तल उपलब्ध अक्षरमा क्लिक गरेर कुनै पनि विकिपुस्तकमा उपलब्ध पुस्तकहरू खोज्न सक्नु हुन्छ br> * म अहिले कम्प्युटर विज्ञान तथा ईन्जिनियरिङ विषयको अन्तिम वर्षमा अध्ययनरत छु। *मलाई खुल्ला स्रोत(Open Source) र सफ्टवेयर स्वन्त्रता(Software Freedom) सम्बन्धी ज्ञान छ । *मालई प्रोग्रामिङ्ग र वेवको बारेमा धेरै ज्ञान छ । *म (परीक्षाको समयमा बाहेक) प्रतिदिन २ घन्टा समय दिन सक्छु। मलाई आशा छ तपाईहरुले आफ्नो दस्तखत र टिप्पणी साथै राखी मलाई अनुमोदित गर्नुहुने छ ।म नेपाली विकिपीडियालाई राम्रो स्थानमा पुर्‌याउन मद्दत गर्ने छु। जस्तै:(कृपया टिप्पणी तथा दस्तखत थप्दै जानुहोला ) गणतन्त्रको खेती: आन्दोलन कविता २०६३ (वैशाख १३, ०६३ सम्म प्राप्त मत्र) (चैत्र २४, २०६२ देखि संचालित जनआन्दोलनको अभिलेख कविता सँगालो) लिङ्ग, वचन, पुरुष र आदर]] संसारमा भएको जुनसुकै पनि वस्तुलाई जनाउने शव्दलाई नामपद भनिन्छ। अर्को शब्दमा भन्दा व्यक्ति, भाव, जाति, द्रव्य वा पदार्थ तथा समूहविशषलाई जनाउने शब्द नाम हुन् । नामपदलाई संज्ञा पनि भनिन्छ । व्यक्तिवाचक, जातिवाचक, समूहवाचक, द्रव्यवाचक र भाववाचक गरी नाम पाँच किसिमका हुन्छन् । व्यक्ति वा वस्तु (प्राणी, पदार्थ, गुण, ठाउँ, धर्म) बुझाउने शब्दलाई नाम भन्दछन् । विशेषतः नामपदले वाक्यमा कर्ता, कर्म र पूरकका रूपमा आएर कार्य गर्ने गर्दछ । वाक्यमा आएको शब्द नामपद हो वा होइन भन्ने ठम्याउन निम्न कुरालार्इ ध्यान दिनुपर्दछ । १. नामपद वाक्यमा के, केले, केलार्इ, को, कसले, कसलार्इ प्रश्नको उत्तर आउने गर्दछ । २. धातुमा आइ, आइँ, याइँ, नु आदि लागेर बन्ने शब्द । ३. नामिक पदमा ता प्रत्यय लेगेर बन्ने शब्द । नामपदलार्इ समग्रमा निम्नानससार वर्गीकरणा गर्न सकिन्छः एउटै प्रकार वा जातका सबैलाई बुझाउने शब्दलाई जातिवाचक नाम भन्दछन्, जस्तै- मानिस, परेवा आदि । कुनै एक वा विशेष व्यक्ति अथवा वस्तुलाई बुझाउने शब्दलाई व्यक्तिवाचक नाम भन्दछन्, जस्तै- व्यक्ति वा वस्तुको समुदायलाई बुझाउने शब्दलाई समूहवाचक नाम भन्दछन्, जस्तै- नाप वा तौल भएको पदार्थलाई बुझाउने शब्दलाई द्रव्यवाचक नाम भन्दछन्, जस्तै- व्यक्ति वा वस्तुको गुणधर्म, दशा वा व्यापार बुझाउने शब्दलाई भाववाचक नाम भन्दछन्, जस्तै- नामको सट्टामा प्रयोग हुने शब्दलाई सर्वनाम भनिन्छ । सर्वनाम शब्दले भाषालाई नामको पुनरोक्तिबाट बचाउँदै अभिव्यक्तिमा प्रभावकारिता ल्याउने, भानाइलाई छोटो, छरितो र मिठासयुक्त बनाउने काम गर्दछ । नाम वा नामपदसमूहको पुनरुक्ति रोक्न सट्टामा आउने शब्दलाई सर्वनाम भन्दछन् । उदाहरण को लागि कुनै, म, तिमी ऊ, यो, त्यो, हामी, उनी । नेपालीमा सर्वनामका निम्न प्रकारहरू छन्: पुरुष वा व्यक्तिलाई जनाउने सर्वनाम व्यक्तिवाचक सर्वनाम हो । यस खालका सर्वनामहरू निम्नलिखित तीन प्रकारका हुन्छन्: अ) प्रथम पुरुषवाचक प्रेषक(बोल्ने वा लेख्ने व्यक्ति) लाई बुझाउने सर्वनाम, आ) द्वितीय पुरुषवाचक प्रापक(पढ्ने वा सुन्ने व्यक्ति लाई बुझाउने सर्वनाम, इ) तृतीय पुरुषवाचक प्रेषक र प्रापक बाहेक अरू कसैलाई बुझाउने सर्वनाम, जस्तै- यो, त्यो, ऊ(एकवचन यी, यीनीहरू, ती, तिनीहरू,उनिहरू(बहुवचन) । आदरार्थी- यिनी, यी, तिनी, ती, उहाँ, उहाँहरू, उनी । आत्मवाचक- आफू, आफूहरू, आफूआफूहरू । निश्चयवाचक- निज, निजहरु, अरू, अरूहरू, सबै । नजिक वा टाढाका व्यक्ति वा वस्तुलाई तोकेर बताउने सर्वनाम दर्शक सर्वनाम हो । यस खालका सर्वनामहरू निम्न दुई प्रकारका छन्: सामान्य- यो, यिनीहरू, यी । आदरार्थी- यी, यिनीहरू, यहाँ । आ) दूरवाचक दूरवर्ती वा अनुपस्थित व्यक्ति वा वस्तुलाई बताउने सर्वनाम, जस्तै- सामान्य- त्यो, तिनीहरू, ती, ऊ, उनीहरू । वाक्यमा संबन्ध स्थापित गराउने सर्वनाम संबन्धवाचक सर्वनाम हो । यस खालका सर्वनामहरू निम्नलिखित दुई प्रकारका छन्, जस्तै- अ) निश्चयवाचक ग्यात वा निश्चित व्यक्ति वा वस्तुलाई अथवा तिनको मात्रालाई बुझाउने सर्वनाम, जस्तै- आ) अनिश्चयवाचक अग्यात वा अनिश्चित व्यक्ति वा वस्तुलाई अथवा तिनको अवस्थालाई बुझाउने सर्वनाम, जस्तै- कुनै व्यक्ति वा वस्तुका विषयमा प्रश्न व्यक्त गर्ने सर्वनाम प्रश्नवाचक सर्वनाम हो । यस खालका सर्वनामहरू निम्लिखित दुई प्रकारका हुन्छन्: अ) निश्चयवाचक निश्चित व्यक्ति वा वस्तुबारे प्रश्न व्यक्त गर्ने सर्वनाम, जस्तै- आ) अनिश्चयवाचक अनिश्चित व्यक्ति वा वस्तुबारे प्रश्न गर्ने सर्वनाम, जस्तै- category श्रेणी:मेटाउनु पर्ने पृष्ठहरू PAGENAME *उनका धेरै कृतिहरु प्रकाशित छन । *उनका प्राय कृतिहरु मोतीराम भट्ट द्वारा प्रकाशित गरिएका थिए । विशेषणले कुनै पनि नाम अथवा सर्वनामको गुणको व्याख्या गर्दछ ।। :मनको व्यथा कता हो कता औषधि पाएन । :दिनका दिन झन् सा¥हा भए बिचरा मदन, :जस्ताको तस्तै होशमा छन् ती, सफा छ वचन, :पाटी र धारा आमाको इच्छा तिमी नै पु¥याऊ । :सुसार गर्छिन् मुनाले माथि अकेली आमाको, :नछाडी जाऊन् सुसार अरु अकेली आमाको, :फुकाऊ तना, गङ्गाको जल देऊ न घुटुको, :आँैषधि छैन हे मेरी दिदी फुटेको मुटुको ।’ :बादल फाट्यो, चन्द्रमा हाँसी स्वर्गमा सुहाए, :साथमा तारा भएका शशी झयालमा चिहाए । :भोलि ता फेरि छर्लङ्ग भयो श्रीसूर्य उदाए । :आँखाको धूलो पखालिहाल्यौ हे भाइ बहिनी ! :संसार हाम्ले बुभ्mनु नै पर्छ काँतर नबनी । :संसारलाई मुखमा हेरी कम्मर कसेर, :खानु र पिउनु जीवन भए, जिउनु हरे के ? :पछिको आशा नभए कठै मानिस हरे के ? :पृथिवी बसी स्वर्गमा हेर्ने छन् हाम्रा नजर, :मनको बत्ती तनको बली स्वर्ग छ प्रसाद, :कर्ममै पुज ईश्वर भन्छ यो ‘लक्ष्मीप्रसाद ।’ साहित्यप्रेमी साथीहरु, मैले सम्पूर्ण मुनामदनलाइ यहा राखेको छु। यो तपाइहरुकै हो। देबकोटाको कृति पढेर अपार आनन्द लिन नचुकौँ। साथी, यहाँ हरेक लाइनमा (enter) चाहिएको छ। कोही मित्रले सहयोग गर्नुहोला। केही ब्याकरणीय समस्या छ, मिलेमा सच्याउनुहोला। मेरो फुर्सद भएमा म केही दिनमा गर्ने नै छु। नेपाली साहित्यको सम्मान गरौ धन्यबाद धर्म सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । राजनीति सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । निबन्ध सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । ''व्याकरण सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । कविता सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । नाटक सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । कथा सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । विज्ञान सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । जीवनी सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । संस्कृति सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । ''इतिहास सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । पर्यावरण सित सम्बन्धित पुस्तकहरुको सँगालो । गणतन्त्रको खेती: आन्दोलन कविता २०६३]] ढकाल ज्यू नमस्कार मैले विकिपीडियामा काम गर्नथाले देखि यो ठाउँ आज मात्र दुई दिन पहिले देखेँ यसको पूरा जानकारी त मलाई थाह छैन। तै पनि मैले पूस्तकालयमा ज्योतिष शास्त्र नामको पूस्तक लेख्न सुरु गरेँ तर कसरी लेख्ने भन्ने थाह भएन यसको लागी केही सम्झाई दिनु हुन्थ्योकी। ::ढकाल ज्यू यो विकि पूस्तकमा आज तपाईलाई भेटाउदा खुसी लाग्यो म धेरै दिन देखी तपाईँको खोजीमा थिएँ मैले एक पूस्तक दुर्गा सप्तसती]]को सुरुवात गरेको थिएँ त्यसलाई कुनै प्रयोग कर्ता साथीले पूरा गर्नु भएछ देख्नु नै भयो होला मैले एक दुई ठाउँमा योगदान दिएको छु त्यो हेर्नु भयो होला। मलाई पनि यहाँ केही सिख्ने र तपाईँलाई सघाउने विचार थियो कृपया प्रतिक्रीया दिनुहोला। ==नयाँ प्रयोगकर्ताको स्वागतको लागी बनाएको टेम्प्लेट== ::ढकाल ज्यृ यो पूस्तकलाई पृस्तकिय रुप दिन के के गर्नु पर्ला मेरो विचारमा देवि कवच, अर्गला स्तोत्र, किलक, चण्डीपाठका सबै अध्यायहरुलाई बिषय सूची देखिने गरी छुट्याएर नेपालीमा अर्थ सहित केही फाइल लक्ड गर्ने विचार छ। तर म यसलाई अलग्याउन सक्दैन किन भने तपाईलाई थाह नै छ म मोबाइलको प्रयोग गर्छु। मोवाइलमा यत्रो पाठको परिवर्तन त के लोड हुन पनि मुश्किलै पछ्। पंडीत उत्तम प्रसाद जीले विकिपीडियामा आफ्नो युजर पेजमा दुर्गा कवच लेख्दै गरेको देखेर मैले त्यो पाठ यहाँ लेख्न आग्रह गरेँ वहाँले पनि मैले भनेको मान्नु भो र पूरा गर्नु भो। यो हिन्दूहरुको धार्मिक र प्राचिन पूस्तक भएकाले यसको सुधारको आवश्यकता छ कृपया आफ्नो सल्लाह दिनु होला नमस्कार! ::पूस्तकको सुधार गर्नु भएकोमा धन्यवाद! मलाई भन्दा तपाईलाई संस्कृतको अर्थ ज्यादा आउँछ होला यसैले नेपालीमा पनि उल्था गर्दै गर्नु होला म पनि समय मिलाएर यो काम गर्ने छु। यो पूस्तक पछी अरु पनि धार्मिक र ज्योतिष ज्ञान सम्बन्धी पृस्तकहरु राख्नु पर्ला साथै मुख्य पृष्ठमा विकिपीडिया र विकस्नरीका लिँकहरु अंग्रेजी भाषामा जान्छन् यिनलाई नेपाली विकिपीडिया र नेपाली विकिस्नरीमा लिँकिङ् गर्नु पर्ने देखेको छु। विकि कथन र विकि प्रजाती त सायद नेपालीमा निर्माण भएका छैनन् जस्तो लाग्छ। नमस्कार! धर्म विषयमा निम्न पूस्तकहरु राखिएका छन्। १८:५९, २६ डिसेम्बर २०१४ (युटिसी(UTC)) यस्ता खाताहरूको हाम्रो साइटमा एकदमै संवेदनशील पहुँच हुने हुनाले खराब मानिसको हातमा यस्ता खाता पारेमा धेरै हानी पुग्न सक्छ । हालको नीति अनुसार पासवर्डहरू १ अक्षर भन्दा लामो भए पुग्छ । हामी यसलाई कम्तिमा पनि ८ अक्षार बाइट) को बनाउन चाहन्छौँ र एकदमै धेरै प्रयोगहुने पासवर्डहरू प्रयोगमा रोक लगाउन चाहन्छौँ । गणतन्त्रको खेती: आन्दोलन कविता २०६३]] के म विकि पुस्तकलाई मेरो व्यक्तिगत विकि बनाउनको निम्ति प्रयोग गर्न सक्छु विकिपुस्तक पाठ्यपुस्तकहरुको लागि नामांकित पाठ निर्देशन सामग्री र निर्देशिका यदि तपाईले कुनै कागजात बनाउनु भयो र मानिसहरुले त्यो कहाँ छ भन्ने जानुन भन्ने चाहनुहुन्छ जस्तै कि तपाइले कुनै खुला स्रोत सफ्टवेयर जुन तपाइले निर्माण गर्न सहयोग गर्नु भएको छ यो तपाईले अफ्नै विकिमा गर्नुपर्ने हुनसक्छ विकिपुस्तकमा एक पुस्तक निर्माण गर्नु पनि कुनै खराब उपय होइन Wikibooks:विकिपुस्तक के हो मा विकिपुस्तकमा के गर्न उपयुक्त हुन्न भनेर हेर्नुहोस | मैले किन योगदान गरिरहनु पर्यो के मैले आफ्नो वास्तविक नाम दिइरहनु आवश्यक हुन्छ पर्दैन ।तपाईँले आफ्नो वास्तविक नाम दिइरहनु आवश्यक छैन ।कोही मानिसहरुले आफ्नो वास्तविक नाम दिन्छन, तर कोहि दिदैनन्,।कोही मानिस आफ्नो योगदान सबैले जानुन् भन्ने चाहन्छन ।कोही मानिस स्वतन्त्र ज्ञान आदानप्रदानलाई प्रोत्साहित गर्छन । तपाईले नाम परिवर्तनको लागि Wikibooks:Reading room/Administrative Assistance/Renaming]]मा आवेदन गर्न सक्नुहुन्छ । यस प्रक्रियाले तपाईका योगदानका श्रेय नयाँ खातामा सारिएको छ कि छैन भन्ने पनि निश्चित गर्छ । यदि तपाईलाई यसको मतलब छैन भने नयाँ खाताको श्रृजना गर्न सक्नुहुन्छ । के कुनै विषयमा छलफल या वादविवाद गर्न सकिन्छ म कुन भाषा प्रयोग गर्न सक्छु पुस्तकहरु तथा वार्तालापहरु नेपालीमा लेखिनु पर्ने छन् । कृयया अरू मानिसहरु जो नेपाली बुझ्दैनन् उनीहरुको लागि विकिपुस्तकका अरु भाषाका आयोजनाहरु प्रयोग गर्नुहोला । मैले कुन हिज्जे प्रयोग गर्ने पुस्तकहरु सामान्य नेपली वर्णविन्यास नियम अनुसार लेखिनु पर्ने छ । तपाईले हाल चलन चल्तिमा रहेको हिज्जेको नियम प्रयोग गर्नु बेस हुन्छ । विकिपुस्तक एक खुल्ला सामग्री निर्देश स्रोत हो जो, एक स्वयंसेवामुलक मानविय संगठन हो जसले मानविय ज्ञान विकास सम्बन्धी स्रोत शृजना गर्दछ । यसको स्वरुपले जो कोही जससँग इन्टरनेट र वेबब्राउजर छ उसले यहाँ पाइने सामग्रीलाई परिवर्तन गर्न सम्भव बनाएको छ । त्यसैले, तपाईलाई सुचित गरिन्छ कि यहाँ पाइने कुनै पनि सामग्री कुनै पनि विशेषज्ञको पुनरावलोक विना नै रहेका पनि हुनसक्छन र पूर्ण र तथ्यपुरक जानकारी नदिन पनि सक्छन । यसको मतलब विकिपुस्तकमा तपाईँले कुनै पनि महत्वपूर्ण र तथ्यपुरक जानकारी पाउनु हुने छैन भन्न खोजिएको हैन, जसो भएपनि तर सुचित हुनुहोस् कि विकिपुस्तक कुनै पनि जिम्मेदारी, कुनै पनि रुपमा, र यहाँ पाइने जानकारी मान्य छन् भनेर लिने छैन । यो भर्खरै परिवर्तन भएको हुनसक्छ, हुल्याहा पन गरिएको हुनसक्छ वा जो कोहीले पनि परिवर्तन गरिएको हुनसक्छ जसको धारणा वा ज्ञान त्यससँग सम्बन्धित वा तटस्थ नहुन सक्छन् । कुनै पनि सम्पादकहरु, योगदान कर्ताहरु, प्रायोजकहरु, सिसअपहरु, वा अरु जो विकिपुस्तक सँग कुनै पनि रुपमा संलग्न रहेका हुनसक्छन कुनै पनि हालतमा तपाईँको लागि गलत वा अमिल्दो जानकारी जो कुनै पनि पृष्ठ वा यससँग जोडिएका वेब पृष्ठमा रहेका हुनसक्छन, त्यसको लागि जिम्मेदार रहने छैनन् । कृपया ढुक्क हुनुहोस् कि यहाँ राखिएका जनकारी स्वतन्त्र हुन् भनेर, र कुनै पनि सम्झौता गरिएका छैनन् ,तपाईँ र धनी वा यो साइटका प्रयोगकर्ता बीच धनी मतलब जसको सर्भरमा यी जानकारी राखिएका छन् वयक्तिक रुपमा विकिपुस्तक योगदानजर्ताहरु, कुनै आयोजना प्रवन्धकहरु, सिसअप वा कुनै पनि कुनै पनि रुपमा संलग्न यो या अन्य कुनै भातृ आयोजना सँग सम्बन्धित व्यक्ति जसको विरुद्ध सिकायत गर्दै हुनुहुन्छ । तपाईँलाई सिमित लाइसेन्स दिइन्छ कि तपाईले यहाँबाट जेसुकै पनि प्रतिलिपी गर्न सक्नुहुने छ; it does not create or imply any contractual or extracontractual liability on the part of Wikibooks or any of its agents, members, organizers or other users. :ज्योतिष शास्त्र जसलाई भबिष्य बताउने कला पनि भनिन्छ। यो विज्ञान 12 राशी, 27 नक्षत्र, 16 तिथी र 9 ग्रहमा आधारित छ। ज्योतिष शास्त्रका वास्तु शास्त्र, सामुन्द्रीक शास्त्र लगायत बिभिन्न भागहरू छन्।यो शास्त्र विद्या कहिलेबाट चलि आएको हो भन्ने कोही ठोस प्रमाण त रहेको छैन तर पनि यो विश्वको सबै भन्दा पुरानो विज्ञानले अहिले सम्म सहित साबित गर्न सकेको छैन] गरेको शास्त्र हो। ज्योतिष शास्त्रमा राशि हरु १२ प्रकारका छन यि १२ राशिका आफ़्ना आफ़्ना अलग अलग स्वरुप छन्। ज्योतिष शास्त्रमा जम्म २७ नक्षत्रहरु छन र हाम्रो नेपालमा जन्मेका बच्चाहरु को जति पनि नाम राखिन्छ त्यो यिनै नक्षत्रको चरणका आधारमा राखिन्छ र राशि जुन १२ प्रकार्का छन ति यिनै नक्षत्रहरुको संयोग ले बनिएका हुन्छन. ५ म्रिगशिरा चरणहरु वे वो का कि ६ आद्रा चरणहरु कु घ ०५ छ ८ पुश्य चरणहरु हु हे हो डा ९ अश्लेशा चरणहरु डि डु डे डो १० मघा चरणहरु मा मी मु मे ११ पुर्वफ़ाळ्गुनि चरणहरु मो टा टि टु १३ हस्त चरणहरु पु ष ण ठ १४ चित्रा चरणहरु पे पो रा ी १८ ज्येश्ठा चरणहरु नो या यी यु १९ मूल चरणहरु ये यो भा भी २२ श्रवण चरणहरु खि खु खे खो २४ शतभिशा चरणहरु गो शा सि सु दुर्गा सप्तसती एक स्तोत्र पाठ हो जो संस्कृत भाषामा मन्त्रहरु र माता चण्डी दुर्गा देवी को चरित्र कथा रहेको छ। यसै गरी यो पूस्तकमा दुर्गा पूजा विधी होमन विधि आदी कुराहरु लेखिएको छ। यो पूस्तकमा १३ वटा अध्यायहरु छन्। साथै यसमा जम्मा ७०० वटा श्लोकहरुमा चण्डी पाठ सम्पादन गरिएको छ। यसमा दुर्गा कवच, अर्गला स्तोत्र र किलक दुर्गा सप्तसती भन्दा पहिले समावेश गरिएको छ। हुनत दुर्गा सप्तसती कहिलै पनि कहिँ पनि शुभ समयमा पाठ गर्न सकिन्छ तै पनि आश्विन र चैत्रको नवरात्रमा चण्डीपाठको बिशेष महत्व छ। माता दुर्गाको भक्तहरुले बिहान स्नानादी गरेर पवित्र भै शुद्ध आसनमा बस्ने अनि साथमा गंगाजल अथवा शुद्ध जल, पूजन सामाग्री र दुर्गा सप्तसतीको पूस्तकलाई आफ्नो अगाडी काठको रातो कपडाले बह्रेको चौकीमा राख्ने। साथै अर्को चौकिमा माता दुर्गाको प्रतिमालाई विराजमान गराउने, साथै दुर्गा यन्त्र रेसमी रातो कपडामा स्थापित गर्ने, बायाँ तर्फ कलश स्थापना, धुप अगर बत्ती आदी तथा कलशको ठिक अगाडी पट्टी माटाको भाँडामा शुद्ध बालुवा हालेर जमराको लागी जौ बोइदिने। यसैगरी आफ्नो दायाँ पट्टी शुद्ध घिउको दिप प्रज्वलीत गरेर जलले भरिएको शंख राख्ने। मस्तकमा रुची अनुशार रातो चंदन अथवा रोलीको तिलक लगाएर बस्ने। त्यसपछी शुद्धीकोलागी आचमन गर्दा खेरी निम्न लिखित चार मन्त्रहरुको उच्चारण गर्ने। आफ्नो दायाँ हातको हत्केलामा जल लिएर मंत्र पढ्दै जल मुखमा लगाउने अथवा चाख्ने। त्यस पछी हात धुने। *ॐ ऐँ आत्मतत्वं शोधयामि नम: स्वहा॥ म आत्मतत्वलाई शुद्धी गर्दै छु, प्रणाम गर्छु र उसको स्तुती गर्दै छु । *ॐ ह्रीँ विद्यातत्वं शोधयामि नम: स्वाह॥ म आफ्नो ज्ञानलाई शुद्ध गर्दै छु, प्रणाम तथा स्तुती गर्छु । *ॐ ह्रीँ क्लीँ सर्वतत्वं शोधयामि नम: स्वाह॥ म ब्रह्म तत्वलाई शुद्ध गर्छु तथा प्रणाम गर्छु । यती गरेर आचमन लिइ सके पछि औँलामा पवित्री कुशको औँठी धारण गरेर हातमा जल, फूल, अक्षता, लिएर दुर्गा सप्तसतीको पाठको उद्देश्यको उल्लेख गर्दै पाठ संकल्प गर्नु पर्छ। त्यस पछी दुर्गा सप्तसती को प्रारम्भ र अंतमा शापोद्धार तथा उत्किलन आदीको लागी निर्धारित मंत्रहरुको यथानिर्दिष्ट संख्यामा अथवा दुर्गा कल्पमा चण्डिकाशाप विमोचनको लागी निरुपित 18 मन्त्रहरुमा कुनै एक मन्त्रको 108 पटक जप गर्नु पर्छ। यहाँ यो ध्यान दिनु पर्छकी सप्तसतीको पाठको प्रारम्भ र अंतमा शापोद्धारका मन्त्रहरुको सात पटक, उत्कीलन मन्त्रहरुको एक्काइस पटक, मृतसञ्जीवनी मन्त्रहरुको सात पटक अथवा दुर्गाकल्पका कुनै पनि मन्त्रको 108 पटक जप अनिवार्य छ। यो विधिलाई न अपनाएर गरिएको दुर्गा सप्तसती पाठको कुनै फल मिल्ने छैन। "दुर्गा सप्तसती" पाठ गर्ने ब्राह्मणको लागी आफ्नो तथा यजमानको हितार्थ शापविमोचन सम्बन्धी मन्त्रहरुको प्रति सावधान रहनु आवश्यक छ। यि मन्त्रहरुको पाठ बिना दुर्गा सप्तसतीको पाठ गरेमा ब्राह्मण र यजमान दुवैलाई क्षति हुन्छ यो एक निश्चीत एवं निर्धारीत सत्य हो। "दुर्गा सप्तसती" पाठबाट अभीष्ट लाभ पाउनको लागी पाठ पूर्व देवी कवच, अर्गला स्तोत्र तथा किलक को पाठ गर्नु पर्ने विधान पनि छ। यो सम्बन्धमा तन्त्र ग्रन्थमा भनिएको छ:- यि तिनै पाठको साथमा गरिएको सप्तसती पाठ मात्र फलदायक हुन्छ। अत: प्रथम यी तिनवटै पाठ प्रस्तुत गरिएको छ। दुर्गा सप्तसती पाठकले केही खास नियमहरु पनि अपनाउनु पर्ने हुन्छन् जो यस प्रकार छन्:- *मनलाई एकाग्र गरेर माता अम्बाको ध्यान गर्दै श्रदापूर्वक पाठ गर्नु पर्छ। *पाठ मधुर स्वरमा गर्नु पर्छ। अक्षरहरुको उच्चारण स्पष्ट तथा यथासम्भव एकै लयमा हुनु पर्छ। *उच्चारणमा सिघ्रता गर्नु, पाठको गर्दा टाउको हल्लाउनु तथा पाठको बीचमा कसैसँग बातचीत गर्नु जस्ता दोषहरुलाई त्याग्नु पर्छ। *पाठ गर्दा अर्थलाई बुझेर देवीको महिमासँग पुलकित हुनु पर्छ। *पाठ कण्ठ भए पनि पूस्तकलाई अगाडि राख्नु पर्छ, जसले गर्दा विस्मरण तथा पाठको अशुद्धीबाट बचाउ हुन सक्छ। *यदी कुनै कारणवस पाठलाई बीचमा छोड्नु परेमा पाठलाई पुन: प्रारम्भबाट पढ्नु पर्ने हुन्छ। *अनिवार्य रुपले पाठ शुद्ध हुनु पर्छ। अशुद्ध गर्नाले पाठ गरेको आधा फल नष्ट हुन्छ। *प्रत्यक अध्यायको समाप्तीमा 'इती वध अध्याय तथा 'समाप्त' जस्ता शब्दहरुको उच्चारण कहिल्यै पनि गर्नु हुदैन। प्रत्यक अध्यायको समाप्तीमा यस प्रकार भन्नु पर्छ श्रीमार्कण्डेयपुराणे सावर्णिके मन्वन्तरे देवीमाहत्म्ये प्रथम द्वितीय तृतीय: आदि ॐ तत्सत्। *सप्तसती स्तोत्रको पाठ मानसीक नभएर स्पष्ट शब्दमा हुनु पर्छ। *सप्तसती पाठलाई छिटो सिद्धाउने हतार तथा चित्त चंचलतामा नियन्त्रण राख्नु पर्छ। यो श्रेणीमा खगोल विज्ञान सम्बंधका पूस्तकहरु राखिने छन्। तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Mohan~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। ॐ चण्डिका देवीलाई नमस्कार छ। महर्षी मार्कण्डेयजीले भन्नुभयो हे पिताम्मह! जो यो संसारको गोप्य तत्व हो, जो आजसम्म कसैको साम्नेमा प्रकट भएको छैन, जो सबैको कल्याण रक्षा गर्ने खालको छ, यदी यस्तो कुनै उपाय छ भने मलाई सुनाउनुहोस्।" ब्रह्माजीले भने- हे महर्षि! यस्तो उपाय त देवी को पवित्र कवच नै छ, जो परम गोपनिय तथा सम्पूर्ण प्राणिहरुको उपकार गर्न सक्छ, हे मुने! उसलाई सुन। श्री दुर्गाजीका नौवटा रुप बताइएका छन्, जसलाई 'नवदुर्गा' भन्छन्। माताको पहिलो रुपको नाम शैलपुत्री हो, दोस्रो रुपको नाम ब्रह्मचारिणी हो, माताको तेस्रो रुप चन्द्रघण्टा हो, चौथो रुपको नाम कुष्माण्डा हो। पाँचौ रुपको नाम स्कन्धमाता हो. छैटौँ रुपको नाम कात्यायनी हो भने सातौँ रुपको नाम कालरात्री हो यसै गरी आठौँ रुपको नाम महागौरी हो माताको अंतिम तथा नवौँ रुपको नाम सिद्धीदात्री हो। नवदुर्गाका यी सबै नामहरु महात्मा ब्रह्माजी द्वारा प्रतिपादित भएका हुन्। यदी कुनै मनुष्य (दु:ख रुपी) अग्नीमा जलिरहेको छ, युद्ध भुमीमा शत्रुहरु द्वारा घेरिएको छ, घोर संकटमा फँसेको छ तथा यि भएहरुबाट आतुर भएको छ भने त्यो मनुष्य भगवती नवदुर्गाको शरणमा जावस्। जो माताको शरणमा जान्छन्। उनको कुनै अमंगल हुदैन। युद्धादिको समयमा संकट परेमा उनलाई कुनै विपत्ती देखिदैन र उनलाई शोक, दु:ख तथा भयबाट मुक्ती मिल्छ। जो श्रद्धा-भक्तिपूर्वक देवीको स्मरण गर्छन्, उनलाई निश्चय नै कल्याण एवं उन्नति प्राप्त हुन्छ। हे देवेश्वरी! जो तिम्रो चिन्तन स्मरण गर्छन्, उनलाई तिमी नि:संदेह रक्षा गर्छौ। माता चामुण्डाले प्रेतमा स्थान लिएकी छन्, बराही भैँसीमा चढेकी, ऐंद्री हात्तीमा चढेकी छन्, बैष्णवी गरुडमा चढेकी छन्। माहेश्वरी साँढे माथी चढेकी छन्, कौमारीले मयूरलाई आफ्नो बाहन बनाएकी छन्। भगवान विष्णुकी प्रिया लक्ष्मि जी कमलको फूलमा बसेर कमलको फूल हातमा लिएकी छन्। सेतो रुप धारण गर्ने देवी ईश्वरी गोरु माथी चढेकी छन्। सबै आभुषणले शोभीत भएकी देवी ब्रह्मी हाँसमाथी बसेकी छिन्। यस प्रकार यी सबै माताहरु सबै प्रकारका योग शक्तीहरुले सम्पन्न छन्। यी सबै देवीहरुका अतिरिक्त अरु पनि धेरै योग शक्तीले सम्पन्न देवीहरु छन्। जो अनेक अलंकारहरुले शोभीत, अनेक प्रकारका अमुल्य आभुषण र रत्नहरुले विभुषित छन्। सम्पूर्ण देवीहरु रथमा बसेकी छन्। क्रोधले आपुरित आफ्ना प्रिय भक्तहरुको रक्षा निमित्त शंख, चक्र, गदा, शक्ती, हलो र मुशल आफ्ना हातहरुमा लिएकी छन्। खेटक र तोमर तथा परशु एवं पाश, कुन्त, त्रिशुल तथा उत्तम शाङ्र्ग, धनुष यी सबै हतियारहरु देवी आफ्नो हातमा धारण गर्छिन्। दैत्यहरुको देहको नाशको लागी, भक्तहरुलाई अभय दानको लागी र देवताहरुको हितको लागी यी हतियारहरुको धारण गरेकी हुन्छन्। महा रौद्र रुप धारण गर्ने, अत्यन्त घोर पराक्रम भएकी. महाबली, महान उत्साही, अत्यन्त ठुलो भयको नास गर्ने हे देवी! तिमीलाई नमस्कार छ। कठिनाइमा दर्शन दिने भएकी, शत्रुहरुमा भय बढाउने भएकी, मेरो पूर्व तर्फ ऐँद्री देवीले रक्षा गर्नुहोस् आग्नय तर्फ अग्नी देवताले मेरो रक्षा गर्नुहोस्। दक्षिण तर्फ बराही देवीले रक्षा गर्नुहोस्, नैऋत्य तर्फ खड्ग धारण गर्ने देवीले रक्षा गर्नुहोस् मेरो पश्चिम तर्फ वारुणी देविले रक्षा गर्नुहोस् र वायव्यकोण तर्फ मृगवाहीनि देविले रक्षा गर्नुहोस्। उत्तरमा कौमारी र इशान तर्फ शुलधारिणी देविले रक्षा गर्नुहोस्। ब्राह्मणीले मेरो माथीबाट रक्षा गर्नुहोस् वैष्णवीले मेरो तलतिरबाट रक्षा गर्नुहोस्। यसै गरी शवको वाहन भएकी चामुण्डा देवीले मेरो दशवटै दिशाहरुमा रक्षा गर्नुहोस्। मेरो बायाँ तिर अजिता नामकी देवीले रक्षा गर्नुहोस्, दायाँ तर्फ अपराजिताले रक्षा गर्नुहोस्। ललाटमा मालाधारीले र यश्वस्विनीले आँखी भौँको रक्षा गर्नुहोस् अनि नाखको रक्षा यमघण्टा नाम गरेकी देवीले गर्नुस्। शंखिनीले आँखी भौँको बीचमा रक्षा गर्नुहोस्, कानमा द्वारवासिनी देवीले रक्षा गर्नुहोस्। कालिकाले गालाहरुको रक्षा गर्नुहोस् र शाङ्करीले कानको जराहरुमा रक्षा गर्नुहोस्। नाखमा सुघन्धा देवी र माथिल्लो ओठमा चर्चिका देवीले रक्षा गर्नुहोस्। अमृतकला तल्लो ओठको र सरस्वती देवी जिब्रोमा रक्षा गरुन्। दाँतमा कौमारी र घाँटीमा चण्डिका रक्षा गर्नुहोस्। गलाको घण्टीमा चित्रघण्टा, तालुमा महामाया रक्षा गर्नुहोस्। चिउडोको कामाक्षी, वाणीको सर्वमंगला, गलाको भद्रकाली, मेरुदण्डको धनुर्धरीले रक्षा गर्नुहोस्। घाँटीको बाहिरी भागमा निलग्रीवा र नसाहरुको नलकुबरी, कुमको खड्गिनी, पाखुराहरुको वज्रधारिणी रक्षा गर्नुहोस्। हातमा दण्डिनी र औँलाहरुको अम्बिका, नङ्को शुलेश्वरी, काखको नलेश्वरी देवी रक्षा गर्नुहोस्। यसै गरी मेरा दुवै स्थनहरुको महादेवीले रक्षा गर्नुहोस्, मनको शोक विनाशिनीले, हृदयको ललिता देविले, पेटको शुलधारीणीले रक्षा गर्नुहोस्। नाभीको कामिनी र मलद्वारको गुहेश्वरीले पुतना र कामिकाले लिङ्गको र महिषवाहीनिले गुदाको रक्षा गर्नुहोस्। भगवतीले कमरको र विन्ध्यवासिनी दुवै घुँडाहरुको रक्षा गर्नुहोस्। सम्पूर्ण कामनाहरु प्रदान गर्ने महाबला देवीले जंघाहरुको रक्षा गर्नुहोस्। दुबै गोलीगाँठाहरुको नारसिँही र पैतलाको पछाडीको भागको तेजस्वी देवीले रक्षा गर्नुहोस्। खुट्टाका औँलाहरु श्री देवी तल्यौटाहरुको तलवासिनी रक्षा गर्नुहोस्। नङको द्रष्टा कराली देवी र केशहरुको उर्ध्वकेशनी रक्षा गर्नुहोस्। रौँका जराहरुको कौवेरी, छालाको बागेश्वरी रक्षा गर्नुहोस्। रगत, मज्जा, बोसो, माशु तथा हाड, मेदको पार्वती, आन्ध्राहरुको कालरात्री, पित्तको मुकुटेश्वरी रक्षा गर्नुहोस्। मुलाधार पद्मकोषको पद्मावती, कफको चुडामणी, नङहरुका तेजको ज्वालामुखि, शरीरको समस्त सन्धिहरुको अभेद्या देवी रक्षा गर्नुहोस्। ब्रामणी देवी! तपाई मेरो वीर्यको र छायाको छत्रेश्वरी रक्षा गर्नुहोस्। मेरो अहंकार, मन, बुद्धिको धर्मधारीणीले रक्षा गर्नुहोस्। प्राण, अपान, व्यान, उदान र समान वायुको वज्रहस्ता देवीले रक्षा गर्नुहोस्। भगवती कल्याण शोभना मेरो प्राणहरुको रक्षा गर्नुहोस्। रस, रुप, गंध, शब्द, स्पर्शको विषयहरुमा योगिनी। सत्वगुण, रजोगुण, तमोगुणको नारायणी देवी रक्षा गर्नुहोस्। आयुको रक्षा वाराही गर्नुहोस् र वष्णवी धर्मको रक्षा गर्नुहोस्। यश र कर्तिको लक्ष्मीले, धन र विद्याको चक्रधारिणी रक्षा गर्नुहोस्। इन्द्राणी! तपाइ मेरा गोत्रको र चण्डिके! तपाई मेरा पशुहरुको रक्षा गर्नुहोस्। महालक्ष्मी छोराहरुको र भैरवी पत्नीको रक्षा गर्नुहोस्। मार्गमा शुभ गर्ने भएकी सुपथादेवी तथा मार्गको क्षेमकरी रक्षा गर्नुहोस्। राज्य द्वारमा महालक्ष्मी रक्षा गर्नुहोस् तथा चारै तर्फ व्याप्त रहेकी विजया देवी मेरो रक्षा गर्नुहोस्। हे पापनाशिनी देवी! जुन ठाउँ कवचमा उल्लेख नगरिएको अथवा रक्षा हिन छ, त्यसको रक्षा तपाई गर्नु किनकी तपाई विजयशालिनी र पापनाशिनी हुनुहुन्छ। यदी मनुष्य आफ्नो कल्याण चाहन्छ भने कवच पाठको बिना एक पाइलो पनि बाहिर नजावस्, कुनै यात्र नगरोस्। कवचको पाठ गरेर कुनै प्राणी कवचबाट सुरक्षित जहाँ-जहाँ पनी जान्छ त्यहाँ- त्यहाँ उसलाई धनको प्राप्ती तथा सम्पूर्ण ईछ्छाहरुको पुर्ती तथा सफलता मिल्छ। जसले यो अभिष्ट वस्तुको चिन्तन गर्छ, उसलाई ऐश्वर्य प्राप्त हुन्छ। कवच द्वारा मनुष्यले पृथ्वीमा परम सुख पाउँछ। कवचबाट सुरक्षित मनुष्य निर्भय हुन्छ। युद्धमा पराजय हुदैन, उ तिनै लोकहरुमा पूज्य हुन्छ। देवीको यो कवच देवताहरुको लागी पनि दुर्लभ छ। जो मनुष्य प्रतिदिन तिनवटै संध्यामा श्रद्धा-भक्तीपूर्वक यसको पाठ गर्छ, उसलाई देवी-कला प्राप्त हुन्छ तथा उ तिनवटै लोकहरुमा पराजित हुदैन र अकाल मृत्युको भयबाट रहित भएर सय बर्ष सम्म यो मर्त्यलोकमा आनन्दपूर्वक जीवित रहन्छ। उसका मकरा, दादुरा, कुष्ठरोग आदि सम्पूर्ण रोगहरु नष्ट हुन्छन्। कनेर, भांग, धतुरो, अफीम, आदी स्थावर विष, सर्प र बिछ्छी आदीले डषेर चढेको जंगम विष तथा रासायन पदार्थ द्वारा निर्मित कृत्रिम विष, यी सबै प्रकारका विषहरु दुर हुन्छन्। यिनको कुनै प्रभाव हुदैन। मारण मोहनादी समस्त आभिचारिक प्रयोग र यन्त्रहरु मन्त्रहरुबाट हुने अरिष्ट प्रभाव--यि सबै कवचलाई हृदयमा धारण मात्र गर्ने मनुष्यलाई देख्ने बित्तिकै दुर हुन्छन्। यति मात्र हैन पृथ्वीमा विचरण गर्ने ग्राम देवता, आकाशचारी देव, विशेष जलबाट उत्पन्न एवं उपदेश मात्रले सिद्धी पाएका निम्न कोटीका देव, जन्मका साथ प्रकट हुने र कुलमा उत्पन्न भएका कुल देवता, माला कंठमाला आदि तथा डांकिनी, शाकिनी र आकाशमा विचरण गर्ने महाबली डांकिनीहरु त्यो मनुष्यलाई देखेर नै भाग्छन्। ग्रह, भुत, पिचास, यक्ष, गन्धर्व, राक्षस, ब्रह्मराक्षस, वेताल, कुष्माण्डा, भैरव आदि अनिष्टकारक देवता पनि हृदयमा कवच धारण गरिरहने मनुष्यलाई देख्ने बित्तिकै भाग्छन्। कवचधारी पुरुषले राज सम्मान र वृद्धि प्राप्त गर्छ र उसको तेजको वृद्धि हुन्छ। जसले कवचको पाठ गरेर फेरी सप्तसती चण्डिको पाठ गर्छ, त्यसको यश र कृतिमा वृदि हुन्छ। यस्तो मानिसको जब सम्म पृथ्वी रहन्छ तब सम्म सन्तान नाती पनाती आदी वंश परम्परा रहीरहन्छन्। माहामायाको कृपाले त्यो उस नित्य परम्पदलाई प्राप्त गर्ने छ जो देवताहरुको लागी पनि दुर्लभ छ। त्यो परम् दिव्य स्वरुप प्राप्त गर्छ। साथै कल्याणमयी शिवजीको साथमा परमानन्दको भागी हुन्छ। ॐ चण्डिका देवीलाई नमस्कार छ। महर्षि मार्कण्डयजी भन्नुहुन्छ जयन्ती, मंगला, काली, भद्रकाली, कपालिनी, दुर्गा, क्षमा, शिवा, धात्री, स्वाहा र स्वधा संसारमा यि नामहरुले प्रसिद्ध, हे माता जगदम्बे! तिमीलाई मेरो नमस्कार छ। देवी चामुण्डे तिम्रो जय होस्। सम्पूर्ण प्राणिहरुको दु:ख र पिडा हरण गर्ने भएकी देवी! तिम्रो जय होस्। सबैमा व्याप्त रहने भएकी देवी! तिम्रो जय होस्। कालरात्री! तिमीलाई नमस्कार छ। मधु र कैठभ दैत्यहरुको नास गर्ने भएकी तथा ब्रह्माजीलाई वरदान दिने भएकी देवी, तिमिलाई नमस्कार छ। तपाई मलाई रुप, जय, यश दिएर मेरा शत्रुहरुको विनाश गर्नुहोस्। महिषासुर दानवको नाश गरेर भक्तहरूलाई सूख दिने भएकी हे देवी! तपाँईलाई नमस्कार छ। तपाँई मलाई रुप, जय र यश दिएर मेरा शत्रुको नास गर्नुहोस्। रक्तबीजको वध र चण्डमुण्डको विनास गर्ने भएकी देवी, तपाँईलाई नमस्कार छ। मलाई रुप दिनुहोस्, जय दिनुहोस्, यस दिनुहोस् र शत्रुहरूको नाश गर्नुहोस्। शुम्भ र निशुम्भ तथा धुम्रलोचनको नाश गर्ने भएकी देवी! तपाई मलाई रुप दिनुहोस्, जय दिनुहोस्, यश दिनुहोस् र मेरा शत्रुहरुको नाश गर्नुहोस्। वन्दनीय चरण भएकी, सबैलाई सौभाग्य दिने भएकी देवी! रुप दिनुहोस्, जय दिनुहोस्, यश दिनुहोस् र शत्रुको नाश गर्नुहोस्। हे देवी! तपाईका रुप र चरित्रहरु अचिन्त्य छन् तपाई सम्पूर्ण पापहरूको नाश गर्नु हुन्छ। मलाई रुप, जय र यश दिएर मेरा शत्रुहरूको विनाश गर्नुहोस्। पापहरूको नाश गर्ने भएकी हे चण्डिके! भक्तीले विनित भएका प्राणीहरूको लागी रुप, जय र यश दिएर शत्रुहरूको नाश गर्नुहोस्। व्याधीको नाश गर्ने भएकी हे चण्डिके! भक्ती पूर्वक तिम्रो अर्चना गर्नेहरूलाई रूप, जय र यश दिएर शत्रुहरूको नाश गर्नुहोस् दुर्गा भवानी नेपालिहरुको महान चााड विजय दशमिको सातौ दिन अर्थात फ़ुलपाति भनेर मनाईन्छ । यसदिन देवि कालारात्रि स्वारुपा दुर्गाको विशेष पुजा गरिन्छ। ::तपाईले भोजपुरी विकिपीडियामा मेरो बेइज्जत गरे जस्तो म गर्न चाहन्न तपाईको स्वागत गरेर फेरी अबरोध गरेको आरोप लगाइ पाउनु भन्दा त विना हस्ताक्षर कै स्वागत गरि दिएको हुँ। हस्ताक्षर गरे पछी ओवर स्मार्ट भएको भनेर भन्नु हुन्छ। त्यसैले पनि हस्ताक्षर गरेन। तर नयाँ वार्ता पृष्ठको सृजना गर्न स्वागत गर्नै पर्ने भयो भोजपुरी विकिपीडियामा योगदान देखाएर पनि बेइज्जत गरी पाएँ तपाईले भोजपुरी विकिपीडियामा देखाएको म प्रतीको सिष्ठाचारको लागी तपाईलाई धन्यवाद तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Dhurba~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) क्रियाको समय बताउने शब्दलाई काल भनिन्छ भने कालले क्रियाको बिभिन्न अवस्था र समयलाई जनाउँछ । काल तीन प्रकारका हुन्छन् - कुनै क्रियापदले अहिलेको समयमा काम हुने, हुँदै गरेको र पूरा भएको बुझाएमा त्यस्तो क्रियापदको काललाई वर्तमान काल भनिन्छ । सामान्य, अपूर्ण र पूर्ण गरी यसका तीन पक्ष हुन्छन् । कुनै काम अहिलेको वर्तमान अवस्थामा हुने वा भइरहेको अवस्था जनाउने पूरा हुनु वा नहुनुका बारेमा केही नबताउने क्रियापद पक्षलाई सामान्य वर्तमान भनिन्छ। सामान्य वर्तमान पक्ष जनाउन धातुमा छु, छौ, छस् आदि प्रत्ययहरु जोडिन्छन्। वर्तमान समयमा कार्य भइरहेको अवस्थालाई अपूर्ण वर्तमान कालले जनाउँदछ। अपूर्ण वर्तमान पक्ष जनाउनको लागी धातुमा तै/ दै छु, तै/ दै छौ, तै/ दै छस् आदि प्रत्ययहरु जोडिन्छन्। कुनै काम अहिलेको समयमा पूरा भएको तर त्यसको असर अहिले पनि बाँकी रहेको अवस्था बुझाउने क्रियापदलाई पूर्ण वर्तमान काल भनिन्छ। यस जनाउने क्रियापदको धातुमा एको छु, एका छौ आदि जोडिएको हुन्छ। कुनै क्रियापदले बितिसकेको समयमा काम भएको, हुँदै गरेको, भइसकेको, पछि थाहा हुन आएको र हुने गरेको बुझाएमा त्यस्तो क्रियापदको काललाई भूतकाल भनिन्छ । सामान्य, पूर्ण, अपूर्ण, अज्ञात र अभ्यस्त गरी भूतकालका पाँच पक्ष हुन्छन् । जुन क्रियापदले पछि आउने सामान्य, अपूर्ण र पूर्ण समयलाई बुझाउँछ, त्यसलाई क्रियाको भविष्यत् काल भनिन्छ । भविष्यत् कालका सामान्य, अपूर्ण र पूर्ण गरी तीन पक्ष हुन्छन् । कुनै आवाज,दृश्य वा क्रियाको तरिकालाई सहज किसिमले नक्कल गर्ने शब्दलाई अनुकरणात्मक शब्द भनिन्छ । नेपाली भाषाको आफ्नै मौलिक विशेषतालाई झल्काउने यस्ता अनुकरणात्मक शब्दहरू क्रियाविशेषण अन्तर्गत पर्दछन् । केही अनुकरणात्मक शब्दहरू र यससँग मेल खाने शब्दहरू तल दिइएका छन् । कलकल पानी खानु भुसुक्क - बिर्सनु खुरूखुरू हिड्नु डमडम - बज्नु गजक्क - पर्नु धपक्क - बल्नु झमक्क साँझ पर्नु झ्वाम्म हाम फाल्नु कुपुक्क - खानु गजधम्म - बस्नु मुसुक्क - हाँस्नु सिरसिर ‍- हावा चल्नु लटरम्म - फल्नु फटाफट - जानु, गर्नु सुलुक्क - निल्नु सरासर - हिड्नु झनक्क रिसाउनु डङडङ्ती - गन्हाउनु भुतुक्क - हुनु पिच्च - थुक्नु गमक्क - गम्किनु कपाकप - खानु कुपुकुपु - खानु टक्रक्ल - राख्नु फ्यात्त - फ्याक्नु हुत्त - फ्याक्नु प्याट्ट - पिट्नु कुटुकुटु - हिड्नु चुर्लुम्म - डुब्नु तनक्क - कस्नु धुरुधुरु - रुनु मुसुमुसु - हाँस्नु फ्याट्ट - हिर्काउनु चस्चसी - घोच्नु भुर्र - उड्नु स्वाँस्वाँ - गर्नु गमगम - बास्ना चल्नु मक्ख - खुसी हुनु केही अनुकरणात्मक शब्दहरूको प्रयोग तल हेरौं- लटरम्म यो आँपको बोट त लटरम्म फलेको छ । लहलह खेतमा धानका बाला लहलह झुलिरहेका छन् । मक्ख उसको कर्के हेराइले होला उनी त मक्ख परिछन् । पिलपिल पर गाउँको एउटा घरमा बत्ती पिलपिल बलिरहेको छ । टलक्क बिहानीको घामले हिमाल टलक्क टल्किएको छ । नेपाली लेखक पंचम अधिकारी द्वारा लिखित यात्रा उपन्यास 'पथिक प्रवासन'(Pathik Pravasan) २०६७ सालमा जय प्रकाशनबाट प्रकाशित भएको हो । उपन्यासमा माओबादी द्वन्दको उत्कर्षका बेला विदेश पढ्न गएको एक जना नेपाली विध्दार्थीको कथा छ । नेपाली प्रवासी साहित्यमा 'कोशेढुगां' मानिएको यस उपन्यास पश्चिमी देशमा विदेशिएका थुप्रै विद्यार्थीका लागि यथार्थवादी कथन हो । नेपाली हावापानीमा हुर्किएको मुख्य पात्र, पथिकको युरोप यात्रा संघर्षपूर्ण बन्छ । पुस्तकले 'माओबादी जनयुद्धका कारण प्रभावित नेपाली युवा पुस्ता' को विद्रोही, आतुर र 'विदेश जाउँ' अनुभूतिलाई उजागर गरेको छ । नेपाली टाइप गर्न सजिलो छ, तपाईले तल दिएको स्थानमा क्लिक गरेपछि नेपाली लेख्ने ठाउँ भेट्नु हुन्छ त्यसपछि त्यसलाई कपी (Copy) गरेर तपाईंले चाहेको ठाउँमा पेस्ट (Paste) गर्नुपर्छ, सर्वप्रथम तपाईंले टाइप गरेर कपी (Copy) गर्नुहोस् र अभ्यासकोलागि देब्रेपटिको प्रयोगस्थल मा क्लिक गर्नुहोस्, त्यसपछि परिवर्तन लेखेको ठाउँमा क्लिक गरेर त्यहाँ पेस्ट (Paste) गर्नुहोस् अनि संग्रह गरेर हेर्नुहोस् यसरी तपाईंले सजिलै टाइप गर्न र विकिपीडियामा लेखहरु लेख्न सक्नुहुन्छ। क लेख्न k टाइप गर्नुहोस् विष्णु लेख्न wishnu अथवा vishnu टाइप गर्नुहोस् राम लेख्न ram टाइप गर्नुहोस् जान्छु लेख्न janchu टाइप गर्नुहोस् रोमनमा टाइप गर्दा स्वतः नेपाली बन्छ यसरी एक-दुइपल्ट अभ्यास गरेपछि निपुणता प्राप्त गर्न सकिन्छ। अग्नि पुराण १५,४०० श्लोकहरु अग्निलार्इ मूल प्रतिपाद्य विषय बनाइएकाे यस पुराणमा शिवस्वरूपकाे विशेष वर्णन गरिएकाे पाइन्छ । यस अतिरिक्त विभिन्न ऋषिमहर्षिद्वारा स्थापित मान्यता र अग्निहरूका सम्बन्धमा पनि चर्चा भएकाे पाइन्छ । ५/६ दिनमा यसकाे पारायण गर्ने विधान छ । भण्डारी,माेहनप्रसाद र अन्य (सं.२०६६ पूर्वीय चिन्तन परम्परा काठमाडाैं ः विद्यार्थी प्रकाशन प्रा.लि ref> ब्रह्म पुराण २४,००० श्लोकहरु उदाहरण ब्रह्माण्ड पुराण १२,००० श्लोकहरु ललित सहस्रनाम यसमा छ हरिवंश पुराण १६,००० श्लोकहरु इतिहास]]को रुपमा मानिएको मार्कण्डेय पुराण ९,००० श्लोकहरु देवी महात्म्यम् शक्तिको वर्णन नारद पुराण २५,००० श्लोकहरु उदाहरण शिव पुराण २४००० श्लोकहरु उदाहरण स्कन्द पुराण ८१,१०० श्लोकहरु सबैभन्दा लामो | subject विष्णु शिव ब्रह्मा भक्ति]] :यो पुराण सब पुराणहरुमा प्रथम र धर्म अर्थ काम र मोक्ष लाई प्रदान गर्ने भनिएकोछ, यसभित्र नाना प्रकारका आख्यान छन्, देवता दानव र प्रजापतिहरुको उत्पत्ति यसै पुराणमा बताइएकोछ। लोकेश्वर भगवान सूर्यको पुण्यमय वंशको वर्णन गरिएकोछ, जो महापातकहरुको नाश भनी भनिएकोछ। यसमा नैं भगवान रामचन्द्रको अवतारको कथा छ, सूर्य वंश्को साथ चन्द्रवंशको वर्णन गरिएकोछ, श्रीकृष्ण भगवानको कथाको विस्तार यसैमा छ, पाताल र स्वर्ग लोकको वर्णन नरकहरुको विवरण सूर्यदेवको स्तुति कथा र पार्वती जीको जन्मको कथाको उल्लेख ग्रिएकोछ। दक्ष प्रजापतिको कथा र एकाम्रक क्षेत्रको वर्णन छ। पुरुषोत्तम क्षेत्रको विस्तारसित वर्णन गरिएकोछ, यसैमा श्रीकृष्ण चरित्रको विस्तारपूर्वक लेखिएकोछ, यमलोकको विवरण पितृहरुको श्राद्ध र त्यसको विवरण पनि यसै पुराणमा बताइएकोछ, वर्णहरु र आश्रमहरुको विवेचन पनि गरिएकोछ, योगहरुको निरूपण सांख्य सिद्धान्तहरुको प्रतिपादन ब्रह्मवादको दिग्दर्शन र पुराणको प्रशंसा गरिएकोछ। यस पुराणका दुइ भाग छन् । [[दक्षिण भारत]]मा प्रचलित कृष्ण यजुर्वेद र उत्तर भारत]]मा प्रचलित शुक्ल यजुर्वेद शाखा। यसमा कर्मकाण्डका धेरै यज्ञहरुको विवरण छः यजुर्वेदाध्यायी परम्परामा दुइ सम्प्रदाय- ब्रह्म सम्प्रदाय अथवा कृष्ण यजुर्वेद र आदित्य सम्प्रदाय अथवा शुक्ल यजुर्वेद नैं प्रमुख छन्। यजुर्वेद कर्मकाण्ड]]सित सम्बन्धित हो र यसमा विभिन्न यज्ञहरु (जस्तै अश्वमेध को वर्णन छ। यजुर्वेद पाठ अध्वुर्यद्वारा गरिन्छ| यजुर्वेद ५ शाखाहरुमा विभक्त छ- सामवेद चार वेदमध्येको एक हो। अथर्व वेद चार वेदमध्येको एउटा हो। ब्रह्माण्डको वर्णन गर्ने वायुले व्यास जीलाई दिएका यस बारह हजार श्लोकहरुको पुराणमा विश्वको पौराणिक भूगोल, विश्व खगोल, अध्यात्मरामायण आदि विषय छन्। हिंदू संस्कृतिको स्वाभाविक अनि स्पष्ट रूपरेखा वैदिक साहित्यमा सर्वाधिक पुराणहरूबाट नैं पाइन्छ, यद्यपि यो श्रेय वेदहरुलाई दिइन्छ। भनिन्छ कि वास्तवमा वेद पनि आफ्नो विषय व्याख्याकालागि पुराणहरुमाथि नैं आश्रित छन्। पूर्व भागका प्रक्रिया पादमा पहिलो कर्तव्यको उपदेश नैमिषा आख्यान हिरण्यगर्भको उत्पत्ति र लोक रचना इत्यादि विषय वर्णित छ, द्वितीयभागमा कल्प तथा मन्वन्तरको वर्णन छ, तत्पश्चात लोकज्ञानमानुषी-सृष्टि-कथन रुद्रसृष्टि-वर्णन महादेव विभूति ऋषि सर्ग अग्निविजयकोलसदभाव-वर्णन प्रियवत वंशको वर्णन पृथ्वीको दैर्घ्य र विस्तार भारतवर्षको वर्णन फेरि अन्य वर्षहरुको वर्णन जम्बू आदि सात द्वीपहरुको परिचय तलका लोकहरु पातालहरुको वर्णन भूर्भुव: आदि माथिका लोकहरुको वर्णन ग्रहहरुको गतिको विश्लेषण आदित्यव्यूहको कथन देवग्रहानुकीर्तन भगवान शिवका नीलकण्ठ नाम बनेको कथन महादेवजीको वैभव अमावस्याको वर्णन युगत्वनिरूपण यज्ञप्रवर्त्तन अन्तिम दुइ युगहरुको कार्य युगका अनुसार प्रजाको लक्षण ऋषिप्रवर वर्णन वेदव्यसन वर्णन स्वायम्भुव मनवन्तरको निरूपण शेषमनवन्तरको कथन पृथ्वीदोहन चाक्षुषु र वर्तमान मनवन्तरका सर्गको वर्णन छ। मध्यभागका सप्तऋषि योरुको वर्णन प्रजापति वंशको निरूपण त्यसबाट देवता आदिको उत्पत्ति यसपछि विजय अभिलाषा र मरुद्गणहरुको उत्पत्तिको कथन छ। कश्यपका संतानहरुको वर्णन ऋषिवंश निरूपण पितृकल्पको कथन श्राद्धकल्पको कथन वैवस्त मनुको उत्पत्ति उनको सृष्टि मनुपुत्रहरुको वंश गान्धर्व निरूपण इक्ष्वाकु वंशको वर्णन रजिका अद्भुत चरित्र ययातिचरित यदुवंशनिरूपण कार्तवीर्यार्जुन चरित परशुरामचरित वृष्णिवंशको वर्णन सगरको उत्पत्ति भार्गवको चरित्र कार्तवीर्यार्जुन सम्बन्धी कथा, भार्गवको कथा शुक्राचार्यकृत इन्द्रको पवित्र स्तोत्र देवासुर संग्रामको कथा विष्णुमाहात्म्य बलिवंश निरूपण कलियुगमा हुने राजाहरुको चरित्र आदि लेखिएछ, यसपछि उत्तरभागका चौथो उपसंहारपादमा वैवस्त मनवन्तरको कथा लेखिएकोछ,जो कथा पहिला संक्षेपमा भनिएको त्यसपछि विस्तार्सित निरूपण गरिएकोछ। भविष्यमा खुने मनुहरुको कथा पनि बताइएकोछ, विपरीत कर्महरुबाट प्राप्त हुने नरकहरुको विवरण पनि लेखिएकोछ। यसपछि शिवधामको वर्णन छ, र सत्व आदि गुणहरुका सम्बन्धले जीवहरुको त्रिविधि गतिको निरूपण गरिएकोछ। यसपछि अन्वय तथा व्यातिरेकद्रिष्टिद्वारा अनिर्देश्य एवं अतर्क्य परब्रह्म परमात्माका स्वरूपको प्रतिपादन गरिएकोछ। *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Govinda~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) नेपाली साहित्यमा अन्तर्मन् को यात्रा मा जग्दिश घिमिरे ज्यु को लिखित् पुस्तक पड्न् पाउंदा धेरै खुसी लाग्यो/ जसले गर्दा म जस्ता कांचा पाठक हरुले समेत सजिलो,सरल भाषामा बुझने र इतिहास लाई ताजा बनाउनु भएको तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Lokendra~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईं यस विकिमा 1 शीर्षकको पुस्तक सृजना गर्न सक्नुहुन्छ। वेदको काललाई वैदिअक काल भनिन्छ तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Rajendra~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) = प्रवन्धकहरूको लागी निती तथा निर्देशन = अंग्रेजी विकिबुक्स जो आजको सन्धर्भमा सबै भन्दा अगाडी छ का अनुसार प्रबंधकहरूले पालना गर्नु पर्ने केही आवस्यक नियमहरू यस प्रकार रहेका छन् । प्रवन्धक भन्ने कुनै ठुलो कुरा होईन विकिबुक्सको प्रारम्भिक दिनहरुमा प्रत्यक सदस्य नै प्रवन्धकको रुपमा काम गर्दै थिए र उनलाई आज पनि गर्नु पर्छ। यो हमेशा मानिएको छ कि प्रवन्धक समाजको कुनै विशेष हिस्सा नभएर उसैको सदस्य हो। हेरौँ भने त विकिबुक्सको ज्यादातर प्रबंधनको कार्य कसैले पनि गर्न सक्छ। " म यो भन्न चाहन्छु कि स्य्सोप बन्नु कुनै धेरै ठुलो कुरा हैन। मेरो मान्यता छ कि म उनिहरुलाई यो अधिकार दिनेछु जो कि केही समय देखि यहाँ सक्रिय छ। म प्रवन्धक शब्दको हव्वेलाई खतम गर्न चाहन्छु। यो त मात्र तकनीकी कुरा हो कि कसैलाई यहाँ को केही मुख्य तकनीकी कार्य गर्नाको लागी चुनिएको छ, सबैलाई हैन। यस पूरा कथनबाट यो मतलब लगाउन सकिन्छ कि तकनीकी कामहरुलाई जिम्मेवारीसँग र ठिक गर्नु जहाँ महत्त्वपूर्ण छ मात्र एक प्रवन्धक हुनु होइन। प्रवन्धक बन्न के गर्नु पर्छ विकिबुक्सको अनुसार कुनै खास नियम छैन जिसबाट कि कोही प्रवन्धक बन्न सक्छ अथवा सक्दैन। कुनै पनि व्याक्ती प्रवन्धक पदको लागी आवेदन दिन सक्छ। यसको पूर्वमा विकिबुक्समा अनुभवको साथै यहाँ उस माथी गर्न सकिने विशवास अथवा भरोसा हुनु आवश्यक छ। तैपनि उसको द्वारा पूर्वमा गरिएका कामहरुको अहमियत त छ नै। हर सम्पादकको नजरमा कुनै प्रत्याशीको बारेमा अलग-अलग विचार हुन सक्छ। उनिहरुको विशवास हासिल गर्नु र उनको तपाईको बारेमा विचारहरुमा निर्भर छ। नामांकनको लागी निवेदन गर्नु पहिले या कुनै अरु द्वारा गरिएको तपाईको नामांकनलाई स्वीकार्नु भन्द पहिले यो ध्यान दिनु कि प्रत्याशीलाई कम से कम केही महीना देखि विकिबुक्समा सक्रिय हुनै पर्छ, यहाँको कामहरुसँग परिचित हुनै पर्छ कि के कसरी गरिन्छ। राम्रो काम अथवा विकिबुक्सको नीति निर्देशहरुमा विशवास र उसलाई मान्नु पर्ने तथा समाजको विशवास हासिल गर्नु पर्छ। ध्यान दिनुहोला कुनै व्याक्ति द्वारा चाहे जती खाताहरु विकिबुक्समा बनाइएका हउन् तर उनमा मात्र एक नामलाई नै प्रवन्धकको अधिकार दिन सकिन्छ। एक पटक प्रवन्धक बनाइए पछी यो सधैको लागी हुन सक्छ। जब सम्म उसलाई कुनै विशेष कारण बाट हटाइदेन। अक्सर विकिबुक्सका नियमहरु तोडेमा अथवा आफ्नो अधिकारहरुको दुरूपयोग गरेमा प्रवन्धक पदबाट हटाउने काम हुन्छ। यदी तपाईलाई प्रवन्धक बनाइएछ भने तपाईलाई मिलेका नयाँ अधिकारहरुको उपयोग गर्नमा तपाईलाई विशेष सावधानी अपनाउनु पर्छ। खास गरेर लेखहरु र पानाहरुलाई मेट्न सक्नुका साथै आई. पी. ठेगानाका अनुसार सदस्यहरुमा प्रतिबन्ध लगाउनु तपाईको नयाँ अधिकार हो। तपाईलाई आफ्ना यी नयाँ अधिकाहरु लाई कसरी प्रयोग गर्ने, अथवा के गर्ने, के नगर्ने आदीको लागी यो निर्देशन हेर्नुहोला अथवा पुराना प्रवन्धकको पदमा कार्यरत सदस्यहरुसँग सल्ला लिनुहोला। लाज नमान्नुहोस्। प्रवन्धकका अधिकारहरुलाई प्रयोग गर्न तपाईको आफ्ने फैसलामा निर्भर गर्छ र यो सीख्न बुझ्नमा धेरै समय लाग्न सक्छ। कुन टूललाई कसरी र कहिले प्रयोग गर्न सकिन्छ अथवा कति समयको लागी। जस्तै पृष्ठ र लेखहरुलाई सुरक्षित गर्नु या कुनै प्रयोगकर्तालाई प्रतिबंधित गर्नु। नयाँ प्रवन्धकहरुलाई सलाह दिइन्छ कि उनी नयाँ मिलेको पदमा आराम-आरामले आफ्नो कामको शुरुआत गरुन्, बुझुन् अनि अगाडी बढुन्। एकै साथ सबै काम गर्नेको नीति न अपनाउनु। प्रवन्धकले कुन काममा मद्दत गर्न सक्छन् प्रवन्धकको अधिकारहरुलाई विकिबुक्सको यि कामहरुलाई गर्नाको लागी विशेष रूपमा प्रयोग गर्न सकिने छ। * जुन घटनाहरुमा प्रवन्धकहरुको ध्यान चाहियो प्रवन्धकहरु बाट यो आशा गरिन्छ की उनिहरु सबैको लागी एक उदहारण प्रस्तुत गरुन् र हमेशा अरुसँग वार्तालाप गर्ने बेलामा नैतीकता र सहनसिलता अपनाउन्। प्रवन्धकहरु बाट यो पनि आशा गरिन्छ की उनीहरु विकिबुक्सका नियम मानुन् र आफ्ना कामहरुलाई उत्तम तरीकासँग गरुन्। कहिले कहिँ कुनै गल्ती हुन सक्छ, आखिर प्रवन्धक पनि मान्छे नै हुन् अथवा कहिले कहिँ गरेका गल्तिहरुलाई नकार्न सकिन्छ। हालांकि विकिबुक्सलाई भारी नोक्सान पुगाउने खालका गलतिहरुमा अथवा लगातार गलत निर्णय या कार्य गरेमा उनलाई यस पदबाट हटाउन पनि सकिने छ। प्रवन्धकहरुलाई अरु पुराना अनुभवी लेखकहरुसँग यस्तो व्यवहार गर्नु पर्छ जो की अन्य सदस्यहरुको लागी मिसाल बनोस्। प्रवन्धकहरुलाई यो ध्यान राख्नु पर्छ की विकिबुक्समा भै रहेको विकासको यस तिब्र यात्रामा उनको साथ यहाँ अरु पनि धेरै प्रवन्धक साथी छन्। यदी कुनै विषयमा उनलाई लाग्छ की उनी सही अथवा न्यायपूर्ण निर्णय लिन सकिरहेका छैनन् भने उनलाई अन्य साथिहरुसँग सहायता माग्नु पर्छ अनि उस विषयमा चौतारी र समाजमा चर्चा गराउनु पर्छ, यो नाहीं की उ आफ्नो मुढेबलमा निर्णय लेनाको चक्करमा गलत निर्णय लेवस्। प्रवन्धक आफ्नो द्वारा गरिएका प्रबंधन कार्यहरुको लागी पुरा पुरा जिम्मेवार व्याक्ती हो। जस्तै की उनलाई दिइएका अधिकारहरु र टूल्सको उपयोग, जसबाट उनले अन्य संपादहरुलाई ठेस या हानि पुराउन सक्छ। जुन व्याक्तीसँग उनको जस्तै अधिकार छैन। कुनै पनि सम्पादक अथवा सदस्यलाई कुनै प्रवन्धक द्वारा गरिएको कामको आलोचना गर्ने पूरा हक छ जब तक की यो सम्मानजनक तरीकाले, अनुशासनको दायरामा र द्वेषको भावनाको तहत गरिदैन। प्रवन्धकहरु बाट यो आशा गरिन्छ की उनले गरेको यस्तो आलोचनालाई गलत भावमा न लिएर उनको पूरा जिम्मेवारी र अनुशासनको साथ जवाब दिउन् र यदी कुनै गल्ती भए उसलाई भित्री मनले स्विकार गरिहाल्ने। यस्तो प्रवन्धक जसले समाजले आफु माथी गरेको विश्वास घात गर्छ र जसको द्वारा पटक पटक गल्तिहरुले भरिएको व्यवहार हुन्छ उनलाई यस पदबाट हटाउन सकिने छ। यो उ कारण हो जो कि पूर्वमा अन्य भाषाको विकिबुक्समा कुनै प्रवन्धकलाई हटाइएको छ * पटक पटक गल्तिहरुलाई दोहराउने र गलत निर्णय लिने * अन्य सदस्यहरुसँग वार्तालापको अभाव अथवा उनसँग राम्रो तरीकाले सम्मानजनक रूपको व्यवहार न गर्ने * नराम्रो मनले द्वेषमा कार्य गर्ने * अन्य कयौँ यस्ता कार्य गर्ने जो की विकिबुक्स प्रबंधनमा बाधा पार्न सक्छ। प्रयोगकर्ताहरु द्वारा रिपोर्ट प्रवन्धक अधिकारहरुको दुरुपयोग आफ्नो प्रवन्धक टूल्स अथवा अधिकारहरुको दुरूपयोग एक घंभीर मामला हो र विकिबुक्सको नियमहरुको विरुद्ध हो। यो सबै अधिकार कुनै सदस्यहरुलाई विकिबुक्स सिस्टमका केही महतवपूर्ण काम गर्नाको लागी दिइन्छ। यिनलाई कुनै पनी सूरतमा दुरूपयोग हुन हुदैन। हर हालतमा इनलाई सोचेर बुझेर मात्र उपयोग गरौँ, गलत उपयोगको कारण यो वापस पनि लिन सकिने छ। आम स्थितिहरु जहाँ आफ्नो प्रवन्धक अधिकारहरुको प्रयोग गर्नबाट बच्नु पर्छ * जहाँ तपाई आफै यस्तो वार्तालाप अथवा रोपोर्टको हिस्सा हुनुहुन्छ। प्रबंधकहरुलाई यस्तो मामलामा आफ्नो अधिकारहरुका उपयोगबाट बच्नु पर्छ जसमा उनी आफै शामिल हउन्, उनमाथी आफ्नो अधिकारहरुको फाइदा उठाउनाको आरोप लाग्न सक्छ। यस्तोमा निर्णय कुनै अरुलाई लिन दिनुहोस्। * नियमहरुको विरुद्ध अधिकारहरुको उपयोग न गरौँ यदी विकिबुक्सका कुनै नियममा यो लेखेको छ की कुनै कामहरुमा अथवा कारणहरुमा प्रबंधकहरुलाई आफ्नो अधिकारहरु या टूल्स को उपयोग गर्न हुदैन, त न गर्नु नै वेस छ। केही मामलाहरुमा अपवादका तौरमा प्रयोग गर्नु भयो भने उसको पक्का कारण हुनु पर्छ र त्यो भन्दा पहिले चौतारीमा वार्तालाप गर्नु उचित होला। कुनै पनि प्रबंधकलाई आफु जस्तै साथी प्रबंधक द्वारा गरिएको कार्यलाई बदल्नु या उसको विरुद्ध कारवाही गर्नबाट बच्नु पर्छ। जरूरी भएमा, पहिले बातचीत गरौँ अनि हेरौ असली मामला के हो। मिलीजुली कार्य गरौँ। * परिवर्तन गरिएको कार्यलाई फेरी पूनर्वत गर्ने यदी कुनै कामहरुलाई परिवर्तन गरिएको छ या कसैबाट कुनै अधिकार वापस लगि सकेको छ, भने बिना आम सल्लाहको उसलाई पूर्वत न गरौँ। सधैँ जसो आफै निर्णय लिनुबाट बच्नु होस् र जरूरी भएमा अन्य प्रबंधकहरुसँग सलाह लिनुहोस् अनि उनलाई निर्णय लिन दिनुहोस्। जरूरी छैन की तपाई हर मामलामा सही निर्णय लिन सक्नुहुन्छ, तर अन्य कोही जरूर लिन सक्छ। मिलीजुली कार्य गर्ऩु जरूरी छ। यो कुरा ध्यानमा राख्नु पर्छकी कुनै प्रबंधक द्वारा यदी कुनै सदस्य, लेख, पृष्ठ, विवाद आदिमा आफ्नो अधिकारहरुको उपयोग लिईयो, अनि यदी त्यो उचित, कार्यप्रणालीको अधीन, तथा संक्षिप्त छ भने त्यो उनै लेखहरु, पृष्ठ, विवादहरु र सदस्यहरुसँग अर्को यी अधिकारहरुको उपयोग गर्न सक्छ। यसबाट कुनै फरक पर्दैनकी त्यो पूर्वमा पनी यसैमा शामिल थियो। यो यसैले किनकी प्रबंधकको त काम नै यस्तै कार्य गर्नु हो। अँ यदी त्यो चाहे उ एक राम्रो व्यवहारका तहत यसलाई कुनै अरु प्रबंधकलाई गर्नको लागी सुम्पन सक्छ, तर यस्तो गर्नु जरूरी छैन। यदी मामला पहिले जस्तै छ र उनै कारणहरुको कारणले निरिक्षणमा आएको भए यो हुन सक्छकी प्रबंधकको निर्णय उस मामलामा पहिले जस्तै हूनुपर्छ। कुनै प्रबंधकको कुनै मामलामा अथवा सदस्यको साथ विवादमा केवल यसैल मान्न सकिदैन की उसल पहिले कहिलै उसलाई कुनै चेतावनी जारी गरेको थीयो जो की उसको द्वारा गरिएको कुनै यस्तो कामको कारण थीयो जसबाट कुनै विकिबुक्स नियम टूटेको थियो। यसबाट कुनै प्रबंधक द्वारा भविष्यमा यस्तो कुनै लेख या सदस्यको बिरुद्ध करवाईलाई द्वेषमा या "आफै सम्मिलित भएको आरोप" को तहत लिन सकिने छैन तैपनी, यदी यस्तो आसंका हुन सक्छकी यो सबै कुरा उठ्रन सक्छ, त्यसैले सब भन्दा राम्रो त यही होलाकी यस्तो मामलाहरुमा निर्णय कुनै अन्य प्रबंधक लिउन्, अथवा तपाई उनलाई यो कार्य दिदिनुहोस्। यदी कुनै प्रबंधक आफ्नो अधिकारहरुको गलत उपयोग गर्छ र विकिबुक्सलाई हानि पुर्याउँछ भने उसलाई यस पदबाट हटाउन सकिने छ। प्रबंधहरुलाई मात्र विकिबुक्सका संस्थापक जिमी वेल्स अथवा मध्यस्था समिति द्वारा नै हटाउन सकिन्छ। यसका साथै यदी उनलाई पूर्ण प्रबंधनबाय न हटाए पनि उनका केही अधिकारहरु बन्द गर्न सकिने छ जसबाट विवाद उत्पन्न भयो। हालमा प्रबंधलाई मात्र जिम्मी वेल्स अथवा सटीवर्ड्स हटाउन सक्छन्। नेपाली विकिबुक्समा फिलहाल कुनै पनि सटीवर्ड छैनन्। प्रायः प्रबंधकहरु बाट भएका कुनै पनि वाद-विवादलाई वार्तालाप द्वारा सुलझाउनु पर्छ अथवा चौतारीमा चर्चा गर्नु पर्छ। तर यदी यो मामला कुनै भारी गल्ती सँग अथवा प्रबंधक द्वारा गरिएको क्षेती या द्वेष पूर्ण रवैया सँग सम्बन्धित छ भने त यस तरहले पनि ममला सुलझाउन सकिने छ। यस्तो मामलाहरुमा कुनै प्रबंधक द्वारा गरिएको कार्य माथी चर्चा गराउन सकिन्छ। यदी कुनै प्रयोगकर्तालाई प्रतिबंधित गरिएको छ भने उसले कुनै अन्य प्रयोगकर्ता द्वारा यो गराउन सक्छ। तपाई यस मामाला माथी सोझै प्रशासक सँग कुरा गर्न सक्नु हुन्छ र उनसँग तुरुन्त सहयोगको अपील गर्न सक्नु हुनेछ। कुनै पनी प्रबंधक आफैले आफुलाई दिइएका अधिकारुकलाई फिर्ता दिन सक्छ। साथै यदी यो अधिकार राम्रो स्थितिमा फिर्ता दिइएको होस् तर कुनै प्रकारको वाद विवादमा फिर्ता भएको नहोस्, कहिल्यै पनि उ व्याक्ती उनलाई पुनः प्राप्त गर्नको लागी मात्र प्रशाशकसँग अपिल गरोस्, यो उसलाई पुन: फिर्ता दिन सकिने छ। कतिपय प्रबंधकहरुले यो निर्णय लिन सक्ने छन् कि यदी जनमत बाट उनलाई हटाउनाको बिचार जाहेर हुन्छ भने उसले आफ्नो राजिनामा आफै दिने छ। यो निर्णय हर प्रबंधकको आफ्नु हुनुपर्छ यो आवश्यक छैन कि उसले यस्तो गर्नै पर्छ अथवा हर यस्तो जनमतमा हट्ने छन्। यदी उ व्यक्ती यस्तो गर्न चाहन्छ भने यसको लागी उनले स्टीवर्ड सँग सम्पर्क राखेर अपिल गर्नु पर्ने छ। यदी कुनै प्रबंधक कुनै निर्धारीत समय देखी सक्रिय हुनुहुन्न भने उनलाई गैरसक्रिय मान्न सकिन्छ अथवा वहाँ सेवानिवृत्त हुन सक्छन्। तर पनि जब सम्म वहाँले आफ्नो खाता विकिबुक्समा बंद गर्दैनन् अथवा आफ्नो अधिकार वापस दिदैनन् तब सम्म वहाँ प्रबंधक नै रहनु हुनेछ। प्रबंधकहरूबाट यो आशा गरिन्छ कि वहाँहरु आफ्नो र विकिबुक्सको सुरक्षालाई ध्यानमा राख्दै र आफुलाई दिइएका विशेष अधिकाहरूको सुरक्षाको लागी आफ्नो विकिबुक्स खातामा ख़ास ध्यान दिउन्। उनलाई आफ्नो खाताहरूको सुरक्षा बढाउनको लागी उनको बलियो साँचो रोज्नु पर्छ। साथै यस्ता खाताहरुको साथमा जुड़ेका ईमेल ठेगानाहरूको पनि सुरक्षामा ध्यान दिनु आवस्यक छ। याद राख्नु कि यदी प्रबंधक आफ्नो खाताहरूको सुरक्षा गर्नमा अक्षम रहेमा अथवा यिनै कारणहरू बाट विकिबुक्सको सुरक्षामा कुनै ख़तरा उत्पन्न भएमा उनलाई यस पदबाट हटाउन सकिने छ। यस्तो निर्णय हमेशाको लागी हुन सक्छ। कृपया ध्यान दिनुहोला यो नियमावली अंग्रेजी तथा विकिबुक्स बाट प्रेरित सम्बंधित हो, तर आवस्यक छैन कि यो बिलकुल उस्तै हुन्छ। नेपाली विकिबुक्स एक अलग विकी प्रोजेक्ट हो अथवा यहाँ केही नियम र काइदा कानुन अलग हुन सक्छन्। यो नियमावली चौतारीमा वार्तालाप गरेर सर्व सम्मतिले बदल्न पनि सकिने छ। तपाईँको विकिबुक्स योगदानहरुलाई यो र यो जस्तै अन्य नियमावलिहरुको तहत गर्ने कोशिश गर्नु होला। = यो पनि हेर्नुहोस् = नेपालको एउटा मात्र सही र सबल ज्योतिषीय परामर्ष दिने संस्थान हो। तपाई यहाॅ बाट धेरै प्रकारका ज्योतिषीय जिज्ञासाहरूको समाधान प्राप्त गर्न सक्नु हुनेछ। र साथमा निषुल्क अनलाईन मासिक पत्रिकाहरू पनि पढ्न पाउनु हुनेछ। श्री पुण्य प्रेस काठमाण्डौको स्थापना गर्ने संस्था पनि यही हो। हामीलाई भेटृन तपाई यहाॅ आउनुहोष।? वर्तमान समयमा धेरै विद्वानहरूले अनेक प्रकारले यस विषयमा अनुसन्धान गरेका छन् र सयकडौ प्रकारका कालसर्पयोगहरूको बारेमा बिचार राखे पनि मानव जीवनमा प्रभाव पार्ने क्षमता भएका कालसर्पयोगहरू भने 12 प्रकारका मात्र छन्। लग्नमा राहु र सप्तमभावमा केतु बसेर अन्य ग्रह यी दुई ग्रहको बीचमा हुदा यो योग बनिन्छ। फल प्राय गरेर मैले यस्ता कुण्डलीहरूको अध्ययनमा यो पाएको छु कि यस्ता व्यक्तिहरू ष्ष्याम वर्णका,अर्काको गुणलाई विर्सेर दोषको मात्र कुरागर्ने। धनको अभाव हुन्छ भने कतिको अन्य शुभयोगका कारण धन चाहि हुन्छ तर त्यसको सदुपयोग गर्न नजानेर दुख पाउने गर्छन्। कतिको विवाह ढिलो हुन्छ भने कतिको विवाह नै नभएको पनि मैले पाएको छु। सन्तान नहुने वा हुने बेलामा धेरै कष्ट हुने वा भएर मर्ने आदि अनेक समस्याहरूको संजालमा फस्दछन् यो योग भएका जातकहरू। अर्को विषयमा यस्ता जातकहरूलाई सरकारी समस्याहरू आउने गर्दछ भने बाहिरी अव्यवस्थाका कारण वैवाहिक जीवन पनि त्यती सुखमय रहदैन। धेरै विषयहरूमा नचाहेर पनि झुठो बोल्नु पर्ने बाध्यता आईपर्दछ। यस्ता कुण्डलीहरू सबै नराम्रा हुन्छन् भन्ने कुरा चाहि असत्य हुन्छ किनकि मैले यही योग भएका ठुला व्यक्तित्वहरू पनि पाएको छु। ग्रहहरूको राम्रो योगले कालसर्पयोगको प्रभावलाई कम गर्न सक्छन् भन्ने कुरा तलको उदाहरण ले स्पष्ट गर्नेछ। पाॅच ग्रहहरू चतुर्थ भावमा बसेका छन् त्यसकारण व्यक्तिमा तिव्र मनोबलको विकास भयो पढाईमा कुनै बाधा आएन विद्यास्थानको शनिको स्थिति राम्रो भएका कारण । व्यक्ति अहिले काठमाण्डौको कुनै प्रतिष्ठित कम्पनिको चेयरमेन छन्। किनकि जातकको कुण्डलीमा सुखेष गुरू स्वगृहि भएर हंष योग बनाई रहेको छ। भने मंगलको दृष्टि प््राभावका कारण जातक आज उच्च पदमा बसेर काम गरिरहेका छन्। द्वितीय भावमा राहु र अष्टम भावमा बसेको केतुको बीचमा अन्य ग्रह बसेमा जातकलाई कुलिक नामक कालसर्प योग हुन्छ। फल प्रायः यस्तो योग भएका जातकले आफ्नो जीवनमा चोट,दुर्घटना,पैतृकधनबाट बंचित,कुटुम्ब सुखको अभाव, र अत्याधिक मेहनत र न्युनतम प्रतिफलको अवस्था रहने गर्दछ। आॅखा र पेट सम्बन्धि विमारहरू रहने र उसले बोलेको राम्रो कुराको पनि व्यक्तिहरूले गलत अर्थ लगाउने गर्दछन्। तर यो सबै कुरा हुदा हुदै पनि कति व्यक्तिहरूको जीवन अन्य योगको प्रवल प्रभावका कारण राम्रो भएको पनि पाएको छु। तृतीय भावमा राहु र नवम भावमा केतु भएर अन्य ग्रहहरू बीचमा भए यो वासुकी नामक कालसर्प योगको उदय हुन्छ। फलः- यसले व्यक्तिलाई निकै परिश्रमी बनाउछ उ काम गर्न पछि हट्दैन तर कामको पूर्ण इनाम भने उसले प्राप्त गर्न सक्दैन । वस्तुत उसले गरेको कामबाट अरूलाई फाईदा भईरहेको हुन्छ। दाजु भाईसॅगको सम्बन्ध पनि त्यति राम्रो रहदैन। मित्रहरूलाई बीचैमा छोडेर एक्लो बनाएको भान हुन्छ। हमेषा कुनै प्रकारको डर मनमा भई रहेको हुन्छ। मानसीक तनाब र गुप्त रोगको संभावना धेरै हुन्छ। चतुर्थ भावमा राहु र दषम भावमा केतु भएर अन्य ग्रहहरू बीचमा भए यो ष्षंखपाल नामक कालसर्प योग भएको मानिन्छ। फलः- यो योगलाई अलिक नराम्रो र कठिन मानिएको छ। यस्तो योग भएको व्यक्तिको जीवन धेरै संघर्षमय रहन्छ। संतान,जीवनसाथि र षिष्यहरूको अभाव हुनु र परिवारमा पिताजीसॅगको सम्बन्ध विग्रनु वा पिताजीलाई आफू सानै हुदा अलग पार्नु यो योगको स्वभाविक गुण हो। कार्य क्षेत्रमा अपमान जनक घटनाहरू हुनु र कार्य स्थिर नरहनु। तर विदेषमा राम्रो हुन्छ। पंचम भावमा राहु र एकादष भावमा बसेको केतुको बीचमा अन्य ग्रहहरू हुदा यो योगको उदय हुन्छ। यो योगमा संतान अभाव, गर्भ पातको स्थिति,आर्थिक कष्ट,षारीरिक पीडा, पढाईमा बाधा आउदछ साथै पेटमा कुनै ठुलो रोग लाग्न सक्छ र अप्रेषनको स्थिति पनि सृजना हुने गरेको पाईएको छ। राहु सप्तम भावमा र केतु लग्नमा बसेर अन्य ग्रह बीचमा रहदा यो योगको उदय हुन्छ। फलः- चंचल व्यक्तित्व परिश्रम अनुसारको धनको अभाव जीवनमा बिघ्न बाधाहरू स्त्री पक्षबाट नोक्सानी हुनु यो योगको स्वभाविक गुण हो यस्तो योग भएका व्यक्तिहरूलाई अकाल मृत्युको पनि भय रहन्छ। अतः कौडा जगाएर आफूसॅग राखेमा धनको अभाव कम हुन्छ। राहु अष्टम भावमा र केत द्वितीय भावमा बसेर बाकि ग्रह बीचमा रहदा या कर्केाटक नामक कालसर्पयोग हुन्छ। नवम भावम राहु र तृतीय भावमा केतु बसेर अन्य ग्रहहरू बीचमा बसेको अवस्थामा शंखनाद कालसर्प योग भएको मानिन्छ। यस्तो योग भएका व्यक्तिहरू धर्म कर्म प्रति कम रूचि राख्नका कारण दैविक कृपा हीन भएर धेरै प्रकारका दुख भोगीरहेका हुन्छन्। तर्कवादी भएर पनि नचाहिने र अनावष्यक वहषमा व्यस्त रहेर आफ्नो अमूल्य समय वर्वाद गरेर अन्तिममा पछताउछन्। यस्ता व्यक्तिहरू धेरै परिश्रमी भए पनि सफल भने हुन सक्दैनन्। दषम भावमा राहु र चतुर्थ भावमा केतु बसेर यो योगको सृजना हुन्छ। यो योग कार्य क्षेत्रको लागि धेरै नै समस्या दायक योग मानिन्छ। पैतृक सम्पतिको लगान लगाएर गरिएका उद्योग धन्दाहरू नष्ट भएर जान्छन् स्वयंको पूॅजी लगाएर गरिएका व्यवसाय पनि असफल हुन्छन् तसर्थ पूजी व्यवसाय धेरै राम्रो हुन्छ। यदि पूजी लगानि गरे पनि कुनै व्राह्मण वा भिखारिसॅग उदारो लिएर गरेको काम भने सफल हुन्छ ।तर काम सफल हुन थाले पछि लिएको उदारो व्याजका साथ फिर्ता गर्नुपर्दछ। यसो गर्न सकियो भने यो योगले तपाईले धेरै धन र सम्मान दिनेछ। राहु एकादष भावमा र केतु पंचम भावमा बसेर अन्य ग्रह बीचमा रहदा यो योगको उदय हुन्छ। फलः- यो योगले स्त्रीलाई संतान हुन नदिने र पेट सम्बन्धि पाठ्यघर सम्बन्धि समस्या देखाउने गर्छ यदि यो योग छोरा मान्छेको चिनामा छ भने त्यस्तो व्यक्ति दुई नम्बरको अर्थात गैर कानुनी काम गर्न रूचाउछ र धेरै धन कमाउने लालचामा जेल कोट आदि गैरहनुपर्ने हुन सक्छ र सन्तान सुखमा कमि आउदछ। राहु द्वादष भावमा र केतु षष्ठं भावमा बसेर अन्य ग्रहहरू बीचमा रहेमा यो कालसर्प योगको उदय हुन्छ। फल अनावष्यक खर्च बढ्नु, जोडेर राखेको धन सकिदै जानु, आखा मा समस्या देखिनु, परिवारमा कलह बढ्दै जानु र दिन प्रतिदिन ऋण बढ्दै जानु। आदरणीय पाठक मित्रहरू उपरोक्त कुराहरू हुदा हुदै पनि धेरै ग्रहहरूको अन्य राम्रा योगका कारण व्यक्तिहरू धेरै सफल भएको उदाहरण हामीसॅग छ। अतः कालसर्पयोग छ भनेर डराउनु पूर्व त्यसको बारेमा धेरै गहन अध्ययन आवष्यक छ। हामी तपाईलाई सम्पूर्ण जानकारी निषुल्क दिन्छौ हामीलाई आफ्नो समस्या अवष्य भन्नुहोला। वर्तमान समयमा कालसर्पयोग को विशेष चर्चा चलेको पाईन्छ । कति ज्योतिषिहरू यसलाई अफवाह मात्र भन्छन भने कसैको यस प्रति पूर्ण निष्ठा रहेको छ। यो योगको ैज्योतिषिय निर्माण र यसको समाधान का विषयमा प्रत्येक ज्योतिषी र कर्मकाण्डिको आफनै ढंग रहेको पाएको छु। कसैले शास्त्र संम्मत गरे पनि त्रुटि पूर्ण समाधान गर्छन भने कसैको विधान त शास्त्र संम्मत पनि रहदैन । यो कालसर्पयोग के हो भने पूर्ण नबुझने हरूले पनि चादिको नाग औठी र यज्ञ अनुष्ठानको माध्यमबाट जनतालाई भ्रमित पार्दै धेरै रूपैया जोडन सफल भएका छन् । एउटा आश्चर्यको कुरो के छ भने कालसर्पयोग को पूर्ण समाधान गराउने ग्यारेण्टि गर्ने विद्वानहरूलााई नै यसको लक्षण र इतिहास थाहा छैन। सबैजनाको कालसर्पयोगको शान्ति एउटै विधिबाट गराउदछन्। आज हामी कालसर्प योग के हो कति प्रकार का हुन्छन् यसको सहि सबल समाधानहरू के के हुन् कसरि यसको समाधान गर्ने। त्यसको बारेमा पूर्ण जानकारी विभिन्न विद्वानहरूको बिचारबाट अध्यन गरौ । राहु र केतुको बीचमा सबै ग्रहहरू भए भने काल सर्प योग बनिन्छ । जन्म पत्रिका अनुसार जब-जब राहु र केतुको महादषा र अन्तर्दषा मानव जीवनमा आउदछ तब यसको प्रभाव व्यक्तिमा ज्यादा हुने गरेको पाईन्छ। उदित र अनुदित गरेर दुई विभागमा वर्तमा विद्वानहरूले कालसर्प योगलाई विभाजन गरेका छन्। राहु बक्रि हुने भएकाले राहुको मुख तर्फ सबै ग्रहहरू छन् भने उदित कालसर्प योग हुन्छ। र राहुको पिठ तिर सबै ग्रह भए अनुदित कालसर्पयोग हुन्छ भनिएको छ । अनुदितको तुलनामा उदित कालसर्पयोग अलिक नराम्रो हुन्छ। कसैको कुण्डलीमा एउटा ग्रह राहु र केतु देखि बाहिर छ भने पनि आंषिक कालसर्प योग भएको मानिन्छ। त्यसो त हाम्रो उत्तरी ज्योतिष शास्त्रमा कालसर्पयोगको बारेमा स्पष्ट वर्णन गरेको पाईदैन। त्यै भएर होला नेपालका अधिकतर ज्योतिष शास्त्रीलाई यसबारेमा त्यति थाहा पनि छैन तर त्यै योगलाई कतिपयले पितृदोष सर्पदोष आदि नाम दिएर सम्बोधन गरेको भने पाएको छु। रै पनि स्पष्ट र शास्त्रीय बचनहरू मैले प्राप्त गरेको छैन। भृगु संहितामा राहु लग्नमा भएर केतु सप्तम स्थानमा रहदा ’’मृतः प्रसुतिः’’ सुत्र रहेको छ। अर्थात यस्तो अवस्थामा जातकलाई सन्तान सुखको कमि रहन्छ र यसको उपायमा नागपूजाको वर्णन गरिएको छ। अर्को जातकाभरणम्मा पनि सर्पयोगको बारेमा वर्णन गरिएको छ तर त्यसको आषय भने अर्कै छ। ’’केन्द्रत्रये खल ग्रहैव्र्याल समाव्हय स्यात् अर्थात केन्द्रमा तीनवटा केन्द्रमा पाप ग्रह छन् भने सर्पयोग हुन्छ। यो श्लोकले पनि अहिले चलिरहेको र धेरै चर्चामा रहेको कालसर्पयोग बारेमा केहि भन्न सकेको छैन। कहाॅबाट आयो त यो कालसर्पयोग? कालसर्पयोगको बारेमा दक्षिण भारतमा धेरै मोैखिक चर्चा हरू हुने गर्दथे । यसको बारेमा त्यहाॅका केहि ग्रन्थहरूमा पनि उल्लेख भएको पाईन्छ तर ती सबै प्रमाणहरू अधुरा थिए त्यही भएर यसको विकास हुन सकिरहेको थिएन एकजना भारतीय विद्वान जो सम्पूर्णानन्द संस्किृत विष्वविद्यालय वाराणसीबाट फलित ज्योतिषबाट पी एच डी गर्दै हुनुहुन्थ्यो वहाॅ अहिले दरभंगामा प्राध्यापक हुनुहुन्छ डा. विद्येष्वर झा ले एउटा लेख लेख्नु भयो ज्योतिषमा कालसर्पयोग र त्यसको प्रभाव त्यसले निकै चर्चा पायो र मैले पनि त्यो लेख खोजेर अध्ययन गरे मलाई त्यहाॅ भएका सामग्री एकदम सान्दर्भिक लाग्यो किनकि म पनि त्यहाॅ लेखेका सम्पूर्ण समस्याहरूबाट पिडित थिए तर त्यसको कारण थाहा थिएन यो लेखको सुक्ष्म अध्ययन गरेर मैले नागको सविधान पूजा गरे मेरा धेरै समस्याहरू 15 दिन भित्रै समाधान भएपछि मैले सोचे यो विषय ठिक हो र यसमा अज्झै रिसर्चको आवष्यकता छ तर मैले कुनै रिसर्च गर्न सकिन मसॅग पैसा र समयको अभावका कारण त्यै लेखलाई नेपाली भाषामा अनुवाद गरेर भारतबाट प्रकाषित हुने हिमाली गुराष 1997 ’’ पष्चिम पूर्व एक्सप्रेस 2000 मा मैले प्रकाषन गरे पछि नेपालमा पनि यसको धेरै प्रचार भयो र यो योग धेरै प्रकारका अफवाहहरूको साथमा नेपालमा आयो । अहिले विष्वमा नै यो योगले स्थान पाई सकेको छ भारत र नेपालका ठुला विद्वानहरूले यो योगलाई स्विकार गरिसकेका छन्। वर्तमान समयमा यो योगको बारेमा हिन्दी र नेपाली भाषाका अनेक साहित्यहरू प्रकाषित भइसकेका छन र भईरहेका पनिछन् तर समस्याहरू सबैको मिल्दो जुल्दो भएपनि समाधानमा विविधता पाएको छु। जसका कारण यो योगको सही समाधान हुन सकेको छैन। राति सपनामा साप,बिरालो,कुकुरले टोक्नु या खेदाउनु ,मन्दिर ,पुराना जिर्ण भवनहरू किल्लाहरू देख्नु पुलिसले समातेर लग्नु जेल आदि देख्नु,कुआ,पोखरी नदी,नालाहरूमा पस्नु,डुब्नु,झगडा विवाद छतबाट खस्नु रूखबाट खस्नु पहाडआदि चढ्नु यस्ता प्रकृतिका सपनाहरू अधिकतर देखिन्छ र जाग्रत अवस्थामा आफूलाई मृत्युको आषंका डर भईरहन्छ। सन्तान हानि हुन्छ,कार्यमा नसोचेका व्यवधानहरू आई रहन्छन्, परिवारमा साना साना कुरालाई लिएर दैनिक कलह,प्रषस्त धन हुदा हुदै पनि सुखबाट बंचित,धेरै अथक अध्ययन गर्दा पनि षिक्षामा कमजोड अवस्था विवाहमा विलम्ब या समस्या ,रोगहरूले आक्रमण गरिरहनु आदि कालसर्प योगका स्पष्ट लक्षणहरू हुन्। यस विषयमा ज्योतिष शास्त्रीहरू बीच निकै मतभेद रहेको छ।स्वयं अनुसन्धान नगरेर कालसर्पयोगको लक्षण थाहा पाएर र सुनेको विधिको भरमा गरिएका कालसर्पयोग शान्तिहरूले व्यक्तिमा कुनै पनि सुधार ल्याएको छैन। नेपालमा अनेक संघ संस्थाहरूले आयोजना गर्ने गरेको कालसर्पयोग शान्ति महायज्ञहरू पनि प्रभाव विहिन रहेको छ। नेपालमा ज्योतिषि पिच्छे अलग अलग समाधान गर्ने अषास्त्रीय तरिका पाएको छु। झन यस विषयमा भारतीयहरू के भन्न थालेका छन भने यो योगको शान्ति भारतमा मात्र हुन्छ रे। यी सबै फटाहा झुठा कुरा हुन्। कालसर्पयोगको शान्ति तपाईले जहाॅ पनि गर्न सक्नुहुन्छ। तर सही विधि ले गनुपर्यो। यसको सही समाधान विधि के हो त ? यो अनुष्ठान कृष्ण पक्षको चतुर्दषिबाट प्रारम्भ गरेर शुक्ल पक्षको पंचमीसम्मको हुन्छ। यो अनुष्ठानलाई निम्न तरिका बाट पुरा गर्ने। 1 चतुर्दषीको दिन एकछाकि खाने।प 2 ओंषीको दिन नान्दी श्राद्ध र पितृसुक्तको 108 आवृति पाठ गराई गायत्रीको जाप गर्ने। 3 प्रतिपदाको दिन सम्पूर्ण चाहिने पूजा समग्रीको व्यवस्था गर्ने। चाहिने पूजा सामग्रीको लिष्ट हाम्रो कार्यालयबाट मगाउन सक्नुहुनेछ। वेदि,कलष आदि तयार गर्ने। 4 लाभबेला हेरी र चर लग्नमा ग्रह गोचर मिलाएर स्वस्ति वाचन गरि संकल्प गर्ने। 5 द्वितीयाको दिन विहान नित्यकर्म सके पछि दियो,कलष र गणेषको पूजा गरी 12 जोडि नागको स्नान गराई पूजा गर्ने र प्रत्येक नागलाई षिवजीको चारै तर्फ कलषमाथि जोडिको हिसाबले स्थापित गर्ने। प्रमुख सुन र चादिका नागलाई आफ्नो योगको नाम दिएर पूजा गर्ने र रूद्राभिषेक गर्ने। 6 त्यस पछि जाॅप र पाठ प्रारम्भ गर्ने। 9 ओं नागराजाय विद्महे विषदन्ताय धिमही तन्नेा तपाईको चिनामा रहेको कालसर्पयोगको नाम प्रचोदयात्।।यो मन्त्रको 125000 वा 54000 वा 21000 जाप गर्ने। 10 ओं रां राहवे नमः 18000 जाॅप गर्ने। 12 उपरोक्त जाप संख्या संकल्प गरे अनुसार सकिए पछि। लघु रूद्रि वा रूद्रि गरेर अग्निस्थापना विधिले दषांष होम गर्ने । पूर्णपात्र दान गरेर व्राह्मणलाई दक्षिणा दिए पछि व्राह्मणबाट आषिर्वाद लिने र आफूले लगाएको कपडा लगाएर स्नान गरे पछि । त्यो कपडा गरिबलाई दान गर्ने र यज्ञस्थलमा आएर कालसर्प देाष निवारण यन्त्र जो यज्ञको पहिलो दिन भोजपत्रमा बनाएर राखिएको छ। धारण गर्ने। पाठक महेादय कुनै समस्या छ भने त्यसको समाधान पनि निष्चित छ अतः नआत्तिकन सही ठाउॅमा गएर सही समाधान गरौ र सुखमय जीवन बाचै। यस विषयमा अन्य केहि जानकारी चाहिन्छ भने । तपाई निषुल्क जानकारी लिन सक्नुहुनेछ। आगामि अंकहरू निरन्तर पढन यो संस्थाको सदस्य अवष्य बन्नुहोला। यो यौटा मेरो भक्तिको माला चढाएँ चरणमा । अरु ता मैले के गर्न सक्थेँ अपढ(अज्ञानी, घाम र छाया(बीचमा फुल्यो मनको फूलबारी, यिनको वास बिर्साइदिन्छ वरको परको, आँसु र हाँसो मिसाइदिन्छ सबका घरको ।, प्रेमका गलामा नवैलिजाओस् भक्त हुँ म पनि ।, नेपाली माटो स्वर्गको किरण भरेर झन्क्यो मूल,, नेपाली वास्ना भएर निस्के अत्तर देशी फूल,, ==चन्द्रवंश देखि कुरुवंश सम्म को उत्पत्ति== एक पल्ट हस्तिनापुर नरेश दुष्यन्त आखेट खेलन वन मा गये। जुन वन मा उनि शिकारको लागि गयेका थिए त्यसै वनमा कण्व ऋषि को आश्रम थियो। कण्व ऋषि को दर्शन गर्न को लागि महाराज दुष्यंत उनको आश्रम पुगे। पुकार गरे पछि एक अति लावण्यमयी कन्या आश्रम देखि निस्केर भने, “हे राजन्! महर्षि त तीर्थ यात्रामा गयेका छन्, तर तपाईंलाई यस आश्रम मा स्वागत छ।” कन्या को कुरा सुनेर महाराज दुष्यंत ले सोघे, “बालिके! तपाईं को हों?” बालिका ले भने, “मेरो नाम शकुन्तला हो र म कण्व ऋषि को छोरी हूँ।” कन्याको कुरा सुनर महाराज दुष्यंत आश्चर्यचकित भएर भने, “महर्षि त आजन्म ब्रह्मचारी हो फेरि तपाईं उनको पुत्री कसरि?” उनको प्रश्न को उत्तर मा शकुन्तलाले भने, “वास्तवमा मेरो माता-पिता मेनका र विश्वामित्र हुन्। मेरी माता ले मेरो जन्म हुदै नै मलाई वन मा छोडदिएका थिए जहाँ शकुन्त नामक पक्षी ले मेरी रक्षा गर्यो। त्यहिभएर मेरो नाम शकुन्तला रहन गयो। त्यसपछि कण्व ऋषि को दृष्टि म मा पर्‌यो र उनिले मलाई आफ्नो आश्रम मा लिएर आउनु भयो। उनले नै मेरो भरन-पोषण गरे। जन्म दिन वाला, पोषण गर्ने तथा अन्न दिन वाला – यो तिनै नै पिता हुन्। यस प्रकार कण्व ऋषि मेरो पिता भए।” शकुन्तला को वचनहरुलाई सुनेर महाराज दुष्यंत ले भने, “शकुन्तले! तिमी क्षत्रिय कन्या हो। तिम्रो सौन्दर्य देखेर मेरो हृदय तिमीलाई अर्पित गरिसकेको छु। यदि तिमीलाई कुनै प्रकार को आपत्ति छैन भने म तिमी संग विवाह गर्न चाहन्छु।” शकुन्तला पनि महाराज दुष्यंत मा मोहित भइसकेका थिए, अतः उनले आफ्नो स्वीकृति प्रदान गरिन्। दुवैले गन्धर्व विवाह गरे। केहि समय महाराज दुष्यंतले शकुन्तला संग वन मा नै व्यतीत गरे। फेरि एक दिन उनि शकुन्तलालाई भने, “प्रियतम! मलाई अब आफ्नो राजकार्य हेर्न को लागि हस्तिनापुर प्रस्थान गर्न छ। महर्षि कण्व तीर्थ यात्राभट फर्किए पछि म तिमीलाई यहाँ देखि विदा गराएर आफ्नो राजभवन मा लानेछु।” यति भनेर महाराजले शकुन्तलालाई आफ्नो प्रेम को प्रतीक को रूप मा आफ्नो स्वर्ण मुद्रिका दीएर हस्तिनापुर गये। एक दिन उनको आश्रम मा दुर्वासा ऋषि आए। महाराज दुष्यंत को विरहमा लीन भएको कारण शकुन्तलाले उनको आगमन को ज्ञान पनि पाएनन् र उनले दुर्वासा ऋषि को यथोचित स्वागत सत्कार गरेनन्। दुर्वासा ऋषि ले यसलाई आफ्नो अपमान सम्झेर क्रोधित भइ भने, “बालिके! म तलाई शाप दिन्छु कि जसको ध्यान मा लीन भएर तैले मेरो निरादर गरेको छस्, त्यसले तलाई भूल्नेछ।” दुर्वासा ऋषि को शार्प सुनेर शकुन्तला को ध्यान टूट्यो र उनको चरणमा गिरेर क्षमा प्रार्थना गर्न लागीन्। शकुन्तला को क्षमा प्रार्थना देखि दुर्वासा ऋषि ले भने, “राम्रो यदि तेरे नजिकै उनको कुनै प्रेम चिन्ह हुनेछ भने त्यही चिन्ह हेरेर उसलाई तेरो याद आउनेछ।” महाराज दुष्यंतसङ्गको को सहवासबाट शकुन्तला गर्भवती भईन्। केहि समय पश्चात् कण्व ऋषि तीर्थ यात्रा देखि फर्के तब शकुन्तला ले उनलाई महाराज दुष्यंत संग आफ्नो गन्धर्व विवाह को विषय मा भने । यस मा महर्षि कण्व ले भने, “पुत्री! विवाहित कन्या पिता को घर मा रहन उचित छैन। अब तेरो पति को घर नै तेरो घर हो।” यति भनेर महर्षि ले शकुन्तलालाई आफ्नो शिष्योंसंग हस्तिनापुर पठाईदिए। बाटोमा एउटा सरोवरमा नुहाउदा महाराज दुष्यंतले दीएको शकुन्तला को अँगूठी, जुन कि प्रेम चिन्ह थियो, सरोवर मा खस्यो। त्यो अँगूठीलाई एक माछाले निलीदियो। महाराज दुष्यंत को नजिकै पुगएर कण्व ऋषि को शिष्यों ले शकुन्तला को उनको अगाडी खडी गरेर को कहा, “महाराज! शकुन्तला तपाईंको पत्नी छ, तपाईं यसलाई स्वीकार गर्नुहोस।” महाराज त दुर्वासा ऋषि को शाप को कारण शकुन्तला को विस्मृत गरेर चुके थिए। अतः उनले शकुन्तला को स्वीकार गरेन र उन मा कुलटा भएको लाँछन लगान लगे। शकुन्तला को अपमान होते नै आकाश मा जोरों को बिजुली कडक उठी र सबै को अगाडी उनको माता मेनका उसलाई उठयो ले गई। जस माछा ले शकुन्तला को अँगूठी को निगल लिएको थियो, एक दिन त्यो एक माझिहरु को जाल मा आ फँसी। जब माझिहरु ले उसलाई काटयो त उनको पेट अँगूठी निकली। माझिहरु ले उन अँगूठी को महाराज दुष्यंत को नजिकै भेंट को रूप मा भेज दिए। अँगूठी को देखते नै महाराज को शकुन्तला को स्मरण हो आयो र उनि आफ्नो कृत्य मा पश्चाताप गर्न लगे। महाराज ले शकुन्तला को धेरै ढुँढवाया किन्तु उनको ठेगाना हैन चला। केहि दिनहरु पछि देवराज इन्द्र को निमन्त्रण पाउएर देवासुर संग्राम मा उनको सहायता गर्न को लागि महाराज दुष्यंत इन्द्र को नगरी अमरावती गये। संग्राम मा विजय प्राप्त गर्न को पश्चात् जब उनि आकाश मार्ग देखि हस्तिनापुर लौट रहे थिए त मार्ग मा उनलाई कश्यप ऋषि को आश्रम दृष्टिगत भयो। उनको दर्शनहरुको लागि उनि वहाँ रुक गये। आश्रम मा एक सुन्दर बालक एक भयंकर सिंह संग खेल रहयो थियो। मेनका ले शकुन्तला को कश्यप ऋषि को नजिकै लाकर छोडयो थियो तथा त्यो बालक शकुन्तला को नै पुत्र थियो। उन बालक को देख गरेर महाराज को हृदय मा प्रेम को भावना उमड पडी। उनि उसलाई गोद मा उठाने को लागि अगाडी बढे त शकुन्तला को सखी चिल्ला उठी, “हे भद्र पुरुष! तपाईं यस बालक को न छुयें अन्यथा उनको भुजा मा बँधा काला डोरा साँप बनएर तपाईंलाई डस लेगा।” यो सुन गरेर पनि दुष्यंत स्वयं को न रोक सके र बालक को आफ्नो गोद मा उठयो लिया। अब सखी ले आश्चर्य देखि देख्यो कि बालक को भुजा मा बँधा काला गंडा पृथ्वी मा गिर गएको छ। सखी को ज्ञात थियो कि बालक को जब कहिल्यै पनि उनको पिता आफ्नो गोद मा लेगा त्यो काला डोरा पृथ्वी मा गिर जायेगा। सखी ले प्रसन्न हो गरेर समस्त वृतान्त शकुन्तला को सुनाया। शकुन्तला महाराज दुष्यंत को नजिकै आई। महाराज ले शकुन्तला को पहिचान लिया। उनले आफ्नो कृत्य को लागि शकुन्तला देखि क्षमा प्रार्थना गरे र कश्यप ऋषि को आज्ञा लिएर उसलाई आफ्नो पुत्र सहित आफ्नो साथ हस्तिनापुर ले आये। महाराज दुष्यंत र शकुन्तला को उन पुत्र को नाम भरत थियो। त्यस पछि उनि भरत महान प्रतापी सम्राट बने। धृतराष्ट्र, पाण्डु र विदुर को लालन पालन को भार भीष्म को माथि थियो। तिनै पुत्र ठूलो भए पछि विद्या-अध्ययन को लागि पठाियो। धृतराष्ट्र बल विद्या मा, पाण्डु धनुर्विद्या मा तथा विदुर धर्म र नीति मा निपुण भए। युवा भए पछि धृतराष्ट्र अन्धे भएको कारण राज्य को उत्तराधिकारी न बन सके। विदुर दासीपुत्र थिए यसैले पाण्डु को नै हस्तिनापुर को राजा घोषित गरियो। भीष्म ले धृतराष्ट्र को विवाह गांधार को राजकुमारी गांधारी लेएर दिए। गांधारी को जब ज्ञात भयो कि उनको पति अन्धा छ त उनले स्वयं आफ्नो आँखों मा पट्टी बाँध ली। उन्हीं दिनहरु यदुवंशी राजा शूरसेन को पोषित कन्या कुन्ती जब सयानी भए त पिता ले उसलाई घर आये हुये महात्माओं को सेवा मा लागयो दिए। पिता को अतिथिगृह मा जति पनि साधु-महात्मा, ऋषि-मुनि आदि आते, कुन्ती उनको सेवा मन लागयो गर गरेगर्दथ्यो। एक पल्ट वहाँ दुर्वासा ऋषि आ पहुँचे। कुन्ती ले उनको पनि मन लगाएर सेवा गर्यो। कुन्ती को सेवा ले प्रसन्न हो गरेर दुर्वासा ऋषि ले कहा, “पुत्री! म तुम्हारी सेवा ले अत्यन्त प्रसन्न भयो हूँ अतः तुझे एक यस्तो मन्त्र देता हूँ जसको प्रयोग ले तू जस देवता को स्मरण करेगी त्यो तत्काल तेरे समक्ष प्रकट हो गरेर तेरी मनोकामना पूर्ण गर्नेछ।” यस प्रकार दुर्वासा ऋषि कुन्ती को मन्त्र प्रदान गरेर को चले गये। एक दिन कुन्ती ले उन मन्त्र को सत्यता को जाँच गर्न को लागि एकान्त स्थान मा बस्एर उन मन्त्र को जाप करते हुये सूर्यदेव को स्मरण गर्यो। त्यसै क्षण सूर्यदेव वहा प्रकट हो गरेर बोले, “देवि! मलाई बताओ कि तिमी म देखि किस वस्तु को अभिलाषा करती हो। म तुम्हारी अभिलाषा अवश्य पूर्ण करूँगा।” यस मा कुन्ती ले कहा, “हे देव! मलाई आप लेकुनै पनि प्रकार को अभिलाषा छैन। मैले त केवल मन्त्र को सत्यता परखने को लागि नै उनको जाप गरेको छ।” कुन्ती को यिनी वचनहरुलाई सुन गरेर सूर्यदेव बोले, “हे कुन्ती! मेरो आना व्यर्थ सकिंदैन। म तिमीलाई एक अत्यन्त पराक्रमी तथा दानशील पुत्र प्रदान करता हूँ।” यति भन्एर सूर्यदेव अन्तर्ध्यान हो गये। कर्ण को शिक्षा आफ्नो अन्तिम चरण मा थियो। एक दोपहर को कुरा हो, गुरु परशुराम कर्ण को जंघा मा सिर राखएर विश्राम गरिहेका थिए। केहि अबेर पछि कहीं भन्दा एक बिच्छु आयो र उनको दोश्रो जंघा मा काटएर घाउ बनाउन लागयो। गुरु को विश्राम भंग ना हो यसैले कर्ण बिच्छु को टाढा ना हटाउएर उनको डंक को सहता रहयो। केहि अबेर मा गुरुजी को निद्रा टूटी, र वहाँले ं देख्यो को कर्ण को जांघ देखि धेरै रक्त बह रहेको छ । वहाँले ं भन्यो कि केवल कुनै क्षत्रिय मा नै यति सहनशीलता हुन सक्छ कि त्यो बिच्छु डंक को सह ले, ना कि कुनै ब्राह्मण मा, र परशुरामजी ले उसलाई मिथ्या भाषण को कारण श्राप दिए कि जब पनि कर्ण को उनको दी भए शिक्षा को सर्वाधिक आवश्यकता होगी, उसदिन त्यो उनको काम आएनगी। कर्ण, जुन कि स्वयं यो हैन जानता थियो कि त्यो किस वंश देखि छ, ले आफ्नो गुरु देखि क्षमा माँगी र भन्यो कि उनको स्थान मा यदि कुनै र शिष्य पनि होता त त्यो पनि यही करता। यद्यपि कर्ण को क्रोधवश श्राप दिए पछि उनलाई ग्लानि भए मा उनि आफ्नो श्राप फिर्ता हैन ले सकते थिए। तब वहाँले ं कर्ण को आफ्नो विजय नामक धनुष प्रदान गरे र उसलाई यो आशीर्वाद दिए कि उसलाई त्यो वस्तु मिलेगी जसलाई त्यो सर्वाधिक चाहन्छ अमिट प्रसिद्धि। केहि लोककथाहरु मा में मानिन्छ कि बिच्छु को रुप मा स्वयं इन्द्र थिए, जुन उनको वास्तविक क्षत्रिय पहिचान को उजागर गर्न चाहते थिए। परशुरामजी को आश्रम देखि जाने को पश्चात, कर्ण केहि समय सम्म भटकता रहयो। यस समयमा त्यो 'शब्दभेदी' विद्या सीख रहयो थियो। अभ्यास को समयमा उनले एक गाई को बछडे को कुनै वनीय पशु समझ लिया र उन मा शब्दभेदी बाण चला दिए र बछडा़ मारा गया। तब उन गाई को स्वामी ब्राह्मण ले कर्ण को श्राप दिए कि जस प्रकार उनले एक असहाय पशु को मारा छ, वै लेनै एक दिन त्यो पनि मारा जाएगा जब त्यो सबै भन्दा अधिक असहाय हुनेछ र जब उनको सारा ध्यान आफ्नो शत्रु देखि कहीं अलग कुनै र काम मा हुनेछ। इस प्रकार कर्ण परशुराम को एक अत्यंत परिश्रमी र निपुण शिष्य बनयो।कर्ण दुर्योधन को आश्रय मा रहता थियो।गुरु द्रोणाचार्य ले आफ्नो शिष्यों को शिक्षा पूरी भए पछि हस्तिनापुर मा एक रंगभूमि को आयोजन करवाया। रंगभूमि मा अर्जुन विशेष धनुर्विद्या युक्त शिष्य प्रमाणित भयो। तब कर्ण रंगभूमी मा आयो र अर्जुन द्वारा गरियो करतबहरुलाई पार गरेर उसलाई द्वंद्वयुद्ध को लागि ललकारा। कब कृपाचार्य ले कर्ण को द्वंद्वयुद्ध को अस्वीकृत गर्‍यो र उस लेउनको वंश र साम्राज्य को विषय मा पूछा किनकी द्वंद्वयुद्ध को नियमहरु को अनुसार केवल एक राजकुमार नै अर्जुन को, जुन हस्तिनापुर को राजकुमार थियो, द्वंद्वयुद्ध को लागि ललकार सकता थियो। तब कौरवों मा सबै भन्दा ज्येष्ठ दुर्योधन ले कर्ण को अंगराज घोषित गरे जसबाट त्यो अर्जुन देखि द्वंदयुद्ध को योग्य हो जाए। जब कर्ण ले दुर्योधन देखि पूछा कि त्यो उस लेयसको बदलामा के चाहन्छ, तब दुर्योधन ले भन्यो कि त्यो केवल यो चाहन्छ कि कर्ण उनको मित्र बन जाए। इस घटना पछि महाभारत को केहि मुख्य सम्बन्ध स्थापित हुए, जस्तै दुर्योधन र कर्ण को बीच सुदृढ सम्बन्ध बन्नुहोस, कर्ण र अर्जुन को बीच तीव्र प्रतिद्वंद्विता, र पाण्डवों तथा कर्ण को बीच वैमनस्य। कर्ण, दुर्योधन को एक निष्ठावान र सच्चा मित्र थियो।यद्यपि त्यो त्यस पछि दुर्योधन को खुश गर्न को लागि द्यूतक्रीडा मा भागीदारी गर्दछ, तर त्यो आरंभ देखि नै यसको विरुद्ध थियो। कर्ण शकुनि को रुचि गर्दैन थियो, र सदैव दुर्योधन को यही परमर्श देता कि त्यो आफ्नो शत्रुहरु को परास्त गर्न को लागि आफ्नो युद्ध कौशल र बाहुबल को प्रयोगएरे ना कि कुटिल चालहरुको। जब लाक्षागृह मा पाण्डवहरुलाई मारने को प्रयास विफल हुन्छ, तब कर्ण दुर्योधन को उनको कायरता को लागि डांटता छ, र भन्इन्छ कि कायरों को सबै चालें विफल नै हुन्छं र उसलाई सम्झिइन्छ कि उसलाई एक योद्धा को समान कार्य गर्नु पर्छ र उसलाई जुन केहि पनि प्राप्त गर्न छ, उसलाई आफ्नो वीरता द्वारा प्राप्त करे। चित्रांगद को राजकुमारी देखि विवाह गर्न मा पनि कर्ण ले दुर्योधन को सहायता गरेको थियो। आफ्नो स्वयंवर मा उनले दुर्योधन को अस्वीकार गर्‍यो र तब दुर्योधन उसलाई बलपूर्वक उठाएर लि्यो। तब वहाँ उपस्थित अन्य राजाहरु ले उनको पीछा गर्यो, तर कर्ण ले एक्लै नै उन सबैलाई परास्त गर्यो। परास्त राजाहरु मा जरासंध, शिशुपाल, दंतवक्र, साल्व, र रुक्मी इत्यादि थिए। कर्ण को प्रशंसा स्वरूप, जरसंध ले कर्ण को मगध को एक भाग दे दिए। भीम ले त्यस पछि श्रीकृष्ण को सहायता देखि जरासंध को परास्त गरे तर उस लेधेरै पहिले कर्ण ले उसलाई एक्लै परास्त गरेको थियो। कर्ण नै ले जरासंध को यस दुर्बलता को उजागर गरेको थियो कि उनको मृत्यु केवल उनको धड को खुट्टाहरु देखि चीर गरेर दुइ टुकडो मा बाँडएर हुन सक्छ। एकलव्य महाभारत को एक पात्र छ। त्यो हिरण्य धनु नामक निषाद को पुत्र थियो। एकलव्य को अप्रतिम लगन संग स्वयं सिकीएको धनुर्विद्या र गुरुभक्ति को लागि जानिन्छ। पिता को मृत्यु पछि त्यो श्रृंगबेर राज्य को शासक बनयो। अमात्य परिषद को मंत्रणा देखि उनले न केवल आफ्नो राज्य को संचालन गर्दछ, बल्कि निषाद भीलों को एक सशक्त सेना अझ नौसेना गठित गरेर को आफ्नो राज्य को सीमाओँ को विस्तार गर्यो। कथा को अनुसार एकलव्य ले गुरुदक्षिणा को रूप मा आफ्नो अँगूठा काटएर द्रोणाचार्य को दे दिए थियो। यसको एक सांकेतिक अर्थ यो पनि हुन सक्छ कि एकलव्य को अतिमेधावी जानेर द्रोणाचार्य ले उसलाई बिना अँगूठे को धनुष चलान विशेष विद्या को दान दिए हो। भन्छन् कि अंगूठा कट जाने पछि एकलव्य ले तर्जनी र मध्यमा अंगुली को प्रयोगएर तीर चलान लागयो। यहीं देखि तीरंदाजी गर्न को आधुनिक तरिका को जन्म भयो। निःसन्देह यो राम्रो तरीका छ र आजकल तीरंदाजी त्यहि तरिका देखि हुन्छ। वर्तमान काल मा कुनै पनि व्यक्ति उन तरिका देखि तीरंदाजी गर्दैन जस्तो कि अर्जुन करता थियो। दुर्योधनको नजरमा पाण्डवहरु उपरको रिस यो थियो कि देशका जनताहरुले उनिहरुको प्रशंसा गर्ने र बेला कुबेला जहिले पनि युधिष्ठिरलाई नै राजा हुन योग्य भन्दथे, सो कुरा खुलम खल्ला प्रचार गर्दथे । जनताहरु जम्मा भएर बहस गर्ने गर्दथे । “धृतराष्ट्र जन्म अन्धो भएकोले कदापि राजा हुन सक्दैन, उनले राज्य हात पार्नु उचित छैन । भीष्मको राजा नहुने प्रण र सत्यबादी भएकाले राजा हुने छैन । त्यसकारण युधिष्ठिरलाई नै राजाको अभिषेक दिनु पर्छ । उनले मात्र न्याय पु-याइ कुरु बंशको राज्य चलाउन सक्छ । जनताहरुले जता ततै यस्ता कुरा गर्दथे ।” ती कुराहरु दुर्योधनको कानमा बिष जस्तो भयो । रिस उठाउने भयो । डाहले जलायो । यी कुराहरु सुनेर धृतराष्ट्रले गौर गरेर भने –“प्रिय छोरा, तिमीले भनेको कुरा ठिक हो । त्यसो भएता पनि, युधिष्ठिरले धर्मको बाटो छाड्ने छैन । त्यस्ले सबैलाई माया गर्छ । उनि सित स्वर्गबास भएको उनको बाबुको सबै उत्तम गुणहरु छन् । दुनियाँले उनको प्रशंसा गरेर उनलाई बलिया तुल्याउँछ । पाण्डुको भद्र ब्यबहारले गर्दा उनलाई प्रेम गर्ने राज्यका मंत्रिगणहरु सबै र सेनाध्यक्षहरुले पक्कै पनि उनको समर्थन गर्ने छन् । प्रजाहरुको हकमा, तिनीहरुले उनलाई आदर्श मान्दछन् । उनिहरुको बिरोध कुनै हालतमा पनि गर्न सक्दैनौ । यदि हामिले अन्याय ग-यौँ भने शहर बासिहरुले बिद्रोह गरी यात हामीलाई मार्ने छन् वा देश निकाला गर्ने छन् । हाम्रो खालि बदनाम मात्र हुने छ ।” दुर्योधनले जवाफ दिए –“तपाईँका डरहरु सबै निराधार छन् । भीष्मज्यू सर्बथा तटष्ठ रहनु हुन्छ । अस्वत्थामा मेरो भक्त छ । यसको माने उनका बुबा द्रोण र मामा कृपा पनि हाम्रो पक्षमा हुनेछ । बिदुर शक्तिशालि नभएको कारण उनले खुलम खुल्ला हाम्रो बिरोध गर्न सक्ने छैन । पाण्डवहरुलाई तुरुन्त वारणावत पठाई दिनुस् । म सत्य सत्य कुरा भन्दछु, मेरो दु:खको भाँडो भरी सकेको छ । अब म सहन सक्तिन । मेरो हृदय छिया छिया परेको छ, मलाई निदाउन नसक्ने तुल्याएको छ । मेरो जीवनलाई आँधि बेरी समान तुल्याको छ । पाण्डवहरुलाई वारणावत पठाए पछि हाम्रो पक्षलाई बलियो पार्ने काममा लाग्न सकिने छ” । त्यस पछि केही राजनितिज्ञहरुलाई आफ्नो पक्षमा कुरा गर्न दुर्योधनेले राजा कहाँ पठाए । कनिक भन्ने शकुनिको मन्त्रिले नेतृत्व गरेका थिए । उनले भने – “महाराज, पाण्डुका छोराहरु देखि होसियार हुनुस् । किनभने तिनीहरुको कल्याण र प्रभाव भन्नु तपाईँ र तपाईँका छोराहरुको विपद हो । तिनीहरु तपाईँका भाइका छोराहरु हुन् । नाताहरु भनेको जति नजिक र घनिष्ट हुन्छ उतिकै भयंकर बिपदको पनि हुन सक्छ । तिनिहरु धेरै शक्तिशालि छन् । रिशानि माफ होस्, राजा भनेको नामले मात्र होइन कामले पनि बलिया हुन पर्छ । कहिल्यै नदेखाएको बल प्रति कसैले पनि बिश्वास गर्दैन । राज काजका कार्यहरु गोप्य राख्नु पर्छ । दुनियाँलाई दिएको राम्रो योजनाको संकेट स्वरुप कार्यान्वयन प्रदान गरी हाल्नु पर्छ । दुष्टहरुलाई तुरुन्तै निर्मुल पारी हाल्नु पर्छ । किन भने, शरीरमा काँडाहरु रहन दियो भने तिनिहरुले अवश्य पनि घाउ पार्ने छन् । बलिया निर्बलिय सबै शत्रुहरुको नाश गर्नु पर्छ । लापरबाही भयो भने एउटा सानो झिल्काले पनि जंगललाई नाश गर्न सक्छ । बलिया शत्रुलाई चतु-याँईले नाश गर्नु पर्छ, उनिहरु माथि दया माया गर्नु मुर्ख्याँई हुनेछ । ओ राजा पाण्डुका छोराहरु देखि होस गर्नुस्, तिनिहरु धेरै शक्ति शालि छन्” । दुर्योधनले भने –“मैले धन र मान दिएर राजाका सेवकहरुको सदिक्षा किनि सकेको छु । मंत्रिगणहरुलाई हाम्रो पक्षमा गरी सकेको छु । यदि तपाईँले पाण्डवहरुलाई फकाइफुकाई जान मनाउनु भयो भने देश र सबै राज्य हाम्रो पक्षमा हुने छन् । यहाँ तिनीहरुको एउटा पनि मित्र हुने छैन । राज्य हाम्रो भै सके पछि हामीलाई हानी पु-याउने शक्ति उनिहरुमा हुने छैन । त्यस पछि उनिहरुलाई फिर्ता आउन दिन पनि सकिन्छ” । आफैले पत्याउन खोजेको कुरा धेरै जनाले भने पछि धृतराष्ट्रको मनमा हलचल मच्चियो । आफ्ना छोराहरुको पक्षमा सहमति जनाए । अब षदयन्त्र सफल मात्र बाँकि भयो । पाण्डवहरुले सुन्ने गरी मंत्रिगणले वारणावतको प्रशंसा गर्न थाले । त्यहाँ शिबको जात्रा धुमधाम संग मनाउन लागेको बयान गरे । हेर्न योग्य भएर मात्र होइन, त्यहाँका जनताहरु तिनिहरुको स्वागत गर्न उत्सुक भएको कारणले त्यहाँ गएर तिनिहरुले पक्कै पनि मेला हेर्नु पर्छ भने । बिशेष गरेर धृतराष्ट्रले पनि बताए पछि निशंका भएका पाण्डवहरुले सजिलै सित माने । भीष्म र अरु ठूलाबडाहरुसंग बिदावारी भै पाण्डवहरु वारणवत गए । दुर्योधनको हर्षको सिमाना रहेन । वारणावतमा कुन्ती र पाण्डवहरुलाई मार्ने योजना शकुनिसंग मिलेर बनाए । यसमा कर्णको सहमति थिएन । तिनिहरुले मंत्रि पुरोचनलाई बोलाउन पठाए । इमान्दारीका साथ कार्यान्वयन गर्न उनलाई बाध्य गराएर गोप्य रुपमा गर्नु पर्ने कामहरु बताए । पाण्डवहरु पुग्नु अगावै वारणावत पुगेर उनिहरुको स्वागतको लागि पुरोचनले एउटा सुन्दर दरबार बनाउन लगायो । भवन तयार गर्न जुट्, लाहा, घ्यू, तेल र बोसो जस्ता सजिलै सित सल्कने बस्तुहरुको प्रयोग गरेका थिए । गारोहरुमा लेपिएका बस्तुहरुमा पनि त्यस्तै बस्तुहरुको प्रयोग गरिएको थियो । उनले भवनको ठाउँ ठाउँमा आगोले सजिलै संग टिप्ने खालका बस्तुहरु राख्न लगाएका थिए । सब भन्दा सजिलै सित आगो सल्कने ठाउँमा निमन्त्रितहरु बस्ने र सुत्ने सामानहरु राखिएका थिए । शहरमा निडरका साथ बस्नको लागि आवश्यक प्रत्यक्ष सुबिधाहरुको राम्रो प्रबन्ध मिलाइएको थियो । पाण्डवहरु लाक्षा गृहमा बसे पछि मस्त निदाएको बेला आगो लगाई दिने योजना थियो । गन्य मान्यहरुसंग बिदा लिई र साथिहरुसंग अंकमाल गरी पाण्डवहरु बारणावत तिर प्रस्थान गरे । शहरबासीहरु केहि पर सम्म साथ लागि गए र खेदका साथ शहर फर्कि आए । युधिष्ठिरले मात्र बुझ्ने शब्दमा बिदुरले जनाउ दिइ बताए – “कठोर शत्रुको इरादा जस्ले अघिवाटै बुझ्दछ उनै मात्र बिपदबाट बच्ने हुन्छ । फलामका हतियार भन्दा तीखा हतियारहरु हुन्छन् । त्यसबाट बच्नको लागि बुद्धिमानले पहिलेबाट बिचार गर्छन् । जंगल सखाप पार्ने आगलागिले माटो भित्र बस्ने मुसा वा दुम्सिलाई केहि पनि क्षति पु-याउन सक्तैन । ज्ञानि मानिसले आफ्नो ग्रहगति जानेर आफ्ना सुख दु:ख थाहा पाउने हुन्छ” । दुर्योधनको गुप्त षदयन्त्र र त्यसबाट बच्ने उपायहरु युधिष्ठिरलाई मात्र संकेट दिने यस्को अर्थ थियो । बिदुरको कुराको अर्थ बुझेँ भनि युधिष्ठिरले जवाफ दिए । पछीबाट यो कुरा कुन्ती देबीलाई थाहा दिए । तिनिहरुले हर्षको उज्यालोमा आफ्नो यात्रा शुरु गरेको भएता पनि तिनीहरु अहिले दु:ख र चिन्ताको अँध्यारो बादलमा हिँडेका थिए । बारणावतका मानिसहरुले पाण्डवहरु आफ्नो देशमा आउने थाहा पाएर धेरै खुशि भए । र, उनिहरुलाई स्वागत गरे । तिनीहरुको लागि भवन बन्न लागि रहेको बेला केहि दिन अर्कैको घरमा पाण्डवहरु बसे । पुरोचनले बताएको बेला मात्र त्यस भवनमा सरे । त्यस भवनको नाम शिबम् राखेका थिए । त्यसको अर्थ समृद्ध हो । मृत्युको धरापलाई त्यस्तो नाम दिनु पनि दिक्क लाग्दो थियो । युधिष्ठिरले बिदुरको सुचना मनमा राखि भवनको कुना काप्चा सबै खूब ध्यान पूर्बक जाँच गरे । तुरुन्तै आगो सल्कने बस्तुबाट सो घर बनाइएको कुरामा कुनै पनि शंका भएन । युधिष्ठिरले भींमलाई भने –“हामीले यो भवन कालको धराप भनेर राम्ररी थाहा पाएका छौँ ता पनि यो कुरा पुरोचनलाई शंका उत्पन्न गराउनु हुन्न । हामी ठीक बेलामा उम्कनु पर्छ, शंकाको कुनै छेसका मात्र पनि दियौँ भने यहाँबाट उम्कन गाह्रो हुनेछ” । यसैले उनिहरु शंकाको कुनै पनि भान नपारी त्यस घरमा बसे । त्यसै बेला बिदुरले एउटा सुरुङ खन्ने मान्छे पठाई दिए । गोप्य भेट गरी उस्ले पाण्डवहरुलाई भने –“मैले लिई आएको सूचना बिदुरजीले तपाईँहरुलाई दिएको गोप्य जनाउ हो । तपाईँहरुको रक्षाको लागि सहायता गर्न उहाँले मलाई पठाउनु भएको हो” । त्यस उप्रान्त त्यस मानिसले पुरोचनलाई थाहै नदिएर गोप्य रुपमा धेरै दिन सम्म काम गरे । जमिन भित्र भित्रैबाट लाक्षा गृहबाट निस्कने एउटा सुरुङ तयार पारे । अन्तमा पुरोचनलाई प्रसस्त समय प्रतिक्षामा बिति सक्यो भन्ने लाग्यो । सो कुरा युधिष्ठिरले पनि बुझे । भाइहरुलाई बोलाएर भने –“अब यहाँबाट भाग्ने बेला आयो नत्र कहिल्यै पनि जान नपाउने हुन्छ ”। त्यस दिन कुन्ती देबीले काम गर्ने मानिसहरुको (पाँचजना पुरुषहरु र एक जना आईमाई) लागि धुम धाम भोजन तयार गरिन् । राती उनिहरुलाई मस्त निद्रामा पार्ने कुन्तीको बिचार थियो । आधारातमा भीमले दरबारको कतिपय ठाउँहरुमा आगो सल्काई दिए । पाण्डवहरु अन्धकारमा बाटो पहिल्याई सुरुंगको बाटो गरी हतर पतर बाहिर निस्के । तत्कालै दरबार भरी डरलाग्दो भयानक आगलागि भयो । तर्सिएका नागरीकहरु केही शीप नलागि रोइकराई बिलौना गरी तुरुन्तै जम्मा भए । कोहि कोहिले आगो निभाउने प्रयास पनि गरे । केहि नलागेर सबै कराए –“हरे शिब, यो साँचैनै दुर्योधनको काम हो । उनले निष्पापी पाण्डवहरुलाई मारेछ” । दरबार सबै भष्म भयो । पुरोचन भाग्न नपाउँदै उनको डेरा पनि आगोले घेरको थियो । र, उनि आफै षडयन्त्रको सिकार भए । बारणावतका जनताले हस्तिनापुरमा खबर पठाए । “पाण्डवहरु बसेका दरबार सबै बलेर खरानि भयो । त्यस्मा बसेकाहरु कोही पनि बचेर उमकेन” । धृतराष्ट्रको त्यति बेलाको मनको भावनालाई ब्यासले राम्ररी ब्याख्या गरेको छ । “गहिरो तलाउको पानी पीँढमा चीसो र माथि सतहमा तातो हुन्छ भने जस्तै धृतराष्ट्रको मन एकै चोटी तातो र चिसो दुबै भएको थियो । हर्षले न्यानो र दु:खले ठण्डा भएको थियो । पाण्डवहरु आगोमा जलेर भष्म भैसक्यो भन्ने ठानेर धृतराष्ट्र र उनका छोराहरुले शौच बार्ने काम गरे । राजकिय पोशाक फुकालेर शोक संतप्त परिबारले झैँ एक सरो पोशाक लगाएर गंगाजीमा गै विधिवत शौचको कार्य गरे । दिलै देखि शौच गरे जस्तो देखाउन कुनै पनि बाहिरिया बिधि छुटाएनन् । कुनै कुनैको बिचार भयो कि बिदुर अरुहरु जस्तो शोकमा परेका थिएनन् र आफ्नै दार्शनिक बिचारमा दुबेका छन् । पाण्डवहरु सकुशल बचेका थिए भन्ने बास्तविक कुरा उनलाई थाहा थियो । उनलाई दु:ख लागेको बेला उनको भित्री मनको नजरले पाण्डवहरुको दु:खमय यात्रा हेरि रहेका हुन्थे । भीष्म शोकमा दुबेको देखेर कसैले थाहा नहुने गरी बिदुरले उनलाई पाण्डवहरु सकुशल बचेर निस्कन सफल भएको कुरा बताएर ऊनलाई धैर्य गराए । आमा र दाज्यूभाइहरु रात भरिको जागाराम, चिन्ता र डरले शिथिल भएको भीमले देखे । त्यसकारण उनले आमालाई काँधमा, नकुल र सहदेबलाई पिठ्युँमा बोके अनि युधिष्ठिर र अर्जुनलाई हातले सहारा दिएर हिँडे । तिनीहरु गंगाजी पुगेको बेला उनिहरुको गोप्यता थाहा पाएका एकजना माझीको संरक्षणमा एउटा डुंगा तयार भएको पाए । तिनीहरुले अंधकार मै नदी पार गरे । भयंकर जंगलमा पालले ढाके जस्तै अन्धकारले ढाकेर जंगली जनावरको डरलाग्दो आवाज सुनेर तर्सि तर्सि रातभरी हिँडेका थिए । हिँडदा हिँड्दै हैरान भए । थकाइ र निद्राले सतायो । प्यासको सताइ सहन नसकेर तिनीहरु थचक्क बसे । कुन्ती देबीले भनिन् – “धृतराष्ट्रका छोराहरुले मलाई समात्ने भए पनि परबाह छैन, म खुट्टाहरु टनकाउने छु” । उनी तुरुन्तै सुतेर मस्त निदाइन । भीम त्यस घना जंगलमा पानी खोज्दै हिँडे । एउटा तलाउ भेटाए । माथिको लुगा भिजाए । कमलको पातको कचौरा बनाएर पानीले भरे । आफ्ना आमा र दाज्यु भाइहरुलाई पानी ल्याई दिए । अरुहरु दु:खलाई बिर्सेर चुप चाप सुते । कहिले काँहि जवानिको बल निकाली, फूर्ति बढाइ आफु आफूमा मिली दौडने पनि गर्दथे । बाटोमा भगवान ब्यास सित तिनीहरुको भेट भयो । तिनीहरुले ढोग गरे । उनीबाट साहस र ज्ञानको कुरा पाए । कुन्तीले आफुहरुमा पर्न आएकोदु:खहरु उनलाई सुनाए । उनलाई धैर्य गरी ब्यासले भने –“कुनै पनि धर्मात्मा मानिस सँधै धर्मात्मा रहन सक्तैन । फेरि सबै पापीहरु सधैँ पापमा लोटपोट भएर बस्दैन । जीवन भनेको अल्झाउने माकुराको जालो हो । सत् असत् कार्य नगरेका यस लोकमा कोहि छैन । प्रत्यक जो सुकैले पनि आफ्नो कर्मको फल भोग्नु पर्छ । दु:ख नमनाउ” । त्यस पछि ब्यासले भने जस्तै तिनीहरुले ब्राह्मणको जस्तो लुगा लगाए । एकाचक्र देशको एउटा ब्राह्मणको घरमा डेरा गरी बसे । कुशल दिनलाई पर्खेर बसे । अघिल्लो खण्ड महाभारत खण्ड ८]] आउने खण्ड महाभारत खण्ड १०]] सत्यवती को चित्रांगद र विचित्रवीर्य नामक दुइ पुत्र हुये। शान्तनु को स्वर्गवास चित्रांगद र विचित्रवीर्य को बाल्यकाल मा नै भएको थियो यसैले उनको पालन पोषण भीष्म ले गर्यो। भीष्म ले चित्रांगद को ठूलो भए पछि उनलाई राजगद्दी मा बिठा दिए तर केहि नै काल मा गन्धर्वों देखि युद्ध करते हुये चित्रांगद मारा गया। यस मा भीष्म ले उनको अनुज विचित्रवीर्य को राज्य सौंप दिए। अब भीष्म को विचित्रवीर्य को विवाह को चिन्ता भए। उन्हीं दिनहरु काशीराज को तीन कन्याओं, अम्बा, अम्बिका र अम्बालिका को स्वयंवर होने वाला थियो। उनको स्वयंवर मा गएर एक्लै नै भीष्म ले वहाँ आये समस्त राजाहरु को परास्त गर्‍यो र तिनै कन्याओं को हरण गरेर को हस्तिनापुर ले आये। ठूलो कन्या अम्बा ले भीष्म को भने कि त्यो आफ्नो तन-मन राजा शाल्व को अर्पित गरेर चुकी छ। उनको कुरा सुन गरेर भीष्म ले उसलाई राजा शाल्व को नजिकै भिजवा दिए र अम्बिका र अम्बालिका को विवाह विचित्रवीर्य संग करवा दिए। राजा शाल्व ले अम्बा को ग्रहण गरेन अतः त्यो हस्तिनापुर लौट गरेर आ गई र भीष्म देखि बोली, “हे आर्य! तपाईं मलाई हरेक गरेर लाये हो अतएव तपाईं म संग/भन्दा विवाह गर्नुहोस।” किन्तु भीष्म ले आफ्नो प्रतिज्ञा को कारण उनको अनुरोध को स्वीकार हैन गर्यो। अम्बा रुष्ट हो गरेर परशुराम को नजिकै गई र उन लेआफ्नो व्यथा सुना गरेर सहायता माँगी। परशुराम ले अम्बा देखि कहा, “हे देवि! तपाईं चिन्ता न गर्नुहोस, म तपाईंको विवाह भीष्म संग करवाउँगा।” परशुराम ले भीष्म को बुलावा पठायो किन्तु भीष्म उनको नजिकै हैन गये। यस मा क्रोधित भएर परशुराम भीष्म को नजिकै पहुँचे अझ दुइनों वीरहरुमा भयानक युद्ध छिड गया। दुवै नै अभूतपूर्व योद्धा थिए यसैले हार-जीत को फैसला हैन हो सका। आखिर देवताहरु ले हस्तक्षेप गरेर को यस युद्ध को बन्द करवा दिए। अम्बा निराश हो गरेर वन मा तपस्या गर्न चली गई। विचित्रवीर्य आफ्नो दुवै रानियों संग भोग विलास मा रत हो गये किन्तु दुवै नै रानियों देखि उनको कुनै सन्तान भएन र उनि क्षय रोग ले पीडित हो गरेर मृत्यु को प्राप्त हो गये। अब कुल नाश भएको भय देखि माता सत्यवती ले एक दिन भीष्म देखि कहा, “पुत्र! यस वंश को नष्ट हुन बाट बचान को लागि मेरी आज्ञा छ कि तिमी यिनी दुवै रानियों देखि पुत्र उत्पन्न करो।” माता को कुरा सुन गरेर भीष्म ले कहा, “माता! म आफ्नो प्रतिज्ञा कुनै पनि स्थिति मा भंग हैन गरेर सकता।” यो सुन गरेर माता सत्यवती को अत्यन्त दुःख भयो। अचानक उनलाई आफ्नो पुत्र वेदव्यास को स्मरण हो आयो। स्मरण गर्ने बित्तिकै वेदव्यास वहाँ उपस्थित हो गये। सत्यवती उनलाई देख गरेर बोलीं, “हे पुत्र! तिम्रो सबै भाइ निःसन्तान नै स्वर्गवासी हो गये। अतः मेरो वंश को नाश हुन बाट बचान को लागि म तिमीलाई आज्ञा देती हूँ कि तिमी उनको पत्निहरु संग सन्तान उत्पन्न करो।” वेदव्यास उनको आज्ञा मानएर बोले, “माता! तपाईं उन दुवै रानियों देखि कह दीजिये कि उनि एक वर्ष सम्म नियम-व्रत को पालन गरि रह्नुहोस तब उनको गर्भ धारण हुनेछ।” एक वर्ष व्यतीत भए पछि वेदव्यास सबै भन्दा पहिले ठूलो रानी अम्बिका को नजिकै गये। अम्बिका ले उनको छिटो देखि डर गरेर आफ्नो आँखा बन्द गरेर लिये। वेदव्यास लौट गरेर माता देखि बोले, “माता अम्बिका को ठूलो तेजस्वी पुत्र हुनेछ किन्तु आँखा बन्द गर्न को दोष को कारण त्यो अंधा हुनेछ।” सत्यवती को यो सुन गरेर अत्यन्त दुःख भयो र उन्हों ले वेदव्यास को सानो रानी अम्बालिका को नजिकै पठायो। अम्बालिका वेदव्यास को देख गरेर भय भन्दा पहेंलो पड गई। उनको कक्ष देखि फर्कनु मा वेदव्यास ले सत्यवती देखि कहा, “माता! अम्बालिका को गर्भ देखि पाण्डु रोग ले ग्रसित पुत्र हुनेछ।” यसले माता सत्यवती को र पनि दुःख भयो र उनले ठूलो रानी अम्बालिका को पुनः वेदव्यास को नजिकै जाने को आदेश दिए। यस पल्ट ठूलो रानी ले स्वयं न जा गरेर आफ्नो दासी को वेदव्यास को नजिकै भेज दिए। दासी ले आनन्दपूर्वक वेदव्यास देखि भोग गराए। यस पल्ट वेदव्यास ले माता सत्यवती को नजिकै आ गरेर कहा, “माते! यस दासी को गर्भ देखि वेद-वेदान्त मा पारंगत अत्यन्त नीतिवान पुत्र उत्पन्न हुनेछ।” यति भन्एर वेदव्यास तपस्या गर्न चले गये। कालान्तर मा त्यसै यज्ञ पात्र देखि द्रोण को उत्पत्ति भए। द्रोण आफ्नो पिता को आश्रम मा नै रहते हुये चारै वेदों तथा अस्त्र-शस्त्रों को ज्ञान मा पारंगत हो गये। द्रोण संग प्रषत् नामक राजा को पुत्र द्रुपद पनि शिक्षा प्राप्त गरिहेका थिए तथा दुवै मा प्रगाढ मैत्री भयो। उन्हीं दिनहरु माशुराम आफ्नो समस्त सम्पत्ति को ब्राह्मणहरुमा दान गरेर को महेन्द्राचल पर्वत मा तप गरिहेका थिए। एक पल्ट द्रोण उनको नजिकै पहुँचे र उन लेदान दिनहरु अनुरोध गर्यो। यस मा परशुराम बोले, “वत्स! तिमी विलम्ब देखि आये हो, मैले त आफ्नो सबै केहि पहिले देखि नै ब्राह्मणहरुलाई दान मा दे हालएको छ । अब मेरो नजिकै केवल अस्त्र-शस्त्र नै शेष बचे छन्। तिमी चाहो त उनलाई दान मा ले सकते हो।” द्रोण यही त चाहते थिए अतः उनले कहा, “हे गुरुदेव! तपाईंको अस्त्र-शस्त्र प्राप्त गरेर को मलाई अत्यधिक प्रसन्नता होगी, किन्तु तपाईं को मलाई यिनी अस्त्र-शस्त्रों को शिक्षा-दीक्षा देनी हुनेछ तथा विधि-विधान पनि बतान हुनेछ।” यस प्रकार परशुराम को शिष्य बनएर द्रोण अस्त्र-शस्त्रादि सहित समस्त विद्याहरु को अभूतपूर्व ज्ञाता हो गये। शिक्षा प्राप्त गर्न को पश्चात द्रोण को विवाह कृपाचार्य को बहिनी कृपी संग भयो। कृपी देखि उनको एक पुत्र भयो। उनको उन पुत्र को मुख देखि जन्म को समय अश्व को ध्वनि निकली यसैले उनको नाम अश्वत्थामा राखियो। कुनै प्रकार को राजाश्रय प्राप्त न भएको कारण द्रोण आफ्नो पत्नी कृपी तथा पुत्र अश्वत्थामा संग निर्धनता संग रहइरहेका थिए। एक दिन उनको पुत्र अश्वत्थामा दूध पीने को लागि मचल उठयो किन्तु आफ्नो निर्धनता को कारण द्रोण पुत्र को लागि गाई को दूध को व्यवस्था न गरेर सके। अकस्मात् उनलाई आफ्नो बाल्यकाल को मित्र राजा द्रुपद को स्मरण हो आयो जुन कि पाञ्चाल देश को नरेश बन चुके थिए। द्रोण ले द्रुपद को नजिकै गएर कहा, “मित्र! म तुम्हारा सहपाठी रहिसकेको हूँ। मलाई दूध को लागि एक गाई को आवश्यकता हो र तुम लेसहायता प्राप्त गर्ने अभिलाषा लिएर म तिम्रो नजिकै आयो हूँ।” यस मा द्रुपद आफ्नो पुरानी मित्रता को भूलकर तथा स्वयं को नरेश भएको अहंकार को वश मा आएर द्रोण मा बिगड उठे र कहा, “तिमीलाई मलाई आफ्नो मित्र बताते हुये लज्जा हैन आती? मित्रता केवल समान वर्ग को मान्छेमें हुन्छ, तिमी जस्तै निर्धन र म जस्तै राजा मा हैन।” अपमानित भएर द्रोण वहाँ देखि फर्किए र कृपाचार्य को घर गुप्त रूप ले रहन लगे। एक दिन युधिष्ठिर आदि राजकुमार जब बल खेलइरहेका थिए त उनको बल एक कुएँ मा जा गिरी। उधर देखि गुजरते हुये द्रोण देखि राजकुमारों ले बल को कुएँ देखि निकालन लिये सहायता माँगी। द्रोण ले कहा, “यदि तिमी मान्छे मेरो तथा मेरो परिवार को लागि भोजन को प्रबन्ध करो त म तुम्हारा बल निकाल दूँगा।” युधिष्ठिर बोले, “देव! यदि हाम्रो पितामह को अनुमति हुनेछ त तपाईं सदा को लागि भोजन पा सकेंगे।” द्रोणाचार्य ले तत्काल एक मुट्ठी सींक लिएर उसलाई मन्त्र देखि अभिमन्त्रित गरे अझ एक सींक देखि बल को छेंड्यो। फेरि दोश्रो सींक देखि बल मा फँ लेसींक को छेंड्यो। यस प्रकार सींक देखि सींक को छेदते हुये बल को कुएँ देखि निकाल दिए। इस अद्भुत प्रयोग को विषय मा तथा द्रोण को समस्त विषयहरु मा प्रकाण्ड पण्डित भएको विषय मा ज्ञात भए पछि भीष्म पितामह ले उनलाई राजकुमारों को उच्च शिक्षा को नियुक्त गरेर राजाश्रय मा ले लिया र उनि द्रोणाचार्य को नाम ले विख्यात हुये। गर्भ पूर्ण भए पछि एक निषाद ले उन माछा को आफ्नो जाल मा फँसा लिया। निषाद ले जब माछा को चीरा त उनको पेट भन्दा एक बालक तथा एक बालिका निकली। निषाद उन शिशुहरु लाई लिएर महाराज सुधन्वा को नजिकै गया। महाराज सुधन्वा को पुत्र न भएको कारण उनले बालक को आफ्नो नजिकै रख लिया जसको नाम मत्स्यराज भयो। बालिका निषाद को नजिकै नै रह गई र उनको नाम मत्स्यगंधा राखियो किनकी उनको अंगहरु देखि माछा को गंध निकलती थियो। उन कन्या को सत्यवती को नाम ले पनि जानिन्छ। ठूलो भए पछि त्यो नाउ खेने को कार्य गर्न लगी एक पल्ट पाराशर मुनि को उनको नाउ मा बस्एर यमुना पार गर्न पर्यो। पाराशर मुनि सत्यवती रूप-सौन्दर्य मा आसक्त हो गये र बोले, “देवि! म तिम्रो साथ सहवास गर्न चाहता हूँ।” सत्यवती ले कहा, “मुनिवर! तपाईं ब्रह्मज्ञानी हो र म निषाद कन्या। हमारा सहवास सम्भव छैन।” तब पाराशर मुनि बोले, “बालिके! तिमी चिन्ता मत करो। प्रसूति भए पछि पनि तिमी कुमारी नै रहोगी।” यति भन्एर उनले आफ्नो योगबल भन्दा चारै ओर घने कुहरे को जाल रच दिए र सत्यवती संग भोग गर्यो। तत्पश्चात् उसलाई आशीर्वाद देते हुये कहा, तिम्रो शरीर देखि जुन माछा को गंध निकलती छ त्यो सुगन्ध मा परिवर्तित हो जायेगी।” समय आए पछि सत्यवती गर्भ देखि वेद वेदांगहरुमा पारंगत एक पुत्र भयो। जन्म होते नै त्यो बालक ठूलो भयो र आफ्नो माता देखि बोला, “माता! तू जब कहिल्यै पनि विपत्ति मा मलाई स्मरण करेगी, म उपस्थित हो जाउँगा।” यति भन्एर उनि तपस्या गर्न को लागि द्वैपायन द्वीप चले गये। द्वैपायन द्वीप मा तपस्या गर्न तथा उनको शरीर को रंग काला भएको कारण उन्हे कृष्ण द्वैपायन भन्यो जाने लागयो। अगाडी हिड गरेर वेदहरुको भाष्य गर्न को कारण उनि वेदव्यास को नाम ले विख्यात हुये। महाभारतको युद्ध पश्चात् सान्तवना दिन को उद्देश्य देखि भगवान श्री कृष्णचन्द्र जी गांधारी को नजिकै गये। गांधारी आफ्नो सय पुत्रहरु को मृत्यु को शोक मा अत्यंत व्याकुल थियो। भगवान श्री कृष्णचन्द्र को देखते नै गांधारी ले क्रोधित भएर उनलाई श्राप दे दिए कि तिम्रो कारण ले जस प्रकार देखि मेरो सय पुत्रहरु को आपस मा लडेर को नाश भएको छ त्यसै प्रकार तिम्रो यदुवंश को पनि आपस मा एक दोश्रो को मारने को कारण नाश हो जायेगा। भगवान श्री कृष्णचन्द्र ले माता गांधारी को उन श्राप को पूर्ण गर्न को लागि यादवों को मति को फेर दिए। एक दिन अहंकार को वश मा आएर केहि यदुवंशी बालकों ले दुर्वासा ऋषि को अपमान गर्यो। यस मा दुर्वासा ऋषि ले शाप दे दिए कि यादव वंश को नाश हो जाये। उनको शाप को प्रभाव ले यदुवंशी पर्व को दिन प्रभास क्षेत्र मा आये। पर्व को हर्ष मा उनले अति नशालु मदिरा पी ली र मतवाला हो गरेर एक दोश्रो को मारने लगे। यस तरिका देखि भगवान श्री कृष्णचन्द्र को छोडेर एक पनि यादव जीवित न बचा। यस घटना पछि भगवान श्री कृष्णचन्द्र महाप्रयाण गरेर को स्वधाम चले जाने को विचार देखि सोमनाथ को नजिकै वन मा एक पीपल को वृक्ष को तल बस्एर ध्यानस्थ हो गये। जरा नामक एक बहेलिये ले भूलवश उनलाई हरिण समझ गरेर विषयुक्त बाण चला दिए जुन को उनको खुट्टा को तलुवे मा गएर लागयो र भगवान श्री कृष्णचन्द्र स्वधाम को पधार गये। श्रीकृष्णचन्द्र देखि मिलन को लागि तथा भविष्य को कार्यक्रम निश्चित गर्न को लागि अर्जुन द्वारिकापुरी गये थिए। जब उनलाई गये धेरै महीनाहरु व्यतीत हो गये तब एक दिन धर्मराज युधिष्ठिर को विशेष चिन्ता भए। उनि भीमसेन देखि बोले – “हे भीमसेन! द्वारिका को समाचार लिएर भाइ अर्जुन अझै सम्म हैन लौटे। अझ यता काल को गति देखो, सम्पूर्ण भूतहरुमा उत्पात होने लगे छन्। नित्य अपशकुन हुन्छन्। आकाश मा उल्कापात होने लगे हो र पृथ्वी मा भूकम्प आने लगे छन्। सूर्य को प्रकाश मध्यम सा भएको छ र चन्द्रमा को इर्द गिर्द बारम्बार मण्डल बस्छन। आकाश को नक्षत्र एवं तारे परस्पर टकरा गरेर गिर रहे छन्। पृथ्वी मा बारम्बार बिजुली गिरती छ। ठूलो बडे बवण्डर उठएर अन्धकारमय भयंकर आंधी उत्पन्न गर्छन। सियारिन सूर्योदय को सम्मुख मुख गरेर चिल्ला रही छन्। कुकुर बिलाव बारम्बार रोते छन्। गधे, उल्लू, कौवे र कबूतर रात को कठोर शब्द गर्छन। गौएँ निरंतर आँसू बहाती छन्। घृत मा अग्नि प्रज्जवलित गर्ने शक्ति हैन रह गई छ। सर्वत्र श्रीहीनता प्रतीत हुन्छ। यिनी सबै कुराहरु लाई देख गरेर मेरो हृदय धडक रहेको छ । न जाने यो अपशकुन किस विपत्ति को सूचना दे रहे छन्। के भगवान श्रीकृष्णचन्द्र यस लोक को छोडेर चले गये या अन्य कुनै दुःखदाई घटना होने वाला है?” उसी क्षण आतुर अवस्था मा अर्जुन द्वारिका देखि फिर्ता आये। उनको आँखाहरु देखि अश्रु बह रहे थिए, शरीर कान्तिहीन थियो र घाँटी झुकी भए थियो। उनि आते नै धर्मराज युधिष्ठिर को चरणहरु मा गिर पडे। तब युधिष्ठिर ले डराउएर पूछा – “हे अर्जुन! द्वारिकापुरी मा हाम्रो सम्बंधी र बन्धु-बान्धव यादव मान्छे त प्रसन्न हो न? हाम्रो नाना शूरसेन तथा साना मामा वसुदेव त कुशल देखि हो न? हाम्रो मामी देवकी आफ्नो सातों बहिनी ीहरु तथा पुत्र-पौत्रादि सहित प्रसन्न त हो न? राजा उग्रसेन र उनको साना भाइ देवक त कुशल देखि हो न? प्रद्युम्न, अनिरुद्ध, साम्ब, ऋषभ आदि त प्रसन्न हो न? हाम्रो स्वामी भगवान श्रीकृष्णचन्द्र उद्धव आदि आफ्नो सेवकों सहित कुशल देखि त हो न? उनि आफ्नो सुधर्मा सभा मा नित्य आउछन् न? सत्यभामा, रुक्मिणी, जाम्वन्ती आदि उनको सोह्र सहस्त्र एक सय आठ पटरानियाँ त नित्य ठनकी सेवा मा लीन रहछ न? हे भाइ अर्जुन! तुम्हारी कान्ति क्षीण किन हो रही छ र तिमी श्रीहीन किन हो रहे हो?” धर्मराज युधिष्ठिर को प्रश्नहरु को बौछार देखि अर्जुन र पनि व्याकुल एवं शोकाकुल हो गये, उनको रंग फीका पर््यो, आँखाहरु देखि अविरल अश्रुधारा बहिनी ीहरु लगी, हिचकियाँ बँध गई, रुँधे कण्ठ देखि उनले भन्यो – “हे भ्राता! हाम्रो प्रियतम भगवान श्रीकृष्णचन्द्र ले हामिलाई ठग लिया, उनि हामिलाई त्याग गरेर यस लोक देखि चले गये। जसको कृपा देखि मेरो परम पराक्रम को अगाडी देवता पनि सिर हैन उठाउथे मेरो उन परम पराक्रम को पनि उनि आफ्नो साथ ले गये, प्राणहीन मुर्दे जस्तो गति भयो मेरी। म द्वारिका देखि भगवान श्रीकृष्णचन्द्र को पत्निहरु लाई हस्तिनापुर ला रहयो थियो किन्तु मार्ग मा थोडे देखि भीलों ले मलाई एक निर्बल को भाँति परास्त गर्यो। म उन अबलाहरुलाई रक्षा हैन गरेर सका। मेरी उनि नै भुजाएँ छन्, त्यहि रथ छ, त्यहि घोडा छन्, त्यहि गाण्डीव धनुष छ र त्यहि बाण हो जस देखि मैले ठूलो बडे महारथियों को सिर कुरा को कुरा मा उडा दिये थिए। जस अर्जुन ले कहिल्यै आफ्नो जीवन मा शत्रुओं देखि मुहकी हैन खाए थियो त्यहि अर्जुन आज कायरों को भाँति भीलों देखि पराजित भयो। उनको सम्पूर्ण पत्निहरु तथा धन आदि को भील मान्छे लूट ले गये र म निहत्थे को भाँति खडा देखता रह्यो। उन भगवान श्रीकृष्णचन्द्र को बिना मेरी सम्पूर्ण शक्ति क्षीण भयो छ। “तपाईंले जुन द्वारिका मा जस यादवों को कुशल पूछी छ, उनि समस्त यादव ब्राह्मणों को श्राप देखि दुर्बुद्धि अवस्था को प्राप्त हो गये थिए र उनि अति मदिरा पान गरेर को परस्पर एक दोश्रो को मारते मारते मृत्यु को प्राप्त हो गये। यो सबै उन्हीं भगवान श्रीकृष्णचन्द्र को लीला छ।” अर्जुन को मुख देखि भगवान श्रीकृष्णचन्द्र को स्वधाम गमन र सम्पूर्ण यदुवंशियों को नाश को समाचार सुन गरेर धर्मराज युधिष्ठिर ले तुरन्त आफ्नोएर्तवय निश्चित गर्‍यो र अर्जुन देखि बोले – “हे अर्जुन! भगवान श्रीकृष्णचन्द्र ले आफ्नो यस लौकिक शरीर देखि यस पृथ्वी को भार उतार गरेर उसलाई यस प्रकार त्याग दिए जस प्रकार कुनै काँटे देखि काँटा निकालन को पश्चात उन कोनहरुकोँटहरुलाई त्याग दिइन्छ। अब घोर कलियुग पनि आने वाला हो। अतः अब शीघ्र नै हामी मान्छेको स्वर्गारोहण गर्न पर्छ।” जब माता कुन्ती ले भगवान श्रीकृष्णचन्द्र को स्वधाम गमन को समाचार सुना त उनले भगवान श्रीकृष्णचन्द्र मा आफ्नो ध्यान लगाएर शरीर त्याग दिए। धर्मराज युधिष्ठिर ले आफ्नो महापराक्रमी पौत्र परीक्षित को सम्पूर्ण जम्बूद्वीप को राज्य दिएर हस्तिनापुर मा उनको राज्याभिषेक गरे र शूरसेन देश को राजा बनाएर मथुरापुरी मा अनिरुद्ध को पुत्र बज्र को राजतिलक गर्यो। तत्पश्चात् परमज्ञानी युधिष्ठिर ले प्रजापति यज्ञ गरे र भगवान श्रीकृष्णचन्द्र मा लीन भएर सन्यास ले लिया। उनले मान, अपमान, अहंकार तथा मोह को त्याग दिए र मन तथा वाणी को वश मा गर्यो। सम्पूर्ण विश्व उनलाई ब्रह्म रूप दृष्टिगोचर होने लागयो। उनले आफ्नो केश खोल दिये, राजसी वस्त्राभूषण त्याग गरेर चीर वस्त्र धारण गरेर को र अन्न जल को परित्याग गरेर मौनव्रत धारण गर्यो। यति गर्न पछि बिना कुनै तिर दृष्टि किये घर ले बाहिर उत्तर दिशा तिर हिड दिये।राजा संसार को अनित्यता को विचार गरेर द्रौपदी तथा भाइयहरुलाई साथ ले हिमालय को तर्फ महाप्रस्थान को पथ मा अग्रसर भए। उन महापथ मा क्रमश: द्रौपदी, सहदेव, नकुल, अर्जुन र भीमसेन एक-एक गरेर गिर पडे। यसले राजा शोकमग्न हो गये। तदनन्तर उनि इन्द्र को द्वारा लाये भएका रथ मा आरूढ हो (दिव्य रूप धारी) भाइयों सहित स्वर्ग को चले गये। वहाँ उनले दुर्योधन आदि सबै धृतराष्ट्रपुत्रहरु को देखा। तदनन्तर (उन मा कृपा गर्न को लागि आफ्नो धाम देखि पधारे हुए) भगवान् वासुदेव को पनि दर्शन गरे यसले उनलाई ठूलो प्रसन्नता भहरु यो मैले तिमीलाई महाभारत को प्रसंग सुनाया छ। जुन यसको पाठ गर्नेछ, त्यो स्वर्गलोक मा सम्मानित हुनेछ। दुर्योधन को प्राय: सारा सेना युद्ध मा मारी गयी थियो। अन्ततोगत्वा उनको भीमसेन संग युद्ध भयो। उनले पाण्डव-पक्ष को पैदल आदि बहुत- लेसैनिकहरु को वध गरेर भीमसेन मा धावा गर्यो। उन समय गदा देखि प्रहार गरदै दुर्योधन को अन्य साना भाइ पनि भीमसेन को नै हात ले मारे गये आफ्नो राजा दुर्योधन को यस्तो दशा देखेर र आफ्नो पिता द्रोणाचार्य को मृत्यु को स्मरण गरेर अश्वत्थामा अधीर भयो। छुप गरेर त्यो पांडवहरु को शिविर मा पुगयो र घोर कालरात्रि मा कृपाचार्य तथा कृतवर्मा को सहायता देखि पांडवहरु को बचे हुये वीर महारथियहरुलाई मार हालयो। केवल यही हैन, उनले पांडवहरु को पाँचों पुत्रहरु को सिर पनि अश्वत्थामा ले काट डाले। अश्वत्थामा को यस कुकर्म को सबै ले निंदा को यहाँ सम्म कि दुर्योधन सम्म को पनि यो राम्रो हैन लागयो। उस अति प्रचण्ड तेजोमय अग्नि को आफ्नो ओर आता देख अर्जुन ले श्रीकृष्ण देखि विनती गर्यो, “हे जनार्दन! तपाईं नै यस त्रिगुणमयी श्रृष्टि को रचने वाला परमेश्वर छन्। श्रृष्टि को आदि र अन्त मा तपाईं नै शेष रहछन। तपाईं नै आफ्नो भक्तजनों को रक्षा को लागि अवतार ग्रहण गर्छन। तपाईं नै ब्रह्मास्वरूप हो रचना गर्छन, तपाईं नै विष्णु स्वरूप हो पालन गर्छन र तपाईं नै रुद्रस्वरूप हो संहार गर्छन। तपाईं नै बतानुहोस कि यो प्रचण्ड अग्नि मेरी ओर कहाँ देखि आ रही छ र यसले मेरी रक्षा कसरि होगी?” श्रीकृष्ण बोले, “है अर्जुन! तिम्रो भय देखि व्याकुल भएर अश्वत्थामा ले यो ब्रह्मास्त्र तिमी मा छोडएको छ । यस ब्रह्मास्त्र देखि तिम्रो प्राण घोर संकट मा छ। त्यो अश्वत्थामा यसको प्रयोग त जानता छ किन्तु यसको निवारण देखि अनभिज्ञ छ। यसले बचने को लागि तिमीलाई पनि आफ्नो ब्रह्मास्त्र को प्रयोगएरना हुनेछ किन कि अन्य कुनै अस्त्र देखि यसको निवारण हैन हो सकता।” श्रीकृष्ण को यस मंत्रणा को सुनेर महारथी अर्जुन ले पनि तत्काल आचमन गरेर आफ्नो ब्रह्मास्त्र छोड दिए। दुवै ब्रह्मास्त्र परस्पर भिड गये र प्रचण्ड अग्नि उत्पन्न भएर तिनै लोकहरुलाई तप्त गर्न लगी। उनको लपटों भन्दा सारा प्रजा दग्ध होने लगी। यस विनाश को देखेर अर्जुन ले दोंनों ब्रह्मास्त्रहरुलाई लौटा गरेर शान्त गर्‍यो र झपट गरेर अश्वत्थामा को पकड गरेर बाँध लिया। श्रीकृष्ण बोले, “हे अर्जुन! धर्मात्मा, सोये हुये, असावधान, मतवाले, पागल, अज्ञानी, रथहीन, स्त्री तथा बालक को मारना धर्म को अनुसार वर्जित छ। यसले धर्म को विरुद्ध आचरण गरेको छ, सोये हुये निरपराध बालकों को हत्या को छ। जीवित रहेगा त पुनः पाप गर्नेछ। अतः तत्काल यसको वध गरेर र यसको कटा भयो सिर द्रौपदी को अगाडी राखएर आफ्नो प्रतिज्ञा पूरी करो।” श्रीकृष्ण को यिनी शब्दहरु लाई सुनने पछि पनि धीरवान अर्जुन को गुरुपुत्र मा दया नै आएको र उनले अश्वत्थामा को जीवित नै शिविर मा ले गएर द्रौपदी को अगाडी उपस्थित गर्यो। पशु को तरिका बँधे हुये गुरुपुत्र को देख गरेर ममतामयी द्रौपदी को कोमल हृदय पिघल गया। उनले गुरुपुत्र को नमस्कार गरे र उसलाई बन्धनमुक्त गर्न को लागि अर्जुन देखि कहा, “हे आर्यपुत्र! यो गुरुपुत्र तथा ब्राह्मण छन्। ब्राह्मण सदा पूजनीय हुन्छ र उनको हत्या गर्न पाप छ। तपाईंले यिनको पिता नै यिनी अपूर्व शस्त्रास्त्रहरुको ज्ञान प्राप्त गरेको छ। पुत्र को रूप मा आचार्य द्रोण नै तपाईंको सम्मुख बन्दी रूप मा खडे छन्। यिनीहरुका वध गर्न देखि यिनको माता कृपी मेरी तरिका नै कातर भएर पुत्र शोक मा विलाप करेगी। पुत्र ले विशेष मोह भएको कारण नै त्यो द्रोणाचार्य संग सती भएन। कृपी को आत्मा निरन्तर मलाई कोसेगी। यिनको वध गर्न देखि मेरो मृत पुत्र लौट गरेर त हैन आ सकते! अतः तपाईं यिनलाई मुक्त गरेर दीजिये।” अश्वत्थामा को अपमानित गरेर शिविर देखि निकाल दिन को पश्चात सारा पाण्डव आफ्नो स्वजनहरुलाई जलदान गर्न को निमित्त धृतराष्ट्र तथा श्रीकृष्णचन्द्र को अगाडी गरेर को आफ्नो वंश को सम्पूर्ण स्त्रिहरु संग गंगा तट मा गये. स्त्रिहरु कुररी को भाँति विलाप करती भईएको, उनको शोक देखि व्याकुल भएर धर्मराज युधिष्ठिर अति दुखी हुये. धृतराष्ट्र, गांधारी, कुन्ती र द्रौपदी सबै आफ्नो पुत्रों, पौत्रों तथा स्वजनहरुको लागि शोक गर्न लगीं. उनको शोक को शमन को लागि श्रीकृष्ण ले धौम्य तथा वेदव्यास आदि मुनियों संग उन सबै को अनेक प्रकार को युक्तिहरु संग दृष्टांत दिएर सन्त्वाना दी र समझाया कि यो संसार नाशवान छ। जुन जन्मा छ उनको मृत्यु निश्चित छ, सबै काल को आधीन छन्, मृत्यु सबै को खाती छ। अतः मरे हुये मान्छेको लागि शोक गर्न व्यर्थ है स्वजनहरुलाई जलदान गर्न पछि अजातशत्रु धर्मराज युधिष्ठिर को हस्तिनापुर को राजा बनाइयो र उनको द्वारा तीन अश्वमेघ यज्ञ करवाये गये यस प्रकार युधिष्ठिर को शुभ्र यश तिनै लोकहरुमा फैल्यो केहि काल पछि श्रीकृष्ण ले द्वारिका जाने को विचार गरे र पाण्डवों देखि विदा लिएर तथा वेदव्यास आदि मुनियों को आज्ञा लिएर रथ मा बस्एर सात्यकि तथा उद्धव संग द्वारिका जाने को लागि प्रस्तुत हुये. त्यसै समय एक अपूर्व घटना भए. उनले देख्यो कि उनको वधू उत्तरा ले व्याकुल स्वर मा भन्यो कि मलाई बचाओ! मझे बचाओ मेरी रक्षा करो! तपाईं योग-योगेश्वर छन्। देवताहरु को पनि देवता हों। संसार को रक्षा गर्ने छन्। तपाईं सर्व शक्तिमान छन्। यो देखिये प्रज्ज्वलित लोहे को बाण मेरो गर्भ को नष्ट न गरेर दे. छ प्रभो! तपाईं नै मेरी रक्षा गर्न मा समर्थ छन्। ऐ लेकातर वचन सुन गरेर श्रीकृष्ण तुरन्त रथ देखि कूद पडे र बोले कि अश्वत्थामा ले पाण्डव वंश को नष्ट गर्न को लागि फेरि देखि ब्रह्मास्त्र को प्रयोग गरेको छ,जसबाट उत्तरा को गर्भ अत्य्न्त बल्न लगा,तर श्रीकृष्ण ले आफ्नो तप देखि शिशु को पुन‍र्जिवित गर्यो। युधिष्ठिर र दुर्योधन, दुवै कर्ण को अन्तिम संस्कार गर्न चाहते थिए। युधिष्ठिर को दावा यो थियो को चुँकि उनि कर्ण को कनिष्ट भ्राता हो यसैले यो अधिकार उनको छ। दुर्योधन को दावा यो थियो को युधिष्ठिर र अन्य पांडवहरु ले कर्न संग कहिल्यै पनि भ्रातृवत व्यवहार गरेन यसैले अब यस समय यस अधिकार को जताने काअ कुनै औचित्य छैन। तब श्रीकृष्ण मध्यस्थता करतें छ र युधिष्ठिर को यो सम्झिछन को दुर्योधन को मित्रता को बंधन अधिक सुदृढ छ यसैले दुर्योधन को कर्न को अन्तिम संस्कार गर्न दिए जाए। जब १८-दिन को युद्ध समाप्त हुन्छ, त श्रीकृष्ण, अर्जुन को उनको रथ देखि तल उतर जाने को लागि भन्छन्। जब अर्जुन उतर जान्छ त उनि उसलाई केहि दूरी मा ले जान्छन्। तब उनि हनुमानजी को रथ को ध्वज देखि उतर आने को संकेत गर्छन। जस्तै नै श्री हनुमान उन रथ देखि उतरते छन्, अर्जुन को रथ को अश्व जीवित नै जल जान्छन् र रथ मा विस्फोट हुन्छ। यो देखेर अर्जुन दहल उठइन्छ। तब श्रीकृष्ण उसलाई बताछन को पितामह भीष्म, गुरु द्रोण, कर्ण, र अश्वत्थामा को धातक अस्त्रों को कारण अर्जुन को रथ मा यो विस्फोट भएको छ। यो अब सम्म यसैले सुरक्षित थियो किनकी उन मा स्वयं उनको कृपा थियो र श्री हनुमान गर्‍यो शक्ति थियो जुन रथ अब सम्म यिनी विनाशकारी अस्त्रहरुलाई प्रभाव लाई सहन गरे भएका थियो। तत्पश्चात कुरुक्षेत्र मा शरशय्या मा आसीन शान्तनुनन्दन भीष्म को नजिकै गएर युधिष्ठिर ले उन लेसमस्त शान्तिदायक धर्म, राजधर्म (आपद्धर्म मोक्ष धर्म तथा दानधर्म को कुराहरु सुनीं। फेरि उनि राजसिंहासन मा आसीन भए। यसपछि उन शत्रुमर्दन राजा ले अश्वमेध यज्ञ गरेर उनमा ब्राह्मणहरुलाई धेरै धन दान गर्यो। तदनन्तर द्वारका देखि लौटे भएका अर्जुन को मुख देखि मूसलकाण्ड को कारण प्राप्त भएका शाप देखि पारस्परिक युद्ध द्वारा यादवों को संहार को समाचार सुनेर युधिष्ठिर ले परीक्षित् को राजासन मा बिठाया र स्वयं भाइयों संग महाप्रस्थान गरेर स्वर्गलोक को चले गये। द्रोण ठूलो नै दुर्धर्ष थिए। उनि सम्पूर्ण क्षत्रियहरुको विनाश गरेर पाँच वें दिन मारे गये। दुर्योधन पुन: शोक देखि आतुर हो उठयो। उन समय कर्ण उनको सेना को कर्णधार भयो। पाण्डव-सेना को आधिपत्य अर्जुन को मिलयो। कर्ण र अर्जुन मा भाँति-भाँति को अस्त्र-शस्त्रों को मार-काट देखि युक्त महाभयानक युद्ध भयो, जुन देवासुर-संग्राम को पनि मात गर्ने थियो। कर्ण र अर्जुन को संग्राम मा कर्ण ले आफ्नो बाणों देखि शत्रु-पक्ष को बहुत- लेवीरहरुको संहार गरेर डाला; सत्रहवें दिन ले पहिले तक, कर्ण को युद्ध अर्जुन को अतिरिक्त सबै पांडवहरु देखि भयो। उनले महाबली भीम सहित यिनी पाण्डवहरुलाई एक-पर-एक रण मा परास्त पनि गरेको थियो। तर माता कुंती को दिए वचनानुसार उनले कुनै पनि पांडव को हत्या हैन गर्यो। सत्रहवें दिन को युद्ध मा आखिरकार त्यो घडी आ नै गई, जब कर्ण र अर्जुन आमने-सामने आ गए। यस शानदार संग्राम मा दुवै नै बराबर थिए। कर्ण को उनको गुरू परशुराम द्वारा विजय नामक धनुष भेंट स्वरूप दिए गएको थियो, जसको प्रतिरूप स्वयं विश्वकर्मा ले बनाया थियो। दुर्योधन को निवेदन मा पांडवहरु को मामा शल्य कर्ण को सारथी बनन को लागि तैयार भए। दरसल अर्जुन को सारथी स्वयं श्रीकृष्ण थिए, र कर्ण कुनै पनि मामला मा अर्जुन भन्दा कम ना हो यसको लागि शल्य देखि सारथी बनन निवेदन गरियो, किनकी उनको भित्र उनि सबै गुण थिए जुन एक योग्य सारथी मा होने चाहिए। रण को दौरान, अर्जुन को बाण कर्ण को रथ मा लगे र उनको रथ धेरै गज पछि खिसक गया। तर, जब कर्ण को बाण अर्जुन को रथ मा लगे त उनको रथ केवल केहि नै बालिश्त (हथेली जितनी दूरी) टाढा खिसका। इसपर श्रीकृष्ण ले कर्ण को प्रशंसा गर्यो। यस कुरा मा चकित भएर अर्जुन ले कर्ण को यस प्रशंसा को कारण पूछा, किनकी उनको बाण रथ को पछि खिसकानहरु मा अधिक प्रभावशाली थिए। तब कृष्ण ले भन्यो कि कर्ण को रथ मा केवल कर्ण र शल्य को भार छ, तर अर्जुन को रथ मा त स्वयं उनि र हनुमान विराजमान छ, र तब पनि कर्ण ले उनको रथ को केहि बालिश्त पछि खिसका दिए। यहि प्रकार कर्ण ले धेरै पल्ट अर्जुन को धनुष को प्रत्यंचा काट दी। तर हरेक पल्ट अर्जुन परेलि झपकते नै धनुष मा प्रत्यंचा चढा लेता। यसको लागि कर्ण अर्जुन को प्रशंसा गर्दछ र शल्य देखि भन्इन्छ कि त्यो अब समझा कि किन अर्जुन को सर्वश्रेष्ठ धनुर्धर भनिन्छ। कर्ण र अर्जुन ले दैवीय अस्त्रहरुलाई चलान को आफ्नो-आफ्नो ज्ञान को पूर्ण उपयोग गरदै धेरै लामो र घमासान युद्ध गर्यो। कर्ण द्वारा अर्जुन को सिर धड देखि अलग गर्न को लागि "नागास्त्र" को प्रयोग गरियो। तर श्रीकृष्ण द्वारा सही समय मा रथ को भूमि मा थोडा सा धँसा ल्याइयो जसबाट अर्जुन बच गया। यसले "नागास्त्र" अर्जुन को सिर को ठीक माथि देखि उनको मुकुट को छेदता भयो निस्कियो। नागास्त्र मा उपस्थित अश्वसेना नाग ले कर्ण देखि निवेदन गरे कि त्यो उन अस्त्र को दोबारा प्रयोगएरे ताकि यस पल्ट त्यो अर्जुन को शरीर को बेधता भयो निकल जाए, तर कर्ण माता कुंती को दिए वचन को पालन गरदै उन अस्त्र को पुनः प्रयोग ले मना गर्छ। तब श्रीकृष्ण, अर्जुन देखि भन्छन् कि कर्ण को कुनै अधिकार छैन को त्यो अब युद्ध नियमहरु र धर्म को कुरा करे, जबकि स्वयं उनले पनि अभिमन्यु वध को समय कुनै पनि युद्ध नियम र धर्म को पालन गरेको थिएन। एक पल्ट हस्तिनापुर को महाराज गंगा को किनारा तपस्या गरिहेका थिए। उनको रूप-सौन्दर्य देखि मोहित हो गरेर गंगा जाँघ मा बैठ गई। गंगा ले कहा हे राजन्! म ऋषि को पुत्री गंगा हूँ र आप लेविवाह गर्न तपाईंको नजिकै आएको हूँ।" यस मा महाराज प्रतीप बोले गंगे! तिमी मेरी दहिनी जाँघ मा बैठी हो। पत्नी को त वामांगी हुनु चाहिये, दाहिने जाँघ त पुत्र को प्रतीक हो अतः म तिमीलाई आफ्नो पुत्रवधू को रूप मा स्वीकार करता हूँ।" यो सुन गरेर गंगा वहाँ देखि चली गई। अब महाराज प्रतीप ले पुत्र प्राप्ति को लागि घोर तप गर्न आरम्भ गर्यो। उनको तप को फलस्वरूप उनलाई पुत्र को प्राप्ति भए जसको नाम उनले शान्तनु राखयो। शान्तनु को युवा भए पछि उसलाई गंगा संग विवाह गर्ने आदेश दे महाराज प्रतीप स्वर्ग चले गये। पिता को आदेश को पालन गर्न को लागि शान्तनु ले गंगा को नजिकै गएर उन लेविवाह गर्न को लागि निवेदन गर्यो। गंगा बोलीं राजन्! म आपसंग विवाह त गरेर सकती हूँ किन्तु तपाईंलाई वचन दिन हुनेछ कि तपाईं मेरो कुनै पनि कार्य मा हस्तक्षेप हैन गर्नेछन्।" शान्तनु ले गंगा को कहे अनुसार वचन दिएर उन लेविवाह गर्यो। गंगा को गर्भ देखि महाराज शान्तनु को आठ पुत्र हुये जस मध्ये आठ को गंगा ले गंगा नदी मा ले जा गरेर बहा दिए र आफ्नो दिये हुये वचन मा बँधे भएको कारण महाराज शान्तनु केहि बोल न सके। जब गंगा को आठवाँ पुत्र भयो र त्यो उसलाई पनि नदी मा बहाने को लागि ले जाने लगी त राजा शान्तनु देखि रहयो न गयो र उनि बोले गंगे! तिमीले मेरो आठ पुत्रहरु लाई नदी मा बहा दिए किन्तु आफ्नो प्रतिज्ञा को अनुसार मैले केहि न भन्यो। अब तिमी मेरो यस आठवें पुत्र को पनि बहाने जा रही हो। म तुम लेप्रार्थना करता हूँ कि कृपा गरेर यसलाई नदी मा मत बहाओ।" यो सुन गरेर गंगा ले कहा राजन्! तपाईंले आफ्नो प्रतिज्ञा भंग गरेर दिएको छ यसैले अब म तपाईंको नजिकै हैन रह सकती।" यति भन्एर गंगा आफ्नो पुत्र संग अन्तर्ध्यान भयो। तत्पश्चात् महाराज शान्तनु ले छत्तीस वर्ष ब्रह्मचर्य व्रत धारण गरेर को व्यतीत गरेर दिये। फेरि एक दिन उनले गंगा को किनारा जा गरेर गंगा देखि कहा गंगे! आज मेरी इच्छा उन बालक को देखने को हो रही छ जसलाई तिमी आफ्नो साथ ले गई थीं।" गंगा एक सुन्दर स्त्री को रूप मा उन बालक संग प्रकट भयो र बोलीं राजन्! यो तपाईंको पुत्र हो तथा यसको नाम देवव्रत छ, यसलाई ग्रहण करो। यो पराक्रमी होने संग विद्वान पनि हुनेछ। अस्त्र विद्या मा यो परशुराम को समान हुनेछ।" महाराज शान्तनु आफ्नो पुत्र देवव्रत को पाउएर अत्यन्त प्रसन्न हुये र उसलाई आफ्नो साथ हस्तिनापुर लाकर युवराज घोषित गर्यो। एक दिन महाराज शान्तनु यमुना को तट मा घूमइरहेका थिए कि उनलाई नदी मा नाउ चलाते हुये एक सुन्दर कन्या दृष्टिगत भए। उनको अंग अंग ले सुगन्ध निकल रही थियो। महाराज ले उन कन्या देखि पूछा हे देवि! तिमी को हो कन्या ले भने महाराज! मेरो नाम सत्यवती छ र म निषाद कन्या हूँ।" महाराज उनको रूप यौवन मा रीझ गरेर तत्काल उनको पिता को नजिकै पहुँचे र सत्यवती संग आफ्नो विवाह को प्रस्ताव गर्यो। यस मा धींवर (निषाद) बोला राजन्! मलाई आफ्नो कन्या को आपसंग विवाह गर्न मा कुनै आपत्ति छैन तर तपाईंलाई मेरी कन्या को गर्भ देखि उत्पन्न पुत्र को नै आफ्नो राज्य को उत्तराधिकारी बनाउन हुनेछ।।" निषाद को यिनी वचनहरुलाई सुन गरेर महाराज शान्तनु चुपचाप हस्तिनापुर फर्किए। सत्यवती को वियोग मा महाराज शान्तनु व्याकुल रहन लगे। उनको शरीर दुर्बल होने लागयो। महाराज को यस दशा को देख गरेर देवव्रत को ठूलो चिंता भए। जब उनलाई मन्त्रियों को द्वारा पिता को यस प्रकार को दशा भएको कारण ज्ञात भयो त उनि तत्काल समस्त मन्त्रियों संग निषाद को घर जा पहुँचे र उनले निषाद देखि कहा हे निषाद! तपाईं सहर्ष आफ्नो पुत्री सत्यवती को विवाह मेरो पिता शान्तनु संग गरेर दें। म तपाईंलाई वचन देता हूँ कि तपाईंको पुत्री को गर्भ देखि जुन बालक जन्म लेगा त्यहि राज्य को उत्तराधिकारी हुनेछ। कालान्तर मा मेरी कुनै सन्तान तपाईंको पुत्री को सन्तान को अधिकार छीन न पाये यस कारण ले म प्रतिज्ञा करता हूँ कि म आजन्म अविवाहित रहूँगा।" उनको यस प्रतिज्ञा को सुन गरेर निषाद ले हात जोडएर कहा हे देवव्रत! तपाईंको यो प्रतिज्ञा अभूतपूर्व छ।" यति भन्एर निषाद ले तत्काल आफ्नो पुत्री सत्यवती को देवव्रत तथा उनको मन्त्रियों संग हस्तिनापुर भेज दिए। देवव्रत ले आफ्नो माता सत्यवती को लाकर आफ्नो पिता शान्तनु को सौंप दिए। पिता ले प्रसन्न भएर पुत्र ले कहा वत्स! तूने पितृभक्ति को वशीभूत भएर यस्तो प्रतिज्ञा को छ जस्तो कि न आज सम्म कुनै ले गरेको छ र न भविष्य मा गर्नेछ। म तुझे वरदान देता हूँ कि तेरी मृत्यु तेरी इच्छा देखि नै हुनेछ। तेरी यस प्रकार को प्रतिज्ञा गर्न को कारण तू भीष्म कहलायेगा र तेरी प्रतिज्ञा भीष्म प्रतिज्ञा को नाम ले सदैव प्रख्यात रहेगी।" उनको जस्तो वीर यस संसार मा र कुनै छैन। त्यो आफ्नो जीवनकाल मा कहिल्यै पनि कुनै भन्दा पनि परस्त भएन। यहाँ सम्म कि उनको गुरु र स्वयं विष्णु को अवतार भगवन परशुराम पनि उन ले२३ दिनहरु सम्म युद्ध गर्न पछि पनि उनलाई परस्त हैन गरेर सके. भीष्म ले आफ्नो पिता को सुखहरुको लागि राज सिंहासन को त्याग गर्यो। उनि संधै चाहते थिए को कौरव र पांडव मिल जुल गरेर रह्नुहोस तर उनको समस्त प्रयासहरु पछि पनि महाभारत को युद्ध भयो। चित्रांगद बाल्यावस्था मा नै चित्रांगद नाम वाला गन्धर्व को द्वारा मारे गये। फेरि भीष्म संग्राम मा विपक्षी को परास्त गरेर काशिराज को दुइ कन्याओं अंबिका र अंबालिका को हरेक लाये। उनि दुवै विचित्रवीर्य को भार्याएँ भएं। केहि काल पछि राजा विचित्रवीर्य राजयक्ष्मा देखि ग्रस्त हो स्वर्गवासी हो गये। तब सत्यवती को अनुमति ले व्यासजी को द्वारा अम्बिका को गर्भ देखि राजा धृतराष्ट्र र अम्बालिका को गर्भ देखि पाण्डु उत्पन्न भए। धृतराष्ट्र ले गान्धारी को गर्भ देखि सय पुत्रहरु लाई जन्म दिए, जसमा दुर्योधन सबै भन्दा ठूलो थियो र पाण्डु को युधिष्टर भीम अर्जुन नकुल सहदेव आदि पांच पुत्र भए। ==शान्ति दूत श्रीकृष्ण युद्ध शुरुवात तथा श्रीकृष्णद्वारा अर्जुनलाई उपदेश धर्मराज युधिष्ठिर आठ अक्षौहिणी सेनाको स्वामी भएर कौरवसंग युद्ध गर्न लाई तैयार भए। पहिले भगवान् श्रीकृष्ण परम क्रोधी दुर्योधन को नजिकै दूत बनएर गये। उनले एघार अक्षौहिणी सेना को स्वामी राजा दुर्योधन देखि भने - 'राजन्! तिमी युधिष्ठिर को आधा राज्य दे दुइ या उनलाई पाँच नै गाँव अर्पित गरेर दो; हैन त उनसंग युद्ध करो।' ऐसा भन्एर त्यो भगवान् श्रीकृष्ण को बंदी बनाउन को लागि उद्यत भयो। उन समय राजसभा मा भगवान् श्रीकृष्ण ले आफ्नो परम दुर्धर्ष विश्वरूप को दर्शन गराएर दुर्योधन को भयभीत गर्यो। फेरि विदुर ले आफ्नो घर ले गएर भगवान् को पूजन र सत्कार गर्यो। 'म ब्रह्म हूँ यस प्रकार तिमी उन आत्मा को समझो। कार्य को सिद्धि र असिद्धि मा समानभाव देखि रहएर कर्मयोग को आश्रय ले क्षात्रधर्म को पालन करो।" पहिलो दिनको मध्यान्ह कालमा पाण्डवसेनाहरु नराम्रो सित शिथिल बएका थिए । भीष्मको रथ जहाँ जहाँ गयो त्यहाँ त्यहाँ संहारको नृत्य जस्तै बञो । अभिमन्युले सो सहन सकेन र उनले पितामहलाई आक्रमण गरे । सबभन्दा जेठा र सबै भन्दा कान्छापितामहबिच युद्ध भएको बेला त्यस द्वन्द युद्ध हेर्न देवताहरु पनि आएका थिए । अभिमन्युको रथमा सुबर्णको कर्णिकार रुख देखिने ध्वजा उज्वल भएर फरफराएको थियो । उनको एउटा बाण कृतबर्मालाई लाग्यो, शल्यलाई पाँच चोटी र भीष्मलाई नै नौ चोटी लागेको थियो । तरबारको धार जस्तो भएको अभिमन्युको बाणहरु मध्य एउटा बाणले दुरमुखको सारथीलाई लाग्यो, उनको छेदन भएको टाउको जमिनमा गुट मुटिएको थियो । अर्को बाणले कृपको बाणलाई भाँचि दियो । तमाशा हेर्न आएका देबताहरुले अभिमन्युको पराक्रममा फूल बर्साएका थिए । भीष्म र अन्य बीरहरुले अभिमन्युको प्रशंसा गर्दै ठूलो स्वरले भन्यो –" साँचै नै धनन्जयको सुयोग्य पुत्र भएको रहेछ" । वीर बालकको बहादुरी देखेर पितामहलाई ठूलो हर्ष भयो । इच्छा नहुँदा नहुँदै पनि त्यस बालक माथि पूर्ण बल लगाएर भीष्मले आक्रमण गर्नु परेको थियो । त्यस नव युबक वीर अभिमन्युलाई भरोसा दिन बिराट, उनका छोरा उत्तर, द्रुपदका छोरा दृष्टद्युम्न र भीम आए । सबै मिलेर पितामहलाई आक्रमण गरे र भीष्मको ध्यान अभिमन्युबाट हटाए । युद्धको पहिलो दिन पाण्डव सेनालाई नराम्रो भएकोले सेनामुख दृष्टद्युम्नले सो दोहरिन नदिन प्रकृयाहरुको तजबिज गरे । दोस्रो दिनमा धेरै राम्रो गरी सेनालाई युद्ध रचनामा मिलाए । आत्म बिश्वास पैदा गर्न सब थोक मिलाएको थियो । दोस्रो दिन पनि भीष्मले हाँकेका कौरब सेनाले फेरि पाण्डव सेनालाई भयंकर आक्रमण गरी ठूलो क्षति पु-यायो र पाण्डवहरुको सेना रचना बिगारेका थिए । अर्जुनले सारथि कृष्णलाई हरेर भने –"यदि हामीहरु यसरि नै बस्यौँ भने पितामहले हाम्रो सम्पूर्ण सेनालाई नाश गर्ने छ । यदि हामीले भीष्मलाई मारेनौँ भने मलाई डर लागेको छ कि हामीले हाम्रो सेनालाई बचाउन सक्ने छैनौँ ।" कृष्णले भन्यो –"धनन्जय, त्यसो भए तयार होउ । पितामहको रथ त्यहिँ छ ।" कृष्णले रथ भीष्म भए तिर दौडाए । रथ छिटो छिटो बढाएर भीष्मको रथ भए तिर लगे । पितामहले चुनौतिलाई स्वागत गर्न बाणहरु छोडे । सतर्क भएर पितामहको रक्षा गर्न र कहिल्यै उनलाई बिपदमा पर्न नदिन दुर्योधनले आफ्ना मानिसहरुलाई आदेश दिए । त्यसै अनुरूप तुरुन्तै लडाकुहरु पितामहलाई सहयोग गर्न पुगे । सबै मिलेर अर्जुनलाई आक्रमण गरे । कुनै कुराको परवाह नगरि अर्जुनले सबैको सामना गरे । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो कि अर्जुन सित टक्कर लिएर भिड्न सक्नेहरु तीन जना भीष्म, द्रोण र कर्ण मात्र थिए। भीष्मको सहायता गर्न आएका सबै लडहाकुहरुलाई बिचैमा रोकि दिए । यस बेला अर्जुनले आफ्नो धनुष यसरि धारण गरेका थिए कि त्यो देखेर सेनाका सबै सेनाध्यक्षहरुले प्रशंसा गरेका थिए । उनको रथ बिजुलि चम्के जस्तै चम्केर शत्रु पक्षका फौजहरुलाई छरपस्ट पारेर यताउता छिटो छिटो उफ्रेको जस्तो देखिएको थियो र सो देख्दा सबैको आँखा नै तिरमिराएको थियो । सो भिडन्त हेरी रहेका दुर्योधनको मुटुमा ढ्याङ्ग्रो बज्यो । भीष्म प्रति उनको बिश्वास डगमगायो । दुर्योधनले भन्यो – "हे गंगा पुत्र, तपाईँ र द्रोण जिवित भै लडिरहेको बेलामा पनि कृष्ण र अर्जुन मिलेर गरी रहेको यस भयंकर हमलाले हाम्रो सबै सेनालाई नाश गर्ने छ । मेरो सेवामा सबै भन्दा पक्का भएका मेरो मित्र कर्ण यस बेला तपाईँकै कारणले युद्धबाट अलग्ग भएर रहेको छ । तपाईले अर्जुनलाई नाश गर्ने कदम छिटै चाल्नु होला जस्तो मलाई लागेको छैन, मलाई शंका लागेको छ ।" भीष्म र अर्जुनको भिडन्त हेर्न देवताहरु आए । विश्वका सबै भन्दा महान योद्धाहरु यिनै दुईजना थिए । दुबैको रथहरु सेता घोडाहरु द्वारा तानिएका थिए । दुबै पक्षबाट अनगिन्ति बाणहरु बर्षाएका थिए । आकाशमा बाणहरुसंग बाणहरु जोतिएका थिए । कुनै बेला पितामहका बाणहरुले अर्जुन र माधवको छातिमा लागेको थियो । राता राता पलासको फूलहरु भरिएको हरियो फलामको रूख जस्तै कृष्ण उभिएको बेला बगिरहेको रगतले पहिलेको भन्दा शोभा झन बढेको थियो । प्रिय सारथिलाई बाण लागेको देखे पछि अर्जुनको क्रोध झन् बढ्यो र भीष्मलाई खूब ताकेर अर्जुनले बाण हाने । दुबै लडाकुहरु बराबरीका थिए । युद्ध धेरै बेर सम्म चलि रह्यो । द्रोण र दृष्टद्युम्नको बिचको युद्ध एकातिर त्यो महान दृष्य थियो भने आर्कोतिर द्रोण र दृष्टद्युम्नका बिच घमासान युद्ध भइरहेको थियो । द्रोणको आक्रमण शक्तिशालि थियो । दृष्टद्युम्न नराम्रोसित घाइते भएको थियो । तर उनले त्यतिकै साहस गरी बदला लिए । दाह्रा किटेर दृष्टद्युम्नले द्रोणलाई बाणहरु हाने, गदाहरुले प्रहार गरे । द्रोणले पनि ठूलो दक्षताका साथ आत्म रक्षा गरेका थिए । बाणहरुले उनलाई प्रहार गरेका तीखा तीखा हतियारहरु र ओजनदार गदाहरुलाई उनले आकाशमा नै रोकेर तोडफोड गरी दिएका थिए । धेरै पटक दृष्टद्युम्नको धनुष द्रोणले बाणहरु द्वारा भँचि दिएका थिए । द्रोणको एउटा बाणले पञ्चाल राजकुमार दृष्टद्युम्नको सारथिलाई मारि दिए । त्यसो भए पछि दृष्टद्युम्न गदा लिएर रथबाट हाम्फालेर पैदलै अघि बढ्यो । द्रोणले बाण हानेर त्यस गदालाई फुटाई दियो । अनि दृष्टद्युम्न तरबार झिकेर हात्तीको सिकार गर्ने सिँह झैँ उफ्रेर अघि बढे । तर द्रोणले उनलाई सिथिल पारी उनलाई अघि बढन रोकि दियो । तर त्यहि नै बेला भिमले दृष्टद्युम्नको दुरदशा देखेर द्रोण माथि बाणहरु बर्षाए, दृष्टद्युम्नलाई बचाएर रथमा राखेर लगेका थिए । दुर्योधनले सो देखेर भिमसेन सित भिडन कलिङ्गका फौजहरु पठाए । भीमले कलिङ्गका धेरै फौजहरुलाई मारि दिए । उनि काल जस्तै भएर शत्रु तिर गएर तिनीहरुलाई ढालि दिए । त्यो संहार यस्तो भयंकर थियो कि जम्मै फौज डरले काँपेका थिए । त्यो देखे पछि कलिङ्गहरुलाई बचाउन भीष्म आए । सत्यकि, अभिमन्यु र अरुहरु भीमको सहायता गर्न आइपुगे । सत्यकिको एउटा प्रहारले भीष्मको रथको सारथिलाई खसालि दियो, यस पश्चात भीष्मको रथका घोडाहरु यस्तो तर्से कि उनिहरुलाई नियन्त्रण गर्न असंभव भयो । उनका घोडाहरु बेतोडले दौडन थाले । भिष्मले थाम्न नसक्ने गरी रथलाई युद्ध स्थलबाट नदेखिने गरी दौडाएर लगे । भिष्मको रथ युद्ध स्थलबाट यसरी बपत्ता भएको देखेर पाण्डवहरु र अरुहरु जोशले उन्मत्त भए, दंग भए । यस अवसरको फायदा उठाएर पाण्डव पक्षकाहरुले कौरब सेना माथि भिषण आक्रमण गरे । बिशेष गरी अर्जुनको पराक्रमले गर्दा यस दिन कौरब सेनाको ठूलो क्षति भएको थियो । कौरब सेनाका सेनापतिहरु अति बिचलित भए । तिनीहरुको अघिल्लो दिनको जोशहरु सबै हराएको थियो । दोस्रो दिनको युद्ध कहिले अन्त हुने हो भनि तिनिहरुले कौटुहल पूर्बक कहिले अस्ताउने होला भनि सूर्य तिर हेर्न लागेका थिए । पश्चिम दिशातिर घाम अस्ताउन लागे पछि भीष्मले द्रोणलाई भने –"अहिले हामीले युद्ध बन्द गर्नु राम्रो हुने छ । हाम्रा फौजहरु हतोत्साह भएर थाकेका छन् ।" पाण्डवहरुको पक्षमा धनन्जय र अरुहरु बाजा बजाएर हर्ष गरी आफ्नो शिबिर तिर लागे । पहिलो दिनमा पाण्डवहरुको अवस्था भए जस्तै दोश्रो दिनको युद्धमा कौरबहरुको अवस्था भएको थियो । दसवें दिन अर्जुन ले वीरवर भीष्म मा बाणों को ठूलो भारी वृष्टि गर्यो। यता द्रुपद को प्रेरणा देखि शिखण्डी ले पनि पानी बरसाने वाला मेघ को भाँति भीष्म मा बाणों को झडी लागयो दी। दुवै ओर को हाथीसवार, घुडसवार, रथी र पैदल एक-दोश्रो को बाणों देखि मारे गये। भीष्म को मृत्यु उनको इच्छा को अधीन थियो।जब पांडवहरु लाई यो समझ मा आ गयो को भीष्म को रहते त्यो यस युद्ध को हैन जीत सकते त श्रीकृष्ण को सुझाव मा उनले भीष्म पितामह देखि नै उनको मृत्यु को उपाय पूछा. उनले भन्यो कि जब सम्म मेरो हात मा शस्त्र छ तब सम्म महादेव को अतिरिक्त मलाई कुनै हैन हरीयो सकता. उनले ले नै पांडवहरु लाई सुझाव दिए कि शिखंडी को अगाडी गरेर युद्ध लडे. त्यो जानते थिए कि शिखंडी पूर्व जन्म मा अम्बा थियो यसैले त्यो उसलाई कन्या नै मानथे. १०वे दिन को युद्ध मा अर्जुन ले शिखंडी को अगाडी आफ्नो रथ मा बिठाया. शिखंडी को अगाडी देख गरेर भीष्म ले आफ्नो धनुष त्याग दिए। उनको शस्त्र त्यागने पछि अर्जुन ले उनलाई बाणो कि शय्या मा सुला दिए। उनि उत्तरायण को प्रतीक्षा मा भगवान् विष्णु को ध्यान र स्तवन गरदै समय व्यतीत गर्न लगे। भीष्म को बाण-शय्या मा गिर जाने पछि जब दुर्योधन शोक देखि व्याकुल हो उठा, तब आचार्य द्रोण ले सेनापतित्व को भार ग्रहण गर्यो। उधर हर्ष मनाती भए पाण्डवों को सेना मा धृष्टद्युम्न सेनापति भए। उन दुवै मा ठूलो भयंकर युद्ध भयो, जुन यमलोक को आबादी को बढाने वाला थियो।तेरहवे दिन को युद्ध मा, कौरव सेना को प्रधान सेनापति, गुरु द्रोणाचार्य द्वारा, युधिष्ठिर को बंदी बनाउन को लागि चक्रव्यूह/पद्मव्यूह को रचना गरियो। पाण्डव पक्ष मा केवल कृष्ण र अर्जुन नै चक्रव्यूह भेदन जानते थिए। तर उन दिन उनलाई त्रिगत नरेश बंधु युद्ध करते-करते चक्रव्यूह स्थल ले धेरै टाढा लिए। त्रिगत दुर्योधन को शासनाधीन एक राज्य थियो। अर्जुन पुत्र अभिमन्यु को चक्रव्यूह मा केवल प्रवेश गर्न आता थियो, उस लेनिकलना हैन, जसलाई उनले तब सुना थियो जब त्यो आफ्नो माता को गर्भ मा थियो र उनको पिता अर्जुन उनको माता को यो विधि सम्झिइरहेका थिए र बीच मा नै उनलाई नींद आ गई। तर जस्तै नै अभिमन्यु ले चक्रव्यूह मा प्रवेश गर्यो, सिन्धु नरेश जयद्रथ ले प्रवेश मार्ग रोक लिया र अन्य पाण्डवहरुलाई भित्र प्रवेश हैन गर्न दिए। तब शत्रुचक्र मा अभिमन्यु एक्लो पर््यो। एक्लो भए पछि पनि त्यो वीरता देखि लडयो र उनले एक्लै नै कौरव सेना को ठूला-ठूला योद्धाहरु को परास्त गरे जिन्में स्वयं कर्ण, द्रोण र दुर्योधन पनि थिए। कर्ण र दुर्योधन ले गुरु द्रोण को निर्देशानुसार अभिमन्यु को वध गर्ने निर्णय लिया। कर्ण ले बाण चलाउनर अभिमन्यु को धनुष र रथ को एक पहिया तोड दिए जसबाट त्यो भूमि मा गिर पर्यो र अन्य कौरवों ले उसपर आक्रमण गर्यो। यस युद्ध मा अभिमन्यु मारा गया। युद्ध समाप्ति मा जब अर्जुन को यो ठेगाना लागइन्छ कि अभिमन्यु को मारे जाने मा जयद्रथ को सबै भन्दा ठूलो हात हो त त्यो प्रतिज्ञा लिइन्छ को अर्को दिन को सूर्यास्त हुन बाट पूर्व त्यो जयद्रथ को वध गरेर देगा अन्यथा अग्नि समाधि ले लेगा। चौदहवें दिन को युद्ध अविलक्षण रूप ले सूर्यास्त पछि सम्म चलता रहयो र भीमपुत्र घटोत्कच, जुन अर्ध-असुर थियो, कौरव सेनाहरु को ठूलो मात्रा मा संहार गरिरह्यो। सामान्यतया, असुर रात्री को समय धेरै अधिक शक्तिशाली हो जान्छन्। दुर्योधन र कर्ण ले वीरता देखि उनको सामना गरे र उस लेयुद्ध गर्यो। अंततः जब यो लागन लागयो कि त्यसै रात घटोत्कच सारा कौरव सेना को संहार गरेर देगा तो, दुर्योधन ले कर्ण देखि यो निवेदन गरे कि त्यो कुनै पनि प्रकार देखि यस समस्या ले छुटकारा दिलाए। कर्ण को विवश भएर शक्ति अस्त्र घटोत्कच मा चलान पर्यो। यो अस्त्र देवराज इंद्र द्वारा कर्ण को उनको दानपरायण्ता को सम्मान स्वरूप दिए गएको थियो (जब कर्ण ले आफ्नो कवच-कुंडल इंद्र को दान दे दिए थे)। तर कर्ण यस अस्त्र को प्रयोग केवल एक पल्ट गरेर सकता थियो, जसपछि यो अस्त्र इंद्र को नजिकै लौट जाएगा। यस प्रकार, शक्ति अस्त्र को प्रयोग घटोत्कच मा गर्न पछि त्यो यसलाई त्यस पछि अर्जुन मा ना गरेर सका। विराट र द्रुपद आदि राजा द्रोणरूपी समुद्र मा डूब गये।त्यस समय द्रोण काल को समान जान पर्थे। यति नै मा उनको कानहरु मा यो आवाज आयी कि 'अश्वत्थामा मारा गया'। यति सुन्ने नै आचार्य द्रोण ले अस्त्र शस्त्र त्याग दिये। यस्तो समय मा धृष्टद्युम्न को बाणों देखि आहत भएर उनि पृथ्वी मा गिर पडे। ==पाण्डवहरुको राज्य फिर्ताको आग्रह अझ दुइनो पक्षहरु को कृष्ण देखि सहायता को माग== राजा सुशर्मा तथा कौरवहरुलाई रणभूमि देखि भगा दिन पछि पाण्डवहरुले स्वयंलाई सार्वजनिक रूप ले प्रकट गरे । उनको वास्तविक परिचय पाएर राजा विराटको अत्यन्त प्रसन्नता भए र उनले आफ्नो पुत्री उत्तराको विवाह अर्जुनको पुत्र अभिमन्युसंग ठूलो नै धूमधाम संग गरे। यस विवाहमा श्री कृष्ण तथा बलरामसंग साथ अनेक ठूला-ठूला राजा-महाराजा पनि सम्मिलित हुये। अभिमन्यु को विवाह पश्‍चात् पाण्डवले आफ्नो राज्य फिर्ता लिने उद्‍देश्य देखि श्रीकृष्णलाई आफ्नो दूत बनाएर हस्तिनापुर पठाए। धृतराष्ट्रको राजसभामा यथोचित सत्कार र आसन पाउन पछि श्री कृष्ण बोले, “हे राजन्! पाण्डवले यहाँ उपस्थित सबै गुरुजनहरुलाई प्रणाम गर्दै भनेका छन् कि हामीले पूर्व गरेको करार अनुसार बाह्र वर्षको वनवास तथा एक वर्षको अज्ञातवास पूरा भएको छ। अब तपाईं हामिलाई दिएको वचन अनुसार हाम्रो आधा राज्य लौटा दीजिये।” श्री कृष्ण को वचनहरुलाई सुन गरेर वहाँ उपस्थित भीष्म, विदुर, द्रोण आदि गुरुजनों तथा परशुराम, कण्व आदि महर्षिगणों ले धृतराष्ट्र को समझाया कि उनि धर्म तथा न्याय को मार्ग मा चलते हुये पाण्डवहरुलाई उनको राज्य तत्काल लौटा दें। किन्तु उनको यस समझाइश को सुनेर दुर्योधन ले अत्यन्त क्रोधित भएर कहा, “ज्येष्ठ पुत्र भएको नाते यस राज्य मा मेरो पिता धृतराष्ट्र को अधिकार थियो किन्तु उनको अन्धत्व को लाभ उठाएर चाचा पाण्डु ले राजसिंहासन मा अधिकार गर्यो। म महाराज धृतराष्ट्र को ज्येष्ठ पुत्र हूँ अतः यस राज्य मा मेरो र केवल मेरो अधिकार हो। म पाण्डवहरुलाई राज्य त क्या, सुई को चुच्चो को बराबर पनि भूमि दिन को लागि तैयार हैन हूँ। यदि उनलाई आफ्नो राज्य फिर्ता चाहिये त उनि हम लेयुद्ध गरेर उसलाई प्राप्त गरेर लें।उपस्थित समस्त जनों को बारम्बार सम्झिन पछि पनि दुर्योधन आफ्नो कुरा मा अडिग रहयो र श्री कृष्ण फिर्ता पाण्डवों को नजिकै चले आये अझ दुइनों पक्षहरु मा युद्ध को तैयारी होने लगी। पाण्डवहरुलाई राज्य न दिन को आफ्नो निश्‍चय मा दुर्योधन को अड जाने को कारण दुवै पक्ष मा मध्य युद्ध निश्‍चित भयो तथा दुवै नै पक्ष आफ्नो लिये सहायता जुटाने मा लग गये। एक दिन दुर्योधन श्री कृष्ण देखि भावी युद्ध को लागि सहायता प्राप्त गर्न हेतु द्वारिकापुरी जा पुगयो। जब त्यो पुगयो उन समय श्री कृष्ण निद्रा मग्न थिए अतएव त्यो उनको सिरहाने जा बस्यो। यसको केहि नै अबेर पश्‍चात पाण्डुतनय अर्जुन पनि त्यहि कार्य देखि उनको नजिकै पहुँचे र उनलाई सोया देखेर उनको पैताने बैठ गये। दुर्योधन को वचन सुनेर भगवान कृष्ण ले घूमएर दुर्योधन को देख्यो र कहा, “हे दुर्योधन! मेरी द‍ृष्टि अर्जु मा पहिले पडी छ, र तिमी कहते हो कि तिमी पहिले आये हो। अतः मलाई तिमी दुवै को नै सहायता करनी पडेगी। म तिमी दुवै मा भन्दा एक को आफ्नो पूरी सेना दे दूँगा र दोश्रो संग म स्वयं रहूँगा। किन्तु म न त युद्ध करूँगा र न त शस्त्र धारण करूँगा। अब तिमी मान्छे निश्‍चय गरेर लो कि कि लेके चाहिये।” अर्जुन ले श्री कृष्ण को आफ्नो साथ राखने इच्छा प्रकट को जसबाट दुर्योधन प्रसन्न भयो किनकी त्यो त श्री कृष्ण को विशाल सेना लिन को लागि नै आएको थियो। यस प्रकार श्री कृष्ण ले भावी युद्ध को लागि दुर्योधन को आफ्नो सेना दियो र स्वयं पाण्डवों संग हो गये। दुर्योधन को जाने पछि श्री कृष्ण ले अर्जुन देखि पूछा, “हे पार्थ! मेरो युद्ध हैन को निश्‍चय पछि पनि तिमीले के सोच गरेर मलाई माँगा?” अर्जुन ले उत्तर दिए, “भगवन्! मेरो विश्‍वास छ कि जहाँ तपाईं हो वहीं विजय हो। र फेरि मेरी इच्छा छ कि तपाईं मेरो सारथी बने।” अर्जुन को कुरा सुनेर भगवान श्री कृष्ण ले उनको सारथी बनन स्वीकार गर्यो। सैरन्ध्री ले बल्लभ (भीमसेन) को योजना को अनुसार कीचक को रात्रि मा नृत्यशाला मा मिलन संकेत दे दिए। द्रौपदी को यस संकेत ले प्रसन्न कीचक जब रात्रि को नृत्यशाला मा पुगयो त वहाँ मा भीमसेन द्रौपदी को एक साडी देखि आफ्नो शरीर र मुख ढँक गरेर वहाँ लेटे हुये थिए। उनलाई सैरन्ध्री समझकर कमोत्तेजित कीचक बोला, “हे प्रियतमे! मेरो सर्वस्व तिमी मा न्यौछावर छ। अब तिमी उठो र मेरो साथ रमण करो।” कीचक को वचन सुन्ने नै भीमसेन उछल गरेर उठ खडे हुये र बोले, “रे पापी! तू सैरन्ध्री हैन आफ्नो मृत्यु को समक्ष खडा छ। ले अब परस्त्री मा कुद‍ृष्टि हालने फल चख।” यति भन्एर भीमसेन लि गर्योचक को लात र घूँसों देखि मारना आरम्भ गर्यो। जस प्रकार प्रचण्ड आँधी वृक्षहरु लाई झकझोर डालती छ त्यसै प्रकार भीमसेन कीचक को धक्के मार-मार गरेर सारा नृत्यशाला मा घुमाने लगे। अनेक पल्ट उसलाई घुमा-घुमा गरेर पृथ्वी मा पटकने पछि आफ्नो भुजाओं देखि उनको गरदन को मरोडकर उसलाई पशु को मृत्यु मार हालयो। इस प्रकार कीचक को वध गरेर दिन पछि भीमसेन ले उनको सबै अंगहरु लाई तोड-मरोड गरेर उसलाई माँस को एक लोंदा बनयो दिए र द्रौपदी देखि बोले, “पांचाली! आएर देखो, मैले यस काम को कीडे को के दुर्गति गरेर दिएको छ।” उनको उन दुर्गति को देखेर द्रौपदी को अत्यन्त सन्तोष प्राप्त भयो। फेरि बल्लभ र सैरन्ध्री चुपचाप आफ्नो-आफ्नो स्थानहरु मा गएर सो गये। प्रातःकाल जब कीचक को वध को समाचार सबैलाई मिलयो त महारानी सुदेष्णा, राजा विराट, कीचक को अन्य भाइ आदि विलाप गर्न लगे। जब कीचक को शव को अन्त्येष्टि को लागि ले जाया जाने लागयो त द्रौपदी ले राजा विराट देखि लेकहा, “यसहरु म मा कुद‍ृष्टि राखने फल मिल्यो, अवश्य नै मेरो गन्धर्व पतिहरु ले यसको यो दुर्दशा को छ।” द्रौपदी को वचन सुन गरेर कीचक को भाइयों ले क्रोधित भएर कहा, “हाम्रो अत्यन्त बलवान भाइ को मृत्यु त्यहि सैरन्ध्री को कारण भए छ अतः यसलाई पनि कीचक को चिता संग जला दिन चाहिये।” यति भन्एर उनले द्रौपदी को जबरदस्ती कीचक को अर्थी संग बाँध को र श्मशान तिर ले जाने लगे। कंक, बल्लभ, वृहन्नला, तन्तिपाल तथा ग्रान्थिक को रूप मा वहाँ उपस्थित पाण्डवों देखि द्रौपदी को यो दुर्दशा देखी हैन जा रही थियो किन्तु अज्ञातवास को कारण उनि स्वयं को प्रकट पनि हैन गरेर सकते थिए। यसैले भीमसेन चुपके देखि परकोटे को लाँघकर श्मशान तिर दौड पडे र बाटोहरु मा कीचड तथा माटो को सारा अंगहरु मा लेप गर्यो। फेरि एक विशाल वृक्ष को उखालएर कीचक को भाइयों मा टूट पडे। तिनिहरुमध्ये कितनहरुलाई नै भीमसेन ले मार डाला, जुन शेष बचे उनि आफ्नो प्राण बचाएर भाग निकले। यसपछि भीमसेन ले द्रौपदी को सान्त्वना दिएर महल मा भेज दिए र स्वयं नहा-धोकर दोश्रो बाटोहरु देखि आफ्नो स्थान मा फर्किए।कीचक तथा उनको भाइयहरुको वध होते देखेर महाराज विराट सहित सबै मान्छे द्रौपदी देखि भयभीत रहन लगे। कीचक को वध को सूचना आँधी को तरिका फैल गई। वास्तव मा कीचक ठूलो पराक्रमी थियो र उस लेत्रिगर्त को राजा सुशर्मा तथा हस्तिनापुर को कौरव आदि डरते थिए। कीचक को मृत्यु भए पछि राजा सुशर्मा र कौरवगण विराट नगर मा आक्रमण गर्न को उद्‍देश्य भन्दा एक विशाल सेना गठित गर्यो। कौरवों ले सुशर्मा को पहिले चढाई गर्ने सल्लाह दी। उनको सल्लाह को अनुसार सुशर्मा ले उनको सल्लाह मानएर विराट नगर मा धावा बोल्एर उन राज्य को समस्त गौहरु को हडप लिया। यसले राज्य को सबै ग्वालाहरु ले राज सभा मा गएर गुहार लगाए, “हे महाराज! त्रिगर्त को राजा सुशर्मा हम लेसबै गौहरु को छीनकर आफ्नो राज्य मा लिये जाँदैछन्। तपाईं हाम्रो शीघ्र रक्षा गर्नुहोस।” त्यस समय सभा मा विराट र कंक आदि सबै उपस्थित थिए। राजा विराट ले निश्‍चय गरे कि कंक, बल्लभ, तन्तिपाल, ग्रान्थिक तथा उनको स्वयं को नेतृत्व मा सेना को युद्ध मा उतारा जाये। उनको यस योजना को अनुसार सबैले मिलेरराजा सुशर्मा को माथि धावा बोल दिए। छद्‍मवेशधारी पाण्डवों को पराक्रम को देखेर सुशर्मा को सैनिक आफ्नो-आफ्नो प्राण लिएर भागन लगे। सुशर्मा को धेरै उत्साह दिलाए पछि पनि उनि सैनिक फिर्ता आएर युद्ध गर्न को लागि तैयार थिएनन्। आफ्नो सेना को खुट्टा उखडते देखेर राजा सुशर्मा पनि भागन लागयो किन्तु पाण्डवों ले उसलाई घेर लिया। बल्लभ (भीमसेन) ले लात घूँसों देखि मार-मार गरेर उनको हड्डी पसली तोड हालयो। सुशर्मा को खूब मरम्मत गर्न पछि बल्लभ ले उसलाई उठाएर पृथ्वी मा पटक दिए। भूमि मा गिर गरेर त्यो जोर-जोर चिल्लाने लागयो। भीमसेन ले उनको एक न सुनी र उसलाई बाँधकर युधिष्ठिर को समक्ष प्रस्तुत गर्यो। सुशर्मा को द्वारा दासत्व स्वीकार गरे पछि धर्मराज युधिष्ठिर ले उसलाई छोड दिए। इधर दोश्रो ओर देखि कौरवों ले विराट नगर मा हमला बोल दिए। प्रजा राज सभा मा आएर रक्षा को लागि गुहार लगान लगी किन्तु उन समय त महाराज चारै पाण्डवों संग सुशर्मा देखि युद्ध गर्न चले गये थिए। महल मा केवल राजकुमार उत्तर नै थिए। प्रजा को रक्षा को लागि गुहार लगाते देख गरेर सैरन्ध्री (द्रौपदी) देखि रहयो न गयो र उनले राजकुमार उत्तर को कौरवों देखि युद्ध गर्न को लागि न जाते हुये देखेर खूब फटकारा। सैरन्ध्री को फटकार सुनेर राजकुमार उत्तर ले शेखी बघारते हुये कहा, “म युद्ध मा गएर कौरवहरुलाई अवश्य हरीयो देता किन्तु असमर्थ हूँ, किनकी मेरो नजिकै कुनै सारथी छैन।” उनको कुरा सुनेर सैरन्ध्री ले कहा, “राजकुमार! वृहन्नला धेरै निपुण सारथी छ र त्यो कुन्तीपुत्र अर्जुन को सारथी रह चुकी छ। तिमी उसलाई आफ्नो सारथी बनाएर युद्ध को लागि जाओ।” अन्ततः राजकुमार उत्तर वृहन्नला को सारथी बनाएर युद्ध को लागि निकला। उन दिन पाण्डवों को अज्ञातवास को समय समाप्त हो चुका थियो तथा उनको प्रकट भएको समय आयसकोका थियो। उर्वशी को शापवश मिली अर्जुन को नपुंसकता पनि खत्म हो चुगरेको थियो। अतः मार्ग मा अर्जुन ले उन श्मशान को नजिकै, जहाँ पाण्डवों ले आफ्नो अस्त्र-शस्त्र छुपाये थिए, रथ रोकयो र चुपके देखि आफ्नो हथियार ले लिये। जब उनको रथ युद्धभूमि मा पुगयो त कौरवों को विशाल सेना र भीष्म, द्रोण, कर्ण, अश्‍वत्थामा, दुर्योधन आदि पराक्रमी योद्धाहरु को देखेर राजकुमार उत्तर अत्यन्त डराउ्यो र बोला, “वृहन्नला! तिमी रथ फिर्ता ले चलो। म यिनी योद्धाहरु देखि मुकाबला हैन गरेर सकता।” वृहन्नला ले कहा, “हे राजकुमार! कुनै पनि क्षत्रियपुत्र को लागि युद्ध मा पीठ दिखाने देखि त राम्रो छ कि त्यो युद्ध मा वीरगति प्राप्त गरेर ले। उठाओ आफ्नो अस्त्र-शस्त्र र करो युद्ध।” किन्तु राजकुमार उत्तर मा वृहन्नला को वचनहरुको कुनै प्रभाव हैन पर्यो र त्यो रथ देखि कूद गरेर भागन लागयो। यस मा अर्जुन (वृहन्नला) ले लपक गरेर उसलाई पकड लिया र कहा, “राजकुमार! भयभीत भएको आवश्यकता छैन। मेरो होते हुये तुम्हारा कुनै पनि केहि हैन बिगाड सकता। आज म तिम्रो समक्ष स्वयं को प्रकट गरेर रहयो हूँ, म पाण्डुपुत्र अर्जुन हूँ, र कंक युधिष्ठिर, बल्लभ भीमसेन, तन्तिपाल नकुल तथा ग्रान्थिक सहदेव छन्। अब म यिनिहरुबाट युद्ध करूँगा, तिमी अब यस रथ को बागडोर संभालो।” यो वचन सुनेर राजकुमार उत्तर ले गद्‍गद् भएर अर्जुन को खुट्टा पकड लिया। के देवदत्त शंख को ध्वनि रणभूमि मा गूँज उठी। उन विशिष्ट ध्वनि को सुनेर दुर्योधन भीष्म देखि बोला, “पितामह! यो त अर्जुन को देवदत्त शंख को ध्वनि छ, अझै त पाण्डवहरुको अज्ञातवास समाप्त भएको छैन। अर्जुन ले स्वयं को प्रकट गर्‍यो यसैले अब पाण्डवहरुलाई पुनः बाह्र वर्ष को वनवास अझ एक वर्ष को अज्ञातवास भोगना हुनेछ।” दुर्योधन को वचन सुनेर भीष्म पितामह ले कहा, “दुर्योधन! कदाचित तिमीलाई ज्ञात छैन कि पाण्डव काल को गति जानने वाला छन्, बिना अवधि पूरी किये अर्जुन कहिल्यै अगाडी हैन आ सकता। मैले पनि गणना गरेर लिएको छ कि पाण्डवों को अज्ञातवास को अवधि पूर्ण भइ सकेको छ।” दुर्योधन एक दीर्घ निःश्‍वास छोडते हुये बोला, “अब जब अर्जुन को आना निश्‍चित हो चुका छ त पितामह! हामिलाई शीघ्र नै व्यूह रचना गरेर लिन चाहिये।” यस मा भीष्म ले कहा, “वत्स! तिमी एक तिहाई सेना लिएर गौओं संग विदा हो जाओ। शेष सेना को साथ लिएर हामी मान्छे यहाँ मा अर्जुन देखि युद्ध गर्नेछन्।” भीष्म पितामह को परामर्श को अनुसार दुर्योधन गौओं लाई लिएर एक तिहाई सेना संग हस्तिनापुर तिर हिड पर्यो। यो देखेर कि दुर्योधन रणभूमि देखि लौटकर जा रहेको छ अर्जुन ले आफ्नो रथ दुर्योधन को पछि दौडा दिए र भागते हुये दुर्योधन को मार्ग मा नै घेरकर आफ्नो असंख्य बाणों देखि उसलाई व्याकुल गर्यो। अर्जुन को बाणों देखि दुर्योधन को सैनिकहरु को खुट्टा उखड गये र उनि पीठ दिखा गरेर भाग गये। सारा गौएँ पनि रम्भाती भहरु विराट नगर को र भाग निकलीं। दुर्योधन को अर्जुन को बाणों देखि घेरिएको देखेर कर्ण, द्रोण, भीष्म आदि सबै वीर उनको रक्षा को लिय दौड पडे। कर्ण को अगाडी देख गरेर अर्जुन को क्रोध को पारावार न रहयो। उनले कर्ण मा यति बाण बरसाये कि उनको रथ, घोडे, सारथी सबै नष्ट भ्रष्ट हो गये र कर्ण पनि मैदान छोडेर भाग्यो। कर्ण को गए पछि भीष्म र द्रोण एक साथ अर्जुन मा बाण छोडन लगे किन्तु अर्जुन आफ्नो बाणों देखि बीच मा नै उनको बाणों को टुकडे-टुकडे गरेर दिथे। अन्ततः अर्जुन को बाणों देखि व्याकुल भएर सारा कौरव मैदान छोडेर भाग गये।कौरवों को यस प्रकार भागए पछि अर्जुन पनि विजयशंख बजाते हुये विराट नगर फर्किए। गन्धमादन पर्वतस्थित कुबेरका महलमा चार वर्ष व्यतीत गरेपश्‍चात् पाण्डवहरू त्यहाँबाट प्रस्थान गरे । मार्गमा भेटिएका अनेक वनहरूमा रोकिँदै, ठाउँठाउँमा आफ्नो शौर्य र पराक्रमद्वारा दुष्टहरूको दमन गर्दै, ऋषि र ब्राह्मणहरूका सत्सङ्गबाट लाभ उठाउँदै उनीहरू द्वैतवन पुगे र त्यही स्थानमा वनवासको बाँकी अवधि बिताउने मनसुवा राखे । त्यसबेलासम्ममा वनवासको एघार वर्ष पूरा भइसकेको थियो। एक पल्ट पाँचों पाण्डव आवश्यक कार्यवश बाहिर गये हुये थिए। आश्रम मा केवल द्रौपदी, उनको एक दासी र पुरोहित धौम्य नै थिए। त्यसै समय सिन्धु देश को राजा जयद्रथ, जुन विवाह को इच्छा देखि शाल्व देश जा रहयो थियो, उधर देखि निकला। अचानक आश्रम को द्वार मा खडी द्रौपदी मा उनको द‍ृष्टि पडी र त्यो उन मा मुग्ध हो उठयो। उनले आफ्नो सेना को वहीं रोकएर आफ्नो मित्र कोटिकास्य देखि कहा, “कोटिक! तनिक गएर ठेगाना लगाओ कि यो सर्वांग सुन्दरी को हो? यदि यो स्त्री मलाई मिल जाय त फेरि मलाई विवाह को लिया शाल्व देश जाने को के आवश्यकता हो?” मित्र को कुरा सुनेर कोटिकास्य द्रौपदी को नजिकै पुगयो र बोला, “हे कल्याणी! तपाईं को हों? कहीं तपाईं कुनै अप्सरा या देवकन्या त छैनन्?” द्रौपदी ले उत्तर दिए, “म जग विख्यात पाँचों पाण्डवों को पत्‍नी द्रौपदी हूँ। मेरो पति अझै आने नै वाला हो अतः तपाईं मान्छे उनको आतिथ्य सेवा स्वीकार गरेर यहाँ देखि प्रस्थान गर्नुहोस। तपाईं मान्छे लेप्रार्थना छ कि उनको आने सम्म तपाईं मान्छे कुटी को बाहिर विश्राम गर्नुहोस। म तपाईं मान्छेके भोजन को प्रबन्ध गर्छु।” कोटिकास्य ले जयद्रथ को नजिकै गएर द्रौपदी को परिचय दिए। परिचय जानने मा जयद्रथ ले द्रौपदी को नजिकै गएर कहा, “हे द्रौपदी! तिमी उन मान्छेकी पत्‍नी हो जुन वन मा मारे-मारे फिरते हो र तिमीलाई कुनै पनि प्रकार को सुख-वैभव प्रदान हैन गरेर पाते। तिमी पाण्डवहरुलाई त्याग गरेर म संग/भन्दा विवाह गरेर लो र सम्पूर्ण सिन्धु तथा सौबीर देश को राज्यसुख भोगो।” जयद्रथ को वचनहरुलाई सुन गरेर द्रौपदी ले उसलाई धेरै धिक्कारा किन्तु कामान्ध जयद्रध मा उनको धिक्कार को कुनै प्रभाव हैन पर्यो र उनले द्रौपदी को शक्‍तिपूर्वक खींचकर आफ्नो रथ मा बस्यो लिया। गुरु धौम्य द्रौपदी को रक्षा को लागि आये त उसलाई जयद्रथ ले उसलाई वहीं भूमि मा पटक दिए र आफ्नो रथ वहाँ देखि भगाने लागयो। द्रौपदी रथ मा विलाप गरिरहेको थियो र गुरु धौम्य पाण्डवहरुलाई पुकारते हुये रथ को पीछे-पीछे दौड रहे थिए। केहि समय पश्‍चात् जब पाण्डवगण फिर्ता लौटे त रोते-कलपते दासी ले उनलाई सारा वृतान्त कह सुनाया। सबै केहि जानने मा पाण्डवों ले जयद्रथ को पीछा गरे र शीघ्र नै उनको सेना सहित उसलाई घेर लिया। दुवै पक्षहरु मा घोर युद्ध होने लागयो। पाण्डवों को पराक्रम देखि जयद्रथ को सबै भाइ र कोटिकास्य मारे गये तथा उनको सेना रणभूमि छोडेर भाग निकली। सहदेव ले द्रौपदी सहित जयद्रथ को रथ मा अधिकार जम्मा लिया। जयद्रथ आफ्नो सेना को भागती देख गरेर स्वयं पनि पैदल नै भागन लागयो। सहदेव को छोडेर शेष पाण्डव भागते हुये जयद्रथ को पीछा गर्न लगे। भीम तथा अर्जुन ले लपक गरेर जयद्रथ को अगाडी देखि घेर लिया र उनको चोटी पकड ली। फेरि क्रोध मा आएर भीम ले उसलाई पृथ्वी मा पटक दिए र लात घूँसों देखि उनको मरम्मत गर्न लगे। जब भीम को मार देखि जयद्रथ अधमरा भयो त अर्जुन ले कहा, “भैया भीम! यसलाई प्राणहीन मत करो, यसलाई यसको कर्महरु को दण्ड हाम्रो ठूलो भाइ युधिष्ठिर देंगे।” अर्जुन को वचन सुनेर भीम ले जयद्रथ को कशहरुलाई आफ्नो अर्द्धचन्द्राकार बाणों देखि मूंडकर पाँच चोटी रख दी र उसलाई बाँधकर युधिष्ठिर को अगाडी प्रस्तुत गर्यो। वहाँ देखि वन मा गएर जयद्रथ ले भगवान शंगर गर्‍यो घोर तपस्या गर्यो। उनको तपस्या देखि प्रसन्न भएर शंकर जी ले उसलाई वर माँगने को लागि भन्यो। यस मा जयद्रथ बोला, “भगवन्! म युद्ध मा पाँचों पाण्डवों मा विजय प्राप्त गर्ने वर माँगता हूँ।” यस मा भगवान शंकर ले आफ्नो असमर्थता प्रकट करते हुये जयद्रथ देखि कहा, “हे जयद्रथ! पाण्डव अजेय हो र यस्तो हुनु असम्भव छ। श्री कृष्ण नारायण को र अर्जुन नर को अवतार छन्। म अर्जुन को त्रिलोक विजय प्राप्त गर्ने वर एवं पाशुपात्यस्त्र पहिले नै प्रदान गरिसकेको हूँ। हाँ, तिमी अर्जुन को अनुपस्थिति मा एक पल्ट शेष पाण्डवहरुलाई अवश्य पछि हटा सकते हो।” यति भन्एर भगवान शंकर वहाँ देखि अन्तर्ध्यान हो गये र मन्दबुद्धि जयद्रथ पनि आफ्नो राज्य मा फिर्ता लौट आयो। पाण्डवों को वन जाने को समाचार जब द्रुपद, वृष्णि, अन्धक आदि सगे सम्बंधियहरुलाई मिलयो त उनको क्रोध को पारावार न रहयो। उनि सबै राजागण काम्यक वन मा पाण्डवों देखि भेंट गर्न आये, उनसंग वहाँ श्री कृष्ण पनि पधारे। उनले एक साथ मिलेरकौरवों मा आक्रमण गरेर दिनहरु योजना बनाए किन्तु युधिष्ठिर ले उनलाई समझाया, “हे नरेशों! कौरवों ले तेरह वर्ष पश्चात् हामिलाई आफ्नो राज्य लौटा दिनहरु वचन दिए छ, अतएव तपाईं मान्छेका कौरवों मा यस प्रकार आक्रमण गर्न कदापि उचित छैन।” युधिष्ठिर को वचनहरुलाई सुन गरेर उनले कौरवों मा आक्रमण को विचार त्याग दिए, किन्तु श्री कृष्ण ले प्रतिज्ञा को कि उनि भीमसेन र अर्जुन को द्वारा कौरवहरुको नाश करवा को नै रहेंगे। उन सबैको प्रस्थान को पछि उन लेमिलन को लागि वेदव्यास आये। पाण्डवों ले उनलाई यथोचित सम्मान तथा उच्चासन प्रदान गरे वेदव्यास जी ले पाण्डवों को कष्ट निवारणार्थ उनलाई प्रति-स्मृति नामक विद्या सिखाई। एक दिन मार्कणडेय ऋषि पनि पाण्डवों को यहाँ पधारे र उनको द्वारा गरिएको आदर-सत्कार देखि प्रसन्न भएर उनलाई आफ्नो राज्य फिर्ता पाउने आशीर्वाद दिए। इस प्रकार ऋषि-मुनियों को आशीर्वाद एवं वरदान देखि पाण्डवहरुको आत्मबल बढदै गयो। ठूलो भाइ युधिष्ठिर को कारण भीम र अर्जुन शान्त थिए किन्तु कौरवहरुको वध गर्न को आफ्नो संकल्प को उनि एक पल को लागि पनि हैन भुलाते थिए र अनेक प्रकार देखि आफ्नो शक्ति र संगठन को बढाने को प्रयास मा जुटे रहथे। पांचाली पनि भरी सभा मा गरिएको आफ्नो अपमान को एक क्षण को लागि पनि विस्मृत हैन गरेर पा रही थिए र भीम र अर्जुन को क्रोधाग्नि मा घृत हालने कार्य करती रहन्थ्यों। शूकर को मरए पछि भीलरूपी शिव जी र अर्जुन दुवै नै शूकर को आफ्नो बाण देखि मरयो भएको दावा गर्न लगे। दुवै को मध्य विवाद बढदै गयो र विवाद ले युद्ध को रूप धारण गर्यो। अर्जुन निरन्तर भील मा गाण्डीव देखि बाणों को वर्षा गरि रहे किन्तु उनको बाण भील को शरीर देखि टकरा-टकरा गरेर टूटि रहे र भील शान्त खडे हुये मुस्कुराता रहयो। अन्त मा उनको तरकश को सारा बाण समाप्त हो गये। यस मा अर्जुन ले भील मा आफ्नो तरवार ले आक्रमण गर्यो। अर्जुन को तरवार पनि भील को शरीर देखि टकरा गरेर दुइ टुकडे भयो। अब अर्जुन क्रोधित भएर भील देखि मल्ल युद्ध गर्न लगे। मल्ल युद्ध मा पनि अर्जुन भील को प्रहार देखि मूर्छित हो गये। :अर्जुन को नजिकै ले आफ्नो लोक को फिर्ता जाते समय देवराज इन्द्र ले कहा, “हे अर्जुन! अझै तिमीलाई देवताहरु को अनेक कार्य सम्पन्न गर्न छन्, अतः तिमीलाई लिन को लागि मेरो सारथि आयेगा।” यसैले अर्जुन त्यसै वन मा रहएर प्रतीक्षा गर्न लगे। केहि काल पश्चात् उनलाई लिन को लागि इन्द्र को सारथि मातलि वहाँ पहुँचे र अर्जुन को विमान मा बिठाकर देवराज को नगरी अमरावती ले गये। इन्द्र को नजिकै पुगएर अर्जुन ले उनलाई प्रणाम गर्यो। देवराज इन्द्र ले अर्जुन को आशीर्वाद दिएर आफ्नो निकट आसन प्रदान गर्यो। अमरावती मा रहएर अर्जुन ले देवताहरु देखि प्राप्त हुये दिव्य र अलौकिक अस्त्र-शस्त्रों को प्रयोग विधि सिकयो र उन अस्त्र-शस्त्रहरुलाई चलान अभ्यास गरेर उन मा महारत प्राप्त गर्यो। फेरि एक दिन इन्द्र अर्जुन देखि बोले, “वत्स! तिमी चित्रसेन नामक गन्धर्व देखि संगीत र नृत्य को कला सीख लो।” चित्रसेन ले इन्द्र को आदेश पाउएर अर्जुन को संगीत र नृत्य को कला मा निपुण गर्यो। एक दिन जब चित्रसेन अर्जुन को संगीत र नृत्य को शिक्षा दिइरहेका थिए, वहाँ मा इन्द्र को अप्सरा उर्वशी आएको र अर्जुन मा मोहित भयो। अवसर पाउएर उर्वशी ले अर्जुन देखि कहा, “हे अर्जुन! तपाईंलाई देखेर मेरी काम-वासना जागृत भयो छ, अतः तपाईं कृपया मेरो साथ विहार गरेर मेरी काम-वासना को शान्त गर्नुहोस।” उर्वशी को वचन सुनेर अर्जुन बोले, “हे देवि! हाम्रो पूर्वज ले आप लेविवाह गरेर हाम्रो वंश को गौरव बढाया थियो अतः पुरु वंश को जननी भएको नाते तपाईं हाम्रो माता को तुल्य छन्। देवि! म तपाईंलाई प्रणाम करता हूँ।” अर्जुन को कुराहरु देखि उर्वशी को मन मा ठूलो क्षोभ उत्पन्न भयो र उनले अर्जुन देखि कहा, “तिमीले नपुंसकों जस्तै वचन कहे छन्, अतः म तिमीलाई शाप देती हूँ कि तिमी एक वर्ष सम्म पुंसत्वहीन रहोगे।” यति भन्एर उर्वशी वहाँ देखि चली गई। जब इन्द्र को यस घटना को विषय मा ज्ञात भयो त उनि अर्जुन देखि बोले, “वत्स! तिमीले जुन व्यवहार गरेको छ, त्यो तिम्रो योग्य नै थियो। उर्वशी को यो शाप पनि भगवान को इच्छा थियो, यो शाप तिम्रो अज्ञातवास को समय काम आयेगा। आफ्नो एक वर्ष को अज्ञातवास को समय नै तिमी पुंसत्वहीन रहोगे र अज्ञातवास पूर्ण भए पछि तिमीलाई पुनः पुंसत्व को प्राप्ति हो जायेगी।” :पाण्डवगण उत्तराखंड को अनेक मनमोहक द‍ृश्यहरुलाई देखते हुये ऋषि आर्ष्टिषेण को आश्रम मा आ पहुँचे। उनको यथोचित स्वागत सत्कार गर्न को पश्‍चात् महर्षि आर्ष्टिषेण बोले, “हे धर्मराज! तपाईं मान्छेको अब गन्धमादन पर्वत ले र अगाडी हैन जान पर्छ किनकी यसको अगाडी केवल सिद्ध तथा देवर्षिगण नै जान सकिन्छं। अतः तपाईं मान्छे अब यहीं रहएर अर्जुन को आने को प्रतीक्षा गर्नुहोस।” यस प्रकार पाण्डवों को मण्डली महर्षि आर्ष्टिषेण को आश्रम मा नै रहएर अर्जुन को आगमन को प्रतीक्षा गर्न लगे। उन प्रतीक्षा-काल मा भीम ले वहाँ निवास गर्ने समस्त दुष्टों र राक्षसहरुको अन्त गर्यो। उधर जब अर्जुन देवराज को पुरी अमरावती मा रहइरहेका थिए त एक दिन इन्द्र ले उन लेकहा, “हे पार्थ! यहाँ रहएर तिमी समस्त अस्त्र-शस्त्रादि विद्याहरु मा पारंगत हो चुके हो र तिम्रो जस्तो धनुर्धर यस जगत मा कदाचित नै कुनै दोश्रो हुनेछ। अब मा तिमी मेरो शत्रु निवातकवच नामक दैत्य देखि युद्ध गरेर उनको वध करो। यही तिम्रो लिये गुरुदक्षिणा होगी।” यति भन्न पछि इन्द्र ले अर्जुन को अमोघ कवच पहनाकर तथा आफ्नो दिव्य रथ मा बिठाकर अर्जुन को निवातकवच संग युद्ध को लागि भेज दिए। उन रथ मा बस्एर अर्जुन निवातकवच को नगरी मा पहुँचे जुन कि समुद्र मा बसा थियो। यो देखेर कि त्यो नगरी इन्द्र को पुरी अमरावती भन्दा पनि अधिक मनोरम थियो, अर्जुन आश्‍चर्यचकित रह गये। उनको आश्‍चर्य को निवारण गर्न को लागि इन्द्र को सारथी मातलि बोले, “हे अर्जुन! पहिले देवराज इन्द्र समस्त देवताहरु सहित त्यहि नगरी मा निवास गर्थे। किन्तु ब्रह्मा जी देखि वर प्राप्त गरेर निवातकवच अत्यन्त प्रबल भयो र इन्द्र मा विजय प्राप्त गर्‍यो फलस्वरूप देवराज को यस नगरी को छोडेर अमरावती मा जान पर्यो।” मात लि गर्‍यो कुरा सुनेर अर्जुन ले आफ्नो शंख को ध्वनि देखि उन नगरी को गुँजा दिए। शंख को ध्वनि सुनेर निवातकवच आफ्नो अस्त्र-शस्त्रों देखि सुसज्जित भएर अर्जुन देखि युद्ध गर्न आ गया। दुवै महारथियहरुमा घोर युद्ध होने लागयो र अन्त मा अर्जुन को हातमा निवातकवच मारा गया। निवातकवच को वध गरेर फिर्ता आए पछि देवराज इन्द्र ले उनको पराक्रम को भूरि-भूरि प्रशंसा करते हुये कहा, “हे पार्थ! अब यहाँ मा तपाईंको कार्य समाप्त भयो। तपाईंको भाइ गन्धमादन पर्वत मा तपाईंको प्रतीक्षा गर्दै छन्। चलिये म तपाईंलाई अब उनको नजिकै पुगयो दूँ।” इस प्रकार अर्जुन देवराज इन्द्र संग उनको रथ मा बस्एर गन्धमादन पर्वत मा आफ्नो भाइयों को नजिकै आ पहुँचे। धर्मराज युधिष्ठिर ले देवराज इन्द्र को विधिवत् पूजन गर्यो। अर्जुन पनि ऋषिगणों, ब्राह्मणों, युधिष्ठिर तथा भीमसेन को चरणस्पर्श गर्न को पश्‍चात् नकुल, सहदेव तथा मण्डली को अन्य सदस्यहरु देखि गले मिले। यसको पश्‍चात देवराज इन्द्र उन मण्डली को गन्धमादन पर्वत मा स्थित कुबेर को महल मा रहन व्यवस्था गरेर फिर्ता आफ्नो लोक चले गये। दुःखी भएर उन्हीं को विषय मा कुराहरु गरिहेका थिए कि वहाँ मा लोमश ऋषि पधारे। धर्मराज युधिष्ठिर ले उनको यथोचित आदर-सत्कार गरेर उच्चासन प्रदान गर्यो। लोमश ऋषि बोले, “हे पाण्डवगण! तपाईं मान्छे अर्जुन को चिन्ता छोड दीजिये। म अझै देवराज इन्द्र को नगरी अमरावती देखि आ रहयो हूँ। अर्जुन वहाँ मा सुखपूर्वक निवास गर्दै छन्। उनले भगवान शिव एवं अन्य देवताहरु को कृपा देखि दिव्य तथा अलौकिक अस्त्र-शस्त्र तथा चित्रसेन देखि नृत्य-संगीत कला को शिक्षा पनि प्राप्त गरेर लिएको छ। उनि अब निवात र कवच नामक असुरहरुको वध गरेर नै यहाँ आयेंगे। देवराज इन्द्र ले तपाईंको लिये यो संदेश पठाएको छ कि तपाईं पाण्डवगण अब तीर्थयात्रा गरेर आफ्नो आत्मबल मा वृद्धि गर्नुहोस। लोमश ऋषि को आदेशानुसार वहाँ स्नान-पूजा आदि गरेर युधिष्ठिर ले लोमश ऋषि देखि पूछा, “हे प्रभो! कृपा गरेर यो बतानुहोस कि परशुराम निस्तेज कसरि हुये थे?” लोमश ऋषि ले उत्तर दिए, “धर्मराज! दशरथनन्दन श्री राम जब शिव जी को धनुष को तोडएर सीता जी देखि विवाह गरेर आफ्नो पिता, भाइयों, बारातीगण आदि संग अयोध्या लौट रहे थिए त एक ठूलो जोरों को आँधी आएको जसबाट वृक्ष पृथ्वी मा गिरने लगे। तब राजा दशरथ को दृष्टि भृगुकुल को परशुराम मा पडी। उनको वेशभूषा ठूलो भयंकर थियो। तेजस्वी मुख मा ठूलो बडी जटायें बिखरी भए थिए आँखाहरु मा क्रोध को लालिमा थियो। कन्धे मा कठोर फरसा र हातमा मा धनुष बाण थिए। ऋषियों ले अगाडी बढएर उनको स्वागत गरे र यस स्वागत को स्वीकार गरेर उनि श्री रामचन्द्र देखि बोले़ “दशरथनन्दन राम! हामिलाई ज्ञात भएको छ कि तिमी ठूलो पराक्रमी हो र तिमीले शिव जी को धनुष को तोड हालएको छ र उसलाई तोडएर तिमीले अपूर्व ख्याति प्राप्त को छ। म तिम्रो लिये एक राम्रो धनुष लाया हूँ। यो धनुष साधारण छैन, जमदग्निकुमार परशुराम को छ। यस मा बाण चढाकर तिमी आफ्नो शौर्य को परिचय दो। तिम्रो बल र शौर्य को देखेर म तुम लेद्वन्द्व युद्ध करूँगा। परशुराम को कुरा सुनेर राजा दशरथ विनीत स्वर मा बोले, “भगवन्! तपाईं वेदविद् स्वाध्यायी ब्राह्मण छन्। क्षत्रियहरुको विनाश गरेर तपाईं धेरै पहिले नै आफ्नो क्रोध को शमन गरेर चुके छन्। यसैले हे ऋषिराज! तपाईं यिनी बालकहरुलाई अभय दान दीजिये।” किन्तु परशुराम जी ले दशरथ को अनुनय-विनय मा कुनै ध्यान न देते हुये राम देखि कहा, “राम! सम्भवतः तिमीलाई ज्ञात हुनेछैन कि संसार मा केवल दुइ नै धनुष सर्वश्रेष्ठ माने जान्छन्। सारा संसार उनको सम्मान गर्दछं विश्वकर्मा ले उनलाई स्वयं आफ्नो हातमा देखि बनाया थियो। तिनिहरुमध्ये पिनक नामक एक धनुष को देवताहरु ले भगवान शिव को दिए थियो। त्यहि धनुष देखि भगवान शिव ले त्रिपुरासुर को वध गरेको थियो। तिमीले त्यसै धनुष को तोड हालएको छ । दोश्रो दिव्य धनुष मेरो हात मा छ। यसलाई देवताहरु ले भगवान विष्णु को दिए थियो। यो पनि पिनक को भाँति नै शक्तिशाली छ। विष्णु ले भृगुवंशी ऋचीक मुनि को धरोहर को रूप मा त्यो धनुष दे दिए। वंशानुवंश रूप ले यो धनुष मलाई प्राप्त भएको छ। अब तिमी एक क्षत्रिय को नाते यस धनुष लाई लिएर यस मा बाण चढाओ र सफल भए पछि मेरो साथ द्वन्द्व युद्ध करो। परशुराम को द्वारा बार-बार ललकारे गए पछि रामचन्द्र बोले, “हे भार्गव! म ब्राह्मण समझकर तपाईंको अगाडी विशेष बोल हैन रहयो हूँ। किन्तु तपाईं मेरी यस विनशीलता को पराक्रमहीनता एवं कायरता समझकर मेरो तिरस्कार गर्दै छन्। लाइये, धनुष बाण मलाई दीजिये।” यो भन्एर उनले झपटते हुये परशुराम को हात ले धनुष बाण ले लिये। फेरि धनुष मा बाण चढाकर बोले, “हे भृगुनन्दन! ब्राह्मण भएको कारण तपाईं मेरो पूज्य छन्, यसैले यस बाण को म तपाईंको माथि हैन छोड सकता। तर धनुष मा चढने पछि यो बाण कहिल्यै निष्फल हैन जाता। यसको कहीं न कहीं उपयोग गर्न नै पर्दछ। यसैले यस बाण को द्वारा तपाईंको सर्वत्र शीघ्रतापूर्वक आने-जाने को शक्ति को नष्ट किये देता हूँ।” श्री राम को यो कुरा सुनेर शक्तिहीन देखि हुये परशुराम जी विनयपूर्वक भन्न लगे, “बाण छोडन भन्दा पहिले मेरी एक कुरा सुन लीजिये। क्षत्रियहरुलाई नष्ट गरेर जब मैले यो भूमि कश्यप जी को दान मा दिएको थियो त उनले म संग/भन्दा भन्यो थियो कि अब तिमीलाई पृथ्वी मा हैन रहन चाहिये किनकी तिमीले पृथ्वी को दान गरेको छ। तब देखि गुरुवर कश्यप जी को आज्ञा को पालन करता भयो म कहिल्यै रात्रि मा पृथ्वी मा निवास हैन करता। अतः हे राम! कृपा गरेर मेरी गमन शक्ति को नष्ट मत करो। म मन को समान गति ले महेन्द्र पर्वत मा चला जाउँगा। चूँकि यस बाण को प्रयोग निष्फल हैन जाता, यसैले तपाईं उन अनुपम लोकहरुलाई नष्ट गर्नु जस मा मेँने आफ्नो तपस्या देखि विजय प्राप्त को छ। तपाईंले जस सरलता ले यस धनुष मा बाण चढा दिए छ, उस लेमलाई विश्वास भएको छ कि तपाईं मधु राक्षस को वध गर्ने साक्षत विष्णु छन्।” परशुराम को प्रार्थना को स्वीकार गरेर राम ले बाण छोडेर उनको द्वारा तपस्या को बल मा अर्जित गरिएको समस्त पुण्यलोकहरुलाई नष्ट गर्‍यो र यसले परशुराम जी निस्तेज हो गये। फेरि परशुराम जी तपस्या गर्न को लागि महेन्द्र पर्वत मा चले गये। वहाँ उपस्थित सबै ऋषि-मुनियों सहित राजा दशरथ ले रामचन्द्र को भूरि भूरि प्रशंसा गर्यो। ==पाण्डवको विश्व विजय र उनको वनवास== सभी पाण्डव सबै प्रकार को विद्याहरु मा प्रवीण थिए।पाण्डवले सम्पूर्ण दिशाहरुमा विजय पाए र युधिष्ठिर राज्य गर्न लगे। मयनिर्मित सभा भवनमा अनेक वैचित्र्य थिए। दुर्योधन जब वहां घूम रहयो थियो तब उनलाई अनेक पल्ट स्थलमा जल गर्यो, जलमा स्थल गर्यो, पर्खालमा प्रवेशद्वारको र द्वारमा पर्खाल को भ्रांति भए। कहीं त्यो सीढी मा समतल को भ्रांति भएको कारण गिर गयो र कहीं पानी को स्थल समझ पानी मा भीग गया। यस्तै गरि एक बावली मा उनको गिर गए पछि युधिष्ठिर को अतिरिक्त शेष चारै पांडव हंसने लगे। दुर्योधन परिहासप्रिय थिएन। अत: ईर्ष्या, लज्जा आदि देखि जल उठयो। राजसूय यज्ञ मा राजा अनेक प्रकार को भेंट लिएर आये थिए। द्विजहरुमा प्रधान कुणिंद ले धर्मराज को भेंट मा एक शंख दिए, जुन अन्नदान गरे पछि स्वयं बज उठता थियो। उनको ध्वनि देखि वहां उपस्थित सबै राजा तेजोहीन तथा मूर्च्छित हो गये, मात्र धृष्टद्युम्न, पांडव, सात्यकि तथा आठवें श्रीकृष्ण धैर्यपूर्वक खडे रहे। दुर्योधन आदि को मूर्च्छित भए पछि पांडव आदि जोर-जोर देखि हंसने लगे तथा अर्जुन ले अत्यंत प्रसन्न भएर एक ब्राह्मण को पांच सय बैल समर्पित किये। युधिष्ठिर ले त्यो शंख अर्जुन को भेंटस्वरूप दे दिए। अनेक घटनाहरु देखि दुर्योधन चिढ गएको थियों अत: हस्तिनापुर जाँदा खेरि उनले मामा शकुनि संग पाण्डवहरु लाई हराएर उनको वैभव हस्तगत गर्ने एक युक्ति सोचीं शकुनि द्यूतक्रीडा मा निपुण था-युधिष्ठिर को शोख अवश्य थियो तर खेलन हैन आता थियो। अत उन सबैले मिलेरधृतराष्ट्र को मना लिया। विदुर को विरोध गरे पछि पनि धृतराष्ट्र ले त्यसै को इन्द्रप्रस्थ गएर युधिष्ठिर को आमन्त्रित गर्न को लागि कहा, साथ नै यो पनि भन्यो कि त्यो पांडवहरु लाई उनको योजना को विषय मा केहि न बताये। विदुर उनको संदेश लिएर पांडवहरु लाई आमन्त्रित गरेर आये। पांडवहरु को हस्तिनापुर मा पुगए पछि विदुर ले उनको एकांत मा संपूर्ण योजना ले अवगत गर्‍यो तथापि युधिष्ठिर ले चुनौती स्वीकार गर्‍यो तथा द्यूतक्रीडा मा उनि व्यक्तिगत समस्त दाव हारने पछि भाइयहरुलाई, स्वयं आफुलाई तथा अन्त मा द्रौपदी को पनि हार बैठे। विदुर ले भन्यो कि आफ्नो-अपको दांव मा हारने पछि युधिष्ठिर द्रौपदी को दांव मा लगान को अधिकारी हैन रह जाते, तर धृतराष्ट्र ले प्रतिकामी नामक सेवक को द्रौपदी को वहां ले आने को लागि पठायो। द्रौपदी ले उस लेयही प्रश्न गरे कि धर्मपुत्र ले पहिले को सा दांव हारा छ- स्वयं आफ्नो अथवा द्रौपदी का। धृतराष्ट्रले सभा को नब्ज पहिचानएर दुर्योधन को फटकारा तथा द्रौपदी देखि तीन वर मांगने को लागि भन्यो। द्रौपदी ले पहिले वर देखि युधिष्ठिर को दासभाव देखि मुक्ति मांगी ताकि भविष्य मा उनको पुत्र प्रतिविंध्य दास पुत्र न कहलाए। दोश्रो वर देखि भीम, अर्जुन नकुल तथा सहदेव गर्यो, शस्त्रों तथा रथ सहित दासभाव देखि मुक्ति मांगी। तेश्रो वर मांगने को लागि त्यो तैयार नै भएन, किनकी उनको अनुसार क्षत्रिय स्त्रिहरु दुइ वर मांगने को नै अधिकारिणी हुन्छं। धृतराष्ट्र ले उन लेसंपूर्ण विगत को भूलकर आफ्नो स्नेह बनाए राखन को लागि कहा, साथ नै उनलाई खांडव वन मा गएर आफ्नो राज्य भोगने को अनुमति वनवास को बारहवें वर्ष को पुरा भए पछि पाण्डवों ले अब आफ्नो अज्ञातवास को लागि मत्स्य देश को राजा विराट को यहाँ रहन योजना बनाए। उनले आफ्नो वेश बदलयो र मत्स्य देश तिर निकल पडे। मार्ग को एक भयानक वन को भित्र को एक श्मशान मा उनले आफ्नो अस्त्र-शस्त्रहरुलाई लुकाएर रख दिए र उनको माथि मनुष्यों को मृत शवों तथा हड्डिहरु लाई रख दिए जसबाट कि भय को कारण लाईई वहाँ न आ पाये। उनले आफ्नो छद्‍म नाम पनि रख लिये – जुन थिए जय, जयन्त, विजय, जयत्सेन र जयद्वल। किन्तु यो नाम केवल मार्ग को लागि थिए, मत्स्य देश मा उनि यिनी नामहरु लाई बदलएर दोश्रो नाम राखन वाला थिए। राजा विराट को दरबार मा पुगएर युधिष्ठिर ले कहा, “हे राजन्! म व्याघ्रपाद गोत्र मा उत्पन्न भयो हूँ तथा मेरो नाम कंक छ। म द्यूत विद्या मा निपुण हूँ। तपाईंको नजिकै तपाईंको सेवा गर्ने कामना लिएर उपस्थित भयो हूँ।” विराट बोले, “कंक! तिमी दर्शनीय पुरुष प्रतीत होते हो, म तिमीलाई पाउएर प्रसन्न हूँ। अतएव तिमी सम्मान पूर्वक यहाँ रहो।” उसपछि शेष पाण्डव राजा विराट को दरबार मा पहुँचे र बोले, “हे राजाधिराज! हामी सबै पहिले राजा युधिष्ठिर को सेवक थिए। पाण्डवों को वनवास भए पछि हामी तपाईंको दरबार मा सेवा को लागि उपस्थित हुये छन्। राजा विराट को द्वारा परिचय सोधे पछि सर्वप्रथम हात मा करछी-कढाई लिये हुये भीमसेन बोले, “महाराज! तपाईंको कल्याण हो। मेरो नाम बल्लभ छ। म भान्सा बनाउन कार्य उत्तम प्रकार देखि जानता हूँ। म महाराज युधिष्ठिर को रसोइया थियो।” सहदेव ले कहा, “महाराज! मेरो नाम तन्तिपाल छ, म गाई-बछडों को नस्ल पहिचानन मा निपुण हूँ र म महाराज युधिष्ठिर को गौशाला को देखभाल गर्‌एरता थियो।” नकुल बोले, “हे मत्स्याधिपति! मेरो नाम ग्रान्थिक छ, म अश्‍व विद्या मा निपुण हूँ। राजा युधिष्ठिर को यहाँ मेरो काम उनको अश्‍वशाला को देखभाल गर्न थियो।” महाराज विराट ले उन सबै को आफ्नो सेवा मा रख लिया। अन्त मा उर्वशी को द्वारा दिये गये शापवश नपुंसक बने, हाथीदांत को चूडियाँ पहने तथा सिर मा चोटी गूँथे हुये अर्जुन बोले, “हे मत्स्यराज! मेरो नाम वृहन्नला छ, म नृत्य-संगीत विद्या मा निपुण हूँ। चूँकि म नपुंसक हूँ यसैले महाराज युधिष्ठिर ले मलाई आफ्नो अन्तःपुर को कन्यायहरुलाई नृत्य र संगीत सिखाने को लागि नियुक्‍त गरेको थियो।” वृहन्नला को नृत्य-संगीत को प्रदर्शन मा मुग्ध भएर, उनको नपुंसकता को जाँच करवाने को पश्‍चात्, महाराज विराट ले उसलाई आफ्नो पुत्री उत्तरा को नृत्य-संगीत को शिक्षा को लागि नियुक्‍त गर्यो। इधर द्रौपदी राजा विराट को पत्‍नी सुदेष्णा को नजिकै गएर बोलीं, “महारानी! मेरो नाम सैरन्ध्री छ। म पहिले धर्मराज युधिष्ठिर को महारानी द्रौपदी को दासी को कार्य गर्दथ्यो किन्तु उनको वनवास चले जाने को कारण म कार्यमुक्‍त भयो हूँ। अब तपाईंको सेवा को कामना लिएर तपाईंको नजिकै आएको हूँ।” सैरन्ध्री को रूप, गुण तथा सौन्दर्य देखि प्रभावित भएर महारानी सुदेष्णा ले उसलाई आफ्नो मुख्य दासी को रूप मा नियुक्‍त गर्यो।इस प्रकार पाण्डवों ले मत्स्य देश को महाराज विराट को सेवा मा नियुक्‍त भएर आफ्नो अज्ञातवास को आरम्भ गर्यो। द्रौपदी स्वयंवर को पहिले विदुर को छोडेर सबै पाण्ड्वो को मृत समझने लगे र यस कारण धृतराष्ट्र ले यस कारण शकुनि को भन्ए पछि दुर्योधन को युवराज बनयो दिए।द्रौपदी स्वयंवर को तत्पश्चात दुर्योधन आदि को पाण्ड्वो को जीवित भएको ठेगाना चला।पाण्ड्वो ले कौरवों देखि आफ्नो राज्य मांगा तर गृहयुद्ध को संकट देखि बचने को लागि युधिष्ठर ले कौरवों द्वारा दिए खण्डहर स्वरुप खाण्डववन आधा राज्य को रुप मा प्राप्त गर्यो।पांडवहरु को पांचाल राजा द्रुपद को पुत्री द्रौपदी देखि विवाह उपरांत मित्रता पछि उनि काफी शक्तिशाली भएका थिए। तब हस्तिनापुर को महाराज धृष्टराष्ट्र ले उनलाई राज्य मा बुलाया। धृष्टराष्ट्र ले युधिष्ठिर को संबोधित गरदै कहा, “ हे कुंती पुत्र! आफ्नो भ्राताओं को संग जुन म कहता हुं, सुनो। तिमी खांडवप्रस्थ को वन को हटाउएर आफ्नो लागि एक शहर को निर्माण करो, जसबाट कि तिमीमा र मेरो पुत्रहरु मा कुनै अंतर ना रहे। यदि तिमी आफ्नो स्थान मा रहोगे, त तिमीलाई कुनै पनि क्षति हैन पुगयो पाएगा। पार्थ द्वारा रक्षित तिमी खांडवप्रस्थ मा निवास करो, र आधा राज्य भोगो।“ धृतराष्ट्र को कथनानुसार, पांडवहरु ले हस्तिनापुर देखि प्रस्थान गर्यो। आधा राज्य को आश्वासन संग उनले खांडवप्रस्थ को वनहरुलाई हटा दिए। उनको उपरांत पांडवहरु ले श्रीकृष्ण संग मय दानव को सहायता देखि उन शहर को सौन्दर्यीकरण गर्यो। त्यो शहर एक द्वितीय स्वर्ग को समान भयो। उसपछि सभि महारथियों तथा राज्यहरु को प्रतिनिधिहरु को उपस्थिति मा वहां श्रीकृष्ण द्वैपायन व्यास को सान्निध्य मा एक महान यज्ञ र गृहप्रवेश अनुष्ठान को आयोजन भयो। उसपछि, सागर जस्तो चौडी खाए देखि घिरा, स्वर्ग गगनचुम्बी चहारदीवारी देखि घेरिएको तथा चंद्रमा या सुकेका मेघों जस्तो श्वेत त्यो नगर नागों को राजधानी, भोगवती नगर जस्तो लागन लागयो। यसमा अनगिनत प्रासाद, असंख्य द्वार थिए, जुन प्रत्येक द्वार गरुड को विशाल फैले पंखों को तरिका खुला थिए। यस शहर को रक्षा पर्खाल मा मंदराचल पर्वत जस्तै विशाल द्वार थिए। यस शस्त्रों देखि सुसज्जित, सुरक्षित नगरी को दुश्मनहरु को एक बाण पनि खरौंच सम्म हैन सकता थियो। उनको पर्खालहरु मा तोपें र शतघ्नियां रखीं थीं, जस्तै दुमुंही सांप हुन्छन्। बुर्जियों मा सशस्त्र सेना को सैनिक लगे थिए। उन पर्खालहरु मा वृहत फलाम चक्र पनि लगे थिए। यहां को सडअकें चौडी र साफ थीं। उन मा दुर्घटना को कुनै भय थिएन। भव्य महलों, अट्टालिकाओं र प्रासादों देखि सुसज्जित यो नगरी इंद्र को अमरावती देखि प्रतिस्पर्धाएरती थीं। यस कारण नै यसलाई इंद्रप्रस्थ नाम दिए गएको थियो। यस शहर को सर्वश्रेष्ठ भाग मा पांडवहरु को महल स्थित थियो। यसमा कुबेर को समान खजाना र भंडार थिए। यति वैभव देखि परिपूर्ण यसलाई देखेर दामिनी को समान आँखाहरु चौधिया जाती थीं। “जब शहर बसा, त वहां ठूलो संख्या मा ब्राह्मण आए, जसको नजिकै सबै वेद-शास्त्र इत्यादि थिए, तथा सबै भाशाहरुमा पारंगत थिए। यहां सबै दिशाहरु देखि धेरै देखि व्यापारीगण पधारे। उनलाई यहां व्यापार गरेर द्न सम्पत्ति मिलन आशाहरु थीं। धेरै भन्दा कालोगढ वर्ग को मान्छे पनि यहां आ गरेर बस गए। यस शहर को घेरे हुए, धेरै सुंदर उद्यान थिए, जसमा असंख्य प्रजातिहरु को फल र फूल इत्यादि लगे थिए। यिनीहरुमा आम्र, अमरतक, कदंब अशोक, चंपक, पुन्नग, नाग, लकुचा, पनास, सालस र तालस को वृक्ष थिए। तमाल, वकुल र केतकी को महकते रुख थिए। सुंदर र पुष्पित अमलक, जसको शाखाहरु फलहरु देखि लदी भएको कारण झुकी रहन्थ्यों। लोध्र र सुंदर अंकोल वृक्ष पनि थिए। जम्बू, पाटल, कुंजक, अतिमुक्ता, करविरस, पारिजात अझ थुप्रों अन्य प्रकार को रुख बिरुवाहरु लगे थिए। अनेकों हरे भरे कुञ्ज यहां मयूर र कोकिल ध्वनियों देखि गूंजि रहथे। धेरै विलासगृह थिए, जुन कि शीशे जस्तै चमकदार थिए, र लताओं देखि ढंके थिए। यहां धेरै कृत्रिम टीले थिए, र जल देखि माथि सम्म भरे सरोवर र झीलें, कमल तडाग जसमा हंस र बत्तखें, चक्रवाक इत्यादि किल्लोल गरि रहथे। यहां धेरै सरोवरहरुमा धेरै देखि जलीय बिरुवाहरु को पनि भरमार थियो। यहां रहएर, शहर को भोगकर, पांडवहरु को खुशी दिनोंदिन बढती गई थियो। पाण्डवहरु एकाचक्रपुरमा ब्राह्मणको भेष गरेर बसिरहेका बेला पाञ्चाल राजा द्रुपदका छोरी द्रौपदीको स्वयंबर हुने खबर त्यहाँ आई पुगे । एकाचक्रपुरमा धेरै जना ब्राह्मणहरुले पाञ्चाल देशमा रीतिरिवाजको ऊपहार पाउने आशा लिई राजकिय बिबाहको मेला तथा तमाशा हेर्न जाने योजना गरे । आमाको हैसियतले पाञ्चाल देशमा गएर द्रौपदीलाई ल्याउने छोराहरुको मनसायलाई कुन्तीले बुझिन् । कुन्तीले युधिष्ठिरलाई भनिन् – “हामीहरु यस देशमा बसेको धेरै दिन भैसकेको छ । अरु कहिँ जाने बिचार गर्ने बेला भएको छ । हामीले पत्याइ नलागे सम्म यहाँका पहाड र खोँचहरु हेरी सकेका छौँ । हामीलाई दिइएका भिक्षा पनि कम हूँदै गइरहेको छ । अब यहीँ रमाएर धेरै बस्नु ठिक हुँदैन । त्यस कारण हामी द्रुपद राज्यमा जाऔँ । त्यस राज्य निष्कपट र समृध्द शिल भएर नाम चलेको छ ।” कुन्ती सांसारिक ज्ञान तथा ब्यबहारमा कसै भन्दा कम थिइनन् । उनले छोराहरुको बिचार राम्रो संग बुझ्न सकिन् । छोराहरुलाई आफ्नो बिचार ब्यक्त गर्न अपठ्यारो परेको कुरालाई जानेर पनि गोप्य नै राख्न सफल भइन् । स्वयंबर हेर्न ब्राह्मणहरु बथान बथान भएर द्रुपद राज्यमा गए । पाण्डवहरु पनि ब्राह्मणको भेष गरी तिनीहरु संगै मिली गए । धेरै हिँडे पछि तिनीहरु पाञ्चाल देशको सुन्दर शहरमा पुगे । कुनै प्रतिष्ठा नभएका केही नजान्ने ब्राह्मणहरु जस्तै भएर एउटा कुम्हालेको घरमा डेरा गरी बसे । बाहिरबाट हेर्दा द्रुपद र द्रोण मिलेका जस्तो देखिन्थ्यो । तर द्रुपदले द्रोणबाट पाएको बेइज्जतिलाई कहिले पनि बिर्सेर छोडन सकेका थिएन । द्रुपदको एउटा इच्छा छोरीलाई अर्जुन सित बिबाह गर्नु थियो । द्रोणले अर्जुनलाई यस्तो माया गर्दथ्यो कि उनले आफ्नो शिष्यको ससुरालाई भयानक शत्रु भनि मान्न सक्तैन थियो । युद्ध भयो भने अर्जुनको ससुरा भएको कारणले द्रुपद सर्बथा बलिया हुन्थे । पाण्डवहरु वारणावतमा बिनाश भएको खबर सुनेको बेला उनले ठूलो दु:ख मानेका थिए । तर पछिबाट उनिहरु उम्केका थिए भन्ने हल्लाले उनलाई संचो भएको थियो । पाहुना घरहरुको बिचमा बिबाह स्थल राम्ररी सजाइएको थियो । अनेक ढाँचाका पाहुना घरहरु राम्रा राम्रा गरी बनाएका थिए । सर्ब साधारण जनताको मनोरन्जनको लागि मन बहलाउने दृष्य र तमाशाहरुको प्रबन्ध गरेका थिए । त्यहाँ चौध दिन सम्म लगातार उत्कृष्ट उत्सब भयो । बिबाह स्थलमा मजबुत फलामे धनुष राखिएको थियो । राजकुमारीको पाणी ग्रहण गर्न उमेदबारहरुले घुमिरहेको तारोमा राखिएको माछाको नानीमा पर्ने गरी तीर हान्नु पर्ने थियो । यस्को लागि अपूर्ब बल र दक्षता चाहिन्थ्यो । उनकी छोरी पाउनलाई सो कार्य गर्नु पर्नेछ भनि द्रुपदले घोषणा गरेका थिए । भारत बर्षका सबै ठाउँबाट धेरै बीर राजकुमारहरु त्यहाँ जम्मा भएका थिए । धृतराष्ट्रका छोराहरु, कर्ण, कृष्ण, शिशुपाल, जरासन्ध र सल्य पनि त्यहाँ थिए । [[पांचाल राज्य मा अर्जुन को लक्ष्य-भेदन को कौशल देखि मत्स्यभेद भए पछि पाँचों पाण्डवों ले द्रौपदी को पत्नीरूप मा प्राप्त गर्यो।द्रौपदी पंच-कन्याहरुमा भन्दा एक छं जसलाई चिर-कुमारी भनिन्छ। जब पाण्डव तथा कौरव राजकुमारों को शिक्षा पूर्ण भयो त उनले द्रोणाचार्य को गुरु दक्षिणा दिन चाहा। द्रोणाचार्य को द्रुपद को द्वारा गरिएको आफ्नो अपमान को स्मरण हो आयो र उनले राजकुमारों देखि कहा, “राजकुमारों! यदि तिमी गुरुदक्षिणा दिन नै चाहते हो त पाञ्चाल नरेश द्रुपद को बन्दी बनाएर मेरो समक्ष प्रस्तुत करो। यही तिमी मान्छेकी गुरुदक्षिणा होगी।” गुरुदेव को यस प्रकार भन्ए पछि समस्त राजकुमार आफ्नो-आफ्नो अस्त्र-शस्त्र लिएर पाञ्चाल देश तिर चले। पाञ्चाल पुगए पछि अर्जुन ले द्रोणाचार्य देखि कहा, “गुरुदेव! तपाईं पहिले कौरवहरुलाई राजा द्रुपद देखि युद्ध गर्ने आज्ञा दीजिये। यदि उनि द्रुपद को बन्दी बनाउन मा असफल रहे त हामी पाण्डव युद्ध गर्नेछन्।” गुरु को आज्ञा मिलए पछि दुर्योधन को नेतृत्व मा कौरवों ले पाञ्चाल मा आक्रमण गर्यो। दुवै पक्षहरु को मध्य भयंकर युद्ध होने लागयो किन्तु अन्त मा कौरव परास्त हो गरेर भाग निकले। कौरवहरुलाई पलायन करते देख पाण्डवों ले आक्रमण आरम्भ गर्यो। भीमसेन तथा अर्जुन को पराक्रम को समक्ष पाञ्चाल नरेश को सेना हार गई। अर्जुन ले अगाडी बढएर द्रुपद को बन्दी बनयो लिया र गुरु द्रोणाचार्य को समक्ष ले आये। द्रुपद को बन्दी को रूप मा देख गरेर द्रोणाचार्य ले कहा, “हे द्रुपद! अब तिम्रो राज्य को स्वामी म भयो हूँ। म त तिमीलाई आफ्नो मित्र समझ गरेर तिम्रो नजिकै आएको थियो किन्तु तिमीले मलाई आफ्नो मित्र स्वीकार गरेको थिएन। अब बताओ के तिमी मेरी मित्रता स्वीकार करते हो?” द्रुपद ले लज्जा देखि सिर झुकयो लिया र आफ्नो भूल को लागि क्षमायाचना करते हुये बोले, “हे द्रोण! तपाईंलाई आफ्नो मित्र न मानन मेरी भूल थियो र उनको लिये अब मेरो हृदय मा पश्चाताप छ। म तथा मेरो राज्य दुवै नै अब तपाईंको आधीन छन्, अब तपाईंको जुन इच्छा हो गर्नुहोस।” द्रोणाचार्य ले कहा, “तिमीले भन्यो थियो कि मित्रता समान वर्ग को मान्छेमें हुन्छ। अतः म तुम लेबराबरी को मित्र भाव राखन को लागि तिमीलाई तुम्हारा आधा राज्य लौटा रहयो हूँ।” यति भन्एर द्रोणाचार्य ले गंगा नदी को दक्षिणी तट को राज्य द्रुपद को सौंप दिए र शेष को स्वयं रख लिया। कालान्तर मा पाण्वों ले धेरै अन्य विद्याहरु को अध्ययन गर्यो। भीमसेन ले बलराम को गुरू मानएर खम्भ-गदा आदि को शिक्षा प्राप्त गर्यो। यस समय सम्म युधिष्ठिर को गुणों कि प्रशंसा देश-देशान्तर मा होने लगी। समय आए पछि धृतराष्ट्र ले युधिष्ठिर को युवराज को पद मा आसीन गर्‍यो थियो। गुरु द्रोण देखि पराजित भएको उपरान्त महाराज द्रुपद अत्यन्त लज्जित हुये र उनलाई कुनै प्रकार देखि नीचा दि खान उपाय सोचने लगे। त्यहि चिन्ता मा एक पल्ट उनि घूमते हुये कल्याणी नगरी को ब्राह्मणों को बस्ती मा जा पहुँचे। वहाँ उनको भेंट याज तथा उपयाज नामक महान कर्मकाण्डी ब्राह्मण भाइयों देखि भए। राजा द्रुपद ले उनको सेवा गरेर उनलाई प्रसन्न गर्‍यो एवं उन लेद्रोणाचार्य को मारने को उपाय पूछा। उनको सोधे पछि ठूलो भाइ याज ले कहा यसको लिये तपाईं एक विशाल यज्ञ को आयोजन गरेर अग्निदेव को प्रसन्न कीजिये जसबाट कि उनि तपाईंलाई उनि महान बलशाली पुत्र को वरदान दिनुहोसगे।" महाराज ले याज र उपयाज देखि उनको कहे अनुसार यज्ञ करवाया। उनको यज्ञ देखि प्रसन्न हो गरेर अग्निदेव ले उनलाई एक यस्तो पुत्र दिए जुन सम्पूर्ण आयुध एवं कवच कुण्डल देखि युक्त थियो। उनको पश्चात् उन यज्ञ कुण्ड भन्दा एक कन्या उत्पन्न भए जसको आँखा खिले हुये कमल को समान देदीप्यमान थिए, भौहें चन्द्रमा को समान वक्र थिए तथा उनको वर्ण श्यामल थियो। उनको उत्पन्न होते नै एक आकाशवाणी भए कि यस बालिका को जन्म क्षत्रियों को सँहार र कौरवों को विनाश को हेतु भएको छ। बालक को नाम धृष्टद्युम्न एवं बालिका को नाम कृष्णा राखियो। पाण्डवहरुलाई एकचक्रा नगरी मा रहते केहि काल व्यतीत भयो त एक दिन उनको यहाँ भ्रमण करता भयो एक ब्राह्मण आयो। पाण्डवों ले उनको यथोचित सत्कार गरेर पूछा, “देव! तपाईंको आगमन कहाँ देखि भइ रहेको छ ?” ब्राह्मण ले उत्तर दिए, “म महाराज द्रुपद को नगरी पाञ्चाल देखि आ रहयो हूँ। वहाँ मा द्रुपद को कन्या द्रौपदी को स्वयंवर को लागि अनेक देशहरु को राजा-महाराजा पधारे हुये छन्।” पाण्डवों ले प्रश्न गर्यो, “हे ब्राह्मणोत्तम! द्रौपदी मा क्या-क्या गुण तथा विशेषताहरु हैं?” यस मा ब्राह्मण बोला, “पाण्डवगण! गुरु द्रोण देखि पराजित भएको उपरान्त महाराज द्रुपद अत्यन्त लज्जित हुये र उनलाई कुनै प्रकार देखि नीचा दि खान उपाय सोचने लगे। त्यहि चिन्ता मा एक पल्ट उनि घूमते हुये कल्याणी नगरी को ब्राह्मणों को बस्ती मा जा पहुँचे। वहाँ उनको भेंट याज तथा उपयाज नामक महान कर्मकाण्डी ब्राह्मण भाइयों देखि भए। राजा द्रुपद ले उनको सेवा गरेर उनलाई प्रसन्न गर्‍यो एवं उन लेद्रोणाचार्य को मारने को उपाय पूछा। उनको सोधे पछि ठूलो भाइ याज ले कहा, “यसको लिये तपाईं एक विशाल यज्ञ को आयोजन गरेर अग्निदेव को प्रसन्न कीजिये जसबाट कि उनि तपाईंलाई उनि महान बलशाली पुत्र को वरदान दिनुहोसगे।” महाराज ले याज र उपयाज देखि उनको कहे अनुसार यज्ञ करवाया। उनको यज्ञ देखि प्रसन्न हो गरेर अग्निदेव ले उनलाई एक यस्तो पुत्र दिए जुन सम्पूर्ण आयुध एवं कवच कुण्डल देखि युक्त थियो। उनको पश्चात् उन यज्ञ कुण्ड भन्दा एक कन्या उत्पन्न भए जसको आँखा खिले हुये कमल को समान देदीप्यमान थिए, भौहें चन्द्रमा को समान वक्र थिए तथा उनको वर्ण श्यामल थियो। उनको उत्पन्न होते नै एक आकाशवाणी भए कि यस बालिका को जन्म क्षत्रियों को सँहार र कौरवों को विनाश को हेतु भएको छ। बालक को नाम धृष्टद्युम्न एवं बालिका को नाम कृष्णा राखियो। द्रुपद ले धृष्टद्युम्न को शिक्षा को लागि द्रोणाचार्य को नजिकै भेज दिए र द्रोणाचार्य आफ्नो समस्त शत्रुता को त्याग गरेर उन बालक को विद्या प्रदान गर्न लगे। बालिका अब युवा भएर अत्यन्त लावण्यमयी भयो छ र त्यसै को स्वयंवर होने वाला हो। उस ब्राह्मण को प्रस्थान गर्न को पश्चात् पाण्डवों देखि भेंट गर्न वेदव्यास जी आ पहुँचे। वेदव्यास ले पाण्डवहरुलाई आदेश दिए कि तिमी मान्छे पाञ्चाल चले जाओ। वहाँ द्रुपद कन्या पाञ्चाली को स्वयंवर होने जा रहेको छ । त्यो कन्या तिमी मान्छेके सर्वथा योग्य छ किनकी पूर्व जन्म मा उनले भगवान शंगर गर्‍यो तपस्या गरेको थियो र उनको तपस्या देखि प्रसन्न हो गरेर शिव जी ले उसलाई अर्को जन्म मा पाँच उत्तम पति प्राप्त भएको वरदान दिए थियो। त्यो देविस्वरूपा बालिका सबै भाँति देखि तिमी मान्छेके योग्य नै छ। तिमी मान्छे वहाँ जा गरेर उसलाई प्राप्त करो। यति भन्एर वेद व्यास वहाँ देखि चले गये। पाञ्चाल देश को यात्रा करते-करते पाण्डव रात्रि को समय श्रायण तीर्थ मा पहुँचे। वहाँ मा गन्धर्वराज चित्ररथ आफ्नो स्त्रिहरु संग विहार गरिहेका थिए। पाण्डवहरुलाई आते देख चित्ररथ ले टाढा नै देखि कहा, “सावधान! यस समय यहाँ मा कुनै को पनि प्रवेश वर्जित छ किनकी रात्रि को समय जल मा पूर्ण रूप ले गन्धर्वहरुको अधिकार हुन्छ। तिमी मान्छे प्रातःकाल भएको पश्चात् नै यहाँ प्रवेश गरेर सकते हो।” चित्ररथ को वचनहरुलाई सुन गरेर अर्जुन क्रोधित भएर बोले, “अरे मूर्ख! नदी, पहाड, समुद्र मा कुनै को पनि कुनै अधिकार हैन होता। फेरि गंगा त सबैको माता छ, यिनी मा त कुनै को अधिकार हो नै हैन सकता।” अर्जुन को यस्तो भन्ए पछि चित्ररथ ले अर्जुन मा विषैले बाणों को बौछार गर्न आरम्भ गर्यो। उन विषैले बाणहरुको जवाब अर्जुन ले आग्नेय बाणों देखि दिए र चित्ररथ उनको बाणों को लागए पछि घाइते भएर भूमि मा गिर पडे। तत्काल अर्जुन उनको बालहरुलाई पकड गरेर उसलाई घसीटते हुये युधिष्ठिर को नजिकै ले गये। चित्ररथ को दुर्दशा देख गरेर कुम्भानसी नामक उनको पत्नी विलाप करती भए युधिष्ठिर को नजिकै पहुँची र आफ्नो पति को प्राणों को भिक्षा माँगने लगी। स्त्री को प्रार्थना देखि द्रवित हो गरेर युधिष्ठिर ले चित्ररथ को क्षपोथीन करते हुये मुक्त गर्यो। कान्तिहीन चित्ररथ ले पाण्डवों देखि क्षमायाचना करते हुये कहा, “म तपाईं मान्छेके बल-पौरुष देखि अत्यन्त प्रभावित भयो हूँ तथा आफ्नो भूल स्वीकार करता हूँ। यदि तपाईं मान्छेको स्वीकार हो त म आपसंग मित्रता गर्न चाहता हूँ।” पाण्डवों ले उनको मित्रता स्वीकार गर्यो। मित्रता भए पछि चित्ररथ ले पाण्डवहरुलाई चाक्षुसी विद्या को प्रयोग सिखाया जसबाट उनि सूक्ष्म देखि सूक्ष्म वस्तु को देख सकते थिए किन्तु उनि कुनै को दृष्टिगोचर हैन हो सकते थिए। यसको बदलामा अर्जुन ले गन्धर्वराज चित्ररथ को आग्नेयास्त्र को प्रयोग सिखाया। यसको पश्चात् चित्ररथ गन्धर्वलोक चले गये र पाण्डवों ले पाञ्चाल को लागि प्रस्थान गर्यो। मार्ग मा पाण्डवों को भेंट धौम्य नामक ब्राह्मण देखि भए र उनि उससंग ब्राह्मणहरुको वेश धर गरेर द्रुौपदी को स्वयंवर मा पहुँचे। स्वयंवर सभा मा अनेक देशहरु को राजा-महाराजा एवं राजकुमार पधारे हुये थिए। एक ओर श्री कृष्ण आफ्नो ठूलो भाइ बलराम तथा गणमान्य यदुवंशियों संग विराजमान थिए। वहाँ उनि ब्राह्मणों को पंक्ति मा जा गरेर बैठ गये। केहि नै अबेर मा राजकुमारी द्रौपदी हात मा वरमाला लिये आफ्नो भाइ धृष्टद्युम्न संग उन सभा मा पहुँचीं। धृष्टद्युम्न ले सभा को सम्बोधित करते हुये कहा, “हे विभिन्न देश ले पधारे राजा-महाराजाहरु एवं अन्य गणमान्य जनों! यस मण्डप मा बने स्तम्भ को माथि बने हुये उन घूमते हुये यंत्र मा ध्यान दीजिये। उन यन्त्र मा एक माछा लटकी भए छ तथा यंत्र संग घूमदैछ। तपाईंलाई स्तम्भ को तल रखे हुये तैलपात्र मा माछा को प्रतिबिम्ब को देखते हुये बाण चलाउनर माछा को आँखा को निशाना बनाउन छ। माछा को आँखा मा सफल निशाना लगान वाला देखि मेरी बहिनी द्रौपदी को विवाह हुनेछ।” एक पछि एक सबै राजा-महाराजा एवं राजकुमारों ले माछा मा निशाना साधनहरु को प्रयास गरे किन्तु सफलता हात न लगी र उनि कान्तिहीन भएर आफ्नो स्थान मा फर्किए। यिनी असफल मान्छेमें जरासंघ, शल्य, शिशुपाल तथा दुर्योधन दुःशासन आदि कौरव पनि सम्मिलित थिए। कौरवों को असफल भए पछि दुर्योधन को परम मित्र कर्ण ले माछा को निशाना बनाउन को लागि धनुष उठाया किन्तु उनलाई देख गरेर द्रौपदी बोल उठीं, “यो सूतपुत्र छ यसैले म यसको वरण हैन गरेर सकती।” द्रौपदी को वचनहरुलाई सुन गरएर्ण ले लज्जित हो गरेर धनुष बाण रख दिए। उनको पश्चात् ब्राह्मणों को पंक्ति देखि उठएर अर्जुन ले निशाना लगान को लागि धनुष उठयो लिया। एक ब्राह्मण को राजकुमारी को स्वयंवर को लागि उद्यत देख वहाँ उपस्थित जनहरुलाई अत्यन्त आश्चर्य भयो किन्तु ब्राह्मणों को क्षत्रियों भन्दा अधिक श्रेष्ठ भएको कारण ले उनलाई कुनै रोक न सका। अर्जुन ले तैलपात्र मा माछा को प्रतिबिम्ब को देखते हुये एक नै बाण देखि माछा को आँखा को भेद दिए। द्रौपदी ले अगाडी बढएर अर्जुन को गले मा वरमाला डाल दिए। एक ब्राह्मण को गले मा द्रौपदी को वरमाला डालते देख समस्त क्षत्रिय राजा-महाराजा एवं राजकुमारों ले क्रोधित हो गरेर अर्जुन मा आक्रमण गर्यो। अर्जुन को सहायता को लागि शेष पाण्डव पनि आ गये र पाण्डवों तथा क्षत्रिय राजाहरु मा घमासान युद्ध होने लागयो। श्री कृष्ण ले अर्जुन को पहिले नै पहिचान लिएको थियो, यसैले उनले बीच बचाव करको युद्ध लाई शान्त गरयो दिए। दुर्योधन ले पनि अनुमान लागयो लिया कि निशाना लगान वाला अर्जुन नै रहयो हुनेछ र उनको साथ दिन वाला शेष पाण्डव रहे होंगे। वारणावत को लाक्षागृह देखि पाण्डवों को बच निकलने मा उसलाई अत्यन्त आश्चर्य होने लागयो। पाण्डव द्रौपदी को साथ लिएर वहाँ पहुँचे जहाँ उनि आफ्नो माता कुन्ती संग निवास गरिहेका थिए। द्वार देखि नै अर्जुन ले पुकार गरेर आफ्नो माता देखि कहा, “माते! आज हामी मान्छे तपाईंको लिये एक अद्भुत् भिक्षा लिएर आये छन्।” उन मा कुन्ती ले भित्र देखि नै कहा, “पुत्रों! तिमी मान्छे आपस मा मिल-बाँट उनको उपभोग गरेर लो।” त्यस पछि यो ज्ञात भए पछि कि भिक्षा वधू को रूप मा छन्, कुन्ती को अत्यन्त पश्चाताप भयो किन्तु माता को वचनहरुलाई सत्य सिद्ध गर्न को लागि कुन्ती ले पाँचों पाण्डवहरुलाई पति को रूप मा स्वीकार गर्यो। पाण्डवों को द्रौपदी को साथ लिएर आफ्नो निवास मा पुगन को केहि काल पश्चात् उनको पीछे-पीछे कृष्ण पनि वहाँ मा आ पहुँचे। कृष्ण ले आफ्नो बुआ कुन्ती को चरणस्पर्श गरेर को आशीर्वाद प्राप्त गरे अझ सबै पाण्डवों देखि गले मिले। औपचारिकताएँ पूर्ण भएको पश्चात् युधिष्ठिर ले कृष्ण देखि पूछा, “हे द्वारिकाधीश! तपाईंले हाम्रो यस अज्ञातवास मा हामिलाई पहिचान कसरि लिया?” कृष्ण ले उत्तर दिए, “भीम र अर्जुन को पराक्रम को देखने को पश्चात् भला म तपाईं मान्छेको कसरि न पहचानता।” सबै देखि भेंट भेट गरेर कृष्ण वहाँ देखि आफ्नो नगरी द्वारिका चले गये। फिर पाँचों भाइयों ले भिक्षावृति देखि भोजन सामाग्री एकत्रित गरे र उसलाई लाकर माता कुन्ती को अगाडी रख दिए। कुन्ती ले द्रौपदी देखि कहा, “देवि! यस भिक्षा भन्दा पहिले देवताहरु को अंश निकालो। फेरि ब्राह्मणहरुलाई भिक्षा दो। तत्पश्चात् आश्रितहरुको अंश अलग करो। उसपछि जुन शेष बचे उनको आधा भाग भीम को र शेष आधा भाग हामी सबै को भोजन को लागि परोसो।” पतिव्रता द्रौपदी ले कुन्ती को आदेश को पालन गर्यो। भोजन को पश्चात् कुशासन मा मृगचर्म बिछा गरेर उनि सो गये। द्रौपदी माता को खुट्टाहरु तिर सोई। द्रौपदी को स्वयंवर को समय दुर्योधन संग नै साथ द्रुपद, धृष्तद्युम्न एवं अनेक अन्य मान्छेको संदेह भएको थियो कि उनि ब्राह्मण पाण्डव नै छन्। उनको परीक्षा गर्न को लागि द्रुपद ले धृष्टद्युम्न को पठाएर उनलाई आफ्नो राजप्रासाद मा बुलवा लिया। राजप्रासाद मा द्रुपद एवं धृष्टद्युम्न ले पहिले राजकोष को दिखाया किन्तु पाण्डवों ले वहाँ रखे रत्नाभूषणों तथा रत्न-माणिक्य आदि मा कुनै प्रकार को रुचि हैन दिखाई। किन्तु जब उनि शस्त्रागार मा गये त वहाँ रखे अस्त्र-शस्त्रों उन सबै ले धेरै अधिक रुचि प्रदर्शित गरे र आफ्नो रुचि को शस्त्रहरुलाई आफ्नो नजिकै रख लिया। उनको क्रिया-कलाप देखि द्रुपद को विश्वास भयो कि यो ब्राह्मण को रूप मा योद्धा नै छन्। द्रुपद ले युधिष्ठिर देखि पूछा, “हे आर्य! तपाईंको पराक्रम को देख गरेर मलाई विश्वास भएको छ कि तपाईं मान्छे ब्राह्मण छैनन्। कृपा गरेर तपाईं आफ्नो सही परिचय दीजिये।” उनको वचनहरुलाई सुन गरेर युधिष्ठिर ले कहा, “राजन्! तपाईंको कथन अक्षरशः सत्य छ। हामी पाण्डु-पुत्र पाण्डव छन्। म युधिष्ठिर हूँ र यो मेरो भाइ भीमसेन, अर्जुन, नकुल एवं सहदेव छन्। हाम्रो माता कुन्ती तपाईंको पुत्री द्रौपदी संग तपाईंको महल मा छन्।” युधिष्ठिर को कुरा सुन गरेर द्रुपद अत्यन्त प्रसन्न हुये र बोले, “आज भगवान ले मेरी सुन ली। म चाहता थियो कि मेरी पुत्री को विवाह पाण्डु को पराक्रमी पुत्र अर्जुन संग नै हो। म आज नै अर्जुन र द्रौपदी को विधिवत विवाह को प्रबन्ध करता हूँ।” यस मा युधिष्ठिर ले कहा, “राजन्! द्रौपदी को विवाह त हामी पाँचों भाइयों संग हुनु छ।” यो सुन गरेर द्रुपद आश्चर्यचकित हो गये र बोले, “यो कसरि सम्भव है? एक पुरुष को अनेक पत्निहरु अवश्य हुन सक्छं, किन्तु एक स्त्री को पाँच पति हो यस्तो त न कहिल्यै देख्यो गएको छ र न सुना नै गएको छ।” युधिष्ठिर ले कहा, “राजन्! न त म कहिल्यै मिथ्या भाषण करता हूँ र न त कुनै कार्य धर्म या शास्त्र को विरुद्ध करता हूँ। हाम्रो माता ले हामी सबै भाइयहरुलाई द्रौपदी को उपभोग गर्ने आदेश दिए छ र म माता को आज्ञा को अवहेलना कदापि हैन गरेर सकता।” त्यहि समयमा वहाँ मा वेदव्यास जी पधारे र उनले द्रुपद को द्रौपदी को पूर्व जन्म मा तपस्या देखि प्रसन्न हो गरेर शंकर भगवान को द्वारा पाँच पराक्रमी पति प्राप्त गर्न को वर दिनहरु कुरा बताए। वेदव्यास जी को वचनहरुलाई सुन गरेर द्रुपद को सन्देह समाप्त भयो र उनले आफ्नो पुत्री द्रौपदी को पाणिग्रहण संस्कार पाँचों पाण्डवों संग ठूलो धूमधाम संग गर्यो। यस विवाह मा विशेष कुरा यो भए कि देवर्षि नारद ले स्वयं पधार गरेर द्रौपदी को प्रतिदिन कन्यारूप हो जाने को आशीर्वाद दिए। पाण्डवों को जीवित होने तथा द्रौपदी संग विवाह भएको कुरा जोड भन्दा सबै ओर फैल गई। हस्तिनापुर मा यस समाचार को मिलए पछि दुर्योधन र उनको सहयोगिहरु को दुःख को पारावार न रहयो। उनि पाण्डवहरुलाई उनको राज्य लौटाना हैन चाहते थिए किन्तु भीष्म, विदुर, द्रोण आदि को द्वारा धृतराष्ट्र को सम्झिन तथा दबाव हालन को कारण उनलाई पाण्डवहरुलाई राज्य को आधा भाग दिन को लागि विवश हुनु पर््यो। विदुर पाण्डवहरुलाई बुला लाये, धृतराष्ट्र, द्रोणाचार्य, कृपाचार्य, विकर्ण, चित्रसेन आदि सबै ले उनको अगवानी को र राज्य को खाण्डव वन नामक भाग उनलाई दे दिइएको। पाण्डवों ले उन खाण्डव वन मा एक नगरी को स्थापना गरेर उनको नाम इन्द्रप्रस्थ राखयो तथा इन्द्रप्रस्थ को राजधानी बनाएर राज्य गर्न लगे। युधिष्ठिर को लोकप्रियता को कारण कौरवों को राज्य को अधिकांश प्रजाजन पाण्डवों को राज्य मा आएर बस गये। ०५:५०, १३ अक्टोबर २०२१ (नेपालको प्रमाणिक समय) विश्वव्यापी आचार संहिताको लागि संशोधित प्रवर्तन दिशानिर्देशहरूमा आगामी मतदान के हुन्छ मतदान गरी सकेपछि मतहरू स्वयंसेवकहरूको स्वतन्त्र समूहद्वारा जाँच गरिनेछ, र परिणामहरू Wikimedia-l, आन्दोलन रणनीति फोरम, Diff र मेटा-विकीमा प्रकाशित गरिने छ। मतदाताहरूले फेरि मतदान गर्न र दिशानिर्देशहरूको बारेमा उनीहरूको चिन्ता साझा गर्न सक्षम हुनेछन्। प्रवर्तन दिशानिर्देशहरू कसरी अनुमोदन अथवा थप विकास गरिनुपर्छ भनेर ट्रस्टीहरूको बोर्डले समर्थन र उठाएका चिन्ताहरूको स्तरहरू हेर्नेछ। सम्पुर्ण ताराहरुको समुहलाई ब्रम्हाण्ड भनिन्छ बाल साहित्य तथा अन्य बालबालिकाका लागि उपयोगी हुने पुस्तकहरू यस श्रेणीमा रहनेछन्। प्रजनन प्रणालीलाई समान्यतया दुई भागमा विभाजन गरिएकोछ । बाल साहित्य तथा अन्य बालबालिकाका लागि उपयोगी हुने पुस्तकहरू यस श्रेणीमा रहनेछन्। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। :पुस्तकको नाम कोमलप्रसाद पोखरेलका कविताहरू ::लिएर सेट हातमा लगाइहिँड्छ प्रीत क्वै । ::लगेर नित्य कानमा हलो जुवा त नार्छ क्वै ::यता गयो मुवायलै उता छ मान एसको ::गरीब होस् तथा धनी यही छ सान देशको । ::छ क्लासमा मुवायलै छ जाँचमा मुबायल, ::लिएर नोट हातमा सफल हुने मुबायल ।।२।। ::छ सेट हातमा भने जुटाइ दिन्छ बर्बधु ::विवाह हुन्छ झट्ट नै लमी छ यो मुबायल । ::न पढ्नुपर्छ कत्ति नै छ सीम साथमा भने ::असीम बन्छ इज्जतै भि¥यो मुबायलै भने ।।३।। ::स्वतन्त्र प्रेममा सधैँ खुला छ यो मुबायल, ::मिलिक्क देश नै धनी बनाउने मुबायल । ::असक्त रोगले मरे छ ओखती मुबायल ।।४।। ::छ घूस ख्वाउनै भने गरेर हेर डायल ::छ देश मास्नुनै भने त अस्त्र हो मुबायल । ::उमेरले बुढो भए छ साथमा मुबायल ::भने छछं गरी परी नचाउने मुबायल ।।५।। ::स्वकीय श्रीमती त्यसै लत्याउने मुबायल, ::पराय स्त्रीहरू स्वयं हत्याउने मुबायल । ::विभागमा पुग्यो भने रुँगाउने मुबायल, ::दिएन दच्छिना भने रुवाउने मुबायल ।।६।। ::कुनै कतै असुन्दरी र प्रौढ नै भए पनि ::छ सेट हातमा भने भनिन्छ च्वाँक हुन् तिनी । ::युवाहरू पिछा गरी घुटुक्क गर्दछन् जब ::यही नयाँ विकास हो भनी बुझे भयो अब ।।७।। ::कहीँ त शोडषीहरू हँसाउने मुबायल ::कहीँ त एसमेसले फसाउने मुबायल । ::कि यौवना घरैभरी सजाउने मुबायल ::कि ता विदेशमा लगी भजाउने मुबायल ।।८।। ::छ भात थालमा भने त दाल हो मुबायल ::निदाउँदैन रातमा छ हातमा मुबायल ::मुसार्छ सुम्सुम्याउदै भनी प्रिंये मुबायल ।।९।। ::यदाकदा घटी बढी भएछ भागमा भने ::वरिष्ट दल्हरू स्वतः फुटाउने मुबायल । ::फुटे भनेर हर्ष क्यै नमान्नु रे‘छ बास्तब ::हुटेलमा पसेभने जुटाउने मुबायल ।।१०।। ::कथा, पुराण आदिमा पसेभने त क्वै जब ::टिटीँ टुटुँ गर्यो कि ता जरुक्क उठ्दछन् तब ।।११।। ::अज्ञात स्थानमा लगी करोड माग्छ यो कथम् ::पुगेन माग लौ भने लिदैछ ज्यान यो स्वयम् । ::रहेछ जादुको छडी समान यो मुबायल ।।१३।। ::धनी छ देश भेषमा करोड रिन् छ केशमा ::न खान क्यै छ साथमा तथापि सेट हातमा । ::युवा पति प्रदेशमा कि श्रीमती विदेशमा ::लगी स्वतन्त्रले चराउदै छ यो मुबायल ।।१४।। ::कलेज जान्छ ठाँटमा लिएर सेट हातमा ::तथापि ऊ गरीबझैँ कुुरा कथुर्छ बातमा । ::यदाकदा त दल्बलै लिएर हिंड्छ साथमा ::पछि त्यही गरीव भै निशुल्क हुन्छ क्लासमा ।।१५।। ::रजाइँ गर्दछे सदा सुटुक्क काखमा बसी । ::सबै कुरा सिध्याउने रहुछ यो मुबायल ।।१६।। ::गएल हुन्छ टावर त्यसै सकिन्छ पावर, ::सधैँ छ व्यस्त सर्किट प्रतीक भो मुबायल । ::धुरुक्क पार्छ ब्लफ्कल प्रसस्त हुन्छ मिस्कल । ::कि भन्छ नित्य स्वीचफ व्यथा भयो मुबायल।।१७।। ::बैला भैँसी सरह उपमा नाम हाम्रो दुधालु । ::सीनो देख्ता झटपट गई खान हुन्छौं हुरुक्क । ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क ।। १।। ::आँखा हाम्रा अति चहकिला रक्तका हक्त हुन् कि ! ::भाका हाम्रा अति गहकिला छल्नमा मस्त छन् ती । ::हाम्रो भित्री हृदय बनिएको छ पाषाण युक्त । ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क ।।२।। ::बिहानीले प्रतिदिन नयाँ शब्द सञ्चार गर्छ । ::काफल् पाक्ने शुभ खबर क्यै सुन्न पाइन्न झट्ट । ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क ।।३।। ::निद्रा मेरी पनि त अहिले माइतै घस्किएकी । ::बूढो लोग्ने भनिकन उतै बस्न कम्मर कसेकी । ::छोरा भन्छन् उठ अब हिडौं बृद्ध आश्रम् खुरुक्क ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क ।।४।। ::अर्ती दिन्छौं अरुअरु मरे ब्रह्मज्ञानी भएर । ::आफ्नो मर्दा सुधबुध कहाँ जान्छ हुन्छौं हुरुक्क, ::भन्छौं झुट्टो छ जगत स्वयं देह नासिन्छ हेर । ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क ।।५।। ::निस्वार्थी छौं कतिपय कुरा श्वानवत् चल्छ हाम्रो ::भिक्षार्थी छौं तब त अहिले नाम चल्दैछ राम्रो । ::अल्छी छैनौ तर प्रगतिको मार्ग छोड्यौं चटक्क । ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क ।।६।। ::भन्ने गर्छौं अब दु्रत गतिमा देश बढ्नेछ नित्य । ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क ।।७।। ::त्यागी बन्दै कतिपय अहो पुग्दछौं माथि माथि । ::भोगी बन्दै नव महलमा भुल्दछौं आङ्खनु साथी । ::हामी आ˚फैँ अधपतनमा जान हुन्छौं हुरुक्क । ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क ।।८।। ::तृष्णा हाम्रो भुवनभरमा रे’छ अत्यन्त कामी । ::यस्तैयस्ता कुटिल मनमा बास को बस्न सक्छ । ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क ।।९।। ::हुन्थे पुर्खा अघिअघि यहाँ शत्रुमारेर नामी । ::ऐले ओड्छौं अनुज जनका रक्तको रामनामी ::लेख्नै पर्ला अब गिनिजमा नाम हाम्रो खुरुक्क।।१०।। ::चुरोटमा दैनिक नोट साटियो । ::उमा सती जीवित देख्न पाइयो । ::त्यसो हुँदा भाव सर्ब गुमाइयो, ::बनी मपाईं कवि लेख्न थालियो, ::‘वरिष्ट’ यो शब्द अगाडि हालियो । ::झन्डै पुरस्कार त्यसै पकाइयो । ::उद्यानको सुनदर भाव साथमा । ::हेमन्तको शीत यथेष्ट खाइयो । ::यो राष्ट्रभाषा किन व्यर्थ सिक्नु छ, ::विदेशको आङ्गल भाव झिक्नु छ ::रुद्राक्ष मालाहरू छन् गलाभरि । ::बिस्कुट् चिया मात्र प्रसस्त खाइयो । ::कतै लुकेको छ कि यो कवित्व नै । कसैले भने त्यो त हो स्वर्ग लोक जहाँ छैन बन्दै गरीवी र भोक पुरी हो धुरी त्यो छटा माधुरीको गए ल्याप्प टाँसिन्छ मान्छे यताको न पैसा हुनेले भिसा किन्न सक्छ न नेता हुँ भन्ने त्यहाँ पुग्न सकछ कता स्वर्ण मौका म छाडूँ भनेर हुनाले त्यहाँ हुन्छु फुक्का भनेर बगेको छ त्याहाँ डलर् उर्लिएर सबै विश्व ढाक्दैछ झन् कुर्लिएर भनी खेल्न पौडी त्यसैमा डुबेर जुनै देशको होस् पुगूँ भन्छ त्याहाँ त्यहाँ देख्न पाइन्न मान्छे हिडेको म फर्केर आएँ त्यसैले स्वदेश । कुहेको सडेको छुनै हुन्न जान न पूर्वीय सप्र्याङ् गरी हुन्छ खान भने के गरी खानु मैले भनेर त्यहाँ पिउन पाइन्छ पाइन्न मात्न न नारा उरालेर सातो लगार्छन् न गाडी डढाई त्यहाँ भस्म पार्छन् भने क्रान्तिमा देश तन्नं रहेछ भनी फर्किआएँ युएस्से पुगेर । त्यसैले ठगी चीट शून्यै रहेछ यतै ज्ञान पाइन्छ पुस्तक सुँघेर त्यहाँ घूसलाई सबै भूस मान्छन् बरू देश खाने यतै छन् भनेर उता भोटमा नोट साटिन्न कत्ति यतै यी कुरा गर्न मिल्ने भएर मिसेको दुई नम्बरी वस्तु मिल्छ ? नपाए पछि व्यग्र सारै भएर न ता लड्न पाइन्छ त्यो देश भित्र इराकै पुगी भिड्नु पर्ने विचित्र घरैभित्र लड्ने र भिड्ने यतै छ भनी फर्किआएँ युएस्से पुगेर । म ता भोकमा रोगमा रत्तिएको भनी फर्किआएँ युएस्से पुगेर । भनी खोजिहेरेँ कतै छैन काम म फर्केर आएँ त्यसैले स्वदेश । लफङ्गा र झल्ला कतै भेटिदैनन् जुवातास खेल्ने त झन् देखिदैनन् भने के गरी दिन् बिताऊँ भनेर छ बत्ती बलेको अहोरात्र नित्य त्यहाँ लोडसेडिङ् सधैं जेलमा छ म फर्केर आएँ त्यसैले स्वदेश । कता छाड्नु संस्कार आफ्नो भनेर त्यहाँ छैन कानून नानी हकार्न कडा रेछ बन्देज स्वास्नी भकुर्न भनी फर्किआएँ युएस्से पुगेर । कदाचित् त्यहाँ बन्धुको घात हुन्न यहाझैं अनेकौ जहां जात हुन्न यतै जातिको यद्ध बढ््रदैछ धेर भनी फर्किआएँ युएस्से पुगेर । अरूको सबै भाग आफैँ हसुर्ने त्यहाँ खान पाइन्न सिन्की र ढिंडो न ता धानको भातले थाम्छ बींडो पटक्कै त्यहाँ गर्नु पर्दैन रे’छ दुधे बाल कोक्रो कठै रुङ्छ राती सदा बोतलै मात्र उस्को छ साथी । बिछट्टै त्यहाँ श्वानको हुन्छ मान यहाँ झैँ छि भन्ने हुदैहुन्न जान डलर्तिर्नु पर्ला कि आच्चे भनेर त्यहाँ एक लोग्ने प्रथा लागु छैन मलाई त्यही रोग सर्ला भनेर म छक्कै परें, ओठ चुम्छन् चरीले कटाक्षै गरी वाण हान्छन् परीले बुढो व्यास आपूm नबन्ने भएर यता हेर्छु जोरै ढकुर् छन् घुमेका उता हेर्छु त्यस्तै चखेबा चुमेका म एक्लो परेबा बिजोडी भएर नसक्ने भएँ बस्न, आएँ फिरेर । पुरानै बरू टिक्छ धेरै भनेर त्यता वस्तु पाल्ने कुरा रेछ गाह्रो त्यसैले त फर्कें म आफ्नै स्वदेश । त्यसैको त्यहाँ हुन्छ हल्ला र खल्ला न ता पर्छ कोरल्न ओथ्रा बसेर त्यसैले म फर्कें युएस्ए पुगेर । असाध्यै त्यहाँ वस्तु छाडा रहेछन् खुलेआम बाली त खाँदा रहेछन् यतै जोगिएला कि बाली भनेर त्यहाँ कोरलीका छ मासे बहर्छन् बिना रोक चर्ने सबैका रहर्छन् म नामर्द चर्नै नसक्ने भएर डलर्मा पनि श्रीमती साट्न मिल्छ जथाभाबि गाला त्यहाँ चाट्न मिल्छ भनी फर्किआएँ युुएस्से पुगेर । नपुग्ने सधैँ किन्न चोलो र साडी नयाँ किन्न सक्ने हुती शून्य रे’छ म फर्केर आएँ त्यसैले स्वदेश । कतै कट्टू मात्रै लगाई बसेका धनी देश भन्ने कुरै मात्र रे’छ म फर्केर आएँ त्यसैले स्वदेश । सबै नै त्यहाँ किन्न पाइन्छ जत्ति फुलाई भुँडी खान पाइन्छ कत्ति पटक्कै म पाउन्न आमा भनेर :रामकान्त त्यहीं जन्मे डिल्लिराम पनि त्यहीं, :पिता राम त्यहींका हुन् के इलामे म हैन र ? :मैले पढें चुरेघाँटी टीकाराम थिए गुरु, :त्य जान्ने थोर छन् आज के इलामे म हैन र ? :काशीनाथ र गायत्री जान्दथे गुरु नारद, :परंधाम पुगेका छन् के इलामे म हैन र ? :मलाई चिन्दछन् वृक्ष खोला नाला सबै तर, :सारा जङ्गल बक्नेथ्यो इलामे हो भनीकन, :काटिए बेचिए देख्ने के इलामे म हैन र ? :चिर्बिच्र्यार्र गरी बोल्ने गौंथली प्रस्ट चिन्दथे :सन्तान मासियो तिन्को के इलामे म हैन र ? :ठुला महलका मात्र इलामे हुन् म हैन र ? :थिएँ भर्खरको लक्का जवान मत्यहाँ छँदा, :घ्वाँईं डन्डिबियो खेल्ने गोरेटा धुलितस्थल, :पिचले थिचिएका छन् के इलामे म हैन र ? :बिहेमा बज्दथ्यो पन्चैबाजा रन्की यतस्तत, :अहिले डर्रड्रं हुन्छ के इलामे म हैन र ? :पूजाआजा हुँदा जम्थ्यो लोकगीत र बालुन, :रिमिक्स् भा’छन् सबै आज के इलामे म हैन र ? :श्रुतिस्मृति यही भन्छ वसुधैव कुटुम्बकम् :झापामै वास मेरो छ के इलामे म हैन र ? :इलामे लाममा नाम लेखिएन भने पनि :आमा इलाम हुन् मेरी के इलामे म हैन र big> :उग्राएर बसी मुतेर सबले बर्बाद झन् पार्दछन् । :बोकाबाट गरेर आस यसरी बस्नै यहाँ सर्म भो, :बाख्रीका पछि लाग्नु मात्र यसको सारै ठुलो धर्म हो ।। :गाई दूध दिने बडा गजबको श्री कामधेनू थियो, :दिन्थ्यो दूध सदैव एकगतिले मन्ले चिताए पुग्यो । :मीठो दूध र भातले कि किन हो खाने सबै मात्तिए, :बोकाका मुखमा अटेन कि कसो खान्दानले पात्तिए ।। :आफ्नै दाजु र भाइ खूब झगडा गाई कुटी गर्दछन्, :हेर्चाहा छ कता कता त डुँडको घाँसै समेत् चोर्दछन् । :कल्चौँडो छ प्रयोजनै सब मिली बेजोडले तान्दछन्, :गाई हान्न समर्थ छैन सिंगले भन्ने कुरा जान्दछन् ।। :बाछो स्वस्थ शरीर सुन्दर थियो मारे यिनै दुष्टले, :बाछो मैहुँ भनेर तान्न मुखले थाले यिनै दुष्टले । :खाली पेट लिएर आज कसरी फूँ गर्न सक्थ्यो बरा ।। :भाले बास्छ कुयाममा प्रकृतिको निद्रा बिथोल्ने गरी, :होसै गुम्दछ मध्य रात बिचमा भूकम्प आए सरी । :भाले यो घरको अजङ्ग कहिल्यै काटेर काटिन्न है, :मापाको छ कतै लगेर पनि यो सछेर सातिन्न है ।। :अको पीरछ साँधमा जखमले तल्लाघरे बस्दछ , :आफू मात्र गई भन्यो कि त त्यहाँ डाँका ठुला गर्दछ , :राखी पञ्च कुरा गर्यो यदि भने उल्टै झिक्दछ ।। :पाखा खेत जहाँ छ सानु घरको बारी त्यहीं पर्दछ, :बर्सेनी नपुगेर खान यतिले बेसाउनै पर्दछ । :साहूले पनि दिन्छ एकदिन ता घर्खेत मिल्ला भनी, :भाका नाघ्छ जसै खुरुक्क त्यसले सम्पूर्ण लेला पनि ।। :बस्नै यो घर भत्किएर अहिले सप्पै भताभुङ्ग भो, :थामी खान बडा कठिन् हुनगयो साँच्चै नबेचूँ भने ।। :साथी हो म त पीरमा छु अहिले घर्बार यो लान्छ कि ! :कोही छैन सघाउने हृदयले अस्तित्व नै जान्छ कि ! :केही गर्नुछ लौ यही समय हो आऊ बचाऊ घर, :म विश्रान्तिमा शान्ति खोजी हिंडको । :लखेट्छौ तिमी शान्ति के हुन्छ राम्रो, :सबै एक संझेर चिम्लन्छु आाखा, :रक हुन्न केही तराई र पाखा । :म पञ्चत्वमा लीन बाँची रहन्छु, :तिमी बोल्छौ भ्यगुता बोल्छ एस्तै, :तिमी सास फेर्छौ खलाँती छ उस्तै । :म योगीसरी राष्ट्रको ध्यानमा छु ।। :कि माटो भई उर्वरा धेर बन्छु । :तिमी स्र्ण एक्ले पचाएर हिड्छौ, :सधैँ दीनलाई ठटाएर हिड्छौ ।। :मलाई त राजा र रैती समान, :सही सत्य यो वाक्य झूठो नठान ।। :कुनै दिन् तिमी गर्दथ्यौ वारिपारी, :म एकै घना बाँसमा मख्ख पर्छु, :त्यही बाँसले घोच्दछौ छक्क पर्छु ।। :करोडौं हुँदा अर्बमा चित्त लान्छौ । :मलाई भने पुग्छ जन्मौँ अनेक ।। :कसैले कुनै दिन् गरे सानु गाली, :तिमी गर्जनेछौ नि देशै उचाली । :सधैँ मस्त निद्रा म भोग्दै रहन्छु, :तथा शीत गर्मी खुसीले सहन्छु । :सिरी सम्पती जान्छ लागेर हो कि big> :कमी हुन्न याहाँ न ता हुन्छ खाँचो, :सधैं झूटलाई बनाएर साँचो । :सधैं लोभ लाग्नेछ बानी बसेको, :अहोरात्र देख्दैछु मान्छे खसेको । :तथापि स्वयं मर्छु भन्ने भएन, :म साँडे यता वा उता चर्न सक्ने, :सबै नै मरून् जे गरून् भोग गर्ने । :त्यही रोग लागेछ जाती भएन, :किशोरी त्यहाँ एक भर्ती म गर्छु । :असत्ती छ यो मन् कसै थामिदैन, :गरें जोसमा होस केही रहेन, :म ता भोटमा ओठले गर्छु काम, :नजित्ने भए नोटले गर्छु काम । :लजाई बसून् काखमा म्यामजस्ती । :कति भ्याइयो होस केही भएन, :पस्यो अख्तियारी त्यहीं दाउ हेरी । :कठै देश थारो छ लागेन बाली, :बहर् गड्गडीमा छ खाएर छाली । :बुढो गोरु ढुक्दैछ, बन्दैन काम, :गयो हेर्न मेला त्यहाँ इस्क गर्छन्, :स्वयं कोरली नै बहरसाथ चर्छन् । :कठै बृद्धको चित्त चोखो रहेन, :कसैले हजुर्बा भने चित्त दुख्छ, :बिना काम बाजे भने रीस उठ्छ । :धरोधर्म बुढो छु भन्ने भएन, :कसैले भने भाइ उफ्रेर नाच्छु, :हिऊँझैं भयो केश थाहै भएन, :म सानो छँदा बा सधैँ भन्नुहुन्थ्यो, :मजस्तो हुँदा चेत फिर्नेछ यस्को । :सहारा छ लाठी सधैँ एक साथी, :हो यो सत्य भनेर तथ्य घटना लेख्नै नसक्ने भएँ । :नाङ्गो देश छ लाज आज सजिलै ढाक्नै नसक्ने भएँ, :मीठो हैन सिधो पिठो पनि यहाँ चाख्नै नसक्ने भएँ ।। :केही काम लिई कतै पनि म ता धाउनै नसक्ने भएँ, :कुर्सी घुम्दछ आँ गरी फनफनी ख्वाउनै नसक्ने भएँ । :अर्कालाई तिरेर अन्न घरमा हुल्नै नसक्ने भएँ, :गोजी शून्य छ साहुका नजिकमा डुल्नै नसक्ने भएँ ।। :खाऊँ दिन्भरिको सिकार तर यो खानै नसक्ने भएँ, :जाऊँ मन्दिर जान्छ देह मन ता लानै नसक्ने भएँ । :आशा बन्धनभित्र राख्नु कसरी थाम्नै नसक्ने भएँ :आफ्नै बान्धवको मुटू पनि यहाँ छाम्नै नसक्ने भएँ ।। :को ज्ञानी शठ को भनी सहजले बुझ्नै नसक्ने भएँ, :बाछो सानु म साँडका अघिसरी जुध्नै नसक्ने भएँ । :अन्धाका पछि दौडँदै म त्यहाँ पुग्नै नसक्ने भएँ, :गोठालो हुँ तथापि गोठ कहिल्यै रुङ्नै नसक्ने भएँ ।। :उत्तर्दक्षिण पूर्व पश्चिम कतै भिड्नै नसक्ने भएँ, :माटाको महिमा बुझ्यो कि कसले चिन्नै नसक्ने भएँ । :निस्वार्थी अनि स्वच्छ छन् कि त कुनै, जान्नै नसक्ने भएँ, :आफ्नै हार्दिक मित्रलाई पनि ता छान्नै नसक्ने भएँ ।। :स्वप्नामा पनि कानले शुभ कुरा सुन्नै नसक्ने भएँ, :आफ्नै रक्त गनाउदोछ अरुता सुँघ्नै नसक्ने भएँ । :उस्बेला बरु बोल्दथें अब त झन् बोल्नै नसक्ने भएँ, :निस्फिक्री मनका व्यथा त कहिल्यै खोल्नै नसक्ने भएँ ।। :सत्तामा अरु मित्र नै किन नहुन् हेर्नै नसक्ने भएँ, :सत्ता चुम्बक नै रहेछ कि कसो छुट्नै नसक्ने भएँ । :अर्काका शिरको लिखा र त्यसको खुट्टा म देख्ने भएँ, :आफूभित्र अजङ्गका जखमले भैंसी नदेख्ने भएँ ।। :बोक्रे राष्ट्रियता सुगा रटनमा घोक्नै नसक्ने भएँ, :मेरा आत्मविरोधका स्वरहरू रोक्नै नसक्ने भएँ । :मैले मात्र विदेशका ऋण सबै बोक्नै नसक्ने भएँ, :देशै शून्य गरी विदेसिइसके छेक्नै नसक्ने भएँ ।। :त्रासैत्रास भएर पीर मनको पोख्नै नसक्ने भएँ, :आफ्नै रक्षकलाई भित्र मनले जोख्नै नसक्ने भएँ । :मेरा शैल हिमाल स्वच्छ कहिल्यै राख्नै नसक्ने भएँ, :किं कर्तव्य छु गुप्त अङ्ग अब ता ढाक्नै नसक्ने भएँ ।। :साँडे छन् अनगिन्ति, झन् गडगडी रोक्नै नसक्ने भएँ , :बाछी एक कठै बलात्कृत हुँदा छेक्नै नसक्ने भएँ । :आँखा हेर्नु सिबाय क्यै अरु कुरा गर्नै नसक्ने भएँ, :यै चालासित तड्पिएर सजिलै मर्नै नसक्ने भएँ ।। :जतिदुःख र कष्ट सहेर पनि । :किन कुन्नि सधैं अघि सर्दछु म, :सिगडा र चिया पनि धोक्दछु म । :दिइएन उपाधि वरिष्ट भने । :कविता स्थल नै पनि छाड्दछु म ।। :मनभित्र पसेर बिझाउँछु म । :कविता अघि वाचन गर्न तथा, :कहि शब्द दुरूह थुपार्छु पनि । :नवयौवन सिक्त गराउँछु म । :कहिं ता रतिको अवतार लिई, :कति खेत गरा बनिदै बनिदै, :कहिले दलका पछि लाग्दछु म, :कहिले बलका पछि लाग्दछु म । :जहिले सलका पछि लाग्छु अनि, :तहिले भकुराइ त भेट्छु पनि ।। :कवि आसनमा जब पुग्छु स्वयं, :तब भ्यागुति हुन्छ र फुल्छ अहम् । :सुरु हुन्छ जसै दलको कविता, :कलको बलको छलको स्वकथा । :कसो हुँदा यो दरबारमा पुगें । :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :त्यहीं थियो वास बस्दथें जहाँ, :मन्त्री हुनासाथ कसोरि भो धन, :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :बुढो भएँ केश सबै झरी गए, :तथापि यो बैंस बसीरनू किन, :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :ती ब्रह्मचारी सबले गनेका । :मान्छे लुकी प्रीत लगाउँछन् किन, :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :जस्को छ सत्ता त्यसकै छ भत्ता, :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :पत्नी घरै छ विदेशमा पति, :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :पत्नी सुशीला र मनोरमा अनि, :पतिव्रता झन् नवयौवना पनि । :छँदा छँदै पर्तिर धाउँछन् किन, :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :छानेर लाए पनि धान झारन । :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :छोरा भएमा अब फुर्कने किन, :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :जोडी कुनै ढुक्कुरको अति प्रिय, :एकात्ममा रम्छ सधैं सधैं तर । :पत्नी बितेकै क्षण ल्याउनू किन, :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :बं बं गरी बंबुटिमा रमीकन, :तँलाइ मालुम् छ कि यो कुरा मन ? :५. स्थायी ठेगाना- सुरुङ्गा, झापा । :९. संस्था- कनकार्इ बहुमसखी क्याम्पस, सुरुङ्गा, झापा । :ग. अन्तर्व्यथा आजको (कथासङ्ग्रह २०६०) । :ङ. सजिलो कोमलगीता (अनुवाद २०७५) :छ. प्रकाशोन्मुख कृतिहरू- छन्दोबद्ध कविता सङ्ग्रह, हास्यव्यङ्ग्य निबन्ध सङ्ग्रह, समालोचना सङ्ग्रह big> ५०००० श्र्लोक भएको यो पुराण दोश्रो सवै भन्दा ठूलो पूराण हो सकस जगदीश घिमिरेले लेखेको सम्भवतः अन्तिम कृति हो। मल्टिपल माइलोमा क्यान्सरको उपचार गराइरहेका घिमिरेले त्यसैबेला यो उपन्यास लेखेका हुन्। तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Binod~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) उतै छोडेर आएँ भनेका सुन्दर मनहरू त अझै मेरा साथमै पो रहेछन् असल मान्छेका मनहरू! *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। लेखापरीक्षण भन्नाले संस्थाको वित्तीय कारोवारको बाह्रय व्यक्तिबाट गराइने विशेष परीक्षणलाई जनाउने गर्दछ । लेखापरीक्षण गर्ने स्वतन्त्र व्यक्तिलाई लेखापरीक्षक भनिन्छ भने संस्थाको वित्तिय कारोवार जाँच गरी लेखापरीक्षकले आफ्नो प्रतिवेदन मार्फत सो वित्तीय विवरणले संस्थाको वित्तीय अवस्था तथा कार्यसम्पादनको यथार्थ चित्रण गर्दछ वा गर्दैन भन्ने बारेमा आफ्नो राय प्रकट गर्दछ । २. ठगी तथा गल्तीहरु पत्ता लगाउने तथा सुझाव दिने भाका, भुल, क्षमा, दया र ममता सन्तोष जान्दैन त्यो । ईन्द्रै बिन्ती गरुन् झुकेर पदमा त्यो बिन्ती मान्दैन त्यो ॥ थुप्रोमा उधिनी मिठो र नमिठो रोजेर छान्दैन त्यो । खाता जाँची सबै दुरुस्त नबुझी बिर्सेर हान्दैन त्यो ॥ राजा, रंक सबै समान उसमा वैसम्य गर्दैन त्यो । आयो टप्प टिप्यो लग्यो मिति पुग्यो टारेर टर्दैन त्यो ॥ लाखौं औषध अस्त्र शस्त्र महिमा देखेर डर्दैन त्यो । ब्याधा तुल्य लुकेर हिंड्दछ सधैं मारेर मर्दैन त्यो ॥ आँसुको दहमा नुहाउँछ चिसो पानी रुचाउन्न त्यो । सुख्खा जर्जर अस्थिपञ्जर बिना शैया बनाउन्न त्यो ॥ मैलो भष्म शिवाय अंगभरमा केही लगाउन्न त्यो । हाहाकार सरी मिठो अरु कुनै संगित गाउन्न त्यो ॥ जो जो मिल्छ सुलुक्क निल्छ मुखमा हाली चपाउन्न त्यो । थाल्यो च्वाम्म सबै चपाउन भने आहार पाउन्न त्यो ॥ जत्ती निल्छ उति उकेल्दछ पनि केही पचाउन्न त्यो । यै चालासित कल्प कल्प कहिल्यै खाइ अघाउन्न त्यो ॥ *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Aaryan~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) मलाई अमेरिका उडाउन साथमा कान्छी छोरी पुष्पा पनि सोही बसमा काठमाडौं जाँदै थिइन् । मन अत्यन्त असन्तुलित थियो । असन्तुलित मानसिकता बोकेरै भए पनि आषाढ १५ गते गणेशको विवाह सम्पन्न गर्न सफल भएको थिएँ । १८ गते बिहान ३ बजेदेखि नै घरमा चहलपहल बढेको थियो । तीन वर्षकी नातिनी अजिता पनि तीनै बजे उठेकी थिइन् । वास्तवमा ससाना शिशुहरूमा ईश्वरीय अंश विद्यमान हुन्छ भन्ने कुरा म आफैंले पनि अनुभव गरें । घरको रानो घर छाडेर हिंड्दैछ; यो कुरा अजिताका ब्रह्मले पनि थाहा पाएछ । मैले रुग्ण मनस्थितिमा लुगा लगाएँ । पुत्रबधू राधाले नास्ता ल्याएर मेरा अगाडि राखिदिइन् । बिछोडको पीडा खप्नुपर्छ भन्ने डरले मेरो बुभुक्षा भित्रबाट निस्किएर अघिनै कतै गइसकेको थियो तापनि जबर्जस्ती अलिकति नास्ता मुखमा लाएँ । त्यसैबेला अत्यन्त निन्याउरो अनुहारमा अजिताले भनिन् – ‘बुबा तपाईं कहाँ जान लाग्नु भाको?’ अजिताको शिशुप्रश्न सुनेर म अवाक् भएँ । भक्कानु फुटेर आयो । नास्ता मुखबाट छिरेन । के गर्ने र कसो गर्नेको द्वन्द्वमा फसें म । घरबाट बटा लागि हाल्नुको विकल्प थिएन मेरा लागि । अर्धाङ्गिनी धर्मातिर दृष्टि दिएँ । उनी रोइरहेकी थिइन् । पुत्रबधू राधाले डाँकै छोडिन् । नवदुलही दीपाको मुखाकृति पनि शोकमग्न थियो । नानू (अजिता) लाई एकपटक चुम्बन गरेर यताउति दृष्टि नदिई म घरबाट निस्किएँ । घरबाट निस्किंदै गर्दा मेरा अश्रुपूर्ण नयनले अनुभव गरे– घर रुँदै थियो, आँगन रुँदै थियो; नरिवलको बोट रुँदै थियो; गाईवस्तु रुँदै थिए । मैले मबाहेक अरु कसैलाई देखिन । मसँगै हिंडेकी पुष्पालाई र अगाडि नै भारीतारी बसमा चढाउन हिंडेका पुत्रद्वय तीर्थ र गणेशलाई पनि मैले देखिन । बस कतिबेर पर्खनु पर्यो, कसरी चढियो, अहँ केही थाहा भएन । एकैचोटि दमकमा गाडी रोकिंदा मात्र थाहा भयो म गाडीमा रहेछु, पुष्पा मेरै छेउमा बसेकी रहिछन् । भाग्यवस घरबाट हिँडेकै दिन बेलुका हामी काठमाडौं शान्तिनगर पुग्यौं । त्यहाँ लीला भाइको डेरा छ । उनी सानीमाका छोरा हुन् । सानीमा पनि त्यसबेला त्यहीं औषधि गर्दै हुनुहुन्थ्यो । उहाँको स्वस्थता मेरालागि प्रशन्नताको विषय बन्यो । सानीमासँग भेटहुँदा मैले २८ वर्षअघि परम सत्यमा लीन भइसक्नुभएकी मेरी आमा सम्झिएँ र आन्तरिक श्रद्धाञ्जलि अर्पण गरें । हवाइ टिकटको कारणबाट आषाढ १८ देखि ऐजन ३१ सम्म (१४ दिन) लीला भाइसँगै बस्यौं हामी । काठमाडौं जस्तो ठाउँमा डेरा लिएर बस्नु सारै कठिन छ, तर अनुजबधू गीताको बोली, व्यवहार, शिष्टाचार मेरा लागि अविस्मरणीय छ । म उनको हार्दिक प्रशंसा गर्छु । छोरी आयुषीको बालसुलभ क्रियाकलापले नानूको मायालाई ऋणात्मक बनाउन प्रसस्त सहयोग गरेको थियो । छोरी कृष्णाको प्रसव समय जुलाई १७, २००६ तोकिएको थियो, त्यसैले जुलाई १६ मै भर्जिनिया पुग्ने योजना बनाएर हवाइ टिकट लिएको थिएँ मैले । तर ऐजन ११ कै दिन नाति जन्मिएछ, ज्वाइँको फोनबाट अवगत गरें मैले । छोरीको प्रसव साधारण, असाधारण कस्तो रूपमा हुन्छ भन्ने कुराबाट म सर्वथा मुक्त भइसकेको थिएँ तापनि प्रसव हुनुअघि नै छोरीलाई भेट्ने धोको भने पूरा गर्न पाइएन । आषाढ ३१ गते बिहान १० बजे हामी त्रिभुवन विमानस्थल तर्फ लाग्यौं । काठमाडौं बैङ्ककको उडान समय दिउँसो १ बजेको थियो । अन्तर्राष्ट्रिय उडान भएकाले दुई घण्टाअघि नै विमानस्थल पुगिसक्नु पर्ने बाध्यताले हामी अलिक चाँडै प्रस्थान गर्यौं । ट्याक्सीमा सानीमा, लीला, गीता, पुष्पा, आयुषी र म समेत ६ जना थियौं । सात जना नआँट्ने हुनाले गणेश आचार्य (तीर्थका साला) हामीसँग जान सक्नुभएन । उहाँ मलाई बिदा गरेर शान्तिनगरबाटै फर्किनु भयो । ट्याक्सीले हामी ६ जनालाई अन्तर्राष्ट्रिय टर्मिनल भवनको बाहिरसम्म पुर्यायो । सबै ओर्लियौं । आँसुका घुड्का भित्रभित्रै निल्दै मालसामान कार्ट (ठेला) मा हालेर म लाममा उभिएँ । आफ्नो पालो आएपछि भित्र पसें । सामान एक्सरे मसिनमा स्क्यान गराएँ । पुनः पूर्ववत् कार्टमा हालेर ठेल्दै नबिल बैंकको काउन्टर अगाडि पुगें । यात्रु सेवाशुल्क ११३०।– लाग्दोरहेछ, बुझाएँ । यस किसिमको शुल्क लिनेमा नेपाल पहिलो र अन्तिम राष्ट्र रहेछ, यो कुरा पछि फर्किदा थाहा पाएँ मैले । जे होस् आवतजावत एकलाख चौध हजारमा अरु थपिएर एकलाख पन्ध्र हजार एकसय तीस भयो, राम्रै भयो । अँ नबिल बैंकबाट कार्ट ठेल्दै थाई काउन्टर नजिक ल्याएँ, लाइनमा उभिएँ अनि पालो आएपछि जोखाएँ । हवाइ कर्मचारीले अमेरिकाको डेलस विमानस्थलमा पुगेर आफ्ना दुई पोका सामान बुझ्ने दुईवटा रसिद र एउटा थाई बोर्डिङ् पास दियो । यति भएपछि मेरो प्रारम्भिक काम सकियो । तर बाहिर गएर सबैसँग बिदा मागेर आउने काम बाँकी नै भएकाले एक जना पुलिसलाई ‘एकछिन बाहिर जान पाऊँ न’ भनी बिन्ती गरें । बिन्तीले खुसी भएछ ऊ । ढाप मार्दै ‘जानुहोस्, जानुहोस्’ भन्यो । बाहिर आएँ । ‘अब म जाँदैछु’ भन्न सकिन । मन भरी मात्र भएन, छताछुल्ल भएर पोखियो पनि । म निथ्रुक्क भएँ । सानीमाले अश्रुपूर्णनयन र प्रकम्पित स्वरबाट आशीर्वाद दिनुभयो । मैले उहाँको आशीर्वाद शिरोपर गरें । त्यसबेला मलाई मेरी परमधामबासी माताले भनेको संझना भयो । म अलेली थाहा पाउँछु, उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, ‘चहके बराल जोतिसिले भनेको हाम्रो ठूलेका गरदसा (ग्रह दशा) निकै राम्रा छन् अरे, ठूलो मान्छे हुने र ठूला देशाँ जाने ।’ मैले मनमनै भने “हो आमा, तपाईंले सुन्न र देख्न नपाए पनि तपाईंको इच्छा पूर्ण भयो । म हाई स्कूलको ‘हेड्मास्टर’ भएँ र त्यसैबाट निवृत्त भएँ । मेरो औकात अनुसार ठूलो मान्छे हुनु भनेको ‘हेड्मास्टर’ हुनु नै हो । आमा ठूलो देशमा पुग्ने कुरामा त मैले आफ्नो औकातको ३६० डिग्री पार गरेको छु । आशीर्वाद पाऊँ माते !” अरु जाँदै गरेको देखेर म पनि बिजुलीको भ¥याङ्बाट माथिल्लो तलामा गएँ । घरेलु टर्मिनलका तुलनामा त्यो टर्मिनल निकै ठूलो रहेछ । त्यहाँ नेपाली र विदेशी गरी निकै यात्रीहरू बसेका थिए । ती सबै मेरा लागि अपरिचित थिए । टर्मिनलको पश्चिम कुनामा मङ्गोल अनुहारका दम्पति र उनीहरूका दुईवटा साना छोरा थिए । छेउमा गएर उनीहरूको परिचय लिएँ । राई जातका तिनीहरूको नेपालको घर सोलु रहेछ । जन्म घर नेपाल भए पनि उनीहरूको कर्मक्षेत्र अमेरिका रहेछ र उनीहरू अमेरिकी नागरिक भइसकेका रहेछन् । ती दुई साना छोराहरू काठमाडौंको बोर्डिङ् स्कूलमा पढ्दा रहेछन् । त्यस बेला बोर्डिङ् स्कूल विदा भएकाले बाबुआमा दुवै जना आफ्ना नानीहरू लिन आएका रहेछन् । मलाई अचम्म लाग्यो र सोधें, “तपाईंहरू अमेरिकी नागरिकता पाइसकेको कुरा गर्नुहुन्छ, तर आफ्ना नानीहरूलाई काठमाडौंमै राखेर पढाउनु हुन्छ । के कारण होला ?” ती नानीहरूका बाबु चाहिँले भने, “हामीले फिलहाल अमेरिकाको नागरिकता लिएका छौं, तर नागरिकता पायौं भन्दैमा आफ्नो देश, आफ्नो धर्म, आफ्नो संस्कृतिलाई लात मार्नु हुदैन । आफ्नी आमालाई कसैले बिर्सन सक्छ आफ्नो पहिचान जसले बिर्सन्छ त्यो आफैं हराउँछ । आफ्नो पहिचान नहराओस् भनेर हामी आफू अमेरिकामा बसेपनि नानीहरू नेपालमै पढाउँछौं । बाह्र कक्षासम्म उनीहरू यहीं पढ्छन् । बाह्रकक्षा पास गरुन्जेलसम्ममा आफ्नो देश, धर्म र संस्कृतिसँग उनीहरू परिचित भइसकेका हुन्छन् । अब चाहेर पनि उनीहरूले यी कुराहरू छाड्न सक्तैनन्, उनीहरूले संसारको जुनसुकै कुनामा गएर पढ्दा पनि हुन्छ ।” ती व्यक्तिको यस्तो उच्चतम चाहना र अभिव्यक्ति सुनेर म नतमस्तक भएँ । मनमनै भनें, “धन्य तिम्रो देश, धर्म र संस्कृतिप्रतिको निष्ठा डलरमा डुबेर पनि तिमीले यस किसिमको पवित्र विचार राख्नुले तिमी वास्तविक रूपमै नेपाली प्रमाणित भयौ मेरा लागि ।” लगभग आधाघण्टा जति त्यस अध्यागमन कक्षमा बसेपछि अध्यागमन अधिकारीका काउन्टर अगाडि गएर म पनि लाममा उभिएँ । ‘जेजे बराजु स्वैस्वै स्वाहा’ भनेझैं मैले पनि मेरो पासपोर्ट जिम्मा लगाएँ । बिर्तामोडमा लाम लागेर बस्ने भुइँफुट्टा जोतिसिले भाग्य खुट्याउने निहुँमा भर्खरकी तरुनी केटीको कमलो हात सुमसुम्याए झैं त्यस अधिकारीले मेरो सुन्दर पासपोर्ट यताउति पल्टायो, मेरो अनुहारमा हेर्यो, उसका अगाडिको कम्प्युटरमा एकछिन खेल्यो र ‘डिपार्चर’ भन्ने टाँचा लगाएर फिर्ता दियो । मलाई त्यसरी परिचय गराउने व्यक्ति ‘नरेन्द्र पाठक’ हुन्, जसलाई मैले तेईस चौबीस सालतिर देवकोटा प्रा.वि. तुलसीबारी झापामा कक्षा ५ मा पढाउने सुअवसर पाएको थिएँ । उनी अत्यन्त मिजासिला र आज्ञाकारी थिए । थोरै समयमा पनि गुरु–शिष्यको प्रगाढ घनिष्ठता भएको थियो । ‘हुने बिरुवाको चिल्लो पात’ भने भैंm उनी आज सर्वोच्च अदातलको सह–महान्यायाधिवक्ता जस्तो उच्च एवं गरिमामय पदमा आसीन छन् । ‘फलेको वृक्षको हाँगो नझुकेको कहाँ छ र’ यस कविताको सार्थकता प्रमाणित भयो । गुरुको महिमा हृदयङ्गम गर्ने नरेन्द्र जस्ता शालीन व्यक्तिहरू नै आफ्नो परमलक्ष्य चुम्न सफल हुँदा रहेछन्, मैले शिक्षण प्रारम्भ गरेको ४५ वर्षपछि सो कुरा सिद्ध भयो । नरेन्द्रद्वारा मसँग परिचय गराइएको अर्को जोडीमा नेपाली सेनाका बहालवाला जर्नेल र उनकी श्रीमती थिए । ती दुवै जोडी सातदिने सेमिनारमा भाग लिन थाइल्याण्ड गएका रहेछन् । त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको टर्मिनल भवनमा रहेको त्यस यात्रीप्रतीक्षालयमा लगभग ४५ मिनेट जति बिताएपछि ट्रान्जिट गेट खुल्यो । टी.जी. ३२० जहाजमा यात्रा गर्ने सबै यात्री जर्याकजुरुक उठे र गेट अगाडि लाम लागे । लाममा सबभन्दा अघि नरेन्द्र, त्यसपछि उनकी श्रीमती अनि जर्नेल, उनकी श्रीमती र ‘म’को क्रममा उभियौं । आ–आफ्नो बोर्डिङ् पास देखाउँदै सबै अघि बढिरहेका थिए । म पनि सोही कुराको अनुसरण गरिरहेको थिएँ । अरुका मनमस्तिष्कमा के कस्ता भावनाहरू तरङ्गित हुँदै थिए म भन्न सक्दिन तर म भने हर्ष र विस्मयको द्वन्द्वमा तैरिरहेको थिएँ । म अमेरिकाको यात्रा गर्दै थिएँ, यस अर्थमा म केही हर्षित थिएँ भने आफ्नो ‘जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी’ लाई छाडेर धेरै टाढा जाँदै थिएँ, त्यसैले म विस्मयको अधिनस्थ थिएँ । मात्रागत हिसाबमा हर्षभन्दा विस्मय नै ज्यादा थियो । ट्रान्जिट गेटको थोरै पर्तिर विशालकाय थाई विमान मुख बाएर उभिएको थियो । एकएक गर्दै सबै यात्रीलाई त्यस जन्तुले निल्यो । हामी सबै टी.जी. ३२० को आहारा बन्यौ । सबैलाई निलिसक्ता पनि ऊ अभैm अघाएको थिएन, निकै बेरसम्म मुख बाइरहेको देखिन्थ्यो । आहारा सकिएको बुझेर करैले उसले आफ्नो मुख बन्द गर्‍यो । यानभित्र पस्दै गर्दा थाई सुन्दरी दुवैपटि उभिएर ‘अभिवादन र स्वागतम्’ भन्दैथिए । पूर्णिमाको चन्द्रजस्तो अनुहार भएका थाई परीहरू मलाई हेरेर त्यस्तरी मस्किएको देख्ता एकछिन भएपनि आपूmलाई भर्खरको युवकमा रूपान्तरित गर्ने सुअवसर प्राप्त भयो । मैले मेरो बोर्डिङ् पास यानसुन्दरीलाई देखाएँ । उनले ‘दिस वे’ भनेर जता जाने सङ्केत गरिन् म लुरुलुरु त्यतै गएँ । जहाजभित्र अर्कै संसार थियो, अर्कै वातावरण थियो । मैले कल्पना गरें ‘श्रीकृष्णले अर्जुनलाई देखाएको विश्वरूप सायद यस्तै थियो होला । फरक थियो भने एउटा मात्र फरक थियो । अर्जुनले श्रीकृष्णको मुखभित्र विश्वरूपको दर्शन गरेका थिए भने म ३२० जहाजको मुखभित्र विश्वरूप र झन्डै विश्वसुन्दरीको दर्शन गरिरहेको थिएँ । म अलेलि गर्दै अघि बढ्दै गएँ र मेरो बोर्डिङ्गपासमा ठेगिएको ३८ ‘ए’ सिटको नजिकै पुगें । आफ्नो हातेबाकस राख्नुपर्ने भयो । कहाँ राख्ने, कसरी राख्नेमा म अनभिज्ञ थिएँ । अरुको अनुसरण गर्नुसिवाय मेरा लागि दोस्रो उपाए थिएन । भाग्यवस ३८ ‘ए’ भन्दां अगाडिको एकजना मान्छे उठ्यो आफ्नो सामान थन्क्याउन । उसले सिटमाथि यसो बटन थिचेभैंm के गरेथ्यो जहाजको भित्री मुख फुत्त निस्कियो र आँ गर्‍योगर्‍यो । त्यस व्यक्तिले आफ्नो सामान त्यही मुखमा कोच्यो । मैले पनि उसकै सिको गरेर आफ्नो सामान त्यही मुखभित्र हालें । अझैं नअघाएर होला लगभग पाँच मिनेटसम्म त्यसले आफ्नो मुख बन्द गरेन । ‘आँ’ को ‘आँ’ नै गरिरह्यो । त्यतिकैमा पद्मकन्या क्याम्पसको शनिवासरीय पोसाकमा सजिएकी एक नवयुवती आइन् र मुखलाई यसो सुमसुम्याइन् । कछुवाले लुकाएभैंm त्यसले आफ्नो मुख सुलुत्त लुकायो । मैले सोचें अर्धनग्न युवतिका लज्जास्पद स्पर्शको प्रभावले उसले त्यसरी टाउको लुकाएको हुनुपर्छ । यानका दुवै मुखको छोटो अध्ययन पछि म आफ्नो देशतिर फर्किएँ । यान जस्तै जत्ति खाएपनि नअघाउने एउटा नेपाली जनावरको संझना भयो । जहाजसँग त्यसको तुलना गर्न खोजेँ, तर पार लागेन । जहाजका मुख र त्यस जनावरका मुखमा कुनै किसिमको समानता देखिएन । जहाजका मुखले भेटेजति सबै खाएपनि नपचाई जस्ताको तस्तै ओकल्नु यसको अत्यन्त राम्रो गुण हो । यो ‘सन्तोषं परमं सुखम्’को आदर्शमा सधैंभरि भोकै बस्न पनि सक्छ; तर नेपाली जनावरका मुखले जति भेटे पनि खान्छ र ओकल्नु त परै जाओस् खाएको कुरा सूलीमा रूपान्तरित नभइन्जेल चपाइरहन्छ । यो भारत र अमेरिकाभन्दा पनि असन्तोषी छ । अर्को कुरा यस जनावरका दुई मुखको काम, कर्तव्य र अधिकारमध्ये कुनै एउटामा पनि समानता छैन । दुवै मुख व्यतिरेकी र अर्थभेदक छन् । यसको बाहिरी मुख देखाउने प्रयोजनका लागि मात्र हो भने अन्य सबै काम भित्री मुखले गर्छ । बाहिरी मुखले एकथोक अह्रायो भने भित्री मुखले अर्कैथोक गर्छ । बाहिरी मुखले मीठो मीठो चिज मात्र खान्छ । उसले खाने नमीठो चिज भनेको खोयाबिर्के मात्र हो । त्यसमा पनि सबै तह र तप्काको मिलाएर खान्छ । त्यसैले ऊ समावेशी भएको छ । भित्री मुखले ढुङ्गा, माटो, काठपात, खोलानाला केही पनि बाँकी राख्तैन । जहाज हल्लिन र उफ्रिन छोडेपछि मैले अनुमान लगाएँ ऊ आफ्नो नियमित यानमार्गमा पुगेछ । अगाडिको भिडियो यन्त्रले सङकेत ग¥यो यान चालीस हजार फिटभन्दा माथि उड्दैछ । यानले आफ्नो बाटो लिनेबित्तिकै पेटीको बन्धनमा कसिएका यान परिचारिकाहरू अत्यन्त हर्षित एवं प्रफुल्ल मुद्रामा देखिए । उनीहरू किन यसरी एकाएक प्रफुल्लित भए भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्दा मैले थाहा पाएँ उनीहरू स्वतन्त्र भएछन्, उनीहरू बन्धनमुक्त भएछन् । मलाई लाग्यो मानो उनीहरू कृष्णद्वारा बन्धनमुक्त गराइएका पुराणकालीन राजकुमारी हुन् । नास्ता गरेको लगभग आधाघण्टा पछि एउटी परिचारिकाले मलाई कोट्याउँदै सोधिन्, “आर यु इन्डियन भेजिटेरियन ?” ‘येस आइ एम”, मैले भने । हवाइ टिकट बुकिङ् गर्दा ‘इन्डियन भेजिटेरियन’ लेखिदिन सुदर्शन सिटौलालाई भनेको थिएँ । यो विद्या मैले अर्कै गुरुबाट प्राप्त गरेको हुँ । टिकट बुकिङ् गर्नुभन्दा दुई दिनअघि म ‘मैनाली चियापसल’ नयाँ सडकमा निस्किएको थिएँ । संयोगवश लक्ष्मी मैनालीजीसँग भेट भयो । कुरा कुरैमा मैले अमेरिका जाँदैछु भन्ने कुरा बताएँ । मेरो कुरा सुनेपछि उहाँले भन्नुभयो, “कोमलजी, तपाईंहामीजस्ता शाकाहारीले लामो हवाइ यात्रा गर्दा सुरुमै बुद्धि पु¥याउनु पर्छ नत्र मुस्किल पर्न सक्छ । मैले यो कुरा धेरै पटक भोगिसकेको छु । ‘शाकाहारी’ले टिकट गर्दै ‘इन्डियन भेजिटेरियन’ लेखाउनु पर्छ । यसो ग¥यो भने मात्र शुद्ध शाकाहारी भोजनको व्यवस्था हुन्छ । ‘भेजिटेरियन’ मात्र लेखियो भने त्यसलाई ‘एसियन भेजिटेरियन’ मानिन्छ । ‘एसियन भेजिटेरियन’लाई माछा र अन्डा पनि चल्छ ।” हवाइ परिचारिकाले सोधेको केहीबेरपछि शाकाहारी खानाको ताजा प्याकेट आयो । त्यसमा रोटी, उसिनेको साग, फलपूmलका प्रकार, पकौडी, पाउरोटी, नौनी घिउ, खारेको घिउ, मिठाइ, काँचो खोर्सानी, कागतीको टुक्रा जस्ता खाद्य पदार्थहरू फरक फरक रूपमा सिलबन्द थिए । एकपटक पुनः लक्ष्मीजीलाई आभार प्रकट गर्दै आपूmलाई उपयुक्त लाग्ने खाद्य पदार्थहरू ग्रहण गरें । शाकाहारीले खाइसकेपछि मात्र अरुका लागि खाना बाँडिने सदाशयता देखेर गौरवको अनुभूति भयो । जहाजमा खानापछि पुनः तातो पेय पदार्थ (हट् ड्रिङ्क) वितरण गरिंदो रहेछ । शायद त्यो मुखशुद्धिको अर्को तरिका होला । त्यहाँ बसेका अधिकांशले तातो पेयका रुपमा रक्सी (वाइन) नै समातेको देखियो । मेरा छेउछाउमा बस्नेमध्ये तातो कफी पिउने सायद म एकजना मात्र थिएँ, किनभने मेरा देब्रेतिर बस्ने एउटा मारवाडी युवकले समेत एकै सेकेण्डमा एक ग्लास कालो रङ्को ‘अथि’ चट् बनाएको थियो । झापाका रक्सीवाज सम्झेर मनमनै भनें, “माटाको ध्याम्पै रित्याउने खोयाबिर्केहरू मेरा ठाउँमा थिए भने कति मटक मार्थे होला । खाना खाइसकेपछि जहाजका सबै यात्रीको ध्यान भित्ताको भिडिओतिर आकर्षित भएको थियो । भिडिओले विभिन्न किसिमका मनोरञ्जनका साथै अन्य ज्ञानबर्धक खोराक पस्किरहेको थियो । भिडिओबाट देखाइएको थाइल्यान्डको जादुले त्यहाँ बस्ने सबैलाई मन्त्रमुग्ध बनाएको थियो । यसबाहेक थाइल्यान्डको शैक्षिक, सामाजिक, साँस्कृतिक आदि विषयहरू समेटिएको वृत्तचित्र पनि आकर्षणको केन्द्रविन्दु बनेको थियो । भिडिओबाट थाई राजपरिवारसम्बन्धी वृत्तचित्र पनि प्रसारण गरिंदो रहेछ । त्यहाँका राजा गाउँगाउँ गएर तल्लोस्तरका जनतालाई भेट्ने, कृषकहरूसँग आपूm स्वयं सहभागी हुनेजस्ता सामाजिक कार्यमा संलग्न हुँदारहेछन् । थाइ नरेशका यस किसिमका क्रियाकलापहरू देख्ता थाइ जनताले वास्तविक राजा पाएका रहेछन् जस्तो लाग्यो । जहाज रोकिएर यात्रीहरू निस्कँदै गरेको दृश्यले कविशिरोमणि लेखनाथको निम्न लिखित कवितांशको स्मरण भयो : जत्ती निल्छ उती उकेल्दछ पनी, केही पचाउन्न त्यो । यै चालासित कल्पकल्प कहिल्यै खाई अघाउन्न त्यो । अरुसरह म पनि जहाजबाट बाहिरिएँ । के गर्ने र कसो गर्नेको मानसिक तनावमा म चाकाचुली खेलिरहेको थिएँ । त्यहाँ मलाई नरेन्द्र भाइको सहयोग अपरिहार्य जस्तै भएको थियो । त्यसैले जहाजबाट निस्किए पछि म उनको छायाँ बने । केहीबेर हिंडेपछि दुइवटा बाटा आए, एउटा सिधा अघि बढ्ने र अर्को देब्रेतर्फ लाग्ने । एउटा बाणले ‘ट्रान्जिट’ भनेर अगाडिको बाटोतिर जाने सङ्केत गरेको थियो भने ‘इमिग्रेसन’ भनेर अर्को बाणले पूर्वतिर देखाइ रहेको थियो । त्यहीँबाट बाटो छुट्टिन्थ्यो । मैले ट्रान्जिटतिर जानु पथ्र्यो भने नरेन्द्रहरूले इमिग्रेसनतिर जानुपथ्र्यो । अब मैले उनीहरूबाट छुट्टिने बेला भयो । त्यसैले म त्यसबेला काठमाडौंको गल्लीमा हराएको एउटा अबोध बालक भएको थिएँ । लगभग दश घण्टा बैंङ्ककको टर्मिनल भवनभित्र बिताउनु पर्ने र नयाँ यात्रीका लागि बैंङ्कक विमानस्थल निकै खतरा छ भन्ने कुराले मलाई ज्यादा सताएको थियो । काठमाडौं विमानस्थलको जहाज पर्खने कोठामा सेनाका जर्नेलले मलाई सुझाव दिदै भनेका थिए, “तपाईं नयाँ यात्री हुनुहुँदो रहेछ । बैङ्कक विमानस्थल निकै खतरा छ । त्यहाँ अरुभन्दा पनि नेपाली चोरहरूकै ज्यादा बिगबिगी छ । नेपाली चोरडाकाहरूले ट्रान्जिट कक्षभित्रै नेपाली यात्रीहरूलाई लुट्ने र ठग्नेजस्ता धेरै घटनाहरू हुने गरेका छन, त्यसैले आफ्नो सामान अरु कसैलाई रुङ्न पनि नलाउनु होला र अरुको सामान पनि आफूले नरुङ्नु होला । ‘यो सामान एकछिन रुङिदिनोस् न म ट्वाइलेट गएर आउँछु’ भनेर एउटाले. सामान जिम्मा लगाएर हिंड्छ । एकछिन पछि अर्कै व्यक्ति आउँछ र ‘यो मेरो सामान तैंले कहाँ चोरिस् ए बजिया?’ भनेर पुलिसलाई फोन गर्छ । वास्तवमा त्यो सामान उसकै हुन्छ र रुङ्ने मान्छे चोर ठहर्छ । त्यसैले विमानस्थलभित्र भइन्जेल ज्यादै होस् गर्नु होला ।” जर्नेलको कुराले मलाई एकातिर सतर्क गराएको थियो भने अर्कातिर मनको बाघले भित्रभित्रै कुटुकुटु खाँदै थियो । छुट्टिने बेलामा मैले नरेन्द्रको मुखतिर हेरें । उनले मेरो अनुहारमा कुन कुन कुराको अध्ययन गरे मैले थाहा पाइन तर उनले अरुलाई एकछिन त्यहीं बस्न लगाएर मलाई कोरियन काउन्टर भएको कक्षसम्म पुर्याइदिए । ‘भाइ भए भोरस (भरोस गाई भए गोरस’ मेरो निमित्त चरितार्थ भयो । त्यस सहयोगलाई मैले ‘अविस्मरणीय’ र ‘अमूल्य’ भनेको छु । “तपाईंहरू कताबाट आउनुभएको अनि कता जाने,” मैले डराउँदै डराउँदै सोधें । तीनजनामध्ये उमेरमा अलिक सानु युवकबाट उत्तर आयो, “जापानबाट आएका काठमाडौं जाने” । मैले पनि आफ्नो गन्तव्य डराउँदै भनिदिएँ । उनीहरूले त्यहाँ चौधपन्ध्र घण्टा कुर्नुपर्ने रहेछ । स्वर्गका मुखेन्जी इन्द्रको बात भयो मेरो आठघण्टे कुराइ । कुर्ने बिमारबाट निकै छुट्कारा पाएको अनुभव गरें मैले । ‘लिनुहोस् न चिप्स् । हामी त अगाइसक्यौं, उही सानु केटाले भन्यो । उसको निश्छल एवं निष्कपट आग्रह देखेर उसको आग्रह टार्न सकिन, मैले पनि उनीहरूको साथ दिएँ । सर्वप्रथम खाएको कोलाको चिप्स, त्यो पनि पाकेका कोलाको । अत्यन्त स्वादिष्ट, अत्यन्त सुन्दर, गुलियो र रमरम नुनिलोको मिश्रणले यात्राको थकाइ एकछिन भएपनि मेटिएको अनुभव गरें मैले । खाइसकेपछि ती युवकहरू अलिक परको आराम कुर्सीमा गएर पल्टिए । एकैछिनमा ती केटाहरू ढुसुढुसु निदाएको देखेर मलाई आफ्नो जन्मजात प्रवृत्ति ‘ईष्र्या’ आङ्मा चढ्यो; तर के गर्नु म उनीहरूले गरेको प्रगतिमा पुग्नसक्ने स्थितिमा थिइन । मेरो हातमा दक्षिण कोरिया र अमेरिकाको बोर्डिङ्गपास नपरुन्जेल मैले तनन (टेन्सन)बाट छुट्कारा पाउने कुरै थिएन; किनभने तनन र निद्रा शान्ति संझौताभन्दा अघिका विद्रोही र सरकारी सेना जस्तै हुन् । यिनीहरूलाई एक शिविरमा बस्ने कल्पनासम्म पनि गर्न सकिदैन । अझै पर पुगेपछि २१, २२, २३ एकातिर अनि २४—७७ अर्कातिर परेको देखियो । अझै पनि मैले आफ्नु नम्बर भुलेको छुइन त्यसैले २४—७७ पछ्याउँछु एउटा अबोध बालकले आफ्नो अभिभावकलाई पछ्याएझैं । अगाडि बढ्ने क्रममा फेरि देखिन्छ २४, २५, २६, २७ दायाँतिर अनि २८—७७ बायाँतिर । परेड खेल्ने सिपाहीझैं म बायाँ घुम्छु र अलिक पर पुग्न नपाउँदै ६१–७७ लाई दायाँ देखाइन्छ र २८–६० बाँयातिर, म त्यतै हुत्तिन्छु । हिंड्दा हिंड्दा खुट्टा कटकट भइसकेको छ । तर बारहात नाघेर भित्तामा हार्दा आफ्नै हविगत हुन्छ भन्ने बिर्सिएको थिएन । लाटाले पापा हेरेझैँ दुवैतिर हेर्दै लुरुलुरु बढ्छु अधि । त्यहाँ पनि सङ्केत दुवैतिर देखिन्छ । म ३६—५९ तिर लाग्छु । सीधा अगाडि ‘४५—५९’ मा आँखा पुग्छन् । अब चाहिं नेरनेर आइए छ कि जस्तो लाग्छ किनभने क्रमशः बजार क्षेत्र पातलिंदै गइरहेको देखिन्छ । ४५—५९ बाट म भित्र पस्न खोज्छु; तर भर्खरका थाई युवतिहरूले सरासर भित्र पस्न दिदैनन् । कारण बुझ्दा त्यहाँ सुरक्षा जाँच हुँदो रहेछ । उनीहरूको सङ्केत अनुसार पथरी भएको सिकिस्त बिरामी जस्तै मेरो हाते बाकसलाई एकसरे मसिनमुनि सुताएर म अलिक अघि बढ्छु । दुईवटी युवतिले मेरो सुरक्षा जाँच गर्छन् । एउटीको इसारामा म आफ्नो शिरको टोपी र पाउको जुत्ता खुरुक्क फुकाल्छु र आनेकाने नगरीकन दुवै हात माथि उठाउँछु छापामार लडाकुका अगाडि आत्मसमर्पण गरिरहेको एउटा निरीह प्रहरी झैं । स्वचालित बग्ने फिताबाट मेरो बाकस निकै पर पुगेर अडिएको देख्छु । अघि बढेर बाकस समाउँछु । एक्सरे रिपोर्टमा नेगेटिव स्टोन देखिएको एउटा बिरामी समान बाकस निकै हलुका भएको पाउँछु । सुरक्षा जाँच सकेर पुनः अघि बढछु म । दायाँतिर रहेको गेट नं. ५४ देखेपछि हराएको चीज प्राप्त भएझैं यात्री प्रतीक्षालय गएर ढुक्क भई बस्छु । मनमनै दक्षिण कोरिया पुगिने भइयो अब चैं भनेर एकछिन भए पनि कल्पनामा रुमल्लिन्छु । जहाज चढ्न प्रतीक्षारत यात्रीहरूले खचाखच त्यो कक्ष वातानुकुलित रहेछ । कोही परिवारसहित, कोही युगल अनि कोही साथीसँगीका साथ बसेका यात्रीहरूका बीचमा सायद फगत एक्लो म मात्र थिएँ । सबै आआफ्ना मस्तीमा भएको देख्छु म । एक जोडी गोरा जातिका युवक र युवति पनि त्यसै प्रतीक्षालयमा सुहागरातको पूर्वाङ्गमा संलग्न पाउँछु । अर्धनग्न युवतिले युवकको अधरामृत पान गरिरहेको देखेर कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठको ‘उर्वशी’ खण्डकाव्यका यी हरफहरू एकाएक स्मृतिपटमा टल्किन्छन्— नेपालको नागरिकता जस्तै उनीहरू वंशज, जन्मसिद्ध, अङ्गीकृत, अस्थायीमध्ये कुन किसिमका लोग्नेस्वास्नी हुन् भन्ने कुरा मेरो चासोमा समावेश नभएकाले यहाँ म देखिजान्ने मात्र बनेको छु । त्यस कक्षको समग्र विहङ्गावलोकनपछि कल्पनाको वायुपङ्खी घोडामा सवार भई एकछिन भएपनि विचरण गर्छु । मेरी अर्धाङ्गिनी धर्मा टुप्लुक्क मेरा अगाडि आइपुग्छिन् । उनले पनि मेरो अधरामृत पान गरेर त्यो युवतिको सेखी झारिदिए हुन्थ्यो लागेर एउटै कुर्सीमा सँगै बसाउँछु र ती युवक र युवतिले सुन्ने गरी मेरो दुई हरफ कविता पढ्छु— धरोधर्म बूढो छु भन्ने भएन, कविता सुनाइसकेपछि धर्माले झोलाबाट ऐना झिकेर दिन्छिन् र हाँस्तै हेर्ने संकेत गर्छिन् । ऐना हेर्ने बित्तिकै म आफूलाई साठी वर्षे बूढो पाउँछु । ‘छि !’ भनेर ऐना हटाउँदा त आफू ‘पुनर्मुसिको भव !’ एकातिर रातको बाह्र बजिसकेको छ भने अर्कातिर लगभग चार/पाँच किलोमिटर जति पैदल हिंडेर शरीर लखतरान, हत्तोहरान भएको छ । कोही नबसेको—मजस्तै पीडाबोधले सताइएको एउटा लामु आराम कुर्सीमा गएर बस्छु । मेरो एकल साथी हातेबाकसले मेरा निम्ति सञ्चय गरी राखेको अलिकति काजू र किस्मिस चपाउन थालेपछि आफ्नो सामन्ती मुखको स्वार्थीपना चस्स बिझाउँछ कट्टुसको काँडो पैतालामा बिझाएजस्तै । गोडाहरू निरन्तर दुःख गर्छन्, आँखाहरू दिनमा मात्र होइन राती आधारातसम्म पनि टुसुक्क नबसी आफ्नो कार्य गरिरहन्छन् तर मुखलाई नै हसुर्न चाहिने । बिचारा गरीव किसानहरू दिलो ज्यान दिएर खेती गर्छन् तर कमाइ भित्र्याएर मुख मिठ्याउने चाहिं सामन्तीहरू । म आफ्नो मुखलाई बराल महाजनसँग तुलना गर्छु । पहाड, हाम्रो गाउँका बराल महाजनले प्रत्येक वर्ष एक हज्जार मुरी धान थन्क्याउँथे । उनको खेती गर्ने सबै गरीव किसान हुन्थे । तीमध्ये एकजनाको कथा र व्यथामा मेरा भावनाहरू केन्द्रीकृत हुँदै छचल्किन्छन्— अकिञ्चन भएकै कारण बंमहादुर लिम्बू बराल महाजनको खेत कमाउन बाध्य थियो । पच्चीस पाथीको बिउजाने खेतमा मरेर पचास मुरी धान फल्थ्यो । पैंतीस मुरी ठेक्का तिरेर उभ्रिएको अलिकति धान पनि महाजनबाट खाएको धानको पच्चीसा ब्याज र त्यसको स्याज तिर्दा सबै सकिन्थ्यो । वर्षदिनसम्म दिनरात नभनी काम गर्नेको हातमा शून्य के गर्नु बराल महाजनको प्रतिनिधि भएकै कारण सामन्ती मुखलाई भूमिसुधार लगाउँ भने बंमहादुरका प्रतिनिधि हात, गोडा जस्ता अवयवहरूले कामै गर्न नसक्ने पो हुन् कि ! काठमाडौं—बैङ्कक गर्ने थाई विमानभन्दा अझ विशाल । कुर्सी रखाइएको तरिका थाईको जस्तै— दाहिनेपट्टि दुईदुई कुर्सी र बाटो, बीचमा पाँचपाँच कुर्सी र बाटो अनि देब्रेपट्टि दुईदुई कुर्सी गरी एक लहरमा नौनौ वटा कुर्सी रहेछन् यसमा पनि । थाईभन्दा निकै ठूलो भएको हुनाले यसमा तीनसय पचहत्तर यात्री सजिलै अटाउन सक्थे । यात्रीहरूलाई सूचना र मनोरञ्जन प्रदान गर्न यत्रतत्र राखिएका भिडिओ सेट र राडारको उपयुक्त व्यवस्थाले पुष्पक विमानको आभास पाउन सकिन्थ्यो । राती दुई बजे सो यान सिओलका लागि उड्यो । यानसँगै म पनि भावहरूको अजस्र प्रवाहमा डुबुल्की मार्दै महासमुद्र माथिको सुदूर आकाशमा कतै हराइरहेको अनुभव गर्छु । केही नसंझौं भनी मनलाई दबाएर राखेपनि फुत्त भाग्छ मन । कहिले भट्टेडाँडामाथि बज्रिएको पाकिस्तानी जहाज कहिले होक्काइडो माथि आफैं बिस्फोट भएको जम्बो जेट, अनि कहिले घ्याम्पे डाँडामा ठोक्किएको थाई यान संझिएर रोमाञ्चित हुनपुग्छु । यत्तिकैमा अगाडिको भिडिओ सेटमा यान चालीस हज्जार फिटमाथि उड्दैछ भन्ने सङ्केत देखिन्छ । अब डाँडाकाँडामा ठोकिएर दुर्घटनामा नपरिने कुरामा विश्वस्त भएपनि महासमुद्रमा परिएला कि भन्ने संत्रास भने अझै विद्यमान छ । मेरो छेउको कुर्सीमा बस्ने जापानी अनुहार भएका व्यक्ति उठेर निकैबेर कतै हराउँछन् र टुप्लुक्क आइपुग्छन् । उडान समयभरि नै कोरियन लोकगीत र राष्ट्रिय गीतले जहाज गुन्जायमान हुँदा चराहरूको भाषा नबुझे पनि उनीहरूको बोली कर्णप्रिय भएझैँ मलाई पनि राम्रै लाग्छ । संसारका अति व्यस्त विमानस्थलहरूमध्ये दक्षिण कोरियाको इन्चिअन विमानस्थल पनि पर्दछ । सुन्दरताका दृष्टिले यो विमानस्थल ज्यादै सुसज्जित देखिन्छ, मानौ यो सम्पन्न परिवारबाट भर्खर अन्भाउन आँटेकी बेहुली हो । देश विदेशबाट निरन्तर ओर्लिने र उड्ने विमानमा आवतजावत गर्ने मान्छेहरू चाहिं बिहेमा आएका घर गाउँले र जन्ती हुन् । ‘बिहानीले दिनको सङ्केत गर्छ’ भने जस्तै यस विमानस्थलको अध्ययनबाट दक्षिण कोरियाको उन्नति र प्रगतिको सजिलै आँकलन गर्न सकिन्छ । वैज्ञानिक ढङ्गबाट निर्माण गरिएको यस विमानस्थलको बजार व्यवस्था निकै राम्रो छ । हाम्रो देशमा केवल मुखले मात्र महिलाको समान हक र अधिकारको कुरा हुन्छ तर त्यहाँ वास्तवमैं महिलालाई अति उच्च प्राथमिकता दिइएको पाइयो । चाहे विमानमा होस्, चाहे सुरक्षा जाँचमा होस्, चाहे बजारमा होस्, चाहे अध्यागमनमा होस् ९५% महिलाकै बाहुल्य देखियो । जहाँसुकै, जतासुकै चिटिक्क परेका युवतिहरू मन्दमुस्कानमा आफ्नो सेवा प्रदान गरिरहेका हुन्छन् । भारी बोक्ताको थकाई मेरो प्राकृतिक थकाइ थियो र यथातथ्य रूपमा थकाइ मेटिएर कति आनन्दित र कति प्रफुल्लित हुन्थें म; तर यानमा चढेर यात्रा गर्दा लागेको थकाइ अत्यन्त कृत्रिम थियो र यसलाई अत्याधुनिक मनोरञ्जनद्वारा यत्किञ्चित् पनि मेट्न सकिंदैनथ्यो । जहाजमा यात्रा गर्ने अधिकांश यात्री खाने÷पिउने काममा मस्त देखिन्थे । नास्ता र पेय पदार्थहरू इच्छानुसार निकाल्न सकिन्थ्यो, तर मसँग कोरियन सिक्का नभएकाले म अरुझैं हातमुख जोर्ने तर्फ अग्रसर हुन सकिन । हुम्लाजुम्लाको पनि अनकन्टार ठाउँमा बस्ने नेपाली काठमाडौंको व्यस्त ठाउँमा पुग्दा वाल्ल परेजस्तै अवस्थामा थिएँ होला सायद त्यहाँ म । आफ्नो सिटमा बसेर पेटी बाँधिसकेको केही क्षणमै यान बिस्तारै धावनमार्गमा अघि बढ्न थाल्यो । झ्यालको छेउमा भएकाले धावन मार्गका आसपास र अझै केही परसम्मका सुन्दरतम दृश्यहरू आँखाको नानीभित्र सुटुकसुटुक पस्तै थिए । सम्बन्धित धावनमार्गमा लाममा उभिएका सयौं यान देखेर म झल्झली सम्झिरहेको थिएँ ती यानहरू वास्तविक यान नभएर भाडाका निहुँमा कुटिएको एउटा विद्यार्थीका कारण पूर्वपश्चिम राजमार्गमा रोकिएका बस थिए अथवा यसो नभए तेलको भाउ प्रति लिटर पाँच रुपयाँ बढदा प्रति कि.मि. पाँच रुपैयाँ भाडा बढ्नुपर्छ भनी चक्काजाममा राखिएका बस थिए । धामीले ढ्याङ्ग्रो ठोक्ता ‘ढ्याङ् ढ्याङ्’को गति क्रमशः बढदै गएझैं यानको गति पनि अझ तीव्र हुँदै गइरहेको थियो । इलामको प्रसिद्ध तीर्थस्थल ‘माईपोखरी’ मा रमाइरहेका विभिन्न रङ्का र विभिन्न आकारका सुन्दर माछाझैं त्यस विमानस्थलमा एकत्रित यानहरूले आआफ्नै बन्धुबान्धवहरूमा काटाकाट र मारामार गर्ने तथाकथित मानिस भनाउँदाहरूलाई विश्वबन्धुत्वको पाठ पढाइरहेका थिए । तीव्रतम गति लिइसकेको यानले एकाएक धर्तीलाई छोड्न लाग्दा छारे रोगले भेटेको व्यक्तिलाई तीखो शब्दश्रवण र झिलिमिली दृश्यावलोकनबाट रोगले गाँजेझैं मलाई पनि पूर्वस्मृतिको बिमारले झम्ट्यो । म युवकमा प्रवेश गर्न लाग्दैको घटनावली झट्ट अगाडि आयो । इलामको मेरो जन्मघरदेखि केही माथि ‘बिब्ल्याँटे’ भन्ने स्थानमा दशैं, तिहारमा रोटेपिङ् र लिङ्गेपिङ्को मात्र भए पनि मेला लाग्थ्यो । त्यो मेला एक प्रकार तरुनी–तन्देरीका लागि मात्र थियो । दशैंतिहारजस्ता पर्वहरू रोटे पिङ्झैं प्रत्येक साल घुम्ने भएकाले आआफ्नो समयमा पिङ् खेल्ने पर्वहरू आउनेजाने गर्थे । २०१३ सालको दशैं र रोटेपिङ् मेरा स्मृतिपटमा अझै टाँसिएका छन् । त्यसबेला एउटी नितान्त अनभिज्ञ युवति रोटेपिङ्मा बसिछन् । माथि पुगेपछि उनले तलको कुरा सबै भुलिछन् हाम्रा नेताले कुर्सी पाएपछि तलका जनता भुलेझैं । माथि धुरीमा पुगेपछि तल झर्नैपर्छ भन्ने कटु थयार्थ कसैले भुल्नु हुदैन तर ती युवतिले भुलिन् । पिङ्को धुरीबाट तल झर्दा उनको मुटु चिउउव भएछ र सपनामा पिसाब गर्दा बिपनामा ओछ्यान बिग्रिन्छ नि, हो त्यस्तै नराम्रो दुर्घटना भयो । भ्रष्टाचारी नेता दोस्रो पटक पनि भोट जितेर सांसद भए जस्तै उनको पिर्का पुनः धुरीमा पुग्यो । तल झर्न लाग्दा बचेकुचेको ढिकुटी पनि सबै रित्तियो । त्यसबखत पिङ्मा बसेकाहरूलाई मात्र होइन तल रमिता हेर्न बसेका हामी जस्तालाई पनि घर फिर्किएर तिलकुशले “अपवित्र पवित्रो वा ’ गर्नुपरेको थियो । मेरो स्मृति यथास्थितिमा आइपुग्दा टाँघन्डुब्बा, सुरुङ्गाको उबडखाबड बाटो पार गर्दै पूर्व–पश्चिम राजमार्ग पुगेर विर्तामोड अथवा विराटनगरतिर सलल्ल बग्ने यात्रीबसझैं आकाश मार्गको कच्ची उकालो पार गरी कोरियन ०९३ वायुयान लगभग चालीस हजार फिटभन्दा माथिको उचाइमा रहेको आफ्नो हवाइ मार्गमा समाहित भएकाले त्यहाँ मुटु चिउउव हुने अवस्था समाप्त भइसकेको थियो । यान आफ्नो धावन मार्गमा अत्यन्त द्रुतगतिमा उड्न थालेको केही समयपछि विमानभित्र एउटा स्वप्नवत् परिदृश्यको पर्दा उद्घाटित भयो । मैले अनुभूत गरें मानौ म वैवाहिक समारोहमा उपस्थित थिएँ । त्यहाँ मजस्ता धेरै धेरै जन्ती भोजमा सामेल भई मोज गर्न लागिरहेका थिए । यानपरीहरूले हाउभाउ कटाक्षका साथ खाद्य र पेय पदार्थका यथेष्ट परिकारहरू प्रदान गर्दै गर्दा मलाई लाग्यो म लगभग पैंतीस, चालीस वर्षअघि आफ्नो जन्मस्थलमा हुने गरेका परंपरित बिहेमा जन्तीका रूपमा सामेल भइरहेको थिएँ । लगभग पन्ध्र घण्टाको लामो हवाइयात्राका क्रममा विमानभित्र गरिएको अतिथि सत्कारलाई शुद्ध नेपाली शैलीको अतिथि सत्कारसँग व्यतिरेक गर्न खोजें मैले । नयाँ मैतालु लिएर पहिलो पटक ससुराल जाने ज्वाइँलाई गरिने सत्कार र यानमा गरिने सत्कारमा गहनतम अर्थतात्विक भिन्नता दृष्टिगत भएन । मात्र प्रयोजनपरक भेदका आधारमा पृथक्झैं लाग्ने ती दुवै सत्कारहरूको उद्देश्य बाह्य रूपमा एकै किसिमको छ भन्ने कुरा सजिलै अनुमान गर्न सकिन्थ्यो । “कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदा च न’ को घेराभित्र अटाउन नसक्ने ती दुबै सत्कार फलको प्रसस्त आशा राखेर गरिएका सत्कार हुन् । त्यसो भएतापनि ती दुवैमा पृथक्ताभाष नभएको भने होइन । यसरी हेर्दा विमानको सत्कार सतही, व्यापारिक, बाह्य र स्वल्पकालीन हुन्छ भने ससुरालीको सत्कार उपर्युक्त विशेषताका अतिरिक्त गहन, व्यावहारिक, आन्तरिक र दीर्घकालीन पनि हुन्छ, तर वर्तमान समयका कथित ससुरालीले दिने सत्कारलाई हेर्ने हो भने विमानको सत्कारको पल्ला अझ भारी हुने देखिन्छ । विमान उडिरहेकै बेला पटकपटक भएका सूर्योदय र सूर्यास्तका दृश्यावलोकनले आपैंmले आपैंmलाई चिमोट्नु पर्ने परिस्थितिको सिर्जना भएको थियो । सोही अवस्थामा यानको भित्तामा राखिएका भिडिओ र टि.भि पर्दाबाट जहाज कति उचाइमा छ, कति माइलको गतिमा छ, गन्तव्यको दुरी कति छ र त्यहाँको मौसम कस्तो छ, सो दुरी पार गर्न कति समय लाग्छजस्ता विषयमा वारम्बार जानकारी प्रवाहित हुन थाल्यो । चौध घण्टा यात्रा पुरा भइसकेको र अब एक घण्टा समय लाग्ने कुरा पनि जानकारीमा आयो । झ्यालबाट तल पृथ्वीमाताको दर्शन गर्ने धोको अधुरै थियो । सोही धोको पुरा गर्न मैले झ्यालबाट तलतिर दृष्टि घुमाएँ । कतैकतै मात्र बादलका ढिस्काहरू खरायोका ससाना बच्चाझैं देखिए । हावाको प्रवाहद्वारा ढिस्काबाट छुट्टिंदै गरेका बादलका ससाना थेग्लाहरू सिमलको भुवाझैं यत्रतत्र उड्दै थिए । ती बादलका मनचिन्ते ढिस्कानाहरूलाई एकटकले हेरिरहँदा कहिले मान्छेका आकारमा, कहिले राक्षसका आकारमा, कहिले विभिन्न पशुपक्षीका आकारमा देख्न सकिन्थ्यो; अथवा यसो भनौ तिनीहरू आफुले चिताएको आकारमा देखिन्थे । बादलका ती ढिस्कनाहरूले मतिर हेरेर भन्दै थिए, ‘तिमी मान्छे भनाउँदाहरू यसरी नै प्रत्येक पल आफ्नो रूप र आकार फेरिरहन्छौ छेपाराले आफ्नो रङ् बदलेझैं ।’ अझ अघि बढ्दै जाँदा बादलका थेग्लाहरू क्रमशः अन्तध्र्यान हुँदैगए । मैले भद्रपुर–काठमाडौं उडानका क्रममा माथिबाट दृश्यावलोकन गरेका तराइ, पहाड, हिमालका रमणीय दृश्यहरूभन्दा नितान्त भिन्न दृश्यहरू दृष्टिगोचर भए त्यहाँ । एकै अनुहारका स्वप्न र सुषुप्तिलाई जेठो र माहिलोमा पर्गेल्न सकिन मैले । मेरा अक्षुण्ण दृष्टिमा लगातार जङ्गलका विशालतम फाँटहरू, तिनका बीचबीचमा रहेका असङ्ख्य ताल तलैयाहरू र कतै राक्षसाकारका हिमक्षेत्रहरू परिरहे । मानवबस्तीको किञ्चित् आभाससम्म प्राप्त गर्न नसकिने त्यो क्षेत्र देखेर म केही रोमाञ्चित पनि भएँ । बालबुद्धिको प्रमुख आतिथ्यमा भएको अन्तर्मानसिक सभामा मनले मन्तव्य दियो, “जङ्गल, ताल र हिमालको संयुक्त रूपनै ‘संयुक्त राज्य’ हो ।” आफ्नै मनले बोलेको कुरा मैले पत्याइदिएँ आफ्ना पार्टीका नेताको ढाँट कुरा तलका कार्यकर्ताले पत्याएझैं । मैले उद्धृत गरिसकें तालहरू असङ्ख्य थिए भनेर । ती तालहरमध्ये अधिकांश लघु आकारका थिए भने केही तालहरू बृहत् आकारका पनि थिए । बृहदाकारका केही तालहरूको जिउडाल हेर्दा ठ्याक्कै प्रशान्त महासागरजस्तै देखिन्थ्यो । संभवतः ती तालहरू उमेर पुगेपछि प्रशान्त महासागरलाई छोडेर त्यहाँ गई बसेका उसैका छोराछोरी हुन् । अमेरिकामा मानवजातिमा मात्र होइन समुद्रहरूमा पनि उमेर पुगेपछि बाबु–आमाको कमाइमा भर नपर्ने परम्परा रहेछ । अरु सबै कुरामा मानवजाति र समुद्रहरूमा समानता देखिए तापनि एउटा कुरा नितान्त पृथक् देखियो । त्यो के भने मान्छे अनिवार्य रूपमा परिवार नियोजन गर्दा रहेछन् तर समुद्रहरू चाहिं मुस्लिम धर्मावलम्बीझैं ‘बहु सन्तान अल्लाहका वरदान’ भनेर भक्कु छोराछोरी जन्माउँदा रहेछन् । एकपछि अर्को गर्दै बृहदाकारका तालहरूको दृश्यावलोकन गरेपछि मैले मेरो छेवैमा बसेको कोरियाली मूलको अमेरिकीसँग यसबारे आफ्नो जिज्ञासा राखें । उसले मेरो अगाडि राखिएको अमेरिकी मानचित्र पल्टाएर देखाउँदै मेरो उत्सुकता मेटायो । ‘लेक सुपेरियर’, ‘लेक मिचिगन’, ‘लेक हरन’, ‘लेक ओन्टारियो’ र ‘लेक इरि’ जस्ता बृहदाकारका लेकहरू अमेरिका र क्यानाडाको सीमामा पर्दा रहेछन् भन्ने कुरा मानचित्रबाट स्पष्ट भयो । ती लेकहरूमध्ये ‘लेक सुपेरियर’को अधिकांश भाग अमेरिकाभित्र र थोरै भाग क्यानाडाभित्र पर्दो रहेछ । त्यहाँका जङ्गल, ताल, नदीनाला आदिको हवाइ अवलोकन गर्दा थाहा भयो त्यहाँका यावत् प्राकृतिक वस्तुहरूमा कृत्रिमता मुखरित भएको छ । मैले अनुमान लगाएँ नेपालका प्राकृतिक सम्पदाहरू शतप्रतिशत प्राकृतिक भएर नै विदेशी पर्यटकहरू यसरी आकर्षित भएको हुनुपर्छ । कतै वर्गाकार, कतै वृत्ताकार, कतै आयताकार, कतै त्रिकोणाकार, कतै षट्कोणाकारमा टल्किने तालहरूको निर्मिति हेर्दा त्यहाँको प्रकृतिले विज्ञान र गणितका क्षेत्रमा पनि अग्रगति लिइसकेको कुरा छर्लङ्गियो । यति हुँदाहुँदै पनि नेपालका आध्यात्मिक तालहरूसँग त्यहाँका भौतिक तालहरूले खुलेर प्रतिष्पर्धा गर्न सक्लान् जस्तो लागेन । तालतलैया भएको क्षेत्र समाप्त भएर बस्ती तथा सहरी क्षेत्रमा प्रवेश गरेको केही समयमै विमान वासिङ्गटन डि.सि.को ‘डेलस’ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा अवतरण गर्यो । कतै सरल अनि कतै वृत्ताकार धावनमार्गमा विमान गुडिरहेका बेला म दार्जिलिङ्को तीन घुम्तीमा सर्पाकार रूपमा घुमिरहेको रेलको स्मरण गर्दै थिएँ, एकाएक ‘आँ’ गरेर मुख बाइरहेको ट्रान्जिट् गेटमा विमानले ल्याप्प आफ्नो मुख टँसायो । त्यो देखेर मलाई लाग्यो परस्पर ओठचुम्बनमा रमाउने अमेरिकी संस्कृति र त्यहाँको यान संस्कृति एकै किसिमको रहेछ । सबै यात्री विमानबाट धमाधम ओर्लिन थाले । म पनि विमान परिचारिकाको अभिवादन स्वीकार्दै अघि बढें । सोही क्रममा केही पर पुगेपछि एउटा वाणले ‘ट्रान्जिट्’ तिर देखायो भने अर्को वाणले ‘इमिग्रेगन’को सङ्केत गर्यो । म इमिग्रेसनतिर लागें । अलिक पर रहेको साँगुरो पुलबाट पार गरेपछि त्यहीं जोडिएको बसभित्र पुगिंदो रहेछ । बसमा टेक्नु अघि सुरक्षा जाँच भयो । सबै यात्री आइपुगेपछि बस निकै पर रहेको इमिग्रेसन कक्षतिर अघि बढ्यो र केहीबेरपछि सम्बन्धित कक्षमा पुगेर अडियो । अरुसँगै म पनि बसबाट ओर्लिएँ । अमेरिकी भूमिमा टेकेपछि अमेरिकी हावाले कानमा भन्यो, “तेरो मूल्यमा एकाएक बृद्धि भएको छ; तँ चौहत्तर प्रतिशतले महँगो भएको छस्; खवरदार, सस्तोतिर फर्किने विचार गर्लास् नि !” मैले सुनेको नसुन्यै गरें र इमिग्रेसन कक्षमा लाममा उभिएँ । आफ्नो पालो आयो । मैले पनि पासपोर्ट, हवाइटिकट र यानमा दिएको फारम इमिग्रेसन (अध्यागमन) अधिकारीलाई बुझाएँ । उसले अर्को फारम भरेर तुरुन्त ल्याउन निर्देशन दियो । यानभित्र दुईवटा फारम भर्नुपर्ने रहेछ, तर मलाई किन हो कोरियन केटीले एउटा मात्र फारम दिइछ, एउटा मात्र भरेको थिएँ । एक छेउमा बसेर अर्को फारम भरें । त्यो भन्सार फारम रहेछ । त्यसमा आफ्नो पोकाभित्र भएका वस्तुहरू, विशेषतः खाद्य पदार्थहरू भर्नुपर्दो रहेछ । घिउ, तेल, अचार, सिन्कीजस्ता वस्तुहरू मेरा बाकसमा थिए । यस्ता वस्तुहरू अमेरिका छिराउन पाइदैन । काठमाडौंमा मेरा धेरै साथीभाइले भनेका थिए डेलस विमानस्थलको भन्सारमा यस्ता वस्तुहरू सबै मिल्काइदिन्छ, लान दिदैन । मैले उक्त कुरा संझिएँ र फारममा खाद्य वस्तुहरू भर्ने कि नभर्ने भन्नेमा एकछिन अकमकिएँ । ‘आ, साँचो डग्दैन, झुटो तग्दैन; भर्छु नढाँटी’ भनेर रिठ्ठो नबिराई भरें । फारम बुझाएपछि सोको अध्ययन नै नगरी अध्यागमन अधिकारीले मेरो पासपोर्ट हेर्दै मलाई साध्यो “के तपाईं शिक्षण पेसामा आबद्ध हुनुहुन्छ ?” “हजुर, म शिक्षक हुँ,” मैले भनें । छिटो जानोस् र आफ्नो सामान बुझ्नुहोस्” उसले भन्यो । म सरासर अघि बढें र आफ्नो सामान बुझें । गौरवको अनुभव गर्दै मनमनै भने “धन्य शिक्षण पेसा !” दार्जिलिङ र सिक्किम प्रान्तका प्रवासी नेपालीहरू अत्यन्त उत्साह, उमङ्ग र भक्तिभावपूर्वक प्रत्येक वर्ष भानुजयन्ती मनाउँछन् । उनीहरू यसलाई राष्ट्रिय पर्वका रूपमा लिन्छन् । धेरै ठाउँमा उनीहरूले भानुभक्तको प्रतिमा पनि स्थापना गरेका छन् । प्रवासी दाजुभाइ, दिदीबहिनीहरूकै सक्रियता र पहलमा भानुजयन्तीका दिन त्यहाँको सर्कारले सार्वजनिक विदाको घोषणा पनि गरेको छ । यस कुराको स्मरणले म नेपालको वंशज नागरिक निहुर्मुन्टी ‘न’ हुन्छु । मलाई आत्मग्लानीले पिरोल्छ, तर म एकजना निरीह मान्छेले के गर्न सक्छु, के भन्न सक्छु पिरोलिनु बाहेक । मैले भन्न सक्ने कुरा, गर्नसक्ने कुरा एकमात्र छ । म मनमनै भन्छु — ‘थुक्क हाम्रा देशका माथिल्लो ओहदामा बस्ने ठूलाबडा भनाउँदाहरूले डाडुमा पानी तताएर त्यसैमा डुबेर मर्नु नि !’ दार्जिलिङ र सिक्किममा भानुजयन्ती मनाउने गरेको कुरा मैले धेरै पटक सुनेको र एकदुई पटक देखेको कुरा हो । भानुजयन्ती दार्जिलिङ र सिक्किममा मात्र मनाउँछन् भन्ने गहिरो विश्वास बोकिरहेका बेला म अर्को ठाउँबाट पनि त्यसैगरी प्रभावित भएको छु । त्यो ठाउँ नजिक छैन । टाढा छ, धेरै टाढा, जहाँ दिउसो हुँदा यहाँ रात हुन्छ । त्यही दिन र रातको फरक भएका ठाउँका आप्रवासी नेपालीले भानुभक्तप्रति गरेका हार्दिक :श्रद्धाभावको कुरा हो यो । १६ जुलाई २००६ मध्यान्ह १२ बजे भर्जिनियाको डेलस अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको अवतरण कक्षबाट इमिग्रेसन पार गर्नासाथ गोपी (ज्वाइँ उहाँको एकजना साथी र म कारबाट हुइँकियौ उडब्रिजतिर । जेफ्रिज आर डीसँग जोडिएको १४३०२ नं.को विशाल आवासभवनको एपार्टमेन्ट नं. ११०८ मा छोरी ज्वाइँको आवास छ । प्रतिघण्टा ५५ माइलको गतिमा गुडेको कारलाई डेरामा पुग्न लगभग ४५ मिनेट लाग्यो । छोरी कृष्णा, नाति अभिषेक र अमृतलाई आँखाले अघाउन्जेल पान गरेपछि मेरो चिरप्रतीक्षित इच्छा पूर्ण भयो । १०÷१५ मिनट थकाइ मारेपछि मैले थाहा पाएँ त्यसैदिन त्यहीं नजिकैको ‘लिसिल्भ्यानिया पार्क’ मा १९३औं भानुजयन्ती धुमधामका साथ सम्पन्न भइरहेको छ । त्यस दिन आइतबार परेको हुनाले भानुजयन्ती पनि त्यसै दिन मनाइएको रहेछ । कामको व्यस्तताले विदाको दिन भानुजयन्ती मनाउनु त्यहाँको बाध्यता हो भन्ने कुरा पछि थाहा पाइयो । ‘अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज’ (अनेसास) द्वारा आयोजित भएको हुनाले पनि सो समारोह भव्य एवं महत्त्वपूर्ण थियो । म त्यहाँ पुग्ने कुरा थाहा पाएर अनेसासका संस्थापक अध्यक्ष होमनाथ सुवेदीले मलाईसमेत लिएर आउन गोपीजीलाई निम्ता दिइसक्नु भएको रहेछ । सो कुरा थाहा पाएपछि त मेरा भुईँमा खुट्टा रहेनन् । २३÷२४ घण्टे जेट यात्राबाट लागेको थकाइले एकाएक सुइँकुच्चा ठोकेछ । मैले छोटो स्नान गरें । चिया र बिस्कुटको नास्तापछि गोपीजी, म र नाति अभिषेक लाग्यौं भानुजयन्ती समारोह स्थलतिर । कार द्रुतगतिमा चिप्लिरहेको थियो । म नयाँ नयाँ रमणीय दृश्यहरूलाई आँखाका: नानीभित्र लुकाउँदै एकछिन भएपनि शोचमग्न भएँ । भानुभक्तलाई मैले सानैमा चिनेको थिएँ उनको ‘रामायण’ र ‘बधुशिक्षा’ का केही श्लोकबाट । मेरी मावलकी हजुर आमाले म आठ वर्षको छँदा सिकाएको निम्न लिखित श्लोक पनि झट्ट मेरा मगजमा आयो— साँचो बोल्नु नबोल्नु बात कहिल्यै झूटो भन्याको रति । आखिर् मर्नु छ पाउनू छ उति फल् याहाँ गर्याको जति । ‘बधुशिक्षा’ मेरी आमाले पनि हजुरआमाबाट श्रुतिका रूपमा कण्ठस्थ गरेका श्लोकहरू सुनाउनुहुन्थ्यो । विवाहमा भन्ने श्लोकको लयमा लामो लेग्रो तानेर भन्दा सारै मीठो सुनिन्थ्यो । यसरी भन्न मेरी आमा निरक्षर भए पनि सारै सिपालु हुनुहुन्थ्यो । हजुर आमा र आमाको प्रभाव परेर होला अहिले पनि मलाई भानुभक्तद्वारा प्रयुक्त छन्दहरू गाउन औधी मनपर्छ । मेरा पूर्वस्मृतिहरू तरङ्गित हुँदै एकै क्षणमा मलाई भेट्न आइपुगे । मलाई चैं काठमाडौंदेखि अत्यन्त द्रुतगतिमा उड्ने जहाजमा उड्दा पनि २४ घण्टा जति लागेको थियो; तर मेरा ५५ वर्ष अघिका स्मृतिहरू एक निमेषमा अमेरिका पुगे; प्रकाशको गतिलाई पनि जिते; छक्क परें म । अमेरिका पुग्नेबित्तिकै भानुजयन्तीमा भाग लिन पाउनु मेरा लागि लर्तरो कुरा थिएन । वास्तवमा म भानुभक्तको भक्त नै रहेछु जस्तो लाग्यो । यहाँ म भन्ने गर्थें भानुभक्तको पुनर्जन्म दार्जिलिङ र सिक्किममा भएको छ, तर त्यहाँ पुगेपछि मैले यताको कुरा भुसुक्कै बिर्सिएँछु । उतैको कुरामात्र स्मरणमा आएछ, ‘भानुभक्तले अमेरिकाको ‘ग्रिनकार्ड’ मात्र होइन नागरिकता नै लिएछन् । डलरको लोभ देखाएर राम्राराम्रा कवि, साहित्यकार, गायक, नेता, अभिनेता, अभिनेतृ सबै अमेरिकाले तानिसकेछ जस्तो लाग्यो । मनमा अनेक तर्कवितर्कहरू खेलाउँदा खेलाउँदै थाहै नपाई ‘लिसिल्भ्यानिया पार्क’ आइपुगेछ । म सानो देशको सानो मान्छे । सोच पनि सानै थियो । मनमनै विचार गर्दै थिएँ लिसिल्भ्यानिया पार्क रत्नपार्क जस्तै अथवा त्यो भन्दा अलिक ठूलो होला । बिघ्न भए वरिपरि कम्पाउन्ड वाल लगाएको होला । त्यहाँभित्र अलेलि फूलबारी होला । तरुनी तन्देरीले इस्क गर्ने ठाउँ र भुटेका मकै र भटमास खाँदै उग्राउने ठाउँ होला । त्यो भन्दा बढी भए देखीदेखी होइन अलिक छेलिएर कुकुरासनमा कम्पाउण्डवाल भिजाउने ठाउँ होला । अझ धेरै भए सार्वजनिक शौचालय पनि होला तर रत्नपार्कको जस्तो घुँडाघुँडा आउने सु र दैलै उघार्न नसकिने गरी भरिएको आची चाहिं अलिक नहोला, किनभने त्यो काठमाडौं थिएन, अमेरिका थियो । तर ती मेरा सबै अनुमानित कल्पनाहरू नेपालको वार्षिक बजेटजस्तै पचहत्तर प्रतिशत घाटा भए ।म एकछिन त वाल्ल परिरहें लाटाले पापा देखेजस्तै । केहीबेर पछि अलिक होस आयो, नियन्त्रित भएँ र आफैंले आफैंलाई प्रश्न गर्न थालें—“लौ भन् त तँ, यस पार्कमा कुन कुराको कमी छ पार्कको छेउमा विशाल पोटोम्याक नदी छैन कि त्यस नदीमा सवार गरी मनोरञ्जन प्राप्त गर्ने स्टिमरहरू छैनन् कि फुटबल, भलिबल र अन्य अमेरिकी खेलका लागि खेल मैदान छैनन् कि पोटोम्याक नदीको वरिपरि रमणीय जङ्गल छैन कि पिकनिक स्थल छैन कि सभासमारोहका लागि आवश्यक पर्ने घरहरू छैनन् कि गाडी पार्किङ् क्षेत्र छैन कि त्यहाँको वातावरण सुन्दर एवं शान्त छैन कि यसो नदी किनारमा आँखा घुमाउँदा भेडाबाख्रा, देउतेबोका र पठेक्रीझैं बैंसले मात्तिएका खैरे खैरेनी उन्मुक्त रुपमा नाङ्गै खर्किएका छैनन् कि के छैन म आफैंलाई उत्तर दिन्छु — ‘हो सबैथोक छ, चिताए जत्ति अथवा त्यो भन्दा पनि बढी । तर नदी किनार भए पनि बिहारी र नेपालीजस्तो लाम लागेर हग्ने र कुकुरासनमा तुर्क्याउने मान्छे ओखती लाग्छ भने पनि पाइँदैन । हामी १९३ औं भानुजयन्ती समारोहस्थल पुग्यौं । भर्खर भर्खर मात्र कार्यक्रम प्रारम्भ भएको रहेछ । साहित्यकार होमनाथ सुवेदीसँग नामले परिचय थियो तर अनुहारले थिएन । गोपीजी र मेरो कथासंग्रह अन्तर्व्यथा आजको मार्फत उहाँले मेरो परिचय पाइसक्नु भएको रहेछ । उहाँ विशेष अतिथिको आसनमा बस्नुभएको थियो । गोपीजीले कानमा गएर केही भन्नासाथ उहाँ जुरुक्क उठेर मलाई भेट्न आउनु भयो । परिचय पश्चात् उद्घोषकलाई मेरो नाम र परिचय टिपाउनुभो र मैले पनि नवआगन्तुक अतिथिका आसनमा बस्ने सौभाग्य पाएँ । अनेसासको आयोजनामा सो समारोह भएको हुनाले सभापतिको आसनमा अनेसासका सभापति मोहन सिटौला हुनुहुन्थ्यो भने प्रमुख अतिथिमा अमेरिकाका लागि नेपाली राजदूतावासका चार्ज डि. एफियर्स श्री रुद्रप्रसाद नेपाल हुनुहुन्थ्यो । त्यस क्षेत्रमा रहदै आउनु भएका अन्य व्यक्तित्वमा डा. बलराम अर्याल, भीम रेग्मी, एच. वि. भण्डारी, कमला प्रसाईं, कवि एवं निबन्धकार गोविन्द गिरी ‘प्रेरणा’ र अन्य धेरै महिला र पुरुषको उपस्थिति थियो । माला लगाएर फोटामा सजिएका भानुभक्तलाई मनमनै नमन गरें । वायुयानको धङ्धङी सँगुलै थियो । सोही कारणले हुनसक्छ बेलाबेला सिद्धिचरणलाईझैं ‘स्वप्न गगनबाट सुशीतलजल बर्सन्थ्यो रिमझिम’ । अमेरिकाभित्र पनि नेपाल रहेछ; म्याग्दी र रम्घा रहेछ भन्ने थाहा पाएर होला गर्वले हात्तीको जत्रै मुटूभयो । आदि कविको आफ्नै इच्छाले हुनसक्छ सो समारोहमा भानुभक्तकै जन्मस्थल छेउछाउका व्यक्तित्वहरूको उपस्थिति बढी थियो, उहाँहरू कै उत्साह र उमङ्ग बढी थियो सद्भावना, श्रद्धा र प्रेम बढी थियो । भानुभक्तका भक्त होमनाथ सुवेदीले आफ्नो मन्तव्यको क्रममा भानुभक्तको घर पुनर्निमाण गर्ने कुरा उठाउँदा र त्यसलाई उपस्थित सबैले तालीद्वारा समर्थन गर्दा मेरो मन थामिएन । आफ्नो दुई थोपा आँसूले मैले पनि होमनाथ सुवेदीको भनाइलाई साथ दिएँ । आर्थिक सहयोग भने पनि, जे भने पनि मेरा निम्ति त्यही अमूल्य थियो । त्यही अर्पिएँ आदि कविलाई । आदिकविको घर पुनर्निर्माण गर्ने भनेको के होला भन्ने कुरा मनमा उठ्यो । एकछिनमा त्यसको उत्तर थाहा पाएँ आदिकविको घर भनेको नेपाल हो । नेपालकै पुनर्निर्माण गर्ने भनेको होला जस्तो लाग्यो । अर्को मनले भन्यो आदिकविको सालिक तोड्नेहरूले यसो गर्न देलान् त ल एक छिनका लागि दिए अरे तर विदेशी सहयोग हसुर्न बानी परेका कावाहरूले भानुभक्तका लागि जुटाएको पवित्र सहयोग चप्काइदिए भने फेरि मन कुइँक्क घुम्यो र भन्यो, “आफ्नो देशको माया गर्ने देशभक्तहरू मिलेर सहयोगको सदुपयोग गर्नुपर्छ ।” आदिकविको जन्म जयन्तीमा काव्य चर्चा हुनु नितान्त जरुरी छ भन्ने कुरा आयोजकले राम्रोसँग बुझेका रहेछन्; किनभने समारोहको अधिकांश समय काव्य चर्चामै बितेको थियो । कवयत्री कमला प्रसाईंको कविता संग्रह ‘म बिनाको मेरो जीवन’ र कवि मोहन सिटौलाको कवितासंग्रह ‘नयाँ मुलुकको नाद’ को विमोचन सोही समारोहका आकर्षण थिए । कमला प्रसाईंका कविता आफ्नै दुःखसुखका अनुभव र अनुभूतिका झिल्का र थोपा हुन् भन्ने कुरा कवयत्री स्वयम्बाट थाहा पाउन सकियो भने ‘सिटौलाको कविता नितान्त नवीन र मौलिक बिम्ब विधानमा उनिएको छ’ भनेर समालोचक एच्.बि. भण्डारीले आफ्नो समालोचकीय टिप्पणीमा उल्लेख गर्नुभएको थियो । समारोहमा भएको प्रतियोगितात्मक खुला कवि गोष्ठीमा विभिन्न कविहरूले आआफ्ना कविता वाचन गर्नुभएको थियो । त्यहाँ तुङ्गनाथ उपाध्यायको ‘श्रद्धासुमन’ प्रथम, हस्त गौतमको ‘आमाको व्यथा’ द्वितीय र दिनेश त्रिपाठीको ‘शब्दहीन देश’ तृतीय घोषित भएका थिए । त्यसैगरी सोही अवसरमा खुला प्रतियोगितात्मक बाल कविता गोष्ठी पनि सम्पन्न भएको थियो । त्यसमा आशिष सिटौला, प्रसन्न सिटौला र अमित श्रेष्ठ क्रमशः पहिला, दोस्रा र तेस्रा भएका थिए । अप्रतियोगी कविका रूपमा कविता पाठ गर्ने अन्य कविहरूमा नारायण अधिकारी, कपिल सिटौला, डा. हरिराज भट्टराई, नितेश अधिकारी, कमला प्रसाईं, प्रेम संग्रौला, टीका पुन, गोविन्द गिरी ‘प्रेरणा’, कविन्द्र सिटौला, मधु शर्मा, कल्पना सुवेदी, मोहन सिटौला र म स्वयं पनि थिएँ । मैले आफूलाई त्यति कुशल कवि ठान्ने गरेको छुइन, तर त्यहाँ मैले सुनाएको ‘गयो जीवनै बैंस जाँदै गएन’ भन्ने छन्दोबद्ध कविताले निकै ठूलो प्रशंसा पायो । त्यहाँ उपस्थित सबैलाई घत लागेछ क्यार । अत्यन्त चाखपूर्वक मेरो कविता सुनेको पाएँ मैले । डा. हरिराज भट्टराईले त राम्रो, राम्रो धेरै राम्रो भनेर मलाई धाप पनि मार्नुभयो । त्यो समाचार भर्जिनिया र डि.सि. सबैतिर फैलिएछ । मलाई भेट्ने धेरैजसोले ‘तपाईंले भानुजयन्तीमा धेरै राम्रो कविता सुनाउनु भएछ नि, आफूले त सुन्न पाइएन !’ भनेर दुःख मनाउ गरेको पनि सुने । कवि एवं साहित्यकार होमनाथ सुवेदी र उहाँकी श्रीमती नन्दादेवी सुवेदीबाट त झन् धेरै प्रशंसा पाएको छु मैले । त्यसो त नेपालमा विशेष गरेर झापामा भएका गोष्ठीहरूमा पनि उक्त कविताले प्रशंसा पाएको छ ताली पाएको छ । जे होस् त्यो प्रशंसा र ताली मैले पाएको होइन कविताले पाएको हो, सोही कविताले पाएको हो । मैले प्रशंसा पाउने भए यसभन्दा अघि पनि निकै कविता लेखेको छु जस्तो लाग्छ, खोइ पाएँ प्रशंसा खोइ पाएँ ताली जे होस् एउटा कविता मात्र भए पनि यसो हेर्नुहुने भएछ । समुद्र पारी गएर पनि अलेली नाम कमाएर आयो । आफुले डलर कमाउन नसके पनि एउटा कविताले नाम अलिकति भए पनि कमायो । आफैंलाई स्यावास् । भानुजयन्तीको कुरा गर्दागर्दै कलम झन्नै ‘आफूजयन्ती’ तिर रड्किएछ । अँ उक्त कायक्रमको अर्को आकर्षण प्रतियोगितात्मक भलिबल खेल थियो । सो खेलका लागि बाल्टिमोर निवासी मोहन थापाले ‘अनेसास–भानुभक्त मेमोरियल गोरखबहादुर थापा रनर कप’ को व्यवस्था गर्नु भएको थियो । सो भलिबल खेल प्रतियोगितात्मक भए पनि अत्यन्त सौहाद्र्रपूर्ण भलिबल खेल थियो । छ्यात्छ्याती नेपालीले खेलेजस्तो, नेपालभित्रै खेलेजस्तो अनि भानुभक्तकै रम्घामा खेलेजस्तो खेल थियो त्यो । छेवैमा बगिरहेको ‘पोटोम्याक’ नदी बग्न छोडेर निर्निमेष गोल हेरिरहेको थियो । नेपालका अधिकांश नदीहरू— मेची, कनकाई, कोशी, नारायणी, गण्डकी, कर्णाली, भेरी, सेती, महाकाली स्त्रीलिङ्गी छन् भने फेवा, रारा, माईपोखरीजस्ता प्रसिद्ध तालहरू पनि स्त्रीलिङ्गीनै छन् । यिनीहरूको नाम सुन्नेबित्तिकै, स्मरण गर्नेबित्तिकै मनका अशुद्ध मयलहरू एकाएक स्वच्छ बन्दछन्, पवित्र बन्दछन् । मानसिक स्नानबाट पवित्र भएपछि दैहिक स्नानको आवश्यकता नै पर्दैन रहेछ । खैरेहरूले राखेको ‘पोटोम्याक’ नामले नदी संझाउने होइन बरु बिर्साउने काम गर्छ । तर जेहोस्, जस्तोहोस् जलाशय देखेपछि हाम्रो मन त्यसैत्यसै द्रवीभूत हुँदो रहेछ, त्यसै पग्लिएर आउँदो रहेछ; मनैले भए पनि चुर्लुम्म डुबेर स्नान गर्न मन लाग्दो रहेछ । त्यहाँ भौतिक रूपले मनोरञ्जनका लागि ‘पोटोम्याक’ प्रिय देखिन्छ तापनि हाम्रालागि त्यो पवित्र गङ्गा हो । नदी र जलाशयको प्राकृतिक महत्त्व नबुझ्नेहरूले हाम्रो देशका नदी र जलाशयहरू दूषित बनाएका छन् तर यस कुरामा अमेरिकीहरू हामीभन्दा सयौंगुणा अघि छन्, तर भौतिक रूपमा उनीहरू अघि भए पनि आध्यात्मिक रूपमा भने उनीहरू हामीभन्दा धेरै पछि छन् । म हाम्रा स्त्रीलिङ्गी नदीहरूको कुरा गर्दैथिएँ, मातृरूपा नदीहरूको कुरा गर्दै थिएँ । अंग्रेजहरूका नदीहरू हाम्रा नदीसँग तुलनीय छैनन् भन्दै थिएँ । वास्तवमा अंग्रेजका नदीहरू निर्जीव वस्तुहुन्, मात्र एच२ओ को सूत्रमा निर्मित द्रव पदार्थ । उनीहरूको शब्दकोशमै लिङ्गभेदक क्रियापद छैन भने नदी कसरी स्त्रीलिङ्गी होस् त । मध्यान्तरको समय व्यतीत हुनासाथ पुनः खेल चालु भयो । मेरा आँखाका नानीहरू ‘पोटोम्याक’बाट कुइँक्क घुमे खेलमैदानतिर । ‘काली गण्डकी ए’ र ‘काली गण्डकी बी’ का बीच भएको प्रतियोगितात्मक खेलमा जसले जिते पनि आखिर नेपाली कै विजय हुन्थ्यो र ‘काली गण्डकी’ कै विजय हुन्थ्यो । उडब्रिजको ‘लिसिल्भ्यानिया पार्क’ को त्यो खेलमैदान मेरा आँखामा नेपालमय बनेको थियो । खेलाडी को ‘नेपाली‘, दर्शक को ‘नेपाली’, आयोजक को ‘नेपाली’, प्रायोजक को ‘नेपाली’ । सबै प्रश्नको उत्तर एउटै थियो ‘नेपाली’ । त्यस खेलमा खेल्ने खेलाडीहरू पक्कै पनि नेपालका विभिन्न क्षेत्र, अञ्चल, जिल्लासँग सम्बन्धित होलान्, यो मेरो निजी भनाइ थियो । आफ्नो विचारको पुष्टिका निमित्त खेलाडीको परिचय जान्न चाहें मैले । दर्शकमध्ये एकजनासँग खेलाडीको नाम भएको कागज रहेछ, मागेर पढें र आफ्नो डायरीमा टिपें । मैले टिपेका नाममा ‘काली गण्डकी ए’ बाट खेल्ने खेलाडीको नाम यसप्रकार थियो ः १= मोहन थापा (क्याप्टन ताकाम धारापानी, म्याग्दी, २= मोहन बानिया, बेनी, म्याग्दी ३. डम्बर कार्की, राखु, म्याग्दी ४. निलम थापा, चिमखोला म्याग्दी ५. लायन बूढा, रुकुम ६. शक्ति रेग्मी । त्यसैगरी ‘काली गण्डकी बी’ टिमबाट खेल्ने खेलाडीहरू यसप्रकार थिए ः १. राम तिलिजा (क्याप्टन चिमखोला, म्याग्दी २. टीका पुन, चिमखोला म्याग्दी ३ लोकमान पुन, चिमखोला, म्याग्दी ४. गङ्गा पुन, दोवा म्याग्दी, ५. प्रेम लिम्बू, ह्वाकु, तेह्रथुम, ६. सुरेश लामा, नारायणगढ, चितवन । प्रस्तुत खेलमा खेम भट्टचन, म्याग्दीले अम्पायरको भूमिका निर्वाह गर्नुभएको थियो । अमेरिकाको एउटा सानो ठाउँमा अम्पायर समेत ९ जना खेलाडी म्याग्दीसँग सम्बन्धित हुनु मेरा लागि चानचुने कुरा थिएन । यसबाहेक समारोहमा उपस्थितमध्ये दुई जना –साहित्यकार होमनाथ सुवेदी र उहाँकी धर्मपत्नी म्याग्दीकै हुनुहुन्थ्यो । मैले नचिनेका अरु पनि हुनुहुन्थ्यो होला । यसरी हेर्दा सो आदिकवि जयन्ती मनाउनेमा मूलतः गण्डकीले र अंशतः म्याग्दीले अग्रस्थान ओगटेको थियो, यो मेरो नितान्त व्यक्तिगत हेराइ हो । त्यस समारोहमा उपस्थित सबैको उत्साह, उमङ्ग र श्रद्धाभाव देख्ता पछिपछि दार्जिलिङ् र सिक्किमलाई पनि अमेरिकाको यस क्षेत्रले उछिन्छ कि जस्तो लाग्यो । हुन त आदिकवि तनहुँ र म्याग्दीका मात्र होइनन् । उनी प्रत्येक देशवासीका हुन्, प्रत्येक गोर्खालीका हुन्, प्रत्येक प्रवासीका हुन् अनि प्रत्येक आप्रवासीका हुन् सबैलाई चेतना भया । तर भानुभक्तलाई आफ्नो बनाउने कार्यका लागि दार्जिलिङ, सिक्किम र भर्जिनियाका: साहित्यप्रेमी, संस्कृतिप्रेमी व्यक्तित्वहरूलाई हामीले गुरु थाप्नु पर्छ होला जस्तो लाग्छ । छोरी कृष्णाको प्रसुतीहुने समय जतिजति नजिकिंदै जान्थ्यो त्यतित्यति हाम्रो मन कुँडिंदै जान्थ्यो । मभन्दा पनि धर्मा अझ पीडित थिइन्; किनभने ब्याएको गाईलाई मात्र प्रसूतीजन्य पीडाबोध हुन्छ । पाँच, छ जना सन्तानको जन्म दिइसकेकी धर्माले तत्सम्बन्धमा आजका हल्का फुल्का पी.एच्.डी.भन्दा धेरै अनुभव प्राप्त गरेकी थिइन् । पढेर जान्नेभन्दा परेर जान्नेकोअनुभव कता हो कता माथि हुन्छ । एक पटक पनि नब्याएकी महिला प्रसूती विषयमा पी.एच.डी. नै किन नहोस् त्यसलाई वास्तविक प्रसूतीपीडाबोध हुदैन । त्यस्ता महिला डाक्टर र सामान्य पुरुषले प्रसूती महिलाप्रति सहानुभूति जनाउँदै ‘कठैबरी’ भन्नुमा वास्तविक भिन्नता छैन होला जस्तो लाग्छ । यसो भन्नुको तात्पर्य के हो भने छोरीका विषयमा मेराभन्दा बढ्ता पीर धर्मालाई भएको थियो । छोरी अमेरिकाजस्तो सर्वसम्पन्न देशमा बसेकी हुनाले हामीले त्यस्तो औधी चिन्ता लिनुपर्ने कुरा थिएन, तर ‘बाबुआमाको मन छोराछोरी माथि’ भन्ने कुरा ध्रुवसत्य जस्तै भएको हुनाले अमेरिकी सम्पन्नताका कुरा स्वतः ओझेलमा परेजस्ता भए । म पूर्वस्मृतिको नाउमा चढेर भूतकालिक महासागरमा हेलिन पुगें । विक्रम संवत् २०२६ मा ठूली छोरी कृष्णा जन्मिंदाको घटना मेरा स्मृतिपटमा आयो । त्यसबेला पनि म सुरुङ्गामै शिक्षण गर्थें । धर्मा दुईतीन महिनाअघि आफ्नो माइतघर लक्ष्मीपुर (इलाम) गएकी थिइन् । प्रसूतीबिमार लागेको दुई दिनपछि मैले थाहा पाएँ । विद्यालयमा बिदा लिएर तेस्रो दिन म लक्ष्मीपुर पुगें । म त्यहाँ पुग्दा उनी सिकिस्त भइसकेकी थिइन् । तीन दिनदेखि उनकी आमा र ठुल्यामाले उनको हेरविचार गर्दै आउनु भएको थियो तापनि असामान्य परिस्थितिले गर्दा उनलाई डाक्टरको उपचार आवश्यक थियो । म पुगेको भोलिपल्ट बिहान उनी अझ साह्र्रै भइन् । इलाम पुग्न पैदल चारघण्टा मात्र लाग्ने भए पनि दुर्गम भएकाले बोकेर त्यहाँ पुर्याउन असम्भव थियो । के गर्ने र के नगर्नेको द्वन्द्वबाट पीडित म किं कर्तव्यविमूढ भएँ । धर्माको आर्तनादले मेरो मुटुमा धाँजा पारिसकेको थियो । डाँको छोडेर रुन मन लाग्दालाग्दै पनि म सकिरहेको थिइन । किन सकिरहेको थिइन भन्ने कुरा पाठकले नै अनुमान लगाउन सक्नुहुनेछ । त्यसताका धर्माको कान्छो भाइ प्रकाश करफोक विद्यामन्दिरमा अध्ययन गर्थे । घरबाट धाउन टाढा भएकाले उनी आइतबारेमै डेरा गरी बस्थे । संयोगवस प्रकाश पनि म पुगेकै दिन घर आएका रहेछन् । प्रसवपीडाको चरम अवस्था देखेर उनलाई अब माल्दिदी बाँच्दिन भन्ने लागेछ । अर्काको दुःख हेरेर बस्न नसक्ने उनको स्वभाव अहिले पनि परिवर्तन भएको छैन । दिदीका छेउमा आएर उनी क्वाँक्वाँ रुन थाले । उनी भन्दैथिएँ – ‘माल्दिदीलाई हामी सबै भएर बचाउनु पर्छ, मर्न दिनु हुदैन ।’ नभन्दै धर्माको दिन आइपुगेको रहेनछ ससुरा बा तलाबाट तल ओर्लिनु भयो र सोध्नुभयो, ‘यो कान्छालाई पनि बेथा लाग्यो कि किन रुन्छ नाथे ?’ ‘माल्दिदी मर्ने भै’, अर्कापटि फर्केर प्रकाशले भने । त्यसबेलासम्म उहाँलाई त्यस्तो साह्रो बिमार लागेको छ भन्ने थाहा रहेनछ । उहाँले प्राकृतिक रूपमै बच्चा जन्मन्छ भन्ने ठान्नु भएको रहेछ र छोरासँग ठट्टा गर्नुभएको रहेछ । उहाँ अलिक ठट्यौलो स्वभावको हुनुहुन्थ्यो । धर्मकर्म भनेपछि भुतुक्क हुने उहाँ दयालु, समाजसेवी एवं अतिथिसेवापरायण हुनुहुन्थ्यो । ‘उमाकान्त दाहाल’ इलाम र झापाका लागि कुनै अपरिचित नाम होइन; उहाँलाई प्रायः सबैले चिन्थे । उहाँले अत्यन्त भावुक र संवेदनशील भएर भन्नु भयो, “तुरुन्त घोडा लिएर इलाम जानू र कम्पाउण्डर पूर्णलाल श्रेष्ठलाई लिएर आउनू ।” कमलकान्त दाइ (जेठान म र रघुपति माल्दाइ घोडा कसेर इलामतिर लाग्यौं । एकदम चाँडोचाँडो हिंडेर गयौं । लगभग तीन घण्टामा इलाम पुगिएछ । कम्पाउन्डर पूर्णलाल आफ्नो दवाई दोकानमै रहेछन् । पूर्णलाल श्रेष्ठसँग मेरो सामान्य परिचय थियो । म उनलाई राम्रैसँग चिन्थे भने उनी चाहिं परिचय दिएपछि मात्र चिन्थे मलाई । मैले नमस्ते गर्दै भने, “एउटी महिला उपचारको अभावमा मृत्युसँग संघर्ष गरिरहेकी छे । उसको उद्धार गरी जीवनदान दिनुप¥यो पूर्णलाल दाइ भ्याउदिन नभन्दिनुहोला कृपया ।” त्यसै मौकामा कमल दाइले पनि अरु बेलीबिस्तार गर्दै अनुरोध गर्नुभयो । पूर्णलालले काइँकुइँ नगरी सामग्री र औषधिहरू झोलामा हाले । उनलाई घोडामा चढाएर हामी तुरुन्तै फर्कियौं । फर्केर आउँदा तीनघण्टा तीस मिनेट लागेछ । हामी बेलुकाको तीन बजे आइपुगेका थियौं । त्यसबेला धर्मा मृत्युको संघारमा थिइन् । उनलाई त्यस्तो बेहोस अवस्थामा पाउँदा मलाई उनी बाँच्छिन् जस्तो लागेन; तर पूर्णलालले पन्ध्र, बीस मिनेटभित्रै गर्भबाट शिशु निकाल्दै भने, धन्न आधा घण्टा छिटो भएको हुनाले आमा र शिशु दुवै बाँचे; नत्र दुवै मर्ने थिए । प्रसूती गराएको केहीबेरपछि धर्मा होसमा आइन् । उनले आँखा खोलेपछि हामी सबैका आँखाबाट हर्षाश्रुका धारा बगे । त्यसबेला मैले पूर्णलाललाई देवताका रूपमा हेरें । अभैm पनि म उनलाई संझने गर्छु । मनले उनको आदर सम्मान गर्छु । त्यसबेला धर्मा र छोरी कृष्णाको जीवन दान दिन सहयोग गर्ने प्रकाश भाइलाई मैले हृदयबाट आभार प्रकट गरें, धन्यवाद दिएँ । अभैm पनि म गुन संझिएर उनको प्रशंसा गर्छु । त्यस घटनामा सहयोगीको भूमिका निर्वाह गर्ने ससुरा (उमाकान्त दहाल) लाई सदासर्वदा नतमस्तक भएर श्रद्धासुमन अर्पण गर्छु र जीवनभर गरी नै रहन्छु । आफ्नै घरपरिवारसँग सम्बन्धित उक्त घटनाको आदि र मध्य दुवै दुःखद थिए तापनि यसको परिणाम सुखमय अथवा सुखान्त थियो । तर अचेल मैले देखी जानेका र सुनी जानेका प्रायः यस्ता प्रसुतीपरक घटनाको परिणाम अत्यन्त दुःखदायी बन्न पुगेको छ । गएका दुई वर्षभित्र भएका घटनाहरू अनगिन्ती छन्; तीमध्ये केही घटनाहरू यस्ता छन् जुन घटना मानसपटबाट कहिल्यै उड्दैनन्, कहिल्यै मेटिंदैनन् । स्थायी मसीका अक्षरभैंm जस्ताको तस्तै चहकिला भएर बसेका छन् । सुरुङ्गाजस्तो सुगम ठाउँमा पनि उप्रेती साइँलाकी जेठी बुहारीले प्रसूतीजन्य कारणबाट आफ्नो ज्यान गुमाउनु परेको कुरा संझेर म छक्क पर्नेगर्छु । अर्की एउटी गरीव परिवारकी महिलालाई हारगुहार गरी धरानको ठूलै अस्पतालमा समयमै पु¥याइएको भएता पनि भर्नाका लागि राख्नुपर्ने धरौटीको अभाव र त्यहाँका कर्मचारी, नर्स र डाक्टरसमेतका कारण इमर्जेन्सी वार्डभित्र पस्नै नपाई बाहिरै उनले मृत्यु वरण गरेकी थिइन् । यस्ता अनगिन्ती हृदयविदारक घटनाहरू संझेर मुटु छियाछिया हुन्छ । सुरुङ्गाकी कमला श्रेष्ठको कथा त्यस्तै हृदयविदारक छ । केही महिना अघिको कुरा हो उनलाई प्रसववेदनाले छोयो । सहन नसक्ने स्थितिमा पुगेपछि उनका अभिभावकले एम्बुलेन्समा हालेर घोपातिर लगे । जाँदाजाँदै सो एम्बुलेन्स केर्खामा पुगेपछि बन्दकर्ताका बन्दरनाइकेहरूले गाडीभित्र प्रसववेदनाले उचालिंदै पछारिंदै गरिरहेकी निर्दोष अवलालाई ढुङ्गाले हिर्काएर ठहरै पारे । नेपालमा घटेका यस्ता घटनाहरू संझिएपछि अमेरिकामा पनि यस्तै त होला नि जस्तो लागेर आउँछ । यस्तो लाग्नु स्वाभाविक पनि हो । अमेरिकाको मातृ मृत्युदर, शिशु मृत्युदर, औसत आयु र स्वास्थ्यसम्बन्धी अत्यन्त उच्च कोटिको व्यवस्था देखेर तत्सम्बन्धमा मैले यसअघि गरेका यावत् कल्पनाहरू गल्र्यामगुर्लुम भए भूकम्पद्वारा भत्किएको घरझैं । मैले सोचें जे भयो राम्रै भयो; मेरा पूर्वकल्पनाहरू एकाएक उत्तरआधुनिक बने । परम्परा ढल्नु, बिग्रनु र भताभुङ्ङ हुनु ‘उत्तर आधुनिकता’ हो; मैले सुनेको कुरा, पढेको कुरा, बुझेको कुरा सत्य सावित भयो । गम्म फुलेंर भ्यागुतो भएँ म । मेरा पूर्वानुमानहरू अमूर्त अथवा निराकार बने तापनि मैले भर्जिनियाका केही अस्पतालहरूको सामान्य अवलोकन गर्ने मौका पाएको थिएँ । त्यहाँका अस्पतालको प्रमुख विशेषता भनेको चित्ताकर्षक सरसफाइ र मनोरम वातावरण नै हो । अस्पतालको सरसफाइ र उपयुक्त वातावरण निर्माण गर्न अस्पताल–प्रशासनको मात्र प्रयासले संभव हुदैन, त्यसमा आम नागरिकको चेतना युक्त सहभागिता चाहिन्छ भन्ने कुरा प्रमाणित भयो । त्यहाँका अस्पताल र स्वास्थ्य–संस्थाहरू हाम्रा लागि वास्तविक भूस्वर्ग हुन् । अस्पताल परिसरभित्र पाइला टेक्नेवित्तिकै बिमारीले पचास प्रतिशत बिमार कम भएको अनुभव गर्छ । अस्पतालभित्र पसेपछि सबै कुरा बिर्सिएर त्यहीं बसिरहुँ जस्तो लाग्छ जब कि हाम्रा अस्पतालमा बिमारी लिएर जाने सारसँउंदो मानिस पनि सिकिस्त हुन्छ । अस्पतालबाट नबाहिरिउन्जेल ऊ पानी बेगरको जिउँदो माछो बन्छ । अमेरिकी अस्पतालका शैय्यामा रहेका बिमारीहरूको हेर्चाह अत्यन्त सतर्कताका साथ गरिन्छ । प्रसूतीजन्य बिमारबाट पीडित महिलाहरूको देखभालमा अझ बढी होसियारी अपनाइन्छ । शिशुको जन्म नभइन्जेल आमाको र गर्भाशयमा रहेका शिशुको मुटुको धड्कन, नाडी, रक्तचाप, पाठेघरको खुम्च्याइ आदि कुराहरूको बारम्बार नापजाँच भइरहन्छ । यस्तो कार्य मोनिटरद्वारा गरिन्छ । एकजना बिमारीका लागि न्यूनतम एक नर्स र आवश्यकता अनुसार वार्डमै डाक्टरको उपलब्धता त्यहाँका अस्पताल र स्वास्थ्यसंस्थाको अपरिहार्यता हो । त्यहाँका डाक्टर र नर्सहरूको मीठो मिजास, सदाशयता र आत्मीय व्यवहार बिमारीका निमित्त वास्तविक खोराक बन्न सक्छन् भन्ने कुरा त्यहाँका डाक्टर र नर्सले मात्र बुझेका रहेछन् । अमेरिकामा स्वास्थ्य सेवा ज्यादै महँगो छ । एउटा साधारण प्रसूती गराउँदाको बिल लगभग १६ हजार अमेरिकी डलर अर्थात् १० लाख ४० हजार नेपाली रुपयाँसम्म आउँछ । बिमित गर्भवतीको शुल्क बिमा कम्पनीले बेहोर्छ भने आकस्मिक (इमर्जेन्सी) रूपमा भर्ना भएका गर्भवती वा अन्य विमारीले शुल्क तिर्नु पर्दैन, किनभने अमेरिकामा आकस्मिक सेवा निशुल्क हुन्छ । तर सामान्य अवस्थामा भर्नाभएका बिमारीको हकमा पूरा शुल्क लाग्छ । मैले अमेरिका गएर जानेबुझेसम्म के हो भने त्यहाँ अग्रिम शुल्क तिर्नु वा धरौटी राख्नु पर्दैन । अस्पतालमा भर्ना भएपछि बिमारीको जे जसरी उपचार हुनुपर्ने हो अस्पताल स्वयंले गर्छ । शैय्याबाट निस्कने बेलामा पनि उसले केही तिर्नुपर्दैन । ऊ सरासर आफ्नो घर या डेरामा जान सक्छ । सात दिनपछि हुलाकबाट बिल आउँछ । त्यसबेला मात्र आफ्नो उपचारमा कति शुल्क लागेछ भन्ने उसले थाहा पाउँछ । तिर्न सक्ने अवस्था छ भने उसले तिर्छ नत्र सम्बन्धित ठाउँमा गएर तिर्न नसक्ने कारणहरू देखाई निवेदन दिन्छ । स्वास्थ्य विभाग, संस्था वा अस्पतालले बुझ्दा वा अनुसन्धान गर्दा वास्तविक रूपमै ऊ तिर्न नसक्ने देखिएमा आंशिक मिनाहा वा पूर्ण मिनाहा पनि पाउन सक्छ । उसले तिर्नुपर्ने रकमलाई अलेलि गर्दै प्रत्येक महिना तिर्दैजान पनि पाउँछ । त्यहाँ कुनै गरीवले स्वास्थ्यसेवाबाट वञ्चित भएर ज्यान गुमाउनु पर्दैन; गरीवहरूका लागि यो उदाहरणीय एवं प्रशंसनीय व्यवस्था हो । सरकारी वा प्राइवेट जुनसुकै अस्पतालमा यो व्यवस्था लागु छ । के मात्र फरक हो भने बिमारीका लागि मिनाहा दिइएको रकम सर्कारले सम्बन्धित अस्पताललाई उपलब्ध गराउँछ । यहाँ हो भने हातमा पैसा नहुने बिमारी अस्पतालमा पस्नै नपाई बाहिरै मर्छ । धरौटी राख्नेसम्म पैसा भएको मदौरु अस्पताल वा नर्सिङ् होम छिर्नसम्म त पाउँछ तर त्यहाँका नर्स र डाक्टरले लेखिदिएको अनावश्यक दवाइ र परीक्षणको बिल तिर्न नसकेर अस्पताल वा नर्सिङ् होमको बन्धक भई त्यहीं कुहुन्छ । छोरी कृष्णा उडब्रिज (भर्जिनिया) को ‘पाटोम्याक कम्युनिटी हस्पिटल’ को ‘माटर्निटी वार्ड’मा सुत्केरी भएकी हुन् भन्ने कुरा यसभन्दा अघि पनि उल्लेख भइसकेको छ । यो प्राइवेट हस्पिटल हो । कृष्णालाई सुत्केरी गराउन लगभग साठी घण्टा (अढाइ दिन) त्यस अस्पतालमा राख्नु परेको थियो । त्यहाँ उनले एकदमै भरपर्दो सेवा पाएकी थिइन् । यति छोटो अवधिमै अस्पतालले सुत्केरीलाई स्वस्थ बनाउँदो रहेछ । जेठो नाति अभिषेक काठमाडौंको नामी एवं सुविधासम्पन्न सरकारी प्रसूतीगृहमा जन्मिएको थियो । यहाँको प्रसूतीसेवा र त्यहाँको प्रसूतीसेवाको राम्ररी तुलना गर्न पाइन् कृष्णाले । उनका अनुभवमा अमेरिकाको प्रसूतीसेवा नेपालकोभन्दा अधिकतम स्तरीय र भरपर्दो थियो । छोरी सुत्केरी भएको एक हप्तापछि ‘पोटोम्याक हस्पिटल’ले हुलाकबाट बिल पठायो । पन्ध्र हजार पाँचसय अमेरिकी डलर (नेपाली रुपयाँ दश लाख आठ हजार) को अजङ्गको बिल देखेर म झण्डै बेहोस भएँ । तीन वर्षदेखि अमेरिकामै बस्दै आएका भए तापनि त्यो बिलले छोरीज्वाइँलाई धेरै तर्सायो । वास्तवमै अकल्पनीय बिल थियो त्यो । यहाँ हो भने घरखेत बेच्दा पनि बिल तिर्न हम्मेहम्मे पर्छ । निकैबेरसम्म त्यो ‘जाइन्ट बिल’द्वारा भग्न मनस्थितिमा रह्यौं हामी सबै । नेपाली मानसिकताले अँठ्याएपछि सर्पले भ्यागुतो समातेजस्तै भएका थियौं हामी । एक घण्टापछि त्यस बिलरुपी विषले अलिक छोडेछ, हामी होसमा आयौं । तत्काल गोपीजी अस्पतालतिर दौडनु भयो । त्यहाँको सम्बन्धित विभागमा हाजिर हुनुभयो र अस्पतालको बिल तिर्न नसक्ने कुरा निवेदन गर्नुभयो । अस्पतालले एउटा फर्म दियो र आफ्नो आम्दानी खर्चको विवरणसहित सो फरम भरी एकहप्ताभित्र बुझाउन निर्देशन दियो । गोपीजीले अस्पतालबाट प्राप्त फारम भरी त्यसका साथमा आफ्नो वार्षिक आय–व्यय विवरण र शतप्रतिशत शुल्क मिनाहा पाऊँ भन्ने निवेदनसमेत नत्थी गरी अस्पतालमा बुझाउनु भयो । बुझाएको दुई हप्तापछि भर्जिनियाको स्वास्थ्य विभागबाट एउटा पत्र आयो । त्यस पत्रमा लेखिएको थियो ‘यहाँले तिर्नुपर्ने जम्मा बिलमध्ये ६ हजार डलर मात्र मिनाहा भएकाले सो बाहेकको रकम एकमुष्ट बुझाउनु होला; अथवा किस्ताबन्दीका रूपमा बुझाउने भए सम्बन्धित अस्पतालमा एक हप्ताभित्र उपस्थित भई संझौता गर्नुहोला ।’ यहाँ बुझ्नुपर्ने कुरा के छ भने अस्पताल स्वयंले कुनै पनि बिमारीको बिलको रकम मिनाहा दिंदैन । बिमारीका तर्पmबाट भरिएको फारम प्रमाणित गरी अस्पतालले अमेरिकी सरकारको सम्बन्धित विभाग वा अफिसमा पठाउँछ । त्यहाँ बिमारीको आर्थिक अवस्थाको जाँचबुझ वा अनुसन्धान गरी तिर्न नसक्ने ठहरेमा उसले तिर्नुपर्ने शुल्क सम्बन्धित अस्पतालमा अनुदानका रूपमा पठाउँछ । सरकारले जति रकम अस्पतालमा पठाउँछ त्यति मात्र मिनाहा भएको ठहर्छ । नौ हजार पाँचसय डलर तिर्नुपर्ने भएकाले गोपीजीले दोस्रो पटक अस्पताल गई पूर्ववत् आय–व्यय विवरणसाथ फारम पेस गर्नुभयो । अघिल्लो पटकभैंm दुई हप्ता पछि सम्बन्धित सरकारी कार्यालयबाट अर्को पत्र आयो । त्यसमा तीनहजार मिनाहा, छ हजार पाँचसय तिर्नुपर्ने लेखिएको थियो । गोपीजीले तेस्रो पटक पुनः पूर्ववत् फारम पेस गर्नुभयो । त्यसको दुई हप्ता पछि तीन हजार पाँचसय मिनाहा भई तीनहजार तिर्नु पर्ने भन्ने सर्कारी पत्र प्राप्त भयो । अभैm एकपटक फरम भर्छु भनेर उहाँले चौथो पटक पनि फारम भरेर सम्बन्धित अस्पतालमा पेस गर्नुभयो । दुई हप्तापछि पुनः पत्र आयो । यस पटक दुई हजार मिनाहा र एक हजार तिर्नुपर्ने भएछ । पाँचौ पटक पनि फारम भरेर पेस गरेको भए सो एक हजार डलर पनि मिनाहा हुन्थ्यो होला, तर उहाँले भर्नुभएन । अस्पताल गएर प्रतिमहिना पचास डलर तिर्ने संझौता गरेर आउनु भएछ । आकस्मिक रूपमा अमेरिकी अस्पतालमा भर्ना भएका प्रसूती र अन्य बिमारीको स्वास्थ्योपचार पूर्ण निशुल्क हुन्छ । यो कुरा स्पष्ट भइसकेको छ । यस बाहेक अन्य कुरामा पनि निःशुल्क हुँदो हो; तर मैले थाहा पाएको एउटा यथार्थ यहाँ उल्लेख गर्दैछु । राम छेत्री चार, पाँच वर्ष अघिदेखि भनिर्जनियामा बस्दै आएका आप्रवासी नेपाली हुन् । परारको साल राम कार्कीकी श्रीमती लक्ष्मी पनि कसोकसो गरेर विद्यार्थी भिसामा त्यहीं पुगिछिन् । उनको लोग्ने अवैध भए पनि उनी वैध थिइन् । प्रकृतिलाई वैध, अवैध छुट्याइरहन आवश्यक थिएन; उसले आफ्नो धर्म निर्वाह गर्यो । लक्ष्मी गर्भवती भइन् । त्यसको तीन महिनादेखि नियमित रूपमा अस्पताल गएर परीक्षण गराउनुपर्ने त्यहाँको नियम थियो । आफ्नो लोग्नेका साथ लागेर लक्ष्मी पहिलो पटक जचाउन अस्पताल पुगिन् । अस्पतालले ‘गर्भवती स्वास्थ्य परीक्षण कार्ड’ दियो भर्नका लागि । कार्डमा लोग्नेको नाम लेख्ने ठाउँ थियो । उसको नामसँगै अमेरिकी नागरिकता नम्बर, सामाजिक सुरक्षा कार्ड नम्बर, वर्क पर्मिट कार्ड नम्बर, भिसा नम्बरमध्ये कुनै एक त्यहाँ उल्लेख गर्नुपर्ने भयो । राम कार्कीसँग माथिको कुनै एक पनि नभएकाले त्यसदिन नजँचाई फर्किए उनीहरू । लोग्नेको नाउँ लेख्ने कि नलेख्ने भन्ने कुरामा उनीहरूलाई द्विविधा भयो । अमेरिकामै दुईवटा सन्तान जन्माइ सकेकी एउटी अनुभवी महिलासँग लक्ष्मीको सम्पर्क भयो । उनले आफ्ना सबै कुरा ती महिलालाई सुनाइन् । ती महिलाले भनिन् “तिम्रो भाग्य पल्टिने भो लक्ष्मी बहिनी । म तिमीलाई ‘दुवै हातमा लड्डु’ हुने उपाय बताइदिन्छु । मेरा दुईदुई जना नानी अस्पतालमा जन्मिए । उपाय थाहा नपाएर धेरै डलर खर्च गर्नु प¥यो, हुनसम्म भयो ।” ‘अँ दिदी भन्नु न त लोग्नेको ठाउँमा के लेख्नु ?” लक्ष्मीले भनिन् । ती महिलाले भनिन्, “लोग्नेको नाम लेख्नुपर्ने ठाउँमा कसैको नाम पनि नलेख्ने, मात्र ‘ब्वाइ फ्रेन्ड’ लेख्ने ।” महिलाको कुरा सुनेर लक्ष्मीको अनुहार अलिक बिग्रियो । महिलाले पुनः थपिन्, “के अनुहार बिगाछर्यौ बहिनी, यसभन्दा उत्तम कार्य अमेरिकामा सायदै होला । कथं अर्को बच्चा जन्मिने भो भने म पनि लोग्नेका ठाउँमा ‘ब्वाइ फ्रेन्ड’ नै लेख्छु । किन त्यसो गर्नुपर्यो भन्छ्यौ होला । हेर, त्यसो ग¥यौ भने अहिलेदेखि नजन्मिउन्जेलसम्म र जन्मिएपछि त्यो नानी अठार वर्ष नपुगुन्जेलसम्मको सबै खर्च सर्कारले नै बेहोर्छ । त्यति मात्र कहाँ हो र तिमीजस्तो विद्यार्थीले बतासे बच्चा जन्माउँदा त तिम्रो स्वास्थ्य उपचार मात्र निःशुल्क होइन तिम्रो पढाइ पनि निःशुल्क हुन्छ । बाबु बेगरको छोरा जन्माउने भनेर अस्पतालले तिमीलाई धन्यवाद, बधाइका साथै पुरस्कार पनि दिन्छ । कलेजले पार्टटाइम नोकरी पनि दिन्छ । नापैm नाफा, घाटा कतै छैन बतासे बच्चा जन्माउनेलाई । आफ्नो लोग्नेबाट बच्चा जन्माउनेलाई करैकर, बतासे बच्चा जन्माउनेलाई तरैतर छ यहाँ । सामाजिक मान्यता पनि अरुको भन्दा बढी, त्यसैले यहाँका महिलाहरू दुई, तीनवटा छोराछोरी जन्माएर मात्र आपूmले मन परेका सँग बिहे गर्छन् । कुरा जति गरे पनि त्यही हो । मैले आफ्नै बैनीजस्तो लागेर राम्रो अर्ती उपदेश गरेकी हुँ ।” भोलिपल्ट राम छेत्री र लक्ष्मी अस्पताल पुगे । रामले आफ्नै हातले आफ्नो नाम लेख्ने ठाउँमा ‘ब्वाइ फ्रेन्ड’ लेखे । कार्ड पेस गरेको एकछिनमा लक्ष्मी परीक्षण कक्षमा पसिन् । कार्ड पढिसक्नेबित्तिकै त्यहाँ रहेका तीन जना डक्टरले एकसाथ धन्यवाद र बधाइ दिए र पालैपालो गरेर लक्ष्मीका गालामा म्वाइ खाए । त्यसपछि उनको परीक्षणको श्री गणेश भयो र क्रमश; अघि बढ्यो । एक भेटमा लक्ष्मीले मसँग भनिन, “ म प्रसूती भएको अहिले एक वर्ष बितिसकेको छ तर मलाई उपाय बताउने दिदीको भनाइमा अलिकति पनि फरक परेको छैन ।”छोरी कृष्णाको प्रसुतीहुने समय जतिजति नजिकिंदै जान्थ्यो त्यतित्यति हाम्रंो मन कँुडिंदै जान्थ्यो । मभन्दा पनि धर्मा अझ पीडित थिइन्; किनभने ब्याएको गाईलाई मात्र प्रसूतीजन्य पीडाबोध हुन्छ । पाँच, छ जना सन्तानको जन्म दिइसकेकी धर्माले तत्सम्बन्धमा आजका हल्का फुल्का पी.एच्.डी.भन्दा धेरै अनुभव प्राप्त गरेकी थिइन् । पढेर जान्नेभन्दा परेर जान्नेकोअनुभव कता हो कता माथि हुन्छ । एक पटक पनि नब्याएकी महिला प्रसूती विषयमा पी.एच.डी. नै किन नहोस् त्यसलाई वास्तविक प्रसूतीपीडाबोध हुदैन । त्यस्ता महिला डाक्टर र सामान्य पुरुषले प्रसूती महिलाप्रति सहानुभूति जनाउँदै ‘कठैबरी’ भन्नुमा वास्तविक भिन्नता छैन होला जस्तो लाग्छ । यसो भन्नुको तात्पर्य के हो भने छोरीका विषयमा मेराभन्दा बढ्ता पीर धर्मालाई भएको थियो । छोरी अमेरिकाजस्तो सर्वसम्पन्न देशमा बसेकी हुनाले हामीले त्यस्तो औधी चिन्ता लिनुपर्ने कुरा थिएन, तर ‘बाबुआमाको मन छोराछोरी माथि’ भन्ने कुरा ध्रुवसत्य जस्तै भएको हुनाले अमेरिकी सम्पन्नताका कुरा स्वतः ओझेलमा परेजस्ता भए । म पूर्वस्मृतिको नाउमा चढेर भूतकालिक महासागरमा हेलिन पुगें । विक्रम संवत् २०२६ मा ठूली छोरी कृष्णा जन्मिंदाको घटना मेरा स्मृतिपटमा आयो । त्यसबेला पनि म सुरुङ्गामै शिक्षण गर्थें । धर्मा दुईतीन महिनाअघि आफ्नो माइतघर लक्ष्मीपुर (इलाम) गएकी थिइन् । प्रसूतीबिमार लागेको दुई दिनपछि मैले थाहा पाएँ । विद्यालयमा बिदा लिएर तेस्रो दिन म लक्ष्मीपुर पुगें । म त्यहाँ पुग्दा उनी सिकिस्त भइसकेकी थिइन् । तीन दिनदेखि उनकी आमा र ठुल्यामाले उनको हेरविचार गर्दै आउनु भएको थियो तापनि असामान्य परिस्थितिले गर्दा उनलाई डाक्टरको उपचार आवश्यक थियो । म पुगेको भोलिपल्ट बिहान उनी अझ साह्र्रै भइन् । इलाम पुग्न पैदल चारघण्टा मात्र लाग्ने भए पनि दुर्गम भएकाले बोकेर त्यहाँ पु¥याउन असम्भव थियो । के गर्ने र के नगर्नेको द्वन्द्वबाट पीडित म किं कर्तव्यविमूढ भएँ । धर्माको आर्तनादले मेरो मुटुमा धाँजा पारिसकेको थियो । डाँको छोडेर रुन मन लाग्दालाग्दै पनि म सकिरहेको थिइन । किन सकिरहेको थिइन भन्ने कुरा पाठकले नै अनुमान लगाउन सक्नुहुनेछ । त्यसताका धर्माको कान्छो भाइ प्रकाश करफोक विद्यामन्दिरमा अध्ययन गर्थे । घरबाट धाउन टाढा भएकाले उनी आइतबारेमै डेरा गरी बस्थे । संयोगवस प्रकाश पनि म पुगेकै दिन घर आएका रहेछन् । प्रसवपीडाको चरम अवस्था देखेर उनलाई अब माल्दिदी बाँच्दिन भन्ने लागेछ । अर्काको दुःख हेरेर बस्न नसक्ने उनको स्वभाव अहिले पनि परिवर्तन भएको छैन । दिदीका छेउमा आएर उनी क्वाँक्वाँ रुन थाले । उनी भन्दैथिएँ – ‘माल्दिदीलाई हामी सबै भएर बचाउनु पर्छ, मर्न दिनु हुदैन ।’ नभन्दै धर्माको दिन आइपुगेको रहेनछ ससुरा बा तलाबाट तल ओर्लिनु भयो र सोध्नुभयो, ‘यो कान्छालाई पनि बेथा लाग्यो कि किन रुन्छ नाथे ?’ ‘माल्दिदी मर्ने भै’, अर्कापटि फर्केर प्रकाशले भने । त्यसबेलासम्म उहाँलाई त्यस्तो साह्रो बिमार लागेको छ भन्ने थाहा रहेनछ । उहाँले प्राकृतिक रूपमै बच्चा जन्मन्छ भन्ने ठान्नु भएको रहेछ र छोरासँग ठट्टा गर्नुभएको रहेछ । उहाँ अलिक ठट्यौलो स्वभावको हुनुहुन्थ्यो । धर्मकर्म भनेपछि भुतुक्क हुने उहाँ दयालु, समाजसेवी एवं अतिथिसेवा परायण हुनुहुन्थ्यो । ‘उमाकान्त दाहाल’ इलाम र झापाका लागि कुनै अपरिचित नाम होइन; उहाँलाई प्रायः सबैले चिन्थे । उहाँले अत्यन्त भावुक र संवेदनशील भएर भन्नु भयो, “तुरुन्त घोडा लिएर इलाम जानू र कम्पाउण्डर पूर्णलाल श्रेष्ठलाई लिएर आउनू ।” कमलकान्त दाइ (जेठान म र रघुपति माल्दाइ घोडा कसेर इलामतिर लाग्यौं । एकदम चाँडोचाँडो हिंडेर गयौं । लगभग तीन घण्टामा इलाम पुगिएछ । कम्पाउन्डर पूर्णलाल आफ्नो दवाई दोकानमै रहेछन् । पूर्णलाल श्रेष्ठसँग मेरो सामान्य परिचय थियो । म उनलाई राम्रैसँग चिन्थे भने उनी चाहिं परिचय दिएपछि मात्र चिन्थे मलाई । मैले नमस्ते गर्दै भने, “एउटी महिला उपचारको अभावमा मृत्युसँग संघर्ष गरिरहेकी छे । उसको उद्धार गरी जीवनदान दिनुप¥यो पूर्णलाल दाइ भ्याउदिन नभन्दिनुहोला कृपया ।” त्यसै मौकामा कमल दाइले पनि अरु बेलीबिस्तार गर्दै अनुरोध गर्नुभयो । पूर्णलालले काइँकुइँ नगरी सामग्री र औषधिहरू झोलामा हाले । उनलाई घोडामा चढाएर हामी तुरुन्तै फर्कियौं । फर्केर आउँदा तीनघण्टा तीस मिनेट लागेछ । हामी बेलुकाको तीन बजे आइपुगेका थियौं । त्यसबेला धर्मा मृत्युको संघारमा थिइन् । उनलाई त्यस्तो बेहोस अवस्थामा पाउँदा मलाई उनी बाँच्छिन् जस्तो लागेन; तर पूर्णलालले पन्ध्र, बीस मिनेटभित्रै गर्भबाट शिशु निकाल्दै भने, धन्न आधा घण्टा छिटो भएको हुनाले आमा र शिशु दुवै बाँचे; नत्र दुवै मर्ने थिए । प्रसूती गराएको केहीबेरपछि धर्मा होसमा आइन् । उनले आँखा खोलेपछि हामी सबैका आँखाबाट हर्षाश्रुका धारा बगे । त्यसबेला मैले पूर्णलाललाई देवताका रूपमा हेरें । अझै पनि म उनलाई संझने गर्छु । मनले उनको आदर सम्मान गर्छु । त्यसबेला धर्मा र छोरी कृष्णाको जीवन दान दिन सहयोग गर्ने प्रकाश भाइलाई मैले हृदयबाट आभार प्रकट गरें, धन्यवाद दिएँ । त्यस घटनामा सहयोगीको भूमिका निर्वाह गर्ने ससुरा (उमाकान्त दहाल) लाई सदासर्वदा नतमस्तक भएर श्रद्धासुमन अर्पण गर्छु र जीवनभर गरी नै रहन्छु । आफ्नै घरपरिवारसँग सम्बन्धित उक्त घटनाको आदि र मध्य दुवै दुःखद थिए तापनि यसको परिणाम सुखमय अथवा सुखान्त थियो । तर अचेल मैले देखी जानेका र सुनी जानेका प्रायः यस्ता प्रसुतीपरक घटनाको परिणाम अत्यन्त दुःखदायी बन्न पुगेको छ । गएका दुई वर्षभित्र भएका घटनाहरू अनगिन्ती छन्; तीमध्ये केही घटनाहरू यस्ता छन् जुन घटना मानसपटबाट कहिल्यै उड्दैनन्, कहिल्यै मेटिंदैनन् । स्थायी मसीका चहकिला अक्षर भएर बसेका छन् । सुरुङ्गाजस्तो सुगम ठाउँमा पनि उप्रेती साइँलाकी जेठी बुहारीले प्रसूतीजन्य कारणबाट आफ्नो ज्यान गुमाउनु परेको कुरा संझेर म छक्क पर्नेगर्छु । अर्की एउटी गरीव परिवारकी महिलालाई हारगुहार गरी धरानको ठूलै अस्पतालमा समयमै पु¥याइएको भएता पनि भर्नाका लागि राख्नुपर्ने धरौटीको अभाव र त्यहाँका कर्मचारी, नर्स र डाक्टरसमेतका कारण इमर्जेन्सी वार्डभित्र पस्नै नपाई बाहिरै उनले मृत्यु वरण गरेकी थिइन् । यस्ता अनगिन्ती हृदयविदारक घटनाहरू संझेर मुटु छियाछिया हुन्छ । सुरुङ्गाकी कमला श्रेष्ठको कथा त्यस्तै हृदयविदारक छ । केही महिना अघिको कुरा हो उनलाई प्रसववेदनाले छोयो । सहन नसक्ने स्थितिमा पुगेपछि उनका अभिभावकले एम्बुलेन्समा हालेर घोपातिर लगे । जाँदाजाँदै सो एम्बुलेन्स केर्खामा पुगेपछि बन्दकर्ताका बन्दरनाइकेहरूले गाडीभित्र प्रसववेदनाले उचालिंदै पछारिंदै गरिरहेकी निर्दोष अवलालाई ढुङ्गाले हिर्काएर ठहरै पारे । नेपालमा घटेका यस्ता घटनाहरू संझिएपछि अमेरिकामा पनि यस्तै त होला नि जस्तो लागेर आउँछ । यस्तो लाग्नु स्वाभाविक पनि हो । अमेरिकाको मातृ मृत्युदर, शिशु मृत्युदर, औसत आयु र स्वास्थ्यसम्बन्धी अत्यन्त उच्च कोटिको व्यवस्था देखेर तत्सम्बन्धमा मैले यसअघि गरेका यावत् कल्पनाहरू गल्र्यामगुर्लुम भए भूकम्पद्वारा भत्किएको घरभैंm । मैले सोचें जे भयो राम्रै भयो; मेरा पूर्वकल्पनाहरू एकाएक उत्तरआधुनिक बने । परम्परा ढल्नु, बिग्रनु र भताभुङ्ङ हुनु ‘उत्तर आधुनिकता’ हो; मैले सुनेको कुरा, पढेको कुरा, बुझेको कुरा सत्य सावित भयो । गम्म फुलें भ्यागुतो फुलेभैंm । मेरा पूर्वानुमानहरू अमूर्त अथवा निराकार बने तापनि मैले भर्जिनियाका केही अस्पतालहरूको सामान्य अवलोकन गर्ने मौका पाएको थिएँ । त्यहाँका अस्पतालको प्रमुख विशेषता भनेको चित्ताकर्षक सरसफाइ र मनोरम वातावरण नै हो । अस्पतालको सरसफाइ र उपयुक्त वातावरण निर्माण गर्न अस्पताल–प्रशासनको मात्र प्रयासले संभव हुदैन, त्यसमा आम नागरिकको चेतना युक्त सहभागिता चाहिन्छ भन्ने कुरा प्रमाणित भयो । त्यहाँका अस्पताल र स्वास्थ्य–संस्थाहरू हाम्रा लागि वास्तविक भूस्वर्ग हुन् । अस्पताल परिसरभित्र पाइला टेक्नेवित्तिकै बिमारीले पचास प्रतिशत बिमार कम भएको अनुभव गर्छ । अस्पतालभित्र पसेपछि सबै कुरा बिर्सिएर त्यहीं बसिरहुँ जस्तो लाग्छ जब कि हाम्रा अस्पतालमा बिमारी लिएर जाने सारसँउंदो मानिस पनि सिकिस्त हुन्छ । अस्पतालबाट नबाहिरिउन्जेल ऊ पानी बेगरको जिउँदो माछो बन्छ । अमेरिकी अस्पतालका शैøयामा रहेका बिमारीहरूको हेर्चाह अत्यन्त सतर्कताका साथ गरिन्छ । प्रसूतीजन्य बिमारबाट पीडित महिलाहरूको देखभालमा अझ बढी होसियारी अपनाइन्छ । शिशुको जन्म नभइन्जेल आमाको र गर्भाशयमा रहेका शिशुको मुटुको धड्कन, नाडी, रक्तचाप, पाठेघरको खुम्च्याइ आदि कुराहरूको बारम्बार नापजाँच भइरहन्छ । यस्तो कार्य मोनिटरद्वारा गरिन्छ । एकजना बिमारीका लागि न्यूनतम एक नर्स र आवश्यकता अनुसार वार्डमै डाक्टरको उपलब्धता त्यहाँका अस्पताल र स्वास्थ्यसंस्थाको अपरिहार्यता हो । त्यहाँका डाक्टर र नर्सहरूको मीठो मिजास, सदाशयता र आत्मीय व्यवहार बिमारीका निमित्त वास्तविक खोराक बन्न सक्छन् भन्ने कुरा त्यहाँका डाक्टर र नर्सले मात्र बुझेका रहेछन् । अमेरिकामा स्वास्थ्य सेवा ज्यादै महँगो छ । एउटा साधारण प्रसूती गराउँदाको बिल लगभग १६ हजार अमेरिकी डलर अर्थात् १० लाख ४० हजार नेपाली रुपयाँसम्म आउँछ । बिमित गर्भवतीको शुल्क बिमा कम्पनीले बेहोर्छ भने आकस्मिक (इमर्जेन्सी) रूपमा भर्ना भएका गर्भवती वा अन्य विमारीले शुल्क तिर्नु पर्दैन, किनभने अमेरिकामा आकस्मिक सेवा निशुल्क हुन्छ । तर सामान्य अवस्थामा भर्नाभएका बिमारीको हकमा पूरा शुल्क लाग्छ । मैले अमेरिका गएर जानेबुझेसम्म के हो भने त्यहाँ अग्रिम शुल्क तिर्नु वा धरौटी राख्नु पर्दैन । अस्पतालमा भर्ना भएपछि बिमारीको जे जसरी उपचार हुनुपर्ने हो अस्पताल स्वयंले गर्छ । शैय्याबाट निस्कने बेलामा पनि उसले केही तिर्नुपर्दैन । ऊ सरासर आफ्नो घर या डेरामा जान सक्छ । सात दिनपछि हुलाकबाट बिल आउँछ । त्यसबेला मात्र आफ्नो उपचारमा कति शुल्क लागेछ भन्ने उसले थाहा पाउँछ । तिर्न सक्ने अवस्था छ भने उसले तिर्छ नत्र सम्बन्धित ठाउँमा गएर तिर्न नसक्ने कारणहरू देखाई निवेदन दिन्छ । स्वास्थ्य विभाग, संस्था वा अस्पतालले बुझ्दा वा अनुसन्धान गर्दा वास्तविक रूपमै ऊ तिर्न नसक्ने देखिएमा आंशिक मिनाहा वा पूर्ण मिनाहा पनि पाउन सक्छ । उसले तिर्नुपर्ने रकमलाई अलेलि गर्दै प्रत्येक महिना तिर्दैजान पनि पाउँछ । त्यहाँ कुनै गरीवले स्वास्थ्यसेवाबाट वञ्चित भएर ज्यान गुमाउनु पर्दैन; गरीवहरूका लागि यो उदाहरणीय एवं प्रशंसनीय व्यवस्था हो । सरकारी वा प्राइवेट जुनसुकै अस्पतालमा यो व्यवस्था लागु छ । के मात्र फरक हो भने बिमारीका लागि मिनाहा दिइएको रकम सर्कारले सम्बन्धित अस्पताललाई उपलब्ध गराउँछ । यहाँ हो भने हातमा पैसा नहुने बिमारी अस्पतालमा पस्नै नपाई बाहिरै मर्छ । धरौटी राख्नेसम्म पैसा भएको मदौरु अस्पताल वा नर्सिङ् होम छिर्नसम्म त पाउँछ तर त्यहाँका नर्स र डाक्टरले लेखिदिएको अनावश्यक दवाइ र परीक्षणको बिल तिर्न नसकेर अस्पताल वा नर्सिङ् होमको बन्धक भई त्यहीं कुहुन्छ । छोरी कृष्णा उडब्रिज (भर्जिनिया) को ‘पाटोम्याक कम्युनिटी हस्पिटल’ को ‘माटर्निटी वार्ड’मा सुत्केरी भएकी हुन् भन्ने कुरा यसभन्दा अघि पनि उल्लेख भइसकेको छ । यो प्राइवेट हस्पिटल हो । कृष्णालाई सुत्केरी गराउन लगभग साठी घण्टा (अढाइ दिन) त्यस अस्पतालमा राख्नु परेको थियो । त्यहाँ उनले एकदमै भरपर्दो सेवा पाएकी थिइन् । यति छोटो अवधिमै अस्पतालले सुत्केरीलाई स्वस्थ बनाउँदो रहेछ । जेठो नाति अभिषेक काठमाडौंको नामी एवं सुविधासम्पन्न सरकारी प्रसूतीगृहमा जन्मिएको थियो । यहाँको प्रसूतीसेवा र त्यहाँको प्रसूतीसेवाको राम्ररी तुलना गर्न पाइन् कृष्णाले । उनका अनुभवमा अमेरिकाको प्रसूतीसेवा नेपालकोभन्दा अधिकतम स्तरीय र भरपर्दो थियो । छोरी सुत्केरी भएको एक हप्तापछि ‘पोटोम्याक हस्पिटल’ले हुलाकबाट बिल पठायो । पन्ध्र हजार पाँचसय अमेरिकी डलर (नेपाली रुपयाँ दश लाख आठ हजार) को अजङ्गको बिल देखेर म झण्डै बेहोस भएँ । तीन वर्षदेखि अमेरिकामै बस्दै आएका भए तापनि त्यो बिलले छोरीज्वाइँलाई धेरै तर्सायो । वास्तवमै अकल्पनीय बिल थियो त्यो । यहाँ हो भने घरखेत बेच्दा पनि बिल तिर्न हम्मेहम्मे पर्छ । निकैबेरसम्म त्यो ‘जाइन्ट बिल’द्वारा भग्न मनस्थितिमा रह्यौं हामी सबै । नेपाली मानसिकताले अँठ्याएपछि सर्पले भ्यागुतो समातेजस्तै भएका थियौं हामी । एक घण्टापछि त्यस बिलरुपी विषले अलिक छोडेछ, हामी होसमा आयौं । तत्काल गोपीजी अस्पतालतिर दौडनु भयो । त्यहाँको सम्बन्धित विभागमा हाजिर हुनुभयो र अस्पतालको बिल तिर्न नसक्ने कुरा निवेदन गर्नुभयो । अस्पतालले एउटा फर्म दियो र आफ्नो आम्दानी खर्चको विवरणसहित सो फरम भरी एकहप्ताभित्र बुझाउन निर्देशन दियो । गोपीजीले अस्पतालबाट प्राप्त फारम भरी त्यसका साथमा आफ्नो वार्षिक आय–व्यय विवरण र शतप्रतिशत शुल्क मिनाहा पाऊँ भन्ने निवेदनसमेत नत्थी गरी अस्पतालमा बुझाउनु भयो । बुझाएको दुई हप्तापछि भर्जिनियाको स्वास्थ्य विभागबाट एउटा पत्र आयो । त्यस पत्रमा लेखिएको थियो ‘यहाँले तिर्नुपर्ने जम्मा बिलमध्ये ६ हजार डलर मात्र मिनाहा भएकाले सो बाहेकको रकम एकमुष्ट बुझाउनु होला; अथवा किस्ताबन्दीका रूपमा बुझाउने भए सम्बन्धित अस्पतालमा एक हप्ताभित्र उपस्थित भई संझौता गर्नुहोला ।’ यहाँ बुझ्नुपर्ने कुरा के छ भने अस्पताल स्वयंले कुनै पनि बिमारीको बिलको रकम मिनाहा दिंदैन । बिमारीका तर्पmबाट भरिएको फारम प्रमाणित गरी अस्पतालले अमेरिकी सरकारको सम्बन्धित विभाग वा अफिसमा पठाउँछ । त्यहाँ बिमारीको आर्थिक अवस्थाको जाँचबुझ वा अनुसन्धान गरी तिर्न नसक्ने ठहरेमा उसले तिर्नुपर्ने शुल्क सम्बन्धित अस्पतालमा अनुदानका रूपमा पठाउँछ । सरकारले जति रकम अस्पतालमा पठाउँछ त्यति मात्र मिनाहा भएको ठहर्छ । नौ हजार पाँचसय डलर तिर्नुपर्ने भएकाले गोपीजीले दोस्रो पटक अस्पताल गई पूर्ववत् आय–व्यय विवरणसाथ फारम पेस गर्नुभयो । अघिल्लो पटक ज दुई हप्ता पछि सम्बन्धित सरकारी कार्यालयबाट अर्को पत्र आयो । त्यसमा तीनहजार मिनाहा, छ हजार पाँचसय तिर्नुपर्ने लेखिएको थियो । गोपीजीले तेस्रो पटक पुनः पूर्ववत् फारम पेस गर्नुभयो । त्यसको दुई हप्ता पछि तीन हजार पाँचसय मिनाहा भई तीनहजार तिर्नु पर्ने भन्ने सर्कारी पत्र प्राप्त भयो । अभैm एकपटक फरम भर्छु भनेर उहाँले चौथो पटक पनि फारम भरेर सम्बन्धित अस्पतालमा पेस गर्नुभयो । फेरि दुई हप्तापछि पुनः पत्र आयो । यस पटक दुई हजार मिनाहा र एक हजार तिर्नुपर्ने भएछ । पाँचौ पटक पनि फारम भरेर पेस गरेको भए सो एक हजार डलर पनि मिनाहा हुन्थ्यो होला, तर उहाँले भर्नुभएन । अस्पताल गएर प्रतिमहिना पचास डलर तिर्ने संझौता गरेर आउनु भएछ । आकस्मिक रूपमा अमेरिकी अस्पतालमा भर्ना भएका प्रसूती र अन्य बिमारीको स्वास्थ्योपचार पूर्ण निशुल्क हुन्छ । यो कुरा स्पष्ट भइसकेको छ । यस बाहेक अन्य कुरामा पनि निःशुल्क हुँदो हो; तर मैले थाहा पाएको एउटा यथार्थ यहाँ उल्लेख गर्दैछु । राम छेत्री चार, पाँच वर्ष अघिदेखि भनिर्जनियामा बस्दै आएका आप्रवासी नेपाली हुन् । परारको साल राम कार्कीकी श्रीमती लक्ष्मी पनि कसोकसो गरेर विद्यार्थी भिसामा त्यहीं पुगिछिन् । उनको लोग्ने अवैध भए पनि उनी वैध थिइन् । प्रकृतिलाई वैध, अवैध छुट्याइरहन आवश्यक थिएन; उसले आफ्नो धर्म निर्वाह ग¥यो । लक्ष्मी गर्भवती भइन् । त्यसको तीन महिनादेखि नियमित रूपमा अस्पताल गएर परीक्षण गराउनुपर्ने त्यहाँको नियम थियो । आफ्नो लोग्नेका साथ लागेर लक्ष्मी पहिलो पटक जचाउन अस्पताल पुगिन् । अस्पतालले ‘गर्भवती स्वास्थ्य परीक्षण कार्ड’ दियो भर्नका लागि । कार्डमा लोग्नेको नाम लेख्ने ठाउँ थियो । उसको नामसँगै अमेरिकी नागरिकता नम्बर, सामाजिक सुरक्षा कार्ड नम्बर, वर्क पर्मिट कार्ड नम्बर, भिसा नम्बरमध्ये कुनै एक त्यहाँ उल्लेख गर्नुपर्ने भयो । राम कार्कीसँग माथिको कुनै एक पनि नभएकाले त्यसदिन नजँचाई फर्किए उनीहरू । लोग्नेको नाउँ लेख्ने कि नलेख्ने भन्ने कुरामा उनीहरूलाई द्विविधा भयो । अमेरिकामै दुईवटा सन्तान जन्माइ सकेकी एउटी अनुभवी महिलासँग लक्ष्मीको सम्पर्क भयो । उनले आफ्ना सबै कुरा ती महिलालाई सुनाइन् । ती महिलाले भनिन् “तिम्रो भाग्य पल्टिने भो लक्ष्मी बहिनी । म तिमीलाई ‘दुवै हातमा लड्डु’ हुने उपाय बताइदिन्छु । मेरा दुईदुई जना नानी अस्पतालमा जन्मिए । उपाय थाहा नपाएर धेरै डलर खर्च गर्नु प¥यो, हुनसम्म भयो ।” ‘अँ दिदी भन्नु न त लोग्नेको ठाउँमा के लेख्नु ?” लक्ष्मीले भनिन् । ती महिलाले भनिन्, “लोग्नेको नाम लेख्नुपर्ने ठाउँमा कसैको नाम पनि नलेख्ने, मात्र ‘ब्वाइ फ्रेन्ड’ लेख्ने ।” महिलाको कुरा सुनेर लक्ष्मीको अनुहार अलिक बिग्रियो । महिलाले पुनः थपिन्, “के अनुहार बिगाछर्यौ बहिनी, यसभन्दा उत्तम कार्य अमेरिकामा सायदै होला । कथं अर्को बच्चा जन्मिने भो भने म पनि लोग्नेका ठाउँमा ‘ब्वाइ फ्रेन्ड’ नै लेख्छु । किन त्यसो गर्नुपर्यो भन्छ्यौ होला । हेर, त्यसो गर्यो भने अहिलेदेखि नजन्मिउन्जेल र जन्मिएपछि त्यो नानी अठार वर्ष नपुगुन्जेल सबै खर्च सर्कारले नै बेहोर्छ । त्यति मात्र कहाँ हो र तिमीजस्तो विद्यार्थीले बतासे बच्चा जन्माउँदा त तिम्रो स्वास्थ्य उपचार मात्र निःशुल्क होइन तिम्रो पढाइ पनि निःशुल्क हुन्छ । बाबु बेगरको छोरा जन्माउने भनेर अस्पतालले तिमीलाई धन्यवाद, बधाइका साथै पुरस्कार पनि दिन्छ । कलेजले पार्टटाइम नोकरी पनि दिन्छ । नापैm नाफा, घाटा कतै छैन बतासे बच्चा जन्माउनेलाई । आफ्नो लोग्नेबाट बच्चा जन्माउनेलाई करैकर, बतासे बच्चा जन्माउनेलाई तरैतर छ यहाँ । सामाजिक मान्यता पनि अरुको भन्दा बढी, त्यसैले यहाँका महिलाहरू दुई, तीनवटा छोराछोरी जन्माएर मात्र आफुले मन परेका सँग बिहे गर्छन् । कुरा जति गरे पनि त्यही हो । मैले आफ्नै बैनीजस्तो लागेर राम्रो अर्ती उपदेश गरेकी हुँ ।” भोलिपल्ट राम छेत्री र लक्ष्मी अस्पताल पुगे । रामले आफ्नै हातले आफ्नो नाम लेख्ने ठाउँमा ‘ब्वाइ फ्रेन्ड’ लेखे । कार्ड पेस गरेको एकछिनमा लक्ष्मी परीक्षण कक्षमा पसिन् । कार्ड पढिसक्नेबित्तिकै त्यहाँ रहेका तीन जना डक्टरले एकसाथ धन्यवाद र बधाइ दिए र पालैपालो गरेर लक्ष्मीका गालामा म्वाइ खाए । त्यसपछि उनको परीक्षणको श्री गणेश भयो र क्रमश; अघि बढ्यो । एक भेटमा लक्ष्मीले मसँग भनिन, “ म प्रसूती भएको अहिले एक वर्ष बितिसकेको छ तर मलाई उपाय बताउने दिदीको भनाइमा अलिकति पनि फरक परेको छैन ।” छोरी कृष्णा र ज्वाइँ गोपी अमेरिकाको भर्जिनिया उड्ब्रिजमा बसेको नाता र छोरीबाट अर्को जयजन्म हुने निहुँबाट मैले अमेरिकाको प्रवेशाज्ञा सजिलै पाएको थिएँ । डाक्टरले छोरीलाई प्रसूतीको समय दिएको थियो जुलाई १८, २००६ को । यो समय ठीक भएको भए जुलाई १५ मा उडेर १६ मा पुग्नेथिएँ म; तर म उड्नै नपाई ११ तारिखकै दिन नाति अमृत जन्मियो । ‘गर्भको बात र सगरको बात कसैले पनि जान्दैन’ भन्ने उखान अमेरिका जस्तो ठाउँमा पनि सत्य सावित भयो । १६ ता. म अमेरिका पुगें । म पुग्दा नाति ६ दिनको भइसकेको थियो । त्यसको पाँच दिनपछि जुलाई २१ का दिन नामकरण संस्कार (न्वारान) गर्नुपर्ने भयो । अमेरिकामा हिन्दू मन्दिरबाहेक पुरोहित या पण्डित पाउन गाह्रो छ । मन्दिर टाढा छ भने सुत्केरीलाई त्यहाँ लान असंभव हुन्छ । त्यसैले अधिकांश व्यक्तिहरू डेरैमा लटरपटर गरी नाम राख्छन् । कुनै कुनै नेपालीले फोनबाट नेपालमा पुरोहितको बन्दवस्त गरी फोनैबाट बच्चाको न्वारान गर्ने काम गर्दछन् । २० डलरको फोन कार्डबाट मुख्यमुख्य कुरा गर्दा झन्नै भ्याउन पनि सकिन्छ । यसो गरेर पनि आफ्नो संस्कृतिको संरक्षण गर्नु राम्रो कुरा हो । तारानाथ शर्माले आफ्नो संस्कृति जोगाउन अमेरिकामा नेपाली शैलीको बिहे गराउन जोड गरेका थिए । उनले आफ्नो ‘पातालप्रवास’ भन्ने पुस्तकमा यसरी लेखेका छन् “मलाई बिहेको विधि जम्मै आउँदैन । म पुरोहित होइन । त्यसो भएतापनि मैले वेदका केही श्लोक सानैमा घोकेको थिएँ । म तिनको पाठ गर्नेछु । उनले घोषणा गरेपछि जब म पाठ गर्न थाल्नेछु औठी साटासाट गर्ने, माला, सिन्दुर र पोते लगाइदिने नेपाली चलनहरू बेहुला र बेहुलीले क्रमैसित आपैंm गरून् । भेला भएका सबै अमेरिकाली पाहुनाले हाम्रो सांस्कृतिकताको सानै भए पनि परिचय पाउने छन् ।” (‘पातालप्रवास’ पृष्ठ ४८) बिहेकै सन्दर्भमा शर्मा अगाडि लेख्छन् — “सल्लाहअनुसार मैले धनसमशेरको अग्निस्थापनाबाट दुई तीन पृष्ठको पाठ गड्गडाएर गरें र त्यति नै बेला वल्लभ र आशाले एकअर्कालाई माला लगाइदिनुभयो, परस्पर औंठी साटासाट गर्नुभयो र वल्लभले आशालाई सिउँदामा सिन्दुर र गलामा पोते लगाइदिनु भयो । मैले वेदपाठ पनि सक्नु नेपाली बिहेको विधि पनि सकियो ।” (पूर्ववत् पृ. ५०) सात समुद्रपारि पुगेपछि थाहा भयो आफ्नो देश र आफ्ना संस्कृतिहरू झल्झली आँखाका अगाडि नाच्न थाल्दा रहेछन् । मसँग कर्मकाण्डको पुस्तक थियो, पढ्न पनि अलेलि जानेकै थियो भने आफ्नो प्रियतम संस्कृति छोड्ने कुरै भएन । २१ ता. बिहानैदेखि ज्वाइँ गोपी र म न्वारानका निमित्त जुट्यौं । नामकरण संस्कारका लागि नभइनहुने गोमुत्र बाहेक अरु सबै कुरा जुटिसकेको थियो । गोमुत्र पाउनु त्यहाँ संभव थिएन । अमेरिकामा पशुपालन गाउँ र शहरदेखि अन्यत्र, निकै टाढा गरिंदो रहेछ । एकान्त घाँसे भूमिमा पशुपालन गरिने त्यहाँको व्यवस्थाले मलाई पचास वर्षअधिको इलामको संझना भएको थियो । म आठ, दश वर्षको छँदा इलामको माईपोखरीदेखि उत्तरतिरका विशाल खर्कहरूमा त्यसरी नै गोठ राख्ने चलन मैले प्रत्यक्ष देखेको थिएँँ । घाँसैघाँस भएका खर्कहरूमा गोठ हुन्थे र निर्बन्धरूपमा गाईवस्तुहरू चरेर बेलुका फर्कन्थे गोठमा । गाईवस्तुहरूलाई साँच्चिकै लोकतन्त्र आएको थियो त्यसबेला । दिनभरि चरनमा अघाएर आएपछि आपैंm ढाटभित्र पस्थे वस्तुहरू । गलामा बन्धन नभएपछि पशु स्वतः बलियो हुँदोरहेछ, गाईहरूले धेरैधेरै दूध दिंदा रहेछन् । हाल अमेरिकाका गाइवस्तुहरू त्यही ५० वर्षअधिको सत्य युगमा रहेछन् । मसँग शालिग्राम (मातृभूमिको ढुङ्गो) र शप्तकोशी गङ्गाको पवित्र जल थियो । आफ्नो देशको पवित्र जल अचाउनु र देशको प्रतीक ढुङ्गो पुज्नु देशभक्तिको द्योतक हो । विदेशमा यसको सयौं गुना महत्त्व हुँदो रहेछ, मैले अनुभव गरें । त्यही मैले लगेको पवित्र जलले गोमूत्रको काम गर्यो त्यहाँ । अमेरिकामा आफ्नै नातिको न्वारानमा पुरोहित हुनपाउनु मेरालागि एउटा सौभाग्य नै थियो । यहाँ भए भरसक आँगनमा पीठाको रेखी हालेर अग्निस्थापन गरी नामकरण संस्कार सम्पन्न गरिन्थ्यो; तर अमेरिकामा त्यस्तो सम्भव थिएन । छोरी ज्वाइँ बसेको ठूलो एपार्टमेन्ट छ । त्यही एपार्टमेन्टको एउटा कोठामा नामकरण संस्कार गर्ने निधो भयो । अग्निस्थापनाको विधिविधान अनुसार त्यहाँ पनि पीठाको रेखी हालेर यज्ञस्थलको कल्पना र सोअनुसार निर्माण पनि गरियो । स्टिलको एउटा भाँडामा माटो भरी बीचमा राखेर हवन वेदी तयार गरियो । अग्निको विधिपूर्वक स्थापना र हवन नभई नामकरण संस्कार पूर्ण नहुने भएकाले पनि त्यसो गर्नु परेको हो । एपार्टमेन्टको छेवैमा जङ्गलभित्र चाहेअनुसार दाउरा पाइने हुनाले चिर्नु, काटनु केही परेन । भाँचेर नै काम चलाइयो । यसरी जङ्गल नजिकै नहुँदो हो त हवन गर्ने कार्य असम्भव नै हुनेथियो, तर राम्रो भयो, चिताएजस्तै । अग्निस्थापनापछि हवन प्रारम्भ भयो । धुवाँ धेरै नआओस् भनेर तिल, जौ र घिउको चरु तयार गरिएको थियो । प्रत्येक पटक एक तोलाका दरले हवन गर्नुपर्नेमा घटाएर आधा तोलाका दरले मात्र ‘ॐ स्वाहा’ का ध्वनिमा हवन कार्यलाई अघि बढाएँ मैले । हवन प्रारम्भ भएको १० मिनेट पनि भएको थिएन, त्यहाँ एकाएक अत्यन्त भयावह स्थिति उत्पन्न भयो— अलिअलि गर्दै धुवाँ भरिएछ कोठाभरि; अदृश्य ठाउँमा जडान गरिएको स्वचालित घण्टी (साइरन) बज्न थाल्यो अत्यन्त कर्कश आवाजमा । अनेक उपाय गर्दा पनि साइरन बज्न छाडेन । हवन गर्न बन्द गरियो, पङ्खा चलाइयो अहँ साइरन बन्द भएन । अब के गर्ने अब के हुन्छ भन्ने प्रश्नको उत्तर हामी कसैबाट पनि आउन सकेन । ज्वाइँ, छोरी दुवै आत्तिए । उनीहरूका लागि समेत यो सर्वथा नयाँ घटना थियो । म त झन् ५ दिन अघि मात्र अमेरिका टेकेको अबोध गाईप्राणी थिएँ त्यस घटनाका लागि । “आफ्नो एकछत्र वर्चस्व रहेको अमेरिका जस्तो महादेशमा एउटा हिन्दूको यत्रो आँट !” भनेर अमेरिकी ‘गड’ क्राइष्टले त विध्नबाधा पु¥याउन खोजेको होइन जस्तो लाग्यो एक मनमा । अर्को मनले भन्यो यो धुवाँको करामत हो । तर म त्यसबेला सिंहका सामु उभिएको घोडा झैं भएको थिएँ । ‘कहाँ जुठे, कहाँ जुठेकी आमा’ भने झैँ छोरी, ज्वाइँ र म तीनैजना मुखामुख गर्दैथियौं किंकर्तव्य विमूढ भएर । त्यही बेला बाहिरबाट ढ्वाक, ढ्वाक पारेको आवाज आयो । त्यो आवाज सुनेर म झन् अन्यमनस्क भएँ । ढ्वाकढ्वाकको आवाज ढोकाबाट आएको हो वा मेरो मुटुबाट; मैले पटक्कै छुट्याउन सकिन । ज्वाइँले छुट्याउनु भएछ, ढोका खोल्नुभयो । तीन जना अमेरिकी पसे र सरासर हवन कक्षमा आए । उनीहरू त्यहाँकोदृश्य देखेर ट्वाल्ल परे भने हामी उनीहरूलाई देखेर ट्वाल्ल पर्यौं । ट्वाल्लको द्वन्द्वात्मक स्थिति देखियो त्यहाँ । त्यसबेलासम्म पनि मन्दमन्द गतिमा साइरन बज्दै थियो प्राणजान लागेको व्यक्तिको धुकधुकीझैं । ती भित्र पसेका तीन जनामध्ये एकजनाले अलिक गम्भीर भएर सोध्यो, “कृपया यहाँहरू के गर्दै हुनुहुन्छ म जान्न सक्छु ?” “अकोडिङ्. टु आउअ(र्) कल्चर(र्) वि आ(र्) गउइङ् टु पफोम ‘द सेरमनि अव् नेमिङ् द चाइल्ड’ । इट्ज् स्पेस्लि पफोमड् अन् द इलेभ्न्थ् डेइ आफ्ट(र्) बर्थ ।” मैले ‘यो हाम्रो संस्कृति हो’ भनेको सुन्नेबित्तिकै त्यो अमेरिकीको अनुहार एकाएक ग्रहणले छोडेको चन्द्रमाजस्तै देखियो । ऊ खुशी भएको देखेर मैले पनि अलिकति राहत पाएको अनुभव गरें । ‘हे प्रभु, यस आपत्तिबाट पार लगाइ देऊ है !’ भन्न आएछ यतिबेर पो यसअघि त आफ्ना इष्टदेव संझिने होस पनि गुम भएको थियो । त्यो अमेरिकीले यज्ञस्थल सहित हामी सबैको फोटो खिच्यो । मलाई ढाप मार्दै उसले भन्यो, “यसरी आफ्नो परंपरा र संस्कृतिको अनुसरण गर्नु ज्यादै राम्रो कुरा हो । आफ्नो परंपरा र संस्कृति कुनै हालतमा पनि छोड्नु नहुने रहेछ । भर्खर भर्खर मात्र हामीलाई सो कुराको ज्ञान आएको छ । हाम्रा अग्रजहरूले संस्कृतिको महŒव नबुझेर उपेक्षा गरेको कारणबाट आज हामीलाई अनुसन्धान गर्न ज्यादै मुस्किल परेको छ । कृपया तपाईंहरूले आफ्नो पहिचान गुमाउने भूल कहिल्यै नगर्नु होला ।” यति भन्दै उनीहरू तीनै जना कोठाबाट बाहिरिए । उनीहरू त्यहाँबाट बाहिरिएको निकै अघिदेखि साइरन बज्न छोडिसकेको थियो । हवनवेदीमा आगो निभ्न लागेको हुनाले समिधा थपेर पुनः अग्नि प्रज्वलित गरी हवन गर्न सुरु गरें मैले; तर यसपटक चरुको ठाउँमा घिउको मात्र हवन गरियो । यसो गर्दा धुवाँ पनि त्यति धेरै भएन र साइरन पनि बजेन । निर्बाध नामकरण संस्कार सम्पन्न भयो । मैले संझे नेपालमा त्यति भएको भए कुटाइ, थुनाइ घुस खुवाइ र हर्जाना तिराइ पनि हुनेथियो । त्यति गर्दा पनि पिण्ड नछुटेर नेताका गोडामा तेल पनि लगाउनु पथ्र्यो । वास्तवमा अमेरिका धेरै कुरामा विश्वमै प्रशंसनीय रहेछ । न्वारानकै बेलुका, त्यही दिउसो आउने, दमकलको प्रमुखले फोन ग¥यो र भन्यो, “आगामी आइतबार म र मेरो भाइ तपाईंलाई भेट्न आउँदैछौं । कृपया दुई घण्टाजति समय दिन सक्नुहुन्थ्यो कि ?“ मैले ‘येस, ह्वाइ नट’ भने र ठीक एघार बजे आउने सल्लाह दिएँ । नभन्दै तोकिएको दिन र समयमा ऊ आफ्नो भाइलाई लिएर मलाई भेट्न आयो । उसले भाइको परिचय गरायो । मैले पनि आफ्नो परिचय दिएँ । म क्याम्पसको अध्यापक हुँ भन्ने थाहा पाएपछि ऊ अत्यन्त नतमस्तक भयो र उसले मलाई उसको भिजिटिङ्ग कार्ड दियो । त्यसबाट मैले थाहा पाएँ उसको नाम मिस्टर सी. स्टेवार्ड रहेछ । ऊ जर्ज म्यासन युनिभर्सिटीमा संस्कृति विषय लिएर पी.एच.डी. गर्दैरहेछ । यो कुरा थाहा पाएपछि मलाई अलिक चिसो पस्यो; कतै उसका संस्कृति सम्बन्धी प्रश्नहरू मेरा निमित्त अर्को ‘सुनामी’ त बन्ने होइनन् यदि यसो भयो भने म उसका नजरमा कतिसम्म गिरुँला । शून्यसम्म गिरे त ठीकै थियो तर नेपाली जनताका नजरमा नेपालका नेता र मन्त्रीहरू गिरैझैं शून्यभन्दा पनि तल गिरें भने के होला जस्ता प्रश्नहरूले पिरोलिरहे । म अरु नै विषयमा मिस्टर स्टेवार्डसँग गफ गर्न चाहन्थें तर ऊ भने सँस्कृतिकै विषयमा प्रश्नहरू सोधेर आफ्ना जिज्ञासाहरू मेटाउन र उसको गहन अनुसन्धानको सन्दर्भ बनाउन चाहन्थ्यो । जुन कुरा नहोस् भन्ने कामना गरेको थिएँ आखिर त्यही कुरा नभई छोडेन । “यहाँ संस्कृतिप्रेमी भएको थाहा पाएर म ज्यादै खुसी छु । कृपया संस्कृतिबारे केही कुरा बताइ दिन सक्नुहुन्थ्यो कि ?” मन्दमुस्कानमा उसले प्रश्न गर्यो । उक्त प्रश्नले मलाई सारै अप्ठारो स्थितिमा पु¥यायो । राम्ररी उत्तर दिन अध्ययन छैन । लटरपटर उत्तर दिऊँ त बेइज्जत हुने – आफ्नो मात्र होइन आफ्नो देशकै बेइज्जत । आफू सँस्कृति भनेपछि हुरुक्क हुने मान्छे । अध्ययन बिनाको प्रेम फुस्रो प्रेम हुँदो रहेछ भन्ने कुरा बल्ल मात्र थाहा भयो । पश्चात्ताप गर्नुबाहेक अरु विकल्प थिएन आपूmसँग । एउटा सामान्य प्रश्नको उत्तर दिन नसकेर अमेरिकीसामु नतमस्तक बन्नु पर्ने कुरा मेरा लागि असह्य भयो । उक्त प्रश्नको उत्तर अवश्य खोज्नै पर्छ भनेर केही गम्भीर भएँ । झट्ट स्मृतिको सानो सुर्काउनी फुक्यो । मैले स्नातकमा एक विषय सँस्कृति लिएको थिएँ । परिभाषा रट्ने क्रममा एउटा संस्कृतको वाक्य पनि कण्ठस्थ गरेको थिएँ । झट्ट मस्तिष्क पटमा सो वाक्य झल्कियो “परम्परागता शोभमाना कृति संस्कृतिः ।” यही भनाइलाई अलिअलि फूलबुट्टा भरेर टुटेफुटेको अंग्रेजीमा प्रश्नको उत्तर दिएँ । मैले ठीक किसिमको उत्तर दिएँ कि दिइन मलाई थाहा भएन । तर मिस्टर स्टेवार्डका अनुहारमा उत्सुकताका रेखाहरू चमचमाएको देख्ता ‘केही त भनेछु कि क्या हो !’ जस्तो लाग्यो । ऊसँग अरु धेरै प्रश्न थिए त्यसैले अब उसले दोस्रो प्रश्न पनि सोधिहाल्छ भन्ठानेर उल्टै उसैलाई एउटा प्रश्न सोधें मैले, “कृपया संस्कृतिसम्बन्धी यहाँको धारणा पनि जान्न पाऊन ?” ‘द वल्ड बुक इनसाइक्लोपेडिया’ नामक विश्वकोशको सन्दर्भ कोट्याउँदै उसले अगाडि भन्यो, “विस्तृत दृष्टिकोणले हेर्ने हो भने सँस्कृतिले सम्पूर्ण मानवीय विशिष्टतम क्रियाकलाप र मानिसको एक पुस्ताले अर्को पुस्तालाई छाड्दै गएको दैनिक जीवन र विभिन्न क्षेत्रका उपलब्धिहरूलाई जनाउँछ । त्यसैले संस्कृति भन्नाले भाषाको प्रयोग, विवाह, बालकको पालनपोषण, जीविकोपार्जन, शासन व्यवस्था, युद्ध, धार्मिक कार्यहरूमा संलग्नताजस्ता सम्पूर्ण क्रियाकलापहरू सम्मिलित हुन्छन् ।” हिन्दू वैदिक संस्कृतिका बारेमा पनि उसले अध्ययन गरेको हुनपर्दछ जस्तो लाग्यो । अब के सोध्ने हो भनेर डराउँदै थिएँ, उसले मुसुक्क हाँसेर सोध्यो “हिन्दू–वैदिक संस्कारका बारेमा कृपया केही प्रकाश पारिदिनुहुन्थ्यो कि ?” हिन्दू–वैदिक संस्कारका सम्बन्धमा मलाई अलेली ज्ञान भएको हुनाले उसले सोधेको उक्त प्रश्नबाट मलाई थोरै भए पनि राहत मिलेको अनुभव भयो । अंग्रेजी बोल्ने अभ्यास नभएकाले अभिव्यक्तिमा कठिनाइ त प्रसस्तै भयो नै तैपनि उसका प्रश्नको उत्तर दिनै पथ्र्यो, दिएँ । “मिस्टर स्टेवार्ड, म संस्कृति विषयको अध्येता, अनुसन्धाता केही होइन । मलाई यसको सामान्य परिचयसम्म मात्र आउँछ । हाम्रो संस्कृतिमा संस्कारको महŒवपूर्ण स्थान छ । संस्कार भनेको ‘शुद्धता’ हो । मेरा विचारमा यो भौतिक एवं आध्यात्मिक दुवै विषयसँग सम्बन्धित छ । प्रारम्भमा संस्कार धर्मपरक मात्र हो कि जस्तो थियो; तर वर्तमान समयमा यहाँ जस्ता अनुसन्धाता पाएर यसमा भौतिक एवं मनोवैज्ञानिक पक्षहरू पनि छन् भन्ने कुरा देखिन थालेको छ । वास्तवमा ‘संस्कार’ले शरीर र मनलाई मात्र शुद्धीकरण नगरेर नैतिकतालाई स्थिरता प्रदान पनि गर्दछ । प्रत्यक्ष वा परोक्ष दुवै रूपमा ‘संस्कार’ले सहयोग पुर्याउन सक्छ । हाम्रो हिन्दू–वैदिक संस्कारमा सोह्र संस्कारको उल्लेख पाइन्छ । सोह्र संस्कारमध्ये जन्मदेखि मृत्युपर्यन्त बाह्र संस्कार प्रमुख छन् । ती संस्कारहरूको सामान्य परिचय यहाँसमक्ष राख्न गइरहेको छु — गर्भाधान संस्कार यो गर्भाधान हुनुभन्दा पहिले गरिने वैदिक संस्कार हो । योग्य र असल सन्तान प्राप्तिका लागि यो संस्कार गरिन्छ । यस संस्कारले गर्भवती महिलालाई मनोवैज्ञानिक खोराक प्रदान गर्दछ । यसबाट गर्भको शिशुको चौतर्फी विकासमा समेत सहयोग पुग्ने देखिन्छ । यो वैज्ञानिक तथ्य बोकेको संस्कार हो, तर हाल यसको प्रचलन हराइसकेको छ भन्दा पनि हुन्छ । पुंसवन संस्कार प्रारम्भमा हाम्रो समाज पितृसत्तात्मक थियो । पितृसत्तात्मक समाजमा छोरीकोभन्दा छोराको बढी महत्त्व हुनु स्वाभाविक थियो । त्यसैले यस संस्कारकोे प्रारम्भ भएको हुनसक्छ । गर्भ रह्यो भन्ने कुरा निश्चित भइसकेपछि छोराको कामना राखी यो संस्कार गरिन्छ । हाल छोरा र छोरीमा भिन्नता नभएकाले यो संस्कार त्यति प्रचलनमा देखिदैन । सीमन्तोन्नयन संस्कार शिशुलाई गर्भैदेखि बौद्धिक र नैतिक ज्ञानसँग परिचित गराउनुपर्छ भन्ने धारणा राखेर गराइने यस संस्कारमा पनि प्रसस्त वैज्ञानिकता छ । गर्भधारणदेखि चौथो, छैटौं अथवा आठौं महिनामा गर्भवती महिलामा गरिने यस प्रकारको संस्कारले आमा मार्फत गर्भको शिशुमा समेत प्रभाव पार्ने कुरा विश्वसनीय छ । हाल कसैकसैले मात्र हाम्रो देशमा यो संस्कार गरेको पाइन्छ । जातकर्म संस्कार यो शिशु जन्मनासाथ गरिने संस्कार हो । यसमा नाल काट्ने, शिशुलाई नुहाउने, आमाको दूध सफा गरेर चुसाउने आदि कार्यहरू धार्मिक विधि अनुसार सम्पन्न गरिन्छ । यसबाहेक नवजात शिशुको सुस्वास्थ्य र दीर्धायुको शुभाशीर्वचन प्रदान गर्नुका साथै आमाको दूध शिशुका निम्त्ति अमृतमय बनोस् भन्ने कामना पनि गरिन्छ । यस संस्कारपछि आमाको मन प्रसन्न रहन्छ र प्रसन्नमना माताको दूध बालकका निमित्त अमृतसमान हुन्छ । यसरी यस संस्कारमा पनि प्रसस्त वैज्ञानिक तथ्यहरू पाउन सकिन्छ । तर यो संस्कार पनि अहिले ओझेल पर्दै गएको छ । नामकर्म संस्कार शिशु जन्मिएको एघारौं दिनमा अनेकौं देवीदेवताको पूजा, प्रार्थनाका साथ यो ‘संस्कार’ सम्पन्न गरिन्छ । यसमा मूलतः शिशुको नामकरण गर्ने कार्य गरिन्छ । चन्द्रवर्ष प्रणाली अन्तर्ग पर्ने जन्म–नक्षत्रको वर्णअनुसार नामकरण गरिन्छ । मिलेसम्म देवीदेवता तथा नामी व्यक्तित्वसँग जोडिएको नाम राखिन्छ । शिशुको सुस्वास्थ्य, दीर्घायु, बौद्धिक एवं नैतिक ज्ञानप्राप्ति, अग्निमा हवन गरी पर्यावरणशुद्धि जस्ता कुराको हार्दिक कामना गर्नु यस संस्कारसँग जोडिएका कुरा हुन् । अधिकांशले जेजस्तो रूपमा भए पनि यो संस्कार गर्दै गरेको पाइन्छ । निष्क्रमण संस्कार यो संस्कार शिशुको नामकर्मपछि गरिने संस्कार हो । यस संस्कारमा धार्मिक क्रियाकलापका साथै शिशुलाई सूर्यको दर्शन गराउने काम पनि गरिन्छ । शिशुलाई झुल्कँदो घाम देखाउनु; तपाउनु वैज्ञानिक दृष्टिले अत्यन्त उपयुक्त छ । बिहानीको घामबाट भिटामिन ‘डी’ लगायत अन्य आवश्यकीय तत्वहरू पनि पाइन्छन् । हिजोआज ‘नामकर्म’ कै दिन शिशुलाई सूर्य देखाइने हुनाले यस संस्कारको महत्व अलिक कम भएको पाइन्छ । अन्नप्राशन संस्कार जन्मिएको पाँच÷छ महिनामा शिशुलाई सर्वप्रथम अन्न खुवाइने संस्कारलाई ‘अन्नप्राशन संस्कार’ भनिन्छ । दिन, बार, बेला उपयुक्त ठह¥याई यो संस्कार सम्पन्न गरिन्छ । यस संस्कारले कम्तीमा पाँच महिनासम्म अनिवार्य रूपमा ‘बे्रस्ट फिडिङ्’ गराउनुपर्छ भन्ने सन्देश दिन्छ । ‘बे्रेस्ट फिडिङ्’ बाट बञ्चित आजका बालबालिकाहरू विभिन्न रोगका शिकार भएका छन् । विश्वभरका बालबालिकाका सम्बन्धित आमाहरूलाई कम्तीमा पाँच महिनासम्म आफ्नो स्तनपान गराएर आ–आफ्ना बालबालिकाहरूलाई स्वस्थ राख्न सन्देश दिने यस संस्कारको भूमिका महŒवपूर्ण छ । अझैसम्म यस संस्कारका अनुयायीहरू ‘पास्नी’ कै रूपमा भए पनि यसलाई पछ्याउँदै छन् । कर्णबेध संस्कार अन्नप्राशनपछि कुनै शुभ मुहूर्तमा गरिने संस्कारलाई ‘कर्णबेध’ संस्कार भनिन्छ । यसमा मुख्यतः दुवै कानमा वैदिक मन्त्रहरू पढेर सुनाइन्छ । यी दुवै कानले जीवनभर नराम्रो कुरा सुन्नु नपरोस् भन्ने भाव बोकेका हुन्छन् ती मन्त्रले । यसपछि दुवै कान छेडिन्छ र ‘यसबाहेक तिम्रा कान र शरीरका अन्य अङ्गहरूमा समेत कुनै किसिमको चोटपटक नलागोस्; यसैले टरोस्’ भन्ने शुभाशीर्वचन प्रदान गरिन्छ बच्चालाई । सो छेडाइले कानका निष्क्रिय स्नायुहरू सक्रिय बन्न सक्छन् । यसको वैज्ञानिक पक्ष हो यो । जे जस्तो रूपमा भए पनि आजसम्म यो संस्कार गरिंदै छ । चूडाकर्म संस्कार यो संस्कार मुख्यतया बालक तीन वर्षको लागेपछि गरिन्छ । यो कर्म गर्दा मस्तिष्कको संवेदनशील अङ्गलाई ढाक्ने गरी ठूलो टुप्पी राखेर अन्यत्र मुण्डन गरिन्छ । अझ टुप्पीको मुठोलाई शिखा (गाँठो) पारेपछि त त्यसले ढाकिएको संवेदनशील भाग अरु सुरक्षित बन्दछ । जाडो, गर्मीबाट मस्तिष्कलाई जोगाउन यसले सहयोग पु¥याउँछ । यस संस्कारले बालकको बौद्धिक एवं मानसिक विकासमा सहयोग पु¥याएको विश्वास गरिन्छ । अचेल यो संस्कार कसैले छुट्टै गर्छन् भने कसैले ब्रतबन्धसँगै गर्छन् । उपनयन संस्कार नैतिक आचरणमा संलग्न गराइने हुनाले यस संस्कारको नाम ‘उपनयन’ रह्यो भने व्रत र नियममा वटुकलाई बाँध्ने भएकाले यसलाई ‘व्रतबन्ध संस्कार’ पनि भनिन्छ । वटुक आठ वर्षको लागेपछि साधारणतया यो संस्कार गरिन्छ । दिन, बार तथा ग्रहादिको उपयुक्त समय र मुहूर्तमा सम्पन्न गरिने हुनाले उक्त समयभन्दा अघिपछि सर्न पनि सक्छ । धार्मिक विधिअनुसार सम्पन्न गरिने यस संस्कारमा तीन कार्य प्रमुख देखिन्छन् — यज्ञोपवीत धारण, गायत्री मन्त्रदान र वेदारम्भ । यी सबै कार्य गुरुद्वारा गरिन्छ र गराइन्छ । यति भएपछि वटुकको दोस्रो जन्म अर्थात् आध्यात्मिक जन्म (Spiritual birth) हुन्छ र ऊ ‘द्विज’ मा रूपान्तरित हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । वेदाध्ययनमा पारङ्गत भएपछि मात्र वटुक ‘द्विज’ बाट ‘विप्र’ मा बढुवा हुन्छ । “जन्मना जायते शूद्रः संस्काराद्द्विज उच्यते, वेदपाठाद् भवेद् विप्र ब्रह्म जानाति ब्राह्मणः” भन्ने शास्त्रीय वचनद्वारा हिन्दुवैदिक सनातन धर्मले जातिप्रथा मान्दैन भन्ने स्पष्ट हुन्छ । संस्कारले नै ब्राह्मणसम्म पुग्ने मूल ढोका खुला भएको थाहा पाएर पनि बुझ पचाउनेहरू मात्र यस संस्कृति र संस्कारका विरोधी छन् । हाम्रो देशमा अभैm पनि यस संस्कारका अनुयायी धेरै छन् जसले ‘उपनयन संस्कार’ गरिल्याएका छन् । तर यज्ञोपवीत धारणपछि गरिने यससँग सम्बन्धित आवश्यकीय आचरणहरू दिनप्रतिदिन लोपोन्मुख बन्दैछन् । दुर्लभ वन्यजन्तु लोप भएभैंm यो पनि लोप भएर जाने पो हो कि भन्ने कुराको चिन्ता लिने बेला आएको छ । विवाह संस्कार अनेक जाति, अनेक भाषा र अनेक संस्कृतिका लागि अत्यन्त सम्पन्न मानिने हाम्रो देश नेपालमा विभिन्न किसिमका संस्कृति र संस्कारअनुसार वैवाहिक कार्यहरू हुने गर्छन् । हाम्रो देशमा गरिने विवाह संस्कारमध्ये हिन्दूवैदिक विवाह संस्कार प्रमुख रूपमा रहेको पाइन्छ । लगभग पाँचहजार वर्ष अघिदेखि चल्दै आएको हुनाले पनि यसको महŒव अधिक भएको हुनसक्छ । हाम्रो देशका धेरै जसोले हिन्दूवैदिक संस्कार गरिल्याएको पाइन्छ ।उपयुक्त बारबेला ठह¥याई शुभ मुहूर्तमा गरिने यस किसिमको विवाहमा ‘स्वयंवर’, ‘वाग्दान’, ‘वरणी’, ‘कन्यादान’ र सिन्दूरार्पण जस्ता पं्रमुख कार्यका अतिरिक्त अन्य विधिविधानहरू पनि सम्पन्न हुने गर्छन् । तर ती सबै कार्य उक्त पाँच कार्यका सहायक मात्र हुन् । ‘स्वयंवर’ मा कन्याले कुमारलाई वरण गर्ने हुनाले यसलाई उपयुक्त कुमारको छनोट गर्ने कार्यका रूपमा लिइन्छ । ‘स्वयंवर’ पछि ‘वाग्दान’ को कार्य हुन्छ । यसमा केटीका बाबुले केटाका बाबुलाई सम्मानपूर्वक, आदरपूर्वक ‘वाग्दान’ (वचन दिने काम) गर्छन् । ‘वाग्दान’ गर्दा केटीका बाबुले भन्छन् “मेरी छोरी ‘फलानी’ ले तपाईंका छोरा ‘फलाना’ लाई मनपराएर आफ्नो जीवनसाथीको रूपमा चयन गरेकी हुनाले मैले मेरी छोरी तपाईंका छोरालाई दिएँ । यसलाई बुहारीका रूपमा ग्रहण गर्नुहोला अनि आफ्नै छोरीका रूपमा व्यवहार गर्नु होला ।” यसपछि ‘वरणी’ को कार्य हुन्छ । यसमा ‘वर’ को स्वागत–सम्मान र पूजा गरिन्छ । यसलाई विवाहको श्रीगणेशका रूपमा लिइन्छ । यसमा पनि बधूका बाबुले ‘वर’लाई आफ्नी छोरी कन्यादानका रूपमा दिने कार्यका लागि ‘वरण’ गरेको कुरा निवेदन गर्दछन् । छोरी दान लिन योग्य व्यक्तिको वरण नै ‘वरणी’ हो । यसपछि ‘कन्यादान’ गरिन्छ । यो कार्य मुख्यतः कन्याका मातापिताद्वारा गरिन्छ । कायिक, वाचिक एवं मानसिक रूपमा महासङ्कल्प गरेर कन्यादान गरिन्छ । मातापिताले बेहुलीको हात बेहुलाका हातमा राखिदिनासाथ बेहुलाद्वारा बेहुलीका गलामा पोतेको माला पहिर्याइन्छ । कसैकसैले आफ्नो परम्पराअनुसार सुवर्ण माला पनि लगाइदिने गर्छन् । विवाहमा ‘कन्यादान’ सबैभन्दा प्रमुख कार्य हो । यसपछि, विवाहको अन्त्यतिर ‘सिन्दूरार्पण’ हुन्छ । सर्वप्रथम सिन्दूर बेहुलाले आफ्ना इष्टदेवमा अर्पण गर्छन् अनि बेहुलीका सिउँदोमा लगाइदिन्छन् । यसरी गलामा पोते र सिउँदोमा सिन्दूर परेपछि अघिसम्मकी कन्या अब विवाहिता हुन्छिन् । उक्त दुई चीजलाई विवाहित महिलाको सौभाग्यका रूपमा हेरिन्छ । शरीरमा यस्ता वैवाहिक चिह्नले विभूषित महिलालाई अन्य कुनै परपुरुषले नराम्रो दृष्टि दिन सक्दैन भन्ने विश्वास गरिन्छ ।विवाहमा पाठ गरिने वेदमन्त्रहरूद्वारा वर र वधूको मनमा गम्भीर मनोवैज्ञानिक प्रभाव पर्छ भन्ने कुरालाई विश्वास गर्न सकिन्छ । ‘तिमीलाई म मेरो हृदय अर्पण गर्छु, तिम्रो चित्तजस्तो छ मेरो चित्त पनि त्यस्तै बनोस्’ भन्ने भावका वेदमन्त्रहरू बेहुला स्वयंले पढेर बेहुलीलाई सुनाउँदै बेहुलीका हृदयमा आफ्नो हात राख्छन् । यसको मनोवैज्ञानिक असर पर्ने कुरामा कुनै शङ्का गर्ने ठाउँ देखिंदैन ।हिन्दु वैदिक विवाह संस्कारका तुलनामा पश्चिमेली गान्धर्व विवाह धेरै प्रत्युत्पादक देखिन्छ । एकै व्यक्तिले आफ्ना जीवनकालमा विवाह गर्दै छोडपत्र दिंदै गरेका अनगिन्ती घटनाहरू पश्चिमी मुलुकमा (यहाँको अमेरिकामा समेत) देखिएका छन् । मेरो यस भनाइबाट मिस्टर स्टेवार्ड निकै प्रभावित भएछ क्यार उसले मुस्कुराएर सहमतिको सङ्केत गर्यो । पछि बुझ्दा उसका आफ्नै बाबुले पटकपटक गरी पाँचवटी स्वास्नी भित्र्याउँदै पारपाचुके गर्दै गरेको रहेछ । तर अमेरिकीहरूका लागि यस्ता घटना सामान्य हुँदा रहेछन् । उसबाट अर्को कुरा पनि थाहा पाएँ, हाल अमेरिकी अदालतहरूमा पारपाचुके सम्बन्धी मुद्दाले ७५ प्रतिशत ठाउँ ओगटेका रहेछन् । मृत्युसंस्कार मृत्युसंस्कार हिन्दूवैदिक सनातनीहरूका लागि महत्वपूर्ण संस्कार हो । अधिकांशले यो संस्कार छोडेका छैनन् । हाम्रो धर्मसंस्कृतिमा चार किसिमबाट अन्त्येष्टि संस्कार गर्न सकिने कुराको उल्लेख पाइन्छ ता पनि हाम्रो देशमा मूलतः दुई किसिमबाट शवसंस्कार गरिन्छ — अग्निमा दाह गरेर अथवा जमिनमुनि समाधिस्थ गरेर । यी दुईमध्ये पनि धेरैले दाह संस्कार गर्छन । नदीमा बगाएर गरिने र मांसाहारी पशुपक्षीलाई खुवाएर गरिने संस्कारको प्रचलन यहाँ छैन भन्दा पनि हुन्छ । दाहसंस्कार नदीमा गरिन्छ भने समाधिस्थ गर्दा अग्लो जमिनमा गरिन्छ । दाह संस्कारमा चिता पखालेपछि र समाधिस्थ गर्दा कार्य समाप्तिपछि क्रियापुत्रीद्वारा नदीमा सचैल स्नान गरिन्छ । त्यसपछि पुराना लुगा त्यागेर नयाँ तर शुद्ध सेतो वस्त्र धारण गरिन्छ । धारण गरिने वस्त्रका नाममा टाउकामा छोपो, लगौंटी र कम्मरमा बेर्ने धरो मात्र रहन्छ । शवसंस्कारका दिन क्रियापुत्रीले क्षत्रोपवास बस्नुपर्छ । त्यस दिन परिवारका अन्य सदस्यहरू – छोरी, बुहारी आदि सबैले क्षत्रोपवास बस्छन् । क्षत्रोपवास बस्दा शुद्ध फलफूलबाहेक केही भोजन गर्नु हुँदैन । क्रिया गर्ने व्यक्तिले दश दिनसम्म कोरामा बस्नुपर्छ, नुन बेगरको एक छाक हविष्य भोजन गर्नुपर्छ । यो आफ्ना पितृका लागि गरिने चान्द्रायण ब्रत हो । कसैलाई नछुनु, फाल्टु कुरा नबोल्नु, मृत आफन्तका असल कार्यहरूको स्मरण गर्नु यस ब्रतको अनिवार्य कार्य हो । वास्तवमा आफ्ना सम्पूर्ण ऐस आराम र जिव्रालाई प्रिय लाग्ने वस्तुहरूको त्याग गरेर ब्रत पूर्ण गरिन्छ । क्रिया नसकुन्जेल ब्रह्मचर्य ब्रतको पालना गर्नु पनि यसको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो । आफन्तको मृत्यु भएको दिनदेखि दशौं दिनसम्म गरिने क्रिया (श्राद्ध) लाई नै ‘दशगात्र’ क्रिया भनिन्छ । पहिलो दिनदेखि दशौं दिनसम्म प्रत्येक दिन एकएक श्राद्ध गरिन्छ । यिनै दश श्राद्धको नाम ‘दशगात्र क्रिया’ हो । पञ्चत्वमा विलीन भएपछि निराकारमा परिणत भएको आफन्तको जीवलाई साकार रूपमा परिणत गराउने ‘प्राणप्रतिष्ठा’ हो यो । मन्दिरमा राखिएको प्रतिमाको ‘प्राणप्रतिष्ठा’ गरेजस्तै हो यो । हिन्दूवैदिक संस्कारका बारेमा मैले जानेबुझेका उपर्युक्त कुराहरु सुनाइसकेपछि स्टेवार्ड ज्यादै प्रफुल्लित देखियो । आभार एवं धन्यवादका बहुमुल्य डलरले परिपूर्ण भएँ म । उसले मेरा भनाइलाई विद्यावारिधिको सन्दर्भ बनाउने कुरा गरिरहँदा मैले आफ्नो अमेरिका यात्राको पूर्णाहुति भएको अनुभव गरें । अमेरिकाको एउटा कट्टर क्रिस्चियनले हिन्दूवैदिक संस्कारलाई यसरी महत्व दिनु मेरा निमित्त चानचुने कुरा थिएन । अरुको संस्कृतिप्रति पनि उत्तिकै गर्व गर्ने गहन अनुसन्धाता स्टेवार्डलाई मैले आफ्नो गच्छेअनुसार आभार प्रकट गरें, धन्यवाद पनि दिएँ । फेरि कुनै दिन भेट्ने वचनबद्धताका साथ गलामा गला मिलाएर स्टेवार्ड मबाट विदा भयो । सो दिन सबेरै भोजनमा सामेल हुनुको मुख्य प्रयोजन के थियो भने म मेरी आत्मीया चेली गोमा संग्रौलाको निमन्त्रणामा २०६३ बडा दशैंको टीका लगाइदिन र आशीर्वाद दिन आर्लिङ्टन जाँदै थिएँ । गोमाहरू पाँच दिन अघि मात्र डी.सी. बाट त्यहाँ सरेका थिए । गोमाको डेरा आर्लिङ्टनको ११औं स्ट्रिटमा थियो । त्यहाँ पुग्ने प्रसस्त बाटा (रुट) थिए तापनि दुईवटा बाटालाई मैले विकल्पका रूपमा लिएको थिएँ । एउटा बाटो उडब्रिजबाट फ्रान्कोनिया हुँदै जान्थ्यो भने अर्को बाटो उड्ब्रिजबाट मेरिफिल्ड हुँदै त्यहाँ पुग्थ्यो । फ्रान्कोनियाबाट जाँदा बस र रेल दुबै नचढी पुग्न सकिंदैनथ्यो भने अर्कोबाटो भएर जाँदा अलिक सजिलो पथ्र्यो; किनभने मेरिफिल्ड हुलाकमा ज्वाइँको नोकरी थियो । त्यहाँसम्म उहाँसँगै जान सकिन्थ्यो र त्यहाँबाट मेट्रो रेल समात्दा हुन्थ्यो । मैले मेरिफिल्डसम्म ज्वाइँसँगै जाने निश्चय गरें । ९ बजे ज्वाइँ र म मेरिफिल्ड प्रस्थान गर्यौं । ज्वाइँले कार हाँक्नु भयो । म उहाँकै छेउमा पेटी बाँधेर बसें । गाडी आफ्नो गन्तव्यतिर हुइँकियो । बिचबिचमा अनगिन्ती राता र निला बत्तीहरूको अवरोध र निरवरोधको द्वन्द्वमा पीडित हुँदै गाडी अघि बढ्यो । गाडी प्रत्येक चौबाटामा त्यसरी रोकिएको देख्ता राता र निला बत्तीलाई क्रमशः नेपालको बाटो बन्द गर्ने आन्दोलनकारी र बाटो खुलाउँदै हिड्ने सुरक्षाकर्मीमा अनुवाद गरें मैले । हाम्रो गाडी पचपन्न, साठीको गतिमा दाहिने लेनबाट गुडिरहेको थियो । सत्तरी, असी माइलको गतिमा हाँक्नेहरू देब्रे लेनबाट हाम्रो गाडीलाई उछिन्थे र पुनः सोही लेनमा आफ्नो गाडी हुल्थे । अमेरिकामा जाने र आउनेबाटाहरू अलगअलग हुन्छन् । एउटा बाटामा घटीमा दुई र बढीमा ६ लेन सम्म भएको पाइयो । हँकाइको गति जतिजति बढ्दै जान्छ त्यतित्यति गाडी देब्रे लेनतिर सर्दै जान्छ । बाटामा सयौं गाडीले उछिने होला तर हाम्रो गाडीले गति बढाएन; सामान्य गतिमा गुडिरह्यो । हामीलाई द्रुत गतिमा गाडी गुडाएर खतरा मोल्नु थिएन । हामी रमिता हेर्दै अघि बढिरह्यौं । मलाई लाग्यो ती सडकहरू हाम्रो पहाडमा गरैगरा पारेर बिराइएका अनगिन्ती खेत हुन् । चटक्क सिउँदो काडेर कपाल कोरेकी नेपाली युवतिझैं दुबैतिर जङ्गलैजङ्गल भएका अमेरिकी सडकको दृश्यले म ‘आफ्नै देशको आफ्नै जन्मस्थानतिर पो छु कि !’ एकछिन कल्पनामग्न भएँ । कसैले अमेरिका कस्तो छ भनी सोध्यो भने म भनौला, ‘अमेरिका सडकैसडकजस्तो छ ।’ यो मेरो मनोवाद थियो । वास्तवमा अमेरिकी विकासको मूर्तरुप नै अमेरिकी सडक हो भन्दा अत्युक्ति हुँदैन । उड्ब्रिजबाट मेरिफिल्ड पुग्ने छोटा सडकहरू प्रसस्त रहेछन् । सुदूर दक्षिणको फ्लोरिडा राज्यबाट आउने महासडक, जसलाई ९५ (नाइन्टी फाइव) भनिन्छ, उत्तर–दक्षिण यात्राका लागि अत्यन्त सोझो रहेछ । अन्यत्रबाट आएका गाडीहरू त्यसैमा समाहित भएर गुड्दा रहेछन् । ९५ र त्यस्तै अन्य महासडकहरूमा गुड्ने गाडीहरूको गति एकदम तीव्र हुन्छ । त्यस किसिमका सडकमा गुड्ने गाडीले राता र निला बत्तीको झन्झट बेहोर्नु पर्दैन । हाम्रो गाडी पनि ९५ नामको महासडकमा पसेर गुडेको भए लगभग आधा घण्टा जतिमा मेरिफिल्ड पुग्ने रहेछ; तर हामी कम गतिमा कुदाउन सकिने घुमाउरो सडकबाट गयौं । बाटो घुमाउरो र त्यसमा पनि ट्राफिक लाइटको अनुशरण गर्नुपर्ने कारणबाट बढी समय लाग्दो रहेछ । लगभग एकघण्टा जति लाग्यो हामीलाई मेरिफिल्ड पुग्न । ज्वाइँ नजानेको र बढी गतिमा गुडाउनु पर्ने सडकमा कहिल्यै आँट गर्नुहुन्न । वास्तवमा अमेरिका जस्तो ठाउँमा गाडी हाँक्ता मनमा डर राखेर हाक्नु एकदमै बुद्धिमानी हो । लगभग दस बजे हामी मेरिफिल्ड पुग्यौं । त्यहाँको ‘लि हाइवे’ को नजिकै ज्वाइँले काम गर्ने विशाल हुलाक कार्यालय रहेछ । त्यो हुलाक भर्जिनियाको सबभन्दा ठूलो हुलाक हो । त्यसमा चौबिसै घण्टा काम हुँदो रहेछ । अत्याधुनिक मेसिनबाट त्यस हुलाकमा चिठी प्रोसेसिङ कार्य हुँदो रहेछ । त्यस मेसिनले ठेगाना अनुसार चिठीहरूको वर्गीकरण गरी छुट्याउने कार्य गर्छ । त्यसरी छुट्याइएका चिठीहरू देशबिदेशतिर पठाउने काम गरिन्छ । त्यस हुलाकमा विभिन्न स्तरका कर्मचारीहरू कार्यरत छन् । तल्ला स्तरका कर्मचारीमध्ये कसैले मेसिनमा चिठीहाल्ने काम गर्छन् भने कसैले मेसिनद्वारा अस्वीकार गरिएका चिठीहरूको पुनव्र्यवस्था गर्ने कार्य गर्छन् । पुनव्र्यवस्था गर्दा मेसिनद्वारा अस्वीकार गरिएका चिठीहरूको ठेगाना अध्ययन गरी यथासम्भव सच्याउने काम हुन्छ र सच्याइएका चिठीहरू पुनः मेसिनमा लगाइन्छ । मेसिनले अमेरिकाको प्रत्येक राज्यमा जाने चिठीका साथै विश्वका प्रत्येक देशमा जाने चिठीहरूलाई बेग्लाबेग्लै छुट्याएर फरकफरक ठाउँमा थुप्रो लगाउँछ । ती चिठीहरूलाई सम्बन्धित ठाउँमा प्रेषण गर्ने काम कर्मचारीले गर्छन् । सयौं कर्मचारीले गर्न नसक्ने काम त्यस मेसिनले गर्छ । त्यस किसिमको मेसिन भर्खरभर्खरै तयार भएको रहेछ । त्यस हुलाकले अहिले परीक्षणका रूपमा कार्य गर्दै रहेछ । पछिपछि विश्वका अन्य मुलुकमा पनि त्यस किसिमको प्रविधि सुरु हुन सक्ने देखिन्छ । गाडीलाई हुलाक अगाडि पार्किङ् गराएर हामी त्यहीं नजिकैको ‘सेल ग्यास’ स्टेसनमा गयौं । त्यस ग्यास स्टेसनमा विराटनगरका भण्डारी काम गर्छन् । उनको नाम केदार भण्डारी हो । उमेरले पैंतीसे चालीसे जस्तो लाग्ने ती मान्छे अमेरिका पुगेर पनि स्वभावमा परिवर्तन नभएका नेपालीमा गनिन्छन् । वास्तवमै यस्ता नेपाली अमेरिकामा कमै हुनुपर्छ मेरा विचारमा । मेरा लागि उनी बिस्तारै बोल्ने मिजासिला नेपाली ठहरिए । अमेरिकामा बस्ने कुनै नेपाली त बोल्दा पनि पैसा लाग्छ जस्तो गर्दा रहेछन् । कुनै चाहिं फोन गर्छु भन्छन् तर पटक्कै गर्दैनन् । उनीहरूले फोन गर्नु त परै जाओस् आपूmले गर्दा पनि फोन उठाउँदैनन् । आफ्नै देशका नेपाली त यस्ता छन् भने भारतीय र पाकिस्तानी झन् कस्ता होलान् बरु एउटा ताइवानीले मलाई ‘आर यु इन्डियन ?’ भनेर सोद्धा मैले ‘नो आइ एम नट, आइ एम नेपाली’ भनेथें । त्यसपछि उसले मसँग हात मिलाउँदै भनेथ्यो, ‘थ्याङ्क्यु, यु बिलङ् टु द कन्ट्री अव माउन्ट एभरेस्ट ।’ आफू चाहिं भारतीय र पाकिस्तानी भेटेपछि आफ्नै दक्षिण एसियाका हुन् भनेर दाजुभाइजस्तो गर्यो तर अघि कताबाट छिनाइसक्या हुन्छ । प्रायः सबै ट्याक्सी ड्राइभर भारतीय र पाकिस्तानी मात्र भेटिन्छन् । कतै हिंड्दा उनीहरूको ट्याक्सीमा परिएछ र आफूलाई उनीहरूले दक्षिणएसियाली भनेर चिनेछन् भने ठग्नुसम्म ठग्छन् । अफगानी र इरानीहरू चाहिं अलिक असल हुँदा रहेछन् । मलाई ‘सेल ग्यास’ मा पुर्याएर ज्वाइँ हुलाकतिर लाग्नुभयो । म १२ बजेसम्म केदारसँग गफगाफ गरेर बसें । मलाई त्यहाँबाट मेट्रो रेल स्टेसन गएर रेल चढ्नु थियो । मैले केही सहयोगको अपेक्षा गरेर केदारलाई भने, “केदारजी, तपाईंलाई म यस ठाउँका लागि सर्वथा नयाँ हुँ भन्ने कुरा थाहा भइहाल्यो । त्यसमा पनि हामी एकै ठाउँका पर्यौं । मलाई रेलस्टेसनसम्म पुग्नका निमित्त केही उपाय गर्न सकिन्छ ?” “ठीकै छ, म केही उपाय गर्छु । म एउटा नक्सा बनाइदिन्छु, त्यही नक्सा हेरेर तपार्इं त्यहाँ सजिलै पुग्न सक्नुहुन्छ । यहाँबाट त्यस्तै १५, २० मिनेट लाग्ला त्यहाँ पुग्न ।” केदारले भने । म उनले बनाइदिएको हातेनक्सा बोकेर मेरिफिल्ड मेट्रो रेलस्टेसनतिर हिंडे । ‘लि हाइ वे’ पार गरेर म सिधै उत्तर–पूर्वतिर लागें । नक्साले मात्र नपुगेर बाटामा भेटिएका केही मानिसहरूलाई सोधपुछ गर्दै म अघि बढें । अघि बढ्ने क्रममा मेरा देब्रेतिर बाटाका किनारमा रोपिएका अमेरिकी वृक्षहरू मसँग झुम्मिए । कसैले कुमतिर, कसैले टाउकातिर सुम्सुम्याए । ती वृक्षहरू मेरालागि सर्वथा नयाँ थिए । सायद उनीहरूले पनि मलाई नयाँ विदेशी पर्यटक ठाने होला । नयाँ विदेशी पर्यटक देखेपछि नयाँसडक र वसन्तपुरतिरका ससाना केटादेखि लिएर असी पुगेर बसी खाने बेला भएकाहरूसम्म ठुटे अंग्रेजीमा खै के, खै के भन्दै बाटो छेकिरहेका हुन्छन्; डलर तान्न कोसिस गरिरहेका हुन्छन् । कसैकसैले त बिदेशी पाहुनाहरूसँग जवर्जस्ती गरेर पैसा धुत्छन् पनि । यी कुरा संझिएपछि मनमा कताकता चीसो भयो । यी वृक्षहरूले पनि मसँग डलर तान्न कोसिस त गर्दै छैनन् भनेर मनको बाघले झन्डै खायो । अझ अघि बढें । दाहिनेतिर लाममा बनिएका गगनचुम्बी भवनहरू थिए । एकछिन उभिएँ र ती सुन्दरतम महलहरूको प्राकृतिक डिजिटल फोटो लिएँ मसँग भएको दुई लेन्सको ओरिजिनल क्यामराबाट । अझै ती फोटोहरू मभित्र सुरक्षित छन् । ती महलहरू अत्यन्त सुन्दर र सफा थिए । तलबाट माथिहेर्दा हातले टोपी समाउनु पथ्र्यो । त्यहाँ भएका भवनहरूमध्ये अधिकतम एक्काइस तले सम्म थिए । मैले त्यसैबेला झट्ट संझिएँ बोस्टन ट्रेड सेन्टरमा भएको पचास तले भवनका छेउमा त्यो भवन एउटा बचरो मात्र थियो । मेरो स्मृति न्युयोर्कको ‘ट्विनटावर’ मा गएर ठोकियो । एक सय दस तलाको त्यो जोडी भवन कस्तो थियो होला ! त्यहाँका मान्छेछेक्ने ढाट (आग्ला) त्यति दरा पनि छैनन् र नाघ्न नसकिने अग्ला पनि छैनन् । जबर्जस्ती गर्ने हो भने नाघेर जान पनि सकिन्छ; तर त्यहाँ अनैतिक सोच वा विचार भएका मान्छे नै छैनन् जस्तो लाग्छ । मैले यसो विचार गरें, नेपाल र भारत जस्तो भए त्यस्ता ढाटसाट केही रहने थिएनन् । स्वास्नीको रिस समेत त्यहीं गएर पोख्ने थिए लोग्नेले । ‘कम्प्युटराइज्ड सिस्टम’ नै सबै भत्याङ्भुतुङ् हुने थियो । अमेरिका नैतिकता र जनउत्तरदायित्वमा अडेको देश रहेछ वास्तवमा । ढाटबाट केही पर दाहिने र देब्रे दुबैतिर विद्युत भर्याङ् थिए । म चढ्ने रेल दाहिनेतिर लाग्ने हुनाले म दाहिने भर्याङबाट तल झरें । त्यहाँका रेल मार्गहरू सहरीक्षेत्रमा अनिवार्यतः भूमिगत हुँदा रहेछन् भने ग्रामीण क्षेत्रमा वैकल्पिक रूपमा भूमिगत हुँदा रहेछन् । मेरिफिल्डको रेल स्टेसन भूमिगत थियो । वासिङ्गटन डि.सि.जस्ता जनघनत्वको चाप भएका शहरहरूमा त एकमुनि अर्को तह गर्दै तीन तहसम्मका भूमिगत रेलमार्ग हुँदा रहेछन् । म स्टेसनमा झरेको दस मिनेट पछि भिएना फेयरफ्याक्सतिरबाट ओरेन्ज लाइनको रेल आयो । रेल रोकिएको केही सेकेन्डभित्र स्वचालित ढोका खुल्यो । भित्रका यात्रीहरू अवतरण गरिसकेपछि बाहिरका यात्रीहरू पनि लाममा एकपछि अर्को गर्दै पसे । म पनि लाममा थिएँ, आफ्नो पालोमा पसें र गन्तव्यस्थानतिर मुख फर्काएर एउटा सुन्दर कुर्सी मा बसें । आफ्नो देशमा भूमिगत हुने मौका नपाए पनि पाताल लोकमा गएर भूमिगत हुने मौका पाएँ, त्यसैले अमेरिकाको भूमिगत यात्रा मेरा निमित्त चिरस्मरणीय रह्यो । रेलको ढोका स्वतः खुल्ने र बन्द हुने भएकाले त्यसबाट ओर्लिने र चढ्ने कार्य शीघ्रातिशीघ्र हुनुपर्दो रहेछ । कुनै यात्रीले ओर्लिन र उक्लिन विलम्ब गरेमा ऊ पछि पर्दोरहेछ । तर त्यहाँ कुनै कार्यमा पनि विलम्ब गर्नुहुदैन भन्ने कुरा सबैलाई थाहा भएकाले कसैलाई पनि विलम्बको रोगले छुँदो रहेनछ । म विलम्ब गर्ने देशको विलम्बप्रुफ व्यक्ति थिएँ तापनि त्यहाँको द्रुत वातावरणले मलाई विलम्ब गर्न दिएन । तर विलम्बका कारण रेल छुटिगए पनि अर्को रेलबाट जान सकिन्छ । अब मलाई कसैले ‘अमेरिकाको रेल कस्तो हुन्छ ?’ भनी प्रश्न गरेमा म भन्छु, ‘अमेरिकाको रेल अमेरिकाको जस्तै हुन्छ ।’ मैले अमेरिकी रेलयात्राको कुरा उठाउँदा तपाईंले भारतको कटिहार, बरौनी, समस्तीपुर, लखनउ जस्ता रेलजङसनको पुनःस्मरणगर्नुभयो होला र चारधाम गर्न हिंडेका नेपाली तीर्थयात्रीहरूलाई त्यहाँका ठग कुल्लीहरूले सजिलै रेल चढाइदिने निहुँमा मनग्गे पैसा धुतेर मालसामान कोचेझैं झ्यालबाट जबर्जस्ती कोचेका घटनाहरू, दृश्यहरू तपाईंका आँखाअगाडि नाच्न थाले होला । त्यसो हुनु स्वाभाविक पनि हो । तर म फेरि पनि भन्छु, म अमेरिकी रेलयात्राको कुरा गर्दैछु । मेरिफिल्ड स्टेसन पार गरेपछि दुई स्टेसन अर्थात् ‘इस्ट फल्सचर्च’सम्म रेल जमिनमाथि नै गुड्यो । लिखका दुवैतर्पm रहेका वृक्षहरूले, जनआन्दोलन अघिका राजाको सवारीमा नेताहरूले स्वागत गरेभैंm, झुकेर स्वागत गरिरहेको दृश्य अत्यन्त मनमोहक थियो । त्यो दृश्य देखेपछि मेरो एक मनले भन्यो, ‘हाम्रो काठमाडौंमा पनि भूमिगत रेलको व्यवस्था भए गाडी जाममा पर्ने कुराको राम्रो समाधान हुन्थ्यो होला ।’ अर्को मनले भन्यो, ‘देशको सबै संपत्ति भ्रष्टाचारीलाई नै पुग्दैन, केले रेलमार्ग बन्छ र !’ ‘इस्टफल्स चर्च’ देखि ‘कोर्टहाउस’ सम्म जम्मा चारवटा स्टेसन रहेछन् । ती स्टेसनहरू पार नगरुन्जेलसम्म नै रेल भूमिगत मार्गबाट गुड्यो । भूमिगत मार्गमा पसेपछि रेलको गति तीव्र भयो । सो मार्गबाट यात्रा गरिरहँदा कुनै किसिमको दृश्यावलोकन गर्न नपाइए पनि रेलभित्रको अमेरिकी संसार हेर्दै मख्ख पर्ने कार्यमा म अरु सबैभन्दा अगुवा भएँ । प्रत्येक भूमिगत रेल स्टेसन अत्यन्त सुन्दर ढङ्गले निर्मित थियो । बत्तीको सुन्दर प्रकाशले भित्तामा लेखिएको स्टेसनको नाम प्रस्ट रूपमा परैबाट दृष्टिगोचर हुन्थ्यो । त्यसो त रेलभित्र पनि आउने स्टेसनका बारेमा बराबर उद्घोष गर्ने मात्र होइन विद्युतीय पर्दामा समेत देखाइदो रहेछ । यसबाहेक रेलको प्रत्येक डिब्बामा रेलमार्गको नक्सा टाँसिएको हुँदा आफू जानुपर्ने स्टेसन कुन हो र कति स्टेसनपछि त्यो आउँछ भन्ने कुरा नक्सा हेरेर जानकारी लिन सकिन्छ । अमेरिकी बसको तुलनामा अमेरिकी रेलमा यात्रा गर्नेको संख्या अधिक देखियो । रेलमा यात्रा गर्नेमा अधिकांश कर्मचारी र विद्यार्थी हुँदा रहेछन् । रेलयात्राको धित मरेकै थिएन क्लोरेन्डन स्टेसन आइपुगेछ । त्यस स्टेसनबाट रेल अगाडि बढ्ने बित्तिकै अगाडिको विद्युतीय पर्दामा ‘अब आउने स्टप ‘कोर्टहाउस’ हो’ भन्ने देखियो र कम्प्युटरकी अमेरिकन्नीले पनि सोही कुरा बोली । म सतर्क भएँ, किनभने अलिकति विलम्ब गर्ने बित्तिकै रेलले अर्को स्टपमा पुर्याउने डर थियो । भूमिगत रेलमार्गमा नयाँ यात्रीलाई कुन स्टपमा रेलको कतापटिको ढोका खुल्छ भन्ने कुरा थाहा नभएर पनि समस्या हुँदो रहेछ, त्यसैले त्यस विषयमा पनि चनाखो हुनपर्ने रहेछ । नत्र ओर्लिन विलम्ब भएर रेलको ढोका बन्द हुने डर हुँदो रहेछ । म रेल रोकिनुभन्दा अलिक अगाडि उठें र ढोकाका छेउमा गएर उभिएँ । ‘कोर्टहाउस’ आइपुगेछ, रेल रोकियो । दाहिनेतिरको ढोका खुल्यो । मैले सबैभन्दा अघि ओर्लिने अवसर पाएँ । त्यहाँ नजिकै रहेको छोटो सामान्य भर्याङ्बाट माथिल्लो तलामा गएँ । त्यस ठाउँमा ‘टिकट बुकिङ काउन्टर’’ र ‘टि.टि.आई’ को काम गर्ने ढाट थिए । ढाटमा टिकट छिराउने काममा ‘लाटा देशको गाँडो तन्देरी’ भइसकेको हुनाले त्यति समस्या परेन । टिकट छिराएँ, ढाट खुल्यो; पार भएँ । त्यहाँबाट सिधा अगाडि बढेपछि तल झर्ने र माथि उक्लिने दुइवटा विद्युत् भर्याङ् भेटिए । माथि उक्लिनेमा गोडा मात्र टेकाउनु पर्यो, उसैले बिस्तारै बगाएर माथि पुर्यायो । भर्याङ्को टुप्पामा पुगेर अलिकति हिंडेपछि एउटा बाणले ‘स्क्वायर प्लाजा’ को सङ्केत गर्यो । म त्यही वाणले संकेत गरेतिर लागें । पर अरु दुईवटा लामा भर्याङ् देखिए । उँभो बग्ने भर्याङमा चढेपछि त्यसले सूर्यको प्रकाश भए ठाउँमा पुर्यायो । बिजुलीको प्रकाशमा धेरैबेर यात्रा गरेर सूर्यको प्रकाशमा आएपछि सपनाबाट बिउँझेझैं भएँ । त्यस भर्याङ्ले ‘स्क्वायर प्लाजा’ पुर्यायो । दुवैतिर अग्ला अग्ला विशाल भवनहरू भएको त्यो प्लाजा रमणीय र आकर्षक पनि रहेछ । लगभग दिनको एक बजे म त्यस स्क्वायर प्लाजामा पुगेको थिएँ । एक बजेसम्ममा म त्यहाँ पुग्ने र सोही समयमा मलाई लिन कोपिला त्यहाँ आउने पूर्वसल्लाह भएको थियो गोमासँग । त्यहाँ पुग्नासाथ कोपिलाको खोजीमा मैले एक फन्को लगाएँ । कतै नदेखेपछि प्लाजाको पटाङ्गिनीमा रहेका फलामे कुर्सीमा उनको बाटो हेर्दै बसें । त्यहाँ मैले साढे तीन घण्टा कुर्नुपर्यो । दशैंको बेला भएपनि मौसम ओसिलो भएकाले निकै ठन्डा थियो । चार बजेसम्म पर्खंदा पनि कोपिला देखा परिनन् । त्यहाँको चिसो मौसमका कारण तीन घण्टाभन्दा अघिदेखि म लघुशङ्काद्वारा अत्यन्त पीडित थिएँ । हुँदाहुँदा म कहाँ हिंडेको, के गर्दैछु, कसलाई पर्खंदैछु जस्ता कुराहरू मेरा स्मृतिपटबाट अन्तध्र्यान भइसकेका थिए । मेरो स्मृति लघुशङ्काबाट कसरी छुट्कारा पाउने भन्ने कुरामा मात्र केन्द्रित भयो । मेरो एक मात्र कामना थियो मेरो मूत्र थैली बिन्लादेनको आत्मघाती चेलो नबनोस् । पुनः आफ्नो स्मृति प्लाजातिरै फिर्यो । यताउति आँखा घुमाएँ । न गल्ली, न च्याप, न काँचा इँटाले बनेका घर; नमोनास्ति केही थिएन त्यहाँ । भए पनि के गर्नु त्यो काठमाडौं थिएन, त्यो रत्नपार्क थिएन, त्यो न्युरोड थिएन । त्यो अमेरिका थियो । दुवैको सहमति भए त्यहाँ सयौं मान्छेका बीचमा गाला चुसाचुस गरे पनि कसैले केही भन्दैन । कसैले केही गर्दैन; तर बाहिर जथाभावि पिसाप गर्ने मानिसलाई हदैसम्मको सजाय हुन्छ, यो कुरा पक्का हो । स्याम्स क्लब, वालमार्ट, मल, ग्यासस्टेसन जस्ता ठाउँमा रेस्टरुमको अत्यन्त राम्रो व्यवस्था हुन्छ । मैले त्यसअघि निकै पटक ती रेस्टरुमको उपयोग गरेको थिएँ । तर त्यस प्लाजाका छेउछाउमा त्यस खालका कुनै पनि दोकान दृष्टिगत भएनन् । त्यहाँ दुई, तीनवटा ससाना कफी हाउस, एउटा बैङ्क, एउटा, ‘भिटामिन स्टोर’ लेखिएको दोकान र अरु बाहिर सटर लागेका विशाल भवनहरू मात्र थिए । ‘भिटामिन स्टोर’ बन्द थियो भने कफीहाउसमा काम गर्ने सबै महिला थिए । बैंकमा परिचय पत्र भएकालाई मात्र भित्र छिर्न दिएजस्तो लाग्यो । कफी दोकानमा काम गर्ने महिला चाइनिज वा कोरियनजस्ता थिए । आपूm नेपाली भएर होला ती महिलालाई रेस्टरुम उपलब्ध गराइमाग्न मुख लागेन । म पिसाबले असह्य भएर घरी बस्दै घरी उठ्दै गर्दै थिएँ, ‘भिटामिन स्टोर’ उघ्रियो । भित्रबाट दुईजना मान्छे एकैसाथ बाहिर निस्किए । मलाई लाग्यो ती मान्छे दोकानकै हुनुपर्छ । तिनै मान्छेलाई बिन्तीभाउ गरेर यस फालबाट उम्कनु पर्यो भनेर उनीहरूको छेउमा गएँ । मैले एकदम मिजासिलो स्वरमा भने, “हाइ एक्स्क्युज मि; उड् यु माइन्ड प्रोभाइडिङ मि द रेस्ट रुम, प्लिज ।” ती दुईमध्ये एउटा अफ्रिकी जस्तो थियो भने अर्को नेपाली अनुहारको स्पेनिस थियो । त्यो नेपाली जस्तो मान्छे बोलीले स्पेनिस भए पनि नेपालीभन्दा दशौं गुणा असल रहेछ । उसले आफ्नो कालो साथीलाई रेस्टरुम देखाउन अह्रायो । मैले हाम्रै नेपाली भाइलाई माथिको प्रश्न नेपालीमा सोधेको भए उसले भन्नेथियो, ‘अँ, यहाँ तिमेरुजस्तालाई अभर पर्ला कि भनेर हामीले ट्वाइलेट बनाइद्या छौ नि !” एउटाले अह्राएपछि अर्काले मलाई दोकान भित्रै बोलायो । म भित्र गएँ । उसले चावी झिक्यो र भित्र गोदाममा जाने ढोका खोल्यो । उसका पछिपछि म निकै परसम्म गएँ । त्यहाँ अत्यन्त सफा रेस्टरुम रहेछ । उसले मलाई देखायो र ऊ बाहिरियो । मैले निकै लामो समयसम्म निर्धक्क लघुशङ्का गरें । शरीर हल्का भयो, म आनन्दित भएँ । म बाहिर आएँ र ती दुबैलाई हार्दिक धन्यवाद भन्दै आभार पनि प्रकट गरें । मेरो चोला उठ्न लागेका बेला ज्यान बचाउने तिनीहरू मेरा लागि सदा स्मरणीय छन् । तिनीहरूको नाम र ठेगाना सोध्न मेरो बुद्धि पुगेन; नत्र उनीहरू पनि ऐतिहासिक बन्ने थिए । सुषुप्त अवस्थामा रहेको मेरो मानसिक तनाव रेस्टरुमको प्रयोगपछि पुनः यथास्थितिमा फर्कियो । तत्कालै घडीतिर आँखा पुगेछ, चार बजेर तीस मिनेट भएछ । त्यो स्थान मेरा निमित्त स्वप्नवत् थियो । त्यहाँ सबै नौला र सबै नयाँ अनुहार मात्र देखिन्थे । झापाका मान्छेले बैतडीको कुरा थाहा पाएझैं त्यहाँ पनि थाहा पाउँछन्, यो सोचाइ थियो; तर त्यहाँ दशौं स्ट्रिटमा स्थायी घर भएको मान्छेले एघारौं स्ट्रिट कता छ र कुन हो भन्ने थाहा पाउँदो रहेनछ । मानौं उसले एघारौं स्ट्रिट कुन हो भन्ने कुरा पढेकै छैन । उसले जे पढेको छ, त्यसमा ऊ पारङ्गत छ । हाम्रो देशमाफैं सबै विषयमा हात हालेर कुनै विषयमा पनि पूर्णता प्राप्त नगर्ने मान्छे त्यहाँ पाउन कठिन छ । मलाई एघारौं स्ट्रिट यतातिर छ भनेर कसैले बताउन सकेन; त्यसैले जुन बाटो आएको थिएँ त्यही बाटो त्यसरी नै उड्ब्रिज फर्कनुको विकल्प थिएन मेरा लागि । लिफ्ट्को प्रयोग गरेर तल भूमिगत रेलको टिकट कक्षतिर झरें । काउन्टरमा टिकटका लागि पैसा छिराउन आँट्तै थिएँ मेरा देब्रेतिर कसैले फोन गर्दै गरेको देखें । मलाई पनि हिड्ने बेलामा गोमालाई एक कल फोन गरेर हिडुँजस्तो लाग्यो । एकछिन पर्खें, टेलिफोन सेट खाली भयो । पच्चीस सेन्टका दुईवटा सिक्का छिराएँ; टेलिफोन अन भयो; गोमाको नम्बर डायल गरें । ‘हलो, गोमा म तिम्रो गुरु कोमल बोलेको । तिमीले बहिनीलाई ‘स्क्वायर प्लाजा’ पठाउँछु भनेर मलाई ढुक्क पार्यौ म यहाँ आएर साढे तीन घण्टा बस्दा पनि कोपिला आइनन् । यसरी अपरिचित ठाउँमा मान्छेको हरिबिजोक पार्नुहुन्छ नानी म उतै फर्किन तल रेल स्टेसनमा आएको छु । अब हिंड्छु पनि ।’ “सर एता सुन्नु न मलाई त ‘स्क्वायर प्लाजा’ गएँ तर सरसँग भेट भएन र आएँ’ पो भनी त फोनमा कोपिलाले । ए कस्ती केटी र’छे हँ सर म अहिले नै उसलाई फोन गरेर तुरुन्त त्यहाँ पठाउँछु । फरक पर्दैन सर, ऊ आइन भने म कामबाट बिदा मागेर पनि आउँछु । अब पन्द्र मिनेट मात्रै माथि गएर बस्दिनु न सर, बिन्ती” । गोमाका यी कुरा सुनेपछि मभित्र आशाको सानो टुसो पलायो । म फेरि अघिकै बाटो माथि गएँ । नभन्दै केहीछिन पछि कोपिला त्यहाँ आइपुगिन् । मैले निकै गम्भीर भएर आफ्ना गुनासा पोखें । उनले आपूm आएको तर भेट्न नसकी फर्केको कुरा बताइन् । उनले भनेको कुरा विश्वास नलागी नलागी पत्याइदिएँ । २६ सेप्टेम्बर, २००६ को बिहान सूर्योदयसँगै म उडब्रिज प्रस्थानका लागि ‘एक्जन ग्यास स्टेसन’ तिर आउँदै थिएँ । मेरा हातमा उही मेरो हाते बाकस मात्र थियो साथीका रूपमा । मेरो ठूलो झोला अघिल्लै दिन बेलुका उक्त स्टेसनमा पुगिसकेको थियो । अनगिन्ती कारहरू ओहरदोहर गर्ने बाटाका एक छेउमा मेरा गोडा हात्ती लम्काइमा थिए भने मेरा आँखा चाहिं सुन्दर वृक्ष र कलात्मक भवनका चारैतर्पm कुदिरहेका थिए । पन्ध्र दिन मात्र त्यस ठाउँमा बसेको भएता पनि म त्यस बाटोबाट निकै पटक ओहरदोहर गरिसकेको थिएँ । बिहानको कठ्याङ्ग्रिने ठन्डी भएपनि सबै रुखबिरुवाले मूक भाषामा कान हल्लाएर मेरो बिदाइ गरिरहेका थिए । अमेरिकीहरूझैं ‘हाई’ र ‘बाई’ मा अभ्यस्त भइसकेका त्यहाँका सडक र दुवै छेउका भवनहरूले पनि आ–आफ्नै किसिमले ‘हाई’, ‘बाई’ गर्दै होलान्, मलाई यस्तो लागिरहेको थियो । जातीय विभेदका दृष्टिले नहेर्ने हो भने त्यहाँको प्राकृतिक सुन्दरता र यहाँको प्राकृतिक सुन्दरतामा केही अन्तर छैन; तर मान्छेमा भएका प्रत्येक आँखाले जातीय विभेद छुट्याउन जानेको हुन्छ । फरक यत्ति छ कि अमेरिकी मान्छेका आँखाले कालो र सेतो मात्र छुट्याउँछ भने नेपाली आँखा धेरै चनाखो छ । यसले एउटै आँखाले चारजात छत्तीस वर्णलाई एकै हेराइमा दुधको दूध, पानीको पानी गरेर खुट्याउन सक्छ । अझ मधेसे, पहाडे, ठाडानाके, थेप्चानाके आदि इत्यादि छुट्याएर चौपट पनि गर्न सक्छ । म के के सोच्तै अघि बढिरहेको थिएँ । ‘एग्जन ग्यास स्टेसन’ अगाडि पुगेपछि झल्याँस्स भएँ शल्यक्रिया पछि बौरिएको मदौरुझैं । म पुग्दा मेरा युवा साथी (सानुकाजी सन्जेल) आफ्नो काममा व्यस्त थिए । म पुग्नासाथ उनले अघिल्लै दिन बन्दवस्त गरेको ट्याक्सीको एउटा कम्पनी (एलो क्याब्)मा पुनः फोन सम्पर्क गरे । अघिल्लो दिन ४० डलरमा फिलाडेल्फियासम्मका लागि बन्दवस्त गरी निधो समेत भएको ट्याक्सीले अहिले जाने बेलामा ६० डलरभन्दा कममा नजाने कुरा गर्यो । ‘वाफ रे वाफ अमेरिका !’ मैले टाउकामा हात राखें । ‘ल ठीक छ, ट्याक्सी लिएर आऊ’ भनेर ट्याक्सी बोलाइयो । एकै छिनमा बन्दवस्त गरेको ट्याक्सी त्यहाँ आइपुग्यो । हत्तपत्त गएर ड्राइभरसँग परिचय गरेको त भारतीय पो रहेछ । त्यो पनि बिहारी मेरो जिऊ त्यहीं रहे पनि मन भने कहिले जोगवनी–पूर्णियाँ, कहिले पानीट्याङ्की–सिलिगुडी गर्न थाल्यो । बिहार र बङ्गालका कङ्गाल ट्याक्सीवालाले सोझा नेपालीलाई हरेक तरहबाट ठग्ने कोसिस गरेको, पहिला बन्दवस्त गरेरै लगे पनि ओर्लिने बेलामा भाडाका निहुँमा भएभरका ट्याक्सी चालकदेखि रिक्सा चालकसम्म भेला भएर धुतधात गरेको जस्ता घटनाहरू आँखा अगाडि नाचे । मोरा बिहारीहरूले अमेरिकामा पुगेर पनि आफ्नो आनुवंशिक संस्कृति यथावत् राखेकोमा छक्क मात्र होइन तीन छक्क परें । पछि पत्ता लाग्यो अमेरिकामा ७५ प्रतिशत ट्याक्सी चालक भारती, पाकिस्तानी र इरानी रहेछन् । जस्तालाई तस्तै गर्नुपर्छ भन्ने कला मैले पनि केही जानेको थियो त्यसैले मैले ट्याक्सी ड्राइभरलाई भने, ‘तीस डालर से अधिक हम नही दे सकेंगे । होगा तो चलिए’ । ऊ रिसाएको भावमा फनक्क गाडी फर्काएर आएतिरै हुँइकियो । ‘हर्स पाइक’ नामको राजमार्गको छेवैमा यो ‘एग्जन ग्यास स्टेसन (सप) छ । यसको पश्चिमतिर एउटा मोटेल छ । त्यो मोटेल पनि एकजना भारतीय अमेरिकीको हो । विशेष गरी यस ठाउँमा जति ‘ग्यास स्टेसन’ छन् ती सबै भारतीय अमेरिकीहरूले सञ्चालन गरेको पाइन्छ । भारतीय अमेरिकीहरूले कम्पनीबाट आवधिक रूपमा लिजमा लिंदा रहेछन् र व्यक्तिगत जस्तो गरी सञ्चालन गर्दा रहेछन् ‘ग्यास स्टेसनहरू’ । माथि भनिएको मोटेल रमेश भासिनको निजी हो । त्यहाँ पुगेदेखि नै रमेशसँग मेरो परिचय भएको हो । उनी निकै असल व्यक्ति लाग्यो मलाई । उनलाई मैले ट्याक्सीवालाको बदमासी सुनाएँ । ‘क्याम्डेनबाट उडब्रिजको बस पाइन्छ । त्यहाँसम्म तपाईंलाई पुर्याइदिने जिम्मा मेरो’, उनले भने । रमेशले यति भनेपछि अन्धाले आँखा भेटेभन्दा धेरै खुसी भएँ म । त्यसपछि छोरी कृष्णालाई फोनबाट २७ ता. मात्र उडब्रिज आइपुग्ने कुराको जानकारी दिएँ । ठीक ५ बजे रमेश कार लिएर ग्यास स्टेसन आइपुगे । कारमा सानुकाजी र म चढ्यौं । क्यामडेन आइपुग्न झन्डै २५ मिनट जति लाग्यो । क्याम्डेन ओर्लिएपछि मैले केही गर्नु परेन । टिकट काट्ने काम उनीहरूले नै गरे । क्याम्डेनबाट उड्ब्रिज्को भाडा २६ डलर लिंदो रहेछ । टिकट तीन वटा थियो क्याम्डेन–फिलाडेल्फिया, फिलाडेल्फिया–वासिङ्गटन डी.सी वासिङ्गटन–उड्ब्रिज् (भर्जिनिया) । मलाई बसमा चढाएर मात्र फर्कने सदाशयता सानुकाजी र रमेशले देखाएपछि म निकै ढुक्क भएँ, किनभने अमेरिकाको सर्वथा नयाँ ठाउँमा बस पर्खिएर चढ्न मलाई निकै कठिन पर्नेथियो । क्याम्डेन शहरको त्यो विशाल बस स्टेसन वास्तवमा भारतको निकै ठूलो रेल जक्सन जत्रै थियो । वि.सं. २०१६ सालमा मथुरा जाने क्रममा मैले विहार (भारत) को रेल जक्सन देखेको थिएँँ सर्वप्रथम । त्यसबेला मलाई रेल परिवर्तन गर्न महाभारत भएको थियो । थाइल्याण्डको विशाल हवाइ टर्मिनलको अनुभवले मलाई अमेरिकामा ठूलो सहयोग गर्यो । यस बस पार्कमा प्रत्येक तीन मिनेटमा लोकल र एक्स्प्रेस बसहरू आउने–जाने गर्दा रहेछन् । यसले मलाई रमाइलो लागिरहेको थियो भने मनको एक कुनामा अलेली डर र त्रास पनि पलाएको थियो । क्याम्डेन शहर निकै पुरानु र फिलाडेल्फियाको नजिकै भएको कारणबाट होला त्यहाँ लागुपदार्थ सेवन गर्नेहरूको संख्या निकै रहेछ । अधिकांश किशोर, किशोरीहरूले यो व्यवसाय समातेका हुँदा रहेछन् । त्यसमा पनि किशोरीको संख्या अत्यधिक । यिनीहरूले युवा अथवा प्रौढ जोसुकैसँग डलर भएको बुझे भने चिनेभैंm गरी मन्दमुस्कानमा झ्याप्प अँगालो हालेर गाला चुस्न थाले पछि नयाँ नौलो पुरुष ‘वाफरे वाफ’ मा लठ्ठिंदो रहेछ, अनि त्यसैबेला डलर चिलिम यो कुरा भर्खर मात्र रमेशले मलाई बताएका थिए । उनले सल्लाह दिंदै अगाडिको गोजीमा दश डलरभन्दा बढी नराख्न र कसैले देख्ने गरी पैसा नझिक्न भनेका थिए । नयाँ मान्छे हो भन्ने थाहा पाए भने जसरी पनि काम तमाम गर्दारहेछन् त्यस खाले मान्छेले । आधा घण्टा जति पर्खिएपछि ‘ग्रे हाउन्ड’ कम्पनीको बस आइपुग्यो । यो अमेरिकाको राष्ट्रिय स्तरको विशाल बस कम्पनी रहेछ । यसको सेवा अमेरिकाभरि नै विस्तार भएको रहेछ । अमेरिकाका अधिकांश राज्यमा ‘ग्रे हाउन्ड’ कम्पनीको बस चल्दोरहेछ । हतारहतार सन्जेलले मेरो झोला डिकीमा हालिदिए । अमेरिकामा बस स्टेसनमा आइपुग्नासाथ गन्तव्यतिर हिंडिहाल्छ । यहाँभैंm घण्टौ कुर्नु पर्दैन । मैले दुवै साथीसँग हात मिलाएँ । सानु सञ्जेल र मेर।े सूर्यमा म समानता देख्थें, त्यसैले उनीसँग छुट्टिनु पर्दा मेरो गला एकाएक अवरुद्ध भएर आयो । बिछोड्को पीडा बोध गर्दै म गाडीभित्र पसें । गाडी सञ्चालनमै थियो; क्रमशः यसले अग्रगति लियो । बाहिरबाट सानु र रमेश हात हल्लाउँदै थिए । मैले पनि सिटबाट उठेर हात हल्लाएँ, हल्लाइरहें । उनीहरूले देखेदेखेनन् तर निकैबेरसम्म म हात हल्लाइरहेको रहेछु । यहाँ भए गाडीका प्रायः सबै यात्रीले खित्का छोड्थे होला तर धन्न अमेरिकामा थिएँँ । त्यहाँ जसले जे गरे पनि कसैले वास्ता गर्दैन । क्याम्डेनबाट फिलाडेल्फिया आइपुग्न १५ मिनिट लाग्यो बसलाई । बसपार्क बाहिर आएर बस रोकियो । अरु यात्रीभैंm म पनि बसबाट ओर्लिएर त्यहाँको ‘गे्र हाउन्ड’ बसपार्कभित्र पसें । यो बसपार्क क्याम्डेनको भन्दा अझ विशाल रहेछ । हवाइ जहाजको भैंm टर्मिनलको व्यवस्थाले भित्र पस्नासाथ अर्कै अनुभूति हुने । गेट् नं. १ देखि १२ सम्म भएको यस बसपार्कमा प्रत्येक गेटबाट तीन तीन मिनटमा बस आउने–जाने गरेको पाइयो । अधिकतम तीनवटा ट्रान्जिट (गेट) भएको हाम्रो त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको टर्मिनल भवनसँग तुलना गर्न खोज्दा हात्ती र हात्तीछाप चप्पलको संझना आयो । हवाइ यात्रीभैंm यहाँका बसयात्रीले पनि बसपार्क भित्रको काउन्टरमा टिकट लिएर आ–आफ्नो ट्रान्जिट गेटअगाडि यथा समयमा लाम लागेर उभिनु पर्छ । माइकबाट बारंबार गेट नम्बर, बस नम्बर, समय सारिणीको उद्घोष भइरहन्छ । टर्मिनलभित्रै मसिनमा खुद्रा पैसा (क्वाटर डलर) छिराएर आ–आफ्नो इच्छानुसार विविध पेय र खाजासमेत उपलब्ध गर्न सकिन्छ । कक्षको एक कुनामा तातो (चिया, कफी) र खाजा किनिखाने व्यवस्था पनि छ । प्रतीक्षारत यात्रीहरूका लागि बीचमा राखिएका फलामे कुर्सीको व्यवस्थाले त्यस कक्षलाई आधुनिक सुविधासम्पन्न कक्षका रूपमा लिन सकिन्छ । लगभग दुईघण्टा बितिसकेपछि मलाई एउटा खटपटिले छोयो । त्यो खटपटिको प्रमुख कारण लघुशङ्का थियो । त्यहाँ आउने प्रत्येक यात्री आफ्नो झोला वा सामान साथैमा लिएर रेस्टरुम (ट्वाइलेट) भित्र पस्थे । मसँग ठूलो झोला (ब्याग) थियो । यो मेरा लागि घाँडो भयो । भित्र लिएर जान सकिदैन, बाहिर छोडेर जाँदा एउटाले टिपेर कुदाइ हाल्छ । म परें फसादमा अलेलि गर्दै पिसाब रोक्न नसक्ने अवस्थामा पुगें । मेरो संझनामा गतसालको घटना आलो भएर आयो । ठूलो झोला कसैलाई हेर्दै गर्न लगाएर रेस्टरुममा जान पनि आँट आएन; किनभने त्यहाँ आउनेजाने व्यक्तिमा काला अमेरिकीहरूको संख्या अधिक थियो । केही गोरा जातिका यात्रीहरू पनि आउने जाने गर्थे तर झोला रुङ्न लगाएर म भित्र पसेकै बेला उनीहरूले लाममा बस्न जानुपर्ने भयो भने झोला गायव हुन सक्ने डर थियो । नेपालका राई लिम्बू जस्ता देखिने दुइवटी महिला पनि त्यसबेला त्यहाँ आएर बसेका थिएँ । म पनि आफ्नै दिदी बहिनीभैंm लागेर छेउकै कुर्सीमा गएर बसेपछि मात्र थाहा भएको थियो कि तिनीहरू अमेरिकी चिनियाँ रहेछन् । मलाई उनीहरू पराइ हुन् जस्तो लागेन, किन कि उनीहरू हाम्रै छिमेकी देशका बासिन्दा हुनुका साथै एसियावासी पनि थिए । अब मेरो बिमार जाति हुनेभयो भन्दै उनीहरू बसेको छेवैमा मेरो झोला ल्याएँ । एकछिन झोला रुँगिदिनोस्न भन्नलाई ‘आँ’ मात्र के गरेको थिएँँ ‘अट्लान्टिक् सिटी जाने यात्रीहरू ९ नं. गेटमा लाम लाग्ने’ भन्ने सूचना सुन्नेबित्तिकै उनीहरू जुरुक्क उठे र सम्बन्धित गेटतिर लागे । म ‘हस्स बुढी हरिया दाँत’ भएँ । अब यही नाथे झोलाले गर्दा मेरो चोला उठ्ने भयो भन्ने विचार गर्दै थिएँँ ‘ग्रेहाउन्ड बस स्टेसन क्लिनर’ को बिल्ला भिरेको एउटा काला जातिको मान्छेलाई देखें । उसले अलि लामो बिँड भएको (नेपालको पूर्वी पहाडका खेतमा बाहुसे गर्दा लगाउने फ्याउरी जस्तै) बुरुस हातमा लिएको थियो । हाम्रो देशमा भए पाइखाना सफा गर्ने व्यक्तिलाई अर्कै दृृष्टिले हेरिन सक्छ तर अमेरिकामा त एउटा अफिसर र ट्वाइलेट क्लिनरको मान्यताक्रम समान देखिन्छ । म जुरुक्क उठें र भने, ‘उड यु माइन्ड लुकिङ्ग दिस् ब्याग् फर् अ फिउ मिनिट्स्, प्लिज ?’ ‘य, वट् नट् मोर द्यान् थ्रि मिनिट्स्’, उसले उत्तर दियो । झोला उसका जिम्मा लगाएँ, हाते बाकस च्यापें अनि हत्त न पत्त पसें रेस्टरुमभित्र । नभन्दै तीन मिनिट नपुग्दै आफ्नो काम सकी बाहिरिएँ । ‘थ्याङ्क्यु वेरि मच्’, मैले भने । म पुनः अघि आपूm बसेकै ठाउँमा गएर बसें । केहीबेरमा एक जना उमेरले लगभग सत्तरी पार गरिसकेका गहुँगोरो देखिने अमेरिकी मेरो अगाडि रहेको सिटमा आएर बसे । उनले एउटा झोला भिरेको थियो र हातमा एउटा निकै मोटो पुस्तक बोकेको थियो । बस्नेबित्तिकै कतै नहेरी पुस्तकमै तल्लीन भए उनी । एक पन्ना पढिसकेपछि उनको दृष्टि मेरा अनुहारमा प¥यो “आर यु इन्डियन ?” उनले सोधे । “नो सर, आइम नट् यन्डियन, आइम नेपाली,” मैले भने । उनको अनुहारमा अस्पष्टताका भावरेखाहरू तरङ्गित भएको अनुभव गर्दै मैले थपें, “नेपाल स्ट्यान्ड्स् बिट्विन् चाइना एन्ड इन्डिया, इट् इज् द कन्ट्रि अफ ‘माउन्ट एभरेस्ट’ ।” मेरो कुरा सुनेपछि अत्यन्त उत्सुकतापूर्वक जुरुक्क उठेर उनले मसँग हात मिलाए । “म पूर्वी नेपालको एउटा हाई स्कूलको निवृत्त हेड टिचर हुँ र क्याम्पसको कार्यरत प्राध्यापक पनि ।” उनले अझ उत्सुक हुँदै सोधे “तपाईँको पढाउने विषय ?” “नेपाली भाषा”, मैले भने । “म पनि निवृत्त प्राध्यापक हुँ । म फिलाडेल्फिया विश्वविद्यालयमा अंगेजी भाषा पढाउँथे”, उनले भने । मैले फेरि नेपाली तरिकाले उनको अभिवादन गरें । अमेरिकामा शिक्षण कार्य गर्ने र प्राध्यापन कार्य गर्ने सबैलाई अत्यन्त मर्यादित र सम्मानित व्यक्तित्वका रूपमा हेरिंदो रहेछ, त्यसैले उनले पनि मलाई आपूmजस्तै ठानेर सम्मान प्रकट गरे । उनीबाट मैले मनग्गे कुरा थाहा पाउने मौका पाएँ त्यस बसाइमा । अमेरिकाका शिक्षक र प्राध्यापकहरूलाई पार्टी र नेताको भूत कहिल्यै सवार हुँदो रहेनछ । उनीहरू स्वतन्त्र हुँदा रहेछन् । सरुवा, घटुवा, खोसुवा जस्ता रोगबाट उनीहरू मुक्त रहेछन् । त्यहाँ योग्य, सक्षम, अनुभवी र अनुसन्धानरत व्यक्तिले मात्र माथिल्लो श्रेणीमा बढुवा पाउँदो रहेछ । सम्बन्धित विषय वा पदका लागि तत्सम्बन्धी योग्य एवं सक्षम व्यक्तिको छनोट हुँदोरहेछ । कुनै पनि विश्वविद्यालय वा प्राज्ञिक संस्थाहरूमा अप्राज्ञिक व्यक्तिहरूको संलग्नता पटक्कै नहुँदो रहेछ त्यहाँ । त्यसो त त्यहाँका प्राध्यापकहरू पनि आफ्नो विषयमा अत्यन्त दक्ष एवं योग्य हुँदा रहेछन् । विश्वविद्यालय वा सो अन्तर्गतका क्याम्पसहरूमा कार्यरत प्राध्यापकले प्रतिवर्ष (अनिवार्यतः) न्यूनतम दुईवटा अनुसन्धानात्मक लेख (सम्बन्धित विषयमा) प्रकाशित गर्नुपर्दो रहेछ । तीस वर्ष अघिको नोट र गेसपेपरका भरमा प्राध्यापकले किमार्थ विद्यार्थी ठग्न पाउँदो रहेनछ । मेरो नाम र ठेगाना सोधेर ती प्राध्यापकले आफ्नो डायरीमा टिपे । मैले पनि उनको नाम र ठेगाना सोधेर मेरो सानो कापीमा टिपें । उनी न्यूजर्सी टन्र्भिलका बासिन्दा रहेछन् । उनको नाम ह्यारिस आर. रहेछ । कुराको क्रममा उनले एभरेस्ट चुम्ने ठूलो इच्छा हुँदाहुँदै पनि आपूm त्यहाँ पुग्न नपाएको र आफ्नो सदिच्छा अधुरै रहेकोमा निकै दुखमनाउ प्रकट गरे । उनले एभरेस्टबारे राखेका केही जिज्ञासाहरूलाई मैले जानेबुझेसम्म समाधान गर्ने कोसिस गरें । उनले आत्मसन्तुष्टिको भाव प्रकट गर्दै भने, “संसारको सबभन्दा अग्लो चुचुरो भएको देशमा बस्ने व्यक्तिले विश्वकै सम्पन्न र शक्तिशाली देशको भ्रमण गर्नु प्रशंसनीय काम हो । यहाँलाई मेरो तर्पmबाट र तमाम अमेरिकावासीका तर्पmबाट धन्यवाद छ, बधाइ छ” । धन्यवादका लागि मैले उनीप्रति आभार प्रकट गर्दै भनें, ‘यहाँजस्ता प्राज्ञिक व्यक्तित्वलाई “माउन्ट एभरेस्ट’का बारेमा, विशेष गरी मेरो देश ‘नेपाल’का बारेमा अमेरिका आएर पहिलो पटक बताउन पाएँ । यो मेरो अहोभाग्य हो । नेपाल फर्किएपछि आफ्ना साथीभाइहरूलाई सर्वप्रथम यही भेटका बारेमा सुनाउने छु ।’ यसपछि उनले मेरो भिडियो चित्र खिचे । सिनेमामा भएको चटके मित्रताजस्तै एकैछिनमा एक अमेरिकी प्राध्यापकसँग यसरी अपनत्वको भाव उर्लिनु इलाम तोरीबारीको सामान्य परिवारमा जन्मिएर झापाको एउटा देहातमा शिक्षण पेसा गर्ने मजस्तो व्यक्तिका लागि निकै महŒवपूर्ण कुरा भएको छ मेरा जीवनमा । उनको बसको समय भएछ । अङ्कमालपछि उनी ५ नं. गेटतिर लागे । अमेरिकाको राष्टपतिभन्दा पनि बढी सम्मानित र मर्यादित व्यक्तिलाई भेटेर यसरी हार्दिकता साटासाट गर्न पाएको यो क्षण मेरालागि अविस्मरणीय रहनेछ । ‘डी.सी’, काउन्टरमा बस्ने केटीले भनी । “उड् यु माइन्ड् टेलिङ् मी द राइट् टाइम् फर् दिस् टिकिट् ?” टिकट देखाउँदै मैले भने । ‘य, प्लिज, फलो द लाइन’, कम्प्युटर हेरेर गोरीले भनी । म हतारहतार लाममा उभिएँ ठूलो झोला घिसार्दै । एकछिन ढिलो भएको भए म छुट्ने थिएँँ होला । ‘अमेरिकाजस्तो ठाउँमा पनि किन यस्तो भएको होला !’ मैले आफ्नै मनसँग सोधें । एकैछिनमा मेरो पालो आयो । म गेटबाट बाहिरिएँ । त्यहाँ एकजना टिकट कलेक्टर उभिएको रहेछ । मैले उसलाई टिकट दिएँ । एकप्रति च्यातेर उसले राख्यो र दुई प्रति मलाई नै दियो र ऊ त्यो गाडीमा गएर बस भन्यो । उसले देखाएको ‘ग्रे हाउन्ड’ कम्पनीको गाडीतिर गएँ, ठूलो झोला डिकीमा राखें र हाते बाकसका साथ गाडीमा चढें । यो गाडी अत्यन्त सुविधा सम्पन्न थियो तापनि चढ्दै गर्दा मन अलिक खिन्न भयो, किनभने यसको अगाडि ‘लोकल’ लेखिएको बोर्ड झुन्ड्याइएको थियो । फिलाडेल्फियाबाट डी.सी. पुग्न ६०÷६५ माइल प्रतिघन्टाको गतिमा गुड्ने गाडीलाई ३ घण्टा लाग्छ भन्ने कुरा मैले न्यू जर्सी जाँदा थाहा पाइसकेको थिएँँ । लोकल गाडीमा ३ घण्टाको ठाउँमा ५ घण्टा त लाग्ने नै भयो भन्ने लाग्यो । नेपालमा चल्ने बसहरूको चर्तिकला झलझलाकार भएर आयो । ‘नन् स्टप’ लेखिएका बसहरू ‘झन् स्टप’ हुनेगरेको, बस स्टपमा मात्र होइन यात्रीहरूको संख्या कम भएका बेला घरघर रोकिने गरेको, यात्रीहरू खचाखच भएका मौकामा (विशेष गरी दशैंमा) रोकिनुपर्ने ठाउँमा पनि नरोकिई यात्रीलाई अलपत्र पार्ने गरेको जस्ता कुराहरूले एकछिन सम्म मलाई मूक यात्री बनायो । कुनै बेला बिजुलीको महासागरभित्र, कुनै बेला सुरुङ्गको अर्ध अन्धकारभित्र, कुनै बेला नागवेली पुलमाथि हुँदै बस ९५ महाराजमार्गमा प्रवेश ग¥यो र बेरोकटोक ६५ को गतिमा हुइँकियो डी.सी.तिर । बीचमा बाल्टिमोर भन्ने अत्यन्त रमणीय ठाउँमा एक पटक रोकिएर ठीक १२ बजे राती यो वासिङ्गटन डी.सी.को ‘ग्रे हाउन्ड बस स्टेसन’ मा आइपुग्यो । मैले मनमनै भने, ‘धन्य अमेरिकी लोकल बस !’ सेप्टम्बर २६, २००६ को बेलुका ९ बजे फिलाडेल्फियाबाट प्रस्थान गरेको ग्रेहाउन्ड कम्पनीको बस राती १२ बजे वासिङ्गटन् डी.सी. स्थित उसैको आफ्नै बसपार्कमा आएर रोकियो । भोलिपल्ट बिहान ३ बजे मात्र सो बस भर्जिनियाको उडब्रिजतिर लाग्ने भएकाले मैले रातभरि बसकम्पनीकै यात्रीप्रतीक्षालयमा गुजारा गर्नुपर्ने भयो । यसरी अमेरिकाको बसयात्री प्रतीक्षालयमा रात बिताउनु मेरा निम्ति यो पहिलो र अविस्मरणीय घटना हो । दसैंको समय थियो तापनि झन्नै झन्नै खप्नै नसकिने किसिमको ठन्डीको अनुभव गरिरहेको थिएँ म । अधिकांश अमेरिकीहरू ठन्डीप्रेमी हुँदा रहेछन् किनकि त्यसबेलासम्म प्रतीक्षालयलाई उष्ण बनाउने तर्फ उनीहरूले कार्य गरेको पाइएन । चौधवटा ट्रान्जिट गेट भएको सो प्रतीक्षालय फिलाडेल्फियाको प्रतीक्षालयभन्दा अझै ठूलो देखिन्थ्यो । मलाई लाग्यो यसको टर्मिनल कक्षमा यात्रीहरूका लागि यथेष्ट सुविधाको प्रबन्ध मिलाइएको छ । वासिङ्गटन डी.सी.लाई चारैतिरबाट जोड्ने भूमिगत रेलमार्गसँग सम्बन्धित ‘युनियन स्टेसन’ नजिकै भएको कारणबाट पनि सो प्रतीक्षालय अत्यन्त व्यस्त रहेको हुनुपर्छ, मेरो विचारमा । रेल स्टेसनमा यात्रीप्रतीक्षालय नहुनाले पनि रातको समयमा बसप्रतीक्षालय खचाखच भएको हुनसक्छ । यसो हुनुको अर्को महत्त्वपूर्ण कारण के पनि देख्न सकिन्छ भने डी.सी. र त्यसको आसपासमा घरभाडा ज्यादै महँगो हुनाले ज्यालादारीमा काम गर्ने अधिकांश मान्छेका लागि भाडा लिएर बस्नु ‘आकाशको फल हुँदो रहेछ; किनभने सामान्य एपार्टमेन्टलाई पनि न्यूनतम मासिक पन्ध्रसय तिर्नुपर्दो रहेछ । त्यसमा पनि एक महिनाको भाडा अग्रिम धरौटीका रूपमा अनिवार्य बुझाउनुपर्ने भएकाले मासिक पन्ध्रसयसम्म मात्र आर्जन गर्नेका लागि दोकानमा खानु र प्रतीक्षालयमा रात कटाउनु बाध्यता नै रहेछ । एकजना ज्यालादारीमा काम गर्ने स्पेनिस केटाबाट थाहा भयो सो कुरा । वातावरण पनि चीसो, बस्ने आराम कुर्सी पनि चीसो भएका कारण मलाई रात काट्न हम्मेहम्मे परेको थियो; त्यसैले सुस्तमनस्थितिको मान्छेझैं घरि बस्तै, घरि उठ्तै, घरि यताउति घुम्दै गरेर नै म आफु अलिक बिसेक भएको अनुभव गर्थें । अर्को कुरा टन्न भात धोक्ने हामी नेपालीलाई जति नै कट्याङ्कुटुङ् खाए पनि, मुखै नबिसाई खाइरहे पनि खाएजस्तो नहुने, पेट खालीको खाली त्यसरी पेट खाली भएको थाहा पाएपछि एक्ली सालीलाई नाठो चरित्र भएको भिनाजुले ठ्याम्मै नछाडेजस्तै ग्यासले छाड्दो रहेनछ । त्यसमा पनि चिसोको अलिकति सहयोग पायो कि त चौपट बजारमा जरीबुटी बेच्नेले उँभो गानु, उँधो गानु, गोला गानु, सोला गानु भनेर फलाकेभैंm आफुलाई तारन्तार उँधो गानु गएर उखपात दोस्रो जनआन्दोलन दबाएझैं दबाउन खोजें । आन्दोलनले झन् उग्ररूप लियो । उग्रवादीहरूले बमद्वारा राजमार्ग फोरेछैं मेरो भुँडी फुट्यो भने मेरा निहुँले छेउछाउका निर्दोष अमेरिकी जनता त मर्ने होइनन् आदि इत्यादि तर्कहरू मनको पर्दामा आउन थाले । हुन त अमेरिकामा मान्छेका छेउमा ‘ड्याउ’ गरेर ‘डकार्नु’ र ‘ख्वाक्क’ गरेर ‘खकार्नु’ लाईजस्तो पूर्ण बन्देज ‘उँधो गानुलाई नभएको पाइयो । यसलाई त्यहाँ ‘भ्वाँक्कात्मक’ र ‘फुस्सात्मक’ गरी दुई किसिमले वर्गीकरण गरेको पाइयो । मान्छेकै बीचमा पनि पहिलो किसिमको गानु जान पाउने प्रावधान रहेछ त्यहाँ । साहित्यमा जस्तो यसमा पनि उहिल्यै उत्तरआधुनिकता आइसकेको रहेछ । मानव स्वास्थ्यका निमित्त पनि यस किसिमको प्रक्रियालाई महत्त्वपूर्ण मानिदो रहेछ । तर ‘फुस्सात्मक’ चाहिं मानव अधिकारवादीद्वारा पूर्ण प्रतिबन्धित देखियो । हामी नेपालीहरूको परम्परित संस्कारमा भने ‘पहिलोबाट लाज र डर अनि दोस्रोबाट सबैको नासिकाद्वार बन्द गर’ भन्ने कुरा चलिआएको पाइन्छ । मलाई यही ‘उँधो गानु’ को बिमारले बेलाबेला निकै सकस पाथ्र्यो र अभरै परेपछि सुटुक्क रेस्टरुममा गएर निर्धक्क सो गानुलाई प्रजातान्त्रिक अधिकार दिएर आउँथें । त्यस प्रतीक्षालयमा आएर बसेका र सुतेका केही मान्छेको अवस्था हेर्दा पक्कै पनि तिनीहरू आफ्नो निजी डेरा नभएका मान्छे नै हुनुपर्छ । मेरा आम्ने साम्ने रहेको एउटा कुर्सीमा एउटी युवति मस्तसँग बसेर निदाइ रहेकी थिई झोलामा टाउको अड्याएर । ज्याकेट लगाउँदा पनि मलाई जाडाको अनुभूति भइरहेको थियो । त्यस युवतिका शरीरमा एउटा ब्रेसियर र एउटा कट्टु थियो जसले अत्यन्त शोभा प्रदान गरेको थियो तापनि मेरा नेपाली आँखा लजाउलान् जस्तो गरे, म अलिक पर्तिरको कुर्सीमा गएर बसें । सात समुद्र पारिको बिरानो मुलुक भएर होला मेरो कविता– धरोधर्म बूढो छु भन्ने भएन, गयो जीवनै बैंस जाँदै गएन ले पनि त्यहाँ मलाई केही प्रभाव पार्न सकेन । डलरका छेउमा नेपाली रूपयाँको मूल्य नभएजस्तै मैले आफ्नो यस कवितालाई मूल्यहीन पाएँ । म बसेदेखि दश फिटजति दाहिनेतिर एकजना काला जातिको हेमानको व्यक्ति आराम कुर्सीमा ढल्किएर निदाइरहेको थियो । बसेका र उभिएका व्यक्तिहरूमध्ये दुई, तीन जना खैरे पनि थिए, जसमध्ये एउटी महिला पनि थिई । त्यो महिला उमेरले त्यस्तै उन्नाइस, बीसकी हुँदी हो । ऊ एकएक घण्टामा सिगरेट तान्थी । अमेरिकामा १६ वर्षभन्दा कम उमेरका किशोर किशोरीहरूलाई ध्रुम्रपान गर्न अमेरिकी कानुनले बन्देज लगाएको रहेछ । त्यति मात्र होइन सो उमेरका कसैलाई चुरोट बेचेको पाएमा बेच्ने समेत सजायको भागी बन्ने कानुनले धुम्रपान सेवनलाई न्यूनीकरण गर्न ठूलो मद्दत गरेको रहेछ । यस्तो हुँदाहुँदै पनि त्यहाँका असी प्रतिशत महिला ध्रुम्रपानमा अभ्यस्त रहेको पाइयो । कुर्सीमा निदाइरहेको माथि उल्लिखित अमेरिकीका छेउछाउमा भएका सबै मान्छे बेलाबेला खित्का छोडेर हाँसेको सुनिन्थ्यो र देखिन्थ्यो पनि । त्यसप्रतिको उत्सुकताले मलाई पनि डो¥यायो त्यतैतिर छेउमा गएँ । त्यो मान्छे केही छिन बिसाउँदै घुर्दै गर्दोरहेछ । मजा लाग्यो म पनि हाँस्ने समूहको सदस्य बन्न पुगें । नेपालीको घुराइभन्दा नितान्त भिन्न घुराइ भएकाले वास्तवमा त्यो अमेरिकी घुराइ थियो । आफु घुरेको नसुने पनि अरुहरू घुरेको मनग्गे सुनेको छु मैले । तर आजसम्म मैले सुन्दै गरेको घुराइसँग त्यसले अलिकति पनि मेल खाएन । बरु त्यस घुराइले पैंतीस वर्ष अघि कीर्तिपुरमा बी.एड. अध्ययन गर्दाको स्मरण गरायो । त्यसबेला एकजना ब्रिटानी शिक्षकले पढाउँदा भनेका थिएँ, “जहिले पनि शिक्षण ‘सिम्पल टु कम्प्लेक्स’ हुनुपर्छ । यसो भयो भने मात्र यो सरल एवं सम्प्रेषणीय हुन्छ ।” त्यस अमेरिकीको घुराइमा पनि मैले ‘सिम्पल टु कम्प्लेक्स’ नै पाएँ । सारै घत लाग्यो । मनमनै भने, ‘मेरा लागि यो दत्तात्रेय हो – प्रयोगात्मक रूपमा पाठ सिकाउने एउटा असल गुरु’ । सरलताबाट जटिलतातिर गएको त्यसको घुराइलाई मैले तीन तहमा वर्गीकरण गरेर अध्ययन गरें, जस्तै— सरल→जटिल→जटिलतम । उक्त तीन तहमा क्रमशः चितुवा घुराइ→बाघ घुराइ→सिंह घुराइ पाएँ मैले । यो नाटकको सैद्धान्तिक पक्षसँग पनि मिल्यो –आरम्भ→विकास →चरमोत्कर्ष । ध्वनिको हिसाबमा पनि बिस्तारो→सारो →अझ सारो गरी सरलताबाट जटिलतातिरै गएको पाइन्थ्यो भने मात्रागत हिसाबमा पनि स्पष्टतः ह्रस्व→दीर्घ→प्लूत उद्भाषित हुन्थ्यो । त्यसैगरी घुराइलाई वर्गगत आधारमा पनि पहिचान गर्न सकिन्थ्यो निम्न वर्ग→मध्यम वर्ग→पूँजीपति वर्ग । त्यति मात्र होइन उसको सिंह घुराइबाट राष्ट्रपति बुसको उत्तरआधुनिक शक्तिप्रदर्शनको चरमोत्कर्षको अनुमान लगाउन पनि सकिन्थ्यो । त्यस व्यक्तिको घुराइबाट मैले अर्को एउटा ज्ञान पनि पाएँ । चरमोत्कर्षमा पुगेपछि घुराइ स्वतः बन्द हुनु र पुनः आरम्भकै अवस्थामा आउनु प्राकृतिक नियम रहेछ र यो कटुसत्य पनि । चरमोत्कर्षमा पुगेर तल झरेको उसको घुराइले अलिक पर्तिर सेतो घरमा बसेका बुसलाई चाँडै तल झर्ने कुराको सङ्केत गरिरहेको थियो । रमितेहरूमध्येको एकजना मान्छे निकै ठट्यौलो स्वभावको थियो । ऊ अत्यन्त फुर्तिलो देखिन्थ्यो । ऊ भिडियो क्यामराद्वारा चारैतिरबाट त्यो घुर्ने मान्छेको चित्र लिन व्यस्त थियो । उसले दर्शक एवं स्रोताका रूपमा रहेका हामी सबैलाई आफ्नो भिडियोमा कैद ग¥यो । भिडियो खिच्ने काम सकिएपछि मैले उसको परिचय लिएँ । ‘ऊ न्युयोर्क टाइम्स्’ को सम्बाददाता रहेछ । अमेरिकाको जाडो र गर्मीलाई पनि डलरकै भाउमा हेर्दा हुने रहेछ । मलाई जाडाले निकै आच्छु आच्छु पारेका अवस्थामा त्यहाँ बसेका अधिकांश अमेरिकी हिउँ खाएर उग्राइरहेका थिए । मैले बैङ्ककबाट अमेरिका उडेपछि पत्ता लगाएको कुरा के हो भने पश्चिमी मुलुकका मान्छेहरू हिउँ भनेपछि हुरुक्कै हुँदारहेछन् । उम्रेदेखि खुम्रेसम्मलाई हिउँ नभई नहुने रहेछ । यतिसम्म थाहा पाइयो कि कफी पनि उनीहरू चीसै खाँदा रहेछन् हिउँ हालेर । हाम्रो देशमा घण्टी बजाउँदै हिउँ बेचिहिंड्ने बिहारीझैं त्यहाँ पनि ट्रकमा अथवा ठेल्ने गाडीमा हिऊँ बेच्दै गाउँ सहर गर्ने प्रसस्त मान्छेहरू हुँदा रहेछन् । हिउँ किन्ने गाहाकी भएका ठाउँमा पुगेपछि तिनीहरूले एकप्रकारको, केटाकेटीलाई मनपर्ने, मीठो धुन बजाउँदा रहेछन् । त्यस्तो धुन कानमा पर्नेबित्तिकै मसिना बालकहरू एक डलर पाऊँ, एक डलर पाऊँ भन्दै आआफ्ना आमा बाबु र अभिभावकसँग डलर माग्दा रहेछन् । कुनै हालतमा पनि नदिएर धर नपाइने, दिनै पर्ने । नदिए उनीहरू रोइदिने । कुनै पुलिसले केटाकेटी रोएको थाहा पाए अभिभावक वा बाबुआमाले जरिमाना तिर्नुपर्ने, त्यो पनि न्यूनतम पचास डलर त्यसैले एक डलर सजिलै पाउँछन् केटाकेटीले हिउँ खान । केटाकेटीका निहुँमा घरपरिवारका प्रौढहरू पनि हातमा एक डलर लिएर बाहिर निस्कन्छन् हिउँ खान । अमेरिका पुगेपछि नेपाली पनि अमेरिकीजस्तै हुँदारहेछन् । मेरो नाति अभिषेक हिउँ भनेपछि हुरुक्क हुन्छ । हिउँ बिक्रेताको धुन सुन्नेबित्तिकै उसका हातमा एक डलर नहाले उखपात गरेर कोठै उच्चाल्न खोज्छ रोएर । घरमा दश डलर पर्ने हिउँको बट्टै किनेर राखिदिएको छ तर प्रत्येक दिन एक डलर दिनै पर्छ उसलाई । पुलिसको झमेला खप्नु र डाँड तिर्नुभन्दा दैनिक एक डलर पर सार्नै राम्रो । मेरो निम्न लिखित कवितांशले पनि यसको अलिकति पुष्टि गर्नसक्छ ः ‘न पाइन्छ छोरा र छोरी हकार्न, कडा रे’छ बन्देज स्वास्नी भकुर्न । घुराइसम्बन्धी हास्यमेला उठ्नउठ्न लागेपछि म पुनः अघि आफु बसेकै ठाउँमा आएर बसें । प्रतीक्षालयको उपयोग र उपभोग गर्न बानी परेकाहरू बस्ने बित्तिकै ठाडै निदाउँदा रहेछन् आरामदायक ओछ्यानमा सुतेभन्दा मीठो निद्रामा । म आपूmचाहिं त्यो अवसरबाट बञ्चित थिएँ । निदाउन त परै जाओस् उङ्नसम्म पनि मेरो अधिकार र कर्तव्यभन्दा बाहिरको कुरो थियो त्यहाँ । क्याम्डेन र फिलाडेल्फियाका बस प्रतीक्षालयमा जस्तो छ्यास्छ्यास्ती झल्लाहरूको उपस्थिति त्यहाँ देखिएन तापनि मनको एक छेउमा डर अलेलि लुकेर बसेको थियो । म बसेको कुर्सीबाट अन्दाजी दस फुटजति पछाडि चारपाँच जना अमेरिकी कोरली र त्यति नै सङ्ख्यामा बहर, जवान र छक्कडहरू चटारिएको अवस्थामा थिए जुन कुरा अमेरिकीहरूका निम्ति सामान्य ठहर्छ । पुलिङ्गी जनावरहरूको हाउभाउ हेर्दा हान्ने राँगोभैंm देखिन्थ्यो र त्यहाँ प्रसस्त शङ्का, उपशङ्का गर्ने ठाउँ पनि थियो । त्यस प्रतीक्षालयमा ‘टाइम इज मनी’ भनेर त्यसको राम्रो सदुपयोग गर्नेहरूको संख्या पनि कम थिएन तुलनात्मक रूपमा । मेरा बुझाइमा असी प्रतिशत अमेरिकीहरूले समयको महŒवलाई राम्ररी बुझेर सदुपयोग गरेका छन् । त्यस देशका मानिसहरू कति अध्ययनशील रहेछन् भन्ने कुराको ज्वलन्त उदाहरण पनि त्यही प्रतीक्षालयमा पाएँ मैले । एउटी स्पेनिस जस्तै लाग्ने गहुँगोरो वर्णकी अमेरिकी युवति राती १२ बजे म त्यहाँ पुग्दा पनि पढिरहेकी थिई र बिहान ६ बजे म त्यहाँबाट हिंड्दा पनि पढिरहेकी थिई । जहाँको तहीं बसेर एक इन्च पनि नहल्लिइकन घण्टौंसम्म पढ्न सक्नु मेरा लागि सारै ठूलो कुरो थियो । ऊ अत्यन्त गम्भीर देखिन्थी । बेलाबेला पुस्तकबाट केही कुरा टिपेर खातामा सार्दै गरेको पनि देखिन्थ्यो । छेवैमा बसेको मान्छेको सिंह घुराइमा अरुले खित्का छोडेका बेला त्यो पढन्ता मन्दमुस्कानमा हुन्थी । त्यसले उसको गहनतम अध्ययनमा यत्किञ्चित् पनि व्यवधान खडा भएजस्तो लागेन मलाई । नेपाली वा भारतीय विद्यार्थीले परीक्षाको अघिल्लो दिन मात्र यसरी पढ्छन्, किनभने तिनीहरू परीक्षामुखी हुन्छन् । तर अमेरिकीहरूको अध्ययनको मूल प्रयोजन ज्ञानआर्जन, योग्यता प्राप्ति हुँदोरहेछ त्यसैले उनीहरू आफ्नो विषयमा अत्यन्त दक्ष हुँदारहेछन् । आआफ्नो अध्ययनमा तल्लीन अरु दुईवटी युवति पनि थिए त्यहाँ । एउटी मेरो दायाँतिर बीचमा बसेकी थिई भने अर्की मेरो सीधा अगाडि भित्ताकै छेउको कुर्सीमा थिई । दाहिनेतिर बसेकी केटी ठ्याक्कै नेपालीजस्तै थिई –मङ्गोलियनमूलकी नेपालीजस्तै । उसका क्रियाकलापबाट ऊ कोरियाली र चिनियाँमा कुनै एक हुनुपर्छ । अन्दाजी सत्र, अठार वर्षभन्दा बढी उमेर नखाएकी सो युवति एक्लै थिई । तर ऊ नीडर र निर्धक्क देखिन्थी । एउटा सानो चकटीजस्तो वस्तुलाई कुर्सीमाथि ओछ्याएर पढ्न बसेकी सो महिला पालैपालो कहिले पद्मासनमा अनि कहिले वज्रासनमा हुन्थी । ध्यानमग्न भएर पढ्ने त्यस महिलालाईहेर्दा हाल चर्चाको शिखरमा पुगेका योगी रामदेवको प्रभाव त होइन जस्तो लाग्यो मलाई । यो कुरा स्वाभाविक पनि थियो; किनभने भर्जिनिया, मेरिल्यान्ड, न्युजर्सी, न्युयोर्क, वासिङ्गटन डी.सी. जस्ता ठाउँमा बस्ने अधिकांश नेपाली र भारतीयका साथै केही काला र गोरा अमेरिकीहरूले पनि आधुनिक पश्चिमी उपचार पद्धतिबाट वाक्क भई रामदेवको योगलाई अपनाउँदै गरेको कुरा सञ्चारमाध्यमबाट थाहा भएको थियो । भित्तामा सटाएर राखेको कुर्सीमा बसेकी युवति चाहिं गोरा जातिकै थिई । मेरा विचारमा ऊ अनुसन्धानमा संलग्न विद्यार्थी हुनुपर्छ; किनभने त्यस प्रतीक्षालयको भित्तामा रहेको बिजुलीको प्लकमा आफ्नो ‘ल्यापटप’ कम्प्युटर जोडेर धमाधम आफ्नो काम गरिरहेकी थिई । बेलाबेला उसले पुस्तकको सहयोग पनि लिने गर्थी । उसका कानमा सानो एयर फोन पनि थियो । यदाकदा कसैसँग कुरा गर्थी र त्यसलाई टाइप पनि गर्थी । सायद ऊ आफ्नो गाइडसँग परामर्श गर्थी र आफ्नो अनुसन्धानात्मक जिज्ञासाको समाधान प्राप्त गर्थी । त्यस प्रतीक्षालयमा मैले देखेका युवतित्रयका अध्ययन–अनुसन्धान सम्बन्धी क्रियाकलापबाट मैले के अनुभव गरें भने अमेरिकीहरू अत्यन्त अध्ययनशील भएकै कारण विज्ञान र प्रविधिको उत्कर्षमा पुगेका हुन् । यसबाट मैले मेरो तलको कवितामा यथार्थता मुखरित भएको पाएँ ः कहाँ ज्ञान पाइन्छ पुस्तक सुँघेर । अमेरिका विश्वकै धनी देश हो; विश्वका अधिकांश गरीव मुलुकलाई यसले सहयोग गरेको छ; अमेरिकीहरू पनि सबै धनी छन्; उनीहरूलाई सधैं दिइखान मात्र पुगेको छ भन्ने सोचाइले मेरो आँगनमा हुर्किएको नरिवलले जरा गाडेजस्तै जरा गाडेको थियो । तर एकाएक मेरा मनभित्रको रुखको जरालाई पश्चिमी हावाले हल्लाएझैं हल्लाइदिएको हुनाले ‘नमरी स्वर्ग देखिदैन’ भन्ने भनाइले चरितार्थ हुने मौका पायो । 'त्यसोभए यहाँ कुन देशसँग सम्बन्धित हुनुहुन्छ त ?’ 'म नेपाली हुँ । विश्वको सर्वोच्च शिखर ‘माउन्ट एभरेस्ट’ मेरै देशमा पर्छ’ । 'यहाँ कहाँबाट आउनुभएको र कता जाँदै हुनुहुन्छ ?’ 'न्युजर्सीबाट आएको, भर्जिनियाको उड्ब्रिज जाँदैछु’ । 'त्यहाँ तपाईंको को छ ?’ 'छोरी, ज्वाइँ र नातिहरू’ । 'धेरैधेरै धन्यवाद, अनि यहाँको शुभनाम जान्न सक्छु ?’ 'किन नसक्नु, मलाई पोखरेल के.पी. भन्छन्’ । मिस्टर पोखरेल, अब मेरो परिचय सुन्नुहोस् । मेरो नाम जोसेफ एल्डर हो । म पश्चिम भर्जिनियाको पिटर्सवर्ग भन्ने ठाउँमा बस्ने गर्छु । म आफ्नै कामका निम्त्ति डी.सी. आएको थिएँ, तर हिजो मेरो पैसा मात्र होइन मसँग भएको डेविड/क्रेडिट कार्ड समेत हरायो । म बेखर्ची भएँ । मलाई मेरो ठाउँसम्म पुग्न पचास डलर लाग्छ । कृपया मेरालागि तपाईं अलिकति सहयोग गर्न सक्नुहुन्छ ?’ त्यस खाइलाग्दो माग्नेको अन्तिम प्रश्नले मलाई निरुत्तर बनायो । विश्वको सर्वसम्पन्न देशको राजधानीमा पनि माग्ने यो प्रश्न मेरा निम्ति अष्टआश्चर्यभन्दा कम भएन । त्यो माग्ने हाम्रो छिमेकी देश भारतको विहारी जस्तो थियो । विहारीले अमेरिका पुगेर पनि माग्न छोडेका रहेनछन् जस्तो लाग्यो मनभित्र । म उहिल्यै सुनेको एउटा हाँस उठ्दो किस्साको स्मरण गर्न पुगें — एकपटक अमेरिकी राष्ट्पतिले भारत भ्रमणको सिलसिलामा पटनाको कुनै उच्चस्तरीय होटलमा एक रात बिताएछन् । भोलिपल्ट प्रातः कालीन रमणीय दृश्य अवलोकन गर्ने क्रममा उनी पुगेछन् गङ्गा किनारमा । त्यहाँ उनले नितान्त अनौठो दृश्य देखेछन् र तीन छक्क परेछन् । बिहानको रमणीय एवं स्वास्थ्यप्रद वातावरणको अनुभव गर्न गएका राष्ट्रपतिलाई गङ्गा किनारैभरि हग्न बसेका बिहारीहरूको चर्तिकला देखेर झनक्क रीस उठेछ र मोवाइलबाट झपार्दै भनेछन् — ‘प्रधानमन्त्रीजी, तपाईंको देशका प्रत्येक मान्छेले एउटा राम्रो कला सिकेको रहेछ । बिहान बिहान पशु हुने र अरुबेला मान्छे हुने । कति राम्रो कला यसका लागि यहाँलाई धन्यवाद’ । अमेरिकी राष्ट्रपतिको कुरा सुनेर भारतीय प्रधानमन्त्री अवाक भएछन् र मनमनै भनेछन्, ‘लाखेस्’ । भि.डि.ओ.को सिन हेर्नुअधि अँध्यारो मुख लगाएका राष्ट्रपतिले हेरिसकेपछि खित्का छोडेर हाँसेछन् र भनेछन्, ‘अमेरिकामा आएर पनि आफ्नो संस्कृति नछाड्ने भारतीय राजदूतलाई धन्यवाद अनि त्यस देशको प्रधानमन्त्री तपाईंलाई पनि धन्यवाद ।’ राष्ट्रपतिका हातबाट थुत्त क्यामरा तानेर हेर्दा मात्र थाहा पाएछन् त्यो नदी किनारमा हग्ने आफ्नै देशको राजदूत बिहारीलाल महासेठ पो रहेछ अमेरीकाको एकसाताको भ्रमण छोट्याएर प्रधानमन्त्री भोलिपल्टै फर्किएछन् । यति नमीठो चोट अहिलेसम्म कुनै प्रधानमन्त्रीलाई परेको छैन रे । अँ माग्ने त्यो व्यक्ति बिहारी जस्तै थियो तर बिहारी नै हो भनेर ठोकुवा गर्न चाहिं मिलेन; किनभने अमेरिकामा अप्रमाणित कुरा बोल्न पाइदैन । बोल्यो भने मानहानीको मुद्दा लाग्नसक्छ । त्यसैले अमेरिकी पुलिसहरू यथातथ्य अनुसन्धान नगरी कसैलाई सोधपुछसम्म गर्दैनन् । अनुसन्धानपछि समातिएकालाई बरु यमराजले छोड्ला पुलिसले छोड्दैन । अमेरिकी पुलिसद्वारा समातिएको व्यक्ति कथं निर्दोष रहेछ भने समात्नेलाई मानहानीको मुद्दा लाग्छ र उसको जागिर सकिन्छ । अमेरिकामा अवैध आप्रवासीहरू धेरै रहनुको एउटा कारण यो पनि हो । उक्त मगन्तेलाई केही दिने र नदिनेको द्वन्द्वमा मुछिएकै बेला मेरो स्मृति मेरा पुराना दुई आत्मीय मित्रतिर दौडियो । त्यस मगन्तेको अनुहारको रङ्ग र मुखबाट आएको गन्धले शिक्षक चन्द्रशेखर बोसको स्मरण गरायो भने उसको बोलाइको ढङ्ग र मुखको गन्धले कवि एवं हास्यव्यङ्ग्यकार विष्णु ‘नवीन’ संझायो । यी दुवैजना पिएपछि अत्यन्त भावुक हुन्थे । चन्द्रशेखर पिएपछि गीता दर्शनकाबारेमा घन्टौ बोलिरहन सक्थे भने विष्णु ‘नवीन’ कवितामै कुरा गर्न मन पराउँथे । चन्द्रशेखरले पिउनका लागि मागेको मलाई थाहा छैन तर विष्णु ‘नवीन’ आफ्ना परिचित सबैसँग निर्धक्क माग्थे । झापाबाट इलाम जाँदैपिच्छे उनलाई पाँच रुपयाँ थमाउनै पथ्र्यो । नदिएर धरै नपाइने । ‘कोमलजी ?’ भनेर परैबाट बोलाएपछि रोकिएर गोजीमा हात हाल्न मेरो बानी परिसकेको थियो । उपर्युक्त दुवैजना मेरा सगोत्री हुन्— एकजना शिक्षक र एकजना कवि तथा हास्यव्यङ्ग्यकार । अहिले यस धर्तीमा उनीहरू नभए पनि स्मरण ताजै छ । त्यो मगन्ते चन्द्रशेखर जस्तै शिक्षक अथवा विष्णु ‘नवीन’ जस्तै कवि पनि हुन सक्छ । त्यसो हो भने मैले केही सहयोग गर्नैपर्छ, मैले अठोट गरें । उसलाई सोधें– ‘त्यसो भए के हो त तपाईं ?’ ‘म अर्थोक केही नभएर एउटा सामान्य मानिस मात्र हुँ’ । त्यस मगन्तेका उपर्युक्त उत्तरहरूबाट ऊ माग्ने पेसामा संलग्न व्यक्ति हो भन्ने कुराको अनुमान गर्न सकिन्थ्यो; तर जे भए पनि ऊ सामान्य माग्ने नभएर ‘वरिष्ठ’ माग्ने थियो मेरा निमित्त; किनभने ऊ चानचुने देशको माग्ने नभएर अमेरिकी माग्ने थियो । हलौइन पर्व, पाकेको फर्सी, चकलेट देउसी हिजोआज अमेरिकाका अधिकांश मानिसहरू भूतप्रेतमा विश्वास गर्दैनन्, तर उनीहरूले लोकसंस्कृति र लोकपरंपरा के हो भन्ने कुरा राम्ररी बुझेका छन् । लोकसंस्कृतिको जगेर्ना गर्न उनीहरू कटिबद्ध भएर लागेका पाइन्छन् । ‘हालौइन’ पर्व अमेरिकालीहरूका लागि मनोरञ्जनको महत्त्वपूर्ण साधन बनेको छ । हाँस उठ्दो पोसाक तथा भूतप्रेत, राक्षस आदिको आकृतिमा बनाइएको मुकुन्डो लगाएर मनोरञ्जन गर्न अमेरिकालीहरू औधी मन पराउँछन् । मूलतः ‘हलौइन’ ससाना केटाकेटी र सात कक्षासम्म पढ्ने विद्यार्थीको पर्व हो । हाम्रो भाषामा भन्नुपर्दा केटाकेटीहरूलाई ‘गाईजात्रे पोसाक’ र ‘मुकुण्डो’ आवश्यक हुन्छ मनोरञ्जनका निमित्त । इच्छा हुनेहरूले सो पोसाक लगाउँछन् तर लाउँनै पर्छ भन्ने छैंन । ३१ अक्टुवर आउनुभन्दा एक, डेढ महिना अघिदेखि नै ‘मल’, ‘साम्स् क्लब’, ‘पिबल्स्’ जस्ता व्यापारिक केन्द्रहरूमा ‘हलौइन’सँग सम्बन्धित विभिन्न प्रकारका सामग्रीहरू, जस्तै – पोसाक, मुकुन्डो, फर्सी, चकलेट, फलपूmल आदि बिक्रीका निमित्त सजिएका पाइन्छन् । चकलेट र फर्सीको बिक्री अत्यधिक रूपमा भएको पाइन्छ । त्यहाँ पाकेको फर्सी बिकेको देख्ता छक्क मात्र होइन तीन छक्कै लाग्न सक्छ । सपना हो कि बिपना हो भनेर छुट्याउन हम्मेहम्मे पर्छ । मेरा विचारमा सायद पचहत्तर प्रतिशत फर्सीको भण्डार रित्तिन्छ होला ‘हलौइन’ मा । खानका लागि होइन मनोरञ्जनका लागि किनिन्छ फर्सी । ‘हलौइन’ मनाउनेमा प्रतिपरिवार न्यूनतम एक फर्सी र कक्षा सातसम्म पढ्ने विद्यार्थीहरूमा प्रतिविद्यार्थी एक दाना फर्सीका दरले बिक्दा अमेरिकाभरि कति फर्सी बिक्री होला १ ‘हलौइन’ भन्दा छ, सात दिनअघि किनेको फर्सी छिनाले खोलिन्छ र भूतप्रेतको आकृति तयार गरिन्छ । परिवारका लागि ल्याइएको फर्सीमा आकृति बनाउने काम घरमा हुन्छ भने विद्यार्थीहरू फर्सी बोकेर विद्यालय जान्छन् र विद्यालयमै आकृति बनाउन सिक्छन् । आकृति बनाउने कलाको मूल्याङ्कन हुन्छ । त्यसपछि सम्बन्धित विद्यार्थीलाई नै फिर्ता दिइन्छ आकृति । ‘हलौइन’को रातमा यसको प्रयोग हुन्छ । फर्सीभित्र मम बत्ती बालेर अँध्यारामा राखिन्छ । अलिक परबाट हेर्दा देखिने दृश्यले प्रसस्त मनोरञ्जन प्रदान गर्दछ । ठ्याक्कै भूत जस्तो देखिने यो दृश्य हेर्न अत्यन्त उत्सुक हुन्छन् अमेरिकालीहरू । मनमा जे चितायो त्यही देखिने त्यस दृश्यलाई मनचिन्ते दृश्य पनि भन्न सकिन्छ । फर्सीको आकृतिभित्र बालिएको त्यो बत्ती एक प्रकारको लालटिनजस्तै होस त्यसैले अंग्रेजीमा त्यसलाई ‘ज्याकओ’ ल्यान्टर्न’ भनिन्छ । घरघरमा, डेराडेरामा, कतै बाहिर पनि ‘ज्याक ओ ल्यान्टर्न’ बालेर झिलिमिली पारेको देख्ता आपूmलाई पनि ‘देउसिरी राम’ भन्दै हिड्न मनलागेर आउनु स्वभाविकै हो । अर्को कुरा त्यसरी फर्सीको उपयोग अत्यधिक रूपमा भएको देखेर एउटा फर्सी पचास डलरसम्ममा बिक्नु त्यति ठूलो कुरा होइन रहेछ भन्ने पनि अनुभव भयो । अत्यधिक हास्यमय वातावरणमा ख्यालठट्टा समेत गरी मनोरञ्जन प्राप्त गर्नु यस पर्वको एउटा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । यस पर्वमा भाग लिने प्रमुख पात्र भनेका ससाना नानीहरू नै हुन् । उनीहरू आफूसमानका साथीभाइसँग हाँसखेल र ख्यालठट्टा नगरेर निकै बूढापाकासँग मात्र गर्न रुचाउँछन् । सम्बन्धित अभिभावकहरूले आआफ्ना नानीहरूलाई यस्तै सुझाव दिंदा रहेछन् । वास्तवमा बूढापाका बुझक्कड मात्र होइन सहनशील पनि हुन्छन् । उनीहरूले सांस्कृतिक पर्वको महत्त्व बुझेका हुन्छन् र नानीहरूको ख्याल ठट्टालाई सामान्य संझन्छन्, झगडा हुँदैनस तर भर्खरका आलाकाँचासँग ख्यालठट्टा गर्नु खतरनाक पनि हुनसक्छ । त्यसैकारणले होला अधिकांश युवतीहरू मरिहत्ते गरेर प्रौढसँग इस्क गर्न र लोखर्के घरजम गर्न रुचाउँछन् त्यहाँ । अनुभवी, भुक्तभोगी, परिपक्व व्यक्तिको कदर गर्न जान्ने अमेरिकाली युवतिहरूलाई नेपाली प्रौढहरूका तर्फबाट मुरीमुरी धन्यवाद दिन सके दिनेलाई पनि फलिफाप नै होला । विविध कारणबाट ‘हलौइन’ पर्वमा हाँसखेल र ख्यालठट्टा गर्न हिंड्ने उपयुक्त समय दिउँसो भए पनि केटाकेटीहरू राती हिंड्न रुचाउँछन्स किनभने सिंगारपेटार, रङ्गीचङ्गी पोसाक र मुकुन्डाहरू बिजुलीको उज्यालामा चम्किएर अधिकतम मनोरञ्जनात्मक देखिंदा रहेछन् । दिउँसो हिंड्नुपर्छ भन्ने अभिभावकको सुझाव यसमा चैं लागूभएको पाइएन । ३१ अक्टुवरका दिन बिहानै उठेर अभिषेकले भन्यो, “बुबा, आज हामीलाई ‘हलौइन’ कार्यक्रममा स्कूलले पोटोम्याक नदी किनारमा लान्छ । तपाईं पनि आउनू ल त्यहाँ १ तपाईं आउनुभयो भने म पनि प्रोग्राममा मुकुन्डो लगाएर नाच्छु ।” “ल बाबा ल म आउँला भन्दै उसलाई धन्यवाद दिएँ । म अमेरिका पुगेकै दिन ‘भानु जयन्ती’ समारोहमा भाग लिन त्यसै ठाउँमा पुगेको थिएँ । अत्यन्त रमणीय स्थानमा फेरि पनि जाने मौका परेकाले र ‘हलौइन’लाई नजिकैबाट हेर्न पाइने भएकाले झन्नै बर्सीका बुटा नाघ्ने अवस्थामा पुगेको थिएँ म, तर गाडीको असुविधाका कारण नातिसँग सामेल हुन सकिन र ज्यादै दुःखित पनि बने । सधैंझैं बिहान ८।३० मा स्कूल बस आइपुग्ने हुनाले ८।१५ मा नै त्यस आवासीय भवनका विभिन्न एपार्टमेन्टमा बस्ने अभिभावकसँग सम्बन्धित केटाकेटीहरू भुरुरुरु निस्किन थाले । एकै छिनमा अगाडिको पटांगिनी भरियो । यो देख्ता मैले झलझली सम्झें – इलामको चोकबजारमा मारवाडीले प्रत्येक दिन धान, मकै आदि खाद्यान्न छर्दा वरिपरिका घरहरूमा बसेका माईथानका परेवाहरू चारो खान आउँथे र चोकबजार परेवाहरूको विशाल पोखरीमा परिणत हुन्थ्यो । चारो खाइसकेपछि परेवाहरू उडेर चोकबजारलाई रित्तो पारेझैं बस आइपुग्नासाथ पटाङ्गिनीलाई निस्तब्ध बनाएर विद्यार्थीहरू बसको मुखभित्र पसे । ती विद्यार्थीमध्ये अभिषेकले मात्र नेपालीको प्रतिनिधित्व गरेको थियो । त्यस स्कूल बसमा चढ्ने सबैले विभिन्न किसिमका मनोरञ्जनात्मक पोसाक लगाएका थिए । भर्खरै मात्र स्कूल जान थालेको भए पनि अभिषेक उसका कक्षाका साथीहरूँग राम्ररी नै घुलमिल भइसकेको थियो । किनभने ऊ अमेरिकी लवजमै अंग्रेजी बोल्न सक्थ्यो । बालकले उपयुक्त वातावरण पायो भने सजिलै जुनसुकै भाषा पनि सिक्न सक्ने रहेछ । त्यही आवासीय भवनको छिमेकी एपार्टमेन्टमा बस्ने एउटी काला जातिकी बालिका र अलिक पर्तिरको कोठामा बस्ने स्पेनिस भाषी बालिका बेलाबखत ठट्याक–ठुटुक गर्दा रहेछन् अभिषेकको विषयलाई लिएर । एउटी भन्दिरहिछे– ‘अभिषेक मेरो केटो साथी हो’ । अर्की झन् रिसाएर भन्दिरहिछे, ‘तेरो होइन मेरो हो’ । कोहीबेला त कुटाकुट नै पर्दो रहेछ । अभिषेक त्यसबेला ६ वर्ष लागेको मात्र थियो भने ती केटी त्यस्तै सात, साढे सातका हुँदाहुन् । मलाई त्यस बालसुलभ खेलले सानासाना कक्षामा पढ्ने नानीहरूले मध्यान्तरमा बेहुलाबेहुली भएर खेलेको संझना भयो । यसलाई विपरीत लिङ्गीप्रतिको सत्वगुणीय आकर्षण भन्न सकिन्छ । फ्राइडले यसलाई एक प्रकारको यौनतृप्ति हो भनेका छन् तापनि मेरो विचारमा यो एउटा बाललीला हुनुका साथै साना नानीहरूले खेल्ने अकिल्विष खेल होस तर अमेरिकामा १४÷१५ वर्ष पुग्दा पनि विपरीत लिङ्गीलाई साथ लिएर छोरीहरू हिडेनन् अथवा घरमा केटो साथी लिएर आएनन् भने बाबुआमा वा अभिभावकहरू छोरीको केही कमजोरी पो छ कि भनी सम्बन्धित डाक्टरको सल्लाह लिन पुग्दारहेछन् । ‘हलौइन’ समारोहमा भाग लिएर सदाभैंm अभिषेक आइपुग्यो । छोरी कृष्णा पनि आफ्नो नानी जिम्मा लिन अघि त्यहाँ पुगिसकेकी थिइनस किनभने बस चालकले सम्बन्धित अभिभावकलाई विद्यार्थी जिम्मा दिन पाएन भने विद्यार्थीलाई पुनः स्कूलमै लिएर जान्छ । अब अभिभावक स्कूलमै पुग्नुपर्छ आफ्नो नानी बुझ्न । नियम कडा भएको हुनाले कोही चुक्दैनन् त्यहाँ । नातिलाई लिएर दुई तला माथिको कोठामा छोरी आइपुगिन् । नाति झोला राखेर तल ओर्लियो । मैले उसको झोला खोदलें । स्कूलले दिएको कागजमा त्यस दिनको कार्यक्रममा केके भयो भन्ने कुरा लेखिएको रहेछ । नृत्य, गायन, खेलकुद र हास्यव्यङ्ग्यका कार्यक्रमहरू भएछन् । उक्त कार्यक्रममा प्रथम, द्वितीय, तृतीय हुने र पोसाकमा प्रथम, द्वितीय, तृतीय हुने छात्रछात्राहरूलाई स्कूल सुपरिटेन्डेन्ट ‘डा। स्टेभेन एल। वाल्ट्स्’ ले पुरस्कार वितरण गरेछन् । यसरी ३१ अक्टुवरका दिन अमेरिका महादेश र युरोपभरि भव्यताका साथ मनाइने ‘हलौइन’ पर्वलाई दृष्टिगत गर्दा उपर्युक्त देशहरूमा लोक संस्कृतिको महत्त्व कत्तिको रहेछ भन्ने कुरो मैले थाहा पाएँ । ‘अमेरिकी लोकसंस्कृतिबारे आफ्नो सोच’ नामक पुस्तकको पृष्ठ १९३ मा कर्ण शाक्य लेख्छन्, “होटेल स्टाफहरूले हरेक रात आगो बालेर क्याम्पफायर गरी परम्परागत शैलीका अमेरिकी लोकगीत गाएर पाहुनालाई रिझाउँछन् । अमेरिकाजस्तो अति आधुनिक देशमा पनि संस्कृतिलाई संरक्षण गर्दै पर्यटन उद्योग चलाएको देखेर नेपालजस्तो साँस्कृतिक सम्पदाले धनी मुलुकमा ‘कल्चरल टुरिजम’को संभावनाबारे मैले त्यसबेला अनुभव गरें ।” दिनभरि कार्यक्रममा सामेल भएको हुनाले नाति निकै गलेको छ जस्तो लागेको थियो मलाई । तर ससाना नानीहरूमा यो कुरा लागु हुँदोरहेनछ । ५।३० सम्म त ऊ तल खेलमै व्यस्त थियो । त्यसपछि सरासर माथि आयो र हतारहतार खाजा खाएर मुकुन्डो बोकी पुनः तल पटाङ्गिनीमा झर्यो । त्यसबेला बेलुकाको छ बजिसकेको थियो । त्यस आवास गृहमा बस्ने ६ देखि १० वर्षसम्मका बालबालिकाहरू एकएक गर्दै पटाङ्गिनीमा भेला भए । प्रत्येकका हातमा एउटा मुकुन्डो र एउटा प्लास्टिकको झोला थियो । ५/५ जनाको समूहमा बाडिए ती सबै खाले नानीहरू । नाति अभिषेक एउटा समूहमा सम्मिलित भयो । अरुजस्तै ऊ पनि अत्यन्त उत्सुक थियो र अत्यन्त प्रफुल्लित पनि । तिहारको अवसरमा देउसी भैलो खेल्दै घरघर हिंडेर नेपाली बालबालिकाहरूले आफ्नो संस्कृतिलाई उत्कर्षमा पुर्याएझैं अमेरिकामा पनि बालबालिकाहरूले नै ‘हलौइन’ पर्वको महत्त्वलाई उचाइमा पुर्याउँदा रहेछन् भन्ने कुरा केही छिनमै प्रमाणित भएको पाएँ मैले । प्रत्येक १५ मिनेटमा टोलीका टोली बालबालिका भट्याउँदै आउन थाले हामी बसेको एपार्टमेन्टमा । १०/११ बजे सम्ममा त्यस्तै १२/१५ टोली आए होला । त्यस आवासीय भवनबाहेक अन्यत्रका टोली पनि त्यहाँ आए भने त्यहाँका टोली पनि अन्यत्र गए होलान् । हाम्रो देउसी भैलोमा भट्याउने एकजना हुन्छ भने टोलीका अरु सबैले ‘देउसिरे’ वा ‘भैलीराम’ भन्छन्स तर यस ‘हलौइन’ पर्वमा टोलीका सबैले भट्याउँछन् । एकै स्वरमा सबैले यसो भन्छन् : यसरी भट्याएर झोला थापेपछि घर वा डेराका मुलीले यथाशक्ति चकलेट प्रत्येकका झोलामा हालिदिनुपर्छ । कम्तीमा एकएक मुठी र बढीमा एकएक अँजुली चकलेट दिंदारहेछन् । सामान्य चकलेटदेखि लिएर एकदम महँगो चकलेट पनि दिने गरिंदोरहेछ आ–आफ्नो गच्छेअनुसार । हाम्रो नेपालको देउसीमा पैसा, चामल, रोटीजस्ता कुराहरू दिने गरिन्छ भने ‘हलौइन’मा चकलेट मात्र दिइन्छ । बेलुका १० बजेसम्म डुलेर आउँदा ६/७ के।जी। चकलेट लिएर आएको थियो अभिषेकले । महिनौंसम्म पुग्यो त्यस चकलेटले उसलाई । राती १०/११ बजेसम्म पनि भट्याउँदै बालबालिकाहरू घुमेको देख्ता म आफ्नो बाल्यावस्थाको पवित्र स्मृति–गण्डकीमा स्नान गर्न पुगें । आफू आठ, नौ वर्षको छँदा जन्मघर इलाम तोरीबारीमा दिउँसो र रातभरि साथी भाइसँग देउसी खेल्थें म । मेरै उमेरका र मसँग मिल्ने केटाहरूका साथमा हाम्रो देउसी सुरु हुन्थ्यो । पहिले छर छिमेक, त्यसपछि गाउँ अनि पुवा खोला पारि वाफ्रुङ्, साखेजुङ्सम्म पुगेर देउसी खेल्थ्यौं हामी । देउसी खेल्ने प्रमुख उद्देश्य मनोरञ्जन नै हुन्थ्यो तापनि बालकपनले गर्दा होला पैसा र चामलमा अलेलि लोभ ता हुन्थ्यो नै । औंसी, परेवाको अन्धकारमय रातमा कतै लालटिन बालेर, कतै पुल्ठो बालेर अनि कतै अंध्यारैमा पनि निर्धक्क हिंड्ने गथ्र्यौं । अरुबेला राती बाहिर निस्किन डरलागे पनि तिहारमा डर कता भाग्थ्यो कता । त्यसबेलाको उत्साह, त्यसबेलाको उमङ्गलाई अहिले लेखाजोखा गर्न सकिदैन । अहा क्या मजा आउँथ्यो रातभरि – ‘लड्दै पड्दै – देउसीरे’, ‘ए घुँडा टेक्दै — देउसीरे’, ‘ए आएका हामी – देउसीरे’ भन्दै हिंड्दा । अमेरिकामा मनाइने ‘हलौइन’ पर्वलाई दृष्टिगत गर्दा मैले के पाएँ भने यस पर्वले नेपालका केही सांस्कृतिक पर्वहरूको झझल्को दिंदो रहेछ । एकातिरबाट हेर्दा यो हाम्रो दीपावली जस्तो देखिन्छ भने अर्कातिरबाट हेर्दा यो लाखेनाच र गाईजात्राजस्तो पनि लाग्छ । राति ‘ट्रिक अर् ट्रिटिङ’ मा सामेल भएर ससाना बालबालिकाहरू हिडेको देख्ता त देउसी, भैलोको बीचमै छु जस्तो लाग्छ । अलिक उत्ताउला खालका केटाकेटीहरू राती अर्काको बिगार गर्दै, अरुलाई मनपरि भन्दै पनि हिंड्दा रहेछन् । यसले तिजपछिको चौथीको पनि कताकता संझना गराउँछ । यसरी दृष्टिगत गर्दा नेपालका केही सांस्कृतिक पर्वहरूको कूलयोग जस्तो रहेछ ‘हलौइन’ पर्व एस² आतङ्क र अमेरिकी प्रशासनको असफलता अमेरिका स्वच्छताकै महादेश रहेछस मैले पत्याएँ । मेरा साथीले ब्लफमै गफ गरेको भए पनि ठ्याक्कै मिल्यो । अपवादका रूपमा अफ्रिकी मूलका काला अमेरिकालीहरूको बस्ती, घर, डेरा आदि र त्यसको छेउछाउलाई छोडेर समग्र अमेरिकालाई ‘स्वच्छताकी रानी’ भन्न सकिन्छ । यो देश यसरी स्वच्छ रहनुका अनेक कारण हुनसक्छन्, तर मैले व्यक्तिगत रूपमा ठहर्याएको प्रमुख कारण भनेको ‘जीएच्’ को पलायन नै हो । भुटानबाट जबर्जस्ती लखेटिएका नेपालीझैं अमेरिकाबाट लखेटिएछन् ‘जीएच्’हरू । चम्चे भरौटेबाहेक सबै नेपालीलाई भुटानले खेदेछ । बिचरा लगाएको लुगाबाहेक केही लान पाएनछन् आफ्ना साथमा । अमेरिका यस मामलामा अलिक लचिलो भएछ । चम्चे, भरौटे लगायत सबैलाई लखेटे पनि ‘जीएच्’हरूले आफ्नो धनसम्पत्ति आफैंसँग लान पाएछन् । भुटानबाट लखेटिएका नेपालीहरू नेपालमा बस्तै आएका छन् शरणार्थीका रूपमा । यिनीहरूको जीवन ज्यादै कष्टकर रहेको छ । गरीव देशमा आएका गरीव शरणार्थी । कस्तो हालत होला उनीहरूलाई नै थाहा छ ,तर अमेरिकाबाट खेदिएका ‘जीएच्’हरूको हालत अत्यन्त राम्रो छ । उनीहरू दक्षिण एसियाका विपन्न देशहरूमा शरणार्थीकै रूपमा बस्दै आएका छन् तापनि आफूसँग प्रसस्त सम्पत्ति लिएर आएका हुनाले उनीहरू विपन्न देशका सम्पन्न ‘जीएच्’मा प्रतिष्ठापित भएका छन् । दक्षिण एसियामा बस्दै आएका अमेरिकाली ‘जीएच्’ शरणार्थीहरूमध्ये नेपालमा अलिक बढी होलान् । जति नै बढी भए पनि सर्कारले यिनीहरूको राम्रो बन्दवस्त मिलाएको छ । भुटानी शरणार्थीका लागि जस्तो ‘जीएच्’का लागि कुनै विदेशीसँग नेपालले हात पसार्नु परेको छैन । उपयुक्त वातावरण पाएर यहाँ ‘जीएच्’को विकास अत्यन्त द्रुत गतिमा भइरहेको छ । अन्य विकासको सूचकाङ्कले शून्यसँग मित्रता कायम गर्दैछ भने ‘जीएच्’ विकासको सूचकाङ्कले हजार प्रतिशतलाई चुम्बन गर्न आँटेको छ । दशौं पञ्चवर्षीय योजना पूरा हुँदा यसले आकाशलाई नै छुन बेर छैन । यो कुरा मैले मात्र भनेको होइन, विश्वस्वास्थ्य संगठनले पनि भनिसकेको छ । नेपालमा ‘जीएच्’ सम्पन्न र शक्तिशाली बन्नुमा यहाँका नेता, मन्त्री, कर्मचारी आदि जिम्मेवार छन् । आठदलको संयुक्त सर्कारले यिनीहरूलाई नेपालको नागरिक बनाइसकेको छ । हिमाली जिल्लातिर वसोवास गर्दै आएका केही ‘जीएच्’ले भूलवस नागरिकता नपाएको भए बेग्लै कुरा हो, तर काठमाडौं उपत्यका र तराईमा उमेर नपुगेका ‘जीएच्’ले पनि नागरिकता पाइसकेका छन् । यस हिसाबबाट हेर्दा नेपालका ‘जीएच्’लाई आत्मनिर्णयसहितको समानुपातिक चुनावबिना नै संघीय गणतन्त्र आइसकेको छ । संगठन विस्तार गर्ने कार्यमा निपुण भएकै कारण यिनीहरूले प्रगतिको लामो फड्को लगाइसकेको बुझिन्छ । अमेरिका एक सम्पन्न र शक्तिशाली देश हो । त्यहाँ विश्वका अधिकांश मुलुकबाट मानिस आएर बसेका छन् । तीमध्ये धेरैजसो अवैध आप्रवासी छन् । उनीहरू त्यहाँ निर्वाध घुम्छन, बस्छन्, काम गर्छन् । कसैले को रु के रु किन रु भनेर सोध्ने आँटै गर्दैन । अनाहकमा पुलिसले पनि सोध्न सक्तैन अमेरिकाली आप्रवासीलाई । पुलिसले अवैध भनेर शङ्का गरी सोध्यो र सोधिने मान्छे वैध रहेछ भने मानहानीमा मुद्दा लाग्न सक्छ पुलिसलाई, त्यसैले त्यहाँ आप्रवासीहरू सुरक्षित छन् । तर ‘जीएच्’ समूहको कुनै पनि सदस्यलाई जोसुकैले पक्डिन सक्छ । त्यति मात्र होइन उसले तत्काल मृत्युदण्ड पनि दिनसक्छ अवैध ‘जीएच्’लाई । नेपालमा झैं त्यहाँ कुनै ‘जीएच्’लाई कसैले लुकाई छिपाई राख्न पनि सक्दैन । राखेको पाइएमा हदैसम्मको सजाय पाउँछ राख्ने व्यक्ति, परिवार वा समाजले । पाँच महिना अमेरिका बस्दा एउटा सम्म ‘जीएच्’ देख्न, भेट्न नपाएपछि ‘जीएच्’प्रति अमेरिकाको व्यवहार कत्तिको कठोर रहेछ भन्ने कुरा पत्ता लाग्यो । ‘जीएच्’ समूहका प्राणीहरू त्यहाँबाट दक्षिण एसियातिर ‘फ्लाइ’ गर्दा आ–आफ्नो सम्पत्ति साथमै लिएर भाग्न सफल भएछन् भन्ने कुरा माथि नै उल्लेख भइसकेको छ । त्यसबेला बुद्धि पुर्याएकाले अहिले उनीहरूलाई छेलोखेलाइ भएको छ । आफूले खर्च गरेर उब्रिएको सम्पत्ति अरुलाई पनि बाँड्न भ्याएका छन् उनीहरूले । अमेरिकाले दक्षिण एसियालाई दिंदै गरेको सहायताभन्दा अरबौं गुणा बढी छ ‘जीएच्’ले दिंदै गरेको सहयोग । फेरि अमेरिकाको सहयोगमा स्वार्थको गन्ध आउँछ भने ‘जीएच्’ को सहयोग निस्वार्थपरक छ । ‘जीएच्’हरू फलको आशा नराखीकन सहयोग गर्छन र स्वतः फल पाउँछन् । ‘जीएच्’ समूहले नेपाललाई दिएको अतिरिक्त सहयोगमा नेता, मन्त्री, सांसद, कर्मचारी आदिले खेल्ने ‘जीएच्’दाउ पर्दछ । यसबाहेक लोग्नेले स्वास्नीसँग र स्वास्नीले लोग्नेसँग खेल्ने ‘जीएच्’दाउलाई पनि अवमूल्यन गर्न मिल्दैन । मपाईं बहादुरहरूको ‘जीएच्’ पाखुरा सुर्काइ पनि उनीहरूबाटै प्राप्त अनुदान हो । सहायताको रूपमा ‘जीएच्’दाउ पाएर त्यसैमा अभ्यस्त मान्छेहरू अमेरिका पुगे भने त्यहाँ पनि आफ्नो सम्पत्तिको सदुपयोग गर्न खोज्दा रहेछन् । सुरुमा त यस कुरामा निकै उदेक लागेको थियो तर संविधानसभा गठन भइसकेपछि पनि पार्टीनेताहरूको बानी बेहोरा उस्तै देखेपछि चित्त बुझाएँ । स्याललाई टाटेपांग्रे रङ लगाएर चितुवा बनाउन सकिदैन जस्तो लाग्यो । जे भएपनि अमेरिकामा ‘जीएच्’ र यससँग सम्बन्धित कुनै कुराको गुन्जायस देखिदैन । एक वाक्यमा भन्नुपर्दा अमेरिका ‘जीएच्’को महाशत्रु हो । यो भुटानभन्दा खतरनाक छस किनभने भुटानले त प्रजातन्त्रको चाहना गर्ने स्वाभिमानी नेपालीहरूलाई मात्र ट्रकमा खाँदीखाँदी मेची कटायो । राजाको गुणगान गर्ने नेपाली त अझै भुटानमै छन् । तर अमेरिकाले त चिनोबानो नरहने गरी देश निकाला गरेछ । अहिले ओखती लाग्छभन्दा पनि एउटा पिप्सो ‘जीएच्’ सम्म पाइदैन त्यहाँ । हिजोआज केही अमेरिकालीहरू भन्ने गर्छन् “नेपालीलाई लखेटेपछि भुटानलाई दशा लाग्योस ‘जीएच्’ खेदेपछि अमेरिकाको दशा भाग्यो ।” नेपालमा नानाथरीका साथीहरू छन् मेरा । के संयोग परेर हो साथीहरू सबै गफाडी मात्र छन् । कुनैले साँचो बोलून् त मरिजाऊँ । कोही कानबाट सियो छिराउन पाए मुखबाट फाली निकाल्छन् । कोही झुटो कुरालाई कोरीबाटी गरेर चिटिक्क सोह्रबर्षे जस्तै बनाउँछन् र मख्ख पार्छन् । अमेरिकाको कुरा कथ्ने एकजनाले भनेको कुरा चैं पुग्यो, फरक परेनस तर अर्को साथीको कत्थक भने छेकछन्दै मिलेन । उसले ठोकुवा गरेको थियो “अमेरिकामा जस्तो शान्ति विश्वको कुनै मुलुकमा छैन ।” होला, पक्कै होला भनेर मैले पत्याएको पनि थिएँस किनभने कुनै किसिमका समाचारले पनि अमेरिका अशान्त देश भनेर पुष्टि गरेको छैन । तर कुरा त्यसो होइन रहेछ, । त्यहाँ एउटा आतंककारी समूह सक्रिय रहेछ । अमेरिका पुगेकै दिनदेखि म पनि त्यस समूहको निसाना बन्न पुगें । त्यस समूहलाई ‘एस्२’ भनिदो रहेछ । नेपालमा कालीनाग, अथी भनेजस्तै हो त्यो नाम । रातभरि कामले थकित भएर सुतेका निरीह जनतालाई आतङ्कित तुल्याउने ‘एस्२’ जस्तो कट्टर आतङ्कवादी समूह आजसम्म मेरा नजरमा फेला पर्न सकेको छैन । जनतालाई आतङ्कित पार्ने त्यस समूहको आतङ्क–शैली तालिवानी सेना र सद्दाम हुसैन समर्थक इराकी सेनाको जस्तो छ । यसरी विचार गर्दा पक्कै पनि यो समूह अमेरिकी राष्ट्रपतिको प्रतिशोधमा उत्रिएको हुनुपर्छस तर यिनीहरूको आक्रमणबाट सर्वसाधारण जनता मारमा परेका छन् । त्यसो त देश द्वन्द्वमा पिसिएका बेला ठूलाबडा भनाउँदाहरूलाई ठाँगेले पनि छुदैन, सर्वसाधारण नै पिसिन्छन् । ‘उपियाँ फड्कियो जुम्राको घान’ भनेको यस्तै त होला नि अमेरिका जस्तो शान्तिपूर्ण देशमा किन र कसरी यस्तो भयङ्कर आतङ्ककारी समूह खडा भयो भन्ने बारेमा अमेरिकी द्वन्द्वविद्, गुप्तचरविभाग, सेना, वैज्ञानिक कसैले पनि गहिरिएर शोच–विचार, अध्ययन–अनुसन्धान गरेको पाइदैन । मेरो नितान्त व्यक्तिगत अनुसन्धानले के देखाएको छ भने ‘एस्²’ नामक आतङ्ककारी समूहको गठ्न हिन्दू पुनर्जन्ममा आधिरित छ । ‘मर्ने बेलामा जेजस्तो चिन्तन हुन्छ अर्को जन्ममा सोही अनुरूपको योनीमा सो जीव प्राप्त हुन्छ” भन्ने श्रीमद्भगवद्गीताको ८र६ ले यसको पुष्ट गरेको छ । प्रस्तुत सिद्धान्तको आलोकबाट हेर्दा उक्त आतङ्ककारी समूहका सदस्यहरू पूर्वजन्ममा तालिवानी लडाकू र सद्दाम समर्थक सेना थिए । तिनीहरूले राष्ट्रपति बुससँग कसरी प्रतिशोध लिने भन्ने चिन्तन गर्दागर्दै प्राण त्याग गरेका हुनाले यस जन्ममा तिनीहरू अमेरिकी ‘एस्²’ समूहका नामले आतङ्क मच्चाइरहेका छन् । ‘एस्²’ समूहका लडाकूहरू तालिमप्राप्त र युद्धकला निपुण छन् । तिनीहरूले हमला गर्ने समय रातको दशरएघार बजेदेखि तीन÷चार बजेसम्म मात्र हो । उक्त समयमा तिनीहरूको सक्रियता चरमोत्कर्षमा पुगेको हुन्छ । अमेरिकाको प्रत्येक घर ‘एस्²’ आतङ्ककारीका लागि अत्यन्त उपयुक्त छ, त्यसैले तिनीहरूको बेस क्याम्प घरभित्रै हुन्छस जङ्गलमा हुँदैन । तिनीहरू सबै किसिमका आक्रमण गर्छन् तर चन्दा आक्रमण गर्दैनन्, नत अपहरण नै गर्छन् । तिनीहरूको प्रमुख विशेषता के हो भने तिनीहरू दिनभर भूमिगत रहन्छन् र रातभर फौजी आक्रमण गर्दछन् । एम्बुसबाट जोगिन तिनीहरू शान्ति सेनाभन्दा कैयौं गुना चलाक छन् । राती सक्रिय रहने ‘एस्²’ लडाकूलाई अलिकति पनि नोक्सान पुर्याउन सक्दैनन् राती सुत्ने अमेरिकी सेनाले । जनताको उजुर सुनेपछि अमेरिकी सेना घरघर खटाइन्छन् । तर दिउँसो आएका सेनाले राती हिंड्ने लडाकूलाई के भेट्नु । एक दुई ठाउँमा एम्बुस् थापेर जान्छन्, तर आतङ्ककारीले ढाल बनाएर ल्याएका एक दुई सर्वसाधारणबाहेक अन्य कोही पनि हताहत हुँदैनन् त्यस एम्बुसबाट । अर्को कुरा अमेरिकी सेनाले राती गस्ती नगर्नु, त्यहाँका इन्जिनियरहरूले आतङ्ककारीलाई उपयुक्त हुने घरको डिजाइन गर्नु, एम्बुस बनाउने कम्पनीले दुई नम्बरी एम्बुस तयार गर्नु जस्ता कुराहरूलाई हेर्दा भित्रभित्रै यिनीहरू पनि अमेरिकी सरकारलाई असफल गराउन लागिपरेका त छैनन् रु जस्तो लाग्छ । ‘एस्२’ समूहको सैन्य व्यवस्थापन देखेर यो ज्यान तीनछक्क पर्यो । शिशु, सुत्केरी, बृद्ध समेत सबै तालिमप्राप्त, सबै लडाकु १ जन्मिनुअघि पेटमै तालिमप्राप्त शिशुहरूले जन्मिनेबित्तिकै सुतिरहेका निर्दोष जनताका कान र नाकमा सोझै आक्रमण गर्दारहेछन् । शिशुहरूसमेत यसरी युद्धमा लागेको देखेर अमेरिकी राजदूतदेखि झनक्क रिस उठ्यो । नेपालमा बालसैन्य भर्तीको कुरा उठाउने राजदूतले आफ्नो देशमा त्यस्तो उधुम मच्चिदा पनि ‘चुँ’सम्म नगर्नु वास्तवमा लाजमर्दो कुरा हो । आफ्ना आङमा भैंसी नदेख्ने, अर्काका आङको चम्कना देख्ने भनेको यही हो । पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजन, इन्टरनेट र त्यहाँ धेरै वर्षदेखि बस्दै आएका अनुभवी नेपालीहरू मेरा जिज्ञासाका स्रोत बने । यी स्रोतहरूबाट अमेरिकी मध्यावधि चुनावको बाह्रखरीमा प्रवेश गर्ने अवसर प्राप्त भयो । म २००६ को मध्यावधि चुनावको कुरा गर्दैछु । त्यस चुनावमा तल्लो सदन (हाउस अफ रिप्रिजेन्टेटिव) को सबै पद (सिट) र सिनेटको एक तिहाइ पदमा प्रतिस्पर्धा हुँदै थियो । प्रस्तुत चुनाव राष्ट्रपतिको चारवर्षे कार्यकालका बीचमा हुने चुनाव होस त्यसकारण नै त्यसलाई मध्यावधि चुनाव भनिन्छ भन्ने कुरा थाहा भयो । मतदान अमेरिकी कांग्रेसका उपर्युक्त दुवै सदन अर्थात् प्रतिनिधि सभा र सिनेटका लागि हुँदै थियो । ४३५ सदस्यीय प्रतिनिधि सभाका सबै सदस्यले प्रत्येक दुई वर्षमा मतदाताको सामना गर्दारहेछन् भने १०० सदस्य भएको सिनेटमा चाहिं सो अवधिमा एक तिहाइ (३३) पदका लागि मात्र प्रतिस्पर्धा हुँदो रहेछ । अमेरिकी कांग्रेसका दुवै सदनमा प्रतिनिधि सभा निकै ठूलो छ । यसमा सिटको संख्या धेरै भएको हुनाले जनताको प्रतिनिधित्व पनि अधिक हुन्छ, त्यसैले जनताको विचार चाँडोचाँडो थाहा पाउनका लागि प्रत्येक दुई वर्षमा प्रतिनिधि सभा सदस्यले जनताकाबीच जानुपर्छ तर माथिल्लो सदनका सिनेटरको कार्यकाल ६ वर्षको भएकाले प्रत्येक दुई वर्षमा यसका एक तिहाइ सदस्यले मात्र चुनावको सामना गर्नुपर्ने रहेछ भन्ने कुरा थाहा भयो । काँग्रेसको नियन्त्रणका निमित्त ‘रिपब्लिकन’ र ‘डेमोक्रेटिक’ नामका दुई पार्टीका बीचमा मात्र चुनावी प्रतिस्पर्धा हुँदो रहेछ । सिनेटमा केही समयका लागि ‘डेमोक्रेटिक’ पार्टीको बहुमतलाई छोडेर १९९४ देखि (अमेरिकी) काँग्रेसमा ‘रिपब्लिकन’ पार्टीको वर्चस्व रहेको पाइयो । त्यत्रो विशाल महादेशका त्यतिबिघ्न मान्छे मात्र दुईवटा दलभित्र अटाउनु मेरा निम्ति, म एउटा नेपालीका निम्ति ठूलै आश्चर्य मान्नुपर्ने कुरा थियो । मैले विश्वको मानचित्र पल्टाएँ । त्यहाँ नेपाल खोज्न मलाई निकैबेर लाग्योस मैले मनमै भने, ‘वास्तवमा नेपाल सानै रहेछ ।’ अमेरिका हेरें, मात्र पचास राज्य भएको महादेश रहेछ त्यो, मात्र दुई पार्टी भएको महादेश रहेछ त्यो । विश्व मानचित्रमा एउटा सानो बिन्दु देखिने नेपालमा सयभन्दा बढी पार्टी म झन् छक्क परें । कसरी अटाएका छन् त्यत्रा विघ्न दल कल्पना अझ घनीभूत भयो । दलैदल, बदलैबदल, नेताहरू र तिनका फोहोरी खेल कसरी वहन गर्छ मेरो सानो देश कसरी अघि बढ्छ मेरो सानो नेपाल अहँ, यसको प्रगति असम्भव छ, किनभने दलको डङगुरभित्र थिचिएको मेरो देश, मलभित्र निस्सास्सिएको मेरो देश, जसको प्रगति र अग्रगति कल्पनातीत छस म चित्त बुझाँउछु । मैले ‘चुनाव’लाई एउटा ‘फोहोरी खेल’ का रूपमा परिभाषित गरेको थिएँ । चुनावमा स्वस्थ र स्वच्छ प्रतिस्पर्धा हुन्छ, यो मेरा मन मस्तिष्कमै थिएन । त्यसैले म चुनाव भनेपछि बाह्र हात पर बस्ने मान्छे हुँस तर त्यहाँ गएर चुनावको गतिविधि हेर्दा यो आफैंमा खराब होइन रहेछस राजनीति स्वयंमा फोहोरी खेल होइन रहेछ भन्ने लाग्यो । चुनाव हुनुअघि त्यहाँ पनि यसको प्रचारप्रसार हुन्छ तर एकदम बास्नादार प्रचारप्रसार, स्वच्छ प्रचारप्रसार । न नारा, न जुलुसस न गाली, न गलौजस कुनै कुरा देख्न पाइदैन त्यहाँ । चुनाव आयो भनेपछि कुनै व्यापारी, उद्योगपति, किसान कसैले पनि डराउनु पर्दैन । ‘चन्दा आतङ्क’ भन्ने शब्दनै छैन त्यहाँको शब्दकोशमा । यो मैले त्यहाँ थाहापाएको कुरा हो, यो मैले त्यहाँ बुझेको कुरा हो । अमेरिकाको चुनाव प्रचार गर्ने तरिका वैज्ञानिक रहेछ, अनि उत्कृष्ट पनि । रेडियो, टेलिभिजन, इन्टरनेट, पत्रपत्रिका जस्ता कुराहरू त्यहाँका चुनाव प्रचारका साधन रहेछन् । यीबाहेक प्रत्येक गाउँ, टोलमा बनेका चुनावप्रचार समितिहरू पनि साधनकै रूपमा परिचालित भएको पाइयो । गाउँ, टोलका प्रचारप्रसार समितिहरूले आआफ्ना गाउँ, टोलका मतदाताहरूलाई व्यक्तिगत रूपमा हुलाकबाट चिठी पठाउँदारहेछन् । ‘हाम्रो फलानो पार्टीको उमेदवार फलानालाई विजयी बनाउन सहयोग गरौंस सकिन्छ भने चुनाव प्रचारका निमित्त दशदेखि पचास डलरसम्म सहयोग पनि गरौं’ भन्ने कुरा पत्रमा लेखेको देखियो । उमेदवारले मतदातालाई पैसा दिएर भोट खरिद गर्ने ठाउँको मान्छेले ठीक विपरीत प्रक्रिया देखेपछि छक्क नपर्ने कुरै थिएन । त्यहाँ असल उमेदवारलाई मतदाताले जिताउँदा रहेछन्स तर हाम्रोमा असलले हार्छ, धनीले जित्छ । चुनावमा उमेदवारको प्रचार–प्रसार गर्ने दोस्रो तरिकामा ‘परिचय पुस्तिका’ रहेको पाइयो । सो पुस्तिकामा फोटो सहित उमेदवारको परिचय र उसले विगतमा गरेका समाजोपयोगी कार्यहरूको विवरण अभिटङ्कन गरिएको हुँदोरहेछ । सो ‘परिचय पुस्तिका’ सोझै मतदाताको हातमा नदिएर डिपार्टमेन्टल स्टोर, ग्यास स्टेसन, सेवन इलेभन, होटल, स्कूल, लाइब्रेरी आदिमा सम्बन्धित कामकै निमित्त निर्मित घर्रामा राखिंदो रहेछ । चुनावमा चाख राख्ने जो कोहीले सो पुस्तिका लगेर हेर्ने, पढ्ने काम गर्दा रहेछन् । अर्को माध्यम रेडियो र टेलिभिजन, जहाँबाट दुवै पार्टीका उमेदवारले पालैपालो जनतासमक्ष आआफ्ना कुरा राख्छन् र राखेको पनि सुनियो, देखियो । उमेदवारले आफ्ना मतदाता समक्ष कुरा राख्दा भावी योजनाका कुरा होइन विगतमा आफूले जनता र देशका लागि गरेका योगदानको कुरा बढी राख्छन् । उसले जितेपछि गरेका कार्यहरूको उल्लेख चाहिं अर्को चुनावमा गरिने रहेछ । वर्तमान समयको सबैभन्दा सजिलो र सबै मतदाताले प्राप्त गर्ने प्रचार साधन वेबसाइट भनिदो रहेछ । उपर्उल्लिखित ‘परिचय पुस्तिका’ लाई वेबसाइटमा हालेर प्रेषण गरेपछि प्रत्येक मतदाताले घरैमा बसीबसी इन्टरनेट मार्फत् उमेदवारको परिचय प्राप्त गर्ने यस किसिमको व्यवस्था ज्यादै सुन्दर लाग्योस तर दिनको ५र५ घण्टा मात्र बिजुली आउने हाम्रोजस्तो देशमा विद्युतीय सञ्चार माध्यम भालुको कन्पट हुनेरहेछ । उपर्युक्तबाहेक अर्को तरिका पनि रहेछ चुनाव प्रचारको । त्यो हो मतदान हुनुभन्दा दुई दिन अघि मात्र उमेदवारको चिन्ह अङ्कित ध्वजालाई काठका ससाना कप्टेरामा च्यापेर राजमार्ग अथवा सडकको दुवै किनारमा गाडने कार्य । एकापटिको किनारामा एउटा पार्टीको उमेदवारले र अर्कापटिको किनारामा अर्का पार्टीको उमेदवारले ध्वजा गाड्ने काम गरेको पाइयो । मतदानको भोलिपल्ट सबेरै आआफ्ना उमेदवारका ध्वजा सम्बन्धित कार्यकर्ताले उखेलेर लैजाँदा रहेछन् । कति राम्रो बानी, कति राम्रो व्यहोरा । अमेरिकाको चुनाव प्रचारको प्रशंसनीय शैली देखेर मलाई वेदव्यासको एउटा कथनको स्मरण भयो । व्यासले आफ्नो कथनमा भनेका छन् “गोकर्णो पण्डितो ज्ञानी धुन्धुकारी महाखलः ।” यस कथनमा ढालेर मैले त्यहाँको चुनावलाई हेरें । मलाई लाग्यो वास्तवमा अमेरिकाका उमेदवार, उनीहरूका कार्यकर्ता र जनता गोकर्ण हुन् । हारेर पनि जिते सरह देखिने त्यहाँका उमेदवार र तिनका कार्यकर्ता महान् हुन् र अनुकरणीय पनि । कोठाभित्र, हलभित्र, अफिसभित्र विजयोत्सव मनाउने त्यहाँका विजयी उमेदवार र टेलिभिजनको पर्दा अगाडि बसेर उत्सवमा सहभागी हुने त्यहाँका मतदाता कति शिक्षित र कति सचेत छन् भनेर साध्य छैन । त्यहाँका जनता भरसक राजनीतिमा भागै लिंदैनन्स लिइहाले भने पनि क्रुद्ध बनेर होइन बुद्ध बनेर लिन्छन्, शुद्ध बनेर लिन्छन् । यहाँछैं स्यालको हुइयाँका पछि लाग्दैनन् त्यहाँका सचेत जनताहरू । त्यहाँको स्वस्थ प्रतिस्पर्धा हेर्दा वास्तविक प्रजातन्त्र त्यहीं पो छ कि जस्तो अनुभूत गरें मैले । त्यहाँको राजनीति सारै मन पर्यो र मैले त्यसलाई बास्नादार चीज भनेको हुँ । ७ नोभेम्बर २००६ को प्रातः ६ बजेदेखि बेलुका ७ सम्म अमेरिकी मध्यावधि चुनाव हुँदैछ भन्ने थाहा पाएपछि म त्यहाँको मतदान अवलोकन गर्न अत्यन्त लालायित भएँ । मेरो अभीष्ट पूरा हुने, नहुने गोपी ज्वाईँका हातमा थियो । किनभने उडब्रिज ९भर्जिनिया० का मतदान केन्द्रमा पैदल हिडेर पुग्ने अवस्था थिएन र बसमा जान आउन पनि रुट नमिल्ने हुन सक्थ्यो । बिहान १० बजेतिर हामी डेराबाट निस्कियौं र त्यहाँका डिपार्टमेन्टल स्टोरतिर लाग्यौं । पालैपालो ३र४ वटा ठूला बजार चाहार्यौं । त्यसो गर्नुको प्रमुख उद्देश्य ती बजारहरूमा उपभोक्ताको चहलपहल दृष्टिगत गर्नु थियो । चुनाव अघिको चहलपहल र चुनावका दिनको चहलपहलमा तुलना गर्नु थियो । अमेरिकाका ख्यातिप्राप्त मल, वालमार्ट, साम्सक्लब, पिबल्सजस्ता विशाल बजारहरूमा यसअघि धेरै पटक घुम्न र किनमेल गर्न गोपीजीका साथ लागेर गइसकेको थिएँ । म जतिचोटि त्यहाँ पुगें, उपभोक्ताहरूको घुँइचो एकै अनुपातमा पाएँ । चुनावका दिन पक्कै पनि सधैंझैं चहलपहल हुदैन लागेर त्यसको निक्र्यौल गर्नु थियो, तर मेरो अनुमान९गेस०ले पूर्णतः फेल खायो । गेसपेपर पढेर जाँच दिने नेपाली विद्यार्थी भएँ म । किनभने त्यहाँ चुनावका दिन पनि चहलपहल यथावत् थियो, अलिकति पनि कमबेस थिएन । आश्चर्य मान्दै मैले गोपीजीलाई प्रश्न गरें, “हाम्रो देशमा त चुनावको दिन बजारै लाग्दैन, दोकानै बन्द हुन्छन् । दोकानेहरू पनि मतदातालाई ओगट्तै हुन्छन् बूढो गोरुले गाई ओगटे जस्तै । कुनैकुनैले त आफ्नो दोकानै मतदान केन्द्रतिर सार्छन् पहाडमा गाईवस्तुको थलो सारेजस्तो । अरुदिन मरिकुस्तै ठग्ने दोकानेहरू त्यस दिन त्यसै दिउँलाझैं गर्दै आफ्नो पार्टीलाई भोट माग्छन् । आफ्नो पार्टी नहुनेले आफन्तलाई भए पनि माग्छन् माग्छन् । तर यहाँ त न कसैका मुखबाट चुनावको कुरा सुनिन्छ, न उमेदवारको कुरा सुनिन्छ, न त पार्टीकै कुरा सुनिन्छ । अमेरिकामा सधैं यस्तै हो ?” “बुबा, यो त गरिखाने ठाउँ हो । राजनीति गर्ने, फोकटमा गफ चुट्ने, आफ्ना हाँडीमा अरुका मकै भुट्ने र भोट हाल्न जाने यहाँ कसलाई फुर्सद पच्चीस प्रतिशत पुगिसरी आउनेलाई अलेली चासो होला चुनावकोस अरुलाई वास्तै छैन । जसलाई चासो छ ती जान्छन्, भोट दिन्छन्, फर्किन्छन् । उहाँ जस्तो बेकामे मान्छे पाउन निकै मुस्किल पर्छ यहाँ । छुट्टीका दिन चुनाव परे पनि भोट दिन जादैनन्, बरु नयाँ ठाउँ घुम्न जान्छन् र रामरौस गरेर फर्किन्छन् । म पनि झन्नै पो त्यस्तै त्यस्तै हुन लागेको छु बुबा, अहिले” गोपी ज्वाइँले वास्तविक कुरा ओकल्नुभयो । मैले उहाँसँग मतदानकेन्द्र अवलोकन गर्ने इच्छा प्रकट गरें । विशेषतः त्यहाँ पुस्तकालय र विद्यालयमा मतदानकेन्द्र राखिंदो रहेछ । हामी वालमार्टबाट सोझै पुस्तकालयतर्फ लाग्यौं । वालेमार्टबाट डेरातिर आउने बाटैमा पर्छ एउटा सामुदायिक पुस्तकालय । पोटोम्याक अस्पतालको छेउमा रहेको सो पुस्तकालय सानो भएपनि सुन्दर र सुविधासम्पन्न छ । गोपीजी सो पुस्तकालयको सदस्य भएका नाताले म पनि चार पाँच पटक त्यस पुस्तकालयमा पुगेको छु र बिदेशी पर्यटकले प्राप्त गर्ने सुविधा पनि उपभोग गरेको छु । उक्त मतदानकेन्द्र अगाडिको पार्किङ् क्षेत्रमा चार, पाँच वटा गाडी मात्र थिए । त्यसैको एक छेउमा आफ्नो गाडी पार्किङ् गरेर हामी दुवै जना गाडीबाट उत्रियौं र मतदान केन्द्रको घेरादेखि अलिक पर बस्यौं । भोट नदिनेका लागि प्रवेश निषेध थियो त्यहाँ । बाहिरैबाट झन्डै एकघण्टा अवलोकन गर्यौं रमितेका रूपमा । बेलाबेला एक, दुई गाडी पार्किङ्मा आउँथे, मतदाताहरू भित्र पस्थे, भोट दिन्थे अनि तुरुन्तै फर्किन्थे । न त्यहाँ भीड थियो, न त्यहाँ चोरी चाप्लुसी नै थियो । न होहल्ला, न बुथकब्जा, न आतङ्क, न असुरक्षा केही थिएन त्यस मतदान केन्द्रमा । मैले नेपालको मतदानकेन्द्र संझिएँ र त्यहाँको मतदान केन्द्रपटि फर्किएर मनमनै भने ‘तिमी अमेरिकीहरू यस मामलामा वास्तवमै अनुकरणीय रहेछौ, अनुशरणीय रहेछौ । तिमीहरूको देश स्वस्थ प्रतिस्पर्धाको देश रहेछ । दक्षिण एसियामा यस किसिमको संस्कार कहिले आउला !’ एकघण्टा पछि हामी त्यहाँबाट अर्को मतदान केन्द्रमा गयौं । त्यो मतदानकेन्द्र ‘मोरोस्को हिल इलिमेन्टरी स्कूल’मा थियो । त्यो स्कूल हाम्रो नाति अभिषेक पढ्ने स्कूल हो । त्यस स्कूलमा पनि म अभिभावकका नाताले तीन, चार पटक पुगेको छु । अत्यन्त रमणीय स्थानमा निर्मित त्यस स्कूलको अध्ययन अध्यापन निकै स्तरीय छ । यो मेरो आफ्नो निजी अनुभव हो । त्यहाँ पनि स्कूल कम्पाउण्डभित्रसम्म मात्र पुग्न सक्यौं र आधा घण्टाजति बसेर अवलोकन गर्यौं । पुस्तकालयको चुनावी गतिविधि र त्यस स्कूलको चुनावी गतिविधिमा अलिकति पनि पृथक्ता ठम्याउन सकिएन । प्रत्येक मतदान केन्द्रमा कम्प्युटरको प्रयोग गरी मतदान गर्ने कार्य हुँदोरहेछ । प्रत्येक केन्द्रमा पाँचदेखि दश वटासम्म कम्प्युटरको प्रयोग गर्न सकिने भए पनि एकैपटक सबै कम्प्युटरको प्रयोग भएको पाइएन । एकजना अमेरिकी मतदातालाई गोपीजीले मतदाताको न्यून उपस्थितिका बारेमा सोद्धा उसले भन्यो, ‘डेमोक्रेटिक उमेदवारलाई जिताउन यस पटक अघिल्लो चुनावमाभन्दा बढी मतदाता भोट हाल्न आएका छन् ।’ यस्तो उपस्थिति पनि धेरै भयो भने थोरै उपस्थिति चाहिं कस्तो थियो होला, जस्तो लाग्यो । हामी त्यहाँबाट फिर्यौं । हामी बसेको भवनको पहिलो तलाको एउटा एपार्टमेन्टमा ‘क्यारोल ए। बुस’ नामको अमेरिकी बस्तथ्यो । क्यारोल पनि गोपीजीले काम गर्ने ‘स्याम्स क्लब’ नामको डिपार्टमेन्टल स्टोरमा नै काम गर्दोरहेछस त्यसैले गोपीजीको राम्रो चिनाजानी रहेछ उससँग, ‘हाइ’ र ‘बाइ’ को मित्रताभन्दा अलिक गहिरो । सोही नाताले म पनि उसको साथी बन्न पुगें । त्यो मान्छे निकै अध्ययनशील रहेछ, हिमखिम बढेपछि थाहा भयो । मलाई लाग्यो अमेरिकी राजनीतिको राम्रो ज्ञान भएको मान्छे हो क्यारोल । उसबाट अमेरिका सम्बन्धी निकै कुरा अवगत गर्न पाएँ मैले । अमेरिकी राजनीतिप्रति मेरो आकर्षण बढ्ने प्रमुख कारक क्यारोल नै हो । अमेरिकी चुनाव र तत्सम्बन्धी कुराहरूको एउटा प्रमुख स्रोत हो क्यारोल । चुनावकै सन्दर्भमा एकदिन मैले क्यारोलसँग प्रश्न राख्दै भने, “अमेरिकाको ‘एब्सेन्टी भोटिङ्’का बारेमा जान्ने इच्छा थियो मिस्टर क्यारोल, कसो गरुँ क्यारोलले दिएको जानकारीका आधारमा र अन्य केही अमेरिकी दैनिक पत्रिकाका आधारमा मैले ‘एब्सेन्टी भोटिङ्’ सम्बन्धी सामान्य जानकारी पाएँ । कुनै पनि मतदाताले मतदानबाट वञ्चित हुनपरोस् भन्ने उद्देश्य राखी व्यवस्था गरिएको ‘एब्सेन्टी भोटिङ्’ त्यहाँको देश, काल, वातावरणसँग मेल खाने किसिमको छ । त्यो व्यवस्था चुनावको दिन मतदान केन्द्रमा गएर भोट हाल्न नसक्ने मतदाताका निमित्त अत्यन्त उपयोगी छ, मैले यस्तो अनुभव गरें । वास्तवमा मतदातालाई देवतातुल्य मानिदो रहेछ त्यहाँ । त्यसैले होला ‘एब्सेन्टी भोटिङ्’मा पनि दुई किसिमको व्यवस्था गरेको रहेछ — एउटा ‘एब्सेन्टी बाइ मेल’ र अर्को ‘एब्सेन्टी इन पर्सन’ । पहिलो किसिमको ‘एब्सेन्टी भोट’ दिन चाहने पञ्जीकृत मतदाताले चुनाव हुनुभन्दा दश महिना अघिदेखि ‘जेनरल रजिष्ट्रार’को कार्यालयबाट आवेदन फारम मगाई भरेर पठाउने प्रावधान रहेछ । मतपत्र प्राप्त गर्नका लागि भरेर पठाइने सो आवेदन फारम चुनाव हुनुभन्दा पाँच दिन अघिसम्ममा सम्बन्धित कार्यालयमा पुगिसक्नु पर्दो रहेछ । प्राप्त आवेदनको छानविन गरी सम्बन्धित कार्यालयले मतदाताका नाममा मतपत्र पठाउँदो रहेछ । मतदाताद्वारा आफ्नो मत जाहेर गरिएको सो मतपत्र चुनाव हुने दिन बेलुका ७।०० बजेसम्ममा जेनरल रेजिष्ट्रारको कार्यालयमा पुगिसक्नु पर्ने, अन्यथा मत गणनामा सो मतपत्र समावेश नहुने रहेछ । मेलद्वारा गरिने यस भोटमा यसमा हुलाक, इमेल, फ्याक्समध्ये कुनै एक साधनको प्रयोग गर्न सकिन्छ । फारम मगाउनेदेखि भोट दिनेसम्म सबै काम उपर्युक्त साधनमध्ये कुनै एकबाट गर्नुपर्ने रहेछ । ‘एब्सेन्टी इन पर्सन’ भनिने दोस्रो प्रकारको भोट चाहिं मतदाता स्वयंले तोकिएको समयभित्र तोकिएको ठाउँमा गएर दिइने भोट रहेछ । यसमा पञ्जीकृत मतदाताले चुनाव हुनुभन्दा ४५ दिन अघिदेखि चुनावको अघिल्लो शनिवारसम्म ‘जेनेरल रेजिष्ट्रार’को कार्यालयमा ‘एब्सेन्टी इन पर्सन’ भोटका लागि आवेदन दिन सक्तारहेछन । आवेदन स्वीकृत भएका मतदाताले चुनावको अघिल्लो शनिबारदेखि चुनाव हुने दिनको बेलुका ७ बजेसम्म मतदान गर्न सक्ने व्यवस्था रहेछ । विभिन्न तरिकाबाट मतदान दिन पाउने व्यवस्था गरेर अमेरिकाले एउटा राम्रो नमुना प्रस्तुत गरेको रहेछ । मतदानलाई ‘सर्वजन हिताय, सर्वजन सुखाय’ का रूपमा लिनुलाई लोकोपयोगी कार्य मान्न सकिन्छ । कुनै पनि असमर्थले सजिलै भोट हाल्न सक्ने यस किसिमको व्यवस्था अनुकरणीय देखिन्छ । अशक्तताको वर्गीकरण पनि व्यावहारिक एवं वैज्ञानिक लाग्छ । शारीरिक रूपमा अशक्त वा अस्वस्थ र उसको हेर्चाह गर्ने व्यक्ति, अध्ययनरत विद्यार्थी र उसको अभिभावक, संस्थागत व्यापारी अथवा व्यक्तिगत व्यापारका लागि देशविदेश डुलिरहने व्यक्ति र आफ्नो निजी बिदा उपभोगका लागि यात्रा गर्न निस्किएका व्यक्ति आदिले ‘एब्सेन्टी भोटिङ्’को सुविधा पाउँदा रहेछन् । त्यसरी नै बिहान ६ देखि बेलुका ७ सम्म खटेर ११ घण्टाभन्दा बढी काम गर्ने व्यक्ति, धार्मिक कारणबाट भोट हाल्न जान असमर्थ व्यक्ति, पोसाकधारी नोकरीमा संलग्न व्यक्ति उक्त भोटिङ् सुविधाका हकदार बन्न सक्दा रहेछन् । उपर्युक्त बाहेक अस्थायी रूपमा अमेरिका बाहिर बसेका व्यक्ति र मतदान केन्द्रका अधिकृत एवं कर्मचारी समेतले सो भोटिङ्मा सामेल हुनसक्ने प्रावधान रहेछ । अन्तश्चक्षुबाट दृष्टिगत गर्दा के देख्न सकिन्छ भने अमेरिकीहरूको चुनावी सँस्कृति निकै स्वतन्त्र, स्वस्थ र शुद्ध छ । त्यहाँका राजनेता र तिनका कार्यकर्ताहरूले चुनावलाई सरल र सहज रूपमा लिंदा रहेछन् । “संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता” भन्ने पूर्वीय सदुक्तिलाई आत्मसात गर्ने अमेरिकीहरूले ‘पराजय’को अर्थ राम्ररी बुझेका रहेछन् । हाम्रो दक्षिण एसियाका जनता चुनाव जतिजति नजिकिंदै जान्छ त्यतित्यति डर र त्रासले आक्रान्त बन्दै जान्छन् । चुनावको पिण्ड नछुटुन्जेल उनीहरूले सुखको सास फेर्न पाउँदैनन्स तर अमेरिकामा चुनाव आउनु र जानुले जनतालाई कुनै प्रकारको पृथक्ताभास दिन सक्दैन । भलै अन्य केही कुराहरूमा अमेरिकीहरू विश्वमै प्रत्यालोचित छन् तर पनि उनीहरूको चुनावी संस्कृति अनुकरणीय एवं अनुशरणीय देखिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाजका अन्य पदाधिकारी र सदस्यहरूसँग मेरो त्यति राम्रो परिचय नभए पनि समाजका संस्थापक अध्यक्ष साहित्यकार एवं कवि होमनाथ सुवेदीसँग भने निकटतम सम्बन्ध स्थापित भइसकेको थियो । उहाँ साहित्यकार भनेपछि हुरुक्क हुने सहृदयी व्यक्तित्वका रूपमा परिचित हुनुहुन्छ । उहाँद्वारा नै मैले उपर्युक्त समारोहमा उपस्थित हुने निम्तो पाएको थिएँ । उहाँले नै मलाई सो समारोहमा लाने कुरा फोनबाट गर्नुभएको थियो । गाडी केही पर नपुगुन्जेलसम्म म आफ्नै धुनमा थिएँ, केही थाहा पाइन । अर्को सडकमा गाडी समाहित भएपछि मात्र मलाई थाहा भयो चालकका ठाउँमा नन्दादेवी सुवेदी हुनुहुँदो रहेछ । केही दिनअधि उहाँबाटै थाहा पाएको थिएँ उहाँ भर्खर गाडी चलाउन सिक्दै हुनुहुन्छ । म हठात् अर्कै मनस्थितिमा पौडिन पुगें । ‘के मेरो दिन पुग्न लागेको हो ?’ आफैंलाई प्रश्न गरें मैले । यत्तिकैमा ‘यसो गर, उसो गर, ब्रेक हान, दाहिने लेनतिर मोडेर गति अलिक कम गर, अब देब्रे लेनतिर छिराएर गति बढाऊ’ जस्ता सिकाइका वाक्यहरू सुनेपछि त झन् हंसले ठाउँ छोड्यो । असंख्य ट्राफिक बत्तीहरू पार गर्दै, कतै ट्राफिक जाममा पर्दै गाडी निर्वाध अघि बढिरहेको थियो । अगाडि हेर्दा अर्को गाडीसँग ठोकिनै लागेको देखिन्थ्यो भने पछाडि हेर्दा कमिलाका ताँतीझैं गुडेका गाडीले ड्याम्म दिन लागेको जस्तो देखिन्थ्यो । छातीमा हात राखें, भित्र कतकता चस्स बिझायो । छोरी कृष्णा, ज्वाइँ र नातिहरूको सम्झना आयो । देश, जिल्ला हुँदै सुरुङ्गा घरमै आइपुग्यो बिझाएको मन । सबैथोक सबैतिरबाट एकैचोटि बिझाएपछि चोला उठ्नै लागेको अनुभव गरें मैले । कान र आँखा बन्द गरेर कारमा छु भन्ने बिर्सन खोजें; के बिर्सिन्थ्यो, झन् उखपात बाँदर नसंझनु भन्दा झन्झन् संझिएर उखरमाउलो भएझैं । नेपालमा यस किसिमको सङ्कट परेको भए धरोधर्म गुड्दै गरेको गाडीबाट सडकमा हाम फाल्थें । परिणाम, दुबै हातमा लड्डू— आफू स्वतः सहिद हुने र परिवारका हातमा दस लाख तर दुःखको कुरा म अमेरिकामा थिएँ । त्यहाँ त दुबै हातमा लड्डू होइन विष पर्ने कुरा प्रायः निश्चित थियो । विदेशी भूमिमा मर्नु एउटा विष थियो भने दाहकर पाँच हजार डलर तिर्नुपर्ने संझनाले बढी ऐंठन गरेको थियो । मनको सानो टुक्राले भन्यो, ‘आ लेखला भाबी मेटला को ?” अमेरिकै आएर सकिन लेखेको रहेछ भने ठीकै छ । मेरो जेष्ठपुत्र सूर्य पनि गाडी दुर्घटनामा नै गएको हो । आज त्यसैको एककुन्द्रो मेटिन आँटेको होला अर्को मनले भन्यो, ‘छोरो त धेरै भाग्यमानी रहेछ, आफ्नै मातृभूमिमा विलीन भयो । तँ अभागी चाहिँ ” झन्नै मुखबाट शब्द उम्किन खोज्यो । म झस्किएँ । बाटो केही खुला भएका बेला होमनाथजी मसँग बात मार्नुहुन्थ्यो । म पनि उहाँको कुरामा सहभागी हुन्थें; तर झपझप निदाउन लागेको मान्छेको जस्तो थियो मेरो बोली । म के बोल्दै थिएँ आपैंm बुझ्दिन थिएँ भने सुवेदीजीले के बुझ्नुभयो अहिले म भन्न सक्दिन ! मैले यसो अनुमान लगाएँ गाडी ९५ नं. को उत्तरदक्षिण महाराजमार्गमा पसिसकेछ । ज्वाइँ गोपीबाट मैले त्यसअघि नै थाहा पाइसकेको थिएँ यस किसिमका राजमार्गमा सिकारुले गाडी कुदाउनु यमराजको निम्तोमा जानु हो । न्यूनतम सत्तरी माइल (११२ कि.मि प्रतिघण्टाका गतिमा कुदाउनुपर्ने ठाउँमा ६२ वर्षे सिकारुको हँकाइ मलाई कस्तो भएको थियो होला तपाईं आफैं अनुमान गर्न सक्नुहुन्छ । त्यस महाराजमार्गमा कमीलाका ताँती जस्तै घुइँकिएका गाडीहरूको रमिता मैले आकासे पुलबाट निकै पटक हेरिसकेको थिएँ । गोपी ज्वाइँ मलाई बेलाबखत भन्ने गर्नुहुन्थ्यो, ‘बुबा, मैले गाडी चलाउन थालेको तीन वर्ष भयो तर अझै म ९५ राजमार्गमा कुदाउन सक्दिन । बरु घुमाउरै होस् ट्राफिक बत्ती भएका बाटातिरैबाट चलाउँछु । ट्राफिक जाममा परिन्छ, अलिक ढिलो हुन्छ तर दुर्घटनाको संभावना कम हुन्छ । किन भने त्यहाँ ४०/४५ माइलको गतिमा कुदाउन पाइन्छ ।” ज्वाइँले भनेका कुरा संझिएपछि म झन् विचलित हुन पुगें । नेपालका जनता फँसेभन्दा अझ बढी म द्वन्द्वको भुमरीमा फसें । लाग्यो म मर्नु र बाँच्नुको दोसाँधमा छु । गोजी छामें । राहदानी निकालेर हेरें । वेवारिसे नहुने कुराले बीसको उन्नाइस भयो । जननी र जन्मभूमिको पुनःस्मरण गरें । अरुको आस्थालाई अन्धविश्वास भन्नेहरूले पनि यस्तो अवस्थामा यसै गर्लान् । यो मेरो निजी विचार हो । “पोखरेलजी, आइपुगियो । ओर्लिने होइन ?” यस्तो वाक्य कानभित्र पस्यो । म फेरि झस्किएँ । आफूलाई सम्हाल्दै आँखा खोलें । सपत्नी होमनाथ गाडी बाहिर निस्किसक्नु भएको रहेछ । लाजले भुतुक्क हुँदै म बाहिरिएँ । “६२ वर्षे नयाँ सिकारु चालकले यति राम्ररी गाडी हाँकेर यहाँसम्म ल्याइपुर्याउनु मेरा लागि आठौं आश्चर्य हो । धेरै धेरै धन्यवाद ।” मेरा थुकबिनाका मुखबाट यस्तै भनाइ निस्कियो । “एक्सिडेन्ट नगराई मेरो ज्यान बचाइदिएकोमा धन्यवाद भन्नुहोस् न पोखरेलजी” सुवेदीजीले हाँस्तै भन्नु भयो । म पनि हाँसे, नन्दा सवेदी पनि हाँस्नुभयो । मेरो सन्त्रासको पर्दा अघि नै खुलेछ भनेर म केही नबोली उभिएँ । दम्पती अघि लाग्नुभयो अनि म पनि पछि लागें । केही क्षणपछि हामी तीनैजना समारोह कक्षमा प्रवेश ग¥यौं, त्यहाँ प्रा.डा. पवन र म गफ गर्न थाल्यौं । “यहाँको शुभनाम प्राडा पवन होइन ।” यो मेरा पहिलो प्रश्न थियो प्राडालाई । “हजूर, नेपालमा मलाई यसै भन्थे ।” मेरो पहिलो प्रश्नको उत्तर उनले यसरी दिएका थिए । “यहाँ त नेपालको एउटा नाम चलेको क्याम्पसको प्राध्यापक हुनुहुन्थ्यो, कहिले आउनुभयो अमेरिका ?” मैले यस्तो जिज्ञासा राखेको थिएँ । “त्यस्तै छ–सात वर्ष भयो” शङ्कामिश्रित भावमा उनले उत्तर दिएका थिए । “सपरिवार कि एक्लै ?” मैले फेरि सोधेको थिएँ । “श्रीमती, दुई छोरा र म चारजना छौं ।” थोरै निधार खुम्च्याउँदै उनले भनेका थिए । म अनावश्यक प्रश्नहरू गरिरहेको थिएँ भन्ने भावरेखाहरू प्राडाका अनुहारमा अध्ययन गर्न सकिन्थ्यो । “तपाइँको शुभ नाम ?” मन नलागेरै भए पनि प्रश्न मिल्काए उनले । “मलाई पङ्कज ‘आत्रेय’ भनेर बोलाइन्छ” मैले भनें । “हजूर, म यहाँको घरमा धेरैचोटि पुगेको छु । मैले यहाँलाई मेरा केही पुस्तकहरू पनि दिएको छु । अमेरिका आएपछि सरका आँखा पनि कुइरा भएछन् । मलाई त्यस्तै लाग्यो । जेहोस् मैले सरलाई चिनें । मलाई यसमै गौरव छ ।” मैले भनें । “अनि तपाईं अमेरिका आइपुग्नुभएको कति भयो ?” उनले भने । “लगभग दुई महिना” अलिक गम्भीर भावमा मैले उत्तर दिएँ । “यहाँको बसाइ ?” उत्सुकतापूर्ण प्रश्न थियो उनको । “उड्ब्रीजमा छोरीज्वाइँ छन्, त्यहीँ बस्तैछु । अमेरिका आगमनको मेरो उद्देश्य पशुपतिको दर्शन मात्र हो, सिद्राको व्यापार होइन ।” मैले यो कुरा भनिरहँदा प्राडाको अनुहार अलिक कस्तोकस्तो भएको थियो । प्राडा पवन र मेरो त्यति मात्र कुराकानी हुनसक्यो, किनभने त्यस बेलासम्ममा कविगोष्ठी प्रारम्भ हुने समय भइसकेको थियो । जर्ज म्यासन युनिभर्सिटी पुस्तकालयको सुन्दर एवम् भव्य सभाकक्ष खचाखच थियो । भर्जिनिया, मेरिल्यान्ड, वासिङ्टन डीसी क्षेत्रका मात्र होइन त्यहाँ न्यूयोर्क तथा बोस्टोनदेखिका कवि एवम् साहित्यकारहरू उपस्थित थिए । कविगोष्ठी भव्यताकासाथ सम्पन्न भयो । नेपालकै कविगोष्ठी जस्तो थियो त्यो । सो गोष्ठीमा वाचन गरिएका अधिकांश कविताले नेपाली माटो ओडेका थिए । कविताका भावहरूको अतिरिक्त बोल थियो– “नेपालीहरू अमेरिका गएर बस्नु रहर होइन बाध्यता हो” । कवितामा प्रस्फुटित अन्तर्वस्तुहरू मन छुने किसिमका थिए । तर तिनीहरूको प्राकृतिकता र कृत्रिमता खुट्याउन सकिएन । आफ्नो देशलाई चट्ट माया मार्नेहरूको राष्ट्रप्रेमलाई कुन तहमा राख्न सकिन्छ यसको उत्तर खोज्न म असमर्थप्राय भइसकेको थिएँ । आफ्ना अनियन्त्रित मानसतरङ्गहरूलाई एकाकार गर्न खोजेँ मैले । त्यसबेला एउटा सूत्र मेराअगाडि खडा भयो । मेरा मानसिक रङ्गमन्चमा पवनको कथानक नाच्न थाल्यो । प्राडाबारे मेरा सामुन्ने अथाह प्रश्नहरू उपस्थित भए । तीमध्ये केही प्रश्नहरूले प्रमुखता पाए । प्रश्नहरूको मस्यौदा यस्तो थियो— “प्राडा पवन आफ्नो सम्मानित पेसा छोडेर किन अमेरिका आए उनले श्रीमती ल्याए पनि छोराहरू किन ल्याए उनले र उनका परिवारका प्रत्येक सदस्यले अँगालेको पेसा डलरमुखी मात्र छ कि सम्मानित पनि छ आदि” यी प्रश्नहरूका साथमा प्राडाको पूर्व कथाको एउटा सानो रिल पनि बेरिएर आयो मेरा आँखाअगाडि । प्राडा अमेरिका आउनुभन्दा पहिले म दुई–तीन पटक काठमाडौंको उनको महलमा पुगेको थिएँ । उनको आफ्नै १५ कोठे महल थियो । त्यसबेला व्यस्त सहरमा भएको त्यस भव्य महलको चार कोठाबाहेक सबै भाडामा लागेका थिए । उनीबाहेक अरु दुई जना पनि स्थायी नोकरीमै संलग्न थिए । पवित्रा माध्यमिक द्वितीय श्रेणीकी शिक्षिका थिइन् भने जेठो छोरो प्रकाश राष्ट्र बैंकको आठौं श्रेणीको अधिकृत थियो । कान्छो आकाश नोकरीमा संलग्न नभए पनि उसले पुलचोकबाट सिभिल इन्जिनियरिङ सक्नै लागेको थियो । पवित्राका माइती धनाढ्य राणा खानदानका व्यक्ति भएकाले ऐस, आराम गर्न र सुविधा उपभोग गर्नमा उनी बनको काँडा थिइन् । काठमाडौंजस्तो ठाउँमा उनले दुईवटा नोकर–चाकर राखेका थिए । शिक्षण कार्यबाहेक पवित्राले ओरको सिन्को पर सार्न जानेको छैन भन्थे उनलाई चिन्नेजान्ने मान्छेहरू । वास्तवमा शिक्षण पेसा पवित्राको दिन काट्ने साधन मात्र थियो । मैले सुनेको चितवनतिर उनको २५ विघा जग्गा आफ्नो पेवा थियो रे । यी सबै कुरा हेरेर मैले त्यसबेला प्राडालाई एउटा सम्पन्न प्राध्यापकमा गणना गरको थिएँ । उनका साथीहरू भन्थे– “पवनलाई सरस्वती र लक्ष्मी दुबैले उत्तिकै माया गरेका छन् ।” गोष्ठी सकिनासाथ सबै कवि एवम् साहित्यकार गोष्ठीकक्षबाट बाहिरिन थाले । प्रा.डा. बाहिर निस्कँदै गर्दा मैले पुनः उनको हात समाएँ । ‘यहाँसँग पुनः केही थप जिज्ञासा राख्न सकिन्थ्यो कि ?” भन्ने मेरो प्रश्नको उत्तरमा उनले भने— “सकिन्छ, किन नसक्नु ?” उनको शब्दशक्तिमा आलस्यको जलप लागेको थियो । “यहाँ राष्ट्रिवादी तथा देशभक्त हुनुहुन्छ भन्ने कुरा यहाँको कविताले देखाइसकेको छ । यो कुरा कवितामा मात्र सीमित छ कि यहाँको अन्तरात्माले नै बकेको हो, प्रष्ट हुन पाउँन”, मैले भनेँ । “आत्रेयजी अन्तरात्मामा नभएको कुरा कवितामा आउन सक्छ र ?” प्रतिप्रश्न गरे उनले । “हजूर, कथनी र करनी एकै भए कविता अन्तरात्माबाटै बोलेको हुन्छ तर ” मेरो कुरा टुङ्गिन नपाँउँदै उनी जंगिए– “के तर ” “तर त्यत्रो सम्मानित प्राध्यापक पेसा छाडेर तपाइँ किन अमेरिका हानिनुभयो ?” मैले भनेँ । मेरो सोधाइबाट उनको रक्तप्रवाह किन्चित शिथिल भएजस्तो देखियो । आफ्नो स्वरलाई नरम बनाउँदै उनले भने–“सुरुमा त म पर्यटककै रूपमा यहाँ आएको थिएँ । किमार्थ पनि बसुँला भन्ने सोच थिएन ।” “अनि यत्रा वर्षसम्म यहाँ तापाइँलाई केले अँठ्यायो कस्तो खालको चुम्बकले आकर्षण ग¥यो श्रीमती र छोराहरूलाई समेत ?” “खै ” दिग्दारीको भावमा उनले भने । लाग्थ्यो साँचो कुरा उनको रुद्रघन्टीमा आएर अड्किएको थियो । मेरो सोधाइबाट उनी एकछिन स्तम्भितजस्ता देखिए र ईष्र्या घोलिएको भनाइ अघि सारे— “अमेरिकामा शत्रुलाई पनि यस्तो प्रश्न सोध्नु हुँदैन । आ छाड्नुहोस् यस्ता उरन्ठेउला कुरा ।” “मेरो जिज्ञासाको समाधान नहुन्जेलसम्म यहाँलाई सापले भ्यागुतो पक्डिएझैं पार्छ यसले । यो कुरा बुझेर उम्कने चेष्टा नगर्नुहोला ।” अझ सारो हात अँठ्याउँदै भनें मैले । केही नलाग्ने देखेर उनले पुनः मुख खोले । भित्रैदेखि खोले या बाहिर मात्र भन्नेतर्फ म गइन । “पङ्कजजी, तपाईंलाई किन ढाँट्नु म मेरील्यान्डमा जी–स्टेसनमास्टर गर्छु ।” उनले भने । उनको भनाइमा केही छलछाम थियो कि भन्ने कुरा उनको मुखमुद्राले देखाइरहेको थियो । उनी नेपाली भाषाको प्राध्यापक भएकाले पक्कै पनि उनको भनाइ अभिधात्मक थिएन । ‘ अमेरिकामा शत्रुलाई पनि पेसा सोध्नु हुँदैन’ भन्ने उनका भनाइ उक्त कुराको प्रमाण थियो । जे भए पनि मजस्तो भर्खर मात्र अमेरिका टेकेको नेपालीका लागि अभिधात्मक अर्थमा भनेको हो भने प्राडाले जी–स्टेसनमास्टर भएर काम गर्नु ठीकै थियो । “ए, अमेरिकाजस्तो ठाउँमा आएर पनि सरले राम्रै पेसा भेट्टाउनुभएको रहेछ । अनि गुरुमाचाहिँ के गर्नु हुन्छ नि ?” वास्तविक कुरा पग्रिन्छ कि भन्ने मनसायद्वारा मैले सोधेँ । “उनी पेडियाट्रिक नर्स’ छिन् । पेसा एकप्रकार राम्रै छ भन्नुपर्यो र खान, बस्न, सुत्न अफिसले नै दिन्छ । हप्तामा एक दिन पनि हाम्रो भेट हुन हम्मेहम्मे पर्छ । बाल अस्पताल न हो सारै बिजी छिन् ।” आत्मसन्तुष्टिको भाव प्रकट गर्दै उनले भने । उनका हाउभाउबाट कृत्रिमताको आभास पाउन सकिन्थ्यो । छोराहरूका बारेमा मैले सोध्नै परेन । उनले आफैं भने– “छोराहरू उत्तरआधुनिक भइसकेका हुनाले धेरै दिसम्म उनका लागि उत्तरआधुनिक नोकरी खोजियो । जहाँ इच्छा तहाँ उपाय भने जस्तै उनका लागि उपयुक्त नोकरी पनि भेटियो । उत्तरआधुनिक नोकरी, त्यसमा पनि एउटै दरबन्दीमा दुबै जनाले काम पाउनु मेरालागि कम खुसीको कुरा रहेन ।” साहित्यमा आएको उत्तरआधुनिकता नै नबुझेका मान्छेलाई नोकरीमा उत्तरआधुनिकता भन्ने कुराले मलाई कुहिरोको काग बनायो । कुहिराबाट बाहिर निस्कन प्रयत्न गर्दै मैले भनें— “हम्रो नेपालमा त साहित्य, सङ्गीत, कला आदिमा मात्र उत्तरआधुनिकता भित्रिएको चर्चा परिचर्चा सुनेको थिएँ । अमेरिकामा त काममा पनि उत्तरआधुनिकता आइसकेछ । अँ कस्तो काम (नोकरी)लाई उत्तरआधुनिक काम भन्छन् सर ?” प्राडाले उत्तरआधुनिक कामलाई यसरी परिभाषित गरे—“उनीहरू फिलहाल भर्जिनिया राज्यको फेयरफ्याक्स काउन्टीको उत्तरआधुनिक स–मिलमा काम गर्दैछन् । यो काउन्टी अमेरिकाको मात्र होइन विश्वकै सबभन्दा धनी काउन्टी हो र यहाँको उत्तरआधुनिक स–मिल पनि विश्वमै पहिलो हो ।” “यसका केही विशेषता पनि जान्न पाइन्थ्यो कि ?” मैले भनें । “पङ्कजजी उत्तरआधुनिक काम भनेको धेरै राम्रो कुरा रहेछ । धेरै कुरामा सुविधा हुनु यसको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । साहित्यमा जस्तै यसमा पनि कुनै नियम, सिद्धान्त, टायम–टेबल भन्ने कुरा नमोनास्ति हुँदोरहेछ । यसमा वर्ष, महिना, घन्टा, हिसाब लागु हुँदैन । यसमा त पटकको हिसाबमा बेतन मिल्छ । सामान्यतया बिहान एक पटक अनि बेलुका एक पटक काममा खटनुपर्छ तर मेसिनमा गडबडी भएका बेलाचाहिँ अरु पाँचसात पटकसम्म पनि ओभरटायम खट्नुपर्छ । त्यस्तो खटाइ भनेको आठपाँच मात्र पर्नसक्छ । ‘खाईलाई तीन लात्ती’ भनेझैं खान बस्न सबै कम्पनीकै । बिदाचाहिँ मेसिननै बन्द भयो भने मात्र नत्र पाइँदैन । नभेटी नहुने भएमा समय मिलाएर हामी दुबैजना छोरा भेट्न स–मिलमै पुग्छौं । अमेरिकाको बिजी लाइफ यस्तै हो ।” “पङ्जजी अझै गफ सकिएन ?” पछाडिबाट कोट्याउँदै कवि सुवेदीले भने । म हत्तपत्त कवि सुवेदीको रातो कारमा गएर बसेँ । हामी उड्ब्रिजतिर फर्कियौं । गफको सिलसिलामा कवि सुवेदीलाई मैले सोधें— “जी–स्टेसनमास्टर भनेको के हो सुवदीजी ?” “किन ?” उल्टै प्रतिप्रश्न गरे उनले । “प्राडा पवनले गरेको नोकरी कुन किसिमको रहेछ भनेर जान्न मात्र चाहेको” मैले भनें । “तपाईंलाई उनले कस्तो नोकरी गरेजस्तो लाग्यो त ?” “मेरो विचारमा उनी रेलको या बसको स्टेसनमास्टरमध्ये कुनै एक हुनुपर्छ ।” एकछिनको मन्दमुस्कानपछि कवि सुवेदीले भने– “जी–स्टेसन भनेको ग्यास स्टेसन हो । उनी ग्यास स्टेसनमा काम गर्ने कर्मचारी हुन् । उनको दर्जा नेपालमा पेट्रोल पम्पमा तेल भर्ने कामदार जस्तै हो । नेपालबाट भर्खरभर्खर आउने मान्छेलाई यसै गरी ढाँट्छन् सबैले । नेपालमा पो प्राडा त, अमेरिकामा भुत्राको प्राडा । यहाँ ग्यास स्टेसनमा काम गर्नेले रेस्टरुम (चर्पी) सफा गर्नेदेखि लिएर आइपर्ने सबै काम गर्नुपर्छ ।” नेपालका प्राडाहरू अमेरिका भनेपछि कति हुरुक्क हुँदारहेछन्, उनीहरूको राष्ट्रवाद साँच्चिकै कवितामा मात्र हुँदोरहेछ भन्ने कुराको अलेली हेक्का भयो मलार्इ । मैले अर्को प्रश्न राखें– “सुवेदीजी पेडियाट्रिक नर्स भनेको कस्तो पेसा हो ?” “पवित्रा के गर्दैछिन् भन्न खोज्नुभएको होइन तपाईंले ?” सुवेदीजीले अर्को प्रतिप्रश्न गरे । “उनी एउटा भारतीय मुलको अमेरिकी सेठको घरमा तीनजना नानी हेर्ने काम गर्छिन् ।” “अनि नर्स किन भने त प्राडाले ?” “नानीहरूलाई हेर्ने, बोक्ने, खुवाउने, सुताउने, आची पुछपाछ गर्नेलाई धाई (नर्स) नभनेर अरु के भन्ने त ।” मेरा विचारमा प्राडाले ठीकै भनेका हुन् । यस भनाइले मलाई तुरुन्त काठमाडौं पुर्यायो । धनाढ्य, सम्मानित श्रीमान् तथा प्रसस्त नोकरचाकर राखेर देशको राजधानीजस्तो ठाउँमा बसेकी पवित्रा गुरुमा अहिले स्वर्गमा छन् कि नरकमा भन्ने प्रश्नको द्वन्द्वमा फसें म । म आपैंmले आफैंलाई प्रश्न गरें— “के डलर मात्र सबैथोक हो ?” कल्पनाबाट यथास्थितिमा फर्किंदा हामी चढेको गाडी लगभग सत्तरी माइल प्रतिघन्टाको गतिमा बगिरहेको थियो । ९५ महामार्ग भएर हामी उत्तरबाट दक्षिणतिर जाँदै थियौं । बेलुकाको नौ बज्न लागेकोले त्यस महामार्गमा ओहोरदोहोर गर्ने असंख्य गाडीहरूलाई देखेपछि इलाम तोरीबारीको घना बाँसघारीभित्र झल्याकझिलिक र मल्याकमिलिक गर्ने जूनकिरीको महासागरभित्र छु कि जस्तो लाग्यो मलाई । कवि सुवेदी स्वयंले यस पटक गाडी हाँकेकोले म निर्धक्क थिएँ र ढुक्क पनि । मसँग अझै एउटा जिज्ञासा बाँकी रहेकाले पुनः कवि सुवेदीतिर प्रश्नको झटारो हानें । “कविजी, घर पुग्न पनि लागियो अब एउटा कुराचैं सोध्नैपर्यो । अँ, प्राडाका दुबै छोरा उत्तरआधुनिक स–मिलमा काम गर्छन् रे । उत्तरआधुनिक स–मिल भनेका कस्तो खाले मिल होला ?” “पङ्कजजी, यसको उत्तर गाडीभित्र दिन मिल्दैन, पुलिसले अहिल्यै समात्छ । म मात्र होइन तपाईं नयाँ मान्छे पनि पक्डाउ खानुहुन्छ, त्यसैले मेरा घरमा पुगेपछि म यसको उत्तर दिन्छु ।” केहीबेरको निस्तब्धतापछि कवि सुवेदीको घर आइपुग्यो । हामी गाडीबाट ओर्लियौं । छोटो आराम र चिसो पेय पदार्थ ग्रहणपश्चात् मैले अघिकै उत्तरआधुनिक स–मिलसम्बन्धी प्रश्न पुनः दोहोर्याएँ । “स–मिल भनेको के हो यो त थाहा छ होइन ?” “अमेरिकाको थाहा नभए पनि नेपालको स–मिल चाहिँ थाहा छ । मेरै छिमेकी हेमनारायणले पनि स–मिल चलाएको छ, मिल चलेका बेला कानै फुट्लाझैं हुन्छ ।” “आच्छा दुई आरावालले मूढो ठड्याएर आराकाटेको देख्नुभा’छ ?” “किन नदेख्नु, मैले आफ्नै घरमा बिहारी आरावाल लगाएर काठ चिराएको छु ।” “ल, त्यसो भए तपाईं स्पष्टसँग बुझ्नुहुन्छ । प्राडाका दुबै छोरा बिहारी आरावालले जस्तै आराकाट्ने काम गर्छन् । फरक यति छ बिहारीले उँभोबाट काट्छन् भने यिनीहरू उँधोबाट काट्छन् ।” “यही भर्जिनियाँको फेयरफ्याक्स काउन्टीमा एउटा धेरै धनी भारतीय मूलको अमेरिकी सेठ बस्छ । त्यसका हजूर बा नै भारतबाट यहाँ आएर बसेका रे । कालान्तरमा धनसम्पत्ति बढ्दै जाँदा त्यसको शरीर पनि बढ्दै गएर हेमानको भएको छ । लगभग तीन क्वीन्टलभन्दा बढी । ज्यादै मोटो बङ्गुरकट भएका कारण उसका हात पनि टाङमुनि पुग्न नसक्ने भएछन् । अब के भयो त भन्नुहोला; उसलाई नोकरचाकरको आवश्यकता पर्नगयो । सुताउने, उठाउने, नुहाउने, धुवाउने, खुवाउनेजस्ता विविध कामका लागि कर्मचारीहरूको दरबन्दी सिर्जना गर्यो उसले । सो दरबन्दीमध्ये प्राडाका छोराहरूले पनि नोकरी भेटे । उनीहरूको काम रेस्टरुमभित्र मात्र पर्दछ । सामान्यतया, बिहान र बेलुका दुई पटक मात्र । सेठको पेट फुलेको र ‘अथि’को गेट खुलेको बेला उनीहरूले ओभरटाइम काम पनि पाउँछन् ।” “कविजी, तपाईंको भनाइले मलाई रिँगटा लाग्यो । उनीहरू गर्छन् चाहिँ के ?” मेरो प्रश्नको उत्तर कविले यसरी दिए— “सेठ रेस्टरुम (चर्पी) भित्र पस्नासाथ उनीहरू बाहिर तैनाथ बस्छन् बैंकको गार्डझैं । भित्रबाट आची सकिएको साङ्केतिक घन्टी बज्छ अनि उनीहरू भित्र पस्छन् । सावधानीपूर्वक ट्वाइलेट क्लोथ पानीमा भिजाउँछन् र सेठका टाङमुनि छिराउँछन् र कपडाको एक छेउ एक भाइले अर्को छेउ अर्को भाइले अँठ्याएर आरा काट्दै पानीमा चोब्दै गर्छन् । अब भन्नुहोस् त यसलाई उत्तरआधुनिक स–मिल नभनेर के भन्ने ?” “हा हा हा हा ” म हाँसे कति हो कति हाँस्ताहाँस्ता राल सिँगान नै भयो । कवि र कवि पत्नी पनि पेट मिचीमिची हाँसे धेरै बेरसम्म । मैले मनमनै भनें– “हाँसो प्रभावित कक्ष, हाँस्ने पात्रहरू र हाँसोको उद्भव केन्द्र” सबै नै उत्तरआधुनिक हुन् सम्बन्धित समालोचकका चेतना भया ।” लेखकको प्रकाशोन्मुख कृतिको नाम राखिएको छ– मेरो अमेरिका यात्रा । यस कृतिमा तेह्रवटा निबन्ध पारिएका छन् । तिनको सूचि निम्न प्रकारले प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ः # थाइ विमान र बैंङ्कक उडान # पन्ध्रघण्टे हवाइ–यात्रा केही अनुचिन्तनहरू # भर्जिनिया, म्याग्दी र १९३ औं भानुजयन्ती # सुत्केरीब्यथा, पूर्वकल्पना र उत्तरआधुनिकता # नातिको न्वारान, बाजेको हैरान दमकलको उपस्थिति र वैदिक संस्कृति # अमेरिकी बसयात्रा र उदेकलाग्दा कुराहरू # अमेरिकी राजधानी भिखमङ्गाको कहानी # ‘हलौइन’ पर्व, पाकेको फर्सी र चकलेट—द्यौसी # ‘एस’२ आतङ्क र अमेरिकी प्रशासनको असफलता # अमेरिका चुनावी संस्कृति र वास्तविक अनुभूति # अत्याधुनिक चालक र उत्तरआधुनिक स–मिलfdfdfdf प्रस्तुत निबन्धसंग्रहको आकारप्रकार एवं व्यक्तित्व यिनै तेह्रवटा निबन्धका आधारमा निर्मित हुन पुगेको पाइन्छ । हाम्रो नेपाली साहित्यमा २०२० सालयता धेरै नै ठूलो परिवर्तन आएको देखिन्छ— त्यसमा पनि खास गरेर लेखन प्रविधिको क्षेत्रमा । शारदाकालिक नेपालमा महाकवि देवकोटाले आङ्खना पूर्ववर्ती प्रबन्धकारलाई किनार लगाए अनि प्रबन्ध तयार गर्न प्रयोग हुँदै आएको भाले गद्यलाई परित्याग गरी पोथी गद्यको प्रयोग गरी निबन्ध लेख्ने नयाँ युगको सूत्रपात गरे । उनले खनेको त्यही राजमार्ग टेकेर शङ्कर लामिछाने, ह्दयचन्द्रसिंह प्रधान, केशवराज पिंडाली, भैरव अर्याल, डा. तारानाथ शर्मा, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान लगायत अनेक निबन्धकारले त्यस साहित्यिक विधालाई उत्कर्षसम्म पुर्‍याएको देख्न पाइन्छ । पहिलेका प्रबन्ध साहित्यका सीमारेखा भत्काउँदै अग्रगति प्राप्त गरिरहेको निबन्ध साहित्य निर्बन्ध हुन भने सकिरहेको थिएन । २०२० सालपछि भने हाम्रो साहित्यको निबन्ध विधा एउटा स्वतन्त्र विधा रहेन, साहित्यका सारा विधाका साँधसीमाना भत्केझैं यसले पनि आफ्ना साँधसीमानाको परित्याग गर्यो र आफ्नो लीला प्रकट गर्न थाल्यो । प्रश्न उठछ हाम्रा कोमलप्रसाद पोखरेलजीले तयार गरेको यो निबन्धसङ्ग्रहमा विभिन्न रूपमा प्रकट हुने आधुनिकोत्तर निबन्धकारिताका त्यस्ता चरित्र एवं गुण विद्यमान् छन् कि छैनन् यस प्रश्नको उत्तर निकाल्नु पर्दा मैले यस पुस्तकमा परेका तेह्रवटा निबन्ध विषयीपरक एवं भावप्रधान छन् कि छैनन् अर्थात् अर्का शब्दमा भन्नुपर्दा मेरुदण्ड विहीन प्रकृतिका छन् कि छैनन् भन्ने कुरा पत्ता लगाउनै पर्ने भयो । एतदर्थ मैले सिङ्गै पुस्तकलाई तेह्र परिच्छेद भएको एउटा आधुनिकोत्तर उपन्यास सम्झेर पहिलो पठन गर्ने अनि दोस्रो पाठमा चाहिं आ–आफ्ना स्वतन्त्र अस्तित्व भएका तेह्रवटा निबन्धको सँगालो मानेर आफू खुशी पूर्व र परको सम्बन्ध विच्छेद गराएर पठन गर्ने निर्णय गरें । यी दुवै प्रकारले पाण्डुलिपिको पठन गर्दा एकातिर मैले एउटा आधुनिकोत्तर उपन्यास पढ्दाको चरम तृप्ति तथा आनन्द पनि भोग्न पाएँ भने अर्कातिर स्वतन्त्र निबन्धको सङ्गालो अनुरूप आफू खुशी अडिई–अडिई निकै दिन लगाएर निबन्ध पढ्दाको चरम तृप्ति र आनन्द पनि भोग्न पाएँ । मलाई रोमाञ्च भयो । यस सङ्ग्रहका श्रष्टा कोमलप्रसाद पोखरेलका कलमले यस्तो क्षमता प्रदर्शन गर्ने शक्ति देखाउँदा म मुग्ध बन्न पुगें । अतः यस सङ्ग्रहका पाठकले पनि मैले जस्तै यस सङ्ग्रहका दुवै लीला हेर्न र चरम तृप्ति एवं आनन्द भोग्न चाहनुहुन्छ भने मेरो अनुसरण अवश्य गर्नुहोस् भन्ने आग्रह गर्दछु । मैले नेपाली भाषामा लेखिएको यस्तो लीला प्रकट गर्ने शक्ति भएको अर्को निबन्ध सङ्ग्रह पढ्न पाएको छैन र यस सङग्रहका रचनाकारको प्रशंसा गर्दछु । स्वतःस्पूर्त धन्य भएको छ लेखनी धन्य हुनभएको छ लेखक ! यस सग्रहलाई उपन्यास मानेर पढे पनि, स्वतन्त्र निबन्धको सङ्गालो मानेर पढे पनि समग्र रचनाका एउटै नायक सर्वव्याप्त रहेको पाइन्छ । त्यस्तै समग्र रचना पनि एउटै मुलुक अमेरिकामा केन्द्रित रहेको पाइन्छ । यस सङ्ग्रहका नायकले ६४ वर्षको उमेर खाइसक्न लागेको अनि उहाँको व्यक्तित्व पनि पूरै नेपाली संस्कार एवं संस्कृतिमा ढालिएको पाइन्छ, बालकृष्ण समको प्रख्यात नाटक मुकुन्द–इन्दिराको उत्तिकै प्रख्यात पात्र भवदेवको जस्तै । यस सङ्ग्रहका श्रष्टा पनि भवदेव जस्तै आफूलाई अरुमाथि नलाद्ने अनि अरुलाई पनि आफूमाथि लादिन नदिने प्रवृत्तिका पाइन्छन् । सर्वत्र लेखकको त्यस्तो लौह–संस्कृतिको उदारता कायमै रहेको फेला पर्छ । पहिलो निबन्धले यथार्थ सत्यलाई खोल्छ र भन्छ ः कोमलप्रसाद पोखरेल अर्थात् यस निबन्धसङ्ग्रहका रचनाकारकी छोरी कृष्णा र ज्वाइँ गोपी आफ्ना प्रथम पुत्र अभिषेकका साथ अमेरिकामा बसेका छन् । अमेरिकाको स्वास्थ्य विभागले छोरी कृष्णा जुलाई १८ मा सुत्केरी हुने कुरा बताएकोले हाम्रा लेखक जुलाई १६ मै त्यहाँ पुग्ने आतुरताले पिरोलिएर काठमाडौं हिड्नु हुन्छ र तदनुसार नै टिकटको व्यवस्था मिलाउन सफल पनि बन्नुहुन्छ । उहाँका आँखामा बारम्बार एउटै चित्र नाच्छ । उहिले उहाँकी पत्नी धर्माले कृष्णालाई जन्मदिंदा इलामका कम्पाउण्डर पूर्णलाल श्रेष्ठलाई आफ्नो ससुराली घर लक्ष्मीपुर (करफोक क्षेत्र)मा ल्याउन र पत्नीको प्राण जोगाउन समर्थ भएको यथार्थ पोखरेलका आँखामा झल्झली नाचिरहन्थ्यो । छोरी कृष्णालाई त्यस्तै अभर पर्यो भने ?– उहाँको मन साह्रै–साह्रै आत्तिन्थ्यो । त्यस्तैमा छोरीले तोकिएको तिथिभन्दा सातदिन अगाडि नै पुत्र जन्माउन सफल भएको समाचार आउँछ र लेखकलाई त्यस पिरोलोबाट मुक्ति मिल्यो तापनि नातिको न्वारान गर्ने, अमेरिका बसेका आफ्ना शिष्य–शिष्यालाई अनि अन्यान्य नेपाली नरनारीलाई पनि भेट्ने अभिलाषा उहाँका मनमा उत्पन्न हुन थाले । उहाँ जान्न इच्छुक बन्न थाल्नुभयो— त्यहाँ गएर बसेका नेपालीले आफ्नो भाषा र संस्कृतिलाई जोगाएर राख्ने प्रयत्न गरेका छन् कि छैनन् छन् भने त्यस सुखद् पक्षलाई आफैंले देखेर भोगेर किन तृप्त नबन्ने उहाँ काठमाडौंमा यात्राको प्रतीक्षामा बसेकै बेला कृष्णाले पीडाको अनुभव नै नगरिकन अस्पतालमा सन्तानोत्पादन गरेको समाचारले उहाँको मनमा अमेरिकाप्रति नयाँ जिज्ञासा जन्माएको छ । अतः उहाँ जान्न चाहनुहुन्छ ः के अमेरिकाले आफ्नो मुलुकको प्राकृतिक जगत्लाई सुरक्षित राख्न सकेको छ अमेरिकी राष्ट्रले अन्य राष्ट्रबाट आएर बसेका विभिन्न राष्ट्रिय समूहलाई आ–आफ्नै पहिचान जोगाएर बस्ने र बाँच्ने अधिकार दिएको छ कि छैन विश्वको सबैभन्दा धनी र शक्तिशाली मानिने त्यो मुलुकमा भिखमङ्गा छन् कि छैनन् त्यहाँ अविकसित मुलुकमा जस्तो कसैले रातदिन आतङ्कवादीको कहर सहनु परेको छ कि छैन् त्यहाँका स्थास्थ्य केन्द्र, आवास, भूमिगत रेल र बसको व्यवस्था के कस्तो छ हाम्रा पछौटे मुलुकमा जस्तो त्यहाँका बासिन्दाले अग्निप्रकोपमा पर्नु र सर्वस्व गुमाउनु पर्छ कि पर्दैन आदीत्यादि । लेखकको छोटो बसाइमा यी सबै प्रश्नको उत्तर प्राप्त गर्नु असम्भवप्राय कुरा थियो तापनि कोमलप्रसाद पोखरेलले ती सबै प्रश्नको उत्तर निकालेर ती तेह्रवटा निबन्धमा राखिदिएको अनुभव गर्न पाइन्छ मात्र होइन, आफूजस्तै परिवारबाट अलग भएर कहिल्यै विदेशभ्रमणमा ननिस्केको मानिसले अमेरिकातर्फको उडानको क्रममा होस् अथवा त्यहाँका भूमिगत रेलयात्रा अथवा बसयात्रा गर्दा नै किन नहोस् कतै अल्मलिनु नपरोस् भन्ने पक्षलाई पनि शिखरनाथ भाष्यले समेत नभेट्ने गरी तिनै निबन्धमा गाभिदिएको देख्न पाइन्छ । लेखकको समयको सदुपयोग गर्ने अद्भूत क्षमताले अनि सरल, प्राञ्जल र निष्कपट एवं निश्च्छल अभिव्यक्तिले पाठकलाई मन्त्रमुग्ध तुल्याउँछ । एकसयभन्दा केही बढी पृष्ठ भएको पुस्तकलाई एकै बैठकमा कति बेला पढिसकियो थाहा नै पाइँदैन । पुस्तक अमेरिका— यात्रासँग सम्बन्धित देखिन्छ । हाम्रा कोमलप्रसाद पोखरेल भने नेपालको पूर्वाञ्चल क्षेत्रका प्रख्यात हास्यव्यङ्ग्यकार हुनुहुन्छ । अतः प्रश्न उठ्छ ः लेखकले तीनचार महिनाकै समयसम्म भए पनि हास्यव्यङ्ग्यको लेखनीमा प्रयोग नगरी कसरी मनलाई कज्याएर राख्न सके होलान् राख्न सकेनन् भने यस पुस्तकमा हास्यव्यङ्ग्यको प्रयोग कत्तिको भएको छ यस्ता प्रश्नको उत्तर निकाल्न अग्रसर बन्दा सर्वप्रथम मेरो ध्यान निम्न बुँदाप्रति केन्दित हुन पुग्यो: अमेरिका उडानको प्रतीक्षामा बस्दा पोखरेलको मन साह्रै नै उद्विग्न अवस्थामा रहेको देखिन्छ । तन काठमाडौंमै रहे पनि मन चाँहि छिनछिनमा अमेरिका पुग्थ्यो आङ्खनी छोरीलाई भेट्न । # अमेरिकी स्वास्थ्यकर्मीका भविष्यवाणिका विपरीत तोकिएको दिनभन्दा सातदिन अगाडि नै छोरीले प्रसव पीडाको अनुभव नै नगरी छोरो जन्माएको समाचार सुन्न पाउँदा पिताको मन केही हल्का अवश्य भयो, पूर्णतः चिन्तामुक्त बन्न सकेको चाहिं देख्न पाइदैन । पोखरेल अन्यान्य प्राध्यापक जस्तो विदेशयात्रा गर्ने अनुभवी व्यक्ति नभएर आङ्खनै परिवारको घेरोभित्र रही जीवनका ६४ बसन्त काट्ने व्यक्तित्व देखिनुहुन्छ । काठमाडौंबाट बैङ्ककसम्म उड, त्यहाँ ओर्ल, केही घण्टा प्रतीक्षालयमा बस, पुनः बैङ्कक–कोरियाको लागि कोरियाली विमानमा चढ, त्यहाँ पनि केही घण्टा प्रतीक्षालयमै बिताउ अनि बल्ल अमेरिकी जेट विमानमा चढ र छोरी–ज्वाइँको निवास भएको ठाउँमा पुग्ने एक्लो र अनुभवहीन व्यक्तिका लागि त्यो यात्रा एउटा कठोर परीक्षा नै थियो । त्यस्तो अवस्थामा, विविध प्रकारका व्यवधान सहदै लक्ष्यसम्म पुग्नुपर्ने बाध्यतालाई भोग्नुपर्दा जोसुकै किन नहोस् उसको मन अन्यौलको भुमरी चक्रमा फस्छ नै, आत्तिन्छ नै । # अमेरिका पुगेपछि पनि त्यहाँ अत्यन्त व्यस्त जीवन बिताइरहेका आफ्ना छोरी–ज्वाइँले अमेरिका देखाइदेलान् भन्ने आशा हाम्रा लेखकलाई छैन । त्यहाँ जेजति भूमिगत रेलअथवा बसबाट यात्रा गर्नुपर्ला त्यो सबै आङ्खनै बुतामा गर्न सक्नुपर्छ भन्ने कुराको पूर्वज्ञान लेखकलाई छ । त्यसबाट पनि चिन्तारहित स्वस्थ मन त हुन नपाउने नै भयो । प्रस्तुत बुँदाहरूका आधारमा अवलोकन गर्दा त्यस्तो अस्थिर, अन्योलग्रस्त एवं चिन्तायुक्त जीवन बिताइरहेका लेखकका मनमा हास्य–व्यङ्ग्यात्मक लेख निबन्ध लेख्नका लागि आवश्यक सामग्री जुटाउने रहर जाग्थ्यो नै कहाँबाट स्मरणीय छ आत्मविश्वासले परिपूर्ण स्वस्थ मन र मष्तिस्क नभएको व्यक्तिले त्यस्ता निबन्ध तयार गर्नका लागि न सामग्री नै सङ्कलन गर्न सक्छ न निबन्ध लेख्न नै । तर खुसीको कुरो के देख्न पाइन्छ भने यस सङ्ग्रहका लेखकले अमेरिका पाइला टेकेकै दिन १९३ औं भानुजयन्ती समारोहमा सहभागी हुन पाउनाले, नातिको न्वारान गर्ने पुरोहित बन्दा भएको काण्ड वापत दण्ड पाउनुको सट्टा आङ्खनो साँस्कृतिक पहिचान राख्न प्रोत्साहित गर्दा, अमेरिकामा पुगेपछि उत्पन्न हुनसक्ने अन्यान्य व्यवधानलाई पनि सहजै नाघ्दै र पन्छाउँदै जाँदा लेखकको मनमा आत्मविश्वास उत्पन्न भएछ क्यार, त्यहाँबाट फर्केर आएपछि उहाँले तयार गरेको यस सङ्ग्रहमा हामी तीनवटा हास्यप्रधान निबन्ध र दुईवटा व्यङ्ग्य प्रधान निबन्ध पढ्न पाउँछौं । ती पाँचवटा निबन्धले हाउडीपुराणका लेखकलाई पूर्वाञ्चल क्षेत्रको सीमाबाट ह्वात्तै उकासेर राष्ट्रव्यापी, अन्तराष्ट्रियताव्यापी हास्यव्यङ्ग्यकारको स्थान प्रदान गरेको देख्न पाइन्छ । व्यङ्ग्यप्रधान ‘एस. आतङ्क र अमेरिकी प्रशासनको असफलता’ भन्ने लेखले हाम्रा पोखरेललाई जुरुक्कै उचालेर एकातिर पत्तालप्रवासका लेखक डा. तारानाथ शर्मासँग र अर्कातिर भैरव अर्यालसँग कुम जोरेर उभिने योग्यता प्रदान गरेको अनुभव प्राप्त हुन्छ । त्यस्तै यस सङ्ग्रहमा परेका उहाँका हास्यप्रधान ‘नातिको न्वारान बाजेको हैरान दमकल उपस्थिति, वैदिक संस्कृति’, ‘अमेरिकी राजधानी भिखमङ्गाको कहानी ’, ‘हलौइन’ पर्व, पाकेको फर्सी र चकलेट–द्यौसी’ र ‘आधुनिक चालक र उत्तरआधुनिक स–मिल’ नामक चारवटा निबन्धले पनि लेखकको व्यक्तित्वलाई ह्वात्तै उकासेको देख्न पाइन्छ । लाग्छ, सन्त शैलीमा लेखिएका यी चारवटा निबन्ध नेपाली हास्य–व्यङ्ग्यको क्षेत्रका अभिनव र अमूल्य प्राप्ति हुन् । अझ प्रतीकात्मक शैलीमा (जी.एच झिंगा, र एस२ साना साङ्ला) लेखिएको एस आतङ्क र अमेरिकी प्रशासनको असफलता भन्ने निबन्धको त जति प्रशंसा गर्दा पनि मलाई लाग्छ, त्यो थोरै नै ठहरिन्छ । अमेरिकाले भिंmगा उन्मूलन अभियानमा पूर्ण सफलता प्राप्त गरे पनि साङ्ला उन्मूलन अभियानमा चाहिं पूरै असफलता बेहोर्नु परेछ भन्ने सन्देश प्रदान गर्ने यो निबन्धका लागि निश्चय नै लेखक धन्य बन्नु भएको छ भन्न करै लाग्छ । यस सङ्ग्रहको पहिलो, दोस्रो, तेस्रो, सातौं र आठौं निबन्ध विशुद्ध यात्रा निबन्ध हुन् भने बाँकी आठवटामध्ये पाँचवटा हास्यव्यङ्ग्यसँग अनि अन्य तीनवटा चाँहि लेखकका निजी एवं आन्तरिक पीडा, नेपाली भाषा साहित्य र अमेरिकी राजनीतिसँग सम्बन्धित देखिन्छन् । लेखकले यात्रा निबन्धलाई अत्यन्त रोचक र रसिलो ढङ्गले प्रस्तुत गर्ने क्रममा कहिल्यै विदेशयात्रामा ननिस्केको व्यक्तिले कसरी जेट विमानको यात्रा, अमेरिकाका भूमिगत रेलयात्रा अनि बसयात्रालाई निर्विघ्न गर्न समर्थ बन्दछ भन्ने पक्षको समेत सटीक चित्र उतारिदिएको देख्न पाइन्छ । अतः यी सबै यात्रा निबन्ध साहित्यका पाठकलाई अत्यन्त रोचक र रसपूर्ण लाग्छन् नै । साहित्यको स सुन्दा काँडा उम्रने व्यक्तिलाई पनि काठमाडौं–बैङ्कक, बैङ्कक–कोरिया, बैङ्कक–अमेरिका अथवा अमेरिकाको भूमिमगत रेल अथवा बसको यात्रा गरेको छैन तर गर्नु छ भने अत्यन्त उपयोगी ठहरिने छन् भन्ने कुरामा शङ्का गर्ने ठाउँ पाइँदैन । अर्को कुरा यस सङ्ग्रहमा परेका प्रथम दुईवटा निबन्ध बाहेक बाँकी एघारवटा निबन्धले लेखकको भवदेव–व्यक्तित्वलाई अगि सारेर एकातिर नेपाली साँस्कृतिक व्यक्तित्वलाई अनि अर्कातिर अमेरिकाको साँस्कृतिक व्यक्तित्वलाई आम्ने–साम्ने उभयाएर तिनका सम एवं विषम चरित्रको चित्र उतारेर हाम्रा सामुन्नेमा राखिदिएको छ– थपका चित्र आफैं बोल्छन् जिज्ञासु पाठकसँग । लाग्छ, निःसङ्ग भावले अलग्ग उभिएका लेखकका मनमा अनावश्यक हस्तक्षेप गर्ने रहर वा जाँगर छँदैछैन । त्यसो त यस सङ्ग्रहको प्राप्ति नितान्त ताजा र नौलो लाग्छ । रोचक छ, आस्वाद्य छ । नेपाली साहित्यलाई यस्ता नयाँ शैली र उपलब्धिपूर्ण निबन्धसङ्ग्रह प्रदान गर्ने कोमलप्रसाद पोखरेलको म ह्दयदेखि नै सराहना गर्दछु । मलाई पूर्ण आशा एवं विश्वास छ, नेपाली साहित्यिक जगत्ले यस सङ्ग्रहको दिल खोलेर स्वागत गर्ने छ अनि यस सङ्ग्रहलाई सबैले किनेर पढ्नेछन् । मलाई त्यस्तो लाग्छ, किनभने पुस्तक पठनीय पनि छ अनि त्यस्तै सङ्ग्रहणीय पनि । एकचोटि पढेर धीत मर्दैन, बारम्बार पढ्न मन लाग्छ । इति । *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। प्रकाशक कनकाई प्रतिभा प्रतिष्ठान सुरुङ्गा, झापा कम्प्युटर मैनाली डेक्सटप पब्लिकेसन, सुरुङ्गा साहित्यलाई भाषिक कला भनिन्छ । कला प्रकटीकरणका विभिन्न माध्यममध्ये भाषिक प्रस्तुतिका रूपमा साहित्य सिर्जिन्छ । व्यावहारिक अभिव्यक्तिमा पनि अनौपचारिक रूपमा कलात्मक प्रस्तुति हुन्छ । तर त्यसलाई साहित्य भनिदैन । श्रोता र वक्ताको सहभागितामा वा औपचारिक अभिव्यक्तिका रूपमा कुनै विषयवस्तु, विचार वा भावनालाई गद्यात्मक वा पद्यात्मक तथा वर्णनात्मक, संवादात्मक, प्रस्तोताबाट सोझै वा पात्र र घटनाका माध्यमबाट कलात्मक ढङ्गले प्रकट गरिँदा साहित्य बन्छ । अभिव्यक्तिगत माध्यमका कारणबाट नै साहित्यका कविता, नाटक, आख्यान र निबन्ध आदि प्रकार हुन्छन् । यसरी वक्ता वा प्रस्तोता र श्रोता वा ग्रहिताको सहभावसँगै हितकारी अभिव्यक्ति हुने भएकाले त्यसलाई साहित्य भनियो भने त्यो कलात्मक हुने भएकाले साहित्यलाई भाषिक कला भनिएको हो । नेपाली साहित्याकाशमा साहित्यिक ताराहरू निकै पहिलादेखि नै जगमगाएको कुरा साहित्यिक इतिहासले औंल्याएको छ तापनि विक्रमको उन्नाइसौं शताब्दीमा भानुको उदय भएपछि त्यो आकाश झलमल्ल भएको कुरा भानुजत्तिकै छर्लङ्ग छ । त्यो भानु जसलाई हामी भानुभक्त आचार्य भनेर चिन्छौं, भौतिक वा शारीरिक रूपमा वि.सं. १८७१ मा उदाएर वि.सं. १९२५ अस्ताएको भए पनि उसका किरणहरूले नेपाली साहित्यकाशलाई आलोकित पारिरहेकै छन् । यस कारण भानुभक्तलाई नेपाली साहित्यका प्रारम्भकर्ताका रूपमा आदिकवि वा प्रथम नोपाली साहित्यकार भन्न मिल्दैन तापनि गुणस्तर, सङ्ख्या, लोकप्रियता, सर्वत्र छरिएर रहेका नेपालीको जानकारीमा आएको ख्याति आदि कारणले उनलाई आदिकवि भनिएको कुरा बिलकुलै अनुचित लाग्दैन । यस आधारमा भानुभक्तलाई नेपाली साहित्यका आदिकवि भनियो वा उनी आदिकविका रूपमा चिनिए; यो कुरा ठिकै छ तर यस सन्दर्भमा पूर्ववर्ती नेपाली साहित्यकारको अस्तित्वलाई कायम राख्नु, उनीहरूको योगदानको महत्त्वलाई स्विकार्नु र उनीहरूलाई आदरपूर्वक सम्झनु पनि उत्तिकै आवश्यक छ । उक्त कुराका साथै भानुभक्तका कृतिगत विशेषताका आधारमा उनी सहज वा प्राकृत कवि, आशुकवि, मौलिकता वा नेपालीपन अथवा आफ्नो छुट्टैपन भएका कवि पनि हुन् । उनले आफ्नो समयका व्यावहारिक, मानव–स्वभावगत र चरित्रगत, सामाजिक, राजनीतिक वा प्रशासनिक आदि होची अर्घेलीप्रति कविताका माध्यमबाट बडो तिखो तर मिठो ढङ्गले व्यङ्ग्य गरेका छन् । तत्कालीन सामाजिक, राजनीतिक र प्रशासनिक परिवेश तथा परम्परागत मान्यताका कारण वधूशिक्षा, प्रश्नोत्तरमाला र फुटकर कविताका कतिपय प्रसङ्गमा केही पुराना विचारले उनका रचनामा ठाउँ पाए पनि बडो असहज परिवेशमा सहज ढङ्गले आफूलाई जोगाएर सचेतताका साथ कवितामा कलम चलाउनु नै भानुको प्रतिभाको वैशिष्ट्य, महŒवपूर्ण खुबी एवम् साहित्यिक योगदान हो भन्ने कुरा मान्नै पर्छ । नेपाली साहित्यको भक्तिधारा त भानुको प्रभाव क्षेत्र नै हो भने रामायण, भक्तमाला, प्रश्नोत्तरमाला उनका मूल कृति हुन् । नेपाली समाजको धार्मिक आस्था, सांस्कृतिक मान्यता, भाषिक विकास र एकीकरण तथा साहित्यिक उन्नयनका निम्ति भानुभक्तको रामायण अभिन्न वस्तु एवम् आदरणीय उपलब्धि बन्न गएको छ । यसका साथै भक्तमालामा सकाम भक्तिको अभिव्यक्ति भए पनि आध्यात्मिक भावना तथा विचार प्रवाहमा यसको प्रशंसनीय भूमिका र अविस्मरणीय देन रहेको छ । प्रश्नोत्तरमालाका जीवनोपयोगी सूक्तिहरूले समाजलाई सही मार्ग निर्देशन गरेको पाइन्छ । जसरी भौगोलिक आकाश र धरतीलाई आलोकित गर्ने भानुका किरणमा कतिपय हानिकारक तत्त्वहरू रहे पनि जीवनदायी वा आवश्यक तŒवहरू नै बढी रहेका हुन्छन्, त्यसै गरी नेपाली साहित्याकाशमा झलमलाएर नेपाली साहित्यिक धरतीलाई आलोकित गर्ने भानुका केही किरणहरू कताकता हानिकारक लागे पनि मात्रागत दृष्टिले भन्नुपर्दा साहित्यिक जीवनदायी र आवश्यक तŒवहरू नै बढी रहेको पाइन्छ । त्यसैले जसरी भानुका किरणका नकारात्मक तत्त्वबाट बच्तै सकारात्मक तत्त्वहरूबाट ऊर्जा ग्रहण गरी जीवन र व्यवहारमा उपयोग गरिन्छ र सारा प्राणी, वनस्पतिजगत् जीवित रहन्छ, त्यसै गरी हाम्रा भानुका साहित्यिक किरणका नकारात्मक पक्षलाई पनि तत्कालीन सामाजिक मान्यताको उपजका रूपमा स्विकार्दै र सकारात्मक प्रेरणा लिँदै उनका जुन किरणले नेपाली साहित्यको माध्यमिक काललाई समेत छिचोलेर आधुनिक कालसम्म सकारात्मक वा सृजनात्मक प्रभाव पारेको छ, त्यसलाई भने आदरपूर्वक ग्रहण गरेर सदुपयोग गर्दै अघि बढ्नु बुद्धिमानी हुन्छ । अन्त्यमा भानुभक्तको द्विशतवार्षिकीका अवसरमा उनीप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जलि अर्पण गर्दछौं । मानव समाजमा विविध गतिविधि हुने गर्दछन् । मान्छे समाजसेवा गर्न तथा आत्मप्रकाशन गर्न समेत अभिप्रेरित भई विविध सङ्घसंस्थामा संलग्न रहेर, कोही राजनीतिक दल वा समूहमा आबद्ध भएर, कोही साहित्य–कला आदि क्षेत्रमा सम्बद्ध भएर वा अन्य विभिन्न क्षेत्रमा लागेर क्रियाशील हुन चाहन्छ । यस्तै विविध क्षेत्रका क्रियाकलापले समाज गतिशील, क्रियाशील तथा परिचित बनेको हुन्छ । समाजमा यस्ता क्षेत्रहरू कुनै प्रत्यक्ष वा तत्काल प्रभाव पार्ने हुन्छन् भने कुनै गतिविधिले तत्काल सृजनाको प्रेरणा दिए पनि भविष्यमा मात्र प्रभावकारी उपलब्धि दिने खालका हुन्छन् । साहित्यिक गतिविधिले यस्तै वर्तमानमा सृजनात्मक प्रेरणा दिने र भविष्यमा मात्र प्रभावकारी उपलब्धि दिने गर्छ । झापाको सुरुङ्गामा वि.सं. २०५१ मा स्थापित कनकाई प्रतिभा प्रतिष्ठानको पनि उक्त विविध क्षेत्रमा क्रियाशील मानवलाई सृजनात्मक प्रेरणा दिने उद्देश्य रहेको छ । यसले सुरुमा केही अन्य गतिविधिका प्रयासहरू पनि गर्यो भने हाल प्रकाशनका माध्यमबाट आफ्नो अस्तित्वलाई कायम राख्ने प्रयास गर्दै आएको छ । यस क्रममा यसले वि.सं. २०५६ मा विविध विधाको सामूहिक सङ्कलनका रूपमा कनकाई प्रवाहको पहिलो तरङ्ग, वि.सं. २०६० मा कथा विशेषाङ्कका रूपमा दोस्रो तरङ्ग र वि.सं. २०६८ मा विविध विधाको सामूहिक सङ्कलनका रूपमा तेस्रो तरङ्ग प्रकाशित गर्यो । हाल कनकाई प्रवाहको चौथो तरङ्गलाई भानु विशेषाङ्कका रूपमा प्रकाशित गर्न लागिएको हो । नेपाली साहित्यका आदिकवि भानुभक्त आचार्यको द्विशतवार्षिकीका अवसरमा यस कनकाई प्रवाहको चौथो तरङ्गलाई यस रूपमा पाठकसमक्ष समर्पण गर्न पाउँदा यो प्रतिष्ठान हर्षित भएको छ । प्रस्तुत तरङ्गलाई आदिकवि भानुभक्त आचार्यप्रति सम्झना र सम्मान प्रकट गर्ने तथा भानुसम्बन्धी खोजमूलक र जानकारीमूलक बनाउने हाम्रो लक्ष्य के कति सफल भयो विज्ञ पाठकहरूले त्यसको मूल्याङ्कन गर्नु नै हुने छ । भानुभक्त आचार्य नेपाली साहित्यको प्राथमिक कालका विशिष्ट प्रतिभा हुन् । उनी सामान्य कवि मात्र नभएर नेपाल राष्ट्र, नेपाली जाति र समाजको उन्नति प्रगति चाहने युगद्रष्टा र नेपाली भाषाका महान् स्रष्टा हुन् । भानुभक्तको आदिकवित्वका सम्बन्धमा प्रश्नहरू उठाइएका छन् र उनी आदिकवि हुन् वा होइनन् भन्ने तर्कवितर्कहरू चलेका छन् । वास्तवमा उनी आदिकवित्वका तर्कवितर्कभन्दा धेरै माथि छन् । उनले आदिकवि हुनलाई रामायण लेखेका र काव्य कृति रचना गरेका पनि होइनन् । उनले जुन समयमा नेपाली भाषा र साहित्यको उत्थान हुने कार्य गरे त्यो आदिकवित्वभन्दा माथि र महान् छ । उनका कार्यले नेपाली भाषालाई जनमानसमा स्थापित गराउनका साथै साहित्य स्रष्टालाई प्रेरणा दिएको हुनाले भानुभक्त नेपाली जातिका गौरव हुन् र अविस्मरणीय व्यक्तित्व हुन् । नेपाली भाषा–साहित्यका यस्ता महान् कवि भानुको उदयको पहिलो शताब्दी उनका कृतिहरूको प्रकाशनमा बित्यो । दोस्रो शताब्दी उनका कृतिहरूको समीक्षा, समालोचना, कवित्वसम्बन्धी व्याख्या, विश्लेषण एवम् तर्कवितर्कमा बित्यो । अब तेस्रो शताब्दीमा भने उनको उच्च मूल्याङ्न र उनका कार्यको उचित सम्मान हुनुपर्छ । भानु द्विशतवार्षिकीको अवसरमा ‘भानु विशेषाङ्क’को प्रकाशन गर्ने हाम्रो उत्कट अभिलाषा हुँदाहुँदै पनि आर्थिक अभावले हामीलाई निराश तुल्याइरहेको अवस्थामा पुस्तक छपाइ सम्बन्धी सम्पूर्ण आर्थिक व्ययभार वहन गरी महत्त्वपूर्ण सहयोग उपलब्ध गराउने रुद्र–गौरी, श्री–अम्बिका ओली प्रतिष्ठानप्रति यो संस्था हार्दिक आभारका साथ कृतज्ञता प्रकट गर्दछ । यस विशेषाङ्कका लागि लेख रचना प्रदान गरी सहयोग पुर्याउनुहुने सम्पूर्ण लेखक, समीक्षक तथा साहित्यकारहरूमा प्रतिष्ठान हार्दिक कृतज्ञता ज्ञापन गर्दछ । यो विशेषाङ्क प्रकाशनका लागि गठित व्यवस्थापन समूह र सम्पादन समूहमा रहेर जिम्मेवारी तथा सक्रियताका साथ व्यवस्थापन एवम् सम्पादन कार्यमा खट्नुहुने सम्पूर्ण महानुभावलाई यो प्रतिष्ठान धन्यवाद नदिइरहन सक्तैन । त्यस्तै आफ्ना आजीवन संरक्षक, आजीवन सल्लाहकार तथा आजीवन सदस्यहरूप्रति प्रतिष्ठान आभार प्रकट गर्दछ । त्यसै गरी क्ष्क्द्यल् प्राप्त गर्न सहयोग गर्नुहुने गोपीकृष्ण खनाल, पत्रिका छपाइ कार्यमा संलग्न दुर्गा अफसेट प्रेस सुरुङ्गाका प्रोपाइटर अनुषा मैनाली र मेसिन अपरेटर नारायण पोखरेललाई पनि प्रतिष्ठान धन्यवाद ज्ञापन गर्दछ । भानुभक्त आचार्य व्यक्ति र कृतिको सङ्क्षिप्त चर्चा नेपाली साहित्यमा वि.सं. १८२६ बाट लेख्य कविताको आरम्भ भएको पाइन्छ । सुरुमा वीरधारा र वि.सं. १८७१÷७२ देखि भक्तिधाराका कविताहरू लेखिए । भक्तिधारमा पनि कृष्णभक्तिधारा, रामभक्तिधारा र निर्गुण भक्तिधाराको परम्परा अघिबढेको देखिन्छ । भानुभक्त आचार्य (१८७१—१९२५) ले रामभक्ति धारामा नेतृत्वदायी ढङ्गले कलम चलाए भने सिङ्गै प्राथमिक कालका केन्द्रीय कविका रूपमा भूमिका निर्वाह गरे । उनको प्रभाव भने माध्यमिक काल र आधुनिक कालको सुरुमा समेत परेको पाइन्छ । पहिलादेखि नै नेपाली कविता–काव्य लेखिँदै आएको भए पनि भानुभक्तले सिङ्गो रामायण नेपाली भाषामा लेखेका थिए भने अन्य धार्मिक, नैतिक÷औपदेशिक, सामाजिक तथा हास्यव्यङ्ग्यात्मक कविता समेत सृजना गरेका छन् । तुलनात्मक रूपमा पूर्ववर्ती कविभन्दा प्रभावशाली कलम चलाउनका साथै पछि मोतीरामका पालामा रामायण लगायत अन्य कृतिहरू प्रकाशित भएर प्रचार हुँदा भानुभक्त नेपाली जनमानसमा नेपाली कवि र महाकाव्यकारका रूपमा चिनिन पुगे । यसका साथै साहित्य प्रेमीको माग अनुसार शासकले समेत उनलाई आदिकविको उपाधि दिए । त्यसकारण भानुभक्त नेपाली साहित्यका आदिकविका रूपमा स्थापित भए । यसरी नेपाली साहित्यका पहिला कवि तथा महाकाव्यकार भएर भानुभक्त आचार्य आदिकवि भएका होइनन् तर स्तरीयता, प्रकाशन, प्रसिद्धि र उपाधि प्राप्तिका आधारमा आदिकवि भएका हुन् । उनले रामायणबाहेक भक्तमाला, प्रश्नोत्तरमाला, वधूशिक्षा तथा फुटकर रचनाहरू सृजना गरेका छन् । यस लेखमा यिनै भानुभक्तको सामान्य परिचय र उनका कृतिहरूको अतिसङ्क्षिप्त चर्चा गर्ने जमर्को गरिएको छ । भानुभक्त आचार्यको जन्म वि. सं १८७१ असार २९ गते आइतबार तनहुँ जिल्लाको चुँदी रम्घा गाउँमा भएको हो । माता धर्मावती देवी र पिता धनञ्जय आचार्यका एकमात्र सुपुत्र भानुभक्तको शिक्षा परम्परागत रूपमा बाजे श्रीकृष्ण आचार्यबाटै प्रारम्भ भएको हो । मेधावी बालकका रूपमा उनी सानैदेखि पढाइमा रुचि राखेर सफल हुँदै गएका हुन् भन्ने कुरा संस्कृत साहित्य र व्याकरण तथा ज्योतिष शास्त्रमा समेत पारङ्गत भएका र उनको कृतित्व एवम् कवित्व शक्तिबाट पनि स्पष्ट हुन्छ । नेपाली साहित्यको इतिहासमा भानुभक्तको अतुलनीय योगदान रहेको कुरा निर्विवाद छ । उनको रामायण र फुटकर रचनाहरू लालित्य र स्वादले भरिपूर्ण छन् । उनका काव्य स्वदेशी जनजिब्रोमा मात्र नभई प्रवासी नेपालीहरूमा समेत अतिप्रिय रहेका छन् । वि. सं १९४८ मा मोतीराम भट्टले भनुभक्तको जीवनचरित्र लेखी छपाए र उनलाई आदिकविको मान्यता पनि उनै मोतीराम भट्टका प्रयासले प्राप्त भएको हो भन्ने भनाइ पाइन्छ । जे भएपनि भानुभक्त आचार्य धार्मिक र नैतिक चेतना भएका प्रखर कवि थिए । समाजलाई नैतिक आदर्शतिर उन्मुख गराउनु उनको मुख्य उद्देश्य थियो । यसै व्रmममा उनले संस्कृतको अध्यात्म रामायणको अनुवाद कार्य प्रारम्भ गरे । वि.सं. १९९८ मा बालकाण्ड लेखे । उनले १९०७ देखि १९०९ सम्म पाल्पा दरवारमा खरिदार पदमा जागिर खाए । त्यहाँ कार्यरत पल्टनलाई तलब बाँड्ने काम उनैको थियो । पछि बही (हिसाबकिताब) बुझाउन नसक्दा उनी थुनामा समेत परे । चार महिनाको जेल अवधिमा जेलभित्रै अयोध्याकाण्ड, अरण्यकाण्ड, किष्किन्धाकाण्ड र सुन्दरकाण्ड तयार पारे । वि.सं.१९१० मा युद्धकाण्ड र उत्तरकाण्डको रचना गरे । त्यसै गरी भक्तमाला र प्रश्नोत्तरमालाको रचना पनि गरे । वि.सं.१९१९ मा वधूशिक्षा लेखे र १९२५ मा रामगीता (रामायणको उत्तरकाण्ड) को रचना गरे । यस अतिरिक्त भानुक्तका प्रशस्त फुटकर कविताहरू पनि लिखित/प्रकाशित छन् । यति मात्र होइन भानुभक्तले जगद्गुरु शङ्कराचार्यका अनेक पद्यलाई नेपालीमा अवतरण गराएका छन् । उनलाई अध्यात्मतिर अभिप्रेरित गर्ने पूर्वीय वेदान्त दर्शनका गुरु ग्रन्थ नै हुन् । उनका प्रश्नोत्तर, भक्तमाला जस्ता रचनामा शङ्कराचार्यका वैदान्तिक पद्यको अति ठुलो प्रभाव छ र उनले शङ्कराचार्यलाई आफ्ना वैदान्तिक ज्ञान र दर्शनका आदर्श मानेका छन् भन्ने कुरा भानुभक्त र शङ्कराचार्य दुवैका रचनाको अध्ययन गर्दा स्पष्ट हुन्छ । भानुभक्तले व्यास, वाल्मीकि, वेद, पुराण तथा उपनिषद्लाई पनि आदर्श मानेका छन् । त्यही आदर्शलाई आधार बनाएर उनले आफ्ना कृति निर्माण गरेका छन् । कतिपय विद्वान्ले उनका रचनालाई अनूदित मानेका छन् भने धेरैले मौलिक मानेका छन् । भानुभक्तको रामायण अध्यात्म रामायणको अनुवाद हो र उनका अन्य रचना मौलिक हुन् भन्ने कुरा नेपाली समालोचनामा रूढ भइसकेको छ । तथापि अनूदित होस् वा मौलिक भानुभक्तका कृतिहरूले नेपाली साहित्यमा ठूलो योदान गरेको कुरा निर्विवाद छ । नेपाली साहित्यका धरोहर भानुभक्त आचार्यलाई आदिकवि, आदर्श कवि मात्र नभई खण्डकाव्यकार र महाकाव्यकारका रूपमा पनि चिनिन्छ । उनी लोकप्रसिद्धि, प्रकाशन र उपाधि दिइएका हिसाबले पनि नेपाली साहित्यका प्रथम महाकाव्यकार तथा आदिकवि हुन् । उनको देहावसान वि.सं. १९२५ मा आफ्नै घर तनहुँमा भयो । भानुभक्तीय रामायण (१८९८—१९१० लेखनकाल) लाई प्रचारप्रसार, लोकप्रसिद्धि, लोकप्रियता तथा प्रकाशनका दृष्टिले प्रथम नेपाली महाकाव्य मानिएको छ । उनले व्यासकृत संस्कृतको अध्यात्म रामायणको नेपालीपन दिएर मौलिकताका साथ भावानुवाद गरी नेपाली जनमानसमा शार्दूलविक्रीडित लगायतका शास्त्रीय छन्दलाई जातीय सङ्गीतको लोकप्रियता प्रदान गरेका छन् । उनको यस कृतिलाई वि.सं. १९४२ मा मोतीराम भट्टको सत्प्रयासबाट प्रकाशनमा ल्याइएको हो । अध्यात्म रामायण सातकाण्ड र विभिन्न सर्गमा विभाजित भएपनि भानुभक्तले सर्ग हटाएर सात काण्ड र १३१८ श्लोकमा श्लोकानुवाद गरेका छन् । अध्यात्म रामायण सम्पूर्ण अनुष्टुप छन्दमा लेखिएको छ भने भानुभक्तीय रामायण शादूलविक्रीडिडित (१०४५ श्लोक शिखरिणी (२९ श्लोक स्रग्धरा (३५ श्लोक इन्द्रबज्रा (३३ श्लोक मालिनी (३६ श्लोक वसन्ततिलका (१३८ श्लोक स्वागता (१ श्लोक) र द्रुतविलम्बित (१ श्लोक) छन्दमा रचना गरिएको छ । पात्र र परिवेशलाई नेपाली पन दिएर सुमधुर नेपाली भाषाको प्रयोग गरिएको हुँदा लालित्यपूर्ण र स्वादिलो बन्न गएकाले भानुभक्तीय रामायणमा मौलिकता पाइन्छ । रामभक्तिको रसास्वादन गर्न पाइने उक्त कृति ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आध्यात्मिक मात्र नभई साहित्यिक महŒव बोकेको अनि पूर्ण मौलिक नभए पनि नेपाली महाकाव्यको जग बसाल्न र नेपाली भाषाको एकीकरणका साथ प्रचारमा विशिष्ट योगदान प्रदान गर्न सफल भएको छ । सात काण्ड भएको भानुभक्तको रामायणको अति सङ्क्षिप्त कथावस्तु निम्नलिखित अनुसार छ ः वशिष्ठ र ऋष्यश्रृङ्ग ऋषिद्वारा यज्ञ गराएपछि बुढेसकालमा अयोध्याका राजा दशरथका तिन रानीमध्ये कौशल्याबाट राम, कैकेयीबाट भरत र सुमित्राबाट लक्ष्मण तथा शत्रुघ्न गरी चारजना छोराहरू जन्मन्छन् । ऋषि विश्वामित्रले दशरथका चार भाइ छोराहरूमध्ये राम र लक्ष्मणलाई मागेर आश्रममा लिएर जान्छन् । ऋषिसँग आश्रम गएका रामले सुबाहु, ताडका आदि राक्षस–राक्षसीसँग युद्ध गरी मारिदिन्छन् । उनी विविध पराव्रmम गर्दै जनकपुर पुगी देशदेशावरबाट आएका पराव्रmमी र वीरहरूले उचाल्न र हल्लाउनसम्म नसकेको शिवधनु भाँची जनक राजाकी छोरी सीतासँग विवाह गर्छन् । त्यहीं रामका भाइहरूको पनि विवाह हुन्छ र प्रशस्त दाइजोका साथ छोरा बुहारीहरू साथमा लिई राजा दशरथ अयोध्या फर्केर राज्य गर्छन् । अयोध्यामा रामको राज्याभिषेक गर्ने तयारी गर्दैगर्दा मन्थराको कुरा सुनेर रानी कैकेयीले राजा दशरथसँग रामलाई चौध वर्ष वनवासको माग गर्दछिन् । पूर्वसर्त अनुसार त्यो माग पूरा गर्न बाध्य भएका बाबु दशरथ र आमा कौशल्यालाई सम्झाएर राम सीता र लक्ष्मणका साथ वनवास जान्छन् । पछि लागेका नगरवासीलाई फर्काएर उनीहरू गुरु वाल्मीकि आदिसँग भेट गर्दै चित्रकुट पर्वतमा गई बस्तछन् । यता पुत्रशोकले राजा दशरथको मृत्यु हुन्छ । मावलीबाट फर्केका भरतले बाबुको काजक्रिया गर्दछन् । भरत आमा कैकेयीसँग रिसाएर रामलाई फर्काउन चित्रकुटतर्फ लाग्छन् । दाजु राम र गुरु वशिष्ठले सम्झाएपछि रामका खराउ लिई फर्कन्छन् र प्रतिनिधि भएर अयोध्यामा राज्य गर्छन् । वनमा राम विराध आदि राक्षसहरू मार्दै र अत्रि, सरभङ्ग, अगस्ति आदि ऋषिहरूलाई भेट्दै पञ्चवटीमा गएर बस्छन् । राम र लक्ष्मणदेखि मोहित भएर आएकी सुर्पणखाको लक्ष्मणद्वारा नाक काटिन्छ भने रामद्वारा त्रिशिर, दूषण र खर नामका राक्षसहरू मारिन्छन् । रावणले अराएकाले मारिच सुनको मृग भएर राम र सीताका अगाडि उफ्रिन थाल्छ । त्यो देखेर सीताका आग्रहले राम त्यसका पछि लाग्छन् र लक्ष्मण पनि त्यतै दगुरेपछि जोगी भएर आएको रावणले सीतालाई हरण गरी लिएर जान्छ । जटायुबाट सीतालाई रावणले हरण गरेको खबर पाएपछि राम र लक्ष्मण सीताको खोजी गर्ने व्रmममा कबन्ध आदि राक्षसलाई मारेर शवरीलाई भेटी ऋष्यमुक पर्वततिर लाग्दछन् । आफ्ना दाजु बालिका डरले भागेर ऋष्यमुक पर्वतमा गई बसेका सुग्रीवसँग राम मित लगाउँछन् । रामले किष्किन्धाका राजा बालिलाई मारेर सुग्रीवलाई राज्य दिलाउँछन् । वर्षा त्यहीं बितेपछि सुग्रीवले वानर वीरहरूलाई सीताको खोजीमा सबैतिर पठाउँछन् । दक्षिणतर्फ हनुमान, जाम्बवान, अङ्गद आदिलाई पठाइन्छ र उनीहरू समुद्रको किनारमा पुगेपछि बुढो गिद्ध सम्पातिको सल्लाह अनुसार समुद्र नाघेर लङ्का जान हनुमान तयार हुन्छन् । हनुमान समुद्र माथिबाट उडेर लङ्का पुग्दछन् । बाटामा रोक्न आएकी सुरसा र लङ्का पुग्नासाथ ढोकामा बाधा हाल्न पुगेकी लङ्किनी जस्ता राक्षसीहरूलाई पन्छाएर हनुमान सीता भए ठाउँमा पुग्छन् । रामले चिनो पठाएको औंठी सीतालाई दिई सीताबाट रामका लागि चिनो चूडामणि लिएर हनुमान लङ्का घुम्छन् । त्यहाँका केही बगैंचाहरू भत्काउनका साथै राक्षसहरूलाई मार्न थालेपछि हनुमान समातिन्छन् । त्यसपछि हनुमानको पुच्छरमा आगो लगाइन्छ र त्यही आगाले लङ्कापुरी जलाएर खरानी बनाएपछि पुच्छर समुद्रमा चोबी निभाएर आफ्ना साथीहरूका साथ हनुमान किष्किन्धा पुगी रामलाई सबै खबर सुनाउँछन् । सेनासहित सुग्रीवका साथ राम समुद्र किनारमा पुग्छन् र तिनै सुग्रीवका सेनाका सहायताले समुद्रमा पुल हाली लङ्का पुगेर रावणको भाइ विभीषण समेतको सहयोगले इन्द्रजित, कुम्भकर्ण लगायत रावणलाई समेत मारेर विभीषणलाई राज्य दिएपछि ससैन्य सुग्रीव तथा अन्य हितचिन्तकहरू, सीता र लक्ष्मणसहित राम अयोध्या फर्कन्छन् । त्यसपछि पुरस्कार र आशीर्वादका साथ सुग्रीव हनुमान आदिलाई बिदा गरी राम राज्य गर्न लाग्छन् । राम अयोध्यामा राज्य गरेर बसेका हुन्छन् । विभिन्न ऋषिहरू आउँदै रामसँग भेट गर्दै उनका महिमा गाउँदै बिदा हुन्छन् । राम पनि सबैलाई उचित आदर सत्कार गर्दछन् । अर्काले लगेकी स्वास्नी फर्काएर ल्याएको भन्ने आपूmमाथि लागेको आरोप सुनेपछि गर्भवती सीतालाई वनमा लगी वाल्मीकिका आश्रम नजिकै छोडेर आउन राम लक्षणलाई अराउँछन् । वाल्मीकि आश्रममा सीताका दुई छोरा लव र कुशको जन्म हुन्छ । आश्रममै उनीहरूको लालनपालन भई हुर्कन्छन् । यता राम पनि राजोचित यज्ञादि गर्दै रामराज्य चलाउँछन् । कालान्तरमा छोराहरूसहित सीतालाई बोलाउँछन् । रामसँग भेट भएपछि सीता पृथ्वीसँग बाटो मागेर बिदा हुन्छिन् । राम पनि छोरालाई राज्य दिएर सरयुको पानीको बाटो भएर बिदा हुन्छन् । उपर्युक्त कथावस्तुलाई सहयोग गर्न विभिन्न उपकथाहरू पनि प्रशस्तै आएका छन् । तर भानुभक्तले ती उपकथाहरूलाई ज्यादै सङ्क्षिप्त र अत्यावश्यक रूपमा मात्र ग्रहण गरेका छन् । त्यसैले कथावस्तुमा अनावश्यक विस्तार भएको पाइँदैन । संस्कृतको अध्यात्म रामायणको कथावस्तुलाई भानुभक्तले सङ्क्षेप गरी प्रशस्त मौलिकता प्रदान गरेकाले नेपालीपन पाइन्छ । ठाउँठाउँमा अलौकिक घटनाहरू घट्ताघट्तै पनि यस कथावस्तुमा स्वाभाविकता र काव्यात्मकता ल्याउनमा भानुभक्तको कवित्वको खुबी वा विशेषता झल्किन्छ । रामायणबाहेक भानुभक्तले भक्तमाला, प्रश्नोत्तरी, वधूशिक्षा र विभिन्न फुटकर कविता पनि रचना गरेका छन् भन्ने कुरा माथि नै उल्लेख गरिसकिएको छ । भानुभक्त आचार्य नेपाली साहित्यको प्राथमिक कालीन रामभक्ति धारा र सम्पूर्ण भक्ति धाराकै प्रमुख तथा केन्द्रीय कवि हुन् । उनले भक्तमालामा भक्तलाई भक्तिरसमा चुर्लुम्म डुबाएका छन् । यस कृतिमा कविले वेदान्ती चेतनाले भरिपूर्ण नैतिक तथा आध्यात्मिक अभिव्यक्ति दिएका छन् । यस संसारबाट सहज पार तर्नका लागि हरिको नाम जप्नुभन्दा ठूलो अरु केही छैन भनेर विषयको मोहजाललाई त्यागी प्रभुको शरणमा परे उनै प्रभुले मुक्ति दिलाउने छन् भन्दै र ज्ञान मार्गभन्दा भक्तिमार्ग नै सहज हुने कुराको अभिव्यक्ति दिएका छन् । भानुभक्त आचार्यको प्रश्नोत्तरमाला शङ्कराचार्यको मणिरत्नमालाको छायानुवाद भएपनि कविको मौलिकताका साथ प्रश्नोत्तर ढाँचामा लेखिएको छ । यस कवितामा मानव जीवनसँग सम्बन्धित आध्यात्मिक, नैतिक र व्यावहारिक पक्षको ज्ञान दिइएको छ भने विद्याको महŒव झल्काइएको छ । यसमा परोपकार र सेवा भावलाई महŒव दिइएको छ भने भौतिक सांसारिक पक्षलाई तुच्छ ठान्दै लौकिक जीवन र परिवार–जनप्रति उपेक्षा भाव व्यक्त भएको महसुस हुन्छ । यसमा एकातिर विद्याको महŒव बताउँदा आमासमान भनी नारीलाई सम्मान गरेको पाइन्छ भने अर्कातिर सांसारिक दुःखमा फँसाउने प्रमुख कारणका रूपमा वर्णन गरेर नारीलाई हुनसम्म हेला गरिएको छ । यस कवितामा नारीप्रतिको असमान र हेय दृष्टि प्रकट भएका केही उदाहरण हेरौं ः :को छन् सुराझैं अति मोह गन्र्या स्त्री जान्नु तस्तै गरि चित्त हन्र्या । :साङ्ला कउन् हुन् सबलाई बाँध्न्या स्त्री हुन् सदा पाउ समाइराख्न्या । :अमृत्सरी अघि भई पछि वीष बन्न्या, कुन् हो स्त्रि हुन् किन अरु चिजलाइ भन्न्या ? यस्ता अभिव्यक्तिमा नारी र पुरुष दुवैमा सबल र दुर्बल पक्षलाई औंल्याएर समान दृष्टि राखिएको भए पण्डिताः समदर्शिनः भन्ने विचार सार्थक हुने थियो । यसले लिङ्गभेदयुक्त समाजलाई अझ टेवा दिएको देखिन्छ । नेपाली साहित्यका मूर्धन्य कविका रूपमा प्रतिष्ठित भानुभक्त आचार्यका मौलिक लघु रचनामध्ये वधूशिक्षा पनि चर्चित कृति हो । एक समय आफ्ना मित्र तारापतिका घरमा कवि वास बस्न पुगेछन् । त्यस घरका नारीहरूको दन्तबझान सुनेपछि उनलाई रातभर निद्रा परेनछ र छोरी–बुहारीलाई नैतिक शिक्षा दिलाई आदर्श बन्न तालिम दिने उद्देश्यले वधूशिक्षाको रचना गरेको भन्ने उल्लेख पाइन्छ । यसमा भनिएका सरसफाइ, नैतिकता, अनुशासन, सहनशीलता आदरभाव आदि त राम्रा कुरा हुन् । यस्ता कुराबारे थाहा नभएर पनि घरपरिवार र समाजमा असमझदारिता उत्पन्न हुन्छ । तर ती सब कुरा नारीलाई मात्र नभएर यथोचित व्यवहारको शिक्षा नारीपुरुष दुवैलाई उत्तिकै आवश्यक हुन्छ । यहाँ नारीलाई नै शिक्षित गराउने उद्देश्य कविजीको भए पनि तत्कालीन सामाजिक मान्यताका कारणले होला यत्तिका बौद्धिक कविमा पनि लैङ्गिक भेदयुक्त दृष्टि रहेको बुझिन्छ । भानुभक्त आचार्य चोखो मिठो ह्दयस्पर्शी नेपाली भाषाशैली र सुमधुर छन्द प्रवाहको कुशलता भएका कवि तथा महाकाव्यकार हुन् । उनले नेपाली भाषामा एकरूपता ल्याउन र त्यसलाई लोकप्रिय बनाउन विशिष्ट योगदान त गरेका छन् । तर उनको नारीप्रतिको दृष्टिकोण भने ज्यादै नै सङ्कुचित रहेको देखिन्छ । वधूशिक्षामा उनले नारीलाई दोस्रो दर्जा दिएका छन् । उपदेशका नाममा नारीलाई बुहारी र पत्नीका रूपमा नभई दासी वा कमारीका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । नैतिक शिक्षा प्रदान गर्ने हैसियतले उपदेश गर्नु ठिक छ तर नारीलाई घरकी नोकर्नी र चरणकी दासीभन्दा माथि राख्न नसक्नु आदिकविको बौद्धिक दरिद्रता हो भन्दा फरक नपर्ला । जस्तै ः :छिनिसकि सब धन्दा सासुको पाउ मिच्दी, :टहल गरि टहल्ले सासुलाई रिझाई, :पतिसित तब जाओस् स्त्री टहल् गर्नलाई ।। यस पद्यबाट नै भानुभक्तले नारीप्रति कस्तो मान्यता लिएर उनीहरूलाई कुन दर्जामा राखेका छन् भन्ने कुरा प्रस्ट हुन्छ । नेपाली भाषा–साहित्यमा धेरै ठूलो योगदान गरेर समादरणीय बनेका भानुभक्त वधूशिक्षामा र प्रश्नोत्तरमाला लगायत अन्य कविताका नारीसम्बन्धी प्रसङ्गहरूमा समेत पूरै रूढिवादी तथा पुरुषवादी सोचले थिचिएका सङ्कीर्ण देखिन्छन् । यसको उदाहरण आफूले बहुविवाह गरेर नारीलाई अर्ती दिएको कुरा देखिन्छ । जस्तै ः :सौताको रिस गर्नु पाप छ बहुत् एकै दुवैका पति, :मर्दामा पनि जानुपर्छ जसले मीलेर सङ्गै सती । यसरी भानुभक्त आचार्य पुरुषले चाहिँ जतिवटी पत्नी बनाए पनि हुने, आफैंमाथि सौता हालिदिएर पाप र धर्मको पाठ पढाउने र त्यही नारीलाई अर्ती दिएर आफू महान् बन्ने पुरुषवादी सामाजिक मान्यताका पक्षपाती देखिन्छन् । यी लघु रचनाबाहेक कवि भानुभक्त आचार्यले अन्य थुप्रै फुटकर कविता समेत रचना रचना गरेका छन् । उनका फुटकर रचनाको सङ्ख्या र कालका बारेमा निश्चित गर्न सकिँदैन तापनि पहिलाका सूचकहरूले जे जति जानकारी दिए त्यसैका आधारमा केही कविताबारे चर्चा गर्न सकिन्छ । भानुभक्त आशुकवि थिए । उनी कुनै पनि प्रश्नको उत्तर कवितामै दिन सक्थे भन्ने कुरा उनका विभिन्न फुटकर कविताबाट बुझ्न सकिन्छ । ५ भानुभक्त आचार्यका फुटकर रचनाहरू उनका प्रकाशनमा आएका ३९ वटा फुटकर कविताको सामान्य विवरण निम्नलिखित छ ः *एकपटक एक जना मानिसले भानुभक्तलाई चिन्ने उत्कण्ठाले प्रश्न गर्दा यस कविता मार्फत जवाफ दिएका थिए ः :पाहाड्को अति बेस देश् तनहुँमा श्रीकृष्ण ब्राह्मण् थिया, :खुप् सच्चा कुल आर्यवंशि हुन गै सत्कर्ममा मन् दिया । :विद्यामा पनि जो धुरन्धर भई शिक्षा मलाई दिया, :इन्को नाति म भानुभक्त भनि हुँ यो जानि चिह्नी लिया । * जग्गा सम्बन्धी मुद्दा लिएर काठमाडौं पुगेर त्यहाँको चालचलन र रमणीय वातावरण देखेर मन प्रसन्न हुँदा भानुभक्तले कान्तिपुरको वर्णन गरी ‘अमरावती कान्तिपुरी नगरी’ नामक पाँच श्लोके कविता लेखेका छन् : * बालाजीको वर्णन गरी दुई श्लोके ‘यति दिन पछि ’ कविता लेखिएको छ । * सरकारी जागिर खाएको बेला बही (हिसाकिताब) बुझाउन नसक्ता पाँच महिना जेल परेको अवस्थामा दिग्दारी प्रकट गरेर श्री ३ कम्यान्डर इन चिफ जनरललाई चढाउन रचना गरेको कविता यस प्रकार छ : :रोज्रोज् दर्शन पाउँछु चरणको ताप् छैन मन्मा कछु, :रात्भर् नाच् पनि हेर्छु खर्च नगरी ठूला चयन्मा म छु, :लामखुट्ट्या उपिञा उडुस् यि सँगि छन् इन्कै लहडमा बसी, :लाम्खुट्ट्याहरु गाउँछन् इ उपियाँ नाच्छन् म हेर्छु बसी । * पाँच महिनासम्म कुमारी चोकमा थुनिनुपर्दा कम्यान्डर इनचिफ कृष्णबहादुरलाई चढाउन व्यङ्ग्यात्मक कविता लेखिएको देखिन्छ । जस्तै ः :जागिर् छैन धनी म छैन घरको केवल् कोदालो खनी, :खान्थ्याँ दुक्ख गरेर चाकरि ग¥याँ मान् पाउँला की भनी, :एक् मन् चित्त लगाइ चाकरि गर्याँ खूसी भया छन् हरि, * छोरो रामनाथको व्रतबन्ध गर्ने समयमा आपूm जेलमा भएकाले चुँदी रम्घा घर जानका लागि बिन्तीपत्र चढाउने सन्दर्भमा तिन श्लोके फुटकर रचना गरेको पाइन्छ,जस्तै ः :चालिस् वर्ष भयाँ म पुत्र पनि एक् मात्रै छ आठ् वर्षको :आयो काल् व्रतबन्धको नजिकमा बेला त हो हर्षको * त्यसै गरी व्रतबन्ध सिध्याएर कुमारीचोक हाजिर हुनुपर्ने भएको हुँदा दुई श्लोके कवितात्मक विन्तीपत्र लेखी जनरल कृष्ण बहादुरलाई पठाएको पाइन्छ । * उपर्युक्त कुरा झुटो ठहरे ऐनबमोजिम सहुँला, तोकेको भन्दा हजार गुना तिरौंला भनी दुई श्लोके विन्तीपत्र लेखेका छन् । * मुद्दा टाँगिदा काठमाडौं अदालतमा बिन्ती लेखिएको कविता हो :न मृत्यू टन्र्या हो यसरि झगडामा अघि सरी, :न कोटिन्को मालिक् हुनु छ घरमा दौलथ भरी, :बिहक्मा दिन् जान्छन् तब मन बुझाऊँ म कसरी, :कृपा राखी ख्वामित् अब छिनिदिनोस् हुन्छ जसरी । * छिटो मुद्दा किनारा होस् भनी कार्यालयका कर्मचारीलाई लेखिएको कविता यस्तो छ ः :बिन्ती डिट्ठा बिचारीसित म कति गरूँ चुप् रहन्छन् नबोली, :बोल्छन् ता ख्याल् ग¥या झैं अनि पछि दिनदिन् भन्दछन् भोलिभोली, :की ता सक्दीन भन्नु कि तब छिनिदिनू क्यान भन्छन् इ भोली, :भोलीभोली हुँदैमा सब घर बितिगो बक्सियोस् आज झोली । * भानुभक्त कतै घुम्न जाँदा एक जनाले मकै भुटेर खाजा खान दिँदा मकैसँग खाने सितन नदेखेर बनाएको श्लोक हो ः :असल् हुन्थ्यो धूप्मा नतर यसरी खानु कसरी :भुटी ल्यायौ थाल्मा मकइ तिमिले क्यान यसरी । * कलाधर ब्राह्मणलाई मन्त्र सुनाउन उनको घर जाँदा रिस्ती नदीको किनारमा पर्ने गजाधर सोतीका घरमा वास मागेका तर वास नपाई निराश भएर रुखमुनि रात काटेका भानुभक्तले भोलिपल्ट ‘गजाधर सोतीकी ’ कविता लेखेको भनिन्छ । * एक दिन भानुभक्त ज्योतिषिका घरमा पढेर फर्किंदा बाटाको चौतारीमा बसी सुकेका बाँसका पातमा आफ्ना ग्रहबारे जन्मकुण्डलीमा घोरिँदा ‘ति शालीवाहन्का ’ आदि दुई श्लोके कविता लेखेका थिए । * पाणिनिको व्याकरण अनुसार विसर्गको लोप नगर्नुपर्नेमा किन गरियो भनी पाल्पाली मित्रलाई उल्लुको संज्ञा दिएर भानुभक्तले चिठीका रूपमा ‘खर् अक्षर् पर भै ’ आदि दुई श्लोके कविता लेखेका हुन् भनिएको छ । * ‘बिर्के टोपी ’ कविता सुब्बा धर्मदत्तको अनुरोधमा पाल्पाली मित्रलाई पठाइदिनका लागि लेखिएको हो । नरनाथका अनुसार पाल्पाली मित्रका छोरालाई माग भए बमोजिमको एउटा बिर्के टोपी सुब्बा धर्मदत्तले पहिल्यै पठाइदिएका तर त्यो टोपी सानो भयो र अर्को पठाइदिनु भनी पाल्पाली मित्रले पुनः अनुरोध गरी चिट्ठी पाठाएकाले सोही चिठीको उत्तरस्वरूप यो कविता लेखिएको हो । * धर्मदत्तको अनुरोधमा भानुभक्तले लेखिदिएका कवितात्मक चिठीहरू प्राप्त गरेपछि पाल्पाली मित्रले पनि नेपाली र संस्कृत भाषाको मिश्रणमा कवितात्मक चिठी लेखी धर्मदत्तलाई पठाएका हुन् । त्यसको जवाफ लेख्न धर्मदत्तले भानुभक्तलाई अराएका हुँदा ‘भाषा श्लोक ’ आदि एक श्लोके कविता लेखिएको हो । पहिलो अध्ययनमा पाल्पाली मित्रले भाषा विवाद प्रसङ्गलाई अघि बढाएकाले भानुभक्तले जवाफस्वरूप यो कविता रचेका हुन् । * एकपटक भानुभक्तका ससुराली खलकका घरका दुई भाइमध्ये भाइचाहिँले कमारो किनी ल्याएको, एकदिन भाउजूले उक्त कमारोलाई घाँस काट्न रुखमा चढाएपछि रुखबाट झरी केही दिनमा मरेको, मरेपछि भाइले कमाराको विघो मागेको र दाइले विघो दिन नमानेपछि कचहरी बस्न पुगेको थियो । त्यसै समय भानुभक्त पनि कचहरीमा सामेल हुन पुगेकाले ‘जस्द्वारा जसले जहाँ ’ कविताको रचना गरेका थिए । आफ्नो प्रारब्धले मरेको हुँदा विघो दिनुलिनु नहुने खालको निर्णय दिई यसै कविताका आधारमा दुवै झगडियालाई शान्त पारेका थिए भन्ने पाइन्छ । * काठमाडौं मखनटोलका आफ्ना एक मित्रका बाबु परलोक भएपछि ती मित्रले पढ्न छोडेर ऐस आराम गरेको देख्दा भानुभक्तलाई यसले भविष्यमा निश्चय नै दुःख पाउँछ भनी उसलाई समयमै सचेत गराउन यो कविता लेखिएको भनिन्छ ः न पोथी पात्रा छन् न कलम मस्यानी छ सँगमा, सधैं हुक्का नारी थरकि फिँजि खेल्छौ चयनमा कती बिर्ता तिम्म्रो छ कति छ धन दौलथ् यस घरी उडायौ आज्र्याको जति अब गया बाबु त मरी । * विवाहमा जन्त गएका बखत अन्ताक्षरीमा सामेल भएका आफ्ना भतिजा मेघनाथले ‘ढ’ बाट सुरु भई ‘ढ’ मा नै अन्त्य हुने श्लोक बनाइदिन अनुरोध गरेकाले भानुभक्तले ‘ढोटा छन् सब् कुरा ’ श्लोक बनाइदिएका थिए । * ‘क’ बाट उठ्ने शरीरका बीस अङ्गको नामलाई भानुभक्तले विवरणात्मक रूपमा कविता बनाएका छन् । जस्तै ः केश् कञ्चेट् कुहुनू कपाल् र कलेजो काखी करङ् कन्सिरी, कान्यागूजि र कुर्कुचा कटि र कान् कम्मर् र कापा पनी, कान्छिउम्लि र काँध कुम् पनि भया कण्ढो र कोखो समेत्, कम्पारो जियमा कदेखि उठन्या बिस्थोक् इनै हुन् बुझ * गणेश चौथीका दिन पूजा गर्दा क्रमशः चढाइने पूmल र पातहरूको विवरण कवितामा दिएर यही व्रmमले पूजा गर्दा त्रुटि समेत नहुने उल्लेख गरिएको छ । * भानुभक्तले दाद खटिरा आदिमा लगाउने मलम बनाउन जानेका र सबैले सिकी बनाएर लगाउन सकून् भनी त्यसको विवरण कवितामा दिएका थिए । * भानुभक्त चौतारामा बसिरहेका बेला चौताराकै नजिक खेलिरहेका केटाहरूलाई उपदेश दिने सन्दर्भमा ‘पढ्नू गुन्नू ’ कविता लेखिएको हो भनिन्छ । * आफ्नो घर र शरीर सफा सुग्घर गर्न नसक्ने गाउँले अशिक्षित नारीलाई सचेत गराउन ‘कतै खरानी ’ कविता रचना भएको मानिन्छ । * कौडीको दाउ नचिनेको तर खेल्न रहर गर्ने, आफ्नो दाउ परेका बेला अरुले हैन भनेर नोक्सान पार्न नसकून् भनेर सजिलाको लागि ‘तिन् सात् ’ कविता बनाइदिएका हुन् भन्ने पाइन्छ । * भानुभक्तले पासा, र कौडी खेल्दा एकै दिनमा साठी रुपयाँ हारेछन् र बेलुकी घरमा आएर आफ्नी श्रीमतीलाई त्यस दिनको जुवाको परिणम हाँसेर सुनाउँदा ‘तान्यो एग्घारबाटै ’ कविता तयार भएको हो । * भानुभक्तले आफ्नै छिमेकीका घरमा सौताहरू आआफ्ना बल प्रयोग गरी लडिरहेको देखेर तिनीहरूलाई छुट्याई त्यसै घटनाको फलस्वरूप यो कविता लेखेको हुँदा उनले बटै, तित्रा, केही समय मात्र लड्ने तर सौता सधैं लडिरहने भन्ने दृष्टान्त दिएका छन् । * भानुभक्तको यो कविता श्रृङ्गार रसको कविता हो । यस कविताका दुई पाउ मात्र भानुभक्तले लेखेका हुन् र अरु मोतीराम भट्टले थपेका हुन् भन्ने भनाइ छ । भानुभक्त काठमाडौं भएका बेला घरकी गृहलक्ष्मी खुसी होऊन् भनी श्रृङ्गार रसको कविता लेखी पत्नीलाई पठाएको कुरा उल्लेख छ । * १९१० तिर काठमाडौंमा एकजना रहिसलाई भेट्न जाँदा भानुभक्तले उसको बैठक कोठामा बन्दुक राखेको देखेर उसलाई कवितामार्पmत सोधेछन् र रहिसले फलाम बेच्न नहुने कुरो भनेछ र पछिल्ला दुई पाउभन्दा भानुभक्तलाई बन्दुक प्राप्त भएको कुरा उल्लेख छ । * भानुभक्त चुँदी रम्घा भएका बेलामा एउटा झगडियाले भानुभक्तलाई साक्षी राखेको र अदालतबाट म्याद आएपनि पोखरा जान अनुकूल नमिलेकाले एक महिनापछि आउनेछु भन्ने अर्जी लेखी पोखरा अदालत पठाउनु पर्दा ‘स्वतिश्री ’ कविताको रचना हुन भएको हो । * काठमाडौं गएका बखत घर फर्कने दिन कर्णेल शिवशङ्कर उपाध्याय घिमिरेलाई भेट गर्न जाँदा भेट हुन नसकेपछि ‘आयेंथ्याँ ’ कविता लेखी उनका परिवारलाई छाडेर आएका थिए भन्ने उल्लेख पाइन्छ । * हिउँदमा ससुराली जाँदा कुर्लुङ बेंसीमा चामुनारायण पन्त नामक घाँसीसँग भेट भयो । त्यस घाँसीले काटेको घाँस बेचेर बचेको पैसाले कुवा खनाएर कीर्ति राख्ने कुरा गरेको सुनेपछि उसैको प्रेरणाले ‘भर जन्म घाँस ’ कविता लेखेको भन्ने प्रसङ्ग आएको छ । * ससुराली गाउँका ठिटाहरूले भानुभक्त कविता लेख्न सक्ने भएको कुरा थाहा पाएर आफ्नो गाउँको पनि कविता लेखिदिन अनुरोध गरेपछि उनले ससुराली गाउँ मानुङको वर्णन गर्दै कविता बनाइदिएका भनिन्छ । जस्तै ः :मानुङ्को सरि गाउँ उत्तम ठुलो लागेन काहीं पनि :बस्नालाइ रमाइला अति चिसो आऊँछ हावा पनि :घर्मा नै बसि फेर् हिमालयजिको वाराहिजीको पनि :शुक्ला दक्षिण तर्फ उत्तर दिशा माहेन्द्रि दर्शन् पनि * १९२१ म चुँदी खोलामा ठूलो बाढी आएर बाँध भत्काएपछि सबै मोहीहरू जम्मा भई छलफल गर्दा गिरिधारी पनि सहमत भएको थियो । पछि काठमाडौंबाट दौडाहा टोली आउँदा गिरिधारीले कुलामुनिको खेत टापु पारिदियो भनी भानुभक्तका नाममा उजुरी हालेछ । दौडाहा टोली झगडा परेको ठाउँमै जाँच्न पुगेछ । भानुभक्तले बाँध कुलाको सम्बन्धमा आफ्ना ब्यहोरा ‘ख्वामित् यस् ’ कवितामा व्यक्त गरेका छन् । * गिरीधारीले कुलामनिको खेतलाई टापु बनाएको कुरा झुट भएको र गिरिधारीको धेरै नोक्सान नभएकाले यसै सन्दर्भमा भानुभक्तले आफ्नो कुरा राख्दा ‘लुच्चा हुन् ’ कविता बन्न पुगेको हो । * गिरिधारीले झुट बोलेर अघिल्लो जन्मको पापमाथि अझ पाप थपेको, हरिलाई विश्वास गरेर थिचोमिचो नगर्नु भन्ने सन्देश दिँदा ‘अघिल्ला जन्मैमा ’ कविता बन्न गएको हो । * ‘क्वै उठ्छन् ’ कविता भानुभक्तले लोकको चाला देखी लहडमा बनाएको एक श्लोक हो । यसमा धन नै मुख्य कल्याणको साधन हो भन्ने भावनाले कसैको ह्दयमा पनि स्थान नपाओस् भन्ने आशय प्रकट गरेको देखिन्छ । * १९२४ सालको अन्त्यतिर कामविशेषले काठमाडौं गएका बेला बिरामी परेका र मुक्तिदायक पवित्र तीर्थस्थल काठमाडौंमा मरे पनि राम्रै हुन्छ भन्ने विचार स्फुरण भएको अवस्थामा भानुभक्तले ‘यत्ती छन् ’ कविता बनाएको भन्ने उल्लेख पाइन्छ । * अन्त्यमा भानुभक्तले भोलि सबैका शिरमाथि यमको लाठी बज्रने निश्चित छ भनी हरिभजन गर्ने सुझाव दिएर वैराग्य भावको कविता लेखेका छन् । जस्तै ः :क्याले भुल्छौ जगत्मा नरहरु बहुतै दुःखले पक्रिएका, :सब्का शिर्माथि लाठी दिन–दिन यमका वज्र नै टक्रिएका, यसरी यी फुटकर कविता हेर्दा कवि भानुभक्त आचार्यमा भाषा व्याकरण, ज्योतिष, सामाजिक व्यवहार आदिको ज्ञान र कवित्व शक्ति बेजोड थियो भन्ने त प्रस्ट हुन्छ नै उनले आफ्ना कवितामा तत्कालीन नोपाली समाजको झलक उतारेको पाइन्छ । त्यस बेलाको प्रशासनिक क्रियाकलाप, मुद्दामामला, मान्छेका स्वभाव र चरित्र, स्थानीय झलक जस्ता विविध प्रसङ्ग उक्त कवितामा अभिलिखित भएको देखिन्छ । भानुभक्त आचार्य नेपाली कविता परम्पराको प्राथमिक काल, रामभक्ति धारा र समग्र भक्तिधाराका केन्द्रीय कवि एवम् नेपाली जातिका जातीय कवि हुन् । उनले नेपाली साहित्यको इतिहासमा अतुलनीय योगदान गरेका छन् । संस्कृतको अध्यात्म रामायणलाई नेपाली भाषामा मौलिकताका साथ श्लोकानुवाद गरी नेपाली जनमानसमा रामभक्तिको आस्वादन गराएका छन् भने शास्त्रीय छन्दलाई जातीय सङ्गीतको लोकप्रियता प्रदान गरेका छन् । उनको भक्तमाला कवितामा आध्यात्मिक चेतना र हार्दिक भक्ति भाव पोखिएको छ । उनले प्रश्नोत्तरमाला कवितामार्फत नैतिक आदर्शको सन्देश दिँदै विद्याको महŒवमाथि पनि प्रकाश पारेका छन् । सामाजिक अनुशासन, सामाजिक चेतना तथा हास्य अनि व्यङ्ग्यले भरिएका वधूशिक्षा र फुटकर रचनाजस्ता मौलिक कृतिको सृजना गरी भानुले आफ्ना सृष्टिरूपी किरणले नेपाली साहित्यलाई प्रकाशित गरी आपूmलाई स्वनामधन्य साबित गरेका छन् । चन्द्रमामा दाग देखिएझैं वधूशिक्षा, प्रश्नोत्तरमाला जस्ता केही रचनामा नारीप्रतिको दृष्टिकोण उपेक्षित देखिए पनि तत्कालीन सामाजिक संस्कारका अगुवा भएकैले त्यसो भएको हुन सक्छ । यसबाहेक तत्कालीन नेपाली शासन व्यवस्था, राजनीतिक तथा सामाजिक अवस्था, शिक्षा र चेतनाको अभावको स्थितिजस्तो असहज परिस्थितिमा पनि भानुभक्त आचार्यले नेपाली साहित्यमा दिएको देन अमूल्य, अतिमहŒवपूर्ण, स्मरणीय तथा प्रशंसनीय मान्नुपर्छ । आचार्य, भानुभक्त २०५० भानुभक्तको रामायण काठमाडौं ः साझा प्रकाशन ।गौतम, लक्ष्मणप्रसाद (२०७१÷३÷७ ‘ भानुभक्त र शङ्कराचार्य ’, गोरखापत्र दैनिक) काठमाडौं ः गोरखापत्र संस्थान पृ.कढकाल, मतिप्रसाद (सम्पा २०६४ भानुभक्तका लघुरचनाहरू नवलपरासी ः आस्था आगम प्रकाशननेपाल, ज्ञानमणि (२०५९ नेपाली साहित्यमा आदिकविको समस्या काठमाडौं ः माधवप्रसाद धिताल, इतिहासविकास समिति ।भट्ट, मोतीराम २०५१ कवि भानुभक्तको जीवनचरित्र काठमाडौं ः साझा प्रकाशन । भानुभक्तीय रामायण र यसको संरचना भानुभक्त आचार्य (१८७१—१९२६ का कवितात्मक छिटाद्वारा सिञ्चित नेपाली भाषा र साहित्य आज फुल्न र फल्न थालिसकेको छ । आफुभन्दा अघि अरू कवि हुँदाहुँदै पनि उनले आदिकविको सम्मान पाइरहेका छन् । खुकुरीका भरमा नेपाललाई नेपाल बनाई नेपाली राष्ट्रमा एकताको स्थापना गर्ने पृथ्वीनारायण शाह र हातमा कलम लिएर नेपाली भाषा र साहित्यको एकीकरण गरी विश्वसाहित्यमै नेपाली भाषाको परिचय स्थापित गराउने भानुभक्त आचार्य दुबै हाम्रा प्रातःस्मरणीय एवं बन्दनीय हुन् । भानुभक्त त्यस्ता व्यक्तित्व हुन् जसले एउटा घाँसीको सत्प्रेरणाबाट अध्यात्मरामायणको अनुवाद गरी नेपालीहरूलाई भानुभक्तीय रामायण प्रदान गरेका छन् र नेपाली संसारमा अति लोकप्रिय एवं धन्य बनेका छन् । वास्तवमा रामायण धर्म, अर्थ, काम र मोक्षजस्ता कुराको अमृतमय रूप हो भने भानुभक्तीय रामायण श्री रामको आदर्श, भ्रातृप्रेम एवं भक्तिको मानसरोवर हो । वस्तुतः भानुभक्तीय रामायण शाश्वत जीवनमूल्यहरूको कोसे ढुुङ्गा हो, अथवा भनाैं नेपाली संस्कृतिको शाश्वत नियम तथा परम्परा आधारशिला हो । व्यक्ति, समाज एवं राष्ट्रलाई समुन्नत बनाउनका निमित्त यस किसिमका साहित्यिक कृतिहरू सहायक हुन्छन् । भानुभक्तीय रामायण एक यस्तो कृति हो जसमा सत्यं शिवं सुन्दरम्को आदर्श प्रकट भएको छ । भानुभक्तको साहित्यिक दृष्टिकोण कलापरक नभएर जीवनपरक रहेको देखिन्छ । उनको रामायण कुनै वाद वा सम्प्रदायसँग आबद्ध रहेको पाइँदैन । भानुले लोकमङ्गलको भावनालाई सर्वोपरि राखेर सामाजिक मर्यादा कायम गर्दै रामायणको रचना गरेका छन् । नेपाली माटोमा चलिआएका परम्परित धर्म र संस्कृतिबिच समन्वयकारी भूमिका निर्वाह गरेका कारण भानुभक्तीय रामायण अत्यधिक लोकप्रिय बनेको देखिन्छ । भारतमा अहिले पनि भानुभक्त र उनको रामायणले त्यहाँ भएका सम्पूर्ण नेपाली जातजातिलाई एकसूत्रमा बाँधेको छ । भानुभक्तीय रामायण एउटा गहिरो महासागर हो तापनि स्थाली पुलाक न्यायले निम्नलिखित आधारमा यसको स्थूल अध्ययन गर्ने जमर्को गरिएको छ ः कृतिमा पाइने अङ्क, दृश्य, अध्याय, सर्ग, काण्ड आदि जस्ता लघु घटकहरूको कुल योगलाई बनोट वा संरचना भनिन्छ । शैलीविज्ञानले यिनै साना घटकहरूको वर्णन–विश्लेषण गरी कृतिको अमूर्त बनोटलाई मूर्त पार्ने काम गर्छ । शैलीविज्ञानका अध्येताहरूको भनाइका आधारमा प्रगीतात्मक, नाटकीय र आख्यानात्मक गरी तिन किसिमका संरचना हुन्छन् । यी तिनमध्ये कथाकथन भएको संरचना आख्यानात्मक संरचना हो । यसमा प्रयुक्त कथावस्तुको आदि, मध्य, अन्त सहजै पहिचान गर्न सकिन्छ । यसमा चरित्रचित्रणको पर्याप्तता पनि रहन्छ । विषयवस्तुगत विविधता र वर्णनगत विस्तारले गर्दा आख्यानात्मक संरचना भएको कविता लामो आकारको हुन्छ । भानुभक्तीय रामायण, अध्यात्म रामायण, रामचरितमानस जस्ता कृतिहरू आख्यानात्मक संरचनामा आबद्ध रहेका पाइन्छन् । निम्नलिखित तालिकाबाट अध्यात्मरामायण र भानुभक्तीय रामायणकोे संरचना पहिल्याउन सकिन्छ ः बनोटका पर्याधार (फ्रेम) मा पाइने लघुघटकहरूको कार्य र एउटा घटकको अर्का घटकसँग हुने सम्बन्धलाई बुनोट भनिन्छ । यो लघु, सीमित वा खण्डात्मक साहित्यिक प्रभावको तह हो । बनोट अमूर्त हुन्छ भने बुनोट मूर्त हुन्छ । बुनोटका घटकहरूमध्ये भानुभक्तीय रामायणमा प्रयुक्त छन्द, रस र अलङ्कारको निम्नानुसार सामान्य विश्लेषण गरिएको छ ः छन्द भनेको ढाँचा हो । छन्द शब्दले आनन्द दिने वस्तुलाई बुझाउँछ । छन्दकाव्य भनेको पद्यकाव्य हो, किनभने छन्द शब्द पद्यको पर्यायवाची मानिन्छ । जुन रचना स्वर र लयका आधारमा वर्ण र मात्राको निश्चत संख्या र विश्रामको नियमले नियमित हुन्छ, त्यसलाई छन्द भनिन्छ । यस परिभाषाले छन्द काव्यको अनिवार्य वस्तु हो र छन्दले आनन्द प्रदान पनि गर्दछ भन्ने कुराको पुष्टि गर्दछ । नेपाली साहित्यको काव्यधाराको अध्ययनबाट के देखिन्छ भने नेपाली साहित्यमा छन्दको बीज प्राथमिक कालमा अङ्कुरित भएर आधुनिक कालमा पल्लवित एवं पुष्पित हुँदै अद्यावधि अविच्छिन्न रूपमा काव्यको स्थायी सम्पदा बन्दै आएको छ । यसरी हेर्दा प्राथमिक कालीन कविहरूमा भानुभक्त आचार्य नै यस्ता कवि हुन् जसले रामायणमा वार्णिक छन्दको विस्तृत एवं व्यापक प्रयोग गरेर यसको गरिमा बढाएका छन् । रससिद्ध कविका लागि छन्दको बन्धन रहँदैन तापनि छन्द गतिको मर्यादा र सजीवताको द्योतक भएको हुनाले रामचरितमानसमा तुलसीदासले पनि आत्मानुभूतिको जीवन्त गतिमय प्रवाहलाई छन्दको मर्यादाभित्र समावेश गराएर विभिन्न छन्दको प्रयोग गरेका छन् । पूर्वीय वाङ्मयका विशाल ग्रन्थहरू र अहिलेसम्म देखिएका अधिकांश महाकाव्यहरू छन्दमै लेखिएका पाइन्छन् । आफ्नो रामायणमा भानुभक्त आचार्यले अध्यात्म रामायणमा अत्यधिक प्रयोग भएको अनुष्टुप् छन्दको प्रयोग नगरी उनका पूर्ववर्ती वसन्त जैसीले प्रयोग गरेको शार्दूलविक्रीडित छन्द र उनी स्वयंले बालक कालमा प्रयोग गरेको शिखरिणी छन्दलाई अधिकतम प्रयोगमा ल्याएका छन् । यी दुईमा पनि सबैभन्दा धेरै ठाउँमा र सबैभन्दा धेरै श्लोकहरूमा शार्दूलविक्रीडित छन्दको प्रयोग भएको छ । यो छन्द नेपालीहरूको जनजिब्रामा टाँसिएको अत्यन्त लोकप्रिय छन्दका रूपमा परिचित छ । रामायणलाई मुखाग्र गरेर मेला–पात, भात–भान्सा, ढिकी–जाँतो, बिहा–बटुलो, पूजा–आजाका अवसरमा यत्रतत्र सर्वत्र गाइएको र गाइने यस छन्दलाई छन्दको राजा मान्न सकिन्छ । गणका रूपमा म स ज स त त गुरु हुने उन्नाइस अक्षरे यस छन्दका प्रत्येक पाउको सातौँ र बाह्रौँ अक्षरमा विश्राम हुन्छ । रामायण महात्म्य, राम–वशिष्ठ संबाद, बालकाण्ड र अयोध्याकाण्डका विभिन्न प्रसङ्ग, तथा अरण्यकाण्ड, किष्किन्धाकाण्ड, सुन्दरकाण्ड, युद्धकाण्ड एवं उत्तरकाण्डका विविध प्रसङ्गमा समेत यस छन्दको प्रयोग भएको पाइन्छ । यसरी हेर्दा भानुभक्तीय रामायणमा शार्दूलविक्रीडित छन्दको प्रयोग अधिकतम रूपमा भएको पाइन्छ । यस रामायणमा प्रयोग भएको दोस्रो छन्द शिखरिणी हो । यो कुरा माथि पनि भनिएको छ । सत्र अक्षरको एक पाउ हुने, गणमा य म न स भ लघु–गुरु हुने र छैटौँ र एघारौँ अक्षरमा विश्राम हुने यो छन्द बालकाण्डको राम–कौशल्या संवादमा र अयोध्याकाण्ड, किष्किन्धाकाण्ड, युद्धकाण्डमा समेत आंशिक रूपमा प्रयोग भएको पाइन्छ । यस छन्दले काव्यलाई अति रुचिकर बनाउँनाका साथै सरसता पनि प्रदान गर्दछ । धेरैजसो करुणरसप्रधान घटनाहरूमा यसको प्रयोग भएको छ । यसको एउटा उदाहरण यसप्रकार छ— गयो खान्या बेला मकन त मिल्यो राज्य वनको भरत्ले राज् पाया यहिं बसि गरुन् राज्य जनको । बिदा बक्स्या जावस् खुशिसित म जान्याछु वनमा म चाँडै फिन्र्याछू बिरह नहवस् कत्ति मनमा अयोध्याकाण्ड २५) । भानुभक्तीय रामायणमा वसन्ततिलका छन्दको पनि प्रयोग भएको छ । यो चौध अक्षरको एक पाउ हुने, गण समूहमा त भ ज ज गुरु गुरु हुने र आठ अक्षरमा विश्राम हुने छन्द हो । उदाहरणका लागि तलको श्लोकलाई लिन सकिन्छ— जस्को पुजा तुलसि पत्र चढाइ गर्छन् उस्ता पनी त भवसागर पार तर्छन् । यी ता उनै प्रभुजिका दुत हुन् त काहाँ सक्नू छ वर्णन गरी यिनको त याहाँ । यो छन्द अंशतः अयोध्याकान्ड, अरण्यकाण्ड, सुन्दरकाण्ड, युद्धकाण्ड र उत्तरकाण्डमा प्रयोग भएको पाइन्छ । भानुभक्तीय रामायणमा प्रयोग भएको अर्को छन्द स्रग्धरा हो । यसमा एक्काइस अक्षरको एक पाउ र चार पाउको एक श्लोक हुन्छ । गण समूहमा म र भ न य य य हुने र प्रत्येक सात अक्षरमा विश्राम हुने यो छन्द बालकाण्ड र अरण्यकाण्डमा प्रयोग भएको पाइन्छ । यसको एउटा उदाहरण— श्रीराम्का पाउका छाप् चिह्निकन खुशिले माथले ताहिँ टेक्या । भन्छन् धन्यै रह्याँछू सहज नमिलन्या पाउका छाप देख्याँ ब्रह्माजीले नपाउ्नू छ त पनि सहजै माथले आज टेक्याँ अयोध्याकाण्ड ८८) ।। पन्द्र अक्षरको एक पाउ हुने र चार पाउको एक श्लोक हुने मालिनी छन्दको गण समूहमा न न म य य हुन्छ भने प्रत्येक पाउको सातौं र आठांै अक्षरमा विश्राम हुन्छ । यो छन्द विशेष गरी सुन्दरताको वर्णनमा प्रयोग भएको पाइन्छ र भानुभक्तले पनि लङ्का शहरको सुन्दरताको वर्णनमा यस छन्दको प्रयोग गरेका छन्, जस्तै— घर पनि सुनकै छन् गल्लि जो छन् सुनैका मणिजडित हुनाले झन् असल् छन् कुनैका । सहजसित कसैको केही लाग्दैन दाऊ (युद्धकाण्ड ११) लक्ष्मण त शेष् हुन् करुणा जनाई । यो रुप् भजन् गर्न बनाइदीयौ युद्धकाण्ड १९४) ।। यसरी भानुभक्तीय रामायणमा छ वटा छन्दहरूको सफल प्रयोग भएको पाइन्छ । भानुभक्तका उत्तरवर्ती कविहरूमा पनि उपर्युक्त छन्दहरूको प्रभाव अझैसम्म पनि यथावत् रूपमा परिरहेको छ । रामायण विभिन्न रसमा आप्लावित भगवद्गाथा किंवा महापुरुषको गाथा भएकाले यसमा विभिन्न किसिमका रसको बोध र व्यञ्जना हुन्छ नै । भानुभक्तीय रामायणमा योजनाबद्ध किसिमले रसविन्यास भएको पाइँदैन । यसमा जे जति रसानुभूति र रस योजना रहेको छ त्यो मूलबाटै स्थानान्तरित भएर आएको छ । यसमा विभिन्न रसको परिपाक पाइन्छ तापनि मूलतः वीरता प्रदर्शनका कार्यहरू नै बढी भएकाले वीर र रौद्र रसले स्थान पाउनु स्वाभाविक र आवश्यक देखिन्छ । यति हुँदाहुँदै पनि रामायणमा करुण रसको मर्मस्पर्शी पक्ष महŒवपूर्ण मानिन्छ । कवि करुण रसमा भिजेका छन् । कविका केही अनुभूतिहरू मूलसँग मिलेका पाइन्छन् भने केही अनुभूतिहरू निजी रूपमा पनि आएका देखिन्छन् । सीताको वनवास प्रसङ्गमा चाहिं करुण रसको आभास मात्र पाइन्छ । भरतको विलाप, दशरथको पुत्रशोक तथा मन्दोदरी, कौशल्या र तारा विलापको प्रसङ्ग भने करुण रसमा पुरै आप्लावित रहेको छ । त्यसैगरी सुन्दरकाण्डमा करुण रसको सुन्दर परिपाक भएको देखिन्छ । रावणको भयले ग्रस्त सीताको करुणाजनक मूर्ति र वेदनापूर्ण अवस्थाको चित्रण भानुभक्तले यसरी गरेका छन्— लट्टा मात्र ध¥याकि खालि भुमिमा रुँदै बस्याकी यसै ।। समग्रमा भानुभक्तीय रामायण भक्ति रसमा मुछिएको महाकाव्य हो । ईश्वर विषयक प्रेमको कारणबाट मानव हृदयमा उत्पन्न हुने रसलाई नै भक्ति रस भनिन्छ । ईश्वरप्रतिको आत्मिक अनुराग भक्ति रसको स्थायीभाव हो । तैत्तिरीय उपनिषद् भन्छ—रसो वै सः । रसोह्येवायं लब्ध्वा आनन्दी भवति । अर्थात् त्यो(ब्रह्म) नै रस हो । रसलाई पाएर नै त्यो आनन्दमग्न हुन्छ । सुप्रसिद्ध गौडीय वैष्णव आचार्य रूपगोस्वामीले भक्ति रसलाई रसतत्व प्रदान गरेको पाइन्छ । उनको कृति हरिभक्तिरसामृत सिन्धुमा भक्तिरसलाई शास्त्रीय रूप प्रदान गरिएको छ । उनले भक्ति रसलाई मूल रस र अन्य नव रसलाई भक्ति रसमा अन्तर्निहित रस मानेका छन् । त्यसैगरी मधुसूदन सरस्वती (१६०० इ)ले पनि भक्ति रसलाई शास्त्रीय रूप प्रदान गरेको पाइन्छ । निर्गुणोपासक र सगुणोपासक दुबै प्रकारका भक्तहरूले आआफ्ना हृदयको भावना आआफ्ना उपास्यप्रति व्यक्त गर्दै गरिएको रचनालाई भक्ति साहित्य भनिन्छ । यस्ता साहित्य पद्यात्मक र गद्यात्मक दुबै किसिमका हुन सक्छन् । यस्ता रचनाहरू साहित्यको उत्कर्षका लागि भन्दा पनि कसरी आदर्शमय आध्यात्मिक जीवन जिउनुपर्छ भन्ने कुरा सञ्चार गर्न प्रस्तुत गरिएका हुन्छन् । यसरी हेर्दा भानुभक्तीय रामायण उपल्लो दर्जाको भक्ति साहित्य हो । यसले रामको आदर्शमय आध्यात्मिक जीवनको अनुसरण र अनुकरण गर्नुपर्छ भन्ने महŒवपूर्ण सन्देश प्रवाह गरेको छ । अलङ्कार भनेको गहना हो । काव्यमा गहना भनेको भाषागत काव्यसौन्दर्य हो । अलङ्कारकाव्य वा साहित्यको अभिव्यक्ति पक्षसँग सम्बन्धित शिल्प–सौन्दर्यको चमत्कृति प्रदान गर्ने तŒव हो तर कतिपय सन्दर्भमा साहित्यका रसध्वनि जस्ता आन्तरिक तŒवसँग पनि अभेद्य रूपमा संश्लिष्ट भएर देखा पर्न सक्ने प्रवृत्ति यसमा हुन्छ । अलङ्कारलाई मूलतः शब्दालङ्कार र अर्थालङ्कारमा विभाजन गरी अध्ययन गर्ने गरेको पाइन्छ । भानुभक्तीय रामायणमा शब्दालङ्कारको अन्त्यानुप्रास अलङ्कार यत्रतत्र सर्वत्र प्रयोग भएको पाइन्छ । यस रामायणको प्रमुख आलङ्कारिक विशेषता भनेको नै अन्त्यानुप्रासको सुन्दर प्रयोग हो । यसबाहेक कतैकतै छेकानुप्रासको प्रयोग पनि भएको देखिन्छ, जस्तै— भ्रमरहरू लताका फूलमा हल्ली हल्ली घुनुनु घुनुनु गर्दै हिंड्दछन् बल्लि बल्लि (सुन्दरकाण्ड ः १६) भानुभक्तीय रामायणमा अर्थालङ्कारका सुन्दर प्रयोगहरू प्रशस्तै पाइन्छन् । यसबाट काव्यमा प्राकृतिक सुन्दरता थपिएको पाइन्छ । अर्थालङ्कारका केही उदाहरण यसप्रकार छन्— राग् द्वेष्का भेल चल्छन् भँवरि सरि यि युग् घुम्दछन् बीचमाहाँ । पुत्रादि मत्स्यभैmँ छन् रिस पनि वडवानल् सरीको छ ताहाँ ।। कामैको जाल् छ ठूलो तर पनि बलियो तेहि जाल्लाइ फारी । उपर्युद्धृत कवितांशको पहिलो र दोस्रो हरफका श्यामाङ्कित पदहरूले अर्थालङ्कार अन्तर्गत उपमा अलङ्कार प्रकट गरेका छन् भने चौथो हरफका श्यामाङ्कित पदमा रूपक अलङ्कार मुखरित भएको छ । रूपक अलङ्कारको अर्को सुन्दर उदाहरण हेरौं— यस्ता बात् गरि राम् गया भनि सबै विस्तार् सुनाया जसै । भानुभक्तीय रामायण छन्द प्रयोगका दृष्टिले उच्चकोटिको कृति रहेको पाइन्छ भने रस र अलङ्कार प्रयोगमा पनि यसले समकालीन काव्यकृतिहरूलाई उछिनेकै देखिन्छ । यसपछि आएका काव्यकृतिका लागि यसले राम्रो मार्ग निर्देश गरेको छ । यसलाई नेपाली साहित्यको कोसे ढुङ्गाका रूपमा लिन सकिन्छ ।६. उपाध्याय, केशवप्रसाद (२०३१ प्राथमिक कालीन कवि र काव्यप्रवृत्ति, काठमाडौं ः साझा प्रकाशन । ref>७. दाहाल, खेम (गरिमा, असार ः २०५२ भानुभक्तीय रामायणमा प्रयुक्त मुख्य छन्दहरू एवं तिनको प्रभाव, काठमाडौं ः साझा प्रकाशन । ref ref>८. प्रधान, हृदयचन्द्रसिंह (२०२१ नेपाली काव्य र उसका प्रतिनिधि कवि, काठमाडौं ः रत्न पुस्तक भन्डार ।९. भण्डारी, पारसमणि र माधवप्रसाद पौडेल (दो.सं.२०६३ साहित्यशास्त्र र नेपाली समालोचना, काठमाडौं ः विद्यार्थी पुस्तक भण्डार ।१०. मिश्र, डिल्लिराम (गरिमा, भदौ ः २०६८ आरम्भकालीन नेपाली भाषा साहित्यको स्वरूप र कवि भानुभक्त, काठमाडौं ः साझा प्रकाशन ।११. लुइटेल, खगेन्द्रप्रसाद (२०६० कविता सिद्धान्त र नेपाली कविताको इतिहास, काठमाडौं ः नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान ।१२. शर्मा, मोहनराज र खगेन्द्रप्रसाद लुइटेल (दो.सं.२०६३ पूर्वीय र पाश्चात्य साहित्य सिद्धान्त, काठमाडौं ः विद्यार्थी पुस्तक भण्डार । सहप्राध्यापक कनकाई बहुमुखी क्याम्पस सुरुङ्गा, भानुभक्तका दुई फुटकर पद्यमा हास्य–व्यङ्ग्य ‘भानुभक्तका दुई पद्यमा हास्य–व्यङ्ग्य’ शीर्षकको प्रस्तुत लेख आदिकवि भानुभक्त आचार्यका दुईवटा फुटकर पद्यमा पाइने हास्य–व्यङ्ग्यको अध्ययन–विश्लेषणमा केन्द्रित छ । अध्ययनका क्रममा हास्य–व्यङ्ग्य सम्बन्धी स्थापित पूर्वीय एवम् पाश्चात्य सिद्धान्तका आधारमा भानुभक्तका उपर्युक्त पद्यमा पाइने हास्य–व्यङ्ग्यको विश्लेषण गरी विश्लेषणबाट प्राप्त निष्कर्षका साथै विश्लेषणका आधारमा प्रस्तुत पद्यद्वयका स्रष्टाको हास्य–व्यङ्ग्यगत प्राप्तिको निरूपण समेत गरिएको छ । स्थापित मान्यताका आधारमा गरिएको प्रस्तुत अध्ययन मूलतः व्याख्या–विश्लेषणात्मक अध्ययन विधिमा आधारित छ । प्रस्तुत लेखमा नेपाली हास्य–व्यङ्ग्य सृजनाको प्रथम प्रहरमै देखा परेका भानुभक्त आचार्यले विश्लेषित पद्यका माध्यमबाट नेपाली हास्य–व्यङ्ग्य फाँटलाई शिष्टता र अपेक्षित उचाइ प्रदान गरेको निष्कर्ष निकालिएको छ । हास्य–व्यङ्ग्य साहित्यको एक प्रवृत्तिविशेष हो । ‘हास्य’ र ‘व्यङ्ग्य’ दुई नितान्त भिन्न पदहरूको योगबाट ‘हास्य–व्यङ्ग्य’ यो समस्त पद बनेको छ । ‘हास्य र व्यङ्ग्य’ अथवा ‘हास्य पनि व्यङ्ग्य पनि’ यो विग्रहबाट द्वन्द्व समास भई बनेको यस शब्दको प्रयोग पाठकलाई हँसाउँदै हँसाउँदै जीवन जगत्का विसङ्गति–विकृतिमाथि मर्मवेधी ढङ्गबाट प्रहार गर्दै सुधारको सन्देश प्रवाह गर्ने साहित्यिक रचनाविशेषका तात्पर्यमा गर्ने गरिन्छ । साहित्यमा यस प्रकारका रचनाको एउटा छुट्टै फाँट नै छ, त्यसैले कसै कसैले हास्य–व्यङ्ग्यलाई एउटा अलग्गै विधाविशेष पनि मान्ने गरेको देखिन्छ । हास्य–व्यङ्ग्य छुट्टै विधा हो वा होइन यो अलग्गै बहसको विषय बन्दै गर्ला । त्यसलाई एकातिर पन्छाएर भन्नुपर्दा पनि हास्य–व्यङ्ग्यले हँसाउँदै मनोरञ्जनपूर्ण ढङ्गबाट विषयवस्तुको आस्वाद गराउने वा सुधारको चेतना दिने हुनाले साहित्यमा यस फाँटको एउटा छुट्टै महŒव भने रहेको छ नै । हास्य र व्यङ्ग्य पृथक् कुरा भए पनि साहित्यका सन्दर्भमा यी सहचरका रूपमा रहेका छन् । आ–आफ्नो व्युत्पत्ति अनुसार ‘हास्य’ ले हाँस्न योग्य, हँसाउने खाले, हाँसो उठ्तो आदि अर्थ दिन्छ भने ‘व्यङ्ग्य’ बाट आउने व्युत्पत्तिगत अर्थ व्यक्त गर्न योग्य, व्यक्त गरिने कुरो आदि हुन्छ । हास्य–व्यङ्ग्य रचनाका सन्दर्भमा ‘हास्य’ शब्दको प्रयोग उही तात्पर्यमा भए पनि ‘व्यङ्ग्य’ शब्दको भने छेडपेच वा कटाक्ष जस्ता अलि भिन्न तात्पर्यमा हुने गरेको पाइन्छ । त्रिपाठी (२०५१ ः ८६) का अनुसार व्यङ्ग्यको एउटा अर्थ उपहास वा आक्षेप पनि मानिएको देखिन्छ । सामान्य अर्थका दृष्टिले मात्र होइन यिनका स्वभाव, क्रियाकलाप, लक्षण आदि समेत पृथक् छन्, तापनि आधुनिक साहित्यमा यी दुवै कुरा सहचरका रूपमा आउने गर्दछन् । खास गरी पश्चिमी साहित्यमा हास्य र व्यङ्ग्यको समन्वित प्रयोग प्राचीन युगदेखि नै हुँदै आएको देखिन्छ । सुखान्त नाटकहरू यसका राम्रा प्रमाण हुन् । यस प्रकार हास्य र व्यङ्ग्य भिन्न कुरा भए पनि साहित्यको प्रस्तुत प्रकारका सन्दर्भमा यी दुवै एक–अर्काका सहयात्री मात्र नभई परिपूरकका रूपमा नै रहेका देखिन्छन् । व्यङ्ग्यविनाको हास्यमा असङ्गतिको चित्रण र संशोधनको शक्ति नहुने र हास्यविनाको व्यङ्ग्य बढी विषाक्त, कटु र खतरा हुने त्रिपाठी २०३५) को भनाइले यी दुईबिचको यही परिपूरक सम्बन्धलाई सङ्केत गर्दछ । हास्य र व्यङ्ग्यको सम्बन्धबारेको अधिकारी (२०६५ ः ११) को यो भनाइ पनि उल्लेख्य देखिन्छ ः तीक्ष्ण वेधकता व्यङ्ग्यको आधारभूत गुण हो । हास्यको जलपले त्यसलाई अझ तिखो बनाई समाजका उखुन्डा र अडबाङ्गा परिस्थितिलाई छिमल्न सहयोग गर्छ भने व्यङ्ग्यले हास्यलाई बौद्धिकता दिएर सोद्देश्य एवम् परिष्कृत बनाई विशिष्ट तुल्याउँछ । यसप्रकार हास्य र व्यङ्ग्यभित्र रहने यिनै विविध गुणहरूको समवेत उपस्थितिबाट हास्य–व्यङ्ग्य रचना सोद्देश्य र प्रभावकारी बनेको हुन्छ भने यही नै हास्य–व्यङ्ग्य रचनाको विशिष्टता र लोकप्रियताको कारण पनि बनेको देखिन्छ । पूर्वमा हास्यलाई रसको रूपमा लिँदै यसका स्मित, हसित, विहसित, उपहसित, अपहसित र अतिहसित गरी ६ प्रकार मानिएको छ भने यीमध्ये स्मित र हसितलाई उत्तम, विहसित र उपहसितलाई मध्यम र अपहसित र अतिहसितलाई अधम प्रकृतिका हास्यका वर्गमा राखिएको छ । व्यङ्ग्य भने ध्वनन वा व्यञ्जना व्यापारका रूपमा समग्र साहित्यकै आत्माका रूपमा रहने हुँदा यसलाई हास्यसँग जोडेर हेर्ने परम्परा पूर्वमा रहेको भेटिँदैन तापनि वर्तमान सन्दर्भमा छेडपेच वा कटाक्षको तात्पर्यमा प्रयोग गरिने व्यङ्ग्यतŒव भने हास्यरसकै उपकारक वा सहयोगी तŒवका रूपमा हास्यभित्रै समायोजित भएर आएको देखिन्छ । हास्य र व्यङ्ग्यलाई एकै ठाउँमा राखेर हेर्ने परम्परा पश्चिमबाटै उदाएको हो । पश्चिमी समाजमा शिष्ट साहित्यको उदय हुनुभन्दा अघिदेखि नै हास्य–व्यङ्ग्यको परम्परा रहँदै आएको पाइन्छ (त्रिपाठी, २०५१ ः १२१) । पश्चिमी परम्परामा हास्य–व्यङ्ग्यसँग सम्बद्ध रचनाप्रकारलाई ह्युमर (हास्य सटायर (व्यङ्ग्य विट (वाग्वैदग्ध्य आइरनी (व्याजोक्ति÷वक्रोक्ति प्यारोडी (नक्कल फार्स (प्रहसन जोक (ठट्यौली क्यारिकेचर (स्वाङ) आदि वर्गमा राखेर हेर्ने गरिन्छ । यीमध्ये ह्युमर, प्यारोडी, फार्स, जोक, क्यारिकेचर जस्ता रचना हास्यतŒवप्रधान हुन्छन् भने अरूमा धेरथोर मात्रामा व्यङ्ग्यतŒवको प्रमुखता रहने गर्दछ । नेपाली साहित्यको प्राथमिक कालदेखि नै हास्य–व्यङ्ग्यले प्रश्रय पाउँदै आएको देखिन्छ । प्रथमतः शक्तिबल्लभ अज्र्यालको ‘हास्यकदम्ब’ (१८५५) नाटक लगायत ‘साँढ्याको कवित्त’ आदि फुटकर रचनामा समेत हास्य–व्यङ्ग्यको सचेत रूपमा प्रयोग भएको देखिन्छ भने त्यसलाई उचाइ र स्तरीयता दिने काम प्राथमिक कालकै भानुभक्त आचार्यबाट भएको देखिन्छ । भानुभक्तको मूलतः भक्तिरसका कवि भए पनि परिधीय प्रवृत्तिका रूपमा उनले हास्य–व्यङ्ग्यलाई समेत आत्मसात् गरेको देखिन्छ । लगभग दुई सवा दुईसय वर्ष लामो नेपाली हास्य–व्यङ्ग्य साहित्यको इतिहासका प्रारम्भकर्ताकै रूपमा शक्तिबल्लभ र भानुभक्त देखा पर्दछन् । यस लेखमा यिनै दुई स्रष्टामध्येका कवि भानुभक्तका निम्नलिखित दुई फुटकर पद्यमा पाइने हास्य–व्यङ्ग्को विश्लेषण गरिएको छ । २ समीक्ष्य पद्यको मूल पाठ रात् भर्नाच् पनि हेर्छु खर्च नगरी ठूला चयन्मा म छू । लाम्खुट्या उपिञा उडुस् इ सँगी छन् यिन्कै लहर्मा बसी लाम्खुट्याहरू गाउँछन् इ उपिञा नाच्छन् म हेर्छू बसी । जागिर्छैन धनी म छैन घरको केवल् कुदालो खनी खान्थ्याँ दुःख गरेर चाकरी ग¥याँ मान पाउँला की भनी (भट्ट, २०६८ ः १५ मा सङ्कलित) । पद्य १ को सामान्य÷अभिधा अर्थ सकारात्मक वा सामान्य रहेको छ । यहाँ कवि÷वक्ताले चरणको दर्शन सधैं पाइरहेको, मनमा कुनै ताप सन्ताप नरहेको, रातभर नाच हेरेर मनोरञ्जन गर्न पनि पाउने गरेको, साथीका रूपमा लाम्खुट्टे, उपियाँ उडुस रहेको र लाम्खुट्टेको गायन तथा उपियाँको नाच हेरेर आफू बसिरहेको भन्ने देखिन्छ । यसै गरी पद्य २ मा पनि यस्तै सामान्यार्थ व्यक्त भएको देखिन्छ । यस पद्यमा कवि÷वक्ता जागिर नभएको, आफू धनी पनि नभएको, कोदालो खनेर दुःख गरेर जीविकोपार्जन गरिरहेको अवस्थामा मान प्राप्तिको आशाले चाकरी गर्न थालेकोमा एक मन चित्त लगाएर चाकरी गर्दा हरि (भगवान्) खुसी भएर कहिल्यै पनि नखोस्ने गरी मानमाथि पनि भुक्तमान थपिदिएको भन्ने सामान्य÷अभिधा÷वाच्यार्थ व्यक्त छ । अभिधा÷वाच्यार्थका तहबाट हेर्ने हो भने प्रस्तुत दुवै पद्यमा हाँसो उठ्तो वा कतै छेडपेच वा कटाक्ष गरिएको कुनै अवस्था देखिँदैन । सतही अर्थमा दुवै पद्यले कवि÷वक्ताले भोगेको सामान्य स्थितिको चित्रण गर्दछन् । त्यसैले दुवै पद्य अभिधार्थमा हास्य–व्यङ्ग्ययुक्त देखिँदैनन् । अतः यी पद्यमा पाइने हास्य–व्यङ्ग्य तŒवलाई अर्थको अर्को (ध्वन्यात्मक÷व्यञ्जनात्मक) तहमा पुग्दा मात्र फेला पार्न सकिन्छ । प्रस्तुत पद्यको उक्त भित्री अर्थात् ध्वन्यात्मक÷व्यञ्जनात्मक अर्थको तहमा पुग्नका लागि यी पद्यको रचनाको प्रसङ्ग के हो भन्ने थाहा पाउनु आवश्यक हुन्छ । उक्त दुई पद्यको रचनाप्रसङ्ग के हो भन्ने कुरा यो भानुभक्तको जीवनीसम्बन्धी विवरणबाट स्पष्ट हुन्छ ः इन् ताक् कवि भानुभक्ताचार्यजी स्वस्तिश्रीमद्राजकुमारकुमारात्मज श्री ३ कम्यान्डर–इन–चीफ् जनरल कृष्णबहादुर जङ्ग राणाको चाकरी गर्दथे र विक्रमीय सम्वत् १९०७ सालका वैशाख मासमा मदेश्को जागिर पाई गये तर भानुभक्त कवि ऐ सम्वत् १९०९ मा खोस्सिये र कागत्पत्र बुझाउन भनी नेपाल् कुमारीचोक्मा आई कागतपत्र आफूले २ वर्ष काम् गरेको खर्चा आम्दानी समेत्को स्याह बुझाउँदा केही बाँकी सर्कारिया लागेछ र ५ मैन्हासम्म कुमारीचोकमा थुनियेछन् । यस् सन्सारमा स्वतंत्र रहनुजतिको आनन्द केही छैन । परतंत्रमा रहनुजतिको दुक्ख केही छैन, उस्माथि पनि प्रायः कविहरू ता धन् जन् मान् मर्यादा क्यै पनि नलिई केवल स्वतन्त्रतामा रहन खोज्दछन् । भानुभक्तले यसरी ५ मैन्हासम्म थुनिदा निज कविजीका मनमा कस्तो भयो होला, यस्को दुरुस्त बयान् कलम्ले लेख्न सकिदैन । कदाचित् एक २ घडी युग् जस्ता भये हुनन्; भर्दिन कोठाका दलिन् गनी काट्नुपर्यो होला । कसै सित बोल्चाल् होला कि भन्ने आशा सपनामा पनि भयेन होला, कैह्लै बोल्चाल् होस् तपनि केवल बहीपत्र बुझाउँदा भयो होला । तेस बखत्को बोल्चाल् के बोल्चाल्; बहीपत्र स्याह कागत् बुझ्नेहरूको जो मिजाज् हुंछ म के लेखूँ । यसरी एक्लै बस्ता बस्ता बडा दिक्दारीमा परी श्री ३ कम्यान्डर इन्चीफ जनरल कृष्णबहादुरका हजूरमा कवि भानुभक्ताचार्यले लेखी चढाई पठायाको श्लोक् यो हो (भट्ट, २०६८ ः १४) । उपर्युक्त विवरणबाट प्रस्तुत दुवै पद्यको रचना भानुभक्तले आफू कुमारी चोकमा थुनिँदाका बखत गरेको देखिन्छ । मदेसतिरको जागिरको स्याहाश्रेस्ता नमिलेपछि थुनामा परेका भानुभक्तले पाँच महिना बन्दी जीवन बिताउनु परेको थियो । एउटा स्वतन्त्र पन्छी झैं विचरण गर्ने कविले जेलभित्रको उकुसमुकुसिँदो वातावरणमा लामखुट्टे, उपियाँ र उडुसको लहरमा दिनरात बिताउनु परेको दिग्दारी व्यक्त गर्न र अझ आफ्ना मालिक श्री ३ जनरल कृष्णबहादुर राणामा समेत जाहेर गरी क्षमादानको लालसाले ठट्यौली पारामा पद्य १ को रचना गरेको देखिन्छ । यो विवरण स्पष्ट भइ सकेपछि अब भने पद्यको आन्तरिक मर्म र त्यसभित्रको हास्य एवम् व्यङ्ग्यचेत पनि खुलस्त हुन्छ । यहाँ पद्य १ को पहिलो पंंक्तिमा चरणको दर्शन पाएको र मनमा ताप (पीडा) नभएको कुरो व्यक्त भएको छ । जेलमा कोचिएर एकाकी जीवन बिताउने व्यक्तिले आफ्ना मालिकको चरणको दर्शन पाउनु र मनमा पीडा नहुनु विपरीत कुरा हो । यहाँ कविको भनाइ सोझो नभएर व्याजोक्तिपूर्ण रहेको छ । कवि÷वक्ताले जे भनेका छन् त्यसको आशय भने ठिक विपरीत रहेको छ । मालिकको दर्शन पनि नपाएको र मन सन्तापपूर्ण रहेको स्थिति नै वक्ताको सही आशय हो । यस्तो स्थितिलाई पाश्चात्य साहित्यमा आइरनी (व्याजोक्ति) भनिएको पाइन्छ । यस प्रकार यहाँ कविले आइरनी (व्याजोक्तिपूर्ण) शैलीबाट हास्य सिर्जना गर्न खोजिएको देखिन्छ । भावबाट प्रतिभाव व्यञ्जित हुनु (अधिकारी, २०६५ ः ७) वा वक्ताको बोलाइको उल्टो आशय बुझिने लक्ष्यार्थको प्रधानता (भट्टराई, २०५७ ः २९) हुने अभिव्यक्ति शैली नै आइरनी हो । त्यही शैलीको प्रयोगबाट कविले प्रस्तुत पद्यको यस पाउमा हास्य तत्त्वको उद्भावना गराएका छन् । पद्यको दोस्रो पंक्तिमा खर्च नगरी रातभर नाच हेर्न पाएको र आफू ठुलो चयन (आनन्द) मा रहेको स्थिति दर्साइएको छ । खर्च नगरी नाच हेर्न पाएको प्रसङ्ग हँस्सी दिल्लगीको रूपमा आएको छ । खर्च नगरी हेरिएको नाच भनेको लाम्खुट्टे उपियाँको ताण्डव हो । यहाँ कवि÷वक्ता थुनामा रहेको हुनाले त्यही लाम्खुट्टे र उपियाँको चर्तिकलालाई विना खर्चको नाचगान भन्ने सङ्केत गरिएको छ । यसलाई कवि÷वक्ताले हँस्सी दिल्लगीका रूपमा व्यक्त गरेको देखिन्छ । दिल्लगीपूर्ण ढङ्गबाट आफ्ना मालिक समक्ष आफूलाई उपहास्य देखाएर मालिकलाई रिझाउने अभिप्राय कविको देखिन्छ । हास्योत्पत्तिको यो स्थिति पाश्चात्य हास्य–व्यङ्ग्य साहित्यको फार्स (प्रहसन) का नजिक देखिन्छ । हँस्सी दिल्लगीको प्रधानता रहनु फार्सको चिनारी हो (अधिकारी, २०६५ ः ८) । दोस्रै पंक्तिको ठुला चयनमा रहेको अवस्थाले स्थितिवैपरीत्यलाई देखाउँछ । यहाँ कवि÷वक्ताले उल्टो स्थितिको चित्रणद्वारा आफ्नो वास्तविक अवस्थालाई देखाउन खोजेका छन् । यहाँ कवि÷वक्ताले आफ्नो दुर्दशाको व्याजोक्तिपूर्ण अर्थात् विपरीत कथनको प्रयोगद्वारा आफैंलाई आलम्बन बनाएर हास्यको सृजना गरेको देखिन्छ । यसर्थ यहाँ पनि प्रस्तुतिको आइरनी शैलीको प्रयोग भएको देखिन्छ । पद्य १ को तेस्रो र चौथो पाउमा पनि ठट्यौलो ढङ्गबाट कवि÷वक्ताले आफ्नो स्थितिको वर्णन गर्दै हास्यको सृजना गरेको देखिन्छ । यहाँ थुनाभित्र सँगी (साथी÷सहचर) का रूपमा लाम्खुट्टे, उपियाँ र उडुस रहेको दर्साइएको छ भने आफ्नो अपकार गर्ने लाम्खुट्टे उपियाँ आदिलाई साथी (उपकार गर्ने) का रूपमा चित्रण गरेर प्रच्छन्न वैपरीत्यको स्थितिबाट हास्योत्पत्ति गरिएको छ । यहाँ पनि कवि÷वक्ता आफैं आलम्बन बनेर व्याजोक्ति कथनका माध्यमबाट हास्य सृजना गरिएको छ । यो प्रस्तुति शैली फार्स र आइरनीको नजिक रहेको देखिन्छ । पद्यको चौथो पाउमा लाम्खुट्टेलाई गायक उपियाँलाई नर्तक र आफूलाई दर्शकका रूपमा चित्रण गर्दै हँसी–दिल्लगीलाई नै माध्यम बनाइएको छ भने यसबाट जेलकोठरीभित्रको परिस्थितिलाई प्रस्तुत गर्दै हास्यको सृजना गरिएको छ । लाम्खुट्टेको गुनगुन आवाजलाई गायन र उपियाँको फड्काइ÷उफ्राइलाई नाचका रूपमा चित्रण गर्नु ठट्यौली वा हँसी–दिल्लगी नै हो । यही हँस्सी–दिल्लगीका माध्यमबाट कवि÷वक्ताले आफू हास्यको आलम्बन बनेर आफ्नो त्यही दुर्दशामाथि व्यङ्ग्य गर्दै यहाँ कविले यो स्थितिबाट उन्मुक्तिको आकांक्षाका साथ आफ्ना मालिकको मन छुने प्रयास गरेको बुझिन्छ । पद्य २ पनि भानुभक्त थुनामा रहँदै लेखिएको हो । यो भानुभक्तका छोराको व्रतबन्धको समय आएकाले व्रतबन्ध गर्न पाऊँ भनी श्री ३ लाई बिन्ती चढाउन लेखिएको चार श्लोकी पद्यबद्ध बिन्तिपत्रको पहिलो श्लोक हो (भट्ट, २०६८) । यस पद्यमा कविले आफैंमाथि व्यङ्ग्य गरेका छन् । नदुखेको कपाल केजाति गरेर दुखाउनु भने जस्तै आफ्नो सुतीखेती गरेर गुजारा चलाइरहेका बेलामा मान–सम्मानको लालचले गर्दा उल्टै भुक्तमान् खप्नु परेको प्रसङ्ग यस पद्यमा आएको छ । अर्का तर्फ आफू हास्यको आलम्बन बनेर आफैंमाथि ‘खाइस् !’ को भावमा कटाक्ष गरेझैं गरी श्री ३ को निर्विवेकी व्यवहारमाथि पनि यस पद्यले व्यङ्ग्य गरेको छ । यस पद्यका प्रथम दुई पाउले कवि÷वक्ताको सामान्य स्थितिको चित्रण–वर्णन गरे पनि पछिल्ला दुई पंक्ति हास्य एवम् व्यङ्ग्यचेतका दृष्टिले निकै शक्तिशाली देखिन्छन् । पद्यको तेस्रो पंक्तिमा एक मन चित्त लगाई चाकरी गरेकाले हरि खुसी भएछन् भनिएको छ । प्रस्तुत “खूसी भयाछन् हरि” पदावलीले दिने विपरीत अर्थात् “हरि बेखुस भएछन् वा रिसाएछन्” भन्ने तात्पर्यबाट हास्य सिर्जना भएको छ भने यहीँनेर ‘हरि’ को रूपमा रहेको कविका मालिक श्री ३ कृष्णबहादुर राणाको निर्विवेकीपनमाथि पनि व्यङ्ग्य प्रहार भएको छ । त्यही निर्विवेकीपनकै कारण प्रस्तुत पंक्तिबाट इमान्दार भएर एक मन चित्त लगाई चाकरी गर्ने आफूमाथि भुक्तमान अर्थात् हैरानी÷दुःख थपिदिएको हो भन्ने तात्पर्य बुझिन्छ । अर्कातर्फ कवि/वक्ताले प्रत्यक्ष रूपमा चाहिँ हरि (भगवान्) लाई अगाडि सारेर मालिक राणालाई भने प्रत्यक्ष रूपमा लक्ष्यित नगरी परोक्ष ढङ्गले मात्र छेड हानेको देखिन्छ । अर्थात्् यस पद्यमा कविले खप्नु परेको भुक्तमान हरि बेखुस भएको कारणले हो भनेर परोक्ष अर्थात् व्याजोक्तिपूर्ण प्रस्तुतिका माध्यमबाट हास्य सिर्जना गर्दै निर्विवेकी माकिलमाथि व्यङ्ग्य समेत प्रहार गरेका छन् । यहाँ पनि हास्य सृजनाका लागि कविले व्याजोक्तिपूर्ण आइरनी शैलीकै अनुसरण गरेको देखिन्छ । प्रस्तुत पद्यद्वयमा प्रयुक्त हास्यलाई पूर्वीय सन्दर्भबाट हेर्दा पहिलो पद्य विहसित वर्गको हास्य प्रकारका रूपमा रहेको देखिन्छ । यस पद्यमा कवि÷वक्ताले चरणको दर्शन पाइ रहेको, मनमा कुनै सन्ताप नरहेको, सित्तैमा नाचगान हेर्न पाएको जस्ता सकारात्मक स्थितिको चित्रण गरेर आफ्नो त्यस विपरीत स्थितिको आभास गराउन खोजेका छन् । यस प्रकारको विरोधाभास÷भाग्यवैपरीत्य÷ स्थितिविपर्ययबाट नै कविले यहाँ हास्यको सृजना गरेका छन् । यस प्रकारको स्थितिवैपरीत्य वा भाग्यवैपरीत्यबाट सृजित हुने हाँसोबाट आलम्बनको मार्मिक अवस्था प्रकट हुने अवस्था हास्यको विहसित स्थिति हो (अधिकारी, २०६५ ः ४) । यस पद्यमा कवि भानुभक्तले आफ्नो कैदी अवस्थाको दुःखपूर्ण एवम् मार्मिक क्षणलाई यस्तै स्थितिविपर्ययका माध्यमबाट देखाएका हुनाले यहाँ यसै विहसित वर्गको हास्यको उत्पत्ति भएको देखिन्छ । हास्य सृष्टिको आधार वा आलम्बन कवि÷वक्ता स्वयम् नै हुने हास्यलाई स्वसमुत्थ (आफैंलाई आधार बनाइने भनिन्छ (त्रिपाठी, २०५१ ः ११३) । यस पद्यमा पनि कवि÷वक्ता स्वयम्ले भोगेको परिस्थिति वा अवस्थालाई हास्य उत्पत्तिको कारण बनाइएको छ । यस कारण यहाँ स्वसमुत्थ प्रकृतिको हास्यको उपस्थिति रहेको देखिन्छ । दोस्रो पद्यमा पनि कविले आफैंलाई हास्य सृजनाको आधार वा आलम्बन बनाएका छन्, यसर्थ यहाँ पनि स्वसमुत्थ प्रकृतिकै हास्यको अवस्था देखिन्छ । यस पद्यमा पनि कवि÷वक्ताको दुर्दशा नै हास्यको कारण भए पनि हास्यको स्थिति भने फरक देखिन्छ । यहाँ कवि–वक्ता अघिल्लो पद्यमा झैं नियतिवस नभई आफ्नै दुर्बुद्धिका कारण दुर्गतिमा फँसेका देखिन्छन् । दुःख सुख जसै तसै जीवन निर्वाह गरिरहेको अवस्थामा खुब मान खोज्ने हुँदा भुक्तमान (दुर्गति) मा परें भन्ने कवि÷वक्ताको आशय प्रस्तुत पद्यमा व्यक्त भएको छ । अघिल्लो पद्यमा आलम्बनको दुर्गतिको कारण अन्यत्र रहेको देखिन्छ भने यस पद्यमा आलम्बन आफ्नै कारणबाट दुर्गतिमा फसेको देखिन्छ । अतः यहाँ ‘कठै !’ को भाव नभएर ‘खुच्चिङ्’ को भाव व्यक्त भएको छ । यसरी आलम्बन नियतिले भन्दा पनि आफ्नै नियत वा मूर्खताले हास्यपात्र बनेको स्थिति अतिहसित वर्गको हास्य हो (अधिकारी, २०६५ ः ४) । यस पद्यमा पनि यही स्थिति रहेको हुनाले यहाँ अतिहसित वर्गको हास्य सृजना भएको देखिन्छ । प्रस्तुत अध्ययनका आधारबाट हेर्दा पाश्चात्य दृष्टिकोण अनुसार विपरीत आशय व्यक्त गरिने आइरनी (व्याजोक्ति) तथा हस्सी दिल्लगीका माध्यमबाट हास्य सृजना तथा छेडपेच गर्ने फार्स शैलीको प्रयोग गरेर रचनाको अभीष्ट पुरा गर्ने हास्य–व्यङ्ग्य शैली हास्य–व्यङ्ग्यकार भानुभक्तले अपनाएको देखिन्छ । यहाँ कविले कतै आफैंलाई, कतै आफ्ना मालिकको निर्विवेकी व्यवहारलाई र कतै कुमारीचोकको आफू थुनिएको परिवेशलाई हास्य एवम् व्यङ्ग्य सृजनाको आश्रय वा आलम्बन बनाएको देखिन्छ । पूर्वीय दृष्टिकोणबाट हेर्दा हास्यको आलम्बन÷आधार आफैंलाई बनाएको हुनाले स्वसमुत्थ प्रकारको हास्यको उपस्थिति देखिन्छ भने हास्यका स्वभाव अनुसार भने विपरीत स्थितिको चित्रणबाट हास्य उत्पन्न गरिएकाले प्रथम पद्यमा विहसित वर्गको र आफ्नै कारणबाट दुर्गतिमा परेको चित्रण गरिएकाले दोस्रो पद्यमा अतिहसित वर्गको हास्यको स्थिति देखिन्छ । व्यङ्ग्यचेतका दृष्टिले हेर्दा कविले कतै आफ्नै नियतिलाई, कतै आफूले भोगेको विषम परिस्थितिलाई र कतै व्यक्तिविशेषका निर्विवेकी व्यवहारलाई व्यङ्ग्यको तारो बनाएका छन् । सतही रूपमा कविले आफैं हास्य र व्यङ्ग्यको आश्रय बनेर आफैंमाथि हाँसो सृजना गरेका छन् भने परोक्ष ढङ्गबाट तत्कालीन विषम स्थिति र मानवीय कमजोरीमाथि कटाक्ष गरेका छन् । दुवै पद्यमा हास्य र व्यङ्ग्यको अन्योन्याश्रय सम्बन्ध रहेको देखिन्छ । विशेषतः व्याजोक्तिपूर्ण कथनपद्धति एवम् स्थितिवैपरीत्यको प्रदर्शन हास्य र व्यङ्ग्य दुवैको उत्पत्तिका कारण बनेर हास्यले व्यङ्ग्यलाई र व्यङ्ग्यले हास्यलाई परस्पर समृद्ध तुल्याएका छन् । आफ्नै दुर्भाग्यलाई कोसेजस्तो गरी अनि अलौकिक तत्त्वलाई दोसेजस्तो गरी छलपूर्ण ढङ्गबाट आफ्नै अन्नदाताको अविवेकीपनमाथि गरिएको छेडखानी कवि भानुभक्तको अद्वितीय कलाकारिताको नमुना भएको छ । हास्योत्पत्तिका दृष्टिले पहिलो पद्य र व्यङ्ग्यका दृष्टिले दोस्रो पद्य नेपाली हास्य–व्यङ्ग्यकै बेजोड नमुना बनेका छन् । पहिलो पद्यमा हास्यका माध्यमबाट कविको व्यङ्ग्यचेत प्रकट भएको छ भने दोस्रोमा कविको व्यङ्ग्यचेत अत्यन्त प्रखर र कलापूर्ण बनेर हास्यका साथ देखिएको छ । अर्थात् पहिलो पद्यमा पहिले हास्य अनि पछिबाट व्यङ्ग्यबोध हुन्छ भने पछिल्लो पद्यमा व्यङ्ग्यबोध नै हास्योत्पत्तिको कारकका रूपमा देखिन्छ । नेपाली हास्य–व्यङ्ग्य सृजनाको मिर्मिरे प्रहरमै उदाएका कवि भानुभक्त मूलतः भक्तिचेतनाकै कवि भए पनि उनी हास्य–व्यङ्ग्य फाँटका समेत सशक्त स्रष्टाका रूपमा चिनिन्छन् । केही फुटकर हास्य–व्यङ्ग्यात्मक पद्य मात्र सृजना गरेका भानुभक्तले उसै बेला नेपाली हास्य–व्यङ्ग्यको उत्कृष्ट र उदात्त स्वरूप प्रस्तुत गरेर यस फाँटलाई चिनाइसकेको कुरा प्रस्तुत दुई पद्यको अध्ययनबाटै स्पष्ट हुन्छ । समग्रमा भन्नुपर्दा लेख्य÷शिष्ट नेपाली साहित्यको परम्पराको थालनीसँगसँगै थालिएको हास्य–व्यङ्ग्य सृजनाको परम्पराका आदिपुरुष नै नभए पनि नेपाली हास्य–व्यङ्ग्य साहित्यलाई अपेक्षित उचाइ दिने क्रममा कवि भानुभक्त आचार्यको योगदान महत्त्वपूर्ण रहेको छ । केही फुटकर रचनामै मात्र सीमित रहे पनि उनले नेपाली हास्य–व्यङ्ग्यलाई जुन शिष्टता र उचाइ दिए त्यही नै यस परम्पराको महत्त्वपूर्ण आधारशिला बनेर रहेको देखिन्छ । भट्ट, मोतीराम. २०६८. कवि भानुभक्तको जीवनचरित्र संस्क. चौथो) ललितपुर ः साझा प्रकाशन । ref> भट्टराई, भरतकुमार. २०५७. हास्य–व्यङ्ग्य सिद्धान्त. काठमाडौं ः श्रीमती रमा भट्टराई । ref> भानुभक्तको समयमै राजा पृथ्वी नारायण शाह नेपालको एकीकरण गर्ने क्रममा साना साना बाइसे चौबिसे राज्यहरू मिलाएर एउटै ठूलो नेपाल राज्य निर्माण गर्ने क्रममा कीर्तिपुर लगायत पश्चिम र पूर्वका रजौटाहरूलाई जितेर नेपाल राष्ट्रमा मिलाउदै थिए र एउटै विशाल राज्यको निर्माणमा लागेका थिए । यसरी हेर्दा एकातिर कवि भानुभक्त आचार्य नेपालको भाषा साहित्यको इतिहासमा आदि कविका रूपमा सम्मानित छन् भने अर्कातिर हेर्दा श्री ५ पृव्यीनारायण शाह नेपालको शाह वंशको इतिहासमा राष्ट्र निर्माताको रूपमा सम्मानित छन् । यी दुवै महापुरुषहको योगदानले आज नेपाल संसारकै सामु सम्मानित र गौरवान्वित बन्न पुगेको छ । नाम् क्यै रहोस् पछि भनेर कुवा खनायो । घाँसी दरिद्र घरको तर बुद्धि कस्तो, जो चीज बीजहरू छन् घरभित्र नै छन् । यो घाँसीले कसरी आज दिए छ अर्ती, यो नै भानुभक्तको पहिलो कविता हो भनिएको छ । पछि उनीबाट वधू शिक्षा, भक्तमाला, प्रश्नोत्तर आदि काव्यहरूको सिर्जना भए । सबभन्दा महŒवपूर्ण कुरा उनले नेपाली भाषामा रामायणको उल्था गरी हामीलाई एउटा अमूल्य ग्रन्थ छाडेर गए । उनी आशुकवि पनि थिए भनिएको छ । तत्काल कविता सिर्जना गरी कवितामा जवाफ दिन सक्ने उनको खुबी थियो । उनका मित्र गजाधरकी श्रीमती र निजकै बुहारीको वादविवाद सुनेर तत्काल वधू शिक्षाको रचना गर्न सक्ने क्षमता उनले देखाए । उनले कविताबाटै प्रभाव पारेर सीपाहीसँग बन्दुक मागेको प्रसङ्ग र डिठ्ठा विचारीलाई कवितैबाटै व्यङ्ग्य गरेको प्रसङ्गले उनको कवित्व प्रखर थियो भन्न सकिन्छ । आज रामायण समस्त नेपाल र भारतको दार्जिलिङ्ग, सिक्किम, भुटान, आसाम, बर्मा कहाँ गाइदैन र तर आज हामी नेपालीहरूले यस्ता अमूल्य निधि नेपालका राष्ट्रिय विभूतिलाई बिर्सदै गएका हौं कि यो विचारणीय कुरा छ । “जुनसुकै बादलमा चाँदीको घेरा हुन्छ” भनेझैं जो सुकैसँग पनि एउटा न एउटा क्षमता हुन्छ भनिएको छ । जसरी आदि कवि बाल्मीकिको क्षमता बाटा हिँड्ने बटुवाले प्रस्फुटन गराएर संस्कृत भाषामा रामायण लेखियो, त्यस्तै स्त्रीलम्पट तुलसी दासको क्षमता निजकै श्रीमतीबाट प्रस्फुटन भएर हिन्दी भाषामा रामायण लेखियो त्यसरी नै एउटा गरिब घाँसीको प्रेरणाबाट भानुभक्तको कवित्वको क्षमता प्रस्फुटन भएर नेपाली भाषामा रामायण लेखियो । नेपाल एकीकरणका अर्का योद्धा भानुभक्त आचार्य आजको अस्तित्ववादी युगमा मान्छेले आफ्नो छुट्टै पहिचानको खोजी गर्ने कुरा एक किसिमको युगीन मानवीय प्रवृत्ति मानिन्छ । यो प्रवृत्ति आदिम युगदेखि निरन्तर बढ्दै आएको देखिन्छ । यसका लागि मान्छेले अनेकौं अनौठा गतिविधिहरू समेत बेलाबखत गर्ने गर्दछन् । त्यस्ता गतिविधिहरू मध्ये राजनीतिक, गतिविधि अलि बढी विध्वंसात्मक पनि हुन सक्छन् । सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, शैक्षिक आदि अन्य गतिविधिहरू भने सूक्ष्म गतिले विकसित हुँदै जान्छन् अनि निरन्तर रूपमा विस्तारित र परिवर्तित हुँदै अनेकौं प्रक्रियाहरूमा देखिने गर्दछन् । अस्तित्व रक्षाका लागि मान्छेले आवश्यक परिवेश आफू बाँचेको समाजमा नै बनाउँछ । त्यसका लागि पहिले त सामाजिक विकास निर्माणका कार्यहरूमा जुट्दछ अनि पछि राष्ट्र निर्माणमा जुटेको हुन्छ । उता अनेकौं तरिकाले समाजको संरचना बनेको हुँदा त्यस अनुरूप नै मान्छेले आपूm, आफ्नो परिवार, वंश, जाति हुँदै समयान्तरमा अनेकौं तह तथा तप्का पार गरी बल्ल राष्ट्रिय समाजको विकास निर्माणमा जुट्न पुगेको हुन्छ । यस क्रममा जति धेरै व्यक्तिहरूको भूमिका रहन्छ समाज त्यति नै गतिशील हुन्छ । त्यति नै धार्मिक, सांस्कृतिक, नैतिक, शैक्षिक आदि अन्यान्य पक्षको भूमिका बढ्दै गएको हुन्छ । ती सबै पक्षको एकता कायम गर्ने गराउने बाह्य कडीहरू पनि हुन्छन् । त्यसमा पहिलो भाषा हो भने दोस्रो धर्म अनि तेस्रो चाहिँ विचार हो । यी सबैको समुचित तालमेल मिल्यो भने मात्र समाज निर्माणमा कुनै व्यवधान उत्पन्न हुन सक्दैन र उत्पन्न भइहाल्यो भने पनि समाधान उन्मुख हुन सक्छ । समयको अन्तरालमा यस किसिमका कार्यहरू सम्पन्न गर्दै जाँदा तत्कालै कुनै न कुनै व्यक्तिले कुनै न कुनै पद्धति अपनाएर अगुवाइ गर्न पुग्दछ । यो संसारमा असल र महान् कार्य गर्नेहरूमध्ये सबैको नाम अग्र पक्तिमा नआउन पनि सक्छ । यसरी ओझेलमा पर्न गएका महान् पुरुषहरूको नाम प्रकाशमा ल्याउनु र मूल्याङ्कनका लागि सार्वजनिक गर्नु सचेत नागरिकरको मूल कर्तव्य हुन आउँछ । नेपालको इतिहास पढ्ने हरेक व्यक्तिले पृथ्वीनारायण शाहलाई नेपाल एकीकरणका अगुवा तथा विशाल नेपालका निर्माता भनी पढ्दछन् । एउटा राष्ट्र भन्ने बित्तिकै त्यहाँको भूगोल र प्रशासनका अतिरिक्त जन अनुमोदित भाषा, साहित्य, संस्कृति, सामाजिक चालचलन, रीतिरिवाज आदिका विभिन्न मौलिक पक्षहरू पनि बुझ्नु पर्दछ । पृथ्वीनारायण शाहले यस राष्ट्रको राजनीतिक र प्रशासनिक एकीकरणमा अगुवाइ गरेको पक्का हो तर भाषिक, साहित्यिक, सामाजिक, सांस्कृतिक रीतिरिवाज आदि अन्य पक्षको एकीकरणमा उनको भूमिका कति रह्यो त्यसमा अन्य व्यक्तिको भूमिका छ कि छैन भन्ने विषयमा आजसम्म त्यति धेरै खोजी भएको छैन । त्यसको श्रेय भानुभक्त आचार्यलाई पनि जान्छ भन्ने यो लेखकीय विचार हो र यसमा कुनै आश्चर्य मान्नु पर्दैन पनि । विश्वका जुनसुकै समाजको संस्कृति र सभ्यताको विकास सम्बन्धित धर्म सापेक्ष हुने गरेको देखिन्छ । तिनै धर्मावलम्बीहरूले आफु अनुकूल समाजिक सभ्यताको विकास गर्न जे जस्ता नीति नियमहरू अपनाएर पालन गर्दै आएका हुन्छन् त्यसै अनुरूपले सांस्कृतिक परम्परा कायम हुदै जान्छ । त्यस अनुरूप नै सम्बन्धित धर्मग्रन्थ र आध्यात्मिक चिन्तनका कुराहरू पनि विकसित हुदै जाने कुरा स्वाभाविक हो । तिनै धार्मिक ग्रन्थहरूमा वर्णित विचार व्याख्याका आधामा जागेको आध्यात्मिक आस्था र विश्वासलाई त्यस समाजले अपनाएको हुन्छ । समाजका मान्छेको मन जितेको हुन्छ । नेपाली समाजको मौलिक सभ्यता र संस्कृति हेर्ने हो भने हिन्दु र बुद्ध धर्म सापेक्ष रहेको देखिन्छ । ऐतिहासिक दृष्टिले हेर्ने हो भने प्राचीन नेपालका पश्चिमी क्षेत्रका नागवंशी राज्यकाल होस् या उपत्यकाका गोपाल वंशी, किराँतवशी, लिच्छवी वंशी र मल्ल वंशी राज्यकाल होस् त्यहाँ हिन्दु र बुद्ध धर्ममा आश्रित सभ्यता तथा संस्कृतिको पालन भएको पाइन्छ । उता तराईतिरका सेन वंशी वा तिरहुत वंशी राज्यकालमा होस् वा गोरखा हुँदै काठमाडौं प्रवेश गरेको शाह वंशी राज्य कालमा होस् त्यहाँ पनि हिन्दु र बुद्ध धर्मकै आश्रयमा सभ्यता संस्कृति मौलाएको देखिन्छ । अहिलेसम्म नेपालमा जुनसुकै वंशको शासन रहे पनि हिन्दु र बुद्ध धर्मले नै यहाँको सभ्यता संस्कृतिको संवद्र्धनमा प्राथमिकता पाएको पाइन्छ । नेपाली समाजको त्यो दीर्घ परम्परागत आस्था र विश्वासपूर्ण संस्कृतिलाई अहिलेसम्म कुनै पनि भौगोलिक, प्रशासनिक, जातीय, वर्गीय विभाजनले बिथोलेको समेत देखिएको छैन । जातीय विविधता र सामाजिक एकता अनि भाषिक तथा सांस्कृतिक सद्भावलाई उपर्युक्त विभिन्न शासकहरूले निरन्तर कायम राख्दै आएका हुन् । यही धार्मिक तथा सांस्कृतिक मौलिकता खोजी गर्दै जाँदा हिन्दु धर्म सापेक्ष नेपाली राष्ट्रिय संस्कृति फेला पर्दछ । यस परम्पराले अरु धर्म संस्कृतिका अनुयायीलाई कुनै व्यवधान उत्पन्न नगरी सहभावका रूपमा अघि बढाउँदै आएको लामो इतिहास फेला पर्दछ । त्यसैले त धेरै पहिले (नेपालको स्वतन्त्र अस्तित्व कायम हुनुभन्दा पनि पहिले) देखि यस समाज र राष्ट्रमा हिन्दु धर्म ग्रन्थ वेद, गीता, महाभारत, रामायण आदिको निकै महŒव रहँदै आएको हो । यस कुरालाई आधार बनाई भानुभक्त आचार्यले नेपालको सामाजिक इतिहासमा भाषिक, साहित्यिक र सांस्कृतिक एकीकरण गरेका हुन् । यस कार्यमा उनलाई पनि एकीकरण अभियानका एक अग्रणी महान् व्यक्तित्वको रूपमा स्थापित भएको पुष्टि गर्नु आवश्यक ठानिएको छ । तनहुँ जिल्लाको रम्घा निवासी श्रीकृष्ण आचार्यका नाति र धनञ्जय आचार्यका छोरा भई (भानु विशेषाङ्क २०२८) वि.सं.१८७१साल असार २९मा जन्मिएका भानुभक्त आचार्यले त्यस कुलको भानु मात्र होइन नेपाल राष्ट्रकै भानु बन्ने सौभाग्य पाएको देखिन्छ । बाजे श्रीकृष्ण आचार्यकै पालन पोषण र शिक्षादीक्षामा हुर्किएका भानुभक्त त्यसबेलाको चलन अनुसार वनारसमा गएर अध्यात्म रामायणको गहिरो अध्ययन गरे । त्यसलाई आफ्नो गरिखाने आधारमा मात्र सीमित नराखी राष्ट्रिय उन्नतिको नै आधार बनाए । त्यसबेला भानुभक्तको परिवार त्यस गाउँमा धनी मानिन्थ्यो । मज्दुरी गर्ने ठूले घाँसीसँग एक दिन भेट हुँदा उनलाई जुन किसिमको प्रेरणा दियो त्यो भानुभक्तको पारिवारिक जीवनमा मात्र होइन राष्ट्रकै जीवनमा महत्वपूर्ण प्रेरणा बन्न पुगेको देखिन्छ । पृथ्वीनारायण शाहलाई बिसे नगर्चीले एक रुपियाँको ढ्याक थमाएर राज्यभरिका जनताबाट एकएक रुपियाँ उठाएमा हतियार किन्न र एकीकरण अभियानमा सशक्त भएर जुट्न बल पुग्छ भन्ने प्रेरणा दिए जस्तै भानुभक्तलाई पनि त्यस समाजमा मामुलीे मानिएको ठूले घाँसीले भाषा, साहित्य, धर्म संस्कृतिको विकास र सम्वद्र्धन गर्दै त्यसका माध्यमबाट राष्ट्र निर्माणको लागि जुट्ने प्रेरणा प्रदान गरेको रहेछ, भन्ने प्रमाणित हुन जान्छ । त्यसैले भानुभक्त यसो भन्न पुग्दछन् ः— नाम् क्यै रहोस् पछि भनेर कुवा खनायो । घाँसी दरिद्र घरको तर बुद्धि कस्तो यस सिलोकका आधारमा हेर्ने हो भने भानुभक्त अलि हुनेखाने परिवारका व्यक्ति हुन् र ठुले घाँसी त्यसबेला पनि घाँस दाउरा लगायतका कार्यहरूमा राजगारी गरि हिड्ने निम्न आर्थिक आवस्थाको व्यक्ति हो । त्यस अवस्थामा हुँदा समेत बुद्धिले फराकिलो मानिएको त्यस व्यक्तिलाई भानुभक्तले गुरु स्विकारेको बुझिन्छ । घाँसीकै गुरुमन्त्र पाएका भानुभक्तले जे जति काम गरेका छन् त्यसले उनको व्यक्तिगत नाम कमाउने कुरामा मात्र सीमित नभएर वंशको उत्थान, समाजको एकीकरण, त्यसबेला बोलीचालीमा सीमित रहेको नेपाली (तत्कालीन गोरखाली) भाषा र साहित्यको उन्नति, नेपाली मौलिक धर्म संस्कृतिको एकीकरण र संवद्र्धन जस्ता बहुमुखी कार्य सम्पन्न हुन पुगेको देखिन्छ । उनको भाषिक र साहित्यिक योगदानको चार्चा गर्ने व्यक्तित्वहरूको संंख्या पनि औसतमा पक्कै न्यून रहेको छ । आदिकविका रूपमा (विवादित भए पनि भने उनको नाम अलि अग्र भागमा नै रहेको मान्नु पर्दछ । बाल्यकालदेखि आफ्नै बाजेको सङ्गतमा पाएको हिन्दु संस्कृति अनुरूप अध्यात्म रामायणको अध्ययन गरी मौका पाउना साथ त्यसलाई सरल र सरस तरिकाले नेपाली भाषामा अनुवाद गरेका हुन् । हुन पनि त्यस बेला भारतमा समेत तुलसीकृत रामायण चर्चामा आइसको थियो । उता नेपालको इतिहासमा मध्यकालको अन्त्यतिर सिङ्गो नेपाली (तत्कालीन गोर्खाली जाति,संस्कृति, समाज र राष्ट्र) को पहिचान कायम गरी त्यसको संरक्षण गर्न ज्यादै कठिन थियो । एकातिर विदेशीका कुनियतपूर्ण विस्तारवादी नीतिका कारण कुनै पनि बेला देशको कुनै भूभाग गुम्न सक्ने सम्भावना ज्वलन्त रूपमा थियो । अर्कोतिर मुलुकभित्रकै विभिन्न जातजातिका राजा रजौटाहरू आपसमा झैझगडा वैमन्यताले रुग्ण बनिसकेका थिए । ढिलो भएमा गृहयुद्धधको भुङ्ग्रोमा हालेर विस्तारवादी छिमेकी शासकले नेपालको नामोनिसान नरहने अवस्था टड्कारो रूपमा खड्किसकेको थियो । यस पृष्ठभूमिमा गोरखाका पृथ्वीनारायण शाहले जुन राजनीतिक र प्रशासनिक क्षेत्रमा अगुवाइ गरे त्यसको सबैतिर चर्चा भइसकेको छ । त्यतिले सम्पूर्ण नेपाली समाज, भाषा, साहित्य र संस्कृतिको एकीकरण भइनसकेको हुँदा त्यो अपुरो काम भानुभक्त आचार्यले गरेका हुन् । उनले तत्कालीन जन सम्पर्कको गोरखाली भाषा र परम्परादेखि चलिआएको हिन्दु तथा बुद्ध धर्मावलम्बीहरू दुवैले मान्दै आएको नेपालीको खाँटी समाजिक, सांस्कृतिक रीतिरिवाजको एकीकरण गरे भने नेपाली (गोरखाली) भाषा साहित्यका क्षेत्रको त अगुवाइ नै गरेको देखिन्छ । अर्को शब्दमा भन्दा भाषिक र साहित्यिक माध्यमबाट उनले राष्ट्रको एकीकरण गरेको देखिन्छ । तसर्थ भानुभक्त पनि एकीकरण आभियानका अर्का अगुवा हुन् । यसैले गर्दा राष्ट्रिय विभूतिमा उनको नाम अहिले पनि अग्र पक्तिमा छँदैछ । दुःखको कुरा आजसम्म राष्ट्रनिर्माताका रूपमा उनलाई अथ्र्याउने काम भएको त्यति पाइन्न । यो अहिलेसम्म लुकेको, चर्चामा व्यापक रूपले आइनसकेको विषय हो,भन्ने यस कलमकारको ठम्याइ हो । भानु, भानुभक्त विशेषाङ्क, साझा प्रकाशन २०२८ ref> बधुशिक्षाको केन्द्रीयतामा भानुभक्तको सङ्क्षिप्त कैरन तनहूँ जिल्लाको रम्घा नामक प्रकृतिरभिमता गाउँमा आजभन्दा दुईसय वर्ष अगाडि कवि भानुभक्त आचार्यको जन्म भएको थियो । भानुभक्तका बुडाउ श्रीकृष्ण आचार्यका ६ भाइ छोराहरूमध्ये जेठा धनञ्जय आचार्यका एकलौते पुत्र भानुभक्त आचार्य सम्बत् १९७१ असार २९ गतेका दिन जन्मेका थिए । भानुभक्तको जन्म सम्पन्न परिवारमा भएको थियो । पिता धनञ्जय आचार्य सरकारी जागीरे भएकाले घरमा बस्न प्रायः भ्याउँदैन थिए । अतः भानुभक्तलाई शिक्षादीक्षा दिने काम विद्वान् बुडाउ श्रीकृष्ण आचार्यबाट श्रीगणेश भयो । भानुभक्त बाह्र वर्ष पुग्दा नपुग्दै श्रीकृष्ण आचार्यको निधन भएको हुँदा भानुभक्तका उच्च शिक्षाका सम्पूर्ण ढोकाहरू बन्द भए । सामान्य संस्कृत पढेका भानुभक्त बाजेको निधन पछि ज्योतिष पढ्न प्रवृत्त भए । तर उनले हिम्मत भने हारेनन् । आर्थिक रूपले सम्पन्न भए तापनि भानुभक्त थप आर्जनका निम्ति कर्मकाण्डीय पुरेतका रूपमा जजमानी गर्न थाले । बाजेको परलोक गमनले भानुका जीवनमा ठूलो उथलपुथल ल्यायो । एक दिन भानुभक्त खोला–किनारमा शीतल तापेर थकाइ मारिरहेका बेला एउटा घाँसीसँग भेट भयो । वार्तालाप पछि त्यस घाँसीले घाँस बेचेर प्राप्त रकमबाट इनार बनाएर कीर्ति आर्जन गर्ने कुरा थाहा पाएर उनी भावुक भए । घाँसीसँगको साक्षात्कारले भानुभक्तका जीवनमा महान् परिवर्त आयो । फलतः उनी आज नेपालमा मात्र होइन विश्वप्रसिद्ध हुन पुगे । भानुभक्तमा भएको प्रतिभालाई घाँसीले उद्घाटित गरिदियो । भानुभक्त आशु कवि भएको हुनाले तत्काल एउटा कविता लेखे । त्यस कविताका दुई सिलोक हेरौं — नाम् क्यै रहोस् पछि भनेर कुवा खनायो ।। घाँसी दरिद्र घरको तर बुद्धि कस्तो । मेरा इनार न त सत्तल पाटि क्यै छन् । जे धन् र चीजहरू छन् घरभित्र नै छन् ।। तेस् घाँसीले कसरी आज दिएछ अर्ति । घाँसीसँगका भेटले भाुभक्तमा जीवनमा केही काम गरौं भन्ने उत्साह जाग्यो । त्यही दिव्य प्रेरणाले गर्दा उनी साहित्यको माध्यमबाट कीर्ति आर्जन गर्न थाले । उनले वि.सं. १९२६ सम्ममा ‘रामगीता’ भाषानुवाद गरे भन्ने कुरा मोतीराम भट्टले भानुको जीवन चरित्रमा लेखेका छन् । मोतीराम भट्टका भनाइअनुसार वि.सं. १९०६ मा जग्गा विषयक झगडामा लगभग २७ वर्षको उमेरमा उनी काठमाडौं पुगे । तर कवि भएपछि प्रथम पल्ट उनी काठमाडौं पुग्दा बालाजु देखेर भावुक भए । उनका तरुण मस्तिष्कबाट तलको कविता उब्ज्यो — वरिपरि लहरामा भूmलि बस्न्या चरा छन् । मधुर बचन बोली मन् लिंदा क्या सुरा छन् ।।१।। यहाँ बसेर कविता यदि गर्न पाउँ । यसमाथि झन् असल सुन्दरि एक नचाउँ सायद त्यसै समयमा नवयुवक कविले काठमाडौंको झिलिमिलि, खवाइ, लवाइ, जीवनशैली तथा मसक्क मस्केर गमक्क गम्केका उदितयौवना सुन्दरी रमणीहरूलाई देखे । नयाँ कविका लेखनीले चुप लागेर मानेन र नै तलको कविता बह्यो– वयगत रूपमा पर्गेल्दा भानुभक्त श्रृङ्गारिक कविका रूपमा पनि प्रस्तुत भएका देखिन्छन् । हुन त श्रृङ्गार मानव जीवनको अपरित्यज्य तŒव भएको हुँदा हाम्रा कवि भानुभक्त पनि यसका अपवाद किन हुन्थे र । उनको श्रृङ्गारिक कविताको एक नमुना होरौं– भानुभक्तको यस प्रकारको तरुनी फकाउने खालको महाश्रृङ्गारिक कविताले उनका उत्तराधिकारी अर्का तन्नेरी कवि मोतीराम भट्टलाई पनि श्रृङ्गार तर्पm प्रवृत्त हुन प्रेरित ग¥यो । परिणामतः मोतीरामले पनि आफ्ना समय वयमा प्रशस्त श्रृङ्गारिक कविता, काव्य वा गजल लेखेर नेपाली साहित्य मन्दिरमा अर्पित गरे । भानुभक्त काठमाडौंमा किन गएका हुन् भन्ने विषयमा मोतीराम भट्टको र बाबुराम आचार्यको मत बाझिएको देखिन्छ । मोतीरामका अनुसार उनी वि.सं. १९०६ मा जग्गा बापतको मुद्दा छिन्नको निम्ति काठमाडौं पुगेर त्यहीं उनले बालाजी देखे, कविता लेखे । कान्तिपुरीलाई स्वर्गसँग तुलना गरे र सहरमा स्वतन्त्र डुल्ने तरुनीलाई अप्सरासँग दाँजे । तर इतिहास शिरोमणि बाबुरामका विचारमा नोकरीको तलासमा नै तिनी काठमाडौं गएका थिए र त्यसै समयमा कविता लेखे । जे होस् भानुभक्त जीवन धान्नको निम्ति जागिर खोज्न थाले र पाल्पाको पल्टन गोस्वाराको दफ्तरमा पहिला मेजर र अनि खरदार भए । त्यस समय मेजरको दर्जा राइटर बराबरको हुन्थ्यो । बाबुराम आचार्यका अनुसार सम्बत् १९०३ मा जङ्गबहादुरका भाइ कृष्णबहादुर राणा पाल्पाली फौजमा कमाण्डर भएर गएका थिए । त्यहाँ भानुभक्तले कृष्णबहादुरको चाकरी गरेर रिझाउने मौका पाए । तर वि.सं. १९०७ मा केदार नरसिंह राणा पाल्पामा कमाण्डर भएर गएको हुँदा कृष्णबहादुर काठमाडौं फर्के । त्यसको केही समयपछि नै भानुभक्तको जागीर खोसियो र उनी हिसाब किताब बुझाउन काठमाडौं गए । नियमानुसार हिसाब बुझाउन नसकेसम्मलाई या त जमानत दिनुपथ्र्यो या सो नसकेको खण्डमा थुनुवा बन्नु पर्दथ्यो । यसरी नै भानुभक्त वि.सं. १९०८ मा पाँच महिनासम्म कुमारीचोक अड्डामा नजरबन्द रहे । त्यसै समयमा उनले पहिले लेखेको रामायणको बालकाण्डको संशोधन गरे । समय प्रशस्त भएको हुँदा रामायणका अरु काण्डहरू पनि लेखेर सके । उनले कृष्णबहादुर राणालाई लेखेको मनोरञ्जक पद्यबाट उनी बिरामी हुँदा नजरबन्दीबाट छोडिए पनि । ती तल लेखिए अनुसार छन्— रोज् रोज् दर्शन पाउँछु चरणको ताप् छैन मन्मा कछू । लामखुट्ट्या उपिञा उडुस् इ सँगि छन् इन्कै लहड्मा बसी । लाम्खुट्ट्याहरु गाउँछन् इ उपिञा नाच्छन् म हेर्छु बसी ।। व्यर्थैमा म कुमारीचोक थुनिया वाहाँ बिरामी भई । आयाथ्याँ घरमा व्यथा अति बढ्यो ठूलो बिपत्ती सही । अर्को छैन दया रहोस् हजुरको मेरा त ख्वामित् पति ।। शरिर छ अति कच्चा अन्न जल्ले रह्याको । विनति गरुँ कती यो देहमा जो भयाको ।। शरिर हुन गयो ठिक् पूर्व झैं फेरि भारी ।। जागिर खाएकै काणले त्यत्रो पीडा सहनु परेको कारणले गर्दा भानुभक्तलाई पुनः जागिर खान रुचि भएन । उनले थुनामुक्त हुने मात्र याचना गरे । उपर्युक्त विन्तिमय कविता सुनेर प्रसन्नचित्त कृष्णबहादुर राणाद्वारा वि.सं. १९१० को हिँउदमा भानुभक्तले उन्मुक्ति पाए भनी मोतीराम भट्टको विचार छ । तर बाबुरामको विचारमा त्यो कविता छुट्कारा पाउने आशयको थिएन । भानुभक्तलाई आफू धनी अर्थात् कुलीन भएकोमा गर्व थियो । भानुभक्तले आफ्ना कुलको गौरव बखान्दै आफ्नो परिचय यसरी दिएको हेर्दा बाबुरामको तर्क उचित हो कि जस्तो लाग्छ – पाहाड्को अतिवेश देश् तनहुमा श्रीकृष्ण ब्राह्मण् थिया । खुब् उच्चा कुल आर्यवंशी हुन गै सत्कर्ममा मन् दिया ।। इन्को नाति म भानुभक्त भनि हुँ यो जानि चिन्ही लिया ।। उपर्युक्त श्लोकबाट के कुरा प्रस्ट हुन्छ भने भानुभक्त कुलीन थिए । उनी आफ्नो परिचय दिंदा बाबुको नाम नलिएर केवल बुडाउको मात्र लिने गर्थे । अर्थात् भानु आफ्ना बुडाउलाई ईश्वर समान नमन गर्ने गर्थे । कविवर मोतीराम भट्टले भानुभक्तका कृति, विशेषतः रामायण खोजेर प्रकाशित गरिदिए । उनले भानुभक्तलाई ‘आदिकवि’को फेटा पनि गुथाइ दिए । महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले पनि त्यस कुरालाई समर्थन गर्दै ‘नेपाली हे प्रथम ध्वनि’ भनेर भानुको भारी प्रशंसा गरे । उनले भानुभक्तलाई ‘नेपाली साहित्यका सर्वश्रेष्ठ पुरुष’ भनेर शाब्दिक अभिनन्दन समेत गरे । आज आएर कतिपय विद्वान् समालोचकहरूको टाउको दुखेको छ–भानुभक्त आदिकवि भएको विषयलाई लिएर । उनीहरूको भनाइमा भानुभक्त जन्मिनुभन्दा अगाडि पनि यदुनाथ पोख्रेल, वसन्त शर्मा, पतञ्जलि गजुरेल आदि कविहरूले कविता कृति लेखिसकेका थिए । प्रसिद्ध विद्वान् बालचन्द्र शर्माका शब्दमा “जन्म अथवा रचनाको मितिबाट आदि कविको विचार हुन्न । कुनै मत, विचार वा परम्पराको प्रणेता वा आदि पुरुष यस्तो व्यक्ति मानिन्छ जसले देखाएको बाटोमा पछिका व्यक्ति पूर्ण चेतनाका साथ हिँडून् । आदि कवि त्यो हुन सक्तछ जसलाई पछिको कवि परम्पराले आदर गरोस् र उसको व्यक्तिगत मर्यादालाई जानी, बुझी, संझी र अध्ययन गरी त्यसबाट प्रेरणा प्राप्त गरी पछ्याओस् । भानुभन्दा अघिका कविहरूको मूल्य पनि केवल यसै कारण छ कि ती भानुभक्तभन्दा अघि आए ।” वस्तुतः भानुभक्त हाम्रा प्रथम ध्वनि, सुन्दर शुव्रm तारा तथा आदिकवि हुन् । “मो भानुभक्त धनि भैकन आज यस्तो” यो छन्दमा ‘म’ का ठाउँमा ‘मो’ लेखिएको कारणले उक्त छन्द भानुभक्तको होइन कि भनी शङ्का गर्न थालिएको छ । त्यसको कारण के हो भने भानुभक्त ‘म’ मात्र लेख्ने गर्थे । तर मोती रामले चाहिँ एक ठाउमा ‘मो’ को प्रयोग गरेको देखेर उक्त छन्द मोतीरामले नै लेखेको हुन सक्छ भनेर कतिपय विज्ञ समालोचकहरू आशङ्का व्यक्त गर्दछन् । साहित्यका पारखी बालचन्द्र शर्माका शब्दमा –“भानुभक्तले ‘म’ को निमित्त कहीँ पनि ‘मो’ लेखेका छैनन् तर भट्टजीले भने आफ्नो भानुभक्तको जीवन–चरित्रको विज्ञप्तिमा कवि भानुभक्ताचार्यका भतिजा रामदत्तकन मो अनेकानेक धन्यवाद दिन्छु ।” लेखेका छन् त्यसकारण उक्त दुई सिलोक मोतीरामले नै लेखेका हुन सक्छन् भनी कतिपय समालोचकको आशङ्का पाइन्छ । उनीहरूको के पनि भनाइ छ भने तनहूँमा त्यस समयमा घाँस बिक्री गर्ने कार्य असम्भव प्राय थियो । त्यस कारणले पनि घाँसीको कल्पना मोतीरामले मनोरञ्जनका निम्ति मात्र गरेका हुन् । आफ्ना मित्र तारापतिका घरमा पाउना लाग्न जाँदा भानुभक्तले रातभरि सासूबुहारीको बाजा–बाज सुने । उनलाई बुहारीकै अर्घेल्याइँ लागेछ । अतः बुहारी वर्गलाई अनुशासित बनाउने उद्देश्यले ‘वधू शिक्षा’ लेखे । रातभरि सासू–बुहारीका दन्तबझानले गर्दा निद्रा नलागेको हुँदा त्यसै रात १७ सिलोके वधूशिक्षा लेखे । त्यही वधू शिक्षामा बुहारीहरूले के–के काम गर्नु पर्छ र के के गर्नु हुन्न भन्ने कुरा सविस्तार लेखिएको छ । भोलिपल्ट खाना खाएर हिँडने बेलामा तारापतिसित बिदा भई कवि भानुभक्तले वधूशिक्षा नामक एक काव्य दिए । त्यपछि तारापतिलाई उपदेशात्मक तीन श्लोकको एक कविता दिएर बाटा लागे । त्यसमा यस्तो लेखिएको छ— एक् थोक् भन्छु नमान्नु दुःख मनमा हे मित्र तारापति । तिम्रा ई जति छन् जहानहरू ता लड्न्या रह्याछन् अति ।। सून्या दन्तबझान आज घरको कर्कर् ग¥याको उसै । भर्रात् जाग्रत भैंm भयो मकनता लागैन आँखा कसै ।। धन् इज्जत् र कमाइ देख्छु बढिया छैनन् कुनै चिज् कमि । बूहारी यदि कर्कशा हुन गया क्या घर् गरौला तिमी ? यस्ले पत्नी बुहारि छोरिहरूका तालिम् गरौला भनी ।। तर पनि त म भन्छू मित्र हौ जानि साँचो ।। घर चतुरईँ गर्छन् बुद्धिमान्ले अगाडि बखत चुकिदिंदामा हुन्छ काहाँ पछाडि आज हाम्रा शिक्षित वा अर्ध शिक्षित महिला वर्गका मुखमा एउटा श्लोकको आधा झुण्डिएको छ त्यो हो – पैल्हे ता घरका बुहारी जति छन् नित्त्यै सबेरै उठी । प्रातः कृत्य गरुन् र मान्य जति छन् तिन्का चरण्मा परुन् ।। आपूस्मा पनि ढोगभेट षुसिभै गर्दै गरुन् सब्जना । श्री लम्बोदरको स्मरण् कन गरुन् कां गर्न कम्मर कसुन् ।।१।। पूजाको सरजाम वेस् गरि गरून् श्री देवता छन् जहाँ भिक्षुक् विप्र अतीथिलाई दिनदिन् सन्तुष्ट गर्दै रहुन् ।। ब्रत् पूजा उपवास आदि जति छन् संझुन् र गर्दै गरुन् गर्नु एक बखत् अवश्य छ भनि श्री धर्म चर्चा गरुन् ।।२।। अ‍ैना हेरि निधारमा पति हुन्या सिन्दूर टीका धरुन् । पातिब्रत्य बडो वुझी पुरुषका सेवा टहल्मा रहुन् ।। चर्णामृत् पनि पाउको दिन दिनै पाउन् बडा भक्तिले । केही काम अह्राउँदा पुरुषको आज्ञा न लंघन् गरुन् ।।३।। सासूले कहिया बमोजिम गरी डर् मानी धन्दा गरुन् । चाकर्लाई अदप् गरी टहलमा हाजीर राषुन् सधैँ ।। आफुस्मा रिसराग कोहि नगरुन् मिल्जुल् सबैले गरुन् । भान्साको सरजाम नित्य जति हो जाउन् भँडार्मा झिकुन् । तर्कारीहरू बेसबेस बटुली काटी केलायी दिउन् ।। जेठाज्यू ससुरा पती देवरको इच्छा भयाको कुरो । षान्या वेस बनायि चट्पट गरी भोजन् तयारी गरुन् ।।५।। षादाषेरि अदप् भई वसिरहुन् कल्मल् नगर्नु भनुन् । केही थप्नु पर्या जुरुक्क नि उठी थप्थाप गर्दै रहुन् ।। भोजन् पान सुपारी सप् कन दियी सन्मान तिन्को गरुन् ।।६।। भाँडा वर्तन यत्रतत्र छरिया संभार गर्दै गरुन् । सप् ठाऊँ कसिङर् बढारि लिपनू भन्दै अह्राउँदै गरुन् ।। चूल्हो चौकि अध्यानु भत्कन गया टाल्दै बनाउँदै रहन् । अन्नादी छरिया पनी सब मिली टिप्तै उठाउँदै रहुन् ।।७।। कोही मानु मुठी फुल्याउन भनी छल्कारले आउछन् । सासु छेउ नसोधि केहि नदिउन् चेष्टा विचार्दै रहुन् ।। कोही चोर्न भनी ठुलो मुटु गरी आउँछन् बडा जुक्तिले । ताला कूचि बहुत् यतन्सित धरी संभार गर्दै गरुन् ।।८।। सासू छेउ गयी कपाल दिनदिन् कोरी र बाटी दिउन् । भोक् लाग्यो कि भनी सुध्याइ तनको षान्या तयारी गरुन् ।। सौताको रिसराग कत्ति नगरौं क्या हुन्छ तस्ले भनी । मन्मा पाप नराषि मिल्जुल गरी बोल्चाल गर्दै गरुन् ।।९।। केटाकेटी गमार छन् भने पनि झर्को नमानुन् सधंै भोका छन् कि भनी षुवाउन लगी तिन्को उदर् भर्दिउन् ।। घर् छोडि पनि यत्रतत्र नहिडुन् आलस्य छोडि दिउन् । बोल्नू नम्र भई कसैसित पनि भूmटो नबोल्न्या गरुन् ।।१०।। खानू पर्छ भनी दुना र टपरी षुट्तै रहुन् हातले । गर्नू पर्छ सबेर आरति भनी तस्को सराजां गरुन् ।।११।। चाड्बाड् आइ पुग्यो भन्या सब कुरो निर्वाह तिन्ले गरुन् । लोभी चित्त पनी बहूत नगरुन् गाल् पर्छ भंन्या बुझुन् ।। सन्ध्याकाल पर्या पछि बषतमा बत्ती जगाइ दिउन् । राती षानु पिनू सकुन् र घरको ढोका लगाऊ भनुन् ।।१२।। ताल्चा षोलि भँडारमा पनि पसी मूसा चमार्छ भनी । छोप्नु छाप्नु गरुन् र सासुसित गै सेवा चरण्मा गरुन् ।। सासूछेउ विदा हुउन् र पति छन् आफ्ना जजस्का जहाँ । जाउन् पान सुपारि तिन्कन दिई हुक्का समाती रहुन् ।।१३।। हुक्का षाइ सक्यापछी चरणमा जाउन् र सेवा गरुन् । कोही दुःख पुकार गर्नुछ भन्या कर् जोरि विन्ती गरुन् ।। मद्र्दन् गर्नु पर्या पती चरणमा संझुन् र गर्दै गरुन् । आफ्ना शील स्वभावले पुरुषका मन् पर्न दिन् दिन् सकुन् ।।१४।। आँषाले पतिका नजर कन बुझुन् निद्रा पर्यो कि भनि । ढोका बन्द गरुन् र धैर्य मनले जाइ पलङ्मा चढुन् ।। यस् रित्ले गृहकृत्य गर्न सकन्या जस्का बुहारी हउन् । यो सन्सारमहाँ बडो यश धरी बैकुण्ठ धांमा पुगुन् ।। बाबाको महतारिको र ससुरा सासूहरूको पनि । तत्पर बेस कृपा गरुन् र घरमा कैल्हे नछोडि बसुन् ।। नेपाली साहित्यको इतिहासमा विभिन्न दृष्टिकोणले भानुभक्तलाई अध्ययन गरिएको छ । नेपाली साहित्यमा भानुको कति देन छ, त्यसको परख गर्ने अधिकार प्रत्येक नेपालीलाई छ । भानुभक्तका विषयमा नचाहिँदो खोचे थापेर विवाद झिकियो भने नेपाली साहित्यमा स्थिरता आउँदैन । साहित्यमा स्थिरता नै नआएपछि विश्व साहित्यका तुलनामा यो कमजोर ठहरिने छ । भानुभक्तका बारेमा स्वस्थ मूल्याङ्कन हुनु अत्यावश्यक छ । भानुभक्तले सर्वप्रथम पूर्ण महाकाव्य लेखेर नेपाली साहित्य मन्दिरमा चढाए । त्यस पवित्र कार्यले गर्दा उनले ठूलो बाजी जिते । सन्तान–दरसन्तानले पवित्र मनले युगौंसम्म स्मरण गर्नुपर्ने महान् कीर्तिस्तम्भ खडा गरे । रामायणले भानुभक्तलाई अमर बनाएको छ । भानुभक्तले श्री रामचन्द्र जस्तो मर्यादा पुरुषोत्तमलाई आफ्ना काव्यको नायक बनाए । अतः उनले प्रत्येक नेपालीलाई रामजस्तो मर्यादित, लक्ष्मण र भरत जस्तो भ्रातृभक्त तथा सीता जस्ती अग्निपरीक्ष उत्तीर्ण नारीको चरित्र पस्केर त्यस्तै बन्न सिकाए, प्रेरित गरे । यहाँका स्त्रीहलाई रामजस्तो पुत्र र सीता जस्ती पुत्री जन्माउन प्रेरणा दिए । रावण जस्तो संसार विजयी सैन्यबल भएका पराक्रमी वीरलाई पनि धैर्य र एकताको बलले गर्दा सामान्य वानर सेनाका भरमा पनि विजय गर्न सकिन्छ भन्ने सोदाहरण उद्घोष गरे । यसरी अध्ययन मनन गर्दा भानुभक्तद्वारा भाषा, मर्यादावाद, धार्मिक प्रेरणा मात्र युगले पाएन तर उनको साधनाद्वारा युग सुहाउँदो कल्याण पथ पनि पायो । भानुभक्तीय अध्यात्म रामायणले लोकप्रियता पाएको मुख्य कारण त्यसभित्र भएको मौलिकता, सरलता र लालित्य हुन् । साहित्यिक प्रतिभा र कलात्मक दृष्टिकोणले भानुभक्त अन्तर्राष्ट्रिय जातिमा रामायणको औषधि पिएर बाँचेका हुन् । यो महाकाव्य (रामायण) लाई सारा नेपालीहरू पूmल–पात, चन्दन–अक्षताले पूजा गर्दछन् । यसले नेपाली जनजीवनमा सङ्गीत, आध्यात्मिकता, भौतिक ज्ञान प्रदान गरेको छ । भानुभक्तकृत रामायण सम्पूर्ण नेपालीको मन जित्न सफल भएको छ । आज नेपालमा मात्र होइन सारा संसारमा जहाँ जहाँ नेपालीको वास छ, रामायण सिरानीमुनि भेटिन्छ । यही लोकप्रियताले भानुभक्त आदिकवि भए, अमर भए र सफल भए । यस्ता महापुरुषको जन्म शताब्दीमा एक जनाको मात्र सम्भव हुन्छ । हाम्रो राष्ट्रिय, धार्मिक, सांस्कृतिक एवं जातीय जीवनमा आदिकवि भानुभक्ताचार्यको यस्तै बहुविध व्यक्तित्व मौलाएको छ । इति । बृहत् समालोचना । सं. शिव प्रधानसाझा समालोचना सं. कृष्णचन्द्रसिंह प्रधाननेपाली भाषा र साहित्य ले. प्रा. बालकृष्ण पोखरेल भानुभक्त आचार्य (१८७१–१९२५) नेपाली कविता इतिहासका चर्चित व्यक्ति हुन् । उनको आगमन पूर्वका कविताका तुलनामा उनको कविता सिर्जना धेरै सरल र स्वाभाविक रूपमा प्रस्तुत भएको पाइन्छ । आचार्यको प्रारम्भिक शिक्षा घरमै प्राप्त भएको देखिन्छ । साहित्य, व्याकरण, ज्योतिष जस्ता विषयहरूको अध्ययनले पूर्णता पायो । तत्कालीन शिक्षा आर्जनको मूल उद्देश्य नै पुराण वाचन र टिप, चिना बनाउन सक्ने हुनु थियो । उनी बारै वर्षको उमेरदेखि ज्योतिषको मर्म बुझ्ने भएका हुनाले तीक्ष्ण स्वभावका मेधावी व्यक्तिका रूपमा परिचित भए । भानुभक्तलाई बाइस वर्षको उमेरमा जीवनमा केही गर्नुपर्छ भत्रे प्रेरणा घाँसीबाट प्राप्त भएको बुझिन्छ । घाँसीले सम्पत्तिको न्यून आर्जनबाट पनि बचत गरी कुवा खनाएर कालान्तरसम्म कीर्ति राख्न खोजेको बुझेपछि भानुभक्त जीवनमा केही नयाँ काम गर्नुपर्छ भत्रे प्रेरणा जागेर नै रामायणको नेपालीमा अनुवाद गर्न लागे । रामायणको बालकाण्ड, अयोध्याकाण्ड, किष्किन्धाकाण्ड, सुन्दरकाण्ड, युद्ध तथा उत्तरकाण्ड आदि काण्डहरूको अनुवाद एघार वर्ष अवधिमा पुरा भयो । उनले रामायणको अनुवादपछि भक्तमाला, प्रश्नोत्तरमाला, वधूशिक्षा, रामगीता र फुटकर कविता आदिको रचना गरेको देखिन्छ । यिनै कविताका आधारमा भानुभक्त आचार्यका प्राप्तिहरूलाई नियाल्ने प्रयास गरिएको छ । भानुभक्त आचार्यको लेखनी मूलतः आध्यात्मिक पक्षतर्फ केन्द्रित रहेको छ । उनले ईश्वरीय भक्ति प्राप्ति हेतु रामायणको अनुवाद गरेको देखिन्छ । कलियुग पृथ्वीमा प्रवेश गरे पश्चात् धार्मिक मूल्य–मान्यता समाप्त भएर मानिसमा जाति धर्म समाप्त भई भ्रष्ट प्रवृत्तिको विकास भएका अवस्थामा रामायणबाट मात्र पाप समाप्त भएर लोकहित हुने प्रसङ्गको वर्णन गरिएको छ । रामायणको पूजा, पाठ गर्नाले मानिस पाप मुक्त भई भवसागरबाट मोक्ष हुने मान्यताको चर्चा रहेको पाइन्छ । भानुभक्तले रामायणको अनुवाद गर्ने मूल उद्देश्य नेपाली जनमानसमा मर्यादा पुरुषोत्तम रामको गुण गायन गर्नु हो । नेपालीको धार्मिक संस्कार र भक्तिभावनामा निहित रामचरित्रलाई प्रस्तुत गर्ने भानुभक्त प्रथम जातीय कवि हुन् (रिसालः २०४५ः ३६) । पद्यका माध्यमबाट अनुवाद गरी भक्ति भाव जाग्रत गराइएको छ । यहाँ रामायणको महŒव यसरी वर्णन गरिएको छ ः– संसार पार् तर्नलाइ सबकन सजिलो साँघु झै भै रह्याको । जानी यसलाइ जो ता जनहरू बहुतै प्रेमले पाठ गर्छन् । रामायणको अध्ययन, चिन्तनले इह लोकबाट पार तर्ने सेतुको काम गर्दछ । यस्तो ग्रन्थको अध्ययनद्वारा सुख भोग गर्दै व्यक्ति मोक्ष हुने विश्वास गरिएबाट भानुभक्तमा आध्यात्मिक कवि–व्यक्तित्व रहेको स्पष्ट हुन्छ । जुन तŒव वा व्यक्तिद्वारा ब्रह्माण्डको सृष्टि भयो त्यसैबाट विकास र विनाश पनि हुन्छ । भानुभक्तीय रामायणले नेपाली जनमानसमा जुन प्रभाव पा¥यो त्यसको बहुआयामिक महŒवलाई विर्सन सकिन्न । जनताले रामायणद्वारा आस्थाका केन्द्र रामलाई पाए । रामायणले नेपालभित्र मात्र नभई बाहिरका नेपालीहरूलाई पनि भाषिक एकताको सूत्रमा उनेको छ । आचार्यले प्रयोग गरेका छन्दमा नेपाली हृदयको भाका गाँसिएको हुन्छ । उनको रामायणका साथै अन्य रचनामा व्यक्त भाव, विचारले नेपाली मनोभावना पोखेको हुन्छ (पराजुलीः २०५६ः ११०) । यहाँ स्रष्टाको यो सुन्दर रचना अनित्य रहेकाले त्यसदेखि अलग रहेको अदृश्य संसार नै शाश्वत सत्य रहेको हुँदा त्यसै सत्ता र शक्तिको चिन्तन गर्नु नै मुख्य कर्म हो भन्ने आध्यात्मिक दर्शन प्रस्तुत भएको पाइन्छ । भानुभक्त आचार्यले भक्तमाला लघु काव्यमा आध्यात्मिक चिन्तन प्रस्तुत गरेका छन् । यहाँको म पात्र (स्वयं कवि) ले पृथ्वीमा जन्म लिएपछि सांसारिक विषय परित्याग गरी सीतारामको भजन गर्ने बचनबद्धता प्रकट गरेको छ । कवि मानिसले सांसारिक मोहमा डुबेर ईश्वर स्तुति गर्न भुलेको देख्दछन् । उनले सीतारामको नित्यनिरन्तर स्मरण गर्ने प्रतिज्ञा गरेका छन् । जीवनमा ईश्वरको वास्ता नगर्नु र मृत्युपछि यमराजसँग प्रार्थना गर्नुमा कुनै अर्थ हुंदैन भन्ने धारणा प्रस्तुत छ । बाल्यकाल खेल्दै व्यतीत हुने, यौवन मोहमा र बृद्धावस्था वेवास्ता गर्दै व्यक्ति सधैं भक्ति मार्गबाट अलग हुन सक्छ । जीवन सधैं सुखमा रमाउँदै गरे पनि मृत्युपछि यमलोक पुग्दा मात्र पश्चाताप गर्नु राम्रो होइन । बेलैमा ईश्वर भक्ति गरे मात्र देहको सार्थकता रहन सक्ने धारणा व्यक्त भएको छ । विषयभोगमै लिप्त रही ईश्वर भक्तिबाट विमुख भएर नारकीय यातना भोग्नुभन्दा समय छँदै आध्यात्मिक मार्गमा लाग्न सक्नुपर्छ भनिएको छ । मानव जीवन सुखसयलका लागि मात्र होइन । उसले नैतिक गोरेटोमा लागेर मनलाई हरि गायनमा लगाउन सक्नुपर्छ । मानव देह प्राप्त गर्न धेरै कठिन छ । यसलाई ब्रह्मचरणको ध्यानमा केन्द्रित गराए मात्र आत्माले मुक्ति पाउँछ । घडी, दिन, पक्ष, मास, ऋतु, अयन गर्दै अघि बढ्ने समयले मानव आयु क्षीण गराइरहेको हुन्छ । त्यसलाई मनन गर्दा मात्र सत्मार्गमा लाग्न सकिने कविको विचार रहेको छ । संसारमा धन–संपत्ति सञ्चय गर्ने कैयौं ठुलाबडा शासकहरूको जीवन अजरामर हुन सकेको छैन । आपूmलाई वीर ठान्ने पुरुषहरू पनि कालका मुखमा पर्दछन् । भौतिक उन्नति गर्ने व्यक्तिभन्दा अज्ञानमै भए पनि ईश्वर स्मरण गर्नेहरू नै भवसागर तर्न सफल भएका छन् । अजामिल जस्ता पातकीलाई पनि भगवानले कृपा गरेका छन् भन्ने कविको विचार प्रस्तुत छ । उनको भौतिक उन्नतिमा भन्दा आध्यात्मिक उन्नतिमा लाग्नु पर्छ भन्ने मुख्य सार रहेको छ । मनुष्य योनीमा यदि हरि भज्यो ता जन त¥यो अवश्यै फन्दामा हरिकन नभज्न्या पछि प¥यो । भक्तमाला श्लो.९, संसारमा दैवी माया बलवान भएको बुझेर हरिशरणमा मन लगाउँदा ईश्वरीय कृपादृष्टि प्राप्त हुन्छ भन्ने धारणा म पात्रद्वारा व्यक्त गरिएको छ । यो पद्य बाइस श्लोकमा संरचित लघुकाव्य हो । यो शिखरिणी छन्दमा रचिएको छ । यहाँ भानुभक्तले आध्यात्मिक विषयलाई सरल रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् भानुभक्त आचार्यले रामायण, वधूशिक्षा, प्रश्नोत्तर आदिका माध्यमबाट नैतिक सन्देश दिएका छन् । रामायणभित्रका प्रायः सबै काण्डमा नीति, आचरणको व्याख्या गरिएको छ । कौशल्या र दशरथले सन्तान प्राप्तिका निम्ति ईश्वर भक्ति गरेपछि खुसी भएर म तिमीहरूको सन्तान हुँला भनी भगवानले दिएको वचन पूरा गर्न रामको जन्म भएको देखिन्छ । यहाँ रामले वशिष्ठ गुरु र माता–पिताको वचनलाई पूर्ण पालन गरेका छन् । उनी मान्य जन र शास्त्रीय वचन पालना गर्ने नैतिक आचरण भएका व्यक्ति हुन् । उनले बाल्यावस्थादेखि पछिसम्म सधैं नीतिसम्मत व्यवहार देखाएका छन् । भानुभक्तीय रामायणमा राम आदर्श र नैतिक चरित्र भएका पात्र हुन् । नैतिक आचरण गर्ने आदर्श राजकुमार, आदर्श शिष्य, आदर्श पुत्र, आदर्श पति, मर्यादा पुरुषोत्तम राम, ईश्वरीय शक्तिप्राप्त व्यक्तिका रूपमा चिनिन्छन् । रामको चरित्र मान्य जनले भनेका मात्र नभई सबैको अनुनयलाई स्वीकार गर्ने व्यक्ति हुन् । कैकेयीले रामलाई वनबास र भरतलाई राज्य दिनुपर्छ भनी दशरथसँग वरदान मागेपछि असमञ्जसमा परेका दशरथलाई अप्ठ्यारोमा नपार्न आपूm वनबास जान तयार भएका छन् । उनी चौध वर्षसम्म वनमा बसेर मान्य जनको आज्ञा, नैतिक आचरण पालना गर्ने व्यक्ति हुन् । त्यसैगरी सीता र लक्ष्मणको चरित्र पनि नैतिकतायुक्त छ । सीता कर्तव्य परायण नारी भएकी हुँदा रामसँगै वनबास गएकी छन् । उनी रावणको अपहरणमा पर्दा मृत्युवरण गर्न तयार भइन् तर मनमा नैतिकता विपरीत कुरा पनि सोचिनन् । उनले आदर्श हिन्दू नारीमा हुने पातिव्रत्य आचरण पालन गरेकी छन् । रामले लोकलज्जाबाट बच्न सीतालाई परित्याग गरेको देखिन्छ । रामायणमा लक्ष्मणका साथै भरत, हनुमान जस्ता चरित्रहरूका माध्यमबाट नैतिक सन्देश दिइएको छ । भानुभक्त आचार्यले वधूशिक्षाका माध्यमबाट नारीलाई नैतिक शिक्षा दिएका छन् । उनीहरूमा नैतिक आचरण र कर्तव्य पालन हुनुपर्छ भन्ने चिन्तन प्रस्तुत छ । भानुभक्त नारीहरूले आफ्ना पति, सासू, ससुरा, गुरु आदि मान्यजनको सेवा, सत्कार गर्नुपर्छ भनी नैतिक सन्देश दिने कवि हुन् । भानुभक्त आचार्यले रामायण रचनाका क्रममा शब्दानुवाद नभई भावानुवादलाई अँगाल्दा नेपाली संस्कृतिको झलक प्रस्तुत गरेका छन् । उनले नारीहरूमा रहने सौतेनी डाहको चित्रण गरेको देखिन्छ । कैकेयीले आफ्नो छोरालाई अयोध्याको राजा बनाउने चाहनाले छल–प्रपञ्च रचेर दशरथलाई बाध्य गराई आफ्नो मनोकाङ्क्षा पूरा गर्न खोजेको देखिन्छ । वनबास लागेका राम–सीताको अवस्था देखेर गुहका मनमा चिन्ता उत्पत्र हुन्छ । राजा हुन लागेका व्यक्तिले वनमा दुःख भोग्नु प¥यो भन्ने कुराले उनलाई सताउँछ । कोही विदा भएर जानलाग्दा घरबाट परसम्म जाने र छुटिसकेपछि पनिविदा हुने व्यक्तिलाई हेरिरहने र देखिन छाडेपछि फर्किने नेपालीे चलन रहेको देखिन्छ । रामायणमा सारथी बनेर सुमन्त्रले रामसीतालाई परसम्म पु¥याउन गएर विदा भएपछि पनि देखिंदासम्म हेरेको सङ्केत पाइन्छ । यहाँ थाहा नपाइ छोरा, बुहारी परदेश लागेको सुन्दा आमामा हुने पीडा कौशल्यामा रहेको देखिन्छ । राम वन गइसकेपछि भरतलाई राज्य गर्न वशिष्ठ गुरुले आज्ञा गर्दा आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्न रामलाई वन पठाएर आपूmले राज्य ग¥यो भनी दुर्नाम चल्ने कुराले भरत सजग बनेका छन् । इज्जतको ख्याल गर्ने मानिसहरू स्वार्थका पछि लाग्दैनन् भत्रे भरतको व्यवहारबाट देखाइएको छ । भानुभक्तले आपूm बाँचेको सामाजिक अवस्थाको चित्रण गरेका छन् । उनको रामायण लोकप्रिय बन्नमा मौलिकताको प्रभाव रहेको छ । उनले अनुवाद गर्दा मौलिकतालाई अँगाले । भानुभक्त कहीँ मूलमा भएको भाव वा कथाप्रसङ्ग टिपेर स्वतन्त्र पद्यरचना गर्द छन्, कहीँ भाव थपेर पद्यलाई श्रुतिमधुर र आकर्षक पारेका छन् । रामायणमा मौलिकपन दिनु आचार्यको निजी पक्ष हो (प्रधानः २०४८ः ४) । उनले रामायण, वधूशिक्षा र केही फुटकर कविताहरूमा समाजको चित्रण गरेका छन् । रामायणमा अयोध्याको समाज, राम वनबासका क्रममा देखिएको ऋषि समाज र लङ्काको राक्षस समाज रहेको देखिन्छ । तत्कालीन अयोध्याको समाज नेपाली समाज जस्तै रहेको सङ्केत मिल्दछ ।वैवाहिक जीवन पुत्रोत्पादनका लागि हो भन्ने मान्यता रहेको अवस्थामा दशरथ तीनवटी पत्नीबाट पुत्र लाभ हुन नसक्दा दुःखित बनेका देखिन्छन् । वशिष्ठ गुरुले यज्ञद्वारा पुत्र प्राप्ति हुने बताएपछि दशरथले पनि सोही अनुसार गर्दा सन्तान प्राप्त भए । बुहारीले सासू, ससुराको सम्मान गर्नुपर्छ भन्ने मान्यतालाई पनि देखाइएको छ । समाजमा अर्को व्यक्ति सम्मानित भएको देख्दा ईष्र्या हुन्छ । राम विवाहपछि अयोध्या फर्किरहेका अवस्थामा परशुराम आपूm सर्वश्रेष्ठ भएको घमन्ड देखाउदै क्रोधित बनेका देखिन्छन् । बालिको अन्याय, अत्याचारले वन्य समाजलाई त्रसित बनाएको छ । त्यसको अन्यायबाट सुग्रीव भागेर अलगै बसेबाट शक्तिका अगाडि निरीह व्यक्तिहरू लुकेरमात्र बाँचेका हुन्छन् भन्ने देखिन्छ । भानुभक्तले लङ्काको राक्षस समाजको चित्रण गरेका छन् । हनुमानले रावणको वगैंचा नष्ट गर्न लाग्दा रावणपुत्र इन्द्रजितले ब्रह्मपाशमा पारेर दरबारमा ल्यायो । हनुमान बाँधिएको सुनेर सारा लङ्काबासी खुसी भएको उदाहरणः– ‘बाँध्याका हनुमान देखि सहरै सम्पूर्ण खूसी भयो ।’ लङ्काको सहरीया समाजलाई हनुमानले आतङ्कित बनाएको देखिन्छ । यसरी रामायणका विविध समाजको चित्रण गरिएको छ ।भानुभक्त आचार्यले फुटकर कवितामा पनि उनले देखे, बुझेका समाजको चित्रण गरेकाछन् । काठमाडौं उपत्यकाभित्रको समाज हाँसीखुसी रहेको उल्लेख पाइन्छ । यहाँ भौतिक सुखसुविधा भोगी समाज प्रस्तुत छ ।त्यसैले मानसिक सन्तुष्ट भएको कुरा यसरी उल्लेख गरिएको छ । ‘खुसी छन् बहुतै मनमा दुनियाँ’ यस पद्यमा तत्कालीन कान्तिपुर सहरलाई स्वर्ग, भोट, लन्डन, चीनसँग तुलना गरिएको छ ।आचार्यले ब्राह्मण समाजमा छोरको व्रतबन्ध सानैमा गर्ने मान्यता रहेको उल्लेख गर्दै विदा पाउँ भनी तत्कालीन शासकसँग बिन्ती गरेका छन् । कर्मचारी तन्त्रमा ढिलासुस्ती भानुभक्तका समयमा पनि रहेको देखिन्छ । कवितामा जनताको काम आज होइन भोलि भनेर पन्छिने कर्मचारीका प्रवृत्तिको व्यङ्ग्य गरिएको छ । यसरी रामायण कालीन समाजलाई नेपाली समाज जस्तै गरी चित्रण गरिएको छ । यहाँ भानुभक्तले आफैंले देखे, भोगे जस्तै समाजको चित्रण गरेका छन् । नेपाली कविता परम्परामा भानुभक्तले सुन्दर प्रकृतिको चित्रण गरेका छन् । उनले रामायणका अरण्यकाण्डमा वन, वन्य जन्तु, नदी, तलाउ आदिको वर्णन गरेका छन् । किष्किन्धाकाण्डमा राम वर्षाकालभरि प्रवर्षण गरिएको शिखरमा रहेको गुफामा बसेका देखिन्छन् । उनी त्यहाँ फलफुल खाँदै आनन्दले बसेको प्रसङ्ग यसरीउल्लेख गरिएको छ ः– फलफुल तहिं खचित् थियो नजिकमै थियो तलाउ पनि । देख्दा मन् खुसी भो तहाँ प्रभुजिको बस्न्यै जगा हो भनी ।। पृ. ८०, रावणले सीता अपहरण गरेर लङ्का सहरको सुन्दर प्राकृतिक स्थानमा राखेको देखिन्छ । अशोक वाटिकामा सिंसपाको रुखका फेदमा सीतालाई राखिएको छ । त्यही वगंैचामा हनुमान पुगेर सीतालाई भेटेको र रावणको दरबार परिसरका वोट, वगैंचा उखेलेको प्रसङ्ग रहेको छ । भानुभक्त आचार्यले रामायणका अतिरिक्त बालाजु वर्णनका क्रममा यसरी प्राकृतिक सुन्दरताको वयान गरेका छन् ः– वरिपरि लहरामा भूmलि बस्न्या चरा छन् । मधुर वचन बोली मन् लिंदा क्या सुरा छन् ।। भानुभक्तले कवितामा बालाजु वरिपरि रहेको वन–जङ्गल र त्यहाँका पक्षीहरूको माधुर्य गुञ्जनको वर्णन गरेका छन् । उनलाई त्यस्तो प्रकृतियुक्त सुन्दर स्थान देख्दा स्वर्गीय भूमि झैं लाग्दछ । यही कविताबाटै नेपाली कविता इतिहासमा प्रकृति चित्रण गर्ने परम्पराको थालनी भएको मान्न सकिन्छ ।कवि प्राकृतिक सुन्दरतामै भावस्फुरण हुने ठान्दछन् । बालाजुमै बसेर कविता सिर्जना गर्ने चाहना प्रकट गर्दछन् । उनी पनि भौतिक सुखभन्दा प्राकृतिक सुख बढी आनन्ददायी हुने ठान्दछन् । कविताको सहज रचना अन्यत्रका तुलनामा बढी प्राकृतिक स्थलमा नै हुन सक्ने धारणा व्यक्त भएको छ । यसरी कविले कवितामा प्रकृतिको उपस्थितिलाई महŒव दिएका छन् । भानुभक्त आचार्य आफ्ना काव्य–कवितामा सरल, सहज भाषा–शैलीको प्रयोग गर्दछन् । उनी आगन्तुक शब्दलाई अँगाल्दैनन् । सामाजिक जीवनमा प्रचलित भाषालाई लयबद्ध तुल्याउने कुशल शिल्पी हुन् । उनको यो शिल्प पक्ष आकर्षक भएका कारण रामायण र अन्य कविताहरू जीवन्त बत्र पुगेका छन् । समालोचक चूडामणि रेग्मीका अनुसार भानुभक्त छन्द अनुकूल शब्द प्रयोग गर्ने कवि हुन् । उनले कवितामा तत्कालीन समाजले प्रयोग गर्ने भाषालाई अँगालेका छन् ।उनका समयमा नेपाली भाषामा व्याकरणको निर्माण भइसकेको थिएन । आचार्यले कविता–काव्य रचना गर्नु पूर्व छन्द साधना गरेका होइनन् । रामायणका पद्य रचनाक्रममा आफ्नै किसिमको लय, ढाँचालाई प्रस्तुत गरेका छन् । रमायणकै शैली भक्तमालामा पनि प्रयोग भएको छ । उनी विशिष्ट शैली प्रयोग गर्ने कविका रूपमा चिनिन्छन् (रेग्मीः २०६२ः १७) । उनले एउटै शब्दलाई पनि छन्द मिलाउन कतै ह्रस्व, कतै दीर्घ र कतै खुट्टा काटेको देखिन्छ । त्यसैले भानुभक्त भाषालाई जनजिभ्रामा भिज्ने किसिमको प्रयोग गर्दछन् । जस्तै कतै पनि र कतै पनी प्रयोग गर्दछन् । कविको यही सरलताकै कारण काव्यकृतिहरू नेपाली जनगलामा अडिएका छन् । भानुभक्त आचार्य नेपाली कविता–काव्य इतिहासमा विशिष्ट स्थान बनाएका व्यक्ति हुन् । उनको सिर्जनायात्रा घाँसीको प्रेरणाबाट आरम्भ भएको पाइन्छ । रामायणको नेपालीमा भावानुवाद गरेर आध्यात्मिक चिन्तन प्रस्तुत गरेका छन् । कविता सरल, सहज पद्यात्मक भाषामा प्रस्तुत छन् । उनले तत्कालीन सामाजिक जनजिभ्रोमा आधारित भाषामा रामायणको रचना गरेको हुँदा निकै लोकप्रियता प्राप्त गरे । शास्त्रीय छन्द लोक लयका माध्यमबाट प्रस्तुत भएको हुँदा के साक्षर, के निरक्षर सबैका गलाबाट अलापिदै आएको पाइन्छ ।भानुभक्तले रामायणको अनुवाद गरेर नेपाली समाजमा रामभक्ति धारा फैलाएर चम्काउने कार्य गरेका छन् । उनको आध्यात्मिक चिन्तन मोक्ष प्राप्त गर्नुपर्छ भन्ने धारणामा केन्द्रित छ । भानुभक्तले कविता, काव्यका माध्यमद्वारा समाजलाई नैतिक सन्देश दिएका छन् । गजाधर सोतीकी श्रीमतीले जस्तो अतिथिलाई तिरस्कार होइन, सत्कार गर्नुपर्छ भन्ने शिक्षा दिएको देखिन्छ । तारापतिका घरमा जस्तो बुहारीले सासूसँग झगडा होइन सबै मान्य जनप्रति सत्कार गर्नुपर्ने सन्देश पनि दिइएको छ । उनी नेपाली संस्कार, रीतिरिवाजलाई कवितामा प्रस्तुत गर्ने कवि हुन् । रामायण, भक्तमाला, वधूशिक्षा र फुटकरकवितामा नेपाली समाजको चित्रण गरिएको छ । प्राकृतिक सुन्दरतालाई समेत कवितामा स्थान दिएको पाइन्छ । उनी प्रकृतिको सौम्य, शान्त, रमणीय दृश्यबाट नयाँ सिर्जनाको जन्म हुन्छ भन्ने कविका रूपमा चिनिन्छन् । यसरी भानुभक्त आचार्य सरल, सहज भाषा–शैलीका कवि हुन् । उनका कविताले सिङ्गो नेपाली समाजलाई प्रभावित एवम् आकर्षित तुल्याएको छ । उनी मौलिक र स्वभाविक स्रष्टाका रूपमा परिचित छन् । आचार्य, भानुभक्त, २०५२, भानुभक्तको रामायण, चौथो सं लालितपुरः साझाप्रकाशन । पराजुली, ठाकुरप्रसाद, २०५६, नेपाली साहित्यको परिक्रमादो.सं ललितपुरः साझाप्रकाशन । प्रधान, प्रतापचन्द्र, २०४८, केही कृति केही स्मृति, दो.सं लालितपुरः साझाप्रकाशन । रिसाल, राममणि, २०४५, नेपाली काव्य र कवि, तेस्रो संं ललितपुरः साझाप्रकाशन । *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। यो त wikipediaमा हुने लेख पो भो त । साहित्यकारहरुले लेखका कृती त wikisource मा हुनुपर्ने के हो के हो ? सेतो बाघ डाईमण्ड शमशेर व्दारा लेखित राणाकालिन अबस्थाको चित्रण गरिएकोएक बहुचर्चित उपन्यास हो l *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। :Learnerktm जी तपाईँको योगदानको लागि धन्यवाद र मैले तपाईँले छोड्नु भएको सन्देश पनि देखेँ निम्न लिखित कुराहरू तपाईँमा अवगत गराउने अनुमती चाहन्छु # तपाईँले भन्नु भएको सही हो तर यी सबै रहेका कुरालाई नेपाली विकिस्रोतको परियोजना भएको खण्डमा अवश्य पनि सार्नु पर्ने छ # यो विकिपुस्तक नेपाली भाषाको परियोजना भएको कारणले कृपया तपाईँका अद्भुत योगदानहरू नेपालीमा मात्र राखिदिनु होला । *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। जीव विज्ञान पृथ्वीमा रहेका सम्पुर्ण जीवत प्राणीहरुको अध्ययन गर्ने विज्ञान हो । यश विषयमा हाल निम्न पुस्तकहरु छन् । *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Hoo MergeAccount Test~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Aaniyo~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Aks~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई AnThRaX Ru~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Anjan~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Bijay~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Bindu~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Bulban~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Dinesh~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Expophen~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Dolraj~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Gdtuj,;kmhr~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Fiuyhfkurty~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Hgkjmjghv~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Hira~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई KamalSubedi~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Jefferson~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Laxman~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Llull~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई MediaWiki default~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई MediaWiki spam cleanup~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Mnvbbvzgfjh~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Madhav~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Neps~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Pathik~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Phennphe~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Pigmey~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Pisuar~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Prabhat~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Prakash~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Qerup~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Rajesh~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Ramit~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Superman8~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Ranjana~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Tarka~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Tehut~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Tekraj~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Woombata~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई WakkaGuide~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) तपाईको खाताको नाम परिवर्तन हुनेछ दुर्भाग्यवश, अर्को खातासँग जुध्न गएको तपाइको खातालाई पनि subst: PAGENAME भनिन्छ । तपाईहरू दुवै जनाले भविष्यमा विकिमीडियाको विकीहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने कुरामा ढुक्क बनाउन हामीले तपाईको खातालाई Yashraj~newikibooksमा नाम परिवर्तन गरिदिनेछौं । तपाईहरू सबै जनाको खाताहरूको नाम परिवर्तन अप्रिल २०१५ मा एक साथ गरिनेछ । असुविधाको लागि क्षमा प्रार्थी छौं । ०४:४१, १७ अप्रिल २०१५ (युटिसी(UTC)) *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। मगर भाषा सिक्नका लागि यो पुस्तक तयार गरिदैँ छ । तपाईंलाई हार्दिक स्वागत संस्कृत भाषा शिक्षणमा यहाँलाइ स्वागत छ । *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। *विकिपुस्तकमा कसरी सम्पादन गर्ने भन्ने बारेमा सहयोग पृष्ठ हेर्नु होला। *विकिपुस्तक सम्बन्धी कुनै गुनासो अथवा सुझावको लागि समाजिक पोर्टल पृष्ठ सम्पादन गरेर आफुले चाहेका कुराहरु लेख्नु होला। *यदी तपाईँलाई कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नुहोला र आफ्नो समस्या दर्शाउनु होला कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताई दिने छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाव पृष्ठमा आफ्नो जिज्ञासा राख्नु होला तर वार्तालाव पृष्ठमा लेखी सकेपछि चारवटा वक्रहरु दिएर सहि गर्न भने नभुल्नु होला यसले तपाईको नाम र मिति स्वत: लेखि दिन्छ। विकिपुस्तकमा यहाँलाई फेरि पनि स्वागत छ। बिभक्तिहरु नाम शब्दसंग जोडिएर आउने अक्षरहरु हुन् । यिनीहरु नाम शब्दहरुका पछाडी गाँसिएर आउने पुछ्रे अक्षरहरु हुन् । जस्तै रामको घर नवलपरासी जिल्लाको कावासोती भन्ने ठाँऊमा छ । दिइएको उदाहरणमा कर्ता 'राम' नाम शब्दसंग अन्त्यमा जोडिएर आएको अक्षर 'को' बिभक्ति हो । यो पुस्तक कीट सम्बनधि जानकारि लिन इच्छुकहरुलाई स्वागत गर्दछ । नेपाली विकिपुस्तकमा रहेपनि यस पुस्तकका पाठहरू भने अंग्रेजीमा नै रहेका छन्; आगामी दिनहरूमा पुस्तकका पृष्ठहरुमा नेपाली शब्दहरु पनि मिलाउन सकियोस् भन्नाले यसो गरिएको छ । पुस्तकलाई सम्पादन गर्न सबैलाई स्वागत छ तर अनावश्यक वा अनपयुक्त सम्पादनहरु भने नगरिदिनुहोला । सुझाव र सल्लाह वार्ता पृष्ठमा राख्न सकिनेछ । धृतराष्ट्रले सोधे— हे सञ्जय, धर्मक्षेत्ररुपी कुरुक्षेत्रमा युद्धका इच्छाले जम्मा भएका मेरा छोराहरु र पाण्डुका छोराहरुले के गरे ?१। सञ्जयले भने— राजा दुर्याेधनले त्यसबेला व्यूहाकारमा सजाएको पाण्डव सेनालाई देखेर आचार्य द्रोणको नजीकमा पुगेर यसो भने–।।२।। हेर्नुहोस् आचार्य, तपाईंको ज्यादै बाठो शिष्य राजा द्रुपदको छोरो धृष्टद्युम्नले पाण्डवको सैन्यलाई व्यूहाकारमा सजाएको छ । यहा“ (पाण्डवको सेनामा) भीमसेन र अर्जुन बराबरका ठूला धनुर्धारी वीरहरु छन््— युयुधान, विराट, महारथी—द्रुपद– पराक्रमी—युधामन्यु, बलशाली—उत्तमौजा, सुभद्रापुत्र अभिमन्यु, र द्रौपदीका पांच छोरा यी सवका सब महारथी हुन् ।।३–६।। तर हे आचार्य, हामीहरुतर्फका पनि मुख्य मुख्य योद्धाहरुलाई हेर्नुहोस् । तपाईंको जानकारीका लागि तिनीहरुको नाम भन्दछु । पाचार्य, अश्वत्थामा, विकर्ण तथा भूरिश्रवा यी हाम्रो पक्षका मुख्य मुख्य योद्धाहरु हुन् । यी बाहेक अरु पनि अनेक वीरहरु छन् ती सबै मेरो निम्ति ज्यान हत्केलामा राखेर युद्ध गर्दैछन् । र अनेक शस्त्रास्त्रले सुसज्जित तथा युद्धकलामा दक्ष छन् ।।७–९।। भीष्मद्वारा रक्षित हाम्रो सेना अपर्याप्त छ तर भीमसेनद्वारा रक्षित उताको त्यो सेना पर्याप्त छ ।।१०।। तपाईंहरु सबैले युद्धका सबै अयन (मोर्चा) हरुमा आआफ्नो भागमा रहेर सबैतिरबाट भीष्मजीको नै रक्षा गर्नुहोस् । अनि, प्रतापशाली कुरुकुल वृद्ध भीष्मजीले दुर्योधनलाई खुशी गराउन उच्चस्वरले गर्जेर शंख बजाउनु भयो । भीष्मजीले यसरी शंखध्वनि गरेपछि कौरव सैन्यमा शंख, नगरा, ढोल,मृदंग, नर्सिङ्गा आदि युद्धका सबै बाजाहरु सहसा बजे जसले डरलाग्दो आवाज भयो ।।११–१३।। कौरव सैन्यमा रणभेरी बजेपछि सेतो घोडाले युक्त रथमा बसेर श्रीकृष्ण र अर्जुन दुवैले उच्चस्वरले दिव्य शंखहरु बजाए । हृषीकेश (श्रीकृष्ण) ले पाञ्चजन्य, अर्जुनले देवदत्त, उग्रकर्म गर्ने भीमसेनले पौण्ड्र नामक महाशंख बजाए । कुन्तीपुत्र राजा युधिष्ठिरले अनन्तविजय, नकुलले सुघोष र सहदेवले मणिपुष्पक नाम गरेको शंख बजाए । पाण्डवहरुको शंखध्वनिले आकाश, पृथ्वी सबै गुञ्जायमान भयो । यस आवाजले धृतराष्ट्रका सन्तानहरुको हृदय विदीर्ण भयो ।।१४–१९।। उसको भलो चाहनेहरु जो जो यहा“ आएका छन् । ती सबै लडाकु वीरहरुलाई मैले राम्ररी हेर्छु ।।२१–२३।। सञ्जयले भने— हे भारत, अर्जुनले यस्तो भनेपछि श्रीकृष्णले दुवै सेनाको माझमा उत्तम रथलाई अड्याएर भीष्म, द्रोण तथा सबै राजाहरुका अगाडि यस्तो भन्नु भयो— हे पार्थ, जम्मा भएका यी कौरवहरुलाई हेर ।।२४–२५।। (श्रीकृष्णले यस्तो भनेपछि) अर्जुनले दुवै सेनामा उभिएका (भूरिश्रवादि) काकाहरु भीष्म—सोमदत्तादि) हजुरबाबाहरु द्रोण–कृपादि) आचार्यवर्ग शल्य—शकुनि आदि) मामाहरु दुर्याेधनादि) भाइहरु लक्ष्मणादि) पुत्रहरु र नातिहरु अश्वत्थामा—जयद्रथादि) सहपाठी साथीहरु द्रुपदादि) ससुुराहरु तथा (कृतवर्मा—भगदत्तादि) मित्रहरुलाई देखे । एवं प्रकार दुवै सेनामा खडा भएका आफ्ना ती बन्धुवर्गलाई देखेर अर्जुनलाई साह्रै करुणा लाग्यो र दुःखित भएर यो कुरा भने– ।।२६,२७।। अर्जुनले भने– हे कृष्ण, युद्ध गर्ने इच्छाले अगाडि उभिएका आफन्तीहरु देखेर मेरो अंग शिथिल हुन्छन् । मुख सुक्छ । शरीर जिरिङ्ग गराउ“छ । शरीर थर्थर कामिरहेको छ । छाला भत्भती पोल्छ । राम्ररी अडिन सकिरहेको छैन । मन पनि अत्यन्त अस्थिर र भ्रमपूर्ण भइरहेको छ ।।२८–३०।। हे केशव, साइतहरु पनि उल्टा देख्दछु । यस कारणले पनि युद्धमा आफ्ना बन्धुवर्गलाई हत्या गरेर म कल्याण देख्दिन ।।३१।। (अर्जुनको मोह र त्यसबाट उत्पन्न विषाद) हे भगवान्, यिनीहरु मलाई मार्दछन् भने पनि मारुन्, तर म पृथ्वीको त के कुरा तीनलोक अर्थात् स्वर्ग, मत्र्य, र पातालको रजाई मिल्छ भने पनि मार्न चाहन्न“ । हे जनार्दन, कौरवहरुलाई मारेर हामीलाई के आनन्द होला यी अत्याचारीहरुलाई मारेर हामीलाई त केवल पाप मात्र लाग्ला । त्यस कारण, आफ्ना बन्धु धृतराष्ट्रका सन्तान मार्नु उचित छैन । किनभने हे माधव, आत्मीयजनलाई नै मारे पछि हामी कसरी सुखी हुन्छौं यद्यपि उनीहरुको आ“खा लोभले टालिदिएको छ र उनीहरुले कुलनाश र मित्र द्रोहको पाप देखिरहेका छैनन् । तर हामीले यो सबै जानी जानी यस पापबाट मुक्त हुने प्रयास गर्नु पर्दैन अर्थात् पर्छ ।।३२–३८।। कुल नाश भएपछि सनातन कुलधर्म नाश हुन्छन् । अर्थात् समग्र कुल अधर्मले ग्रसित हुन्छ । कुलमा अधर्म फैलिएपछि कुलीन स्त्रीहरु पनि दूषित हुन जान्छन् । अनि स्त्री दूषित भए पछि संकर सन्तानहरु उत्पन्न हुन्छन् । कुलघातीको कुलमा उत्पन्न भएको वर्णसंकर केवल नरकको हेतु हुन्छ । यिनका पितृहरु श्राद्ध तर्पण क्रिया लुप्त भएर नरकमा खस्दछन् । वर्ण संकर बनाउने कुलघातीका यी दोषहरुले जातिधर्म र परम्परादेखि चलिआएका कुलधर्म पनि नाश हुन्छन् । हे जनार्दन, कुलधर्म नाश भएका मनुष्यहरुको धेरै कालसम्म नरकमा बास हुन्छ भन्ने कुरा (गुरु पूर्वजहरुका मुखबाट) हामीले सुनेका छौं । अहो, कति दुख लाग्ने कुरा हो । राज्यसुखका लोभले आफ्नै परिवारलाई मार्न तत्पर भएका हामीले कस्तो ठूलो अपराध गर्न थालेका रहेछौं । (युद्ध त प्रारम्भ भयो, अब केवल तिमीमाथि शस्त्र प्रहार हुन मात्रै बा“की छ, अब तिमी के गर्छौ यसको जवाफ अर्जुनले दिन्छन्–) यदि हातमा शस्त्र लिएका कौरवहरुले प्रतिकार शून्य, निःशस्त्र मलाई युद्धमा मारे भने त्यो मार्नु मेरो निम्ति सारै असल हुनेछ ।।३८–४६।। सञ्जयले भने— अर्जुनले युद्धका बीचमा यस्तो भनेर अस्त्र शस्त्र विसर्जन गरे अनि शोकले खिन्न मानसिकतासाथ रथका पछाडि बसे ।।४७।। यस्ता प्रकारले श्रीमद्भागवद्गीता रुपी उपनिषद्मा ब्रह्मविद्या अन्तर्गतको योगशास्त्रमा श्रीकृष्ण–अर्जुन संवाद अन्तर्गतको अर्जुनविषाद योग नाम गरेको पहिलो अध्याय समाप्त भयो । प्रयोग भएका लेखहरु यश श्रेणीमा समावेस छन् । वि:शीघ्र मेट्नुपर्ने आधार uc criterion शीमे uc criterion हेर्नुहोस् । buttonlabel= आफ्नो विचार राख्न यहाँ थिच्नुहोस् एकपटक यो सूचना राखिसकेपछि यदि यो लेख अनुपयुक्त छ वा निश्चित रूपमा चाँडै मेटाउनु पर्ने पृष्ठको मापदण्डमा पर्न आउँछ भने कुनै पनि समयमा प्रबन्धक वा प्रशासकद्वारा यो पृष्ठ मेटाउन सकिनेछ । | १, सेप्टेम्बर १५, भदौ | २, सेप्टेम्बर १६, भदौ | ३, सेप्टेम्बर १७, भदौ | ४, सेप्टेम्बर १८, भदौ | ५, सेप्टेम्बर १९, भदौ | ६, सेप्टेम्बर २०, भदौ | ७, सेप्टेम्बर २१, भदौ | ८, सेप्टेम्बर २२, भदौ | ९, सेप्टेम्बर २३, भदौ | १०, सेप्टेम्बर २४, भदौ | ११, सेप्टेम्बर २५, भदौ | १२, सेप्टेम्बर २६, भदौ | १३, सेप्टेम्बर २७, भदौ | १४, सेप्टेम्बर २८, भदौ | १५, सेप्टेम्बर २९, भदौ | १६, सेप्टेम्बर ३०, भदौ | १७, सेप्टेम्बर ३१, भदौ | १८, सेप्टेम्बर १, असोज | १९, सेप्टेम्बर २, असोज | २०, सेप्टेम्बर ३, असोज | २१, सेप्टेम्बर ४, असोज | २२, सेप्टेम्बर ५, असोज | २३, सेप्टेम्बर ६, असोज | २४, सेप्टेम्बर ७, असोज | २५, सेप्टेम्बर ८, असोज | २६, सेप्टेम्बर ९, असोज | २७, सेप्टेम्बर १०, असोज | २८, सेप्टेम्बर ११, असोज | २९, सेप्टेम्बर १२, असोज | ३०, सेप्टेम्बर १३, असोज | ३१, सेप्टेम्बर १४, असोज | १, अक्टोबर १५, असोज | २, अक्टोबर १६, असोज | ३, अक्टोबर १७, असोज | ४, अक्टोबर १८, असोज | ५, अक्टोबर १९, असोज | ६, अक्टोबर २०, असोज | ७, अक्टोबर २१, असोज | ८, अक्टोबर २२, असोज | ९, अक्टोबर २३, असोज | १०, अक्टोबर २४, असोज | ११, अक्टोबर २५, असोज | १२, अक्टोबर २६, असोज | १३, अक्टोबर २७, असोज | १४, अक्टोबर २८, असोज | १५, अक्टोबर २९, असोज | १६, अक्टोबर ३०, असोज | १७, अक्टोबर १, कार्तिक | १८, अक्टोबर १, कार्तिक | १९, अक्टोबर २, कार्तिक | २०, अक्टोबर ३, कार्तिक | २१, अक्टोबर ४, कार्तिक | २२, अक्टोबर ५, कार्तिक | २३, अक्टोबर ६, कार्तिक | २४, अक्टोबर ७, कार्तिक | २५, अक्टोबर ८, कार्तिक | २६, अक्टोबर ९, कार्तिक | २७, अक्टोबर १०, कार्तिक | २८, अक्टोबर ११, कार्तिक | २९, अक्टोबर १२, कार्तिक | ३०, अक्टोबर १३, कार्तिक | ३१, अक्टोबर १४, कार्तिक | १, नोभेम्बर १५, कार्तिक | २, नोभेम्बर १६, कार्तिक | ३, नोभेम्बर १७, कार्तिक | ४, नोभेम्बर १८, कार्तिक | ५, नोभेम्बर १९, कार्तिक | ६, नोभेम्बर २०, कार्तिक | ८, नोभेम्बर २२, कार्तिक | १०, नोभेम्बर २४, कार्तिक | ११, नोभेम्बर २५, कार्तिक | १२, नोभेम्बर २६, कार्तिक | १५, नोभेम्बर २९, कार्तिक | १६, नोभेम्बर ३०, कार्तिक | १७, नोभेम्बर १, मंसिर | १८, नोभेम्बर २, मंसिर | १९, नोभेम्बर ३, मंसिर | २०, नोभेम्बर ४, मंसिर | २१, नोभेम्बर ५, मंसिर | २२, नोभेम्बर ६, मंसिर | २३, नोभेम्बर ७, मंसिर | २४, नोभेम्बर ८, मंसिर | २५, नोभेम्बर ९, मंसिर | २६, नोभेम्बर १०, मंसिर | २७, नोभेम्बर ११, मंसिर | २८, नोभेम्बर १२, मंसिर | २९, नोभेम्बर १३, मंसिर | ३०, नोभेम्बर १४, मंसिर | ६, डिसेम्बर २०, मंसिर | ११, डिसेम्बर २५, मंसिर | १३, डिसेम्बर २७, मंसिर | १५, डिसेम्बर २९, मंसिर | १६, डिसेम्बर १, पौष | १७, डिसेम्बर २, पौष | १८, डिसेम्बर ३, पौष | १९, डिसेम्बर ४, पौष | २०, डिसेम्बर ५, पौष | २१, डिसेम्बर ६, पौष | २२, डिसेम्बर ७, पौष | २३, डिसेम्बर ८, पौष | २४, डिसेम्बर ९, पौष | २५, डिसेम्बर १०, पौष | २६, डिसेम्बर ११, पौष | २७, डिसेम्बर १२, पौष | २८, डिसेम्बर १३, पौष | २९, डिसेम्बर १४, पौष | ३०, डिसेम्बर १५, पौष | ३१, डिसेम्बर १६, पौष | १, जनवरी १७, पौष | २, जनवरी १८, पौष | ४, जनवरी २०, पौष | २०, जनवरी ६, माघ | १, फेब्रुअरी १८, माघ | २, फेब्रुअरी १९, माघ | ३, फेब्रुअरी २०, माघ | ४, फेब्रुअरी २१, माघ | ५, फेब्रुअरी २२, माघ | ६, फेब्रुअरी २३, माघ | ७, फेब्रुअरी २४, माघ | ८, फेब्रुअरी २५, माघ | ९, फेब्रुअरी २६, माघ | १०, फेब्रुअरी २७, माघ | ११, फेब्रुअरी २८, माघ | १२, फेब्रुअरी २९, माघ | २०, फेब्रुअरी ८, फाल्गुण | १३ मार्च ०१ चैत्र | १९ मार्च ०७ चैत्र | २७ मार्च १५ चैत्र | ३० मार्च १८ चैत्र | १ अप्रिल १९ चैत्र | २ अप्रिल २० चैत्र | ३ अप्रिल २१ चैत्र | ४ अप्रिल २२ चैत्र | ५ अप्रिल २३ चैत्र | ६ अप्रिल २४ चैत्र | ७ अप्रिल २५ चैत्र | ८ अप्रिल २६ चैत्र | ९ अप्रिल २७ चैत्र | १० अप्रिल २८ चैत्र | ११ अप्रिल २९ चैत्र | १२ अप्रिल ३० चैत्र अष्टाध्यायी पाणिनि द्वारा विरचित एक व्याकरणको सूत्रमाला हो । ठुटो}} गीता भाष्य रामानुजाचार्य द्वारा श्रीमद्भगवद्गीता मा गरिएको एक व्याख्यात्मक ग्रन्थ हो । "छंदस" वेदको अर्को नाम हो। वर्णहरू रमात्राहरूको गेय व्यवस्थालाई छन्द भनिन्छ। यहि अर्थमा पद्य शब्दको प्रयोग पनि गरिन्छ। भाषामा शब्द र शब्दहरूमा वर्ण र स्वर रहन्छ। निश्चित विधानबाट सुव्यवस्थित गर्दा छन्दको नाम दिइन्छ। छन्द भनेको ध्वनिहरूको समष्टि हो। सानो सानो अथवा सानो ठुलो ध्वनिहरू जब एउटा व्यवस्थामा सामंजस्य प्राप्त गर्दछ तब यस्तोलाई शास्त्रीय नाम छन्द दिइन्छ। जबमात्रा अथवा वर्णहरूको संख्या, विराम, गति, लय तथा तुक आदि हरको नियम सँग युक्त कुनै रचना हुन्छ, यस्तोलाई छन्द अथवा पद्य भनिन्छ। यसैलाई वृत्त पनि भनिन्छ। छन्दस् शब्द 'छद' धातु बाट बनिएको छ। यस्को धातुगत व्युत्पत्तिमूलक अर्थ हुन्छ जो आफ्नो इक्षाले चल्छ'। अत: छन्द शब्दको मूलमा गतिको भाव हुन्छ। यस प्रकार, छन्दको परिभाषा 'जब वर्णहरू यामात्राहरूको नियमित संख्याको विन्यासबाट यदि आह्लाद पैदा हुन्छ, तब यस्तोलाई छंद भनिन्छ'। छन्दको सर्वप्रथम उल्लेख ऋग्वेद]]मा गरिएको छ। यदी गद्य]]को नियम व्याकरण हो भने पद्य]]को नियम छंद शास्त्र हो। = छन्दमामात्राको गिनती गणको प्रकार र गणना = :अंत अं २) र 'त १)मात्रा ३मात्रा :रास्ता रा २ आधि 'स ० र 'ता २ ४मात्रा। परंतु यदि 'रास्ता' लाई 'रासता' बोले वा लेखे, तब बीचको 'स १)मात्रा ५मात्रा। छन्दमा गणको प्रकार र गणना #'य'गण यमा ता लघु गुरू गुरू १ २ २ *'ल'को मतलब लघु यानि १मात्रा *'गा'को मतलब गुरू यानि २मात्रा ==मात्रा र वर्णको आधारमा छन्दको विभाजन== छन्दहरूको विभाजनमात्राहरूको र वर्णहरूको चरण-भेद-सम्बन्धि विभिन्न संख्याहरूमा आधारित हुन्छ। ==स्वतंत्र वा मिश्रितको आधारमा छन्दको विभाजन== ==वैदिक र लौकिक छन्द विभाजन== पिङ्गलले विभिन्न छन्दका बारेमा बताए। यी छन्द तीन थरी छन् वार्णिक छन्द छन्दमा वर्ण]]हरूको संख्या र, लघु र दीर्घको क्रमहरू निश्चित हुन्छ। गणको सम्बन्ध वार्णिक छन्दसँग हुन्छ। मात्रिक छन्‍द मात्रिक छन्दमामात्राहरूको गन्ती गरिन्छ। यो छन्दमा वर्ण]]हरूको संख्या र, लघु र दीर्घको क्रमहरू निश्चित हुँदैन। यो छंदमा सबै चरणहरूकोमात्राको संख्याहरू समान हुन्छ। वर्णमात्रा छन्द यो छन्दमा वर्णिक वामात्रिक रोकटोक हुँदैन। चरण छन्दको प्रत्येक पंक्तिलाई चरण या पाउ या पद भनिन्छ। अरु नाम: पद, पाद, पाउ। वर्ण एकै स्वर हुने ध्वनिलाई वर्ण भनिन्छ। मात्रा कुनै वर्ण या ध्वनिको उच्चारण समयलाईमात्रा भनिन्छ। संख्या र क्रम वर्ण र मात्राहरूको गणनालाई संख्या भनिन्छ। लघु-गुरूको स्थान निर्धारणलाई क्रम भनिन्छ। गण गणको सम्बन्ध वार्णिक छन्दसँग छ।) गति छन्दलाई पढ्दा हुने लयलाई गति भनिन्छ। यति (छन्द छन्दमा स्वास लिन राेकिने ठाउँलाई यति वा विराम भनिन्छ। तुक एउटै उच्चारण हुने शब्दहरूको प्रयोगलाई तुक भनिन्छ प्राय: सबै छन्द कुनै न कुनै रूपमा गेय हुन्छ। राग र रागिनीवाला सबै पद छंदहरूमा भन्न सकिंदैन। त्यसैले "गीति" नामबाट कतिपय पदहरू रचिएको छ। प्राय: संगीतात्मक पदहरूमा स्वरको आरोह र अवरोहमा लघु वर्णलाई दीर्घ, दीर्घलाई लघु र अल्प लघु गरिन्छ। ''उपनिषद् संस्कृत]]का दुई शब्दहरू उप तथा निषद मिलेर बनेको हो। संस्कृतमा उप''को अर्थ हुन्छ नजीकै र निषद''को अर्थ हुन्छ बस्नु''। त्यसैले शाब्दिक रूपमा उपनिषद्''ले नजीकै बस्नु भन्ने जनाउँछ। ''उपनिषद्''ले गुरु शिक्षा प्रचलन अनुसार गुरुको नजीकै बसेर ज्ञान प्राप्त गर्ने भन्ने जनाउँछ। साधारण शब्दकोषमा उपनिषद् लाई अध्यात्मिक ज्ञान''को रूपमा परिभाषित गरेको पाइन्छ। आदि शंकराचार्य]]ले उपनिषद्''लाई आत्मज्ञान अथवा ब्रम्हज्ञान बराबर भएको बताएका छन्। बेद्मा चार प्रभाग हुन्छन् ति हुन संहिता, ब्राह्मण, आरण्य र उपनिषद् | * संहितामा बैदिक देव् देवीको स्तुति र मन्त्र छन् । * आरण्यकमा कर्मकाण्ड र यज्ञ आदिको रूपक कथा एवम ब्याख्या छन् । * अन्त्यमा उपनिषद्मा बैदिक दर्शनको सार प्रस्तुत गरिएका छन् । बेदको अन्त्यमा आउने हुनाले यसलाई बेदान्त पनि भनिन्छ | हरेक उपनिषद्हरू चार वेदहरू ऋग्वेद यजुर्वेद सामवेद अथर्ववेद सँग सम्बन्धित छन्। बैदिक शिक्षालयका शाखाहरूमा उपनिषद् मौखिक रूपमा सिकाउँदै आईएको थियो। सबैभन्दा लामो बृहदारण्यक उपनिषद् र सबैभन्दा पुरानो छान्दोग्य उपनिषद् हो। उपनिषद् संस्कृत भाषा]]मा लेखिएको छ र यसमा प्रयोग भएको भाषालाई पछिल्लो वैदिक सँस्कृत भन्ने गरिन्छ। सबैभन्दा पुराना उपनिषद्हरू पद्यको रूपमा लेखिएका छन्। ती उपनिषद्हरू सातौं देखि आठौं ई. पू.मा लेखिएको मानिन्छ। पछि गएर उपनिषद्का थुप्रै श्रृङ्खलाहरू गद्यको रूपमा लेखिएका छन् जस्तै ईश मान्डुक्य कठ आदि। ई. सं. १६५६मा भारतीय मुगल सम्राट शहाजहाँ]]का पुत्र दारा शिखो]]ले उपनिषद्लाई संस्कृतबाट फारसी भाषामा अनुवाद गर्न लगाए जसलाई फारसीमा उपनेखत भनिन्छ। ई. सं. १८०२ देखि १८०४ सम्म Abraham-Hyacinthe Anquetil Du Perronले फारसी भाषा बाट ल्याटिन भाषामा अनुवाद गरे। उक्त अनुवादमा ग्रिक, ल्याटिन, फारसी, अरबी र संस्कृतको अनौठो समिश्रण भेटिन्छ। वैदिक ज्ञाताहरू वेदलाई कवितात्मक लयमा लेखिएको मन्त्र अथवा संहिता मान्दछन्। वेदान्तमा मुख्य रूपले आरण्यक तथा उपनिषद्हरू पर्दछन्। उपनिषद्ले मुख्य रूपमा वैदिक श्लोकहरूमा उल्लेखित सम्पूर्ण आध्यात्मिक विचारहरू अँगाल्दछन्। उपनिषद्‌बाट सम्पूर्ण हिन्दू तथा भारतीय दर्शन धेरै हद सम्म प्रभावित छन्। यसमा आस्था राख्नेहरूले उपनिषद् केवल दार्शनिक मात्र नभैकन ध्यान तथा आध्यात्मिक ज्ञानको श्रोतको रूपमा मान्दछन्। [[अद्वेत वेदान्त]]मा उपनिषद्को सारंश एक वाक्यांमा लेखिएको छ तत् त्वं असि (तिमी त्यही हौ)। र निचोडमा निराकार व्रह्म तथा आत्म एकै हुन् भनिएको छ। ओम् शान्ति शान्ति शान्ति यो मन्त्र, जसले आलौकिक शान्तिको निम्ता गर्दछ, उपनिषद्मा सबैभन्दा पहिले भेटिन्छ। सुफि दर्शनमा उपनिषद्को निकै प्रभाव परेको हुनाले यसलाई हिन्दू तथा इस्लाम धर्म]]को सेतुको रूपमा पनि मान्न सकिन्छ। प्रचलनमा दुई सय भन्दा बढि उपनिषद्हरू भएपनि दार्शनिक आदि शंकराचार्यले एघारवटामा मात्र विश्लेशण गरेका छन्। आदि शंकराचार्यले गरेका विश्लेषणहरूनै सबैभन्दा पुराना र मौलिक मानिन्छन्। मुक्तिका उपनिषद्‌मा १०८ उपनिषद्हरूको उल्लेख गरिएको छ। उपनिषद् हिन्दू धर्म]]को आध्यात्मिक तथा दार्शनिक पक्षको आधार स्तमभ पनि मान्न सकिन्छ। पुराना उपनिषद्हरू मध्ये ऐतरेय र कौषीतकि ऋग्वेद सँग सम्बन्धित छन् भने केन तथा छान्दोग्य उपनिषद् सामवेद सँग सम्बन्धित छन्। त्यस्तै ईश तैत्तिरीय र बृहदारण्यक उपनिषद् यजुर्वेद सँग अनि प्रश्न र मुण्डक अथर्ववेद सँग सम्बन्धित छन्। यसका साथै मुण्डक कठ महत्वपूर्ण उपनिषद्हरू मध्ये पर्दछन्। देहायका १०८ उपिनषद्हरूको सूची मुक्तिक उपनिषद्मा १:३०-३९ दिइएको छ| यी १०८ उपिनषद्हरूलाई निम्न बमोजिम बर्गीकरण गरिएको छ : १९ उपिनषद् शुक्ल यजुर्वेदमा यिनको शान्तिपाठ पूर्णमदः बाट आरम्भ हुन्छ | यी १०८ उपिनषद् वाहेक कतै कतै अन्य ४ उपिनषद्को पनि उल्लेख गरिएको पाइन्छ ती हुन् नारायण, नृसिंह, रामतापनी तथा गोपाल *९ छान्दोग्य उपनिषद् साम वेद, मुख्य उपनिषद् [[सामवेद]]को कौथुम संहिताकौ ब्राह्मण ग्रन्थका अन्तिम आठ अध्यायहरूको नाम छान्दोग्योपनिषद् हो । कौथुम ब्राह्मण]]को अन्तिम दश अध्यायलाई छान्दोग्य ब्राह्मण पनि भनिन्छ । प्रस्तुत उपनिषदमा अनेक विद्या, ओंकार, ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ, आदिका साथै गायत्री उपासना, अध्यात्म शिक्षा, सृष्टि, ब्रह्मोपासना जस्ता विषयहरूको विषद वर्णन पाइन्छ । शर्मा, गोपीकृष्ण (दो.सं.२०५३ संस्कृत साहित्य]]को रूपरेखा काठमाडौं अभिनव प्रकाशन आकारका दृष्टिले यो सबैभन्दा ठुलो उपनिषद् हो । यो शतपथ ब्राह्मणको एक अंश हो । महर्षि याज्ञवल्क्य यस उपनिषद्का तत्त्वज्ञ उपदेष्टा हुन् , यसमा नीतिपरक, ब्रह्मपरक, सृष्टिपरक विषयहरूको विषद विवेचन पाइन्छ । सबै प्राणीका हृदयमा एउटै परमात्माको निवास छ र त्यो अमर एवं अविनाशी छ भन्ने कुरा पनि यसले उद्घोष गरेको छ । २ विचार कहाँबाट उत्पन्न हुन्छ ? ३ विचारहरूको रूप र रङ्ग ४ राम्रा विचार र नराम्रा विचार ९ विचार र भावनामा भेद विचारमाथि विचार गनुभन्दा पहिले त यी प्रश्न नै उत्पन्न हुन्छन्– विचार के हो कहाँबाट उत्पन्न हुन्छ तथा विचारहरुको के प्रभाव पर्दछ विचारहरुमा कति शक्ति छ विचारको स्वरुप के हो के रङ्ग हो विचारहरुलाई बदल्ने उपाय के हो र त्यसबाट के लाभ हुन्छ वस्तुतः विचारहरुको विशेष रुप हुन्छ र रङ्ग पनि । यसै प्रकारले तिनमा जीवन शक्ति पनि हुन्छ । विचार तत्व अदृश्य छ र चर्म चक्षुद्वारा त्यो देख्न सकिदैन तापनि विचारहरुको उत्पत्ति परमाणुमय हुन्छ र ती परमाणु यति सूक्ष्म हुन्छन् भने तिनीहरुभन्दा सूक्ष्म र बेगवान् अन्य वस्तु संसारमा नै छैन । जुन वस्तु जति सूक्ष्म हुन्छ, त्यसको बल पनि उत्ति नै बढी हुन्छ । सबभन्दा सूक्ष्म हुनाको कारणले बिजुली आदि सारा वस्तुहरुभन्दा पनि विचारको नै बल बढी मानिएको छ । जड वस्तुभन्दा चेतन र सूक्ष्म वस्तुमा सदैव नै अधिक बल हुन्छ । जस्तो ढुङ्गाभन्दा माटो सूक्ष्म छ र माटोमा ढुङ्गभन्दा पनि अधिक बल छ । ढुङ्गभन्दा माटोमा जडता कम छ, त्यसैले ढुङ्गाको अपेक्षा माटोमा जीवनशक्ति धेरै छ । माटोभन्दा पानी अधिक सूक्ष्म छ, पातलो छ त्यसैले त्यो भन्दा पानी ज्यादा उपयोगी र बलवान्र छ । पानीभन्दा बाफ सूक्ष्म छ र बाफभन्दा वायु सूक्ष्म छ, बलवान् छ । वायुभन्दा आकाश अर्थात् शब्द सूक्ष्म छ र शब्दको गतिभन्दा प्रकाशको बल धेरै छ । प्रकाशको भन्दा विजुलीको बल बडी र सूक्ष्म छ । तर विजुलीभन्दा पनि विचारहरुको बल अति सुक्ष्म छ । यद्यपि विचारभन्दा पनि सूक्ष्मतर वस्तुहरु जगत्मा छन् तर तिनको ज्ञान हामीहरुलाई भएको छैन । यसैल जगत्का सबै वस्तुहरुभन्दा विचार र बुद्धि अति सुक्ष्म र बलवान् भएको वर्णन उपनिषदहरुमा गरिएको छ ः– इन्द्रियहरु भन्दा पर मन छ, मनभन्दा पर बुद्धि छ, बुद्धिभन्दा महत्तत्व पर छ र महतत्वभन्दा अब्यक्त नाम प्रकृति पर छ प्रकृतिभन्दा पुरुष पर छ यसरी एकभन्दा अर्को बढी सूक्ष्म र बलवान् छ । एक अमेरिकी विद्वानले के लेखेका छन् भने प्रकाशको गति एक सेकेण्डमा १,८६,००० माइल भए झै विचारको गतिको प्रवाह ४०,००० नीलदेखि सत्तरी हजार नील माइलसम्म हुन्छ । विचारशक्तिका लहरहरुलाई दिनमा सूर्यका किरणहरुले खण्ड खण्ड गरिदिन्छन्, जसबाट तिनको गतिमा केही अवरोध (रोकावट) हुन जान्छ । रात्रिको समय वा अन्धकारमा विचार शक्तिको वेग तीव्र हुन जान्छ र यस वेगलाई कोही रोक्न पनि सक्दैन । पाश्चात्य देशहरुमा यस विद्याको दिनदिनै उन्नति भइरहेछ र यसको सहायताले ठूला–ठूला डाक्टर अनेक कठिन रोगहरुको उपचार पनि गरिरहेछन् । ठूलो हर्षको कुरा के छ भने हाम्रा ऋषिमुनिहरुको विद्याको अनुशरण पश्चिमि मानिसहरुद्वारा बढो तीब्रताका साथ भइरहेछ । अतः हामीहरुले पनि घोर निद्राबाट विउँझेर आफ्ना पूर्वजहरुद्वारा सम्पादित विद्यालाई पुनः विकसित गर्नु पर्दछ, जवबाट हाम्रो सर्वाङ्गीण उन्नति हुन सकोस् । विचार विजुलीभन्दा पनि अधिक वेगवान् छ । विजुली एक सेकेण्डमा सात पटक पृथ्वीको परिक्रमा गर्नसक्छ तर विचारहरुको गति त्योभन्दा पनि तीब्र छ, किनभने विचारहरुका परमाणु बिजुलीभन्दा पनि अति सूक्ष्म र बलवान् हुन्छन् । बिजुली आदि तत्वहरुभन्दा बिचारको शक्ति अधिक चैतन्य तथा विशेष गति भएको छ । त्यसैले विचारहरुलाई आफ्नो नजीकै खिच्न तथा टाढा पठाउनमा ज्यादा श्रम पर्दैन । प्रत्येक बस्तुका चार अवस्थाहरु हुन्छन् – दृढ, तरल, वाष्पमाय र तेजोमय । दृढ बस्तुमा कम्पनको गति मन्द तथा तरल र वाष्पमयमा तीब्र र तीब्रतर हुन्छ । यसैलाई सृष्टिक्रम भन्दछन् । चतुर्थ अवस्था प्रकाशमय (Radiant) छ । कम्पनको साधारण प्रभावबाट शब्द उत्पन्न हुन्छ । उनै कम्पनहरुको तीब्र प्रभावले रङ्गहरुको रुप धारण गर्दछ र कम्पनहरुका भेदबाट रङ्ग प्रकाशमा पल्टन्छ । यी चार अवस्थाहरु बाहेक अरु पनि स्थूल र सूक्ष्म अवस्थाहरु छन् जसलाई देख्ने शक्ति हाम्रा स्थूल इन्द्रियहरुमा छैन तर विज्ञानले तिनको पत्ता लगाउन आरम्भ गरेको छ । क्लार्क माक्सबेल (Clark Maxwell) ले आफ्नो विद्युत्–चुम्बक तरङ्गहरु (Electro Magnetic Theory) मा भनेका छन् कि ताप, प्रकाश, विद्युत आदि जुन सबै शक्तिहरुको विकास हामी चारैतिर देख्दछौं, ती सबै विद्युत–चुम्बक तरङ्गहरु (Electro-Magnetic Waves) हुन् । तरङ्गाकारम नै यी एक स्थानबाट दोस्रो स्थानमा जान्छन् । यी तरङ्गहरु कसम चल्छन् वा कसका तरङ्गहरु हुन यस प्रश्नको उत्तर दिनका लागि वैज्ञानिकहरुले इथर (आकाशतत्व) नामक एक काल्पनिक पदार्थको अस्तित्व स्वीकार गरेर सबै पार्थिव शक्तिहरुलाई आकाशतत्वकै तरङ्ग मानिलिएका छन् । इथरका शक्तिहरुको लम्बाइको अनुसार नै विभिन्न शक्तिहरु बन्दछन् । जसको लम्बाई अधिक छ ती ताप (Heat) का तरङ्गहरु हुन्, त्यसभन्दा छोटो प्रकाश र त्यसभन्दा पनि छोटो अति बैजनी रश्मिहरु (Ultra-Voilet Rays) हुन जुन यी अति–बैजनी रश्मिहरुभन्दा पनि छोटा छन्, ती नै रज्जन रश्मि (X-rays) हुन् । जुन अझ पनि साना छन् ती गामारश्मि (Gamarays) हुन् र जुन सबैभन्दा साना छन् तीनको नाम हृयाण्ड रश्मि (Cosmic Rays) हो । यी ब्रह्माण्ड रश्मिहरु विश्वमा सर्वत्र विद्यमान छन् । जहाँ सूर्यको प्रकाश पुग्न सक्दैन त्यहाँ पनि यी रश्मिहरुको अस्तित्व छ । जड (Matter) परमाणुहरुको जस्तै शक्तिका पनि सूक्ष्म गुच्छा हुन्छन् । जर्मन बैज्ञानिक माक्र्स पाँकले यी गुच्छाहरुको नाम क्वण्ट वा युनिट दिएका छन् । यी इकाइ नै शक्तिका सबैभन्दा साना वा क्षुद्रतम अंश अथवा परमाणु हुन् । यिनको आकृति शक्तिका तरङ्गहरुको लम्बाई माथि निर्भर गर्दछ । लम्बाई बढी हुनाले इकाइहरुको आकार अथवा शक्तिको परिमाण कम हुन्छ र तरङ्गहरु जति साना हुन्छन् तिनका इकाइको शक्तिको परिमाण उत्ति नै बढी हुन्छ । जड (Matter) र शक्ति (Energy) दुवैका नै परमाणु वा क्षुद्रतम अंश हुन्छन् र यी एक अर्कासँग मिल्न वा भिन्न रहन सक्छन् । शक्तिको स्वरुप तरङ्ग भएर पनि जड (Matter) का साथ सम्बन्ध स्थापनाको समय यो गुच्छाकार (Bundless) बनेर यातायात गर्दछ । यी गुच्छाहरुको नाम नै (Quantums) हो । जव हाम्रा विचार बाहिरतिर जान्छन् तब ती खालि हावामा उडदैनन् । ती हाम्रो दशालाई स्थिर परिवर्तित गर्नमा एवं धनवान् वा दरिद्र बनाउनमा हाम्रा कार्यहरुलाई सिद्ध वा नाश गर्नमा मुख्य कारण हुन्छन् । यदि हामीले आफ्ना विचारहरुलाई उचित मार्गमा चलाउन जान्यौं र चलाउन सक्यौं भने समस्त दुःखहरुबाट छुटकारा पाई हामी परमानन्दमय जीवन व्यतित गर्न सक्दछौ । हाम्रो मनमा आउने प्रत्येक विचार वाण सरह हुन्छ । आफूमा भएको शक्ति र तीव्रता अनुसार अरुको हृदयमा गएर त्यसले असर पार्छ र फर्केर हामीमाथि आफ्नो राम्रो–नराम्रो प्रभाव पार्छ । त्यसैले आफ्नो मनमा उत्तम विचारहरुलाई स्थान देऊ किनभने ती बिचार शीघ्रनै तिम्रा बाह्य जीवनको उत्तम अवस्थाका रुपमा प्रकट हुनेछन् । योगीहरुको सिद्धान्त के छ भने विचार पनि एउटा परमबलवती शक्ति हो र विचारहरुद्वारा जे चाह्यो त्यही हुनसक्छ । विचार र भाव नै सब अङ्गहरुलाई पुष्ट बनाएर राख्न सक्छन् । यदि एउटा बाहुको व्यायाम विना विचारको र दोस्रो बाहुको व्यायाम गर्दा मेरो बाहुलीको बल खूवै वढिरहेछ भन्ने विचारका साथ गरियो भने पन्ध्र दिन पछि दुवै बाहुलीको बल शक्तिमापक यन्त्रले नाप्दा विचार पूर्वक व्यायाम गरिएको बाहुलीको बल अधिक पाइने छ । यसैले शक्तिको विचार गर्नाले शक्ति बढ्दछ, यो निश्चित रुपले सिद्ध छ । परमात्माले मानिसलाई विचार–बल नामक एउटा अद्भुत वस्तु दिएको छ । सैकडौ मानिसहरुले यस बलद्वारा कठिनभन्दा कठिन कार्य गरिसकेका छन् । विचारको दृढता नै मनुष्यलाई ईश्वर बनाउन समर्थ हुन सक्छ । तर त्यो विचार साँचो र दृढ हुनुपर्छ । विचारहरुको प्रभाव र महत्व यति विधि छ भने तिनलाई बलवान् र दृढ बनाउने चेष्टा अवश्य गर्नुपर्छ । विचार एकपछि दोस्रो, दोस्रोपछि तेस्रो यस प्रकारले उठ्ने गर्दछन् । तिनमध्ये कुनै त लय हुन जान्छन् तर जो दृढ हुन्छन् ती सफलता प्राप्त नगरुन्जेल लय हुँदैनन् । यसै प्रकार केही दृढ विचार नराम्रा पनि हुन्छन् । चोर जब चोरी गर्दछ तब त्यो निन्दित कार्य पनि उसका विचारको नै फल हो । व्यभिचारी र बालकहरुका विचारहरुमा पनि दृढता हुन्छ तर त्यसलाई विचारको संज्ञा दिइँदैन । स्वार्थहीन विचारहरुलाई सत्यमय वा उत्तम विचार भन्नु अनुचित नहोला । दृढ विचार ती हुन् जो मन, वाणी र कर्मका साथै सात्विकता, निःस्वार्थपन तथा सत्यताले पनि युक्त हुन्छन् । यस्ता विचारलाई नै शास्त्रहरुमा विचार संज्ञा दिइएको छ । अन्य स्वार्थी तथा निन्द्य तामसी विचारहरुको निन्द्य विचार संज्ञा छ । यसैले उत्तम सात्विक विचार नै कल्याणकारी छन् । नराम्रा विचारहरुको कारण मानसिक दुर्बलता हो । त्यसैले दृढ शुद्ध विचारका लागि मन शुद्ध र दृढ हुनु अत्यन्त आवश्यक छ । विचार कुनै अदृश्य वस्तु होइन, बरु एक वास्तविक तत्व हो । जब हामी आफ्ना विचारहरुलाई कार्यरुपमा परिणत गर्दछौं । तब एउटा शक्तिलाई कार्यमा लगाउँदछौं । विचारको बललाई कसैले निरोध गर्न सक्दैन । विचार सब शास्त्रहरुभन्दा ठूलो छ । जसलाई परमात्माले मानिसका हातमा दिइराखेको छ । तै पनि हामी सदा नराम्रा विचारहरुका फन्दामा अल्झिई पराधीनताको गीत गाउँदछौं । यसैले सदा राम्रा विचारहरुलाई मनमा ल्याउने अभ्यास गर्नुपर्दछ, यसबाट नराम्रा विचार आफ से आफ नष्ट हुन्छन्, किनभने राम्रा विचार अविनाशी हुन्छन् । नराम्रा विचार अन्धकारका समान हुन् । हामीले प्रकाशलाई उपस्थित ग¥यौभने अन्धकार स्वयं भाग्नेछ । तिमीले आफ्नो शरीरमाथि आफ्ना विचारहरुको प्रभाववारे कहिल्यै विचार गरेनौ । आफ्ना राम्रा नराम्रा विचारहरुलाई आफ्नो मनमा अवाध (वेरोकतोक) घुस्न दिएका छौ यसैले ती आफ्ना इच्छानुसार तिम्रो शरीरमा प्रवेश गरी फेरि बाहिर निस्कने गर्दछन् र तिम्रा मस्तिष्कमा राम्रा वा नराम्रा चिन्ह छोडी जान्छन् तर यस कुरामाथि तिमीले कहिल्यै, किञ्चित् ध्यानसम्म पनि दिएका छैनौ । यदि तिमी आनन्द, आरोग्य, ऐश्वर्य प्राप्त गर्न चाहन्छौ भने विचारहरुलाई शुद्ध बनाउने अभ्यास गर । तिम्रा विचार जब उत्तम र उचित मार्गमा चल्न थाल्नेछन् तब तिम्रो तेज, बल, आरोग्य र ऐश्वर्य आफ से आफ बढ्न थाल्नेछ । त्यसबाट तिमीलाई अत्यन्त आनन्द र असीम शान्ति प्रतीत हुन थाल्नेछ र तिम्रो जन्म सफल हुन जानेछ । विचार भिन्न–भिन्न प्रकृतिका हुन्छन् । हामी तिनलाई राम्रा नराम्रा दुई श्रेणीमा विभक्त गर्न सक्छौ । प्रथम कोटिमा विश्वास, प्रेम, धैर्य, आनन्द, आशा, दया, स्नेह, पवित्रता र साहसको गणना हुन्छ । यदि हामीमा यी गुण छन् र हामी तिनलाई काममा ल्याउँछौ भने शरीरको विधानमा ती हामीलाई स्वस्थ र बलिष्ठ बनाउनमा सहायक हुने कुरा प्रतीत हुनेछ । दोस्रो कोटिमा घृणा, दुःख, विकलता, अधीरता, क्रोध, निष्ठुरता, अपवित्रता, कातरता र निराशा आदि पर्दछन् । मनुष्यमा यी मध्ये एक वा दुई दुर्गुण मात्र पनि शारीरिक स्वास्थ्य नाश गर्न र असमयमा बुढ्याइँ ल्याउनमा समर्थ हुन्छन् । क्रोधको प्रत्येक उत्थान आयुलाई घटाउने र रोग बढाउने हुन्छ । यसै प्रकारले धैर्य, प्रेमादिको प्रत्येक कार्यले आयु बढाउँछ र शरीरलाई स्वस्थ र बलिष्ठ बनाउँछ । आफ्ना रोगीलाई प्रसन्नताको भावनामा बशीभूत गराउने आवश्यकता प्रत्येक चिकित्सकलाई अनुभव हुन्छ किनभने रोगीले एक पटक स्वस्थ हुने आशा छोड्यो कि फेरि निको हुन कठिन हुन जान्छ । यस्तै नै सब औषधीहरूमा स्वास्थ्यको आशा नै बलवान् औषधी हो । प्रेम केवल मानसिक शान्तिको मात्र होइन, शारीरिक रोगको पनि असल वैद्य हो । विश्वास, धैर्य र आनन्दको विषयमा पनि यही भन्न सकिन्छ । सवै वैद्यक ग्रन्थहरुमा स्वास्थ्यको एक साधारण स्वीकृतिको शतांशभन्दा पनि अधिक बलशाली कुनै औषधी छैन । अन्जानमा स्वीकार गरेको कुराले पनि प्रभाव नपारी रहँदैन तर एक ज्ञानवान् पुरुषद्वारा जानेर गरेको कुरा प्रतिज्ञाको नामले अटल हुन जान्छ । विचारका तरङ्ग अबाध र असीम हुन्छन् । जबसम्म कुनै मुख्य विचार दृढ रूपमा टिकाई त्यसका कम्पनले अरू कम्पनहरूलाई दबाइन्न, त्यस बेलासम्म मानिस बिनाबहनाको डुङ्गा सदृश यताउति बगिरहन्छ र कुनै पनि कार्य गर्न योग्य हुँदैन । त्यसैले एउटा कार्यलाई समाप्त गरेर नै अर्को आरम्भ गर्नु पर्दछ । यसबाट कार्यसिद्धिको साथसाथै काम पनि धेरै हुन्छ । यदि बीचमा कुनै अन्य विचार उठ्यो भने त्यसलाई दृढतापूर्वक मनबाट निकालिदिनु पर्दछ । सबभन्दा राम्रो रीति के हो भने त्यस विचारलाई बिर्सेर त्यसको स्थानमा कुनै अन्य विचार गरियोस्, यसबाट नराम्रा विचार स्वयं नष्ट हुन जानेछन् । त्यसैले सधैं के प्रयत्न गर्नुपर्छ भने तिमी विचारको बशमा नपर तर विचार तिम्रा बशमा होऊन् । संसारमा जति महापुरुष भएका छन्, सबले यस नियमलाई पालन गरेका हुन् । प्रत्येक व्यक्तिमा हुनुपर्ने सबभन्दा ठूलो कुरा चरित्र बल हो । सच्चरित्र भएको व्यक्तिमा लागि कुनै पनि कार्य दुर्लभ छैन । हाम्रो देशमा जो ठूला–ठूला ऋषि–मुनि भएका थिए ती सबैले चरित्र–बलबाट नै उच्चपद प्राप्त गरेका थिए । भविश्यमा उन्नत हुन चाहने प्रत्येक व्यक्तिले कुनै एक निर्णित कार्यमा सब विचारहरुलाई कसरी लगाउने भनी सिक्नु आवश्यक छ । यो कुरा केवल विचारद्वारा नै सिद्ध हुनसक्छ र विचारहरूबाट नै सब अङ्ग–प्रत्यङ्गहरूलाई एक सूत्रमा बाँध्न सकिन्छ । तर कुनै पनि कुरा सोचेर मात्र पूरा हुन सक्दैन, सोचेको अनुसार कार्य पनि गर्नु पर्दछ । जस्तो कोही वीणाको नजीक बसेर म यसलाई बजाउनमा कुशलता प्राप्त गरूँ भन्ने केवल विचार गर्छ भने त्यसबाट नै उसलाई कुशलता प्राप्त हुन सक्दैन । विचारको साथसाथै उसले वीणा बजाउने अभ्यास पनि गर्नुपर्छ, जसबाट उसका विचारहरु कार्यरूपमा परिणत हुन सकून् । यसैले पहिलो कुरा विचार उत्पन्न हुनु हो र दोस्रो कुरा विचारलाई कार्यरुपमा परिणत गर्नु हो । विचारमा एकाग्रता हुनु जरूरी छ । यसैले एकाग्रतापूर्वक जुन कुराको विचार गर्छौ, त्यसमा तिमीलाई सफलता अवश्य होला । तिम्रा मनमा जस्ता विचार उत्पन्न हुन्छन्, उस्तै नै कार्यमा तिमी प्रवृत्त हुन्छौ । तिम्रा सब कार्य विचारहरू माथि निर्भर छन् । विचारहरूको परिणामबाट तिमी कहिल्यै पनि बच्न सक्दैनौ । संसारमा जो एकाग्रता र शान्तिले गर्दा सफलतापूर्वक हुन नसक्ने कुनै कामै छैन आत्मिक–शक्तिलाई सावधानी र बुद्धिमानीले उपयोगमा ल्याउँदा प्राप्त हुन नसक्ने कुनै पर्दाथ नै छैन । यसैले सदैव आफ्नो मनमा उत्तम विचार ग¥यौ भने ती विचार शीघ्र नै तिम्रो बाह्य जीवनमा उत्तम आवस्थाहरूका रूपमा प्रकट हुनेछन् । सदैव शुद्ध विचार गर्नाले नै आत्म–शक्ति र सर्वज्ञता प्रकट हुन्छ भन्ने कुरा निश्चय गर । तिमीले अल्पज्ञ हुनाले प्रायः मलिन र अशुद्ध विचार नै ग¥यौ यसैले अब शुद्ध, उत्तम विचार गर्ने नै अभ्यास गर । कुनै व्यक्ति भाग्य, भाग्य भनी चिच्याउँछ र ऊ ठान्दछ त्यो उसको सामथ्र्यभन्दा बाहिर छ । तर यथार्थमा मनुष्य आफ्नो भाग्यको स्वयं निर्माता हो किनभने जस्तो उसको विचार हुन्छ उस्तै नै उसका सव कार्य पनि ती विचारहरूको अनुकुल नै हुनेछन् । यदि मानिसले सही ढङ्गले विचार गर्न सिक्यो भने भाग्य उसको हातका कठपुतली बन्ने छ । सुखका बाहेक अन्य विचारहरूलाई मनमा आउन नै नदेऊ, किनभने मनमा सदैव जस्तो सोचिरहन्छौ उस्तै दशा प्राप्त हुन्छ । जुन वस्तुको सदा ध्यान रहन्छ उही वस्तु आफूतिर आकर्षित हुन्छ । यदि कोही धेरै दीन दशामा पुगेको छ भने उसको हिनताको कारण उसका विचार नै हुन्छन् । मनमा उठ्न लागेका विचार नै भविष्यका बीज हुन्छन् । दुःख र दरिद्रताका विचार दुःख र दरिद्रतालाई बढाउँछन् । सुखका विचार मनमा दृढ नगरी कोही सुखी हुन सक्दैन । मन खेत समान हो । त्यसमा केही न केही विचार उत्पन्न हुँदै रहन्छ । कुनै पनि विचार सुख वा दुःख दिने हुन्छ । यस कुरामा ध्यान राख्यौ भने तिम्रो जीवन सुध्रिने छ । यदि तिमी दुःखी छौ, दरिद्र छौ भने त्यसमा कसैको दोष छैन । दोष तिमीभित्र नै छ । त्यसलाई खोजि निकाल्नु तिम्रो नै काम हो । त्यसैले सदा आफ्नो मनलाई हेरिराख । तिम्रा मनमा दुःखदायक र अपवित्र विचार पस्न नपाऊन्, यसबाट तिम्रो उन्नति होला । आफ्नो अवस्थालाई देखेर आफू नै आश्चर्य मान्न थाल्नेछौ । गीता – ‘श्रद्धामयोऽयं पूरुषः यो यच्छूद्धः सः एव सः’ – यसैले जस्तो हुने इच्छा छ । आफूलाई उस्तै नै मान । दुई र दुई मिलेर चार हुनु जति सत्य छ । उति नै यो सिद्धान्त पनि सत्य छ, अनुभूत छ । हेर र अनुभव गर । अलिकति विचार गर्दैमा तिमीलाई थाहा हुनेछ पूर्ण परमात्माले अपूर्ण संसारको सृष्टि किन गथ्र्यो । सम्पूर्ण विश्व र जीव दिव्य नियमका बशीभूत छन् । नियम विरुद्ध कार्य गर्नाले मानिसलाई परिणाममा कण्ट हुन्छ । प्रत्येक भूलले गर्दा जीवलाई कष्ट सहन गर्नुपर्ने हुन्छ । उसलाई नियमको उलङ्घन गरेको दष्ड मिल्दछ । तर ऊ आफ्नो दुःखको आफू नै कारण छ । तात्पर्य के हो भने मानिस पूर्ण हुनाको लागि नै बनाइएको हो तर स्वयं आफ्नो भूलले कष्ट भोगिरहेछ । शरीर मरे पनि विचार मर्दैन शरीरको नाश हुँदैमा विचारहरूको नाश हुँदैन । त्यसैले मरेपछि जब फेरि दोस्रो जन्म हुन्छ, पूर्वजन्ममा गरिएका राम्रा नराम्रा विचार नै उसलाई सुख दुःख दिन्छन् । जो विचार बारम्बार पुष्टताले गरिन्छ, त्यसलाई यदि कार्य पूर्तिको लागि तत्काल समय मिलेन भने पनि पछि जब समय मिल्दछ तब विचार पुनः मनमा उत्पन्न भई आफ्नो इच्छानुसार काम गराउँछ । जुन काम नगरौं भन्ने इच्छा छ, त्यसलाई लाचार भएर गर्नु पर्दछ । जस्तो कसैले धेरै दिनसम्म चोरीको विचार गरेको छ तर उसलाई चोरी गर्ने अवसर मिलेको छैन र पछिबाट कुनै सत्सङ्गमा गएर उसले आफ्नो चाल–चलन सुधार्न धेरै सावधानी राख्न लाग्यो र पहिले गरिएका चोरीका विचारहरूको स्मरणद्वारा पश्चाताप गरेर उसले अब म कहिल्यै चोरी गर्नेछैन भनी निश्चय ग¥यो भने पनि समय पाएर पूर्वमा गरिएका चोरीका विचारहरूले उसको मन लोभ्याउँछन् र इच्छा नभएर एवं चोरी नगर्ने पूर्ण निश्चय गरेर पनि उसबाट चोरी भई नै हाल्छ । किनभने उसका ती विचार मरेका छैनन् । यसैले जब तिनका सहायक विचार मिल्दछन् तब ती बलात् चोरी गराइदिन्छन् । यसै प्रकार पूर्वमा गरिएको विचारहरूबाट अन्य जन्ममा पनि मानिस लाचार भएर उही काम गर्दछ । विचारहरूमा यति ठूलो बल छ । शरीर नष्ट हुँदैमा विचार नष्ट हुँदैन । विचारहरूलाई विकसित गर्ने उपाय के हो भने जसरी एउटै मार्गमा गाडीहरू लगातार दौडिरहने गरे भने मार्गमा गाडीका पाङ्ग्राहरूको चिन्ह बन्दछ र इनारमा डोरीको घोटाइले ढुङ्गामा चिन्ह बन्दछ । त्यसैगरी एउटै विचार बारम्बार पुष्टताले गरिएको छ भने मस्तिष्कमा त्यस प्रकारका परमाणु पुष्ट हुनजान्छन् र ज्ञानतन्तुहरूलाई त्यस अनुकूल चल्ने स्वभाव पर्न जान्छ । यसैले शरीर र मनका परिश्रमबिना सब कार्य आफ से आफ हुने गर्दछन् । जब एक पटक एक प्रकारका विचारमाथि एकाग्रता गरिन्छ, तब त्यो विचार प्रष्ट हुनजान्छ । त्यसबाट फेरि अन्य विचार गर्नु सहज हुनजान्छ । जसरी नित्य व्यायाम गर्नाले शरीर पुष्ट हुन्छ । उसरी नै नित्य विचार गर्नाले विचार शक्ति पुष्ट हुन्छ । विचार–शक्तिलाई पुष्ट पार्नु छ भने एउटै प्रकारका विचार पुष्टताले बारम्बार गर्नु पर्दछ । यस्तै प्रकारले नराम्रा विचारहरूलाई नाश गर्न जान्यौं भने हामी धेरै नै सरलता र शीघ्रतासाथ उन्नति गर्न सक्छौ. किनभे नराम्रा विचार नै हामीलाई साना–साना कुरामा अल्झाइराख्दछन् । यसैले हामी अगाडि बढ्न पाउँदैनौं । जसरी दुर्गन्धित स्थानलाई शुद्ध गर्नका लागि सुगन्धित बस्तु छर्कनु पर्दछ र शीत निवृत्तिको लागि उष्ण औषधी सेवन गर्नु पर्दछ । उसरी नै खराब विचारहरूलाई नष्ट गर्नका लागि राम्रा विचार पुष्टतासाथ गर्नु पर्दछ । क्रोधका विचारहरूको नाशको लागि शान्त विचार एकाग्रताले गर्नु पर्दछ र लोभका विचारहरूको निवृत्यर्थ सन्तोष र उदारताको विचार अधिकताले गर्नु पर्दछ । द्वेषको विचारका नाशको लागि प्रेमको विचार र अभिमानको विचारको नाशका लागि नम्रताका विचार तथा भयका विचारका नाशको लागि निर्भयताको विचार गर्नु पर्दछ । यस्तै नै नराम्रा विचारका विरोधी तत्तत् शुभ विचारहरूलाई बढाउनु पर्दछ । यसैलाई योगशास्त्रमा प्रतिपक्ष भावना ‘तँत्प्रतिषेधार्थ प्रतिपक्ष भावनम्’(Counter- thought) भनेको छ । जब किसान आफ्नो खेतमा रोपेको खेतीलाई सुकाउन चाहन्छ तब ंिसंचाइ गर्न बन्द गरिदिन्छ । यसबाट त्यो बालीको आफ से आफ रोकिन्छ र खेती सुक्न जान्छ । त्यस्तै नै आफ्नो मनमा जमेका नराम्रा विचारहरूलाई नष्ट गर्नु छ भने तिनलाई सिँच्न बन्द गरिदिनु पर्छ अर्थात् त्यस प्रकारका विचारहरूलाई मनमा आउनै दिनु हुँदैन; यदि आइहाल्यो भने तिनलाई तत्काल निकालिदिनु पर्दछ । जस्तो पानी विना वृक्ष थोरै कालमा सुकेर जान्छ उस्तै नै नराम्रा विचारहरूलाई सहायता नमिल्नाले थोरै समयमा ती स्वयं नष्ट हुन्छन् । यसैले खराब विचारलाई उठ्नै नदिनु तथा त्यसका विरुद्ध मनमा राम्रा विचारहरूलाई स्थान दिनाले नराम्रा विचार अतिशिघ्र नष्ट हुन जानेछन् । मानिस नराम्रा विचार धेरै गर्छ र राम्रा विचार ज्यादै कम । यसबाट भय, सन्ताप, रोग, निराशादि अनेक व्याधिहरू देखा पर्दछन् किनभने सबै प्रकारका दुःख नराम्रा विचारबाट उत्पन्न हुन्छन् । राम्रो विचार गर्नमा जति श्रम पर्दछ उत्ति नै श्रम नराम्रो विचार गर्नमा पनि पर्दछ । राम्रो विचार गर्नु अति सरल कार्य हो तापनि हामी राम्रा विचार गर्दैनौ । यसको कारण के हो भने हामीलाई नराम्रो विचार गर्ने बानी परिसकेको छ । त्यसैले राम्रा विचार गर्नमा बाधा पार्दछ । कुनै खेतमा बेकामको घाँसले ढाकेको छ भने त्यसमा राम्रा फलदार वृक्ष उम्रन सक्दैनन् । त्यसैले चतुर माली ती बेकम्मा घाँसका जरालाई खनेर निकालिदिन्छ । उस्तै नै हाम्रो मनरूपी खेतमा नराम्रा विचाररूपी घाँसले गहिरो जार गाडिसकेको छ । त्यसैले हामी सहजै राम्रा विचार गर्न सक्दैनौं । यसैले नराम्रा विचारहरूको जरालाई उखेलेर उत्तम फलदार वृक्षहरूलाई जमाउनु पर्दछ । ठूला वृक्षहरूको जरा धेरै गहिरो हुन्छ र जङ्गली घाँसहरुको जरा माथि नै हुन्छ । नराम्रा विचार जङ्गली घाँस समान हुन् र उत्तम विचार फलदार वृक्ष समान हुन् । यस विषयमा केही विद्वानहरू के भन्दछन् भने एकातिर हामी धन प्राप्तिको इच्छा गर्दछौ र अर्कातिर के पनि मान्दछौ भने धन प्राप्ति त प्रारब्धको अधीन छ । यसैले धन प्राप्तिको इच्छा हुँदाहुँदै पनि ती धन प्राप्तिका लागि अधिक विचार गर्दैनन्, उल्टो गरीबीको विचार नै अधिक गर्दछन् अर्थात् धन नष्ट होला, जागीर छुट्ला या व्यापार चलेन भने हामी के गरौला, यस्ता नाना चिन्तामा परिरहनाले गरीबी र चिन्ताका विचार बढ्छन् र धन प्राप्तिका विचार दबिन्छन् । प्रकृतिको नियम के छ भने गरीबीका विचारले मनलाई दरिद्र राखेर कोही धनी हुन सक्दैन । तर आश्चर्य के छ भने हामीलाई धनी बन्नु छ तैपनि हामी गरीबीको विचारमा डुबिरहन्छौ । जस्तै फलाना मानिसको धन नाश भयो त्यसैले धेरै दुःखी छ । उस्तै ने हाम्रो धन गयो भने हाम्रो के होला फलानो मानिस धेरै धनी थियो, नोकरी छुटेपछि उसलाई कसैले चिन्दैन, त्यस्तै हाम्रो हाल भएमा हामी के गरौंला छोराहरूको बिहा गर्नु छ, उनीहरूलाई जातिका अनुसार खर्च गर्नका लागि कर्जा लिनु पर्ला । घर पनि खराब भयो, यसलाई फेरि बनाउनु पर्ने छ । स्वास्नीको गहनाको कुरा आयो भने सुन्या नसुन्यै जस्तै गरिदिन्छौ अथवा अघिबाट नै भनिदिन्छौ हामी गरीब छौं । मित्रहरूसँग भन्ने गछौं हामी गरीब छौं । यस प्रकार हामी सदैव नै गरीबीका विचारमा डुबिरहन्छौं । त्यसमाथि पनि धनी हुन चाहन्छौं । यो कसरी हुन सक्छ ? त्यसैले यदि धनी हुनु छ भने सदैव धनको नै विचार गर्नु पर्दछ । धनवान्हरूका जीवन चरित्र पढ्नु पर्दछ । धनवान्हरूका मनमा जस्तो उदारता रहन्छ उस्तै उदारता आफ्नो विचारमा ल्याउनु पर्दछ साथै धनवान्हरूले पहिले कति परिश्रम गरे अथवा धन प्राप्तिका लागि उनले कस्ता कस्ता क्लेश उठाए ती क्लेशहरूलाई र जिम्मेवारीलाई उठाउन उद्यत हुनु तथा धन प्राप्ति विषयक युक्तिहरू र चातुर्यको सम्पादन गर्नु एवं दरिद्रताको विचार कुनै समय पनि मनमा आउन नदिनु– यही धन प्राप्तिको सरल साधन हो । विचारहरूको बलबाट नै रोगहरूको वृद्धि र निवृत्ति पनि हुन जान्छ । उपर्युक्त रीतिबाट विचारहरूद्वारा जसरी दरिद्रता दूर गरिन्छ उस्तै गरी नाना प्रकारको रोग पनि विचारहरूबाट दूर गर्न सकिन्छ । यसलाई रोग निवृक्तिको उपाय पनि मान्नु पर्दछ किनभने जगत्मा प्रायः सबै नै मानिस रोगग्रस्त हुनजान्छन् । यसमा कुनै रोग त सामान्य औषधीले नै कुनै स्वतः नै निवृत्ति भैरहेछन् । रोग उत्पन्न गर्नु र नष्ट गर्नु हाम्रो नै हातमा छ किनभने ईश्वरको इच्छा छ सब जीव निरोगी र सुखी रहून् । रोग मानिसको भूलले नै हुन्छ त्यसैले सर्वप्रथम भूललाई सुधार्नु पर्दछ । त्यसको उपाय केवल आरोग्यताको विचार नै हो । जब घरमा छोरा–छोरी बिरामी हुन्छन् तब नारीहरू रोग र भयको विचार धेरै गर्दछन् र उनका विचारबाट नै छोरा–छोरी समेत मर्दछन् । मैले आफैँले देखेको छु नारीहरू छोरा छोरीहरूलाई रोगबाट बचाउनका लागि जति उपाय गर्दछन्, छोरा–छोरी उत्ति नै चाँडो मर्दैछन् । यसको कारण केवल उनका विचार नै हुन् । ती सदा कस्तो विचार गर्दछन्, भने फलानी स्त्रीका चार छोरा दुई वर्ष बीचमा मरे । अब पाँचौं भएको छ जसको ऊ खुबै हेरचाह राख्दछे तैपनि त्यो धेरै क्षीण भैसक्यो, बाँच्ने आशा छैन, डाक्टरले जवाफ दिइसकेको छ । यहाँ विचार गर्नु पर्ने कुरा के छ भने त्यो छोरो पनि हप्ता दिनमा म¥यो । यदि यो सारा विचारहरूको नै प्रभाव हो भने यस्तो किन हुन्छ यस्तो तर्क–वितर्क गर्ने धेरै छन् । आफ्ना छोरा—छोरी बाँचिरहून् भन्न् सबै आमाले चाहन्छन् । यस विचारमा जति बल छ त्यसभन्दा धेरै बल अति स्नेह गर्ने अज्ञानी माताहरूमाथि मलिन विचारहरूको हुन्छ । ती आफ्ना बालकका लागि आफ्नो मनमा सधै के डर लिइरहन्छन् भने उसलाई कहीं कुनै रोग नलागोस्, कहीं नलडोस, कसैले कहीं उडाई नलैजाओस् । टोलम खेलिरहन्छ कहीं कुकुरले नटोकोस्, यो बिरामी छ, यसको रोग मेटिने हो वा होइन, कसैको नजर नलागोस् । यदि मरे म के गरौंला यस्ता भयका विचार नै सदा तिनको आँखा अगाडि नाचिरहेका हुन्छन् । यी विचारहरूद्वारा माताहरू केटा–केटीलाई बिरामी गराइदिन्छन् । रोगका लागि ती बाहिरी उपायहरू त गर्दछन् तर हृदय बिग्रेको हुनाले बाहिरी उपाय किञ्चित् पनि लाभकारी हुँदैन किनभने बालकहरूलाई राम्रो गर्नका लागि जति विचार ती गर्दछन् त्यसबाट बालक झन् बिरामी हुन्छन् । स्मरण रहोस्– जहाँ परस्पर विरोधी विचारहरूको जम्काभेट हुन्छ, उहाँ दुबैबो बल घट्दछ । तिनमा जो बलवान् छ उसैको जय हुन्छ । जस्तो धेरै दूधमा अलिकति पनि अमिलो प¥यो भने दूध फाट्दछ उस्तै धेरै राम्रा विचारहरूलाई पनि अलिकति नराम्रा विचारले बिगारिदिन्छन् र असल विचारहरूको बल कम हुनजान्छ । त्यसैले आमाका राम्रा विचार कम हुनाले निर्बल हुने र नराम्रा विचार धेरै र बलवान् हुनाले बालकहरू बिरामी हुन्छन् र मर्दछन् । त्यसैले यदि बालकहरूलाई निरोग र चिरञ्जीवी राख्नु छ भने सदैव शुभ विचार गर्नु पर्दछ । हाम्रो शरीरमा कुनै प्रकारको रोग आफ्नो मनोज्ञानले आउँदैन, बरु जब हामी उसलाई बोलाउँछौ तब ऊ डराई–डराई आउँछ । किनभने हामी रोगको विचार धेर गर्दछौं अर्थात् रोगको इच्छा गरेर नै रोगलाई बोलाउँछौ, अतः रोग आउँछ । यसैले प्राचीन ऋषिहरूले के सिद्ध गरेका छन् भने परम कृपालु परमेश्वरले हाम्रो शरीरको रचना यस्तो गरेको छ कि त्यसमा कुनै प्रकारको रोग इच्छाबिना स्वतः आउन सक्दैन । हाम्रो शरीरमा जे रोग आउँछ त्यसलाई हाम्रो प्रश्वासले बाहिर निकालिदिन्छ । यसै प्रकार धेरै जस्तो रोग पसिनाबाट निस्कन्छ । कति त मूत्रद्वारा निस्कन्छन् । कतिलाई जठरागिलने भस्म गरिदिन्छ, कैयौं त मन तथा बुद्धिको बलबाट नष्ट हुन्छन् र अरू कैयौं रोग हाम्रा नराम्रा विचारहरूले गर्दा शरीरलाई नष्ट पार्न सफल हुन्छन् । ईश्वरको इच्छा के छ मानिस सदा निरोगी र सुन्दर रहून् तथा जबसम्म पूर्ण ज्ञान प्राप्त हुँदैन, तबसम्म उसको उन्नति हुँदै रहोस् र यसैले हाम्रो शरीरमा कुनै रोग पनि आफ्से आफ आउन सक्दैन, किनभने हाम्रो शरीरमा आउँदा उसको सत्कार हुँदैन, बरु उसले लडाइँ गर्नु पर्दछ, तीतो औषधी पिउनु पर्दछ । त्यसैले हामीले चाह्यौ भने रोग सहज रीतिबाट हटाउन सकिन्छ । रोगहरूलाई हटाउनु शरीरको स्वाभाविक धर्म हो । यसमा प्रकृतिको केही विरोध छैन । यसैले आफ्नो ज्ञान र आत्म–बलबाट हामी भारी रोगलाई पनि बडो सरलतासाथ निवृत्त गर्न सक्छौ । यस्तो भएर पनि हामी रोगी रहन्छौ भने यसमा कसको दोष छ हाम्रो नै त दोष हो । जगत्मा जे जति रोग छन् ती सब मानिसहरूका भूलका नै फल हुन् । यदि भूलहरूलाई सुधार्यौ भने हामी धेरै जसो रोग हटाउन सक्छौं । यसैले महात्माहरू के भन्दछन् भने तिम्रो भाग्यको सुधार तिम्रै हातमा छ । तिमीले चाहेमा सब रोगादि दुःखहरूलाई हटाउन सक्छौं । नराम्रा विचार गर्नाले आफ्नो मात्र हानि नभई अरूको पनि हानि हुन्छ र त्यसको प्रभाव धेरै टाढासम्म पुग्न सक्दछ । कसैले आफ्नो छोरामाथि सामान्य अपराधमा क्रोध ग¥यो भने त्यो क्रोधको विचार त्यहाँबाट निक्लेर अगाडि बढ्छ । बाटामा अरूको क्रोधक विचारसँग मिलेर झन् स्पष्ट हुन्छ । त्यसपछि त्यो विचार घुम्दा फिर्दा कुनै अन्य देशको मानिसको मस्तिष्कमा गएर पस्यो, त्यो आफ्नस् पत्नीसँग झगडा गरिरहेथ्यो अनि उसले क्रोधको सनकमा आफ्नी पत्नीलाई धेरै पिट्यो । तर जब उसको क्रोध शान्त भयो तब उसलाई बडो पश्चात्ताप र आश्चर्य भयो कि सामान्य जस्तो अपराधमा मैले पत्नीलाई यतिबिधि किन पिटें अलिकति कुरा बिग्य्रो या कुनै खास कामले ढिला भयो त्यसका लागि यति ठूलो दष्ड किन दिएँ इत्यादि । उसलाई जब क्रोध उठेको थियो तब उसको इच्छा पत्नीलाई केही हप्काउनु मात्र थियो । किनभने उसबाट फेरि यस्तो भूल नहोस् । तर हप्काउनुको बदला यत्रो मारपीट गर्नाको कारण उ पनि जान्दैनथ्यो । अरू मानिसको क्रोधको विचार उसको क्रोधको विचारसँग मिल्न गएकोले उसको क्रोधको बल बढ्यो । सारांशमा प्रत्येक विचारले आफ्ना सजातीय विचारलाई आफूतिर खिच्दछ । यसैले जहाँ क्रोधका विचार रहन्छन् त्यहाँ अरूले गरेका क्रोधका विचार पाएर मिल्दछन् । यस्तै गरी विषय वासना आदिको विषयमा पनि जान्नु पर्दछ । यस्तै नै जहाँ परमात्माका दया, सत्य, अहिंसा, प्रेम, ज्ञानका विचार हुन्छन् त्यहाँ त्यही जातिका विचार आई मिल्दछन् । यसरी पहिलेका साना विचार पुष्ट भएर प्रत्येक विचार आफ्ना जातिका विचारलाई स्वाभाविक रीतिले खिच्दछन् । यस कुरालाई प्रत्येक मनुष्य बुझ्न सक्दैन । जसले विचारहरूको शक्ति, विचारको प्रभाव तथा रहस्य, स्वभाव र विचारशक्तिको महिमालाई जान्दैनन् उनका मनमा यो कुरा आउन सक्दैन । तैपनि शुभेच्छाको अभ्यास गर्नाले कालान्तरमा यो विषय स्वतः बुझिने सङ्कल्प छ । यो जगत् सङ्कल्पबाट नै भएको हो । सङ्कल्पले नै स्थित छ । यसबाट सङ्कल्पद्वारा के गर्न सकिंदैन त भनी थाहा हुन्छ । शुरूमा जो अखण्ड आनन्द स्वरूप थियो । त्यसैले आफ्नो सङ्कल्पबाट नै दबेर आफ्नो अनन्तलाई बिस्र्यो र आफूलाई परिमित मान्न थाल्यो । यसबाट के सिद्ध हुन्छ भने सङ्कल्पमा विचित्र सामथ्र्य छ । सङ्कल्पले के गर्न सक्दैन यही अखण्ड परमात्मा आफ्नो अद्व्रैत रूपलाई बिर्सेर आफूलाई नाना–योनिहरूमा देख्दै कतै सुखी, कतै दुःखी हुनलाग्यो र आफ्नो चैतन्य स्वरूपलाई भुलेर आफूलाई कर्ता–भोक्ता मान्न लाग्यो । यही नै सङ्कल्प वा विचार को चमत्कार हो । उन्नति–मार्गको मूल–मन्त्र शुभ–सङ्कल्प हो । सङ्कल्पबाट नै यस जगत्को उत्पत्ति र स्थिति छ । यो रहस्य जसलाई ज्ञान भएको छ त्यो उन्नतिको मार्गमा धेरै शीघ्रताले चल्न सक्छ । मार्गमा कठिनाइहरू धेरै आउँछन् तर ती कठिनाइहरू उसलाई हानिकारक हुँदैनन् । उसलाई यस लोकमा दुःखले सताउँदैन । उसलाई यो लोक र परलोक दुवै सुखदायी हुनजान्छन् । यो जगत् सङ्कल्पमय छ, सङ्कल्पबाट नै उत्पन्न भएको छ, यो कुरा जान्नेलाई दुःखको सामना कम्ती गर्न पर्दछ । जब यो निश्चय हुन जान्छ कि जति सुख दुःख छन्, ती हाम्रा नै सङ्कल्पहरूका फल हुन् भने त्यो दुःख अधिक दुःखदायी हुन सक्दैन । आफ्नै हातबाट जो चोट लाग्छ, त्यो त्यति दुःखदायी हुँदैन, तर त्यति नै चोट अर्काको हातबाट लाग्यो भने अधिक दुःखदायी प्रतीत हुन्छ । सङ्कल्पबाट विश्वको उत्पत्ति मान्नेलाई यसबाट दुःख हुँदैन वा कम हुन्छ किनभने ऊ जान्दछ जुन सङ्कल्पहरूबाट यस दुःखको प्राप्ति हुन्छ उनका विरोधी सङ्कल्पहरू (विचारहरू) गर्नाले पूर्व सङ्कल्पहरूको बल क्षीण हुनजान्छ । यही ज्ञान धर्मशास्त्रको जग हो यसै तत्वका अनुसार काम्य कर्मका नाना प्रयोग र अनेक प्रकारको उपासना उल्लेख गरिएको छ । यी सबको एउटै तत्व दृष्टिगोचर हुन्छ । त्यो के हो भने अनुकूल सङ्कल्पहरूलाई उत्पन्न गर्नु र पूर्वका प्रतिकूल सङ्कल्पहरूलाई त्याग गर्नु । कर्म उपासनाको रहस्य यदि हेरियो भने सुखमा बाधा पर्ने कर्महरू जीवबाट अज्ञानवश हुन गएका देखिन्छन् । अतः दुःखका विरोधी सङ्कल्प श्रद्धापूर्वक स्थापित गर्नु पर्दछ । जसबाट यही काम हुन्छ । सङ्कल्पको सीधा सुदृढीकरण मन्त्रजपबाट नै हुन्छ; यसैले भगवान्ले पनि गीतामा भन्नु भएको छ । हाम्रा सब सुख दुःखहरूको कारण अज्ञान हो । सङ्कल्प उठ्ने बित्तिकै अज्ञानले आफ्नो सङ्कल्पमा दबेर जीव–भावको प्राप्ति हुन्छ । अज्ञान नै आफ्नो रूप बदलेर जीवको लागि दुःखदायी हुन्छ । यसैले दुःख निवृत्ति गर्नका लागि दुःखका विरोधी सङ्कल्प (विचार) गर्नु नै परम हितकर छ । शास्त्रहरूमा दुःख निवृत्तिको उपाय केवल ज्ञान प्राप्ति नै जनाइएको छ । “ज्ञानादेव तु कैवल्य” अर्थात् ज्ञानबाट नै दुःख निवृत्ति र कैवल्य वा मोक्षको प्राप्ति मानिएको छ । यस ज्ञान प्राप्तिको अर्थ दृढ सङ्कल्प नै हो । गायत्री जपबाट नै कार्यसिद्धि हुन्छ । यसमा द्विजाति ब्राह््रमण, क्षेत्रिय, वैश्य मात्रको अधिकार छ । यसैले आफ्नो अधिकारानुसार गुरु मुखबाट अन्य मन्त्रहरू पनि ग्रहण गरी जप गर्नाले उक्त दृढ सङ्कल्पको पूर्ति हुनसक्छ र ज्ञानको अधिकारी पनि अवश्य हुन सक्छ, यसमा अणुमात्र पनि सन्देह छैन । जसले शुभ–सङ्कल्प वा शुभ–विचारहरूलाई निरन्तर आफ्नो मनमा स्थान दिनेछन् तिनले अवश्य आफ्ना प्रत्येक इष्ट कार्यको सिद्धि गर्नेछन् । यसमा किञ्चित पनि सन्देह छैन । यस विषयमा मेरो पूर्ण विश्वास छ । मैले अनेकौ पटक दृढ सङ्कल्प र दृढ विचारहरूका प्रभावहरूलाई स्वतः अनुभव गरेको छु र यी कुरा पूर्वका हाम्रा महर्षिगण तथा आधुनिक पाश्चात्य तत्व चिन्तकहरूद्वारा पनि प्रत्यक्ष प्रमाणभूत छन् । हामीले आफ्ना विचारहरूको परिणाम र अरूमाथि असर गर्ने शक्ति र आफ्ना हृदयमा अरूको विचार उत्पन्न हुने सामथ्र्य आदि सब दशाहरूलाई यथार्थ रूपमा थाहा पायौं भने कहिल्यै दुःख, पाप, रोग वा मृत्युको विचार गर्ने छैनौं । दुःख निराशाका विचार गर्नाले स्वतः आफ्नो कति हानि हुन्छ, यस कुरालाई यदि हामीले राम्रोसँग बुझ्न सक्यौं भने तर्सिरहने छैनौं । यस विषयमा ज्ञानवान् सूक्ष्मदर्शी के भन्दछन् भने विचारले राम्रो वा नराम्रो असर नदेखाई छाड्दैन । जस्तो सानो वरको बीजबाट विशाल वृक्ष बन्न जान्छ, उस्तै नै सानो विचारको महान् फल हुन्छ । यदि यस्तो नभए हामी आफ्नो जीवन कहिल्यै सुधार्न सक्दैनौं तथा मोक्षको प्राप्ति गर्न सक्दैनौं । तर दयालु परमात्माको कृपा छ हाम्रो कुनै विचारलाई ऊ खेर जान दिंदैन, बरु व्याजमा स्याज सहित बढाउँछ । जस्तो पानीको एउटा सानो धाराबाट नदी बन्दछ उस्तै नै एउटा सानो जस्तो विचारबाट भावनाहरू बन्न जान्छन् र तिनै भावनाहरूको बलबाट मनुष्य नरबाट नारायण हुन सक्छ । त्यसैले सदा शुभविचार गर्नु पर्दछ र कुनै प्रकारको भय, दुःख, निराशा, रोगादिको विचार गर्नु हुँदैन । एउटा मानिस सदा निराशपूर्ण विचार गर्ने गर्दथ्यो । कुनै कार्य सिद्ध हुन योग्य हुँदाहुँदै पनि त्यो के ठान्दथ्यो भने त्यो काम सिद्ध हुनु असम्भव छ । कहीं बाहिर जान योग्य भएर पनि आफ्नो मनमा के सोच्दथ्यो भने म उहाँ जान सक्ने होइन । उसका मित्र उत्तम भएर पनि कारणवस केही भनाभन हुन गएमा ऊ आफ्नो मनमा के सोच्दथ्यो भने यी धेरै खराब हुन्, मेरा विषयमा कुनै सहायता गर्ने होइनन् द्रव्य प्राप्तिको सम्बन्धमा कस्तो सोच्दथ्यो भने यस काममा केही पनि पाइने होइन । यो काम राम्रो प्रतीत हुन्छ । तर यसमा घाटा नभइरहने होइन । यस प्रकार प्रत्येक विषयमा त्यो सदा निराशाको नै विचार गर्ने गर्दथ्यो । यसले जति सुविधा भए पनि त्यो दुःखी नै रहन्थ्यो । उसको धर्म भावना पनि अधूरो नै थियो । उसलाई आफूद्वारा कुनै कार्य–पूर्ति वा सिद्धिको विश्वास हुँदैन थियो । उसको मनमा निराशाको विचार धेरै दृढ भइसकेको थियो । उसको विचार उसबाट निस्केर घुम्दा–फिर्दा एउटा विद्यार्थीको मस्तिष्कमा प्रविष्ट भयो । उसको परीक्षा हुने समय थियो । तर उसैबेला त्यो बिरामी प¥यो । उसलाई के प्रतीत हुनथाल्यो भने यसपटक मैले ठीकसँग पढिन त्यसकारण म पास हुन सक्दिन । त्यसैले यस वर्ष मैले परीक्षा दिनु भएन । यत्तिकैमा उसको मनमा त्यो निराशावादीका विचार आएर घुम्यो, उसले हिम्मत हा¥यो र उस्तै नै विचार गर्नलाग्यो अब म पास हुने छैन । असल बुद्धिमान विद्यार्थी आफ्नो मनको दुर्बलताले गर्दा फेल भयो । त्यो केवल निराशाको कारणले नै भयो । फेरि त्यस विचारले त्यहाँबाट पनि फैलेर अरू धेरैको हानि ग¥यो । यसबाट पाठकगणले बुझे होलान् एउटा सानो विचारबाट अन्त्यमा यस्तो नराम्रो परिणाम हुन्छ जसको अनुमानसम्म पनि गर्न सकिँदैन । त्यसैले आफ्नो मनमा नराम्रो विचार आउन नपाओस् भन्ने कुरामा विशेष ध्यान राख्नुपर्दछ । याद राख विचार कुनै सानो वस्तु होइन । विचारहरूमा ठूलो बल छ । यस समान दोस्रो कुनै बलवान् वस्तु छैन । परम कृपालु ईश्वरले हामीमाथि यतिसम्म कृपा गरी यस्तो ठूलो बल हामीलाई दिएका छन् । यसै बलले गरेर मनुष्यत्व उत्तम बनेको हो । यसले आफ्ना विचारहरूलाई उत्तम बनाएर आफ्नो वशमा गर्नु पर्दछ तथा तिनलाई आफ्नो इच्छानुसार डो¥याउनु पनि पर्दछ । यदि हामीलाई यस्तो पर्न आयो भने हामी आफ्नो जीवनका कतिपय दुःखहरूलाई हटाउन सक्छौं । अर्थात् आफ्ना दुःखहरूलाई हटाउनका लागि विचारका बललाई बढाउनु पर्दछ । यही उपाय आत्मोन्नति र सर्व–शक्तिमान् ईश्वरको ज्ञान तथा प्रेमको प्राप्तिको हो । विचारहरूको कस्तो स्वभाव छ भने हामी जस्तो विचार धेरै जसो गर्दछौं, उस्तै नै हाम्रो कार्य हुन्छ । हामीले दुःखका विचार धेरै गरेका छौँ भने चारैतिर भयको नै कारण देखा पर्नेछन् । उस्तै नै विरामी तथा मृत्युको विचार नै अधिक गछौं भने रोग र मृत्यु नै शीघ्र आउँछन् किनभने विचारहरूको प्रभाव कहिल्यै व्यर्थ जाँदैन । यति मात्र होइन केही समय पनि हाम्रा विचार फेरिऊन् तैपनि पहिले गरिएका विचारहरूको प्रभाव नष्ट हुँदैन, बरु केही समय ती दुःख दिई नै रहन्छन् । हामीले नचाहे तापनि बलपूर्वक आएर बारम्बार क्लेश दिने गर्दछन् । विचारको शक्ति आफ्ना अधिनमा आइसकेपछि तिनको प्राप्ति, वृद्धि र संचय गर्नाका लागि विशेष परिश्रम गर्नु पर्दैन । जसरी दम दिनाले घडी आठ दिन वा चौबीस घण्टा चल्ने गर्दछ र आवश्यकता अनुसार इन्जिनमा कोइला पानी दिनाले त्यो सैकडौं माइल दुगुर्दछ त्यही शक्ति विचारहरूमा पनि हुन्छ । तिम्रा विचार सदैव रचना गर्दछन् । तिनबाट जस्तो रचना गराउँछौ उस्तै नै रचना ती गर्नेछन् । यसमाथि पनि यदि तिनको रचना तिमीलाई राम्रो लागेन भने यसमा तिनको केही दोष छैन किनभने तिनका शिक्षक तिमी नै हौ । तिमीले जस्तो शिक्षा दिएका छौ ती उस्तै रचना गर्दछन् । परमात्माले नियम निर्माण गरेको छ जसलाई भङ्ग गर्न ऊ आफू पनि समर्थ छैन । अपूर्णताको जिम्मेदारी तिमीमा नै छ । तिमीले अज्ञानतावश ती नियमहरूलाई पालन गरेनौ जसलाई पालन नगर्दा दुःख र दुर्भाग्य, रोग, शोक, वृद्धावस्था र मृत्युसम्म हुन जान्छ । विचार गर्ने विधि बडो सरल छ । यदि तिमीलाई धनको इच्छा छ भने सदैव विश्वलाई धनले भरिएको हेर । आरोग्यता चाहिन्छ भने सदैव आफूलाई आरोग्य मान, प्रेम चाहन्छौ भने आफ्नो मनमा प्रेमको विचार गर । जुन बस्तुको इच्छा छ उसैमाथि आफ्नो विचार केन्द्रित गर । तर स्मरण राख कि आज धनको, भोलि दरिद्रताको विचार गर्नाले दुवै आफ्नो–आफ्नो फल दिन्छन् । यो पनि स्मरण राख कि बिना उद्योग विश्वभण्डारबाट केही मिल्न सक्दैन । विचारहरूको कम्पन बाहिर, भित्र सबैतिर भइरहन्छ । एउटा विचारको असर मानिसको अङ्ग–प्रत्यङ्गमा हुन्छ । विचारको आभास मनुष्यको मुख मण्डलमा, नेत्रमा चालमा, रङ्ग–ढङ्ग र प्रत्येक क्रियामा प्रतीत हुनलाग्दछ । विचारहरू मस्तिष्कबाट उत्पन्न हुन्छ । मस्तिष्क केन्द्र नै विचारहरूको माध्यम यन्त्र हो । अन्य यन्त्रहरूको अपेक्षा मस्तिष्क अधिक शक्तिशाली र पूर्ण छ । मस्तिष्कमा कति प्रचण्ड शक्ति छ भने यसको वर्णन हुन सक्दैन यद्यपि यो शान्त र स्थिर प्रतीत हुन्छ तैपनि यस केन्द्रबाट विचारहरू बाहिर निस्कन्छन् । यी विचारहरूको उत्पत्ति इच्छको तीव्र र सामान्य रूपमाथि निर्भर गर्दछ । मस्तिष्क दुई गोलाद्र्धहरूमा बनेको छ । यी दुवैको बीचमा एउटा गहिरो (चिरा) छ । ठूलो मस्तिष्कमा श्वेत वर्णको पदार्थ भरिएको हुन्छ र मज्जाको चारैतिर धुस्रो वर्णको एक स्तर छ । त्यसमा गाँठा जस्ता बनेका हुन्छन् । यी सबै रक्तवाहिनी नाडीहरूले बनेको एउटा जालोले ढाकिएका हुन्छन् । यसैलाई मस्तिष्क भन्दछन् । वैज्ञानिकहरूको भनाइ के छ भने मस्तिष्कको एक भाग गर्धनबाट ढाडको हड्डीभित्र कम्मरसम्म गएको छ । यसैले शरीरका प्रत्येक अङ्गहरूमा मस्तिष्कबाट बाह्र जोडा स्नायु निक्लेर जडिएका छन् । मस्तिष्कको एक भागमा अनुभव, इच्छा, बुद्धि आदिको स्थान छ । मस्तिष्कको यस भागलाई हानि पुग्नाले मानसिक कार्य गर्ने सामथ्र्य धेरै न्यून हुन जान्छ । मस्तिष्कको तल्लो तहबाट बाह्र जोडा नाडीहरू निक्लन्छन् । तिनमा एक जोडालाई कपालको नाडी भन्दछन् । प्रत्येक जोडाले शरीरमा इन्द्रियहरूलाई ज्ञान दिन्छ । तिनमा एक जोडा गन्धको ज्ञान, दोस्रो दृष्टिको, तेस्रो जोडा आँखाको पुतली हल्लाउने, चौथो र पाँचौको सम्बन्ध ती पुठ्ठाहरूसँग छ, जो आँखाको पुतलीलाई चलाउने गर्दछन् । सातौं मुख मण्डलको पुठ्ठालाई चलाउँदछ् । आठौं कानमा लागेको छ, नवौं जिब्रोले स्वाद दिनमा सहायक छ । दशौं । एघारौं कण्ठ, हृदय, आमाशय तथा पित्तासयलाई सूत्र पठाउँछन् र बाह्रौं जिब्रोले बोल्नमा सहायक हुन्छ । मानिस सांसारिक वस्तुहरूको अनुभव पाँच ज्ञानेन्द्रियबाट गर्दछ । उसका सूक्ष्म नाडीहरू मस्तिष्कसँग मिलेका छन् जसको अनुभव पाँचै इन्द्रियहरू गर्दछन् । तिनको सूचना तत्काल नै मस्तिष्कलाई हुन्छ । यी इन्द्रियहरू आफ्नो–आफ्नो काम गर्दछन् तथा सांसारिक सुखका मुख्य साधन हुन् । यसैले हामीले यी पाँचै इन्द्रियहरूलाई सरल र स्वच्छ राख्नु परमावश्यक छ । एक इन्द्रियको काम दोस्रो इन्द्रियले गर्न सक्दैन । आँखाले सुन्न सक्दैन, कानले देख्न सक्तैन । सामथ्र्यभन्दा अधिक काम लिनाले इन्द्रियहरू माथि आघात पुग्दछ । यसैले जब इन्द्रियहरूमाथि आघात हुन्छ, मस्तिष्कलाई सन्देश पुग्नमा ढिलो लाग्दैन किनभने मस्तिष्कबाट सब नाडीहरूको जाल निक्लेर सब शरीरमा फैलिएको छ । माथिल्लो त्वचा, रौं, नङ आदिलाई छोडेर शरीरको कुनै भाग नाडीहरूले रहित छैन । जबसम्म मस्तिष्क कुनै कुराको सूचनालाई ग्रहण गर्दैन, तबसम्म प्राणीहरूलाई ती विषयको ज्ञान हुँदैन । शरीरको कुनै अङ्गमा विपत्ति परेमा मस्तिष्कबाट नै सहायता मिल्दछ । यदि अँध्यारोमा खुट्टा मुनि कुनै डोरी आदि प¥यो भने सर्प त होइन भनी शङ्का उत्पन्न हुन्छ । त्यसबेला मस्तिष्कमा ठूलो हलचल मच्चिन्छ । त्यस विपत्तिलाई हटाउनका लागि कतिपय अङ्गहरूलाई एकसाथ के आज्ञा हुन्छ भने अँध्यारोमा शीघ्र हेर्ने उद्योग गर । खुट्टालाई के आज्ञा हुन्छ भने शीघ्र नै अलग हट । हृदयलाई आज्ञा भयो भने ऊ तीव्रताले धडकिन थाल्छ । हातहरूलाई छडी आदि लिएर सावधान हुने आज्ञा मिल्छ । यसप्रकार जब मस्तिष्कबाट आज्ञा प्रसार हुन्छ, तब सब अङ्गहरू आ–आफ्नो कार्यमा तत्पर हुन जान्छन् । यसबाट के सिद्ध हुन्छ भने मस्तिष्क सब अङ्गहरूमा मुख्य अङ्ग हो । मस्तिष्कको सहायता नभए मृत्यु हुने सम्भव छ । ठूला–ठूला महात्मा एवं बुद्धिमान् पुरुष वीर्यको रक्षा गर्दागर्दै पनि निर्बल प्रतीत हुन्छन् । यसको कारण यही नै हो कि तिनले मस्तिष्कबाट धेरै काम लिनु पर्दछ, जसबाट रक्तादि पोषक भाग विचार शक्तिको साथ अधिक खर्च हुन्छ । रात दिनको पढाइको कामले विद्यार्थीको शारीरिक बल पनि नष्ट प्रायः हुन जान्छ किनभने चिन्ता, भय आदि विचारको कारण रक्तको गति मन्द हुन जान्छ र रक्तको कमी भयो भने बल कहाँबाट बढोस् तर बुद्धिमान् मनुष्यहरूको मस्तिष्क बडो बलबान् हुन्छ, जो भिन्न–भिन्न प्रकारको अनुभवलाई उत्पन्न गर्दछ । अतः यदि मस्तिष्कबाट धेरै काम लिइन्छ भने यसबाट निर्बलता पनि अवश्य हुन सक्छ । मस्तिष्कलाई बलवान् बनाउने खाद्य पदार्थ तीन प्रकारका हुन्छन्; सत्वगुणी, रजोगुणी र तमोगुणी । यिनमा पनि सत्वगुणी पदार्थको धेरैजसो भाग मस्तिष्क–बलवर्धक छ । रजोगुणी पदार्थले शरीरमा एक प्रकारको जोश वा वेग उत्पन्न गर्दछन् तर मस्तिष्कको शक्तिलाई शीघ्र व्यय गरिदिन्छन् । यसैप्रकार तमोगुणी पदार्थ केवल मेदा भएर शरीरलाई मोटो गराउँछन् तर मस्तिष्कलाई धेरै प्रकारको हानि पु¥याउँछन् किनभने शरीरलाई मोटो गर्ने पदार्थ मस्तिष्कलाई कहिल्यै बल वृद्धि गर्न सक्तैनन् । यसैले सदा सत्वगुणी पदार्थहरूको नै सेवन गर्नु पर्दछ । जस्तो दूध, घिउ, चामल, गहुँ, जौ, केरा, अंगूर, स्याउ आदि नाना प्रकारका फल तथा वनस्पति आदि हल्का पदार्थ भोजन गर्नु धेरै हितकारी हुन्छ । धेरै लेख्ने, पढ्ने, राति धेरै जागा बस्ने र नियम विरुद्ध कार्य गर्नाले, मानसिक रोगहरूले स्वास्थ्यमाथि ध्यान नदिनाले र विचार सम्बन्धी कार्य धेरै गर्नाले असहय विक्षिप्तता रोग, बौलाहापन आदि उत्पन्न हुन जान्छ । शिरमा पीडा, निद्रा कम आउनु, स्मरण शक्ति घट्नु, रिङ्गटा लाग्नु, अरूचि, मन्दाग्नि, स्वप्नावस्थामा वीर्यपातादि लक्षण प्रथम अवस्थाका हुन् । केही दिनपछि रोगीको स्वभाव पनि बदलिन्छ । क्रोध र चिड्चिडाहट बढ्छ । मुखको कान्ति घट्दै जान्छ र प्रत्येक कार्यमा आलस्य आदि लक्षणहरूबाट प्रकृति सूचना दिन्छ “अब तिमीले सम्हालिनु आवश्यक छ ।” यदि रोगी यतिमा पनि चेतेन भने रोग बढ्दै आँखामा निर्बलता आइहाल्छ र प्रमेह, नपुंसकता, पक्षाघात, लकवा, मलावरोध, अग्निमान्द्य, शरीरको पहेंलोपना आदि भयङ्कर रोग भएर जीवनलाई नष्ट प्रायः गरिदिन्छन् । यसैले प्रथम अवस्थामा नै यसको उपाय गर्नु पर्दछ । मस्तिष्कको निर्बलताबाट सब काम अधुरै हुन्छन् । अतः मस्तिष्कलाई बलवान् बनाउनका लागि परीक्षित केही प्रयोग तल दिइन्छन् । यसमा सर्वप्रथम शारीरिक स्वास्थ्यको आवश्यकता हुन्छ र स्वास्थ्य ठीक राख्न नियमित आहार–विहार अर्थात जहाँसम्म हुन्छ सब काम नियमपूर्वक गर्नु पर्दछ । जस्तो ब्रह्ममुहूर्तमा उठ्नु, शैच–स्नान, व्यायाम, भोजन, वायु सेवन, शयन आदि नियमपूर्वक उपयुक्त रीतिले गर्नु आदि नियमानुकूलताको मस्तिष्कमाथि विशेष प्रभाव पर्दछ । मस्तिष्कको शक्तिलाई घटाउने तमोगुणी वा रजोगुणी पदार्थको सेवन गर्नु हुँदैन । मादक–पदार्थ विशेषतः बुद्धि र मस्तिष्कलाई हानिकारक छन् । काम, क्रोध, लोभ आदिलाई त्यागेर शान्ति धारण गर्नु तथा सन्ध्या–बन्दना र प्राणायाम गर्नु तथा दया, धर्म, परोपकार आदि गुणहरूलाई धारण गर्नु परमोपयोगी छ । यस प्रकार निम्न लिखित क्रियाहरू पनि यसमा धेरै सहायक सिद्ध भएका छन् । कण्ठको मध्य–भागमा एउटा यस्तो ग्रन्थि छ जसलाई जालन्धर बन्ध (Thyroid gland)भनिन्छ । यसमाथि दबाब पर्नाले प्राणहरूको निरोध हुन्छ र मेरूदण्ड तथा मस्तिष्कका कैयौं भागहरूमा तीव्र प्रभाव पर्दछ । १. निम्नलिखित औषधीहरू पनि मस्तिष्कलाई बलवान् बनाउन र स्मरण शक्ति वर्धनमा परमोपयोगी सिद्ध भएका छन् । यसैले पाठकगणहरूको लाभार्थ लेखिन्छः मुगाभस्म, सारश्वत घृत, ब्राह्मी आरिष्ट, ब्राह्मी तेल, सारश्वत चूर्ण, सारश्वतारिष्ट, मालकङ्गनीको तेल, कागजी बदाम आदि फलहरूको बलानुसार युक्तिपूर्वक सेवन गर्नु पर्दछ । पाठकहरूको लाभार्थ र सर्वजन उपकारार्थ मेरो आफ्नै कति पटकको अनुभव तथा अरूमाथि अनुभव गरिएको प्रयोग पनि यहाँ लेखिन्छ जसबाट निर्बल मस्तिष्कवालाहरूले पनि लाभ उठाउन सकून् । ब्राह्मी १ तोला, बच ६ मासा, मिठो कुठ ६ मासा, फर्सीको बियाँ २ तोला, उस्तरबद्दूस ९ मासा, धनियाँ ९ मासा, गोरखमुडी ९ मासा, गुलाफको फूल १ तोला, बदामको गुदी १० दाना, मालकङ्गनी १ तोला, वंशलोचन २ तोला, सानो सुकुमेलको दाना १ तोला, मिस्री १० तोला सबलाई पिनेर ९ मासा औषधी चाँदीको बर्क (तपक) १ वा सुनको बर्क (तपक) १, मलाई वा मखन दुई तोलामा मिलाएर खानाले मस्तिष्कको निर्बंलता अवश्य दूर हुन्छ । २ तिमी आफू नै आफ्नो चरित्रका निर्माता हौ । संकल्प–शक्तिले नै मनुष्को चरित्रलाई अद्भुत रीतिबाट बनाउँछ । मस्तिष्कमा अटुट शक्ति भरिएको छ । मस्तिष्क नै सांसारिक सिद्धिहरूको कारखाना हो । कष्ट सहन गर्नाको लागि यदि संकल्प–शक्ति दृढ छ भने मस्तिष्कलाई चाहे जस्तो ढाल्न सकिन्छ बारम्बार अभ्यास गर्नाले नै इच्छा–शक्तिलाई उत्तेजना मिल्दछ र मस्तिष्कको केन्द्र बलवान् भएर चाहिएको इष्ट कार्यमा प्रवृत्त गर्न सकिन्छ । जस्तो मनको शासन शरीरमाथि हुन्छ, उस्तै नै इच्छाको शासन पनि मनमाथि हुन्छ । इच्छा आत्म–संयमको लागि आत्म–शक्ति हो तैपनि आत्माले यस कुराको निर्णय गर्नु पर्दछ कि कुन रीतिबाट यस शक्तिलाई प्रयोग गर्ने । इच्छाशक्तिलाई आफ्नो अधिकारमा गर्नु परमावश्यक छ । संसारमा इच्छा–शक्ति संकल्पमा परिवर्तन हुन जान्छ । संकल्पबाट मनुष्य र मनुष्यबाट संकल्प हुन्छ । मानिसको इच्छा–शक्तिले नै भाग्यलाई बनाउँछ र त्यही नै जित्ने शक्ति पनि हो । विजयको भावना जीवनको सबै कार्य र व्यवहारमा तबसम्म धारणा गर्नु पर्दछ जबसम्म आत्म–शक्ति आत्मविश्वासमा स्थिररूपले परिणत हुँदैन । जब मनमा विपरीत भावना उठ्छ, तब त्यसलाई बिल्कुल झुट्टा सम्झ । यस रीतिबाट सदा उदासीन भावहरूलाई दूर गर्न सक्नेछौ । “म सिद्धिको लागि सिद्ध हुँ । म अवश्यमेव सिद्धिलाई प्राप्त गर्ने छु । मैले सिद्धि प्राप्त गरिसकेको छु ।” मानसिक स्वतन्त्रता मनुष्यको सबभन्दा ठूलो जित हो । सदा यही ध्यान गर्नु पर्दछ कि मैले दुःखहरूलाएै नष्ट गरिदिएँ, म स्वतन्त्र आत्मा हुँ । प्रातः काल एकान्तमा शरीरलाई स्थिर र मनलाई शान्त गरेर उपयुक्त भावनालाई मनमा बारम्बार धारणा गर र साथसाथै के कुराको निश्चय गर भने चुम्बकको समान इच्छा–शक्तिलाई साध्ना लागि मैले दृढ संकल्प गरेको छु । यस अभ्यासलाई चाहे जुन समयमा पनि गर्न सक्छौं । जो भइराखेको छ, त्यसको वास्ता नगर, सोझो उभिएर गहिरो श्वास लेऊ र भित्र आफूमा महाशक्तिको भावना गर । “म समर्थ छु, जुनसुकै काम पनि जब म हातमा लिनेछु त्यसलाई अवश्य पूरा गर्ने छु ।” यस मन्त्रलाई पूर्ण शक्ति र आत्म–संयमका साथ दिनमा धेरै पटक जप गर । यदि स्थिरता साथ यसलाई उपदेश मानेर अभ्यास ग¥यौभने इच्छा–शक्ति, आकर्षक–शक्ति, मानसिक–शक्ति र व्यावहारिक योग्यताको विकास, आफ्नो तथा अरूको लागि पनि गर्न सक्छौ । गर्नु, नगर्नु तिम्रो हातमा छ । “यादृशी भावना यस्य सिद्धि र्भवति तादृशी ।” त्यसको लागि यत्न गर । त्यसमाथि विचार गर, यत्न गर, काम गर, तत्पर होऊ, आशा राख, तिम्रो इच्छा–पूर्ति शीघ्र होला । जति शीघ्रता र निश्चयले मन त्यसमा लाग्नेछ, उति नै शीघ्रतासाथ कार्य सिद्धि हुनेछ, यसमा किञ्चित पनि सन्देह छैन । गरेर हेर । जो आत्मविजय गर्दछ, उसलाई सर्ववस्तु सुलभ हुन जान्छ । उद्योगी मनुष्यलाई अवसरको कमी हुँदैन । विचारहरूको उत्पत्ति स्थान मणिपूरक चक्र हो । जहाँबाट परावाणी उत्पन्न हुन्छ, उहींबाट शुभाशुभ विचार उत्पन्न भएर सूक्ष्म नाडीहरूद्वारा जब मस्तिष्कमा पुग्दछ, तब त्यसको स्पष्ट ज्ञान उत्पन्न हुन्छ । यस्तै इच्छा–शक्ति, ज्ञान–शक्ति, क्रिया–शक्ति आदिको केन्द्र पनि मणिपूरक चक्र हो । विद्युत शक्ति उत्पादनका लागि ठूला–ठूला यन्त्रहरूको आवश्यकता हुन्छ । तर हाम्रो सानो जस्तो विचार–शक्ति यन्त्रबाट कम्पन, ताप, शब्द, प्रकाश र लौह चुम्बकवत् मानसिक–शक्ति, इच्छा–शक्ति, प्रेम, क्रोध, बुद्धि, बल आदि कति शक्तिहरू उत्पन्न हुन्छन् । जब मस्तिष्कमा प्रेम, विरोध, प्रशंसा वा निन्दाको लहर उठ्दछ, तव त्यसले अर्काको मस्तिष्कमाथि आफ्नो प्रभाव पार्दछ । पहिलाको मस्तिष्कको प्रभावबाट दोस्राको मस्तिष्कमा प्रेम वा वैरभावना उत्पन्न हुन जान्छ । यदि तिमी कसैसँग प्रेम गछौं भने ऊ पनि तिमीसँग प्रेम गर्ला र शत्रुता गर्छौ भने शत्रुता गर्ला । धेरै जसो देखिएको छ कि जस्तो विचार तिम्रो मस्तिष्कमा अर्काको प्रति उत्पन्न हुन्छ, ठीक उस्तै विचार उसको मनमा तिमीप्रति पनि उठेको हुन्छ । मनको सम्बन्ध मस्तिष्कसँग छ र मस्तिष्कको भित्र जो आकाशको भाग छ त्यसमा पहिले विचार उत्पन्न हुन्छ । मस्तिष्काकाश महाकाशको व्यष्टिरूपको अवयव हो । जब विचार वा इच्छा यस मस्तिष्काकाशमा फैलिन्छ, तब त्यहाँबाट वायुद्वारा महाकाशमा फैलिन जान्छ अर्थात् इच्छा–शक्तिका सूक्ष्म धाराहरू मस्तिष्कको पर्दालाई पार गरेर अधिक बलवान् भएभने शीघ्र बाहिर निक्लेर बडो बेगले महाकाशमा फैलिन्छन् र यदि इच्छा–शक्ति निर्बल भ एभने कठिनाइले पर्दा पार गरेर आस–पासमा हराउँछन् । जब मनन क्रियामा मस्तिष्कले चेष्टा गर्दछ तब स्थूल मस्तिष्कमा पांशुवर्णवाला प्रकृतिका रन्धहरूको वृद्धि हुन्छ । मृत्युपछि पशु शरीरको परीक्षा गर्नाले के प्रतीत हुन्छ भने विचारशील पुरुपहरूको मस्तिष्क अरूको अपेक्षा अधिक ठूलो मात्र होइन त्यसमा आवृत्तिहरूको (Grooves) संख्या पनि धेरै हुन्छ । यी आवृत्तिहरूबाट पांशुवर्णवाला मज्जातन्तुगत प्रकृतिलाई, जो मन क्रियाको समीपवर्ती यन्त्र हो, धेरै ज्यादा स्थान मिल्दछ । यसैगरी स्थूल शरीर र स्थूल मस्तिष्क व्यायामद्वारा विकसित हुन्छन् । अतः जो तिनलाई उन्नत र पुष्ट गर्न चाहन्छन् उनले निरन्तर प्रतिदिन मानसिक शक्तिहरूको उन्नति र वृद्धिका लागि मनन–क्रियाको अभ्यास गर्नु पर्दछ । यसबाट स्वाभाविक शक्तिहरू पनि धेरै चाँडो उन्नत हुन्छन् र तिनको प्रभाव मानसिक तथा शारीरिक विकासहरूमाथि धेरै बेगले पर्दछ । यो अभ्यास नियमबद्ध हुनु पर्दछ, जसबाट यसको प्रभाव पूरा–पूरा भएपछि मानसिक शक्तिको वृद्धि हुन्छ र जीवनका साधारण प्रश्नहरूमाथि पूर्वापेक्षा अधिकतर विचार गर्नमा सरलता र सामथ्र्य प्राप्त हुन्छ । नीति एक न्यायशील वेतनाध्यक्ष हो । यो सबैलाई उति नै दिन्छ, जति उसले कमाएको छ । एक कौडी पनि त्यो अधिक दिँदैन । यसैले जो उन्नत दिव्य शक्तिरूप वेतन लिन चाहन्छन् उनले गूढ विचारद्वारा त्यसलाई प्राप्त गर्नु पर्दछ जिज्ञासुहरूलाई जुन विषयमा रुचि छ त्यस विषयको एउटा ग्रन्थ खोज्नु पर्दछ, जसको कर्ता योग्य पुरुष होस् र जसमा नयाँ–नयाँ गूढ विचार हुन् । यस्ता पुस्तकको एक दुई वचन सुस्त–सुस्त पढेर एकाग्र चित्तले गूढ विचार गर । तर जति समयसम्म विचार गर्छौ त्यसभन्दा दुई गुणा समयसम्म मनन गर्नु धेरै उत्तम छ किनभने पढ्नाको प्रयोजन केवल नयाँ –नयाँ विचारहरू र युक्तिहरूलाई प्राप्त गर्नु नै होइन बरू मानसिक शक्तिहरूलाई पुष्टि दिनु पनि हो । त्यसैले आधा घण्टा प्रतिदिन यस अभ्यासमा लाग्नु पर्दछ । तर नव–शिक्षकको लागि चौथाइ घण्टा (पन्त्र मिनेट) पनि धेरै छ किनभने एकाग्रतापूर्वक गूढ विचार गर्दा पहिले पहिले थकाइ महसूस हुन्छ । एकाग्र चित्त र त्यसको शक्ति मानिसका मनमा सदैव नयाँ विचार उत्पन्न हुँदै रहन्छन् । मानसशास्त्र वेत्ताहरूले के सिद्ध गरेका छन् भने मानिस जो श्वास लिन्छ ती प्रत्येक श्वासमा तीन–तीन नयाँ विचार उत्पन्न हुन्छन् । अर्थात एक मिनेटमा ४८ देखि ५४ सम्म नयाँ विचार उन्पन्न हुन्छन् । बन्दुकमा छर्रा भरेर छोड्नाले चारैतिर फैलेर कुनै पुरा परिणाम हुँदैन तर उनै छर्राको गोली बनाएर छोड्नाले भयङ्कर परिणाम हुन्छ । वायु, जल, वाष्प, विद्युत, अग्नि आदिका परमाणु जबसम्म भिन्न–भिन्न भएर फैलिरहन्छन् तबसम्म तिनमा केही पनि शक्ति देखा पर्दैन तर तिनलाई एकत्र गर्नाले तिनमा अद्भुत शक्ति उत्पन्न भई तिनबाट ठूला–ठूला अशक्य काम पनि लिन सकिन्छ । उस्तै नै विचारहरूको शक्ति पनि अपरिमित, अप्रतिहत र अप्रतक्र्य छ तर जबसम्म ती अनेक विषयहरूमा फैलिरहन्छन् तबसम्म तिनको केही पनि फल हुँदैन । तर यदि तिनको ध्यानद्वारा निरोध गरियोस् अर्थात् ती विचारहरूको प्रवाहलाई रोकेर एउटै बस्तुमागि स्थिर गरिन्छ भने तिनमा अद्भुत शक्ति उत्पन्न भएर साधक जुन वस्तुको कल्पना गर्दछ त्यो उसको संकल्पबाट मात्र प्राप्त हुन सक्छ । छान्दोग्य उपनिषदमा भनिएको छ । “यं यं काम कामयते सो ऽ स्यसंकल्पादेव समतिष्ठति”– एकाग्रचित्तले मानिस जुन वस्तुको कामना गर्दछ त्यो वस्तु संकल्पबाट मात्र पनि उसलाई प्राप्त हुन्छ । ध्यानद्वारा भिन्न–भिन्न विषयहरूको विचारबाट मनको चञ्चलता निवृत्त भएर त्यसलाई चाहे जुन विषयमा पनि स्थिर गर्ने अभ्यास दृढ हुन जान्छ । जहाँ मन स्थिर भयो त्यहाँ विचारहरूको संयम आफ से आफ हुन जान्छ किनभने मनबाट नै विचार गरिन्छ र विचारहरूको संयमबाट मन केन्द्रिभूत भएर ती विचार जसमाथि झर्दछन् अर्थात् मनको स्थिरताको विचार संयमद्वारा इच्छा सिद्धिको अमोध उपाय हो । तर यदि सूक्ष्म दृष्टिले हे¥यौ भने के ज्ञात हुनेछ भने, विचारहरूमा जुन शक्ति छ त्यो प्राणको शक्ति नै हो अर्थात् प्राण–शक्तिबाट नै विचार शक्तिमान् भएका छन् वा हुन्छन् । विचारहरूको स्फुरणमा प्राण–शक्तिका निरन्तर गतिरूप परमाणु भरिएका छन् । ती मरमाणुहरू पदार्थहरूको संयोग वियोगका विधायक हुन् र त्यस्तै नै कार्याकार्य विधायक हुन् । अग्निलाई शिथिल गर्नु, जललाई पत्थर बनाइदिनु, पृथ्वीलाई कम्पन गरिदिनु, वायुलाई स्तम्भित गरिदिनु आदि सब केवल विचारहरूका नै प्रभाव हुन् । प्रत्येक जड वा चेतन पदार्थहरूको अणुहरूमा विचार–शक्ति हुन्छ तर मानिसमा यो शक्ति धेरै छ । यसैले ऊ सबलाई पादाक्रान्त गर्न सक्दछ । शरीर जड छ तैपनि त्यसमा व्याप्त प्राण–शक्ति निरन्तर गतिमान् छन् । तिनको ध्यानबाट विचार–संयमद्वारा निरोध गरेर मानिस असाध्य कार्य पनि सिद्ध गर्न सक्छ र अलौकिक सिद्धिहरू प्राप्त गर्न सक्छ । ध्यानले निरुद्ध गरिएको प्राण–शक्तिको विचार–रूपबाट हुने सुक्ष्मातिसूक्ष्म स्फुरण पनि हिमालय पर्वतलाई प्रवाही बनाउन सक्दछ । पृथ्वीको कण–कण अलग गरेर हावामा उडाउन सक्छ एवं आकाशलाई निरवकाश बनाएर ग्रह ताराहरूलाई तल खसाल्न सक्छ । ध्यानद्वारा विचारहरूको संयम जति दृढ हुन्छ, उत्ति नै अधिक प्राण–शक्तिको निरोध दृढ भएर उसका स्फुरण शक्ति उत्पन्न हुन्छ । त्यस स्फुरण शक्तिको जति जति केन्द्रीभवन हुँदै जान्छ उति उति त्यो शक्ति तीब्र भएर इच्छा–शक्तिको अनुसार सबलाई आकर्षण गरेर कार्य सम्पादन गर्दछ किनभने प्राण–शक्ति अद्भुत आकार्षण शक्ति हो । मन नै विचार हो र विचार नै मन हो एवं श्वास लिनु नै विचार गर्नु हो र विचार गर्नु नै श्वास लिनु हो । बिनाविचारको मानिस श्वास लिन सक्दैन र बिनाश्वासको विचार गर्न सक्दैन अर्थात् मन, विचार र श्वासको यस्तो घनिष्ठ सम्बन्ध छ कि यसबाट कुनै एकको संयमले तीनौटैको संयम भएर प्राण–शक्तिको स्पन्दन प्रतीत हुन्छ । अर्थात् यी तीनौटै अव्यक्त शक्तिका नै व्यक्त रूप हुन् तर माथि भने अनुसार प्रथम प्राणायामद्वारा श्वासको निरोध गरेबिना सबको लागि आरम्भदेखि नै ध्यानद्वारा मात्र मन र विचारहरूको संयम गर्नु कठिन मात्र होइन अशक्य पनि छ । परमात्माले मानिसलाई मस्तिष्क प्रदान गरेको छ । मस्तिष्कस्थित ज्ञान शक्तिलाई प्राप्त गर्नाले अद्भुत कुराहरू थाहा हुन्छन् । जो मनलाई विकसित गर्दछन् र स्थिर गर्दछन् ती भूत, भविष्यत्का कुरा भन्न सक्दछन् । यसैले तिमी शान्त रहन सिक । दिनभरि शान्त रहने अभ्यास ग¥यौ भने सब सिद्धिहरू प्राप्त हुनेछन् । एकजना विद्वानको के भनाइ छ भने मस्तिष्कमा नै ओजस पनि छ जो पूर्ण शक्तिको भण्डार हो । मस्तिष्कमाथि जहाँ शिखा स्थान छ उहीं सब नाडीहरूको केन्द्र स्थान छ । ओजस् पीतवर्णको हुन्छ । सब नाडी समूह यसै ओजस्मा पौड्ने गर्दछन् । ओजस् एक प्रकारको धातु हो । जो मानिस ब्रह्माचर्यलाई राम्रोसँग पालन गर्दछ, उसमा ओजस् शक्ति धेरै हुन्छ । त्यो तेजस्वी, बलवान् र पुरुषार्थी हुन्छ । उसको मुख तेजले दन्किरहन्छ । उसको वाणी आकर्षक तथा रसिलो हुन्छ । उको नेत्रमा विशेष प्रकारको तेज हुन्छ । यदि कुनै हिंस्रक पशुलाई त्यो आफ्ना् सतेज नेत्रले हेरोस् त त्यस पशुलाई उसमाथि आक्रमण गर्ने साहस हुँदैन । यसको अतिरिक्त ओजस्–पूर्ण व्यक्तिको चारैतिर एक प्रकारको प्रकाश फैलिने गर्दछ । मस्तिष्क नै ओजस् रहने स्थान हो । यसै मस्तिष्कमा नाडीहरूको एउटा समूह छ यसलाई ब्रह्मारन्ध्र भन्दछन् । जो यस ब्रह्मारन्ध्रमा ध्यान गर्दछ त्यो आफ्नो जीवनको अन्तिम लक्ष्य जन्म मरणको चक्रबाट छुटकारा पाउँछ । यस मस्तिष्कलाई प्रकृतिले सबैतिरबाट सुरक्षित गरिराखेको छ । यसैले हामीले पनि ओजस् उत्पन्न गरेर यसको रक्षा गर्नु पर्दछ । जो कामी, क्रोधीर विषयी हुन्छ उसमा ओजस्, बल,पराक्रम हुँदैन । उसको मस्तिष्क निर्बल हुन्छ । यसैले मस्तिष्कलाई कहिल्यै बिग्रन दिन हुँदैन । आहारबाट रक्त र रक्तबाट ज्ञान–तन्तु बन्दछन् । ज्ञान–तन्तुहरूबाट विचार बन्दछन् । यसैले सदैव सात्विक भोजन गर्नु पर्दछ । आहार जीवन स्थिर राख्नको लागि गर्नु पर्दछ, स्वादको लागि होइन । गरिष्ट र चट्पटे अमिलो, रूक्ष भोजन आदि गर्नु हुँदैन । आहारको कमीले मस्तिष्क निर्बल हुन जान्छ र अधिकताले त्यसमा जडता आउँछ; त्यसैले हितकर र परिमित भोजन गर्नु पर्दछ । मस्तिष्कको प्रथभ भाग बुद्धि सम्बन्धी काम गर्दछ र सानो मस्तिष्क जो मेरूदण्डको छेउ हो, त्यो इच्छानुवर्तिनी मांस–पेशीहरूलाई गति प्रदान गर्नछ । अनुचित भाव तथा विचारहरूलाई मस्तिष्कमा प्रवेश हुन नदेऊ । दृढता साथ मनमनै भन “हे मलिन विचारहरू हो तिम्रो लागि यहाँ कुनै स्थान (ठाउँ) छैन यसैले जाऊ, गइहाल ।” ती तत्काल गइहाल्नेछन्, लोप हुनेछन् । सन्ध्याकाल वा रात्रिको अन्धकारमा आँखा चिम्लेर आफूभित्र नियाल र जे–जे त्रुटिहरू तिमीभित्र छन् तिनलाई निकाल्ने प्रयत्न गर । जे कुरा तिमी चाहन्छौ त्यसको मनमा कल्पना गर । बारम्बार यस्तो चिन्तन गर्नाले मस्तिष्कमा तिनको ध्यान चिरस्थायी हुन जाने छ र जीवनमा भित्रभित्रै परिवर्तन हुन लाग्नेछ । नित्य उच्च विचार वा वाक्य सावधानीले चुन र तिनलाई कष्ठस्थ गर । फेरि साधन गर्ने बेला तिनको स्मरण गर र हेर कि कष्ठस्थ छ कि छैन । जब त्यो विचार वा वाक्य मस्तिष्कमा स्थिर हुन जान्छ अरू नयाँ भावहरूको संग्रह गर । जुन मनुष्यहरूले तिमीलाई हानि पु¥याए, तिम्रो निन्दा गरे अथवा जो तिम्रा शत्रु छन्, उनका व्यवहारहरूलाई बिल्कुल बिर्सिदेऊ । उनका अनिष्टकारी प्रभावहरूलाई आफ्नो मस्तिष्कमा ग्रहण हुन नदेऊ । उनका प्रति दया र क्षमाका विचारहरूलाई प्रेरित गर, कहिल्यै कसैको निन्दा नगर, ग¥यौ भने त्यसको नराम्रो असर तिमीमा नपरी रहने छैन । एकान्तमा बसेर १० मिनेटसम्म आँखा चिम्लेर मस्तिष्कमा पीतवर्णको ज्योतिको ध्यान गर, यसबाट तिम्रो मस्तिष्कमा ओजस्को वृद्धि भई मस्तिष्क बलवान् हुनेछ । आँखाको सामुन्ने पहेंलो रङ्गको ज्योतिको ध्यान ग¥यौ भने तिम्रो देहको आलस्य घटेर बुद्धि विकास हुनेछ । काम, क्रोध, चिन्ता, निराशा, भय, मोह, उद्वेग आदि विकरहरूबाट प्राणहरूको गति तिव्र हुन जान्छ । त्यसमा जीवन–शक्तिको ह्रास भएर मृत्युसम्म हुन जान्छ । यसैले सब विचारहरू र भावहरूलाई त्यागेर सदा उच्च र शुद्ध भावनै मनमा राख्नु पर्दछ । अनुभवी महात्माहरू के भन्दछन् भने जगत्को प्रत्येक जड वस्तुको जसरी आकार र रङ्ग हुन्छ उसरी नै विचारहरूको पनि रङ्ग र आकार हुन्छ । तर विचार सूक्ष्म छन्, यसैले उनको र रङ्ग र आकार हुन्छ । तर विचार सूक्ष्म छन्, यसैले उनको आकार र रङ्ग यी बाहिरी नेत्रहरूबाट देखिदैनन् । केवल जसको अन्तर्दृष्टि छ, उनैलाई देखा पर्छ । १. एउटी केटी आफ्नो पाल्तु पक्षीको मृत्युमा विलाप गरिरहेकी थिई, त्यसै समय उसको फोटो लिइयो । मृत पक्षीको फोटो पिजरा सहित प्लेटमा आयो । २. एउटी स्त्री आफ्नो मृत बालकको शोकमा तल्लीन भएर बसेकी थिई । उसको फोटो लिइयो, मरेको बालकको फोटो चित्र–प्लेटमा आयो । ३. एउटा सिपाही आफ्नो मनमा गरूड पक्षीको चिन्तन गर्दै थियो, उसको फोटो लिइयो । प्लेटमा सुन्दर पक्षीको आकार प्रकट भयो । यी मानसिक चित्र एकत्रित विचारहरूबाट बन्दछन् । यसबाट के सिद्ध हुन्छ भने जसरी बिजुलीद्वारा बेटारबाट खबरहरू दिइन्छन् उसरी हामी आफ्नो मित्रलाई ऊ चाहे जति टाढा होस्–मानसिक सन्देश कुनै यन्त्रबिना दिन सक्छौं । यसबाट के सिद्ध हुन्छ भने विचार शक्ति अथवा इच्छा शक्ति लौह–चुम्बकको समान प्रभावशाली शक्ति हो । विचारहरूको असर केवल फोटो प्लेटमा चित्र बनाउन मात्र होन विज्ञानबाट यो पनि ज्ञात भएको छ कि विचारको बेला मस्तिष्कमा विद्युत उत्पन्न हुन्छ । यसको असर पनि मिकनांतिसी सुईद्वारा नापिएको छ । जहाँ बिजुली हुन्छ त्यहाँ आकाशका परमाणुहरूमा कम्पन हुन्छ । यसैले संकल्पद्वारा प्रत्येक मनुष्य आकाशमा परमाणुहरूको गतिलाई बदलिदिन्छ । परमाणुहरूको गति बदलिनाले आकाशमा रूप बन्दछन् । यी रूपहरूलाई संकल्प–रूप भन्दछन् । ती रूप आकाशमा परमाणुहरूद्वारा बन्नाको काराण चर्म–चक्षुहरूद्वारा देखिदैंन् । जस्तो संकप हुन्छ, उसको उस्तै नै रूप हुन्छ र यसैको अनुसार रूपको रङ्ग पनि हुन्छ । आकाशमा संकल्पद्वारा नाना प्रकारका रूप बन्दछन्, यी रूपहरूको बाह्य–रेखा कहिले स्पष्ट र कहिले अस्पष्ट हुन्छ । संकल्प जति बढी तीव्रता हुन्छ, उत्ति नै स्पष्ट रेखा पनि उसको हुन्छ । यदि संकल्प दृढ निश्चययुक्त छ भने त्यसको रूपले पनि एउटा विशेष आकार धारण गर्दछ । मनमा कुनै लक्ष्य निश्चित संकल्प आकाशमा कम्पन त उत्पन्न गर्छ, तर त्यसको रूप स्पष्ट नबन्ला । प्रेममय भावले उत्पन्न भएका संकल्पबाट सुन्दर फूलहरूका आकार बन्दछन् र भक्ति भाव तथा ईश्वरबाट सुन्दर फूलहरूका आकार बन्दछन् र भक्ति भाव तथा ईश्वराराधनाले गुंबजका समान कमलाकार रूप बन्दछन् । क्रोध र हिंसाको संकल्पबाट छुरा र बरछीका आकार बन्दछन् र आकाशको प्रवाह यी रूपहरूलाई धारणा गरेर ध्येय पुरुषतिर जान्छ र उसलाई मानसिक उपाधि गरेर आफ्नो प्रभाव पार्दछ । संकल्पका नाना प्रकारका चित्र उसको तेजोमय बन्दछ, जो कि प्रत्येक मनुष्यको चारैतिर दुई–दुई फीट फैलिरहन्छ । यी नै विचारहरूको लघुता र पुष्टताका अनुसार रङ्ग र आकार पक्का, कच्चा र अधूरा पनि हुन्छन् तथा न्यूनाधिक समयसम्म टिक्छन् अर्थात् यदि कुनै विचार बारम्बार लक्ष्यपूर्वक गरिएको छ भने त्यसको आकार धेरै राम्रो र पूरा हुन्छ तथा त्यसको रङ्ग पनि पक्का हुन्छ । यसैले त्यो विचार पनि धेरै दिनसम्म रहन्छ तथा जो विचार हल्का रूपले र थोरै कालसम्म मात्र गरिन्छ त्यसको रङ्ग कच्चा हुन्छ । यसैले त्यो थोरै नै कालसम्म रहन्छ र पछि मेटिएर जान्छ । भक्ति विषयक विचारको रङ्ग आकाशवत् आसमानी हुन्छ । त्यसको आकार विविध पुष्पहरू, सुन्दर लताहरूको जस्तो हुन्छ । जुन प्रकारको भक्ति छ, उस्तै प्रकारको पुष्पहरूको जस्तो आकार हुन्छ । कमलको फूल, बेलीको फूल, चमेलीको फूल वा धतूर आदिको फूलको आकार जस्तो भक्तिका विचारहरूको पनि आकार हुन्छ । यस्तै नै यदि कुनै कामोद्वेगबाट विचारको उत्पत्ति भएको छ भने त्यसको रूपमा लाल रङ्ग धेरै हुनसक्छ किनभने कामोद्वेगले सारा शरीरको रक्त क्षुभित भएर एक प्रकारको सनसनी शरीरमा फैलिन्छ । यसैले ती विचारहरूको रङ्ग पनि लाल हुनु अवश्यम्भावी छ । यदि तर्क वितर्कयुक्त विचार छन् भने तिनमा पहेंलो रङ्ग धेरै हुनसक्छ । प्रेम र भक्तियुक्त विचारहरू भए पछि त्यसको रङ्ग गुलाबी जस्तो हुन्छ । यदि विचारहरूमा स्वार्थपरता अधिक छ भने त्यसमा हरियो रङ्ग प्रधान हुन्छ । यदि संकल्प क्रोधयुक्त छ भने त्यसको रङ्ग कालो र लाल हुन्छ । त्यो क्रोधी मानिसको तेज ९ब्गचब० बाट निक्लेर आकाश मार्गबाट त्यस मानिसतिर जान्छ जसमाथि क्रोध गरिएको हो र उसलाई हानि पु¥याउँछ । यसप्रकार जस्तो विचारहरूमा जस्तो भावना हुन्छ, उस्तै नै रङ्ग त्यस रूपमा आउँछ । मन्त्र–शास्त्रहरूमा पूजा–पाठ, कर्मकाण्ड, उपासनादिको मर्यादा बाँधिएको छ । त्यो पनि यसै नियमको अनुसार हो । मन्त्र–शास्त्रहरूमा देवताहरूका रूप, वर्ण छन्द, ऋषि आदि भिन्न भिन्न वर्णन गरिएका छन् र उनका सिद्धान्तानुसार मन्त्र–सिद्धिका लागि मन्त्रहरूका छन्द, ऋषि, देवता, वर्ण र रूपको ध्यन तथा विनियोग पनि जपभन्दा पूर्व गर्नु अत्यन्त आवश्यकीय छ । तर हामीहरू आफ्नो मूर्खतावश उक्त ध्यानादिलाई गोरख–धन्धा र मिथ्या कल्पना भनिदिने गर्दछौं । जुन संकल्प एक पटक मनमा आएर बिलाउँछ त्यसको रूप धेरै चाँडो नष्ट हुनजान्छ तर स्थिर संकल्प मनमा दीर्घकालसम्म बनिरहन्छ र बारम्बार चिन्तन गर्नाले दृढ हुन जान्छ । यो कुरा कोरा कल्पना मात्र वा निर्बल चित्तको भ्रम होइन, अनुभव सिद्ध हो । हिजो आज अमेरिकादि पश्चिमी देश–निवासीहरूले विचारहरूको आकारको फोटो लिएका छन् र विचारहरूका रङ्गहरूका विषयमा धेरैजसो पुस्तकहरूमा वर्णन पनि गरिएको छ । विस्तार भयले यहाँ केवल दिग्दर्शन मात्र गराइएको छ । राम्रा विचारहरूको रङ्ग धेरै सुन्दर र प्रकाशमान हुन्छ जसरी रेडियमको प्रत्येक परमाणु सदैव प्रकाशमान रहन्छ र त्यसबाट तेज सधैं निक्लिरहन्छ, उसरी नै विचारका परमाणुको चारैतिर एक प्रकारको स्वभाविक तेज तथा रङ्ग हुन्छ । यसका धेरै जस्ता परमाणु मिलेर प्रकाशमान र सुन्दर प्रतीत हुन्छन् । तिनले आफ्नो प्रकाशको अनुसार हामीमाथि प्रभाव पार्दछन् । यसबाट जब कुनै नवीन विचार मनमा आउँछ तब हाम्रो मनमा एक प्रकारको उज्यालो जस्तो हुन जान्छ । त्यस प्रकारको गर्मी हाम्रो मस्तिष्कमा पुग्न जान्छ । जसरी विजुलीबाट हाम्रो शरीरमा सन्सनाहट उत्पन्न हुन्छ, उसरी नै नयाँ विचारको प्रकाशले हामीमा कुनै नयाँ चेतना आउँछ । यी सब विचारहरूको प्रभावबाट नै हुन्छ । विचारका परमाणु छन् । यसैले योगी तथा मानसिक शक्ति भएका मानिस विचारहरूलाई असली रूप–रङ्गसहित देख्न र बुझ्न सक्दछन् । राम्रा विचार र नराम्रा विचार राम्रा र नराम्रा विचार आफ्ना जातिका अनुसार आफूतिर खिच्दछन् एक जातिका पदार्थ आफ्ना सजातीय पदार्थलाई आफूतिर खिच्ने र परस्पर मिल्ने हुन्छन् । जसरी एक देशको तेल अर्का देशको तेलमा बिनापरिश्रम नै मिल्न जान्छ र पानीमा पानी मिलिजान्छ उसरी नै राम्रो विचार आफ्ना सजातीय राम्रा विचारहरूसँग मिल्दछन् र एक दोस्रालाई परस्पर आफूतिर पनि खिच्दछन् । यसैले सानो जस्तो विचार पनि पछि गएर बलवान् हुन जान्छ । यसै प्रकार नराम्रा विचार पनि आफूतिर नराम्रा विचारहरूलाई खिचेर उनमा मिल्न जान्छन् । तर नराम्रा विचार राम्रा विचारमा मिल्दैनन् तथा राम्रा विचार नराम्रा विचारमा मिल्दैनन् । जस्तो पतिव्रता र वेश्याको मित्रता हुँदैन । उस्तै राम्रा विचारहरूको नराम्रा विचारहरूका साथ सम्मिलित हुँदैन किनभने पतिब्रतालाई वेश्याको संगत रुच्दैन र वेश्यालाई पतिव्रताको संगत रुच्दैन । राम्रा र नराम्रा विचारहरूको विषयमा पनि यही जान्नु पर्दछ । यसैले यदि हामीले राम्रा विचार ग¥यौँ भने हाम्रो नजिक राम्रो विचार आउने छन् र नराम्रो विचार ग¥यौँ भने नराम्रो विचार हाम्रो नजिक आउलान् । हाम्रो मनमा विचारहरूलाई खिच्ने स्वाभाविक शक्ति छ । पृथ्वीमा जड पदार्थहरूलाई खिच्ने स्वाभाविक शक्ति भए झैं मनलाई पनि विचारहरूलाई खिच्नमा विशेष परिश्रम पर्दैन । जसरी चुम्बकमा फलाम स्वतः खिचिन्छ उसरी नै शुद्ध अन्तःकरणमा राम्रा विचार र मलिन अन्तः करणमा नराम्रा विचार आफ से आफ खिचिन्छन् यो अन्तः करणको स्वभाव हो । यसैले हामीलाई त्यसमा विशेष परिश्रम पर्दैन तर तिनका नियमहरूलाई जानेर आफ्ना चरित्र शुद्ध गर्नु पर्दछ । हाम्रो मनमा धेरै टाढाका विचार खिच्ने सामथ्र्य छ । केवल यति नै होइन, अझै दुरबिनको जस्तो धेरै टाढा स्थित वस्तुलाई हेर्ने सामथ्र्य पनि हाम्रो मनमा छ । यसै शक्तिको बलबाट धेरैजसो महात्माहरू आफ्नो कुटीमा बसी–बसी ब्रह्माण्डका जान्नयोग्य सब कुराहरूलाई जान्न सक्थे र आफ्ना विचारहरूलाई अन्यत्र पठाउन सक्थे । उही शक्ति हामी सबैभित्र छ । तर दुर्वासनाको कारण मन मलिन हुनाले त्यो शक्ति विकसित हुँदैन । यसैले जसरी हुन्छ आफ्नो मनलाई शुद्ध गरेर ती शक्तिहरूलाई विकसित गर्नु पर्दछ । जस्तो फोनोग्राफ बाहिरको शब्दलाई ग्रहण गरी बाहिर निकालि दिन्छ, उस्तै नै मनमा अरूको विचार ग्रहण गर्ने तथा बाहिर निकाल्ने स्वाभाविक शक्ति छ । बेतारको तार पठाउनलाई आफ्नो अगाडि अग्लो स्थानमा दुइटा यन्त्र एउटै प्रकारका लगाइन्छन् । एउटा यन्त्र जहाँबाट तार पाउनु छ वहाँ हुन्छ र दोस्रो जहाँ तार लिनु छ वहाँ हुन्छ । यी दुवै यन्त्र एउटै प्रकारका हुन्छन्, तिनमा किञ्चित पनि भेद हुँदैन । एउटा यन्त्रमा जे क्रिया हुन्छ, उही दोस्रोमा पनि हुन्छ । यसबाट संकेतका चिन्हहरूद्वारा सन्देश बुझ्न सक्छौं । यस्तै नै जसको विचार जान्नु छ या जसलाई विचार पठाउनु छ, ती दुवैको मन शुद्ध र प्रबल शुभेच्छायुक्त छ भने धेरै चाँडो र सरलता साथ एक दोस्राको विचार जान्न सक्छौं तथा बाह्य सहायताको बिना नै धेरै टाढासम्म विचारलाई पठाउन सक्छौं । यस्तो गर्नमा मनलाई विशेष परिश्रम पर्दैन । यो त स्वाभाविक धर्म हो तर अज्ञानवश तुच्छ स्वार्थको कारण प्रकृतिका नियम नबुझ्नाले हामीले यी सब महाशक्तिहरूलाई गुमाइदिएका छौं । यी सब कुरालाई जानेर र पूर्ण तवरले बुझेर आफ्नो मनलाई पवित्र राख्नु पर्दछ । पवित्रताको मूल कारण शुभेच्छा हो । यसैले सदैव शुभेच्छा र शुभ विचार नै गर्नु पर्दछ । अरूका मनको विचार जान्ने तथा आफ्ना विचार अरूका मनमा पठाउने नियम हिजो आज मनमा मलिनताको यस्तो तह जमेको छ कि त्यसमा मल, विक्षेप, राग, द्वेष आदि कैयौं दोष भरिएका छन् । यसमा जति शुभेच्छा राख्नु पथ्र्यो उति नहुनाको कारण हामी त्यसबाट टाढा रहन्छौं । यसैले हामीले सर्वप्रथम शुभेच्छाद्वारा आफ्नो मन शुद्ध गर्नु पर्दछ । मनमा उठ्ने संकल्प–विकल्पहरूलाई रोकेर स्थिर गरे पछि नै बाहिरका उत्तम विचार आउन सक्छन् । जस्तो स्थिर पानीमा प्रतिविम्ब पर्दछ, त्यो सफा देखिन्छ र बगिरहेको पानीमा प्रतिविम्ब सफा देखा पर्दैन उस्तै नै हाम्रो चित्तवृत्ति स्थिर र मन एकाग्र होस् तब मात्र हामी दोस्राका विचार लिन सक्छौं र सामुन्नेको मानिसको मन पनि एकाग्र होस् तब आफ्नो विचार उसमा पु¥याउन सक्छौं । यस्तै नै ब्रह्माण्डका शुभ विचारहरूलाई आफूतिर खिच्नु छ र आफ्ना शुभ विचारहरूलाई अर्काको नजिक पु¥याउनु छ भने पहिले आफ्नो मनलाई एकाग्र गर्न सिक्नु पर्दछ किनभने चञ्चल मनमा बाहिरका उच्च विचार आउन सक्दैनन् । मनमा जो संकल्प–विकल्परूपी, लहरहरू मनलाई फर्काएर एउटा महान् उद्देश्यमा यसलाई लगाउनु पर्दछ । मानव–विज्ञान वेत्ताहरूका मतानुसार मनबाट उत्पन्न प्रत्येक विचार स्वभावानुसार आफ्नो स्थान खोज्छ र त्यहाँ पुगेर आफ्नो उत्पत्ति स्थानमा फर्केर आउँछ । प्राणी मात्रको मन एउटै सू्त्रमा गुँथिएका छन् र परस्पर एक अर्कामाथि पार्दछन् । स्वाथीएर्् र नराम्रा विचार जहाँ जान्छन् त्यहाँ नराम्रो असर फैलाउँछन् र पवित्र विचार दुःखी हृदयमा शान्ति र आनन्द बढाउने हुन्छन् । यदि तिमी राम्रा विचार गर्छौ भने संसारमा सबैतिरबाट राम्रा विचार तिमीकहाँ आफ से आफ आउन थाल्ने छन् । यसैले सर्वप्रथम आफ्नो मनमाथि अधिकार जमाऊ । तब तिमी जस्तो बन्न चाहन्छौ उस्तै बन्ने छौ । आफ्नो मनलाई वशमा नगरी पूर्ण शक्ति र स्थिर शान्ति प्राप्त गर्ने दोस्रो उपायै छैन । जस्ता हाम्रा विचार हुन्छन् उस्तै नै अरूका विचार हामी आफूतिर खिच्न सक्छौं र दुवै एक समान विचारका हुन जान्छौं र हामीमा परस्पर प्रेम हुन जान्छ किनभने समान धर्म भएकाहरूमा नै परस्पर एकता हुन्छ । जब मन कुनै उद्देश्यमा लागिरहन्छ तब उसको सर्वशक्ति त्यस उद्देश्यको प्राप्तितिर लागिरहन्छ त्यसबेला मन हजारौं रीतिबाट त्यस मानसिक भावनालाई वस्तुरूपमा प्राप्त गर्ने भावना गर्ने गर्दछ । मानसिक कार्यको अधिकांश भाग गुप्त मनमा रहन्छ । यसैले जुन कार्य पूर्तिको इच्छा छ त्यस कार्य वा वस्तुलाई सदैव आफूकहाँ नै भइरहेको कल्पना मनमा धारण गर्नु पर्दछ । एउटा विद्वानको भनाइ छ जो आफ्नो बाहुबलबाट कुनै कार्यलाइृ सम्पादन गर्नका लागि पूर्ण विश्वासले प्रवृत्त हुन्छ त्यसले अवश्य त्यस कार्यलाई सम्पादन गरिहाल्छ किनभने पूर्ण विश्वास गर्नु कार्य–सिद्धि गर्नु समान नै हो । अर्का विद्वानको भनाइ छ– प्रबल कामना असम्भवलाई पनि सम्भव गरी छोड्छ । उत्साह तथा हौसला यस कुराको भविष्यवाणी हो कि त्यो मानिस कहाँसम्म कार्य गर्न सक्छ । यसैले हे सज्जनहरू हो । वीरता र धैर्यले सबै कार्य सिद्ध हुन सक्छन् । त्यसैले पुरुषार्थ ग¥यो भने शीघ्र सफलता हुनेछ । गरेर हेर । पहिले के कुरा जान्नुपर्दछ भने विचारहरूमा कति शक्ति छ । भयका विचारहरूले एकै रातमा रौं सेता हुन जान्छन् । कुनै अपराधीलाई प्राणदण्ड दिइएको थियो । ऊसँग डाक्टरले भन्यो हामी यो परीक्षा गर्न चाहन्छौं– मानिसको शरीरबाट कति रगत निक्ले पछि पनि त्यो जीवित रहन सक्छ । त्यसपछि उसको आँखामा पट्टी बाँधेर अँध्यारो कोठामा उसमाथि प्रयोग गरियो । यद्यपि उसको शरीरबाट थोरैनै रगत निकालिएको थियो तर डाक्टरले उसलाई यस्तो प्रतीत गरायो शरीरबाट धेरै रगत निस्किसक्यो र यसै भयको कारणले बिहानी हुँदा नहुँदै त्यो मरिहाल्यो । यो दृष्टान्तबाट विचारहरूको शक्ति समझमा आउन सक्छ । विचार शक्तिको परीक्षा गर्नका लागि एउटा डाक्टरले एक यन्त्र तयार गरेको छ– एउटा काँचको पात्रमा सियो सदृश एउटा मसिनो तार लगाइएको छ । मनलाई एकाग्र गरेर केही बेरसम्म विचार शक्तिको प्रभाव त्यसमाथि पर्नाले सियो हल्लिन थाल्छ । यदि इच्छा–शक्ति निर्बल छ भने त्यसमा केही पनि हलचल हुँदैन । विचार शक्तिको गति बिजुलीभन्दा पनि तीव्र छ । पृथ्वीको एक कुनाबाट दोस्रो कुनासम्म एक सेकेण्डको सोह्रौ भागमा १२,००० माइलसम्म विचार जान सक्छ । विचार शक्ति अपूर्व छ । विचारहरू आत्मशक्तिले ओत–प्रोत छन् । तिम्रो मनमा आउने प्रत्येक विचारमा बिजुलीको समान प्रचण्ड शक्ति विद्यमान छ । तिमी चाहे जस्तै भयङ्कर स्थितिमा भए तापनि आफ्नो जीवनलाई अधिकाधिक उन्नत गर्ने प्रयत्न गर । तिम्रा ध्यानमा आउने सर्वोत्तम मनोभावलाई आफ्नो मनमा धारण गर । केवल दृढ विचार–शक्तिको प्रभावबाट नै आफूमा अद्भुत परिवर्तन गर्न सक्ने छौ । कल्पना गर तिमीमा अपूर्व मेघा–शक्ति र स्मरण–शक्ति छ । धारणा शक्तिद्वारा तिमी स्मृति–मेधावान् अवश्य बन्न जानेछौ र धेरै बुद्धिमान र तेजस्वी पनि बन्न सक्ने छौ । अनुभव गरेर हेर । विचार–शक्तिबाट नै हामी खस्छौ र उठछौ, उभिन्छौ र हिडदछौ । विचारको तीव्र शक्तिले नै सब कार्य हुन्छन् । जो आफ्ना विचारहरूमाथि अनिधार जमाउँछ, त्यो आफ्नो मनोवेगमाथि पनि शासन गर्न सक्छ । त्यो हर्ष, प्रेम र शक्तिले भरिएका तन्तु–जान बुनिरहन्छ । जो आफ्नो उच्च लक्ष्यलाई अखण्ड सत्य–ज्योतिमा परिवर्तित गरिदिन्छ त्यो आफ्ना विचारहरूको अनुभवले बृद्धलाई युवा र रोगीलाई निरोगी बनाउन सक्छ । मानिस जस्तो विचार आफ्नो मनमा गर्दछ उस्तै नै त्यसको फल हुन्छ । यदि ती विचार यथार्थ छन् भने सब जीव–कोश (cells) उस्तै नै कार्य गर्न लागिहाल्छन् । “म सबथोक गर्नसक्छु”–यो विश्वास सदा राख्नाले सब जीव–कोश (cells) तिमीलाई उस्तै नै बनाइदिनेछन् तर यदि तिमीलाई आफ्नो योग्यतामा सन्देह हुन्छ अब तिम्रो बृद्धावस्था आइपुग्यो । अतः अब तिमी निर्बल हुन जानेछौ भने यस्तो विचारहरूलाई धेरै दिनसम्म गर्दै रहनाले वृद्धावस्था र निर्बलता अवश्य आइहाल्नेछ । प्रायः नाटकहरूमा देखिएको छ स्त्री–भेषधारी, संगीत–प्रिय नट धेरैसमयसम्म युवा बनिरहन्छन् र उस्तै नै हाउभाउ गरी आचरण गर्दछन् । मनका जति अप्रिय अवस्थाहरू छन् ती सक बृद्धावस्था उत्पन्न गर्ने र शक्तिलाई नष्ट गर्नेवाला हुन् । यसैले अप्रिय अवस्थालाई कहिल्यै आफ्नो मनमा उत्पन्न हुन दिनु हुँदैन । हामी प्रत्येक मानिसलाई देखेर उसको विचारलाई जान्न सक्छौं । उदास या प्रसन्नचित्त मुख देख्नाले नै यो कुरा थाहा हुन्छ । यसैले हामी सदैव जसरी अरूको विचारहरूलाई बुझ्दछौं उसरी नै आफ्नो विचारलाई पनि बुझ्ने नै उद्योग गर्नुपर्दछ । यदि हाम्रो मनमा भय, चिन्ता लागिरहन्छ भने हामी अवश्य नै खस्तै जानेछौं । हाम्रो जीवन तुच्छ र तुच्छतर बन्दै जानेछ । यस्तो दशामा ती विचाहरूलाई बदलिदिनु पर्दछ । जुन विचारहरूद्वारा हाम्रो जीवन सुख शान्तिले उन्नतिको मार्गमा प्रवृत्त हुन्छ उनै विचारहरूलाई मनमा ल्याउनु पर्दछ । विचार वास्तवमा शक्तिमान र प्रभावशाली हुन्छन् । हाम्रो प्रत्येक विचारमा राम्रो वा नराम्रो प्रभाव हुन्छ । यदि हामी कसैलाई घृणा गछौं भने हामी आफ्नो शरीरबाट एक प्रकारको विष निकाल्दछा । जो हाम्रो चारैतिर फैलिन्छ तथा समीपवर्ती प्राणीहरूलाई हानि पु¥याउँछ । यस्तै नै जब हामी कसैसँग प्रेम गर्दछौं भने ऊ प्रति सहायता र कृपाको विचार पठाउँछौ, यसले उसको चारैतिर फैलेर उसलाई सहायता र शान्तिछ प्रदान गर्दछन् । शक्ति त्यसलाई भन्दछन् जो अरूलाई गति प्रदान गरोस् । अरूलाई चलाउने विचार–शक्ति हो । यसैले सारा संसारलाई चलाइरहेछ । यस्ता विचार जहाँबाट उत्पन्न हुन्छन् त्यो मन हो र जुन यन्त्रद्वारा मनबाट विचार निकालिन्छ त्यो मस्तिष्क हो । विचारहरूलार्य कोही देख्न सक्दैन, न कसैले आजसम्म देखेको छ तर विचारको अद्भुत शक्तिलाई सबैले स्वीकार गरेका छन् । विचारले नै रचना गर्दछन्, भेद गर्दछन्, बनाउँछन् र नाश पनि गर्दछन् । अमेरिका र इङ्गलैण्डका विद्वान् डाक्टर के सिद्ध गर्दैछन् भने मन–शक्ति अर्थात् विचार शक्ति औषधीको अपेक्षा अधिक बलवान् छ । जुन रोगहरूमा ठूला–ठूला डाक्टर, वैद्य, हकिम घुँडा टेकिदिन्छन् तिनमा मन–शक्तिले आफ्नो चमत्कारिक प्रभाव देखाउँछ र रोगीलाई बलपूर्वक मृत्यु–मुखबाट छुटाएर अचम्ममा पारिदिन्छ । ठूला—ठूला रोगहरूलाई पनि मनले शीघ्र राम्रो गरिदिन्छ । यसैकारण मनसँग भन हाम्रो यो रोग शीघ्र हटोस् । यदि विश्वासपूर्वक भन्यौ भने रोग अवश्य दूर हुन जानेछ । यसको प्रभाव अवश्य पर्दछ तर सुस्त पर्दछ । अतः ढिला भो भनेर निराश हुनुहुँदैन नित्य उठ्दा बस्ता, सुत्दा—जाग्दा रोग हटोस् भन्ने भावना गर यो भावना वा इच्छाले नै रोगहरूलाई हटाइदिनेछ । योग—चिकित्सामा लेखेको छ कि शीर यन्त्र हो यसलाई जस्तो बनाउन चाहान्छौ त्यो उस्तै नै बन्न जानेछ । विचारहरूमा रचना गर्ने शक्ति छ । यसैले मानिसका जस्ता विचार हुन्छन् उस्तै नै उसको उन्नति या अनति हुन्छ । जुन विद्यार्थीको मन सदा उत्साहपूर्ण हुन्छ तथा जसको मनमा सदा ठूलो हुने लालसा रहन्छ र जो लेखक, ठूलो बक्ता वा ठूलो अधिकारी हुन चाहन्छ तथा जसको मन सदा ठूलो वस्तुहरूको रचना गर्ने गर्दछ त्यो वास्तवमा ठूलो नै हुन्छ । मनलाई दास बनाऊ, मालिक होइन अध्यात्म–शास्त्रको अटल नियम छ कि यदि एउटै प्रकारको विचार धेरै कालसम्म बुद्धिमा रह्यो भने त्यस मानिसको बुद्धि त्यसैको अनुरूप हुन जानेछ । त्यो उस्तै नै कार्य गर्नलाग्नेछ । मानिसका राम्रा, नराम्रा कार्य यसै प्रकारका हुन्छन् । संयोगबश कुनै नराम्रो विचार कसैको मनमा आउन जान्छ तब त्यसमाथि एकाग्रतापूर्वक मनन गर्नाले अन्जानमा नै त्यस विचारका साथ उसको संगत हुन जान्छ र उसको बुद्धि उस्तै नै हुन जान्छ र विवश भएर ऊ त्यस विचार अधीन हुन पुगी खराब कर्म गर्दछ । तर यसै तत्वलाई जानेर यदि मानिस राम्रा विचारहरूको उपयोग गर्छ भने जीवन जस्तो चाह्यो उस्तो बनाउन सक्छ । मानिस स्थूल सृष्टिमा परतन्त्र भए पनि आन्तरिक–सृष्टिमा पूर्ण स्वतन्त्र छ । त्यो चाहे जस्तो विचार गर्नका लागि स्वतन्त्र छ । मन हाम्रो दास हो, यसैले उसले हाम्रै अधीनमा चल्नु पर्दछ । यदि त्यो हाम्रा वशमा छैन भने त्यसलाई वशमा ल्याउनु पर्दछ । त्यसको उपाय के हो भने प्रथमतः मनको स्वभाव कस्तो छ र ऊ कस्तो काम गर्दछ, यो विचार गर्नु पर्दछ । मनलाई जस्तो कुरा सिकाइन्छ, उस्तै नै ऊ सिक्छ । छिटो होस् या ढिलो होस्, सिक्छ अवश्य । यसमा किञ्चित मात्र पनि सन्देह छैन, एक पटक अभ्यासमा लगाएपछि उसले जस्तो सिकेको छ उस्तै नै गर्दछ । उसलाई बश गर्न शुरू शुरूमा सफलता हुँदैन भने पनि निराश हुनु हुँदैन । कालान्तरमा अभ्यासको दृढताले ऊ तिम्रो भनाइ अनुसार काम गर्नलाग्नेछ । जस्तो विचार तिमी गर्न चाहान्छौ, मन उस्तै नै विचार गर्न लाग्ने छ तर नराम्रा विचारहरूबाट मनलाई हटाउनु छ भने नराम्रा विचारहरूका साथ मनको संगत हुन दिनु हुँदैन । नराम्रा भावहरूलाई कुनै पनि रूपमा मनमा आउन नदेऊ । कुनै अशुभ विचार आउँछ भने तत्काल कुनै राम्रो विचारतिर वा आत्मसंयमतिर वा कुनै आत्म–संयमी महात्मातिर अथवा आत्म चिन्तनमा मनलाई लगाउनु पर्दछ । यस रीतिले नराम्रा विचारलाई रोक्न सकिन्छ । यस्तै सब असद् विचार दूर गर्न सकिन्छ र तिनलाई शुद्ध र प्रभावशाली बनाउन सकिन्छ । यस रीतिलाई बुझेर काममा लगायो भने त्यो मानिस क्रम–क्रमले उच्च आदर्शका अनुसार उन्नति गर्नसक्दछ । यस कार्यको सिद्धिका निम्ति दुई कुरामा बिशेष ध्यान राख्नु पर्दछ । एउटा हो आदर्शमाथि ध्यान र दोस्रो आदर्शको विरुद्ध काम नगर्नु । क्षण भंगूर सुखहरूमाथि दृष्टि दिएर आफ्नो आदर्शको विरुद्ध कहिल्यै चल्नु हुँदैन । भनेको पनि छ ः– “हठ न छुटे, छुटे बरू देहा” (हठ न छुटोस्, छुटोस् बरू देह) यसले प्रारम्भिक कार्यबाट निराश हुनु हुँदैन ।् स्वभावलाई बदल्नु सहज कुरो होइन, जो शीघ्र नै बदलियोस् । यसमा समयको आवश्यकता छ । जसै जसै अभ्यास बढ्दै जानेछ, उसै उसै शक्ति पनि बढ्दै जानेछ । अभ्यासबाट के हुन सक्दैन कठिनभन्दा कठिन कार्य पनि लगातार दृढ अभ्यासले अवश्य सिद्ध हुन जान्छ । यसमा कत्ति पनि सन्देह छैन । विचारहरूमा शक्ति एकाग्रताले उत्पन्न हुन्छ । प्रत्येक मनुष्यको आसपास आकाशमा राम्रा नराम्रा विचार घुमिफिरी रहन्छन् । जसको मन अशिक्षित छ, ती नराम्रा विचारहरूलाई आफूतिर खिच्दछन् जसको परिणाम भय, शोक, चिन्ता, उद्वेग आदि हुन्छन् । वास्तवमा मनलाई स्वतन्त्र छोडिदिनाले मनुष्यको जति अनिष्ट हुन्छ उति अरू कुनै कारणबाट हुँदैन । बजारमा गएर हे¥यौँ भने मानिसहरूको मुखमा उनका मनको अवस्था स्पष्ट देखिन्छ । कसैको अनुहार चिन्ताले मलीन छ भने कसैको भयले उद्विग्न र कसैको शोकले उदासीन प्रतीत होला । यी सबको कारण आफ्ना आन्तरिक विचारहरू नै हुन् । विचारहरूको शक्ति बुझ्नाले मानिस चाहे जस्तो उन्नति गर्न सक्छ । मानिसको परिस्थिति र मित्र–शत्रु आदिको कारण अरू कोही होइन केवल उसका निजी विचार नै हुन् । राम्रा विचार सुख र नराम्रा विचार दुःख दिने हुन्छन् । भलाइ गर्ने इच्छामा नै महान् शक्ति भरिएको हुन्छ । त्यो शक्ति अन्जानमा गुप्त रूपबाट आफ्नो कार्य गर्दछ । यसैलाई मौन शक्ति पनि भन्दछन् । दुई मानिस परस्परको विश्वासले संसारमा यात्रा गर्दछन् र कही कही दुई मनुष्यमा सन्देह उत्पन्न हुन जान्छ, यो सब उसै मौन शक्तिको कारण हो । विचारहरूलाई कहिल्यै निष्फल नसम्झ, सबै विचार केही न केही फल अवश्य उत्पन्न गर्दछन् । यसैले आफ्ना विचारहरूलाई सदा सावधानीले हेर्दै रहने गर कि ती उत्तम र सर्वोत्तम फल उत्पन्न गर्नेवाला हुन् वा होइनन् । यसभन्दा बढी आनन्दको साधन दोस्रो कुनै छैन । अदृष्ट सहायता सब कालमा, सब गाउँमा, सबकालागि सदा तयार छ । त्यसलाई प्राप्त गर्न जुन योग्यताको आवश्यकता छ त्यसलाई बुझेर प्राप्तिको अभ्यास ग¥यौ भने सब बस्तुहरू आफ्नो इच्छानुसार स्वयं पाउन सक्ने छौ । एउटा विद्वान्को भनाइ छ– विचार जति शक्तिशाली हुन्छ, उति कुनै बस्तु संसारमा शक्तिशाली सिद्ध हुँदैन । जो मानिस हितकारी विषयहरूमाथि उचित रीतिले विचार गर्न सक्दछन्, ती कुनै न कुनै दिन संसारको महान् उपकार गरेर सफल मनोरथ अवश्य हुनेछन् । हामी जो पनि विचार गर्दछौँ उसको हामीले सदा ध्यान राख्नु पर्दछ । हामी वायुलाई देख्न सक्दैनौँ तर जान्दछौ कि वायु छ । सूर्यको किरणहरूबाट सरोवरको जल वाफ भएर आकाशतिर जान्छ, हामी त्यसलाई देख्न सक्दैनौँ । यसरी नै विचारलाई हामी स्थूल नेत्रद्वारा देख्न सक्दैनौँ । वायु र जलको लहरहरूको समान विचारहरूको पनि लहरहरू वा तरङ्गहरू हुन्छन् । जस्ता हाम्रा विचार छन् उस्तै नै विचारहरूलाई हामी आफूतिर आकर्षित गर्नेगछौँ । यदि हामी विचारहरूलाई स्थूल नेत्रले देख्नसक्ने भए हामीलाई एक मानिसबाट दोस्रो मानिसतिर गइरहेका अगणित विचारका तरङ्गहरू देखा पर्ने गर्थे र यो पनि ज्ञात हुन्थ्यो कि एउटा सज्जन–परोपकारी मानिसका विचार–तरङ्गहरू अन्य कुनै यस्तै प्रकृतिको मानिसका विचार–तरङ्गहरूसँग सर्वथा मिल्दाजुल्दा छन् । यस्तै नै निराशा क्रोधयुक्त मानिसका विचरा–तरङ्गहरू पनि सर्वथा समान हुन्छन् । वायुमा गएर यी समान तरङ्गहरू उठ्दछन् ती उस्तै नै तरङ्गहरूलाई सहायता पु¥याउँछन् र वलवान बनाउँछन् । यो सत्य हो कि विचार गर्ने शक्ति सब मानिसहरूमा हुन्छ तर सबै अवसरमा र सबै ठाउँमा सर्वजन त्यस शक्तिलाई काममा ल्याउँदैनन् । धेरै जस्तो मानिस मोटो कुरामा पनि आफ्नो विचार शक्तिलाई काममा ल्याउँदैनन् वा ल्याउन सक्दैनन् । अगाडि बढेर विचार–शक्तिद्वारा ती आफ्नो भावनालाई विचारमा परिणत गर्ने कष्टसम्म उठाउँदैनन् । किनभने यस्ता मानिसहरूमा विचार शक्ति सुतिरहेको हुन्छ । विचारवान् हुन यस शक्तिलाई जगाउने आवश्यकता छ । जति धेरै विचार गर्ने अभ्यास हुन्छ उति नै विचार शक्ति जागृत हुन्छ किनभने विचार गर्ने शक्ति स्वाभाविक विचार गर्नले नै आउँछ । यदि इच्छा तीब्र छ भने मानिसले विचार गर्दा गर्दा कपिल, कणाद आदिको जस्तो आफ्नो सब जीवन विचारमय बनाउन सक्दछ । परमात्माले मानिसलाई ऐश्वर्ययुक्त बनाएर उसलाई आफ्नो शक्तिको एक अंश प्रदान गरेको छ । यदि मानिस त्यस् अंशको सदुपयोग गर्छ भने जे चाहयो सो प्राप्त गर्न सक्छ । उसंग विश्व भण्डारको साँचो छ । यदि ऊ त्यसको उचित उपयोग गर्छ भने जस्तो सुन–चाँदीलाई गलाएर साँचामा ढाल्न सकिन्छ उस्तै नै त्यस सर्वशक्तिको अंशबाट यथोचित लाभ उठाउनका लागि ऊ आफ्नो विचारहरूलाई उच्च र दृढ बनाओस् । जस्ता विचार होलान् उस्तै नै त्यस शक्तिको उपयोग र फल होला । कुनै पदार्थको उत्पत्तिको पूर्व त्यसको मानसिक चित्र अस्तिस्वमा आउँछ । हवाईजहाज, मोटर, रेलगाडी आदि बस्तुहरू एक्कासी बनेका होइनन् । पहिलेदेखि नै वैज्ञानिकहरूले तिनको विचार गरेका थिए र दृढतापूर्वक परिश्रम गरेपछि तिनले आफ्ना विचारहरूलाई कार्यरूपमा ल्याउन सकेका हुन् । दृढ विचारको अर्थ हो विचार र त्यसलाई कार्य रूपमा ल्याउने इच्छा र उद्योग । जुन विचार निर्बल हुन्छन् र जसमा तीब्र इच्छा हुँदैन ती विचार होइनन् कल्पना मात्र हुन् । एउटा वैज्ञानिकले एउटा नवीन विष बनाउने विचार ग¥यो र तदर्थ कार्य पनि आरम्भ गरिहाल्यो भने त्यसको त्यो सङ्कल्प पूरा भएने भने पनि उसले बनाएको पदार्थ विषाक्त त अवश्य होला–अमृत हुँदैन किनभने विचार नै जब खराब हुन्छन् तब फल राम्रो कहाँबाट हुन सक्छ । जस्तो बीज रोपिएको छ उस्तै नै फल लाग्छ । यदि हामीले नित्य हुने कार्य माथि मुहूर्तभर मात्र विचार ग¥यौँ भने ज्ञात हुन्छ प्रत्येक कार्य गर्नुभन्दा पूर्व हामी त्यसको विचार गर्दछौँ । जुन कार्य हामी झट्ट गरि हाल्दछौँ त्यो पनि हामी अचानक गर्दैनौँ । त्यसको पनि विचार पहिले मस्तिष्कमा उठ्दछ अनि हामी उसै क्षण त्यस कार्यलाई गरिहाल्दछौँ । मस्तिष्कमा विचार नउठी मानिस कुनै कार्य गर्न सक्दैन, यो स्वयं सिद्ध–सत्य छ । कति मानिस यस्ता हुन्छन् जसको बुद्धि पापमय हुँदैन । ती व्यभिचारादि कुकर्म छोड्ने प्रतिज्ञा गर्दछन् र त्यसलाई पालना गर्ने पूर्ण इच्छा पनि उनमा हुन्छ तर फेरि पनि ती उनै पापहरूमा कहिलेकाही लिप्त हुन जान्छन् । यस्ता मानिस प्रायः यही सम्झन्छन् कि दैववश वा स्वभाववश ती पाप गर्दछन् । तर यस्तो सम्झनु महाभूल हो र उनको भ्रम हो । शान्तिपूर्वक विचार गरेमा तिनलाई ज्ञात होला ती दैववश या स्वभाववश प्रतिज्ञा भङ्ग गर्दैनन् तर विपरीत विचारहरूको कारणले नै तिनको अधपतन हुन्छ । प्रतिज्ञा गरेर पनि तिनका मस्तिष्कमा उस्तै नै विचार आउने गर्दछन् र त्यस बखत ती आफूलाई यस्तो भनेर भुलाउने गर्दछन् यी विचारहरूबाट के हुन्छ हामीले त प्रतिज्ञा गरेका छौ अब हामी कुकर्म गर्ने छैनौ इत्यादि । तर वास्तवमा तीनै विचारहरूको प्रभावबाट ती कुकर्म गर्दछन् किनभने ती विचार उसका गुप्त मन (Sub-Concious mind) मा अङ्कित हुन्छन् र समय पाएर फलिभूत हुन्छन् । यसैले कुनै पनि नराम्रो कामबाट बच्नका लागि नराम्रा विचारहरूलाई नै मनमा आउन नदेऊ । खराब संगतका अशुभ भावहरूबाट बच्ने उपाय प्रथम पूरक गर्ने बेला यो भावना गर कि, ‘म शुद्ध, बुद्ध, मुक्त हुँ’ र रेचक गर्दा यो भावना गर कि, ‘मेरो हृदयबाट प्रेम र शक्तिले भरिएका धाराहरू निक्लेर मेरो शरीरको आसपास विचारजन्य तेजको गोलाकार आवरण बनिरहेछ ।’ यस्तो दृढ भावनाको साथ लगातार सात पटक पूरक, रेचक गर्नाले यस्तो पक्का आवरण तयार हुनेछ हामीमाथि अरूका अशुद्ध भावहरूको किञ्चित प्रभाव पर्ने छैन । यस्तै प्रकारले सुत्ने बेला पनि यही आवरण बनाइयो भने खराब स्वप्नहरूबाट कहिल्यै क्लेश हुने छैन र निद्रा पनि राम्रो लाग्ने छ । तिमीले वासनाको वशीभूत हुनु हुँदैन र न त्यसको दास नै बन्नु हुन्छ । आफ्ना उत्तम विचारहरूले त्यसलाई दवाएर आफ्नो बशमा गर्नु र आफ्नो दास बनाउनु पर्दछ । यदि तिमीले आफ्ना इन्द्रियहरूलाई आफ्नो बशमा ग¥यौ र तिनमाथि आफ्नो पूर्ण स्वामित्व जमायौ भने ती इन्द्रियहरू तिम्रा दास भएर रहने छन् र तिम्रो सेवा गर्नेछन् । मानिसहरूमा एक प्रकारको पाशविक शक्ति रहन्छ जो समय समयमा बदलिँदै रहन्छ । क्रोधको आवेशमा मानिस अन्धो हुन्छ जसबाट त्यसले मनुष्यत्वलाई तिलाञ्जलि दिन्छ । यदि मानिस त्यस पाशविक शक्तिमाथि अधिकार गर्छ र त्यसलाई आफ्नो वशमा गरेर उचित रीतिबाट काममा ल्याउँछ भने ईश्वरीय बललाई शीघ्र प्राप्त गर्न सक्छ । नराम्रा विचारहरूमा अद्भुत शक्ति छ । हेर, मानिसलाई प्राणभन्दा अधिक प्यारो कुनै वस्तु छैन । धन, आदर त के पृथ्वीका समस्त बस्तुहरू पनि प्राणको शतांशकी बराबर पनि हुन सक्दैनन् । यो जानेर नै शास्त्रहरूमा भनेको छ । “आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत्” आत्माको लागि पृत्वीलाई त्यागोस् । जुन प्राण फेरि पाउन सकिदैन त्यसलाई मानिस स्वयं बाहिर निकालिदिन उद्यत हुन्छ । यसको कारण केवल निराशाका विचार नै हुन् अर्थात् आत्मघात गर्ने मानसिक विचार केवल निराशाबाट नै उत्पन्न हुन्छन् । संसारमा नित्य पाँच सय आत्मघातका बलिदान लिएर निराशा राक्षसी स्वस्थ भएर बसिदिए त कुनै हानि थिएन, तर संसारमा नित्य पाँच सय मानिसले आत्मघात गर्छन् भने पाँच लाख मनुष्य निराशाले केही समयको लागि या आजन्मको लागि पागल पनि हुन्छन् होलान् । ती पाँच निराशा राक्षसीका सारा विवादहरूले संसार नै शून्य प्रतीत हुन्छ । यसैले ती रातलाई दिन बनाउने गर्दछन् अर्थात् उनलाई नै नत रात्रिमा निद्रा न दिनमा चैन मिल्दछ । निराशाले पागल भएर सताइएका निद्रा–रहित तडफडराइरहेका मानिसलाई देखेर आत्मघात निको जस्तो लाग्दछ र भन्दछन् तात्कालिक मृत्यु राम्रो हो तर दुर्दशा सहन सकिंदैन । प्रत्येक मानिसलाई आत्म सामर्थको पूरा पहिचान होओस् र कसैमाथि पनि निराशाको सानो प्रसंग पनि नआओस्, इश्वरसँग यही हाम्रो हार्दिक प्रार्थना छ । सवार्थ सिद्धि गर्ने आशा हो र सर्वार्थनाशक उसकी बहिनी निराशा हो । यसको केवल एउटै उत्तम उपाय छ– पुरुषार्थ । धैर्यपूर्वक आत्मविश्वासले पुरूषार्थ गर्नु परमोत्तम उपाय हो र यसबाट आशाको बृद्धि र निराशाको ह्रास गर्नु परमोत्तम उपाय हो । यसबाट आशाको बृद्धि र निराशाको ह्रास हुन सक्छ । यसैले भगवान्ले गीतामा प्रतिज्ञापूर्वक भन्नुभएको छ– जो हामीलाई अनन्य भएर भज्दछ उसको योग क्षेम हामी वहन गर्दछौँ अर्थात् अप्राप्य बस्तुको प्राप्ति र प्राप्त बस्तुको रक्षा हामी स्वयं गर्दछौँ । यस्तो वचन दिने ईश्वरमाथि निष्ठा राख्न निराशाबाट मुक्त हुन चाहने मानिस मात्रले यत्न गर्नु पर्दछ । ईश्वरमाथि तिम्रो निष्ठा छैन यसैले तिमी निराशाबाट मुक्त भई शिर उठाएर हिड्न सक्दैनौ । भगवान्ले गीतामा जो वाक्य भन्नुभएको छ त्यो केवल एकपटक पढ्नलाई भन्नुभएको होइन । भगवान्ले प्रत्येक मानिसलाई वचन पूर्ण गर्ने सामथ्र्य पनि दिएको छ । यसैले उठ, दृढ निश्चयले पुरुषार्थपूर्वक आफ्नो अभिष्टको सिद्धि गरेर निराशालाई समूल नाश गर । आत्मविश्वास तथा मानस–शास्त्रका सरल नियमहरूलाई चिनेर यिनका बलले प्रत्येक मानिस निराशालाई निवारण गर्ने अधिकार प्राप्त गर्न सक्दछ । लगातार नराम्रो संगत र नराम्रा परमाणुहरूबाट जब भित्रका राम्रा परमाणु दब्छन्, तब नराम्रा कुराहरू स्वाभाविकतया राम्रो लाग्ने गर्दछन् । जस्तो मन हुन्छ, उस्तै नै दृष्टि हुन्छ । जस्तो दृष्टि हुन्छ, उस्तै नै दृश्य देखा पर्दछ । सच्चा साधुलाई सब साधु नै देखा पर्दछन् । चोरलाई चोर नै, कामीलाई सब कामी नै देखिन्छन् र लोभीलाई सब लोभी नै देखा पर्दछन् । नराम्रो वातावरणमा रहँदा–रहँदा चित्तको स्वभाव नराम्रो हुन जान्छ, फेरि उसमा नराम्रा सङ्कल्प उठ्न लाग्छन् । जसको चित्तमा नराम्रा सङ्कल्प उठ्दछन् त्यसभन्दा ठूलो अपराधी कोही हुँदैन किनभने ऊ आफ्ना नराम्रा सङ्कल्पहरूलाई फैलाएर अरूलाई पनि नराम्रो बनाउँछ । चित्तमा सदा सत्–सङ्कल्प रहनु पर्दछ यसका लागि सत्संग, सद्ग्रन्थ पाठ, सत्कर्म, सद्गुरु सेवा आदिको आवश्यकता छ । जसको चित्त सत्–सङ्कल्पले भरिएको छ, उही सुखी र परोपकारी हुन्छ किनभने उही आफ्नो सत्सङ्कल्पहरूबाट अरूलाई सन्मार्गमा लगाउन सक्छ । तिम्रो चित्तमा कहिल्यै नराम्रो कल्पना आउन सक्दैन–तिमी आफूलाई पवित्र छु भन्ने निश्चय गर । भगवान्को कृपाले तिम्रो हृदय पवित्र भइहाल्छ । भगवान्को अभयहस्त सदा तिम्रो शिरमा छ उसको छत्रछायाँमा पापताप तिम्रो नजिक आउन सक्दैन । प्रतिदिन केही समय एकान्तमा बिताऊ, मौन रहने गर । वाणीको मौन पनि बडो लाभकारी छ । यी दुवै भगवद्–ध्यान र नाम–स्मरणमा अति सहायक छन् । वाणीको संयम गरेर अनावश्यक कुरो कहिल्यै नगर तथा कसैको निन्दा र चुक्ली पनि नगर न त स्तुति नै गर । कठोर बचन नबोल, असत्य तथा अरूको अहित गर्ने शब्द कहिल्यै नबोल । मनमा भय, अशान्ति द्वेष, विषाद्लाई कहिल्यै आउन नदेऊ । भगवान्को दया अथवा आत्माको पवित्रता र नित्यता माथि विश्वास गरेर सदा शान्त, निर्भय र प्रसन्न रहने उद्योग गर । उत्तेजनाबाट सदा बच्ने गर । धैर्य कहिल्यै नछोड, उत्तेजना र अधैर्यले शारीरिक र मानसिक रोग उत्पन्न हुन्छन्, जसबाट छुट्नु कठिन हुन जान्छ । कसैको अनादर नगर तथा कसैलाई घृणा पनि नगर र कसैको चित्त नदुखाऊ । स्वयं सहू, तर स्वार्थबश कसैलाई कष्ट नदेऊ, कुनै राम्रो काममा सधैँ लागिराख, कसैको चित्त नतोड । अरूलाई उत्साह दिइराख र यथासंभव उसको राम्रो काममा सहायता गर । निर्धन, दीन–दुःखी, रोगी र आतुरहरूमा भगवान्को बिशेष रूपलाई देखेर उनको सेवा गर र बडो आदर तथा प्रेमपूर्वक तीसँग भेटेर यथाशक्ति उनको दुःख हटाउन सहायता गर र प्रभुको भजनमा जहाँसम्म हुन सक्छ आफ्नो समय लगाऊ । हृदयको सरलतामा देवत्व र ऋषित्व छ र कपटमा असुरत्व छ यसैले मनलाई सरल स्वभाववाला बनाऊ । यदि युक्तिले कुरो बन्दैन भने चिन्ता छैन तर निश्चय राख कि कपट, चातुरीले आफूलाई बुद्धिमान सिद्ध गर्नेहरू भन्दा तिमी निश्चय नै उच्च स्थितिमा छौ । एउटा महात्माको भनाइ छ– हिजोआज धेरैजसो मानिस मीठो चापलुसी कुरा गर्न त जान्दछन् तर मनमा भने दम्भ, कपट भरिएको छ । पहिलेका मानिस उति बोल्न जान्दैनथे तर तिनको हृदय सरल थियो, ती आफ्नो दोष लुकाउन जान्दैनथे । दम्भी, कपटी बनेर सुहाउँदो कुरा बोल्ने सभ्यको अपेक्षा सरल ग्रामीण बन्नु सच्चा उन्नतिको लक्षण हो । सरलतामा पवित्रता र कपटमा अपवित्रता छ । कपटी मानिस जति अरूलाई हानि पु¥याउँछ त्यसभन्दा बढी त्यो आफ्नो हानि गर्दछ । आफ्ना पापहरूलाई नलुकाऊ र पुण्यहरूलाई प्रकट नगर । लुकाउनाले पाप बढ्ने छन् र प्रकट गर्नाले पाप घट्ने छन्, उस्तै नै पुण्य प्रकट गर्नाले घट्ने छन् र लुकाउनाले पुण्य बढ्ने छन् । पुण्यलाई कपूरको भाति जान । यदि बोतलको मुख खोलेर राख्यो भने त्यो (कपुर) उडेर जान्छ । पाप नराम्रो बस्तु हो, यसैले पापलाई लुकाएर राख्यो भने भित्रै बिष उत्पन्न गरेर हृदयका सब शुद्ध भावहरूलाई नष्ट गरि दिनेछ । जीवनको एक क्षणलाई पनि मूल्यवान् जानेर बडो सावधानीले प्रत्येक क्षणलाई भगवत्–चिन्तन गर्दै लोकहितको कार्यमा बिताऊ । अहित केवल शरीर या बाणीबाट नै हुँदैन मनले पनि हुन्छ । तिम्रो मनमा नराम्रा विचार आयोभने जान अब तिमी आफ्नो र अरूको समेत अहित गर्ने भयौ । यसैले नराम्रो विचार कहिल्यै मनमा आउन नदेऊ । यदि पूर्व संस्कारवश आइहाल्यो भने त्यसलाई तत्काल नै बाहिर निकालिदेऊ, नराम्रो विचारलाई क्षणभर पनि मनमा टिक्न नदेऊ । विचार दुई प्रकारका हुन्छन्, राम्रा या नराम्रा । राम्रा विचार–सत्य–भाषण, दया, क्षमा, परोपकार, ईश्वरको आराधना आदि हुन् र नराम्रा विचार–असत्य, भाषण, क्रोध, निर्दयता, दोस्रालाई दुःख दिनु अपकार गर्नु, स्वार्थपरता आदि हुन् । राम्रा विचारहरूको प्रभाव मनमाथि राम्रो हुन्छ र नराम्रा विचारहरूको नराम्रो प्रभाव हाम्रो मनमा र शरीरमाथि पर्दछ तथा समीप रहनेहरूमा सँगै रहनेहरूमा एवं टोल छिमेकीहरूमा पनि पर्दछ । यसको बर्णन तल क्रमैले सविस्तार गरिनेछ । जहाँसम्म हाम्रा विचारहरूको पहुँच छ त्यहाँसम्म जगत्लाई हामी सदा प्रभावित गर्दछौ र त्यसबाट हामी पनि प्रभावित हुँदै रहन्छौ । विचारहरूको कम्पनले जो क्षणभरमा हजारौ कोश जान सक्छन्–विचित्र घटनाहरू निरन्तर भइरहन्छन् । जस्तो कसैको पुत्र अमेरिकामा पढ्दछ् भने जुन समय त्यो आफ्नो पुत्रको सम्बन्धमा विचरा गर्दछ ठीक त्यही समय पुत्रको मनमा पनि पिताका सम्बन्धमा विचार उठ्न लाग्दछ । यसको कारण पूर्वोक्त विचारका कम्पन नै हुन् । यिनको ज्ञान प्राप्त गर्नाले विस्मयकारक रहस्यमय ग्रन्थिको उद्घाटन हुन्छ । जो धेरै कालदेखि खराब भावनामा परिहेछन् उनीहरू अन्तरात्माको त्यो शब्दलाई सुन्दैनन् किनभने भावहरूको हो–हल्लामा उसको शब्द दबेर जान्छ । श्रेष्ठ पुरुषहरूको यही भनाइ छ– हामीले जस्तो विचार मनमा आउन दियौ भने केही समय पश्चात् हाम्रो शरीर, हाम्रो आचार, व्यवहारादि उस्तै प्रकारका हुन लाग्ने छन् । मानिसका विचारहरूको प्रभाव उसको स्वास्थ्य र अङ्गहरूको बनावटमाथि धेरै पर्दछ । मन नै मार्दछ, मनै जिलाउँछ र मनमा नै रोगहरूको जरो हुन्छ । यदि विचारहरू अशुद्ध छन् भने रोग आएर दबाउँछ । लापरवाही र आत्मविश्वास नगर्नाको कारण नै रोगले सताउँछन् । एउटा गरीब चिठ्ठामा सय रूपयाँ पुरस्कार मिलेको समाचार सुनेर एकदम प्रसन्नतापूर्वक मग्न हुनपुग्छ, उसको मुखमा लाली फैलिन्छ र शरीरमा स्फूर्ति प्रतीत हुन्छ । उस्तै नै जब एउटा बालक दोस्रो बालकलाई जिस्क्याउँछ भने तत्काल् उसको मुखमा श्यामता आउँछ । विचारहरूको आन्दोलनमा केही पनि शक्ति छैन भनी मान्ने मानिसहरू भन्लान् कि पाइलो पनि हिड्न नसक्नेमा यति शक्ति कहाँबाट आयो । फेरि उसै क्षणदेखि उसलाई सञ्चो हुन लाग्यो । उसको जठराग्नि पनि प्रबल भएर कडा भोजन पचाउनमा पनि समर्थ भइगयो । दोस्रो दृष्टान्त– एउटी बृद्धा स्त्री पक्षाघातले धेरै बर्षदेखि पीडित थिई । भूकम्पको बखत जब सब मानिस आफ्नो आफ्नो ज्यान बचाउनका लागि भाग्न लागे तब त्यस बृद्धाको मनमा पनि आफ्नो ज्यान बचाउनका लागि विचारको यस्तो प्रबल बेग उत्पन्न भयो कि मोडिएका अङ्गहरूमा एकदम स्फूर्ति सञ्चार भई बिछ्यौनाबाट उठेर सबैकासाथ माथिबाट ओर्लेर ऊ भाग्न थाली । त्यस दिनदेखि फेरि कहिल्यै पनि पक्षाघातको व्यथा उसलाई भएन । त्यो बृद्धाको शरीरमा नबीन रक्त प्रवाह आरम्भ हुन गयो । यस्तो स्थितिमा कसैले भन्न सक्छ भनेर विचारहरूमा केही पनि बल छैन । कुनै एक अक्षर वा एक भन्दा बढि अक्षर जसले अर्थ दिन्छ त्यसैलाई शब्द भनिन्छ । शब्द बिभिन्न प्रकारका आधारमा बिभाजन गरीएको छ बनोटका आधारमा शब्दलाई दुई भागमा बिभाजन गरीएको छ यो श्रेणीमा मेटाउनु पर्ने पृष्ठहरू छन् । | label35 उच्च माध्यामिक बिद्यालय नोट: सेढाई बन्धुहरु लाई सहयोग होस भनी यो लेख (source) जस्ताको तस्तै अध्यायानको लागि प्रस्तुत छ । ब्राह्मण (बाहुन) का नेपाली थरहरू उपाध्याय, ढकाल, गौडेल, रेग्मी,घिमिरे, बराल, पौडेल, अधिकारी, गुरागांइ, पोख्रेल, धिताल, चाम्लागांइ, देवकोटा चौलागाई) अर्याल, गौतम, तिमील्सिना, त्रिपाठी, न्यौपाने, भट्टराई, दाहाल, कोइराला, नेपाल, खनाल, तिवारी, जैसी गैरे, भण्डारी, कंडेल,पाण्डे, उप्रेती, आचार्य,सिग्देल, पन्थि, प्याकुरेल, पराजुली, तिमिल्सीना, सेढाई, गौली, कंडेल, उप्रेती, तिवारी, पन्थ, पाठक आदि हुन। नेपालको इतिहास अनुसार भारतको बिभिन्न ठाउँहरू भारत उतराखंडको पिथुरागढ़, कुमाउ, बनारस आदि ठाउँहरू बाट ब्राह्मणहरू (बाहुन)को नेपाल प्रवेश भएको थियो। त्यसकारणले ब्राह्मण(बाहुन) समाजमा आ-आफ्ना पुर्खौली ठाउँको नाम जोडेर बोलाउने चलन छ। हाम्रा पिता पूर्खा पश्चिम पहाडका बदरी नाथ क्षेत्रको कुमाउ गढवाल बाट आएका र इशभक्तिमा अहोरात्र खटि मठ मंन्दिरका पुजारी,राज ज्योतिष थिए। यसर्थ उनिहरु ओउमकार परिवारका रसधै कला धर्म वंश र परमपरामा यथोचित सम्मानीत भएको तथ्य स्वरुप संम्झना पुन अर्पण गर्दे भावि पुस्तामा जानकारी राख्दछु।उहाहरुले अपनत्तोव्त राखेको तिथि परम्परा यस प्रकार थिए । चन्द्रमाको कला नाप्ने इकाइलाई तिथि भनिन्छ ।एक तिथिको कोणिय दुरी १२ डिग्रीको आकाशीय क्षेत्र पर्न आउँछ । एक चान्द्र महिनामा ३० वटा तिथि छन् । साधारणतय एक तिथिको समय पृथ्वीको गति अनुसार चन्द्रकलाको भोगकाल ६० घडी (२४ घण्टा) निर्धारण गरिएको छ । तापनि चन्द्रमा सूर्य र पृथ्वीको आ–आफ्नै किसिमको गति अनुसार स्थितिमा आउने कोणिय फरक को कारणबाट कलाको समयमा अन्तर आएको हो । सो अनुसार तिथिको समयमा फरक ११ घडीसम्म पर्न आउँछ । खगोलिए पिण्डको नियमित गति अनुसार चन्द्रमाको कला मध्यदिन, मध्यरात अथवा जुनसुकै समयमा पनि बदलिन सक्छ । गणितिय पक्षबाट तिथिको भोगकाल जे जस्तो समयमा भए पनि सूर्योदय भएको समयमा जुन तिथिको कला रहन्छ, उही समयदेखि उक्त तिथिमा गरिने कर्मकाण्ड, पूजा आराधना आदि गर्ने परम्परा छ । कलाको हिसाबले तिथिको समय समाप्त भै सकेपछि पनि उक्त तिथिमा पूजा, आराधना तथा उपवास, व्रत आदि गरिरहेका हुन्छौ । नारद पुराण अनुसार हरेक तिथिमा गरिने सकाम कर्म (काम्य कर्म)हरु कुन कलामा कुन कुन देवी तथा देवताहरुको पूजा आराधना गर्ने भन्ने विषयमा निम्न अनुसार वर्णन गरिएको छ । चैत्र महिनाको शुक्ल पक्ष प्रतिपदा तिथिमा सूर्यदयको सँगसगै ब्रहाले जगतको सृष्टि गर्न सुरु गरे । प्रतिपदामा ब्रहामाको पूजा गर्ने । जेष्ठ महिनाको शुक्ल प्रतिपदामा कनेर रुखको पूजा गर्ने । आश्विन शुक्ल प्रतिपदामा असोक वृक्षको पूजा गर्ने । चैत्र महिनाको शुक्ल दितियमा ब्राही शक्तिको साथ ब्रहाको पूजा गर्ने । बैशाख शुक्ल तृतिया (अक्षय तृतिया) मा लक्ष्मी सहित जगत गुरु भगवान विष्णुको पूजा आरधना गर्ने । चैत्र महिनाको चतुर्थी तिथिमा वासुदेव स्वरुपका श्री गणेशको पूजा, आरधना गर्ने । सबै महिनाको चतुर्थी तिथिमा गणेशको पूजा गर्दा कल्याणदायक हुने छ । चैत्र शुकल पक्षको पंञ्चमी तिथिलाई मत्स्य जयन्ती भनिन्छ । यहि तिथिमा मत्स्य अवतार भएको हो । यसलाई श्रीपंञ्चमी पनि भनिन्छ । लक्ष्मी र शेषनागको पूजा, वन्दना गर्ने । बैशाख पंञ्चमी तिथिमा नागगण सहित शेषनागको पूजा, स्तुति गर्ने हरेक महिनाको शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्षका पंञ्चमीमा पितृ र नागको पूजा गर्नु कल्याणकारी हुन्छ चैत्र महिनाको शुक्ल षष्टी र बैशाख महिनाको शुक्ल षष्टीमा भगवान षडानन् (कार्तिकेय) कुमारको व्रत गर्नुृ पर्छ । जेष्ठ शुक्ल षष्टीमा सूर्य भगवानको पूजा गर्ने आषाढ शुक्ल षष्टीमा स्कन्दव्रत (गणेश) को पूजा गर्ने, भाद्र महिनाको षष्टीलाई चन्दन षष्टी मानिएको छ । यसमा देवीको पूजा गर्ने । आश्विन शुक्ल षष्टीमा कात्यानी देवीको पूजा गर्ने । मार्ग शुक्ल षष्टीलाई चम्पाषष्टी पनि भनिन्छ । भगवान विश्वेश्वरको पूज ागर्ने । पौष शुक्ल षष्टीमा भगवान दिनेश उत्पति भएका हुन् । माघ शुक्ल षष्टीलाई वरुण षष्टी भनिन्छ । भगवान विष्णु स्वरुप वरुण देवताको पूजा गर्ने ।फाल्गुन शुक्ल षष्टीमा भगवान पशुपतिको मृणमयी मूर्ति बनाएर पूजा गर्ने । वर्ष भरिको सम्पूर्ण सप्तमी तिथिमा सूर्य भगवानको पूजा, आरधना गर्ने गरिन्छ । चैत्र शुक्ल अष्टमी तिथि दुर्गा भवानीको जन्म दिन हो । रात्रीमा देवीको पूजा गर्ने विधान भएको हुनाले उक्त दिनलाई महाअष्टमी पनि भनिन्छ । बैशाख शुक्ल अष्टमीमा अपराजित देवीको पूजा गर्नु । जेष्ट कृष्ण पक्ष अष्टमीमा भगवान त्रिलोचन को पूजा ,आरधना गर्नु । जेष्ट शुक्ल अष्टमीमा देवीको पूजा गर्नु । असार शुक्ल अष्टमीमा वेसार मिसाएको पानीले नुहाउनु देवीलाई पनि नुहाइदिनु, मौन भोजन गर्नु । श्रावण शुक्ल अष्टमीमा देवीलाई यजन गरेर दुधले नुहाउनु । श्रावण कृष्ण अष्टमी देखि औंसि सम्म दशाफल नामक व्रत गरिन्छ । उपवास व्रतका शंकल्प पछि कालीतुलसीको दश वटा पातबाट कृष्णाय नम, विस्णवे नम, अनन्ताय नम, गोविन्दाय नम, गरुड ध्वजाय नम, दामोदराय नम, ऋषि केशाय नम, पद्यनाभाय नम, हरेय नम, प्रभवे नम, आदि नामको उच्चारण गर्दै हरेक दिन श्री कृष्ण को पूजा आरधना गर्नु । यो व्रत दश वर्ष सम्म निरन्तर गर्दा कल्याणदायक हुन्छ । श्री कृष्ण जन्मअष्टमीको जस्तो ठूलो व्रत अरु कुनै छैन । भाद्र शुक्ल अष्टमीमा राधाको व्रत गर्नु । यसलाई दुर्वा अष्टमीव्रत पनि भनिन्छ । यही तिथि देखि १६ दिन सम्म महालक्ष्मीको व्रत गर्नु । पूजा आश्विन कृष्ण अष्टमी सम्म रहन्छ । आश्विन शुक्ल अष्टमीलाई महाअष्टमी भनिन्छ । यसमा दुर्गाको पूजा गर्ने विधान छ । कात्र्तिक कृष्ण पक्षको अष्टमीलाई कर्काष्टमी भनिन्छ । यो तिथिमा भगवान शंकरको पूजा गर्नु । मार्ग कृष्ण अष्टमीलाई अनुधा अष्टमी भनिन्छ । अनध र अनुधा (पति, पत्नी) को प्रतिमा बनाएर पूजा गर्नु उत्तम पुत्र प्राप्त हुन्छ । मार्ग शुक्लाष्टमी मा काला भैरवको पूजा गर्नु । पौष शुक्ल अष्टमीमा गरीएको अष्टकासंज्ञक श्राद्धले पितृलाई एक वर्ष सम्म सन्तुष्ट गराउछ शिवको पूजा गर्नु । माघ कृष्ण अष्टमीमा भद्रकाली देवीको पूजा गर्नु । माघ शुक्ल अष्टमीमा भिष्मलाई तर्पण गर्नु । फाल्गुण कृष्ण अष्टमीमा भिमा देवीको पूजा गर्नु, विधि पुर्वक शिव र पार्वतिको पूजा गर्नु । चैत्र शुक्ल नवमीमा भगवान श्रीरामाको पूजा, आरधना गरिन्छ । बैशाखको दुवै पक्षको नवमी चण्डीका देवीको पूजा गर्नु । जेष्ठ शुक्ल नवमीमा उमा देवीको पूजा गर्नु । असारको दुवै पक्षको नवमी को रातमा हतियारमा सवार भएकी शुक्ल वर्ण इन्द्राणी देवीको पूजा गर्नु । श्रावण महिनाको दुवै पक्षको नवमीमा कौमारी चन्द्रीकाको पूजा गर्नु । भाद्र शुक्ल नवमीलाई नन्दा नवमी भनिन्छ । दुर्गा देवीको पूजा गर्नु । कात्र्तिक शुक्ल नवमीलाई अक्षय नवमी भनिन्छ । यो तिथिमा पिपलको फेदमा बसेर देवता ऋषि र पितृ लाई विधि पूर्वक तर्पण गर्नु सूर्य लाई अध्र्य दिनु । ब्राह््मण भोजन गराउनु । मार्ग शुक्ल नवमीलाई नन्दिनी नवमी भनिन्छ, जगदम्बा भवानीको पूजा गर्नु । पौष शुक्ल नवमीमा महामायाको पूजा गर्नु । माघ शुक्ल नवमीलाई महानन्दा भनिन्छ । यसमा गरेका सम्पूर्ण कर्मको फल अक्षय हुन्छन्, आनान्द भगवानको पूजा गर्नु । चैत्र शुक्ल दशमीमा धर्मराजको पूजा गर्नु । विष्णु भगवानको पनि पूजा गरिन्छ नदीहरुमा जहनु सर्वश्रेष्ठ नदी हो । जहनु पुत्री (गंगा) जेष्ठ शुक्ल दशमीमा पृथ्वीमा आएकी हुन, यसलाई दशहरा भनिन्छ । जेष्ठ शुक्ल पक्ष, हस्ता नक्षत्र बुधवार, दशमी तिथि गरकरण, आनान्द, व्यातिपात योगहरु कन्या राशिमा चन्द्रमा, वृर्ष राशिमा सूर्य यी दश योगलाई महान पूण्यमयी मानिएको छ । दश योगबाट भएको दशमी तिथिलाई दशहरा भनिन्छ । दशहरामा गंगा नदीमा स्नान गर्नु । श्रावण शुक्ल दशमी सम्पुर्ण आशा र कामनाहरुको पुरा गर्ने हुन । भगवान शंकरको पूजा गर्नु । भाद्रपद शुक्ल दशमीमा दशावतार व्रत गरिन्छ । मत्स्य, कूर्म। बराह, नृसिह, त्रिविक्रम(बामन परशुराम, राम, कृष्ण, वुद्ध, कल्की अवतारहरुको सुनको मुर्ति बनाएर विधि पूर्वक पूजा गर्नु । आश्विन शुक्ल दशमीलाई विजय दशमी भनिन्छ । राम, लक्ष्मण, भरत र शत्रुधन को पूजा गर्नुृ । कार्तिक शुक्ल दशमीमा सार्वभौम व्रत गर्नु, गणेशको पूजा गर्नु । मार्ग शुक्ल दशमीमा आरोग्य व्रतको आचरण गर्नु । पौष शुक्ल दशमीमा विश्व देवताको पूजा गर्नु । विश्व देवता दश छन । क्रतु, दक्ष, वसू, सत्य, काल, काम, मुनि, गुरु, विप्र, राम आदि हुन । माघ शुक्ल दशमीमा अंगिरा आदि दश देवताको पूजा गर्नु । अंगिरा दश छन(आत्मा, आयु, मन, दक्ष, मद, प्राण, वहिषर््मान, गबिष्ट, दत्त, सत्य हुन । फाल्गुण शुक्ल दशमीमा चौध यमहरुको पूजा गर्नु । यमहरु क्रमश यम, धर्मराज, मृत्यु अन्नत, वैवस्वत, काल,सर्व भूत क्षय, औदुम्बर, दघ्न, नील, परमेष्टी, वृकोदर, चित्र र चित्रगुप्त आदि हुन । दुवै पक्षको एकादशीमा निराहार रहेर एकाग्र चित्त भई विभिन्न प्रकारको फुलमालाले सजि सजाउ भएको मण्डप बनाउनु । स्नान, उपवास, र इन्द्रिय संयम पूर्वक श्रद्धा र एकाग्रचित्त भई विभिन्न प्रकारको उपचार, जप, होम, प्रदछिण, स्तोत्रपाठ दण्डवत प्रणाम का साथै मनमा लमाइलो लाग्ने जय जयकार शब्दबाट श्री विष्णु भगवानको पूजा आरधना गर्नु र रातमा जाग्रम बस्नु । चैत्र शुक्ल एकादशीको व्रत र द्धादशीमा बासुदेवको पूजा गर्नु । बैशाख कृष्ण एकादशीको नाम वरुथिनी हो । भगवान मधुसूदनको पूजा गर्नु । जेष्ट कृष्ण एकादशीलाई अपरा भनिन्छ । भगवान त्रिविक्रमको पूजा गर्नु । जेष्ट शुक्ल एकादशीलाई निर्जला भनिन्छ । भगवान ऋषिकेशको पूजा गर्नु । आषाढ कृष्ण एकादशीलाई योगिनी भनिन्छ । भगवान नारायणको पूजा गर्नु । आषाढ शुक्ल एकादशीमा भगवान विष्णुको पुना गर्नु । श्रावण कृष्ण एकादशीलाई कामीका भनिन्छ । भगवान श्रीधरको पूजा गर्नु । कामनाहरुको व्रतलाई कामीका भनीएको हो । श्रावण शुक्ल एकादशी लाई पुत्रदा भनिन्छ । भगवान जनार्दनको पूजा गर्नु । भाद्र कृष्ण एकादशीलाई अजा भनिन्छ । भगवान उपेन्द्रको पूजा गर्नु । भाद्र श्ुक्ल एकादशीलाई पद्य भनिन्छ । भगवान बामनको पूजा गर्नु । आश्विन कृष्ण एकादशीलाई इन्द्रिरा भनिन्छ । भगवान पद्यनाभको पूजा गरिन्छ । आश्विन शुक्ल एकादशीलाई पापा۪ड्ढुश भनिन्छ । भगवान विष्णुको पूजा गरिन्छ । कात्र्तिक कृष्ण एकादशीलाई रमा भनिन्छ । भगवान केशवको पूजा अर्चना गर्नु । कात्तिक शुक्ल एकादशीलाई प्रबोधिनी भनिन्छ । भगवान श्रीदामोदर को पूजा गर्नु । मार्गकृष्ण एकादशीलाई उत्पन्न भनिन्छ । भगवान श्रीकृष्णको पूजा गर्नु । मार्गशुक्ल एकादशीलाई मोक्षदा भनिन्छ । भगवान अनन्तको पूजा गर्नु । पौष कृष्ण एकादशीलाई सफला भनिन्छ । भगवान अच्यूतको पूजा गर्नु । पौष शुक्ल एकादशीलाई पूत्रदा भनिन्छ । सुदर्शन चक्रधारी विष्णुको पूजा गर्नु ।माघ कृण्ष्ण एकादशीलाई षढतिला भनिन्छ भगवान वैकुण्डको पूजा गर्नु । माघ शुक्ल एकादशीको नाम जया हो । भगवान श्रीपतिको पूजा गर्नु । फाल्गुण कृष्ण एकादशीको नाम विजय हो । भगवान योगेश्वरको पूजा गर्नु । फाल्गुण शुक्ल एकादशीलाई आमलकी भनिन्छ । भगवान पूण्डरीकाक्ष को पूजा गर्नु । चैत्र कृष्ण एकादशीलाई पापमोचनी भनिन्छ । भगवदान गोविन्दको पूजा गर्नु । चैत्र शुक्ल द्वादशीमा मदनव्रत को आचरण गर्नु । कामस्वरुप भगवान अच्यूतको पूजा गर्नु । यसलाई मदन द्वादशी वा भर्तृद्वादशी ्को व्रत भनिन्छ । बैशाख शुक्ल द्वादशी मा भगवान माधवको पूजा गर्नु । जेष्ट शुक्ल द्वादशीमा त्रिविक्रम भगवानको पूजा गर्नु । आषाढ शुक्ल द्वादशीमा भगवान विष्णुको पूजा गर्नु । श्रावण शुक्ल द्वादशीमा भगवान श्रीधरको पूजा गर्नु । भाद्र शुक्ल द्वादशीमा भगवान वामनको पूजा गर्नु । आश्विन शुक्ल द्वादशीमा भगवान पद्यनाभको पूजा गर्नु । कात्र्तिक कृष्ण द्वादशी लाई गोवत्स द्वादशी भनिन्छ । कात्तिक शुक्ल द्वादशीमा भगवान दामोदरको पूजा गर्नु । मार्ग शुक्ल द्वादशीमा परम्उत्तम साध्यव्रत को पालना गर्नु । मनोभाव, प्राण, नर, अपान, वीर्यवान, चिति, हय, नय, हंस, नारायण, विभू, र प्रभू यी १२ साध्यगण हुन । १२ आदित्य – धाता, मित्र, अर्यामा, पूषा, शक्र, अंश, वरुण, भग, त्वस्टा, विवस्वान, सविता र विष्णु यी १२ लाई आदित्य भनिन्छ । माघशुक्ल द्वादशीमा शालीग्रामको पूजा गर्नु । फाल्गुण शुक्ल द्वादशीमा हरिको पूजा आरधना गर्नु । त्रिस्पृशा, उन्मीलनी, पक्षवर्धिनि वञ्जली, जया, विजया जयन्ति र अपराजीत आदि नामका द्वादशीलाई महा द्वादशी भनिन्छ । यी द्वादशीहरुमा क्रमश गोविन्द, बासुदेव, संकर्षण, प्रधुम्र अनिरुद्र गदाधर, बामन, नारायणहरुको पूजा आराधाना गर्नु संसार बन्धनबाट मुक्ति पाईन्छ । चंैत्र कृष्ण त्रयोदशी शनिवार सहित छ भने महावारुणी मानिएको छ यसैमा शुभयोग, शतभिषा नक्षत्र र शनिवार संयुक्त भएमा महा महावारुणीको नाउँबाट प्रख्यात छ यसमा गंगा स्नान गर्नु । जेष्ट शुक्ल त्रयोदशीमा दुर्भाग्यशम व्रत गरिन्छ । गंगा नदीमा स्नान गरी मदार, आँक र रातोकनेर जातको वनस्पितीलाई पूजा गर्दै सूर्यलाई नमस्कार गर्नु, यसबाट दुर्भाग्यको नाश हुन्छ । आषाढ शुक्ल त्रयोदशीमा उपबासको साथ शिव र पार्वतीको पूजा गर्नु । ५ वर्ष सम्म व्रतको पालन गर्दा जन्म जन्मान्तर सम्म दाम्पत्य सुख प्राप्त भईरहन्छ । भाद्र शुक्ल त्रयोदशीको व्रतलाई गोत्रिरात्र व्रत भनिन्छ । भगवान लक्ष्मीनारायणको पूजा गर्नु । आश्विन शुक्ल त्रयोदशीमा भगवान शंकरले उत्पति गर्नु भएको अशोक वृक्षको पूजा गर्नु । नारीको कोख सफल हुन्छ । कात्तिक कृष्ण त्रयोदशीमा एक समय भोजन गरेर यमराजको पूजा गर्नु । भगवान शिवको प्रार्थाना गर्नु । पौष शुक्ल त्रयोदशीमा अच्यूतको पूजा गर्नु । माघ शुक्ल त्रयोदशीबाट ३ दिन सम्म माघस्नानको व्रत गरिन्छ । माघमा प्रयागतिर्थमा ३ दिन स्नान गर्दा ठूलो पूण्य प्राप्त हुन्छ । फाल्गुण शुक्ल त्रयोदशीमा भगवान जगन्नाथको पूजा गर्नु । हरेक महिनाको त्रयोदशीमा उपवासको साथ भगवान कुवेरको पूजा आरधना गर्नु ,पृथ्वीमा कुवेर सरह धनी हुन पाईन्छ । बैशाख कृष्ण चर्तुुदशीमा बेलपत्र सहित शिवलिङ्गको पूजा गर्नु । धन र सन्तान वृद्धिको लागि हरेक महिनाको कृष्ण चर्तुुदशीमा शिवको व्रत गर्नु । बैशाख शुक्ल चर्तुुदशीमा भगवान नृसिहको पूजा गर्नु । ॐ कारेश्वरको यात्रा तथा दर्शन गनु । जेष्ट शुक्ल चर्तुुदशीमा पञ्चाग्नि को सेवन गर्दै साँझमा सूवर्णले सिंगारिएको गाई दान गर्नु यसलाई रुद्रव्रत भनिन्छ । आषाढ शुक्ल चर्तुुदशीमा ठाउँ र समय अनुकुल उत्पति भएको फूलबाट भगवान शिवको पूजा गर्नु । श्रावण शुक्ल चर्तुुदशीमा पवित्ररोपण गर्नु भाद्र शुक्ल चर्तुुदशीमा भगवान अनन्तको पूजा आरधना गर्नु । आश्विन कृष्ण चर्तुुदशीमा विष, हतियार, जल अग्नि, सर्प, हिंसक जनावर र बज्रपातबाट मरेका मानिस तथा ब्रह हत्यारा पुरुषको लागि एकोद्धिष्टको विधि अनुसार श्रद्धा गर्नु उसैदिन तर्पण गोग्रास, कुकुरबली, काकबली, दिएर आँचमान गरेपछि भाई, बन्धुहरुको साथमा भोजन गर्नु । आश्विन शुक्ल चर्तुुदशीमा धर्मराजको पूजा गर्नु । कात्तिक कृष्ण चर्तुुदशीमा चन्द्रोदयाको समयमा शरीरमा तेल र बुकुवा लगाएर स्नान गर्नु, धर्मराजको पूजा गर्नु, भगवान विश्वनाथ र शिव लिङ्घको पूजा गर्नु पञ्चगव्य खानु (कपिला गाईको पिसाब, काली गाईको गोवर, सेती गाईको दुध, रातो गाईको दहि, कबरी गाईको घ्यू, र कुशको टुक्रा) मार्ग शुक्ल चर्तुुदशीमा शिवको व्रत गरिन्छ । पौष शुक्ल चर्तुुदशीमा बिरुपाक्ष व्रत गरिन्छ भगवान शिव कपर्देस्वर को पूजा आरधना गर्नु । माघ कृष्ण चर्तुुदशीमा १४ वटा नाम गरेका यमराज लाई तर्पण गर्नु, खिचडी खानु । फाल्गुण कृष्ण चर्तुुदशीामा गरिने व्रतलाई शिवरात्री व्रत भनिन्छ । दिन र रात निर्जल उपबासबाट भगवान शिव र शिव लिङ्गको पूजा गर्नु । फाल्गुण शुल्क चर्तुुदशीमा दुर्गा देवीको पूजा आराधना गर्नु । चैत्र कृष्ण चर्तुुदशीमा उपबास बसेर केदार तिर्थको जल पिउनाले अश्वमेघ यज्ञको समान फल प्राप्त हुन्छ । चैत्रको पूर्णिमा लाई मन्वादि तिथि भनिन्छ चन्द्रमाको पूजा गर्ने । बैशाख पूर्णिमा मा धर्मराजको व्रत गर्ने । यसमा व्राहणलाई दिइएको दान रुपी द्रव्य दाता लाई नै प्राप्त हुन्छ । जेष्ट पूर्णिमा मा वर वृक्षको साथमा रहने सावित्री देवीको पूजा गर्ने जसलाई वट सावित्री व्रत भनिन्छ् । व्रतालु नारी चिरकाल सम्म सौभाग्यवती रहनेछिन् । आषाढको पूर्णिमा लाई गोपद्य व्रत भनिन्छ । भगवान श्री हरिको ध्यान गर्नु, जसबाट इहलोक र परलोकमा भोग, ऐश्वर्य प्राप्त हुन्छ । श्रावण पूर्णिमा मा वेदका उपकर्महरुको विषयमा वर्णन गरिन्छ । यर्जुवेदी व्राहण, देवता ऋषि र पितृलाई तर्पण गर्नु पर्छ । ऋग्वेदी हरुको लागि चर्तु्दशीको दिन, सामवेदी हरुको लागि भाद्र महिनाको हस्ता नक्षत्रमा विधिपुर्वक रक्षा विधान अनुसार गर्नुपर्छ । भाद्र पूर्णिमा मा उमा महेश्वर र देवराज इन्द्रको व्रत गरिन्छ । यसलाई शक व्रत पनि भनिन्छ । धन, धान्य, भोग, ऐश्वर्य को चाहाना राख्ने वाला धनी व्यक्ति ले हरेक वर्ष यो व्रत गर्नु पर्छ । आश्विन पूर्णिमालाई कोजागर व्रत भनिन्छ । रातभर जागृत अवस्थामा रहेर विभिन्न सामाग्रीका साथ लक्ष्मीको पूजा आरधाना गर्ने र वाहणलाई दान दिनु, लक्ष्मीले समृद्धि प्रदान गर्छिन । कार्तिक पूर्णिमा मा वाहण तत्वको प्राप्त गर्न र सम्पूर्ण शत्रु माथि विजय प्राप्त गर्नको लागि कार्तिकेय को दर्शन पूजा आरधना गरिन्छ । यसै पूर्णिमा मा वृषोसर्ग व्रत र नक्तव्रत गर्दां रुद्रलोक प्राप्त हुन्छ । मार्ग पूर्णिमा मा शान्त स्वाभाव भएको व्राहणलाई ४ सेर नून दान गर्नु लक्ष्मीको प्यारो भएर दरिद्रको नाश गर्नाको लागि योव्रत गरिन्छ । माघ पूर्णिमा को दिन आफ्नो गच्छे अनुसार तिल, जुत्ता, कपडाको साथ खाद्य सामाग्री हरु दान गर्दा स्वर्गलोकमा सुखी रहन्छ, भगवान शंकरको विधि पूर्वक पूजा गरिन्छ । फाल्गुण पूर्णिमा मा विधि पूर्वक चिता बनाएर होलीका दहन गरिन्छ । औसी (अमावास्या) को व्रत पितृको लागि अत्यान्त प्यारो हुन्छ । बैशाख औसीमा पितृको पूजा पार्वण विधिबाट धन वैभव अनुसार श्रद्धा व्राहण भोजन, गाई दान गर्दा सबै औसीको लागि पूण्यदायक हुन्छ । जेष्ट औसिमा व्रहा(सावित्रीको व्रत गरिन्छ । जेष्ट पूर्णिमा को अनुसार समान विधि मानिएको छ । अषाढ, श्रावण र भाद्र महिनाको औसीमा पितृ श्राद्ध दान, होम र देवताको पूजा गर्दा पुण्य अक्षय हुन्छ । भाद्र औसी लाई कुशेऔसी भनिन्छ । तिलबारीमा उत्पति भएको कुशलाई ब्रहा मन्त्रले आमन्त्रीत गरी हँ फट् को उच्चारणको साथ कुशलाई उखेल्नु र सबै किसिमको कार्यमा प्रयोग गर्नु । ब्रहाको मन्त्र(विरिञ्चिना सहोत्पन्न परमेष्ठी निसर्गत, नुद ,सर्वाणि पापानि दर्भ स्वस्तिकरो भव ।। आश्विनको औसी मा गंगा नदीमा वा गयामा पितृको लागि श्रद्धा तर्पण गर्दा मोक्षदायक हुन्छ । कार्तिकको औसी मा घर आँगन, बगैचा जतासुकै बत्ती बालेर लक्ष्मीको पूजा गर्नु । पशुलाई पनि तेल लगाई पूजा गर्नु । मार्ग औसी मा पितृको श्रद्धा तर्पण ब्रहाण भोजन गराउनु । पौष र माघको औसी मा पितृ श्राद्धको फल अधिक मानिएको छ । फाल्गुणको औसी मा श्रवण व्यातीपात र सूर्यको योग भएमा श्रद्धा र ब्रहाण भोजनबाट गया भन्दा बढी फल प्राप्ति हुन्छ । सोमबारको औसीमा गरिएको दानले सम्पूर्ण फल दिनेवला हुन्छन् । यसमा गरेको श्रद्धाबाट अधिक फल प्राप्त हुन्छ । सबै तिथिमा गरिने व्रतका विशेष विधिहरु हुन्छन् । जसलाई अन्य विभिन्न पुराणहरुमा वर्णन गरिएको छ । व्रत तथा उपवास बस्दा आफ्नो शरीरको भौतिक क्षमता अनुसार निराहार जलाहार, तथा फलाहार मध्ये जसबाट शरीर र आत्मालाई सन्तुष्टि प्रदान गर्छ उसैलाई उपयोग गरौंँ। सबै किसीमका तिथिमा देवी तथा देवताहरुको पूजा अर्चना होम आदिमा ब्रहणलाई आमन्त्रण गरी विधि पूर्वक आवश्यक सामाग्रीका साथ काम्यकर्मादि गराउनु । शुद्ध आचरणमा बस्नु कन्या, कुमारी र ब्राहण तथा दीनदुखी लाई यथासक्दो दान दक्षिणा र भोजन गराउनु । एकादशीको व्रत बस्नु पर्दा दशमीको दिन साँझको खाना एक छाक, एकादशीको दिन बिहान र साँझ दुबै छाक खाना नखाई उपबास सहित द्धादशीको दिन मध्यान्नमा व्रतको समाप्ति गरी खाना खानु । दान, दक्षिणा समर्पण गर्दा पारिवारिक आयस्रोत को हैसियतलाई ध्यान दिँदै यथासक्दो पत्रमं, पुस्पमं तथा द्रव्यमं जो सामु छ उसैलाई श्राद्ध भक्तिका साथ स्मर्पण गर्नु । कुनै पनि देवी तथा देवताहरुको पूजा आरधना आदि का काम्यकर्महरु गर्नु पर्दा पुनर्जन्म लिदै जन्म र मरणको चक्रमा रमाउनको लागि सकाम कर्म र पुनर्जन्मको चाहाना नलिने हो मोक्ष नै प्राप्त गर्ने हो भने निश्काम कर्म भक्ति भावको साथ गर्नुपर्छ । मानिस शक्तिको सन्तान भएको कारण बाट जवानी अवस्थामा जे जस्तो सोचाईमा जीवनको निर्वाहा गरेता पनि वृद्ध अवस्थामा प्रवेश गर्दा हाम्रो मन तथा मस्तिष्कले सँधै शान्तिको नै कामना गरिरहेको हुन्छ । ईश्वरको प्रार्थाना गर्दा कुनै पनि तिथि र मितिको आवश्यकता पर्दैन । समस्त प्राणी जगतमा माया गर्ने र ईश्वर प्रति भक्ति भाव दर्शाउने सज्जनको लागि जीवन भरका सबै समयहरु पूण्यवान तिथिको रुपमा रहेका छन् । ब्याबेल प्रयोकर्ताको भाषिक क्षमताहरूलाई सहजरूपमा जानकारीमा ल्याउन र कुनै पनि प्रयोगकर्ताको भाषिक क्षमताका आधारमा मूल्याङ्कन गर्न सजिलो पार्नको लागि प्रयोग गरिन्छ । विकिपुस्तक चौतारी मा तपाई लाई स्वागत छ । यो पृष्ठको पृष्ठभुमि तथा विविध प्राविधिक विषय मिलाउनु हुन सक्नु हुन्छ । | text यो चित्र पोस्टर बाट लिइएको हो र यसको प्रतिलिपि अधिकार सम्भवतः यसको प्रकाशक वा रचनाकारसँग छ । यो मान्ने गरिन्छ कि सानो पारिएको वा कम-रिजोल्यूसन भएको चित्र चलचित्र, समारोह, आदिसँग जरूरी जानकारी दिनका निमित्त प्रयोग गर्न सकिनेछ अपलोडकर्तालाई निर्देशन कृपया विस्तारमा गैर-मुक्त उपयोगको जानकारी सहित कार्यको स्रोत वा प्रतिलिपि अधिकार जानकारी पनि जोड्नुहोला । विकिपुस्तकका स्वनिर्धारित प्रयोगकर्ताहरू ती दर्ता भएका प्रयोगकर्ताहरू हुन् । जसले अर्धसुरक्षित पृष्ठहरूलाइ सम्पादन गर्न सक्छन् । यो अधिकार यस्ता प्रयोगकर्ताहरूलाई १० सम्पादनहरू वा सदस्यता लिएको ४ दिनपछि प्राप्त हुन्छ । यस वर्गमा रहेका प्रयोगकर्ताहरुको अधिकारहरू निम्नलिखित छन् * स्वत:स्थापित प्रयोगकर्ताको व्यवहार गर्न सक्नुहुन्छ (autoconfirmed) * क्याप्चामा नगई क्याप्चाको उपयोग गर्नका लागि विवश गर्न सक्नुहुन्छ (skipcaptcha) * पुस्तकहरूलाई सामुदायिक पृष्ठका रूपमा संग्रह गर्न सक्नुहुन्छ (collectionsaveascommunitypage) * पुस्तकहरूलाई प्रयोक्ता-पृष्ठका रूपमा संग्रह गर्न सक्नुहुन्छ collectionsaveasuserpage) * पहिले देखिनै विकिमा बनेका ढाँचाहरूलाई पुनर्लेखन गर्न सक्नुहुन्छ reupload) * पृष्ठहरूका नाम परिवर्तन गर्न सक्नुहुन्छ । (move) * चित्र अपलोड गर्न सक्नुहुन्छ upload) error| Reply to ढाँचामा त्रुटि: प्रयोगकर्ता नाम दिइएन । प्रयोगगर्नका लागी हेतु ढाँचा: Reply to हेर्नुहोस्।}} अनुमति प्राप्ति पछी गैर व्यावसायिक उपयोग, व्यावसायिक उपयोग, र संसोधन अनुमति र शेयर अलाइक गर्न दिने: अनुमति प्राप्ति पछी गैर व्यावसायिक उपयोग, व्यावसायिक उपयोग, र संसोधन गर्न दिने: PD-art फोटो दुई लेखकद्वारा तयार पारिएको जसको मृत्यु १०० वर्ष पहिले भइसकेको पृष्ठको शीर्ष भागमा एक बटन हाल्ने, जसको सहायताले पृष्ठको क्यास सजिलै खाली गर्न सकियोस मिडिया कहाँको अथवा कसको हो फाइल उर्ध्वभरण गर्न निम्न फारम प्रयोग गर्नुहोस्। पृष्ठमा फाइल संलग्न गर्न तल दिएका फारमहरुमध्ये एउटामा लिङ्क गराउनुहोस्: आफ्नो व्यक्तिगत उपकरणहरूमा "मेरो प्रयोगस्थल" नामक लिङ्क जोड्ने अङ्ग्रेजी वा अन्य भाषामा बनाइएको लेख वा शीर्षक यस नामको लेख पहिलेदेखि बनेको विशेष:AllPages वर्णानुक्रम अनुसार लेख खोज्ने 1 को स्रोत तल देखाइएको छ: विकिपुस्तकमा अहिले सम्म कुनै परियोजना छैन । सन्दर्भको लागि नविनतम लग प्रविष्टि तल दिइएको छ: यस सूक्तमा नौवटा ऋचा छन् । यस अनुसार– १. देवताहरुले सबै प्राणीहरुलाई भोकको रुपमा (मात्र) मृत्यु प्रदान गरेका गरेका होइनन् । भोजन गर्दा पनि प्राणीहरु मर्छन् । दान दिनेको धन समाप्त हु“दैन । दान नदिनेलाई कसैले पनि सुखी बनाउन सक्दैन । २. अन्न भएको जुन व्यक्तिले भोको याचकलाई अगाडि देख्दा पनि आफ्नो मनलाई कठोर राख्छ, र त्यस भोको मानिसका अगाडि (आफुले मात्र) भोजन गर्छ, उसलाई कसैले पनि सुख दिन सक्दैन । ३. जो दुर्बल व्यक्ति अन्नको चाहनामा घुम्छ, उसलाई अन्न दिनेलाई नै दाता भनिन्छ । यस्तो दाताले यज्ञको पर्याप्त फल पाउछ र शत्रुहरुमा पनि मित्र भेटाउछ । ४. जसले सधैं साथ रहने र सेवा गर्ने मित्रहरुलाई पनि अन्न प्रदान गर्दैन, त्यो मित्र होइन । यस्तो मानिसको नजीक नरहनु नै बेश । उसको घर घर होइन, त्यस्तो घरबाट टाढा गइहाल्नु पर्छ । ६. मनमा दानको भावना नराख्ने कंजुसले व्यर्थमा नै अन्न प्राप्त गर्छ । यस्ता व्यक्तिकालागि भोजन (विष समान) उसको मृत्यु समान हुन्छ । जसले न देवताहरुलाई पोषण प्रदान गर्छ, न बन्धुबान्धवहरुलाई खुवाउछ, यस्तो एक्लै भोजन गर्ने व्यक्तिले पापको अन्न खान्छ । ७. हलोले खेतीको काम गर्दै अन्न उब्जाउछ, उसले मार्गहरुमा हिंड्दै आफ्ना कार्यहरुले अन्न उत्पन्न गर्छ, जसरी मन्त्र जान्ने व्यक्ति मन्त्र नजान्ने भन्दा श्रेष्ठ छ, त्यसै गरी दान दिने व्यक्ति, दान नदिने भन्दा श्रेष्ठ हुन्छ । माथि भनिएको अर्थ व्याख्याबाट यस सूक्तमा निम्नलिखित विषय वस्तु रहेको स्पष्ट हुन्छ– २. भोकोलाई भोजन उपलब्ध गराउनु भनेको सन्तुष्टि अधिकतम गराउनु हो । ३. क्षमता अनुसार भोजन हुनेले भोजन र अन्य सक्षम व्यक्तिले भोजन प्रदान गर्ने क्षमता (धन वा रोजगार) प्रदान गर्नु पर्छ । यसरी आर्थिक असमानता घटाउन सकिन्छ । ४. उपभोगको क्रियाकलापलाई प्रोत्साहन गर्नु नै अर्थव्यवस्थाको विकास हो । जसले भोकोलाई अन्न, धन, दिन्न त्यो समाजको शत्रु हो । ७. हलोले अन्न उत्पादनमा योगदान गरे जस्तै दान (खर्च) गर्नाले पनि उत्पादनमा वृद्धि हुन्छ । छानिएका पुस्तकहरू पूर्ण रूपले सम्पन्न तथा सर्वाधिकारमुक्त पुस्तकलाई मुख्य पृष्ठमा राख्नको लागि हो । पकवान विभिन्न खाद्य परिकार बनाउने कला सम्बन्धी पुस्तकहरूको लागि यो एउटा विकिपुस्तक विशेष परियोजना हो । तपाई कुनै पनि परिकार राम्रो संग तयार गर्ने विधिको जानकार भए त्यो विधि यहाँ लेखेर एउटा विकिपुस्तक सुरक्षित गर्नु होस । हामीलाई तपाई जस्तै सहयोगी व्यक्तिको प्रतिक्षा छ । अत्यधिक अचाहिंदा सन्देस प्राप्त भएकोले मेटिएको पृष्ठलाई पटक पटक बनाएकोले : स्वर्ग पृथ्वी र पातालका स्वामी भगवान् विष्णुको चरणमा शीर झुकाई प्रणाम गर्छु र राजनीतिको ती सिद्धान्तहरूको वर्णन गर्छु जो अनेक ग्रन्थहरूबाट एकगरिएको छ ।। if पुस्तकको नाम पुस्तकको नाम tr *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। यस उपकरणको प्रयोग गरेर विकिपुस्तकको पृष्ठहरूलाई सामाजिक सञ्जालमा सेयर गर्न सकिन्छ अंग्रेजी शब्द रिसर्च Researchको अर्थ हुन्छ– पुनः खोजी गर्नु, थीसिस Thesis को अर्थ हुन्छ– कुनै अवधारणा प्रस्तुत गर्नु र डिजर्टेशन Dissertation को अर्थ हुन्छ निश्चित बाटोमा हिंड्नु । नेपाली शब्द शोधको अर्थ हुन्छ– परिष्कार गर्नु । संकलित तथ्य, सूचना, जानकारीलाई परिष्कार (शोध) गरेर मात्र अध्ययन प्रतिवेदन तयार गरिन्छ । त्यसैले यसलाई शोध भनिन्छ । शोधमा कुनै तथ्य, घटना, वा सिद्धान्तको बारम्बार खोजी र विश्लेषण गरिएको हुन्छ त्यसैले यसलाई अनुसन्धान पनि भनिन्छ । शोधलाई नै वैज्ञानिक विधि पनि भनिन्छ । जुन विधि प्रयोग गर्दा अध्ययन र विश्लेषण ठोस, विवादरहित र तथ्यपूर्ण हुन्छन् त्यस विधिलाई वैज्ञानिक शोध विधि भनिन्छ । वैज्ञानिक शोध विधिका प्रक्रियाहरु यस प्रकार व्यक्त गर्न सकिन्छ– * १. यस प्रक्रियामा कुनै घटनाको ध्यानपूर्वक र धैर्यपूर्वक निरीक्षण गरिन्छ । * २. निरीक्षणको साथसाथै वा त्यसको तुरुन्तै पछि अभिनति नराखीकन संक्षिप्त तर सम्पूर्ण रुपमा त्यसको वर्णन गरिन्छ । * ३. यसमा कार्यकारण विश्लेषण गरिन्छ । कुन कारण र कुन परिणाम हो त्यस बारेमा चिन्तन गरिन्छ । * ५. कुनै घटना किन भयो यसको व्याख्या गर्नका लागि एक पूर्वकल्पनाको प्रयोग गर्न सकिन्छ जसलाई प्राक्कल्पना वा हाइपोथिसीस ९जथउयतजभकष्क० भनिन्छ । यदि पूर्वकल्पना अर्थात् घटनाको अनुमान सही छ भने प्रयोग गर्दा त्यो प्रमाणित हुन जान्छ । * ६. कुनै घटनाको तथ्य विश्लेषण गर्ने दुइ प्रमुख प्रविधि छन्– घटनाको पूर्वानुमान गर्ने (निगमन) अथवा ज्ञात तथ्यहरुको आधारमा अज्ञातको विश्लेषण गर्ने (आगमन) । यस प्रकार वैज्ञानिक शोध विधिमा आगमन, निगमन वा दुवै विधिको संयुक्त प्रयोग गरिन्छ । * ७. वैज्ञानिक शोध विधिको एक महत्त्वपूर्ण विशेषता गणितको प्रयोग गर्नु हो । यदि प्राप्त तथ्यको तहसम्म पुग्न मानवीय ज्ञानेन्द्रिय सक्षम छैनन् भने त्यस अवस्थामा गणितको प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ । आधुनिक अर्थशास्त्रमा गणितको प्रयोगमा वृद्धि हुने एक कारण यही हो । * ८. बाह्य जटिल जगतका अनेक चलराशिलाई अध्ययन गर्न गाह्रो भएकोले त्यसको काल्पनिक प्रतिरुप बनाएर विश्लेषण गरिन्छ । यसलाई मोडेल निर्माण गर्नु भनिन्छ । * ९. वैज्ञानिक शोध विधिको एक महत्त्वपूर्ण विशेषता के भने शोधार्थीको दृष्टिकोण वैज्ञानिक हुनुपर्छ । विस्तृत सोचाईका साथ खोजको भावनालाई हृदयङ्गम गर्नु नै सही दृष्टिकोण हो । पक्षपातरहित भावले निष्कर्ष प्राप्त गर्नु नै वैज्ञानिक दृष्टिकोण हुनु हो । शोधका तीन मुख्य उद्देश्य हुन्छन्– घटनाको अर्थ त्यो प्राकृतिक सत्यता हो जसको बारेमा मानिसलाई रुचि छ । कुनै वस्तुको रंग, गन्ध, मानव व्यवहार, यी सबैमा आउने परिवर्तनलाई नै घटना भनिएको हो । कुनै घटना बुझ्नु भनेको त्यस घटनाको पूर्वानुमान गर्ने क्षमता प्राप्त गर्नु हो । मैले फलानोलाई चिनेको छु भन्नुको अर्थ हो– निश्चित परिस्थितिमा उसले के गर्न सक्छ भन्ने कुरा मैले अनुमान गर्न सक्छु । रुघा रोग बारे मैले जान्दछु भनेको रोगको लक्षण र त्यसलाई कसरी नियन्त्रित गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा मलाई जानकारी छ । प्राकृतिक घटना सरल हुन्छ । त्यसैले त्यसको पूर्वानुमान सरल छ । तर अर्थशास्त्र जस्ता सामाजिक र व्यावहारिक विज्ञानहरुको पूर्वानुमान केही जटिल हुन्छ । कुनै मानिसको आय स्तरको अनुमान गर्नु एक जटिल कुरा हो । किनभने यो उसको सामाजिक, वंश परम्परागत, अर्जित आय, शैक्षिक स्तर, विशिष्ट सीप, मानसिक स्तर, आयु संरचना लगायत अनेक कुराहरुमा भर पर्छ । घटनाहरुमा नियन्त्रण वैज्ञानिक विधिको सबभन्दा महŒवपूर्ण उद्देश्य हो । जे जति घटनाहरुमा फंक्शनल सम्बन्ध स्थापित गर्न सकिन्छ ती सबैमा नियन्त्रित अध्ययनका सम्भावनाहरु हुन्छन् । यसको प्रचलित उदाहरण अर्थशास्त्रको माग फंक्शन हो । अर्थशास्त्रमा गरिने शोध यस प्रकार छन् मौलिक शोध भनेको नै ज्ञानको खोजी गर्नु हो । यस्तो शोध कुनै व्यावहारिक समस्याका समाधानको लागि नभइ केवल ज्ञानार्जन गर्ने वा ज्ञानमा वृद्धि गर्ने कामसंग सम्बन्धित छ । यसको प्रमुख उद्देश्य शोधका निष्कर्षलाई सामान्यीकरण गर्नु वा पुरानो सिद्धान्तलाई असत्य सिद्ध गरी नया“ सिद्धान्त प्रतिपादित गर्नु हो । अधिकांश प्राज्ञिक शोध अध्ययनको उद्देश्य सैद्धान्तिक वा मौलिक प्रकारको हुन्छ । कुनै सामाजिक घटना के हो, किन भएको हो कहां भएको हो यस घटनाका कारक तत्व के हुन् जस्ता क्षेत्रमा यो शोध केन्द्रित हुन्छ । उदाहरणका लागि माल्थसको जनसंख्या सिद्धान्तको उद्देश्य तत्काल प्रचलित विलियम गोडविनका आशावादी विचारलाई असत्य सिद्ध गर्नु थियो । यस कार्यका लागि उनले विगतका तथ्याङ्क संकलन र विश्लेषण गरी त्यसलाई गणितीय स्वरुपमा परिवर्तन पनि गरे । प्रायोगिक शोधलाई व्यावहारिक शोध वा अनुप्रयुक्त शोध भन्न सकिन्छ । यस शोधको उद्देश्य समाजमा देखिएका समस्याहरुको कारण पत्ता लागाई त्यसको समाधानका उपायहरु प्रस्तुत गर्नु हो । अर्का शब्दमा मानिसका व्यावहारिक समस्याहरुको समाधानमा केन्द्रित शोधलाई प्रायोगिक शोध भनिन्छ । संघसंस्थाहरुले संचालन गर्ने शोधहरु यसै प्रकृतिका हुन्छन् । यद्यपि शोधको उद्देश्य अनुरुप शोध मौलिक वा प्रायोगिक हुन सक्छन् तर दुवै एक अर्काका परिपूरक हुन्छन् । व्यावहारिक शोधहरु नया“ सिद्धान्त निर्माणमा सहयोगी हुन्छन् भने सैद्धान्तिक शोधका निष्कर्षले समस्या समाधानका लागि उपकरण प्रदान गर्छन् । आइन्स्टीनको मास इनर्जी रुपान्तरण धेरै समयसम्म सिद्धान्त नै रह्यो तर पछि त्यसैका आधारमा परमाणु बमको प्रयोग सफल भयो । यद्यपि सबै शोधहरुमा गुणात्मक र परिमाणात्मक व्याख्या र विश्लेषण हुने गर्छन् तथापि त्यस्ता शोधलाई परिमाणात्मक शोध भनिन्छ जसमा शोध क्षेत्रका विवरणहरुलाई संख्यात्मक जानकारीको रुपमा संकलन र विश्लेषण गर्न सकिन्छ । यस्ता विवरणहरुको औसत, प्रमाप विचलन, सहसम्बन्ध, प्रतिपगमन विश्लेषण, काल श्रेणी विश्लेषण गरेर निष्कर्ष प्राप्त गर्न सकिन्छ । यस्ता शोधमा प्राक्कल्पनाको तथ्याङ्कीय परीक्षण गर्न सकिन्छ । अर्थशास्त्रमा सामान्यतः परिमाणात्मक शोधलाई प्राथमिकता दिइन्छ किनभने यस्ता सूचनाको तालिका, रेखाचित्र, ग्राफ वा अन्य तथ्याङ्कीय विश्लेषण गर्न सकिन्छ । आर्थिक मोडेलिङ्गका लागि पनि संख्यात्मक सूचना नै बढी उपयोगी हुन्छन् । माइक्रो अर्थशास्त्र, म्याक्रो अर्थशास्त्र, राष्ट्रिय आयको नाप, फर्मको सन्तुलन, ज्याला निर्धारण, उत्पादनका सिद्धान्त जस्ता अनेक शोध परिमाणात्मक हुन्छन् । ती सबै सूचना जसको निरीक्षण गर्न सकिन्छ तर नाप गर्न सकिंदैन तिनीहरुलाई गुणात्मक तथ्य भनिन्छ । जस्तै सुन्दरता, ईमानदारी, अनुशासन इत्यादि । मानवीय व्यवहारका अनेक क्षेत्र केवल विवरणात्मक वा गुणात्मक हुन्छन् । मानिसले कुनै कुरा मन पराउ“छ, कुनै मन पराउ“दैन, कुनै बढी मन पराउ“छ र कुनै कम मनपराउ“छ । यस्ता सबै शोध गुणात्मक प्रकृतिका हुन्छन् । यद्यपि सबै गुणात्मक शोधमा तथ्याङ्कीय प्रविधिको उपयोग गर्न सकिंदैन तर केही गुणात्मक तथ्यको तथ्याङ्कीय विश्लेषण गर्न सकिन्छ । मध्यिका, बहुलक, कोटि क्रम सहसम्बन्ध, काईवर्ग परीक्षण इत्यादि गुणात्मक विश्लेषण हुन् । ३. सहसम्बन्ध र कार्यकारण तुलना दुइ वा दुइभन्दा बढी चलराशिहरु बीचको सम्बन्धलाई सामाजिक र प्राकृतिक शोधहरुमा सहसम्बन्धको रुपमा व्याख्या गरिन्छ । केवल दुई चलराशिको सम्बन्धलाई सहसम्बन्ध र दुई भन्दा बढी चलराशिहरुको सम्बन्धलाई आंशिक सहसम्बन्धको रुपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ । अन्य चलराशिहरुलाई स्थिर मानेर केवल एउटा चलराशिको सहसम्बन्ध पत्ता लगाउन सकिन्छ । उदाहरणका लागि मागलाई प्रभावपार्ने तत्त्वहरुमा वस्तुको मूल्य, उपभोक्ताको आय, रुचि आदि तत्त्व हुन्छन् । तर अन्य कुराहरुलाई स्थिर मानेर मागलाई मूल्यसंग सम्बन्ध अध्ययन गरिन्छ भने त्यो दुइ चलराशि सहसम्बन्ध हुन्छ । सहसम्बन्धलाई तथ्याङ्कीय वा फंक्शनल सहसम्बन्धको रुपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ । सहसम्बन्ध धनात्मक वा ऋणात्मक हुन सक्छ । शून्य सहसम्बन्ध छ भने दुइ चलराशिबीच सम्बन्ध छैन भन्ने बुझिन्छ । दुइ चलराशिमा सहसम्बन्ध भएमा दुवैमा कार्यकारण सम्बन्ध पनि स्थापित गर्न सकिन्छ । अर्थात् एउटा चलाराशिलाई स्वतन्त्र र अर्कोलाई आश्रित मान्ने हो भने दुवैमा कार्य कारण सहसम्बन्ध स्थापित हुन्छ । दुईका बीचको सम्बन्ध प्रक्रियालाई नै फंक्शन भनिन्छ । यसैलाई कार्यकारण तुलना पनि भनिन्छ । कुनै समस्याको उत्तर उसको कार्यकारण सम्बन्धको आधारमा प्राप्त गरिन्छ । कुनै विशेष व्यवहार, परिस्थिति वा घटना घटित गराउने तŒव के के हुन सक्छन् भन्ने कुराको विश्लेषण नै कार्यकारण शोध हो । कार्यकारण सम्बन्धको व्याख्या गर्ने सरलतम विधि सहसम्बन्ध व्याख्या हो । प्रतिपगमनले दुइ चलराशिहरुमा फंक्शनल सम्बन्ध स्थापित गर्छ । * क) कार्यकारण अध्ययन र अन्य अध्ययनबीच तुलना– अन्य अध्ययन र कार्यकारण तुलनाबीच अन्तर निम्नलिखित छन्– * १. ऐतिहासिक अध्ययनमा पनि कार्यकारण तुलना गरिन्छ तर त्यसमा विगत घटनाको तुलना हुन्छ भने यस विधिमा वर्तमानको तुलना गरिन्छ । * २. वर्णनात्मक विधिमा वस्तु स्थिति (स्टेटस) अध्ययन गरिन्छ भने यसमा कार्य र कारणको अध्ययन गरिन्छ । * ख) कार्यकारण विधिको आवश्यकता– २. प्रयोगशाला विधि सबै अवस्थामा संभव छैन । जस्तै कुनै समुदायको अध्ययन, दुर्घटना र यसका विभिन्न परिस्थितिको अध्ययन अनियन्त्रित रुपमा मात्र गर्न सकिन्छ । कार बनाउने कारखानाले सांच्चैको मान्छे राखेर दुर्घटना गराउन मिल्दैन । ३. साम्प्रदायिक संघर्षको अध्ययन गर्न ती सबै परिस्थिति उत्पन्न गर्न मिल्दैन । जे अवस्था छ त्यसैलाई तुलनात्मक अध्ययन गर्ने हो । ४. मानिसको रोगको अध्ययन गर्न मानिसहरुलाई फेरि बिरामी बनाउन मिलदैन तर वर्तमान अवस्थाबाट विगतका घटनाको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । जस्तै, क्रिकेट टीमका ११ जना खेल्नका लागि अन्यत्र गए । भाग लिएका मध्ये नं ३, ५, र ९ नम्बरका खेलाडीहरु बिरामी परे । डाक्टरले अन्य परिस्थिति यथावत राखेर के जान्ने प्रयास गर्छ भने तीन जनाले कुन कुरा यस्तो खाए जुन अरुले खाएनन् । मानौं उनीहरुले आइसक्रीम पनि खाएका रहेछन् भने यसको अर्थ के हो भने आइसक्रीम उनीहरुको रोगको कारण हुन सक्छ । वर्तमान अवस्थाबाट विगतको विश्लेषण गरिने भएकोले यसलाई पश्चोन्मुखी विधि ex-post facto पनि भनिन्छ । * ग) कार्यकारण विधिका प्रकार– अर्थशास्त्रमा निम्नलिखित कार्यकारण सम्बन्धको अध्ययन गर्न सकिन्छ– * माग र मूल्यको अध्ययन * आय र मागको अध्ययन * उत्पादन र लागतको अध्ययन * आय र शैक्षिक स्तरको सम्बन्ध * मुद्राको मात्रा र क्रयशक्तिको सम्बन्ध * १. कुनै एक परिस्थितिसंग सम्बन्धित तत्वहरुको संकलन, जहां कुनै खास घटना भयो अन्य तत्वहरु नलिने) । * २. त्यसै प्रकारको अर्को एक यस्तो विगतको परिस्थिति अध्ययन गर्ने जहां त्यो घटना घटित भएन । * ३. दुवैको तुलना गर्ने * ४. निष्कर्ष प्राप्त गर्ने । सामाजिक शास्त्रहरुमा एक वैज्ञानिक विषयको रुपमा अर्थशास्त्रको जन्म र विकास भएको २३८ वर्ष मात्र भएको छ । तर नोबेल पुरस्कार जस्तो प्रतिष्ठित पुरस्कार विज्ञान र साहित्य बाहेक केवल एक सामाजिक विषयमा वितरण गरिन्छ, त्यो हो अर्थशास्त्र । आर्थिक पत्रकारितामा विशेष योगदान गरे बापत महेशचन्द्र रेग्मीलाई प्रतिष्ठित म्यागसेसे पुरस्कार प्रदान गरिएको छ । हिन्दु अर्थशास्त्रको रुपरेखा ग्रन्थ रचना गरे बापत नवराज चालिसेलाई मदन पुरस्कार प्रदान गरिएको छ । यी सबै कुराले अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा शोधको महत्त्व र सान्दर्भिकता स्पष्ट हुन्छ । एडम स्मिथको पुस्तक वेल्थ अफ् नेशन्सको प्रकाशनपछि अर्थशास्त्र विभिन्न चरणमा विकसित भएको छ । प्रत्येकलाई अर्थशास्त्रको एक विशिष्ट सम्प्रदाय मान्दै आर्थिक विचारधाराको विश्लेषण गरिन्छ । यस आधारमा स्याम्युल्सनले एडम स्मिथ, जे एस मिल, अल्फ्रेड मार्शल, जे एम केन्स आदिको आर्थिक योगदानलाई अर्थशास्त्रको मूल प्रवाह मानेका छन् । अर्थशास्त्रको विचारधारालाई सम्प्रदाय भनिन्छ । सामान्यतया यी सम्प्रदायलाई वणिकवाद, प्रकृतिवाद, शास्त्रीय (क्लासीकल नवशास्त्रीय, समाजवादी, संस्थानवादी, उपयोगितावादी, गणितीय, केन्सीयन, केन्सोत्तर, मुद्रावादी, नया शास्त्रीय आदि विभिन्न सम्प्रदायमा विभाजन गरेर आर्थिक विचारधारा तथा सिद्धान्तको अध्ययन गरिन्छ । घरेलु प्रबन्धको शास्त्रका रुपमा सुरु भएको यो विषय आज एक विशिष्ट शास्त्र बनेको छ र यसलाई व्यष्टि, समष्टि, वास्तविक, आदर्श, शिक्षा, स्वास्थ्य, वातावरण, ग्रामीण, शहरी इत्यादि शब्दस“ग जोडेर अनेक प्रकारका नया“ विषय वस्तुमाथि शोध गरिएका छन् । यी विषयमध्ये कतिपयले प्रतिष्ठित नोबेल पुरस्कार पनि प्राप्त गरिसकेका छन् । जसको श्रेय अर्थशास्त्रमा गरिने शोधलाई नै जान्छ । आधुनिक अर्थशास्त्रमा नया“ शब्द, नया“ अवधारणा, र भौतिक विज्ञानमा जस्तै जटिल प्रविधिको प्रयोग हुनुमा यस विषयमा हुने गरेको निरन्तर शोध नै प्रमुख कारण हो । विगत पचास वर्षमा सबभन्दा बढी अर्थशास्त्रीय शोध सं.रा.अ.मा भएका छन् र नोबेले पुरस्कारले सबभन्दा बढी पुरस्कृत हुनेमा पनि अमेरिकी अर्थशास्त्रीहरु नै रहेका छन् । यस कुराले अर्थशास्त्रमा गरिने शोधको महत्त्वलाई स्पष्ट गर्छ । अर्थशास्त्रमा निम्नलिखित उद्देश्यका लागि शोध गरिन्छ– * १. पुराना सिद्धान्तहरुको पुष्टि गर्न । * २. नया“ सिद्धान्त निर्माण गर्न । * ३. सिद्धान्तहरु संशोधन गर्न । * ५. सिद्धान्त र व्यवहारमा पाइने विरोधाभास व्याख्या गर्न । * ६. आर्थिक विकासका विविध पक्ष अध्ययन गर्न । शोधका लागि शोध तथ्याङ्क संकलन प्राथमिक कार्य हो । तथ्याङ्कलाई प्रस्तुतिकरण र विश्लेषण गर्नु अघि निम्नलिखित कुराहरु माथि विचार गर्नु पर्छ * १. विश्वसनीयता– कुनै शोध निष्कर्ष विश्वसनीय हुनका लागि त्यो वैज्ञानिक आधारमा विश्लेषण र परीक्षण गरिएको हुनुपर्छ । त्यसो भयो भने परिणाम स्थिर र संगत हुन्छन् । यदि शोधबाट प्राप्त परिणाम स्थिर र संगत प्राप्त हुन्छन् भने शोधमा विश्वसनीयता भएको मानिन्छ । यस्ता परिणामहरु भविष्यमा पनि उपयोगी हुन्छन् र अन्य कसैले पनि तिनीहरुको संगतता परीक्षण गर्न सक्छ । शोध परिणामको विश्वसनीयतालाई प्रभावित पार्ने सबभन्दा प्रमुख तत्व त्यसको मापन हो । यदि माप विश्वसनीय छ भने प्राप्त तथ्याङ्कको विश्वसनीयता हुन्छ । विश्वसनीय तथ्याङ्कहरुमा उचित प्रविधिहरुको प्रयोग गर्न सकिन्छ यसले परिणाम शुद्ध र वास्तविक प्राप्त हुन्छन् । जसलाई पुनः पुनः परीक्षण गर्दा पनि संगत परिणाम प्राप्त भइरहन्छन् यसका साथै यी परिणामहरु जुनसुकैले परीक्षण गरेर प्रामाणिकता सिद्ध गर्न सक्छ । कुनै पनि शोध निष्कर्ष त्यसबेलासम्म उपयोगी मानिंदैन जसबसम्म त्यसका निष्कर्षको विश्वसनीयता प्रमाणित हु“दैन । विश्वसनीयताका निम्नलिखित तीन आधार हुन्छन् क. स्थिरता– अहिले प्राप्त गरिएको निष्कर्षमा स्थिरता हुनु पर्छ । आज निकालिएका निष्कर्ष भविष्यमा पनि त्यही हुनु पर्छ । यदि अहिले निकालिएका निष्कर्ष भविष्यका लागि उपयोगी हु“दैनन् भने शोधको औचित्य हराउ“छ । ग. पुनः परीक्षणीयता– कुनै एउटाले जुन निष्कर्ष प्राप्त गरेको छ, ऊ आफैंले पुनः परीक्षण गर्न अथवा अर्काले त्यस परीक्षणलाई दोहोर्याएर निरीक्षण गर्न सक्ने हुनुपर्छ । आफैंले दोहोर्याएर प्रयोग गर्न नसक्ने वा अर्काले प्रयोगलाई पुनः परीक्षण गर्न नसक्ने भएमा त्यसलाई वैज्ञानिक शोध भनिंदैन । मनोविज्ञानलाई विज्ञानको दर्जा प्राप्त हुने कारण प्रयोगहरुको पुनः परीक्षणीयता नै हो । शोध निष्कर्षको विश्वसनीयता जा“च गर्न शोध वैज्ञानिकहरुले निम्नलिखित विधिहरु प्रतिपादन गरेका छन् १. परीक्षण पुनः परीक्षण विधि– यदि कुनै परीक्षणलाई निश्चित समयान्तरालमा पुनः सम्पन्न गरिन्छ र त्यस पछि प्राप्त परिणामलाई पहिलेको परिणाम, आवृत्ति, निष्कर्ष इत्यादिसंग तुलना गरिन्छ तथा यसरी तुलना गर्दा समयान्तराल, प्रयोगको विधि, आवृत्ति, र मापनका स्केल इत्यादिलाई ध्यानमा राख्दै दुवैका निष्कर्ष र चलराशिहरुका सहसम्बन्ध गणना गरिन्छ । यसरी सहसम्बन्ध गणना गर्दा परीक्षण र पुनः परीक्षणका निष्कर्षमा उच्चस्तरीय सहसम्बन्ध प्राप्त हुन्छ भने शोध निष्कर्षलाई विश्वसनीय भनिन्छ । यसरी गरिएको परीक्षणलाई विश्वसनीयता गुणांक भन्ने चलन छ । यदि निश्चित एकाईद्वारा एउटै प्रयोगलाई बारम्बार परीक्षण गर्दा निष्कर्षमा संगतता रहन्छ भने परिणामलाई विश्वसनीय मानिन्छ । यसको विपरीत परस्पर विरोधाभासी परिणामा प्राप्त भएमा निष्कर्ष विश्वसनीय हु“दैनन् । २. वैकल्पिक स्वरुप विधि– विश्वसनीयता परीक्षण गर्ने अर्को तरीका के भने एउटै प्रयोगलाई वैकल्पिक वा समानान्तर तरीकाले सम्पन्न गर्ने । अलग अलग विधिबाट प्राप्त भएका अलग अलग परिणामको सापेक्षिक तुलना गर्ने । यदि मापन र साधन इत्यादिको सापेक्षतामा दुवै परिणाममा उच्चस्तरीय सहसम्बन्ध देखिन्छ भने परिणाम विश्वसनीय मानिन्छ । संक्षेपमा, शोध निष्कर्षको विश्वसनीयता शोधको विश्लेषणका लागि गरिएको प्रविधिमा भर पर्दछ । जुन कुराको शोध गरिन्छ त्यसको माप कति वैज्ञानिक र स्तरीय छ यसलाई प्रामाणिकताको आधारमा मूल्याङ्कन गरिन्छ । शोध निष्कर्ष प्रामाणिक हुन प्रयोग गरिएका उपकरण र नापहरु नै प्रामाणिक, र विश्वसनीय हुनु पर्छ । अप्रामाणिक उपकरण, प्रविधि र नापहरुले प्राप्त गरिएका निष्कर्ष प्रामाणिक हुन सक्दैनन् । उदाहरणका लागि कुनै मानिसको लम्बाई साढे तीन हात छ भन्नु भन्दा १६० से.मी. भन्नु बढी प्रामाणिक हुन्छ । त्यसै गरी औसत मानका लागि मध्यिका वा बहुलकको तुलनामा मध्यक बढी प्रामाणिक मानिन्छ । प्रामाणिकताको जाच गर्नु अघि तथ्याङ्कका बारेमा निम्नलिखित विचार गर्नु पर्छ * क) तिनीहरु वर्तमान शोधको उद्देश्य अनुरुप छन् कि छैनन् * ख) तथ्याङ्कमा निष्पक्षताको मात्रा कति छ * ग) तिनीहरुमा प्रयोग गरिएको समयावधि उचित छ कि छैन * घ) नापको एकाई र गणना प्रविधि वैज्ञानिक छ कि छैन प्रामाणिकता जाच गर्न शोध वैज्ञानिकहरुले प्रतिपादन गरेका विधहरु यस प्रकार छन् २. विशेषज्ञहरुबाट स्वीकृत–यदि धेरै जना विशेषज्ञले कुनै निष्कर्षलाई विभिन्न दृष्टिकोणले अध्ययन गरी त्यो प्रामाणिक छ भन्ने निष्कर्ष प्रदान गर्छन् भने त्यस निष्कर्षको प्रामाणिकता स्थापित हुन्छ । उदाहरणका लागि कुनै भवन निर्माण गर्दा इञ्जिनीयर, सिकर्मी, डकर्मी आदिले आआफ्नो विचारले त्यसलाई प्रमाणित गर्छन् । यसरी भवनको प्रामाणिकतामा सबैको सामूहिक योगदान हुन्छ । ३. स्वतन्त्र मापदण्ड– कुनै निष्कर्षलाई विभिन्न, स्वतन्त्र र अलग अलग मापदण्डहरुको आधारमा परीक्षण गर्दा यदि एउटै परिणाम प्राप्त भयो अथवा उच्चतम सहसम्बन्ध निर्धारित भयो भने निष्कर्षलाई प्रामाणिक भन्नु पर्दछ । सामान्तः त्यस अर्थशास्त्रीय सिद्धान्तलाई स्वीकार गरिन्छ जुन शाब्दिक विवरण, तालिकामा प्रस्तुतिकरण र रेखाचित्रीय व्याख्या यी सबैबाट प्रमाणित हुन गर्छ । ज्ञानार्जन सम्बन्धित सबै विषयलाई दुइभागमा विभाजन गरिन्छ– प्राृकतिक विज्ञान र मानवीय विज्ञान । १. प्राकृतिक विज्ञान–जुन विज्ञानले प्रकृति र यससंग सम्बन्धित घटनाहरुमा कारण र परिणामको विश्लेषण गर्छ त्यसलाई प्राकृतिक विज्ञान भनिन्छ । जस्तै– भूगोल, भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, खगोलशास्त्र इत्यादि । २. मानव विज्ञान– मानवीय व्यवहारको अध्ययन गर्ने विज्ञानलाई मानव विज्ञान भनिन्छ । यसलाई तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ– * क) सामाजिक विज्ञान– यस्ता विषयहरु जसमा मानवीय व्यवहारलाई सामाजिक दृष्टिकोणले अध्ययन गरिन्छ तिनीहरुलाई सामाजिक विज्ञान भनिन्छ । यद्यपि प्रत्येक मानव विज्ञानको व्यक्तिगत र सामाजिक पक्ष हुने गर्छ तथापि यस अन्तर्गत मुख्यतः अर्थशास्त्र, इतिहास, समाजशास्त्र, शिक्षा जस्ता विषयहरु । * ख) व्यक्तिगत विज्ञान– यस्ता विषयहरु जसमा व्यक्तिगत मानवीय व्यवहारको अध्ययन गरिन्छ, सामाजिक पक्षको होइन, तिनीहरुलाई व्यक्तिगत विज्ञान भनिन्छ । यस अन्तर्गत मुख्यतः मानव शरीर विज्ञान र मनोविज्ञान जस्ता विषयहरु पर्दछन् । * ग) व्यावहारिक विज्ञान– ती सबै विज्ञान जुन मानवीय व्यवहारका सामान्य, अतिसामान्य र अधिसामान्य पक्षसंग सम्बन्धित हुन्छन्, लाई व्यावहारिक विज्ञान भनिन्छ । शिक्षा, मनोविज्ञान, सामाजिक मनोविज्ञान, ज्ञानशास्त्र, मानव संसाधन व्यवस्थापन जस्ता विषयहरु व्यावहारिक विज्ञान हुन् । अर्थशास्त्रको त्यो विभाग जसमा मुख्यतः मानवीय व्यवहारको अध्ययन गरिन्छ त्यसलाई व्यावहारिक अर्थशास्त्र भनिन्छ । केही उदाहरणहरु यस प्रकार छन् * ग) उपभोगको मनोवैज्ञानिक नियम यद्यपि प्राकृतिक विज्ञान र सामाजिक विज्ञान दुवैमा वैज्ञानिक विधिको प्रयोग गरिन्छ तथापि प्राकृतिक र सामाजिक विज्ञानमा केही आधारभूत अन्तरहरु छन् । यो अन्तर तिनीह्रुको नियन्त्रित प्रयोग र एक चलराशि मान्यतामा आधारित छ । शोध (अनुसन्धान) एक सुव्यवस्थित प्रक्रिया भएकोले यसलाई क्रमबद्ध र चरणगत रुपमा सम्पन्न गर्नु पर्दछ । शोधका चरणहरुलाई मुख्यतः निम्नलिखित प्रकारले वर्गीकरण गर्न सकिन्छ– * १. समस्या चयन– शोधको शीर्षक छनौट गर्नु * ३. शोध प्रस्ताव लेखन– शोधको प्रारम्भिक रुपरेखा शोध समितिलाई प्रस्तुत गर्नु * ५. शोधको रुपरेखा र विधि * ६. तथ्य र सूचनाको संकलन * ७. संकलित सामग्रीको विश्लेषण र व्याख्या * ८. निष्कर्ष र सामान्यीकरण * १०. प्रतिवेदन लेखन– औपचारिक रुपमा मस्यौदा लेखन (संशोधन, साफी गर्नु) र अन्तिम रुप दिनु । * प्राप्त ज्ञानको तथ्य परीक्षण गर्न, ज्ञानलाई अद्यावधिक गर्न, सान्दर्भिकता परीक्षण गर्ने एक मात्र विधि शोध पद्धति हो । कौटिलीय अर्थशास्त्रमा आन्वीक्षिकीलाई यस प्रकार परिभाषित गरिएको छ– यस विद्याले सबै विद्यालाई प्रकाशित गर्छ, सबै समस्याहरुको समाधानका लागि उपकरण र सिद्धान्त प्रदान गर्छ । यसबाट शोध विज्ञान सबै विज्ञानहरुको पनि विज्ञान हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ । केर्लिंंगर एफ एन, सन् १९७३, फाउन्डेशन अफ बिहेभरल रिसर्च, वाशिंगटन ः होल्ट रिनहार्ट एन्ड विन्स्टन । ज्ञवाली, बाबु राम, सन् २०११, मेथोडोलोजीकल इस्युज इन ओरिएन्टल इकोनोमिक्स, स्वतन्त्रता १(१) बुटवल ः डेमोक्रेट टीचर्स एसोसिएशन अफ् बुटवल मल्टिपल क्याम्पस । पाउपर, कार्ल, सन् १९६३, कन्जेक्चर्स एन्ड रेफुटेशन्स, द ग्रोथ अफ साइन्टिफिक नोलेज । विद्याभूषण, एस सी, सन् २००२, द हिस्ट्री अफ इन्डियन लजिक– एन्शेन्ट, मेडिएभल, एन्ड मोडर्न स्कूल्स, देल्ही ः मोतीलाल बनारसीदास । सेलरोटी चामलको पिठोबाट निर्मित एउटा नेपालमा पाईने एउटा खाद्य परिकार हो । यसलाई तिहार विशेष पर्व पूजा विवाह धार्मिक कार्यमा विशेष महत्व मानिन्छ । * ताइचिनी चामलको पिठो १ किलो * पकाउनलाई तेल अथवा घीउ पुग्ने गरी * पिठोमा राख्ने घीउ १०० ग्राम * दूध १ चिया गिलास उमालेको * भिजाएको चामल २ चम्चा, * अलैंची तथा सुकमेलको धूलो २ सानो चम्चा, * कोरेको नरिवल २ चम्चा, गुन्द्रुक तोरीको साग रायोको साग मुलाको सागबाट तयार गरिने एक प्रकारको खाद्य परिकार हो । यसलाई हाम्रो घरगाउँमा नेपालको रास्ट्रीय तरकारी पनि भनिने गर्छ। यति नै समय भनेर निश्चित छैन तर नेपाली समाज को प्रारम्भ लाई मान्न सकिन्छ ।यो साग बाट तयार पारिने एक प्रकार को सुख्खा वस्तु हो । यो मुख्य तय तरकारि का रुपमा प्रयोग गरिन्छ। पहिला साग लाई ओइलाउने गरि घाम मा सुकाएर त्यस पछि खाडल वा वट्टा मा खादेर हाली सकेर छोप्ने । यसरी छोपेको केहि समय पछि वा दुई तिन हप्ता पछाडि निकालेर सुकाए पछि एक प्रकार को कडा वस्तु को आकार तयार हुन्छ । ज्ञान मात्र एक यस्तो क्षेत्र हो जसमा अर्थशास्त्रको उत्पादन ह्रास नियम लागू हु“दैन । त्यसैले भनिन्छ विद्ययाSमृतमश्नुते । तर यसलाई निरन्तर परिष्कार र अद्यावधिक गरिरहनु भने पर्छ किनभने ज्ञानमा पनि समयको प्रभाव पर्छ । ज्ञान उही भए पनि देश, काल र परिस्थिति अनुरुप त्यसलाई बुझ्ने र बुझाउनेहरुको आर्थिक, सामाजिक, मनोवैज्ञानिक र बौद्धिक अवस्थामा अन्तर हुन्छ । यसले गर्दा बुझाउने तरीका र प्रविधिमा पनि सोही अनुसार परिष्कार गर्दै जानुपर्छ । रिसर्च मेथोडोलोजी यसै परिष्कारको नाम हो । त्यसैले उच्च अध्ययनमा रिसर्च मेथोडोलोजी (शोध पद्धति) सबैका लागि अनिवार्य छ । शोध केवल सैद्धान्तिक अध्ययनको विषय वस्तु मात्र होइन । यो वर्तमान संसारका व्यावहारिक समस्या समाधानका लागि मार्गदर्शक यन्त्र पनि हो । परिवर्तनशील र जटिल संरचनायुक्त संसारमा विद्यमान समस्याको तथ्यपूर्ण, वैज्ञानिक र व्यावहारिक समाधान शोध अनुसन्धानबाट मात्र प्राप्त हुन सक्छ । त्यसलाई वैज्ञानिक बनाउन निश्चित पद्धति आवश्यक पर्छ । यसको प्रयोग गरेर प्रत्येक निर्णयकर्ताले समाजको हितका लागि आवश्यक ज्ञान पत्ता लगाउनु पर्ने हुन्छ । त्यसैले सरकार, गैरसरकारी संस्था, समुदाय, सामाजिक संघ संस्था, व्यावसायिक प्रतिष्ठान सबैले शोध कार्य गराइरहेका हुन्छन् । यस कार्यले नै शोधलाई व्यावहारिक रुपमा उपयोगी बनाएकाो छ । यद्यपि यस पुस्तकमा शैक्षिक शोधमा ध्यान केन्द्रित गरिएको छ तर यसमा बताइएका विधिहरु गैरसरकारी र निजी क्षेत्रको शोध कार्यलाई पनि यथावत उपयोगी छन् । पुस्तकमा अर्थशास्त्र र यस्तै अन्य सामाजिक र व्यावहारिक विज्ञानहरुका लागि आवश्यक पद्धतिको सरल परिचय प्रस्तुत गरिएको छ । शोध विधिका लागि नेपाली शब्दको अभाव अनुभव गरिएको समयमा सरल र प्राविधिक शब्दको अधिकतम शब्द प्रयोग गर्ने प्रयास यस पुस्तकमा गरिएको छ । अर्थशास्त्रीहरुले वैज्ञानिक खोजका लागि परिमाणात्मक मापन र अर्थमिति जस्ता प्रविधिको विकास गरेका छन् । आर्थिक क्षेत्रका शोधलाई सजिलो र तथ्यपरक बनाउन कम्प्युटर प्रोग्रामहरु समेत विकसित भएका छन् । यी सबै कुराहरु ध्यानमा राखी यस पुस्तकलाई तयार गरिएको छ । त्यसैले यो पुस्तक अर्थशास्त्रीहरुका लागि विशेष हाते पुस्तिका हो भन्न सकिन्छ । र यसबाट शोधार्थीहरु लाभान्वित हुने छन् भन्ने विश्वास लिइएको छ । पुस्तकबारे शिक्षक र विद्यार्थीहरुका सुझावहरु स्वागत गरिने छ । किनभने सुधारको पथ अन्तहीन हुन्छ । * अर्थशास्त्र विभाग, बुटवल बहुमुखी क्याम्पस अर्थशास्त्रको विधि प्रणाली वा अर्थशास्त्रीय रिसर्च मेथोडलजीसको अर्थ हो अर्थशास्त्रको शोध विधि । शैक्षिक क्षेत्रमा शोधका लागि विविध शब्दको प्रयोग हुन्छ । शोध विधिको प्रयोग केही नयां भएकोले नेपाली भाषामा यस विषयका नेपाली शब्दहरु कम प्रचलनमा छन् । त्यसैले प्रारम्भमा केही शब्दहरुबारे चर्चा गर्नु उपयुक्त हुन्छ । अंग्रेजी शब्द रिसर्च च्भकभबचअजको अर्थ हुन्छ– पुनः खोजी गर्नु, थीसिस त्जभकष्क को अर्थ हुन्छ– कुनै अवधारणा प्रस्तुत गर्नु र डिजर्टेशन म्ष्ककभचतबतष्यल को अर्थ हुन्छ निश्चित बाटोमा हिंड्नु । नेपाली शब्द शोधको अर्थ हुन्छ– परिष्कार गर्नु । संकलित तथ्य, सूचना, जानकारीलाई परिष्कार ९शोध० गरेर मात्र अध्ययन प्रतिवेदन तयार गरिन्छ । त्यसैले यसलाई शोध भनिन्छ । शोधमा कुनै तथ्य, घटना, वा सिद्धान्तको बारम्बार खोजी र विश्लेषण गरिएको हुन्छ त्यसैले यसलाई अनुसन्धान पनि भनिन्छ । शोधलाई नै वैज्ञानिक विधि पनि भनिन्छ । जुन विधि प्रयोग गर्दा अध्ययन र विश्लेषण ठोस, विवादरहित र तथ्यपूर्ण हुन्छन् त्यस विधिलाई वैज्ञानिक शोध विधि वभनिन्छ । वैज्ञानिक शोध विधिका प्रक्रियाहरु यस प्रकार व्यक्त गर्न सकिन्छ– * १। यस प्रक्रियामा कुनै घटनाको ध्यानपूर्वक र धैर्यपूर्वक निरीक्षण गरिन्छ । * २। निरीक्षणको साथसाथै वा त्यसको तुरुन्तै पछि अभिनति नराखीकन संक्षिप्त तर सम्पूर्ण रुपमा त्यसको वर्णन गरिन्छ । * ३। यसमा कार्यकारण विश्लेषण गरिन्छ । कुन कारण र कुन परिणाम हो त्यस बारेमा चिन्तन गरिन्छ । * ४।प्रयोगीकरण वैज्ञानिक शोध विधिको प्रमुख प्रक्रिया हो । प्राप्त परिणामहरुलाई पुनः प्रयोग गरेर सत्यापित गर्न सकिन्छ । यद्यपि अर्थशास्त्र र अन्य सामाजिक र व्यावहारिक विषयका चलराशिहरुलाई प्रयोगशालामा ल्याएर नियन्त्रित अवस्थामा प्रयोग गर्न सकिंदैन तर विश्लेषकले चलराशिहरुलाई अनियन्त्रित अवस्थामा नै प्रयोगपूर्ण अध्ययन गर्न सक्छ । उसको अवलोकन दृष्टि वैज्ञानिक जस्तो तटस्थ हुनुपर्छ । वर्तमान निष्कर्षका आधारमा भविष्यवाणी गर्ने आधार पनि प्रयोगले प्रदान गर्छ । * ५। कुनै घटना किन भयो यसको व्याख्या गर्नका लागि एक पूर्वकल्पनाको प्रयोग गर्न सकिन्छ जसलाई प्राक्कल्पना वा हाइपोथिसीस ९जथउयतजभकष्क० भनिन्छ । यदि पूर्वकल्पना अर्थात् घटनाको अनुमान सही छ भने प्रयोग गर्दा त्यो प्रमाणित हुन जान्छ । * ६। कुनै घटनाको तथ्य विश्लेषण गर्ने दुइ प्रमुख प्रविधि छन्– घटनाको पूर्वानुमान गर्ने ९निगमन० अथवा ज्ञात तथ्यहरुको आधारमा अज्ञातको विश्लेषण गर्ने ९आगमन० । यस प्रकार वैज्ञानिक शोध विधिमा आगमन, निगमन वा दुवै विधिको संयुक्त प्रयोग गरिन्छ । * ७। वैज्ञानिक शोध विधिको एक महत्त्वपूर्ण विशेषता गणितको प्रयोग गर्नु हो । यदि प्राप्त तथ्यको तहसम्म पुग्न मानवीय ज्ञानेन्द्रिय सक्षम छैनन् भने त्यस अवस्थामा गणितको प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ । आधुनिक अर्थशास्त्रमा गणितको प्रयोगमा वृद्धि हुने एक कारण यही हो । * ८। बाह्य जटिल जगतका अनेक चलराशिलाई अध्ययन गर्न गाह्रो भएकोले त्यसको काल्पनिक प्रतिरुप बनाएर विश्लेषण गरिन्छ । यसलाई मोडेल निर्माण गर्नु भनिन्छ । * ९। वैज्ञानिक शोध विधिको एक महत्त्वपूर्ण विशेषता के भने शोधार्थीको दृष्टिकोण वैज्ञानिक हुनुपर्छ । विस्तृत सोचाईका साथ खोजको भावनालाई हृदयङ्गम गर्नु नै सही दृष्टिकोण हो । पक्षपातरहित भावले निष्कर्ष प्राप्त गर्नु नै वैज्ञानिक दृष्टिकोण हुनु हो । शोधका तीन मुख्य उद्देश्य हुन्छन्– * १।कुनै घटना किन घटित भयो त्यसको कारण पत्ता लगाउनु * २।घटनाको पूर्वानुमान गर्न सक्नु घटनाको अर्थ त्यो प्राकृतिक सत्यता हो जसको बारेमा मानिसलाई रुचि छ । कुनै वस्तुको रंग, गन्ध, मानव व्यवहार, यी सबैमा आउने परिवर्तनलाई नै घटना भनिएको हो । कुनै घटना बुझ्नु भनेको त्यस घटनाको पूर्वानुमान गर्ने क्षमता प्राप्त गर्नु हो । मैले फलानोलाई चिनेको छु भन्नुको अर्थ हो– निश्चित परिस्थितिमा उसले के गर्न सक्छ भन्ने कुरा मैले अनुमान गर्न सक्छु । रुघा रोग बारे मैले जान्दछु भनेको रोगको लक्षण र त्यसलाई कसरी नियन्त्रित गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा मलाई जानकारी छ । प्राकृतिक घटना सरल हुन्छ । त्यसैले त्यसको पूर्वानुमान सरल छ । तर अर्थशास्त्र जस्ता सामाजिक र व्यावहारिक विज्ञानहरुको पूर्वानुमान केही जटिल हुन्छ । कुनै मानिसको आय स्तरको अनुमान गर्नु एक जटिल कुरा हो । किनभने यो उसको सामाजिक, वंश परम्परागत, अर्जित आय, शैक्षिक स्तर, विशिष्ट सीप, मानसिक स्तर, आयु संरचना लगायत अनेक कुराहरुमा भर पर्छ । घटनाहरुमा नियन्त्रण वैज्ञानिक विधिको सबभन्दा महŒवपूर्ण उद्देश्य हो । जे जति घटनाहरुमा फंक्शनल सम्बन्ध स्थापित गर्न सकिन्छ ती सबैमा नियन्त्रित अध्ययनका सम्भावनाहरु हुन्छन् । यसको प्रचलित उदाहरण अर्थशास्त्रको माग फंक्शन हो । अर्थशास्त्रमा गरिने शोध यस प्रकार छन् १। मौलिक शोध र प्रायोगिक शोध– मौलिक शोध भनेको नै ज्ञानको खोजी गर्नु हो । यस्तो शोध कुनै व्यावहारिक समस्याका समाधानको लागि नभइ केवल ज्ञानार्जन गर्ने वा ज्ञानमा वृद्धि गर्ने कामसंग सम्बन्धित छ । यसको प्रमुख उद्देश्य शोधका निष्कर्षलाई सामान्यीकरण गर्नु वा पुरानो सिद्धान्तलाई असत्य सिद्ध गरी नया“ सिद्धान्त प्रतिपादित गर्नु हो । अधिकांश प्राज्ञिक शोध अध्ययनको उद्देश्य सैद्धान्तिक वा मौलिक प्रकारको हुन्छ । कुनै सामाजिक घटना के हो, किन भएको हो रु कहां भएको हो रु यस घटनाका कारक तत्व के हुन् रु जस्ता क्षेत्रमा यो शोध केन्द्रित हुन्छ । उदाहरणका लागि माल्थसको जनसंख्या सिद्धान्तको उद्देश्य तत्काल प्रचलित विलियम गोडविनका आशावादी विचारलाई असत्य सिद्ध गर्नु थियो । यस कार्यका लागि उनले विगतका तथ्याङ्क संकलन र विश्लेषण गरी त्यसलाई गणितीय स्वरुपमा परिवर्तन पनि गरे । प्रायोगिक शोधलाई व्यावहारिक शोध वा अनुप्रयुक्त शोध भन्न सकिन्छ । यस शोधको उद्देश्य समाजमा देखिएका समस्याहरुको कारण पत्ता लागाई त्यसको समाधानका उपायहरु प्रस्तुत गर्नु हो । अर्का शब्दमा मानिसका व्यावहारिक समस्याहरुको समाधानमा केन्द्रित शोधलाई प्रायोगिक शोध भनिन्छ । संघसंस्थाहरुले संचालन गर्ने शोधहरु यसै प्रकृतिका हुन्छन् । यद्यपि शोधको उद्देश्य अनुरुप शोध मौलिक वा प्रायोगिक हुन सक्छन् तर दुवै एक अर्काका परिपूरक हुन्छन् । व्यावहारिक शोधहरु नया“ सिद्धान्त निर्माणमा सहयोगी हुन्छन् भने सैद्धान्तिक शोधका निष्कर्षले समस्या समाधानका लागि उपकरण प्रदान गर्छन् । आइन्स्टीनको मास इनर्जी रुपान्तरण धेरै समयसम्म सिद्धान्त नै रह्यो तर पछि त्यसैका आधारमा परमाणु बमको प्रयोग सफल भयो । यद्यपि सबै शोधहरुमा गुणात्मक र परिमाणात्मक व्याख्या र विश्लेषण हुने गर्छन् तथापि त्यस्ता शोधलाई परिमाणात्मक शोध भनिन्छ जसमा शोध क्षेत्रका विवरणहरुलाई संख्यात्मक जानकारीको रुपमा संकलन र विश्लेषण गर्न सकिन्छ । यस्ता विवरणहरुको औसत, प्रमाप विचलन, सहसम्बन्ध, प्रतिपगमन विश्लेषण, काल श्रेणी विश्लेषण गरेर निष्कर्ष प्राप्त गर्न सकिन्छ । यस्ता शोधमा प्राक्कल्पनाको तथ्याङ्कीय परीक्षण गर्न सकिन्छ । अर्थशास्त्रमा सामान्यतः परिमाणात्मक शोधलाई प्राथमिकता दिइन्छ किनभने यस्ता सूचनाको तालिका, रेखाचित्र, ग्राफ वा अन्य तथ्याङ्कीय विश्लेषण गर्न सकिन्छ । आर्थिक मोडेलिङ्गका लागि पनि संख्यात्मक सूचना नै बढी उपयोगी हुन्छन् । माइक्रो अर्थशास्त्र, म्याक्रो अर्थशास्त्र, राष्ट्रिय आयको नाप, फर्मको सन्तुलन, ज्याला निर्धारण, उत्पादनका सिद्धान्त जस्ता अनेक शोध परिमाणात्मक हुन्छन् । ती सबै सूचना जसको निरीक्षण गर्न सकिन्छ तर नाप गर्न सकिंदैन तिनीहरुलाई गुणात्मक तथ्य भनिन्छ । जस्तै सुन्दरता, ईमानदारी, अनुशासन इत्यादि । मानवीय व्यवहारका अनेक क्षेत्र केवल विवरणात्मक वा गुणात्मक हुन्छन् । मानिसले कुनै कुरा मन पराउ“छ, कुनै मन पराउ“दैन, कुनै बढी मन पराउ“छ र कुनै कम मनपराउ“छ । यस्ता सबै शोध गुणात्मक प्रकृतिका हुन्छन् । यद्यपि सबै गुणात्मक शोधमा तथ्याङ्कीय प्रविधिको उपयोग गर्न सकिंदैन तर केही गुणात्मक तथ्यको तथ्याङ्कीय विश्लेषण गर्न सकिन्छ । मध्यिका, बहुलक, कोटि क्रम सहसम्बन्ध, काईवर्ग परीक्षण इत्यादि गुणात्मक विश्लेषण हुन् । ३। सहसम्बन्ध र कार्यकारण तुलना दुइ वा दुइभन्दा बढी चलराशिहरु बीचको सम्बन्धलाई सामाजिक र प्राकृतिक शोधहरुमा सहसम्बन्धको रुपमा व्याख्या गरिन्छ । केवल दुई चलराशिको सम्बन्धलाई सहसम्बन्ध र दुई भन्दा बढी चलराशिहरुको सम्बन्धलाई आंशिक सहसम्बन्धको रुपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ । अन्य चलराशिहरुलाई स्थिर मानेर केवल एउटा चलराशिको सहसम्बन्ध पत्ता लगाउन सकिन्छ । उदाहरणका लागि मागलाई प्रभावपार्ने तत्त्वहरुमा वस्तुको मूल्य, उपभोक्ताको आय, रुचि आदि तत्त्व हुन्छन् । तर अन्य कुराहरुलाई स्थिर मानेर मागलाई मूल्यसंग सम्बन्ध अध्ययन गरिन्छ भने त्यो दुइ चलराशि सहसम्बन्ध हुन्छ । सहसम्बन्धलाई तथ्याङ्कीय वा फंक्शनल सहसम्बन्धको रुपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ । सहसम्बन्ध धनात्मक वा ऋणात्मक हुन सक्छ । शून्य सहसम्बन्ध छ भने दुइ चलराशिबीच सम्बन्ध छैन भन्ने बुझिन्छ । दुइ चलराशिमा सहसम्बन्ध भएमा दुवैमा कार्यकारण सम्बन्ध पनि स्थापित गर्न सकिन्छ । अर्थात् एउटा चलाराशिलाई स्वतन्त्र र अर्कोलाई आश्रित मान्ने हो भने दुवैमा कार्य कारण सहसम्बन्ध स्थापित हुन्छ । दुईका बीचको सम्बन्ध प्रक्रियालाई नै फंक्शन भनिन्छ । यसैलाई कार्यकारण तुलना पनि भनिन्छ । कुनै समस्याको उत्तर उसको कार्यकारण सम्बन्धको आधारमा प्राप्त गरिन्छ । कुनै विशेष व्यवहार, परिस्थिति वा घटना घटित गराउने तŒव के के हुन सक्छन् भन्ने कुराको विश्लेषण नै कार्यकारण शोध हो । कार्यकारण सम्बन्धको व्याख्या गर्ने सरलतम विधि सहसम्बन्ध व्याख्या हो । प्रतिपगमनले दुइ चलराशिहरुमा फंक्शनल सम्बन्ध स्थापित गर्छ । * कार्यकारण अध्ययन र अन्य अध्ययनबीच तुलना– अन्य अध्ययन र कार्यकारण तुलनाबीच अन्तर निम्नलिखित छन्– * १। ऐतिहासिक अध्ययनमा पनि कार्यकारण तुलना गरिन्छ तर त्यसमा विगत घटनाको तुलना हुन्छ भने यस विधिमा वर्तमानको तुलना गरिन्छ । * २। वर्णनात्मक विधिमा वस्तु स्थिति ९स्टेटस० अध्ययन गरिन्छ भने यसमा कार्य र कारणको अध्ययन गरिन्छ । * ३।प्रयोगात्मक विधिमा चलराशिहरुको अध्ययन गर्न नियन्त्रित परिस्थिति निर्माणको प्रयास गरिन्छ तर यस विधिमा नियन्त्रणको प्रयास गरिंदैन त्यसैले यस विधिलाई अनियन्त्रि प्रयोगात्मक शोध पनि भनिन्छ । १।कार्यकारण सम्बन्ध जान्न प्रयोगात्मक विधि गरिन्छ, जसमा अन्य चलराशि स्थिर र एउटा मात्र परिवर्तनशील हुन्छ । तर सामाजिक घटनाहरुको जटिल परिस्थितिमा अन्य चलराशिहरुलाई स्थिर राख्न वा परिवर्तन गर्न सकिंदैन । कुनै पनि शोधकर्ताले सामाजिक, आर्थिक, पारिवारिक वा मानसिक अवस्था सबैलाई एक साथ परिवर्तन गर्न सक्दैन । यदि कुनै एउटा चलको प्रभाव अध्ययन गर्दा अन्य चलराशिहरुको भिन्नतालाई संगसंगै अध्ययन गरिन्छ भने यस विधिको आवश्यकता पर्छ । २। प्रयोगशाला विधि सबै अवस्थामा संभव छैन । जस्तै कुनै समुदायको अध्ययन, दुर्घटना र यसका विभिन्न परिस्थितिको अध्ययन अनियन्त्रित रुपमा मात्र गर्न सकिन्छ । कार बनाउने कारखानाले सांच्चैको मान्छे राखेर दुर्घटना गराउन मिल्दैन । ३। साम्प्रदायिक संघर्षको अध्ययन गर्न ती सबै परिस्थिति उत्पन्न गर्न मिल्दैन । जे अवस्था छ त्यसैलाई तुलनात्मक अध्ययन गर्ने हो । ४। मानिसको रोगको अध्ययन गर्न मानिसहरुलाई फेरि बिरामी बनाउन मिलदैन तर वर्तमान अवस्थाबाट विगतका घटनाको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । जस्तै, क्रिकेट टीमका ११ जना खेल्नका लागि अन्यत्र गए । भाग लिएका मध्ये नं ३, ५, र ९ नम्बरका खेलाडीहरु बिरामी परे । डाक्टरले अन्य परिस्थिति यथावत राखेर के जान्ने प्रयास गर्छ भने तीन जनाले कुन कुरा यस्तो खाए जुन अरुले खाएनन् । मानौं उनीहरुले आइसक्रीम पनि खाएका रहेछन् भने यसको अर्थ के हो भने आइसक्रीम उनीहरुको रोगको कारण हुन सक्छ । वर्तमान अवस्थाबाट विगतको विश्लेषण गरिने भएकोले यसलाई पश्चोन्मुखी विधि भह(उयकत ाबअतय पनि भनिन्छ । अर्थशास्त्रमा निम्नलिखित कार्यकारण सम्बन्धको अध्ययन गर्न सकिन्छ– * माग र मूल्यको अध्ययन * आय र मागको अध्ययन * उत्पादन र लागतको अध्ययन * आय र शैक्षिक स्तरको सम्बन्ध * मुद्राको मात्रा र क्रयशक्तिको सम्बन्ध * १। कुनै एक परिस्थितिसंग सम्बन्धित तत्वहरुको संकलन, जहां कुनै खास घटना भयो ९अन्य तत्वहरु नलिने० । * २। त्यसै प्रकारको अर्को एक यस्तो विगतको परिस्थिति अध्ययन गर्ने जहां त्यो घटना घटित भएन । * ३। दुवैको तुलना गर्ने * ४। निष्कर्ष प्राप्त गर्ने । १।२। अर्थशास्त्रमा शोधको क्षेत्र र आवश्यकता सामाजिक शास्त्रहरुमा एक वैज्ञानिक विषयको रुपमा अर्थशास्त्रको जन्म र विकास भएको २३८ वर्ष मात्र भएको छ । तर नोबेल पुरस्कार जस्तो प्रतिष्ठित पुरस्कार विज्ञान र साहित्य बाहेक केवल एक सामाजिक विषयमा वितरण गरिन्छ, त्यो हो अर्थशास्त्र । आर्थिक पत्रकारितामा विशेष योगदान गरे बापत महेशचन्द्र रेग्मीलाई प्रतिष्ठित म्यागसेसे पुरस्कार प्रदान गरिएको छ । हिन्दु अर्थशास्त्रको रुपरेखा ग्रन्थ रचना गरे बापत नवराज चालिसेलाई मदन पुरस्कार प्रदान गरिएको छ । यी सबै कुराले अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा शोधको महत्त्व र सान्दर्भिकता स्पष्ट हुन्छ । एडम स्मिथको पुस्तक वेल्थ अफ् नेशन्सको प्रकाशनपछि अर्थशास्त्र विभिन्न चरणमा विकसित भएको छ । प्रत्येकलाई अर्थशास्त्रको एक विशिष्ट सम्प्रदाय मान्दै आर्थिक विचारधाराको विश्लेषण गरिन्छ । यस आधारमा स्याम्युल्सनले एडम स्मिथ, जे एस मिल, अल्फ्रेड मार्शल, जे एम केन्स आदिको आर्थिक योगदानलाई अर्थशास्त्रको मूल प्रवाह मानेका छन् । अर्थशास्त्रको विचारधारालाई सम्प्रदाय भनिन्छ । सामान्यतया यी सम्प्रदायलाई वणिकवाद, प्रकृतिवाद, शास्त्रीय classical, नवशास्त्रीय, समाजवादी, संस्थानवादी, उपयोगितावादी, गणितीय, केन्सीयन, केन्सोत्तर, मुद्रावादी, नया शास्त्रीय आदि विभिन्न सम्प्रदायमा विभाजन गरेर आर्थिक विचारधारा तथा सिद्धान्तको अध्ययन गरिन्छ । घरेलु प्रबन्धको शास्त्रका रुपमा सुरु भएको यो विषय आज एक विशिष्ट शास्त्र बनेको छ र यसलाई व्यष्टि, समष्टि, वास्तविक, आदर्श, शिक्षा, स्वास्थ्य, वातावरण, ग्रामीण, शहरी इत्यादि शब्दस“ग जोडेर अनेक प्रकारका नया“ विषय वस्तुमाथि शोध गरिएका छन् । यी विषयमध्ये कतिपयले प्रतिष्ठित नोबेल पुरस्कार पनि प्राप्त गरिसकेका छन् । जसको श्रेय अर्थशास्त्रमा गरिने शोधलाई नै जान्छ । आधुनिक अर्थशास्त्रमा नया“ शब्द, नया“ अवधारणा, र भौतिक विज्ञानमा जस्तै जटिल प्रविधिको प्रयोग हुनुमा यस विषयमा हुने गरेको निरन्तर शोध नै प्रमुख कारण हो । विगत पचास वर्षमा सबभन्दा बढी अर्थशास्त्रीय शोध सं।रा।अ।मा भएका छन् र नोबेले पुरस्कारले सबभन्दा बढी पुरस्कृत हुनेमा पनि अमेरिकी अर्थशास्त्रीहरु नै रहेका छन् । यस कुराले अर्थशास्त्रमा गरिने शोधको महत्त्वलाई स्पष्ट गर्छ । अर्थशास्त्रमा निम्नलिखित उद्देश्यका लागि शोध गरिन्छ– * १। पुराना सिद्धान्तहरुको पुष्टि गर्न । * २। नया“ सिद्धान्त निर्माण गर्न । * ३। सिद्धान्तहरु संशोधन गर्न । * ४।पुराना सिद्धान्तहरुको सान्दर्भिकता परीक्षण गर्न । * ५। सिद्धान्त र व्यवहारमा पाइने विरोधाभास व्याख्या गर्न । * ६। आर्थिक विकासका विविध पक्ष अध्ययन गर्न । शोधका लागि शोध तथ्याङ्क संकलन प्राथमिक कार्य हो । तथ्याङ्कलाई प्रस्तुतिकरण र विश्लेषण गर्नु अघि निम्नलिखित कुराहरु माथि विचार गर्नु पर्छ * १। विश्वसनीयता– कुनै शोध निष्कर्ष विश्वसनीय हुनका लागि त्यो वैज्ञानिक आधारमा विश्लेषण र परीक्षण गरिएको हुनुपर्छ । त्यसो भयो भने परिणाम स्थिर र संगत हुन्छन् । यदि शोधबाट प्राप्त परिणाम स्थिर र संगत प्राप्त हुन्छन् भने शोधमा विश्वसनीयता भएको मानिन्छ । यस्ता परिणामहरु भविष्यमा पनि उपयोगी हुन्छन् र अन्य कसैले पनि तिनीहरुको संगतता परीक्षण गर्न सक्छ । शोध परिणामको विश्वसनीयतालाई प्रभावित पार्ने सबभन्दा प्रमुख तत्व त्यसको मापन हो । यदि माप विश्वसनीय छ भने प्राप्त तथ्याङ्कको विश्वसनीयता हुन्छ । विश्वसनीय तथ्याङ्कहरुमा उचित प्रविधिहरुको प्रयोग गर्न सकिन्छ यसले परिणाम शुद्ध र वास्तविक प्राप्त हुन्छन् । जसलाई पुनः पुनः परीक्षण गर्दा पनि संगत परिणाम प्राप्त भइरहन्छन् यसका साथै यी परिणामहरु जुनसुकैले परीक्षण गरेर प्रामाणिकता सिद्ध गर्न सक्छ । कुनै पनि शोध निष्कर्ष त्यसबेलासम्म उपयोगी मानिंदैन जसबसम्म त्यसका निष्कर्षको विश्वसनीयता प्रमाणित हु“दैन । विश्वसनीयताका निम्नलिखित तीन आधार हुन्छन् क। स्थिरता – अहिले प्राप्त गरिएको निष्कर्षमा स्थिरता हुनु पर्छ । आज निकालिएका निष्कर्ष भविष्यमा पनि त्यही हुनु पर्छ । यदि अहिले निकालिएका निष्कर्ष भविष्यका लागि उपयोगी हु“दैनन् भने शोधको औचित्य हराउ“छ । ख।संगतता– एउटाले निकालेको निष्कर्ष उ आफैंले फेरि प्रयोग गर्दा वा अरु कसैले त्यसबारेमा प्रयोग गर्दा एउटै निष्कर्ष प्राप्त हुनु पर्छ । फरक फरक निष्कर्ष प्राप्त भए भने परिणामलाई संगत भनिंदैन । ग। पुनः परीक्षणीयता – कुनै एउटाले जुन निष्कर्ष प्राप्त गरेको छ, ऊ आफैंले पुनः परीक्षण गर्न अथवा अर्काले त्यस परीक्षणलाई दोहोर्याएर निरीक्षण गर्न सक्ने हुनुपर्छ । आफैंले दोहोर्याएर प्रयोग गर्न नसक्ने वा अर्काले प्रयोगलाई पुनः परीक्षण गर्न नसक्ने भएमा त्यसलाई वैज्ञानिक शोध भनिंदैन । मनोविज्ञानलाई विज्ञानको दर्जा प्राप्त हुने कारण प्रयोगहरुको पुनः परीक्षणीयता नै हो । शोध निष्कर्षको विश्वसनीयता जा“च गर्न शोध वैज्ञानिकहरुले निम्नलिखित विधिहरु प्रतिपादन गरेका छन् १। परीक्षण पुनः परीक्षण विधि– यदि कुनै परीक्षणलाई निश्चित समयान्तरालमा पुनः सम्पन्न गरिन्छ र त्यस पछि प्राप्त परिणामलाई पहिलेको परिणाम, आवृत्ति, निष्कर्ष इत्यादिसंग तुलना गरिन्छ तथा यसरी तुलना गर्दा समयान्तराल, प्रयोगको विधि, आवृत्ति, र मापनका स्केल इत्यादिलाई ध्यानमा राख्दै दुवैका निष्कर्ष र चलराशिहरुका सहसम्बन्ध गणना गरिन्छ । यसरी सहसम्बन्ध गणना गर्दा परीक्षण र पुनः परीक्षणका निष्कर्षमा उच्चस्तरीय सहसम्बन्ध प्राप्त हुन्छ भने शोध निष्कर्षलाई विश्वसनीय भनिन्छ । यसरी गरिएको परीक्षणलाई विश्वसनीयता गुणांक भन्ने चलन छ । यदि निश्चित एकाईद्वारा एउटै प्रयोगलाई बारम्बार परीक्षण गर्दा निष्कर्षमा संगतता रहन्छ भने परिणामलाई विश्वसनीय मानिन्छ । यसको विपरीत परस्पर विरोधाभासी परिणामा प्राप्त भएमा निष्कर्ष विश्वसनीय हु“दैनन् । २। वैकल्पिक स्वरुप विधि– विश्वसनीयता परीक्षण गर्ने अर्को तरीका के भने एउटै प्रयोगलाई वैकल्पिक वा समानान्तर तरीकाले सम्पन्न गर्ने । अलग अलग विधिबाट प्राप्त भएका अलग अलग परिणामको सापेक्षिक तुलना गर्ने । यदि मापन र साधन इत्यादिको सापेक्षतामा दुवै परिणाममा उच्चस्तरीय सहसम्बन्ध देखिन्छ भने परिणाम विश्वसनीय मानिन्छ । ३। अर्ध विभाजन विधि– यस विधिमा समान प्रतिदर्शहरुमा वैकल्पिक परीक्षणहरु गरिंदैन बरु परीक्षण प्रतिदर्शलाई आधा आधा गरी दुइ भागमा विभाजन गरिन्छ । यस पछि प्रत्येक उपविभागमा ?दच अलग अलग सोही परीक्षण दोहोर्याइन्छ । अनि प्रत्येक उपविभाजनको निष्कर्ष अध्ययन गरिन्छ । र प्रत्येक उप विभाजनका परीक्षणको निष्कर्षलाई समग्रका परीक्षणको निष्कर्षसंग तुलना गरिन्छ । यदि प्रत्येक उपविभाजनको निष्कर्ष र समग्रको निष्कर्ष आपसमा मल्छि भने त्यस निष्कर्षलाई विश्वसनीय भनिन्छ । संक्षेपमा, शोध निष्कर्षको विश्वसनीयता शोधको विश्लेषणका लागि गरिएको प्रविधिमा भर पर्दछ । जुन कुराको शोध गरिन्छ त्यसको माप कति वैज्ञानिक र स्तरीय छ यसलाई प्रामाणिकताको आधारमा मूल्याङ्कन गरिन्छ । शोध निष्कर्ष प्रामाणिक हुन प्रयोग गरिएका उपकरण र नापहरु नै प्रामाणिक, र विश्वसनीय हुनु पर्छ । अप्रामाणिक उपकरण, प्रविधि र नापहरुले प्राप्त गरिएका निष्कर्ष प्रामाणिक हुन सक्दैनन् । उदाहरणका लागि कुनै मानिसको लम्बाई साढे तीन हात छ भन्नु भन्दा १६० से।मी। भन्नु बढी प्रामाणिक हुन्छ । त्यसै गरी औसत मानका लागि मध्यिका वा बहुलकको तुलनामा मध्यक बढी प्रामाणिक मानिन्छ । प्रामाणिकताको जाच गर्नु अघि तथ्याङ्कका बारेमा निम्नलिखित विचार गर्नु पर्छ क० तिनीहरु वर्तमान शोधको उद्देश्य अनुरुप छन् कि छैनन् ख० तथ्याङ्कमा निष्पक्षताको मात्रा कति छ ग० तिनीहरुमा प्रयोग गरिएको समयावधि उचित छ कि छैन घ० नापको एकाई र गणना प्रविधि वैज्ञानिक छ कि छैन प्रामाणिकता जाच गर्न शोध वैज्ञानिकहरुले प्रतिपादन गरेका विधहरु यस प्रकार छन् कुनै क्षेत्रको विद्वानद्वारा जुन सिद्धान्त प्रतिपादित गरिएको छ त्यसै सिद्धान्तको आधारमा शोध निष्कर्षहरु जा“च गरिएका छन् भने त्यसलाई तार्किक प्रामाणिकता भनिन्छ । कुनै प्रामाणिक सिद्धान्तबाट जा“च गरिएको निष्कर्ष पनि प्रामाणिक छ त्यसैले सामान्यतः स्वीकार्य छ भन्ने मानिन्छ । यदि धेरै जना विशेषज्ञले कुनै निष्कर्षलाई विभिन्न दृष्टिकोणले अध्ययन गरी त्यो प्रामाणिक छ भन्ने निष्कर्ष प्रदान गर्छन् भने त्यस निष्कर्षको प्रामाणिकता स्थापित हुन्छ । उदाहरणका लागि कुनै भवन निर्माण गर्दा इञ्जिनीयर, सिकर्मी, डकर्मी आदिले आआफ्नो विचारले त्यसलाई प्रमाणित गर्छन् । यसरी भवनको प्रामाणिकतामा सबैको सामूहिक योगदान हुन्छ । कुनै निष्कर्षलाई विभिन्न, स्वतन्त्र र अलग अलग मापदण्डहरुको आधारमा परीक्षण गर्दा यदि एउटै परिणाम प्राप्त भयो अथवा उच्चतम सहसम्बन्ध निर्धारित भयो भने निष्कर्षलाई प्रामाणिक भन्नु पर्दछ । सामान्तः त्यस अर्थशास्त्रीय सिद्धान्तलाई स्वीकार गरिन्छ जुन शाब्दिक विवरण, तालिकामा प्रस्तुतिकरण र रेखाचित्रीय व्याख्या यी सबैबाट प्रमाणित हुन गर्छ । १।६।सामाजिक विज्ञान र प्राकृतिक विज्ञान ज्ञानार्जन सम्बन्धित सबै विषयलाई दुइभागमा विभाजन गरिन्छ– प्राृकतिक विज्ञान र मानवीय विज्ञान । जुन विज्ञानले प्रकृति र यससंग सम्बन्धित घटनाहरुमा कारण र परिणामको विश्लेषण गर्छ त्यसलाई प्राकृतिक विज्ञान भनिन्छ । जस्तै– भूगोल, भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, खगोलशास्त्र इत्यादि । मानवीय व्यवहारको अध्ययन गर्ने विज्ञानलाई मानव विज्ञान भनिन्छ । यसलाई तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ– यस्ता विषयहरु जसमा व्यक्तिगत मानवीय व्यवहारको अध्ययन गरिन्छ, सामाजिक पक्षको होइन, तिनीहरुलाई व्यक्तिगत विज्ञान भनिन्छ । यस अन्तर्गत मुख्यतः मानव शरीर विज्ञान र मनोविज्ञान जस्ता विषयहरु पर्दछन् । ती सबै विज्ञान जुन मानवीय व्यवहारका सामान्य, अतिसामान्य र अधिसामान्य पक्षसंग सम्बन्धित हुन्छन्, लाई व्यावहारिक विज्ञान भनिन्छ । शिक्षा, मनोविज्ञान, सामाजिक मनोविज्ञान, ज्ञानशास्त्र, मानव संसाधन व्यवस्थापन जस्ता विषयहरु व्यावहारिक विज्ञान हुन् । अर्थशास्त्रको त्यो विभाग जसमा मुख्यतः मानवीय व्यवहारको अध्ययन गरिन्छ त्यसलाई व्यावहारिक अर्थशास्त्र भनिन्छ । केही उदाहरणहरु यस प्रकार छन् यद्यपि प्राकृतिक विज्ञान र सामाजिक विज्ञान दुवैमा वैज्ञानिक विधिको प्रयोग गरिन्छ तथापि प्राकृतिक र सामाजिक विज्ञानमा केही आधारभूत अन्तरहरु छन् । यो अन्तर तिनीह्रुको नियन्त्रित प्रयोग र एक चलराशि मान्यतामा आधारित छ । शोध research एक सुव्यवस्थित प्रक्रिया भएकोले यसलाई क्रमबद्ध र चरणगत रुपमा सम्पन्न गर्नु पर्दछ । शोधका चरणहरुलाई मुख्यतः निम्नलिखित प्रकारले वर्गीकरण गर्न सकिन्छ– * १। समस्या चयन– शोधको शीर्षक छनौट गर्नु * ३। शोध प्रस्ताव लेखन– शोधको प्रारम्भिक रुपरेखा शोध समितिलाई प्रस्तुत गर्नु * ५। शोधको रुपरेखा र विधि * ६। तथ्य र सूचनाको संकलन * ७। संकलित सामग्रीको विश्लेषण र व्याख्या * ८। निष्कर्ष र सामान्यीकरण * १०। प्रतिवेदन लेखन– औपचारिक रुपमा मस्यौदा लेखन ९संशोधन, साफी गर्नु० र अन्तिम रुप दिनु । प्राप्त ज्ञानको तथ्य परीक्षण गर्न, ज्ञानलाई अद्यावधिक गर्न, सान्दर्भिकता परीक्षण गर्ने एक मात्र विधि शोध पद्धति हो । कौटिलीय अर्थशास्त्रमा आन्वीक्षिकीलाई यस प्रकार परिभाषित गरिएको छ– यस विद्याले सबै विद्यालाई प्रकाशित गर्छ, सबै समस्याहरुको समाधानका लागि उपकरण र सिद्धान्त प्रदान गर्छ । यसबाट शोध विज्ञान सबै विज्ञानहरुको पनि विज्ञान हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ । =अध्याय दुई, शोधको प्रारुप र प्रकार= शोधको डिजाइन निर्माण गर्नु भनेको त्यसको स्वरुप, ढाचा, वा रुपरेखा निश्चित गर्नु हो । यस अन्तर्गत त्यसको सैद्धान्तिक पक्षमाथि विचार गर्दै कुन आधारमा शोध अध्ययनलाई व्यावहारिक रुपमा पूर्णता दिने हो सो बारेमा विचार गरिन्छ । * १. कुन कुराको शोध गर्ने * २. यसको उद्देश्य के हो ? * ३. कुन स्थानमा अध्ययन गर्ने ? * ४. शोधका लागि आवश्यक तथ्याङ्क कसरी उपलब्ध हुनसक्छन् ? * ६. शोध अध्ययन कति समयमा पूरा गर्नु पर्छ ? * ७. तथ्याङ्क संकलनका लागि कुन विधि प्रयोग गर्ने ? * ८. तथ्याङ्क प्रशोधन, विश्लेषण, र परीक्षणका लागि कुन विधि प्रयोग गर्ने ? * ९. प्रतिवेदन लेखनको प्रक्रिया के हुने * १०. कति खर्चमा शोध कार्य सम्पन्न गर्ने एउटा उदाहरणद्वारा शोधको सैद्धान्तिक रुपरेखा बनाउने प्रक्रियालाई स्पष्ट गर्न सकिन्छ– * १. सर्वप्रथम आफ्नो रुचि र दक्षता भएका क्षेत्रको समस्या पहिल्याउने । मानौं समस्या महिलाको पुनरुत्पादन व्यवहारलाई प्रभावित पार्ने तत्वको खोजीसंग सम्बन्धित छ । यो नै समस्याको प्रारम्भ बिन्दु हो जसको समाधानहरु पत्ता लगाउनु छ । * २. अब प्रजननतालाई प्रभावित पार्ने विभिन्न तत्वहरुमा त्यस समस्यालाई विभाजित गर्ने । जस्तै, * क) आय र प्रजननता * ख) सामाजिक स्तर र प्रजननता * ग) शिक्षा र प्रजननता, * ङ) संस्कृति र परम्परा * ३. यी मध्ये कुनै एक छनौट गर्ने । मानौं आय र प्रजननता बीचको सम्बन्ध छनौट गरिएको छ । * ४. अब प्रश्नहरु निर्माण गर्ने, जस्तै * क) के आयमा वृद्धि वा कमी गर्दा प्रजननतामा प्रभाव पर्छ * ख) आयमा वृद्धिको प्रजननतामा धेरै वा थोरै कस्तो प्रभाव पर्छ ? * ग) आयमा समान वृद्धिको प्रभाव धनी र गरीबको प्रजननतामा बराबर पर्छ कि फरक फरक * घ) आय बाहेक प्रजननतामा प्रभाव पार्ने अरु कुरा के के छन् * ५. अब उद्देश्यहरु निर्धारण गर्ने – * क आय र प्रजनन दर बीचको सम्बन्ध निर्धारित गर्नु * ख) आय वृद्धि दर र प्रजनन दर बीचको सहसम्बन्ध मात्रा परिकलन गर्नु * ग प्रजननतामा प्रभाव पार्ने अन्य तŒवहरु पत्ता लगाउनु * नोट– उद्देश्य चयन गर्दा अस्पष्ट र अनिर्धारित शब्दावली प्रयोग गर्नु हुदैन । जस्तै अध्ययन गर्नु, विवरण दिनु, जान्नु को सट्टा खोजी गर्नु, निर्धारित गर्नु जस्ता निश्चित क्रियाकलाप शब्दावली प्रयोग गर्नु पर्छ । * ६. अब यस विषय वस्तु बारे विचार गर्ने * क) के यी उद्देश्य अनुरुप शोध अध्ययन गर्न सकिन्छ * ख¬ के शोध अध्ययनका लागि आफुलाई उपलब्ध समय पर्याप्त छ * ग) विश्लेषणका लागि तथ्याङ्क प्राप्त गर्न समय, श्रम, र साधन पर्याप्त छ ? * घ) शोध अध्ययनको क्षेत्रमा आफ्नो पूर्व जानकारी, प्राविधिक जानकारी, र उपकरण प्रयोगको स्तर के छ ? * ङ) अध्ययन र विश्लेषणका लागि पुस्तक, प्रकाशन, लेख, रचना पर्याप्त छन् निम्नलिखित चित्रमा यस रुपरेखालाई संक्षिप्त गरिएको छ । यति गरिसके पछि शीर्षक छनौट यस प्रकार हुनसक्छ– यस पछि शोधार्थीले आफुले चयन गरेका शीर्षक अनुरुपको शोधको प्रकार छनौट गर्छ, शोधका उद्देश्य, प्रँक्कल्पना, उद्देश्य लगायतका कुराहरुको एक रुपरेखा बनाउछ । जसलाई शोध प्रस्ताव भनिन्छ । शोधको योजना वा रुपरेखा भनेको त्यो योजना हो, जसलाई आधार मानेर सम्पूर्ण शोध कार्य सञ्चालन गरिन्छ । अर्थात् यस भित्र के कस्तो प्रकारको शोध गर्ने हो अर्थात् शोध सैद्धान्तिक छ वा व्यावहारिक गुणात्मक छ वा परिमाणात्मक त्यसका तथ्याङ्कहरु कसरी संकलन गर्ने हो समष्टिबाट संकलन गर्ने कि साम्पलबाट तथ्याङ्क प्राथमिक हुन् कि द्वितीयक विश्लेषणका विधि र उपकरणहरु के के प्रयोग गर्ने सामग्री अवलोकन र पुनरावलोकनको सूचीमा कुन कुन पुस्तक, जर्नल र अन्य सामग्री समावेश गर्ने यी सबै कुराहरु विचार गर्ने कामलाई नै शोध योजना भनिन्छ । शोध प्रस्तावमा शोध योजनाको उल्लेख गरिएको हुन्छ । शोधको प्रयोजन, उद्देश्य, र विधिका आधारमा शोध केही मुख्य सामाजिक शोध विधिहरु यस प्रकार छन्– इतिहासको अर्थ हुन्छ विगत घटनाहरुको विवरण । तसर्थ विगतका तथ्य, घटना वा प्रमाणको आधारमा वर्तमानमा शोध अध्ययन गर्ने विधिलाई ऐतिहासिक शोध भनिन्छ । ऐतिहासिक सामग्रीका विशेषताहरु यस प्रकार छन्– * १. ऐतिहासिक सामग्री बन्द अन्तराल प्रकृतिका हुन्छन् अर्थात् जे जति र जस्ता छन् त्यही सामग्री हो । त्यसमा भर परेर अध्ययन गर्नु पर्छ । त्यसमा कुनै किसिमको थपघट गर्न पाईंदैन । * २. प्राचीन अभिलेख र अवशेष सामग्री नै ऐतिहासिक अध्ययनका आधार हुन्छन् । यस अन्तर्गतका सामग्रीका स्रोतहरु यस प्रकारका हुन्छन् । * निम्नलिखित स्रोतलाई प्राथमिक स्रोत भनिन्छ– ऐतिहासिक शोध विधिको प्रयोग गरी समाजको वैज्ञानिक विश्लेषण गर्ने प्रथम व्यक्ति समाजशास्त्री अगस्ट कोम्टे हुन् । कोम्टे पछि समाजको वैज्ञानिक विश्लेषण गर्ने अर्का समाजशास्त्री दुर्खीम हुन् । ती दुवैले प्रयोग गरेको विधिलाई तार्किक तथ्यवाद भनिन्छ । वर्तमान समयमा सृष्टि सिद्धान्तको प्रतिपादन गर्न वैज्ञानिक स्टीफेन हकिङ्ले यसै विधिको प्रयोग गरेका छन् । जनकलाल शर्माको हाम्रो समाज पुस्तकमा ऐतिहासिक विधिको राम्रो प्रयोग गरिएको छ । ऐतिहासिक विधिको वैज्ञानिक विश्लेषण गर्ने दार्शनिकहरुमा तीन जनाको नाम प्रमुख छ– कार्ल माक्र्स, इमाइल दुर्खीम, र म्याक्स वेबर । माक्र्सले समाज विकासको आर्थिक व्याख्या, दुर्खीमले समाज विकासको मनोवैज्ञानिक प्रभाव, र वेबरले समाज विकासमा सांस्कृतिक प्रभावको व्याख्या गरेका छन् । शोधको वैज्ञानिक विधि भनेको नै प्रयोगात्मक विधि हो । मानव हितका लागि सबभन्दा बढी प्रयोग मनोविज्ञान र चिकित्सा क्षेत्रमा गरिएका छन् । उदाहरणका लागि वाटसनले पशुहरुमा गरेको प्रयोग, एविंघासका स्मृति र विस्मृतिका नियम, पवलवको उत्तेजना प्रतिक्रिया नियम, थोर्नडाइकको प्रयास र भूल सिद्धान्त, कोहलरको प्रत्यक्षीकरण नियम, वेबर र फेख्नरको मनोभौतिकी, कैटेलको प्रतिक्रिया काल, क्याननको संवेगात्मक प्रतिक्रिया तथा लेसलीको बानी बेहोरा निर्माणका प्रयोगहरु । प्रयोग त्यो विधि हो जसमा दुइ वा बढी चलराशि बीच कार्य कारण सम्बन्ध प्रदर्शित हुने आशा गर्न सकिन्छ । यो अर्थशास्त्री जे एस मिलको एक चलराशि नियम (बिध या कष्लनभि खबचष्बदभि० मान्यतामा आधारित छ । मिलका अनुसार– यदि दुइ समान परिस्थितिहरुमध्ये एउटामा त्यो घटना घटित हुन्छ र अर्कोमा घटित हुदैन भने यी दुइ घटना विवरणका आधारमा कारण र परिणामको व्याख्या गरिन्छ । प्रयोगात्मक शोधले के कुरा व्याख्या गर्छ भने यदि अन्य चलराशिहरु वा अन्य कुराहरु यथावत राखेर प्रयोगात्मक चलमा परिवर्तन गर्ने हो भने कुन परिणाम प्राप्त हुन्छ । सामाजिक विज्ञानमा यो विधि प्राकृतिक विज्ञानबाट लिइएको छ । * १. यो एक चलराशि मान्यतामा आधारित छ । * २. जहां जहां चलराशिहरुमा नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ती सबै क्षेत्रमा यो विधि सफलतापूर्वक लागू हुन्छ । * ३. सबै मानवीय परिस्थितिमा सम्बन्धित चलराशिहरुलाई नियन्त्रण गर्न सकिंदैन । त्यसैले सबै समस्याहरुको प्रयोगात्मक अध्ययन गर्न सकिंदैन । * ४. मौलिक, प्रयोगात्मक, र क्रियात्मक शोधहरुमा प्रयोगात्मक विधिको प्रयोग गर्न सकिन्छ । * ५. सामाजिक विज्ञानहरुमा मानवता सम्बन्धी दृष्टिकोण र नैतिकता सम्बन्धी दृष्टिकोणले प्रयोगमा बाधा उत्पन्न गर्छ । यो कठिनाई प्राकृतिक विज्ञानमा पाईंदैन । * ६. अर्थशास्त्र, शिक्षा, मनोविज्ञान र समाजशास्त्रमा प्रयोगात्मक विषय खोजी गर्न कठिन छ । त्यस माथि सहयोग प्राप्त गर्न अझै कठिन छ । त्यो चलराशि जुन स्वतन्त्र चलराशिको व्यवहारले प्रभावित हुन्छ, लाई आश्रित चलराशि भनिन्छ । मूल्यको माग मात्रामा प्रभाव, औषधिको स्वास्थ्यमा प्रभाव, शिक्षण विधि र पाठ्य पुस्तकको प्राप्तांकमा प्रभाव आश्रित चलराशि हुन्छ । बाह्य चलराशि– यसलाई इन्टरवीनिंग वेरिएबल वा अलमलाउने चलराशि पनि भनिन्छ । आश्रित चलराशिको मापन– अर्थशास्त्रीय चलराशिको मापनमा सबभन्दा प्रमुख नाप मुद्रा हो । यस बाहेक यूटिल्स, श्रम संख्या, प्रतिशत, अनुपात, दरको रुपमा पनि नाप गर्न सकिन्छ । केही उदाहरणहरु यस प्रकार छन्– * १. मूल्यमा परिवर्तन हु“दा मागमा कतिले परिवर्तन हुन्छ, त्यसको अनुपात नाप गर्ने । * २. आयमा वृद्धि हुंदा उपभोग खर्चमा कति वृद्धि वा कमी हुन्छ त्यसको प्रतिशत नाप लिने । * ३. रोटीको मात्रा थप गर्दा उपयोगिता कतिले फरक पर्छ त्यसको अनुमानित संख्या यूटिल्समा लेख्ने । * ४. उत्पादनमा वृद्धि गर्दा लागतको मात्रामा कति परिवर्तन हुन्छ त्यसको नाप रुपैयांमा लिने । * ५. ज्यालामा वृद्धि हुंदा मानिसले कति समय थप काम गर्न इच्छुक छ त्यो समय घण्टामा नाप गर्ने । * ६. श्रमिकको संख्यामा वृद्धि गर्दा कुल उत्पादनमा कतिले परिवर्तन भएको छ त्यसको नाप गर्ने ? * ग) फंक्शन Function स्वतन्त्र र आश्रित चलराशिको सम्बन्ध जुन व्यवहारले सम्बन्धित हुन्छ, त्यसलाई फंक्शन भनिन्छ । यो गणितको एक शाखा क्यालकुलसबाट लिइएको शब्द हो । उदाहरणका लागि मूल्य र मागको सम्बन्धलाई यस प्रकार व्यक्त गरिन्छ– मूल्यको प्रभाव माग मात्रामा के कति पर्छ भन्ने कुरा अध्ययन गर्दा आयले अलमलाई दिन सक्छ । त्यसैले अध्ययन अवधिमा त्यसलाई स्थिर मानिन्छ । आयलाई स्थिर मान्दा मूल्य परिवर्तनको माग मात्रामा के कस्तो प्रभाव पर्छ, त्यस सम्बन्धलाई फंक्शन भनिन्छ । यदि दुइ समूहमा पोषणको प्रभाव पत्ता लगाउनु छ भने बालकहरुको दुइ समूह बनाएर एक समूहमा एउटा पोषक तत्त्व बढी खान दिने र अन्य कुराहरु दुवै समूहमा बराबर बराबर खान दिने । यदि पोषक तत्त्व दिइएका बालकहरुको औसत तौल, उचाई वा स्वास्थ्य अर्को समूहको भन्दा बढी हुन्छ भने पोषक तत्त्व प्रभावकारी छ भन्ने स्पष्ट हुन्छ । तसर्थ यस्ता प्रयोगमा दुइ समूह हुन्छन्–जसमा विशेष व्यवहार (प्रयोग) गरिन्छ र जसमा यो व्यवहार गरिंदैन । * १. समस्यासंग सम्बन्धित साहित्यको सर्वेक्षण * २. समस्याको छनौट र परिभाषीकरण * ३. प्राक्कल्पना निर्माण, र पदहरुको व्याख्या * ४. प्रयोगात्मक योजनाको निर्माण यसमा निम्नलिखित कुरा पर्दछन् क) सम्बन्धित चलहरु तथा नियन्त्रणको व्यवस्था ग) प्रतिदर्शको छनौट, समूह वर्गीकरण, र प्रयोगात्मक क्रिया घ) प्रयोगका निष्कर्षको मापन गर्न उपयुक्त उपकरण र त्यसको विश्वसनीयता निश्चित गर्नु ङ) तथ्याङ्क संकलन गर्ने विधि निश्चित गर्नु * ६. तथ्याङ्क संकलन र तालिकीकरण * १. यसले कारण र परिणामको स्पष्ट व्याख्या गर्छ * २. अन्य कुनै पनि विधिभन्दा यो विधि बढी प्रामाणिक हुन्छ * ३. प्राक्कल्पना परीक्षणको सबभन्दा राम्रो विधि * १. कृत्रिमता, त्यसैले व्यावहारिक विषयमा कम उपयोगी * २. बाह्य चलराशि र अवरोधक चलराशिको प्रभावलाई पूर्णतया हटाउन नसकिने * ३. सामाजिक विषयमा अत्यल्प प्रयोग * ४. सामाजिक विषयमा सीमित प्रतिदर्श छनौट गर्न कठिन * ५. सामाजिक विषयमा शोध प्रारुप छनौट र निर्माण गर्न असुविधा ती सबै शोध जसको उद्देश्य कुनै अज्ञात कारणको खोजी गर्नु हो तिनीहरुलाई खोजमूलक शोध भनिन्छ । गहनाको स्वरुप नबिगारिकन असल स्वर्णको वास्तविक मात्रा पत्ता लगाउने प्रयासमा आकीमिडिजको प्लवनको नियम निर्माण भएको थियो । तर एक्स रे तथा कम्पयुटर ओवेनको खोजी आकस्मिक रुपमा भएको थियो । अर्थशास्त्रका अनेक सिद्धान्त यस विधिमा आधारित रहेर खोजी गरिएका छन् । उपभोक्ताको बचत सिद्धान्त, गिफन गुड्सको सिद्धान्त, ग्रेशमको नियम, केन्सको समर्थ मागको नियम इत्यादि सिद्धान्तहरुको निर्माण कुनै विशेष समाधान खोजीका लागि नै भएको हो । खोजमूलक शोधको महत्त्वपूर्ण विशेषता के हो भने यसमा प्राक्कल्पना गरिंदैन । समस्याको विश्लेषण र त्यसको समाधान खोजी गर्दै जfदा जुन समाधान सर्वाधिक उपयुक्त हुन्छ त्यो नै यसको निष्कर्ष हुन्छ । यस विधिका मुख्य चरणहरु निम्नलिखित छन्– * २. समस्याको विस्तृत अध्ययन व्यावहारिक विज्ञानहरुमा शोध गर्न वर्णनात्मक विधि सबभन्दा महŒवपूर्ण हुन्छ । त्यसैले यसको व्यापक प्रयोग गरिन्छ । बेस्टका अनुसार– वर्णनात्मक शोधले के छ भन्ने कुराको वर्णन गर्छ । परिस्थिति वा सम्बन्ध जुन अहिले विद्यमान छ, अभ्यास जुन चालू छ, विश्वास, अभिवृत्ति वा विचारधारा जुन अहिले देखिएका छन्, प्रक्रियाहरु जुन संचालित छन् अथवा नयां प्रवृत्तिहरु जुन विकसित हुन लागेका छन् त्यस प्रकारका कुराहरुसंग यसको सम्बन्ध हुन्छ । यस विधिलाई सर्वे, स्टेटस सर्वे र नर्मेटिभ ट्रेन्ड सर्वे पनि भनिन्छ । तर यसको अर्थ अन्य शोधमा यसको प्रयोग हुंदैन भन्ने होइन । सबै शोधहरुमा थोरै धेरै वर्णन गर्नै पर्छ । * क) ऐतिहासिक शोधले भूतकालको वर्णन गर्छ । वर्णनात्मक वा सर्वेले वर्तमानको । ख) प्रयोगात्मक शोधले नियन्त्रित रुपमा दुइ चलराशिको कार्य कारणको अध्ययन गर्छ । तर वर्णनात्मक शोधले विषयको अवस्थितिलाई स्पष्टसंग व्यक्त गर्छ । कुनै समस्याको समाधान गर्नु अघि त्यससंग राम्ररी परिचित हुनु आवश्यक हुन्छ । व्यावहारिक शोध जस्तै शिक्षा शोधको सुरुमा कुनै घटना, विवरण, वा विषयको सम्बन्ध स्पष्ट गर्न यस विधिको प्रयोग हुने गथ्र्यो । विद्यार्थी, विद्यालय, प्रशासन, पाठ्यक्रम, वा कुनै शिक्षण विधि समस्याको समाधान गर्नु अघि शोधकर्ताको मनमा पहिलो प्रश्न के हुन्छ भने यो समस्या के हो कस्तो हो अहिले त्यो के कस्तो अवस्थामा छ वर्तमान दशा, क्रिया, अभिवृत्ति, र स्थितिको विषयमा ज्ञान प्राप्त गर्नु यसको मूल उद्देश्य हो । वर्णनात्मक शोधको उद्देश्य यस प्रकार छ * १. वर्तमान स्थितिको स्पष्टीकरण तथा भावी योजना र परिवर्तनमा सहायता * २. भावी शोधका लागि प्राथमिक सहायता, जसले शोध अझ नियन्त्रित र वस्तुगत बनाउन सकियोस् * ३. मानव व्यवहार सम्बन्धी विभिन्न पक्षको जानकारी * ४. मनोवैज्ञानिक विशेषताहरु जानकारी लिंदै, व्यवहार सम्बन्धी योजना बनाउनु, * १. एकै समयमा थुप्रै चलराशिहरुको जानकारी प्राप्त गर्नु, * २. यो क्रस सेक्शन प्रकृतिको हुन्छ, * ३. व्यक्ति विशेषसंग सम्बन्ध नभएर पूरै जनसंख्यासंग सम्बन्धित हुन्छ, * ५. उद्देश्य विशिष्ट हुन्छ, * ६. विशिष्ट र कल्पनापूर्ण योजना आवश्यक हुन्छ, * ७. तथ्याङ्कको विश्लेषणमा सावधानी राख्नु पर्छ, * ८. नियमको निर्धारण नभइ समस्याको समाधान उद्देश्य हुन्छ, * ९. गुणात्मक वा संख्यात्मक दुवै प्रकारको वर्णन हुनसक्छ, * ११. व्याख्यात्मक वा गणितीय वर्णन हुनसक्छ । व्याख्यात्मक शोध वर्णनात्मक जस्तै भए तापन यसमा थोरै अन्तर हुन्छ । वर्णनात्मक शोधमा कुनै घटना र त्यससंग सम्बन्धित चलराशिको सर्सर्ती वर्णन गरिन्छ वा विश्लेषण प्रस्तुत गरिन्छ । तर व्याख्यात्मक शोधमा प्रत्यके चलराशिको विस्तृत विवरण प्रस्तुत गरिन्छ । यसमा चलराशि वा घटनाको विस्तृत व्याख्या गर्ने क्रममा शोधकर्ताले आफ्नो सीप र योग्यता पनि प्रयोग गर्नु पर्छ । यसको अर्थ के हो भने शोधकर्ताले विभिन्न चलराशिको आपसी सम्बन्ध र त्यसले गर्दा उत्पन्न परिस्थितिलाई राम्ररी बुझ्ने प्रयास मात्र गर्छ । उसको उद्देश्य चलराशिहरुमा नियन्त्रण गर्ने हुदैन । उसले ती चलराशिका सम्बन्धको आधारमा भावी अनुमान गर्ने प्रयास पनि गरेको हुदैन । यसका लागि तथ्याङ्कलाई मध्यक, मध्यिका, बहुलक, सूचक अंकमा रुपान्तरण गर्न सकिन्छ । वा तथ्याङ्कलाई रेखा चित्रमा व्यक्त गर्न सकिन्छ । यी सबै क्रियाबाट कुनै एक वा बढी चलराशिको बारेमा विस्तृत ज्ञान प्राप्त हुन्छ । वर्णनात्मक र व्याख्यात्मक शोधमा अन्तर * १. दुवै शोधमा वर्णन गर्नु आवश्यक हुन्छ तर व्याख्यात्मक शोधमा चलराशिहरुका सहायक चलराशिहरुको बारेमा पनि विस्तृत वर्णन गरिएको हुन्छ । * २. समस्यालाई चर्चामा ल्याउने उद्देश्य राखिएको हुन्छ । * ३. वर्णनात्मक विधिमा कुनै समस्याको वर्णन मात्र गरिएको हुन्छ । तर व्याख्यात्मक विधिमा वर्णनका साथै घटनाको कारण र अन्य सम्बन्धित कुराहरुको मूल्यांकन पनि गरिन्छ । पश्चोन्मुखी प्रयोगात्मक विधिको ठीक विपरीत प्रक्रिया हो । यस विधिमा आश्रित चलराशिको माध्यमबाट स्वतन्त्र चलराशिको व्यवहार विश्लेषणको प्रयास गरिन्छ । सामाजिक विज्ञानहरुमा नियन्त्रित प्रयोग हुन सक्दैन । तथापि अन्य चलराशिलाई स्थिर मानेर केवल एउटा चलराशिको प्रभाव अध्ययन गरिन्छ । तर पश्चोन्मुखी शोधमा परिणामका आधारमा स्वतन्त्र चलराशिको अध्ययन को प्रयास गरिन्छ । यस अर्थमा यो विधि त्यति वैज्ञानिक छैन । त्यसैले यस विधिको प्रभावकारिता पनि कम छ । तथापि व्यावहारिक विज्ञानहरुमा आश्रित चलराशिको व्यवहारलाई आधारित मानेर अध्ययन गरिन्छ । एउटा उदाहरणद्वारा पश्चोन्मुखी शोधको व्याख्या गर्न सकिन्छ । मूल्य र मागको कारण र परिणाम सम्बन्धमा मूल्य स्वतन्त्र चलराशि र माग आश्रित चलराशि हो । अब मागको परिवर्तनलाई आधार मानेर त्यसमा कुन कुन तत्त्वले प्रभाव पार्छन् भनेर अध्ययन गरिन्छ भने त्यस अध्ययनलाई पश्चोन्मुखी भनिन्छ । यो कार्यकारण सम्बन्ध विधि जस्तै हो । त्यसैले यी दुवै विधिलाई एउटै मानिन्छ । कार्यमूलक शोधलाई नया विचार मानिन्छ । यसलाई लोकप्रिय बनाउने काम प्रोफेसर स्टीफेन एम कोरेले गरेका हुन् । कोरेका अनुसार, कार्यमूलक शोध त्यो प्रक्रिया हो जसले व्यावहारिक कार्यकर्ताहरुले वैज्ञानिक विधिले आफ्ना समस्याहरुको अध्ययन, आफ्ना निर्णय र क्रियाकलापमा निर्देशन र सुधार प्राप्त गर्छन् । मानवीय व्यवहारसंग प्रत्यक्ष सम्बन्धित क्षेत्रहरुमा यो शोध ज्यादै उपयोगी छ । जस्तै विद्यार्थीको शिक्षण सिकाइमा देखिएका समस्या, सामाजिक विषमताका समस्या, उपभोक्ताहरुको रुचि परिवर्तनसंग सम्बन्धित समस्या इत्यादि । कार्यमूलक शोधलाई निम्नलिखित विशेषताहरुद्वारा स्पष्ट गर्न सकिन्छ– * १. यस शोधमा व्यावहारिक क्रियाकलापहरुमा दैनिक बेहोर्नु पर्ने समस्याको बारेमा अध्ययन गरिन्छ । * २. त्यसमा लागेका शिक्षक, अभिभावक, निरीक्षक, उपभोक्ता, समाजसुधारक, व्यवस्थापक आदिमा शोध गरिन्छ । * ३. दैनिक समस्याहरुको अध्ययन व्यवहारमा चलिआएको क्रियाकलापमा सुधार र विकासका दृष्टिले गरिन्छ । * ४. सबै कार्यकर्ताले वैज्ञानिक दृष्टिले क्रियाकलाप गर्छन् । पूर्वाग्रह र पक्षपातबाट बच्ने प्रयास गर्छन् । * ५. क्रियाकलापमा प्रजातान्त्रिक मूल्यलाई प्रोत्साहन दिइन्छ । * ६. कार्यमूलक व्यवहारले कार्यकर्ताहरुलाई चेतना प्राप्त हुन्छ । उनीहरु आफ्ना समस्याहरु प्रति बढी संवेदनशील हुन्छन् र समाधान हेतु प्रयास पनि गर्छन् । * ७. उनीहरुले वस्तुगत भइ निरन्तर अध्ययन र सुधार गरिरहन्छन् । * १. समस्याको पहिचान र सीमांकन– हामीले दिन प्रतिदिन अनेक समस्याहरु बेहोरिरहेका हुन्छौं । तर त्यसता समस्याहरु प्रति सामान्यतः सचेत पनि हु“दैनौं र ती घटनाहरु प्रति वैज्ञानिक दृष्टिले विचार पनि गरेका हु“दैनौं । यस प्रकारको शोध गर्नु अघि शोधकर्ताले कुन कुरा समस्या हो र यसका सीमा के हुन् भन्ने निधो गर्नु पर्छ । उदाहरणका लागि विद्यार्थीहरुले होम वर्क पूरा नगर्ने एक सामान्य समस्या हो । अब केवल कक्षा १० का विद्यार्थीहरुले कुन विषयको होम वर्क पूरा गर्छन् र कुनको पूरा गर्दैनन् । त्यस समस्यालाई लिने । मानौं विद्यार्थीहरुले गणित र सामाजिक विषयको होम वर्क पूरा गदैनन् । यसरी समस्याको पहिचान र सीमांकन गर्नु पर्छ । * २. समस्याका कारणको विश्लेषण– समस्या पहिचान भइसकेपछि त्यसका कारणहरु खोजी गर्नु पर्छ । कारणको खोजीमा निम्नलिखित कुराहरु ध्यानमा राख्नु पर्छ * क) जुन कारणहरु पहिचान गरिएको छ तिनीहरु तर्क संगत छन् कि छैनन् ? * ख) समस्याका कारणहरु परीक्षण गर्न सकिन्छ कि सकिंदैन । * ग) कारणहरु वास्तविक छन् कि भ्रमपूर्ण छन् * घ) कारणहरु वास्तविक छन् भन्ने कुरा विभिन्न दृष्टिकोणले परीक्षण गर्नु पर्छ । * ङ) कारणहरुमा कसको नियन्त्रण छ कारणहरुको निर्धारण गरे पछि तिनीहरुको समाधानका उपायहरु विचार गर्न सजिलो हुन्छ । * ३. कार्यमूलक प्राक्कल्पना निर्माण–कार्यमूलक शोधको तेस्रो चरणमा आवश्यक प्राक्कल्पनाहरु निर्माण गरिन्छ । यसका दुइ भाग हुन्छन्– * ख) लक्ष्य प्राप्त गर्ने विधि । * अर्थात् प्राक्कलप्ना निर्धारण गर्दा लक्ष्य र क्रियाकलापबारे एक साथ विचार गर्नु उपयुक्त हुन्छ । उदाहरणका लागि सामाजिक विषयको होम वर्क पूरा नगरेको समस्या हो भने यसको प्राक्कल्पना के हुन सक्छ भने विद्यार्थीहरुको रुचिलाई ध्यानमा राख्दै उनीहरुले इच्छा गरे जति होम वर्क दिने गरेमा यसमा सुधार आउ“छ । * ४. कार्यमूलक प्राक्कल्पनाको रुपरेखा तयार गर्नु– यो कार्यमूलक शोधको ज्यादै महत्त्वपूर्ण चरण हो । यस अन्तर्गत प्राक्कल्पना परीक्षणको रुपरेखा वा प्रारुप निर्धारण गर्नु पर्छ । रुपरेखा तयार गर्दा के कुरा ध्यानमा राख्नु पर्छ भने शोध पनि भइरहोस र विद्यालयका कार्यहरु पनि यथावत सुचारु रुपले नियमित रुपले पूरा हुन बाधा नपरोस् । यसले फाइदा के हुन्छ भने क्रियाकलापमा वैज्ञानिकता हुन्छ, निश्चित परिणामको ज्ञान प्राप्त हुन्छ, तथा त्रुटि र कमजोरीहरुको जानकारी प्राप्त हुन्छ । त्यसैले निम्नलिखित कुराहरुमा विचार गर्नु पर्छ– * ख) ती क्रियाकलापहरु कसरी पूरा गर्ने * ग) यसका लागि कुन कुन साधनहरुको आवश्यकता हुन्छ * घ) कति समय र कति धन खर्च हुन्छ, इत्यादि । * यस पछि होम वर्क पूरा नभएको बारे निम्नलिखित रुपरेखा निर्माण गर्नु पर्छ * क) यदि सामाजिक विषयलाई अन्तिम पीरियडमा नराखेर त्यसभन्दा अगावै राख्ने हो भने त्यसमा विद्यार्थी नियमित हुनेछन्् । यसले उनीहरुलाई अध्ययनमा रुचि भइ होम वर्क पूरा गर्न सघाउने छ । * ख) सामाजिक विषयमा नियमित कक्षा कार्य दिने गरेमा विद्यार्थीहरुले होमवर्कमा रुचि लिने छन् । * ग) विद्यार्थीहरुलाई बढी रुचि हुने र कम रुचि हुने क्षेत्र छुट्टयाएर बढी रुचि हुने क्षेत्र विद्यार्थीहरुलाई पूरा गर्न लगाउने र कम रुचि भएका क्षेत्रमा कक्षा कार्य दिने, इत्यादि । * यस पछि निम्नलिखित कार्यहरु गर्नु पर्ने हुन्छ– * क) कक्षा कार्य नियमित गर्न लगाउने, * ख) पीरियडको समय परिवर्तन गर्ने, * ग) होम वर्क दिने विधिमा सुधार गर्ने, * घ) यस विषयमा विद्यार्थी र विषय शिक्षकहरुको राय लिने, * ङ) यसका लागि तीन महिनाको समय लाग्ने छ र खर्च केही हुने छैन । सम्भावितकारण-प्रमाण-सुधार गर्न सकिन्छ प्राथमिकता क्रम यो कार्यमूलक शोधको अन्तिम चरण हो । क्रियाकलाप सम्पन्न गरिसकेपछि शोधकर्ताले निश्चित रुपमा के भन्न सक्छ भने यस कार्यमूलक प्रणालीबाट लक्ष्य प्राप्त भयो वा भएन । यसै आधारमा भावी योजनामा सुधारको कार्य गरिन्छ । मूल्यांकनमा वस्तुनिष्ठता हुनु अवश्यक छ । यसका लागि निरीक्षण, मतावली, प्रश्नावली, अन्तर्वार्ता, चेक लिस्ट, रेटिंग स्केल, र तथ्याङ्कीय विधि इत्यादि आधारमा मूल्यांकन गरिन्छ । यी उपकरण प्रयोग गर्दा तिनीहरुको विश्वसनीयता र प्रामाणिकतामा ध्यान दिनु पर्छ । समस्याहरुको समाधान गर्न शिक्षाशास्त्री, समाजशास्त्री, मनोवैज्ञानिक उद्योगपति, अर्थशास्त्री, सरकार सबैले सर्वेक्षण गर्छन् । आर्थिक सर्वेक्षण, शैक्षिक सर्वेक्षण इत्यादि । उनीहरुले वर्तमान अवस्था वा क्रियाको सार्थकता पुष्टि गर्न वा वर्तमान अवस्था वा क्रियामा सुधार ल्याउन त्यससंग सम्बन्धित तथ्यांक संकलन गर्छन् । केही सर्वेक्षण विधि यस प्रकार छन्– सर्वेक्षणमा तथ्यांक प्राप्त गर्ने तरीकाहरु * क) सर्वेक्षण विधिका सामान्य चरणहरु * 1 शोध समस्याको कथन * 2। सर्वेक्षण वा वर्णन योग्य समस्या हो कि होइन निश्चित गर्नु * 3। उचित सर्वेक्षण विधिको छनौट * 5। निम्नलिखित कुराहरु निर्धारण गर्नु, * 1. तथ्याङ्क प्राप्त गर्ने साधनको उपलब्धता, * 2. कति समयमा साधन प्राप्त हुनसक्छन्, * 3. के उपकरण कसरी प्राप्त गर्न सकिन्छ सो को जानकारी * 6। प्रस्तावित सर्वेक्षणको अनुमान * 8। साम्पल भए ठीक प्रतिनिधिमूलक छन् कि छैनन् * 10। जुन कुराको सर्वे गर्ने हो त्यसको निश्चय गर्नु * 11 तथ्याङ्क, त्यो प्राप्त गर्ने साधन आदिको निर्धारण गरिसकेपछि सर्वेक्षण सफलताको अन्तिम अनुमान * 12। तथ्याङ्क प्राप्त गर्ने तयारी * ख) सर्वेक्षणमा आवश्यक तथ्याङ्क * ३. उपभोक्ताहरुको प्रकृति– क. उनीहरुको व्यवहार, रुचि, सम्पर्क, ख. उनीहरुको सामाजिक आर्थिक अवस्था, ग. उनीहरुको स्वास्थ्य, ज्ञान, शैक्षिक अवस्था, उपभोगको सामान्य र असामान्य व्यवहार, घ. स्वास्थ्य, भोजन, बोलीचाली सम्बन्धी व्यवहार, ङ. बजारमा जाने नियमतिता, अनियमितता, उपभोगमा नियमितता, अनियमितता, इत्यादि । व्यावहारिक रुपमा ज्ञानको भण्डार पुस्तक र पुस्तकालयहरुमा नै संरक्षित छ । कुन विधिबाट समस्या विश्लेषण गर्ने भन्ने कुरा स्पष्ट भइसकेपछि शोध समितिमा सम्बन्धित विभागले तोकेको ढांचामा प्रस्ताव प्रस्तुत गर्नु पर्छ । शोध प्रस्ताव शोध प्रतिवेदनको प्रारम्भिक ढांचा हो । प्रायः सबै निकाय वा विभागहरुले आआफ्नो ढांचा निर्माण गरेका हुन्छन् । तथापि त्यसका विभिन्न भागहरु आपसमा अन्तर्सम्बन्धित हुन्छन् । शोध प्रस्ताव तयार गर्दा शोध समस्याको संक्षिप्त परिचय, सम्भावित शोध समस्याको संक्षिप्त कथन, शोधका सम्भावित उद्देश्य, प्राक्कल्पना, पूर्वकार्यको संक्षिप्त समीक्षा, शोध विधि, शोधकार्यको औचित्य वा महत्त्व, शोध सीमाहरु, लागत, र समयावधि उल्लेख गर्न सकिन्छ । हुनत, शैक्षिक शोधमा समयावधि र लागत शीर्षक आवश्यक हु“दैन तर सरकारी, गैर सरकारी अनुसन्धान र लघु अनुसन्धानहरुमा भने यसलाई अनिवार्यतः उल्लेख गर्नु पर्ने प्रावधान हुन्छ । यी सबै विषय वस्तुलाई केवल तीन भागमा विभाजन गर्न पनि सकिन्छ– ग) शोध प्रबन्धको रुपरेखा (अध्याय विभाजन त्रि.वि.वि. अर्थशास्त्र विभागको शोध प्रस्तावमा निम्नलिखित पांच मुख्य विषय वस्तु स्पष्ट गरिएको हुनु पर्छ– * ३. सम्बन्धित साहित्यको समीक्षा, शोध प्रस्तावमा समावेश गर्नुपर्ने विषय वस्तु निम्नलिखित छन्– शोधको प्रारम्भिक प्रस्थान बिन्दु नै शोध समस्याको पहिचान गर्नु हो । शोध गर्ने विद्यार्थीहरुले आफ्ना साथी, निर्देशक वा अनुभवी व्यक्तिसंग यही सोध्छन्– कुन शीर्षकमा शोध गरुं बढी जिज्ञासा राख्नेहरुलाई निर्देशकहरुले कुन क्षेत्रमा गर्ने हो त्यो स्पष्ट गर्न भन्दछन् । यसपछि विद्यार्थी विषय खोज्न हिंड्छन् । उसलाई कति खेर के लाग्छ भने जुन विषयमा हात हाल्न चाहन्छ त्यस प्रत्येक विषयमा अरुले कार्य गरिसकेका छन् । अर्को विषयमा हात हाल्न खोज्दा कुनै सामग्री फेलापर्दैन । अंध्यारोमा कालो बिरालो खोजे झैं विद्यार्थी रनभुल्ल पर्छन् । यस्तो समस्या बेहोर्ने विद्यार्थीहरुलाई निर्देशकहरुले पनि राम्ररी बाटो देखाउन सक्दैनन् । लक्ष्य निश्चित भएकालाई बाटो देखाउन जति सजिलो हुन्छ, समस्यामा रनभुल्ल परेकालाई त्यति नै कठिन हुन्छ । उसले निर्देशकको प्रत्येक कुरा बुझ्नमा कठिनाई अनुभव गर्छ । हुन त, उसका अगाडि समस्याहरुको कुनै कमी हुंदैन तर उ त्यसको पहिचान गर्न छनौट गर्नमा आफुलाई पूर्णतः असमर्थ महसुस गर्छ । वास्तवमा यस्तो समयमा नै कुशल निर्देशकको आवश्यकता हुन्छ तर शोधार्थीले कुशल निर्देशक प्राप्त गर्ने समय त्यो हुंदैन । यस समस्याबाट पार पाउने एक मात्र उपाय भनेको साहित्यको गम्भीर अवलोकन र पुनरावलोकन गर्नु हो । आफ्नो रुचिकर क्षेत्रका शोध ग्रन्थहरुले केही मात्रामा सहयोग गर्न सक्छन् तर त्यति मात्र पर्याप्त हुंदैन । एउटा उदाहरणद्वारा समस्या निर्धारणलाई स्पष्ट गर्न सकिन्छ– मानवीय आवश्यकता अनन्त हुन्छन् र त्यसलाई पूरा गर्ने साधन सीमित हुन्छन् । मानव जीवनको यही प्रमुख आर्थिक समस्या हो । यो नै दुर्लभताको समस्या पनि हो, अर्थात्, अनन्त आवश्यकता– दुर्लभ साधन समस्या उत्पत्ति यस समस्यालाई दुइ प्रकारले समाधान गर्न सकिन्छ– क) यदि आवश्यकता यथावत छन् र साधन परिवर्तनशील छन् भने साधन उपलब्ध हुनासाथ आवश्यकता पूरा हुन जान्छन् । अर्थात् समस्याको समाधान भयो । ख) यदि साधन स्थिर छन् भने कुन साधनले कुन आवश्यकता पूरा गर्ने भन्ने समस्या उत्पन्न हुन जान्छ । यसलाई छनौटको समस्या भनिन्छ । अर्थशास्त्रको मूल विषय वस्तु नै छनौटको समस्या हो । अर्थशास्त्रको यस समस्यालाई अर्थशासत्रको उत्पत्तिको आार भनिन्छ । शोध समस्या उत्पत्तिको आधार पनि यही हो । समस्याको प्रारम्भ त्यस परिस्थितिबाट हुन जान्छ जसलाई हामीले अनुभव गरिरहेका हुन्छौं । यदि हामीले अनुभव गरिरहेका परिस्थितिमा केही बाधा छन् भने त्यो नै समस्या हो । यस्ता समस्या हामीले दैनिक जीवनमा बेहोर्छौं तर समस्याबाट तर्केर हिंड्छौं । अर्कातिर जिज्ञासु व्यक्तिले प्रत्येक क्षेत्रमा समस्या देख्छ र त्यसलाई समाधानको आवश्यकता अनुभव गर्छ । अर्थात् उसमा रचनात्मक असन्तोषको प्रवृत्ति हुन्छ । यस रचनात्मक असन्तोषले उसमा शोध गर्ने प्रवृत्ति उत्पन्न हुन जान्छ । यदि कुनै वैज्ञानिक आफ्ना शोध कार्यबाट, शिक्षक आफ्ना विद्यार्थीहरुको प्रगतिबाट, अर्थशास्त्री आर्थिक विकासको प्रवृत्तिबाट, चिकित्सक रोग निदानका तरीकाबाट, सामाजिक कार्यकर्ता सामाजिक विषमताहरुबाट असन्तुष्ट छ भने अवश्य पनि उसलाई समाधान गर्ने बारेमा चिन्तनशील हुनु पर्ने छ । यस चिन्तनलाई वैज्ञानिक रुप प्रदान गर्ने प्रयास नै उसका लागि शोधको ढोका उघारिनु हो । समस्याको पहिचान गर्ने कुनै एक उपाय छैन । सभ्यताको इतिहास साक्षी छ, कैयौं आविष्कार आकस्मिक भएका छन् । विज्ञानमा गुरुŒवाकर्षणको सिद्धान्त, अर्थशास्त्रमा गिफेन गुड्सको सिद्धान्त, तथ्याङ्कशास्त्रमा प्राक्कल्पना परीक्षणको सिद्धान्त, कार्बनिक रसायनमा यौगिकहरुको संरचना सिद्धान्त, इञ्जिनीयरिंगमा बाफका शक्तिको सिद्धान्त आदि आकस्मिक रुपमा पत्ता लागेका सिद्धान्त हुन् । तर सबै समस्याहरु यसै गरी समाधान हुंदैनन् । मलेरिया रोगको औषधि खोज्न रोनाल्ड रौसले वर्षौ मेहनत गरेका हुन् । म्याडम क्युरीले युरेनियमको आविष्कार गर्न आफ्नो जीवन बलिदान गरिन् । बाबुराम आचार्य नेपालको इतिहासका अदृश्य पाना खोज्ने क्रममा आंखा गुमाउन पुगे र पनि अरुको सहायताले अध्ययन जारी राखे । सी भी रमनले बिरुवामा रहेको चेतना पत्ता लगाउने क्रममा गिलासमा राखेको तरललाई विष हो भन्ने चेतावनीका बावजूद पनि खान हिचकिचाएनन् । इलियास हावेले सिउने कल र वाटरम्यानले फाउन्टन पेनको आविष्कार गरे । मानव जीवनलाई सजिलो र गुणस्तरीय बनाउनका लागि शयौं वर्षदेखि दार्शनिक, वैज्ञानिक, अर्थशास्त्री, शिक्षाशास्त्री, र समाजशास्त्रीहरुले आफ्नो समयका समस्याहरुको अध्ययन र विश्लेषण गरेका छन् । एडम स्मिथले राष्ट्रको धनसम्पत्तिमा वृद्धि गर्ने उपाय पत्ता लगाउन र केन्सले मन्दीको कारणले उत्पन्न बेरोजगारी समस्या समाधान गर्न गहन अध्ययन गरेर समाधान प्रस्तुत गरेका हुन् । माल्थसले जनसंख्याका समस्याको समाधान गर्न आफ्नो जीवनकालमा अत्यन्त ठूलो आलोचना बेहोर्नु पर्यो । सिन्धु सभ्यताका मानिसहरुले टांक, तामाको रुलर, स्केल जस्ता कुराको आविष्कार गरेका थिए । वराहमिहिरले गहिरो कुवां खनाएर नक्षत्र अध्ययन गरे तर गेलीलियोले नक्षत्र हेर्न दूरबीनको आविष्कार गरे । चीनका मानसिले कागज, छपाई र गन पाउडर आविष्कार गरे । बांग्लादेशका मानिसले मलमलको कपडा, नेपाली वास्तुकारले पगेडा शैलीका मन्दिर र चैत्य आविष्कार गरे । जापानमा जनसंख्याको चाप बढे पछि दुइतल्ले ओछ्यान् आविष्कार भयो । यसरी मानव समाजले समस्या बेहोर्दा समाधान पत्ता लगाउ“दै आएको छ । कुनै पनि व्यक्तिले आफ्नो सामान्य क्षमता प्रयोग गरेर समाधान गर्न सक्ने प्रश्न नै शोध समस्या हो । यो निम्नलिखित कारणले उत्पन्न हुनसक्छ– १. यदि कुनै व्यक्तिले आफ्ना समस्याको तर्कयुक्त समाधान वर्तमान ज्ञानको संकलनबाट प्राप्त गर्न सक्दैन भने समस्या उत्पन्न हुनजान्छ । उदाहरणका लागि वर्तमान औषधिले निदान हुन नसक्दा रोगको नयां औषधि खोजी हुन्छ । एम एन श्रीनिवासले संस्कृतिकरणबाट समाज रुपान्तरको विधि पत्ता लगाए । केन्सले आर्थिक मन्दी र बेरोजगारीको समाधानका विधि पत्ता लगाए । २. कहिलेकाहीं विरोधी परिणामबाट उत्पन्न असन्तोष समस्याको कारण बन्न सकछ । जस्तै यू आकारको औसत लागत रेखा बनाउदा ज्याकब वाइनर भन्ने अर्थशास्त्रीले प्रत्येक अल्पकालीन औसत लागत रेखाको न्यूनतम बिन्दु दीर्घकालीन लागत रेखामा स्पर्शी हुन्छ भन्ने मानेका थिए । तर पछिका अर्थशास्त्रीहरुले यसलाई गलत प्रमाणित गरे । तथा केवल एक मात्र अल्पकालीन औसत लागत रेखाको न्यूनतम बिन्दुले दीर्घकालीन औसत लागत रेखाको न्यूनतम बिन्दुलाई स्पर्श गर्छ भन्ने कुरा प्रमाणित गरे । समुद्री जहाजहरुले कुनै कुनै स्थानमा प्रकाशस्तम्भको प्रकाश नदेखिने समस्या पछि प्रकाशको तरंग सिद्धान्त प्रतिपादन भयो । ३. कहिले काहीं कुनै नया तथ्य यस्तो हुन्छ जसको समाधान प्राप्त भइसकेको हुंदैन । यसलाई समस्याको रुपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ । म्याक्स वर्दामरको फाइ फेनोमिना phi phenomena लाई मनोविज्ञानमा दृष्टिभ्रमको एक राम्रो उदाहरण मानिएको छ । बाफ पानीमा रुपान्तरण हुंदा त्यसमा तौल उत्पन्न किन हुन्छ यस बारेमा वैज्ञानिकहरु लामो समयसम्म अलमलमा थिए । पछि उनीहरु गड पार्टिकल वा हिग्स–बोसोन पार्टिकलले गर्दा तौल उत्पन्न हुन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगे । अर्थशास्त्रमा लामो समयसम्म पूजीपति र उद्यमीमा अन्तर स्पष्ट हुनसकेको थिएन । पछि मार्शलले संयुक्त पू“जी कम्पनीको उदाहरण दिएर लगानीकर्ता र जोखिम वहनकर्ताको अन्तर स्पष्ट गरे । वस्तुको मूल्य लागतले निर्धारण गर्छ कि उपयोगिताले भन्ने विवाद नै मूल्य निर्धारणको माग र पूर्तिको सिद्धान्त प्रतिपादन हुन गयो । सारांशमा मानवीय कल्याणका लागि हुने जिज्ञासा नै शोध समस्या हो । यसको उत्पत्ति कसरी हुन्छ भन्ने कुरा भने गौण हो । समस्याहरु प्रशस्त छन् । तिनीहरुको कमी छैन । कुन चाहिं समस्या शीर्षक छनौट गर्ने यसका लागि निम्नलिखित कुराहरुलाई ध्यानमा राख्नु पर्छ– * ख) शोधकर्ताको योग्यता र क्षमता * ग) समस्याको सैद्धान्तिक र व्यावहारिक उपयोगिता * घ) भाषा वा तथ्यको रुपमा परिभाषित गर्न सकिने उदाहरणका लागि यदि शोध समस्या महिलाको आय स्तरले प्रजननतामा पारेको प्रभाव अध्ययन गर्नु हो भने शोध शीर्षक वा समस्या हुन सक्छ– महिलाको आय स्तर र प्रजननता बीच सम्बन्ध । हुन त शोध शीर्षक नै शोध समस्याको संक्षिप्त कथन हो । तर आवश्यक परेमा यसलाई छुट्टै शीर्षकमा वर्णन गर्न सकिन्छ । त्यस समस्यासंग मनमा गम्भीर रुपले उत्पन्न भएका प्रश्नहरु नै शोध समस्या हुन्छन् । त्यसैले यी प्रश्नवाचक बन्दछन् । प्रश्न भित्रै रहे पनि सबै सुरुमा स्पष्ट रुपमा व्यक्त नभएका हुन सक्छन् । केही अभ्यास पछि शोध समस्यामा केन्द्रित राखेर प्रश्न बन्न सक्छन् । महिलाको आय स्तर प्रजननता बीच सम्बन्ध शीर्षक समस्याका निम्नलिखित प्रश्न हुन सक्छन्– * क) के आयमा वृद्धि वा कमी गर्दा प्रजननतामा प्रभाव पर्छ * ख) आयमा वृद्धिको प्रजननतामा धेरै वा थोरै कस्तो प्रभाव पर्छ ? * ग) आयमा समान वृद्धिको प्रभाव धनी र गरीबको प्रजननतामा बराबर पर्छ कि फरक फरक इत्यादि । प्राक्कल्पना एक अस्थायी कथन हो, जसको पुष्टि हुन बा“की छ । त्यसैले यसलाई प्रमाणित नभएको सिद्धान्त भनिन्छ । कुनै विषयमा हामीले गरेको यो एक प्रकारको पूर्वानुमान हो जुन साहित्य पुनरावलोकनबाट प्राप्त तथ्य र सूचनाहरुमा आधारित हुन्छ । केर्लिंगरका अनुसार– दुइ वा दुइभन्दा बढी चलराशिहरु बीचको सम्बन्ध बताउने कथनलाई प्राक्कल्पना भनिन्छ । यी चलराशिहरुलाई आश्रित र स्वतन्त्र चल राशिमा विभक्त गरिन्छ । यद्यपि यी चलराशिहरु गणितीय रुपमा व्यक्त गर्न सक्ने हुन पनि सक्छन् र नहुन पनि सक्छन् । तर सबै प्राक्कल्पनाहरुमा निम्नलिखित सम्बन्ध पाइन्छ– * १. एकाई– आश्रित चल, जसको बारेमा सूचना ग्रहण गरिन्छ । * २. चल– स्वतन्त्र चल, जसको बारेमा सूचना प्राप्त गरिएको छ । * ३. मूल्य वा सम्बन्ध– यी दुवैका बीचमा प्राप्त हुनसक्ने कार्यकारण सम्बन्ध । * अर्थशास्त्र विषयका शोधमा प्राक्कल्पना दिने प्रचलन छ । समस्या समाधानको मार्ग प्रदर्शन गर्न, समस्यालाई सुनिश्चित गर्न, चलराशि छनौट गर्न, दुइ वा सोभन्दा बढी चलराशिबीच सम्बन्ध बताउन, साम्पल लिएर गरेका शोध, दुइ साम्पलको अन्तर जा“च गर्न, प्राक्कल्पनालाई परीक्षण योग्य बनाउन, प्राक्कल्पना (हाइपोथीसिस) गरिएको हुन्छ । अस्थायी रुपले सत्य मानिएको कल्पना नै प्राक्कल्पना हो । यो एक प्रकारको पूर्वकल्पना वा प्रमाणित नभइसकेको सिद्धान्त हो । असल प्राक्कल्पनामा निम्नलिखित गुण हुनु पर्दछ– * – प्राक्कल्पना प्रमाणित हुन सक्नुपर्छ * – प्राक्कल्पना विशिष्ट हुनुपर्छ * – त्यसका स्वतन्त्र र आश्रित चलराशि स्पष्ट परिभाषित र मापनीय हुनुपर्छ * – तथ्याङ्क वा सूचना उपलब्ध हुनुपर्छ ण र परीक्षणका उपकरणहरु उपलब्ध हुनुपर्छ । के सबै विज्ञानहरुमा प्राक्कल्पना अनिवार्य छ के न्यूटनको प्रसिद्ध गुरुत्वाकर्षण सिद्धान्त र आइन्स्टाइनको सापेक्षता सिद्धान्तका पछाडि पनि प्राक्कल्पना थियो यसको उत्तर हो थिएन । प्राकृतिक विज्ञानहरुमा प्राक्कल्पनाको प्रयोगले विशेष महŒव राख्दैन । गुणात्मक शोधका अधिकांश पक्षमा प्राक्कल्पना आवश्यक मानिंदैन । विशेष गरी घटना क्रिया विज्ञान, नृशास्त्रीय विज्ञान, ग्राउण्डेड सिद्धान्तमा प्राक्कल्पना गरिएको हु“दैन । तथापि प्राक्कल्पना निर्माण नगरिकन शोध कार्य अगाडि बढ्न अलि कठिन हुन्छ भन्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि कुनै रोगीको रोग निदान गर्नु अघि चिकित्सकले रोगका लक्षणहरुको आधारमा विभिन्न प्राक्कल्पना गर्न सक्छ । अनि यस आधारमा रोग पत्ता लगाएर औषधि सिफारिश गर्दछ । प्राकृतिक विज्ञानहरुमा कार्यकारण सिद्धान्त एक चलराशि मान्यतामा आधारित हुन्छ । त्यसैले प्राक्कल्पनाले विशेष स्थान नराख्न सक्छ । तर सामाजिक विज्ञानहरुमा कुनै एक घटनाका अनेक कारण हुन सक्छन् । त्यसैले प्राक्कल्पना पनि विविध प्रकारका हुन्छन् । जस्तै– * – घोषणा गर्ने खालको प्राक्कल्पना * – प्रश्न गरिने प्राक्कल्पना यदि समस्या बढी जटिल छ वा प्रयोगात्मक छ भने केवल एक प्राक्कल्पना गर्नु नै उपयुक्त हुन्छ तर सर्वेक्षण वा वर्णनात्मक समस्यामा भने अनेक प्राक्कल्पनाहरु निर्माण गरिएका हुन्छन् । संक्षेपमा, प्राक्कल्पनाको निर्माण समस्याको प्रकृतिमा भर पर्छ । माग, मूल्य, पूरक र प्रतिस्थापन वस्तुको मूल्य, र उपभोक्ताको आयको एउटा उदाहरणद्वारा प्राक्कल्पना निर्माणको विधि स्पष्ट गर्न सकिन्छ– D भनेको वस्तुको माग, P भनेको सोही वस्तुको मूल्य, Cs भनेको पूरक र प्रतिस्थापन वस्तुको मूल्य Y भनेको उपभोक्ताको मौद्रिक आय f भनेको माग र यी चलराशिका बीचको सम्बन्ध । यहा D आश्रित चलराशि हो भने P,Cs,Y लाई स्वतन्त्र चलराशि भनिन्छ । यी सबै चलराशिको अलग अलग प्रभाव हुन्छ । यी सबै कुरासंग मागको सम्बन्ध जटिल भएकोले अन्यलाई स्थिर मान्दै कुनै एक (मानौं मूल्य) को मात्र प्रभाव अध्ययन गर्न सकिन्छ । शून्य प्राक्कल्पना ः मूल्यमा वृद्धि हुदा मागमा केही प्रभाव पर्दैन । वैकल्पिक प्राक्कल्पना ः मूल्यमा वृद्धि हुदा मागमा प्रभाव पर्छ । समस्या, प्राक्कल्पना र समाधानमा सम्बन्ध यदि कुनै समस्याको समाधानका लागि एकभन्दा बढी प्राक्कल्पना निर्माण गरिएका छन् भने त्यसमा जुन प्राक्कल्पनाले समस्याको समाधान प्रस्तुत गर्छ त्यसलाई स्वीकृत गरिन्छ र अन्यलाई अस्वीकृत गरिन्छ । प्राक्कल्पना २ समस्या समाधान प्रस्तुत गर्न सकेन प्राक्कल्पना अस्वीकृत प्राक्कल्पना ३ समस्या समाधान प्रस्तुत गर्न सक्यो प्राक्कल्पना स्वीकृत आफुले शोध गर्नु अघि सम्बन्धित विषयमा थोरै धेरै अध्ययन गर्नु आवश्यक हुन्छ । किनभने केही अध्ययन नगरी शोध समस्या नै स्पष्ट हु“दैन । जति अध्ययन गरिन्छ त्यति शोध समस्या स्पष्ट हुदै जान्छ । आफुले अध्ययन गरेका सामग्रीहरुको सार प्रस्तुत गर्दै आफुले त्यसमा थप्न चाहेको कुरालाई यस खण्डमा प्रस्तुत गर्नु पर्छ । ज्ञान अनन्त हुन्छ तर यो कहिल्यै पनि शून्यबाट प्रारम्भ हुदैन । जोन बेस्टले भनेका छन्– व्यावहारिक रुपमा ज्ञानको भण्डार पुस्तक र पुस्तकालयहरुमा नै संरक्षित छ । अन्य सामग्रीभन्दा ज्ञान के कारणले फरक छ भने यसको विगतमा अभिलेख र सञ्चय गरिएको हुन्छ र यस कोषमा निरन्तर वृद्धि हुने गर्छ । ज्ञानको प्रत्येक क्षेत्रमा केही नकेही कार्य अग्रजहरुले गरेका हुन्छन् । सबै कुरा हाम्रो जानकारीमा नहुन पनि सक्छ । तर आफुले पाएको जानकारीलाई अवश्य उल्लेख गर्नु पर्छ । आफ्नो विषय वस्तु हेरी यो खण्ड विस्तृत वा संक्षिप्त हुन सक्छ । शोध प्रस्ताव प्रस्तुत गरिसकेपछि शोधार्थीको ध्यान तथ्य, सूचना, र आफ्नो क्षेत्रका बढीभन्दा बढी जानकारी संकलन र अध्ययन गर्ने तर्फ जान्छ । तर साहित्य अवलोकन शोध प्रस्ताव तयार गर्ने समयमा पनि उपयोगी हुन्छ । यस प्रकार साहित्य अवलोकन निम्नलिखित दुइ कारणले उपयोगी छ– * १. यदि शोधार्थीलाई आफ्ना विषयबारे स्पष्ट जानकारी छैन । अथवा शोध समस्याबारे स्पष्ट हुन सकिरहेको छैन भने साहित्यको अवलोकन र पुनरावलोकनले ध्यान केन्द्रित गर्न सहयोग गर्छ । सुरुमा अध्ययनको क्षेत्र विस्तृत हुन्छ । त्यसपछि क्रमशः अध्ययन क्षेत्र संकुचित गराउ“दै जान पनि यसले मद्दतले गर्छ । * २. तर यदि शोधार्थीलाई शोध शीर्षक र समस्याबारे स्पष्टता छ भने साहित्य अवलोकन भावी मार्गदर्शनका लागि उपयोगी हुन्छ । अध्ययनको उद्देश्य प्रतिवेदन तयार गर्नका लागि त्यसको प्रयोगहुन्छ । कति साहित्य अवलोकन गर्ने यो शोधको क्षेत्र, उद्देश्य, शोधार्थीको पह“ुच र योग्यता जस्ता कुराहरुमा भर पर्छ । किनभने शोधार्थीले शोधका लागि अनेक पुस्तक, जर्नल, श्रव्य दृश्य सामग्री इत्यादि संकलन गर्नुपर्छ । तर सबै सामग्री भविष्यमा उपयोगी नहुन पनि सक्छ । त्यसैले शोधार्थीले मुख्य सामग्री र सहायक सामग्री गरी विभाजन गर्दै जानु पर्छ । यस छनौटका लागि शोध निर्देशक र विशेषज्ञको राय सहयोगी हुन सक्छ । सामग्री संकलन गर्दा ध्यानमा राख्नु पर्ने कुराहरु यस प्रकार छन्– क) प्राप्त सामग्री कति महŒवपूर्ण छ ख) शोध समस्या र उद्देश्यसंग त्यसको कति तालमेल छ ? घ) मार्गदर्शनमा कति लाभदायक हुनसक्छ ? यति कुरा ध्यानमा राखेर साहित्य अध्ययन र सामग्री संकलन गर्नु पर्छ । शोध शीर्षक छनौट हुनासाथ आफ्नो जानकारीलाई शीघ्र अवलोकन गर्नु पर्छ । यस क्रममा केही सामग्री थप्न वा अनावश्यक केही सामग्री हटाउन सकिन्छ । सम्बन्धित सामग्रीको गम्भीर र तुलनात्मक अध्ययनले शोधार्थीलाई आफ्ना उद्देश्य संशोधन वा परिवर्तन गरिदिनसक्छ । किनभने उसका अवधारणाहरु स्पष्ट हु“दै जान्छन् । शोधार्थीले आफ्नो जानकारीलाई पुस्तक, पत्रिका, शब्दकोश, पारिभाषिक कोश, विश्वकोश, अनुसन्धान प्रतिवेदन, पुराना पाण्डुलिपि, इन्टरनेट, शोध प्रबन्ध आदिको अध्ययन गर्दै विषय विशेषज्ञ र शोध निर्देशकको सहयोगले निरन्तर अद्यावधिक गरिरहनु पर्छ । शोध अध्ययनका केही स्रोतहरु निम्नलिखित छन्– प्रकाशित स्रोतहरुमा पुस्तक, ग्रन्थ, पुस्तिका, पर्चा, पैम्फलेट इत्यादि पर्दछन् । यी मध्ये केही पुस्तकालयमा केही संग्रहलायमा र कतिपय स्तरीय पुस्तक पसलहरुमा किन्न पाइन्छन् । तर कुनै पुस्तक वा पुस्तिकालाई आफ्नो अध्ययनमा समावेश गर्नु अघि प्रत्येक ग्रन्थको सूची अवलोकन गर्नु पर्छ । सर्वप्रथम आफ्ना शोध क्षेत्रसंग मिल्दो जुल्दो शीर्षक भएका पुस्तकहरु संकलन गर्नु पर्छ । तर केवल शीर्षकको भर गर्नु हुंदैन । त्यसैले पुस्तक भित्रको विषय वस्तु पनि सर्सर्ती हेर्नु पर्छ । त्यसमा सम्बन्धित अध्यायका शीर्षक, उपशीर्षक र उदाहरणहरुमध्ये कुन उपयोगी छ त्यो छुट्टयाउनु पर्छ । यदि विषय वस्तुबाट राम्ररी स्पष्ट हुन सकेन भने पुस्तकको अनुक्रमणिकामा आफ्ना शोधका अवधारणाहरु के कति प्रयोग भएका छन् त्यो अवलोकन गरेर कुन कुन पुस्तक शोधमा समावेश गर्ने र कुनलाई स्थगित राख्ने भनेर निक्र्यौल गर्नु पर्छ । यदि पुस्तकहरु पुस्तकालयबाट प्राप्त गर्ने हो भने पुस्तकालयका नियमहरुबारे परिचित हुनुपर्छ । कुन पुस्तक वितरणमा हुन्छ ,कुन सन्दर्भ पुस्तक हुन्छ कुन पुस्तकलाई कहां कसरी व्यवस्थित गरिएको छ त्यसको कोड नम्बरबाट पत्ता लगाउने तरीका जस्ता कुरा जान्नु पर्छ । जुन पुस्तकालयमा बसेर अध्ययन गर्ने सुविधा छ, त्यहा“ आफ्नो डेस्क बनाएर संकलन र अध्ययन गर्न सकिन्छ । अथवा पुस्तक दराजबाट निकालेर पुनः कसरी प्राप्त गर्ने भन्ने कुरा जानीराख्नु अध्ययनलाई सजिलो बनाउने तरीका हो । किनभने राम्ररी अध्ययन नगरी शोध लेखन सुचारु हुनै सक्दैन । इतिहास, राजनीतिशास्त्र, संस्कृति, समाजशास्त्र जस्ता विषयमा समय समयमा प्रकाशित गरिएका पर्चा पैम्पलेट, भित्ते लेखनका वाक्य जस्ता सामग्री पनि प्रयोग हुन सक्छ । शोध पत्रिका– शोध पत्रिकाहरु शोधार्थीका लागि ज्यादै उपयोगी हुन्छन् । यी शोध कार्यलाई नै केन्द्रित भएर लेखिएका हुन्छन् । प्रायः शोधार्थीले शोध क्रममा र शोध समापन पछि लेखेका हुन्छन् । त्यसैले सबभन्दा नया“ शोध पत्रिकालाई अध्ययनमा समावेश गर्दा त्यसका प्राविधिक पक्षहरुबारे पनि जानकारी हुन्छ । इन्टरनेटमा पनि शोध पत्रिकाहरु वा शोध लेखहरु राखिएका हुन्छन् । तिनीहरुको पनि उपयोग गर्न सकिन्छ । अप्रकाशित स्रोतहरुमा शोध प्रतिवेदन, अप्रकाशित लेख, पत्र, अभिलेख, पाण्डुलिपिहरु पर्दछन् । यस्ता सामग्री कहिले काहीं प्रकाशित सामग्रीभन्दा पनि बढी महत्त्वपूर्ण हुन जान्छन् । यस्ता सामग्रीले निम्नलिखित योगदान गर्छन्– * ग) शोध विधि निर्धारण गर्न * घ) थप शोध सामग्री संकलन गर्न यस अन्तर्गत क्यासेट, अडियो र विडीयो सामग्री, चित्र जस्ता कुराहरु पर्दछन् । इन्टरनेटमा राखिएका यूट्युबलाई पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । चलचित्र डाक्युमेन्ट्री, रेडियो र टी भीका समाचार सामग्री, टी भी सीरियल हुन सक्छन् । आधुनिक समयमा मोबाइलमा अनेक कार्यक्रमहरु हुन्छन् । यिनको श्रव्य दृश्य सामग्री अध्ययनमा प्रयोग गर्न सकिन्छ तर त्यसलाई प्रमाणको रुपमा सुरक्षित राख्नु पर्छ । साहित्य संकलन र पुनरावलोकनको महत्त्व यस प्रकार छ– * यसले शोधकार्यको अनावश्यक पुनरावृत्ति हुनबाट बचाउछ * रुचिको अध्ययन क्षेत्र छनौट गर्न सहयोग गर्छ * शोध समस्यालाई गहन गराउ“छ * शोधविधि छनौट गर्न सहयोग गर्छ * अन्य व्यक्तिले गरेका शोध कार्यको विधि र विषयसंग तुलना गर्न सहयोग गर्छ * कम समयमा काम सम्पन्न गर्न सहयोग गर्छ * प्राक्कल्पना निर्धारण गर्न सघाउ“छ * शोध अध्ययनका चलराशि पहिल्याउन सबिन्छ * चलराशिहरुबीच सम्बन्ध अनुमान गर्न सकिन्छ * अध्ययनका क्षेत्रको प्रकृति विश्लेषण गर्न सकिन्छ * तथ्य विश्लेषण गर्न सकिन्छ * निष्कर्षको प्रामाणिकता पुष्टि गर्न सकिन्छ * आफ्ना क्षेत्रमा गहन अध्ययन गर्न सघाउ“छ शोध विधिमा यस चरणको ठूलो महत्त्व छ किनभने जति वैज्ञानिक विधिले शोध कार्य गरिन्छ, प्राप्त निष्कर्ष पनि त्यति नै तथ्यपूर्ण, व्यावहारिक र वैज्ञानिक हुन्छन् । त्यसेले यसलाई शोध प्रारुप वा रिसर्च डिजाइन पनि भनिन्छ । शोध विधिका दुइ मुख्य पक्ष हुन्छन् * १. शोधार्थीले आफुले गर्न आंटेको शोधका लागि के कस्ता तथ्याङ्क प्रयोग गर्ने हो सो स्पष्ट गर्नु पर्छ । तथ्याङ्क प्राप्त गर्ने केही मुख्य विधिहरु यस प्रकार छन् * स्रोतका आधारमा तथ्याङ्क यस प्रकार छन् * गुणका आधारमा तथ्याङ्क यस प्रकार छन् * शोध विधिमा यस चरणको ठूलो महतव छ किनभने जति वैज्ञानिक विधिले शोध कार्य गरिन्छ, प्राप्त निष्कर्ष पनि त्यति नै तथ्यपूर्ण, व्यावहारिक र वैज्ञानिक हुन्छन् । त्यसेले यसलाई शोध प्रारुप वा रिसर्च डिजाइन पनि भनिन्छ । शोध विधिका दुइ मुख्य पक्ष हुन्छन् * २. संकलन गरिएका तथ्यको आधारमा विश्लेषण र व्याख्याका विधिहरु तय गर्नु पर्छ । यस अन्तर्गत निम्नलिखित विधिहरुको प्रयोग गर्न सकिन्छ * ३. प्राप्त निष्कर्षहरुको परीक्षण गरिन्छ जसलाई प्राक्कल्पना परीक्षण गर्नु भनिन्छ । शोध अनुसन्धान क्रममा समस्याको निर्धारण र शोध प्रस्ताव बुझाएपछिको सबभन्दा प्राथमिक कार्य नै तथ्याङ्क संकलन हो । तथ्याङ्क संकलनलाई दुइ प्रकारले वर्गीकरण गर्न सकिन्छ– सूचनाको आधारमा शोध तथ्याङ्कलाई दुई भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ– प्राथमिक तथ्याङ्क भनेका ती तथ्याङ्क हुन् जसलाई शोधार्थीले प्रथम पटक शोधको उद्देश्य अनुरुप संकलन र विश्लेषण गरेको छ । त्यसैले यी तथ्याङ्क मौलिक र शोध अनुरुप भएकोले यसमा त्रुटि र विभ्रमहरु ज्यादै कम हुन्छन् । गुणात्मक शोधमा प्रायः प्राथमिक तथयाङ्कको उपयोग गरिन्छ । जुन तथ्याङ्क एक पटक प्रयोग भइ सकेका हुन्छन् तिनीहरुलाई नै दोस्रो पटक प्रयोग गरिन्छ भने ती द्वितीयक तथ्याङ्क हुन्छन् । यस्ता तथ्याङ्क तुलना गर्न, परीक्षण गर्न वा पुरानो शोधको त्रुटि सच्याउन वा नयां सिद्धान्त विकसित गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ । द्वितीयक तथ्याङक प्रयोग गर्दा शोधार्थी ज्यादै सतर्क हुनपर्छ र मौलिक स्रोतबाट ती तथ्याङ्कको परीक्षण गर्नु पर्छ । अन्यथा निष्कर्ष भ्रमात्मक हुन सक्छ । परिमाणात्मक शोधमा प्रायः द्वितीयक तथ्याङ्कको प्रयोग हुने गर्छ । शोधको प्रकृति र उद्देश्य हेरी यस्ता तथ्याङ्क प्रकाशित वा अप्रकाशित स्रोतबाट जम्मा गर्न सकिन्छ । प्राथमिक तथ्याङ्क वा द्वितीयक तथ्याङ्क यी दुवै समष्टि वा प्रतिदर्शबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । यस आधारमा तथ्याङ्कका निम्नलिखित स्रोतहरु हुन्छन्– शोध अध्ययनको एकाई भएको सम्पूर्ण क्षेत्रलाई पपुलेशन ९एयउगबितष्यल०, युनिवर्स ९गलष्खभचकभ०, वा प्रतिदर्श क्षेत्र ९कबmउभि कउबअभ० भनिन्छ । उदाहरणका लागि कुनै विद्यालयका विद्यार्थीहरुको संख्यालाई सम्पूर्ण समष्टि भनिन्छ । यसमध्ये हामीले अध्ययन गर्न चाहेको विद्यार्थी संख्यालाई परिभाषित समष्टि भनिन्छ । यदि हामीले अध्ययन गर्न चाहेको कक्षा १० विज्ञानका विद्यार्थी हुन् भने यस उदाहरणमा विद्यालय वृहत् समष्टि हो । कक्षा १० समष्टि हो भने शोधको क्षेत्र कक्षा १० विज्ञान विषयका विद्यार्थी परिभाषित समष्टि हो । शोध अध्ययनका लागि समष्टिलाई तीन आधारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ– यदि कुनै परिभाषित समष्टिका सम्बन्धित चलहरुको संख्या निश्चित छ भने त्यसलाई सीमित समष्टि भनिन्छ । यस्तो संख्या धेरै हुन सक्छ जस्तै कुनै देशको जनसंख्या अथवा थोरै हुनसक्छ– जस्तै पाचवटा प्राकृतिक संख्या १,२,३,४,५ इत्यादि । जुन समष्टिको संख्या अनिश्चित छ भने त्यसलाई असीमित समष्टि भनिन्छ । उदाहरणका लागि नयां जन्मिएका शिशुहरुको संख्या, बिरुवामा पातको संख्या, सिक्काहरुको चितपट Head-Tail संख्या इत्यादि । यद्यपि व्यावहारिक जीवनमा हामीले सीमित समष्टिबारे विचार गर्छौं तथापि सीमिति र असीमित समष्टिको अन्तर के कारणले महत्त्वपूर्ण छैन भने प्रतिदर्श चयनौट गरेर अध्ययन गर्दा दुवैको अन्तर समाप्त हुन जान्छ । समरुप समष्टिमा रहेका सबै एकाईहरुको विशेषता र स्वरुप एकै प्रकारको हुन्छ । उदाहरणका लागि कुनै समष्टिमा रहेका दश वटा एकाई यस प्रकार छन्– ३, ३,३, ३,३, ३,३, ३,३, ३ । यो समरुप समष्टि हो । किनभने सबै एकाइ ३ छन् । रगतको प्रत्येक थोपामा एउटै विशेषता हुन्छ, पुलाउमा चामलको प्रत्येक सीता एउटै हुन्छ । यस्तो अवस्थामा प्रतिदर्शको समष्टिसंग तुलनात्मक परीक्षण गर्नु अनावश्यक हुन्छ । जुन समष्टिको प्रत्येक एकाई असमान छ त्यसलाई विषमरुप समष्टि भनिन्छ । यो अन्तर स्वरुप, आकार, विशेषता अनेक प्रकारको हुन सक्छ । जस्तै कुनै समष्टिमा केवल पांच अंक छन् १ २ ३ ४ ५ । यसमा प्रत्येक एकाईको विशेषता अर्कोभन्दा फरक छ । कक्षा १० मा पढ्ने विद्यार्थीको आइ क्युका तथ्याङ्क विषमरुप समष्टि हुन्छ किनभने प्रत्येक बालकको आइ क्यु अर्कासंग फरक हुन्छ । अर्थशास्त्र, मनोविज्ञान, शिक्षा, समाजशास्त्रका समष्टिहरु यसै प्रकारका हुन्छन् । जुन समष्टिका चलराशि वा संख्याहरु वास्तविक हुन्छन् अर्थात् ती सबै तथ्याङ्क वास्तविक आधारमा प्राप्त गरिएका हुन्छन् ती सबै समष्टिलाई वास्तविक समष्टि भनिन्छ । यस्तो समष्टि सीमित, असीमित अथवा समरुप वा विषमरुप हुनसक्छ। यस अघि व्याख्या गरिएका समष्टिहरु सबै वास्तविक समष्टिका उदाहरणहरु हुन् । तर कहिले काहीं समष्टिको कल्पना मात्र गरिन्छ भने यस्ता समष्टिलाई काल्पनिक समष्टि भनिन्छ । सामान्य वितरण, स्टुडेन्टको टी वितरण, द्विपद वितरण इत्यादि वितरण काल्पनिक वितरण हुन्छन् । साम्पल शब्द ग्रीक exemplum बाट बनेको छ । समष्टिबाट प्राप्त गरिएका केही प्रतिनिधि एकाईहरुलाई प्रतिदर्श, साम्पल, बान्की, वा उदाहरण भनिन्छ । संस्कृत शब्द प्रतिदर्शको अर्थ हुन्छ प्रत्यक्ष गर्नु । जसले समष्टिलाई प्रत्यक्ष गर्छ, त्यो नै प्रतिदर्श हो । त्यसैले प्रतिदर्शलाई सानो समष्टि small universe पनि भन्न सकिन्छ । हुनत, यसलाई नमूना पनि भनिन्छ तर मोडेल (नमूना) र साम्पल (नमूना) दुइ भिन्न अवधारणा भएकाले प्रतिदर्श नै उचित प्राविधिक शब्द हुन्छ । प्रतिदर्श छनौट गर्ने तथ्याङ्कीय विधिलाई प्रतिचयन वा प्रतिदर्शन भनिन्छ । प्रतिदर्शका विशेषता, जस्तै मध्यकलाई यसै आधारमा प्रतिदर्शज भन्न सकिन्छ । तथ्याङ्कको प्रकृति, उपलब्धता, शुद्धता तथा शोधार्थीको योग्यता, सीप, र कम्प्युटर प्रविधिको प्रयोगका आधारमा तथ्याङ्क विश्लेषणका अनेक उपकरणहरु प्रयोग गर्न सकिन्छ । यी सबै उपकरणहरु म्’ख्यतः तथ्याङ्कका पुस्तकहरुबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । शोधको विषय वस्तु फरक प्रवृत्तिको भएमा शोधार्थी आफुले पनि नया“ उपकरणको विकास गर्न सक्छन् । तर प्रमापित उपकरण प्रयोग गरिएमा निष्कर्ष पनि प्रमापित बन्छ । केही मुख्य विश्लेषण विधि र उपकरणहरु यस प्रकार छन्– शोधको कथनले नै यसको औचित्य पनि स्पष्ट हुन जान्छ । तर यदि त्यसमा स्पष्ट हुन सकेन भने यसलाई एक अलग शीर्षकमा व्याख्या गरेर स्पष्ट गर्न सकिन्छ । शोधका सैद्धान्तिक वा व्यावहारिक महत्त्व हुन सक्छन् । त्यस शोधले ज्ञानको वा व्यावहारिक समस्याको समाधानका लागि गर्ने सम्भावित योगदानलाई यसमा स्पष्ट गर्नु पर्छ । शोध कथन, शोधको उद्देश्य, र शोधको विधिमा उल्लेख गरिएका कुरा मात्र शोध अध्ययनको क्षेत्र र विषय वस्तु हुन्छ । यस बाहेकका कुराहरु शोध अध्ययन गरिंदैन । यसैलाई शोधको सीमा भनिन्छ । उदाहरणका लागि अर्थशास्त्रको विषय वस्तु आर्थिक क्रियाकलाप भने पछि अनार्थिक क्रियाकलाप यसको सीमा हुन जान्छ । यदि शोधको सीमालाई स्पष्ट सीमाङ्कन गर्नु भए अलग शीर्षकमा वयाख्या गर्नु पर्छ । शोध प्रस्ताव तयार पार्दा जे जति सामग्री प्रयोग गरिएको हुन्छ त्यसको क्रमशः उल्लेख गर्नु पर्छ । सन्दर्भसूची वर्णानुसार अकारादिक्रममा निर्धारित ढाचामा उल्लेख गर्नु पर्छ । यसका ए पी ए र एम एल ए लगायतका अनेक पद्धतिहरु छन् । तथापि ए पी ए बढी लोकप्रिय हुदै गएको छ । जुन पद्धति प्रयोग गरेपनि लेखाईमा सबै स्थानमा सोही पद्धति प्रयोग गर्नु पर्छ । त्यसमा भिन्नता ल्याउनु हुदैन । ए पी ए र एम एल ए दुवै विधि प्रचलित छन् । ==अध्यायहरू बानाउने वा सम्पादन गर्ने श्रीमद्भगवद्गीता मा आफ्नो अमुल्य योगदान दिने प्रयोगकर्ताहरू यस प्रकार छन् । * बाबु राम ज्ञवाली पहिलो अध्याय * बाबु राम ज्ञवाली दोस्रो अध्याय श्रीमद्भगवद्गीताका १८ वटै अध्यायका सम्पूर्ण श्लोकहरुलाई झ्याउरे छन्द (मुना मदन जस्तै) मा सजिलै वाचन गर्न सकिने ।* मुद्रण म्याक्सवेल प्रिन्टस् प्रा लि नेपालगन्ज :असत्य साहसी माया, मुर्खत्व, अतिलोभी, अशुद्धता,निर्दयी, स्त्रीहरूको जन्म जात स्वभाव हो । : खान पानको सुविधा हुनु र त्यसको सामर्थ्य हुनु भोग विलासमा सामर्थ्य हुनुका साथैत्यसको लागि सुन्दर स्त्री मिल्नु धन सम्पत्ति भएर गरीब दुखिलाई दान दिन सक्नु यो सानो कुरा होइन यसको लागि पूर्व जन्मको या यही जन्मको ठुलो तपको फल हो । *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। आँफूले हालेको पोस्टमा आवश्यक फोटो हाल्न सकिन १७:४९, १५ अक्टोबर २०१६ (युटिसी(UTC)) यस शिर्षकमा धेरै अशूद्ध र बाक्याँशहरू.अपुरा छन । म यसलाई सुधार गनँ चाहन्छू कसरी हुन्छ। के मोबाइल उपकरणहरूमा भिजुअल एडिटर प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने तपाईँलाई थाह थियो? मोबाइल भिजुअल एडिटरमा लिङ्कहरू सम्पादन गर्नको लागि सम्पादन कार्ड यस्तो देखिन्छ। तपाईँले प्रोटोटाइप यहाँ प्रयास गर्न सक्नुहुन्छ mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 कार्ड सम्पादन गर्न प्रयास गर्नुहोस्]]। समूहले हाल सार्वजनिक गरिएको नयाँ सुविधाबारे कुरा गर्नु पहिले, हामीसँग तपाईँको लागि एउटा प्रश्न छ यदि चाहनुहुन्छ भने, हामीलाई तपाईँको धारणाको आवश्यकता छ भिन्न विकिपिडियाहरूमा तपाईँले यो मोबाइल भिजुअल एडिटरमा यो नयाँ औजार प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ। यसको उदेश्य सम्पादकहरूलाई आफ्नो सम्पादनमा ध्यान जाओस् भन्ने हो। ०७:१४, १६ अक्टोबर २०१९ (युटिसी(UTC)) १९:२८, ८ अप्रिल २०२० (नेपालको प्रमाणिक समय) हाम्रो राम्रो नेपाली, मिठो नेपाली केही प्रचलित नेपाली उखान टुक्काहरु भाग- २ मिती ४ वैशाख २०७७ तदनुसार १६ अप्रिल २०२० १. काग कराउँदै छ, पिना सुक्दै छ, अर्थात भन्ने भन्दै गर्छन, आफ्नो काम छोडनु हुन्न । २. कानो गोरुलाई औंसी न पुर्णे,अर्थात दृष्टि नभए राम्रो नराम्रो केही थाहा हुन्न। ३. कुकूरको पुच्छर बार्ह वष्र ढुङ्ग्रोमा हाले पनि बङ्गा को बाङ्गै, अर्थात नसुध्रिने मान्छेलाई जे गरे पनि हुन्न। ४. कालो अक्षर भैँसी बराबर, अर्थात लेखपढ गर्न नजान्नु। ५. कुरो र कुलो जता लग्यो उतै जान्छ, अर्थात कुरा र प्रसङ्ग जतातिर पनि मोडन सकिने हुन्छ। ६. खाने पिउने रामे, चोट पाउने पामे भनेको अर्थ बिराम गर्ने एउटा, सजाय पाउने अर्को। ७. खाने मुखलाई जुङ्गाँले छेक्दैन, अर्थ काम गर्न चाहनेलाई कुनै बाधाले रोक्न सक्दैन । १०. घाँटी हेरी हाड निल्नु, तात्पर्य अवस्था हेरी काम गर्नु। ११. घोडा चढने लड्छ, अर्थात काम गर्दा बिग्रन पनि सक्छ। १२. चटपटे साँढेका तीन ठाँउमा डाम, अर्थात धेरै मातिंदाखेरि दुख: पाईन्छ । १३. चिप्ला मुखको धमिलो पेट, भनेको अर्थ मुखले एक थोक भनी कामले अर्को थोक गर्नु। १४. छन गेडी सबै मेरी छैनन् गेडी सबै टेढी, तात्पर्य आफुँसङ्ग भए सबै आफन्त र नभए सबै बिराना। १५. जति जोगी आए कानै चिरिएका, को अर्थ सबै उस्तै, काम नदिने। १६. जुन गोरुको सिङ छैन उसको नाम तीखे, अर्थ गुण र योग्यता बिनानै लायकी ठान्नु। १७. जहाँ स्त्री उहीं श्री तात्पर्य आइमाई भएको ठाँउमा सह हुन्छ। १९. जोईको जुङाँ, पोइ न पोते, सातु न सोप्र्याक,कोसा खाँदै सुसेल्दै को अर्थ, कुनै काममा पनि नमिल्नु। २०. जोगिको घरमा संन्यासी पाहुना, भन्नुको अर्थ, जो सित छैन उसैकहाँ माग्न आउने। सात वर्ष अघि यसै महिनामा mw:Editing team| सम्पादन टोली]]ले प्रायःसबै सम्पादकहरूलाई भिजुअल सम्पादक प्रदान गर्‍यो। त्यसपछि,सम्पादकहरूले धेरै कोशेढुङ्गाहरू पार गरिसकेका छन्। १२:५६, ९ जुलाई २०२० (नेपालको प्रमाणिक समय) उनीहरूले सबै ट्राफिकलाई २७ अक्टोबर २०२०, मंगलबार मा प्राथमिक डेटा केन्द्रमामा स्विच गर्नेछन्। तपाईहरूले सबै विकीहरू पढ्न सक्नुहुनेछ तर सम्पादन गर्न सक्नुहुन्न। *यो समयमा यदि तपाइँ सम्पादन वा सङ्ग्रह गर्न कोशिस गर्नुहुन्छ भने, तपाइँले त्रुटि सन्देश देख्नुहुनेछ। हामी आशा गर्छौँ कि यो मिनेटहरूमा कुनै पनि सम्पादन हराउने छैन तर हामी यसको ग्यारेन्टी दिन सक्दैनौँ। यदि तपाइँ त्रुटि सन्देश देख्नुहुन्छ भने कृपया सबै सामान्य अवस्थामा नफर्कँदासम्म प्रतीक्षा गर्नुहोस् । त्यसपछि भए तपाईले आफ्नो सम्पादन सङ्ग्रह गर्न सक्नुहुनेछ। तर पनि यस अवस्थामा हामी तपाइँको परिवर्तन सङ्ग्रह गर्नु पूर्व यसलाई कपी गर्न सुझाव दिन्छौँ। *पृष्ठभूमीका कार्यहरू सुस्त हुनेछन् तथा केहि छुट्न पनि सक्नेछन्। रातो लिङ्कहरू सामान्य अवस्था भन्दा छिटो अद्यावधिक हुन सक्दैन। यदी तपाइँले पहिले कुनै अरू लेखसँग जोडिएको एउटा लेख बनाउनु हुन्छ भने लिङ्क सामान्य अवस्था भन्दा लामो समयसम्म रातो रहनेछ। केहि लामो समयदेखि चलिरहेको स्क्रिप्टहरू रोक्नु पर्छ। *२ अक्टुबर २०२० मा सप्ताहको लागि कोड फ्रिज हुनेछ। अनावश्यक कोड डिप्लोयमेन्ट हुने छैन। २२:१०, ५ नोभेम्बर २०२० (नेपालको प्रमाणिक समय) १८:०९, २० नोभेम्बर २०२० (नेपालको प्रमाणिक समय) ००:५२, १५ डिसेम्बर २०२० (नेपालको प्रमाणिक समय) उम्मेदवारहरुको आन्दोलन चार्टर ड्राफ्टि समितिको आह्वान सदस्य बन्न अंग्रेजी प्रवाह आवश्यक छैन । आवश्यक परेमा अनुवाद र व्याख्या समर्थन प्रदान गरिन्छ। सदस्यहरूले सहभागिता लागत अफसेट गर्न भत्ता पाउनेछन्। यो प्रत्येक दुई महिनामा US$100 हो। * सहयोगी भएर कसरी लेख्ने जान्नु। (प्रदर्शन गरिएको अनुभव एक प्लस हो) * सम्झौताहरू फेला पार्न तयार हुनु। * समावेशीकरण र विविधतामा ध्यान दिनु। * सामुदायिक परामर्शको ज्ञान हुनु । * अन्तरसांस्कृतिक संचार अनुभव हुनु। * गैर-नाफा वा समुदायहरूमा सुशासन वा संगठनको अनुभव हुनु । * विभिन्न पार्टीहरूसँग सम्झौता गर्ने अनुभव हुनु। समितिको सुरुवात 15 जनाबाट हुने अपेक्षा गरिएको छ । यदि 20 वा सो भन्दा बढी उम्मेद्वारहरू छन् भने, मिश्रित निर्वाचन र छनोट प्रक्रिया हुनेछ । यदि त्यहाँ 19 वा सो भन्दा कम उम्मेदवार छन् भने निर्वाचन बिना नै निर्वाचनको प्रक्रिया हुन्छ । तपाईहरूले सबै विकीहरू पढ्न सक्नुहुनेछ तर सम्पादन गर्न सक्नुहुन्न। *यो समयमा यदि तपाइँ सम्पादन वा सङ्ग्रह गर्न कोशिस गर्नुहुन्छ भने, तपाइँले त्रुटि सन्देश देख्नुहुनेछ। हामी आशा गर्छौँ कि यो मिनेटहरूमा कुनै पनि सम्पादन हराउने छैन तर हामी यसको ग्यारेन्टी दिन सक्दैनौँ। यदि तपाइँ त्रुटि सन्देश देख्नुहुन्छ भने कृपया सबै सामान्य अवस्थामा नफर्कँदासम्म प्रतीक्षा गर्नुहोस् । त्यसपछि भए तपाईले आफ्नो सम्पादन सङ्ग्रह गर्न सक्नुहुनेछ। तर पनि यस अवस्थामा हामी तपाइँको परिवर्तन सङ्ग्रह गर्नु पूर्व यसलाई कपी गर्न सुझाव दिन्छौँ। *पृष्ठभूमीका कार्यहरू सुस्त हुनेछन् तथा केहि छुट्न पनि सक्नेछन्। रातो लिङ्कहरू सामान्य अवस्था भन्दा छिटो अद्यावधिक हुन सक्दैन। यदी तपाइँले पहिले कुनै अरू लेखसँग जोडिएको एउटा लेख बनाउनु हुन्छ भने लिङ्क सामान्य अवस्था भन्दा लामो समयसम्म रातो रहनेछ। केहि लामो समयदेखि चलिरहेको स्क्रिप्टहरू रोक्नु पर्छ। तपाईहरूले सबै विकीहरू पढ्न सक्नुहुनेछ तर सम्पादन गर्न सक्नुहुन्न। *यो समयमा यदि तपाइँ सम्पादन वा सङ्ग्रह गर्न कोशिस गर्नुहुन्छ भने, तपाइँले त्रुटि सन्देश देख्नुहुनेछ। हामी आशा गर्छौँ कि यो मिनेटहरूमा कुनै पनि सम्पादन हराउने छैन तर हामी यसको ग्यारेन्टी दिन सक्दैनौँ। यदि तपाइँ त्रुटि सन्देश देख्नुहुन्छ भने कृपया सबै सामान्य अवस्थामा नफर्कँदासम्म प्रतीक्षा गर्नुहोस् । त्यसपछि भए तपाईले आफ्नो सम्पादन सङ्ग्रह गर्न सक्नुहुनेछ। तर पनि यस अवस्थामा हामी तपाइँको परिवर्तन सङ्ग्रह गर्नु पूर्व यसलाई कपी गर्न सुझाव दिन्छौँ। *पृष्ठभूमीका कार्यहरू सुस्त हुनेछन् तथा केहि छुट्न पनि सक्नेछन्। रातो लिङ्कहरू सामान्य अवस्था भन्दा छिटो अद्यावधिक हुन सक्दैन। यदी तपाइँले पहिले कुनै अरू लेखसँग जोडिएको एउटा लेख बनाउनु हुन्छ भने लिङ्क सामान्य अवस्था भन्दा लामो समयसम्म रातो रहनेछ। केहि लामो समयदेखि चलिरहेको स्क्रिप्टहरू रोक्नु पर्छ। गहभरी आ“सु गरी बिचरो बनेका अर्जनुलाई मधुसूदन (कृष्ण) ले यो कृपापूर्ण वचन भन्नुभयो ।।१।। हे अर्जुन, यस विषम परिस्थितिमा अनार्यले गर्ने, अस्वर्गप्रद तथा अकीर्तिकारक कामकुरा तिमीलाई कहांबाट आयो ?२।। हे पार्थ, कायरता नदेखाउ । तिमीलाई यो सुहाउने कुरा होइन । हे परन्तप, हृदयको क्षुद्र दुर्बलतालाई त्याग अनि युद्धका लागि) उठ ।।३।। अर्जुनले भने— हे कृष्ण, युद्ध भूमिका यी भीष्म र द्रोण, जुन पूजा योग्य छन्, लाई मैले बाण प्रतिप्रहार गर्न कसरी सक्छु ?४।। महानुभाव (भीष्म) र गुरूलाई नमारेर बरु भिक्षा माग्नु श्रेयस्कर छ । अर्थकामी गुरूहरूलाई मारेर सुख भोग्नु भनेको त उनकै रगतले मुछिएका भोग भोग्नु हो ।।५।। हामीलाई भिक्षा र युद्धमा कुन कार्य श्रेष्ठ छ यो थाहा छैन । अनि के पनि थाहा छैन भने हामीले उनीहरूलाई जित्छौं कि उनीहरूले हामीहरूलाई जित्छन् जसलाई मारेर हामी बा“च्न चाहन्नौं तिनै धृतराष्ट्रका सन्तान युद्धका लागि प्रमुख (अगाडि) भएर उभिएका छन् ।।६।। कृपणता दोषले मेरो स्वाभाविक ज्ञान नष्ट भयो । कर्तव्याकर्तव्य निर्णय गर्न सकिरहेको छैन । अतः तपाईसंग म सोध्छु– मेरो निम्ति जुन श्रेयकारक छ त्यो भन्नुहोस् । म तपाईको शिष्य भए“ । तपाईको शरणागत मलाई शिक्षा दिनुहोस् ।।७।। किनभने समस्त पृथ्वीको ऐश्वर्य भएको निष्कण्टक राज्य अथवा स्वर्गको इन्द्रपद पाए पनि इन्द्रियलाई सुकाउने मेरो यो तीव्र शोक हटाउने कुरा म केही देख्दिन“ ।।८।। सञ्जयले (धृतराष्ट्रतर्फ सम्बोधित भएर) भने— परन्तप गुडाकेश (अर्जुन) ले श्रीकृष्णलाई यी कुराहरू भन्दै म युद्ध गर्दै गर्दिन“ भनी मौन भए ।।९।। हे महाराज, विषादमा परेका अर्जुनसंग दुवै सेनाको बीचमा श्रीकृष्णले मुसुक्क गर्दै यस प्रकार भन्नुभयो ।।१०।। तिमी शोक गर्न नपर्नेका लागि शोक गर्दैछौ तर कुरा भने पण्डितका जस्ता गरिरहेका छौ । गतासून् (जसको प्राण गयो) र अगतासून् (जसको प्राण गएको छैन) ती सबैका लागि पण्डितहरुले शोक गर्दैनन् ।।११।। कुनै समयमा म थिइन“, तिमी थिएनौं वा यी राजाहरू थिएनन् भन्ने कुरा होइन । (अनि) के नठान भने भविष्यमा पनि हाम्रो अस्तित्व हुने छैन ।।१२।। जसरी जीवात्माको यस शरीरमा कुमार, यौवन, वृद्धावस्था हुन्छ । अनि अर्काे देह प्राप्त हुन्छ । यस्तोमा धीर व्यक्ति मोहित हु“दैन ।।१३।। जाडोगर्मी, सुखदुख यी सब मात्रा र स्पर्शले जानिन्छन् । तर हे कौन्तेय, यी आउ“छन्, जान्छन् । त्यसैले अनित्य छन् । हे भरतवंशी (अर्जुन तिनीहरूलाई सहन गर ।।१४।। हे पुरुषश्रेष्ठ, किनभने सुखदुख सम भएका जुन धीर पुरुषलाई विषय र इन्द्रियका संयोगहरुले विचलित पार्न सक्तैनन्, त्यसले अमरता पाउन सक्तछ ।।१५।। असत् वस्तुको भाव (सत्ता) हुं“दैन, सत् वस्तुको अभाव हु“दैन । सत् असत् यी दुवैको (उभय) तŒव जान्नेले (मात्र यो कुरा) राम्ररी देखेका हुन्छन् ।।१६।। जसद्वारा यो समस्त विश्व व्याप्त छ, त्यसैलाई अविनाशी जान । यस अव्ययको नाश कसैले पनि गर्न सक्तैन ।।१७।। यी देहहरू नाशवान् छन् । (तर) यो नित्य, अविनाशी, अप्रमेय जुन छ, त्यसलाई) शरीरी भनिएको छ । त्यसकारण, हे भरतवंशी (अर्जुन युद्ध गर ।।१८।। जसले यसलाई हत्या गर्छु भन्दछ र जसले यो मर्छ भनी बुझ्छ ती दुवैथरीले वास्तविक कुरा नजानेर हो । यसले कसैलाई मार्दा पनि मार्दैन र कसैले मारेर यो मर्दा पनि मर्दैन ।।१९।। न यसको जन्म हुन्छ, न मृत्यु । वा कदाचित् एक पटक भयो तर अब फेरि हु“दैन– त्यो पनि होइन । यो अज, नित्य, शाश्वत छ । पुराण छ, अर्थात्, जुनसुकै कुराभन्दा पुरानो हो । वृद्धि वा ह्रासरहित अर्थात् जन्म, अन्त, वा केवल एक पटक मात्र जन्म यी भाव विकारदेखि रहित छ । त्यसैले शरीरको नाश हु“दा यसको नाश हु“दैन ।।२०।। यसलाई अविनाशी, नित्य, अज तथा अव्यय जान । (त्यसो भए) हे पार्थ, त्यसले कसरी र कसलाई मार्ला वा मार्न लगाउला ?२१।। जसरी मनुष्यले जीर्ण, थोत्रो कपडा फालेर नयां लगाउ“छ, त्यसै गरी देहीले पनि भोगद्वारा पुरानो भएको शरीरलाई छोडेर नया“ं शरीर लिन्छ ।।२२।। पनि सक्दैन (त्यसैले यो अशोष्य हो) । यो त नित्य, सर्वव्यापक, स्थाणु, अचल र सनातन छ । यो इन्द्रियले नजानिने, मन बुद्धिले पनि नभेट्टाइने, र कहिल्यै नबिग्रने छ । त्यस कारण यस (देही) लाई राम्ररी चिनेर तिमीले शोक गर्नु उचित छैन ।।२३–२५।। अथवा (अब अर्को तरीकाले बुझ) यदि तिमीले यसलाई नित्य नमानेर शरीरका साथै जन्मने हुन्छ (शरीर मर्नासाथ सबै कुरा मर्छन्) भन्ठान्छौ भने पनि हे महाबाहो (वीर अर्जुन) तिमीले यतिविधि अफशोच गर्नु मुनासिब छैन । (किनभने) जुन कुरा उत्पत्ति हुन्छ, त्यो अवश्य नष्ट हुन्छ । जन्म पछि मृत्युको क्रम निश्चित छ । त्यसकारण यस्तो अपरिहार्य अर्थ (उपाय नभएको विषय) मा तिमीले शोक गर्नु हु“दैन ।।२६–२७।। हे भरतवंशी (अर्जुन समस्त भूतवर्ग पहिले अव्यक्त थिए, बीचमा प्रकट भएका छन् । नाश भएपछि फेरि अव्यक्त हुने छन् । अनि त्यस्तो कुरामा के को रुवाबासी ?२८।। कसैले यसलाई अचम्म मानेर हेर्छन् । कसैले अचम्म मानेर यसको बयान गर्छन् । अरु कसैले अचम्म मान्दै सुनेर बसेका हुन्छन् । कोही (त कस्ता हुन्छन् भने) यस विषयमा जति सुने पनि (कुरै) बुझ्दैनन् ।।२९।। हे भरतवंशी सुन) । समस्त प्राणीका देहमा रहेको देही अबध्य छ । त्यसकारण तिमीले कुनै प्राणीका निम्ति पनि शोक गर्नु योग्य (उचित) छैन ।।३०।। (तत्व दृष्टितिरको ख्याल नगरी) केवल स्वधर्मलाई मात्र लिने हो भने पनि तिमी आफ्नो कर्तव्य पथबाट विचलित हुनु ठीक छैन किनभने क्षत्रियका लागि धर्मयुद्धभन्दा कल्याणकारी अरु केही छैन ।।३१।। हे पार्थ, यादृच्छिक (आफैं प्राप्त हुन आएको अपावृत्त (उद्घाटित) स्वर्गको ढोका जस्तो यस प्रकारको युद्ध भाग्यवान् क्षत्रियहरूले मात्र पाउ“छन् ।।३२।। यदि कदाचित तिमीले यो धर्मयुक्त युद्ध गरेनौ भने त्यसबाट स्वधर्म र कीर्ति दुवैलाई गुमाएर पापको भागी हुनेछौ ।।३३।। (यति मात्र होइन अरु पनि अनिष्ट छ ।) लोकले चिरकालसम्म तिम्रो अपयश गाउने छ । सभ्य व्यक्तिका लागि अपयश मरणभन्दा पनि बढी (खराब) हो ।।३४।। (दुर्याेधन, कर्ण आदि) महारथीहरूले तिमीलाई डराएर युद्धबाट भागेको ठान्ने छन् । अघि जसले तिमीलाई ठूलो महŒव दिन्थे, उनीहरूले तिमीलाई तुच्छ ठान्ने छन् ।।३५।। तिम्रा शत्रुहरू तिम्रो सामथ्र्यलाई निन्दा गर्दै अनेकौं अवाच्य (भन्ने नहुने) वचनहरू बोल्ने छन् । त्यसभन्दा बढी दुख अरु के होला ?३६।। (तर युद्ध गर्दा के हुन्छ भने) युद्धमा मर्यौ भने स्वर्ग जाने छौ र विजयी भयौ भने पृथ्वीको राज्य प्राप्त हुने छ । त्यसैले हे कौन्तेय, उठ । युद्धलाई दृढ होउ । (धैर्य नगुमाउ ।)।।३७।। सुखदुख, लाभहानि, विजय पराजय सबैलाई एकै देखेर युद्ध गर । यसो गर्नाले तिमीलाई पाप लाग्ने छैन ।।३८।। अहिलेसम्म मैले तिमीलाई जुन बुद्धिको कुरा गरें त्यो साङ्ख्यको सिद्धान्तबाट भनें अब त्यही बुद्धिका विषयमा योगको सिद्धान्तबाट सुन । हे पार्थ, यस बुद्धि (विचार) ले युक्त भएपछि तिमी कर्मबन्धनलाई राम्ररी नष्ट गर्न सक्ने छौ ।।३९।। यसका. अभिक्रमको नाश हु“दैन । अनि पालन गर्दा प्रतिप्रभाव पनि हु“दैन । यस धर्मको अल्प परिपालनले पनि सबै डरलाग्दा भयबाट सुरक्षा प्रदान गर्छ ।।४०।। हे अर्जुन, यस कल्याण पथमा निश्चयात्मिका बुद्धि एउटै छ । निश्चय भावना नभएका व्यक्तिका बुद्धिहरू (वासनानुसार) अनन्त छन् ।।४१।। ऐश्वर्यका फलमा आसक्त, अनेक प्रकारका क्रिया र कर्मकाण्डमा आसक्त यी फुलबुट्टा भरेर कुरा गर्नेहरू (पुष्पितां वाचं) कुरा गरेर मक्ख पार्नेहरू (अपहृतचेतसाम्) का कुराहरूले बुद्धि खण्डित हुनजान्छ । यसले गर्दा, समाधि (सफलता) प्राप्त हु“दैन ।।४२–४४।। (उनीहरूका अनुसार) वेदका वर्णन तीन गुणका विषयमा अलमलिएका हुन्छन् । (तर) हे अर्जुन, निद्र्वन्द्व र सदा तŒवमा स्थित हुनु छ भने (तिमी) योगक्षेमका चिन्ताबाट मुक्त तथा आत्मनिष्ठ होउ ।।४५।। चारैतिरबाट पानी जम्मा भएको ठूलो तलाउ वा नदी मिलेपछि साना साना धारा कुवा“को केही प्रयोजन रह“दैन । त्यस्तै (ब्रह्मानन्द भेट्टाएको) ब्रह्मज्ञानीलाई ससाना आनन्दहरू निरर्थक हुन्छन् । ।।४६।। कर्म गर्नुमा तिम्रो अधिकार छ, फल छैन । त्यस कारण तिमी फलको इच्छाले कर्म गर्ने नहोऊ । फेरि फल पाईंदैन भने किन कर्म गर्नु भन्ने विचार पनि नलेउ ।।४७।। हे अर्जुन, योगमा स्थिर भएर, आसक्तिलाई छोडेर, कार्यको सिद्धि र असिद्धि दुवैमा हर्ष र शोकरहित भएर कर्म गर । यसरी समभाव राख्नुलाई समत्व योग भनिन्छ ।।४८।। (किनभने) हे धनञ्जय, समत्व बुद्धियोगभन्दा सकाम कर्म धेरै नै अवर (तल) छ । त्यसकारण तिमी समत्व बुद्धिको शरण लेऊ । फलको इच्छाले कर्म गर्नेहरू कृपण (सानो) विचारका हुन्छन् ।।४९।। समत्व बुद्धियुक्त कर्मयोगी संसारमा रहेर पनि पाप–पुण्य दुवैबाट अलग हुन्छ । त्यस कारण तिमी यही योग गर । योगले कर्ममा कुशलता प्रदान गर्छ ।।५०।। समत्व बुद्धियुक्त मनीषीहरू नै कर्मफललाई त्यागेर जन्मरूपी बन्धनबाट मुक्त भइ (दुखशोकादिरहित) अनन्त शान्तिमय पद पाउ“छन् ।।५१।। जब तिम्रो बुद्धिले मोहरूपी गहन कालुष्यलाई पार गर्नेछ अनि त्यस बेला सकाम विषयमा अघि सुनिसकेको र पछि सुन्नु पर्ने दुवैबाट विरक्त हुनेछौ ।।५२।। सकाम श्रुतिहरूका नाना तरहका वाक्यले विक्षिप्त भएको तिम्रो बुद्धि जब निश्चल भएर ब्रह्ममा स्थिर होला त्यस दशामा तिमीले योगको यथार्थ स्वरूप फेला पार्नेछौ ।।५३।। अर्जुनले सोधे– हे केशव समाधिमा स्थित भएको स्थित प्रज्ञ कसरी चिनिन्छ स्थिर बुद्धि व्यक्ति कसरी बोल्छ कसरी बस्छ कसरी हिंड्छ ?५४।। श्रीभगवान्ले भन्नु भयो– हे पार्थ जुन अवस्थामा मनमा रहेका सम्पूर्ण कामनाहरूलाई त्यागेर आफू आफैंमा सन्तुष्ट रहन्छ, त्यस अवस्थालाई स्थितप्रज्ञ भनिन्छ ।।५५।। जसको मन दुखमा व्याकुल हु“दैन, सुखमा आसक्त हु“दैन र जो रीस, राग, भय प्रेम यी सबबाट छुटको छ, त्यसलाई स्थितप्रज्ञ मुनि भनिन्छ ।।५६।। जो कुनै विषयमा पनि आसक्त छैन, शुभ (अनुकूल) हु“ंदा हर्ष र अशुभ (प्रतिकूल) हु“दा दुख पनि मान्दैन त्यसको प्रज्ञा प्रतिष्ठित भयो भन्ने बुझिन्छ ।।५७।। कछुवाले जसरी आफ्ना सारा अङ्गहरू भित्र समेट्छ । त्यसै गरी स्थित प्रज्ञले आफ्ना इन्द्रियहरू इन्द्रियकै लागि राख्छ ।।५८।। निराहारी (इन्द्रियहरूद्वारा विषय ग्रहण नगर्ने) मानिसका विषयहरू त निवृत्त हुन जान्छन् (किनभने उसले ग्रहण नै गर्दैन) तर राग (भने) निवृत्त हु“दैन । आसक्ति रहिरहन्छ । स्थित प्रज्ञको विषय प्रतिको आसक्ति पनि परमतŒवको साक्षात्कार गरेर निवृत्त हुनजान्छ ।।५९।। हे कौन्तेय, प्रमथनशील (हु“डल्ने) स्वभावका इन्द्रियहरूले प्रयत्न गर्ने मेधावी मानिसको मनलाई पनि जबरजस्ती हरण गर्छन् । (त्यसैले) सम्पूर्ण इन्द्रियलाई संयत गरेर युक्त (समाहित चित्त) र समर्पणका साथै मेरा आश्रित (मत्पर) होउ । किनभने इन्द्रियहरू वशमा भए पछि बल्ल बुद्धि स्थिर हुन्छ । केवल संयम र निषेधबाट इन्द्रियहरू वशमा हु“दैनन् । यसका लागि समर्पणका साथै इष्ट चिन्तन अनिवार्य छ ।)।।६०–६१।। (यदि यसको अभाव छ भने त्यो मानिस पतनाभिमुख हुनजान्छ ।) विषयको चिन्तन गर्ने मानिसलाई सो विषयमा आसक्ति हुनजान्छ । आसक्तिबाट कामना (तृष्णा) हुन्छ । कामना पूर्तिमा व्यवधान आउना साथ (विच्छिन्न इच्छाले गर्दा) क्रोध उत्पन्न हुन्छ । क्रोधले सम्मोह (मूढता र अविवेक) उत्पन्न हुन्छ । अविवेकबाट स्मृति भ्रम हुन्छ । स्मृति भ्रम भएमा (योग परायण) बुद्धि नष्ट हुनजान्छ । बुद्धि नष्ट हुन गएमा (त्यो मानिस आफ्ना अर्थ, काम, धर्म र मोक्ष सबै पुरुषार्थ) सबैतिरबाट अयोग्य हुनपुग्छ ।।६२–६३।। आत्माको विधिलाई प्राप्त (अन्तःकरणलाई विधिपूर्वक नियन्त्रणमा राख्ने व्यक्ति) आसक्ति र द्वेषबाट रहित, वशमा गरिएका आफ्ना इन्द्रियहरूद्वारा विषयहरूमा विचरण गर्दै प्रसाद (स्वास्थ्य, प्रसन्नता र अन्तःकरणको निर्मलता) प्राप्त गर्छ । अनि उसका लागि केही पनि अशुभ भन्ने हु“दैन जसबाट त्यो जोगिन परोस्) ।।६४।। अन्तःकरणको प्रसन्नतासंग संयुक्त भएमा उसका सबै (दैहिक, दैविक, भौतिक) दुखको अभाव (नाश) हुनजान्छ । (किनभने) त्यस प्रसन्नचित्त (व्यक्ति) को बुद्धि तुरुन्तै सही स्थान (आत्मस्वरूप) मा राम्ररी (आकाश स्थिर भए जस्तै) स्थिर हुन जान्छ । (तर) अयुक्त (समाहित चित्त नभएको) मानिसका अन्तःकरणमा निष्काम कर्मयुक्त बुद्धि र भावना (आत्मज्ञानमा दृढनिष्ठा) हु“दैन । भावनारहित मानिसलाई शान्ति कहा“ र अशान्तलाई सुख (शाश्वतको उपलब्धि) कहा“ तृष्णा हुञ्जेल सुखको गन्धमात्र पनि प्राप्त हु“दैन ।)।।६५–६६।। विषयहरूमा विचरण गरिरहेका इन्द्रियहरूमा जुन इन्द्रियसंग मन रहन्छ त्यस एउटै इन्द्रियले पनि त्यस अयुक्त मानिसको बुद्धिलाई त्यसै गरी हरण (नष्ट) गर्छ जसरी जलमा डुङ्गालाई वायुले (विस्तारै) हरण गरेर गन्तव्यबाट टाढा लैजान्छ ।।६७।। (त्यसैले) हे महाबाहु, जुन मानिसका इन्द्रियहरू शब्द, रूप आदि विषयबाट राम्ररी वशमा गरिएका हुन्छन् उसको बुद्धि प्रतिष्ठित (स्थिर) हुन जान्छ ।।६८।। (अरु) सबै प्राणीका लागि जुन निशा हो संयमी त्यसमा जाग्रत बस्छ । जसमा अरु प्राणी जाग्रत बस्छन्, त्यो महात्माका लागि निशा हो । (त्यो योगी संसारमा नै बस्छ तर संसारको प्रभाव त्यसमा पर्दैन) ।।६९।। जसरी सबैतिरबाट परिपूर्ण अचल प्रतिष्ठा भएको समुद्रमा नदीहरूको जलले त्यसमा कुनै विकार उत्पन्न नगरी ठूलो वेगका साथ समाहित हुनजान्छ । त्यसै गरी स्थितप्रज्ञ मानिसमा सारा विषयभोग अलिकति पनि विकार उत्पन्न नगरिकन उसमा समाहित हुन जान्छन् । यस्तो मानिसले परमशान्ति (मोक्ष) प्राप्त गर्छ । भोगको चाहना गर्नेले होइन ।।७०।। जुन मानिसले सम्पूर्ण कामना र भोगहरूलाई त्याग गरेर (केवल जीवन मात्रका लागि चेष्टा गर्छ) तथा जुन निर्मम (म र मेरो भावरहित तथा अहंकाररहित) एवं स्पृहा (अभिलाषा) रहित आचरण गर्छ त्यसले परमशान्ति प्राप्त गर्छ । (त्यसपछि केही पनि प्राप्त गर्न बा“की रहं“दैन)।।७१।। हे पार्थ, यसरी प्राप्त अवस्था नै ब्राह्मी अवस्था हो । यस्तो महापुरुष ब्रह्मनिष्ठामा स्थित भएर शरीरको अन्तकालमा पनि ब्रह्मनिर्वाण (ब्रह्मानन्द) लाई प्राप्त गर्छ ।।७२।। यस प्रकार श्रीमदभगवदगीतारूपी उपनिषद् र ब्रहमविद्या तथा योग शास्त्रविषयक श्रीकृष्ण र अर्जुनको संवादमा साङ्ख्ययोग नाम गरेको दोस्रो अध्याय समाप्त भयो । ॐ तत् सत् । :कसको कुलमा दोष छैन रोगले को पीडित छैन ।कस्लाई कुनै परकारको नशा छैन र कस्लाई निरंतर सुख छ । विकिपुस्तकमा प्रबन्धक पद प्राप्त गर्नको लागी प्रयोगकर्ताहरूलाई निम्न चरणहरूको आवश्यक पर्दछ:- * विकिपुस्तकको बारेमा राम्रो जानकारी राख्नुका साथै पृष्ठहरूलाई सम्पादन, अनुप्रेषण, फाइल लोकेट, श्रेणीकरण, ढाँचाको प्रयोग इत्यादी काम गर्न दक्ष हुनु पर्ने छ । * विकिपुस्तकमा खाता खोलेर कम्तिमा पनि १०००+ लेख (स्वागत र वार्ता बाहेक)मा सम्पादन गरेको हुनुपर्ने छ । * नेपाली भाषाका साथै अन्य भाषाहरूको जानकार भएको व्यहोरा देखाउने ढाँचाहरू आफ्नो प्रयोगकर्ता पृष्ठमा राखेको हुनु पर्ने छ । * विकिपुस्तकमा खाता बनाएको कम्तिमा पनि १२ महिना पुगेको हुनु पर्ने छ । * योग्यता पुगेका सक्रिय प्रयोगकर्ताको कार्य दक्षता हेरी कुनै वर्तमान प्रबन्धकले समेत उसको नाम प्रबन्धक अधिकारको लागि प्रस्तावित गर्न सक्ने छ । * उपरोक्त योग्यताहरू पुगेको कुनै पनि सक्रिय प्रयोगकर्ताले प्रबन्धक अधिकारको लागि आफ्नो उम्मेदवारी फारम भरेर आवेदन गर्न सक्ने छ । * उपरोक्त आवेदन गर्ने आवेदकलाई प्रबन्धक बनाउने र नबनाउने बिषयमा अन्य प्रयोगकर्ताहरूले छलफलका साथै आवेदकको समर्थन अथवा बिरोध गर्ने छन् । * आवेदकले अन्य प्रयोगकर्ताहरूलाई आफुलाई समर्थन गर्न भनि गुहार्न पाउने छ । * आवेदकले प्रस्ताव गरेको कम्तीमा २१ दिन सम्म मतदान माथि छलफल/समर्थन/विरोध/प्रश्नोत्तर हुनेछ । प्रबन्धक पदको लागि निवेदनको प्रक्रिया ''ध्यान दिनुहोला: प्रबन्धक पदको लागि निवेदन गरिसके पश्चात २ हप्ता सम्म विकि समुदायको कुनै पनि प्रयोगकर्ताले तपाईसँग प्रश्न सोध्न सक्छ जसको उत्तर दिनु वा नदिनु तपाईँ माथि निर्भर गर्छ । तपाईको आवेदन सँगै मतदानको प्रक्रिया पनि सुरु हुनेछ । कृपया आवेदन गरिसके पश्चात ईमेल द्वारा वर्तमान प्रशासकहरूलाई सूचित गर्नुहोला तथा विकिपुस्तक:चौतारी]]मा आफ्नो आवेदनको सूचना दिनुहोला जसले अन्य प्रयोगकर्ता पनि तपाईको आवेदनको बारेमा जान्न सकोस र तपाईँको पक्ष/विपक्षमा मतदान गर्न सकोस्। निवेदन फारमको स्वरुप यस प्रकारको हुनु पर्नेछ: उदाहरण:XXXXले भर्दा भर्नु परे यसरी यो छलफल समाप्त भइसकेको छ । red कृपया यसलाई परिवर्तन नगर्नुहोला। अगाडीको वार्तालाप यस पृष्ठको नयाँ विभागहरूमा हुनु पर्ने हो । safesubst if 1 result यसको संक्षिप्त परिणाम निम्न रह्यो मःम तिब्बती खान्की हो । उहिल्यै व्यापारका लागि तिब्बत जाने नेवारी व्यापारीहरूले मःम नेपाल भित्र्याएको मानिन्छ । 'मोहमोः' भन्ने तिब्बती शब्दबाट अपभ्रंश हुँदै नेपालमा आइपुग्दा मःम बनेको हो । "तिब्बतमा यसलाई 'मोहमोः' भनिन्छ, जसको आकार नेपालमा पाइने मःमको भन्दा ठूलो हुन्छ मःम व्यवसायीहरूका अनुसार, लाम्चो आकारकोलाई मःम र डल्लो आकारकोलाई मःमचा भन्न थालियो। नेवार समुदायको बाहुल्य रहेकाले मःमको पुच्छरमा चा जोडेर डल्लो मःम जसलाई लोकल पनि भनिन्छ- मःमचा नाम दिएको हुनसक्ने अड्कल छ । नेपाली विकिपुस्तकमा अनेक प्रयोगकर्ता-स्तर स्थापित छन् । जुन यसप्रकार रहेको छ यो परियोजना विभिन्न प्रयोगकर्ताहरुको विकिपुस्तकमा उपलब्ध रहेका केही सदस्य विशेषाधिकार प्रदान गर्नका लागि छन् । जसले उनीहरु आफ्नो विकि-कार्य कुशल तथा सुचारु रुपले गर्न सकोस । नेपाली विकिपुस्तकमा विशेष अधिकारहरू अन्तर्गत निम्न अधिकारहरू उपलब्ध छन् - स्व:निर्धारित प्रयोगकर्ता (Auto patrolled यिनीहरु द्वारा अङ्कित गरिएको सम्पादन साँचो मानिन्छ । यिनीहरु विकिपुस्तकको विश्वसनीय प्रयोगकर्ता मानिन्छ । समिक्षक (Reviewers यो अन्य प्रयोगकर्ताहरुको सम्पादन जाँचने अधिकार राख्दछन् । यिनीहरु द्वारा अङ्कित गरिएको सम्पादन साँचो मानिन्छ जसलाई प्रबन्धक तथा रोल्ब्याकर्सहरुले त्यस सम्पादनलाई फर्काउदैनन । | कुनै दिइएको दुर्व्यवहार फिल्टरद्वारा सबै परिवर्तनहरू फिर्ता | अर्द्ध सुरक्षित पृष्ठहरू सम्पादन गर्ने | स्वचालित रूपले अङ्कित सबै गस्तीको रूपमा प्रयोगकर्ताद्वारा गरिएको सम्पादन | ५००० भन्दा बढी संसोधन भइसकेको पृष्ठलाई नष्ट गर्ने | एउटा आइपी ठेगाना, प्रयोगकर्ता वा आइपीलाई रोक्ने | चेक आइपी र बाहिर बोर्ड चुनावको समय मत रोक्का | नयाँ परिवर्तनमा देखाउने आफ्नो सम्पादन बिना सम्पादन | एउटा दर्ता भएको प्रयोगकर्ताद्वारा वा सबै आइपी ठेगानाद्वारा गरिएको सम्पादन हेर्ने | समुदाय किताबहरूको पृष्ठको रुपमा सुरक्षित गर्ने | कुनै प्रयोगकर्ताको लागि नयाँ खाता खोल्ने | एउटा नयाँ पृष्ठ सुरू गर्ने | नयाँ वार्ता पृष्ठ बनाउने | एउटा नयाँ वार्ता पृष्ठ बनाउने | ५००० भन्दा कम सम्पादन भएको पृष्ठ हटाउने | कुनै पनि असुरक्षित पृष्ठलाई सम्पादन गर्ने | आफ्नो वार्ता पृष्ठ सम्पादन गर्ने css सम्पादन गर्ने वा .js अर्को प्रयोगकर्ताको पृष्ठ सम्पादन गर्ने | अन्य विकिपिडियाहरूबाट पेज आयात गर्ने | कुनै आइपी रेन्ज वा आइपी ब्लक भएपनि आफ्नो प्रयोगकर्ता खाता प्रभावित नहुने | बोट प्रयोगकर्ता बनाउने वा हटाउने | बोटको सम्पादन अंकित गर्ने | सानो सम्पादनलाई "सा" ले देखाउने | पृष्ठको नाम परिवर्तन गर्ने | कुनै फाइललाई परिवर्तन गरेर नाम परिवर्तन गर्ने | कुनै प्रयोगकर्ताले सानो वार्ता खबर दिएमा त्यसको जानकारी नदिने | दरको सीमाले प्रभावित नहुने | मिश्रित स्क्रिप्ट, भ्रमित र यसै किसिमको प्रयोगकर्ता नामको खाताको निर्माणलाई ब्लक गर्ने | दृश्य संशोधन गरिएको हो कि स्थायी रूपले लुकाइएको हो | कुनै पनि पृष्ठको सुरक्षा स्तर परिवर्तन गर्ने | प्रयोगकर्ताको नाम परिवर्तन गर्ने | प्रयोगकर्ताको नाम परिवर्तन गर्ने | कुनै पनि वर्तमान फाइललाई | कुनै पनि परिवर्तनलाई पल्टाउने | कुनै पनि परिवर्तनलाई पल्टाउने | क्याप्चाको माध्यमले गरिने सम्पादन बिना क्याप्चा प्रदर्शन गर्ने | कुनै पृष्ठको पुनर्निर्देशन लिंक बनाए पछी | मेटिएको पृष्ठहरु तथा आवरणलाई जाँचेर पुनर्स्थापित गर्ने | यस्तो पेज देखाउने जसलाई लुकाएर राखिएको छ | एउटा मीडिया फाईल अपलोड गर्ने | प्रयोगकर्ता अधिकार परिवर्तन गर्ने | कुनै पनि प्रयोगकर्ताको प्रयोगकर्ता समूह परिवर्तन गर्ने ढकने चामलको एउटा विशेष प्रकारको खाद्य परिकार हो । चामल, चीनी, दूध,धिउ ,काजु,किसमिस,नरिबल ल्वाङ/मरिच /सुकमेल/मेथि/जाइदानाको धुलो स्वदअनुसार । चामललाई ढकने पकाउनु भन्दा झण्डै १ घण्टा पहिले भिजाउने । पकाउने बेलामा भिजाएको पानीलाई निथार्ने अर्थात् तर्याउने । प्रशासक अथवा ब्यूरोक्रेट ती प्रयोगकर्ता समूह हुन् जसले प्रयोगकर्ताहरूको अधिकार समुह र नाम परिवर्तन गर्ने अधिकार प्राप्त हुन्छ । मूलतः प्रशासकसँग प्रबन्धकभन्दा तीन अधिकार अतिरिक्त हुन्छन- ध्यान रहोस नेपाली विकिमा प्रशासकको अर्थ कुनै विशेष अधिकारी हैन तर यो अधिकार विकिका केहि अत्यन्त अनुभवी, सक्रिय, कुशल तथा विश्वसनीय प्रयोगकर्ताको सम्पूर्ण सक्रिय समाजको बहुमतीय समर्थन को आधारमा दिईने गरिन्छ । जसले विकि प्रणालीको सम्पुर्ण कार्य सुचारु रुपले चलिरहोस । त्यसैले यी अधिकारहरूको प्रयोगको लागि मात्र आफ्नो नामांकन कारण सहित दिनुहोला अथवा स्वीकार गर्नुहोला र स्पष्ट गर्नुहोला कि यी अधिकारहरूको प्रयोगले तपाई कुन प्रकारले विकिको भलाई गर्नुहुनेछ (यसले मतदातालाई तपाईको बारेमा सकारात्मक जानकारी मिल्नेछ)। यस अधिकारको प्राप्तिको लागि निम्न आवश्यकताहरू रहेका छन् - * लगभग ९०% बहुमतमा समर्थन (मत गणना गर्दा समय नयाँ, खेलौना तथा अवरोधित प्रयोगकर्ताहरूको मतलाई बहिष्कार पनि गर्न सकिन्छ अर्थात कम महत्व दिन सकिन्छ।) * समान्यत नामांकित प्रयोगकर्ता विकिमा सक्रिय हुनु पर्नेछ अर्थात लामो समयसम्म असक्रिय नहोस् । * निर्वाचनमा समस्त सक्रिय प्रयोगकर्ताहरू तथा प्रबन्धकको मत आवश्यक हुनेछ । (थोरमा थोर ५०% प्रबन्धक तथा ५०% वरिष्ठ प्रयोगकर्ता तथा स्व:निर्धारित प्रयोगकर्ताको ९०% समर्थनको जरुरी हुनेछ । (साथै नेपाली विकिमा सक्रिय प्रबन्धकहरूको, विशिष्ट प्रयोगकर्ता संख्या वृद्धि हुँदा यस प्रयोगकर्ता समर्थन संख्यालाई पनि त्यसै अनुपातमा बढाउन सकिन्छ ।) * प्रशासक निर्वाचनको लागि आफ्नो मत दिने अधिकार मात्रै अनुभवी प्रयोगकर्ताहरुको लागि हो । यस्तो प्रयोगकर्ता जो नेपाली विकिको कुनै पनि विशेष प्रयोगकर्ता समूहमा होस् तथा ५०० भन्दा अधिक सम्पादनको अनुभव बटुलेको होस् तथा नेपाली विकिमा सक्रिय होस्, यस निर्वाचनको लागि आफ्नो मत दिन सक्दछन । प्रशासक पदको लागि निवेदनको प्रक्रिया ''ध्यान दिनुहोला: प्रशासक पदको लागि निवेदन गरिसके पश्चात २ हप्ता सम्म विकि समुदायको कुनै पनि प्रयोगकर्ताले तपाईसँग प्रश्न सोध्न सक्छ जसको उत्तर दिनु वा नदिनु तपाई माथि निर्भर गर्छ । तपाईको आवेदन संगै मतदानको प्रक्रिया पनि सुरु हुनेछ । कृपया आवेदन गरिसके पश्चात ईमेल द्वारा वर्तमान प्रशासकहरूलाई सूचित गर्नुहोला तथा विकिपुस्तक:चौतारी मा आफ्नो आवेदनको सूचना दिनुहोला जसले अन्य प्रयोगकर्ता पनि तपाईको आवेदनको बारेमा जान्न सकोस र तपाईको पक्ष/विपक्षमा मतदान गर्न सकोस्। प्रशासक अधिकारको लागि निम्न आवेदन भर्नु होला । उदाहरण:XXXXले भर्दा भर्नु परे यसरी उदाहरण:XXXXले भर्दा भर्नु परे यसरी उदाहरण:XXXXले भर्दा भर्नु परे यसरी उदाहरण:XXXXले भर्दा भर्नु परे यसरी उदाहरण:XXXXले भर्दा भर्नु परे यसरी उदाहरण:XXXXले भर्दा भर्नु परे यसरी विकिपुस्तकमा बोट पद प्राप्त गर्नको लागी प्रयोगकर्ताहरूलाई निम्न चरणहरूको आवश्यक पर्दछ:- * विकिपुस्तकको बारेमा राम्रो जानकारी राख्नुका साथै पृष्ठहरूलाई सम्पादन, अनुप्रेषण, फाइल लोकेट, श्रेणीकरण, ढाँचाको प्रयोग इत्यादी काम गर्न दक्ष हुनु पर्ने छ । * नेपाली भाषाका साथै अन्य भाषाहरूको जानकार भएको व्यहोरा देखाउने ढाँचाहरू आफ्नो प्रयोगकर्ता पृष्ठमा राखेको हुनु पर्ने छ । * विकिपुस्तकमा खाता बनाएको कम्तिमा पनि ६ महिना पुगेको हुनु पर्ने छ । * उपरोक्त योग्यताहरू पुगेको कुनै पनि सक्रिय प्रयोगकर्ताले यहाँ आफ्नो उम्मेदवारी फारम भरेर आवेदन गर्न सक्ने छ । * उपरोक्त आवेदन गर्ने आवेदकलाई बोट बनाउने र नबनाउने बिषयमा अन्य प्रयोगकर्ताहरूले छलफलका साथै आवेदकको समर्थन अथवा बिरोध गर्ने छन् । * आवेदकले अन्य प्रयोगकर्ताहरूलाई आफुलाई समर्थन गर्न भनि गुहार्न पाउने छ । बोट पदको लागि निवेदनको प्रक्रिया ''ध्यान दिनुहोला: बोट पदको लागि निवेदन गरिसके पश्चात २ हप्ता सम्म विकि समुदायको कुनै पनि प्रयोगकर्ताले तपाईसँग प्रश्न सोध्न सक्छ जसको उत्तर दिनु वा नदिनु तपाई माथि निर्भर गर्छ । तपाईको आवेदन संगै मतदानको प्रक्रिया पनि सुरु हुनेछ । कृपया आवेदन गरिसके पश्चात ईमेल द्वारा वर्तमान प्रशासकहरूलाई सूचित गर्नुहोला तथा विकिपुस्तक:चौतारी मा आफ्नो आवेदनको सूचना दिनुहोला जसले अन्य प्रयोगकर्ता पनि तपाईको आवेदनको बारेमा जान्न सकोस र तपाईको पक्ष/विपक्षमा मतदान गर्न सकोस्। निवेदन फारमको स्वरुप यस प्रकारको हुनु पर्नेछ: उदाहरण:XXXXले भर्दा भर्नु परे यसरी २०१० देखि निवेदन भएका प्रबंधकपदको आवेदनलाई विकिपुस्तक:प्रबन्धक अधिकारको लागि निवेदन/२०१०-२०१६]] *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। त्यो प्रक्रिया जसले समस्याहरुको अध्ययन र क्रियाकलापमा निरन्तर निर्देशन र सुधार पदान गर्छ, त्यसलाई कार्यमूलक वा क्रियात्मक शोध भनिन्छ । यदि शून्य प्राक्कल्पना सत्य हुन्छ तर परिकलनमा त्यो अस्वीकृत हुन गयो भने त्यसलाई अल्फा विभ्रम वा कोटि विभ्रम भनिन्छ । समस्याहरुको समाधानका व्यावहारिक उपायमा केन्द्रित शोधलाई प्रायोगिक शोध भनिन्छ । जुन शोधको उद्देश्य सिद्धान्त निर्माण वा संशोधन हुन्छ, त्यसलाई मौलिक शोध भनिन्छ । यदि शून्य प्राक्कल्पना असत्य हुन्छ तर परिकलनमा त्यो स्वीकृत हुन गयो भने त्यसलाई बीटा विभ्रम वा द्वितीय कोटि विभ्रम भनिन्छ । सार्थकता परीक्षणमा निर्णय दिनु अघि प्रतिदर्शजको मान परिकलन गर्नु पर्छ । तालिकामा दिइएको (सामान्यतः ५ प्रतिशत वा १ प्रतिशत) सार्थकता स्तरमा तालिका मान पत्ता लगाइन्छ । यदि तालिका मान परिकलित मानभन्दा बढी छ भने शून्य परिकल्पना स्वीकार गरिन्छ अन्यथा शून्य परिकल्पना अस्वीकार गरिन्छ । कुनै एक शोध एकाईको अनुभवका तथ्याङ्क, वातावरण र यसको आपसी सम्बन्धको विस्तृत वर्णन गर्नुलाई केस स्टडी भनिन्छ । यो काल श्रेणी विश्लेषणात्मक प्रकृतिको अध्ययन हो अर्थात् निश्चित एकाईको लामो सम्म अध्ययन गर्नु पर्छ । शोध अनुसन्धान क्षेत्रका प्रत्येक एकाईबारे विस्तृत सूचना एकत्र गर्नुलाई संगणना विधि भनिन्छ । प्रतिचयन वितरणको मध्यक र समष्टि मध्यक बराबर हुन्छ किनभने प्रतिचयन वितरण जहिले पनि सामान्य रुपमा वितरित भई यसले सामान्य वक्र रेखाको स्वरुप ग्रहण गर्दछ ।फलस्वरुप मध्यक मूल्य वितरणको मध्यमा केन्द्रित हुन जान्छ । यसलाई केन्द्रीय परिसीमा साध्य भनिन्छ । यसलाई अप्राचलिक परीक्षण ९लयल(उबचबmभतचष्अ तभकत० पनि भनिन्छ । किनभने यो गुणात्मक विश्लेषण र यसको मध्यक वा प्रमाप विचलन गणना गर्न सकिंदैन । यस परीक्षणमा कुनै गुणको उपस्थिति र अनुपस्थिति सम्बन्धी परिकल्पना परीक्षण गरिन्छ । यसको नापको संकेत लागि ग्रीक अक्षर काई (X) प्रयोग गरिन्छ । Data आकडा । शोधका लागि प्राप्त गरिने सूचना नै आकडा/तथ्याङ्क हो । यो गुणात्मक वा संख्यात्मक दुवै हुनसक्छ । Degrees of freedom-स्वातन्त्र्यांश । प्रतिदर्श संख्याभन्दा एक कम संख्यालाई स्वातन्त्र्यांश म ा भनिन्छ । टी परीक्षण र काई वर्ग परीक्षणमा प्रतिदर्श संख्याभन्दा एक कमको तालिका मानलाई परिकलित मानसंग तुलना गरिन्छ । Ethnography-इथ्नोग्राफी/नृजातीय शोध । समाजका विशेष वर्गको अध्ययन विश्लेषण गर्ने विधिलाई इथ्नोग्राफी वा नृजातीय शोध भनिन्छ । Experimental research-प्रयोगात्मक शोध । स्वतन्त्र चलराशि र आश्रित चलराशिबीचका सम्बन्धको वैज्ञानिक एवं नियन्त्रित अध्ययन गर्ने विधिलाई प्रयोगात्मक शोध भनिन्छ । यस शोधमा प्रयोगलाई बारम्बार दोहोर्याउन सकिन्छ । सामाजिक विज्ञानमा यो विधि जे एस मिलको एक चलराशि सिद्धान्तमा आधारित छ । Explanatory research- व्याख्यात्मक शोध । जुन शोधमा प्रत्येक चलराशिको विवरणात्मक जानकारी प्रस्तुत गरिन्छ, त्यसलाई व्याख्यात्मक शोध भनिन्छ । मनुष्यको जीवनमा सबै केहि पुर्व निर्धारित हुन्छ जस्तै आयु कति बाँच्छ के कार्य गर्छ ,धन सम्पत्ति कति हुन्छ कहिले मर्छ यी पाँच कुरा पहिले नै निर्धारित हुन्छ । ;ब्राह्मण,क्षत्रिय,वैश्यको गुरु इष्टदेव अग्नि हुन् भने ब्राह्मण सब्वी वर्णको गुरु हो । तर स्त्रीको गुरु पति मात्र हो तर जो अभ्यागत (अचानंक गृहस्थीको घरमा आउने कोइ व्यक्ति) सबै वर्ग स्त्री पुरुषको गुरु हो अर्थात् पुजनीय हो । ;मनुष्यले शास्त्रकोनीति पूर्ण कुरा सुनेर धर्मलाई जान्दछ भने सत्संग पूर्ण कुरालाई सुनेर नै दुर्मतिलाई त्याग्दिन्छ राम्रो कुरा सुनेर नै ज्ञानी हुन्छ धर्म योग्य कुरा सुनेर नै मोक्ष्लाई प्राप्त गर्छ । ;बुद्धिमान व्यक्तिले आफ्नो धनको नाश भएको दुश्चरित्र पत्नी भएको र कुनै व्यक्तिले ठगेको कुरा र अपशब्द्को प्रयोग गरेको कुरा गोप्य राख्छन । ; अधम व्यक्ति धनको इच्छा गर्छन भने मध्यम व्यक्तिहरू धन र मान दुवै चाहन्छन तर महान व्यक्तिहरू मान मात्र चाहन्छन किनकी मान नै सबै भन्दा ठुलो धन हो। * विकिपुस्तक विज्ञापनको साधन हैन। कृपया यसको उपयोग यस्तो कामको लागी नगरौँ। buttonlabel= एउटा विशेष पुस्तक बनाउने संक्षेपमा नेपाली भाषा व्याकरण]]मा संसारमा भएको जुनसुकै पनि वस्तुलाई जनाउने शब्दलाई नामपद भनिन्छ। अर्को शब्दमा भन्दा व्यक्ति, भाव, जाति, द्रव्य वा पदार्थ तथा समूहविशषलाई जनाउने शब्द नाम हुन् । नामपदलाई संज्ञा पनि भनिन्छ । व्यक्तिवाचक, जातिवाचक, समूहवाचक, द्रव्यवाचक र भाववाचक गरी नाम पाँच किसिमका हुन्छन् । व्यक्ति वा वस्तु (प्राणी, पदार्थ, गुण, ठाउँ, धर्म) बुझाउने शब्दलाई नाम भन्दछन् । संक्षेपमा दुर्गा सप्तसती एक स्तोत्र पाठ हो जो संस्कृत भाषामा मन्त्रहरु र माता चण्डी (दुर्गा देवी) को चरित्र कथा रहेको छ। यसै गरी यो पूस्तकमा दुर्गा पूजा विधी होमन विधि आदी कुराहरु लेखिएको छ। अर्जुनले भने– हे महाबाहु, हे हृषीकेश (अन्तर्यामी हे केशिनिसूदन (केशिनाम गरेका असुरको संहार गर्ने मैले सन्न्यास र त्यागलाई यथार्थरुपमा पृथक् पृथक् जान्न चाहन्छु । अर्जुनले यस श्लोकमा तीनवटा सम्बोधन गरेका छन्, महाबाहो, हृषीकेश, र केशिनिसूदन । कुनै व्यक्तिले अर्कालाई यसरी एक साथ धेरै नामले सम्बोधन गर्नुको दुईअर्थ हुन सक्छ कि त उ सारै हडबडाएको छ कि उसमाथि असाध्य प्रेम उम्लिएर आएको छ । गीताको सुरुमा अर्जुन हडबडाएका, अनिश्चित र विषादग्रस्त थिए । तर विश्वरुपदर्शन पछि उनी केही शान्त भएका छन् । त्यसैले यी बढी सम्बोधन प्रेमका सूचक हुन् भन्न सकिन्छ । हडबडलाई समाप्त गर्ने एक मात्र आधार उनले कृष्णलाई देखेका छन् । यस कारण कृष्णमाथि ज्यादै प्रेम उत्पन्न भयो । अनि यस प्रेमवश धेरै नाम लिएका हुन् । ययस बाहेक धेरै नाम लिएर सम्बोधन गरिएको अध्याय विश्वरुप अध्याय हो । जहां कृष्णको विश्वरुप देखेर आत्तिएका थिए । अब त अर्जुन कर्म गर्न मनमनै तैयार भइसकेका छन् । तर उनलाई त्याग गर्ने कि सन्न्यास लिने अर्जुनलाई त्याग र सन्न्यास लाठे र लाठी जस्ता दुइ बिलकुल फरक विषय देखिएका छन् । यसमा फेरि अलमल भयो । विद्वान्हरुले काम्यकर्मको त्यागलाई सन्न्यास ठान्दछन् र अरु विचक्षण (विचारकुशल) ले सबै कर्मको फल त्याग गर्नुलाई त्याग भन्दछन् । कविको अर्थ केवल गद्य वा पद्यमा कविता लेख्ने साहित्यकार होइन । गीताकालमा कविको अर्थ थियो– विश्वको ज्ञान हुने व्यक्ति । ज्ञानको विश्वकोश, विद्वान् । शास्त्रीय ज्ञानको गहिराईसम्म पुगेको । त्यसैले शुक्रलाई कवि भनिन्छ । र उनलाई अमित प्रज्ञ महायशाः भनिएको छ । स्वयं भगवान् कृष्णले आफ्ना विभूतिहरु बताउंदा आफुलाई कविनां उशना कवि भन्नु भएको छ काम्य कर्म भनेका ती कर्महरु जुन कामना पूरा गर्ने उद्देश्यले गरिन्छ । यस्ता काम्य कर्मको त्यागलाई विद्वान्हरुले सन्न्यास भन्दछन् । स्वाभाविक हुने कर्म होइन । सामान्य हिंडडुल गर्नु स्वाभाविक कर्म हो तर कुनै गाडी समाउनका लागि गरिएको कर्म काम्य कर्म हो । सामान्य बोलीचालीमा पनि सन्न्यास र त्याग समानार्थी रुपमा प्रयोग हुन्छन् । नेपालमा दशनामी सम्प्रदायलाई सन्न्यासी भनिन्छ । उनीहरु आफुलाई शंकराचार्यका सम्प्रदायका अनुयायी र सन्न्यासीका वंशज बताउ“छन् । ऐतिहासिक युगका महानतम ऋषिमध्ये एक आचार्य शंकरका अनुसार, सन्न्यास दुइ प्रकारका हुन्छन– मुख्य र गौण । मुख्य सन्न्यास पनि दुइ प्रकारका हुन्छन् । एक ज्ञान लाभका लागि– विविदिषा र अर्को ज्ञान लाभ अनन्तर– विद्वत्सन्न्यास । गौण सन्न्यास तीन प्रकारको हुन्छ– सात्विक, राजस र तामस । ज्ञान लाभका लागि जुन विविदिषा सन्न्यास हो त्यो गेरुवा वस्त्रधारीका लागि विधान हो । श्रवण, मनन र निदिध्यासन यसको मुख्य साधन हो । यसमा केवल शरीर धारण गर्न जति कर्मको आवश्यकता पर्छ त्यति कर्म मात्रै गर्नु पर्छ । लोकसंग्रह आदि यसको गौण लक्ष्य हो । ज्ञानलाभ पछि स्वतः कर्मत्याग हुन गई भएको विद्वत् सन्न्यासलाई वास्तवमा सन्न्यास भनिन्छ । त्यसै गरी आश्रमको रुपमा पनि सन्न्यास एक अवस्था हुन्छ । प्राचीन ऋषिहरुले व्यक्तिको व्यक्तित्व विकासका लागि चार आश्रम ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ र सन्न्यास अनिवार्य मानेका छन् । प्रथम आश्रम ब्रह्मचर्य आश्रम अन्तर्गत व्यक्तिले गुरुको आश्रममा रहेर कठोर अनुशासन पालन गर्दै विद्याध्ययन गर्नु पर्दथ्यो । ब्रह्मचर्य समाप्त भए पछि गृहस्थ आश्रम प्रारम्भ हुन्छ । गृहस्थ आश्रमको आरम्भ २५ वर्षको उमेर पछि मानिएको छ । यस आश्रममा धर्मानुकूल उपायहरुद्वारा विवाह, जीविकोपार्जन, सन्तानको पालन, देव, पिता, अतिथि र आश्रितको यथायोग्य सत्कार गर्नु पर्छ । तेस्रो अवस्थालाई वानप्रस्थ र चौथोलाई सन्न्यास भनिएको छ । दुवै अवस्थामा शुद्धतापूर्वक जीवनयापलाई जोड दिइएको छ ।तर तेस्रो अवस्था जिम्मेवारी सन्तानलाई हस्तान्तरण गर्दै नियममा बस्ने अवस्था हो भने चौथो पूर्णतया जिम्मेवारीमुक्त शुद्धता साथ जीवनयापन गर्ने अवस्था हो । यसरी जीवनका चार विभाजनलाई संक्षिप्तमा निम्न्लिखित प्रकार व्यक्त गर्न सकिन्छ – १. जिज्ञासा र विकासको अवस्था, २. उद्योग र उपभोगको अवस्था, ४. आत्म कल्याणको अवस्था । यी चार कुराहरुबाट मानव जीवन पूर्ण हुन्छ भन्ने वैदिक मान्यता रहिआएको छ । म्याक्समुलरले द लाइफ अफ् रामकृष्ण एन्ड हिज सेईंग्समा भनेका छन्– पहिलो र दोस्रो सबैले बुझ्छन् । तेस्रो र चौथो जीवन पवित्रता र त्यागका साथ बिताउने अवस्था हो तर त्यागपूर्ण जीवन अर्थात् सन्न्यास कस्तो हो यो हामी युरोपेलीलाई थाहा छैन । दुवै जीवनको मुख्य अन्तर के हो भने एउटामा वन बाहिर बस्ने हो जसमा परिवारसंग जीवन बिताउन सकिन्छ । केटाकेटीको रेखदेख हुनसक्छ । हवन पूजा हुनसक्छ । ती सबै कुरा जुन धर्मशास्त्रमा उल्लेख छन्, ती सबै काम गर्न सकिन्छ । अन्तिम जीवनमा एक्लै कसैको सहारा बिना बस्नु पर्छ । सबै कुरा छोडेर बस्नु पर्छ । सन्न्यासका बारेमा स्वामी विवेकानन्दले के भनेका छन् भने विश्वमा यो परम्परा हिन्दुहरुले सुरु गरेका हुन् । यो एक उत्कृष्ट परमपरा हो । वास्तवमा सन्न्यास भन्ने शब्दसंग संस्कृत साहित्य र परम्पराका अनुयायीले जति सजिलोसंग बुझ्न सक्छन् त्यति सजिलोसंग युरोपियनले बुझ्दैनन् । उनीहरुको भाषामा यसका लागि कुनै उचित शब्द पनि छैन । कोहीले उनीहरुलाई जंगलमा बस्ने पिछडिएको जाति भनेर पनि बुझ्न सक्छन् । ज्ञानको भण्डार र सबै सुख सयल जानेको भोगेको र त्यागेको भनेर बुझ्न कठिन मान्दछन् । उनीहरुले सुरुमा सन्न्यासीलाई जिप्सी जस्तो कुनै घुमन्ते जाति भनी बुझ्दथे । अलेक्जेन्डरको विवरण दिने इतिहासकारहरुले पनि सन्न्यासीहरुलाई वनमा बस्ने अनौठा व्यक्तिहरु भनेका छन् । युरोपियन समाजमा ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ, र सन्न्यास आश्रमको अन्तर पाईंदैन । सनातन वैदिक परम्परामा सामाजिक र गृहस्थभन्दा उच्च स्थानको सम्मान राख्ने यी व्यक्तिहरु युरोपियन दृष्टिकोणले असामाजिक मानिन्छन् । संस्कृतमा वानप्रस्थ र सन्न्यास अवस्थाहरुको अलग अलग नाम उल्लेख पाइन्छ तर दुवैको अन्तर के हो भने संसारको सामान्य त्याग वानप्रस्थ हो भने संसारिक तृष्णाको पूर्ण त्याग र सबै कृत्यहरुको परिसमाप्ति, मनमा कुनै चाहना नराख्नु र निश्चित वास स्थान नहुनु सन्न्यास हो । सन्न्यासीको अर्को नाम अवधूत पनि हो । जसको शाब्दिक अर्थ हुन्छ जसका सारा बन्धन समाप्त भए । सन्न्यासको प्रसंग बृहदारण्यक उपनिषदमा छ तर त्यस उपनिषदबाट वानप्रस्थ र सन्न्यासको अन्तर स्पष्ट हुंदैन । चारवटै आश्रमको अन्तर स्पष्ट गर्ने वाक्यांश जाबालोपनिषद, खण्ड ४ मा पाइन्छ, राजा जनकले सन्न्यास के हो र कसरी लिनु पर्छ भनी गरेको प्रश्नको उत्तरमा जसमा याज्ञवल्क्यले ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, र वानप्रस्थ पछिका सन्न्यासको विवरण दिएका छन् । तुरीयातीतोपनिषदमा अवधूत मार्गको विवरण, नारदपरिव्राजकोपनिषदमा आतुर सन्न्यास लिने तरिका तथा सन्न्यासीले पालन गर्नु पर्ने नियमहरु बताइएको छ । आदि गुरु शंकराचार्यले आठ वर्षको उमेरमा आतुर सन्न्यास लिएका थिए । स्नान गर्न जांदा खोलामा उनलाई गोहीले समात्यो । आफु जीवित बस्ने आशा नभए पछि उनले आतुर सन्न्यास लिए । किनभने उनले के सुनेका थिए भने सन्न्यास नलिइकन मुक्ति हुंदैन । सन्न्यासी पनि सक्कली र नक्कली हुन सक्छन् । अझ नक्कली सन्न्यासीको चुरीफुरी धेरै हुने गर्छ । सक्कली र नक्कली सन्न्यासीमा त्यही फरक हुन्छ जुन असल मुद्रा र कमसल मुद्रामा हुन्छ । तर असल र कमसल दुवै मुद्रा चलनमा छन् भने स्वाभाविक रुपमा कमसलले असललाई चलन बाहिर गराइदिन्छ । शिवपुरी ब्ाँबाको बारेमा धेरैले मृत्यु पछि मात्र थाहा पाए । पाइलटबाबाले नेपालका साधुसंग योग सिकेको बताएका छन् । जसको बारेमा पाइलटबाबालाई थाहा छ, धेरै नेपालीलाई थाहा छैन । तर विचक्षण अर्थात् व्यवहारकुशल मानिसहरुले सबै कर्मको फल त्याग गर्नुलाई त्याग भन्दछन् । भनिन्छ, अकबरको दरबारका एक जना मन्त्री बीरबल पनि ज्यादै कुशल व्यक्ति थिए । बीरबलले तत्काल उत्तर दिए– यो पनि कुनै सोध्ने प्रश्न हो र सरकार हजुर नै ठूलो । अकबरले खुशी भएर भने– किन म ठुलो भगवान् विष्णुले गर्न नसक्ने मैले के गर्न सक्छु बीरबल– सरकारले मलाई देश निकाला गर्न सक्नुहुन्छ । भगवान् विष्णुले त्यो गर्न सक्नुहुन्न । यद्यपि सजाय“ धेरै दिनसक्ने शक्ति अकबरमा देखियो तर तीनलोकका मालिक विष्णुले देश निकाला कहां गर्ने सारा सृष्टि उनैको छ । बीरबल जस्तो व्यक्तिलाई व्यवहारकुशल भनिन्छ । कुनै मनीषीले के भन्दछन् भने कर्म जति सबै दोषयुक्त छन्, त्यसैले त्याग्नु पर्छ । र अन्यले के भन्दछन् भने होइन यज्ञ, दान, र तपको त्याग गर्नु हुंदैन । मनीषीको अर्थ हो जसले मनन गरेर बोल्छ । जसले बोले पछि दुर्जनहरु पनि शान्त हुनजान्छन् । विचार गरेर बोल्नेले कसैको पनि कुभलो बोल्दैन । त्यसैले त्यो माननीय पनि हुन्छ । रघुवंशमा भनेको छ– माननीयो मनीषिणाम् । सबै कर्म दोषपूर्ण हुन्छन् । जसरी रोग निको पार्ने औषधिको दोषप्रभाव हुन्छ भन्दैमा त्यसको त्याग गर्नु हुंदैन त्यसै गरी यज्ञ, दान र तपलाई त्याग्नु हु“दैन । यो कुरा केही अन्यले भनेका छन् । यहा“ भगवान् कृष्णले आफ्नो नाम नलिइकन यज्ञ, दान, र तप त्याग गर्नु हु“दैन भन्नु भएको छ । यो कृष्णको विचक्षणताको उदाहरण हो । श्रीकृष्णले यज्ञ, दान, तप त्याग गर्ने कुराको समर्थन नगरेको स्पष्ट बताउनु भएको छ । यी दोषपूर्ण भए पनि गर्दै रहनु पर्छ । किनभने यिनै कर्मले व्यक्तिको आन्तरिक अनुभूति तिख्खर पार्छन् । यहा“निर स्मरणीय के छ भने छान्दोग्य उपनिषदमा केवल तीन कुराहरुलाई धर्मको आधार बताइएको छ– यज्ञ, अध्ययन, र दान । कबीरले भनेका छन्– ज्यों गु“गे ही को गुड अन्तरगत ही भावै । कुनै लाटोले गु“ड खायो । सारै मीठो लाग्यो । तर बताउने कसरी मुठी पारेर गालामा लगाउने तर के यसबाट अरुले त्यसलाई कति मीठो लाग्यो, कस्तो मीठो लाग्यो, बुझ्छन् केवल ईशारा वास्तविक अभिव्यक्ति होइन । बोलयो कि दोष हुन जान्छ । यहुदीहरु, जुन संसारका प्राचीनतम जाति मध्येको एक हो, मा एउटा अनौठो परम्परा छ । उनीहरुले ईश्वरका लागि प्रयोग हुने शब्द गड, जी ओ डी लाई पूरा लेख्दैनन् । उनीहरुले जी र डीको बीचको ओ लेख्दैनन् । यी दुवै शब्दलाई जोड्न बीचमा धर्को तान्छन् । उनीहरुको मान्यता के हो भने ईश्वर पूर्ण र दोषरहित छ । तर हामी अपूर्ण र दोषयुक्त छौं । त्यसैले हामीले प्रयोग गर्दा त्यसमा कुनै न कुनै दोष हुनजान्छ । दोषपूर्ण लेखेर आफ्नो अपूर्णताको स्वीकारोक्ति हो यो । हे भरत श्रेष्ठ, सन्न्यास र त्याग यी दुवैमध्ये त्यागको बारेमा तिमी मेरो निश्चय सुन । हे पुरुषसिंह, त्याग तीन प्रकारको बताइएको छ । त्यागको एउटा अर्थ हो बहादुर, वीर । जैन धर्मका अन्तिम तीर्थंकरलाई महावीर भनिन्छ । यसको अर्थ हो, सबै कुराको त्याग गरिसकेको । उनले शरीरका वस्त्र समेत सहज त्याग गरे । करपात्रीजीले खाने थालीको समेत त्याग गरे । हातमा थापेर खाना खाने । मस्तराम बाबाले खाना, वस्त्र सारा त्यागे । कसैसंग भिक्षान्न पनि नमाग्ने । कसैले ल्याइदिए खाने, नत्र हप्तौं दिनसम्म भोकै । यदि कुनै शिष्यले खानेकुरा मागेर ल्याइहाल्यो भने छुंदै छुन्नथे । वस्त्र पनि आफैं नलगाउने । शिष्य र भक्त संगै रहेछ भने ओढाई दिन्थ्यो, नत्र निर्वस्त्र । वस्त्र जहां खस्यो, खस्यो । छोड्यो, हिंड्यो । स्वामी रामतीर्थ कुनै पनि कुरा संग्रह गर्दैनथे । स्वामी रामकृष्णले पैसा छुंदैनथे । शिवपुरी बाबाले जन्मथलो, नातेदार धनसमपत्ति सर्वस्व त्याग गरे । न्यूनतममा जीवनयापन गरे । जबकि उनलाई भेट्न भारतका राष्ट्रपति समेत काठमाडौं आएका थिए । जोसमनी सन्त ज्ञानदिलदासले गाउ“ बस्ती त्याग गरेर वनको छेउमा डेरा बनाए । ब्रह्मज्ञानी क्षितिशचन्द्र र खप्तड बाबाले आफ्नो जन्मभूमि त्यागे । भगवान श्रीकृष्णले निश्चित समाधान दिइरहनु भएको छ– निश्चयं शृणु, निश्चितं मतम् । यज्ञ, दान तथा तपरुप कर्मलाई त्याग्नु उचित छैन (यी क्रिया अवश्य गर्नु पर्छ) किनभने यज्ञ, दान, र तपले मनीषिहरुलाई पवित्र बनाउंछन् । तर हे अर्जुन, यी कर्महरु पनि आसक्ति तथा फललाई त्यागेर गर्नु उचित हुन्छ । यस्तो मेरो निश्चित र उत्तम मत छ ।।५–६।। गीताको उपलब्ध सबभन्दा पुरानो शांकरभाष्य, जुन आज भन्दा १२०० वर्ष अघि गरिएको हो, मा यज्ञको व्याख्या निम्नलिखित प्रकार गरिएको छ । नियत कर्म निःस्वार्थ भई पूरा गर्नु पर्दछ किनभने यज्ञ नै ईश्वर हो । उसका लागि कर्मफल र आसक्तिरहित भएर जुन कर्म गरिन्छ ती कर्म गर्नाले मनुष्य समुदाय कर्मबन्धनबाट मुक्त हुनजान्छ । सृष्टिको शुरुमा यज्ञ र प्रजालाई संगै उत्पन्न गरी जगतको रचयिता ब्रह्माले भन्नु भएको थियो– यस यज्ञ अर्थात् सामूहिक कृत्य र परस्पर सहयोगबाट तिमीहरुले उन्नति गर्नु । अनि तिमीहरुले चिताएको पनि पुग्ने छ । यस यज्ञबाट दैविक शक्तिहरुको पनि उन्नति हुनेछ । उनीहरु पानी वर्षाएर तिमीहरुको उन्नतिमा सहयोग गर्नेछन् । यसरी एकले अर्काको उन्नति गर्दै, यज्ञ भावनाद्वारा तिमीहरु सबैले ज्ञान प्राप्त गर्ने छौ । यज्ञद्वारा सन्तुष्ट भए पछि देवताहरुले दिएका स्त्री पुत्र आदि इच्छित भोग तिमीहरुलाई दिने छन् । देवता अर्थात् शक्तिहरु । सबै प्राकृतिक शक्ति अनुकूल नभइकन उन्नति गर्न सकिंदैन । आुधनिक विज्ञानले पनि गीतामा जस्तै आज मानसिक शक्तिलाई प्राकृतिक शक्तिको रुपमा स्वीकार गर्दछ । ती देवताहरुले दिएका भोग उनीहरुलाई सम्मान नदिइकन जसले केवल आफ्ना शरीरको तृप्तिका लागि मात्र कर्म गर्छ त्यो देवताको भाग खाने भएकोले चोर हो । मानव समुदायले प्रकृतिको सम्मान नगरीकन केवल आफ्ना आवश्यकता पूरा गर्न जथाभावी उत्पादन र उपभोग गरेकोले नै वर्तमान समयको भीषण वातावरणीय समस्या उत्पन्न भएको हो भन्नेमा सबै वातावरणविद् एक मत छन् । आजको वातावरण बिगार्नुमा, पशुपंक्षी लोप गराउनुमा, उर्वराशक्ति ह्रास गराउनुमा मानव समुदायले अरबौं खरबौं रुपैया“ खर्च गरेको छ । यो वातावरण सित्तैमा बिग्रेको होइन । तर के त्यत्तिकै लगानीमा पुनरुद्धार हुन सक्छ क्रियारुप कर्म, वेदरुप ब्रह्मबाट उत्पत्ति भएको हो । वेदरुप ब्रह्म साक्ष्ाँत् परमात्मा नामक अक्षरबाट उत्पत्ति भएको छ । सबै अर्थहरुलाई प्रकाशित गर्ने भएकोले नै त्यो सर्वगत् हो । यज्ञ विधिमा वेदको प्रधानता भएकोले जसले त्यो गर्छ त्यो सर्वगत हुंदै सदा यज्ञमा प्रतिष्ठित हुन जान्छ । जुन मानिसले जगतको चक्र अनुसार कर्म गर्दैन त्यसको जीवन पापमय भएको हुन्छ । यस्तो केवल इन्द्रिय भोगमा लिप्त मानिस बांच्नु पनि व्यर्थ छ । तसर्थ अज्ञानी अधिकारीले कर्म अवश्य गर्नु पर्छ । अनात्म अधिकारी पुरुषलाई आत्मज्ञानको योग्यता प्राप्त हुनु अघि ज्ञान निष्ठा प्राप्त गर्न कर्मयोगको अनुष्ठान अवश्य गर्नु पर्दछ । शंकराचार्यका अनुसार, आत्मज्ञान प्राप्त गर्न यज्ञानुष्ठान अनिवार्य विधि हो । यो देवता र मनुष्यका बीचमा सम्बन्ध स्थापित गर्ने धार्मिक कृत्य पनि हो । यज्ञ आधुनिक विज्ञानको उद्गम बिन्दु पनि हो । आधुनिक विज्ञानको आधार गणित हो र गणितको प्रारम्भ यज्ञको आहुतिहरुबाट भएको हो । गणितको एक महत्वपूर्ण शाखा ज्यामितिको आविष्कार यज्ञवेदीबाट भएको हो । महान् वैज्ञानिक आइन्स्टाइनले स्पष्ट शब्दमा भनेका छन्– हामी वैदिक ऋषिमुनिहरु प्रति ऋणी छौं । किनभने उनीहरुले गणितको आविष्कार गरेका हुन् । गणितको प्रयोग बिना आजको भौतिक विज्ञानले उचाई प्राप्त गर्न सक्दैनथ्यो । सुप्रसिद्ध जीव वैज्ञानिक थोमस हग्बेनले भनेका छन्– वैदिक ऋषिहरुले विश्वलाई शून्य दिए जसले वर्तमान गणित विकसित हुनसक्यो । मनुस्मृतिमा भनिएको छ– सत्य युगमा तप, त्रेतामा ज्ञान, द्वापरमा ज्ञानको महत्त्व भए जस्तै कलियुगमा दानको महत्त्व छ । स्वामी अपूर्वानन्दका अनुसार, दान चार प्रकारका हुन्छन् निश्चित मत प्रस्तुत गर्नाले भगवान् कृष्णलाई महानतम गुरु भनिएको हो । अनि, तोकिएका कर्मको त्याग, सन्न्यास, हुन सक्दैन । अविवेकीबाट हुने त्यस्तो परित्यागलाई तामस भनिएको छ ।।७।। शेरे आफ्नो बिरालोसंग दिक्क पर्यो । अब यसलाई घर नफर्कने गरी कतै छोडेर आउ“छु भन्दै झोलामा हालेर नजीकै जंगलमा छोडेर आयो । घर फर्केर आयो । ढोकामा त बिरालो बसिराखेको । खपि नसक्नु रिस उठ्यो । अर्को चोटि घनघोर जंगल भित्रै लिएर गयो । अनि बिरालोलाई छोडेर घर फर्किने बेलामा घरमा फोन गर्यो– मैया“, बिरालो घर आयो शेरेले रिसाएर भन्यो– त्यस अलच्छिना बिरालोलाई तुरुन्तै यहा“ पठाउ त । मैले बाटो बिराए“ । बिरालो भनेको हाम्रा सांसारिक इच्छाहरु हुन् । जुन त्याग गर्न खोज्यो झन् गहिरो गरी भित्र बस्छ । शेरेले झैं आफैं बाटो बिराइन्छ । सात्त्विक त्यागका विविध उदाहरण इतिहास र पुराणमा पाइन्छन् । महावीरले राजपाठ त्याग गरे । सिद्धार्थले १८ वर्षमा पत्नी यशोधरा र भर्खर जन्मेको पुत्र त्याग गरे । बुद्धत्व प्राप्त भए पछि जब बुद्ध कपिलवस्तु आए, बुद्धलाई दर्शन गर्न सबै आए तर यशोधरा आइनन् । बुद्ध नै सारिपुत्रलाई लिएर भेट्न गए । त्यहां यशोधराले बुद्धको पाउ स्पर्श गरिसके पछि एक गहन प्रश्न गरिन्– जुन सत्य तपाईंले निरञ्जना नदीको तटमा बोधिवृक्षको मुनि प्राप्त गर्नु भयो । के त्यो सत्य यहां छैन र यहां त्यसको बोध हुन सक्दैन? बुद्ध निरुत्तर भए । पछि आफैंले सहर्ष राहुललाई प्रव्रज्या लिन प्रेरित गरिन् । आफैंले पनि प्रव्रज्या मागिन् । यद्यपि बुद्धले नै यशोधरालाई प्रव्रज्या लिन अनेक आलटाल गरे । भनिन्छ, बुद्धले वनमा गरेका तपस्याहरु यशोधराले दरबारमा गरिन् । जब यशोधराले खबर सुनिन् कि बुद्धले एक छाक खान्छन् भुईंमा सुत्छन् र साधारण चीवर लगाउंछन् । उनले पनि दरबारमै बसी सोही अनुसरण गर्थिन् । यशोधराको जीवन त्यागको समुद्र छ । बिलकुल निस्वार्थ । रामका साथमा गएकी सीताको जीवनको त्याग बारे त कथा नै बनेको छ । तर लक्ष्मणकी प्रिया, उर्मिला, जसलाई वनमा जान पतिबाट अनुमति प्राप्त भएन । पतिको आज्ञा मानेर चौध वर्ष एक्लै जीवन बिताइन् । उनको जीवनको त्याग अद्भुत छ । ईश्वरभक्ति, आफ्नै मात्र होइन सौताने सासुहरुको निरन्तर सेवा । र निरन्तर लामो प्रतिक्षा । कर्म गर्नु दुख छ भन्ठानेर शरीरलाई कष्ट हुन्छ भन्ने डरले जसले कर्मलाई त्याग गर्छ, उसले राजस त्याग गरेको छ । त्यस्तो त्याग गरेर पनि त्यागीले त्यागको फल पाउंदैन ।।८।। हे अर्जुन, कर्म गर्नै पर्दछ भन्ने यस्तो कर्तव्य बुद्धिले आसक्ति र फललाई त्यागेर जुन नियत कर्म गरिन्छ त्यस आसक्ति र फलको त्यागलाई सात्त्विक त्याग भनिन्छ ।।९।। स्वामी रामकृष्णले आफ्ना शिष्यहरुलाई भन्ने गर्थे– ईश्वर लाभ नहुञ्जेल सबै कर्म– यज्ञ, दान, तप, पूजा, विधि, ध्यान, स्नान, जप इत्यादि गर्दै रहु । उनले बडो सरल शब्दमा भनेका छन्– फल आएपछि फुल आफैं झर्छ । ईश्वर लाभ पछि कर्ममा आसक्ति आफैं हराउंछ । उनले आफ्ना हातले धनसम्पत्ति छुंदैनथे । स्वामी विवेकानन्दका अनुसार, एक पटक माता सारदाले केही पैसा रामकृष्णको ओच्छ्यानमा राखेर बिर्सिछन् । त्यस रात भरि रामकृष्ण छटपटीले निदाउन सकेनन् । त्यो पैसा त्यहांबाट हटाए पछि मात्र उनी निदाए । उनको त्याग यस्तो थियो । झुक्याएर पनि उनलाई कुनै सांसारिक वस्तुको प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष भोग गराउन सकिंदैनथ्यो । उपनिषदहरुमा त्यागका उच्चतम आदर्श प्रस्तुत गरिएका छन् । ईशा उपनिषदको पहिलो श्लोक तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा उसले मात्र वास्तविक भोग गर्छ, जसले त्याग गर्छ भन्दै त्यागको महिमाबाट प्रारम्भ गरिएको छ । गीतालाई पनि उपनिषद् भनिन्छ । यसको हरेक अध्याय एउटा उपनिषद् हो । अठारौं अध्यायलाई मोक्षसन्न्यासयोग भनिएको छ । सन्न्यास नभई मोक्ष हु“दैन । मोक्ष अर्थात् मुक्ति । यस अध्यायमा सम्यक न्यास र मुक्तिको सम्बन्ध बताइएकोा छ । यस अध्यायमा भगवान् कृष्णले तीन प्रकारका त्याग बताउनु हुन्छ । तर व्याख्याको क्रम उल्टो छ । अन्य सबैको क्रम बताउ“दा सात्त्विक, राजस अनि तामस क्रमशः बताइएको छ । तर त्यागको सन्दर्भमा पहिला तामस, अनि राजस र अन्तमा सात्त्विक त्यागको व्याख्या गरिएको छ । यसबाट भगवान् कृष्णको त्यागलाई हेर्ने दृष्टिकोण व्यक्त हुन्छ । अर्को ध्यान दिनु पर्ने कुरा के भने सन्न्यासलाई सात्त्विक, राजस, र तामस भेद गरिएको छैन । यसबाट सन्न्यास प्रति भगवान श्रीकृष्णको स्वाभाविक आदर देखिन्छ । सन्न्यासको अर्थ हो सम्यक् न्यास । अकुशल कर्मलाई जसले द्वेष गर्दैन र कुशल कर्ममा जो आसक्त हुंदैन, त्यस्तो शुद्ध, सत्त्वगुणयुक्त, संशयरहित र मेधावी नै (सच्चा) त्यागी हो । कुशलको अर्थ हो प्रसन्नता । कुशल मंगल छ भनेर सोध्नु भनेको खुशीसाथ हुनुहुन्छ भनेको हो । अकुशल भनेको प्रसन्नता नदिने भनेको हो । त्यसैले कुशल र अकुशल भनेको खुशी दिने र खुशी नदिने काम । जुन मानिस खुशी दिने वा बेखुशी दिने काममा आसक्त हुंदैन । आसक्तको अर्थ हो खुशी दिने कामले खुशी र बेखुशी दिने कामले दुखी हुंदैन । त्यो संशय, अनिश्चिता र द्विविधारहित हुन्छ । त्यो नै बुद्धिमान हो । वास्तविक कुरा बुझे पछि सबै अन्तर समाप्त हुन जान्छन् । संशयहरु छिन्न भिन्न हुन्छन् । लोक व्यवहारलाई संगै लिएर जाने उदाहरण हामी भगवान् श्रीकृष्णको जीवनमा पाउंछौं । उनको प्रसन्नता वा अप्रसन्नता, हिंसा वा जीवनदान कुनैमा पनि संशयरहितता छ । आक्रोश वा खुशी छैन । प्रसन्न पनि हुन्छन्, दुखी पनि हुन्छन् तर त्यसमा आसक्ति छैन । न दुखमा, न सुखमा । एकनासको सामान्य अवस्था । (किनभने) शरीरधारीले सम्पूर्ण कर्मको त्याग गर्न सक्दैन । तर जसले कर्मफलको त्याग गर्छ, उ त्यागी हो, यस प्रकार बताइन्छ । मानिसले कुनै पनि क्रियाकलाप आफ्ना आवश्यकताको पूर्ति हेतु गर्छ । मानिसका आवश्यकता कति छन् आवश्यकता भनेको मानिसलाई चाहिने वस्तु र सेवाहरु । सबैलाई थाहा छ मानिसका आवश्यकता अनन्त छन् । त्यसैले अर्थशास्त्रमा यो शब्द कहिल्यै पनि एक वचनको रुपमा प्रयोग हुंदैन । त्यसमा दिनक्कै नयां नयां आवश्यकता थप भइ रहेका हुन्छन्, मृत्युपर्यन्त । मानिसका आर्थिक आवश्यकतालाई तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ– अनिवार्य, आरामदायक, र विलासिता । मानिसका अनेक सामाजिक र मनावैज्ञानिक आवश्यकता पनि हुन्छन् । जस्तै, स्नेह, सम्मान, सामाजिक रहनसहन, संस्कृति, भाषा, ज्ञान, र अस्तित्त्वको चाहना । मानिस सामाजिक प्राणी भएकोले उसले परिवारबाट, समाजबाट अनेक प्रकारका चाहना राख्छ । मानसिक क्षमता राख्ने प्राणी भएकोले उसका व्यक्तिगत मानसिक आवश्यकता पनि हुन्छन् । लक्ष्मी प्रसाद देवकोटालाई कसैले कविता नलेख यो अनावश्यक काम हो भने के होला लेख्नु उनको मानसिक आवश्यकता हो । कैयौं चित्रकारले चित्र कोरेर लुकाएर राखेका उदाहरण छन् । कर्मफलको त्याग नगर्ने मानिसलाई कर्मको शुभ, अशुभ, र मिश्रित गरी तीन प्रकारका फल प्राप्त हुन्छ । तर कर्मफल त्याग गर्ने सन्न्यासीलाई (यी तीनै प्रकारका फलमध्ये) केही पनि हुंदैन । जीवनको व्यवसायमा तीन प्रकारका परिणाम प्राप्त हुन्छन्– नाफा, नोक्सान, र मिश्रित अवस्था । यदि जीवनको व्यवसायमा हामीले थोरै परिश्रम गर्दा सोचे अनुरुप वा बढी हात पर्यो भने त्यसलाई वृद्धि वा नाफा वा राम्रो भयो भनिन्छ । तर सोचे विपरीतको फल प्राप्त हुन्छ भने त्यसलाई क्षय वा हानि वा उपलब्धि खोसिएको भनिन्छ । र तेस्रो फल हो दुवैको मिश्रण । दुवैको बराबर मिश्रण हानि (नाफा) रहितताको अवस्था हो । न उधोका लेना न माधोका देना । यसभन्दा कम वा बढीमा हानि वा नाफा हुन्छ । यी सबै अवस्था सामान्य मानिसका लागि हुन् । यस जन्मको नभए विगत जन्मको पनि कर्मफल भोग गर्नुपर्छ । तर शांकरभाष्यमा आचार्य लेख्छन्– सन्न्यासी पूर्णतया मुक्त हुन्छ । उसलाई असल, खराब वा मिश्रित कुनै प्रभाव पर्दैन । किन किनभने उसले हानि मात्र होइन नाफा पनि त्याग गरिसकेको हुन्छ । तर, जसले नाफाको आशा गर्दैन उसलाई हानिले के प्रभाव पार्न सक्ला हे महाबाहु, सम्पूर्ण कर्महरुको सिद्धिका लागि पा“च कारणहरु बताइएका छन्, सुन । यो कुरा सांख्य र कृतान्त दुवैले पुष्टि गर्छन् । ।।१३।। सांख्ये भनेको सांख्यशास्त्र वा सांख्य दर्शन हो । विद्वान्हरुले कृतान्तको अर्थ गर्छन् वेदान्त शास्त्र अर्थात् उपनिषद् दर्शन । यहा“ यो अर्थ पनि मिल्छ । तर सर्वसार उपनिषदमा वेदान्तको सम्बन्धमा शताब्दीका महान् वक्ता ओशो रजनीशको विश्लेषण छ– वेदको सही पर्याय हो विज्ञान, साइन्स । त्यसैले वेदान्तको अर्थ हो जहां ज्ञानको पनि अन्त हुन्छ । त्यो अवस्था जब ज्ञान पनि पछि छोडिन्छ, त्यो वेदान्त हो । वेद जुन साधनले जानिन्छ त्यो ब्रह्म हो र ब्रह्म जुन कुराले जानिन्छ त्यो वेदान्त हो । वेद नोईंग हो र वेदान्त बीईंग हो । ज्ञानी र ज्ञानातीतमा जुन अन्तर छ, त्यही अन्तर ज्ञानी र वेदान्तीमा हुन्छ । आचार्य शंकरले पनि वेदान्ती अवस्थालाई धर्माधर्म सबै त्याग गरेको भनेका छन् । मानिसले मन, शरीर, र वाणीले उचित वा अनुचित जुन कर्म गर्दछ, त्यसका यी पांच हेतु (कारण) हुन्छन् तर यस्तो भए तापनि जुन अकृत (अशुद्ध) बुद्धि भएकोले त्यस, कर्मको, विषयमा केवल आफुलाई कर्ता देख्छ, त्यस मलिन बुद्धि मानिसले यथार्थ देख्दैन ।।१४–१६।। परिणामबाट कारण अनुमान गर्न रेवरेन्ड थोमस बेयजद्वारा गणितीय सिद्धान्त प्रतिपादन गरिएको छ । बेयजको के विश्वास थियो भने ईश्वरको चाहना मनुष्य मात्रको सुख र खुशी हो । यसलाई गणितीय रुपमा प्रमाणित गर्न उनले तथ्याङ्क संकलन गरे । उनले त्यसको विश्लेषणका विधि पनि निर्माण गरे । बेयजको यस विधिलाई प्रतिलोम प्रायिकता– इन्वर्स प्रोबेबिलिटी थियोरम पनि भनिन्छ । बेयजको त्यस साध्यबाट जुन परिणाम निस्क्यो संभवतः त्यो उनको विचार अनुसार उपयुक्त भएन । अनि उनले यसलाई प्रकाशित गर्न रुचि लिएनन् । उनको मृत्युका धेरै पछि पियरे साइमन लैप्लास भन्ने गणितज्ञले स्वतन्त्र रुपमा त्यस पाण्डुलिपिलाई पत्ता लगाएर त्यस विवरणलाई गणितीय सिद्धान्तको वर्तमान रुप दिए । हिन्दु शास्त्रकारहरुले बारम्बार कारण र परिणाम मात्र होइन परिणाम र कारण सम्बन्ध स्पष्ट गरेका छन् । कुनै घटना भर्खरका कारणको परिणाम मात्र नभएर जन्मौंजन्मका कारणको परिणाम पनि हुनसक्छ । सृष्टिमा घटित हुने घटनाको केवल एक मात्र कारण पनि हुंदैन । अनेकौं कारण हुन्छन् । यसलाई सप्ष्ट गर्न महाभारतमा अनेक उदाहरण छन् । कर्ण पर्वको उदाहरण प्रस्तुत छ । अर्जुनभन्दा बहादुर भइकन पनि कर्ण किन युद्धमा पराजित भयो भन्ने प्रश्नको उत्तरमा महाभारतमा कर्णको मृत्युको कारण केवल अर्जुन मात्र होइन भन्ने कुरा यस प्रकार बताइएको छ– यो सुनेर कर्ण दुखी भए । तर कुन्तीलाई भने– दुर्योधन मेरो मित्र हो । मैले उसलाई युद्धमा साथ दिने वचन दिइसकेको छु । तर मैले तपाईंलाई के आश्वासन दिन्छु भने तपाईंका पांच पाण्डव सुरक्षित रहनेछन् । मैले अर्जुनलाई मारें भने म समेत पांच जना र अर्जुनले मलाई मार्न सके भने म बाहेक पांच जना । तर म राधेय भएर हुर्कें अब राधेय भएरै मर्न चाहन्छु । कर्णले डराएर भने– म सूतपुत्र राधेय हुं । तर मलाई रथ चलाउन रुचि छैन । मलाई हतियार चलाउनमा रुचि छ । त्यसैले मैले असत्य जानकारी दिएर शिक्षा लिएको हुं । परशुरामले भने– गुरुलाई झुक्क्याएर सिकेकोले त्यो ब्रह्मास्त्र विद्याले अन्तिम क्षणमा त“लाई साथ दिने छैन । जसमा म कर्ता हुं, यस्तो भाव हु“दैन, र जसको बुद्धि शुभाशुभ कर्ममा लिप्त (एकोहोरिएको) हु“दैन, त्यो पुरुष, यी सब लोकलाई मारेर पनि वास्तवमा हत्या गर्दैन, बद्ध पनि हुंदैन । ज्ञान, ज्ञेय, र ज्ञाता यी तीन कर्मका प्रेरक हुन् । करण, कर्म, र कर्ता यी तीन कर्मका आश्रय (संग्रहकर्ता हुन् ।।१७–१८।। मनोविज्ञानको आधुनिक शाखा ज्ञानशास्त्र (काग्निटिभ साइन्स) गीताको यस श्लोकको विस्तार हो । यसमा सिकाई र त्यसलाई व्यवहारमा उतार्ने मानवीय मनोविज्ञानलाई विश्लेषण गरिएको छ । ज्ञान प्राप्त गर्ने तीन चरण र प्राप्त ज्ञानलाई क्रियात्मक रुप दिने तीन चरणका बारेमा वैज्ञानिक विशलेषण गरिएको छ । यसमा एक परिज्ञाता बाहेक सबै कुरा परिभाषित छन् । परिज्ञाता त्यो हो जसले सबै कुरा जान्दछ । (जसले सब कुरा जान्दछ, भन्ने मान्यताको द्वितीय श्रेणीको मान्यता के हुन्छ भने त्यसलाई जान्ने अर्को केही हुंदैन । त्यो अन्तिम हो, त्यसैले त्यो अपरिभााषित छ ।) तीन प्रकारका ज्ञान र तीन प्रकारका बुद्धि गुणको संख्या गर्नेहरुले ज्ञान, कर्म, र कर्ता गुणका भेदले तीन प्रकारका बताउंछन् । त्यो पनि यथावत्, जस्तो छ त्यस्तै, मैले भन्छु, सुन ।।१९।। गुणको संख्या गर्नेहरु भनेको सांख्य शास्त्रकारहरु । यस शास्त्रमा सृष्टिको सम्पूर्ण विवरणलाई २४ वटा संख्याको रुपमा सबभन्दा पहिले प्रस्तुत गर्ने शास्त्र हो सांख्य शास्त्र । यसको कुनै मतले मूल प्रकृति र अन्य प्रकृतिको कुरा गर्छन् भने कुनैले पुरुषको रुपमा ईश्वरलाई पनि समावेश गर्छन् । सांख्यशास्त्रका प्रणेता अक्षपाद गौतम हुन् । उनलाई सांख्यकपिल (आलारकालाम पनि भनिन्छ । कपिलसांख्यको मत र बुद्धदर्शनको मत सारमा मिल्छ । गीतामा सांख्य मतका आधार बताइएका २५ तत्त्व निम्नलिखित छन्– गीतामा प्रकृतिलाई जड तर सक्रिय मानिएको छ । पुरुषलाई साक्षी चेतन भनिएको छ । केवल विश्व ब्रह्माण्डको अध्यक्षता गर्ने भनिएको छ । तर जड प्रकृति र चेतन पुरुष दुवैको संयोग नभइ केही पनि हुन सक्दैन भन्ने मानिएको छ । यस अवधारणालाई आधुनिक विज्ञानको पदार्थ र ऊर्जा यी दुइ अवधारणाको व्याख्या गर्न प्रयोग गरिएको छ । भौतिक वैज्ञानिक ब्रायन डेभिड जोसेफ्सनका अनुसार– वेदान्त र सांख्यद्वारा नै क्वान्टम सिद्धान्त व्याख्या गर्न सकिन्छ । किनभने यी दुइ सिद्धँन्तले मात्र मस्तिष्क र विचारको नियम दिन्छन् । क्वान्टमको अर्थ यस्तो कुरा हो जुन आधा पदार्थ र आधा तरंग (ऊर्जा) हो । परमाणु वैज्ञानिक नील बोहरले परमाणु विज्ञानका गूढ रहस्य पत्ता लागउन उपनिषद अध्ययन गर्थे । उनले भनेका छन्– मलाई जब जब शंका लाग्छ । अरु समाधान पाईंदैन । अनि उपनिषद् खोलेर पढ्छु । सुप्रसिद्ध भौतिक शास्त्री ज्याक सर्फातीका अनुसार– सृष्टिको आधार स्पष्ट बुझाउन सांख्य बाहेक अरु कुनै सिद्धान्तले सक्दैन । गीतामा कुनै घटनाको कारण र परिणामको सम्बन्धको वैज्ञानिक व्याख्या छ । तर त्यसमा एउटा मान्यता के गरिएको छ भने एउटा अज्ञात तत्त्व अवश्य रहन्छ । जति धेरै कुरा जाने पनि एउटा कुरा फेरि पनि अज्ञात रहन जानेछ । जतिसुकै ठूलो वैज्ञानिक व्याख्या गरिए तापनि केही कमी रहन जान्छ । हिजोका वैज्ञानिक तथ्य आज त्रुटिपूर्ण भएका छन् । आज वैज्ञानिक भनिएको व्याख्या भविष्यमा यसै अज्ञात तत्त्वले गर्दा कुन रुपमा प्रस्तुत हुन जाने हो कसले भन्न सक्छ । त्यसैले आज असत्यीकरणको सिद्धान्तलाई दार्शनिकहरुले स्वीकार गर्छन् । भगवान् श्रीकृष्णको गीता व्याख्या आधुनिकतम विज्ञानको पनि व्याख्या हो । भविष्यका लागि पनि यसमा स्थान छ । जुन ज्ञानले सबै प्राणीहरुमा एक अविनाशी भावलाई अविभक्त (एक नास) छ भन्ने बुझिन्छ, त्यो ज्ञानलाई सात्त्विक जान ।।२०।। तर जुन ज्ञानले सबै प्राणीमा भिन्न भिन्न प्रकारका भाव अलग अलग छ भन्ने बुझिन्छ, त्यस ज्ञानलाई राजस बुझ ।।२१।। तर जुन ज्ञानले बिना कारण (अहैतुक अयथार्थलाई यही सम्पूर्ण (कृत्स्न) हो भनेर एउटै (अल्प) कुरामा आसक्ति (ढिपी) गर्दछ । त्यो तामस ज्ञानको उदाहरण हो ।।२२।। शास्त्रविधि अनुसार, आसक्तिरहित, फलको चाहना नगरिकन, रागद्वेष मुक्त भएर गरिएको कर्मलाई सात्त्विक भनिन्छ ।।२३।। जुन कर्म कामनायुक्त अर्थात् भोगको चाहनाले वा अहंकारसहित गरिन्छ । अनि त्यो परिश्रम साध्य (असहज) छ, भने त्यो राजस कर्मको उदाहरण हो ।।२४।। जुन कर्म परिणाममा बन्धनकारक (फंसाउने) र हानिकारक हुन्छ । हिंसा, र सामथ्र्य विचार नगरिकन केवल मोहवश आरम्भ गरिन्छ, त्यस कर्मलाई तामस भनिन्छ ।।२५।। आसक्तिबाट मुक्त, निरहंंकारी, धैर्यवान, उत्साही, कार्य सिद्ध हु“दा वा सिद्ध हुन नसक्दा निर्विकार रहने, र हर्ष शोक जस्ता कुराले अप्रभावित कर्तालाई सात्त्विक भनिन्छ ।।२६।। आसक्ति राख्ने, कर्मको फल प्रति उत्सुक, लोभी, हिंसात्मक (दुख दिने भाव अशुद्धाचारी, हर्ष र शोकले छिटो प्रभावित हुने कर्ता राजस हुन्छ ।।२७।। ढंग नपुर्याइ काम गर्ने (अयुक्त अटेरी (प्राकृत ठाडो, मूर्ख, अरुले गरेको काम पनि बिगार्ने (नैष्कृतिक अल्छी, हरेक कुरामा खोट देख्ने (विषादी र दीर्घसूत्री (छिटो हुने कामलाई पनि ढिलो गर्ने) लाई तामस कर्ता भनिन्छ ।।२८।। राम्ररी विचार गरिएको कामको बारेमा भनिन्छ– वेल बिगन इज हाफ डन । तर त्यो कर्म जुन परिणाम विचार नगरिकन गरिन्छ । आफुले गरेको काममा हिंसाको भावना, प्रतिक्रिया छ छैन भनेर विचार गरिंदैन । यो काम सुरु त गरियो, निरन्तर गरेर यसलाई पार लगाउन सकिन्छ कि सकिंदैन भन्ने कुराको विचार गरिंदैन । केवल मोहवश यसरी गरिएको कर्म तामस हुन्छ । एउटा निकै चल्तीको किस्सा छ– जर्मनीले एउटा नयां धातु पत्ता लगायो । त्यसको रौं बराबर पातलो तार बनायो । अनि त्यसमा केही सुधारको आग्रह गर्दै अमेरिकालाई पठाएछ । उसको के विचार थियो भने यसमा अब केही सुधार गर्न सकिंदैन । अनि त्यसमा थप सुधार गर्ने भन्ने अनुरोध साथ जापान पठाइएछ । जापानले त्यसमा सुधार गर्ने केही ठाउं देखेनछ । तर त्यसमा यति कुरा थपेछ– मेड इन जापान । जापानी मोटर गाडी प्रसिद्ध छन् तर गाडीको आविष्कार जापानले गरेको होइन । यी सब केवल मेड इन जापान हुन् । कुनै कर्ता बसी बसी जय खोज्ने हुन्छन् । केही नगर्ने । तर काम भयो भने त्यसको सफलतामा सबभन्दा बढी आफ्नो योगदान देख्ने । उखानै छ– काम गर्ने बा“दर पगरी गुथ्ने ढेढु । यस्ताले काम बिग्रेकोमा जिम्मा लिन मान्दैनन् । बिग्रेमा सबै अर्काको थाप्लोमा । चोट पाउने बेलामा यिनीहरुले भ्यागुतोलाई तेर्साउंछन् । हे धनञ्जय, बुद्धि, र धृति पनि गुण अनुसार तीन प्रकारका हुन्छन् । यी सबै, केही शेष नराखी, अलग अलग बताउंछु, सुन ।।२९।। हे पार्थ, जुन बुद्धिले प्रवृत्ति र निवृत्ति, कर्तव्य र अकर्तव्य, भय र अभय, तथा बन्धन र मोक्षलाई यथार्थ जान्दछ, त्यो बुद्धि सात्त्विकी हो ।।३०।। हे पार्थ, जुन बुद्धिले धर्म र अधर्म, कर्तव्य र अकर्तव्य त जान्दछ तर बिलकुल ठीक तरीकाले बुझ्दैन, त्यो बुद्धि राजसी हो ।।३१।। तमोगुणले घेरिएको जुन (बुद्धि) ले अधर्मलाई धर्म मान्दछ र सबै कुरा विपरीत बुझ्दछ, हे पार्थ, त्यो बुद्धि तामसी हुन्छ ।।३२।। जुन अव्यभिचारिणी (निश्चयात्मिका) धारणाले मन, प्राण र इन्द्रियका (उच्छृङ्खल) क्रियाहरु स्थिर हुन जान्छ, हे पार्थ, त्यो धृति (धारणा शक्ति) सात्त्विकी हुन्छ ।।३३।। हे अर्जुन, तर, जुन धारणाद्वारा अत्यन्त आसक्तिपूर्वक धर्म, अर्थ, र काम धारण गरिन्छ, त्यो धारणा शक्ति, हे पार्थ, राजसी हो ।।३४।। जुन धृतिद्वारा, खराब बुद्धि मानिस निद्रा, भय, शोक, विषाद, तथा मद (दुव्यर्सन) लाई छोड्दैन । हे पार्थ, त्यो धृति तामसी हो ।।३५।। एक परिवारमा तीन जना थिए । आमा, बाबु, र छोरो । गरीब थिए । दुखी थिए । त्यसैले केही प्राप्त गर्ने इच्छाले तीनवटैले तपस्या गरे । तपस्याबाट प्रसन्न भएर भगवान्ले प्रकट भएर भन्नु भएछ, तिमीले चाहेको प्रत्येकको एक इच्छा पूरा हुने छ । भगवान् अन्तध्र्यान भए पछि सुरुमा आमाले त्यस भनाईको परीक्षा गर्न आफु भर्खरकी सुन्दरी हुन पाउं भन्ने कामना गरिछ । नभन्दै तुरुन्तै षोडसी भइछ । आफु सुन्दर भएकी त्यो युवती घर बाहिर जान थाली । पुरुषले सोध्यो– कहा“ जान थालेको ? स्त्रीले भनी– म यति राम्री भएं । अब यो घर मेरो लायक रहेन । त्यसैले म यो घर छोडेर जान्छु । यति छिटै यस्तो परिवर्तन, पुरुषलाई रिस उठ्यो । भन्यो– सुंगुर्नी जस्ती । पुरुषको इच्छा प्रकट भयो । तत्काल त्यो महिला सुंगुर भइ । छोरोले यो सबै हेरिरहेको थियो । वरदानको यो दुर्दशाले दुखी भइरहेको थियो । अब एउटा वरदान मात्र बांकी रह्यो । अनि निराश भएर आफ्नो वरदान प्रयोग गर्यो– मेरी आमा जस्तो अघि थिइन् त्यस्तै भइ जाउन् । पुनः सुंगुर झुत्री आमामा रुपान्तरित भयो । तीनवटा वरदान पाएर पनि यथावत । त्यसैले ज्ञानीहरुले सांसारिक कुरा नमाग भन्छन् । सांसारिक अर्थात् सांसारिक शक्ति देखाउने कुरा । वरदान पाए । तर निरर्थक गुमाए । यस्तो ज्ञान तामसिक हो । संसारमा तामसिक ज्ञान बढी प्रयोग भइरहेको छ । भर्खर एउटा समाचार प्रकाशित भएको थियो । केही दिन अघि चितवनमा एउटा बस एक्सीडेन्ट भयो । केही यात्रुहरुको मृत्यु भयो । कोही घाइते भए । जब पुलिसले घटनाको बारेमा पत्ता लगायो सबै आश्चर्यचकित भए । उसको गाडी मालिकसंग झगडा परेको रहेछ । त्यो रिस पोख्यो गाडी एक्सीडेन्ट गराएर । परिणाम भोगे यात्रुले । उनीहरुलाई ड्राइभर र मालिकको झगडाको बारेमा केही थाहा थिएन । ज्ञान, बुद्धि, धृति, कर्ता र कर्मको सूक्ष्म व्याख्याद्वारा यी श्लोकहरुमा काग्निटिभ साइन्स (ज्ञानशास्त्र) को गहन विश्लेषण गरिएको छ । त्यसैले गीता मनोविज्ञान हो । हे भरतश्रेष्ठ, तर, सुख पनि तीन प्रकारका हुन्छन्, सुन । जुन सुखमा अभ्यास (असल काम) द्वारा रमेपछि दुखको अन्त हुन्छ । जुन सुख सुरुमा विषतुल्य लागे पनि परिणाममा अमृततुल्य हुन्छ । र त्यसैले त्यो बुद्धिको आन्तरिक प्रसन्नताबाट उत्पन्न भएको छ । त्यो सात्त्विक हुन्छ ।।३६,३७।। जुन सुख विषय र इन्द्रियको संयोगले गर्दा हुन्छ, त्यो सुख सुरुमा अमृततुल्य जस्तो लागे पनि परिणाममा विषतुल्य हुन्छ । त्यसलाई राजस सुख भनिन्छ ।।३८।। त्यो सुख, जसले सुरुमा तथा अनुबन्धमा (फ“सेपछि) आत्मालाई मोहित गराई निद्रा, आलस्य एवं प्रमाद गराउ“छ, त्यसलाई तामस भनिन्छ ।।३९।। निश्चित रुपमा मानिसको सुख आवश्यकता पूर्तिसंग सम्बन्धित हुन्छ । इच्छा, क्रियाकलाप, अनि सन्तुष्टि यही मानव सुखको क्रियाकलाप चक्र हो । इच्छा अपूर्ण रहनु दुखको कारण हो । इच्छा पूरा हुनु सुखको मूल्याङ्कन हो । अर्को शब्दमा जब इच्छा समाप्त हुन्छन् अनि मात्र सन्तुष्टि वा सुख प्राप्त हुन्छ । तर के इच्छा समाप्त हुन्छन् हुंदैनन् मानवीय जीवनको वास्तविक सत्य के हो भने इच्छा अनन्त हुन्छन् र त्यसको तुलनामा सन्तुष्टि नगण्य हुन्छ । गणितको सामान्य ज्ञान राख्नेलाई पनि के थाहा छ भने अनन्तमा अति नगण्य घटाउ“दा अनन्त नै बांकी रहन्छ । सारांश के हो भने अनन्त इच्छा हुनु र नगण्य मात्र सन्तुष्ट हुनु भनेको सुख नभए बराबर हो । अत्यन्त संक्षेपमा भन्दा, सन्तुष्टि र इच्छा दुवैको सह–अस्तित्व हुन सक्दैन । इच्छा र सन्तुष्टि संगै छन् भने त्यो विरोधाभासी अवस्था हो । सात्त्विक सुखमा केही दुख हुन सक्छ । यदि यस्तो दुख सुरुमा भयो भने त्यसलाई सामान्य रुपमा लिनु पर्छ । यो अवस्थालाई सुखको अवस्था नै मान्नु पर्छ । तर यी इच्छाहरु जन्मौं–जन्म पछ्याइ रहन्छन् । कबीरले भन्छन्– माया मरी न मन मरा, मर मर गया शरीर । आशा तृष्णा नमरी, यह कह गया कबीर ।। त्यसैले इच्छाहरु सन्तुलित राख्नु पर्छ । अन्यथा कहिल्यै सुख प्राप्त हु“दैन । सुखको सम्बन्ध इन्द्रियसंग हुन्छ । दृश्य हेरेर, संगीत सुनेर, खस्रो चिल्लो स्पर्शद्वारा, स्वाद जिब्रोद्वारा जानिन्छ । त्यो अनुभव पनि सात्त्विक भए मन र प्राणलाई सुख दिने हुन्छ । कहिलेकाहीं इन्द्रियको वास्तविक गुणलाई दबाएर असुखलाई मानिसले सुखमा रुपान्तरित गरिरहेको हुन्छ । उदाहरणका लागि बालकले पिरो खुर्सानी मनपराउंदैन । तर निरन्तर जिब्रोको स्वाद क्षमतालाई निमोठेर आफुलाई खुर्सानी नभए भान्सा नपस्ने बनाउनु राजस सुखको उदाहरण हो । जुन कुराले सुखको आभास मात्र दिन्छ, अर्थात् जुन सुख अनुभव गर्दा होश गुमाएको हुन्छ त्यो तामस हो । प्रकृति तीन गुणहरुले युक्त हुन्छ । यी तीन गुणरहित कुनै पनि कुरा पृथिवी, आकाश वा देवताहरुमा पनि हुन सक्दैन ।।३९।। (त्यसैले) हे परन्तप, ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, र शूद स्वभाव्र पनि यी विभक्त गुणहले प्रभावित हुन्छन् ।।४१।। शम (संयम इन्द्रिय नियन्त्रण, तप (नियम पालनका लागि कष्ट सहनु शुद्धता, शान्ति र सरलता, ज्ञान र विज्ञानमा आस्तिकता नै स्वाभाविक ब्रह्मकर्म हुन् ।।४२।। शूरवीरता, तेज, धारणा शक्ति, दक्षता, युद्धको सामना गर्नु, दान दिनु अनि ईश्वर भाव, यी सबै क्षत्रियका स्वाभाविक गुण हुन् ।।४३।। कृषि, पशुपालन, वाणिज्य यी वैश्यका स्वाभाविक कर्म हुन् भने परिचर्यात्मक कार्य शूद्र (सेवक) का स्वाभाविक कर्म हुन् ।।४४।। आआफ्ना कर्ममा राम्ररी लागेको मानिसले सिद्धि प्राप्त गर्छ । आफ्नो काममा लागेर नै सिद्धि कसरी प्राप्त गर्न सकिन्छ, त्यो सुन ।।४५।। वैदिक कालदेखि नै चिन्तकहरुले समाजको स्थिरता, उन्नति, र समन्वयका लागि वर्ण र आश्रमको अनुशासन र व्यवस्थालाई जरुरी मान्दछन् । किनभने यस व्यवस्थाबाट व्यक्ति र समाजले धर्म, अर्थ र कामको सन्तुलित प्राप्ति गर्छ । जसरी व्यक्तिको व्यक्तित्व विकासका लागि आश्रम व्यवस्था आवश्यक छ त्यसैगरी, उनीहरुले सामाजिक कल्याणका लागि वर्ण व्यवस्थालाई जरुरी बताएका छन् । वर्णको अर्थ हो– रंग । वर्ण व्यवस्थाको सबभन्दा नजीकको समानान्तर शब्द वर्ग विभाजन (क्लास डिभिजन) नै हो । यसका सामाजिक, आर्थिक प्रभाव हुन्छन् । वर्ण विभाजन श्रम विभाजनमा आधारित छ । जसमा वंशानुक्रम र वातावरणको अदु्भुत समन्वय पाइन्छ । समाजको उन्नतिका लागि प्लेटोले कल्पना गरेको आदर्श समाजको विवरणमा समाजको तीन विभाजन पाइन्छ– उच्च वर्ग, मध्यम वर्ग र निम्न वर्ग । उच्च वर्गमा राजा, दार्शनिक र उच्च प्रशासक वर्ग, मध्यम वर्गमा सैनिक, रक्षक र सहायक वर्ग र निम्न वर्गमा कृषक, कारीगर र सेवक वर्ग राखिएको छ । मल्लकालमा नेपालले श्रम विभाजनबाट आर्थिक फाइदा पाएका ऐतिहासिक विवरण पाइन्छ । कुनै देशको अर्थव्यवस्था केही खास व्यक्ति र समुदायमा निर्भर हुन्छ । अर्थशास्त्रीहरु पनि के मान्दछन् भने उद्यमी वर्गको विकास नभइकन कुनै देशको आर्थिक विकास हुन सक्दैन । जापानमा सामुराइ, नेपालमा नेवार, भारतमा मारवाडी, अमेरिका र रुसमा यहुदी समुदाय त्यहा“को आर्थिक विकासको आधार हो । यो कुरा सबै देशका लागि सत्य छ । उनीहरुलाई पन्छाएर अर्थव्यवस्थाको व्याख्या गर्न सकिंदैन । वैदिक वाङ्मयको वर्णव्यवस्था अतीव निर्मल र पवित्रतम छ । त्यहां परस्पर भेदभाव, अवहेलना र घृणाको प्रवृत्ति पाईंदैन । एउटा परिवारका सदस्यहरुको सम्बन्धमा जस्तै ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, र शूद्र यी चारै वर्णको एक अर्का प्रति घृणा, विद्वेष, असूया, अश्रद्धाको दृष्टि राख्ने चलन व्यवहारको कहीं कल्पना पनि छैन । चतुर्वर्णक समाज स्वच्छ, समुन्नत र गतिशील हुने कल्पना गरिएको छ । चारवटै वर्णलाई समाजरुपी गाडी चलाउने चार पाङ्ग्राको रुपमा कल्पना गरिएको छ । परस्पर आश्रित हुनुपर्ने स्थिति स्पष्ट रुपमा देखाइएको छ । वर्ण–व्यवस्था एक यस्तो व्यवस्था हो जसमा समाजको विशेषतालाई तिनीहरुको गुण र कार्यको आधारमा समान महत्त्व दिइएको छ । यसमा पेशागत विशिष्टताको आर्थिक विशेषता पाइन्छ तर यो ठूलो सानोको क्रम होइन । विभिन्न वर्णले पालना गर्नु पर्ने अलग–अलग नियमहरु बताइएको भए तापनि निम्नलिखित नौवटा नियम सबै वर्णले समानरुपले पालना गर्नु पर्ने व्यवस्था छ– कसै प्रति क्रोध भाव नराख्नु, कसै प्रति विश्वासघात नगर्नु, बाह्य–आन्तरिक पवित्रता राख्नु, सरल भाव राख्नु, आफ्नो पत्नीको गर्भबाट सन्तान उत्पन्न गर्नु, कसैसंग द्रोह नगर्नु, धनको उपभोग गर्दा बा“डफा“ड गरी उपभोग गर्नु, क्षमा भाव राख्नु र भरण पोषण योग्य व्यक्तिहरुको पालन गर्नु । यसमा दशौं कर्म पनि थपिएको छ तर त्यो केवल ब्राह्मणहरुका लागि अनिवार्य छ र त्यो हो निरन्तर अध्ययन अनुसन्धानमा लागि रहनु । यी दशवटा नियमहरु बाइबिलको टेन कमान्डमेन्टसंग मिल्छन् । यद्यपि अलग अलग वर्णलाई अलग अलग काम दिने दिने कुरा उल्लेख छ र यो उल्लेख सनातन परम्परा अनुसार गरिएको हो । तथापि त्यस बेला विभिन्न वर्णका मानिसहरुलाई एक अर्काको कार्य गर्न प्रतिबन्ध भने थिएन । यसको स्पष्ट उल्लेख महाभारत, शुक्रनीति र कौटिलीय अर्थशास्त्रमा पाइन्छ । ऋग्वेदमा त अझ स्पष्ट शब्दमा एक परिवारका चार जनाले चार प्रकारका काम गरेको कुरा उल्लेख छ । असुर गुरु शुक्रका अनुसार जुन राज्यमा मानिसहरुले स्वकर्म पालना गर्छन् । त्यो समाज चिरस्थायी रहन्छ । त्यसैले देशमा प्रचलित देश–धर्म, जाति–धर्म, कुल–धर्म, ऋषि मुनिहरु द्वारा बनाइएको धर्म, प्राचीन धर्म र नवीन धर्म, यी सबैको ज्ञान प्राप्त गरेर कल्याणकारी राज्यले यी सबैको रक्षा गर्नु पर्दछ । किनभने यसैबाट राज्य व्यवस्था र सामाजिक व्यवस्था दिगो रहन्छ, अन्यथा अराजकता र अशान्ति हुन्छ भन्ने शुक्रको मत रहेको छ । शुक्रनीति र पराशर स्मृतिमा भनिएको छ– वृत्तिका आधारमा सबैले अलग अलग कर्म गरे पनि कसैको पनि वृत्ति निन्दित हुंदैन अर्थात् सबै वर्ण बराबर सम्मानका अधिकारी छन् । विभिन्न वर्णका विभिन्न काम भए पनि सबै वर्ण एक अर्काको उन्नतिमा सहायक हुन्छन् भनिएको छ । आपसमा वैमनस्य भयो भने समाजमा ठूलो हानि हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट बताइएको छ । यसबाट प्राचीन चिन्तकहरुले वर्णाश्रमको स्थापना समाजमा समन्वय, अन्तर्निर्भरता, र आर्थिक उत्पादनका लागि गरेको स्पष्ट हुन्छ । यहा“निर स्मरणीय के भने स्वयं कृष्णको वृत्ति गोपालन हो । प्राचीन समाजदार्शनिकहरुले अध्ययनको सुविधाका लागि यस्तो विभाजन गरेका हुन् । विद्यालाई आन्वीक्षिकी, त्रयी, वार्ता, दण्डनीति भनिएको छ । पुरुषार्थलाई अर्थ, काम, धर्म, मोक्षमा र प्राणीलाई अण्डज, उद्भिज, जरायुज, र स्वेदजमा विभाजन गरिएको छ । यो विभाजन प्राविधिक हो, मर्यादाक्रम होइन । खप्तड बाबाले धर्मविज्ञान पुस्तकमा स्पष्ट शब्दमा भनेका छन्– वर्ण व्यस्थालाई वंशानुक्रम र वातावरण दुवैका विशेषताहरुलाई समावेश गरिएको सामाजिक व्यवस्था हो । यो जातीय व्यवस्था होइन। आधुनिक चिकित्सा पद्धतिले समेत रक्तलाई र क्रोमोजोमलाई केवल चार भागमा नै विभाजन गर्दछ । कौटिलीय अर्थशास्त्रमा सामाजिक कल्याणलाई उच्च राख्नका लागि राज्यले समाजकोे यो व्यवस्थालाई बनाइराख्नु पर्दछ । स्वकर्म पालना गर्ने, गराउने राजाले यस लोक र परलोक दुवैमा आनन्द पाउ“छ । वर्ण र आश्रमको मर्यादा पालन गर्र्ने व्यवस्था कायम गरेर त्यसलाई पालन गर्ने, गराउने मानिस वेदमार्गबाट सुरक्षित भएर आनन्दसंग रहन्छ, कहिल्यै पदच्युत हु“दैन । कौटिलीय भनाई गीताकारको भनाईसंग मिल्छ । स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः यो वाक्यांशले के स्पष्ट हुन्छ भने उच्चता र श्रेष्ठता प्राप्त गर्न सबै वर्ण स्वतन्त्र छन् । सानो ठूलो कोही छैन । व्यक्तिगत सुख र सामाजिक कल्याणमा अन्तर्निभरताको व्याख्या गरिएकोले गीताशास्त्र सामाजिक शास्त्र हो । जुन (परमेश्वर) बाट, प्राणीहरुको उत्पत्ति भएको छ, र जसले, यो समस्त विश्वमा व्याप्त छ, त्यसलाई आफ्ना स्वाभाविक कर्मले अर्चना गर्दै मानिसले सिद्धि प्राप्त गर्छ । स्वामी रामकृष्णले आफ्ना भक्तहरुलाई भन्ने गर्नु हुन्थ्यो– भगवान्ले सद्बुद्धि नदिइकन केही पनि प्राप्त हु“दैन । सद्बुद्धि दिने पनि उनै हुन् । तिमीहरुले के सोच्दा हौ भने तिमीले ध्यान गर्नाले, पूजा गर्नाले, चिन्तन गर्नाले भगवान् प्राप्त हुन्छन् । तिम्रो इच्छा शक्ति पनि उनैको देन हो । सबै कुरा उनैलाई छोडी देउ । त्यही भएर वेदमा भनिएको छ– पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते । रामकृष्णको भक्ति बडो अचम्मको थियो । उनले भन्थे– घुम्न जानु भनेको काली मन्दिरको परिक्रमा हो । खानु भनेको कालीलाई आहुति हो । एक दिन कालीलाई पशुबलि दिनेहरुलाई हेरेर उनी जोडले हांसे– हेर, हेर, कालीलाई, कालीले, कालीको बलि दिइरहेका छन् । राम्ररी लिइएको अरुको धर्मभन्दा गुणरहित भए पनि आफ्नो धर्म श्रेष्ठ हुन्छ, स्वभाव नियत कर्म गर्दा किल्विष (त्रुटि, कमजोरी, दोष) हुंदैन । हिन्दु धर्मशास्त्रहरुले धर्म र सम्प्रदायमा थोरै अन्तर गरेका छन् । पूजा पद्धति भनेको सम्प्रदाय हो । तर धर्म भनेको आदर्श, अध्यात्म, व्यवस्था, कर्तव्य र पूजा पद्धति यी सबै हो । उदाहरणका लागि शैव, वैष्णव, शाक्त धर्मलाई समप्रदाय पनि भनिन्छ । तर वैदिक सनातन धर्मलाई सम्प्रदाय भनिंदैन । यस भित्र अनेक सम्प्रदाय छन् । रामकृष्ण मठबाट प्रकाशित पुस्तक अ प्राइमर टु हिन्दुइज्ममा डी एस शर्माले यी विषयहरुको सूक्ष्म अध्ययन गरेका छन् । यो पुस्तक नेपालीमा हिन्दु धर्मको क ख ग नामले गीता समुदयबाट प्रकाशित छ । हाल विश्वका तीन प्राचीन धर्म हिन्दु, यहुदी, र जोरोस्टर हुन् । यी धर्महरुले आफ्नो धर्मको प्रचार पनि गर्दैनन् र धर्मान्तरण पनि गराउ“दैनन् । यिनीहरुबाट निस्केका धर्महरुले धर्म प्रचार पनि गर्छन् र धर्मान्तरण पनि गराउ“छन् । यहुदीबाट दुइ प्रमुख धर्महरु निस्केका छन्, क्रिस्तान, र इसलाम । क्रिस्तानका दुइ मुख्य हांगा क्याथोलिक र प्रोटेस्टेन्ट छन् । इसलामका दुइ हांगा शिया र सुन्नी छन् । इसलाम धर्मको सुधारको रुपमा बहाई सम्प्रदायका सदस्यहरु पनि छन् । जोरोस्टर धर्मको अवशेषका रुपमा केही मानिसहरु अब ईरानमा छन् । ईरान नै जोरोस्टरको जन्मभूमि हो तर ईरानको जनसंख्या धर्मान्तरित भइ अब त्यहांको राजधर्म शिया इसलाम भए पछि यो धर्म त्यहां पिछडिएको छ । भारतमा भएको जोरोस्टर मतावलम्बीहरुको संख्या पनि निरन्तर घट्दो छ । अन्य धर्मावलम्बीसंग विवाह गर्नेहरुले आफ्नो परम्परा छोड्दै छन् भने जो आफ्नै संस्कृति परम्पराका पालक छन् उनीहरुको ढीलो विवाह, जीविकोपार्जनका समस्या जस्ता कारणले जन्मदरमा निरन्तर कमी आएको छ । जापान, चीन आदि पूर्वी देशहरुमा ताओ, शिन्तो, कम्फ्युशियस धार्मिक सम्प्रदाय प्रचलनमा छन् । हिन्दुबाट निस्केका धर्म सम्प्रदायहरुमा बौद्ध, जैन, सिख प्रमुख छन् । नेपालमा पहिले किरांत धर्मावलम्बीहरुले आफुलाई हिन्दु मानेका थिए । विगतका दुइवटा जनगणनाहरुमा उनीहरुले आफ्नो छुट्टै पहिचान देखाएका छन् । बोन मतावलम्बीहरु पनि आफुलाई छुट्टै प्रस्तुत गर्न चाहिरहेका छन् । फरक छ भने हिन्दुहरु अनेक देवदेवी, अनेक पूजा पद्धतिमा विश्वास गर्छन् । यसका अनेक प्रवत्र्तक छन् । सबै साना ठूला नदीहरु विशाल हिन्दु धर्ममा आएर मिल्छन् । हिन्दुहरुले आफु भित्र वैदिक, बौद्ध, जैन, सिख, किरात यी सबैको अनुभूति गर्छन् । हिन्दु दर्शन एक यस्तो दर्शन हो जसभित्र नास्तिक दर्शनलाई पनि सम्मानजनक स्थान छ । हिन्दु धर्मरुपी विशाल वृक्षका यी हांगाहरु हुन् । धेरै टाढा पुगेको हांगो आफ्नो मूलभन्दा फरक देखिन्छ । त्यही सम्बन्ध हिन्दु धर्म र अरु धर्ममा छ । यस विशालतालाई अनुभव गर्दै ओशो सिद्धार्थले भनेका थिए– नेपाल हिन्दु राष्ट्रको रुपमा पनि धर्म निरपेक्ष नै थियो । वेद निन्दकलाई नास्तिक मानेपनि गौतम बुद्धलाई अनार्य भनिंदैन । स्वयं बुद्धले पनि आफ्नो ज्ञानलाई सनातन धर्म (एस धम्मो सनन्तनो) भनेका छन् । हिन्दुहरुले बुद्धलाई मात्र होइन बुद्धकी आमाको पनि पूजा गर्छन् । हिन्दु सभ्यताको मूल भाषा संस्कृतमा अध्यात्म, दर्शन, ज्ञान र विज्ञानका क्षेत्रमा हजारौं ग्रन्थ उपलब्ध छन् । धर्मशास्त्र, र अर्थशास्त्र मात्र होइन कामशास्त्रका दर्जनौं उत्कृष्ट ग्रन्थ सनातन परम्पराका सम्पत्ति हुन् । तर हिन्दुहरुको पवित्रतम ग्रन्थ हो वेद । यो ज्ञानको प्राचीनतम सभ्यताको एक मात्र उपलब्ध अभिलेख हो । वेदमा भएका कुराहरु हजारौं वर्षसम्म मौखिक (श्रुति) परम्परामा चलिआएका थिए । यो ज्ञानको कति पुरानो अभिव्यक्ति हो भने यसको मूल पत्ता लगाउन गाह्रो छ । त्यसैले यसको नाम अपौरुषेय भयो । जसले यसलाई अनुभव गर्यो उसले अकृत्रिम अनुभवद्वारा नै प्रस्तुत गर्यो त्यसैले यसको रचयितालाई मन्त्रदृष्टा भनिन्छ । ऋग्वेदका मन्त्रहरुमा गार्गी, अपाला, घोषा, मैत्रेयी, लोपामुद्रा, कक्षिवती, यमी, इन्द्रायणी आदि ३० वटा ऋषिकाहरु (महिला मन्त्र रचयिताहरु) का मन्त्र पाइन्छन । वशिष्ठ, विश्वामित्र, भृगु, अगस्त्य, कण्व, गर्ग, अत्रि, गृत्समद आदि ४०० ऋषिहरुको नाम मन्त्रका साथ सुरक्षित छन् । तर हजारौं मन्त्रहरु लोप भइसकेका छन् । विश्वको सबै प्रमुख सभ्यताहरुका मूल कुराहरु वेदमा प्राप्त हुन्छन् । वेदका प्राथमिक ऋचा कम्तीमा १०,००० वर्ष अघि तयार भएको अनुमान छ । ऋग्वेदलाई संरासंको संस्था यूनेस्कोले वि.सं.२०६४ मा विश्व सांस्कृतिक सम्पदा सूची मेमोरी अफ् द वल्र्ड रजिस्टर) मा वल्र्ड कल्चरल हेरिटेजको रुपमा सूचीकृत गरी यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्रदान गरिसकेको छ । वेदको वाजसनेयी परम्पराको हस्तलिखित ग्रन्थ नेपालमा सुरक्षित रहेका छन् । यसलाई ११ औं शताब्दीको मानिएको छ । यस भन्दा प्राचीन अभिलेख हालसम्म पाइएको छैन । यस बाहेक वाल्मीकि रामायण र आयुर्वेदको ग्रन्थ सुश्रुत संहिताको सबभन्दा प्राचीन हस्तलिपि समेत नेपालमा छ । हिन्दु शास्त्रका अनेकौं प्राचीन पाण्डुलिपि सुरक्षित राख्न सक्ने विश्वमा नेपाल मात्र भएको छ । यसको एक मात्र कारण यो देश हिन्दु राष्ट्र भएर हो भन्ने बाहेक अर्को कुनै तर्क देखिंदैन । आज विकास भएका धर्मशास्त्र, अर्थशास्त्र, कामशास्त्र, भाषाशास्त्र, समाजशास्त्र, विधिशास्त्र, आयुर्वेद, भौतिक विज्ञान र इञ्जिनीयरिंग विषयका आधारभूत अवधारणाहरु ऋग्वेदमा पाइन्छन् । कुनै बेला एशिया महाद्वीपको प्रंमुख सभ्यता र संस्कृति थियो हिन्दु सभ्यता । ईरान, ईराक मात्र होइन टर्कीको राजधानी अंकारासम्म आर्यधर्मको प्रतिष्ठा थियो । पुरातात्त्विक अवशेषहरुमा त्यहांका निवासीहरु आर्य सभ्यता र संस्कृतिका अनुयायी थिए भन्ने प्रमाणहरु फेला परेका छन् । अंकारामा पहिले हिटाइट र मिटानीज सभ्यताका दुइ शिलालेख प्राप्त भएका छन् । जसमा के उल्लेख छ भने विवाहका अवसरमा नव दम्पत्तिलाई आशीर्वाद प्रदान गर्न पांच देवताहरु– इन्द्र, वरुण, मित्र र अश्विनी कुमारहरुलाई आह्वान गरिन्थ्यो । आर्य देवताहरुको पूजा त्यस समस्त प्रदेश र एशिया माइनरमा हुने गरेका अन्य अनेकौं प्रमाणहरु भेटिएका छन् । कम्पूचियामा हिन्दु देवदेवीहरुका ठुल्ठूला मूर्ति र मन्दिरका अवशेषहरु पाइन्छन् । अफगानिस्तानमा शिव मन्दिरका अवशेष पाइन्छन् । पेशावरको पुरानो नाम पुरुषपुर र कन्दहार भनेको गान्धार हो । प्राचीनकालमा यो संस्कृति कति विकसित र उच्च थियो भन्ने कुराको अनुमान कुन कुराले पनि गर्न सकिन्छ भने तक्षशिला र नालन्दा जस्ता विश्वविद्यालयहरुमा संस्कृत भाषा तथा हिन्दु र बौद्ध दर्शन अध्ययन गर्न ग्रीस र चीनबाट वर्षेनी थुप्रै मेधावी विद्यार्थीहरु आउने गंर्थे । सबै धर्महरुको उत्पत्ति एशिया नै हो तर दक्षिण एशियामा हिन्दु, र बौद्ध, पूर्व एशियामा बौद्ध र इसलाम, र पश्चिम एशियामा इसलामको पूजा पद्धतिहरु लोकप्रिय भए भने युरोप र अमेरिका क्रिस्तानले बढी प्रभाव पार्यो । क्रिस्तानको प्रचार हुनु अघि युरोप र अमेरिकामा प्राचीन संस्कृतिहरु थिए । युरोप भर रोमन देवी देवताहरुको पूजा हुन्थ्यो । युरोपमा लगभग ५० प्रकारका संस्कृति थिए । धार्मिक प्रचारले गर्दा विश्वमा अनेक जनजातिगत संस्कृतिहरु लोप भएका छन् । अफ्रिका, अष्ट्रेलिया, ल्याटिन अमेरिका लगायतका कैयौं सभ्यताहरु हराइसकेका छन् । कोही हराउने क्रममा छन् । साथै केही नयां सभ्यताहरु पनि निर्माण भइरहेका छन् । क्रिस्तान र इसलाम धर्मका नयां सुधारिएका स्वरुपहरु विकसित भइरहेका छन् तर त्यसको संख्या अहिले ज्यादै कम छ । तर गीताका स्वधर्मको अर्थ हिन्दु धर्म होइन । गीता जुनसुकै धर्म सम्प्रदायका लागि पठनीय छ । यसमा समप्रदाय, जाति, वर्ण र लिंगको कुनै प्रतिबन्ध छैन । सबैले आआफ्नो योग्यता र रुचि अनुसार सामग्री प्राप्त गर्न सक्छन् । आजभन्दा ५५०० वर्ष अघि, जुन बेला गीता उपदेश भएको हो, त्यस बेला संसारमा अनेक प्रकारका धर्म सम्प्रदाय थिएनन् । गीताको स्वधर्म भनेको सहज कर्म हो । प्रत्येक व्यक्ति आआफ्ना गुण अनुसार फरक हुन्छ । उसको जुन गुण छ । जुन विशेषता छ । त्यही अनुसार काम गर्नु स्वधर्म भनिएको छ । बिलगेट्सले स्वधर्मका सम्बन्धमा भनेका छन्– मसंगै पढ्ने साथीहरु सबै पास भए । म फेल भएं । अहिले ती सबै साथी मेरो कम्पनीमा इञ्जीनियर छन् । उनलाई पढ्नमा रुचि थिएन । कम्प्युटरमा रुचि थियो । त्यसको विकास गरे । पढ्नमा जबरजस्ती गरेको भए के हुन्थ्यो बढीमा उनी त्यस्तै कुनै कम्पनीमा इञ्जीनियर हुन्थे । स्टीभ जब्सले पनि आफ्नो अध्ययन अगाडि बढाउन सकेनन् । उनले त सबैलाई एउटै सन्देश दिंदै हिंड्छन्– स्टे हङ्ग्री, स्टे फुलिस । मेरो एक जना मित्र जो अलि सोझो थियो सुरक्षा निकायमा भर्ती भयो । तर रिटायर्ड हुञ्जेलसम्म अलिकति पनि पदोन्नति प्राप्त गर्न सकेन । अर्धविक्षिप्त भएर रिटायर भयो । एक दिन भन्छ– मैले गलत पेशा रोजें । मनमा अशान्ति र असुरक्षाले गर्दा राम्रोसंग गर्न सकीनं । मैले शिक्षण पेशा रोज्नु पर्ने । कम्तीमा आनन्दको अनुभव त गर्थें । प्रत्येक व्यक्तिले यस्तो स्वधर्म बुझेर पेशा रोज्नु पर्छ । अन्यथा धन र मान जति राम्रो काम भए पनि अर्काको अभिनय गरे सरह हुन्छ । हे कौन्तेय, दोषयुक्त हुंदा पनि सहज कर्म त्याग गर्नु हुंदैन । किनभने धुवांले आगो ढाके जस्तो सबै काममा केही न केही दोष भइहाल्छ । श्वेताम्बर तेरापन्थी जैन सन्तहरुले सेतो कपडाले मुख छोप्छन् । उनीहरु भन्छन्– सांस फेर्दा पनि हिंसा हुन सक्छ । सही कुरा पनि व्यक्त गर्दा दोषपूर्ण हुनसक्छ । सुन्दरता हेरेर र स्वाद चाखेर अनुभव गरिन्छ । यी दुवै कुरालाई अभिव्यक्त गरियो भने दोष हुन जान्छ । तर्कारी, अचार, र मिठाई चाख्नेले मीठो भयो भन्छ । तर प्रत्येकको मीठोपनलाई सही रुपमा केवल चाख्नेले मात्र अनुभव गर्न सक्छ । बोल्नेले जे बोले पनि सुन्नेले गर्दा अर्थमा दोष उत्पन्न हुन जान्छ । कुनै कविको कविताका अनेक अर्थ लगाउने हुन्छन् । अनेक व्याख्या हुन्छन् । कबीरले कविता रचे– गुरु ठूलो कि गोविन्द यस कविताबाट स्पष्ट नै हुंदैन । अर्थ नाना थरी छन् । असली अर्थ त केवल त्यस कबीरलाई मात्र थाहा होला । अरुले बोलेको कुराको ठीक अर्थ के हो कसले त्यसको शत प्रतिशत वास्तविकता पत्ता लगाउने ? पति पत्नीले झगडा गरे । पति– हे भगवान्, यस जीवनबाट म दिक्क परिसकें । मलाई लैजाउ प्रभु । पति– हस् भगवान्, पहिला उसैको कुरा सुन्नुस् । सबैका स्वधर्म फरक हुन्छन् । सबै कर्म दोषपूर्ण हुन्छन् । गीताले स्पष्ट शब्दमा भनेको छ सहज कर्म नै स्वधर्म हो । त्यसैले यो व्यक्तिगत हुन्छ । तर पूजा पद्धति व्यक्तिगत होइन यो त जहिले पनि सामूहिक हुन्छ । सर्वत्र आसक्तिरहित बुद्धिभएको, मनलाई नियन्त्रणमा राख्ने, र तृष्णारहित (योगी) ले सन्न्यासद्वारा परम नैष्कम्र्यसिद्ध प्राप्त गर्छ ।।४९।। त्यस नैष्कम्र्यसिद्धिलाई प्राप्त गरेर मानिसले ब्रह्म–भावलाई कसरी प्राप्त गर्छ, हे कौन्तेय, त्यसलाई संक्षेपमा मबाट बुझ । (किनभने) यो ज्ञानको सर्वश्रेष्ठ अवस्था (परा–निष्ठा) हो ।।५०।। रागद्वेष नभएको, वैराग्यलाई आश्रय लिएको (अर्थात् कसैको सहारा नलिएको अहंकार, हठ, घमण्ड, काम क्रोध र परिग्रहलाई त्यागेर (निरन्तर ध्यानयोगका परायण रहने, ममतारहित शान्त योगीले ब्रह्मभाव प्राप्त गर्छ ।।५१–५३।। ब्रह्ममा एकीभाव भएको, प्रसन्नचित्त योगीले (नष्टको) शोक गर्दैन अप्राप्तको) आकांक्षा गर्दैन । सबै प्राणीमा समभाव भएकोले उसले मेरो परा भक्ति प्राप्त गर्छ । भक्तिद्वारा मलाई, जेजस्तो छु, तत्त्वले जान्दछ, त्यस भक्तिद्वारा मलाई ठीक–ठीक जाने पछि ममा प्रवेश गर्छ । (विशका धेरै अर्थ हुन्छन्, यसका आधारमा प्रविश, निविश, इत्यादि शब्द बनेका छन् । सारांश के हो भने मेरो निरन्तर चिन्तन गर्दै म जस्तै हुन्छ ।) जे छु, जस्तो छु र जति छु यसलाई तत्त्वले जान्दछ । कसैले पा“च तत्त्व भन्दछन् । कसैले पच्चीस तत्त्व भन्दछन् । कसैले चौबीस तत्त्व भन्दछन् । पा“च तत्त्व अर्थात् भूमिको भ, गगनको ग, वायुको व अग्निको अ र नीर को न नै भगवान हो । यी पञ्च तत्त्वका साथमा ज्ञानेन्द्रिय, कर्मेन्द्रिय, विषय, मन, प्रकृति, पुरुष आदि २५ तत्त्वलाई तत्त्व भन्दछन् । तर भगवान् श्रीकृष्णका अनुसार केवल एक तत्त्व छ सुप्रीम तत्त्व । त्यो हो परमात्मा । त्यसबाट यी अरु तत्त्व उत्पन्न भए । त्यसलाई जे नाम दिए पनि हुन्छ । शून्य वा परम । भौतिक–शास्त्री र ब्रह्माण्ड विज्ञानका विशेषज्ञ स्टीफेन हकिङ्सले पनि शून्य तत्त्वबाट सबै उत्पत्ति भएको मान्दछन् । त्यो शून्य भनेको र उपनिषद्हरुमा भनिएको परमशून्य, आकाश पनि अटाउने, एउटै हो । तत्त्वले जान्नु भनेको के हो स्वामी रामकृष्ण, जसले सबै प्रकारका साधना गरेका थिए । उनले भनेका छन्– पूर्णज्ञान र पूर्णभक्ति एउटै हो । पराभक्तिले जुन अवस्था प्राप्त हुन्छ, पूर्णज्ञानको अवस्था पनि त्यही हो । त्यसैले तत्त्वज्ञान र आत्मज्ञानको निष्कर्ष एउटै हुन्छ । तत् भनेको परमात्मा, त्वं भनेको जीवात्मा । यी एउटै हुन् भनेर जान्नु । ममा राम्ररी आश्रित हुनेलाई सारा कर्महरु गर्दै पनि मेरो कृपाले शाश्वत र अव्यय परमपद प्राप्त हुन्छ ।।५६।। (त्यसैले) सारा कर्म मनले ममा अर्पण गर्दै बुद्धि योगको आश्रित भइ मेरो चिन्तन र परायण गर्ने होउ ।।५७।। यी श्लोकहरु शरणागतिसंग सम्बन्धित छन् । स्वामी रँमसुखदासले एक मात्र साधना बताएका छन्– शरणागति । प्रतिक्षण ईश्वरको सम्झना । सबै उसलाई छोडिदिने हो भने अरु केही गर्नै पर्दैन । दुई प्रकारको शरणागति छन् । एक बा“दरको पाठो जस्तो । अर्को बिरालाको न्याउरो जस्तो । बा“दरका पाठापाठीले आफ्नो आमालाई कसेर समाएका हुन्छन् । अर्कोतिर न्याउरोले केही पनि गर्दैन । आंखा खुलेका पनि हुंदैनन् । आफैलाई पनि समाउन नसक्ने हुन्छ । नेपालीमा त्यसैले सारै लाचारलाई निन्याउरो भनिन्छ । न्याउरो सुतेर ङ्याउ“ङ्याउ“ रोइरहन्छ । उ रोएको सुनेपछि बिरालोलाई खपिनसक्नु हुन्छ र आएर समाउ“छ । भक्ति कि त बा“दरका पाठाको जस्तो गर्नु कि न्याउराको जस्तो । कि ईश्वरलाई नछोड्ने गरी समाउनु, कि केही नसमाउनु सबै उसैलाई छोडिदिनु । ममा चित्त भएको तिमी मेरो प्रसादले सबै संकटहरु सजिलै पार हुनेछौ । र यदि अहंकारले मैले भनेको सुन्दैनौ भने विनष्ट हुनेछौ ।५८।। जुन अहंकारलाई लिएर मैले युद्ध गर्दिन, यस्तो निश्चय गर्छौ भने तिम्रो त्यो मान्यता मिथ्या हो । किनभने तिम्रो स्वभावले तिमीलाई युद्धमा नियोजित गर्नेछ ।।५९।। हे कौन्तेय, जुन कर्मलाई मोहका कारण गर्न चह“दैनौ, त्यसलाई पनि आफ्नो स्वभावले बांधिएर परवश भइ गर्नेछौ ।।६०।। अर्जुन, शरीर यन्त्रमा आरुढ ईश्वर सारा प्राणीहरुलाई आफ्नो मायाले उनको कर्म अनुसार घुमाउ“दै सबै प्राणीहरुको हृदयमा बसेको छ ।।६१।। हे भारत, सबै प्रकारले त्यस परमेश्वरको शरणमा जाउ । त्यस परमात्माको कृपाले परम् शान्ति तथा शाश्वत स्थान प्राप्त गर्नेछौ ।।६२।। सन्त पुरुषहरुले गृहस्थलाई भन्ने गरेका छन्– एक हातले भगवान्को चरण समाई राख र एक हातले संसार समाइ राख । जुन बेला तिमीलाई संसारका कामले अलिकति फुर्सत हुन्छ, तुरुन्तै दुवै हातले परमात्माका चरण समाउ । यही हो अँध्यात्मिक गृहस्थका जीवनको सूत्र । पं नारायण प्रसाद पोखरेलले भजन गाउने गर्थे– कहिले नभुलौं, कहिले नभुलौं, हातमा काम मुखमा राम कहिले नभुलौं । यो गोप्यभन्दा पनि गोप्य ज्ञान मैले तिमीले भनें । यसलाई राम्ररी विचार गरेर जे ठीक लाग्छ, त्यही गर । एउटा उखान छ– उचालेको बाघले मृग मार्न सक्दैन । बाघलाई शिकार गर्न सिकाउन सकिन्छ तर मृगलाई मार्न उसैको पञ्जा समातेर हिर्काउने काम गर्न सकिन्न । उसले आफैं भित्रैबाट बल गर्नु पर्छ । चिकित्सकहरुले के मान्दछन् भने गर्भ बाहिर आउन स्वयं बालकले पनि पर्याप्त बल गर्नु पर्छ । माताको प्रयासले मात्र बालक बाहिर आउन सक्दैन । यी नियम सिकाइमा पनि लागू हुन्छन् । शिष्यलाई जति सुकै प्रशिक्षण दिए पनि शिष्य स्वयं आफैंले मेहनत गर्नु जरुरी हुन्छ । माउले बचेराका प्वांख केही ठूला भए पछि गु“डबाट घुचेटिदिन्छ । उसले आफ्ना बचेरालाई अत्याचार गरेको होइन । घुचेटेपछि बाध्य भएर बचेरोले उडन सिक्छ । उड्न सिकाउने तरिका यही मात्र हो । अब भगवान् कृष्णले अर्जुनलाई त्यही गर्न थाल्नु भएको छ । जे इच्छा लाग्छ त्यही गर । मैले भनेर होइन अब आफ्नै इच्छाले युद्ध गर्ने हो । आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्ने हो । आदेश मान्ने होइन । बचेरोलाई खुल्ला आकाशमा नछोडिकन उसको व्यक्तित्व विकसित हुनसक्दैन । मानिसको खुल्ला आकाश भनेकै जीवनमा अज्ञातको जोखिम मोल्नु हो । आधुनिक चिन्तकहरुले यस कुरालाई स्टे हङ्ग्री, स्टे फुलिस, लिभ डेन्जेरसली जस्ता शब्दहरु प्रयोग गरेका छन् । यस्तो अति गोपनीय मेरा परम वचनलाई फेरि सुन । मेरो अतिशय प्रिय छौ, त्यसैले अति हितकारी कुरा तिमीलाई प्रदान गर्छु ।।६४।। मन्मना होउ । मलाई मन (ध्यान) देउ । मद् भक्त– मेरो भक्त बन । मद् याजी– मेरो यजन गर । मलाई प्रणाम गर (मनमा सम्मानको भाव राख) । अनि मलाई नै प्राप्त हुने छौ (मभित्र भएका ज्ञान प्राप्त गर्नेछौ)। तिमीलाई मैले के सत्य प्रतिज्ञा भनेको छु भने तिमी मलाई अति प्रिय छौ ।।६५।। सारा धर्म, कर्तव्य, कर्म, अधिकार, कर्तव्य, त्याग गरेर तिमी केवल एक मेरो शरणमा आउ । मैले नै सारा पापहरुबाट तिमीलाई मुक्त गरीदिने छु ।।६६।। परमं वचः अर्थात् सामान्य वचन होइन । अन्तिम र सबभन्दा महत्त्वपूर्ण । अहिलेसम्म जे भनें त्यसभन्दा निकै महत्त्वपूर्ण । आफ्नो सबभन्दा प्रियलाई अभिभावकले अन्तिममा समझाउने कुरा के हो त्यही, परम वचन । अभिभावकको अन्तिम भनाई हुन्छ– राम्रो तरीकाले त्यो काम सम्पन्न गर्नु । नसक्ने भएमा मलाई सोध्नु । मलाई भन्नु । गुरुसंग ज्ञान हासिल गर्नु छ, केही सिक्नु छ भने पेडागोजी जति सुकै वैज्ञानिक भए पनि काम लाग्दैन । हरेक शिष्यका लागि यो नै गोपनीय कुरा हो । यो मात्र महत्त्वपूर्ण कुरा हो । त्यो के भने गुरु प्रति पूर्ण समर्पण भाव हुनुपर्छ । गुरु प्रति श्रद्धाभाव छैन भने शिष्यले केही सिक्न सक्दैन । यही परम वचन हो । यसभन्दा अर्को परम वचन हुन सक्दैन । स्वामी विवेकानन्दले गीताका ज्ञानयोगको व्याख्या गर्दा भनेका छन्– गीतालाई संस्कृत धर्मग्रन्थहरुको चुडामणि भनिन्छ । यो वेदको भाष्य रुप हो । गीता अत्यन्त सम्मानित काव्य ग्रन्थ हो । यस ग्रन्थले हामीलाई प्रष्टसंग भन्छ– आध्यात्मिक संग्राममा विजयी हुनु छ। विजयी हुनै पर्छ, । भागेर काम बन्दैन । समस्त आध्यात्मिकता अंगाल्नु पर्छ । गीताको प्रत्येक अध्याय आध्यात्मिक उचाईका लागि भर्याङ् हो । र शरणागति यसको अन्तिम खुडकिलो । त्यस पछि लक्ष्य प्राप्त हुन्छ । ग्रन्थहरुमा श्रेष्ठतम हो गीता ग्रन्थ र यसको गुह्यतम र अन्तिम शिक्षा हो– शरणागति योग । गीताको राजयोग बारेमा सारा संसारलाई जानकारी दिने स्वामी विवेकानन्दको यसै हप्ता विश्वभर जन्मोत्सव मनाईंदै छ । भारतमा उनको जन्म दिन लाई युवा दिवसको रुपमा मनाइन्छ । किनभने यस युवाले आध्यातिमक क्रान्ति गरेका थिए । ३३ वर्षको उमेरमा उनले संसार छोडेका हुन् । तर उनले यति धेरै काम गरेका छन् जुन विगत २०० वर्षमा अलिकति मात्र अध्ययन हुन सकेको छ र अझै २०० वर्षका लागि जति पनि काम गर्न सकिन्छ । कोमल गीतामा उपर्युक्त श्लोकको अनुवाद निम्नलिखित प्रकारले गरिएको छ– फेरि रहस्य सबको मुख्य बात बताउ“छु । मेरो ज्यादै पियारा छौ, त्यसैले हित भन्दछु ।।६४।। ममा मन ममा भक्ति मेरै अर्चन बन्दन । गर मिल्छौ ममा प्यारा छौ, सा“चै भन्छु अर्जुन ।।६५।। सारा धर्महरु छोडी मेरै शरणमा पर । बाइबिलको प्रचार गर्नेहरुले ईसाको एउटा भनाईलाई आपप्नो सूत्र मानेर बिmस्तनहरुले विश्वमा आफ्ना धर्मको प्रचार गर्न सकेका हुन् । त्यो के हो भने उनी मनुष्य मात्रलाई पापमुक्त गर्न आएका हुन् । शोकमुक्त गर्न आएका हुन् । गीताको अन्तिम उपदेश नै त्यही हो– सारा धर्महरु छोडी मेरै शरणमा पर । छुटाउ“ला सबै पाप, शोक छोड धनुर्धर ।।६६।। सारा धर्म छोड्नु भनेको के हो भगवान् श्रीकृष्णको यो भनाइ हिन्दु वा यहुदी वा जोरोष्टर यस्ता कुरासंग सम्बन्धित छैन । श्रीकृष्णले भन्न खोज्नु भएको धर्म भनेको उ भित्रको ठूलोपन वा सानोपन हो । मलाई धेरै मान्छन् वा कसैले टेर्दैन । म ठूलो पदमा छु वा सानो पदमा छु । मैले धेरै जानेको छु वा मैले केही जान्दिनं । उसका व्यक्तिगत गुण, भावना, अहंकार इत्यादि । यी सब त्याग गरेर मैले केही सिक्नु छ यही एक मात्र कुरा मनमा राख्नु भनिएको हो । हिन्दु धर्मका समुद्धारक आदि गुरु शंकराचार्य, जसले यस संसारलाई ३२ वर्षमा छोडेका हुन्, यी युवा संन्यासीले ६६ औं श्लोकलाई उपदेशको रुपमा यसलाई अन्तिम श्लोक मानेका छन् । यस पछि उनले गीताको केन्द्रिय विषय वस्तु के हो यसको खोजीनीति गरेका छन् । कुनै ग्रन्थको अध्ययन पछि उपसंहारमा पाठकलाई के हात लाग्नु पर्छ स्वयं आचार्यले भाष्यबाट के निष्कर्ष प्राप्त गरे यस विषयमा विचार गरेका छन् । गीता उपदेशको निष्कर्ष ज्ञान हो कि कर्म कि दुवै अस्मिन् हि गीताशास्त्रे परं निःश्रेयस साधनं निश्चितं किं ज्ञानं किं कर्म वा आहोस्विद् उभयम् इति । यस विषयमा उनले केही शंका र त्यसको समाधानका तर्क प्रस्तुत गर्दै आत्म–ज्ञान नै गीता उपदेशको उद्देश्य हो भन्ने निष्कर्ष प्राप्त गरेका छन् । उनले प्रश्न गरेका छन्– किन शंका भयो अनि आफैं उत्तर दिएका छन्– किनभने जसलाई जानेर तिमी अमर हुने छौ । त्यस पछि तत्त्वले जानेर ममा प्रविष्ट हुनेछौ । तिम्रो कर्ममा मात्र अधिकार छ । तिमीले कर्म नै गर । यी भनाईले दुवै चाहिन्छ जस्तो पनि छ । त्यसैले कुन महत्त्वपूर्ण हो, त्यसको मीमांसा गर्नु जरुरी छ । प्राचीन तर्कशास्त्रमा गरिने यस प्रकारका प्रश्न उत्तरलाई पूर्व पक्ष र उत्तर पक्ष भनिन्छ । यो प्रश्न पनि आफैं गरिएको हो र तयसको समाधान पनि आफैंले पत्ता लगाइएको हो । आत्मामा क्रिया, कारक, र फल विषयक भेदबुद्धि अविद्याले गर्दा हुन्छ । कर्म मेरा हुन् । म त्यसको कर्ता । अमुक फलका लागि यो गरेको छु । यो अविद्या अनादिकालदेखि चलिआएको छ । म केवल अकर्ता, क्रियारहित र फलरहित आत्मा हुं । मबाट भिन्न अरु केही छैन । यस्तो आत्मविषयक ज्ञान उत्पन्न हुनासाथ कर्म प्रवृत्ति हेतु भेदबुद्धिको नाश हुन्छ । आचार्य शंकरको षटपदीमा उनका यस दर्शनको ज्ञान हुन्छ– (हे नाथ, तपार्इंं र मेरा बीचको भेद अपगत भयो अर्थात् तपार्इंं र म एउटै हो भन्ने ज्ञान भइसक्यो । तर पनि म तपार्इंको हु“, तपार्इं मेरो कदापि होइन । हुनत, समुद्र र तरंग एउटै हुन्छ तर पनि समुद्रको तरंग भनिन्छ, तरंगको समुद्र भनिंदैन अर्थात् तरंगले आफूलाई कहिल्यै पनि म समुद्र हु“ भन्न सक्दैन ।) प्रश्न– त्यसो भए, मोक्ष अकार्य छ भने त ज्ञान पनि व्यर्थ छ ? उत्तर– होइन, जसरी बत्तीको उज्यालोले रस्सीमा सर्पको भ्रान्ति हटाउ“छ, र अन्धकार नष्ट गर्छ । प्रकाशको फल भ्रान्ति विकल्प हटाएर वास्तविकता दर्शाउनु हो । आत्मज्ञान परम ज्ञान भएकाले त्यसको प्राप्तिका अगाडि अन्य ज्ञान तुच्छ हुन्छन् । प्रश्न– अनि, नित्यकर्म नगर्ने, केही पनि नगर्ने मुक्त हुन्छ पूर्वजन्मका फलको उपभोग कर्मको नाश हुनसक्दैन पूर्वजन्मका कर्म नित्यकर्म रुप हुन्छन भने त्यो भोगे पनिमोक्ष हुन्छ, त्यसो भए उत्तर– होइन । नित्यकर्म र काम्य कर्म पनि पूर्व जन्मको कृत्यको फल हो । आरुरुक्षका लागि गीतामा कर्तव्य कर्म बताइएको छ र आरुढका लागि उपशम । तीन प्रकारका भक्त हरु पनि उदार छन् तर ज्ञानी मेरै रुप हो भनिएको छ । उनीहरुलाई मैले बुद्धियोग दिन्छु इत्यादि भनेर ज्ञानलाई नै प्रधान बताइएको छ । प्रश्न– त्यसो भए सबै कर्म अविद्यामूलक हुन्छन् ? उत्तर– ब्रह्महत्यालाई निषिद्ध कर्म भनेको छ । नित्यकर्म शास्त्र प्रतिपादित छन् । तथापि अविद्यायुक्त छन् । किनभने ब्रह्महत्यामा जस्तै नित्य नैमित्तिक कर्ममा अविद्या र कामना हुनसक्छ । यस्ता प्रश्न उत्तरलाई वैदिककालीन वाद विवाद र निष्कर्षलाई पूर्व पक्ष र उत्तर पक्ष भनिन्छ । यी दुवै पक्ष त्यसबेला तर्क शास्त्र र शोध विधिका अनिवार्य अंग मानिन्थे । अबका तीनवटा श्लोकमा भगवान् कृष्णले आफ्ना उपदेशहरु उपसंहार गर्दै हुनुहुन्छ । गीताको प्रतिपाद्य विषय ज्ञान हो कि कर्म यसको विस्तृत विवेचन श्लोक ६६ का आधारमा गरेका छन् । र गीताको अन्तिम लक्ष्य आत्म ज्ञान हो भन्ने निष्कर्ष प्राप्त गरेका छन् । विश्लेषणका लागि तर्कशास्त्रका विभिन्न विधि प्रयोग गरिएको छ । प्रश्नोत्तर तथा पूर्वपक्ष र उत्तरपक्षका विश्लेषण यथास्थान प्रयुक्त गरिएको देख्न सकिन्छ । उनले १० प्रकारका शंकाहरु प्रस्तुत गर्दै तिनीहरुको समाधान दिएका छन् । जसमा उनले गीताको उद्देश्य आत्मज्ञान हो भन्ने कुरा सिद्ध गरेका छन् । यो तर्क किन पनि सही छ भने कर्म गर्नका लागि पनि ज्ञान त चाहियो । मेशीनले जस्तो गरी कर्म गर्नुको पनि कुनै सार हुन्छ र ? यो (गीता उपदेश) कुनै पनि अवस्थामा तिमीले तपरहितलाई भन्नु हुंदैन । अभक्तलाई भन्नु हुंदैन । सुन्न अनिच्छुकलाई भन्नु हुंदैन । र जसले म प्रति दोषदृष्टि राख्छ, त्यस्तालाई भन्नु हुंदैन । गीता ग्रन्थ सबैले अध्ययन गर्न पाउ“छन् । यसमा उमेर, लिंग, वर्ण, जाति वा धर्म कुनै कुराको बन्देज छैन । आश्चर्यजनक कुरा के छ भने विश्वको हरेक धर्म सम्प्रदायका मानिसहरुले यसमा आफुलाई चाहिने सामग्री प्राप्त गर्न सक्छन् । गीताले कुनै मतलाई, कुनै दृष्टिकोणलाई घोचेको, होच्याएको कहीं छैन । बरु त्यसबेला सम्मका दर्शनहरुलाई समन्वय गरिएको छ । तर गीतालाई त्यसको मूल रुपमा अध्ययन गर्ने क्षमता विकास गर्नु पर्छ । अनुवादहरुमा मूल कुराहरु हराउन सक्छ । गीता कसलाई भन्न हुन्छ? जसले ध्यानपूर्वक सुन्छ । असल शिष्यलाई । असल शिष्य भनेको त्यो हो जसले गुरुले सिकाएको गर्छ । गुरुले सिकाएको गाउंदै हिंड्ने वा केवल गुरुको प्रशंसा मात्र गर्नेलाई असल शिष्य भनिंदैन । गीता अध्ययनका लागि पनि केही पूर्व मान्यताहरु राखिएको छ । यसलाई अध्ययन गर्ने तपस्वी हुनु पर्छ । तपको अर्थ हो गीतामा जे भनिएको छ सो कुरा ईमानदारीसाथ पालन गर्नु । सुन्ने मानिस भक्तिमय भावमा हुनु पर्छ । यसबाट केही ज्ञान प्राप्त गर्न सक्ने विश्वास पाठकको मनमा हुनु पर्छ । दोषदृष्टि भएकोा हुनुहुंदैन । सिपालु छ, केही ज्ञान पनि छ तर हरेक कुराको उल्टो अर्थ लगाउने क्षमता भएकाहरुलाई दोष दृष्टि भएका भनिन्छ । यस्ता कुतर्क गर्नेलाई गीता बुझाउन सकिंदैन । कर्मण्येव अधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन भनेको काम गर्नु फलको आशा नगर्नु हो, त्यसैले दिनभरि काम गर्नेलाई सांझ ज्याला दिनु पर्दैन भन्ने अर्थ लगाउन पनि सकिन्छ । अथवा कुनै फलको इच्छाले होइन, कर्तव्य नै अधिकार हो त्यसैले कर्तव्य पूरा गर्नु पर्छ भन्न पनि सकिन्छ । अधिकार होइन कर्तव्य प्रमुख हो । त्यो सुने पछि रिसाएर बांदरले भन्यो– मामुली चरी, अझ मलाई अर्ती सिकाउंछेस् । यति भनेर गौंथलीको गुंड भत्काइ दियो । दुष्टलाई उपदेशको त के कुरा याचना पनि निरर्थक हुन्छ । ईसपको कथा छ– एउटा भेडाको पाठो खोलामा पानी खा“दै थियो । एउटा ब्वा“सो छेउमा उभिएर पानी खान थालेछ । अनि पाठोलाई राता राता आ“खाले हेर्दै भनेछ– हेर्दैनस् मैले पानी खा“दै छु । पानी जुठो गराउ“छस् । पाठोको गल्ती त थिएन तर माफी माग्दै अलि तल गएर पानी खान थालेछ । ब्वा“सोले भन्यो– फेरि पानी फोहोर गरिस् । तेरा र मेरा बीचको यो पानी धमिलो किन गराइस् पाठोले भन्यो– होइन हजुर । यहा“ त तपाईंले कुचेको, जुठो बनाएको, र धमिलो पानी पो मसंग बगेर आएको छ र मैले त्यही पानी खांदै छु । ब्वा“सोले भन्यो– अझ बोल्छस् । त्यो फोहर पानी तैंले माथितिर पठाइरहेको छस् । यति भनेर पाठोलाई मारेर खायो । दोषदृष्टि भनेको ब्वा“सोको दृष्टि हो । त्यसैले यस्ता मानिसलाई गीता उपदेश गर्नु निरर्थक प्रयास हो । त्यसो भए कस्ता मानिसलाई गीता शास्त्र भन्न हुन्छ ? जसले यस परम गोपनीय विषय (कुराकानी) मेरा भक्तहरुलाई निष्कामपूर्वक भन्ने छ । उसले मेरो पराभक्ति प्राप्त गर्दै मलाई नै प्राप्त गर्नेछ । यसमा संशय छैन । र त्यसभन्दा मेरो प्रिय गर्ने (वर्तमानमा) अर्को कोही पनि मानिस छैन र भविष्यमा पनि पृथिवी भरि उभन्दा प्रिय अर्को हुने छैन ।।६८–६९।। गुह्यको अर्थ हो केवल प्रिय व्यक्तिसंग, अन्तरंगसंग भन्ने कुरा । रहस्यपूर्ण वा अरु कसैलाई भन्न नहुने कुरा होइन । अर्जुन कृष्णका अन्तरंग मित्र र शिष्य दुवै थिए । अर्जुनको वीरता पनि कति छ कति तर कुरुक्षेत्र युद्धको वीरताका अगाडि सबै गौण छन् किनभने उनले त्यो कृत्य गरेको शिष्यताको उच्चता प्राप्त गरे पछि हो । रामकृष्णको शिष्य स्वामी विवेकानन्द भए । स्वामी विवेकानन्दले कहिल्यै पनि आफुलाई विशेष ठानेनन् । मभित्र मेरा गुरु बोलिरहनु भएको छ भन्थे स्वामी विवेकानन्दको प्रसिद्धि उनकी शिष्या निवेदिता (मार्गरेट) मा आधारित छ । खप्तडबाबाको प्रसिद्धि राजा वीरेन्द्रको शिष्यतामा भएको हो । मार्शलको प्रसिद्धि पीगु, हिक्स र केन्सको शिष्यत्वबाट भएको हो । आइन्स्टीनको ओपहाइमरबाट जुन मनुष्यले श्रद्धायुक्त र अनसूय भइ श्रवण गर्छ, त्यो पनि मुक्त भएर, पुण्यकर्म युक्त भइ शुभ लोकहरुमा जानेछ ।।७०–७१।। हे अच्युत, तपाईंका कृपा प्रसादले मोह नष्ट भयो । मैले स्मृति प्राप्त गरें । सन्देह गयो । म स्थिर भएं । तपाईंले जे भन्नु हुन्छ, त्यो गर्छु । कम्पयुटरको ज्ञान राख्नेलाई के थाहा छ भने त्यसको सूचना संकलन, विश्लेषण, समुचित गति, र काम गर्ने प्रक्रिया त्यसको मेमोरी– स्मृतिमा भर पर्छ । यदि मेमोरी क्षमता नै गडबड छ भने उसले कमाण्ड लिन मानदैनन् । लिइ हाल्यो भने त्यसलाई प्रोसेस गर्दैन । परिणाम प्रदान गर्दैन । दिए पनि गलत । मानिसको पनि सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा मस्तिष्क हो । सन्तुलित मस्तिष्क । उचित स्मृति राख्न सक्ने । त्यस पछि मानिसले ठीकलाई ठीक र बेठीकलाई बेठीक बुझ्न सक्छ । जब सम्म मानिसले ठीकलाई ठीक र बेठीकलाई बेठीक बुझ्दैन उसले हमेशा गलत काम गर्नेछ । वा केही गर्न सक्ने छैन । त्यही कुरा अर्जुनले स्पष्ट गरेका छन् । अच्युतको अर्थ हो, बिल्कुल ठीक– एब्सोलयुटली करेक्ट । अर्जुनलाई बल्ल के स्पष्ट भयो भने कृष्ण पो ठीक रहेछन् । अर्जुनलाई सुरुमा लागेको थियो– व्यावहारिक दृष्टिले हेर्दा, शास्त्र अनुसार विचार गर्दा, र ज्येतिष अनुसार शकुन हेर्दा केही पनि शुभ छैन । यसले के सिद्ध भइरहेको छ भने युद्ध गर्नु गलत छ । अनि उसको निष्कर्ष थियो– उनीहरुले नै राज्य गरुन् । मैले बरु मागेर खान्छु । तर अहिले अर्जुनलाई स्पष्ट भयो त्यो सबै निष्कर्ष दोषपूर्ण रहेछ । किनभने उसको मेमोरीले काम गर्यो । श्रीकृष्णले त सुरुमा नै भन्नु भएको थियो– अर्जुन, युद्ध गर्नु तिम्रो स्वभाव (धर्म) हो । भाग्नु कायरता हो । तिमीले शास्त्र अनुसार काम गरेका छैनौ । बहाना बनाउनका लागि शास्त्र पल्टाएर प्रमाणका लागि आफुलाई चाहिने चाहिने पाना खोजिरहेका छौ । अर्जुनका ती प्रमाण जिम्मेवारी लिनका लागि थिएनन् । भाग्नका लागि थिए– इस्केपिज्म । म आफ्नो कर्तव्यबाट विचलित भएं । म अलमलमा परें भन्ने वाक्यांशबाट सुरु भएको गीता मैले अब आफ्नो कर्तव्य बुझें, अब भाग्दिन, जिम्मेवारी लिएं भन्ने वाक्यांशमा समाप्त भयो । यसरी निश्चित लक्ष्य प्राप्त गरे पछि कृष्णले बोल्ने प्रयोजन रहेन । अब गीतामा सञ्जयले बोलेका केवल तीन श्लोक छन् । कृष्णलाई अध्याय ११ मा एक पटक सञ्जयले र एक पटक अर्जुनले महात्मा भनेका छन् । यस श्लोकमा अर्जुनलाई महात्मन् भनिएको छ । कृष्णका १००० नाम महाभारतमा पाइन्छन् । यसमध्ये भगवान् श्रीकृष्णलाई गीतामा अच्युत, अनन्त, वासुदेव, योगेश्वर इत्यादि ३२ नामले र अर्जुनलाई भरत, पृथा, कौन्तेय आदि १८ विभिन्न नामले सम्बोधन गरिएको छ । अर्जुनलाई यहां महात्मा भनिएको छ । यो के कुराको संकेत हो भने ज्ञानको प्राप्ति नहु“दै अर्जुन महात्मा सम्बोधनको अधिकारी थिएनन् । तर जब अर्जुनले जब ज्ञान प्राप्त गरे अनि उनी महात्मा बने । अर्जुन मात्र होइन ज्ञान प्राप्त गरे पछि प्रत्येक व्यक्ति महात्मा बन्छ । जब आफ्नो वास्तविक रुप आत्माको जानकारी हुन्छ व्यक्ति महात्मा बन्छ । हे राजन्, केशव र अर्जुनका यी कल्याणकारक र अद्भुत संवाद सम्झी सम्झी म बारम्बार हर्षित हुन्छु । श्रीहरिका यी अत्यन्त अद्भुत (विश्व) रुपलाई सम्झी सम्झी मलाई अति विस्मय हुन्छ । अनि हे राजन्, म बारम्बार हर्षित हुन्छु । पहिलो अध्यायको दोस्रो श्लोकमा सञ्जयले दुर्योेधनलाई एक पटक राजा भनी सम्बोधन गरेका थिए । यस श्लोकमा र अर्को श्लोकमा सञ्जयले धृतराष्ट्रलाई दुइ पटक राजन् भनेका छन् । धृतराष्ट्रले प्रश्न सोधेर गीता सुरु भएको थियो । जसको उत्तर दिन सञ्जयले प्रारम्भ गरेका थिए । जसरी र जहांबाट ग्रन्थ प्रारम्भ भयो, त्यसै गरी समाप्त गर्नु पर्दछ । समस्या प्रारम्भ भएपछि विश्लेषण हुन्छ र समाधान प्राप्त हुनासाथ त्यो समाप्त हुन्छ । सारांश के हो भने जहांबाट समस्या प्रारम्भ भएको थियो ग्रन्थ त्यहीं आएर समाप्त भएको छ । धृतराष्ट्र र सञ्जयको कुराकानीबाट प्रारम्भ भएको गीता त्यसै स्थानबाट समाप्त हु“दैछ । अब धृतराष्ट्र केवल श्रोता छन् । सञ्जयले कुरा टुङ्ग्याउ“दै छन् । महाभारत कथा अनुसार, कौरव र पाण्डवका बीच समझौता गराउन आएका कृष्णलाई दुर्योधनले अपमानपूर्वक पठाइदिए पछि व्यासले धृतराष्ट्रलाई आएर भेटे । भने, राजन्, कुरुवंशमा ठूलो विनाश हुनेवाला छ । यदि तिमीले चाहन्छौ भने मैले तिमीलाई दिव्यदृष्टि अर्थात् दूरदृष्टि दिन्छु । यसको प्रभावले तिमीले यहां बसेर कुरुक्षेत्रमा भएका सबै घटनाहरु प्रत्यक्ष देख्ने छौ । यति मात्र होइन, प्रत्येक योद्धाका मनमा भएका कुरा पनि देख्ने छौं, बुझ्न सक्ने छौ । धृतराष्ट्रले भने, म जन्मान्धले आजसम्म गतिलो केही देख्न पाइन । अब जीवनको अन्तिम समयमा आफ्नै कुलको संहार हेर्नका लागि मलाई दृष्टि किन चाहियो । तर युद्धको विवरण थाहा पाइराख्न यो दिव्यदृष्टि मेरो नया“ सचिवलाई दिनुहोस् । नया“ सचिव थिए सञ्जय । पाण्डवहरुलाई उनीहरुो जायज अधिकार दिनु पर्ने बारे विदुरका कुरा दरबारमा नसुनिए पछि उनले आफ्नो पदबाट राजीनामा दिएका थिए । र त्यस रिक्त पदमा सञ्जयलाई सचिव बनाइएको थियो । यसरी सञ्जय आकस्मिक रुपमा गीता शास्त्रको विवरण दिने व्यक्ति बन्न पुगेका थिए । यही कुरा उनले श्लोकमा भनेका छन् । व्यासको प्रसादले दिव्य दृष्टि प्राप्त गरें । कुरु क्षेत्र देखें । युद्धका घटना, गीताको उपदेश, र विश्वरुपको दृश्य देखेर म सम्झ“दै र रोमाञ्चित हुंदै गइरहेको छु । जसरी म्यारी गो राउण्डमा पहिलो पटक चढेको बालक त्यो घटना सम्झंदै आनन्दित पनि हुन्छ र जिरिङ् जिरिङ् पनि गर्छ, त्यही हालत सञ्जयको छ । हरिको अर्थ हो हरण गर्ने । जसले शुभ र अशुभ सबै हरण गरेर एक मात्र सत्यलाई बांकी राख्छ । त्यो हरि हो । त्यसैले यो संझेर विस्मय भइरहन्छ । जहां योगेश्वर कृष्ण हुनुहुन्छ । जहां धनुर्धर अर्जुन छन् त्यहां विजय, भूति, र नीति हुन्छ यस्तो मेरो अटल विश्वास छ । अब उनी धनुर्धर हुन् अर्थात् अब अर्जुनले हतियार समाते । यसको अर्थ के हो भने अब उनी जिम्मेवारी लिन तैयार छन् । भगवान् श्रीकृष्ण र अर्जुनको नाम यहां एउटै श्लोकमा एक साथ आयो । कर्तव्य र कर्तव्य परायण अब एकाकार भए । बाटो लक्ष्यमा पुग्यो । अर्जुन र कृष्ण एकै ठाउंमा छन् । दुवैको मानसिकता एक समान नभएसम्म गुरुले शिष्यलाई जुन विधिबाट शिक्षण दिए पनि सफल शिक्षण हुन सक्दैन । त्यसैले अर्जुनका १० वटा पर्यायवाचीमा एउटा नाम कृष्ण पनि हो । एक जना सन्तले यसलाई आत्मा र परमात्माको मिलनको रुपमा व्याख्या गरेका छन् । स्थिरता साथ ध्यान गर्नेले विजय प्राप्त गर्छ । मनको एकाग्रता नै सम्पूर्ण सफलताको आधार हो । यही ईश्वरीय विभूति हो यही संसारको नीति हो । ध्यान धनुष हो, गाण्डीव भनेको इन्द्रियको दृढता हो । अर्जुन आज पनि प्रत्येकका मनमा अनुराग भइ बसेका छन् । कृष्ण आज पनि सबैका हृदयमा विवेकरुपमा बास गर्नुहुन्छ । यदि अनुराग अन्तःकरणमुखी छ भने आत्मा र परमात्माको अन्तर रह“दैन । महात्माहरुले विजय प्राप्त गर्ने भनेको यही हो । विगतका सोह्रवटा अध्यायका उपदेश मनन गरिसके पछि पनि अर्जुनका मनमा शंका भइनै रह्यो । किनभने गीताको सन्न्यास र प्रचलित सन्न्यासमा उनले अन्तर देख्छन् । उनलाई के लाग्छ भने त्याग र सन्न्यास अर्कै अर्कै हो, एउटै होइन । यस शंकाको निवारण गर्दै भगवान्ले गीता ज्ञानको सार दिंदै हुनुहुन्छ । धेरै जसो कर्महरुमा कामना भरिएको हुन्छ । अनेक इच्छा पूरा गर्न मानिसले अनेकानेक उद्यम गर्नु पर्छ । यस्तो कर्म काम्य कर्म हो । अन्य आवश्यक र स्वाभाविक कर्म हुन्छन्् जस्तै, सा“स फेर्नु, देह रक्षाका लागि खानु, लुगा लगाउनु, ओढ्नु, ओच्छ्याउनु, सुत्नु इत्यादि । तेस्रो कर्म पारमार्थिक कर्म हो । यी मध्ये काम्य कर्मको त्याग गीताको गीताको सन्न्यास हो । र कर्ममात्रका फलको त्यागलाई गीताले त्याग भनेको हो । के भन्न सकिन्छ भने कर्ममात्रमा केही न केही दोष जरुर हुन्छन्, तर यज्ञार्थ अर्थात् परोपकारार्थ कर्मको त्याग विहित छैन । यज्ञभन्दा दान र तप पनि त्यसैमा पर्छन् । तर परमार्थमा आसक्ति, मोह हुनुहुंदैन । अन्यथा त्यसमा खराबी आउन सक्छ । मोहवश नियत कर्मको त्याग तामस त्याग हो । शारीरिक कष्टको डरले गरिएको त्याग राजस हो तर सेवा कार्यको भावनाले बिना फलेच्छाको त्याग सच्चा सात्विक त्याग हो । अतः यहां कर्ममात्रको त्याग होइन कर्तव्य–कर्मका फलको त्याग हो र अन्य अर्थात् काम्य कर्मको भने त्याग हो । यस्ता त्यागीलाई कुनै शंका हुंदैन । उसको भावना चोखो हुन्छ र उसले सुविधा असुविधाको ख्याल गर्दैन । जसले कर्म फलको त्याग गर्दैनन् उनलाई असल खराब फल भोग्नु पर्छ । तर फल त्यागी भने बन्धनमुक्त हुन्छ । कर्मको विषयमा मोह के हो? म कर्ता हु“ भन्ने अभिमान मिथ्या हो । कर्ममात्रका सिद्धिमा पा“च कारण हुन्छन्, स्थान, कर्ता, साधन, क्रिया, र यी बाहेकको अन्तिम दैव । यो बुझेर मानिसले आफ्नो अभिमानको त्याग गर्नु पर्छ । अहंता छोडेर जे गरे पनि कर्तालाई के भन्न सकिन्छ भने उसले गर्दागर्दै पनि केही गरेन । किनभने उसलाई कर्मले बा“ध्न सक्दैनन् । यस्ता निरभिमान, शून्यवत् भएका मानिसको विषयमा के भन्न सकिन्छ भने उसले मार्दैछ भने पनि मादैन । यसको अर्थ के होइन भने कुनै मानिसले शून्यवत् रहंदा पनि हिंसा गर्छ र अलिप्त रहन्छ । निरभिमानीलाई हिंसाको प्रयोजन नै के बांकी रह्यो कर्मको प्रेरणामा तीन कुरा हुन्छन् ज्ञान, ज्ञेय, र परिज्ञान, र उसका तीन अंग हुन्छन्– इन्द्रिय, क्रिया र कर्ता । जसले गर्छ उ ज्ञेय हो । जुन त्यसको विधि हो, त्यो ज्ञान हो र जान्नेवाला जो छ त्यो परिज्ञाता हो । यसरी प्रेरणा भएपछि कर्म हुन्छ । उसमा इन्द्रिय कारण हुन्छन् । जुन कुरा गर्ने हो त्यो क्रिया, र त्यसलाई जसले गर्छ । त्यो कर्ता हो । यसरी विचारबाट आचार हुन्छ । जसबाट हामीले प्राणी मात्रमा एउटै भाव देख्नुपर्छ अर्थात् सबै कुरा भिन्न–भिन्न लाग्छन् तर गहिराईमा जाँदा एउटै भासित हुन जान्छन् भने सात्त्विक ज्ञान हुन्छ । यसको विपरीत जुन भिन्नता देखिन्छ, त्यो अलग अलग छ भन्ने लाग्छ भने त्यो राजस ज्ञान हो । र जहाँ केही थाहा नै पाईंदैन, लाग्छ सबै बिना कारण र गडबड भइरहेछ भने त्यो तामस ज्ञान हो । ज्ञानको विभाग जस्तै कर्मका पनि विभाग छन् । जहां भोगको इच्छा छ तर राग–द्वेष छैन त्यो कर्म सात्त्विक हो । जहां भोगको इच्छा छ, जहां मैले गर्छु, त्यो अभिमान छ, र यसबाट जहां होहल्ला छ, त्यो राजस कर्म हो । जहां परिणाममा हानि वा हिंसाको, शक्तिको परवाह छैन, र जुन मोहवश गरिएको हुन्छ । त्यो तामस कर्म हो । कर्म जस्तै कर्ता पनि तीन प्रकारका हुन्छन् । जसलाई राग हु“दैन अहंकार छैन, तथापि जसमा दृढता छ, साहस छ, र जसलाई असल र खराब फलले हर्ष शोक हुंदैन, त्यो सात्त्विक कर्ता त्यो हो । राजस कर्तामा राग हुन्छ । लोभ हुन्छ । हिंसा हुन्छ । हर्ष र शोक त हुन्छ हुन्छ । र फेरि कर्मफलका इच्छाको त झन् के भन्नु र तामस– कर्ता अव्यवस्थित, दीर्घसूत्री, हठी, शठ, आलसी, संक्षेपमा संस्काररहित हुन्छ । बुद्धि, धृति र सुख पनि यसै गरी भिन्न भिन्न प्रकारका हुन्छन् । यो कुरा पनि जान्नु उचित हुन्छ । सात्त्विक बुद्धिले प्रवृत्ति–निवृत्ति, कार्य–अकार्य, भय–अभय, र बन्ध–मोक्ष आदिको जस्ताको तस्तै सही सही भेद गर्छ र जान्दछ । राजसी बुद्धिले भेद गर्न त खोज्छ तर गलत र विपरीत अनुमान गरिरहेको हुन्छ । र तामसी बुद्धिले धर्मलाई अधर्म मान्दछ । सबै उल्टो नै देख्छ । धृति अर्थात् धारणा– जे कुरा पनि ग्रहण गरेर उसमा लागि रहने शक्ति । यो शक्ति अल्पाधिक प्रमाणमा सबैसंग हुन्छ । यदि यो भएन भने जगत एक छिन पनि टिक्न सक्दैन । अब जसमा मन, प्राण र इन्द्रियका क्रियाहरुको समता छ, समानता छ र एकनिष्ठा छ, त्यहां धृति सात्त्विकी हुन्छ र जसद्वारा मानिस धर्म, काम, र अर्थलाई आसक्तिपूर्वक धारण गर्छ, त्यो धृति राजसी हो । जुन धृतिले मानिसलाई निन्दा, भय, शोक, निराशा, मद आदि छोड्दैन । त्यो तामसी हो । सात्त्विक सुख त्यो हो जसमा दुखको अनुभव हुंदैन । आत्मा प्रसन्न रहन्छ । र सुरुमा विषतुल्य लागेपनि परिणाममा अमृततुल्य हुन्छ । विषयभोगमा त्यस्तो हुंदैन । सुरुमा मधुर लाग्छ तर पछि विषतुल्य हुनजान्छ, । त्यसैले त्यो राजस सुख हुन्छ । र केवल मूच्र्छा, आलस्य, निद्राको जुन अवस्था छ, त्यसलाई तामस सुख जान्नु पर्छ । यसरी सबै वस्तुका तीन भाग गर्न सकिन्छ । ब्राह्मणादि चारवर्ण यिनै तीन गुणका अल्पाधिक मात्राले गर्दा नै भएका हुन् । ब्राह्मणका कर्महरुमा शम, दम, तप, शौच, क्षमा, सरलता, ज्ञान, अनुभव, आस्तिकता हुनुपर्छ । क्षत्रियमा शौर्य, तेज, धृति, दक्षता, युद्धमा खुट्टा नकमाउनु, दान, राज्य चलाउने शक्ति हुनुपर्छ । खेती, गोरक्षा, र व्यापार वैश्य कर्म हो भने शूद्रको कर्म हो– सेवा । यसको के अर्थ होइन भने एउटाको गुण अर्कोमा हुंदैन, अथवा यी गुणलाई हासिल गर्ने हक अरुलाई छैन । के मात्र हो भने तत् तत् गुणहरुले वा कर्महरुले त्यो त्यो वर्ण चिनिन्छ । यदि हरेक वर्णका गुण कर्म चिन्न सकिन्छ भने परस्पर द्वेषभाव र स्पर्धा पनि रह“ंदैन । उचनीच र सानोठूलो भावनाको कुनै गुंजायश छैन । सबैले आआफ्ना स्वभाव अनुसार निष्काम भावले आआफ्ना ती ती कर्म गर्दै, उनीहरु सबै मोक्षका अधिकारी हुन्छन् । त्यसैले के भनिन्छ भने परधर्म जतिसुकै सरल लागे पनि स्वधर्म नै बेश । स्वभावजन्य कर्ममा पाप नहुने संभावना हुन्छ, किनभने उसैमा निष्कामताको पाबन्दी हुनसक्छ । अर्काको कर्म गर्ने इच्छामा नै कामना आउ“छ । बाँकी के भने जस्तो अग्नि मात्रमा धुवाँ हुन्छ, त्यसै गरी कर्ममात्रमा दोष हुन्छ नै । तर सहज प्राप्ति धने कर्मफलको इच्छा बिना हुन्छ । त्यसैले कर्मको दोष लाग्दैन । यस प्रकार स्वधर्मको पालन गर्दागर्दै जो शुद्ध हुन्छ । जसको मन वशमा आउँछ । जसले पाँच विषय छोड्यो, जसले रागद्वेषलाई जित्यो । जो एकान्तसेवी अर्थात् अन्तरध्यानी रहन सक्छ । जो अल्पाहार गरेर मन, वचन, कायालाई अंकुशमा राख्छ । ईश्वरको ध्यान जसलाई बराबर रहन्छ । जसले काम, क्रोध, अहंकार, परिग्रह, इत्यादि त्याग गर्यो । त्यो शान्त योगी ब्रह्मभाव प्राप्त गर्नका लागि योग्य हुन्छ । यस्तो मानिस सबै प्रति समभाव राख्ने हुन्छ । हर्ष, शोक गर्दैन । यस्तो भक्त ईश्वर तत्त्वको यथार्थ जान्दछ । ईश्वरमा लीन हुन्छ । यसप्रकार जसले भगवानको आश्रय लिएको छ । उसले अमृतपद प्राप्त गर्छ । त्यसैले भगवान्ले भन्नु हुन्छ– सबै कुरा मलाई अर्पण गर्दै ममा परायण होउ । र विवेक बुद्धिको आश्रय लिएर ममा चित्त नहट्ने गरी चित्त लगाउ । यसो गर्छौ भने सारा विडम्बनाहरुबाट मुक्त हुनेछौ । तर यदि कसैले अहंकार राखेर मेरो सुन्दैन भने त्यसले विनाशलाई प्राप्त हुनेछ । शय कुराको एक कुरा के हो भने सबै प्रपञ्चलाई त्यागेर मेरो शरण लेउ । अनि पापमुक्त हुन जानेछौ । जो तपस्वी छैन । जो भक्त छैन । जसलाई सुन्ने इच्छा छैन । र जुन मप्रति श्रद्धा राख्दैन । उसलाई यो ज्ञान नसुनाउनु । तर जसले यो गुह्यज्ञान मेरा भक्तलाई दिन्छ । मेरो भक्ति गर्नाले त्यो अवश्य मुक्त हुन्छ । अन्तमा संजयले धृतराष्ट्रलाई भन्छन्– जहाँ योगेश्वर कृष्ण छन् । जहां धनुर्धारी पार्थ छन् । त्यहां श्री छ । त्यहां विजय छ । त्यहां वैभव छ । अनि त्यहां अविचल नीति पनि हुन्छ । यहां कृष्णलाई योगेश्वर विशेषण दिइएको छ । यसबाट कृष्णको शाश्वत अर्थ र शुद्ध अनुभव ज्ञान गरिएको छ । र धनुर्धारी पार्थ भनेर के बताइएको छ भने जहां यस्ता अनुभवसिद्ध ज्ञानलाई अनुसरण गर्ने क्रिया छ, त्यहां परमनीति अवरोधिनी मनोकामना सिद्ध हुन्छ । (महात्मा गान्धीको गीता माताबाट) महाकवि देवकोटाले जीवनको अन्तिम समयमा श्रीकृष्ण उपदेशको महत्त्वलाई निम्नलिखित कवितामा बयान गरेका छन्– सारा भयो त्यो मरुभूमि तुल्य, महामरुमा कण झैं म तातो, ==गीता पुष्पिका र यसको भावार्थ== संस्कृत ग्रन्थहरुमा अध्याय प्रारम्भ गर्दा अथ अमुक अध्याय तथा अन्त गर्दा इति अमुक अध्याय लेख्ने परम्परा रहेको छ । महाभारतको अध्यायका अन्तमा इति महाभारते अमुक पर्वाणि अमुक अध्यायः भनेर समाप्त गरिएको छ । तर गीतामा केही फरक छ । गीताका प्रत्येक अध्यायको अन्तमा लेखिएको वाक्यलाई पुष्पिका भनिन्छ । यसले त्यो अध्याय समाप्त भएको संकेत गर्छ । पुष्पिकामा गीताका चारवटा शीर्षकका साथै प्रत्येक अध्यायको सार तŒव वा शीर्षक उल्लेख गरिएको हुन्छ । विभिन्न प्रकाशनहरुमा पुष्पिकाको स्वरुप केही फरक पाइन्छ । उदाहरणहरु यस प्रकार छन् गीताप्रेस गोरखपुरको जयदयाल गोयन्दकाको संकलन, जुन सर्वाधिक प्रचलनमा छ, मा प्रथम अध्यायको पुष्पिका यस प्रकार दिइएको छ – (यस प्रकार श्रमिद्भगवद्गीतोपनिषद्मा ब्ह्मविद्या अन्तर्गतको योगशास्त्रमा श्रीकृष्ण र अर्जुन वार्तालापको अर्जुनविषादयोग नाम गरेको पहिलो अध्याय समाप्त भयो ।) स्वामी ईश्वरानन्दले पनि गीता तात्पर्यमा यसै पुष्पिकालाई प्रयोग गर्नु भएको छ । शांकरभाष्य संस्करणहरुमा दिइएको पुष्पिका यस प्रकार छ– (यस प्रकार वेदव्यास रचित महाभारतको शतसहस्त्र– एक लाख संहिताको भीष्म पर्वमा श्रमिद्भगवद्गीतारुपी उपनिषद्मा ब्ह्मविद्या अन्तर्गतको योगशास्त्रमा श्रीकृष्ण र अर्जुन वार्तालापमध्ये अर्जुन विषाद योग नाम गरेको पहिलो अध्याय समाप्त भयो ।) रामकृष्ण मिशनको स्वामी अपूर्वानन्दले गरेको अनुवादमा यस पुष्पिकालाई प्रयोग गरिएको छ । नेपालीको उपलब्ध पहिलो अनुवाद कोमल गीता मानिन्छ । यसमा दिइएको पुष्पिका निम्न्लिखित छ– पुष्पिकाको हरेक शब्द महत्त्वपूर्ण छ । ॐ ज्ञानको, वेदको आधार हो । तत्सदिति भने पछि आफुले ईश्वर समर्पणका लागि गरेको हरेक कृत्यमा रहेको कमी पूरा हुन्छ । विधिपूर्वक गरिएको कृत्य छ भने त्यसले पूर्णता प्राप्त गर्छ । यो कुरा गीताको अध्याय १७ को २३ औ श्लोकमा स्पष्ट रुपमा बताइएको छ । स्वयं श्रीभगवान्को मुखबाट निस्केको हुनाले भगवद्गीता भयो । यस ग्रन्थमा सारा उपनिषदको सार छ त्यसैले यो उपनिषद् पनि हो । ईश्वरीय तत्त्वको साक्षात्कार गराउने हुनाले यो ब्रह्म विद्या हो । यसको प्रत्येक अध्याय ईश्वरसंग योग गराउने विधिसंग सम्बन्धित छ । यो मुख्यतः कृष्ण र अर्जुनको कुराकानी भएर नै शास्त्ररुपमा निःसृत भएको हो, त्यसैले कृष्णार्जुन संवाद पनि हो । प्रत्येक अध्यायले गीताको मनन गर्नेलाई ईश्वरको तत्वसंग जोड्छ । त्यसैले प्रत्येक अध्याय एक योग हो । पहिलो अध्याय विषाद योग हो अर्थात् यसले अर्जुनको डिप्रेशनको बारेमा बताउ“छ । ईश्वरसंग योग हुनाको लागि यो एक प्राथमिक शर्त हो । विषाद नभइ ईश्वरको अनुभव हुंदैन । पुष्पिकामा गीताका चार नामहरु यस प्रकार बताइएको छ, गीता, सु उपनिषद, ब्रह्म विद्या, योग शास्त्र, कृष्णार्जुन संवाद । अर्जुन भनेको सेतो कृष्ण भनेको कालो तर अर्जुनको एक नाम कृष्ण पनि हो । त्यसैले सेतो र कालो एक अर्थमा एउटै पनि हो । सेतोले सबै रंग परावर्तित गर्छ भने कालोले सबै रंग शोषण गर्छ । यो दुवैको संवाद अर्थात् सेतो र कालो दुइको ठीक त्यस्तो संगम हो जसरी सेती गण्डकी र काली गण्डकीको संगम स्थल उत्तम तीर्थ बनेको हुन्छ । गीतोपनिषद् पनि त्यस्तै पवित्र तीर्थ हो । जहाँ डुबुल्की मार्नेहरुको सबै अज्ञान नाश हुन्छ । गंगा स्नानभन्दा पनि गीता स्नान अझ पवित्र किन पनि छ भने गंगाको गहिराईमा पुग्दा अपठ्यारो अनुभव हुन्छ । तर गीताको जति गहिराईमा गयो उति बढी आनन्द हुन्छ । *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। buttonlabel= नयाँ पकवान राख्नु होस् {{के तपाईंलाई थाहा छ frame दक्षिण एसिया]]कै पहिलो सामुदायिक रेडियो रेडियो सगरमाथा हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame दक्षिण एसिया]]मा नै राजनीति]]मा सबैभन्दा बढी महिला सहभागिता रहेको देश नेपाल हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame सगरमाथा मा विना अक्सिजन आरोहण गर्ने पहिलो व्यक्ति फु डोर्जे हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame २०२२ फिफा विश्वकप कतार]]मा आयोजना हुँदैछ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame भारतीय रेलवे]]को दार्जीलिङ]]मा चल्ने रेललाई खेलौना रेल (टोय ट्रेन) भनिन्छ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame भिक्टोरिया क्रस पाउने पहिलो नेपाली कूलबीर थापा हुन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame रारा ताल नेपालको सवैभन्दा ठुलो ताल हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame खुम्बू हिमनदी नेपालको सबैभन्दा लामो हिमनदी हो । यो ७,६०० मिटर उचाईबाट शुरू भएर ४९०० मिटर सम्मको उचाईमा बग्दछ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame काग यस्तो पंक्षी हो जसले आफ्नो चारो निश्चित ठाउँमा भण्डार गरेर राख्छ र आवश्यक परेको बेलामा खान्छ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame स्वयम्भू]]को पुरानो नाम पद्मकण्ठगिरी हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame झिङ्गे माछा]]को रगत रङ्गहिन हुन्छ तर जब यो बाहिर आउँछ अक्सिजन]]ले यसलाई निलो बनाइदिन्छ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame भारत र श्रीलंका बीच समुद्रमा चुनढुङ्गाले बनेको ४८ कि मि लामो पूललाई 'एडम्स ब्रीज' वा 'राम सेतु' भन्छन ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame मैथली भाषा विश्वमा बढि बोलिने भाषा मध्य २६ औं स्थानमा छ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame जुका सबैभन्दा बढी प्रजाति भएको जीव हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame सुगौली सन्धि]]मा हस्ताक्षर गरेर नेपाल]]ले आफ्नो एक तिहाई भू-भाग ब्रिटिश भारत समक्ष गुमाउनु परेको थियो । त्यसै सन्धिबाट सिक्किम माथिको अधिकार पनि गुमाउनु पर्‍यो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame ल्याप्टप]]का आविश्कारक बिल मग्रिज हुन ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame सिएनएन हिरो हुने पहिलो नेपाली अनुराधा कोइराला हुन ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame सगरमाथा आरोहण गर्ने विश्वको पहिलो महिला जापान]]की जुन्को ताबेई हुन् भने नेपालको पहिलो सगरमाथा आरोहि महिला श्रीमती पासाङ ल्हामु शेर्पा हुन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame विश्वसुन्दरी प्रतियोगिता आयोजना गर्ने प्रचलन बेलायत]]बाट सुरू भएको हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame नेपाल राष्ट्र बैंक]]का प्रथम गभर्नर हिमालय सम्शेर जबरा हुन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame धरहरा]]को निर्माण प्रधानमन्त्री भीमसेन थापा]]ले वि.सं. १८८२मा गराएका हुन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame तिब्बत]]बाट सन् १९५९ देखि भारतमा शरण लिइरहेका दलाई लामा]]को आश्रम भारतको धर्मशालामा रहेको छ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame काँडे भ्याकुर नेपालमा मात्र पाइने पंक्षी हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame कलियुग पौष कृष्ण औँसीबाट सुरु भएको मानिन्छ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame गणेशमान सिंह]]को बाल्यकालको नाम हिराकाजी थियो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame नेपाल]]मा १८५ प्रकारका माछा पाइन्छन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame स्याऊ संसारमा सबैभन्दा धेरै उत्पादन हुने फल हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame सुगौली सन्धि सन् १८१६ मार्च ३मा नेपाल र इष्ट इण्डिया कंपनी बीच भएको थियो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame माछा संरक्षण केन्द्र पोखरा]]मा छ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame गाई]]को ३२वटा दाँत हुन्छन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame भालु]]को ४२वटा दाँत हुन्छन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame स्विजरल्याण्ड]]मा प्रति वर्ष प्रति व्यक्ति १० किलो गर्न बराबरको चकलेट खान्छन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame अष्ट्रेलिया]]लाई पहिला नयाँ हल्याण्ड भनिन्थ्यो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame भ्यागुता]]ले आफ्नो आँखा खुला राखि खाना निल्न सक्दैन ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame नेपाल टेलिकम]]ले प्रिपेड मोबाइल सेवा वि.सं. २०६४ असार २३ देखि प्रारम्भ गरेको हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame चिया]]मा टेनिस नामक विषालु क्षारिय तत्व हुन्छ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame जिब्रो]]को भित्री भागले तीतो स्वाद थाहा पाउँछ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame रुघा संसारकै सबैभन्दा बढी सर्ने रोग हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame अस्ट्रेलिया]]को निर्वाचनमा मत नखसालेमा ४ डलर जरिवाना तिर्नु पर्ने नियम छ ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame नेपाल]]मा गद्य कविताको शुरुवात गर्नै साहित्यकार गोपाल प्रसाद रिमाल हुन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame जापान विश्वमा सबैभन्दा पुरानो राजतन्त्र भएको मूलुक हो ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame नेपाल]]को चितवन]]मा अन्तराष्ट्रिय हात्ति पोलो खेल नियमित रुपमा हुने गर्दछ । {{के तपाईंलाई थाहा छ frame माइक्रोसफ्ट कर्पोरेशन संसारकै सबैभन्दा ठूलो कम्प्युटर सफ्टवेयर उत्पादक कम्पनी हो । {{के तपाईंलाई थाहा छ frame नेपाली नागरिकतामा अंग्रेजी भाषामा समेत वि.सं. २०६६ मंसीर १ देखी वितरण गर्न थालियो छ । {{के तपाईंलाई थाहा छ frame क्यालकुलेटर]]का आविष्कारक पास्कल हुन् ।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame नेपाल]]को अन्तरिम संविधान, २०६३ वि.सं. २०६३ माघ १ जारी भयो । {{के तपाईंलाई थाहा छ frame नेपाल]]को सम्मानार्थ नागरिकता पाउने पहिलो विदेशी सर एडमण्ड हिलारी हुन् । {{के तपाईंलाई थाहा छ frame नेपाल]]को सवै भन्दा बढी पानी पार्नी ठाउँ लुम्ले हो।}} {{के तपाईंलाई थाहा छ frame सुर्य]]बाट सबैभन्दा नजिकको ग्रह बुध हो भने सबैभन्दा टाढाको ग्रह बरूण हो ।}} buttonlabel= नयाँ पुस्तक जोड्नु होस् *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। buttonlabel= नयाँ पुस्तक सुरु गर्नुस् tlx lc PAGENAME सामान्य ढाँचाकोनिम्ति प्रयोग गर्नुहोस् । कृपया ध्यान दिनुहोस्, कि UTC समय स्वतः जोडिन्छ ।. यस छापको प्रयोग विकिपीडिया वा लेखकको कार्यलाई प्रतिनिधित्व गर्नेछैन र सम्पूर्ण रूपले जानकारीका लागि मात्र राखिएको व्यहोरा पुष्टि गरिन्छ । एक वा एकभन्दा बढी अक्षर मिलेर बनेको र स्वतन्त्र रूपमा प्रयोग हुन सक्ने अर्थ युक्त भाषिक एकाईलाई शब्द भनिन्छ । रमा, राम, विद्यालय, म ऊ तिमी, ठुलो हिजो पनि, नि, र ओहो आदि शब्द हुन् । यसैलाई पद भनिन्छ । {{SITENAME}}मा प्रवेश गर्न कूकिज चल्न पाउने व्यवस्था हुनै पर्छ। यस ग्याजेटको प्रयोगद्वारा विकी प्रयोगकर्ताले आफ्नो माथिल्लो टुलबारमा व्यक्तिगत कम्प्युटर अनुसार समय प्राप्त गर्न सक्नेछन् सामग्री $1 अनुसार उपलब्ध छ, खुलाइएको अवस्था बाहेकको हकमा । *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। सम्पादकले यस ढाँचाको प्रयोग आफ्नो प्रयोगस्थल वा पृष्ठमा गर्न सक्छन। कृपया docpage FULLPAGENAME doc doc उपपृष्ठमा श्रेणी वा अन्य विकिपेडियाका पृष्ठहरूसँग जोड्नुहोला। | info यो प्रयोगकर्ता धूम्रपान गर्नुहुन्न । | info यो प्रयोगकर्ता पुरुष हुनुहुन्छ । | info यो प्रयोगकर्ताको गूगल प्रोफाइल छ । | info यो प्रयोगकर्ता विकिपीडिया सम्पादनको लागि ओपेरा सफ्टवेयर प्रयोग गर्नुहुन्छ। प्रयोगकर्ता 1" लाई स्वतः $2 मा रहेको खाता 1" कै भनेर तोकियो। यदि यो तपाईको हो भने, तपाईले त्यस खाताको मुख्य प्रवेशशब्द टाइप गरेर सजिलै लग-इन एकिकरण प्रक्रियालाई समाप्त गर्न सक्नुहुन्छ। यस ग्याजेटको प्रयोगद्वारा विकी प्रयोगकर्ताले आफ्नो माथिल्लो टुलबारमा व्यक्तिगत कम्प्युटर अनुसार स्थानीय समय प्राप्त गर्न सक्नेछन् यदि तपाईंलाई पुस्तक लेख्ने सम्बन्धित कुनै प्रकारको सहायता चाहिन्छ भनें विकिपुस्तक:चौतारी| हामीसित सम्पर्क गर्नुहोस्]]। | प्रयोगकर्ता PAGENAME को SITENAME}}मा प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाइएको छैन। | प्रयोगकर्ता वार्ता PAGENAME पृष्ठ SITENAME}}मा बनाइएको छैन। यदि तपाईं यस प्रयोगकर्तालाई कुनै सन्देश दिन चाहनु हुन्छ भनें तलको बाकसमा आफ्नो सन्देश छोड्नुहोस्। यस संविधानमा ३५ भाग ३०८ वटा धारा र ९ वटा अनुसूचीहरू रहेका छन्। संविधानले नेपाललाई पहिलो पटक धर्म निरपेक्ष राज्य घोषित गरेको छ। नेपालको संविधान २०७२/भाग–३ मौलिक हक र कर्तव्य]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–४ राज्यका निर्देशक सिद्धान्त, नीति तथा दायित्व]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–५ राज्यको संरचना र राज्य शक्तिको बाँडफाँड]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–६ राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपति]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–७ संघीय कार्यपालिका]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–८ संघीय व्यवस्थापिका]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–९ संघीय व्यवस्थापन कार्यविधि]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–१० संघीय आर्थिक कार्यप्रणालि]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–१३ प्रादेशिक कार्यपालिका]] नेपालको संविधान २०७२/भाग- १४ प्रदेश व्यवस्थापिका]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–१५ प्रादेशक व्वस्थापन कार्यविधि]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–१६ प्रादेशिक आर्थिक कार्यप्रणाली]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–१७ स्थानीय कार्यपालिका]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–१८ स्थानीय व्यवस्थापिका]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–१९ स्थानीय आर्थिक कार्यप्रणाली]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२० संघ, प्रदेश र स्थानीय तह वीच अन्तरसम्बन्ध]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२१ अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२२ महालेखा परीक्षक]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२३ संघीय लोक सेवा आयोग]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२४ निर्वाचन आयोग]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२५ राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२६ राष्ट्रिय प्राकृतिक स्रोत तथा वित्तीय आयोग]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२७ अन्य आयोगहरू]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२८ राष्ट्रिय सुरक्षा सम्बन्धी व्यवस्था]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–२९ राजनीतिक दल सम्बन्धी व्यवस्था]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–३० संकटकालीन अधिकार]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–३१ संविधान संशोधन]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–३३ संक्रमणकालीन व्यवस्था]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–३४ परिभाषा र व्याख्या]] नेपालको संविधान २०७२/भाग–३५ संक्षिप्त नाम, प्रारम्भ र खारेजी]] वाक्यमा क्रियापदसित सिधा सम्बन्ध राख्ने नामिक (नाम सर्वनाम विशेषण शब्दका रूपहरूलाई कारक भनिन्छ । रामले भात खायो यहाँ राम र भात कारक हुन् । भाइले बिरालोलाई लठ्ठीले पिट्यो नयाँ प्रयोगर्कताहरूको वार्ता पृष्ठमा एउटा स्वागत सन्देश दिन्छ *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। सेलरोटी चामलको पिठोबाट निर्मित एउटा नेपालमा पाइने एउटा खाद्य परिकार हो। यसलाई तिहार विशेष पर्व पूजा विवाह धार्मिक कार्यमा विशेष महत्व मानिन्छ। * चामलको पिठो १ किलो | १ सेप्टेम्बर १६, भदौ | २ सेप्टेम्बर १७, भदौ | ३ सेप्टेम्बर १८, भदौ | ४ सेप्टेम्बर १९, भदौ | ५ सेप्टेम्बर २०, भदौ | ६ सेप्टेम्बर २१, भदौ | ७ सेप्टेम्बर २२, भदौ | ८ सेप्टेम्बर २३, भदौ | ९ सेप्टेम्बर २४, भदौ | १० सेप्टेम्बर २५, भदौ | ११ सेप्टेम्बर २६, भदौ | १२ सेप्टेम्बर २७, भदौ | १३ सेप्टेम्बर २८, भदौ | १४ सेप्टेम्बर २९, भदौ | १५ सेप्टेम्बर ३०, भदौ | १६ सेप्टेम्बर ३१, भदौ | १७ सेप्टेम्बर १, असोज नेपाल नेपाल | १८ सेप्टेम्बर २, असोज | १९ सेप्टेम्बर ३, असोज | २० सेप्टेम्बर ४, असोज | २१ सेप्टेम्बर ५, असोज | २२ सेप्टेम्बर ६, असोज | २३ सेप्टेम्बर ७, असोज | २४ सेप्टेम्बर ८, असोज | २५ सेप्टेम्बर ९, असोज | २६ सेप्टेम्बर १०, असोज | २७ सेप्टेम्बर ११, असोज | २८ सेप्टेम्बर १२, असोज | २९ सेप्टेम्बर १३, असोज | ३० सेप्टेम्बर १४, असोज | ३१ सेप्टेम्बर १५, असोज | १ अक्टोबर १५, असोज | २ अक्टोबर १६, असोज | ३ अक्टोबर १७, असोज | ४ अक्टोबर १८, असोज | ५ अक्टोबर १९, असोज | ६ अक्टोबर २०, असोज | ७ अक्टोबर २१, असोज | ८ अक्टोबर २२, असोज | ९ अक्टोबर २३, असोज | १० अक्टोबर २४, असोज | ११ अक्टोबर २५, असोज | १२ अक्टोबर २६, असोज | १३ अक्टोबर २७, असोज | १४ अक्टोबर २८, असोज | १५ अक्टोबर २९, असोज | १६ अक्टोबर ३०, असोज | १७ अक्टोबर १ कार्तिक | १८ अक्टोबर २ कार्तिक | १९ अक्टोबर ३ कार्तिक | २० अक्टोबर ४ कार्तिक | २१ अक्टोबर ५ कार्तिक | २२ अक्टोबर ६ कार्तिक | २३ अक्टोबर ७ कार्तिक | २४ अक्टोबर ८ कार्तिक | २५ अक्टोबर ९ कार्तिक | २६ अक्टोबर १० कार्तिक | २७ अक्टोबर ११ कार्तिक | २८ अक्टोबर १२ कार्तिक | २९ अक्टोबर १३ कार्तिक | ३० अक्टोबर १४ कार्तिक | ३१ अक्टोबर १५ कार्तिक | २ नोभेम्बर १६ कार्तिक | ५ नोभेम्बर १९ कार्तिक | ११ नोभेम्बर २५ कार्तिक | १२ नोभेम्बर २६ कार्तिक | १३ नोभेम्बर २७ कार्तिक | १५ नोभेम्बर २९ कार्तिक | १६ नोभेम्बर ३० कार्तिक | १७ नोभेम्बर १ मंसिर | १८ नोभेम्बर ३ मंसिर | १९ नोभेम्बर ४ मंसिर | २० नोभेम्बर ५ मंसिर | २१ नोभेम्बर ६ मंसिर | २२ नोभेम्बर ७ मंसिर | २३ नोभेम्बर ८ मंसिर | २४ नोभेम्बर ९ मंसिर | २५ नोभेम्बर १० मंसिर | २६ नोभेम्बर ११ मंसिर | २७ नोभेम्बर १२ मंसिर | २८ नोभेम्बर १३ मंसिर | २९ नोभेम्बर १४ मंसिर | ३० नोभेम्बर १५ मंसिर | १ डिसेम्बर १६ मंसिर | २ डिसेम्बर १७ मंसिर | ३ डिसेम्बर १८ मंसिर | ४ डिसेम्बर १९ मंसिर | ६ डिसेम्बर २१ मंसिर | ७ डिसेम्बर २२ मंसिर | ८ डिसेम्बर २३ मंसिर | ९ डिसेम्बर २४ मंसिर | १० डिसेम्बर २५ मंसिर | ११ डिसेम्बर २६ मंसिर | १२ डिसेम्बर २७ मंसिर | १३ डिसेम्बर २८ मंसिर | १४ डिसेम्बर २९ मंसिर | १५ डिसेम्बर ३० मंसिर | १६ डिसेम्बर १ पौष | १७ डिसेम्बर २ पौष | १८ डिसेम्बर ३ पौष | १९ डिसेम्बर ४ पौष | २० डिसेम्बर ५ पौष | २१ डिसेम्बर ६ पौष | २२ डिसेम्बर ७ पौष | २३ डिसेम्बर ८ पौष | २४ डिसेम्बर ९ पौष | २५ डिसेम्बर १० पौष | २६ डिसेम्बर ११ पौष | २७ डिसेम्बर १२ पौष | २८ डिसेम्बर १३ पौष | २९ डिसेम्बर १४ पौष | ३० डिसेम्बर १५ पौष | ३१ डिसेम्बर १६ पौष | २ जनवरी १८ पौष | ३ जनवरी १९ पौष | १३ जनवरी २९ पौष | १५ जनवरी २ माघ | २६ जनवरी १३ माघ | २९ जनवरी १६ माघ | १, फेब्रुअरी १९ माघ | २, फेब्रुअरी २० माघ | ३, फेब्रुअरी २१ माघ | ४, फेब्रुअरी २२ माघ | ५, फेब्रुअरी २३ माघ | ६, फेब्रुअरी २४ माघ | ७, फेब्रुअरी २५ माघ | ८, फेब्रुअरी २६ माघ | ९, फेब्रुअरी २७ माघ | १०, फेब्रुअरी २८ माघ | ११, फेब्रुअरी २९ माघ | १३ मार्च ०१ चैत्र | १९ मार्च ०७ चैत्र | २७ मार्च १५ चैत्र | ३० मार्च १८ चैत्र | १ अप्रिल १९ चैत्र | २ अप्रिल २० चैत्र | ३ अप्रिल २१ चैत्र | ४ अप्रिल २२ चैत्र | ५ अप्रिल २३ चैत्र | ६ अप्रिल २४ चैत्र | ७ अप्रिल २५ चैत्र | ८ अप्रिल २६ चैत्र | ९ अप्रिल २७ चैत्र | १० अप्रिल २८ चैत्र | ११ अप्रिल २९ चैत्र | १२ अप्रिल ३० चैत्र यस पृष्ठको सर्भर क्यास खाली गर्नुहोस्', ।।रिटक।। न ंझेर पो तो, राम संझेछ छ तो ।। * रामको लिनु नाम अरु छैन काम । * चारै दिनको जिन्दगी बित्दा दौडेर आउंछ काल ।। * भारी भयो र्पथवीलाई रावणका पापले । * दया भयो दशरथजीका कोखीमा जन्मूंला । * जन्म लिनिन् जनकदेखि सीताजी भनूंला ।।२।। * सीता मेरी सुन्दरीको रुप बनी जाल । * आफैं आउला इन्द्रजित राउन्नको काल ।।३।। * जब परशयो पृथ्वीमा नारायणको पाउ । * नाम कर्म ब्रतबन्ध वशिष्ठले गरे । * शास्त्रहरु सब पढेर सकी धुनर्धारी भए ।।७।। * हातमा धनू कांधमा ठोक्रो नारिमा लिए कैंडा । * विश्वामित्र लिन आए जनकपुरमा जाने । * ताडकादि राक्षस मारी सुबाहुलाई हाने ।।९।। * गौतम ऋषिकी अहिल्या पत्नी इन्द्रले गरे भोग । * गौतमजीले सराप दिए हजार योनिको रोग ।।१०।। * आफ्नू अर्काको विचार नगर्ने भइगए तिमी पत्थर ।।११।। * गौतमजीले हुकूम भयो रामले दिए लाती ।।१२ नसंझेर०।। *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। १ म र मेरो भन्ने छैन ,मानव जीवन केहि होईन त्यसैले आफ्नो ज्ञान सबैलाई सौजन्यको रुपमा प्रदान गरौं प्रज्ञा बज्राचार्य १ म र मेरो भन्ने छैन ,मानव जीवन केहि होईन त्यसैले आफ्नो ज्ञान सबैलाई सौजन्यको रुपमा प्रदान गरौं प्रज्ञा बज्राचार्य २ धर्तीको सुन्दर प्रकृति बचाउन मानवको जन्म भएको हो प्रज्ञा बज्राचार्य ३ भाव संसार तरेर भव सागर तर्नुछ, क्षणभंगुर जिन्दगी बॉचेर मुक्ति पाउनु छ प्रज्ञा बज्राचार्य यस "Siddhi Darshan {सूत्रहरु ललितपुर जिल्ला ,ललितपुर उपमहानगर पालिका वडा न. ७ ,भिन्छेबहाल (हाल ललितपुर ,नख्खु बस्नु हुने Siddhi Man Bajracharya ले लेख्नु भएको हो यस "Siddhi Darshan (सूत्रहरु) मा लेखिएका सम्पूर्ण सूत्रहरु Siddhi Man Bajracharya ले प्रतिपादन गर्नु भएको हो धन्यबाद "मरण अगाडि जनम हुने प्राकृतिक विधिका कारण जीवको अस्तित्व सदा कायम हुने हो Siddhi Darshan (सूत्र १) "आंशिक आयामिक दृष्टिकोणबाट परिवर्तनशील र नाशवान देखिने यो संसार पूर्ण आयामिक दर्शनबाट स्थिर र अविनाशी देखिन्छ Siddhi Darshan (सूत्र २) "पंच ईन्द्रियव्दारा तत्क्षण उद्गम भई प्रस्फुट हुने पंचतत्वको स्कन्धलाई अनुभव गर्ने नभई पंचतत्वको भूत स्कन्धलाई ग्रहण गर्ने हो Siddhi Darshan (सूत्र ३) "प्राकृतिक तन्त्र शास्वत (सदा रहिरहने) हुन्छ भन्ने आंशिक आयामिक दृष्टिकोणबाट त्यहि तान्त्रिक प्रतिफल अस्थायी,परिवर्तनशील र नाशवान हुन्छ Siddhi Darshan (सूत्र ४) स्वंयमा उत्पन्न हुने अंह भाव मायापम भएका कारण अंहकारलाई कुनै पनि मूल्य,मान्यता र महत्व दिनु हुदैन Siddhi Darshan (सूत्र ५) "संज्ञाको सम्प्रेषणका कारण स्वंयको अनुभूति भई अहं भावको निर्माण हुने हो Siddhi Darshan (सूत्र ६) "आधिपत्य तथा प्रभुत्व जमाउने भावका कारण अहं क्रियाशील हुने हो Siddhi Darshan (सूत्र ७) "शाब्दिक मौनताको अन्त्य मात्रै नभई भावात्मक मौनताको अन्त्य हुनु नै मोक्ष हो Siddhi Darshan (सूत्र ८) "स्वंय अनुभूति हुने भावको समाप्त हुनु नै मोक्ष हो Siddhi Darshan (सूत्र ९) "पुन:जन्म हुने धारणा ग्रहण गरी मृत्यु हुने मनुष्यको मोक्ष कदापि हुदैन Siddhi Darshan (सूत्र १०) "आलम्बनमा आसक्त्ति हुनेका कारण सम्मोहन उत्पन्न हुने हो Siddhi Darshan (सूत्र ११) "धर्म धारणा गरी स्वंयको अनुभूति गरुन्जेल मोक्ष मिल्दैन Siddhi Darshan (सूत्र १२) "धारणा गर्ने धर्म अनुसारको आत्मा को उत्पत्ति हुने विधि शास्वत छ भने धर्म परिवर्तनशील भएका कारण आत्माको स्वभाव पनि परिवर्तनशील नै छ Siddhi Darshan (सूत्र १४) "समय भनेको आयुको मापदण्ड हो Siddhi Darshan (सूत्र १५) "ग्रहण गरेको ज्ञान अनुसारको धर्म निर्माण भई चित्त उत्पन्न हुनेका कारण आत्माको जन्म हुने हो Siddhi Darshan (सूत्र १६) "चित्त उत्पन्न हुने कारण अन्त्य भई आलम्बन हुने प्रक्रिया भंग भएर स्वंयको अनुभूति हुने समाप्त हुनु नै मोक्ष हो Siddhi Darshan (सूत्र १७) "पुन:जन्म नहुने गरी चित्त चित्तामा जलाउनु नै मोक्ष हो Siddhi Darshan (सूत्र १८) "आलम्बन छुटाउनु ,सम्मोहन टुटाउनु ,भावना हटाउनु मोक्ष जुटाउनु हो Siddhi Darshan (सूत्र १९) "मोक्ष दिने कुनैपनि ज्ञान छैन Siddhi Darshan (सूत्र २०) "ज्ञान हुन्जेल मोक्ष हुदैन Siddhi Darshan (सूत्र २१) "शून्यताको समाप्त हुनु नै मोक्ष हो Siddhi Darshan (सूत्र २२) "मृत्युको भयले नै मृत्यको भयमुक्त्त हुने चित्त निर्माण हुने हो Siddhi Darshan (सूत्र २३) "मृत्यु पश्चात् पनि बांच्ने ईच्छा रहनेका कारण पुन:जन्म हुने भाव भएको चित्त निर्माण हुने हो Siddhi Darshan (सूत्र २४) "मोक्षको दर्शन नै हुदैन Siddhi Darshan (सूत्र २५) "जन्म र मृत्युको हुने भावको समाप्त हुनु नै मोक्ष हो Siddhi Darshan (सूत्र २६) "स्वयं र अहंको सम्प्रेषणका कारण जीवन र मोक्ष बुझ्न कठिन र बाधा भएको हो Siddhi Darshan (सूत्र २७) "स्वयंमा स्वामित्व भावका कारण अहं उत्पन्न हुने हो Siddhi Darshan (सूत्र २८) "स्वयंमा उत्पन्न हुने सम्पूर्ण स्वामित्व भाव मायापम हुन् Siddhi Darshan (सूत्र २९) "स्वयंमा उत्पन्न हुने स्वामित्व भाव मायापम भएतापनि अहंका कारण सत्य तथा यथार्थ देखिएको हो Siddhi Darshan (सूत्र ३०) "शान्त र आनन्द लगायत कुनैपनि भावको समाप्त हुनु नै मोक्ष हो Siddhi Darshan (सूत्र ३१) "जीवमा स्वयं भावको सम्प्रेषणका कारण जन्म र मृत्यु भईरहने जस्तो देखिन्ने हो Siddhi Darshan (सूत्र ३२) "जीवमा स्वयं भावको सम्प्रेषणका कारण अहं उत्पन्न हुनाले मृत्युको भय हुने हो Siddhi Darshan (सूत्र ३३) "जीवमा सम्प्रेषण गरेको स्वयंको जन्म र मृत्यु भईरहने हो Siddhi Darshan (सूत्र ३४) "जीवमा सम्प्रेषण गरेको स्वयंको अन्त्य गरी समाप्त गर्नु नै मोक्ष हो Siddhi Darshan (सूत्र ३५) अर्थिंग विधुतको प्रयोग गर्दा करेन्ट नलागोस भनि अपनाएको एक प्रक्रियालाई अर्थिंग भनिन्छ । अर्थिंग कुनै पनि विधुतीय सामानको वडीमा लगाईएको हुन्छ। यदि कुनै पनि विधुतीय सामान बिग्रिएर या कुनै किसिम बाट सामानको वडीमा करेन्ट बहेमा उक्त करेन्ट सिधै जमिन तिर जाने गरि मिलाईएको प्रक्रियालाई नै अर्थिंग भनिन्छ । यदि घरमा अर्थिंग गरिएको छ भने हामीलाई करेन्ट लागि हाल्दैन र हामी बच्न सक्छौ । कुनै पनि विधुतीय सामानको तारमा भएको तिन वटा पिन मद्धे जुन तेस्रो पिन अर्थिंगमा लगाईएको पिन हो जुन सिधै जमिन संग जोडिएको हुन्छ । अर्थिंग गर्दा जमिनमा ५,६ फित जति गहिरो खाडल बनाईनछ । उक्त खाडलमा तामाको प्लेट रखि प्लेट संग राम्ररी जोडिने गरि रड राख्ने या कस्ने त्यस पछी कोइला र नुन राखिन्छ नुन र कोइला राख्नाले अर्थिंग प्लेटलाई चिसो वा ओसिलो बनाई राख्छ र अर्थिंग ले राम्रोसँग काम गरि रहने हुन्छ)। रडमा राम्रो संग अर्थिंग तार जोडी घरमा प्रयोग गरिने बत्तीको मेन पावेर बक्समा लैजाने र अर्थिन्ग्को लाईनमा जडान गरिदिने । एक् दिन् नारद सत्यलोक् पुगि गया, लोक्को गरूँ हित् भनी। ब्रह्मा ताहिं थिया पर्या चरणमा, खूसी गराया पनी॥ क्या सोध्छौ तिमि सोध भन्छु म भनी ,मर्जी भयेथ्यो जसै। ब्रह्माको करुणा बुझेर ऋषिले बिन्ती गर्या यो तसै॥1॥ हे ब्रह्मा जति हुन् शुभाशुभ सबै ,सूनी रह्याँछू कछू। बाँकी छैन तथापि सुन्न अहिले, इच्छा म यो गर्दछू॥ आऊला जब यो कली बखतमा ,प्राणी दुराचार् भई। गन्र्या छन् सब पाप् अनेक् तरहका ,निच्का मतीमा गई॥2॥ साँचो बात गरैन कोहि अरुकै ,गर्नन् त निन्दा पनी। अर्काको धन खानलाइ अभिलाष् ,गर्नन् असल् हो भनी॥ कोही जन् त परस्त्रिमा रत हुनन् ,कोही त हिंसा महाँ। मान्नन् पितृ र मातृलाई बुझि खुप् ,शत्रू सरीका गरी॥ ब्राह्मण् भै कन वेद बेचि रहनन् ,कोही पढुन् ता पनी। धन् ठूलो छ पनी भन्या सहज धन् ,आर्जन् गरौंला भनी॥4॥ जाती धर्म रह्वैन क्षत्रिहरुमा ,जो छन् इ नीचाहरू। स्त्री धेर् भ्रष्ट हुनन् पती र ससुरा ,को द्रोह ठूलो गरी। यस्ता नष्ट कसोरि मुक्त त हुनन् ,संसारसागर् तरी॥5॥ यो चिन्ता मनमा भयो र अहिले ,सोधूँ उपायै भनी। आयाको छु दयानिधान कसरी ,तर्नन् सहज् ई पनी॥ यस्तालाइ उपाय तर्न सजिलो ,कुन् हो उ आज्ञा गरी। मेरो चित्त बुझाइ बक्सनुहवस् ,क्याले इ जान्छन् तरी॥6॥ नारद्ले दुनियाँउपर् गरि दया ,बिन्ती गर्या यो जसै। ब्रह्माजी पनि खूप् प्रसन्न हुनुभो ,मर्जी भयो यो तसै॥ आर्को मुख्य उपाय छैन सबको ,हित् यै छ अमृत् सरी॥7॥ शम्भू देखि सुनेर तत्त्व सब यो ,गान् पार्वती गर्दछिन्। राम्को नाम अपार जानि बहुतै ,आनन्दमा पर्दछिन्॥ जस्ले गान् कन गर्दछन् त ति सहज् ,संसार पार् तर्दछन्। कालैको पनि ताप् हुँदैन भय सब् ,तिन्का सहज् टर्दछन्॥8॥ यो सब् शास्त्रविषे बडो छ रघुनाथ् ,को रुप् जनाई दिन्या। जो छन् सब् इ पुराण्हरू इ सबमा ,यै मुख्य जानी लिन्या॥ गर्छन् कीर्तन सुन्दछन् पनि भन्या ,यो पाउँछन् फल् भनी। तिन्को पुण्य बखान गर्न त सबै ,सक्तीन मैले पनी॥9॥ सून्याथ्याँ शिव देखि यस्कि महिमा ,एक् श्लोक पढुन् ता पनी। भक्तीले यदि यो पढ्यो पनि भन्या ,पाप् छुट्तछन् सब् भनी॥ जो एक् चित्त गरेर पाठ खुसि भै ,गर्छन् सदा यै भन्या। पूजा पुस्तकको गर्या पनि त फल् ,एक् अश्वमेध्का सरी। जो ता पुस्तकका नजिक् गइ नमस्कारै फगत् गर्दछन्। तेस्ता जन् सब देवता पुजि हुन्या ,फल् भोगमा पर्दछन्॥11॥ चारै वेद पढेर शास्त्रहरुको ,व्याख्यान गर्दा पनी। पाईदैन उ फल् त पाउँछ सहज् ,पुस्तक् दिनाले पनी॥ भक्तीले कहिं भक्तका घर गई ,एकादशीमा कह्या। चौबिस् पल्ट पुरश्चरण् गरि हुन्या गायत्रिका फल् भया॥12॥ जस्ले राम्नवमी उपासि खुसिले जाग्रन् समेतै गरी। यो रामायण पाठ् गरोस् कि त सुनोस् तन् मन् यसैमा धरी॥ तेस्ले तीर्थ पिछे तुलापुरुषदान् सूर्य्यै ग्रहण्मा गर्यो। यस्मा संशय छैन जान्नु सबले आनन्दमा त्यो पर्यो॥13॥ रामायण् कन गाउन्या पुरुषको आज्ञा त इन्द्रै पनी॥ मान्छन् श्रीरघुनाथका प्रिय इ हुन् मान्न्या इनै हुन् भनी॥ रोज् रोज् यस् कन पाठ् गरेर जनले सत्कर्म गर्छन् जती। कोटी गुण् फल बढ्ति मिल्छ सबको घट्तैन तिन्का रती॥14॥ शुद्धात्मा बनि जान्छ तिन् दिन पढ्या गर्छन् कृपा राम् धनी॥ रोज् रोज् तीन पटक् अगाडि हनुमान् राखेर पाठ् गर्छ जो। जस्तो भोग् कन गर्न खोज्दछ उ भोग् सम्पूर्ण पाऊँछ सो॥15॥ जो यो पाठ् तुलसी पिपल् वरि परी गर्छन् प्रदक्षिण् गरी। तेस्मा रामगिता छ झन् अति ठुलो जस्को महात्म्यै पनी। सब् जान्न्या शिव मात्र छन् अरु त को जान्न्या छ यस्तो भनी॥16॥ आधा पार्वति जान्दछिन् म त सबै चौथाइ पो जान्दछू। गीता पाठ गरेर नाश नहुन्या पाप् छैन यो मान्दछू॥ राम्ले वेद मथन् गरीकन झिक्या गीता र अमृत् सरी। मार्छू निश्चय कार्तवीर्य भनि खुप् ठूलो इरादा गरी। पढ्थिन् पार्वति राम्गीता तहिं सुनी पाठ् गर्न लागी गया। राम्गीता तहिं देखि पाठ् गरि लिया नारायणै ती भया॥18॥ छुट्छन् ता अरु छुट्तछन् सकल पाप् भन्न्या बखान् क्या गरू॥ राम्गीता कन पाठ् गर्यो पनि भन्या ठूलो महात्मा भई॥19॥ जुन् फल् छन् मुखले भनी नसकिन्या सो फल् ति भोग् गर्दछन्। कोही श्राद्ध विषे पढुन् त तिनका पितृ़ सबै तर्दछन्॥ पैल्हे खूप नियम् गरी दशमिमा एकादशीमा पनी। राम्गीता उपवास् गरी कन बहुत् आदर् गरी पढ्छ जो। तेस्लाई त न भन्नु मानिस भनी रामै सरीको छ त्यो॥ बस्छन् जो ति अनन्तका पदविमा जान्छन् सहज् पार् तरी॥21॥ धेरै बात गरेर हुन्छ अब क्या रामायणै हो जबर्। पाप् हर्ना कन छैन केहि बुझियो येसै सरीको अबर्॥ जो छन् तन्त्र पुराण् श्रुति स्मृति इ ता सोह्रै कलामा पनी। पुग्दैनन् त बखान् कहाँ तक गरूँ यो फरि ठूलो भनी॥22॥ जो रामायणको महात्म्य विधिले नारद्जिलाई कह्या। जुन् सूनी कन चित्तले बुझि लिंदा नारद् पनी खुस् भया॥ पाठ् गर्छन् कि त सुन्दछन् यति भन्या यो येति सुन्दा पनि। आफू ता सब जान्दथिन् तर दया सम्पूर्ण लोक्मा गरी॥24॥ हे नाथ् बिन्ति म गर्दछू हजुरमा राम् हुन् जगत्का पती। नौका झैं तरि जान्छ झट्पट गरी तेस् नर्कि देहै तहाँ॥25॥ यस्ता राम् कन लोकमा जनहरू एक् ईश्वरै मान्दछन्। कोही तत्त्व न पाइ मूर्खहरु ता मानिस् सरी जान्दछन्॥ क्या भन्छन् ति कि राम ईश्वर भया शोक् क्यान तिन्ले गर्या। ईश्वरलाइ त शोक् हुँदैन र भनूँ हूँदैन अज्ञान् पनी। इन्मा यो सब देखियो त कसरी जान्नू इ ईश्वर् भनी॥ लोक् यस्तो पनि भन्छ कोहि भगवान् यस्मा विचार् खुप् गरी। जस्तो हो सब यो बताउनुहवस् सन्देह मेरो हरी॥27॥ यस्तो प्रश्न सुन्या र पार्वतिजिको खूसी पनी खूप् भया। राम् यस्ता प्रभु हुन् भनेर शिवले सब् तत्त्व ताहीं कह्या॥ सब् ढाकी कन बस्तछन् अघि विराट् सम्पूर्ण सृष्टी गरी॥28॥ जस्तै चुम्बकका नजिक् परि गया नाच्छन् इ लोहा पनी। तस्तै जस् कन पाइ नाच्तछ जगत् नाना प्रकारको बनी॥ यस्तो तत्त्व न जानि मानिस सरी राम्लाइ जो गर्दछन्। संसार्का इ अनन्त ताप्हरू तिनैलाई सदा पर्दछन्॥29॥ बादल्ले अरु ढाक्छ ढाक्छ अरू क्या श्रीसूर्य्यलाई पनी। लोक् ता भन्छ उठ्यो र बादल ठुलो सब् सूर्य्य ढाक्यो भनी॥ तस्तै तत्त्व न जानि बोल्छ जन जो सो भन्छ मानिस् पनी। योगी ज्ञानि त चिन्दछन् इ रघुनाथ् त्रैलोक्यका नाथ् भनी॥30॥ जस्लाई रिङटा छ भन्छ उ फगत् घुम्छन् उ पर्वत् भनी। अज्ञान् रुप् रिङटा हुन्या जनहरू भन्छन् ति मानिस् पनी। राम् ता हुन् परमेश्वरै सकल यस् चौधै भुवन्का धनी॥31॥ सूर्य्यैमा पनि अन्धकार् छ कहिं क्या तस्तै छ राम्मा पनी। शोक् अज्ञान् रति छैन जान्नु सबले आत्मा इनै हुन् भनी॥ आर्को गोप्य रहस्य भन्छु सुन यो संवाद् सितारामको। भूभार् हर्न त को थियो जब हर्या छिन्छान् भयो कामको॥32॥ भूमीको सब भार् हरेर रघुनाथ् राज् गर्न लाग्या जसै। देख्या श्रीहनुमानलाइ र दया आयो प्रभूका तसै॥ हाम्रा भक्त भया इ तत्त्व लिनका खातिर् यहाँ छन् खडा॥33॥ इन्लाई तिमि तत्त्व देउ भनि यो हूकुम् भयेथ्यो जसै। राम् हुन् ब्रह्म इनैकि शक्ति बलिई माया भन्याकी म हूँ॥34॥ राम्को सन्िनधि पाइ गर्छु सबको सृष्टी र पालन् पनी। आरोप् राम विषे गरिन्छ सब यो गर्न्या इनै हुन् भनी॥ जो मैलाइ बिहा गर्या सब कुरा यस्ता कहाँ तक् भनू॥ जो ता गर्व हर्या ति विर् परशुराम्को जो अयोध्या बस्या। बार्है वर्ष बिहा गर्या पछि बसी जो ता वनैमा पस्या॥36॥ भन्छन् लोक त रामलाइ सबका कर्ता इनै हुन् भनी॥ अन्तर्यामि अनादि साक्षि त ति हुन् कर्ता कहाँ ती थिया। येती ताहिं सिताजिबाट उपदेश् पाई सक्याथ्या जसै। आफै राम् प्रभुले पनी दिनु भयो फेर् तत्त्वको ज्ञान् तसै॥ यस्तो हुन्छ परात्म आत्म यहि हो यो हो अनात्मा भनी। आत्मा और परात्मलाइ बुझदा पाइन्छ मुक्ती पनी॥38॥ आत्माको र परात्मको छ कति फेर् त्यो एक जानी लिनू। जुन् जुन् चीज अनात्म हुन् उ त झुटा जानेर छाडी दिनू॥ आत्माको र परात्मको गरि विचार् एक् तत्त्व जान्यो जसै। अज्ञान् सब् छुटि जान्छ ती पुरुषको मै तुल्य हुन्छन् तसै॥39॥ यो मेरो हृदयै त हो प्रिय छ यो खुप् गुप्त राख्नू पनी। तत्त्वज्ञान् भनि यै कहिन्छ बुझिल्यौ सून्यौ हनुमन् भनी॥ सून्यौ पार्वति रामको हृदय यो जो जो त पाठ् गर्दछन्। जो छन् जन्म सहस्रका सकल पाप् तिन्का सबै टर्दछन्॥ जातीभ्रष्ट अधम् हवस् त पनि लौ यस्लाई खुप् पाठ् गरी। राम्को ध्यान् पनि गर्छ पो पनि भन्या त्यो जान्छ संसार् तरी॥41॥ सूनिन् पार्वतिले अपार महिमा यो रामजीको जसै। फेर् विस्तार् गरि सुन्नलाइ मन भी तो पार्वतीको तसै॥ बिन्ती फेर् शिव थ्यैं गरिन् पनि तहाँ हे नाथ् सबै रामको। लीला सुन्न मलाइ मन् हुन गयो येही बुझ्याँ कामको॥42॥ सब् लीलाहरु फेर् बताउनु हवस् जो छन् ति विस्तार् गरी॥ यो प्रेम् पार्वतिको सुन्या र शिवले खुप् प्रेम राखिन् भनी। जो जो हुन् सब राम्चरित्र शिवले ताहाँ बताया पनी॥43॥ भारी भै ति रुँदै गइन् उहिं जहाँ ब्रह्मा बस्याका थिया॥ पापी धेर् भइ भार् भयो म कन ता यो भार छूटोस् भनी। आयाँ आज दयानिधान् चरणमा यो बिन्ति पारिन् पनी॥44॥ इन्द्रादीहरु साथमा लिइ स्तुती ताहाँ गर्याथ्या जसै। भक्तीले स्तुति खुप् गरेर खुसि भै हात् जोरि बिन्ती गर्या। यस्लाई अब मारि बक्सनु हवस् मानिस् सरीका बनी। ब्रह्माको यति बिन्ति सूनि भगवान्को यो हुकुम् भो पनी। रावण्लाइ म मारुँला सहजमा मानिस् सरीको बनी॥47॥ छोरो भै कन जन्मुला म दशरथ्जीका घरैमा गई॥ अन्तर्धान् भगवान् तहीं हुनु भयो त्रैलोक्यका नाथ् हरि॥48॥ अन्तर्धान् भगवान् जसै हुनु भयो इन्द्रादिलाई पनी। ब्रह्माले खुसि भै अह्राउनु भयो भूलोक जाऊ भनी॥ वानर् भै कन सब् तिमी पनि रह्या साहाय जस्ता भई॥49॥ यै बिच्मा दशरथ् बडा विर थिया राजा अयोध्या महाँ। तिन्को वृद्ध उमेर् भयो त पनि एक् छोरा भयेनन् तहाँ॥50॥ हे सर्वज्ञ मुने कसो गरि हुनन् छोरा मलाई भनी॥ यस् काम्ले फल मिल्छ यो भनि सबै जान्न्या वशिष्ठै थिया। हुन्छन् पुत्र अवश्य जल्दि महाराज् एक् यज्ञ ऐल्हे गर्या। शान्ताका पति ऋष्यश्रृङ्ग ऋषि छन् ती डाक्नु ऐल्हे पर्या॥ ती हामी बसि यज्ञ एक् हजुरका खातिर् गरौंला जसैं। यस्तो अर्ति वशिष्ठको जब सुन्या राजा बहुत् खुस् भया। शान्ताका पतिलाइ डाकि कन खुप् याग् गर्न लागी गया॥ ऋष्यैश्रृङ्ग वशिष्ठ दूइ ऋषिले होम् गर्न लाग्या जसै। यस् पायस् कन आज लेउ भगवान् छोरा हुन्या छन् भनी। खानू बाँकि थियो तसै बखतमा आइन् सुमित्रा पनी। कौशल्या र ति केकयी सित भनिन् ख्वै भाग मेरो भनी॥ दूवैले दुइ भाग देखि झिकि भाग् तिन्को पुर्याई दिया। तीनै रानी ति गर्भिणी पनि भया तेज् देवताका सरी। हात् जोरी बहुतै स्तुती पनि गरिन् ईश्वर् इनै हुन् भनी। यो ब्रह्माण्ड पनी सहज् उदरमा लीन्या त आफै थियौ। दर्शन् देउ मलाइ हेर्छु भगवन् फेर् बाललीला पनी॥58॥ सब् पाप् नष्ट गराउँला र करुणा होला र जाँला तरी॥ यो बिन्ती महतारिको सुनि हुकुम् यो भो प्रभुको तहाँ। मातर् जुन् छ हजूरको हित कुरो होवस् सबै थोक् यहाँ॥59॥ तीमीलाइ म पुत्र पाउँ भनी खुप् इच्छा यसैमा धर्यौ॥ हूँला पुत्र भनेर वर् पनि दियाँ सोही कुराले यहाँ। थाहा भो दशरथ्जिलाइ र गया दर्शन् गर्याथ्या जसै। देख्तैमा परिपूर्ण मन् हुन गयो आनन्द पाया तसै॥61॥ कैकेयी तिर ता भरत् हुन गया आनन्दमा सब् पर्या॥ जम्ल्याहा दुइ पुत्र पाउँदि भइन् ताहाँ सुमित्रा पनी। जेठा लक्ष्मण ता भया ति दुइमा शत्रुघ्न कान्छा बनी॥62॥ कौशल्यासुतको वशिष्ठ गुरुले नाम् राम भन्नू भनी। राख्या केकयिपुत्रको भरत नाम् जम्ल्याहको नाम् पनी॥63॥ जेठाको शुभ नाम लक्ष्मण गरी जुन् चाहिं कान्छा थिया। तिन्को नाम् पनि काम माफिक असल् शत्रुघ्न राखी दिया॥ पायस्कै अनुसारले हुन गयो प्रीती त बढ्दै गया॥64॥ बालक्काल् बिति गै गयो प्रभुजिको सब् बाललीला गरी। खेल्या क्यै दिनमा सिकार वनमा साँचा सिकारी बनी। राज्काज् गर्नु जती थियो सकल त्यो राज्काज् चलाया पनी॥65॥ राम् हुन् परात्मा ति कहाँ विकारी। काम् गर्न लाग्या ति नरै सरीका। लीला अपार् छन् भगवान् हरीका॥66॥ राम् नारायण हुन् भनैर मनले जान्या र भेट्छू भनी। देख्या श्री दशरथ्जिले र बहुतै आदर् ऋषीको गरी। सोध्या काम् किन आज आउनु भयो भन्दै बहुत् प्रेम धरी॥67॥ आदर्पूर्वकका सुन्या प्रिय वचन् यस्ता ऋषीले जसै। आफ्नू दर्द जउन् थियो मन महाँ सोही बताया तसै॥ मारिच्ले र सुबाहुले बहुत दिक् गर्छन् र पाप् हुन् भनी। सोही बिन्ति गरूँ भनेर अहिले आयाँ हजुर्मा यहाँ। लक्ष्मण् साथ् गरि रामलाइ अधिराज् ऐल्हे हजुर्ले दिया। मारिच्लाइ सुबाहुलाइ सहजै मान्र्या इनैले थिया॥ भन्छन् दीनु त बक्सनू पनि हवस् यै काम आयाँ यहाँ॥70॥ विश्वामित्रजिको सुन्या वचन यो राजा सकस्मा पर्या। सोध्या ताहिं वशिष्ठ थ्यैं पनि गुरो यस्तो पर्यो क्या गरू। कल्याण् हुन्छ कसो गरेर अहिले अर्ती मिलोस् एक् बरू॥71॥ इन्लाई नदिया सराप् पनि दिनन् की लाग्छ यस्तो पनी॥ यस्मा श्रेय यसो छ यो गर भनी पाऊँछु आज्ञा जसो। सोही काम म गर्दछू हित हुन्या कुन् पाठ् छ गर्नू कसो॥72॥ यो बिन्ती दशरथ्जिको जब सुन्या ताहीं गुरूले पनी। हे राजन् तिमि ता इ राम अहिले हुन् पुत्र मेरा भनी। भन्छौ पुत्र त हुन् तथापि इनि हुन् चौधै भुवन्का धनी॥73॥ कौशल्या तिर जन्मनू पनि थियो सो सत्य ऐल्हे गर्या॥ ईश्वर्लाइ म पुत्र पाउँ भनि तप् गर्दै समाधी लियौ॥74॥ शेष् हुन् लक्ष्मण शङ्ख हुन् भरतजी शत्रुघ्न चक्रावतार्। हुन् को जान्दछ तत्त्व यो बुझ तिमी लीला प्रभूकी अपार्॥75॥ छोरी भै ति बस्याकि छन् जनककी सीता छ नाऊँ पनी॥ सीता राम् दुइको विवाहविधिले संयोग् गराऊँ भनी। विश्वामित्रजिका भयो र मनमा आई रह्याछन् पनी॥76॥ दीन्यै योग्य म मान्दछू भनि गुरूले अर्ति दीया जसै। केही दुर् गइ रामलाइ ऋषिले विद्या सिकाई दिया। जुन् विद्या पढि भोक् थकाइ कहिले लाग्दैन यस्ता थिया॥ गङ्गाका तिरमा बडो वन थियो पूग्या जसै ती तहाँ। त्यो हो राक्षसि कामरूपि छ बहुत् लोक्लाइ बाधा पनी। गर्छे यस् कन मारि बक्सनु हवस् यो पापिनी हो भनी॥ टङ्कार् खुप् धनुको गर्या सुनि यहाँ त्यो जल्दि आवस् भनी॥79॥ त्यो टङ्कार् सुनि ताडका पनि तहाँ दौडेर आई जसै। हान्या बाण् प्रभुले गड्यो हृदयमा त्यो बाण् मरी त्यो तसै॥ राम्ले मारि दिंदा त स्राप् पनि टर्यो फेर् यक्षिको रुप् लिई॥80॥ श्री राम्चन्द्रजिका वरीपरि घुमी प्रेम्ले नमस्कार् गरी। तेस् सिद्धाश्रममा अनेक् ऋषि थिया पूजा सबैले गर्या। मारिच् फेक्न सुबाहु मार्न कन राम् ताहाँ अगाडी सर्या॥82॥ विश्वामित्रजिलाइ भन्नु पनि भो मारिच् सुबाहू कहाँ। बस्छन् यज्ञ ठुलो गरी लिनु भया ती आउँथ्या की यहाँ॥ भेटै आज भयेन मार्नु कसरी यो मर्जि सून्या जसै। विश्वामित्र ऋषी अरू ऋषि लिई होम् गर्न लाग्या तसै॥83॥ दिन् मध्याह्न भयो तसै बखतमा आया ति राक्षस् पनी। काहीं हाड खसाउँछन् कहिं रगत् यस्तै प्रकार्ले गरी। आया ती जब यज्ञमा प्रभुजिले हान्या अगाडी सरी॥84॥ मारिच्लाइ त बाणले जलधिका तिर्मा पुर्याई दिया। तिन्का फौज् पनि ताहिं लक्ष्मणजिले मारी सक्याथ्या जसै। खूसी भै कन पुष्पवृष्टि गरियो सब् देवताले तसै॥85॥ विश्वामित्र बहुत् प्रसन्न हुनु भै राम्लाइ काख्मा लिया। भोजन् गर्न निमित्त राम् कन तहाँ मीठा फलादी दिया॥ तिन् दिन् ताहिं मुकाम् गर्या प्रभुजिले वार्ता कथाको गरी। हे राम् जाउँ जनक्जिका पुरि महाँ राजा जनक् छन् बडा। गर्नन् आदर भक्तिले हजुरका साम्ने हुन्या छन् खडा॥ ताहाँ एक शिवको धनुष् पनि छ बेस् देखीयला त्यो पनी। यो बिन्ती ऋषिको सुनेर रघुनाथ् खूसी भया बेस् भनी॥87॥ आश्रम् गौतमको पर्यो नजरमा गङ्गाकिनार्मा तसै॥ आश्रम्का नजिकै असल् फल सहित् फुल्को बघैंचा थियो। मालुम् राम्कन क्या कहीं कमि थियो जो ता जगत्का धनी। सोध्या तै पनि यो असल् छ किन यो रित्तै बघैंचा भनी॥ गौतम्को अघि बस्ति हो अब भन्या छैनन् यहाँ क्वै पनी॥89॥ भार्या गौतमकी समान गुणकी भक्तै अहल्या थिइन्। ब्रह्माकी ति त पुत्रि हुन् गुणि हुँदा सब् खुस् गराई लिइन्॥ आई भोग विलास् गरेर खुसि भै फर्की गयाथ्या जसै। सोध्या होस् तँ कउन् बता नतर ता हेर् भस्म गर्छू भनी॥91॥ ब्राह्मण् इन्द्र म हूँ भनेर डरले बिन्ती गर्याथ्या जसै। गौतम्ले पनि रीसमा परि दिया यस्तो सराप् पो तसै॥ दीया येति सराप् र इन्द्र पनि फेर् आफ्ना स्थलैमा गया। यस्तो सत्य सराप् पर्यो र पतिको ताहीं अहल्या पनी। पृथ्वीमा गिरि गै गइन् अचल एक् पत्थर् स्वरुप्की बनी॥ पादस्पर्श ति खोज्दथिन् हजुरको पाप् मुक्त होला भनी। तिन्लाई करुणा गरी हजुरले कुल्ची दिन्या हो भनी॥94॥ देख्या पत्थर एक् ठूलो र रघुनाथ्ले कुल्चि दींदा भया॥ श्रीराम्चन्द्रजिले प्रणाम् पनि गर्या ई ब्राह्मणी हुन् भनी॥95॥ देखिन् श्री रघुनाथलाइ र तहाँ खुशी अहल्या भइन्। पूजा स्तूति गरेर राम् सित बिदा मागी पती थ्यैं गइन्॥ ताहाँ देखि चल्या र जल्दि रघुनाथ् गङ्गाजिका तिर् झर्या। तर्नाको प्रभुले जसै मन गर्या माझी चरण्मा पर्या॥96॥ तस्तै पाठ यहाँ भयो पनि भन्या डुङ्गा स्वरुप् धर्दछन्। डुङ्गाले पनि रुप् धर्या यदि भन्या हाम्रा जहान् मर्दछन्॥97॥ तस्मात् पाउ पखालि वारि तिरमा हाम्रा सिरोपर् धर्यौ। माझीले जलले पखालि उहि जल् आफ्ना सिरोपर् लिया॥98॥ विश्वामित्र ऋषी बहुत् खुसि हुँदै दूई कुमार् साथ् गरी। पूग्या प्रश्न गर्या सबै कुशलको पाऊ महाँ सिर् धरी। पक्का गर्न निमित्त फेर् जनकले सोध्या ऋषी थ्यैं पनी। जान्या जान्न त चित्तले त भगवान् विष्णू इनै हुन् भनी॥100॥ ब्रह्मन् पुत्र इ हुन् कउन् पुरुषका विस्तार् हवस् बेस् गरी। विश्वामित्रजिले सुन्या विनति यो राजा जनक्को जसै। यस्ता हुन् इ भनेर सब् ति ऋषिले विस्तार् बताया तसै॥101॥ हे राजन् दशरथ्जिका इ सुत हुन् नाम् राम लक्ष्मण् भनी। भन्छन् मानिसले गरी न सकिन्या गर्छन् पराक्रम पनी॥ मारिच्लाइ सुबाहुलाइ अरु ता को जित्न सक्न्या थिया। पत्थर् भै कति वर्ष सम्म रहँदी गौतम्कि नारी थिइन्। पाऊले तहिं कुल्चँदा उठि गइन् जस्ता कि तस्ती भइन्॥ याहाँ एक् शिवको धनू छ भनि यो सूनेर आया यहाँ। देख्नाको मतलब् छ आज त यहाँ राखी रह्याछौ कहाँ॥103॥ चाँडो आज नजर् गराउ भनि यो विस्तार् गर्याथ्या जसै। मन्त्रीलाइ हुकुम् दिया जनकले लौ ल्याउ भन्न्या तसै॥ यै बिच्मा ऋषि थ्यैं भन्या जनकले राम्ले उचालुन् धनू। सीता छोरि म दिन्छु राम् कन गरुन् बीहा बहुत् क्या भनू॥104॥ ताँदो जल्दि चढाइ खैंचनु भयो ताहाँ धनुष्कै जसै। हर्षै हर्ष भयो तसै बखतमा सारा जनक्पुर् भरी। आदर् खुप् प्रभुको गर्या जनकले आलिङ्गनादी गरी॥106॥ मालिक् हुन् दशरथ् खबर् दिनु पर्यो ती छन् अयोध्या महाँ। जाउन् पत्र लियेर मानिसहरू चाँडो ति आउन् यहाँ॥107॥ यस्तो बिन्ति जनक्जिले पनि गर्या लेखेर विस्तार् दिया। यो विस्तार सुन्या जसै ति नृपले आनन्दमा ती पर्या॥ सब्ले जानु पर्यो जनक्पुर महाँ भन्न्या हुकुम् यो गर्या॥108॥ क्या वर्णन् भिडको गरूँ तस बखत् खाली अयोध्या भयो॥ ताहाँ श्री दशरथ्जिको जनकले आदर् बहूतै गर्या। बस्नालाइ हवेलि सुन्दर जनक्जीले खटाया जहाँ। जो मण्डप् छ विवाहको तस उपर् झुम्का हिराका झुल्या। यस्तै रित् गरि सब् विवाहविधिले चारै जना भाइको। हर्षैले परिपूर्ण मन् हुन गयो सीताजिका माइको॥ राम् लक्ष्मण् दुइलाइ ता जनकले आफ्ना ति छोरी दिया। भाईका त भरत्जिलाइ र ति विर् शत्रुघ्नलाई दिया॥112॥ सीता पत्नि भइन् रमापतिकि ता लक्ष्मण्जिकी उर्मिला। पत्नी हुन् श्रुतकीर्ति ता भरतकी शत्रुघ्नकी माण्डवी॥ जस्तै आफू थिया अनन्त गुणका चौधै भुवन्का धनी। आभ्यन्तर्मनले विचार गरदा तस्तै ति पत्नी पनी॥113॥ विश्वामित्र वशिष्ठ दूइ ऋषि थ्यैं यस्ती सिता हुन् भनी। उत्पत्ती अघिको सबै जनकले विस्तार् बताया पनी॥ जान्थौं भूमि पवित्र गर्न भनि एक् क्वै यज्ञ गर्दा महाँ। जोत्तामा त सिताजि निस्कन गइन् आश्चर्य मान्याँ तहाँ॥114॥ गर्थिन् बालकमा अनेक् तरहका लीला म खूसी थियाँ॥ राम् नाम्ले दशरथ्जिका सुत भई खेल्छन् अयोध्या महाँ। यो लीला छ बुझी सिता कन तिनै राम्लाइ दीया भनी। कुन् पाठ्ले अब रामलाइ म सिता पारूँ विचार् यो गर्याँ। थीयो यो शिवको धनुष् यहिं यसैमा यो प्रतिज्ञा गर्याँ॥116॥ ताँदो यस् धनुको चढाउन जउन् विर्ले त सक्ला यहाँ। जानुन् सब् विरले भनी कन गर्याँ यस्तो प्रतिज्ञा जसै। यो सूनी कन देशका विरहरू आया तुरुन्तै तसै॥117॥ को सक्थ्यो धनु त्यो उठाउन विना श्रीराम् अगाडी सरी। हिक्मत् हारि सबै घरै फिरि गया दर्शन् धनूको गरी॥ राम्ले पूर्ण गराइ बक्सनु भयो मेरो प्रतिज्ञा पनी। यो चीन्ह्याँ पनि सब् कृपा चरणले गर्दा भयाको भनी॥118॥ सीतानाथ् रघुनाथको स्तुति गर्या आनन्दमा ती परी॥ घोडा ता सय लाख् दिया छ सय ता खुप् मत्त हात्ती थिया॥119॥ पैदल् लस्कर एक लाख् र सय तिन् केटी दियाथ्या जसै। पूजा फेरि वशिष्ठको पनि गर्या भारी डबल्ले तसै॥ पूजा ताहिं भरत्जिको पनि भयो लक्ष्मण्हरूको पनी। जानाको मतलब् बुझी जनकजी राम्का चरणमा पर्या। खूसी मन् सबको गराइ बहुतै बीदा जनक्ले गर्या॥ लागिन् रून र सोहि सूनि सबका आँसू खस्या बर्बरी॥121॥ सीताजी कन अर्ति यो पनि दिया सासू ससूरा सरी। अर्को छैन बडो यही बुझि गर्या तिन्को टहल् बेस् गरी॥ स्त्रीको धर्म पतिव्रता हुनु ठुलो जानेर हूनू भनी। अर्ती येति दिया र तेस् बखतमा बीदा भया ती पनि॥122॥ स्वर्गैमा पनि हर्ष भो प्रभु गया फेरी अयोध्या भनी॥ यस् पृथ्वीतलका ति क्षत्रिहरुको ठूलो विनाशै गरी। आया तेस् बिचमा तहीं परशुराम् उल्का भयो जुन् घरी॥ पृथ्वी कम्प भइन् तसै बखतमा हाहा सबैमा परी। राजाका मनमा विचार् यहि पर्यो छोरा बचुन् क्या गरी॥124॥ मेरा पुत्र बचुन् प्रभो परशुराम् भन्न्या इ बिन्ती गर्या॥ यस्तो बिन्ति पनी अनादर गरी कालाग्नि जस्ता भया। राम्को गर्व हरूँ भनी परशुराम् राम्कै अगाडी गया॥125॥ भाँच्दैमा अति गर्व भी तँ कन ता धेरै कुरा क्या भनू॥ यो ता हो हरिको धनू विर भया ताँदो यसैमा चढा। भन्दै खुप् रिसले रह्या परशुराम् राम्कै अगाडी खडा॥126॥ ताँदो आज चढाउँछस् त यसमा सङ्ग्राम् तँ थ्यैं गर्दछू। सक्तैनस् तब हेर् म राख्दिन सबैको प्राण् सहज् हर्दछू॥ पृथ्वी कम्प गराइ लोकहरुको सम्पूर्ण सातो हर्या॥127॥ खोसी लीनु भयो धनुष् परशुराम्को त्यो बलैले गरी॥ ताँदो जल्दि चढाइ बाण् पनि तहाँ लीनु भयेथ्यो जसै। ठूलो बल् रघुनाथको बुझि सबै खूसी भयो लोक् तसै॥128॥ हूकुम् श्री रघुनाथको परशुराम्लाई भयो यो तहाँ। तारो आज बताउ हान्छु अहिले ब्रह्मन् म हानू कहाँ॥ चाँडो उत्तर देउ यस् बखतमा यस्लाइ लौ हान् भनी। हूकुम् येति गरेर तेज् परशुराम्को खैंचनू भो जसै। चीन्ह्या श्रीरघुनाथलाइ अघिको वृत्तान्त सम्झ्या तसै॥ बिन्ती येति तहाँ गर्या पनि हरे चिन्ह्याँ जगन्नाथ् भनी। जस्को अंश मिल्यो र केहि भगवन् यस्तो भयाँ मै पनी॥130॥ बालक् पो म थियाँ गर्याँ हजुरको ठूलो तपस्या पनी॥ इच्छा पूर्ण हुन्याछ जाउ अब ता क्यै शक्ति मेरो लिई॥131॥ पैल्हे मार र कार्तवीर्य कन फेर् सब् क्षत्रिको नाश् पनी। एक्काईस बखत् गर्या प्रभुजिको हूकुम् छ यस्तै भनी॥ येती कर्म गरी सकेर अघिको सेखी पुर्याई लिया॥132॥ भेट् होला तिमि थ्यैं उही बखतमा यो शक्ति फेरी हरी॥ ताहाँ देखि तपै गरेर रहनू ब्रह्मैजिका दिन् भरी। मैले काम् पनि सो सबै गरि सक्याँ राम्लाइ भेट्याँ पनी। मेरो शक्ति हजूरले हरि लिंदा चीन्ह्याँ प्रभू हुन् भनी॥ बूझ्याँ तत्त्व सबै पनी हजुरको पात्रै कृपाको बनी॥134॥ जो छन् भक्त हजूरका ति सँगको सत्सङ्ग मेरो हवस्। यो भक्ती दृढ भै प्रभो हजुरका येही चरण्मा रहोस्॥ देख्या तेज् दशरथ्जिले र सुतको हर्षाश्रुधारा धरी। प्रेम्का सागरमा तहीं डुबि गया आलिङ्गनादी गरी॥136॥ क्यै दिन् भानिज हुन् भरत् कन यहीं ल्याऊँ घरैमा भनी। बीदा श्री दशरथ्जिले पनि दिया बीदा मिलेथ्यो जसै। आया राम बिहा गरेर पुरिमा जस्सै उठेथ्यो खबर्। सारा रैयतको प्रसन्न मन भो हुन्थ्यो खुसी क्या अबर्॥138॥ सीताराम् अघि तप् गरिन् र त यहाँ छोरा बुहारी भया। कौशल्या कन ता मिल्यो अदितिको शोभा सबै ताप् गया॥ सीताराम् पनि लोकमा सकलको आनन्दमङ्गल् गरी। चेष्टा मानिसको गरी कन रह्या त्रैलोक्यका नाथ् हरी॥139॥ आकाश्मार्ग गरी बहुत् खुसि हुँदै नारद्जि ताहीं गया। संसारी म थियाँ बडो हुन गयाँ दर्शन् मिलेथ्यो जसै। यो भाग्योदय हो बुझ्याँ पनि यहाँ दर्शन् मिल्याको उसै॥ मैले गर्नुछ काम् कउन् हजुरको चाँडो उ आज्ञा हवस्। त्यो काम् सिद्ध गराउँला हजुरको आनन्द मन्मा रहोस्॥2॥ नारद्ले बहुतै गर्या स्तुति तहाँ राम्लाइ मन्मा लिया॥ बिन्ती गर्नु कुरो थियो मन विषे बिन्ती गर्या त्यो पनी। ब्रह्माको विनती लिई हजुरमा आई रह्याँछू भनी॥3॥ भन्न्या येति वचन् गरी कन हजुर् पाल्नू भयेथ्यो यहाँ॥ यस्तो हो तर गादि दीन दशरथ् राजाजिका मन् भयो। नारद्का इ वचन् सुनी खुसि भई उत्तर् प्रभूले पनी। जल्दी बक्सनु भो म राज्य न गरी भोली म जान्छू भनी॥ ख्वामित्का इ वचन् सुनेर बहुतै नारद्जि खूसी भया। तिन् फेरा प्रभुको प्रदक्षिण गरी आकाश्गतीले गया॥5॥ राम्लाई अब राज्य द्यूँ भनि उसै मन् यस् लहड्मा गयो॥ यस्तो मन् हुन गो र डाकि गुरु थ्यैं यस्तो हुकुम् भो पनी। भोली राज्य म दिन्छु पुत्र कन सब् सामग्रि ल्याऊ भनी॥6॥ मन्त्री डाकि हुकुम् भयो सँग रह्या जो जो कहन्छन् गुरु। मन्त्रीले पनि यो हुकुम् सुनि तहाँ साथै गुरूका रह्या। चाहिन्छन् जति चिज् ति खोज्न गुरुले खोलेर सब् चिज् कह्या॥7॥ मन्त्रीलाइ अह्राइ राघवजिका साथ्मा वशिष्ठै गया। पैल्है श्री रघुनाथले गुरु भनी सम्मान गर्दा भया॥ इन्का हुन् इ गुरू भनेर इ सबै भन्छन् भनुन् लौ बरू॥8॥ गुह्यै खुल्छ भनेर डर् हुन गयो धेरै कुरा क्या कहूँ॥ जानी जानि म बिन्ति गर्न अहिले आयाँ हजुर्मा पनी॥9॥ भोली हुन्छ तिलक् हजुर् कन यहाँ सामग्रि जम्मा भयो। पृथ्वीमा सुकला हवस् हजुरको सब् शास्त्रले भन्छ यो॥ सब् इन्द्रीय जितेर आज उपवास् गर्नू सिताले सँगै। यस्तो बिन्ति गरी वशिष्ठ गुरु फेर् जस्सै गयाथ्या पनी। राम्ले लक्ष्मणथ्यैं भन्या म तिमिलाइ काम् गर्न द्यूँला भनी॥ कौशल्या सुनि खुस् हुनिन् भनी त जो सम्चार् बताउँदै गया॥11॥ राजाले त खतम् गर्या दिन भनी क्या गर्दछिन् कैकयी। यस्मा विघ्न कदापि पर्न नदिउन् लक्ष्मी र दुर्गा भई॥ कौशल्या पनि यो विचार् गरि तहाँ गर्थिन् पुजा देविको। द्यौताका मनमा भन्या ठहरियो काम् विघ्न गर्नू निको॥12॥ द्वी स्त्रीका घटमा पसेर तिमिले काम् सिद्ध लाऊ गई॥ द्यौताका इ वचन् सुनेर झटपट् तेस् मन्थरामा पसिन्। कैकेयी कन खुप् भुलाउन भनी फेर् कैकयीमा पसिन्॥13॥ वाणीका वशमा पर्याकि छँदि ती जाहाँ थिइन् कैकयी। काम् बित्ला भनि चट्पटाइ तहिं झट् त्यो मन्थरा गै गई॥ द्वी वर् छन् तिमि मागि ल्यौ भनि ठुलो सूचन् गरी यो पनी॥14॥ वाणीले ति भुलाइयाकि छँदि लौ भन्दी भइन् कैकयी। राम्लाई वनवास् भरत् कन रजाइँ माग्छू म चाँडो गरी॥ द्वी वर्ले जब काम सिद्ध गरुँला द्यूँला सये गाउँ भनिन्। बीदा दी घर मन्थरा कन फिराइ रिस् गर्न लाग्दी भइन्॥15॥ भन्छन् जो दुनियाँ उ लक्षण यहाँ ठिक् कैकयीमा भयो॥16॥ कैकेयी सित बस्नलाइ खुशिले राजा गयाथ्या जसै। देख्यानन् र तहाँ कता गइ भनी चाकर्नि सोध्या तसै॥ बूझ्याको पनि छैन गै हजुरले बुझ्नू हवस् क्यान हो॥17॥ केटीका इ वचन् सुनी कन डराइ राजा नजिक्मा गया। कैकेयी कन क्यान यो रित गर्यौ बात् खोल भन्दा भया॥ जो भन्छू म पुर्याउँला भनि शपथ् खाँदा जसै बात् गरिन्। राजा वृक्ष सरी गिर्या पृथिविमा यस्मा बहुन् जिद् गरिन्॥18॥ भन्न्या येति कुरा सुनी फिरि गिर्या राजा जमिन्मा यता॥19॥ त्यो रात् वर्ष समान् व्यतित् हुन गयो राजा ति मूर्छा भया। सब् सामग्री तयार् गरीकन बिहान् मन्त्री हजुरमा गया॥ देख्या चाल् र महाविचार् हुन गयो सोध्या पर्यो क्या भनी। राजालाइ त दुःख सुक्ख हुनको कारण् तिमी छौ भनी। वन्मा गै तिमी राज्य द्यौ भरतलाइ भन्दी भइन् यो पनी॥ यस्ता बात् सुनि बात् गर्या प्रभुजिले सुन्छ्यौ कि माइ कैकयी। राजा खूसि रहुन् म जान्छु वनमा के काम् छ घर्मा रही॥21॥ गाह्रो कत्ति नमानि जान्छु वनमा राजा त बोलुन् भनी। बोल्याको प्रभुको वचन् सुनि तहाँ बोल्छन् ति राजा पनी॥ झुट्टा दैखि बचाउ पाप् तिमि कनै लाग्दैन यस्तो गरी॥22॥ राजा येति भन्या र फेर् पनि विलाप् खुप् गर्न लाग्दा भया। राजाको बुझियो र आशय तहाँ राम्चन्द्र माइ थ्यैं गया॥ कौशल्या पनि भक्तिले हरिजिका ध्यान्मा रह्याकी थिइन्। सुमित्राले भन्दा पछि पलक माइका खुलि गयो। खुसीले काख्मा ली कन जब भनिन् खाउ कछु भनी। सुनी राम्ज्यू भन्छन् अब त कति खाँला नि म पनी॥24॥ गयो खान्या वेला म कन त मिल्यो राज्य वनको। भन्या राजाले ता तर म तिमिलाइ रोक्दछु यहाँ। तहाँ लक्ष्मण्को मन् तब अरु उपर् रिस् हुन गयो॥27॥ नजर् दी राम्ज्यूमा अरु सित उठ्याको रिस बढाइ। गर्या बिन्ती राम् थ्यैं अब भरत थ्यैं गर्दछु लडाइ॥ हजुर्को राज् हन्र्या जति जति त छन् मार्छु सबलाइ। पितै बाँध्छू पैल्हे भनि कन भन्या क्या छ अरुलाइ॥28॥ यसै काम्ले माइका सकल मनको शोक हरुँला॥ सुन्या लक्ष्मण्जीका इ वचन जसै राम् खुसि भया। सबै भोग् चञ्चल छन् बिजुलि सरि एक् छिन् न रहन्या। विचार् यस्तो राखी सहु तिमि बडो हुन्छ सहन्या॥30॥ भ्याग्तो खाँ भनि खोज्छ डाँस् मुख विषे साँप्ले धर्याको पनी। तस्तै भोग् गरुँला भनेर मनले भन्छन् दुनीयाँ पनी॥ क्याको रस् छ यहाँ विचार मनले काल्सर्पको मुख् परी। क्या होला वन जाउँला इ सबलाइ आनन्द राखुन् हरी॥31॥ देश् देश्का बाटुलिन्छन् बुझ तिमि मनले बाटका पाटि माहाँ। बात्चित् गर्दै रहन्छन् खुसि सित मनले बन्धु झैं राति ताहाँ॥ प्रातः काल् भो जसै ता उठिकन ति सबै दस् दिशा लागि जान्छन्। बन्धूको सङ्ग यस्तै बुझि कन गुणिले दुःखसुख् एक मान्छन्॥32॥ छाया तुल्य छ लक्ष्मि यौवन भन्या भेलै सरीको भनी। भन्छन् स्त्रीसुखलाइ स्वप्न सरिको साँचो कुरा हो भनी॥ यस्तै जानि पनी मनुष्यहरु सब् संसारमा भुल्दछन्। जुन् यस् देह निमित्त यो रिस गर्यौ चिन्छौ कि कस्तो छ यो। हाड् मासू र रगत् नसा यति कुरा जम्मा भई बन्छ यो॥ विष्ठा हुन्छ कि भस्म हुन्छ पछि तक् बाँच्तैन यो ता कसै। यस्का खातिर घात् गर्यौ पनि भन्या पाप्मात्र लाग्ला उसै॥34॥ क्रोधै हो यमराज सर्व जनको वैतर्नि भन्नू पनी। तृष्णा हो भनि यो बुझेर तिमिले कैल्हे नबिस्र्या पनी॥ रिस् गर्नु बढिया त छैन वनमा जानू असल् हो सहू॥35॥ यस्तै हो सुन कर्मका वश हुँदा बस्तैन एक् ठाम् रही। कर्मैको फल भोग गर्छ दुनियाँ यै चित्तमा लेउ भाइ। यो बिन्ती गरि पाउमा जब पर्या बीदा दिई मन् बुझाइ। आँसू थाम्न कठिन् भयो र बहुतै रोइन् शरीरै रुझाइ॥ लक्ष्मण्ले पनि साथ जान्छु म भनी बिन्ती गर्या जानलाइ॥37॥ लक्ष्मण्लाइ हिंड लौ भन्या र रघुनाथ् सीता भयामा गया। क्या कारण् हुनगो भनीकन सिता हात् जोरि साम्ने भइन्॥38॥ शङ्कित् जानकिलाइ देखि प्रभुले तीमी घरैमा यहाँ। सासूको टहलै गरी कन रहू वर्षै त चौधै महाँ॥ पीताको वचनै लिई सिर उपर् जान्छू म वन्मा प्रिये। पैल्हे ज्योतिषिको कुरो सब कही छोड्दीन सेवा भनिन्॥ ब्राह्मण् खूसि सदा रहुन् भनि तहाँ दौलत् बहूतै दिया॥40॥ येति काम् गरि रामका हुकुमले लक्ष्मण् तयारी भया। यस्तो देखि असह्य भो र दुनियाँ सब् शोक गर्दा भया॥ सीताराम् कन दुःख यो हुन गयो कैकेयि दुष्टै भई। यो अन्याय भयो यहाँ त न बसौं जाऔं प्रभूका सँगै। राम्लाइ छोडि यहाँ कसो गरि बसौं बूझेन मन् ता न गै॥ यस्ता बात् गरि लोकले त बहुतै शोक् गर्न लाग्या भनी। साक्षात् विष्णु इ हुन् भनेर मनले श्री रामलाइ जानि ल्यौ॥ पृथ्वीको सब भार् हरेर रघुनाथ् फिर्छन् इ जान्छन् कहाँ। साँचा हुन् इ कुरा अवश्य तिमिले खेद् कीन मान्यौ यहाँ॥44॥ यस् बात्ले ऋषिले मनुष्यहरुको खुप् मन् बुझाई दिया। पौंच्या राम् पनि कैकयी र दशरथ् जाहाँ बस्याका थिया॥ दुख् पाउनन् कि भनी पिताजिकन शोक् मन्मा न लागोस् कछू॥ लाया श्री रघुनाथले ति कपडा सीताजिले ता लिइन्॥46॥ यस्ता वस्तर म लाउँ आज कसरी भन्न्या मनैमा धरी। लज्जाले रघुनाथका मुख विषे हेरिन् कटाक्षै गरी॥ श्रीराम्ले मुटुरा गरी ति कपडा हात्मा जसै ता लिया। यस् काम्ले जति छन् यहाँ इ सबको प्राण् खैचि ऐल्हे लियौ॥ कैकेयी सित बात् वशिष्ठ गुरुले येती गर्याथ्या जसै। आयो लस्कर राम्जिका सँग बस्यो खाली अयोध्या गरी॥49॥ फिर्नन् ता रघुनाथ् सँगै फिरियला जानन् चलौंला सँगे। प्रातःकाल भयो उठेर झटपट् मन्सुब् गर्या चल्नको॥50॥ फर्क्याछन् रघुनाथ् भनेर दुनियाँ सम्पूर्ण फिर्दा भया॥ गङ्गाका तिरमा पुगेर अब ता रथ् थाम भन्दा भया॥51॥ सुन्दर् वृक्ष थियो ठुलो तिर विषे एक् शिंशपाको तहाँ। दोस्रो वास् रघुनाथको तहिं भयो त्यै वृक्षका तल् महाँ॥ निर्मल् देह भयो तसै बखतमा श्रीरामका स्पर्शले॥52॥ सेवक् हूँ करुणानिधान् मकन होस् माया र मर्जी छ जो॥ यो बिन्ती सुनि भन्दछन् प्रभु तहाँ सून्यौ सखे आज ता। वन्मा जान चल्याँ म जान्न घरमा याहीं रहन्छू म ता॥53॥ कौनै फल्फुल खानु छैन अरुले केही दिउन् ता पनी। भन्न्या यो मनमा छ थाम्छु मनको आफ्नू प्रतिज्ञा भनी॥ मेरै हौ तिमि राज्य जो छ उ पनी मेरै छ भन्दा भया। साह्रै ग्लानि भयो बहुत् गुहजिको शोक् बढन् गो मन् महाँ॥55॥ भन्छन् लक्ष्मण्लाइ भाइ फजिती खुप् कैकयीले दिइन्। राजालाइ वशमा गरेर बहुतै हुर्मत् प्रभूको लिइन्॥ लक्ष्मण् बात् सुनि भन्दछन् गुहजिका दिल् भित्र ठंडा गरी। दाता को छ यहाँ इ दुःख सुखको फल् मिल्छ सब् कर्मको। दिन्छन् भन्नु कुबुद्धि हो न भन यो नाश् हुन्छ सब् धर्मको॥ कर्ता हूँ पनि भन्नु छैन अभिमान् जन्ले न गर्नू कहीं। कर्मैको फल भोग मिल्छ तिमिले यो बुझ्नु जाहीं तहीं॥57॥ कैल्हे मोह विषे न पर्नु जनले माया छ संसार् भनी॥ यस्तै बात् सुनि रात् बित्यो गुहजिका राम्का नजिक्मा रही। गङ्गा तर्न हुकुम् भयो प्रभुजिको ताहाँ उज्यालो भई॥58॥ फिर्दामा म पुजा अवश्य गरुँला सामग्रि ठूलो गरी। गङ्गा पार् तरि मिर्ग मारि पकुवा तारेर खाया तहाँ। तेस्रो वास् रघुनाथको तहिं भयो एक् वृक्षका तल् महाँ॥ चौथो वास् रघुनाथको हुन गयो आश्रम् भरद्वाजको। राम्ज्यूको ऋषिले गर्या स्तुति तहाँ सुर् जानि काम्काजको॥60॥ पाँचौ दिन् ऋषिका कुमार् सँग लिया बाटो बताउन् भनी। राम्ज्यूलाइ यमुनाजि तारि ति कुमार् साँझ्मा त फर्क्या पनि॥ वाल्मीकी कन भन्दछन् रघुपती क्यै दिन् रहन्छू यहाँ। कुन् जग्गा बढिया छ सब् तरहले होला सुबिस्ता कहाँ॥ सून्या वाल्मिकिले मनुष्य सरि भै राम्ले गर्याका कुरा। सोही माफिक बिन्ति बात् पनि गर्या वाल्मीकि छन् झन् पुरा॥62॥ जान्दैनन् महिमा बडा ऋषि पनी जस्का त एक् नामको। सज्जन्का हृदयै छ घर् हजुरको अच्छा बहुत् फेर् कहाँ। विस्तार् एक् सुनि बक्सनू पनि हवस् बिन्ती म गर्छू यहाँ॥63॥ उल्टै नाम कि ता छ यस्ति महिमा विस्तार धेर् क्या कहूँ। गङ्गाका र इ चित्रकूट गिरिका बिच्का जगामा रहू॥64॥ गङ्गाका र ति चित्रकूट गिरिका बिच् पारि बस्ता भया॥ गङ्गा देखि सुमन्त्र फर्कि दशरथ् जाहाँ बस्याका थिया। फिर् लौ जा भनि यो हुकुम् तहिं दिया राम्ले सिता माइले॥ हाम्रो शोक् रति भर् कदापि न गरुन् हूँदैन शोक् कामको॥ यस्ता बात् गरि राम् गया भनि सबै बिस्तार् सुनाया जसै। कौशल्या दशरथ्जिलाइ रिसले वाग्बाण् बजारिन् तसै॥67॥ वाक्शर्ले अति ताप् भयो र दशरथ् भन्छन् मलाई कती। भन्छ्यौ मर्न बखत् यसै हुन गयो छाड्यो शरिर्ले गती॥ जस्तै हामि मर्यौं उसै गरि मर्या ठूलो विपत्ती परी॥68॥ तिन्का तेहि सरापको फल मिल्यो ठिक् आज उस्तै परी॥ प्रातःकाल भयो वशिष्ठ गुरु झट् मन्त्री लि दरबार् गया। तेल्मा ती दशरथ्जिलाई धरि फेर् छोरा झिकाई लिया॥ चाँडै आउनको वशिष्ठ गुरुको आज्ञा छ भन्न्या सुनी। दूतैका सँग लागि भाइ कन ली आया भरत्जी पनि॥70॥ कैकेयी सित भेट् भयो भरतको सोध्या पिता छन् कहाँ। पापी हौ तिमि कुम्भिपाक् नरकमा भोग् गर्न जाउली भनी॥71॥ कौशल्याजि जहाँ थिइन् तहिं रुँदै धाउँदै भरत्जी गया॥ बिन्ती यो गरि दुःखमा परि विलाप् गर्थ्या भरत्जी तहाँ। देख्या शोक भरत्जिको र गुरुले पीता बित्याछन् भनी। शोक् गर्नु बढिया त छैन किन शोक् गर्छौ महाराज् भनी॥73॥ सब् आज्ञा गुरुको लिई भरतले काम्काज् पिताको गर्या॥ राजाको किरिया जसै गरि सक्या दान्को असङ्ख्यै गरी। माता मेरि त राक्षसी सरि भइन् इन्का नजिक्मा यहाँ। बस्नू योग्य अवश्य छैन अब ता जान्छू प्रभू छन् जहाँ॥ यस्तो चित्त थियो तहाँ भरतको इन्को छ यो मन् भनी। मालुम् ता गुरुमा थियो तर पनी भन्छन् उचित् हो भनी॥75॥ बाबाको छ हुकुम् यहाँ भरतले राज् गर्नु राम्ले गई। गादी चढ्नु हवस् हुकुम् दिनु हवस् यो राज्य मेरो भनी॥76॥ उत्तर् जल्दि दिया तहाँ भरतले क्या गर्छु यो राज् यहाँ॥ कीर्तीमा अपकीर्ति पारि कसरी राज् गर्नु याहाँ बसी। दाज्यूको टहलै गरी सँग रह्या लक्ष्मण् रह्याछन् जसी॥77॥ गया जाहाँ सीतापति म पनि जान्छू अब तहाँ। फलाहारी हुन्छू सिर भरि जटा धारि वनमा। प्रभूको गादी हो प्रभु कन फिरायेर घरमा। म गादी सुम्पन्छू किन म गरुँला राज्य करमा॥ फगत् सीताराम्का चरणतलमा चित्त पनि दी॥ भरत् गंगा पौंच्या गुहजि कन शङ्का हुन गयो। लडौंला नाउ खैंची भरत कपटी हुन् यदि भन्या। भनी मन् भै लस्कर्हरु कन तयार् हौ पनि भन्या॥ ठुलो भित्री मत्लब् गरि कन गये बुझ्दछु भनी। कहाँ मिल्छन् सीतापति म कन भन्दा घरि घरी॥ जसै सिर् पाऊमा गरि ति गुहले ढोग् पनि दिया। सुत्याको स्थल् कुन् हो म कन कहु जान्छु अब तहाँ॥ कुशासन्मा सुत्छिन् न त यसरि सुत्थिन् अघि कतै॥ इनैले गर्दैमा पति सँग सिताजी वन गइन्॥84॥ बताया जाहाँ छन् भनि ति गुहले राम् कन पनी। गुहैका सम्चार्ले खुसि पनि भया भेट्तछु भनी॥85॥ सब् विस्तार बताइ ताहिं गुहले गंगाजि तारी दिया। एक् दिन् ताहिं मुकाम् गर्या भरतले सम्मान् ऋषीले गर्या। बिल्कुल् सैन्य जती थिया भरतका मेज्मानिले छक् पर्या॥86॥ कैल्हे पुग्दछु चित्रकूट गिरिमा भन्दै भरत्जी गया॥ खोज्या ताहिं भरत्जिले अघि गई डेरा प्रभूको तसै॥87॥ श्रीराम्का पाउका छाप् चिह्नि कन खुसिले माथले ताहिं टेक्या॥ भन्छन् धन्न्यै रह्याँछू सहज न मिलन्या पाउका छाप देख्याँ। ब्रह्माजीले न पाउनू छ त पनि सहजै माथले आज टेक्याँ॥88॥ यस्तो बोल्दै प्रभूका चरणधुलि विषे भक्तिले लट्पटींदै। कैल्हे पुग्छू कहाँ छन् भनि कन मनले दस् दिशा दृष्टि दींदै॥ ख्वामित्लाइ आज पायाँ भनि कन खुसिले पाउमा पर्न धाया॥89॥ देख्या पाऊ पर्याको गह भरि बहँदा अश्रुधारा धर्याको। सब् राज्यै तृण् बरोबर् गरि कन बहुतै आफुमा मन् गर्याको॥ श्री सीतापति माइका चरणमा राख्या र सिर् फेर् पिता। काहाँ छन् किन आज देख्तिन यहाँ क्या गर्दछन् छन् कता॥ भन्दै खोजि गर्या पिता कन तहाँ श्री रामजीले जसै। सब् विस्तार वशिष्ठले भनि दिंदा शोक् गर्न लाग्या तसै॥91॥ गंगास्नान गरी तिलाञ्जलि दिया फेर् पिण्डदानै पनी॥ फल् फुल्ले रघुनाथले तहिं दिया पाउन् पिताले भनी॥ तेस् दिन्मा उपवास् गर्या जब बित्यो रात् फेरि गंगा गया। गंगास्नान् गरि फेर् फिरेर मढिमा आयेर बस्ता भया॥92॥ तहाँ सीताराम्का चरणतलमा सिर् पनि धरी। अयोध्यै लैजान्छु भनि कन ठुलो मन्सुब गरी॥ भरत् बिन्ती गर्छन् किन रघुपते आज वनमा। हजुर्ले आयाको म कन अति ताप् हुन्छ मनमा॥93॥ यो राज्य गर्ना कन योग्य को हूँ॥ यो गादि ता याहिं हजुरको हो। मैले त सेवा गरि बस्नु पो हो॥94॥ छोरा हुनन् यज्ञ बहुत् गरीनन्। सम्पूर्ण लोक्को पनि ताप् हरीनन्॥ मेरा त यै निश्चय हुन्छ मन्मा॥ यस्ता प्रकारले गरि बिन्ति गर्दै। बोल्या प्रभूले पनि खूसि मन् भै॥97॥ हे भाइ गर्छौ किन आज जिद्दी। यस् राज्यको काम् तिमिले चलाऊ॥98॥ याहीं भरत्ले बसि राज्य गर्नू॥ भन्न्या पिताको जब सुन्न पायाँ। हे नाथ् पिता हुन् मतिहिन् भयाका। उन्ले भन्याथ्या पनि राज्य छाडी। उत्तर् प्रभूले पनि फेरि दीया॥ सो पूर्ण गर्ना कन जान्छु वन्मा। फिर्नू हवस् ख्वामित बिन्ति गर्छु। यो राज्य साट्या पनि हुन्छ झूटो। हे भाइ गर्छौ किन आज भूटो॥105॥ हुकुम् यस्तो सूनी भरत पनि राम्का चरणमा। चरण् बाहिक् एक् छिन् रहन पनि ताप् हुन्छ मनमा। न फर्क्या ख्वामित्का पछि पछि म ता जान्छु वनमा॥106॥ बुझाया बात् खोली कन सुन इ जो हुन् रघपति। जगन्नाथ् साक्षात् हुन् त्रिभुवनपतीका अधिपति॥108॥ अघी ब्रह्माजीले सकल भुमिको भार् हर भनी। स्तुती गर्दा खुस् भै सुन म हरुँला भार् पनि भनी॥ भन्याको हूनाले उहि वचन पालन् गरुँ भनी। प्रभू जान्छन् वन्मा पछि त सुन फिर्छन् घर पनी॥109॥ वनै जाउन् भन्थिन् प्रभु कन रती तुल्य न गनी॥ कुरो यस्तो जानी न गर तिमि यो आग्रह यहाँ। भूमीको भार् टारी कन पछि त जान्छन् प्रभु कहाँ॥110॥ रावण् मारि उतारि भारि भुमिको फिर्छन् जगन्नाथ् भनी। यस्ता हुन् रघुनाथ् भनेर गुरुले खोलेर गुह्यै पनी॥ सब् विस्तार गरी दिया र गुरुका वाणी सुनी खुस् भया। फर्क्यानन् रघुनाथ भनी मन बुझ्यो राम्का नजिक्मा गया॥111॥ पूजा गर्न दिनू हवस् हजुरका एक् जोर् खराऊ यहाँ॥ यस्तो बिन्ति गरी प्रणाम् वरिपरी घुम्दै भरत्ले गर्या। यो बिन्ती सुनि लौ भनी भरतका साम्ने हुकुम् भो तहाँ। कैकेयी रघुनाथका चरणमा रूँदै परिन् खूप् तहाँ॥113॥ मायाले मोह पार्दा मन पनि भुलि गै मेरि बुद्धी हराई॥ क्यारूँ नाथ् आज रुन्छू विपति परि गयो आज यो चेत पायाँ। कठ्पुतली झैं नवाउँछिन् त्रिभुवनपति सब् धन्य छन् तिम्रि माया॥114॥ मेरो माया छ छोरा जन धनहरुमा यो सबै खैंचि देउ। कैकेयी येहि पाठ्ले स्तुति गरि हरिका पाउमा सीर धारिन्। हे नाथ् आई शरण्मा परि भनि करुणा राख यो बिन्ति पारिन्॥115॥ हाँसी सीतापतीले पनि अभय दिया जो भनायाँ भन्यौ सो। मन्मा सन्तोष पाउ म कन दिन दिनै सम्झँदै दिन् बिताऊ। श्री राम्का चरणारविन्द मनले भज्दै अयोध्या गइन्॥ सब् लस्कर्हरुलाइ राखि घरमा आफू फरक् भै रह्या॥117॥ नन्दीग्राम्मा सर्याका भुमिशयन गरी रोज् फलाहार् गर्याका। एक् गट्ठा सब् जटाको गरि कन ति खराउ गादि माथी धर्याका॥ गर्थ्या सब् राज्यको काम् त पनि सब कुरा गादिमा बिन्ति गर्दै। केही दिन् चित्रकुट्मा बसि कन रघुनाथ् वाल्मिकी थ्यैं बिदा भै। जान्छू वन्मा म फिर्छू भनि कन खुसिले अत्रिका आश्रमै गै॥ पूजा सीतपतीको गरि कन ऋषिले पाउमा बिन्ति लाया। वृद्धा छिन् पत्नि मेरी सकल विषयमा एक् रती छैन माया॥ भीत्रै छन् आज दर्शन् दिन मढुलि विषे भीत्र सीताजि जाउन्। सीताजीलाइ पाइ अब त ति बुढिले जन्मको सार पाउन्॥120॥ अत्रीको बिन्ति सूनी हुकुम पनि दिया लौ सिते भीत्र जाऊ। आफ्ना नाथ्को हुकुम् यो सुनि कन खुसि भै भीत्र सीताजि जाई। सीताले पाउमा सिर् धरि कन बहुतै प्रेम् बुढीमा बढाइन्। जोर् जोर् कुण्डल् र सारी दिइ कन बुढिले अंगराग् फेर् चढाइन्॥ यस्ले शोभा निरन्तर दृढ पनि रहला यो पनि बिन्ति लाइन्। सीता र लक्ष्मण सहित् गरि रामलाई। भोजन् म दिन्छु भनि खुप् सित चिज् बनाई॥ अत्रीका आश्रमैमा बसि रघुपतिले प्रेमले दिन् बिताई। रस्ता यो जाति होला भनिकन कहन्या एक् अगूवा म पाऊँ॥1॥ सीताराम्को हुकुम् यो सुनि कन ऋषिले भन्दछन् क्या पठाऊँ। सब्को रस्ता त देख्न्या यहिं हजुर भन्या कुन् अगूवा पठाऊँ॥ चिन्छू लीला हजुर्को तर पनि अगुवा याहिं अस्सल् खटाई। यै मर्जी पूर्ण गर्ना कन पनि अगुवा आज दिन्छू पठाई॥2॥ अत्रीले बिन्ति येति गरि कन अगुवा शिष्य धेरै खटाया। केही रस्ता त आफैं पनि पछि पछि गै रामलाई पठाया॥ एक् कोस् तक् पौंचदामा बडि नदि बहँदी नाउले तर्नु पन्र्या। मिल्थिन् त्यो तारि फर्क्या मढितिर ऋषिका शिष्य सब् फिर्नु पन्र्या॥3॥ सीताराम् वनमा पुग्या वन थियो साह्रै खजित्को तहाँ। ताहीं पौंचि हुकुम् भयो प्रभुजिको भाई तयारी भई। सीताका म अगाडि हिंड्छु तिमिले हिंड्नू पछाडी रही॥4॥ एक् सुन्दर् वनमा तलाउ मिलि गो ठूलो छ कोस् वन् गई॥ ठण्डा जल् तहिं पान् गरेर रघुनाथ् छाया बस्याथ्या जसै। आयो ताहिं विराध राक्षस ठुलो डर् दीन लाग्यो तसै॥5॥ को हौ स्त्री पनि साथमा छ किन यो आयौ बडा वन् महाँ। कस्तो सुर् मनमा छ फेर् अब उपर् जानू छ इच्छा कहाँ॥ मैले सुन्दर गाँस् बनाउन असल् मान्याँ र सोध्याँ यहाँ। बाँच्नै मन् छ भन्या सिता र हतियार् छोडेर जाऊ उसै॥ दौडेथ्यो रघुनाथले पनि ति हात् दूवै गिराया तसै॥7॥ जस्सै हात गिर्या तसै त रिसले खाँ रामलाई भनी। दौडन्थ्यो मुख बाइ फेर् प्रभुजिले काट्या ति गोडा पनी॥ हात् गोडा न हुँदा त सर्प सरिको पस्र््यो भुमीमा जसै। हात् गोडा सब काटिया त पनि फेर् घस्रेर आयो तसै॥8॥ घस्री घस्रि उ सर्दथ्यो प्रभुजिले काट्या तहाँ सिर् पनी। श्री राम्को स्तुति खुप् गरेर खुसि भै फेर् स्वर्ग लोक्मा गयो॥9॥ पालन् गर्छु म योगिको अब भनी मन्मा दया खुप् लिया॥ ध्यान् गर्दै शरभङ्गजी वन महाँ जाहाँ बस्याका थिया। ताहीं श्री रघुनाथजी खुसि हुँदै पौंचेर दर्शन् दिया॥10॥ ताहाँ श्री शरभङ्गले प्रभुजिमा तन् मन् वचन् सब् धरी। आफ्नू कर्म जती थियो तहिं तती सम्पूर्ण अर्पण् गरी॥ अस्सल् ताहिं चिता बनाइ हरिको दर्शन् नजर्ले गरी। मुक्ती श्री शरभङ्गको जब भयो तस्सै मुनीश्वर्हरू। आया भेट्न भनी बहुत् खुसि भई वन्मा थिया जो अरू॥ हात् जोरी स्तुति खुप् गर्या ति ऋषिले ख्वामित् इनै हुन् भनी। बिन्ती सब् ऋषिले गर्या हजुरमा हाम्री विपत्ती पनी। होला चित्त विषे भनी ति ऋषिले भन्दा प्रभूजी गया॥13॥ देख्या तेस् वनमा अनेक् पृथिविमा खप्पर् र सोध्या तहाँ। कस्का खप्पर हुन् अनेक् नजरले देख्छू मर्याका यहाँ॥ श्री सीतापतिका वचन् सुनि तहाँ बिन्ती ऋषीले गर्या। राक्षस्का छलले बहुत् ऋषि मर्या भन्न्या कुरा यो सुनी। ताहाँ सब् ऋषिलाइ राखि सबका साम्ने प्रतिज्ञा पनी॥ सब् राक्षस्हरुको म नष्ट गरुँला भन्न्या प्रभूले गर्या। खूसी मन् हुन गो र ताहिं ऋषि ता आनन्दमा सब् पर्या॥15॥ केही वर्ष बिताइ ताहिं हरिले सब् योगिको ताप् हर्या। जाहाँ भक्त सुतीक्ष्ण छन् तहिं गई दर्शन् प्रभूले दिया। भन्न्या आज्ञा प्रभूको सुनि कन अब ता कर्मको पाश टुट्ला॥ भन्न्या यो मन् ऋषीको हुन गइ बहुतै चित्तमा हर्ष पाया। सीताराम्ले अगस्ती सित गइ कछु दिन् बस्न मन्ले चिताया॥17॥ प्रभूका साथैमा पछि पछि सुतीक्ष्णै पनि गया। ति अग्नीजिह्वा खूप् खुसि पनि भया ईश्वर भनी। अगस्ती काहाँ छन् भनी खबर ली दाखिल भया॥ अगस्तीले खुस् भै स्तुति गरि बहुत् मन् पनि धर्या। विराट् रुप्ले वर्णन् गरि कन त पूजा पनि गर्या॥19॥ ठोक्रा त जोडि अघि इन्द्रजिले धर्याका॥ ताहीं थिया सब दिया रघुनाथलाई। आठ् कोसमा असल पञ्चवटी भन्याको। श्री राम् तयार् पनि भया तहिं जानलाई॥ मालुम् थियो त पनि जुन् ऋषिले बताया। देख्या र राक्षस भनी कन मार्नलाई। माग्या धनू प्रभुजिले र लिला जनाई॥23॥ राजाजिको प्रिय सखा हुँ भनी कराई॥ आनन्द निर्भय दिया पछि फेरि तिन्ले॥ डेरा पर्यो प्रभुजिको तहिं बीच वन्मा। एकान्त देखि कन हर्ष भयो र मन्मा॥ ज्ञान् कुन् कहिन्छ भनि कुन् त कहिन्छ विज्ञान्। जान्न्या पुरुष् अरु छ को र कता म जाऊँ॥ यो बिन्ति लक्ष्मणजिको सुनि हर्ष पाया। यै ज्ञान् कहिन्छ सुन येहि कहिन्छ विज्ञान्। यै बीचमा नजिक शूर्पणखा त आई। बिन्ती गरी म कन पत्नि बनाइ लेऊ। उत्तर् दिया प्रभुजिले घरमै छ मेरी॥ भाई छ खालि बरु भज् पति भाइलाई॥32॥ साँचो भन्या भनि त लक्ष्मणका नजिक् गै। आयाँ म पत्नि हुन येति भनेर खुस् भै॥ सून्या वचन् सकल लक्ष्मण्ले र ताहाँ। जा वाहिं मालिक उ हुन् उहिं बस्नु अच्छा। यस्ता वचन् सुनि र शूर्पणखा रिसाई। सीताजिलाइ अब खाँ भनि फर्कि धाई॥34॥ लक्ष्मणजिलाइ भनि नाक र कान् कटाया॥ आज्ञा लि लक्ष्मणजिले पनि काटि दीया। विस्तार् गरी त्रिशिर दूषण खर् भन्याका। यस्तो हुकुम् हुन गयो र सिताजिलाई। चाँडै भया धनु र बाण्हरु ठिक्क पारी॥39॥ तिन्का ति सर्व हतियार्हरू काटि टारी। सम्पूर्ण राक्षसहरू कन जल्दि मारी॥ काट्या खर त्रिशिर दूषणलाइ ताहाँ। रावण् जहाँ छ उहिं पौंचि विलाप गर्दै। सब् भाइ बन्धुहरुका मनलाइ हर्दै। त्यो फेरि बुच्चि पनि कान न भै रह्याकी॥43॥ माया भयो बहिनि माथि र झट्ट ऊठ्यो। विस्तार सोध्न नजिकै पनि जल्दि छूट्यो॥ हे बैन्हि कुन् पुरुष हो भन नाक काट्न्या। खूपै रहेछ सहजै पनि मर्न आँट्न्या॥44॥ यस्ता वचन् सुनि र नाम समेत् बताई। तिन् छन् पराक्रमि ति पञ्चवटी बस्याका। सब् भस्म यो गरि दिनन् कि भनेर ठान्छू॥46॥ ल्याऊ समर्थ छ भन्या तिमि आज जाऊ। तेस्ले बहूत भयमा परि बात् गर्याको। सामान्य मानिस भया कसरी ति मार्या। सामान्य होइन इ ता परमेश्वरै हुन्। नाहीं त भाइहरुका अघि टिक्तथ्यो कुन्॥51॥ ईश्वर् भया हुँदि कसै पनि मार्दछन् ती। सामान्य हो पनि भन्या हरुँला सिताजी॥ ईश्वर् भया हुँदि विरोध् गरि खुस् हुन्याछन्। रीसै हुन्या छ भजुँला त म माथि ता झन्॥52॥ येती विचार् गरि तर्यो र समुद्र पारी। पुग्यो तहाँ र रथ राखि नजिक् गयाको। विस्तार् गर्यो खरहरू सब नाश् भयाको॥53॥ बिन्ती गर्यो सकल तेज् प्रभुको जनाई। कस्ले गर्यो र उपदेश् तिमि आज आई। कूलै समेत् क्षय गराउन खोज्छ याहाँ॥56॥ को सक्छ जित्न र ठुलो तिमि सूर गर्छौ। बालक् थिया त पनि भस्म सुबाहु पार्या॥57॥ छाद्दै रगत् अति डरायर भागि आयाँ। सीता म हर्छु भनि आग्रह छाडि देऊ॥ सब् नष्ट हुन्छ तिमीले मति यस्ति लीया। हीतै कहन्छ भनि यो तिमि जानि लेऊ। ई ता अनन्त अधिनाथ् परमेश्वरै हुन्। ब्रह्माजिले पनि भजिन्छ सदा पुरुष् जुन्॥60॥ नारद्जिका वचन सूनि म आज भन्छू। ब्रह्माजिले र उहि सुर् प्रभु गर्न लाग्या॥61॥ जाऊ घरै बसि रहू मति यो न लेऊ। जो गर्दछन् प्रभु गरुन् छ लिला उनैको। लाग्दैन जोर् प्रभु विषे अरुका कुनैको॥62॥ मारीचलाइ अनि रावण भन्छ हेरी। ईश्वर् त हुन् यदि भन्या ति अवश्य मार्छन्। सामान्य हुन् यदि भन्या ति अवश्य हार्छन्॥ ईश्वर् भया पनि असल् छ अवश्य तर्छू। सामान्य हुन् त म सिता सँग भोग गर्छू॥64॥ यस्तो हुकुम् गरि तहाँ जब बीच पार्यो। दौड्यो लिला पनि चरित्र विचित्र गर्दै। सीताजिका नजिक गै कन ताहिं फिर्दै॥ सीतजिलाइ गरुँ मोह भनेर दाग्यो। लीला गरी कन वरी परि चर्न लाग्यो॥67॥ छल् हो भनी प्रभुजिले पनि चाल पाया। छाया सिता पनि बनायर छोड याहाँ॥68॥ यस्तो हुकुम् सुनि अदृश्य सरूपधारी। छाया सिता पनि दुरुस्त गरिन् तयारी॥ खेलाउँ तेस मृगलाइ भनेर ठानी॥ बिन्ती गरिन् रघुपते मृग आज देऊ। खेलाउँछू अधिक जाति छ पक्रि लेऊ॥71॥ इच्छा थियो प्रभुजिको पनि बिन्ति सूनी। जानू असल् छ भनि यो मन भित्र गूनी॥ हात्मा धनू लि मृगका पछि आफु धाया। मारीचलाइ प्रभुले पनि खुप् लघारी॥ लक्ष्मण्जिलाइ तिमि जाउ भनी अह्राइन्॥ लक्ष्मण्जिले हुकुम यो सुनि बिन्ति पार्या। हे माइ जो मृग थियो प्रभुले त मार्या॥74॥ तेस्तो कहाँ मृग थियो मृगरूपधारी। मारीच राक्षस थियो र त आज मारी॥ ज्योतिस्वरुप् तहिं भयो र मिल्यो हरीमा। यस् दुष्टले पनि त यो गति आज पायो। भन्न्या बुझेर सब जन् कन हर्ष आयो॥76॥ बोलिन् अवाच्य पनि लक्ष्मणलाइ ताहाँ। भज्ली मलाइ भनि भन्छ कि आज याहाँ॥77॥ यस्ता वचन् सुनि ति लक्ष्मणजी रिसाया। बोलिन् अवाच्य भनि भित्र मनै चिताया॥ धिक् चण्डि येति भनि खुप् सित चट्पटाया। दूरै हुँदा नजर देखि फरक् भयाका॥ देख्यो र रावण सिता सित जल्दि आयो। सन्न्यासि हुन् भनि बहुत् गरि भक्ित लाइन्। पूजा प्रणाम् पनि गरी कन हर्ष पाइन्॥ बिन्ती गरिन् बस गुरो प्रभु फर्कि आई। गर्नन् बहुत् प्रिय हजुर् कन चित्त लाई॥81॥ यस्ता वचन् सुनि सिता तिर दृष्टि दींदो। सोध्यो सिता सित पती पनि जो छ को हो। सीताजिले पनि भनिन् सब जो छ नाम् काम्। सोधिन् तहाँ म पनि नाम्हरु सुन्न्न पाऊँ। कुन् हो बताउ तिमिले पनि नाम ठाऊँ॥83॥ यस्ता वचन् सुनि सिता कन हर्न आँटी। राम्चन्द्रलाई तिमिले अब छाडि देऊ॥84॥ यस्ता वचन् सुनि अलिक् मनले डराइन्। ऐले जसै प्रभुजिका अघि याहिं पर्लास्॥85॥ यस्ता वचन् सुनि रिसायर जल्दि ऊठ्यो। धार्यो स्वरुप् र अब हर्छु भनेर छूट्यो॥ बिस् बाहु दस् मुख शरिर् पनि शुद्ध कालो। सीताजीलाइ मन्ले चिह्िन कन मनमा मातृवत् बुद्धि गर्दो। हात्ले मैले छुँदामा अनुचित छ भनी स्पर्श केही न गर्दो॥ आफ्ना नङ् सब् जमिन्मा धसि कन जमिनै जल्दि हात्ले उठायो। देख्या ताहिं जटायुले र उडि गै रथ् चूर्ण पारी दिया। घोडा चूर्ण गराइ फेर् धनु समेत् टुक् टुक् गराई दिया॥88॥ रावण् झन् वीर थियो अति झपट गरी हातमा खड्ग लीयो। काट्यो दूवै पखेटा रिस सित र तहाँ भूमिमा पारि दीयो॥ बाधा पाई जटायू पृथिवितल गिर्या फेरि रथ्को तयारी। आफ्ना सब् गहना फुकालि बलियो पोको बनाइन् तसै॥ राम् लक्ष्मण् कन यो दिउन् भनि तहाँ पोकै खसालिन् पनी। सीताजीलाइ लङ्का लगि कन मनमा मातृवत् बुद्धि गर्दो। सेवा खुप् गर्न लाग्यो तर पनि मनमा माइले दुःख पाइन्। मारीच् मारेर फिर्थ्या प्रभु पनि वनमा देखिया ताहिं भाई। राम्ले ताहीं विचार्या मन मन इ कुरा भाइ पुग्नै न पाई॥ माया सीता बन्याकी अलिकति पनि याद् छैन ई भाइलाई। साँचै सीता इनै हुन् भनि कन मनले भन्दछन् चाल् नपाई॥92॥ सीता निश्चय हुन् भन्या त रिसले लड्नन् रिपू थ्यैं पनी॥ यस्तो निश्चय मन् भयो प्रभुजिको लक्ष्मण् पुग्या झट् तहाँ। लक्ष्मण्ले पनि यो हुकुम् सुनि तहाँ बिन्ती गर्या क्या गरूँ। जो दुर्वाच्य गरिन् सबै भनुँ भन्या सक्तीन मैले बरू॥ फेर् उत्तर् प्रभुले दिया अनुचितै हो यो गर्यौ ता पनी। छोड्नू कत्ति थियेन दुर्वचनले स्त्री हो भनी ता पनी॥ देख्यानन् र सिताजिलाइ बहुतै शोक् गर्न लाग्दा भया॥95॥ वन्देवीहरुलाइ मालुम भया विस्तार् बताऊ यहाँ। सीता मेरि पियारि देख्तिन म ता जान्छू सिता छन् जहाँ॥96॥ जस्तो मानिस गर्छ सोहि रितले हा मेरि सीता भनी॥ यै बिच्मा वनमा त रथ् र धनुका देख्या अनेक टुक् तसै॥97॥ भन्छन् लक्ष्मणलाइ भाइ तिमिले देख्यौ यहाँको कुचाल्। अर्को आइ जिती लियेछ बिचमा मैले त देख्याँ कुचाल्॥ येती बात् गरि राम् अलिक् पर गया देख्छन् त पल्टी रही। चिह्नैलाइ कठिन् जटायु कन ता दूवै पखेटा गई॥98॥ अज्ञान् कत्ति थियेन ता पनि तहाँ लीला नरैको गरी। चिह्न्याको न नचिह्न्यै गरेर भगवान् भन्छन् अगाडी सरी॥ सून्या बात् र जटायुले पनि हवाल् वृत्तांत बिन्ती गर्या। सूनी पूर्ण दया भयो नजिक गै छाम्या र सब् ताप् हर्या॥ सीताको समचार् खबर् कहि तहाँ साम्ने जटायू पर्या। स्नान् दाहा गरि मांसपिण्डहरु दी क्रीया प्रभूले गर्या॥100॥ सायुज्यै मुक्ति पाई स्तुति पनि बहुतै भक्ति रखेर लाई। पौंच्या धाम्मा जटायू प्रभु पनि नरको ठिक्क लीला जनाई॥ वन् वन्मा फिर्न लाग्या विरह गरि गरी सोद्धछन् जाहिं ताहीं। छातीमा मुख् भयाको सिर पनि न हुँदा नाम् कबन्धै रह्याको। तेसैका बाहु बिच्मा रघुपति पुगिया रोकियो मार्ग जान्या॥102॥ राक्षस्ले घेरियाको बुझि कन रघनाथ् भन्दछन् भाइलाई। ठाकुर्जीका वचन् ई सुनि कन विनती ताहिं लक्ष्मण्जि गर्छन्। हे नाथ् क्या डर् छ यस्को दुइ भइ दुइ हात् काटिद्यूँ याहिं मर्छन्॥103॥ येती बात् गरि हात् दुवै सहजमा काटी खसाल्या जसै। सोध्यो आज म वीरका पनि सहज् हातै खसाल्यौ यहाँ। को हौ क्या मनमा लियेर वनमा डुल्छौ छ जानू कहाँ॥104॥ सून्यो राम भनी तहाँ र मनले चिह्न्यो इनै हुन् हरी॥ राम्रो छू भनि गर्व भो र ऋषि ता साह्रै नराम्रा भनी॥ ब्रह्माको वरदान् थियो र म जियाँ इन्द्रादि सब् छक् पर्या॥ सीरै गै पनि यो जियो अब कसो गर्ला भनी खुप् दया। चार् चार् कोस तलक् समाउन भनी लामा त हातै दिया। सो हात् आज गिराइ बक्सनु भयो याहीं तलक् ई थिया॥ रातोदिन् रटना थियो चरणको भै गो शरण्को गती॥ पोली भस्म गराइ बक्सनु हवस् जान्छू म संसार् तरी॥109॥ सीता पाउनको उपाय विनती गन्र्याछु साँचो गरी। भन्न्या यो विनती सुन्या र हरिले पोली दिया खाग् गरी॥ भक्तीले बहुतै गर्यो स्तुति र त्यो पौंच्यो परम्धाम् पनी॥110॥ हे नाथ् सीताजि मिल्निन् अब तिमि शबरी छन् जहाँ ताहिं जाऊ। साह्रै भक्ती छ तिम्रा चरणकमलको ताप तिन्का छुटाऊ॥ येती बिन्ती जगन्नाथ् सित गरि जब धाम् त्यो गयो राम फेरी। आसन् देखि उठेर जल्दि शबरी राम्का चरण्मा परिन्। सक्भरको बहुतै पुजा गरि तहाँ हात् जोरि बिन्ती गरिन्॥ आधार् मात्र फगत् छ यै चरणमा यस्तै छ मेरो गति॥112॥ कैल्हे देख्छु हजूरलाइ भनि खुप् तन् मन् हजूर्मा दिई॥ पूजा नित्य हजूरको गरि यहाँ ख्वामित् बस्याकी थियाँ। हे नाथ् आज दया भयो हजुरको प्रत्यक्ष देखी लियाँ॥113॥ क्याले आज बहुत् प्रसन्न हुनु भो कुन् कर्म मैले गर्याँ। योगीका मनले न भेटि सकिन्या मैले त दर्शन् गर्याँ॥ उच्निच् स्त्री र पुरुष् विचार्दिन म ता खुस् हुन्छु भक्ती भया॥114॥ पैल्हे साधन पो भयो पनि भन्या बाँकी रह्याका ति जो॥ आठ् साधन्हरु हुन् ति ता क्रमसितै मिल्छन् असल् सङ्गले। सत्को सङ्ग भया सबै बनि गयो क्या हुन्छ कुन् सङ्गले॥115॥ सत्को सङ् भै रह्याकी दिन दिन म उपर् भक्ित ठूलो भयाकी। सज्जन्को सङ्ग पाई कन सब गुणमा पार पौंची गयाकी॥ देख्याँ मैले र दर्शन् दिन भनि खुसिले आज आफैं म आई। साँचो बिन्ती गर्याँ यो तर पनि नरको आज यो रूप धारी। आज्ञा भो ता म बिन्ती पनि हजुर विषे गर्दछू काल् विचारी॥ सीता लङ्का विषे छन् अब त हजुरले भेट सुग्रीवलाई। बक्स्या जावस् ति गर्नन् जति जति सब काम् बिल्कुलै पारलाई॥118॥ पम्पा भन्नू तलाऊ पनि नजिक हुन्या ऋष्यमुक् पर्वतैका। टाकूरैमा ति बस्छन् अति फजिति सही दिन् बिताई सँधैंका॥ बालीको डर् हुनाले तहिं बहुत बस्या बालि जाँदैन ताहाँ। बालीलाई न जानू भनि कन छ सराप् सब् गर्याँ बिन्ति याहाँ॥119॥ सुग्रिव् सीत मित्यारि गर्नु सब काम् हून्या छ सीता पनी। बिन्ती पारि चिता विषे पसि शरीर् यो जो छ सब् खाग् गरिन्। ब्राह्मण् भै कन भक्ित गर्दछ भन्या उस्का त झन् क्या कुरा। जो कोही पनि भक्ित भो भनि भन्या योगी ति हुन्छन् पुरा॥121॥ हे लोक् हो रघुनाथका चरणको भक्ती छ मुक्ती दिन्या। यो जानी कन कामधेनु सरिका राम् हुन् मनैमा लिन्या॥ क्या गर्छौ अरु मन्त्रतन्त्रहरुले छोडेर सब् राममा। तन् मन् लाइ अवश्य जान मनले सार् मिल्छ यै काममा॥122॥ जान्छू आज म ऋष्यमूक गिरिमा सुग्रीव भेट्छू भनी॥ जान्थ्या कोस् भरिको तलाउ मिलिगो पम्पा भन्याको पनी। चीह्न्या श्री रघुनाथले शबरिले यै हो भन्याको भनी॥1॥ माछा कच्छप चल्दछन् कमलको सब् गिर्छ केसर् तहाँ। केसर्ले जब छोपियो पनि भन्या देखिन्छ जल् पो कहाँ॥ बोल्छन् हंस चकोर सारसहरू लाटाक्वस्यारा जहाँ॥2॥ जस्तो निर्मल हुन्छ सन्तहरुको मन् सोहि माफीक जल्। निर्मल् देखि बहुत् प्रसन्न मन भो लाग्यो र साह्रै असल्॥ थोडा जल् पनि पान् गरी सकल वन् हेर्थ्या जगन्नाथ् तहाँ। देख्या सुग्रिवले डरायर नजर् लाया प्रभू छन् जहाँ॥3॥ ब्राह्मण्को लडिका बनेर हनुमान् जाऊ ति को हुन् कहाँ। जान्छन् क्या मनमा छ सब् वरिपरी हेरेर डुल्छन् तहाँ॥4॥ सुग्रिव्ले हनुमानलाइ जब यो हूकुम् दिया जा भनी। विस्तार् नाम र कामको प्रभुजिले खुस् भै बताया तसै॥5॥ सुग्रिव्को हनुमानले पनि तहाँ विस्तार बिन्ती गर्या। विस्तार् पायर आइ सुग्रिवजिले दर्शन् प्रभूको गर्या। सीता जुन् गहना खसालि गइथिन् हाजिर् गराया तसै॥8॥ जान्थिन् सब् गहना फुकालि कन ता हाम्रा यसै वासमा॥ गिन्र्या पाठ् सित पो खसालि ति गइन् चिह्नीन याहीं थियाँ। कस्का हुन् यहिं चीह्िनबक्सनु हवस् यै हो हजूर्मा दियाँ॥9॥ लक्ष्मण् सुग्रिवले तहाँ प्रभुजिको दिल् खुस् गराया तसै॥10॥ येति बिन्ति तहाँ ति सुग्रिवजिले राम्का हजुर्मा गर्या। बोल्या श्री हनुमानले पनि तहाँ अग्नी र साक्षी धर्या॥11॥ सुग्रिव्ले तहिं बिन्ति बात् पनि गर्या हे नाथ् फजीती सही। याहाँ बाली त आउँदैन छ सराप् मातङ्गजीको र यो। पायाँ बस्न नहीं भन्या म कन ता कस्ले बचाऊँदथ्यो॥ बालीको बल बिन्ति गर्छु अहिले जस् देखि सब् डर्दछन्। कस्तै वीर हउन् लड्या पनि भन्या लड्न्या सबै मर्दछन्॥13॥ ठूलो विर् मयपुत्र राक्षस थियो मायावि ता नाम् थियो। बाली सीत लडाञि गर्न भनि त्यो आयो र हाँक् खुप् दियो॥ बालीले पनि दौडि गै कन तहाँ हान्यो मुठीले जसै। बाधा पाइ डराइ भागि ऊ गयो लाग्यो पछाडी तसै॥14॥ बालीका पछि लागि मै पनि गयाँ राक्षस् गुफामा गयो। ढोकामा त मलाइ राखि रिसले फेर् भित्र जाँदो भयो॥ मैन्हा दिन् बिति गै गयो त पनि त्यो फर्केन बाली जसै। साह्रै दिक् म थियाँ कसो गरुँ भनी आयो रगत् पो तसै॥15॥ लौ बाली त मरेछ हेरि रगतै आयो गुफा देखि ता। मैलाई पनि फर्कि मार्छ रिसले गूफा थुनी जाँ म ता॥ यस्तो बुद्धि भयो र पत्थर ठुलो ल्यायाँ र गूफा थुन्याँ। फर्की आउन मन् गर्या पनि सहज् निस्की न सक्नू हुन्या॥16॥ विस्तार् सर्व सुनाउँदा म कन ता राजा बनाया पनी॥ राजा भै कन राज्य भोग् पनि गर्याँ क्यै दिन् पछी बालि ता। राक्षस् मारि फिरेर दाखिल भयो रीसाइ मै माथि ता॥17॥ बल्जफ्ती सित भोग गर्छ गरुँ क्या पुग्दैन जोर् तै पनी॥ पाप्को क्या डर मान्छ त्यो र बलले जस्ले बुहारी लियो॥18॥ साह्रै दुःखि भयेर सुग्रिवजिले बिन्ती गर्याको सुनी। खातिर् श्री प्रभुले गर्या सुन सखे त्यो बालि मारी यहाँ। तिम्रो राज्य गराउँला अब उपर् जोर् चल्छ तेस्को कहाँ॥19॥ यस्तो सत्य वचन् सुन्या प्रभुजिको शङ्का पर्यो तै पनी। सक्छन् क्या तब बालि मार्न कन ता ठूलो छ बाली भनी॥ बालीको अघिको पराक्रम कह्या बिल्कूल विस्तार् गरी॥20॥ एक् दिन् दुन्दुभि नाम राक्षस ठुलो आयो र हाँक् खुप् दियो। बालीले सहजै निमोठि कन सिर् छुट्ट्याइ हात्मा लियो॥ सोही फ्याँकि दिंदा यहाँ गिरि गयो चार् कोस् जगामा जसै। छीटा पर्न गयो बहुत् रगतको ऋ़षी रिसाया तसै॥21॥ सिर् जुद्दा भइ पृथ्विमा गिरि गयास् जस्तै गिर्यो यो पनी॥ यो मालुम् त मलाइ सब् अघि थियो सो जानि याहीं रह्याँ। उस्लाई पनि यो छ याद् तब म तेस् विर् देखि बाँच्तो भयाँ॥22॥ सोही सिर् अझ तक् छ पर्वत सरी यो फ्याँक्न सक्नू भया। बाली मार्न समर्थ ताहिं चिह्नुला मेरा त सेखी गया॥ सक्छन् क्या तब बालि मार्न कन ता ठूलो छ भन्न्या भयो॥ सात् ताल् वृक्ष इ छन् इ एक शरले छेड्छन् त मार्छन् भनी। सुग्रिव्का मनमा भयो र इ कुरा सब् थोक् सुनाया पनी॥24॥ हे नाथ् बिन्ति म गर्दछू अरु पनी यस्तो छ बाली भनी। हल्लायेर खसालि दिन्छ जति छन् सम्पूर्ण पत्ता पनी॥25॥ सब्मा छिद्र गराइ बक्सनु हवस् बुझ्न्या छ मन् खुप् गरी॥ येती बिन्ति तहाँ ति सुग्रिवजिले राम् थ्यैं जसै ता गर्या। राम्जीले पनि लौ भनेर खुसिले हात्मा धनूबाण् लिया॥26॥ बाण् फ्याँक्या प्रभुले र वेग् सित गयो सात्ताल भेदन् गरी। ठोक्रैमा फिरि आइ बाण् जब पर्यो सुग्रीवजी छक् पर्या। साक्षात् श्रीपति हुन् भनी चिह्िन तहाँ राम्को स्तुती खूप् गर्या॥27॥ माया देखि फरक् भयो अब त मन् लाग्दैन माया पनी॥ क्या गर्छू अब पुत्र दार धनले सम्पूर्ण ई दुर् हउन्। मेरा सब् दस इन्द्रियै हजुरका सेवा टहल्मा रहुन्॥28॥ यै पाठ्ले जब ता गर्या स्तुति तहाँ सुग्रीवले सो सुनी। मायाले अनि मोह पारि रघुनाथ् हाँस्या र बोल्या जसै। यो लोक्को अपवाद् म मेट्छु अब ता बाली छ ऐल्हे जहाँ। ताहाँ गै कन हाँक देउ तिमिले त्यो बालि मार्छू यहाँ॥30॥ ऐल्हे राज्य गराउँछू भनि तहाँ राम्को हुकुम् भो जसै। किष्किन्धापुरिका नजीक वनमा आयेर हाँक् खुप् गरी। बाण् छाडी कन बालिलाइ अब ता मार्नन् प्रभूले भनी। बाली सुग्रिवको दुरुस्त अनुहार् एक् देखि राम्ले जसै। बाण् थाम्या टिकि सक्नु मुस्किल भई सुग्रीव भाग्या तसै॥ पौंच्या श्रीरघुनाथका हजुरमा काम्दै र छाद्दै रगत्। मार्नैको यदि मन् छ पो पनि भन्या जोर् चल्छ मेरो कहाँ॥ आफैंले यहिं मारि बक्सनु हवस् ख्वामित् हजूर्ले पनी। शत्रूलाइ लगाइ मार्न त उचित् हो क्या सखा हो भनी॥34॥ सुग्रीवजी कन अङ्कमाल गरि खुप् खातिर् प्रभूले गर्या॥ मर्नन् मित्र भनेर पो डर हुँदा बाँचेर बाली गयो॥35॥ चिह्नू देह विषे धरेर अहिले जाऊ र हाँक् देउ फेर्। यस्ता बात् गरि खुप् शपथ् पनि गरी सुग्रीवको मन् भरी। आज्ञा लक्ष्मणलाइ बक्सनु भयो फुल् ल्याउ माला धरी॥36॥ लक्ष्मण्ले पनि यो हुकुम् सुनि तहाँ माला लगाई दिया। बालीले पनि शब्द सुग्रिवजिको सून्या र ऊठ्या तसै॥ आश्चर्यै मनमा भयो अघि भन्या ऊठ्यो पछी रिस् पनी। बालीले पनि फेर् कछाड् कसि तयार् भै जान लाग्या जसै। ताराले त न जाउ यस् बखतमा भन्दै समातिन् तसै॥ ताराका इ वचन् सुनेर बलवान् वीर् बालि बोल्छन् तहाँ। हे प्यारी न डराउ को छ म सरी विर् आज दोस्रो यहाँ॥ सुग्रिव्लाइ सहज् सहाय सहितै मारेर फिन्र्या म छू। भन्छिन् नाथ् कछु सूनि बक्सनु हवस् क्या भन्दछे यो भनी॥ बिन्ती गर्छु म हित् कुरो हजुरमा साक्षात् अयोध्यापती। श्री राम्चन्द्र सहाय छन् अब तहाँ चल्दैन जोर् एक् रती॥41॥ बाली मारि म राज्य आज दिउँला भन्न्या वचन् यो दिया॥ भन्न्या बात् अरुमा हुँदा वन महाँ सूनेर अङ्गद् यहाँ। आई सब् इ कुरा मलाइ अघि नै भन्थ्यो न जाऊ तहाँ॥42॥ श्री राम्का दुइ पाउमा पर तिमी गर्नन् प्रभूले दया। साँचा हुन् इ कुरा बुझी लिनु हवस् भोग् गर्न इच्छा भया॥43॥ येती बिन्ति गरेर पाउ दुइमा पक्रेर रोइन् जसै। तारालाइ बुझाउना कन तहाँ फेर् बालि बोल्या तसै॥ नारायण् भनि चिन्दछू म पनि सो नाथ् हुन् जगत्का पति॥44॥ ताहाँ छन् रघुनाथ् भन्या चरणमा पन्र्याछु चाँडै तसै। सुग्रीव् कुन् बलियो छ पाजि भगुवा त्यो लड्न मन्सुब् लिन्या। तेस् पाजी कन डाकि आज कसरी यो राज्य मैले दिन्या॥45॥ रुख्को आड गरी तहाँ प्रभुजिले एक् बाण छोड्या तसै॥46॥ बाण् बज्र्यो जब बालिका हृदयमा सर्वाङ्ग बाधा गरी। मूर्छा दूइ घडी पर्या पछि अलिक् चैतन्य आयो जसै। देख्या श्री रघुनाथलाइ खुसि भै साम्ने बस्याका तसै॥47॥ भन्छन् श्रीरघुनाथलाइ रघुनाथ् तिम्रो बिराम् क्या गर्याँ। सीता रावणले हर्यो भनि बहुत् सन्ताप मन्ले गरी। मार्यौ यो अति चुक् भयो गरुँ कसो बाँच्थ्याँ त याहीं बसी। पाजी रावणलाइ मार्न तिमिले क्या जानु पर्थ्यो उहीं॥50॥ चोरी मारि लिंदा न यश् हुन गयो मासू न खानू भयो। बालीका इ वचन् सुनेर रघुनाथ् भन्छन् तँ बोल्छस् कति। बाली हूँ भनि गर्व गर् त पनि हेर् साँच्चै तँ होस् दुर्मति॥51॥ सोही पाप् अहिले प्रकट् हुन गयो तेस् पापले पो मरिस्॥ श्री राम्का इ वचन् सुनी प्रभु भनी जानी चरण्मा पर्या। वानर् हूँ रघुनाथ् क्षमा गर भनी हात् जोरि बिन्ती गर्या॥ ख्वामित् जान्छु हजूरमा अब भन्या मैले त दर्शन् गरी॥53॥ को पाऊँछ हजूरलाइ भगवान् मन्र्या बखत्मा अरू॥ अङ्गद् माथि दया रहोस् हजुरको हाजिर् छ सेवक् उ ता॥54॥ मेरा छाति महाँ छ बाण् हजुरको यो खैंचि छोई दिया। शीतल् देह हुने थियो सहजमा प्राण् आज जान्या थिया॥ यो राज् अङ्गदलाइ बक्सनु हवस् ढोका सहर्को थुनी। बस्छौं जल्दि हुकुम् हवस् हजुरको क्या हुन्छ धेरै गुनी॥ येती बिन्ति गर्या र वानरहरू जल्दी तयारी भया। हूकुम् माफिक काम गर्न भनि सब् वानर् खडा भै रह्या॥57॥ बालीको परलोक् भयो भनि खबर् सूनिन् र तारा रुँदै। हा नाथ् आज कता गयौ भनि बहुत् विह्वल् निरन्तर हुँदै॥ क्या गर्छू अब पुत्र राज्य धनले भन्दै ति तारा जहाँ। बालीको परलोक् भयो उहि जगा सोधेर पौंचिन् तहाँ॥58॥ बालीका दुइ पाउ पक्रि बहुतै रूँदी विलाप् खुप् गरी। भन्छिन् श्रीरघुनाथलाइ रघुनाथ् फेर् बाण ऐल्हे धरी॥ पत्नी सीत वियोग् हुँदा यति विलाप् हूँदा रह्याछन् भनी। पत्नीदान् गरि पुण्य हुन्छ जति सो मिल्न्या छ पुण्यै पनी। येती बात् अगि राम सीत गरि फेर् सुग्रिव्जिलाई पनी। भन्छिन् लौ गर राज्य आज खुसिले मित्ले दियाको भनी॥ तारालाइ बुझाउना कन तहाँ एक् तत्त्व भन्दा भया॥61॥ यो मेरो पति हो भनेर न बुझी व्यर्थै शरिर् हर्दछ्यौ॥ जीवै हो पति भन्दछ्यौ पनि भन्या मर्दैन जीव् ता कहीं। देहै हो पनि भन्दछ्यो त किन शोक् गर्छ्यौ छ ऊ ता यहीं॥62॥ हे नाथ् मर्जि भयो सुन्याँ सब कुरा बुझ्दैन मन् तै पनी। सन्देहै मनमा रह्यो म कन ता को गर्छ यो भोग् भनी॥63॥ देहै गर्दछ भोग् भनू पनि भन्या जड् पो छ यो देह ता। ईश्वर् हो उहि गर्छ भोग् भनु भन्याँ सक्तीन भन्नै म ता॥ साह्रै मोह भयाँ म ता हजुरका एकै वचन्ले गरी। तत्त्वज्ञान् सब ताहिं बक्सनु भयो खोलेर विस्तार् गरी॥ हे ताराजि न रोउ आज मनले संसार् छ झूटो भनी। झूटो कुन् रितले छ यो भनि भन्या भन्छू म विस्तार् पनी॥65॥ म ता नित्यै पो हूँ यहि शरिरमा लागि म गयाँ। लिंदैनन् ताहाँ तक् फजिति पनि छन् यै जनमहाँ॥66॥ स्फटिक् जस्तो जीव् हो शरिरहरु लाहा बुझि लिनू॥ स्फटिक् लाहाका सङ् धरि कन त दृष्टान्त छ दिनू॥ लहाका सङ् बस्ता स्फटिक म छु लाल् भन्छ जसरी। शरिर् मर्दा मर्छू म पनि भनि जिव् भन्छ तसरी॥67॥ सुहावस् यस् जिव्ले शरिर सँगमा मर्छु म भनी॥ न ता जिव् मन्र्या हो शरिर सँग लागेर जनको। मनैका खेल्ले जिव् शरिर मइँ हूँ भन्दछ भनी। मनैको खेल् हो यो भनी कन त जान्न्या तरि गया। न जान्न्या जिव् जो हुन् उति त सब फन्दा परि गया॥69॥ शरिर् मैं हूँ मेरै धन जनहरू हुन् भनि जसै। पर्यो मन्का खेल्मा तब फजिति मिल्छन् बुझ यसै॥ अवश्यै छुट्तैनन् सकल मनका खेल नजिती॥70॥ म नित्यै आत्मा हूँ शरिरहरू हुन् चार घरिका। विचार्मा टिक्तैनन् विषय पनि छन् स्वप्न सरिका॥ भनी जान्न्या जन्ले दृढ गरि लिया भक्ितरसले। उस् जन्ममा अधिक भक्ति गर्यौ र ऐल्हे। लेखै हवैन अब कर्म पनी गरीन्या। मेरो स्वरुप् र इ वचन् जति सम्झि लिन्छन्। यस्ता वचन् प्रभुजिका सुनि खूसि मन्ले। छोडिन् जती छ अभिमान् पनि ताहिं तिन्ले॥ सुग्रीवको पनि गयो अभिमान ताहाँ। राम्को कृपा हुन गया पछि टिक्छ काहाँ॥74॥ हूकुम् भयो प्रभुजिको तहिं मित्रलाई। हे मित्र सुग्रिव जराउ इ बालिलाई॥ हूकुम् भयो र तब बालि लगी जलाया। सुग्रिव्लाइ हुकुम् भयो प्रभुजिको जो हौ तिमी सो म हूँ। जाऊ आज र गादिमा बस म ता याहीं वनैमा रहूँ॥ गाऊँमा घरमा बस्वैन म भनी मेरो प्रतिज्ञा छ यो। वर्षाकाल् बिति सक्छ यो जब तसै सीताजिको खोज् गर्या। येती मर्जि दिया र सुग्रिव बहुत् आनन्दसागर् पर्या॥ लक्ष्मण्जी पनि रामका हुकुमले सुग्रीवका साथ् गया। राम्ले ताहिं थियो प्रवर्षण गिरी तेस्का शिखर्मा चढी। देख्या सुन्दर एक् गुफा स्फटिकको ताहीं गराया मढी॥ फल्फूल ताहिं खचित् थियो नजिकमै थीयो तलाऊ पनी। देख्या मन् खुसि भो तहाँ प्रभुजिको बस्न्यै जगा हो भनी॥79॥ जन्तू पुष्ट थिया सबै ति वनका खायेर घाँस् पेट् भरी॥ ध्यान् जन्तूहरुको विचार् गरि तहाँ खूसी रहन्थ्या हरी॥80॥ लक्ष्मण्ले तहिं बिन्ति एक् दिन गर्या हे नाथ् पुजाको विधान्। ब्रह्मा व्यास् अरु नारदादिहरु सब् भन्छन् पुजाले सरी। अर्को तर्न उपाय छैन जनको खुस् छन् पुजैमा हरी॥81॥ यस्तो सूनि गयो र मन् चरणमा सोध्याँ पुजाको विधान्। साँचो तत्त्व बताउन्या हजुर झैं को छन् दयाका निधान्। वर्षाकाल् यहि रीतले तहिं बित्यो वार्ता कथाको गरी। सम्झ्या झट्ट सिताजिलाइ र विलाप् फेर् गर्न लाग्या हरी॥ किष्किन्धापुरिमा यसै बिच महाँ मन्त्री हनूमानले। हे राजन् रघुनाथले त उपकार् ठूलो हजुर्को गरी। यो राज् बक्सनु भो हजुर् कन ठुलो विर् बालिलाई हरी॥ सो बिस्र्या झइँ मान्दछू हजुरले सीताजिको खोज् खबर्। गन्र्या हो अब ता बखत् पनि भयो सब् काम छोडी अबर्॥84॥ यादै छैन हजूरलाइ त सिता खोज् गर्नु पर्ला भनी। बालीको गति जुन् भयो उहि गती होला हजुर्को पनी॥ यो बिन्ती हनुमानको सुनि तहाँ साँचो भन्याको भनी। दस् हज्जार् विर गै इ सात द्विपका वानर् जती छन् सबै। खोजी आज खबर् दिउन् र सब विर् जम्मा हउन् झट् अबै॥ जो आवैन हुकुम् बदर् गरि यहाँ यै पन्ध्र दिन् भित्रमा। तेस्को प्राण् म लिन्याछु निश्चय बुझुन् मानुन् सबै चित्तमा॥86॥ यस्तो सुग्रिवको हुकुम् हुन गयो सोही बमोजिम् गरी। दस् हज्जार् विरको खटन् पनि गर्या लागेन बेर् एक् घरी॥ भन्छन् छन् ति सिता कहाँ अझ पनी लागेन पत्ता कसै॥ हे भाई सुन जो छ आज इ सिता हन्र्या म तेस्को सबै। प्राणै थाम्न कठिन् भयो म विनु ता आपत् भया हुन् तहाँ॥ सुर्तै छैन सिताजिलाइ अझ तक् खोज् गर्नु पर्ला भनी॥ मार्छू सुग्रिव दुष्टलाइ पनि फेर् बाली सरीको गरी। लक्ष्मण्ले प्रभुका वचन् सुनि गर्या बिन्ती अगाडी सरी॥91॥ भन्छन् भाइ न मार आज बहुतै हप्काउ जाऊ तहाँ। सीतानाथ् नरको लिला गरि विलाप् खुप् गर्न लाग्दा भया॥ किष्किन्धापुरि पौंचि लक्ष्मणजिले टङ्कार् धनूको गर्या। पत्थर् वृक्ष उठाइ वानरहरू कोही अगाडी पर्या॥93॥ अङ्गद् आइ उठाइ वानरहरू जल्दी चरण्मा पर्या॥ जाऊ देउ खबर् अगाडि तिमिले लक्ष्मण्जि आया भनी॥94॥ अङ्गद् गै कन त्यो खबर् जब दिया सुग्रीवलाई तहाँ। हूकुम् सुग्रिवको सुनी कन तहाँ ताराजि चाँडै गइन्। लक्ष्मण्लाइ बुझाइ खुस् गरुँ भनी खुप् बिन्ति गर्दी भइन्॥96॥ लक्ष्मण् सुग्रिवको भयो जब त भेट् सुग्रिव् चरण्मा पर्या। लक्ष्मण्ले पनि ताहिं सुग्रिवजिको सातो कुराले हर्या॥ बाली झैं हुन मन् छ की भनि जसै लक्ष्मण्जिले बात् गर्या। लक्ष्मण्लाइ बुझाउना कन तहाँ जल्दी हनूमान् सर्या॥97॥ लक्ष्मण्जी पनि कामले बुझि गया बात्चित् खुसीका गरी। फिर्नाको मतलब् गर्या प्रभु थिया जाहाँ जगन्नाथ् हरी॥ लक्ष्मण्का सँग लागि सैन्य पनि ली सुग्रीव खुस् भै गया। जाहाँ श्रीरघुनाथ् थिया तहिं सबै दाखिल् क्षणैमा भया॥98॥ देख्या श्रीरघुनाथलाइ र परै रथ् देखि उत्रेर फेर्। राम्ले सुग्रिवलाइ मित्र भनि खुप् आलिङ्गनादी गरी। सोधपुछ् गर्नु भयो बहुत् खुसि हुँदै आफैं अगाडी सरी॥99॥ लाग्या सुग्रिव बिन्ति गर्न रघुनाथ् मैले त सेना पनी। ल्यायाँ विर्हरु छन् अनेक् तरहका छन् इन्द्र तुल्यै पनी॥ ई सब् ख्वामितका निमित्त खुसि भै प्राणै दिन्या छन् जसो। हूकुम् हुन्छ हवस् यहाँ हजुरको गर्छन् ति ऐल्हे तसो॥100॥ हे सुग्रिव सखे इ वानरहरू जाउन् दिशा दस् भरी॥ जाहाँ छन् ति सिता तहीं पुगि खबर् ल्याउन् भनी रामको। हूकुम् पाइ पठाइ वानरहरू उर्दी दिया कामको॥101॥ अङ्गद्लाइ र जाम्बवान् र हनुमान् विर् नल् सुषेण् फेर् शरभ्। हात्मा औंठि लियेर एक् हुकुम भो राम्चन्द्रजीको तसै॥ मेरो नाम् यहि औंठिमा छ र दियाँ सीताजि चिन्लिन् भनी॥104॥ यो काम् सिद्ध गराउन्या त तिमि छौ तिम्रो छ यो बल् भनी। येती श्रीरघुनाथको पनि हुकुम् पाया र औंठी लिया। खूसी भै हनुमानले प्रभुजिमा सम्पूर्ण तन् मन् दिया॥105॥ अङ्गद् विर् हनुमान्हरू हुकुमले दक्षिण् दिशामा गया। सर्वत्र पृथिवी ढुँडी ढुँडि सबै घुम्दै ति जाँदा भया॥ रावण् हो कि भनी मुठी मुठि कसी मार्या कसैले तसै॥106॥ रावण् होइन यो त जाउँ भनि फेर् अर्का वनैमा गई। ढुँढ्थ्या प्यास बढ्यो र जल् पनि ढुँडी हिंड्थ्या ति आकुल् भई॥ गुफा देखि त प्वाँख् चिसा गरि गरी हाँस् निस्कँदा देखि तेस्। गूफा भित्र पस्या सबै विरहरू देख्या बहुत् बस्ति बेस्॥107॥ घर् छन् धेर् घरमा छ चिज् पनि अनेक् हीरा जवाहेर् धरी॥ गुल्जार् देख्नु भन्या मनुष्यहरु ता एक् देख्नु नाहीं कहीं। सोधिन् योगिनिले प्रणाम् तब गर्या कुन् काम आयौ यहाँ। काम् यै हो यहि काम गर्नु छ भनी विस्तार् सुनाया जसै। साह्रै खुस् हनुमानका वचनले हूँदी भइन् ती तसै॥ बोलिन् फल्फुल खाउ जल् पनि पिई फर्केर आऊ यहाँ। आया योगिनीले गरिन् सब कुरा राम्का इ दुत् हुन् भनी॥ भन्थिन् राम् अवतार् हुन्याछ हरिको हन्र्या छ रावण् सिता। वानर्को रघुनाथको गरि पूजा यै ब्रह्मलोक् आउली। यस्तो अर्ति दिई गइन् सङिनिज्यू जुन् ब्रह्मलोक् हो वहाँ। नाच्तैमा शिव खुस् हुँदा अघि दिया यो स्थान बस्ती यहाँ॥ विस्तार् आज कह्याँ म जान्छु खुसि भै जाहाँ प्रभू छन् अबै॥113॥ जाऊ तीमिहरू पनी भनि सहज् पौंचाइ रस्ता महाँ॥ श्रीराम्चन्द्रजि थ्यैं ति योगिनि गइन् वानर् पुग्या रस्तिमा। राम्को स्तूति गरिन् र वर् दिनु भयो जाऊ र बद्री महाँ। मेरो ध्यान् गरि यो बिताउ र शरिर् पाउली परम्धाम् तहाँ॥ जो तिम्रा मनमा छ त्यो सब पुगोस् यस्तो त वर् ली गइन्। बद्रीमा गइ रामका वचनले संसार तर्दी भइन्॥115॥ सीता खोज्न भनेर वानरहरू फिर्थ्या सबै वन् महाँ। सीतालाइ न पाउँदै बिति गयो धेर् काल एक् दिन् तहाँ॥ अङ्गद्ले अति शोक् गर्या अब सहज् मार्छन् सबैको गयो। सुग्रिव्ले त मलाइ मार्नु छ सहज् पाया निहूँ यो पनी। मार्छन् निश्चय शत्रु जानि अहिले यो शत्रुको बिज् भनी॥ दिन्छन् निश्चय मार्नलाइ मतलब् खोजेन सीता भनी॥117॥ अङ्गद्का इ वचन सुनी कन तहाँ क्वै बिन्ति यो पार्दछन्। हे साहेप यहीं बसौं यहिं बस्या कुन् पाठले मार्दछन्॥ अङ्गद्का अरु वानरादिहरुका सून्या र कूरा तहाँ। साँचो भन्छु म बेस् कुरो हजुरमा यस्तो छ कारण् भनी॥ भूभार् हर्न भनेर राम अवतार् आदीपुरुष्को भयो। कस्को सक् छ सिताजि ह्रर्न नहिं ता इच्छा प्रभूकै छ यो॥119॥ मानिस्को अवतार् भयो प्रभुजिको सेवक् त वानर् भई। गर्छौ सेवन भक्तिले प्रभुजिका केवल् हुकुम्मा रही॥ जान्याछौं पछि धाममा पनि सँगै यो जान मन्ले यहाँ। क्या गर्छौ मनमा कुतर्क हरिको रिस् छैन कस्सै महाँ॥120॥ यस्ता बात् हनुमानका सुनि बुझ्या अङ्गद् र खूसी भई। पौंच्या क्षारसमुद्रका तिर महाँ पर्वत् थियो एक् तहाँ। तेस्को नाम महेन्द्र हो नजिकमा देखिन्छ सागर् जहाँ॥121॥ पृथ्वीमा न मिलिन् सिता न जलमा जान्या छ बाटो कतै। फर्कौ जाउँ भन्या पनी अब सहज् मार्छन् त चाहीं यहीं। मर्नू आज निको भनेर तिरमा बन्दर् बस्या सब् तहीं॥122॥ अङ्गद् विर्हरुले सुन्या र इ वचन् साह्रै डराया पनी॥123॥ लाग्या भन्न सबै ति वानरहरू आयेछ हाम्रो त काल्। मछौं आज अवश्य मार्छ यसले यो गृद्धको हेर चाल्॥ क्या बात् भाग्य जटायुको प्रभुजिको प्यारो हुन्या काम् गरी। अङ्गद् विर्हरुलाइ निर्भय दिई येती भन्याथ्या जसै। सम्पाती तहिं भन्दछन् म कन लौ लैजाउ सागर् महाँ। दिन्छू आज जटायुलाइ जलदान् चाँडो म ऐल्हे तहाँ॥126॥ सम्पाती खुसि भै सबै कहि दिया आपत्ति देख्तै थिया॥127॥ याहीं छन् यहि भेष् छ येति सँग छन् यस्तो छ चाला भनी॥ भन्छू सब् तिमिलाइ चार सय कोस् जो कुद्न सक्छौ यहाँ। सो लङ्का पनि पुग्दछौ उति कुद्या पौंचिन्छ लङ्का महाँ॥128॥ लङ्कामा ति सिताजि छन् तहिं गया मिल्छिन् सिताजी जहाँ। रावण्ले लगि भित्रि गुप्ति वनमा राख्याकि छन् बेस् गरी। पौंची भेट् गर जान सक्छ तिमिमा को यो समुद्रै तरी॥129॥ अश्शोक्का वन भित्र वृक्ष छ असल् एक् शिंशपाको तहीं। सीता छन् तहीं भेट् हुन्या छ तहिं लौ जाऊ गयो काल् यहीं॥ क्यारूँ रावणलाइ मार्न म सहज् मान्र्या थियाँ हो र को। जाऊ चार् सय कोस कुद्न सकन्या कुन् विर् छ सागर् महाँ। सीताको समचार् खबर् बुझि सहज् फर्केर आऊ यहाँ॥ यो सम्चार बताइ फेर् खुसि भई आफ्नू हवाल् सब् कह्या। सम्पाती र जटायु भाइ दुइ हूँ हाम्रो कती बल् भनी। पुग्दामा ति जटायुले त अपि ताप् मान्या र छोप्याँ जसै। सोध्या ती ऋषिले र सब् जब भन्याँ आफ्ना विपत्को गती। मेरो चित् बुझाउना कन भन्या सब् दुःख हुन्छन् जती॥133॥ यस्तो हुन्छ विपत्ति गर्भ रहँदा यो हुन्छ यौवन् महाँ। यस्तो हुन्छ बुढो हुँदा त भनु क्या थाहै छ सब् मन् महाँ॥ जाहाँ देह बन्यो र दुःख छ भनी पर्दैन भन्नू पनी। जाहाँ देह छ ताहिं दुःख छ चिह्न्या साँचो कुरा हो भनी॥134॥ श्रीराम्को अवतार् हुन्या बखत तक् यस्सै जगामा रही॥ केही काल बिताउ राम अवतार् होला र सीता पनी। हर्ला रावणले र तेस् बखतमा सीताजि खोज्नै भनी॥135॥ विर् बानर्हरु आउनन् ति सँग् भेट् होला उ वेला महाँ। सीताको समचार् जसै त कहुला प्वाँख् उम्रनन् फेर् तहाँ॥ भन्थ्या सोहि कुरा सबै पुगि गया हेर् प्वाँख उम्र््या भनी। अङ्गद् वीर्हरू खुस् भया अब मिलिन् सीता भनी सब् जसै। लाग्या गम्न समुद्रलाइ र गमन् गर्नै न सक्नू कसै॥ फेरी ताप् मनमा पर्यो र अति शोक् अङ्गद्जि गर्दा भया। अङ्गद्लाइ बुझाउना कन अघी श्रीजाम्बवान्जी सर्या॥137॥ अङ्गद्लाइ बुझाइ झट्ट हनुमान्जीका नजिक्मा पनी॥ पौंची बेस् स्तुति गर्दछन् किन यहाँ चुप्चाप् भई दुर् रह्यौ। राम्का काम निमित्त मात्र हनुमन् यो जन्म लींदा भयौ॥138॥ क्या वर्णन् बलको गरौं जब तिमी जन्म्यौ उसै फल् भनी। पाक्याको फल ठानि सूर्य कन ता हात्ले म टिप्छू भनी॥ यस्ता बालकमै थियौ किन यहाँ कोस् चार् सयैमा डर्यौ॥139॥ साह्रै खुस् हनुमान् भया र खुसिले खुप् गर्जना पो गर्या॥ ज्यूँदै दाखिल गर्छु राम्चरणमा खूनी हजुर्को भनी॥ की ता छन् ति सिता यहाँ भनि खबर् मात्रै सिताको लिई। श्रीराम्का चरणाविन्द मनमा धर्दा र उठ्दा जसै। बोल्या श्री हनुमानले यति कुरा श्री जाम्बवान्ले तसै॥ भन्छन् श्री हनुमानलाइ हनुमन् भेट् मात्र ऐल्है गरी। फर्की आउ सिताजिको खबर ली एक्लै न लड्न्या गरी॥142॥ ख्वामित्का सँग लागि गै कन पछी सक्भर् लडौला भनी। भन्दा खूसि भई बिदा भइ लिया झट् कुद्न मन्सुब् पनी॥ सब् प्राणीहरुले तहाँ ति हनुमान्जीलाइ हेर्दा भया॥143॥ तर्छू क्षार समुद्र आज सहजै भन्न्या इरादा धरी। भन्छन् विर्हरुलाइ ताहिं हनुमान् हे वीर हो पार् तरी। पापी जन् पनि रामका स्मरणले संसार पार् तर्छ ता। चारै पाउ जमिन् विषे धसि कुद्या हेर्दै तमासा पनि॥2॥ सोझो गराइ कन घाँटि कुद्या जसै ता। सीताजी कन भेटि फर्कि कन फेर् राम्चन्द्रका पासमा॥ पुग्न्या अक्कल बल् छ छैन इनको बूझौं सबै बल् भनी। इन्द्रादीहरुले खटाइ सुरसा जल्दी पठाया पनी॥4॥ जल्दी गै सुरसा अघिल्तिर बसिन् साम्ने हनूमानका। क्या भन्छन् हनुमान् भनेर खुसि भै कूरा गरिन् खानका॥ आऊ लौ पस मूखमा भनि तसै बोल्या हनुमान् तसै। भन्छन् आज सिता न भेटि कन ता पस्तीन मुख्मा कसै॥ सीता भेटि म फर्कुला र रघुनाथ्ज्यूका हजुर्मा गई। यस्ता बात् सुनि भन्दछिन् ति सुरसा मेरा मुखैमा पसी। मार्छू येति भनिन् र लौ तब यहाँ मुख बाउ चाँडो भनी। चार् कोस्को त शरीर् गरी कन बस्या आफू हनूमान् पनी॥7॥ चार् कोस्का हनुमान देखि सुरसा बिस् कोसको मुख् गरिन्। चालिस् कोस् हनुमान् भया र असि कोस् मुख् फेरि जल्दी धरिन्॥ जल्दी फेर् हनुमानले छबिस कोस्को रुप् गराई बस्या। फेर् दूई सय कोस् मुखै जब गरिन् अँगुष्ठ झैं भै पस्या॥8॥ निस्क्या जल्दि र भन्दछन् ति हनुमान् हे देवि मुख्मा पसी। अक्कल् बल् सितका वचन् जब सुनिन् यस्ता हनूमानका। आफ्नू सत्य कुरो तसै सब कहिन् छाडिन् कुरा खानका॥9॥ सक्छौ काम् तिमि साधि आउ हनुमन् यो बल् छ तिम्रो भनी। चीह्न्याँ भन्छु म इन्द्रका हजुरमा तिम्रो पराक्रम् पनी॥ बल् बुझ्नै भनि इन्द्रका हुकुमले आया कि ता हूँ भनी। तिन्का काम निमित्त आज हनुमान् जान्छन् इ लङ्का महाँ। थाक्या हुन् हनुमान् बिसाइ फल फुल् खाउन् र जाउन् भनी। भन्दा सागरका वचन् सुनि तहाँ निस्क्या ति मैनाक् पनी॥ आर्को एक मनुष्यको स्वरुप ली हात् जोरि बिन्ती गर्या। आई फल्फुल खाइ जाउ हनुमन् भन्दै अगाडी सर्या॥12॥ आज्ञा सागरको हुँदा चरणमा आयाँ म ऐल्हे भनी। राम्को काम् न गरी बसेर कसरी खान्छू म जान्छू यसै। केही दुर् हनुमान् पुग्या पछि तहाँ एक् सिंहिका राक्षसी। छाया पक्रि उ जन्तु खैंचि बलले खान्थी जलैमा बसी॥ छाया पक्रि उ तान्न लागि हनुमान्ज्यूको गती बन्द भो। कस्ले बन्द गर्यो गती भनि दिशा दस्मा तसै दृष्टि गो॥14॥ ताहाँ देखि कुदी गया र हनुमान् पौंच्या जसै तीरमा। भरि छ जउन वन्मा गर्दछन् पक्षिले गुल्॥ भ्रमरहरु लताका फूलमा हल्लि हल्ली॥ घुनुनु घुनुनु गर्दै हिंद्दछन् बल्लि बल्ली॥16॥ नजर वरि परीको जो छ शोभा नजर् भो। त्रिकुट गिरि उपर्का पूरिमा फेर् नजर् गो॥ वरि परि परखाल् छन् बीच बिच्मा छ खावा। सहज त अरुले ता गर्न को सक्छ दावा॥17॥ अति तखत पर्याको खुप् अगम् देखि लङ्का। गरि कन ठहराया याहिं बस्छू र राती। स्वरुप पनि ति सानू ली पस्याथ्या जसै ता। दगुरि नजिक आइन् लङ्किनी पो तसै ता॥19॥ को हो आज मलाइ केहि न गनी यो भित्र जान्या भनी। चोरै हो भनि लात् उठाइ रिसले एक् चोट् त हानिन् पनी॥ छाद्दै ताहिं रगत् गिराइ झटपट् ऊठेर बिन्ती गरिन्॥20॥ लङ्कापूरि त हुन् ति राक्षसि भई बस्थिन् सदा द्वारमा। जानिन् श्रीहनुमान् भनेर जब चोट् पाइन् चलिन् सारमा॥ लङ्कीनी हुँ मलाइ ता जिति गियौ यस्ले सक्यो राज् गरी। रावण्को त मरण् हुन्या बखत भो आयो मरण्को घरी॥21॥ ब्रह्माजी अघि भन्दथ्या प्रभुजिको हून्या छ रामावतार्। गर्नन् सुग्रिवले पनी दसदिशा सीताजिको खोज् खबर्। गर्नालाइ पठाउनन् विरहरू छानेर खुप् खुप् जबर्॥22॥ हान्ला वाम मुठी उठाइ रगतै छाद्दै गिरौली तसै॥ रावण्को तहिं सम्म आयु छ भनी भन्थ्या र सो बात् सुनी। ब्रह्माको वचनै प्रमाण् गरि भन्याँ त्यो मर्छ रावण् पनी॥23॥ अश्शोक्का वनमा छ वृक्ष बढिया एक् शिंशपाको तहाँ॥ ताहीं छन् प्रभुकी प्रिया वरि परी छन् राक्षसीगण् पनी। भेटी गै रघुनाथ थ्यैं भन तिमी यस्ता विपत् छन् भनी॥24॥ संसारको भय छ जो उ त आज दुर् भो॥ जस्तो मिल्यो म कन सङ्ग र भक्ति ऐल्हे। तस्सै जानकिको फुर्यो नजर वाम् हातै समेत् खुप् गरी॥ रावण्को पनि वाम हात् नजर वाम् फूर्यो रघूनाथको। दक्षिण् अङ्ग फुर्यो तसै बखतमा खुस् मन् भयो नाथको॥26॥ सानू रूप लिई पसी सब सहर् हेर्दै विचार् खुप् गरी। सम्झ्या लङ्किनिका वचन् र ति गया अश्शोक वन्मा तसै॥27॥ जो जो वृक्ष त इन्द्रका नगरिमा सो सो त सब् छन् तहीं। बिच् बिच्मा सुनका हबेलि पनि छन् उच्चा मणीको छ थाम्। जस्मा छन् कति गर्नु वर्णन जहाँ हेर्यो तहाँ पक्कि काम्॥ यस्तो सुन्दर वन् नजर् गरि सबै डुल्दै हनूमान् गया। देख्या सुन्दर शिंशपा र खुसि भै ताहीं ति दाखिल् भया॥29॥ वरि परि पनि नाना राक्षसीको छ घेरा। रुख मनि तहिं सीता देखिइन् फेद नेरा॥30॥ लट्टा मात्र गर्याकि खालि भुमिमा रूँदै बस्याकी यसै॥ भन्छन् श्री हनुमान् तहाँ मन मनै ऐल्हे कृतार्थै भयाँ। साध्याँ काम् पनि रामको भनि तहाँ खूसी भयाथ्या जसै। अन्तः पूर महाँ भयो र खलबल् त्यो शब्द सून्या तसै॥32॥ क्याको शब्द भयो भनेर हनुमान् लूक्या ति झन् पातमा। आयो रावण जल्दि ताहिं नजिकै सब् स्त्री लिई साथमा॥ आयेनन् रघुनाथ् भनेर रहँदा देखेछ स्वप्ना पनी॥33॥ हेर्दो सुर् सब कामको खुसि भई स्वप्ना मिलेथ्यो जसै। साँचै हो कि भनेर दौडि कन झट् आयो नजिक्मा तसै॥34॥ साँचै पो यदि हो भन्या असल भो दुर्वाच्य बोल्छू जसै। सीतालाइ यसो सुनेर रिसले जाला र भन्ला तसै॥ सीताजी पनि दुष्टलाइ नजिकै देखी अधोमुख् गरिन्। लाग्यो भन्न मलाइ देखि किन है लायौ अधोमुख् भनी॥36॥ राम् मेरा पति हुन् भनेर तिमि पो भन्छ्यौ उ भन्छन् कहाँ। मेरी हो यदि भन्दथ्या पनि भन्या आऊनु पर्थ्यो यहाँ॥ यौवन् व्यर्थ गयो विचार किन यो यौवन् अफाल्छ्यौ यसै॥37॥ मेरी पत्नि भयौ भन्या त सबकी मालिक् हुन्याछौ म ता। साह्रै प्रेम् गरि राखुँला बुझ अधिक् बैगूनी छन् राम ता॥38॥ शक्तीका पनि कम् उ राम् पनि यहाँ आऊन् क्या सक्तछन्॥ तस्मात् छोड न राख राम्तिर बहुत् यस्तो भनेथ्यो जसै। राघव् देखि डराइ छल्न भनि एक् सन्न्यासिको रुप् धरी॥ जस्तै यज्ञ विषे हवी कुकुरले हर्छन् उसै चालले। लैजानन् रघुनाथ् मलाइ भनि झट् दीइन् जवाफ् यो जसै। मन्दोदरी विनति गर्न अगाडि सर्दी। यो खड्ग टारुँ कसरी भनि चित्त धर्दी॥ पाऊ परी कन बहुत् गरि बिन्ति लाइन्। सब् रिस् शमन् पनि गरायर खड्ग टारिन्॥42॥ मैन्हा दूइ यसै बसुन् तब उपर् मेरा शयन्मा कि ता॥ बस्निन् बस्तिन पो पनी भनि भन्या काटेर टुक् टुक् गरी। तर्कारी भुटुवा बनाउनु असल् मीठा मसाला धरी॥43॥ रावण् फर्कि गयो ति राक्षसिहरू एक् मुख् भया फेर् अनी॥ एक् भन्छे किन व्यर्थ रौवन सक्यौ रावण् गराऊ पती। दोस्री क्या भनि उठ्तछे कि कतिवार् भन्छेस् तँ थाक्छेस् कती॥44॥ काट्नै पर्छ न काटि हुन्न भनि बात् गर्दै थिई अर्कि ता। हात्मा ली तरवार दौडि पनि गै भन्दै म काट्छू सिता॥ बूढी राक्षसि एक् थिई र त्रिजटा तेस्ले हटाई तसै॥45॥ लागी भन्न अभागि दुष्टहरु हो क्या दुष्टको झैं मती। गर्छौ छोड विरोध् न राख गर खुप् सीताजिको ता स्तुती॥ पाऊमा पर दण्डवत् गर सबै मालिक् इनै हुन् भनी। मेरा आज वचन् लियौ भनि भन्या खुप् हीत होला पनी॥46॥ स्वप्नाको सुन भन्छु लक्षण यहाँ श्रीराम् सिताका पती। याहाँ आइ रिसाइ भस्म सब यो लङ्कै गराई दिया। बुड्थ्यो सब् मुड आफना उनि उसै मुड्को त माला धरी॥ श्रीराम्का नजिकै विभीषण थिया भक्ती प्रभूको गरी। राम्ले रावणलाइ आज सहजै मार्छन् कुलै साफ् गरी। रावण्को अब वृद्धि छैन यसको आयो मरण्को घरी॥ जस्तो हुन्छ हुकुम् सितापतिजिको सोही सिरोपर् धरी॥49॥ जस्तो स्वप्न भयो उ सब् भनि सक्याँ येती भनी चुप् जसै। निद्राका वशमा सबै परि गया सीता बहुतै रुँदी। भोकी शोक् गरि भन्दछिन् अब यहाँ ऐल्हे कसोरी मरूँ। इन्का हात परेर मर्नु ननिको आफै म मर्छू बरू॥ ताप्ले पूर्ण हुँदी उपाय अरु थोक् केही न जान्दी कबै। राम्मा चित्त दियेर मर्नु बढिया मानेर सीता तहाँ। राक्षस्का बिचमा बसी जिउनु धिक् मर्नू निको मर्दछू। यस्तो निश्चय सुर् गरी कन सिता झुन्डीन आँटिन् जसै। काम् बित्ला भनि सानु बोलि झटपट् बोल्या हनूमान् तसै॥ ठूलो एक सहर् थियो मणिमयी सुन्दर् बन्याको पनी॥53॥ जेठा राम्जी ति चार्मा उहिं पछि त भरत्जी र लक्ष्मण् इ तीनै। भन्दा शत्रुघ्न कान्छा सकल गुणमहाँ कम्ति छैनन् इ कूनै॥54॥ राम् लक्ष्मण् नहुँदा सिता पनि तहाँ चोरी जसै ता हर्यो। चोरी आज सिता हर्यो भनि बहुत् खेद् रामलाई पर्यो॥ जान्थ्या खोजि सिताजिलाइ वनमा फेला जटायू पर्या। तिन् माथी करुणा भयो प्रभुजिको ताहीं जटायू तर्या॥56॥ बाली मारि रजाञि बक्सनु भयो मित् हुन् इ मेरा भनी॥ सम्पाती सित भेट् हुँदा खबर भै उन्का वचन्ले गरी॥ कोही नदेखि ति सिता अरुलाइ ताहाँ। भन्छिन् कुरा इ कहन्या जन को छ याहाँ॥60॥ भ्रम् हो भनू पनि भन्या सब चेत् छ मेरा। स्वप्ना कसो गरि भनू निद छैन मेरा॥ सानू स्वरुप् लि हनुमान्जि अगाडि आया॥ दर्शन् प्रणाम् पनि गर्या र सिताजिलाई। धार्याका हनुमान देखि मनले आफैं ति शङ्का परी॥ रावण्को छल हो कि यो भनि तहाँ लाइन् अधोमुख् जसै। हे माता म त दास हूँ हजुरको राम्का हुकुम्ले गरी। आयाको छु हजूरका खबरमा गम्भिर् समुद्रै तरी॥ राजा सुग्रिवको म मन्त्रि पनि हूँ वायू पिता हुन् भनी। येती बिन्ति गरेर चुप् भइ रह्या क्या हुन्छ मर्जी भनी॥64॥ सीताजी पनि भन्दछिन् कसरि यो जानू म मानिस् पनी। वानर् सीत मित्यारि लाउँछ कतै क्या हुन् कुराको जनी॥ देखिन् औंठि जसै तसै बखतमा हर्षाश्रुधारा खस्या॥ बर् बर् आँसु खसाउँदै प्रभुजिको औंठी सिरोपर् धरिन्। हित गरि हनुमान्जीलाइ भन्छिन् ति माता। जति गरि म उपर् श्रीरामको हुन्छ माया। जिन् तिन् शरीर महिना दुइ ता म धर्छू। यस् दुष्टलाइ सब वंश समेत मारुन्। यो दुःखसागर पर्या कि मलाइ तारुन्॥70॥ जति छ फजिति मेरा यो सबै थोक् जनाया॥ सकल भनि सक्याँ बात् क्या भनू बेरबेरै॥71॥ बिन्ती श्रीहनुमानले पनि गर्या माता म सेवक् त हूँ। वंशै रावणको विनाश् गरि दिनन् घेरा सहर्मा दिई॥72॥ ख्वामित्लाइ लियेर फेर रघुनाथ् जानन् अयोध्या महाँ। आवैनन् रघुनाथ् भनेर मनमा शङ्कै न लागोस् यहाँ॥ यो बिन्ती सुनि भन्दछिन् तहिं सिता राम्चन्द्रजी क्या गरी। सेना ली कन आउनन् अति गभिर् यस्तो समुद्रै तरी॥73॥ जननि कन बुझाया यो हुकुम् सूनि ताहाँ। मइछु प्रभुजिको दास् बोकुँला पीठ माहाँ॥ रघुपति दुइ भाईलाइ क्या दुःख पर्छन्। सकल अरु र सुग्रिव् कूदि आफै ति तर्छन्॥74॥ अब त उहिं गया पो हुन्छ काम् जल्दि हून्या॥ जउन चिज दिंदामा राम विश्वास मान्छन्। उहि चिज पनि पाऊँ जान्छु दिन् मात्र जान्छन्॥75॥ मणि झिकि दिइ हालिन् रामका मन् पर्याको॥ मणि दिइ फिरि भन्छिन् चित्रकुट्मा भयाको। एक् दिन हे हनुमन् म चित्रकुटमा राम्का नजिक्मा थियाँ। मेरा काख महाँ सुत्या र रघुनाथ् हात्को तकीया दियाँ॥ मेरा लाल् दुइ पाउ देखि कन काग् आयो र ठूँग्यो जसै। मेरा इ दुइ पाउ देखि बहुतै आयो रगत् पो तसै॥77॥ ऊठी श्रीरघुनाथको नजर भो वाहीं थियो काग् पनी। फ्याँक्या एक् तृण ली तहाँ प्रभुजिले यो काग मार्छू भनी॥ त्यो काग् चौध भुवन् डुल्यो त पनि एक् पायेन आधार् जसै। मेरा आज शरण् पर्यो भनि दया आयो उ काग्मा पनी। मै माथी त दया कसो हुन गयो भन्थिन् भन्या यो पनी॥ हात् जोरी कन बिन्ति फेरि हनुमान् विर् गर्न लाग्या तहाँ। याहाँ छन् भनि यो खबर् न भइ पो आऊन ढिल् भो यहाँ॥79॥ रावण्ले हरि ली गयो भनि खबर् हुन्थ्यो त बाँच्थ्यो कहाँ। देख्छू रूप त सानु मानु भङिरा जत्रो कसोरी लडी। राक्षस् नाश् तिमि गर्दछौ तिमि ठुला हुन्छौ स्वरुप्की बढी॥80॥ तिम्रो रुप् अति सानु देख्छु अरु ता कत्रा हुनन् झन् भनी। संझन्छू मनले र गुम्छु मनमा आश्चर्य मान्छू पनी॥ जब त ति हनुमान्को रुप् ठुलो देखि लीइन्। इनिहरु सब देख्छन् कूदि फेर् जाइ जाऊ॥82॥ वरिपरि फल फुल् छन् मर्जि मात्रै म पाऊँ। हुकुम बिनु कसोरी आज आफैं म खाऊँ॥83॥ यति विनति गर्याथ्या खानको मर्जि पाई। आफ्नै मन् मन भन्दछन् ति हनुमान् जुन् वीर दुत् भै गई। जत्ती ख्वामितको हुकुम् छ उतिमा मात्रै चनाखो भई॥ उत्ती काम् गरि फिर्छ पो पनि भन्या त्यो दुत् अधम् हो भनी। भन्छन् सब् दुनियाँ त भेटिकन जाँ कस्तो छ रावण् पनी॥85॥ सकल वन उखेल्दै चौकि सम्पूर्ण मार्या। अति असल बघैंचा मासि मैदान् बनायो॥87॥ सकल छल त हो यो राक्षसै गर्छ माया। पुगि कहन ति लाग्या वन् गयो जो बिसुर्मा॥89॥ ऐल्हे हे महराज् अधीक बलियो आयो र वानर् यहाँ। चौकी पूर्ण गरी हवेलि पनि सब् नासी बस्याको थियो॥90॥ आयौं हामि त बिन्ति गर्न भनि यो बिन्ती गर्याथ्या जसै। त्यो शब्दै सुनि मोह लस्कर भयो छोड्यो हतीयार् पनी। सब् मार्या हनुमानले क्षण महाँ ई हुन् भुसूना भनी॥ रावण् खूप रिसाइ फेर् पनि ठुलो सेना पठायो तसै॥92॥ सेनाका पति पाँच् गया हुकुमले ठूलै थियो ता पनी। त्यो सेना पनि साफ् तहाँ गरि दिया उस्तै भुसूना गनी॥ सात् मन्त्रीसुतलाइ सैन्य सहितै मारी सक्याथ्या जसै। कान्छो रावणपुत्र अक्षयकुमार् पो लड्न आयो तसै॥ भारी फौज लियेर त्यो पुतलि झैं आई जसै ता पर्यो। पैल्हे अक्षकुमार मारि अरु सब् सेना समेत् नाश् गर्या। आउँदैमा तहिं बत्तिका पुतलि झैं हूँदै अनेक् विर् मर्या॥ सब् राक्षस्हरुलाइ मारि सकि फेर् आऊँछ कुन् विर् भनी। खबर कहन आयो फौज् समेत् नाश् गर्याको॥ तब त अधिक ताप् भै भन्छ रावण् रिसाई। हात् जोरीकन बिन्ति गर्छ म छँदै आफैं हजुर्ले तहाँ। जानू पर्छ कतै म गै सहजमा ल्याऊँछु बाँधी यहाँ॥97॥ आयो श्रीहनुमान् भया तिर गयो साम्ने मुहाडा दिई॥ देख्या श्रीहनुमानले पनि र खुप् गर्ज्या ति साम्ने भई। बाण् लाग्या भनि इन्द्रजित् खुसि भई गर्ज्यो जसै ता तहाँ। फ्याँक्यो जल्दि र ब्रह्मपाश् ति हनुमान्जीलाइ बाँध्यो पनी॥ बाँधी श्रीहनुमानलाइ सँग ली फर्क्यो र दर्बार् गयो। जुन् राम्को चरणै स्मरण् गरि सहज् अज्ञान पाश् नाश् गरी। वैकुण्ठै सब पुग्दछन् भनि भन्या तेस् ब्रह्मपाश्मा परी॥ जस्सै इन्द्रजितै गयो र हनुमान्जीलाइ बाँधी तहाँ। रिस् फेर्या पुरवासिले पनि मुठी ऊठाइ हान्दा भया। रिस् फेर्छन् भुसुना भनेर हनुमान् चुप्चाप लागी गया॥102॥ ब्रह्माको वाक्य साँचो गरि कन पछि ता पाशले छाडि दीयो॥ बन्धन् देखी त खुस्क्या तर पनि हनुमान् भेट्न मन्सुब् धर्याका। पौंच्या रावण् छ जाहाँ खुसि भइ अरु ता मान्दछन् कर् पर्याका॥103॥ रावण् विर् पनि मन्त्रिवर्ग सँग ली भारी सभामा थियो। पौंच्यो ताहिं र इन्द्रजित् ति हनुमान्जीलाइ सुम्पी दियो॥ हात् जोरी विनती गर्यो अति हरिप् वानर् छ सेना पनी। धेरै नाश गरेछ आज मइ गै ल्यायाँ खुनी हो भनी॥104॥ जो गर्नू अब पर्छ मन्त्रि सँगको सल्लाह बात्चित् गरी। यस्को आज ठिकान् लगाउनु हवस् मन्मा विचार् खुप् गरी॥ येती बिन्ति सुन्यो र इन्द्रजितका हेर्यो नजर्ले पनी। लाग्यो सोध्न प्रहस्तलाइ किन यो आयेछ लौ सोध् भनी॥105॥ नास्यो विर् पनि नाश् गर्यो म कन ता मानू भुसूनू गनी॥ हूकुम् यो सुनि त्यो प्रहस्त हनुमान्जीका अगाडी गई। लाग्यो सोध्न सबै कुरा पनि बहुत् आधार दीन्या भई॥106॥ भार्या जस्कि हरिस् उनै जगतनाथ् राम्को म दास् हूँ मती। तेरो नष्ट भयो र अर्ति दिन यो आयाँ न ले यो मती॥107॥ बाली मारि रजाइँ बक्सनु भयो सुग्रीव राजा भया। सीता खोज्न हुकुम् हुँदा विरहरू फेर् दस् दिशामा गया॥108॥ यो इन्द्रजित् गइ यसै बिचमा मलाई। बन्धन् पर्यो भनि न ठान् त दियाँ जनाई। लोक्को गती सब विचार् गरि आज तैंले। यो राक्षसी मति न ले हित भन्छु मैले॥ ब्राह्मण् तँ होस् ऋषि पुलस्त्यजिको त नाती। आत्मा स्वरूप उ त झन् छ स्वरूप काहाँ। जाती र वर्ण लिइ भन्न सकिन्छ याहाँ॥ सो आत्म रूप भनि नित्य विचार गर्नू। आनन्दमा रहुँ भन्या मति येहि धर्नू॥112॥ जो यो लोक विषे प्रपञ्च छ सबै जान् स्वप्न जस्तो भनी। सूतुन्ज्याल् सपना छ सत्य उठि ता लाग्दैन साँचो पनी॥ तस्तै ज्ञान् त भयो भन्या त्रिभुवनै एक् देख्छ आत्मा फगत्। अज्ञान् रुप् निदमा पर्यो पनि भन्या देखिन्छ नाना जगत्॥113॥ झूटो जान् पृथिवी र जल्हरु मिली झुट्टै बन्याको भनी॥ तर्लास् यो मनमा लिइस् पनि भन्या तान्र्या उनै विष्णु छन्। जो हो विष्णु उ राम हुन् शरण पर् रिस् उठ्छ तेरा त झन्॥114॥ राम्को भक्ति गरैन ता कसरि यो संसार तर्ला उसै। पर्ला जन्मनु मर्नु यै फजितिमा छुट्तैन यो ताप् कसै॥115॥ यो जानी कन भक्ति गर् शरण पर् राम्का हजुर्मा गई। सीताराम् सितको विरोध् गरि तँ हेर् गिर्लास् नरक्मा परी। फेर् उत्तीर्ण हुनू कठिन् छ बुझिले अर्ती दियाँ यो पनी॥116॥ यस्ता बात् हनुमानका जब सुन्यो रावण् रिसायो तहाँ। लाल् लाल् नेत्र गराइ भन्छ रिसले सूनाइ साभा महाँ॥ सुग्रिव्लाई तँलाइ मार्छू पछि फेर् मार्छू सिताजी पनी। राम् लक्ष्मण् सित क्या डराउँछु र की मार्नन् मलाई भनी॥ तिन्का वानर सैन्यको पनि विनाश् गन्र्या छु येती जसै। यसरि किन बहूतै गर्दछस् सेखि धेरै। हुकुम त न भयाको मार्न पो आज क्यारूँ॥119॥ साँचा हुन् इ कुरा हुँदा कन त हो लिन्थ्यो कहाँ दुर्मती॥ यो वानर् कन काटि टुक् गर भनी यस्तो हुकुम् पो दियो। हात्मा बेस् हतियार् लिई अघि सर्यो जुन् विर् नजिक्मा थियो॥120॥ यस् बिच्मा त विभीषणै अघि सरी हात् जोरि बिन्ती गर्या। दुत् हो यो महराज् कुरा पनि वहाँ लैजान्छ को यो मर्या॥ चिह्नू केहि लगाइ छोड् दिनु हवस् जावस् र विस्तार् गरोस्। येसै वानरका कुरा सुनि यहाँ आउन् ति सङ्ग्राम परोस्॥121॥ साँचो भन्यो भनि बुझी कपडा मगायो। सारा सहर् पनि घुमायर छाडि देऊ॥122॥ लाग्या घुम्न सहर् ति राक्षसहरू चोर् हो भनी खुप् भुकी॥ ढोका पश्चिममा पुगी सहरको ताहीं ति साना भया॥124॥ बन्धन् देखि त खुस्कि सूक्ष्म रुपले पर्वत् सरीका भया। लाग्यो बल्न सहर् जल्या र सब घर् सब् बन्द रस्ता भई। फाल् हाली कन अग्निमा परि मर्या यो चाल् सहर्मा भयो। येती काम गरी सकी पुछरको आगो निभाऊँ भनी। कूदी जल्दि समुद्रमा पुगि पुछर् चोभी निभाया पनी॥ अग्नीले पनि मित्रपुत्र भनि ताप् केही गर्यानन् तहाँ। सीताको पनि प्रार्थना हुन गयो डढ्थ्या हनूमान् कहाँ॥127॥ राम्का फगत् स्मरणले पनि दुःख छुट्छन्। आध्यात्मिकादि सब ताप् पनि जल्दि टुट्छन्॥ फिन्र्या मन्सुब ली बिदा हुन सिताजी थ्यैं हनूमान् गया। बीदा खूसि भयेर बक्सनु हवस् जान्छू म भन्दै भया॥ आऊँछन् रघुनाथ् अवश्य भनि यो बिन्ती गर्याथ्या जसै। साह्रै शोक् मनमा धरी कन सिता क्यै भन्न लागिन् तसै॥129॥ तिमि कन नजिकैमा देखि खुप् खूसि हुन्थ्याँ। घडि घडि रघुनाथ्का मिष्ट वार्ता म सुन्थ्याँ॥ तिमि पनि फिरि जान्या फेरि ताप्मा म पर्छू॥130॥ सीताका इ वचन् सुनेर झटपट् हात् जोरि बिन्ती गर्या। ऐल्हे दाखिल गर्छु राम्चरणमा बोकी हुकुम् लौ हवस्। धेरै शोक् किन गर्नु हुन्छ मनमा यो शोक् दुरैमा रहोस्॥131॥ सीताजी पनि भन्दछिन् म त न जाँ जाऊ तिमी मात्र गै। विस्तार् बिन्ति गरेर जल्दि रघुनाथ् लीयेर आऊ सँगै॥ लैजानन् रघुनाथ् त कीर्ति रहला क्या हुन्छ येसै म गै॥132॥ सीताको जब यो हुकुम् हुन गयो बीदा हनूमान् भया। तिन् बेर् जल्दि परिक्रमा गरि प्रणाम् गर्दा छँदा ती गया॥ पर्वत् माथि चढेर रुप् पनि ठुलो पर्वत् सरीको धर्या। यस्ता बात् तिरमा बसेर सब विर् गर्दै थिया खुस् भई। अङ्गद् विर्हरु खुस् भई पुछरमा पक्रेर चुम्बन् गर्या॥ सुग्रिव्को मधुवन् मिल्यो नजिकमा साह्रै खुसी ती भया॥135॥ बिन्ती अङ्गद थ्यैं गर्या पनि तहाँ खाऊँ इ फल् फुल् भनी। अङ्गद्ले पनि खाउ जाइ हनुमान्जीका प्रसाद्ले भनी॥ दीया मर्जि र खाउँ फल् फुल भनी वानर् गयाथ्या जसै। चौकी वानर जो थिया सब तहाँ आया र रोक्या तसै॥136॥ यो चुग्ली दधिवक्त्रले लिइ गया सुग्रीवजी छन् जहाँ॥ लुट्पिट्को सम्चार् सुन्या र पनि रिस् ऊठेन कत्ती पनी॥137॥ भेट्याछन् बुझियो सिता कन न ता लुट्थ्या मधूवन् कहाँ। ई बात् सुग्रिव गर्दथ्या प्रभुजिले सून्या र सोध्या तहाँ॥ सीताको पनि नाम् लियेर तिमिले क्या बोल्दछौ बात् भनी॥ सोधी बक्सनु भो र सुग्रिवजिले बिन्ती गर्या बात् पनी॥138॥ हे नाथ् श्रीमधुवन् थियो अति असल् मेरो बघैंचा तहाँ। आया आज फिराद गर्न मधुवन् लूट्या र कूट्या भनी॥139॥ सोही बात म गर्दछू रघुपते इन्ले सिताजी पनी। भेट्याछन् तब पो लुट्या र मधुवन् रोक्ता कुट्याको भनी॥ यो बिन्ती गरि जल्दि सुग्रिवजिले ती चौकिलाई तहाँ। आउन् श्रीहनुमान्हरू अब यहीं चाँडो भनी यो जसै। मामा सुग्रिवका गया र दधिमुख् हूकुम् सुनाई दिया। खूसी भै हनुमान्हरू पनि गया जाहाँ रघूनाथ् थिया॥141॥ पात्का अन्तरमा लुकी जननिका साम्ने नजिक्मा रह्याँ। जो वृत्तान्त थियो सबै हजुरको त्यै सूक्ष्म रुप्ले कह्याँ॥ अश्शोक्का वनमा सिसौ पनि छ एक् त्यै वृक्षका बीचमा। झुन्डीन्या मतलब् लिई खडि भइन् सूनिन् उसै बीचमा॥ यो वृत्तान्त सुनी हुकुम् पनि भयो को होस् तँ बोल्छस् कहाँ। पायाँ येहि हुकुम् जसै जननिको वानर्स्वरुप्ले गयाँ। को होस् भन् भनि सोधि बक्सनु भयो फेर् बिन्ति गर्दो भयाँ॥ फेर् वृत्तान्त गरी सक्याँ हजुरको औंठी दियाँथ्याँ जसै। बर् बर् आँसु खसालनू पनि भयो विश्वास लाग्यो तसै॥145॥ आफ्नू दुःख हवाल् सबै कहनु भो यस्ता विपत् छन् भनी। आऊँछन् रघुनाथ् भनेर बहुतै मैले बुझायाँ पनी॥ लङ्कामा प्रभुको सवारि तिमिले चाँडो गराऊ गई॥146॥ चूडामणी दिनु भयो सिरमा रह्याको। काग्को कुरो कहनु भो अघि जो भयाको॥147॥ त्यो रिस् लक्ष्मण्ले कदापि न लिउन् येसो भनीथिन् भनी॥ रावण्लाइ नभेटि जाँ म कसरी भन्न्या विचार् यो भयो॥ भेटी रावणलाइ अर्ति पनि दी फिर्नू असल् हो भनी। थीयो ताहिं गयाँ भन्याँ हित वचन् टेरेन केही तहाँ॥ गर्थ्यो बक्बक बात् अनेक् तरहका मैले भुसूनै गनी। येती कर्म गरी यहाँ हजुरमा आयाँ म ऐल्हे भनी। श्रीराम्ले पनि काखमा लिनु भयो सर्वस्व दिन्छू भनी। बात्ले चित्त बुझाइ बक्सनु भयो सर्वस्व यै हो भनी॥151॥ केही चिज् रहँदैन सब् मिलि गयो यो बात् बताऊँ कती॥ काख्मा राखि हुकुम् भयो यति जसै खूसी हनूमान् भया। धन्य हुन् इ हनुमान् इ सरीको। कोही छैन अरु भक्त हरीको॥ भक्ति खुप् गरि त काख् पनि पाया। जस्को पुजा तुलसिपत्र चढाइ गर्छन्। ई ता उनै प्रभुजिका दुत हुन् त काहाँ। सक्नू छ वर्णन गरी इनको त याहाँ॥154॥ लङ्कापुरी सकल खाग् गरि सैन्य मारी। सीताजिको जब सबै समचार् बताया। भन्छन् श्रीरघुनाथ् अहो इ हनुमान्ले खुप् ठुलो काम् गर्या। एक्लै गै कन रावणादि विरको सेखी इनैले हर्या॥ यत्रो क्षार समुद्र कूदि कन फेर् खाग् गर्नु लङ्का अनी। को सक्ला सब डर्दछन् इ जति छन् इन्द्रादि द्यौता पनी॥2॥ सुग्रिव्का सब मन्त्रिमा इ सरि को होला न कोही भयो। छोरो रावणको निभाइ कन ता साम्ने उसैका गयो॥ सेवक्ले जति गर्नु पर्छ तति सब् सेवा इनैले गर्या। सीताको समचार् बतायर यहाँ हाम्रो ठुलो ताप् हर्या॥3॥ विर् हुन् ई हनुमान् र कूदि कन गै कूदेर आया यहाँ। यो सागर् कसरी तरी म अहिले पौंचन्छु लङ्का महाँ॥ गैह्रो क्षार समुद्र यो छ बिचमा जल्मा अनेक् जन्तु छन्। त्यो सागर् कसरी तरिन्छ भनि खुप् आत्तिन्छ मेरो त मन्॥4॥ रावण्लाइ कसोरि मारुँ कसरी तारूँ म फौज् यो भनी। चिन्ता हुन्छ कसोरि पाउँछु अहो मेरी पियारी पनी॥ गर्छन् बिन्ति हजूरमा रघुपते क्या हुन्छ चिन्ता गरी॥5॥ यो फौज् वानरको ठुलो छ बलियो लड्न्या छ घूँडा धसी। अग्नीमा पनि पस्नु पर्दछ भन्या पस्न्या छ कम्मर् कसी॥ रावण् मार्न कठिन् छ क्या सहजमा मारिन्छ येसै घरी॥6॥ मेरा चित्त महाँ त यो छ रघुनाथ् साम्ने हजुर्मा परी। हाम्रो निश्चय जित् हुन्या छ बढिया देखिन्छ लक्षण् पनी। सुग्रिव्का इ वचन् सुनी हुकुम भो श्री रामजीको तहाँ। जुन् पाठले तरिइन्छ सो गरियला कस्तो छ लङ्का महाँ॥ लङ्काको अकबाल् सुनौं त पहिले कस्तो छ तेस्को तखत्। सब् बूझी कन पो गया जितियला यै हो विचार्को बखत्॥8॥ भक्तीले गरि अञ्जली पनि बहुत् नूहेर सिर्मा धरी॥ देखिन्छे जति देख्तछन् ति सबको लिन्छे सबै मन् हरी॥9॥ त्रीकुट् पर्वत्का उपर् छ सुनको पर्खाल छ चारों तरफ्। थामै छन् मणिका जउन् घर महाँ देखिन्छ तिन्को हरफ्॥ एक् खावा त समुद्र भो अरु नजिक् अर्को खन्याको पनी। पर्खाल्का नजिकै छ बेस् वरिपरी वैरी न आउन् भनी॥10॥ घर पनि सुन कै छन् गल्लि जो छन् सुनैका। मणिजडित हुनाले झन् असल् छन् कुनैका॥ सहज सित कसैको केहि लाग्दैन दाऊ॥11॥ ढोका छन् चार् सहर्का तहिं विरहरुको फौज् छ ठूलो बस्याको। राक्षस् छन् हात्ति घोडा रथ अरु खजना ली खडा भै रह्याका॥12॥ ढोका पीछे यसै रित् सित खडि पहरा छन् सदा नित्य ताहाँ। येती जम्मा छ फौज् सब् भनि कन त खबर् पाइ सक्नू छ काहाँ॥ यस्तो मज्बूतिको फौज् छ त पनि उहि फौज् ध्वस्त चौथाइ पार्याँ। लङ्का पोलेर सब् खाग् गरि कन सहजै वैरिको सेखि झार्याँ॥13॥ यहिं ढिल किन ख्वामित् जाउँ सागर् छ जाहाँ। कछु ढिल तहिं होला तर्नु पन्र्या छ ताहाँ॥ यति विनति हनूमान्ले गर्याथ्या जसै ता। हुकुम पनि ति सुग्रिव्लाइ भै गो तसै ता॥14॥ तेस्ले जित्छ अवश्य यै बखतमा सायेत् इ फौज्ले गरुन्। रावण्लाइ कुलै समेत् क्षय गरी ल्याइन्छ सीता पनी। लक्ष्मण् अङ्गदमा चढुन् दुइ जना हामी हनूमान् महाँ। सुग्रिव्लाइ यती हुकुम् पनि गर्या प्रस्थान् प्रभूले तहाँ॥16॥ चाहींदैन रसत् सबै विरहरू खान्छन् फलैफुल् फगत्। गर्जन्छन् सब विर्हरू तसबखत् सब् काम्न लाग्यो जगत्॥17॥ रात्दिन् फौज चल्यो टिकेन बिचमा कोही कतै एक् घरी। पौंच्या क्षार समुद्रका तिर महाँ डेरा प्रभूको पर्यो। वानर्को सब फौज् तहाँ हुकुमले तिर्मा जसै ता बस्यो। भन्छन् विर्हरु यो कसो गरि तरौं साह्रै कठिन् भो यहाँ। यो सागर् न तरी त जान न हुन्या हींडेर लङ्का महाँ॥19॥ आफैं श्रीरघुनाथलाइ पनि क्या सन्ताप् कतै पर्दछन्॥ गर्छन् मानुष भै लिला पनि अनेक् सूखी र दुःखी बनी॥21॥ बहुत विरहरूको सैन्य खुप् ध्वस्त पारी॥ गरि कन सब भेट्घाट् फेर् हनूमान् फिर्याको। सुनि कन तहिं रावण् भै गयो नुर् गिर्याको॥22॥ उहि वखत महाँ त्यो मन्त्रणा गर्नलाई। वरि परि सब राखी मन्त्रि थ्यैं भन्न लाग्यो। अब त जसरि मेरो हुन्छ सो हित् चिताऊ। अघि सरि सरि बिन्ती सेखिका गर्न लाग्या॥ किन बहुत हजुर्को तेहि राम् देखि शङ्का। छ त कसरि ति जित्छन् पुग्छ जोर् आज कस्को। अधिपति मय हुन् सब् दैत्यका सो डरैले। अरु अब कहिं छन् क्या विर् हजूरै सरीका। सब विर वश मै छन् ई तिनै लोक् भरीका॥27॥ उ त फगत यसैले गर्न क्या सक्छ भन्दा। चुकि दिइ गरि हाल्यो फेरिको क्या छ धन्दा॥28॥ जति जति अघि सर्छन् मारि तिन्लाइ आऊँ॥ येती गर्व गरी सबै ति विरले बिन्ती गर्याको सुनी। मेरो मत् पनि बिन्ति गर्दछु भनी आफ्ना मनैले गुनी॥ गर्छन् बिन्ति ति कुम्भकर्ण विरले हे नाथ् लियौ क्या मती। सीता क्यान् हर्यौ चुक्यौ तिमि यहाँ कुन् हुन्छ तिम्रो गती॥30॥ सीता चोरि हर्यौ र पो तिमि बच्यौ को टिक्छ साम्ने परी। तेस्को फल् अब पाउँछौ अब भन्या मार्छन् कुलै साफ् गरी॥31॥ राम् जो हुन् प्रभु हुन् अनन्त अधिनाथ् चौधै भुवन्का धनी। लक्ष्मी हुन् जगदम्बिका इ इनकी पत्नी सिताजी पनी॥ साँचा हुन् इ कुरा अवश्य तिमिले आफ्नै बहुत् नाश् गर्यौ॥32॥ जुन् काम् गर्नु उचित् थियेन उहि काम् ऐल्हे गर्यौ ता पनी। सब् हाम्रा भरले गर्यौ अधिक विर् छन् भाइ छोरा भनी॥ लड्छौं निश्चय भाइवर्ग पनि सब् हामी जती छौं यहाँ। स्वस्थै भै रहनू हवस् हजुरले शोक् गर्नु पर्ला कहाँ॥33॥ तेस् कुम्भकर्ण विरले सब यो भन्याको। सून्यो र इन्द्रजित भन्छ हुकुम् म पाऊँ। यस्तै तहाँ विरहरू सब बिन्ति पार्थ्या। केवल् गफै गरि मुखै तरवार मार्थ्या॥ बिन्ती गर्या बहुत हित् मनले चिताई॥35॥ श्रीरामजी सित विरोध् किन हो गर्याको। सीताजिलाइ तिमिले किन हो हर्याको॥ ठूला भन्नु इ कुम्भकर्ण विर हुन् क्या चल्छ इन्को पनी। सेखी गर्दछ इन्द्रजित् न बुझि यो राम्लाइ मार्छू भनी॥ सेखी गर्नु जती छ सब् यहिं गरुन् को टिक्छ साम्ने परी। सब् राक्षस्हरु नाश् हुनन् जब तहाँ चेत्नन् चुक्याको घरी॥37॥ सीताजी ग्रह तुल्य भै कन सबै खाग् गर्न आँटिन् यहाँ। बाँच्नाको यदि मन् छ पो त महराज् श्रीरामजी थ्यैं गई। सीता सुम्पि दिनू यही बखतमा सोझो र साम्ने भई॥38॥ आयो आज शरण् पर्यो भनि बहुत् गर्नन् प्रभूले दया॥ हित् अम्रित् सरिको विभीषणजिको सून्यो वचन् यो जसै। लिन्थ्यो त्यो इ कुरा कहाँ अधिक झन् रावण् रिसायो तसै॥ लाग्यो भन्न रिसाइ आज सुन यो शत्रू सरीको भयो। आफ्नू ज्ञाति बढ्यो भन्या अरु सबै ज्ञाती गिरोस् यो भनी। भन्छन् निश्चय भन्दथ्या उहि छटा यस्ले जनायो पनी॥ ऐल्हे मारि दिन्या थियाँ अरु भया भाई भयो क्या गरू। राक्षस्का कुलमा अधम् यहि भयो धिक्कार दिन्छू बरू॥41॥ मेरा आज नजीकमा रहनको लायेक् तँ छैनस् भनी। धिक्कार्को यति बात् सुन्या र झटपट् श्रीराममा मन् दिई। लाग्या रावणलाइ भन्न महराज् हीतै भन्याँ ता पनी। धिक्कार् पो तिमिले गर्यौ न बुझि झन् शत्रू त हो यो भनी॥ काली हुन् जगदम्बिका भगवती सीताजि राम् काल हुन्। भूभार् हर्न निमित्त यो छ अवतार् बाँच्न्या छ पापी कउन्॥ श्रीराम्को मतलब् छ मार्न तब पो फिर्दैन तिम्रो मती। काल् रुप् श्रीरघुनाथको अरु यहाँ को बुझ्न सक्छन् गती॥44॥ सब् राक्षस्कुलको हुन्या छ अब नाश् छोड्छन् प्रभूले कहाँ। येती बिन्ति गरी विभीषण सबै छा़डेर राम् थ्यैं गया॥45॥ हे नाथ् आज शरण् पर्याँ चरणमा आयाँ म सेवक् भनी। रावण् आज अधम् भयो हजुरमा विस्तार् कहाँ तक् कहूँ॥ सीता क्यान हर्यौ फिराउ भनि खुप् हीतै भन्या ता पनी। झन् धिक्कार् गरि खड्ग ली कन उठ्यो काट्छू तँलाई भनी॥47॥ यस्तो रावणले गर्यो र रघुनाथ् आयाँ हजुर्मा म ता। यस्तो बिन्ति सुन्या विभीषणजिको सुग्रीवजीले जसै। गर्नन् इ औसर पर्या हुँदि जीयमा खुन्॥ मर्जी हवस् इ सब पक्डि निभाइ हालुम्। भाई म हूँ पनि भन्यो उ छँदै छ मालुम्॥49॥ जैले पर्दछ छिद्र उस् बखतमा मार्नन् इ दागा गरी। मार्नालाइ हुकुम् हवस् सहजमा मारिन्छ येसै घरी॥50॥ मेरो मत् विनती गर्याँ हजुरको क्या मत् छ ख्वामित् भनी। फेर् सृष्टी क्षणमा गरूँ सहजमा लाग्वैन एक् काल् घरी॥51॥ शत्रूका इ त ओरि हुन् तर पनी आया शरण्मा यहाँ। मेरा आज शरण् पर्या पनि भन्या तिन्लाइ छोड्छू कहाँ॥52॥ एकै बखत् पनि शरण् भनि जो मलाई। लिन्छू शरण् यदि उ शत्रु हवस् दयैले। पौंचाया रघुनाथका हजुरमा ल्याई इनै हुन् भनी॥ श्रीराम्चन्द्रजिको विभीषणजिले पाया र दर्शन् तहाँ। दर्शन् श्रीरघुनाथको जब मिल्यो खूसी विभीषण् भया। सर्वात्मा रघुनाथको स्तुति गर्या ईश्वर् इनै हुन् भनी। क्या माग्छौ वर माग दिन्छु म भनी हूकुम् भयेथ्यो जसै। भक्ती मात्र थियो वहाँ मन महाँ त्यो भक्ति माग्या तसै॥ हे नाथ् भक्ति रहोस् सदा हजुरमा कैले न बिग्रोस् मती। छोटै मान्छु म भक्ति देखि अरु चिज् यस् सृष्टिमा छन् जती॥56॥ केवल् भक्ति मिल्या प्रसन्न छु भनी बिन्ती गर्याथ्या जसै। होला लौ तिमिलाइ भक्ति भनि त्यो दीनू भयो वर् तसै॥57॥ जस्ले यो तिमिले गर्यौ स्तुति जती मेरो यती पाठ् गरोस्। राज् दिन्छू अहिले भनी कन लहड् आयो र मन्मा तहाँ॥58॥ राज् गर्नन् पछि ता पनी म अभिषेक् दिनू छ दिन्छू यहाँ॥ राजा भै तिमिले रहू अब उपर् लङ्कापुरीको भनी। लङ्काका अधिराज् विभीषण हुँदा सुग्रिव्हरू खुस् भया। ताहीं सुग्रिवजी विभीषणजिका साम्ने नजिक्मा गया॥60॥ खूसी भै कन अङ्कमाल् पनि गरी सुग्रीव भन्छन् तहाँ। यस् रावण् कन मार्नलाइ महराज् साहाय देऊ भनी। तिन्लोक्का अधिनाथ् परात्म रघुनाथ् आफैं खडा छन् जहाँ॥ दास् हूँ श्रीरघुनाथको म गरुँला सेवा त भर्सक् गरी। यस्तै बात्चित गर्दथ्या दुत तहीं आयो अगाडी सरी॥62॥ रावण्को शुक दूत त्यो अघि सरी सुग्रीव साम्ने भई। वाहीं जान त डर् भयो र डरले आकाश बिच्मा रही॥ लाग्यो सुग्रिवलाइ भन्न महराज् सुग्रिव् खराबी भयो। राम् लक्ष्मण् सितको मिलाप् मसितको वैरी हुन्या मन् गयो॥63॥ भाई हो मितको जनाउनु असल् सम्झा तँ जा लौ भनी। हूकुम् रावणको भयो र अहिले याहाँ म आयाँ पनी॥ लङ्का यो जिति सक्नु छैन अहिले इन्द्रादिले ता पनी। वानर् पो तिमि हौ त क्या गरुँ कुरा यो स्थान् जितौला भनी॥ जो गर्छौ तर फर्कि जाउ म त हित् गर्दैछु गर्दै थियाँ॥ यस्तो रावणको हुकुम् छ महराज् येति भनेथ्यो जसै। श्रीराम्चन्द्र सुनुन् भनेर शुकले साह्रै करायो पनी॥ दुत् हूँ मार्न उचित् त होइन प्रभो बिन्ती गरेथ्यो जसै। कुट्नू छैन भनी हुकुम् हुन गयो सून्या र छोड्या तसै॥67॥ क्या उत्तर् दिनु हुन्छ पाउँ म जवाफ् जान्छू म भन्दो भयो॥ बाली झैं गरि मारुँला अधम होस् भन्दीन दाज्यू पनी॥68॥ यस्तै रावण थ्यैं भन्यास् भनि भन्या सुग्रीवजीले तसै॥ पक्डुन् वानरले न छोड अहिले क्यै दिन् रहोस् यो यहाँ॥69॥ श्रीराम्चन्द्रजिको हुकुम् यति हुँदा त्यो शूक बन्धन् पर्यो। यस् भन्दा अघि आइ शार्दुल फिर्यो विस्तार् यसैले गर्यो॥ विस्तार् शार्दुल देखि रामबलको सून्यो र रावण् पनी। चिन्तामा परि गै गयो अति ठुलो आयेछ लस्कर् भनी॥70॥ यै बिच्मा रघुनाथ् रिसाउनु भयो आयेन सागर् भनी। हे भाई तिमि हामिलाइ यसले सामान्य मानिस् गनी। भेटै आज गरेन हेर तिमिले यस्को तमासा भनी॥71॥ जो जन्तू जलमा थिया ति पनि ता सब् खल्बलाई गया॥72॥ पाऊमा परि दण्डवत् पनि गर्या सब् सेखि सान् दुर् गरी॥73॥ हात् जोरी स्तुति बिन्ति धिर् गरि गर्या हे नाथ् म हूँ जड् यसै। रस्ता दिन्छु दया रहोस् म छु अनाथ् हात् जोरि बिन्ती गर्याँ॥74॥ सागर्का इ वचन् सुनी हुकुम भो साँचो भन्यौ ता पनी। बाण्को थान् त खटाउना कन पर्यो यस्लाइ लौ हान् भनी॥ ज्यान् राख्छौ त अवश्य देउ बदला टर्दैन यो बाण् कसै॥75॥ श्रीराम्चन्द्रजिको हुकुम् यति सुनी हात् जोरि बिन्ती गर्या। पापी छन् द्रुमकुल्यमा अहिर हुन् उत्तर् दिशामा पर्या॥ ठाकुर्का यहि बाणले जति ति छन् पापी सबै नाश् गरोस्। यस् काम्ले म अनाथ् गरिब् हजुरका दास्को सबै ताप् हरोस्॥76॥ यति विनति गर्याको सूनि खुप् हर्ष मानी। रिस सित गइ बाण्ले पापिको नाश् गराई। सकि कन फिरि ठोक्रैमा पर्यो बाण आई॥77॥ यै बिच्मा ति समुद्रले चरणमा पस्रेर बिन्ती गर्या। सेतू बाँधनमा समर्थ नल छन् इन्ले त वर्दान् पनी। पायाको छ इ विश्वकर्मसुत हुन् बाँधुन् इ सेतू भनी॥78॥ येती बिन्ती गरेर पाउ परि फेर् सागर् अदृश्यै भया। खुसि भइ नलले सब् वीरको तेज् जगाई। अघि सरि कन सेतू बाँध्न लाग्या जसै ता। शिव भनि रघुनाथ्ले मूर्ति थाप्या तसै ता॥80॥ फ्याँक्ला कामरु त्यो समुद्रजलमा जस्ले बगोस् यो भनी। त्यो जन् मुक्त हवस् भनेर रघुनाथ्को यो हुकुम् भो पनी॥81॥ कोस् चौरासि सक्या तृतीय दिनमा कम्मर् सबैले कसी॥ कोस् अट्ठासि सक्या चतुर्थ दिनमा बाँकी बयानब्य कोस्। तेही मार्ग गरेर फौज् सब तर्यो ढाक्यो त्रिकुट् पर्वतै। टापू ढाकि दियो रहेन बिचमा खाली भन्याको कतै। त्यो रावण् पनि कौसिमा गइ तमास् हेर्थ्यो नजर् भो तसै॥ रावण् सीत तुरुन्त गै कन सबै विस्तार गर्दो भयो॥84॥ ऐल्हे हे महराज् गयाँ हजुरको हूकुम् हुनाले तहाँ। ऐल्हे पो रघुनाथका हुकुमले छोडी दिया जा भनी। आयो फौज् रघुनाथको अति ठुलो याहीं समुद्रै तरी। जीती सक्नु कठिन् हुन्या छ बलले ऐल्हे लडाई गरी॥ लड्नै मन् छ भन्या तुरुन्त अब लौ सङ्ग्राम गर्नू हवस्॥86॥ राम्को एक् समचार् म भन्दछु हरिस् सीता कउन् मत् लिई। सङ्ग्राम् गर्न अगाडि सर् बखत भो साम्ने मुहूँडा दिई॥ भोली ध्वस्त गराउँछू अघि खबर् दीयाँ उचित् हो भनी। रावण्लाइ सुनाउनू यति थियो हे शुक् सुनाई दियास्। तैं जान्छस् त पठाउँ को अरु तहाँ तैंले मनैमा लियास्॥ यस्तो श्रीरघुनाथको हुकुम भो भन्नू समाचार् भनी। मेरो बुद्धि म बिन्ति गर्छु अहिले राम् हुन् जगत्का पती। जीती सक्नु कदापि छैन अरुले क्या भो हजुर्को मती॥ यो बिन्ती शुकले गर्यो र सुनि खुप् रावण् रिसायो तहाँ। लाग्यो भन्न मलाइ पाजि शुक यो अर्ती दिन्या भो यहाँ॥ औरै कोहि भया त निश्चय यहीं मारी दिन्या पो थियाँ। यस्का गुण् अघिका थिया र गुणले बाँचिस् बिदा जा दियाँ॥90॥ रावण्ले शुकलाइ जा भनि तहाँ बीदा जसै ता दियो। त्यो शुक् ब्राह्मण हो अघी पछि सराप् पर्दा तहाँ त्यो थियो॥ रावण् देखि बिदा भयो र पछि ता शुक् ब्राह्मणै भै गयो॥91॥ ब्राह्मण् हुन् घरमा थिया शुक ऋषी एक् दिन् अगस्ती गया। भोजन् दिन्छु अगस्तिलाइ म भनी निम्ता ति गर्दा भया॥ स्नान्पानी गरि आउँछू तब भनी हींड्या अगस्ती जसै। आयो राक्षस वज्रदंष्ट्र रिसले पायो र अन्तर् तसै॥92॥ जस्तो रुप् छ अगस्तिको उहि स्वरुप् धार्यो र बोल्यो पनी। मासू खान मलाइ देउ तिमिले इच्छा छ मेरो भनी॥ यस्तो छल् पहिले गर्यो र पछि फेर् खान्या बखत्मा पनी। मासू मानिसको दिइस् तँ त भयास् राक्षस् अवश्यै भनी॥ शुक्ले बिन्ति गर्या खबर् हुन गयो यो छल् पर्याको जसै। चाँडै छुट्टि हुन्या अगस्ति ऋषिले वेला बताया तसै॥94॥ यस्तो अर्ति अगस्तिको सुनि उसै माफिक् गर्याका थिया। रावण्की महतारिको पनि पिता हूँ हित् म भन्छू भनी। रावण्का नजिकै गई कन भन्यो हित् माल्यवान्ले पनी॥ राम् नारायण हुन् सिता पनि उनै लक्ष्मी पनी ज्ञानले। उल्का हुन्छ अनेक् अनेक् सहरमा उत्सव् भन्याको रती। काँहीं छैन बताउँ यो म महराज् याहाँ हजुर्मा कती॥ तस्मात् बिन्ति छ यो बहुत् हजुरमा हित् जानि लीनू हवस्। लाग्यो भन्न रिसाइ आज तिमि क्या बोल्छौ बुढा भै यहाँ॥ क्याले राम् परमेश्वरै भनि भन्यौ मानिस् त हुन् ती पनी। लिन्छन् वानरको सहाय कसरी जानू त ईश्वर् भनी॥98॥ तिम्रा बात् सुनि चित्त पोल्छ तिमि ता जाऊ घरैमा भनी। मन्त्रीवर्ग लगाइ साथ घरमा जल्दी पठायो पनी॥ रावण् उच्च अटालिमा बसि कती आया बडा विर् भनी। हेर्दै लड्न खतम् गरी कन हुकुम् दिन्थ्यो लडुन् विर् भनी॥99॥ आफ्ना छत्र र दस् मुकुट् जब गिर्या लाज् मानि रावण् पनी। ओर्ल्यो जल्दि अटालि देखि र गयो हान्नन् इ फेरी भनी॥100॥ दर्बार् भित्र पसी हुकुम् पनि दियो लौ लड्न जाऊ भनी। निस्क्या लड्न भनी प्रहस्तहरु विर् छोपेर भूमी पनी॥ चार्ढोका तिर बाट निस्कि कन फौज् साम्ने भयेथ्यो जसै। गर्जन्छन् सब वीर वानरहरू राम्चन्द्र जित्छन् भनी॥102॥ यस्तै रित् सित घेरि हान्न पनि सब् लाग्या ति वानर्हरू। राक्षस्को पनि फौज् हटेन डरले प्राण त्यज्न लाग्यो बरू॥ सङ्ग्राम् यस् रितले जसै हुन गयो ताहाँ ति वानर् भन्या। श्रीराम्को करुणाकटाक्ष हुन गो अत्यन्त योद्धा बन्या॥103॥ राक्षस् तर्फ भन्या घट्यो बल सबै ठूला ठुला विर् मर्या। मार्या वानरले ति राक्षस सबै चौथाइ बाँकी गर्या॥ आयो इन्द्रजितै म लड्दछु भनी सर्वास्त्रमाको पुरो॥104॥ वानर्का सब फौजलाइ हतियार् छाडेर मर्दन् गर्यो। श्रीराम्ले पनि ब्रह्मपाश् अति ठुलो जान्नै र मान्नै पर्यो॥ एक् छिन् चप् रहनू भयो र रघुनाथ् फेरी तयारी भई। ऐले मार्दछु मेघनाद् कन भनी साम्ने उसैका गई॥105॥ मार्छन् की भनि मेघनाद डरले फर्केर भाग्यो तसै॥ भाग्दामा प्रभुजी मुसुक्क मनले हाँसेर भन्छन् अनी। यो बच्चा पनि जोरि खोज्न म कनै चाहन्छ कच्चा भनी॥106॥ हुकुम प्रभुजिको भो विर् हनूमानलाई॥ ढिल न गर हनूमन् क्षीर सागर् छ जाऊ। पृथिवि तल गिर्याका वीरलाई बचाया॥108॥ लाग्यो वानरसैन्य गर्जन यसै बिच्मा र रावण् तहाँ। लाग्यो भन्न मलाइ मार्न बलवान् यो शत्रु आयो यहाँ॥ हूकुम् यो अतिकाय वीरहरुले सून्या र कम्मर् कसी। वानर्ले पनि वृक्ष पर्वत मुठी दाह्रा नखैले गरी। रावण्का बलको विनाश् गरि दिया ताहाँ अगाडी सरी॥111॥ श्रीराम्को करुणाकटाक्ष हुन गै वानर् बलीया भया। सर्वेश्वर् सर्वरूपी प्रभु कन यसरी लड्न पो क्यान पर्थ्यो। मायाले सच्चिदात्मा नर भइ नरका शुद्ध लीलादि गर्छन्। रावण्ले अतिकाय वीरहरुका फौज् मारियाको जसै। सून्यो दुःख पर्यो र पूर्ण रिसले खुप् लड्न आँट्यो तसै॥ लङ्कारक्षण गर्नु इन्द्रजितले भन्न्या हुकुम् यो दिई॥114॥ केही फौज् पनि साथमा लिइ गयो श्रीरामजी छन् जहाँ। रोक्या वानरसैन्यले र रिसले मार्यो अनेक् विर् तहाँ॥ श्रीरामका चरणमा दृढ मन् दियाका॥ झन् मुख्य शत्रु त यहीं छ भनेर ठान्यो। लक्ष्मण्ले तहिं झट् बचाउनु भयो आफू अगाडी सरी॥ शक्ती लक्ष्मणलाइ बज्रन गयो लक्ष्मण्जि मूर्छा पर्या। मूर्छा पर्नु कहाँ थियो प्रभुजिले चेष्टा नरैको गर्या॥117॥ सक्थ्यो रावणले उठाउन कहाँ आश्चर्य मान्दो भयो॥ हान्या वज्र समानको र मुठिले बज्र्यो मुठी त्यो जसै। लक्ष्मण् नारायणै हुन् भनि बुझि डर भै शक्तिले छाडि दीयो। रावण् मूर्छा पर्याको पनि उठि उ बखत् फेर् धनुर्बाण लीयो॥ सीतानाथ् श्रीजगन्नाथ् प्रभु पनि हनुमान् वीरका पीठ माहाँ। तेरा बन्धु निभाइ यो रण महाँ मार्छू तँलाई यहाँ॥ रावण्ले इ वचन् सुन्यो र बिजवाफ् भै रिस् मनैमा लियो। हान्यो श्रीहनुमानलाइ शरले घाऊ लगाई दियो॥121॥ घाऊ श्रीहनुमानका शरिरमा देख्नू भयेथ्यो जसै। काटी रावणलाइ हान्नु पनि भो मूर्छा परोस् यो भनी॥122॥ लाग्यो बाण् रघुनाथको र तहिं त्यो मूर्छा तुरुन्तै पर्यो। हातैमा धनु थाम्न शक्ति न हुँदा हात् देखि भैंमा झर्यो॥ यै बिच्मा सिरको किरीट शरले काटी खसाली दिया। रावण्का सब सेखि सान् प्रभुजिले खैंचेर ताहीं लिया॥123॥ बाधा रावणलाइ खुप् सित भयो बीदा प्रभूले पनी। ऐल्हे जा घरमा भनी दिनु भयो भोली लडौंला भनी॥ लक्ष्मण् मूर्छित झैं भया र रघुनाथ् शोक् गर्न लाग्या हरी। जस्तो मानिस गर्छ सोहि रितका चेष्टा अनेकै गरी॥ हूकुम् यो रघुनाथको तहिं हुँदा दौड्या हनूमान् पनी॥125॥ रात्रीमा उठि कालनेमि सित गो क्यै विघ्न पारूँ भनी॥ राजा रावणलाइ रात्रि बिचमा देख्यो अकस्मात् जसै। सम्मान् खुप् गरि ताहिं हाजिर रह्यो त्यो कालनेमी तसै॥126॥ मैले क्या गरुँ कीन आउनु भयो यो राति एक्लै यहाँ। यो बिन्ती सुनि कालनेमि सित सब् विस्तार् बतायो तहाँ॥ यस्तो भो सुन कालनेमि अहिले लक्ष्मण् गिर्याका थिया। तिन्लाई पनि फेर् बचाउन ठुलो राम्चन्द्रले सुर् लिया॥127॥ औषध् लीन भनेर आज हनुमान् द्रोणाचलैमा गयो। मायाले मुनि वेष् धरेर हनुमान्लाई भुलाऊ गई। सक्न्या छौ तिमिले भुलाउन ठुला योगी सरीका भई॥128॥ यस्तो रावणले हुकुम् जब दियो लौ विघ्न गर् जा भनी। येती हित् बुझि बिन्ति गर्छु अधिराज् हीतै भन्यो यो भनी। ज्यान्को आस् पनि कत्ति छैन अधिराज् दीन्यै छु यो ज्यान् पनी। जीतीन्या तर छैन जान इ त हुन् चौधै भुवन्का धनी॥ भाई बन्धु मराइ बाँचि कन पो क्या सोख् छ राजा भई। ईश्वर् हुन् पर रामका शरणमा ऐल्हे तुरुन्तै गई॥130॥ सीता सुम्पि दि हाल राज्य पनि यो देऊ विभीषण् गरुन्। जाऊ लौ वनमा र लेउ मनमा आत्मै विचार्को मती। मायाले त भुलाउँछिन् जगत्मा यस्तै छ तिन्को गती॥131॥ सीताराम् कन भज्नु पर्छ अधिराज् राम् हुन् जगत्का पती। येती बिन्ति गरेर चुप् भइ रह्यो त्यो कालनेमी तहाँ। यस्तो क्यान रिसानि हुन्छ अधिराज् ऐल्हे तहाँ मै गई। सर्कार्को सब काम बन्दछ भन्या जान्छू तयारी भई॥134॥ येती बिन्ति गरेर तेहि बिचमा ऊठेर दौड्यो पनी। लाग्यो गर्न उपाय फेरि हनुमान् फिर्नै न पाउन् भनी॥ मायाले फुलका र फल् सहितका वृक्षादिले वन् भर्यो॥135॥ तेसै आश्रममा बस्यो म हनुमान्लाई छलूँला भनी॥ योगी झैं भइ कालनेमि शिवको पूजा विधान्ले गरी। थीयो आश्रम भित्र दर्शन गरूँ भन्न्या इरादा धर्या। दुत् हूँ श्रीरघुनाथको म हनुमान् भन्छन् मलाई पनी। औषध् ल्याउनको हुकुम् प्रभुजिको हूँदा म आयाँ भनी॥138॥ सब् वृत्तान्त गर्या र जल् पिउनको इच्छा बहूतै थियो। खोज्या जल् हनुमानले र खुसि भै तेस्ले तहाँ जल् दियो॥ आऊ फल् फुल खाउ पीउ हनुमान् ठण्डा छ यो जल् पनी। साह्रै हत्पत गर्नु छैन तिमिले कैल्हे म जाँला भनी॥139॥ लक्ष्मण्लाइ बचाइ बक्सनु भयो सम्पूर्ण बाधा हरी॥ वानर्को पनि फौज् खडा सब भयो येती भनेथ्यो जसै। तिर्खा ज्यादि छ जल् कमी छ यतिले मेट्तैन तिर्खा पनी। धेरै जल् छ कहाँ बताउनु हवस् वाहाँ म खाँला भनी॥ सून्यो श्रीहनुमानका र इ वचन् क्वै एक् तलाऊ थियो। त्यो देखाउनलाइ एक अगुवा शिष्यै पठाई दियो॥141॥ ऐल्हे जाउ र जल् पियेर हनुमन् फर्केर आऊ यहाँ। केही मन्त्र म दिन्छु त्यो सुनि गया मिल्न्या छ औषध् तहाँ॥ सून्या श्रीहनुमानले र इ वचन् बेस् हो हवस् लौ भनी। खैंची श्रीहनुमानलाइ निलुँला भन्न्या ठुलो सुर् लिई। च्यापू च्याति पछारि ताहिं मकरीलाई निभाया जसै। स्त्रीको सुन्दर रूप् बन्यो र विनती त्यो गर्न लागी तसै॥143॥ स्वर्गैमा म त अप्सरा अघि थियाँ नाम् धान्यमाली थियो। ब्राह्मण्का त सरापले मकरिको रुप् यो बनाई दियो॥ अर्को बिन्ति म गर्छु अर्ति सरिको त्यो हो हजुर्को खुनी। जस्लाई मुनि भन्नु हुन्छ हनुमन् थीयो कहाँ त्यो मुनी॥ औषध् लीन गयेछ आज हनुमान् लौ विघ्न गर् जा भनी। रावण्ले उपदेश् दियो र बलवान् त्यो कालनेमी पनी॥145॥ विघ्नै गर्न भनेर आइ अहिले त्यो चाल तेस्ले गर्यो। यो बिन्ती गरि इन्द्रका हजुरमा त्यो धान्यमाली गई। देख्यो श्रीहनुमानलाइ नजिकै आई पुग्याका जसै। मेरो काम् अब सिद्ध गर्दछु भनी त्यो बोल्न लाग्यो तसै॥ ऐल्हे दिन्छु म सिद्ध मन्त्र हनुमन् यो मन्त्र लेऊ पनी। देऊ लौ गुरुदक्षिणा पनि ठुला मेरा गुरू हौ भनी॥147॥ हान्या मुड्कि उठाइ तेहि बीचमा लौ दक्षिणा ले भनी॥ पायो चोट् तहिं मुड्किको र मुनिवेष् तेस्को तुरुन्तै गयो। जस्तो राक्षसको स्वरुप् अघि थियो सोही स्वरुप्को भयो॥148॥ माया राक्षसका अनेक् तरहका त्यो गर्न लाग्यो जसै। हान्या मुड्कि उठाइ फेरि सिरमा ताहीं मर्यो त्यो तसै॥ येती कर्म गरेर जल्दि हनुमान् द्रोणाचलैमा गया। खूसी खुप् रघुनाथ् तहाँ हुनु भयो औषध् सुषेण्ले गर्या। बाधा लक्ष्मणका सबै जति थिया त्यै औषधीले हर्या॥ सङ्ग्राम्को मतलब् गरेर हनुमान् साम्ने हुनू भो तहाँ। वानर्को पनि फौज् सबै अघि सर्यो ऊ झन् रहन्थ्यो कहाँ॥ जस्तै सर्प गिराउँछन् गरुडले सोही तमासा गरी। रावण्लाइ गिराइ बक्सनु हुँदा गीरेर मूर्छा परी॥151॥ ऊठी दुःख बहूत पाइ मनले हारी गयाको थियो। लाग्यो भन्न म मर्छु हेर विर हो राम्का अगाडी परी॥152॥ राम् नारायण हुन् अवश्य बुझियो चौधै भुवन्का धनी। मानिस्को अवतार् लिया प्रभुजिले मार्छन् मलाई पनी॥ मानिस् देखि त मर्न पर्छ मइले ब्रह्माजिको वर् छ यो। मानिस् भै रघुनाथ् सर्या अघि भन्या काल् टार्न सक्न्या छ को॥153॥ मैले व्यर्थ विरोध् गर्याँ र उ बखत् तिन्ले सराप् पो दिया॥ दीया येति सराप् र तेस् बखतमा राजा बिती पो गया। सोही पूर्ण गराउना कन यहाँ श्रीराम् तयारी भया॥ मार्छन् निश्चय आज मर्छु सहजै राम्का अगाडी परी॥155॥ सूतेको छ उठाइ ल्याउ अहिले चाँडो हुकुम् भो भनी॥ पाऊमा परि कुम्भकर्ण बलावान् साम्ने बसेथ्यो जसै। रावण्ले पनि दिन् वचन् गरि सबै विस्तार् सुनायो तसै॥ प्राण्को अन्त्य हुन्या बखत् भइ गयो बाँच्न्या उपायै कहू। राम् शत्रू बलवान् बुझिन्छ तिमि लौ साह्रै चनाखा रहू॥ गम्भिर् येहि समुद्रमा पनि सहज् साँघू लगाई तर्या। हाम्रा लस्करमा अनेक् विर मर्या वानर् सबै छन् खडा॥ तिन्को नाश् गरि सक्नु देख्तिन यहाँ कौनै उपाई गरी। नाश् तिन्को तिमिले गराउ अहिले चाँडो अगाडी सरी॥159॥ रावण्ले इ वचन् विलाप सरिका बोली सकेथ्यो जसै। हाँस्यो खुप् सित कुम्भकर्ण र तहाँ बिन्ती गर्यो साफ् तसै॥ राम् नारायण हुन् सिता प्रभुजिकी हुन् योगमाया भनी॥160॥ तेसैको फल हो अवश्य अधिराज् जो मन्त्रिको ज्यान् गयो॥ यस् रावण् कन मारि देउ भगवन् भन्न्या त बिन्ती गर्या॥ ब्रह्माको वरदान् छ मर्नु तइँले मानीस देखी भनी। मानिस् भै कन मारि बक्सनु हवस् मन्र्या छ रावण् पनी॥163॥ येती बिन्ति गरेर देवगण सब् पाऊ पर्याथ्या जसै। सोही बात् परिपूर्ण गर्न रघुनाथ् ऐल्हे तयारी भया। मान्र्यैछन् तिमिलाइ निश्चय भनी ऊठेर नारद् गया॥164॥ ई वैरि हुन् भनि यहाँ रति भर् न मानी॥ भक्ती गरी कन भजन् गरि आज लेऊ॥165॥ भक्ती मुख्य छ सर्व साधन महाँ भक्ति छ सब् ज्ञान् दिन्या। भक्तीले सब मुक्त हुन्छ दुनियाँ यो नित्य जानी लिन्या॥ भक्तीहिन् भइ कर्म गर्दछ भन्या यो निष्फलै हो भनी। जानी श्रीरघुनाथका चराणमा भक्ती लगाऊ पनी॥166॥ हज्जारन् अवतार छन् प्रभुजिका रामावतार्ले सरी। आर्को छैन भजन् गर्यो भनि भन्या जस्का भजन्ले गरी॥ सोही ठाम् पुगि जान्छ पूर्ण रुपले जाहाँ रहन्छन् हरी॥167॥ वैकण्ठका सकल सौख्य तिनै त लुट्छन्॥168॥ सून्यो बिन्ति र कुम्भकर्ण विरको साह्रै रिसायो पनी। लाग्यो भन्न तँलाइ डाकिन यहाँ ज्ञान् सुन्न देलास् भनी॥ जस्तो भन्छु म सोहि गर्नु छ भन्या गर् युद्ध साम्ने सरी। सुत्नाको मतलब् छ पो पनि भन्या जा सुत् पलङ्मा परी॥169॥ रावण्का इ वचन् सुनेर अहिले साह्रै रिसाया भनी। पर्खाल् नाघि गयो र लड्न कन सुर् बाँधी करायो जसै। कालै तुल्य बुझेर वानरहरू साह्रै डराया तसै॥170॥ विर् विर् वानरलाइ पक्डि मुखमा हाल्दै र निल्दै गयो। सक्थ्यो कुन् अघि टिक्न तेस् बखतमा तेस्का अगाडी परी। बिन्ती गर्याँ यति र लात् पनि मारि लीया। ठूलो दया गरि लिया प्रभुले मलाई। राम्चन्द्रको गर भजन् अति हर्ष मानी॥175॥ खुप् भक्त छन् बुझि लिया तिमि भाइलाई। भन्थ्या चिन्हेर अघि नारदले मलाई॥ साँचै भयो ति ऋषिले जति हो भन्याको। प्रत्यक्ष देख्छु तिमि भक्त बडा बन्याको॥176॥ सङ्ग्रामका बखतमा नजिकै न आऊ॥ यस्ता वचन् सुनि बिदा भइ फर्कि आया। बीदा भै जब ता विभीषण फिर्या यो फौज् गिरायो भनी। लाग्यो घुम्न र कुम्भकर्ण विरले धेर् फौज् गिराऊँ भनी॥ वानर्को सब फौजलाइ बलले थिच्तै र मिच्तै गयो। कुन् सक्थ्यो अघि टिक्न तेस् बखतमा खुप् ध्वस्त गर्दो भयो॥178॥ फौज्को नाश् बहुतै गर्यो र रघुनाथ् साह्रै रिसाया तसै॥ वायव्यास्त्र उठाइ मुद्गर समेत् हातै खसाल्छू भनी। हान्या श्रीरघुनाथले र सहजै काटी खसाल्या पनी॥179॥ गीर्यो हात् जब कुम्भकर्ण विरको मुद्गर् सहित्को तहाँ। ठूलो शब्द गरेर फेरि रिसले धायो प्रभू छन् जहाँ॥ साल्को वृक्ष उखेलि हान्न भनि त्यो आयो नजिक्मा जसै। तेही हात् पनि काटि बक्सनु भयो वानर् भया खुस् तसै॥180॥ साह्रै रिसाइ रघुनाथ् तिर दौडि आयो॥ मुख् बाइ राम् कन निलूँ भनि घस्रि आयो॥ राम्चन्द्रले पनि मुखै भरि बाण हान्या। त्यो देखि फौजहरुले अति हर्ष मान्या॥182॥ यै रित् गरेर अघि बाट थला बसाया। फेर् हानि ऐन्द्रशरले त सिरै खसाया। ढोका थुन्यो सहरको सिरले त ताहाँ। गिंड् उफ्रि गै कन पर्यो र समुद्र माहाँ॥183॥ राम्लाइ भेट्न भनि नारद ताहिं आया॥184॥ नारद्ले स्तुति खुप् गर्या प्रभुजिको नारायणे हुन् भनी। भोली देखि हुन्या कुरा जति थिया सो सब् बताया पनी॥ आफैं मार्नु हुन्या छ रावण भन्या पर्सी लडाई गरी॥ देख्न्यै छन् मुनिदेवसिद्धगणले त्यो सब् तमासा भनी। नारद् ताहिँ बिदा भई गइ तया त्यो ब्रह्मलोक्मा पनी॥186॥ रावण्ले पनि कुम्भकर्ण त मर्यो भन्न्या सुनेथ्यो जसै। साह्रै दुःख परी विलाप् पनि गरी मूर्छा पर्यो खुप् तसै॥ रावण्लाइ बुझाउन कन अघी त्यो इन्द्रजित् विर् सर्यो। सब् शत्रूहरु मारि ताप् हजुरको चाँडै सहज् टारुँला॥ दीन्याछन् हतियार् तिनै लिइ गई सङ्ग्राम गर्छू जसै। कुन् साम्ने भइ टिक्छ तेस् बखतमा सब् ध्वस्त हुन्छन् तसै॥ येती बिन्ति गर्यो र होम् गरुँ भनी ऊठेर जल्दी गयो। भक्ती राखि निकुम्भिला स्थल महाँ होम् गर्न लाग्दो भयो॥189॥ सून्या त्यो समचार् विभीषणजिले होम् गर्न लाग्यो भनी। सो विस्तार् रघुनाथका हजुरमा गै बिन्ति पार्या पनी॥ ऐल्हे हे रघुनाथ इन्द्रजितले होम् गर्न लाग्यो भनी। सून्याँ यो सुनि बिन्ति गर्न अहिले आयाँ हजुर्मा पनी॥190॥ होम्को विघ्न त गर्नु पर्छ अधिराज् होम् सिद्ध पार्यो भन्या। मार्छन् लक्ष्मणले अवश्य अहिले त्यो बाँच्न सक्ला कहाँ॥191॥ फेरी बिन्ति विभीषणै सरि गर्या यस्तो छ यो विर् भनी॥ जस्को बर्त छ बाह्र वर्ष उ पुरुष् तेरा अगाडी सरी॥192॥ तेरो प्राण लिन्याछ यो छ वरदान् यस्तो हुनाले गरी। मारी सक्नु कदापि छैन अहिले कोही अगाडी सरी॥ लक्ष्मण् छन् अब लौ हुकुम् दिनु हवस् तेस्लाइ मारुन् तहाँ॥193॥ लक्ष्मण् त शेष् हुन् करुणा जनाई॥ यो रुप् भजन् गर्न बनाइ दीयौ॥194॥ साँचो बिन्ति गर्यौ म जान्दछु सबै यो विर् छ यस्तो भनी। जानीजानि म चुप् रह्याँ किन भन्या लाग्न्यै छ यो काम् पनी। लक्ष्मण्लाइ पनी हुकुम् तहिं भयो भाई तयारी भया। केही फौज् पनि साथमा लिइ तहाँ ऐल्हे तुरुन्तै गया॥ चाँडै प्राण् लिइ हाल इन्द्रजितको जान्छन् विभीषण् पनी। सब्को छिद्र बताउनन् बखतमा यस्तो छ याहाँ भनी॥196॥ हूकुम् यो रघुनाथको सुनि धनू लीई तयारी भया। बीदा भै रघुनाथका हुकुमले साइत् तुरुन्तै गर्या॥ केही फौज् लिइ जाम्बवान् र हनुमान् अङ्गद् इ साथ्मा गया। पौंच्या जल्दि र इन्द्रजीत विरका फौज्लाइ देख्ता भया॥198॥ लस्कर्हरू पनि अगाडि सरेर धाया। कालो मण्डल देखिइन्छ अघि जो त्यो फौज हो वीरको। टुक् टुक् पारि गिराइ बक्सनु हवस् सब् वीरका सिरको॥ ऐल्हे जल्दि न हानि बक्सनु भया होम् सिद्ध गन्र्या छ यो॥ होम्को सिद्ध गर्यो भन्या हुँदि कसै जीती न सक्नू छ यो॥200॥ तेस् फौज्लाइ गिराइ बक्सनु भया त्यो इन्द्रजित् विर् पनी। होम् छोडी कन लड्न आउँछ यहाँ त्यो फौज् गिरायो भनी॥ येही युक्ति तहाँ विभीषणजिले बिन्ती गर्याथ्या जसै। लक्ष्मण्ले पनि सैन्य माथि शरको वृष्टी गराया तसै॥201॥ राक्षस्को पनि फौज् अघी सरि सरी खुप् लड्न लाग्यो तसै॥ लक्ष्मण्ले शरले अनेक् तरहले मार्या र नास्यो भनी। साह्रै क्रोध गरेर इन्द्रजित विर् होम् छोडि आयो पनी॥202॥ पक्का बेस् रथमा चढी धनु लिइ साम्ने अगाडी सरी। लाग्यो लक्ष्मणलाइ भन्न अब हेर् मेरा अगाडी परी॥ आँटिस् मर्न भन्यो र ताहिं नजिकै थीया विभीषण् पनी। तिन्लाई पनि खुप् भन्यो तँ कुलको शत्रू अधम् होस् भनी॥203॥ येती भन्यो र रिसले रथमा बस्याको। सब्लाइ जित्न भनि कम्मर खुप् कस्याको॥ केही न टेरि अरु वानरलाइ हेला। साह्रै गराइ कन भन्छ परे इ फेला॥204॥ प्राण् बाण हानि सबको म हरेर लिन्छू। यस्ता वचन् सुनि ति लक्ष्मणजी रिसाया। हान्या र बाण् तहिं तुरुन्त थला बसाया॥205॥ मूर्छा पर्यो दुइ घरी र जुरुक्क ऊठ्यो। येती भन्यो र मनले अति वीर मानी। हान्यो फेर् सय शर् विभीषण उपर् येती गरेथ्यो जसै। हान्या लक्ष्मणले कवच् शरिरको काटी दिया पो तसै॥ हज्जार् शर् कन हानि लक्ष्मणजिका गाथ्का कवच्को पनी। टुक् पारेर गिराउँदो तहिं भयो मेरो गिरायो भनी॥208॥ लक्ष्मण्ले पनि फेरि पाँच शरले घोडा र रथ् सुत् धनू। काटी बक्सनु भो उसै बखतमा आर्को उठायो धनू॥ लीयो लक्ष्मणलाइ धेर शरले हान्यो छिटो क्या भनू॥209॥ जुन् इन्द्रास्त्र थियो उही धनु महाँ लाई अगाडी सर्या। चिन्तन् श्रीरघुनाथको गरि तहाँ जल्दी प्रतिज्ञा गर्या॥210॥ धर्मात्मा यदि सत्य दाशरथि छन् हुन् नाथ् जगत्का धनी। छोड्या बाण र इन्द्रजीत विरको सीरै खसाया जसै। इन्द्रादीहरु पुष्पवृष्टि खुसि भै खुप् गर्न लाग्या तसै॥211॥ हर्षैले नगरा बज्या पृथिविको जुन् भारि हो त्यो गयो। हर्षैले जयशब्दको ध्वनि पनी ताहाँ बहूतै भयो॥ लक्ष्मण्ले पनि शङ्खको ध्वनि र खुप् टङ्कार् धनूको गर्या। पाऊमा परि दण्डवत् गरि तहाँ सब् बिन्ती गर्दा भया॥ खूसी खुप् हुनु भो सुनेर रघुनाथ् हूकुम् भयो बेस् गर्यौ। यस् रावण् कन मार्नलाइ सजिलो यै वीर जाँदा भयो॥ ऐल्हे युद्ध हुँदा म मार्छु सहजै भन्न्या हुकुम् यो भयो। रावण् विर् पनि सब् सुन्यो र समचार् मूर्छा परी गैगयो॥214॥ दौड्यो त्यो र सुपाश्र्व मन्त्रि नजिकै थीयो अगाडी सर्यो। स्त्रीघात् गर्नु अवश्य छैन महराज् यो जल्दि बिन्ती गर्यो॥215॥ सूपाश्र्वको बिन्ति सुन्यो र ताहाँ। फेरी सभा गर्छु भनेर गै गो॥216॥ सब् मन्त्रिले सँग बसेर विचार गर्दा। हीतै हुन्या ठहरियो र अगाडि सर्दा। त्यो अग्निमा सहल झैं जब पर्न आयो। धेर् विर् मर्या हृदयमा पनि बाण लाग्यो। सम्झ्यो गुरू कन विपत्ति पर्यो र ताहाँ। चाँडै गुरू सित गई सिर पाउ माहाँ॥ यै दुःखको विनति गर्न त आज आयाँ॥219॥ हे नाथ् हजुर् गुरु भई पनि दुःख पन्र्या। यस् रामले सकल बन्धु र पुत्र मार्यो। सूरा अनेक् विरहरू पनि छुट्टि पार्यो॥220॥ रावण्को विनती सुन्या र गुरुले पायेछ आपत् भनी। गर्ना सम्म गरोस् भनेर उपदेश् दीया गुरूले पनी॥ हे रावण् सुन मन्त्र दिन्छु अब गै होम् गर्नु खुप् ध्यान् धरी। होम् सम्पूर्ण गर्यौ भन्या त हतियार् मिल्नन् तिनैले गरी॥221॥ जित्न्या छौ सब वीरलाइ भनि यो आज्ञा गुरूको जसै। पायेथ्यो खुसि भै उठी घर गई होम् गर्न आँट्यो तसै॥ पाताल् तुल्य गुफा खनी तहीं बस्यो होम् गर्नलाई पनी। ढोका बन्द गर्यो सबै सहरको कोही न आउन् भनी॥222॥ लूक्यो रावण येहि रित् सित र खुप् होम् गर्न लाग्यो तहाँ। लूक्यो रावण ता पनी तर धुवाँ लूकी रहन्थ्यो कहाँ॥ देख्या तेहि धुवाँ विभीषणजिले होम् गर्न लाग्यो भनी। लाग्यो रावण होम गर्न महराज् होम् सिद्ध पार्यो भन्या। साँचो बिन्ति म गर्दछू हजुरमा ई सब् अजेयै बन्या॥ बिन्ती येति गर्या विभीषणजिले हूकुम् प्रभूको भयो। पर्खाल् नाघि गया र तेस् सहरमा दर्बार् पुग्याथ्या जसै। रानी हुन् सरमा विभीषणजिकी लङ्कै सहर्मा थिइन्। रावण् लूकि रहेछ ताहिं छ भनी तिन्ले इसारा दिइन्॥ गूफाका मुखमा त पत्थर ठुलो लायेर पक्का गरी। होम् गर्थ्यो तहिं भित्र रावण उहीं पौंच्या ठुलो वेग् गरी॥226॥ होम्को विघ्न गराउना कन तहाँ क्यै फौज भीत्रै पस्यो॥ रावण् येति हुँदा पनी दृढ भई ध्यान् गर्न लाग्यो जसै। रावण्ले तहिं होम गर्न भनि एक् सूरो लियाको पनी। खोस्या श्रीहनुमानले र रिसले हान्या उठोस् यो भनी। ध्यानैमा दृढ मन् गरी अचल भै रावण् बसेथ्यो जसै। ल्याया अङ्गदले त खैंचि नजिकै मन्दोदरी पो तसै॥228॥ चोलो खोलि अफालि फेरि कटिको सारी खसाली दिया॥ रूँदै रावणका नजीक रहँदी बिन्ती गरिन् यो तसै॥229॥ हे नाथ् आज कता गयो हजुरको लज्जा अनाथ् क्या गरूँ। पत्नीका इ विलाप् सुनी जिउनु धिक् मर्नू निको हो बरू॥ येती बिन्ति गरिन् र पुत्र कन खुप् संझेर लागिन् रुनै। आर्को कोहि थियेन ताहिं तिनका साहाय हून्या कुनै॥230॥ तेरो ज्यान् अघि गै गयो गरुँ कसो ऐल्हे विपत्ती पर्या॥ ती मन्दोदरि रानिको अति विलाप् साम्ने सुनेथ्यो जसै। ऊठ्यो खड्ग लियेर अङ्गदजिका हान्यो कटीमा तसै॥231॥ होम्को नाश गराइ अङ्गदहरू दौडेर राम् थ्यैं गया। लाग्यो रावण भन्न रानि अहिले बाँच्नू असल् हो भनी। बाँच्नै खातिर ता म चुप् भइ रह्याँ येती हुँदामा पनी॥232॥ बाँचे देखि त देखिइन्छ सब थोक् यस्तो बुझी ज्ञानले। यो शोक् दुर् गरि हाल हुन्छ अब क्या यस्ता असत् ध्यान्ले॥ अज्ञानै छ भुलाउन्या शरिरमा यो देह मै हूँ भनी। त्यै अज्ञान् बलवान् भयो भनि भन्या फैलिन्छ संसार् पनी॥233॥ आत्मज्ञान स्वरुप् बुझेर मनले अज्ञानको नाश् गरी। स्वस्थै भै रहु शोक् न मान तिमिले क्या हुन्छ यो शोक् गरी॥ हे मन्दोदरि मार्छु राम् कन सहज् सङ्ग्राम ठूलो गरी। रामैले यदि मार्दछन् त पनि बेस् जान्या छु संसार् तरी॥234॥ सङ्ग्राम्मा मरि गै गयाँ पनि भन्या मार्नू र सीता यहाँ। साँचो बिन्ति म गर्छु आज महराज् भन्दै अगाडी सरी॥235॥ बिन्ती रावण थ्यैं गरिन् पनि तहाँ राम् हुन् जगन्नाथ् हरी। जीती सक्नु कदापि छैन अरुले कस्तै लडाई गरी॥ वैवस्वत् मनुलाइ मत्स्यरुपले जस्ले त रक्षा गर्यो। प्राण् खैंचेर लिया वराहरुपले जस्ले हिरण्याक्षको। बाँची कोहि फिरेन लड्दछु भनी साम्ने गयाको छ जो॥ ठूलो दैत्य थियो हिरण्यकशिपू मार्या नृसिंहै भई। थीया क्षत्रिय पृथ्विमा परशुराम् भै नाश् सबैको गर्या। सीता हर्नु थियेन हेलन गरी सीताजि हर्नू भयो। यै काम्ले इ विपत् पर्या हजुरमा ज्यान् इन्द्रजित्को गयो॥238॥ सीता सुम्पनु पर्छ आज अधिराज् राम्चन्द्रजी थ्यैं गई। लङ्कामा पनि राज् विभीषण गरुन् राम्कै पियारा भई॥ सब् छोडी कन आज जाउँ वनमा येती भनीथिन् जसै। रावण्ले पनि ई वचन् सुनी जवाफ् खुप् दीन लाग्यो तसै॥239॥ येती सम्म भया पछी कसरि फेर् लत्रेर पाऊ परू। विष्णू हुन् रघुनाथ् सिता पनि इनै लक्ष्मी भनी जान्दछू। राम्का हात परी मरूँ भनि त हेर् सीताजिलाई हर्याँ। फेरी तुरुन्त रघुनाथ् सित लड्न जान्छू। राग्द्वेष्का भेल चल्छन् भँवरि सरि इ युग् घुम्दछन् बीच माहाँ। पुत्रादी मत्स्य झैं छन् रिस पनि वडवानल् सरीको छ ताहाँ॥ कामैको जाल् छ ठूलो छ त पनि चलियो तेहि जाल्लाइ फारी। मन्दोदरी सित यती भनी लड्नलाई। त्यो रावण् रणभूमिमा जब पुग्यो साम्ने हनूमान् गया। मूर्छा पारि गिराउँ यस् कन भनी एक् मुड्कि हान्दा भया॥ मूर्छा देखि उठ्यो र रावण तहाँ स्याबास् तँ होस् विर् भनी। रावण्ले हनुमानको सह्रनि खुप् ताहाँ गरेथ्यो जसै। हे रावण् किन गर्दछस् सह्रनि यो धिक्कार् म मान्छू बरू। मेरो मुड्कि पर्या पछी पनि बचिस् बोल्छस् यहाँ क्या गरू॥ ई बात् श्रीहनुमानले जब गर्या बेसै भन्यो हो भनी। एक् चोट् श्रीहनुमानका हृदयमा ताकेर हान्यो पनी॥ रावण्का सँग चार् जना विर थिया मन्त्री लडाकी पनी। बाक्ला बुँदै सरि ति शर् जब खस्न आया। यो चाल् वानरको बुझी रघुपती साम्ने अगाडी सरी। त्यो रावण् रथमा थियो रघुपती खाली जमिन्मा थिया। राम्का खातिर इन्द्रले अति असल् एक् रथ् पठाई दिया॥251॥ हात् जोरी कन रामका हजुरमा क्यै बिन्ति गर्दा भया॥ यै रथ्मा चढि बक्सियोस् हजुरले बेस् बिन्ति पार्यो भनी॥252॥ यो बिन्ती गरि मातली अघि सर्या ख्वामित् सितानाथ् पनी। तेस् रथ्लाइ परिक्रमा गरि चढ्या चढ्नै उचित् हो भनी॥ ताहाँ देखि त मच्चियो अधिक झन् सङ्ग्राम् निरन्तर गरी। जुन् बाण् रावणले त छोड्छ उहि बाण् काट्छन् रमानाथ् हरी॥253॥ रावण्ले पनि राक्षसास्त्र लिइ खुप् फेर् हान्न लाग्यो तसै॥ हान्या बाण् रघुनाथले पनि र ती बाण् ता गरुड् भै खस्या॥254॥ काट्या सर्प पनी सबै गरुडले पक्रेर टुक् टुक् गरी। तेस् बिच्मा शरवृष्टि खुप् सित गर्यो राम्का अगाडी सरी॥ धक्का केही दियो प्रभू कन तहाँ फेरी गिराऊँ भनी। हान्यो मातलिलाइ बाण् र पछि फेर् केतू खसाल्यो पनी॥255॥ घोडैलाइ पनी अनेक शरले खुप् हान्न लाग्यो जसै। लड्थ्यो रावण रामका हजुरमा साम्ने नजीकै गई॥ ऊठ्यो रिस् प्रभूको र तेहि बिचमा कालाग्नि जस्ता बनी। कालाग्नी सरिका भयङ्कर स्वरुप् राम्को बनेथ्यो जसै। कामिन् पृथ्वि पनी भयङ्कर स्वरुप् देखिन् र राम्को तसै॥ रावण्का पनि चित्तमा भय पर्यो उल्का बहूतै भया। क्या गर्छन् प्रभुले यहाँ भनि तहाँ सब् लोक् डराई गया॥258॥ राम्को रावणको परस्पर तहाँ खुप् युद्ध ठूलो भयो। रात्रीको दिनको प्रकाश् न भइ काल् धेर् युद्ध हूँदा गयो॥259॥ तालैका फल झैं गिर्या त पनि सिर् गीरेन पृथ्वी महाँ॥ ठूला दैत्य बडा बडा विर पनी जुन् बाणले मारिया। काट्छन् सिर् पनि बाणले र दस सिर् भैंमा खसाल्छन् पनी। फेर् ज्यूँका तिउँ सिर् हुन्या गरु कसो क्या भो यहाँको जनी॥261॥ यो चिन्ता रघुनाथका जब पर्यो साम्ने विभीषण् गया। यो हेतू छ भनेर हेतु जति हो सब् बिन्ति गर्दा भया॥ ब्रह्माको वरदान् छ सिर् खसि गया फेर् उम्रनन् सिर् भनी॥ फेर् अम्रित् पनि नाभिमा छ तब यो मर्दैन काट्या पनी॥262॥ चाँडै त्यो मरि जान्छ तेस् बखतमा उठ्तैन फेरी कसै॥ त्यो अम्रित् जब सोसि बक्सनु भयो यो दिन्छ अर्ती भनी। राम्ले शक्ति र सिर् दसै छिनि दिया फेर् एक सिर्को भई। तेस् बिच्मा पनि मातली अघि सरी हात् जोरि बिन्ती गर्या। हे नाथ् रावण लड्छ यो अझ भन्या फेर् शस्त्र हान्नै पर्या॥ बिन्ती मातलिको सुनी प्रभुजिले एक् बाण् तुरुन्तै लिया। जस्मा अग्नि र वायु सूर्य्य इ समेत् लोक्पाल् बस्याका थिया॥ मन्त्री वेदविधानले र धनुमा त्यो बाण् लगाया जसै। रावण्को पनि देह देखि तहिं तेज् निस्क्यो र सूर्य्यै सरी। श्रीराम्चन्द्रजिमा मिली पनि गयो संसारसागर् तरी॥268॥ विष्णूद्वेषि परस्त्रिमा रत हुन्या यो ब्रह्मघाती पनी। श्रीराम्चन्द्रजिमा मिल्यो कसरि यो आश्चर्य लाग्यो भनी॥ गर्थ्या बात् सब देवतागणहरू नारद्जि ताहीं गया। जेले रावण राममा मिलि गयो त्यो ताँहि भन्दा भया॥269॥ साँचो भन्छु म आज देवगण हो यस्ले बहुत् ध्यान् गर्यो। सीतानाथ् प्रभुको र यो तब सहज् संसारसागर् तर्यो॥ भक्तीले भयले अवर् तरहले कौनै प्रकार्ले गरी। ध्यान् सीतापतिको गर्यो पनि भन्या जाइन्छ संसार् तरी॥270॥ रावण् मारि धनू उतारि करको एक् शर् लिलाले गरी। चारौं तर्फ घुमाउँदा शरिरमा धेर् बाणको खत् धरी॥ कोटी सूर्य्य सरी त तेज् छ जसका यस्ता जगन्नाथ् हरी। हाम्रा दुःख पनी सबै हरि दिउन् सम्पूर्ण पाप् नाश् गरी॥271॥ रावण् मारि उतारि भारि भुमिको सुग्रिव् विभीषण्हरू। ती सब्लाइ हुकुम् भयो प्रभुजिको तिम्रै कृपाले गरी। रावण्का सब रानि आयर विलाप् खुप् गर्न लाग्या तहाँ। लक्ष्मण्लाइ हुकुम् भयो प्रभुजिको संझाउ भन्न्या तसै॥273॥ दाज्यूको किरिया गरुन् सब हरुन् ती रानिको शोक् पनी। लाग्या भन्न अहो विभीषण तिमी क्या यो न जान्न्या सरी। तिम्रो यो अघि जन्ममा कउन हो ऐल्हे त दाज्यू भयो। जम्मा भै कन बालुवा जसरि फेर् फिर्छन् र गङ्गा महाँ। यस्तै रित् सित फिर्दछन् इ दुनियाँ क्वै छैन आफ्नू यहाँ॥275॥ अज्ञान्को मति यो न लेउ तिमिले झूटो जगत् हो भनी। प्रारब्धै बलवान् बुझेर सब यो राज्यादि गर्दै रहू। जो पर्छन् परि आउन्या सब कुरा नीका न नीका सहू॥276॥ दाज्यूको गरि हाल आज तिमिले क्रीया विधान्ले गरी। रुन्छन् रानिहरू बुझाउ अहिले चाँडै अगाडी सरी॥ यस्तै ठाकुरको हुकुम् छ भनि बेस् रित्ले बुझाया जसै। बिन्ती गर्न भनी जहाँ प्रभु थिया ताहाँ तुरुन्तै गया। हात् जोरी कन रामका हजुरमा क्यै बिन्ति गर्दा भया॥ हे नाथ् मर्जि भयो कबुल् गरि लियाँ आज्ञा सिरोपर् धरी। यस्को क्रिया कसरि योग्य भनेर गन्र्या॥ बिन्ती गर्या यति विभीषणले र ताहाँ। बाचुन्ज्याल् रिस हुन्छ शत्रु सितको ऐल्हे मरी यो गयो। यस्को रिस् अब गर्नु छैन अब ता मेरो त रिस् दुर् भयो॥ रुन्छन् रानिहरू बुझाउ गर लौ क्रीया विधान्ले गरी। पैल्हे यै न गरी हुँदैन तिमिले यै हो क्रियाको घरी॥280॥ रानीलाइ बुझाइ सब् गरि सक्या क्रीया विधान्ले गरी। खूसी खुप् रघुनाथ् पनी हुनु भयो सम्पूर्ण खूसी भया। बीदा भै कन मातली पनि तहाँ फेर् इन्द्र थ्यैं गै गया॥ देऊ लौ अभिषेक् भनी प्रभुजिको हूकुम् भयेथ्यो जसै। लक्ष्मण्ले पनि गादि माथि लगि फेर् दीया अभीषेक् तसै॥ गादि माथि बसाइ साथ लिइ फेर् राम्चन्द्रजी थ्यैं गया। लक्ष्मण्ले रघुनाथका हजुरमा सब् बिन्ति गर्दा भया॥283॥ तेस् बिच्मा रघुनाथ् प्रसन्न हुनु भो पूग्यो प्रतिज्ञा भनी। सुग्रिव्लाइ पनी सह्राउनु भयो तिम्रो कृपा हो भनी॥ सब् सम्चार बताउ जाउ अहिले सूनुन् बहुत् खुस् भई॥284॥ जो भन्छिन् ति कुरा बताउन यहाँ फेर् जल्दि आऊ भनी। चीह्निन् ई हनुमान हुन् भनि र खुप् खूसी भईथिन् जसै। विस्तार् बिन्ति गर्या सबै जननि थ्यैं श्रीरामजीको तसै॥ झन् खूसी जननी भइन् खुसि हुँदै क्यै बोल्न लागिन् तहाँ। लाग्दैनन् अरु चीज देखि ती ठुलो यो चिज् दिन्या हो भनी॥ झट् बिन्ती हनुमानले पनि गर्या श्रीराम् जगत्का पती। राम्को दर्शन गर्छु बिन्ति गर गै भेट् गर्न खोज्छिन् भनी॥ दर्शन्को मतलब् थियो जननिको सो बिन्ति गर्दा भया॥288॥ यो बिन्ती हनुमानले हजुरमा ताहाँ गर्याथ्या जसै। मर्जी भो प्रभुको विभीषणजिको साथ् लागि आया तसै॥ जल्दी स्नान गराउना कन तहाँ खुप् यत्न गर्दा भया॥ पैल्हे स्नान गराइ शुद्ध कपडा पैह्राइ भूषण् पनी। दीया सुन्दर जुन् थिया खुसि हुँदै पैह्रुन् सिताजी भनी॥290॥ दर्शन् गर्न भनेर वानरहरू आयेर घेर्या तसै॥ चौकी गर्न भनेर डोलि नजिकै जो ता रह्याका थिया। सब् वानर्हरुलाइ तेस् बखतमा तिन्ले हटाई दिया॥291॥ आमा जानि ति हेर्दछन् सब जना हेरुन् ति वानर्हरू। डोलीमा किन चढ्दछिन् अब सिता पैदल् ति आउन् बरू॥292॥ सूनिन् ख्वामितको हुकुम् र जननी जल्दी जमिन्मा झरिन्। पाऊ पर्छु भनेर खुप् खुसि हुँदै साम्ने अगाडी सरिन्॥ काम्को सिद्ध गराउना कन सिता माया लियाकी थिइन्। काम् हो रावण मार्नको कुल समेत् त्यो सिद्ध पारी दिइन्॥293॥ अग्नीमा अघि राखियाकि कन फेर् लीन्या तहाँ सुर् गरी। आर्काका घरमा बस्याकि भनी यो दोषै दिनू भो जसै। हे लक्ष्मण् तिमि अग्नि बाल अहिले ताहीं प्रवेश् गर्दछू। हूकुम् लक्ष्मणले तहाँ जननिको सून्या र राम्को पनी। मत् पाई कन अग्नि खुप् गरि ठुलो बाली दिया बेस् भनी॥295॥ सीताजी पनि खुप् प्रदक्षिण गरिन् राम्को र भक्ती गरी। अग्नीका नजिकै खडा पनि भइन् केही अगाडी सरी॥ सब्का साक्षि भनेर अग्नि सित हात् जोरी पुकारा गरिन्॥296॥ जस्ता रित् सित रामका चरणमा ध्यान्मा रह्याकी म छू। बोलिन् येति र अग्निमा पसि गइन् ताहाँ सिताजी जसै। सब्का ताप् मनमा भयो विरहका बात् गर्न लाग्या तसै॥297॥ ब्रह्मा रुद्र समेत् सबै तहिं गया जो देवता छन् अरू॥ जम्मा भै रघुनाथको स्तुति गर्या सब् देवगण्ले पनी। ब्रह्माले पनि खुप् गर्या स्तुति तहाँ मालिक् इनै हुन् भनी॥298॥ अग्नीले पनि बिन्ति खुप् सित गर्या राम्का चरण्मा परी। सीताजी कन आज सम्म त यहीं राखी दियाको थियाँ। काम्को सिद्ध भयो लिनू अब हवस् सीता हजुर्मा दियाँ॥299॥ अग्नीले पनि बिन्ति बात् गरि तहाँ सीता जसै ता दिया। खूसी मन् रघुनाथको हुन गयो सीताजिलाई लिया॥ भक्तीले स्तुति इन्द्रले पनि गर्या खूसी भया सब् तसै॥300॥ फेर् बिन्ती शिवले खुसी भइ गर्या राम्का हजुर्मा तहाँ। ऐल्हे ई दशरथ् पिता हजुरका मिल्ला कि दर्शन् भनी। यो बिन्ती शिवको सुनेर दशरथ्जीका हजुर्मा गई। पाऊमा सिर राखि बक्सनु भयो अत्यन्त खूसी भई॥ आलिङ्गन् दशरथ्जिले पनि गर्या तार्यौ मलाई भनी। वानर्को जति फौज् मर्यो रण हुँदा ती सब् बचाऊँ भनी। अम्रित् वृष्टि गराउना कन हुकुम् भो इन्द्रलाई पनी॥ हूकुम् पाइ ति इन्द्रले पनि तहाँ अम्रित् गिराया जसै। वानर्को सब फौज् खडा पनि भयो राम्का कृपाले तसै॥303॥ बिन्ती ताहिं गर्या विभीषणजिले राम्का चरण्मा परी। मङ्गल्स्नान् गरि बक्सियोस् हजुरले यो स्नानको हो घरी॥ बिन्ती सूनि हुकुम् भयो हुन त हो जान्या त हो स्नान् गरी। सुग्रीव् वीर्हरु छन् इ देउ तिमिले इन्लाइ खिल्लत् बरू॥305॥ जस्ले जुन् चिज खोज्छ सो चिज दिई सब् फौजको ताप् हर्या॥ सब् फौज्लाइ बिदा पनी दिनु भयो राम्ले कृपा खुप् गरी। फौज् वानर्हरुको पनी तरि गयो आनन्दमा खुप् परी॥306॥ काम् सब् सिद्ध भयो यहाँ किन बसूँ जान्छू अयोध्या भनी। तिन्लाई पनि जाउ राज् गर भनी बीदा प्रभूले दिया॥307॥ ती सब्ले तहिं बिन्ति खुप् सित गर्या जान्छौं अयोध्यै भनी। सब्को आग्रह देखि खूसि हुनु भो ताहाँ रमानाथ् पनी॥ पुष्पक्मा चढ आज आउ तब लौ भन्न्या हुकुम् भो जसै। सेना सुग्रिवका पनी हुकुमले सम्पूर्ण ताहीं बस्या॥ सीतानाथहरू सबै बसि रही शोभा अधिक् गर्दथ्या। पृथ्वीको पनि याद् सबै हुन गयो तेसै विमान्मा बसी॥ जुन् जुन् काम जहाँ जहाँ अघि भया याहाँ गर्याँ यो भनी। सीतालाइ नजर् गराउनु भयो खुस् भै प्रभूले पनी॥311॥ यो लङ्कापुरि हो अगम् छ बलले को जान सक्छन् अरू। त्यो भूमि रणभूमि हो तहिं मर्या ठूला ठुला विर्हरू॥ रामेश्वर् भनि नाम राखि शिवको स्थापन् किनार्मा गर्याँ॥ किष्किन्धा यहि हो यसै नगरिमा सुग्रीव राजा भया॥313॥ वार्ता येति गर्या सिता सित र फेर् तारा झिकाऊ भनी। सुग्रीव्लाइ हुकुम् भयो प्रभुजिको तारा झिकाया पनी॥ सीतालाइ नजर् गराउनु भयो बाली गिर्याको तसै॥314॥ त्यो आश्रम् पनि हो अगस्ति ऋषिको जस्ले कृपा खुप् गर्या॥ तेसै पल्तिरको सुतीक्ष्ण ऋषिको धेरै ऋषी छन् जहाँ। जो आश्रम् जमुनाजिका छ तिरमा ताहाँ भरद्वाज छन्। गङ्गा हुन् इ अगाडिकी नजरले देख्तै खुसी हुन्छ मन्॥ जो देख्छ्यौ अझ छन् परै सरयु हुन् ती हुन् अयोध्यापुरी। सीताजी कन येही रित् सित सबै खोलेर विस्तार् गरी। भारद्वाज् कन गै प्रणाम् पनि गर्या जल्दी जमिन्मा झरी॥ हात् जोरी कन सोध्नु भो जब यहाँ सब् जन् कुशल् छन् भनी। वृद्धै हुन् महतारिको छ गति क्या ज्यूँदै ति छन् की भनी॥317॥ हे नाथ् छन् कुशलै सबै भरतका मात्रै विपत्ती थिया॥318॥ हजुर पर हुनाले रोज् फलै मात्र खान्छन्। हजुर सरि खराऊ गादिमा राखि मान्छन्॥ सिर भरि छ जटाजुट् वल्कलै छन् धर्याका। फगत हजुरमा छन् प्राण अर्पण् गर्याका॥319॥ सब् जान्दछू हजुरले पनि ता गर्याको। राक्षस् विनाश गरि भार् भुमिको हर्याको॥ त्यो सब् प्रसाद् हजुरको सब तत्त्व जान्याँ। लीला गरी हजुरले अवतार् गर्याको। ब्रह्मादि देवगणका पनि ताप् हर्याको॥ जो ई चरित्र कन खुस् भइ गान गर्छन्। संसार्समुद्र सहजै पनि आज तर्छन्॥321॥ ब्रह्माजिका वचनले यहि रूप धारी। सब् लोकको हित हुन्या अरु काम् गरीनन्। भोली जानु असल् हुन्या छ पुरिमा बिन्ती छ पाऊ परी॥ भारद्वाज् ऋषिले यती हजुरमा बिन्ती गर्या राज् भयो। सम्मान् सैन्य समेत् गर्या र ऋषिले सम्पूर्णको ताप् गयो॥323॥ नन्दीग्राम् गइ भाइलाइ गरि भेट् श्रीराम आया भनी। मेरो लक्ष्मणको सिताजि हरुको सम्चार् बताऊ पनी॥324॥ वाहाँको समचार् लिई कन फिर्या सन्ताप् सबैको हरी॥ हूकुम् यो हनुमानले जब सुन्या मानिस् सरीका बनी। वैलाई रहँदा जउन् तरहले फुल् सुक्छ फुस्रो भई। राम्का खराउ कन मालिक जानि मानी। राम्को भजन् तिर त कम्मर खुप् कस्याका॥ देख्या भरत् कन र खुस् भइ हात जो़डी। जस्को चिन्तन गर्नु हुन्छ महराज् सो नाथ् सिताराम् पनी। आई पुग्नु भयो मलाइ अघि जा भेट् भाइलाई भनी॥ सीता लक्ष्मणले सहित् कुशल छन् त्रैलोक्यका नाथ् हरी॥329॥ येती विर्हरु साथ छन् भनि कुशल् विस्तार् सुनाया जसै। खूसी भै कन अङ्कमाल् पनि गर्या ताहीं भरत्ले तसै॥ राम्को सुग्रिवको कहाँ हुन गयो भेट् सब् बताऊ भनी। लङ्कामा रहिछिन् सिता र रघुनाथ्ज्यूका सँगै ती गया॥ सीता रावणले हरेछ र बहुत् दुःखी सरीका भई। लङ्कामा गइ भारि युद्ध गरियो सब् रावणादी गिर्या। सब् विस्तार् हनुमान देखि रघुनाथ्ज्यूको सुन्याथ्या जसै। भाईलाइ हुकुम् दिया नगरिको संस्कार खातिर् तसै॥332॥ हे शत्रुघ्न गराउ सब् नगरिको संस्कार् अगाडी सरी। सब् देवालयमा पूजा अब गरुन् नाना विधान्ले गरी॥ सुत् वैतालिक बन्दिजन्हरु समेत् निस्कुन् ति कस्बीहरू। सब् जाउन् रघुनाथका हजुरमा जो जो यहाँ छन् अरू॥333॥ ब्राह्मण्लाइ अगाडि लायर हिंडुन् सब्लाइ उर्दी दिया॥ श्रीराम्चन्द्रजिका खराउ सिरमा राखी तयारी भया। आयो श्रीरघुनाथको पनि विमान् चन्द्रै सरीको बनी। देखाया हनुमानले प्रभुजिको तेही विमान् हो भनी॥335॥ देख्या श्रीरघुनाथको जब विमान् कीर्तन् सबैले गर्या। पृथ्वीमा न झरी उनै प्रभुजिको दर्शन् मिलेथ्यो जसै। भाईलाइ विमानमा लिनु भयो ताहीं जमिन्मा झरी। काखैमा पनि राखि बक्सनु भयो राम्ले भरत् खुस् भया। सीताजी कन दण्डवत् गरुँ भनी साम्ने अगाडी गया॥337॥ सीताका पनि पाउमा परि गया आनन्दसागर् परी॥ लक्ष्मण्लाइ पनी प्रणाम् तहिं गर्या काम्ले बडा छन् भनी। आलिङ्गन् गरि सुग्रिवादि विरको दिल् खुस् गराया पनी॥338॥ सोध्या प्रश्न कुशल् सबै भरतको आफ्नू कुशल् सब् कही॥ मर्जी सुग्रिवलाइ तेस् बखतमा यस्तो भरत्को भयो। याहीं बाट दया भयो प्रभुजिका सब् शत्रुको ज्यान् गयो॥339॥ चारै भाइ थियौं अगाडि अहिले पाचौं हुनू भो यहाँ। सेवक् हूँ करुणानिधान् हजुरको यो ताहिं बिन्ती गर्या॥ श्रीराम्चन्द्रजिका खराउ राखी गयाका थिया। वेला भो भनि पाउमा भरतले ताहीं लगाई दिया॥341॥ हात् जोरी विनती गर्या पनि तहाँ नासो लियाको थियाँ। यो गादी लिइ बक्सियोस् हजुरले मैले हजुर्मा दियाँ॥ सब् कोष्मा पनि अन्नको र धनको दस् खण्ड बढ्ता गरी। राख्याको छु दयानिधान् हजुरका सेवा विषे मन् धरी॥342॥ यो बिन्ती खुसिले तहाँ भरतले साम्ने गर्याथ्या जसै। नन्दीग्राम् पुगि उत्रि बक्सनु भयो ठाकुर् जमिन्मा पनी। पुष्पक्लाइ बिदा पनी दिनु भयो कूवेर थ्यैं जा भनी॥343॥ याहाँ राज् गरि बक्सियोस् भनि असल् आसन् अगाडी धरी॥ आसन्मा गुरुलाइ राखि नजिकै आसन् विषे राज् भयो। पाया दर्शन रामको र सबका सम्पूर्ण सन्ताप् गयो॥344॥ हात् जोरी कन राज्य अर्पण गर्या बिन्ती बहूतै गरी॥ जस्ले एक कटाक्षले सहज यो ब्रह्माण्ड सब् हर्दछन्। जो ऐश्वर्य छ इन्द्रको उ पनि एक् क्षण्मा तयार् गर्दछन्॥345॥ क्या राज् गर्नु थियो तथापि लिनु भो खूसी हउन् ई भनी॥ स्नान् सीतापतिको पछी तहिं भयो तेस्तै प्रकार्ले गरी॥346॥ राम्को स्नान् र सिताजिको तहिं सँगै हूँदा सबै ताप् गयो॥ सीताराम् रथमा सवार् हुनु भयो सुग्रिव् विभीषण्हरू। हात्तीमा रथमा सवार् हुन गया घोडै महाँ क्वै अरू॥347॥ राम्का सारथि ता भरत् हुन गया सेवा म गर्छू भनी। सेतो छत्र लिया बहुत् खुसि हुँदै शत्रुघ्नजीले पनी॥ पङ्खा लक्ष्मणले लिया प्रभुजिको सुग्रीवले ता चवँर्। मानिस्ले त बखान् कहाँ तक गरौं सब् देवताले पनी। राम्को कीर्तन खुप् गर्या र सुनियो मीठो मधूरध्वनी॥ श्रीराम्को पनि कुच् भयो रथ चढी जाऊँ अयोध्या भनी॥349॥ श्रीराम्को पुरिमा प्रवेश् जब भयो सब् पौरवासी पनी। निस्क्या बालक वृद्ध दर्शन गरौं हेरौं तमासा भनी॥ लाल् छन् नेत्र विशाल खुप् हृदय बेस् बेस् मोतिका हार छन्। शोभा चन्दन पुष्पको छ पनि बेस् देख्तै भयो खूसि मन्॥ सून्या स्त्रीहरुले पनी सहरमा आया सिताराम् भनी। लावा पुष्प गिराउँदै प्रभुजिको दर्शन् गर्या खूसि भै॥ राम्को मोहनमूर्तिमा जब नजर् सब् स्त्रीहरूका पर्या। खूसी भै कन अङ्कमाल मनले सब् स्त्रीहरूले गर्या॥352॥ कौशल्याहरुलाइ योग्य रितले ताहाँ नमस्कार् गरी। सुग्रिव्को पनि वास् खटाउनु भयो साह्रै पियारो गरी॥353॥ सब्लाई तिमिले खटाउ बढिया घर् बस्नलाई यहाँ॥ सब्को वास खटन् भयो सब तहाँ आनन्दसागर् पर्या॥354॥ आफैं श्रीरघुनाथ् हुकुम् अब गरुन् यो मन् भरत्ले गरी। सुग्रिव्लाइ अह्राउनु पनि भयो खुस् भै अगाडी सरी॥ त्यो जल् साथ लिई वशिष्ठ गुरुका साम्ने भरत्जी गया। यो हो चार समुद्रको जल भनी यो बिन्ति गर्दा भया॥ फेर् बिन्ती कर जोरि खुप् सित गर्या यै जल् हजुर्ले छरी। यस्तो बिन्ति सुनी वशिष्ठ गुरुले बेस् बिन्ति गर्छौ भनी। श्रीराम्चन्द्रजिलाइ राखनु भयो सिंहासनैमा पनी॥ सेतो छत्र लिया तहाँ प्रभुजिको शत्रुघ्नजीले गई। गाऊँछन् तहिं देवका गणहरू सब् अप्सरा नाच्तछन्। बर्ष्यो खुप् सित पुष्पवृष्टि नगरा बज्दा भयो खूसि मन्॥360॥ दर्शन् गर्न भनेर पार्वति समेत् आया सदाशिव् तसै॥361॥ डिम् डिम् शब्द भयो तहाँ डमरुको नन्दी र भृङ्गी पनी। शम्भूका पछि देवगण् सब तहाँ आयेर हाजिर् भया। श्रीराम्को स्तुति खुप् गरेर खुसि भै सब् जल्दि फर्की गया॥362॥ बाजा खुप् शब्द गर्छन् स्तुति गरि ऋषिगण् देवगण् पाउ पर्छन्। बर्षन्छन् पुष्पवृष्टी प्रभु उपर अनेक् प्राणिले सौख्य गर्छन्॥ सीता लक्ष्मण् सँगै छन् प्रभुकन हुन गो पूर्ण शोभा तसै ता॥363॥ राजा श्रीरघुनाथ् हुँदा पृथिविमा शस्यादि खूपै बढ्यो। थीयानन् अति गन्ध जौन फुलमा तिन्मा सुगन्धी बढ्यो॥ वस्त्राभूषण रत्नदान् पनि गर्या दारिद्र्य सब्को हरी॥364॥ दान्ले ब्राह्मण खुस् गराइ रघुनाथ् सुग्रीवलाई पनी। माला सूर्य समानको दिनु भयो दीनू उचित् हो भनी॥ ताहीं एक अमूल्य हार् दिनु भयो सीताजिलाई पनी॥365॥ सीताले हनुमानलाइ दिन सुर् बाँधेर हात्मा लिइन्। कस्तो हुन्छ हुकुम् भनी कन नजर् ख्वामित् तरफ् खुप् दिइन्॥ जस्लाई दिन मन् छ देउ भनि यो हूकुम् भयेथ्यो जसै। प्यारा श्रीहनुमान् थिया तहिं दिइन् त्यो हार् सिताले तसै॥366॥ झन् दर्जा हनुमानको तहिं चढ्यो फेरी प्रभूले पनी। जो माग्नू मनमा थियो हजुरमा हात् जोरि बिन्ती गर्या॥367॥ ताहीं सम्म शरीर् रहोस् हजुरका नाम् सुन्नलाई खडा॥ ख्वामित् नाम हजूरका स्मरणमा आनन्द जो पाउँछू। यो बिन्ती सुनि लौ भनी हुकुम भै फेरी कृपा भो पनी। बित्ला कल्प र यो बित्या पछि भन्या मुक्तै हुन्याछौ भनी॥ हूकुम् यो रघुनाथको हुन गयो फेर् जानकीले पनी। जो जो हुन् सुख भोग् सबै वश रहुन् तिम्रा हनूमान् भनी॥369॥ आनन्दाश्रु गिराइ तप् गरुँ भनी हीमालयैमा गया॥ फेर् ठाकुर् गुहका अगाडि गइ यो हूकुम् कृपाले गर्या। यो प्रारब्ध ठुलो छ भोग न गरी टर्दैन कस्तै गरी। हूकुम् यो गरि मुख्य भक्त गुहका साम्ने अगाडी सरी। तत्त्व ज्ञान् पनि बक्सनू तहिं भयो आनन्दसागर् परी। लक्ष्मण् सेवक छन् सदा हजुरमा राम् राज्य गर्दा भया॥372॥ गर्ना लायक अश्वमेधहरु जो ठूला ठुला यज्ञ हुन्। ती सब् यज्ञ पनी गर्या प्रभुजिले बाँकी रहन्थ्यो कउन्॥373॥ राजा राम् भइ बक्सनू जब भयो प्राणी प्रजा खुस् भया। गर्दैनन् विधवा विलाप् मुलुकमा लाग्दैन रोग् व्याध् पनी। सब् डाकू दबिया परेन कहिं ताप् यो चिज् हरायो भनी॥374॥ बूढो बाँचि मरेन बालक कहीं यस्तो मुलुक्मा भयो। छोरो झैं गरि पालि बक्सनु हुँदा सब् ताप् प्रजाको गयो॥ गर्छन् राघवको भजन् जनहरू बर्षन्छ मेघ् कालमा। अयुत वर्ष त राज् प्रभुको भयो। सब् थोकले ति परिपूर्ण भई रहन्छन्॥ धन् पुत्र राज्यहरु कम्ति हुँदैन केही। पाप् हर्नलाइ पनि मुख्य छ धर्म येही॥377॥ जन्मन्छन् तर मर्दछन् पनि सबै जस्का त छोराहरू। तेस्ता स्त्रीहरुले भने यति सुन्या बाँच्छन् पछीका अरू॥ वन्ध्या स्त्री पनि पाउँछे सुत असल् गर्छन् कृपा राम् धनी। श्रीरामको यति कथा जतिले त सुन्छन्। सब् देवता ति सँग खुप् सित खूसि हुन्छन्। जो विघ्न हुन् ति पनि नष्ट भयेर जान्छन्। सम्पूर्ण जन् पनि तिनै कन आइ मान्छन्॥379॥ आधिव्याध् दुख छुट्तछन् अरु उपर् धन् धान्य सन्तान् पनी। बढ्छन् इष्ट कुटुम्ब मित्रहरुका मान्न्या ति हुन्छन् भनी॥ यस्ताको त बखान् कहाँ तक गरौं यो मन् प्रभूमा धरी। गर्छन् रामभजन् त मुक्ति पनि भै जान्छन् ति संसार् तरी॥380॥ अर्को तत्त्व मिलेन केहि र लिया साह्रै पियारो गरी॥ जस्ले प्रेम् गरि सुन्छ यो सहज त्यो उत्रन्छ संसार् तरी॥381॥ शम्भूका मुख देखि राज्य अभिषेक् राम्को सुनीथिन् जसै। पृथ्वीमा कति वर्ष राज् हुन् गयो लीला तहाँ कुन् भया। शम्भो श्रीरघुनाथका जति त छन् लीला कृपाले गरी। आज्ञा आज हवस् म सुन्छु भगवन् बिन्ती छ पाऊ परी॥ यो बिन्ती जब शम्भुका चरणमा श्रीपार्वतीले गरिन्। रावण् मारि उतारि भारि भुमिको राम् राज्य गर्छन् भनी। दुर्वासा भृगु अङ्गिरा इ पनि छन् कश्यप् र वाम्देव भया। पूजा सब् ऋषिको गर्या प्रभुजिले सब् लाइ आसन् दिया। खूसी सब् ऋषिगण् भया हजुरमा जो जो गयाका थिया॥4॥ पैल्हे प्रश्न गर्या तहाँ कुशलको राम्ले र आदर् गरी। सोध्या सब् ऋषिले पनी कुशलको विस्तार् बडो प्रेम् गरी॥ बिन्ती सब् ऋषिले गर्या हजुरमा ख्वामित् ठूलो काम् भयो। पृथ्वीको अति भार इन्द्रजित हो भार् तेहि जाँदा गयो॥5॥ विर् हुन् रावण कुम्भकर्ण त पनी यो इन्द्रजित् झन् जबर्। विर् हो त्यो पनि मारि बक्सनु भयो को जित्न सक्थ्यो अबर्॥ लङ्कामा इनि दुष्टको मरण भो साँचा विभीषण् थिया। जो दक्षिणा अभयको अघि हो दियाको। मर्थ्या इ राक्षसहरू अरु देखि कैल्हे॥7॥ यो बिन्ती ऋषिको सुन्या प्रभुजिले आश्चर्य मान्या पनी। सोध्या सब् ऋषिका अगाडि र तहाँ साम्ने अगस्ती थिया। यस्तो हो तब विर् सुन्यौ भनि सबै विस्तार् बताई दिया॥8॥ ब्रह्माका सुत हुन् पुलस्त्य तपका खातिर् सुमेरू गया। राजर्षी तृणबिन्दुका नचिगमा आश्रम् ति गर्दा भया॥ तप्को विध्न हुन्या पुलस्त्य ऋषिले बूझ्या बडा धिर् थिया। भाग्या सब् तृणबिन्दुपुत्रि त सुनी साम्ने नजीक्मा गइन्। देख्ता ताहिं पुलस्त्यले र ति उसै झट् गर्भिणी पो भइन्॥10॥ कामिन् खुप् डरले पिता सित गइन् जान्या पिताले पनी। छोरी गर्भिणि भै छ आज ऋषिका साँचा वचन्ले भनी॥ ती कन्या ति पुलस्त्यले पनि लिया अत्यन्त खूसी भई॥11॥ तिन्का पुत्र त विश्रवा हुन गया खुप् ब्रह्म जान्न्या मुनी। ब्रह्मालाइ रिझाउँदा ति धनका मालिक् भया तेस् घरी॥12॥ मालिक् दौलतको गरायर गरुन् यस्मा सयल् खुप् भनी। तेसै माथि चढी पिता सित गई तप्को सबै फल् कह्या। सून्या बिन्ति कुबेरको र खुसि भै ती विश्रवाले पनी। लङ्का खालि थियो र तेहि दिनु भो लौ राज्य गर् जा भनी॥ लङ्कामा अघि राज्य राक्षसहरू गर्थ्या बडा विर् थिया। लुक्ना खातिर गै गया र सहरै खाली छ यस् कालमा॥ लङ्कामा ति कुबेर् गई कन बस्या राज् गर्न लाग्या तसै॥15॥ पाताल् बाट सयल् गरूँ भनि यहाँ आयेर डुल्दा तहाँ। पुष्पक् माथि चढेर खुप् सित सयल् गर्थ्या कुबेर्जी जहाँ॥16॥ लाग्यो दृष्टि सुमालिको र मनले मान्यो बडा हुन् भनी। यस्ता विर् कुलमा कसो गरि हुनन् यस्तो चितायो पनी॥ लाग्यो कैकसिलाइ भन्न अहिले पुत्री यती काल् गयो। कोही वर् पनि आउँदैन गरुँ क्या यौवन् त तिम्रो भयो॥17॥ तस्मात् आज त विश्रवा ऋषिजि थ्यैं जाऊ र साम्ने गई। यस्ता पुत्र हुनन् अवश्य इ उनैका पुत्र हुन् विर् भनी। पृथ्वी तर्फ नजर् दिई चरणले लेख्ती जमिन्मा भइन्॥ कन्या कस्कि तँ होस् बता किन यहाँ आइस् अगाडी भनी॥19॥ सोध्या कैकसिलाइ लाज् हुन गयो लाज्का सकस्मा परिन्। ध्यानैले सब जानि बक्सनु हवस् यस्तो त बिन्ती गरिन्॥ सून्या बिन्ति र झट् विचार् पनि गर्या मालुम् भयो सब् जसै। छोरा पाउन आइछस् भनि तहाँ बोल्या ऋषीले तसै॥20॥ वेला दारुण पारि आज ऋतुदान् मागिस् म दिन्छू पनी। भारी बात् गरि दान् दिया र ऋतुको ती बात् जसै ता सुनिन्। कुन् रित्ले अब पाउँ पुत्र बढिया यस्तो बहूतै गुनिन्॥21॥ बिन्ती कैकसिले गरिन् उहि बखत् ख्वामित् पती भै पनी। तेस्ता पुत्र बुझाउँला म कसरी यो मन् कठिन् भो भनी॥ तेस्रो पुत्र हुन्या छ राम्चरणको दास् बुद्धिमान् खुप् भनी॥22॥ दुष्टात्मा अति कुम्भकर्ण हुन गो डूलेर खान्थ्यो मुनी॥24॥ नक्कट्टी भइ गै पछी हजुरका तेज्ले कहाँ बाँच्तथी॥ रावण्को त बखान् कहाँ तक गरौं सब् लोकको रोग् सरी। लाग्यो रावण बढन् रोज् भय दिंदै तिन् लोक् वशैमा गरी॥25॥ निर्मल् सर्वज्ञ पूर्णै प्रभु पनि नरको रूप ऐल्हे भयाका॥ सोध्नू भो आज लीला गरि कन त सबै रावणादीहरूको। विस्तार् बिन्ती म गर्छू अरु पनि भगवन् तेज् हर्या जो अरूको॥26॥ ब्रह्म स्वरुप् प्रभु भनेर हजूरलाई। माया छ यो सब जगत् भनि नित्य जानी। येही उपाय छ सहज् सित पार तन्र्या॥28॥ देखिन् कैकसिले र पुत्र सित गै क्यै भन्न लागिन् तसै॥ देख्यौ पुत्र कुबेरलाइ तिमिले सब् द्रव्यका छन् धनी। गर्छन् पुष्पकमा सयल् खुसि हुँदै तेजस्वि देख्तै पनी॥29॥ जस्तो यत्न गरेर हुन्छ तिमिले सो यत्न ऐल्हे गरी। रावण्ले इ वचन् सुनी जननिकै साम्ने प्रतिज्ञा गर्यो। यस्तो बात् तहिं कैकसी सित गरी तप् गर्न रावण् गयो। गोकर्णेश्वरमा गई दृढ भई तप् गर्न लाग्दो भयो॥ ईश्वर्लाइ गरौ प्रसन्न भनि खुप् तिन्ले पनी मन् दिया॥31॥ तप् गर्दा हुँदि कुम्भकर्ण विरको ताहाँ अयुत् वर्ष गो। रावण्को त बखान् कहाँ तक गरौं ठूलो तपस्या गर्यो। यस्तै रीत् सित नौ त सिर् पनि हुम्यो भक्ती प्रभूमा धरी॥ ब्रह्मा आइ हटाइ वर् दिन तयार् हूनू भयो पो तसै॥33॥ हे रावण् वर माग दिन्छु अहिले इच्छा बमोजिम् भनी। ब्रह्मा बाट दया भयो र खुशि भै माग्यो तहाँ वर् पनी॥ मानिस्को त डरै म मान्दिन रती मेरा सदा छन् वशै॥34॥ ब्रह्माले पनि लौ भनेर वरदान् माग्यै बमोजिम् दिया। काट्याका पनि सिर् तयार् गरि दिया जस्तै अगाडी थिया॥ ब्रह्माजी तहिं फेर् विभीषणजिका साम्ने नजिक्मा गया। इच्छा क्या मनमा छ माँग उहि वर् दिन्छू म भन्दा भया॥35॥ ब्रह्माले अधिकै दया गरि दिया होला तँलाई भनी। क्या माग्दछस् भनि दया हुन गो जसै ता। वाणीले जब मोह खुप् सित भयो घत्को विघत्को पनी। थाहा केहि भयेन तेस् कन तहाँ यस्तो म मागूँ भनी॥ जिह्वा देखि सरस्वती जब गइन् खेद् तेस् बखत्मा पर्यो। इच्छा ईश्वरकै रहेछ बलवान् भन्न्या विचार् यो गर्यो॥39॥ बाबू कैकसिको सुमालि खूसि भो पायो र यो सब् खबर्। आयो जल्दि तहाँ प्रहस्तहरु धेर् सङ्मा थिया विर् जबर्॥ रावण्का अघि गै भन्यो खुशि हुँदै हे पुत्र खुप् काम् गर्यौ। विष्णूको अघि डर् थियो अब गयो सन्ताप् तिमीले हर्यौ॥40॥ लङ्कामा अघि राज्य राक्षसहरू गर्थ्या बडा खुस् थिया। विष्णूले गइ छिन्नभिन्न गरि सब् राक्षस् धपाई दिया॥ क्यारौं जोर् न पुगेर भागि कन सब् पाताल् गयाका थियौं। आज्काल् राज्य कुबेरको छ तिमिले मागी बलात्कार् गरी। जुन् पाठ्ले गरि हुन्छ लेउ अहिले स्थान् छैन लङ्का सरी॥ राजाको त हुँदैन बन्धु सितको बन्धुत्व धर्मै पनी। यो सन्देह न मान कत्ति कसरी लङ्का म लीऊँ भनी॥42॥ यस्तो बिन्ति सुमालिको सुनि भन्यो लङ्का कसोरी हरूँ। दाज्यू हुन् पितृ तुल्य छन् तहिं बसुन् अन्तै बसूँला बरू॥ यस्तो रावणको वचन् सुनि तहाँ साम्ने प्रहस्तै सर्यो। रावण्को मन फेर् फिराउन बहुत् सिप् लाइ बिन्ती गर्यो॥43॥ हे नाथ् कश्यपपुत्र हुन् इ जति छन् द्यौता र राक्षस्हरू। लड्थ्या ती पनि ता भन्या त अरुको बिन्ती कहाँ तक् गरू॥ तस्मात् आज कुबेर छन् त पनि सो लङ्का लिन्या हो भनी। हात् जोरी विनती गर्यो र सुनि त्यो बिन्ती त मान्यो पनी॥44॥ बेसै बिन्ति गरिस् भनी उहि बखत् दौडी त्रिकुट्मा गयो। छोड्यो दूत प्रहस्तलाइ र कुबेर् लाई निकास्तो भयो॥ तप् गर्दा शिव खुस् गराइ शिव थ्यैं बिन्ती ति गर्दा भया॥45॥ इच्छा माफिकको बनाउन कुशल् जो विश्वकर्मा थिया। तिन्ले बेस् अलकापुरी पनि कुबेर्लाई बनाई दिया॥ शम्भूको करुणा हुँदा त अरु झन् आनन्दसागर् पर्या॥46॥ विद्युज्जिह्व ठुलो निशाचर थियो तेस्लाइ बैन्ही दियो। ती मन्दोदरिलाइ आइ मयले दीयो र तेस्ले लियो॥47॥ बीहा भो पछि कुम्भकर्ण विरको प्रल्हादकुल्मा गई॥ शैलुष् नाम हुन्या बहूत बलवान् गन्धर्वराज् क्वै थिया। तिन्की छोरि थिइन् विभीषण बडा जानेर छोरी दिया॥48॥ मेघ् झैं शब्द गर्यो भनेर तहिं नाम् तेस्को रह्यो मेघनाद्। यस्को बल् यति सम्मको छ भनि यो लागेन त्यस्को त साँध्॥49॥ निद्राले पनि कुम्भकर्ण कन खुप् पक्ड्यो सकस्मा पर्यो। हे नाथ् सुत्छु म ठाउँ पाउँ भनि यो हात् जोरि बिन्ती गर्यो॥ तेस् बिच्मा तहिं सुत्नलाइ बढिया गूफा तयारी गर्यो। ताहीं गै कन कुम्भकर्ण विरको खुप् मस्त निद्रा पर्यो॥50॥ ब्रह्माको सब देव दैत्यहरुको जो श्री थियो सब् हरी। पाया थाह कुबेरले र किन यो गर्छस् उपद्रव् न गर्। भन्ना खातिर दुत् पठाउनु भयो बोलाक् चतूरो जबर्॥51॥ दुत् गै बिन्ति गर्यो त झन् बिखुसि भै ऊठ्यो ठुलो रिस् गरी। जल्दी गै ति कुबेरको जिति लग्यो पुष्पक् विमानै हरी॥ कूबेर्लाइ जिती यमै पनि जित्यो जीत्यो वरूणै पनी। पौंच्यो स्वर्ग विषे पनी खुसि हुँदै फेर् इन्द्र जित्छु भनी॥52॥ हुर्मत् रावणको गयो खुसि भई सम्पूर्ण देव्ता बस्या॥ यो थाहा भइ मेघनाद रिसले आयो अगाडी सरी। जीत्यो इन्द्रजिलाइ तेस् बखतमा भारी लडाई गरी॥53॥ रावण्लाइ फुकाइ इन्द्र कन ली फर्केर लङ्का गयो। जीत्यो इन्द्र र इन्द्रजित् भनि ठुलो नाम् ताहिं देखी भयो॥ ब्रह्मालाइ खबर् भयो र फुनका खातीर दौडी गया। धेरै वर् दिइ मेघनाद् कन खुसी गर्दै फुकाउँदा भया॥54॥ ब्रह्मा इन्द्रजिलाइ फोइ कन फेर् जानू भयो धाममा। कैलाश् पर्वत यो ठुलो छ गह्रुँको होला कहाँ तक् भनी। मानिस् वानर शत्रु भै कन सहज् मारुन् तँलाई भनी॥ ताहाँ देखि त कार्तवीर्य सित गो सङ्ग्राम खातिर् जसै। पुग्थ्यो तिन् सित जोर् कहाँ सहजमा पाता कस्या पो तसै॥56॥ बन्धन् देखि फुकाइ बक्सनु हुँदा लाज् भै फिर्यो तेस् घरी॥ बालीले पनि पक्रि तेस् कन तहाँ खुप् काखि चेप्ता भया॥57॥ काखीमा मिचि चार् समुद्र घुमि फेर् छोडी दियाथ्या जसै। मैत्री गर्छु भनी मित्यारि गरि खुप् लाज् मानि फर्क्यो तसै॥ ई बाहेक् अरु विर् सबै वश गर्यो तिन् लोक् विषे छन् जती। यस्ता विर्हरु मारि बक्सनु भयो बिन्ती गरूँ यो कती॥58॥ नारायण् हुनुहुन्छ विष्णु भगवान् सब् यो चराचर् पनी। जो देखिन्छ कहिन्छ शास्त्रहरुले नारायणै हो भनी॥ ख्वामित्का अघि नाभिमा कमल भो ब्रह्माजि ताहीं भया। वाणीले सँग अग्नि ता हजुरको मुख् देखि निक्ली गया॥59॥ बाहू देखि त लोकपाल् हुन गया ई चन्द्र सूर्यै पनी। आँखा देखि भया दिशाहरु भन्या कान् देखि शब्दै भनी॥ सब्को प्राण तयार् भयो हजुरका प्राण् देखि मुख्यै भई। नासा देखि त वैद्य अश्िवनिकुमार् वेदाङ्गमा पार् गई॥60॥ कोखा देखि त चार् समुद्र हुन गो वर्णन् कहाँ तक् गरू॥ निस्क्या स्तन् दुइ देखि इन्द्र र वरुण् दूवै दिशाका पती। मृत्यू ता गुद देखि रुद्र त हजुर्का रीस देखी भया॥ हाड् देखी जति पर्वतादिहरु छन् केश् देखि सब् मेघ् पनी। जो छन् औषधि रोम देखि ति भया नख् देखि सब् स्वर् पनी॥62॥ विश्वात्मा हुनुहुन्छ नाथ् पुरुष रुप् माया त शक्ती लिन्या। बाँच्याको पनि देखिइन्छ भगवन् आधार् हजुर्कै गरी॥63॥ जस्तै दूद विषे रहन्छ भरिपुर् घीऊ उही रित् गरी। हुन्छन् सूर्य्यहरू प्रकाश् हजुरकै तेज्ले हजुर् सब् धनी। ख्वामित्लाइ त नाथ् प्रकाश गरि दिन्या छैनन् अरू क्वै पनी॥64॥ योगी भै कन वेदशीर्षहरुले खोज्छन् त देख्छन् पनी। यस्ता रित् सित यो चराचर विषे श्रीराम् रह्याछन् भनी॥65॥ भज्छू निरन्तर टहल् गरि हर्ष पाई॥66॥ बाली सुग्रिव इन्द्रसूर्य्यसुत हुन् भन्न्या सुन्याको त छू। विस्तार् सुन्न म पाउँ सब् भनि हुकुम् राम्को भयेथ्यो जसै। ब्रह्मा चार् सय कोसको गरि सभा सूमेरु माथी थिया। ईश्वर्लाइ रिझाउना कन तहाँ खुप् योगमा मन् दिया॥ योग्मा चित्त बढ्यो र भक्ति रसले आँसू खसाया जसै। ब्रह्माका मनमा दया पनि उठ्यो बोल्या वचन्ले पनी। ब्रह्माका इ वचन् सुनेर खुसि भै वाहीं नजिक्मा रह्यो। लाग्यो पानि पियास् र कूप नजिकै देख्यो र पौंच्यो तहाँ। आफ्ना छाइ विषे नजर् परि गयो त्यो कूप हेर्दा महाँ॥ आर्कै विर् सरि मानि तेहि कुपमा कूदी पसेथ्यो जसै। अर्को कोइ न देखि फेरि झटपट् उफ्रेर निस्क्यो तसै॥70॥ निस्क्यो बाहिर कूप देखि त असल् स्त्रीको स्वरुप् पो बनी। लाग्यो खेद् मनमा कसो गरि भयाँ स्त्रीको स्वरुप्को भनी॥ देख्या इन्द्रजिले र तेहि बिचमा तिन्मा बहुत् मन् भयो। बालै देखि भयो भनी कन रह्यो नाम् बालि विर् भो भनी॥ बाबूको करुणा बुझेर खुसि भै त्यो बालि विर्ले लिया॥72॥ सूर्य्यैका पनि वीर्य्यपात् हुन गयो ग्रीवा विषे पो तहाँ॥ तेही बिज् पनि बेस् कुमार् जब बन्यो ग्रीवा विषे एक् जसै। ग्रीवा देखि भयो भनेर तिनको सुग्रीव नाम् भो तसै॥73॥ सूर्य्यैले पनि पुत्रलाइ बलवान् साहाय दिन्छू भनी। विर् मध्ये बलवान् थिया र हनुमान्ज्यूलाइ दीया पनी॥ बाली सुग्रिव दूइ पुत्र सँगमा ली सुत्न खातिर् गइन्। ब्रह्मालाइ गरूँ प्रणाम् भनि दुवै छोरा सँगै ली गया॥75॥ ब्रह्मालाइ खबर् भयो र खुसि मन् तिन्को गराया पनी। किष्किन्धापुरि दीन मन्सुब भयो आश्रित् अनाथ् हो भनी॥ थीयो एक् तहिं देवदूत बलवान् हाजिर् र मर्जी पनी। ब्रह्माको हुन गो लगेर गरि दे यस्लाइ राजा भनी॥76॥ सात् द्विप्मा जति वानरादिहरु छन् तिन्मा हुकुम् यो गरोस्॥ इश् नारायण भारि हर्न भुमिको राम्चन्द्र हूनन् जसै। तेस् ऋक्षाधिपलाइ लैगि कन झट् राजा बनायो पनी॥ त्यो ऋक्षाधिपका ति पुत्र दुइ हुन् बाली र सुग्रिव् भनी। सब् विस्तार गरी सक्याँ हजुरमा मालुम् थियो ता पनी॥78॥ किष्किन्धा तहिं देखि वानरकि भै सुग्रिव्हरू छन् तहाँ। सर्वेश्वर् हुनुहुन्छ ता हजुरमा क्या धेर् बताऊँ यहाँ॥ ब्रह्माजी कन खुस् गराउनु भयो सम्पूर्ण भूभार् हरी॥79॥ बाली र सुग्रिव दुवै कन धर्म जानी। कीर्तन् गरोस् त गुण जन्म सबै बखानी॥ सम्बन्ध केहि रघुनाथ् सित पर्न जाई। वर्णन् ता यति कर्मले हजुरको हूँदैनथ्यो ता पनी। आर्को आज कथा कहन्छु रघुनाथ् सीताजिलाई पनी। रावण्ले हरि लै गयो त यहि हो तेस्को इरादा भनी॥81॥ रावण्को र सनत्कुमार ऋषिको एक् दिन् भयो भेट् कहीं। सोध्यो रावणले परी चरणमा क्यै बात् ऋषी थ्यैं तहीं॥ ब्रह्मन् को बलवान् छ देवहरुमा आधार कस्को गरी। जित्छन् सब् रिपुलाइ देवगणले साम्ने अगाडी सरी॥82॥ कस्को पूजन गर्दछन् द्विजहरू जो योगि हुन् सो पनी। कस्को ध्यान् कन गर्दछन् सहजमा संसार् तरौंला भनी॥ ठूलो कुन् छ बताइ बक्सनु हवस् येही छ ठूलो भनी॥83॥ सून्या प्रश्न सनत्कुमार ऋषिले यस्ता डबल्को जसै। जान्या रावणको र आशय उसै माफिक् बताया तसै॥ सून्यौ रावण एक् हरी सरि ठुलो मिल्दैन आर्को कबै। द्यौताका सब दानवादिहरुका आधार् इनै हुन् सबै॥84॥ ती द्वारा जगतै बनाउनु भयो ठूला तिनै हुन् हरी॥ इन्द्रादीहरु जित्तछन् रिपु सबै आधार् हरीकै गरी। ध्यान्ले योगिहरू तिनै कन भजी जान्छन् सहज् पार् तरी॥85॥ रावण्ले इ वचन् सुन्यो र ऋषिका बिन्ती गर्यो फेर् तहाँ। विष्णूले जति मार्दछन् रण महाँ ती बस्न जान्छन् कहाँ॥ दोस्रो प्रश्न सुन्या तहाँ ति ऋषिले यस्ता प्रकार्को जसै। उत्तर् फेरि दिया कृपा गरि तहाँ तेस्लाइ तिन्ले तसै॥86॥ द्यौताले जति मार्दछन् ति त अनेक् स्वर्गादिको भोग् गरी। कालान्तर् पछि जन्म हुन्छ तिनको पृथ्वीतलैमा झरी॥ जस्लाई हरि मार्दछन् उ त तसै जान्छन् तुरुन्तै अनी। मुक्तै भै कन बस्छ जन्म तसको हूँदैन कैले पनी॥87॥ यस्ता सत्य वचन् सुनी मन बुझ्यो रावण् भयो खुस् पनी। सङ्ग्राम् श्रीहरि थ्यैं गरी तहिं मरी मुक्तै म हुन्छू भनी॥ यस्तो सुर् मनमा जसै दृढ गर्यो जान्या ऋषीले पनी। हे रावण् सुन वत्स जो छ मनमा स्वाभीष्टसिद्धी सबै। तिम्रो लौ परिपूर्ण हुन्छ मनमा शङ्का नमान्या कबै॥ रुप् जस्तो हरिको छ भन्छु अहिले यस्ता हरी छन् भनी। ई रुप् हुन् हरिका अनेक् तरहका यो रुप् विराट् रूप हो। यो रुप् देखन मन्सुवा छ त हुनन् इक्ष्वाकु कुल्मा हरी। छोरा हुन् दशरथ्जिका भनि जगत् भन्नन् ति राम् नाम् गरी॥90॥ सीता लक्ष्मण साथमा लिइ पिताजीका हुकुम्ले गरी। जानन् दण्डक वन् महाँ भजि लिया चीन्ह्या तिनै हुन् हरी॥ यो विस्तार सनत्कुमार ऋषिका मुख् देखि जस्सै सुन्यो। चीन्ह्यो ख्वामितलाइ तेस् बखतमा तेस्ले र यस्तो गुन्यो॥91॥ संसार्सागर पार् तरेर सहजै जान्छू जहाँ छन् हरी॥ यस्ता आशयले सिता कन हर्यो रावण् त हो बुद्धिमान्। लक्ष्मी हुन् इ सिता भनी कन चिन्ह्यो मान्थ्यो कहाँ हो अजान्॥92॥ जो यो कथा कन खुसी भइ पाठ गर्छन्। खुप् आयु बढ्छ तिनको अति सौख्य हुन्छन्। धन्लाभ हुन्छ बहुतै तब नित्य सुन्छन्॥93॥ देख्यो रावणले र पाउ परि एक् बिन्ती गर्यो पो तसै॥ हे सर्वज्ञ मुने लडाकि बलिया विर् छन् कहाँ सो कही। पाऊ लाग्नु हवस् गर्यो विनति यो खुप् लड्न इच्छा भई॥94॥ रावण्का इ वचन् सुनेर मुनिले मन्ले विचार् खुप् गरी। भन्छन् को भनु छैन वीर अरु ता ताहाँ तिमीले सरी॥ जो विष्णुका बाहुलि देखि मर्छन्॥ तेस्ता महात्मा तहिं बस्न जान्छन्। श्वेतद्विप् पनि पुग्दछू भनि चल्यो रावण् त तेसै घडी॥ ओर्ल्यो पुष्पक देखि हिक्मति थियो पैदल् दुगुर्दै गयो॥97॥ श्वेतद्वीप पुगी प्रवेश् गरुँ भनी मन्सुब् गरेथ्यो जसै। आर्कीले पनि देखि पक्रि कन सब् वृत्तान्त सोद्धी भई। उम्क्यो स्त्रीहरु देखि बल्ल र बहुत् आश्चर्य मान्यो पनी। लङ्कामा लगि मातृवत् जननिको सेवा पनी खुप् गर्यो॥99॥ राम् नाम्ले परमेश्वरै हुनुभयो मालुम् छ सब्को गती। क्या बिन्ती गरुँ धेर् हजुर् त सबका साक्षी जगत्का पती॥ मेरो येहि चरित्र गायर रहोस् यो लोक संसार् भनी। गर्नू हुन्छ यहाँ अनेक् तरहका संसारि लीला पनी॥100॥ येही रित् सित रामको स्तुति गरी खुस् भै अगस्ती गया। फर्क्या नाथ् म कुबेरका हुकुमले यो बिन्ति गर्दो भयो॥101॥ खुप् यो योग्य भयो अझै पनि तँ जा सेवा प्रभूकै गरी। हूकुम् येती कुबेरले पनि गर्या ख्वामित् पुग्याथ्याँ जसै। पुष्पक्को विनती सुनेर रघुनाथ्जीको हुकुम् भो पनी। पुष्पक्लाइ बिदा दिया र रघुनाथ्ले राज्यको भोग् गर्या। श्रीराम्का तहिं राज्यमा पनि ठुलो आश्चर्य एक् दिन् भयो॥104॥ ब्राह्मण्को लडिका मरेछ र पिता रूँदा रह्याछन् कहीं। क्याले यो विधि भो भनी कन विचार् गर्दा भयो याद् जसै। तप् गर्दा जब शूद्र मारि दिनु भो ऊठ्यो लडीको पनी। यस्तै रित् सित पालना गरि लिंगा दुःखी भयेनन् कहीं। संसार्को सुख भोग् गराउनु भयो सीताजिलाई पनी। येहि गायर लोक् तरुन् भनि भन्या स्थापन् कथाको पनी॥ सीता मात्र थिइन् प्रिया प्रभुजिकी राजर्षिको चाल् धरी। शिक्षा खातिर गादिमा बसि अनेक् राज्का अनेक् काम् गरी॥107॥ सीताले रघुनाथका चरणमा बिन्ती गरिन् एक् तहाँ॥ पर्छन् आयर पाउमा म सित खुप् ब्रह्मादि द्यौता पनी॥108॥ गर्छन् बिन्ति हजुर् अघी गइ दिया आफैं प्रभू राम् पनी। पाऊ लाग्नु हुन्याछ युक्ति यहि हो वैकुण्ठ जान्या भनी॥ भन्छन् बिन्ति गर्याँ हजुर् सित सबै ब्रह्मादिको मत् पनी। जस्तो गर्न उचीत हो उहि हवस् ख्वामित् जनायाँ भनी॥109॥ सीताले विनती गरिन् र रघुनाथ्ज्यूको हुकुम् भो तहाँ। बेस् भन्छन् अब गर्नु पर्दछ यसो वैकुण्ठ जाँदा महाँ॥ फाट्निन् धर्ति र ताहिं बाट तिमिले वैकुण्ठ जानू तसै॥111॥ आऊँला किन बस्तछू कहि सक्याँ यै सुर् छ मेरो भनी॥ जानाको यहि सूर निश्चय गरी श्रीराम् सभामा गया। हाम्रा यश् अपयश् कसो छ दुनियामा येहि सोद्धा भया॥112॥ सब्ले बिन्ति पनी गर्या हजुरमा बोल्छन् यशै यश् भनी। एकाले पछि क्या भन्यो कि महराज् एक् सुन्छु अप्यश् भनी॥ रावण्ले वनमा हरी घर लगी क्यै दिन् त राख्यो पनी। यस्ती हुन् इ सिता उनै कन घरै ल्याया छ चोखी भनी॥113॥ यस्ती स्त्री पनि चोखि हो भनि यहाँ राजै त राख्छन् भन्या। भन्छन् अप्यश येहि मात्र भनि यो बिन्ती गरेथ्यो जसै। हूकुम्ले रघुनाथका हजुरमा लक्ष्मण् पुग्याथ्या जसै। सुन्नैलाइ कठिन् हुन्या अति कठोर् हूकुम् भयो पो तसै॥ हे भाई इ सिताजिलाइ अहिले त्याग् गर्नु मैले पर्यो। भाई भोलि बिहान लानु वनमा हूकुम् त यै हो गर्याँ॥116॥ लक्ष्मण्ले जब यो हुकुम् कन सुन्या ठूला सकस्मा परी। सीतालाइ चढाइ लैगि वनमा छोडेर आया पनी। लागिन् गर्न विलाप् सिताजि वनमा छोड्या मलाई भनी॥117॥ सून्या वाल्मिकिले र पूजन गर्या सीताजिको याद् भई॥ ल्याया आश्रममा र लोकजननी सीता इनै हुन् भनी। स्त्रीजन्लाइ लगाइ खुप् सित गर्या सेवा सिताको पनी॥118॥ ती विप्रपत्निहरुले पनि लक्ष्मि जानी। लीला गर्नु भयो र वृद्धहरुले जो गर्दथ्या सो गरी। सत्कामै गरि दिन् बिताउनु भयो बाधा सबैका हरी॥120॥ साथ्मा लक्ष्मणजी थिया प्रभुजि थ्यैं कुन् हो ठुलो विष् भनी। ब्रह्मस्वै विष हो भनी नृगजिको विस्तार् सुन्याथ्या जसै। बूझ्यो चित्त र फेरि लक्ष्मणजिले क्यै सोध्न लाग्या तसै॥121॥ भूभार् हर्नु भयो अनेक् तरहका यस् आकृतीका बनी॥ लीला हो इ त आत्मरूपि भगवान् भक्तै फगत् जान्दछन्। यो लीला त दयानिमित्त हुन गो यस्तो पनि मान्दछन्॥122॥ यस्ता मालिक जानि पाउ तलमा ख्वामित् पर्याको म छू। सोही युक्ति बताइ बक्सनु हवस् जुन् पाठले यो तरी। पुग्न्याछू पछि धाममा सहजमा आनन्दको भोग् गरी॥123॥ तत्त्व ज्ञान पनी तहीं दिनु भयो जुन्लाइ वेद्ले पनी। भन्छन् लोक्हरुलाइ तर्न सजिलो साँघू छ येही भनी॥124॥ दस् इन्द्रीय र मन् जितेर गुरुका साम्ने अगाडी परी॥ आत्मज्ञान मिलोस् भनेर गुरुको सेवा निरन्तर् गर्या। आत्मज्ञान् पनि मिल्छ येहि रितले संसार् कतीले तर्या॥125॥ फल् इच्छा गरि कर्म गर्छ यदि ता फेर् देह यस्तै लिई। त्यो फल् भोग् पनि गर्छ गर्छ अरु फेर् कर्मै बहुत् मन् दिई॥ तेस्को फेर् पनि बन्छ देह करले येसै जगत्मा परी। यस्तै रित् सित घुम्छ त्यो भुवनमा अत्यन्त चक्रै सरी॥126॥ अज्ञाने छ घुमाउन्या सकलको शत्रू सरीको यहाँ। ज्ञानैले गरि नष्ट हुन्छ पनि सो लीनू यही मन् महाँ॥ अज्ञान्को र इ कर्मको छ कति फेर् तस्मात् क्रियाले गरी। अज्ञान् नष्ट हुँदैन छैन अरु थोक् ऊपाय यै ज्ञान् सरी॥127॥ कर्मै गर्छ त घुम्छ यै जगतमा त्यै कर्मका धर्मले॥ तस्मात् ज्ञान विचार गर्नु जनले ज्ञान्ले कती पार् भया। ज्ञान् छाडी कन कर्मले जनहरू संसार पार् को गया॥128॥ विद्यालाइ सहाय कर्म छ ठुलो भन्छन् इ वेद्ले पनी। तस्मात् कर्म अवश्य गर्नु जनले साहाय होला भनी॥ क्वै येसो पनि भन्दछन् त ति भनुन् साहाय कोही रती। विद्यालाइ त चाहिंदैन बुझ यो विस्तार् बताऊँ कती॥129॥ हुन्छन् कर्म त देह देहहरुमा पूरा अभीमान् भई। विद्या हुन्छ त जो छ तेहि अभिमान् देहादिमाको गई॥ विद्याको र इ कर्मको त छ विरोध् साहाय हुन्थ्यो कहाँ। विद्यै एक् छ समर्थ मुक्ति दिनमा यै जान्नु सब्ले यहाँ॥130॥ बाजीका श्रुति तैत्तिरीय कहिन्या श्रूतीहरूले पनी। भन्छन् येहि कुरा सहाय अरुको खोज्दैन विद्या भनी॥ विद्यै मात्र ठुलो बुझेर यसमा यो मन् लगाई लिनू॥131॥ जो यो तत्त्वमसी छ वाक्य यसको वाक्यार्थ जानी लिनू। यस्मा तिन् पद छन् ति तीन पदका तात्पर्यमा मन् दिनू॥ तत्का अर्थ परात्म हुन् ति पदमा त्वं भन्नु जीवात्म हो। इन्को ऐक्य बुझाउन्या असि छ पद् रात् दिन् विचार् गर्नु यो॥132॥ देख्नू पञ्च महाभुतै छ सबमा यस्ता प्रकार्को बनी॥ संसार्को सुख दुःख साधन स्वरुप् देखिन्छ जो देह यो। स्थूलोपाधि भनी कहिन्छ सबले यो नाम् यसैको त हो॥133॥ दस् इन्द्रीय र मन् अपञ्चिकृत भुत् यो सोह्र जम्मा छ जो। स्थूलोपाधि भनी कहिन्छ सबको मुल् भोग साधन् छ यो॥ येसै स्थूल उपाधि भित्र छ सदा इन्को वियोग् भो जसै। स्थूलोपाधि गलेर जान्छ सबको टिक्तैन एक् क्षण् कसै॥134॥ जीव् ता मुक्त छ शुद्ध निर्मल फटिक् जस्तो उपाधी गरी। सो निर्मल् पनि हुन्छ सङ्गगुणले उस्तै उपाधी सरी॥ तस्सै मुक्त हुन्या छ छैन नहिं ता आर्को उपायै कसै॥135॥ राताका सँगमा रह्या स्फटिक ठिक् देखिन्छ रातै सरी। तस्तै आत्म पनी उपाधि सँग भै हुन्छन् उपाधी सरी॥ आत्मामा छ उपाधि केहि न फटिक्मा क्यै छ रातो कतै। झुट्टै मात्र छ यो झलक् यहि विचार् खुप् राख्नु जत्ता ततै॥136॥ झूट्टै देखि लिइन्छ नित्य सुखरुप् यस् ब्रह्मरुप्मा भनी॥ जानी वृत्तिनिरोध् गरेर जनले यो आत्म जानी लिनू। आत्मा हो सुख रूप दुःख रुपको संसार् छ उस्मा कहाँ। अज्ञान्ले गरि मात्र सत्य रुपले झल्कन्छ आत्मा महाँ॥ ज्ञान्ले लिन् पनि हुन्छ डोरि कन साँप् बुझ्नू छ जस्तो फगत्। तस्तै ईश्वरमा अनेक् तरहको देखिन्छ यस्तो जगत्॥138॥ अध्यास् हुन्छ चिदात्ममा इ सबको जो छन् अहङ्कारका। इच्छादी पनि बुद्धि धर्म बुझनू छैनन् कुनै सारका॥ आत्मा साक्षि छ यो पृथक् इ सबमा सब्मा घुस्याको पनी। जस्तै घुस्तछ अग्नि लोहहरुमा तस्तै प्रकार्को बनी॥139॥ यै आत्मा कन चिह्न पर्छ गुरुका वेद्का वचन्ले गरी। आत्मालाइ चिह्न्यो भन्या बुझि लिनू त्यो मुक्त भो तेस् घरी॥ तस्मात् आत्मविचार गर्नु जनले यस् रूपका हुन् भनी। अज्ञान् नष्ट गराउना कन अवर् छैनन् उपाई पनी॥140॥ आत्मा यस् रितले चिह्निन्छ पहिले एकान्तमा गै बसोस्। जानोस् जो छ जगत् प्रकाश् सकल यो हो आत्मसत्ता भनी। येही तत्त्व बुझी त पूर्ण रुपको होइन्छ आफू पनी॥141॥ ओङ्कार् वाचक हो सबै जगतको अज्ञान् अवस्था महाँ। ज्ञानोत्तर् हुन सक्छ वाचक कहाँ लिन् हुन्छ आत्मै महाँ॥ आत्मै मात्र रहन्छ तेस् बखतमा निर्मल् उपाधीरहित्॥142॥ सोही आत्म म हूँ भनी दृढ भयो ज्ञान्का विचार्ले जसै। जीवन्मुक्त भनी कहिन्छ जन त्यो पर्दैन ताप्मा कसै॥ सब् इन्द्रीयशमन् गरेर बलवान् कामादिको नाश् गरी। अभ्यास् गर्नु समाधिमा त सहजै देखिन्छु साम्ने हरी॥143॥ येही पूर्ण अनन्त आत्मरुपको ध्यान् नित्य गर्दै रहोस्। येही रित् सित दिन् बिताउँछ भन्या यो देह छुट्ला जसै। संसार्का सब दुःख छाडि कन त्यो लिन् हुन्छ मैमा तसै॥144॥ आदीमा न त अन्त्यमा न बिचमा यो देहधारी बनी। पूर्णानन्द हुँदैन जान्नु सबले यो सत्य बात् हो भनी॥ तस्मात् यो विधि छोडि गर्नु जनले आत्मैविचार् खुप् गरी। त्यो मैमा मिलि जान्छ जल् जलधिमा पौंचेर मील्या सरी॥145॥ आत्मै मात्र छ सत्य यो सब जगत् झूटै छ झूटो पनी। डोरी सर्प बुझ्या सरी बिबुझमा देखिन्छ साँचो भनी॥ जान्नू जानिइयेन यो भनि भन्या मेरा चरण्मा परी। सेवा गर्नु र जान्दछन् नतर ता टर्दैन कस्तै गरी॥146॥ वेद्को सार रहस्य यो सब कह्याँ जो यो विचार् गर्दछन्। वा निर्गुण् परिपूर्ण आत्म रुपमा लैगेर यो मन् धरुन्॥ गर्छन् सब् भुवनै पवित्र तिनले कुल्ची दिंदामा पनी॥148॥ यस्लाई श्रुतिसार् बुझी कन पढोस् मुल् तत्त्व यै हो भनी॥ यस्ता रित् सित यो पढ्यो पनि भन्या अज्ञानको नाश् गरी। मेरै रुप् बनि जान्छ जान्छ सहजै संसारसागर् तरी॥149॥ भार्गव्मा च्यवनै थिया इ सँगमा बस्न्या थिया जो अरू॥ सेवक् ब्राह्मणको म हूँ अति कृपा गर्नू भयो धन्य हो। सेवक् हूँ सब सिद्ध गर्छु भनि यो राम्को हुकुम् भो जसै। आपत् बिन्ति गर्या तहाँ च्यवनले राम्का हजुर्मा तसै॥151॥ तिन्लाई शिवले त्रिशुल् पनि अमोघ् खूसी हुँदामा दिया॥ रावण्की बहिनी थि कुम्भिनसि एक् बीहा गर्याको थियो। जन्म्यो पुत्र त लोककण्टक सबै चाल् राक्षसैको लियो॥152॥ तेस्को नाम लवण् छ राक्षसि छ चाल् तेस्ले त्रिशुल् त्यै लिई। आपद् सब् ऋषिलाइ गर्छ रघुनाथ् बाधा अनेकन् दिई॥ यो आपत्ति छुटोस् भनी हजुरमा आयौं भन्याथ्या जसै। तेस्को ताप न मान्नु मार्छु अहिले यस्तो हुकुम् भो तसै॥153॥ हात् जोरी विनती गर्या भरतले ख्वामित् म जान्छू भनी। लक्ष्मण्ले पनि काम् गर्या अगि बडा साथै हजुर्मा गई। दुःखै भोग भरत्जिले पनि गर्या योगी सरीका भई। राम् ठाकुर् बहुतै खुसी हुनु भयो यो बिन्ति सुन्दा महाँ॥155॥ गादी आज म दिन्छु राज् पछि गर्या पूरी बनाई तहाँ॥ बाण्मा मुख्य जउन् थियो उहि झिकी दीनू भयो बाण् पनी॥156॥ अर्ती क्या दिनु भो कि भाइ शिवको त्रिशुल् छ तेस्का घरै। पूजा नित्य गरेर जान्छ वनमा आहार खातिर् परै॥ तेस्ले त्यो शिवको त्रिशुल् लिन भनी जानै न पावस् घरै। फिर्दामा तहिं लड्नु हान्नु यहि शर् मर्ला र गिर्ला परै॥157॥ पायो त्यो शिवको त्रिशुल् लिन भन्या तेसै त्रिशुल्ले गरी। सब्को नष्ट गराउन्या छ यहि सुर् राख्नू विचार् खुप् गरी॥ जस्मा बस्न मिलोस् भनी सकलले खुप् बस्न मानुन् रहर्॥158॥ तेस्को नाम् मथुरा हुन्या छ नगरी त्यै राजधानी गरी। एक्लै गै अघि मार राक्षस पछी आऊँछ सेना पनी। हूकुम् माफिक काम् गर्या सँग गई शत्रुघ्नजीले तसै॥ राक्षस् मार्नु भयो तुरुन्त र तहीं पूरी मथूरा बनी। वाल्मीकी ऋषिले ति पुत्र दुइको नाम्कर्म गर्दा भया॥ जेठाको कुश नाम् धर्या लव भनी जुन् चाहिं कान्छा थिया। वेलैमा व्रतबन्ध कर्म पनि भो वेदार्थ जानुन् भनी। लाग्या वेद् पनि पढ्न शास्त्रहरूको तात्पर्य जान्या पनी॥ यो अभ्यास थियेन भन्नु त उसै फुस्रा कुरा पो थिया॥162॥ गान् गर्दथ्या खुसि भयेर पढाइ दीया। त्यो गाउँदा त्रिभुवनै वश पारि लीया॥163॥ खुस् हुन्थ्या ऋषिगण् सबै ति वनका सूनेर तेस् गानले। प्यारो खुप् सित गर्दथ्या ति दुइको ठूला भनी मानले॥164॥ सम्पूर्णको मन् पनि खुस् गराई॥ गर्थ्या सधैं वाल्मिकि जो त भन्थ्या॥165॥ सीताजी वनमा थिइन् र सुनकी सीता बनाई लिया॥ ब्रह्मर्षी र बडा बडा पृथिविका राजाहरू सो पनी। पाया फुर्सत सोध्नको र कुशले सोध्या कुरा क्यै तहाँ॥ हे सर्वज्ञ गुरो कउन् तरहले बन्धन् विषे पर्दछन्। कुन् पाठ्ले सब बन्धनै पनि सहज् तोडेर पार् तर्दछन्॥167॥ बाँधिन्छन् यहि रीतले यति गर्या संसार तर्छन् भनी। यस्तो प्रश्न सुन्या जसै ति कुशको ती वाल्मिकीले पनी। यस्को तत्त्व बुझाइ बक्सनु भयो बाँधिन्छ यस्ले भनी॥168॥ मन्त्रीले जति आफुमा गुण थिया जिव्मा मिलाई दिंदा॥ मन्त्रीका वशमा परेर यहि जिव् मै हूँ अहङ्कार् भनी। लाग्यो भन्न भन्या गर्यो विषयमा बाँधिन्छ यो जिव् पनी॥169॥ जो छन् सत्व र रज् तम त्रिगुण ई रुप् हुन् अहङ्कारका। ई तीनै मनले विचार् गरि लिंदा छैनन् कुनै सारका॥ इच्छा सत्व विषे धर्यो पनि भन्या ऐश्वर्य भोग्छन् पनी। जो ता छन् तम गूणमा खुसि हुन्या तेस्ता त कीरा भई। फिर्छन् नित्य विपत्तिमा सुख सयेल् मिल्दैन काहीं गई॥ जो ता तिन् गुणलाइ तुच्छ बुझि खुप् आत्मैविचार् गर्दछन्। सब् बन्धन्हरुलाइ तोडि सहजै संसार् तिनै तर्दछन्॥171॥ साँचो भन्याँ यो तिमि जानि लेऊ॥172॥ मुक्तै थिया नित्य तथापि याहाँ। गर्दै रह्या कार्य त लोक माहाँ॥173॥ तिम्रो गान् सुनि खूसि हुन्छ दुनियाँ अत्यन्त यश् पाउँछौ। श्रीराम्का पनि गान सुन्न कन मन् आयेर गाऊ भनी। लाया गाउन यो भन्या दुइ जना मीलेर गाया पनी॥174॥ गान्ले खुस् भइ केहि बक्सिस भया बक्सिस् भयाका जती। चिज् छन् सब् तृण झैं गरेर तिमिले केही न लीया रती॥ लाग्या गाउन दूइ भाइ ऋषिका साम्ने अगाडी गई॥175॥ सून्या तेहि अपूर्व गान् र रघुनाथ्ज्यूका पनी मन् गयो। मेरो मन् पनि गानले हरि लिया को हुन् इ भन्न्या भयो॥ साम्ने डाकि म सुन्छु फेरि यहि गान् भन्न्या इरादा धरी। गान् सुन्छू अब डाक याहिं ति कुमार् आउन् सभामा भनी। हूकुम् भो र हुकूमले दुइ कुमार् आया सभामा पनी॥ कस्का हुन् इ कुमार् कसो गरि भया रामै सरीका भनी॥177॥ रामैका सरि वस्त्र भूषण भया राम्चन्द्र कुन् हुन् भनी। चिह्नैलाइ कठिन् हुन्या छ यहि बात् सब् बोल्न लाग्या पनी॥ लाग्या गाउन भाइ दूइ जब ता गान्धर्व सुर्ले गरी। गान् सुन्दा बहुतै खुसी हुनु भयो त्रैलोक्यका नाथ् हरी॥178॥ दस् हज्जार् रुपिया दिया त पनि त्यो सब् तृण् सरीको गरी। जान्या श्रीरघुनाथले इ त सिताजीका कुमार् हुन् भनी। त्यै बिच्मा प्रभुले हुकुम् दिनु भयो शत्रुघ्नलाई पनी॥ हे भाई तिमि जाउ जल्दि अहिले वाल्मीकिजी छन् जहाँ। हूकुम् श्रीरघुनाथको यति हुँदा शत्रुघ्न जल्दी गया। वाल्मीकि ऋषिका परी चरणमा सब् बिन्ति गर्दा भया॥181॥ सून्या बिन्ति र जुन् त आशय थियो राम्को उ जानी लिया। श्रीराम्चन्द्रजिका पुगी हजुरमा त्यो बिन्ति गर्दा भया॥182॥ पस्छिन् भोलि सिता निया भनि हुकुम् भो लोक जानुन् भनी॥ हूकुम् येति सुन्या र लोक पनि सब् हेरौं तमासा भनी। ब्राह्मण् क्षत्रिय वैश्य शूद्र जति छन् आया महर्षी पनी॥183॥ सीताजी पनि यज्ञमा पुगि गइन् श्रीराममा मन् दिई॥ श्रीराम्जी सित बिन्ति गर्दछु भनी राम्का अगाडी सर्या। सीताजी अति शुद्ध छन् भनि बहुत् बिन्ती हजुर्मा गर्या॥ छोरे हुन् कुशलव् पनी हजुरका बिन्ती कहाँ तक् गरू। क्यै शङ्का मनमा रह्या हजुरमा गर्छू शपथ् मै बरू॥185॥ बोल्याँ केहि झुटो भन्या हजुरमा बोल्यो झुटो बात् भनी। निष्फल् आज गरुन् प्रभू जति थियो मेरो तपस्या पनी॥ सून्या वाल्मिकिको शपथ् र रघुनाथ्ज्यूका हुकुम् यो भयो। मेरा संशय छैन कत्ति मनमा साँचो शपथ् हुन्छ यो॥186॥ लङ्कामा पनि एक् निया अघि दिंदा जीतिन् र सीता लियाँ। ऐल्हे पो अपवाद् गर्या र जनले सो मेट्न छाडी दियाँ॥ अर्काले अपवाद् गर्यो भनि उसै साँचै सिता त्याग् गर्याँ। तस्तै भो त पनी रिसानि न हवस् यस्मा क्षमापन् गर्या॥187॥ मेरै पुत्र त हुन् दुवै इ कुशलव् जम्ल्याह पैदा भया। सीताजी पनि शुद्ध छन् सब बुझ्याँ सन्देह मेरा गया॥ हूकुम् यो रघुनाथको हुन गयो हूकुम् भयो ता पनी। ब्रह्मादीहरु लोकपाल्हरु सबै आया सिता छन् जहाँ। ब्रह्मादीहरुका अगाडि ति सिता क्यै बोल्न लागिन् तहाँ॥ जस्तो भक्ति छ रामका चरणमा मेरा उ जानी लिउन्। बेस् सिंहासन एक् तयार् गरि सिताजीलाइ राखिन् तसै॥ त्यै सिंहासनमा बसी जननिले औदास्य मन्मा लिइन्। सीताजी कन जानलाइ बढिया बाटो भुमीले दिइन्॥190॥ इन्द्रादीहरुले त खुप् खुसि हुँदै बेस् पुष्पवृष्टी गर्या॥ सीताको तहिं शोक् गर्या प्रभुजिले संसारी जस्ता भई। ब्रह्मादीहरुले बुझाउनु भयो साम्ने अगाडी गई॥191॥ बूझी बक्सनु भो र शोक् पर गरी बाँकी रह्याका थिया। सब् सम्पूर्ण गरेर दान् दिनु भयो ब्राह्मण् तहीं सब् थिया॥ जो ता यज्ञ महाँ थिया जनहरू धन्ले ति पूर्णै भया। बीदा बक्सनु भो र देसि जति हुन् बीदा हुँदै सब् गया॥192॥ सीताजी सितको वियोग् जब भयो श्रीराम् विरक्तै भया। कौशल्या जननी पनी खुसि भइन् श्रीराम आया भनी। लक्षण् अन्त्य निहारि ज्ञानकि कथा चर्चा गरिन् बेस् भनी॥193॥ आइन् पाऊ परिन् फेर् विनति पनि गरिन् रामजीका चरण्मा। यस्तो बिन्ती सुनी खुप् खुसि पनि हुनु भो बन्ध छुट्न्या उपाई। सब् भन्दा येहि ठूलो भनि कहनु भयो भक्तियोग् माइलाई॥ भक्तीयोग्मा पनी जो त्रिगुणरहितकी भक्ति छन् सोहि गर्नू। गङ्गाजीका प्रवाहा सरि गरि यस मन्लाइ मै माथि धर्नू॥195॥ मै माथी चित्त धन्र्या जनहरु सहजै भक्तिमान् होइ जान्छन्। चार् छन् मुक्ती ति चारै कन पनि तलका तृण् सरीका ति मान्छन्॥ मैमाथी चित्त धन्र्या भनि कन बुझि ल्यौ साधना गर्न माहाँ। तेस्को वर्णन् म गर्छू अब सब बुझिल्यौ सब् खुलस्ता छ याहाँ॥196॥ सत्काम् गर्नु विचार राख्नु मनमा हिंसा घटीया भनी॥ मेरो दर्शन गर्नु खुप् स्तुति पुजा गर्नू स्मरण् खुप् गरी। पाऊमा परि दण्डवत् गरि लिनू जाइन्छ यस्ले तरी॥197॥ साँचो बोल्नु बडा मिल्या चरणमा पर्नू तुरुन्तै गई॥ गर्नू दुःखि उपर् दया सम भया तिन्मा त मैत्री पनी। सेवा गर्नु यमादिको पनि असल् बाटा इनै हुन् भनी॥198॥ वेदान्तै कन सुन्नु गर्नु खुसि भै कीर्तन् सदा नामको। सज्जन्ले सतसङ्ग गर्नु दिन दिन् सोझो भई कामको॥ यो मन् शुद्ध गराइ बुझ्नु जति छन् सब् धर्म मेरा पनी॥199॥ जस्तै गन्ध रहन्छ फूलहरुमा फुल्मा रह्याको पनी। वायूका वशमा परी कन उडी आऊँछ नाक्मा पनी॥ त्यस्तै योग विषे दियो मन भन्या त्यै योगवायू पनी। गन्धै झैं गरि मन् उडायर सहज् ल्याऊँछ मैमा पनी॥200॥ ती देखी खुस हुन्न कत्ति ति गरुन् व्यर्थै शरिर् हर्दछन्॥ पूजा गर्नु त तेहि हो उ न गर्या तिन्ले पुजा कुन् गर्या। मृत्यूको भय हुन्छ तिन् कन सदा संसारमा ती पर्या॥201॥ मातर् मार्ग त तर्नलाइ सजिलो यै हो छ यस्तै गरी। याहाँलाइ त झन् सहज् छ म त हूँ पुत्रै र पुत्रै भनी। कौशल्या रघुनाथको यति हुकुम् सूनिन् र मुक्तै भइन्। कैकेयी पनि देह छोडि दशरथ्जीका हजुर्मा गइन्॥203॥ संसारको सोख् पनि सर्व जानी॥ ई सब्लाई मराउनू अब पर्यो बढ्नन् न मार्या त झन्॥ यस् सुर्ले रघुनाथका हजुरमा एक् दिन् युधाजित् गया। आर्की तक्षशिला पुरी बनि तहाँ राज् तक्ष गर्दा भया॥ छोरा पुष्कर तक्षलाइ तिमिले राज् गर्नु याहीं भनी। लक्ष्मण्लाइ पनी हुकुम् तहिं भयो भाई तिमीले पनी। छोरालाइ लगेर पश्चिम मुलुक्मा राज्य देऊ भनी॥ राजा अङ्गद चित्रकेतु इ दुवैलाई बनाया तहाँ। पूरी दूइ बनाइ लक्ष्मणजिले ताहीं रजाई दिया। छोरालाइ र जल्दि लक्ष्मण गया जाहाँ रघूनाथ् थिया॥ द्वार्मा एक् ऋषि छन् खडा भनि गई हाजिर् पुर्याई दिया॥ हाजिर् सूनि हुकुम् भयो प्रभुजिको ल्याऊ तुरुन्तै भनी। लक्ष्मण्ले पनि जल्दि गै हजुरमा ल्याया इनै हुन् भनी॥210॥ त्वं वर्धस्व भनेर आशिष दिया श्रीरामलाई तसै॥ सत्कार् श्रीरघुनाथले पनि गर्या पैले कुशल्क्षेम् गरी। तिन्को आशय बुझ्नलाइ हरिले सोध्या अगाडी सरी॥211॥ कुन् काम गर्नू छ र जल्दि आई। ती काल्पुरुषले पनि बिन्ति लाया॥212॥ हे नाथ् चरण्मा अहिले म पर्छू। एकान्त बक्स्या हुँदि बिन्ति गर्छू॥ मेरा कुरा कोहि न सुन्न पाउन्। सुन्नन् त मारी दिनु दूर जाउन्॥213॥ बेसै इ भन्छन् भनि भीत्र गूनी। यो उर्दि सब्ले तिमि देखि पाउन्॥215॥ मालुम् छ यो सब् किन बिन्ति गन्र्या॥216॥ ब्रह्माजिको बिन्ति म आज गर्छू। सृष्टी देखि अगाडि पूर्ण रुपले आत्मा स्वरुप् एक् थियौ। सृष्टी गर्न हुकुम् हुँदा हुकुमले लोक्सृष्टि गर्दै गयाँ॥218॥ जस्ले दुःख दिया प्रजा कन तिनैलाई म मारूँ भनी। बस्नैको अरु मन् छ पो त भगवन् इच्छा हजुर्को हवस्। ब्रह्माको विनति सुनेर रघुनाथ् हाँसी तिनै कालका। साम्ने बात्चित गर्नु भो पनि बहुत् सब् जान कै चालका॥ दुर्वासा यहि बीचमा तहिं गया राम्लाइ भेट्छू भनी। लक्ष्मण् द्वार महाँ थिया र ऋषिले तिन्लाइ भेट्या पनी॥221॥ लक्ष्मण्लाइ तहाँ भन्या त ऋषिले हाजिर् गराऊ भनी। लक्ष्मण्लाइ कठिन् भयो कठिनले बिन्ती लगाया पनी॥ भीत्रै जान हुँदैन जाउँ कसरी विस्तार् कहाँ तक् गरू। जुन् काम् खातिर आज आउनु भयो सो पूर्ण गर्छू बरू॥222॥ लक्ष्मण्ले यति ती मुनी कन तसै बिन्ती गर्याथा जसै। दुर्वासा ऋषि हुन् बडा त पनि खुप् रीसाइ बोल्या तसै॥ लै जाऊ अझ रामका चरणमा वाहीं शरण् पर्दछू। लै जान्नौ त मलाइ भित्र त कुलैको भस्म झन् गर्दछू॥223॥ सून्या येति वचन् र लक्ष्मणजिले मन्मा विचार् यो गर्या। कुल्को नाश् न हवस् कुशल् सब रहुन् क्या हुन्छ मै एक् मर्या॥ द्वार्मा हाजिर छन् ऋषी भनि तहाँ बिन्ती गर्याथ्या जसै। ती काल्लाइ बिदा गरेर रघुनाथ् बाहीर आया तसै॥ सोध्नू भो ऋषिलाइ आउनु भयो कस्तो इरादा धरी॥225॥ इच्छा भोजनमा थियो ति ऋषिको सो बिन्ति गर्दा भया। भोजन् बक्सनु भो र भोजन गरी ऋ़षी खुसी भै गया॥ यै बीच्मा तहिं संझि बक्सनु भयो राम्ले प्रतिज्ञा पनी। लक्ष्मण्लाइ कसोरि मारुँ अहिले यै हो विपत्ती भनी॥226॥ मारी दीनु हवस् मलाइ भगवन् यो ताहिं बिन्ती गर्या॥ ठूलो भन्नु छ धर्म हो उहि रहोस् बिन्ती गर्या यो जसै। यस्को निश्चय गर्नलाइ हुन गो ठूलो सभा एक् तसै॥227॥ सब्ले बिन्ति गर्या बुझी हजुरमा त्याग् मात्र गर्नू हवस्। मारी हाल्नु त योग्य छैन अधिराज् ज्यान् आज इन्को रहोस्॥ ज्यान् हर्नू र वियोग गर्नु इ बराबर् हुन् भन्याथ्या जसै। लक्ष्मण्लाइ पनी बिदा दिनु भयो श्रीरामजीले तसै॥228॥ प्राणायाम् तिरमा गरी कन गया जाहाँ रहन्थ्या हरी॥ भेट्ना खातिर शेषका हजुरमा ब्रह्मादि जम्मा भया॥229॥ लक्ष्मण्जी सितको वियोग् जब भयो दुःखी सरीका बनी। जान्छू लक्ष्मण छन् जता म त उता यो राज् भरत्ले गरुन्। राजा भै कन जो प्रजाहरु इ छन् इन्का सबै ताप् हरुन्॥230॥ यस्तो बिन्ति गर्या तहाँ भरतले राम्का हजुर्मा गई॥ छोरै छन् अधिराज् प्रभो हजुरका राज्का इनै हुन् धनी॥231॥ जेठा पुत्र हजूरका इ कुश विर् राज् कोशलामा गरुन्। उत्तर्मा बसि राज् गरी इ लवले सम्पूर्णका ताप् हरुन्॥ दूई भाइ चलाउँछन् इ जति छन् सब् राज्यको काम् यहाँ। दुत् जाउन् मथुरा विषे किन उसै शत्रुघ्न बस्छन् तहाँ॥232॥ सूनुन् लक्ष्मणको पनी ति सम्चार् पौंच्या परम्धाम् भनी। साथै जान हजूरका चरणमा दौडेर आउन् पनी॥ यस्तो बिन्ति हजूरमा भरतले गर्दा प्रजाले पनी। पाया थाह र ताप् भयो मन महाँ जानन् कि छोडी भनी॥233॥ बिन्ती एक वशिष्ठले तहिं गर्या लान्छन् कि छोड्छन् भनी। रुन्छन् सब् दुनियाँ यहाँ हजुरको पाउन् प्रसाद् ई पनी॥ सुन्नू भो तहिं यो वशिष्ठ ऋषिले बिन्ती गर्याको जसै। ठाकुर्का पनि खुप् दया हुन गयो ती सब् प्रजामा तसै॥234॥ इच्छा क्या छ बताउ पूर्ण गरुँला भन्न्या हुकुम् भो पनी। सब्ले बिन्ति गर्या प्रभू सित तहाँ सब् साथ जान्छौं भनी॥ उत्तर् कोशलमा दुवै ति कुश लव् राज् गर्न खातिर् गया॥235॥ युप्लाई विदिशा दिया र ति गया जाहाँ रघूनाथ् थिया॥ जल्दी गै कन पाउमा परि तहाँ यो बिन्ति लाया पनी। साथै जान भनेर आज रघुनाथ् आयाँ हजुर्मा भनी॥237॥ आया राक्षस ऋक्ष वानरहरू सब् येति सुन्दा महाँ॥ जान्छौं आज सँगै प्रभो हजुरमा यै बिन्ति सब्ले गर्या। सुग्रिव्जी पनि बिन्ति गर्न रघुनाथ्जीका अगाडी सर्या॥238॥ आयाको छु दयानिधान् हजुरमा यो बिन्ति लाया पनी॥ सुग्रिव्को अरुको ति ऋक्षहरुको बिन्ती सुनेथे जसै। ताहीं गै कन यो हुकुम् पनि भयो बस्नू तिमीले यहीं। जाहाँ सम्म रहन्छ भूमि तहिं तक् राज् गर्नु याहीं बसी। शिक्षा गर्नु सबै प्रजा कन बहुत् अन्यायिलाइ कसी॥240॥ यस्को उत्तर छैन चुप् रहु भनी हूकुम् भयेथ्यो जसै। मेरो जुन् छ हुकुम् उ गर्न सब दिन् अत्यन्त तत्पर् भया॥241॥ बुद्धीमान् तहिं जाम्बवान् पनि थिया जाँला म साथै भनी। तिन्लाई पनि यो हुकुम् हुन गयो बस्नू तिमीले पनी॥ द्वाप्रमा कछु युद्ध गर्नु तिमि थ्यैं पन्र्या छ सोही गरी। स्वर्गैमा तिमि जाउला पछि भन्या ऐल्हे त यस्तै परी॥242॥ यस्ता रित् सित जो अह्राउनु थियो सो सब् अह्राई वरी। सब् प्राणीहरु साथमा हिंड भनी हूकुम् भयो तेस् घरी॥243॥ दक्षिण् तरफ् भूमि बसिन् हरीका। हिंड्दा तहाँ मङ्गल शब्द गर्दै॥ सब्को गयो मन् उहि राम माहाँ॥247॥ सब् पाप छूट्या भनि हर्ष पाया॥ जो लोक् थियो राम् सित जान गै गो। गुल्जार् अयोध्या पनि शून्य भै गो॥248॥ देख्या प्रभूले सरयू र ताहाँ॥ आफैं त सब्का पनि नाथ थीया॥249॥ ब्रह्मा ऋषी देव र सिद्ध आया। सब् गर्न लाग्या उहिं लाइ दृष्टि॥250॥ गाऊँछन् कहिं नाच्तछन् प्रभुजि कै यश् मात्र कीर्तन् गरी। ब्रह्माको पनि ताहिं औसर पर्यो हात् जोरि बिन्ती गर्या। ख्वामित्ले अब विष्णुको रुप लिने वेला भयेथ्यो भनी। पार्या बिन्ति र होइ बक्सनु भयो श्रीराम् चतुर्भुज् पनी॥ ख्वामित्का तहिं बाहुमा बसि गया बस्न्या यहीं हो भनी॥252॥ ब्रह्माण्डै सब देवगण् खुसि भया यो रूप देख्या जसै। हे ब्रह्मन् जति जन् थिया सहरमा सब् साथ जान्छौं भनी। इन्लाई शुभलोक देउ तिमिले सत्लोकमा वास् गरुन्। सब्लाई सुख भोग गर्न कन एक् लोकै खटाई दिया॥254॥ ती लोक्ले पनि खुस् भयेर सरयूमा स्नान् सबैले गर्या। जुन् सान्तानिक लोक हो उहिं पुगी आनन्दका भै गया॥ जस्ले यस् कन पाठ गर्छ मनले अत्यन्त ठूलो भनी॥ तिन्का जन्म सहस्रका जति त छन् पाप् भस्म हुन्छन् भनी। सब् षड् शास्त्र बताउँछन् पढि लिया तर्छन् दुनीयाँ पनी॥256॥ जानी यस्लाइ जो ता जनहरु बहुतै प्रेमले पाठ गर्छन्। किनभने हे कमलनयन, मैले प्राणीको उत्पत्ति प्रलय तपाईंबाट सविस्तार सुनें । तपाईंको अव्यय (अविनाशी) स्वरुप पनि बुझें, सुनें । हे परमेश्वर, तपाईंले आफ्नो बारेमा जे जति भन्नु भयो, त्यो एतत एव (जस्तो भन्नु भयो ठीक त्यस्तै) हो । (यसकुरामा म विश्वस्त छु ।) त्यसैले हे पुरुषोत्तम, तपाईंको त्यो ऐश्वर्य रुप हेर्न इच्छुक छु । हे प्रभो, यदि तपाईंले मलाई त्यो (रुप) हेर्न योग्य ठान्नु हुन्छ भने, हे योगेश्वर, आफ्नो त्यो अव्यय रुप देखाउनु होस् । हे पार्थ, तिमी मेरा नाना प्रकारका तथा नाना वर्ण र आकृति भएका सयकडौं वा हजारौं दिव्य रुप हेर । हे भरतवंशी (अर्जुन सबै सूर्य (१२ सूर्य सबै वसु (आठ) सबै रुद्र (११ अश्विनी कुमार (दुई तथा वायुहरु (४९ लाई हेर । आसम्म तिमीले नदेखेका आश्चर्य पनि हेर । हे गुडाकेश आलस्यहीन) अर्जुन, मेरो शरीर स्थित सम्पूर्ण चराचर, केही बांकी नराखीकन छन्, हेर । त्यो मात्र होइन जगत्मा अन्यान्य जे जे छ (जे परिवर्तन भइरहेका छन्) ती पनि हेर । तर, तिमीले अफ्ना चक्षुले मलाई, मेरो स्वरुप, देख्न सक्दैनौ । तिमीलाई दिव्य दृष्टि दिन्छु । त्यसबाट योग को ऐश्वर्य (अघटित घटन सामथर्य) लाई हेर । सञ्जयले भने– हे राजन्, महायोगेश्वर हरिले यति भनिसकेपछि पार्थलाई आफ्नो परम ईश्वरीय स्वरुप देखाउनु भयो । कदाचित् आकाशमा हजारौं सूर्य एकैपटक उदाए भने जति तेज हुन्छ, त्यस तेजले पनि यस महात्मस्वरुपको तेजलाई के भेट्ला त्यसबेला पाण्डव अर्जुनले अनेक प्रकारका अलग अलग जगत्लाई त्यस विराट शरीरमा (एकै स्थानमा) देखे । अनि धनञ्जय (अर्जुन) विस्मयाविष्ट बने । शरीरमा रोमांच भयो । हात जोडेर सिर झुकाई प्रणाम गर्दै भन्न थाले । अर्जुनले भने– हे देव, तपाईंका देह भरि सबै देवदेवीहरु, प्राणीका सबै समुदायहरु, कमलमा बसेका सृष्टिकर्ता ब्रह्मा, ईश (महादेव सबै ऋषि, तथा दिव्य नागलाई देखिरहेछु । हे विश्वेश्वर, अनेकौं हात, उदर (पेट) र नेत्र भएका तपाईंलाई चारैतिर अनगन्ती रुपहरुमा देखिरहेको छु । हे विश्वरुप यस अनगन्ती रुपभित्र) तपाईंको आदि, मध्य र अन्त कहीं फेलापार्दिन । (शिरमा) मुकुट हातमा) गदा र चक्र धारण गर्नु भएका सबैतिरबाट तेज प्रकाशको पुञ्जले गर्दा हेर्न नसकिने बलेको अग्नि र सूर्यको जसतै तेजस्वी तथा अप्रमेय (परमात्मा) तपाईंलाई मात्र म सर्वत्र देख्छु । तपाईं नै अक्षर (नाश नहुने तपाईं नै वेदतव्य (जान्न योग्य तपाईं नै संसारको श्रेष्ठतम आश्रयस्थल, तपाईं अव्यय शाश्वत धर्मको अमर रक्षक, तथा तपाईं नै सनातन पुरुष हुनुहुन्छ । यस्तो मेरो मत छ । आदि, मध्य, र अन्त नभएको अनगन्ती हात, चन्द्रसूर्य नेत्र भएको, बलेको अग्नि जस्तो अनुहार, आफ्नै तेजले विश्वलाई तप्त गर्ने तपाईं लाई म देखिरहेको छु । हे महात्मन्, द्यावा (स्वर्ग वा आकाश र पृथिवीको अन्तराल (सारा वातावरण) स्थान र सबै (दश) दिशाहरुलाई एक्लै तपाईद्वारा व्याप्त भएको छ । तपाईंको यस अद्भुत र उग्ररुपलाई देखेर तीन लोक (को प्राणी समुदाय) व्याकुल भइरहेको छ । ती देवताहरु धमाधम तपाईंमा प्रवेश गरिरहेका छन् तथा डराएका कोही दुई हात जोडेर गृणन्ति– स्तुति गरिरहेछन् । महर्षि र सिद्धका संघहरुले स्वस्ति इत्यादि भन्दै अनेकौं (पुष्कलाभि) स्तुति गरिरहेका छन् । रुद्रहरु, आदित्यहरु, वसुहरु, साध्यहरु, विश्वेदेव, अश्विनीकुमार, वायुहरु, ऊष्मपा, गन्धर्व, यक्ष, राक्षस, र सिद्धका समुदायहरु, सबका सब चकित भएर तपाईंलाई हेरिहेका छन् । हे महाबाहू, अनगन्ती मुख, अनगन्ती आंखा, अनगन्ती हात र (अनगन्ती) गोडा, अनगन्ती पेट भएको तथा अनगन्ती विकराल दन्त भएका तपाईंको विशाल रुपलाई देखेर (जसरी) सारा लोक भयले व्याकुल छ, त्यसै गरी म पनि (व्याकुल भएको) छु । अर्थात् भयभीत छु । हे विष्णो, गगनचुम्बी प्रकाशमान अगणित रङ्गका मुख बाएर आ“ गरिएका, विशाल प्रज्जवलित नेत्रयुक्त, तपाईंलाई देखेर मेरो मन भयले व्याकुल भएको छ । धैर्य, र शान्ति पाएको छैन । विकरालदन्त र प्रलयकालीन अग्निको रा“को जस्तो तपाईंको मुख देखेर मलाई दिशाहरु ज्ञान भएन (रिंगटा लागिरहेछ) । सुख शान्ति छैन । हे देवेश, हे जगन्निवास प्रसन्न हुनु होस् । (युद्धमा भएका) राजाहरुका संघ समूहका साथै धृतराष्ट्रका पुत्रहरु तपाईंका मुखमा गइरहेका छन्।) । पितामह भीष्म, आचार्य द्रोण, सूतपुत्र कर्ण, अनि (हाम्रा पक्षका पनि) मुख्य योद्धाहरु तपाईंका मुखमा धडाधड तीव्रगतिले प्रवेश गरिरहेका छन् । कोही कोही योद्धाहरु धुलोपीठो कचाकुचुक परेर दा“तका अन्तरमा अड्रकिएका छन् ।।२६,२७।। जसरी नदीका प्रवाह तीव्ररुपमा समुद्रमा गएर मिसिन्छन्, त्यसै गरी सारा योद्धा बगेर तपाईंमा विलीन भइरहेका छन् । जस्तै पुतलीहरु बलेको अग्निमा मर्नलाई वेगले फालहाल्छन् त्यस्तै यिनी तपाईंको मुखमा मर्नलाई दौडेर पस्न आउंछन् । हे भगवन धप धप बलिरहेका मुखहरुद्वारा चारैतिरबाट सबैलाई गास हालेर स्वाद लिनु भएको छ । तपाईंका उग्र कान्तिहरुद्वारा आफ्ना तेजले समस्त विश्वलाई व्याप्त गरेर तीव्र ताप गराइरहेका छन् । हे उग्ररुप तपाई को हुनुहुन्छ । बताउनुहोस । तपाईंलाई नमस्कार छ । हे देवश्रेष्ठ, प्रसन्न हुनुहोस । आदि पुरुष तपाईंलाई म जान्न चहन्छु । तपाईंको प्रवृत्ति के त्यो थाहा भएन ? सञ्जयले भने– (भगवानका) यस्ता वचन सुनेर दुई हात जोडेका वेपमान (थर्थर भएका) किरीटी (अर्जुन) ले श्रीकृष्णलाई निहुरेर नमस्कार गर्दै डराइ–डराइ (भयको अतिरेकले उत्पन्न अस्पष्ट) गद्गद् स्वरमा यसरी भने । श्रीभगवानले भन्नु भयो– हे अर्जुन, मैले प्रसन्न भएर आफ्ना अफ्नो योग शक्तिद्वारा तेजोमय, अनन्त, आद्य, विश्वरुप तिमीलाई देखाएं, यसलाई तिमी बाहेक अरु कसैलाई पनि देखाएको थिइन । ईश्वर दर्शन मानवीय साधनाको अन्तिम लक्ष्य होइन । यो केवल एक मार्ग हो, जसमा अगाडि बढ्ने काम बांकी रहन्छ । प्रत्यक्ष ज्ञानलाई पूर्णता दिन पनि बांकी रहन्छ । खाना देखिपछि चख्ने काम बांकी रहन्छ । हे कुरुवंशका श्रेष्ठ वीर, वेद, यज्ञ, अध्ययन, दान, क्रिया, वा उग्र तपस्या कुनैले पनि मनुष्यलोकमा तिमी बाहेक अरुले मेरो यो रुप देख्न पाएको छैन । मेरो यो डरलाग्दो रुप देखेर तिमी व्यथित नहोउ, विमूढ पनि नबन, निडर र प्रीतमना भइ मेरो त्यही रुप हेर । सञ्जयले भने– श्रीकृष्णले अर्जुनलाई यस्तो भनेर आफ्नो (सौम्य) रुपलाई देखाउनु भयो । अनि सौम्य रुप महात्मा कृष्णले डराएको त्यस (अर्जुन) लाई आश्वासन पनि दिनु भयो । अर्जुनले भने– हे जनार्दन, तपाईंको सौम्य मानवीय रुप (अद्भुतबाट रुपान्तरित भएको) देखेर सचेत (सामान्य) र स्वाभाविक (प्रकृतिस्थ) भए“ । श्रीभगवानले भन्नु भयो– मेरो जुन यो रुप (तिमीले) देखेका थियौ, त्यो दुर्लभ छ र देवताहरु पनि त्यस रुपको दर्शनका आकांक्षी हुन्छन् । जस्तो तिमीले मलाई देख्यौ, यस्तो रुपलाई वेदाध्ययन (ज्ञान तपस्या, दान, यज्ञ कुनै विधाले पनि देख्न सकिंदैन । तर हे परन्तप, अनन्य भक्तिले भने मलाई तत्त्वले जान्न र देख्न सकिन्छ । मलाई प्राप्त (प्रवेश) गर्न पनि सकिन्छ । हे पाण्डव, मेरो निमित्त कर्म गर्ने, ममा परायण हुने, आसक्तिरहित हुने, सबै प्राणीहरुमा निर्वैर भाव राख्नेले मलाई प्राप्त गर्छ । (क) प्रत्येक निकायहरुका संयोजकहरु, आफू मातहतका निकायभन्दा एक निकाय माथिल्लो “परिषद् वा मण्डल”को प्रतिनिधि पात्र हुनेछन् । (ख) प्रत्येक परिषद्का संयोजक (पात्र) हरुलाई मातहतका “वर्गीय कार्यकर्ता” द्वारा र प्रत्येक मण्डलका संयोजक (पात्र) हरुलाई मातहतका सार्वभौमिकता खुल्ला हुनेछ, तर “निरपेक्ष” संस्था चाहिं आवधिक रहनेछ । दुवै सत्ताका हर “तह र तप्का” क्रमशः केन्द्रसम्म केवल “पद्धति मात्र सच्चा “लोकतान्त्रिक साम्यवादी मार्ग” प्रसस्त हुन्छ । तमामका साझा ढुकढुकीमाथि एकल हुकुमी हाबी केवल हाँस्यास्पद अतिरिक्त खेदप्रद यथार्थ–इतिहासले पुष्टि गरिसकेको छ । त्यसैगरी मा पनि गतानुगत मनोमान वा तथाकथित निर्वाचनद्वारा आवधिक प्रत्यायोजन–दुवै पुरातन प्रचलन हुन् । “सत्ता र शक्ति” प्राप्ति निम्ति “विकृति र विसंगति” कारक तर लोकतन्त्रका प्रमुख बाधक तत्वहरू हुन् भने केवल संयोजकीय संस्था मात्र सबै–सबैका “अस्तित्व तथा “संयोजक मण्डल पद्धति (कोअर्डिनेटर सर्कल सिस्टम) र दोहोरो साम्यवाद” का मूर्त सूत्र हुन् । सिंगो नेपाल र सबै नेपालीको साझा एवं सर्वोच्च सभा नै व्यवस्थापिका सभा हो । पूर्ण सार्वभौम जनप्रतिनिधि सभाहरूमध्ये मानवीयता तथा सिंगो राष्ट्रियता प्रतीक वैधानिक सभा हो । दार्शनिक सार्वभौमिकता खातिर प्रत्यायोजित प्राधिकारको एकमुष्टता हो, इतिहासको समीक्षा गर्दै भविष्यको मार्गदर्शननिम्ति महान् विचार तत्वहरूको संयोजन नै जनमत संकलन अर्थात निर्वाचन हो । व्यष्टिगत विचार तत्वहरूको समष्टिगत एकत्व खातिर वैधानिकरणको प्रथम चरण निर्वाचन हो भने प्रतिनिधि–पात्रहरू त्यसका साधन हुन् र जनमत संकलनचाहिँ संस्थागत प्रयोजननिम्ति प्राधिकार मात्र हुन् । “एक पात्र, एक मत” द्वारा प्रत्यायोजित प्राधिकार अर्थात् व्यष्टिगत विचार तत्वहरूको समष्टिगत एकत्व नै साझा संस्था अर्थात व्यवस्थापिका÷विधायिका सभा हो भने संयोजकीय प्रतिनिधि–पात्रहरूद्वारा अमुक ठालु अर्थात् कार्यकारी मन्त्रीप्रति एकमुष्ट प्राधिकार प्रत्यायोजन गर्नु÷गराउनु पूर्ण अवैधानिक हो । तथाकथित “पति÷अध्यक्ष÷मन्त्री÷प्रधानमन्त्री” अर्थात् अमुक व्यक्तिलाई शासक वा नवशासकमा रूपान्तरण या पुरानै ठालु अनुमोदन गर्ने÷गराउने कार्यान्वयनमा एकल मनोमानी रहन्छ भने स्वतः “निरंकुश वा अधिनायकवादी वा सर्वसत्तावादी” हावी हुन्छ । संस्थागत स्वायत्तता होइन, “ठालुवाद” हो । “बुलेट या ब्यालेट” द्वारा (निरपेक्ष आवधिक प्रजातन्त्र हो । त्यसैगरी, “दलीय केन्द्रीयता” को अर्थ अमुक केन्द्रीयता” हो भने लोकतान्त्रिक प्रक्रियाको सारांश संयोजकीय सवाल हो, समाजवादी सवाल हो, नीति र सिद्धान्तको सवाल हो भने वर्गीय पक्षधरताको सापेक्षताचाहिँ “पूर्ण समानुपातिक–जननिर्वाचित “पक्ष र प्रतिपक्ष” दुवै “सत्य र असत्य” को अंश पनि हो । वर्गीय संयोजन अर्थात् वर्गीय फ्युजनको सूत्रः हो, जो समग्रतामा लोकतन्त्रको सुन्दर पक्ष हो । त्यसैगरी, अन्य “पक्ष र प्रतिपक्ष” दुवैका संस्थागत प्रक्रियाद्वारा संयोजकीय एकमुष्टता नै समानताको पूर्वाधार हो । समाजवाद, साम्यवादी समाजवाद आदि सापेक्ष पक्ष हो भने लोकतान्त्रिक प्रक्रियाचाहिँ निरपेक्ष पक्ष हो । लोकतन्त्र थपिदिँदा सबै समाजवाद सच्चा समाजवाद अर्थात् जनवाद बन्छ भने लोकतन्त्र झिकिदिँदा सबै समाजवाद फगत समाजवाद अर्थात् “दलाल ठालुवाद” बन्छ । तसर्थ, संस्थागत सापेक्षता नै साझा राष्ट्रियता हो र जनवादी व्यवस्था हो भने जनवाद मात्र समाजवाद हो र लोकतन्त्र स्वतः चाहिँ सामूहिक स्वामित्वका सवाल हो र त्यो शाश्वत तुल्याउने विज्ञान नै जनवाद अर्थात् सच्चा समाजवादी सवाल हुन् । राष्ट्रियता, सार्वभौमिकता, समानता, मानवीयता आदि साझा सवालमा “संस्थागत न त वैधानिकता नै प्राप्त गर्छ । नामधारी पक्ष र प्रतिपक्ष ठालु–ठालु आपसी अनर्गल सौदाबाजी केवल “दलाल ठालुवादी” चरित्र हुन् भने सिस्टम) को सवाल हो । लोककै साझा सवाल हो, लोकतन्त्र । र उग्र सामन्त तथा अनेकन् अवसरवादी प्रपोगन्डा सर्वविदितै छ । लिंग–क्षेत्र इत्यादि केवल फुटाऊ र शासन गर्ने पौराणिक औजार हुन्, गद्दार ठालुवाद । पुरातन कथित समाजवादी दुई धारमध्ये एक रहन्छ (स्टेबल नेसनल क्यापिटल) अर्थात् सामन्तीकै पेवा र उसैको भक्ति गाथा गाउँछ र अर्को धार जो “अधिनायकवादी साम्यवाद” अन्तर्गत “राष्ट्रिय–पुँजी” नै एकपक्षीय मनोमालिन्यताद्वारा कब्जा गर्ने (मोनोपोली नेसनल क्यापिटल अन डिक्टेटर) षड्यन्त्र रचिन्छ । प्रथम अवसरवादी पराकाष्ठा र आन्दोलनका झूटा नारा भन्ने स्वतः प्रमाणित छ । मूलतः दुवै व्यक्तिपरस्त परिपाटी अमूर्त र जडसूत्रः मात्र हुन् । तेस्रो धार— जो “लोकतान्त्रिक साम्यवाद” अन्तर्गत राष्ट्रको “साझा–पुँजी” (नेसनल कमन प्रोपर्टी) र “साझा–विधि” (कमन समाजवाद हो । राष्ट्रिय राज्यको साझा “स्रोत–साधन” माथि सामूहिक स्वामित्व (कमन ओनरसिप) आर्थिक लोकतन्त्र हो । यसैगरी, राज्यको साझा “विधि–विधान” (कमन इन्स्टिच्युसन) माथि पृथक स्वत्व राजनीतिक लोकतन्त्र हो । राष्ट्रिय आयको “समान–वितरण” स्वेच्छिकता इतर केवल विज्ञानवत् “पद्धति र प्रणाली” र त्यसैगरी, राष्ट्रिय राज्यको साझा “विधि–विधान” माथि “सामूहिक अपनत्व” साम्यवादको प्रतीक हो । तर, “न त आर्थिक या त राजनीतिक” शास्त्रीय सिद्धान्तः मानवीय समाज सकाम कर्महरूको योगफल हो, कर्मयोगीहरूको समष्टि हो । सकाम कर्मयोगीहरूको सकाम कर्मको विपरीत हो । सकाम कर्महरूको पराकाष्ठा नै समाजवादको उत्कर्ष हो भने निष्काम कर्महरूको पराकाष्ठाचाहिँ समाजवादको अपकर्ष हो । त्यसैगरी, निष्काम कर्ममा फलको अपेक्षा अज्ञानता हो भने सकाम कर्ममा “निस्वार्थ तथा निष्पक्षता” का भौतिक प्राप्तिको उत्कर्ष हो भने भौतिक प्राप्तिको पराकाष्ठाचाहिँ समाजवादको उत्कर्ष हो र त्यही उत्कर्षको वैज्ञानिक व्यवस्थापन गर्ने विज्ञान नै निरपेक्ष “विधि–विधान” हो । नित्य पात्र–पात्र अन्तरनिहित सापेक्षताकै पराकाष्ठा नियन्त्रण खातिर अनित्य निरपेक्षता अर्थात् हो, “लोकतान्त्रिक साम्यवाद” हो । इन्द्रियजन्य जीवनरस नै सकाम कर्मको कारक हो भने, अहोरात्र परिश्रम” आदि सकाम कर्महरूको पराकाष्ठा नै समाजवादी रूपमा भौतिक सापेक्ष अपितु अमूर्त रूपमा अभौतिक निरपेक्ष अर्थात् “दृश्य या अदृश्य” समाजवादी आयाम हुन्, कटु यथार्थ हुन् । “भौतिक एवं अभौतिक” समष्टि नै समाजवादको सार हो । समग्रतामा कै पराकाष्ठा व्यवस्थापन गर्ने शास्त्र समाजवाद हो । अर्थात् व्यष्टिगत विचार तत्वहरूको समष्टिगत एकत्व खातिर मानवीय “अधिकार र कर्तव्य” व्यवस्थापन गर्ने शास्त्र समाजवाद हो । जसका निम्ति र सार” दुवैको विज्ञानवत् व्यवस्थापन गर्ने एक मात्र शास्त्र घटनाक्रमको गन्थन हो, समाधान होइन कि व्यवधान हो, जीवन्त जित्नेले मात्र बँच्ने अधिकारको व्याख्या तथा निर्विवाद गुण्डाराजकै आरक्षणको व्यवस्थाद्वारा समाजवादी सम्पूर्णता प्राप्त हुन्छ । तर, जसको शक्ति, उही–राजाको भक्ति अर्थात प्राकृतिक न्यायिक सिद्धान्त पराकाष्ठा हो । जसको शक्ति उसैको भक्ति वा वर्गीय पक्षधरता अर्थात सोलोडोलो वर्गीयमुक्ति अर्थात् भौतिक समृद्धिमात्र समाजवादी समष्टि होइन । यिनै दुई “जंगली जडता र सर्वसत्तावादी पराकाष्ठा” नै सामाजिक अपराधको सीमाङ्क हो । त्यसैगरी, सम्पूर्णतामा आदर्शवादी समाजको परिकल्पना पनि केवल दिवास्वप्न हो र धार्मिक जडसूत्रवादी पातकीद्वारा धर्मको व्यापार गरी मानवीय समाजमा नरसंहार समेत इन्द्रियजन्य आकांक्षा र मानवीय मनभित्रका भावना, संवेदना एवं समाजवादकै अन्तर्य हुन् । अध्यात्मवादको पराकाष्ठा, मनद्वारा इन्द्रियहरूको नियन्त्रण गरी परम ब्रह्ममै आत्मा–समाधि आदि समाजवादको प्रवद्र्धन होइन कि विसर्जन हो भने “बुलेट वा ब्यालेट” प्रधान हुन्छन् । तथाकथित “शक्ति या शक्तिशाली” व्यक्तिलाई विज्ञानवत् “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सत्ताच्यूत गर्ने र शान्तिपूर्ण शैलीबाट आम समर्पित संस्था निर्माण गर्ने औजार नै यथार्थ समाजवाद हो, लोकतान्त्रिक साम्यवादमा समृद्धि गौण हो, तर हो, यस युगका सर्वोच्च चेतनशील “मानव–जाति” सबै स्वतन्त्र भई बाँच्न चाहन्छन् । स्वाधीनता चाहन्छन्, जीवन्त–जीवन चाहन्छन्, समग्र मानवीयताका शिखर चुम्न चाहन्छन् । तर, त्यही स्वाधीनताका लागि जुन कुनै मूल्य चुकाउनदेखि “मर्न र मार्न” पनि तयार हुन्छन् । समाजवाद अमुक ठालुको शाब्दिक महासागर होइन, पथ–प्रदर्शन हो, सामाजिक चेतनाको कसीभित्र यथार्थ अनुभूति हो । सामूहिक विवेकको भावनात्मक जीवनसँग समानताको सूत्र प्रमाणित गर्ने शास्त्र नै वैज्ञानिक समाजवाद हो, जनवाद हो । “लिने र दिने” को प्रसंग पैदा हुन्छ, तब स्वतः “मालिक र दास” अवसरवादी गिद्दे चण्डालहरूको खेलो सुरु हुन्छ, क्रमशः सिंगो समाज “शासक र शासित” मा विभाजित हुन्छ । शासकीय अभीष्ट पालेका “भ्रष्ट र ज्यानमारा” ठालुद्वारा अनेकन औजार आयात गर्छन्, युगौं पुरानो भूत जगाउँछन् दुनियाँलाई तर्साउँछन् र दुःख दिन्छन् त्यही भूत समाधि गरी संस्थागत “विधि र पद्धति” स्थापित गर्नु मात्र सत्ता” दुवैको नियन्त्रण एवं विधिवत् अधिनायकीकरण खातिर जनताको जन्मसिद्ध मौलिक अधिकारसहित व्यक्तिगत सवाल हुन् । अतः निजी स्वामित्व जो व्यक्तिगत “आय–आर्जन एवं समानता खातिर “न्यूनतम र अधिकतम” पुँजी र परिश्रमको मापदण्ड मानवीय ढंगमा कार्यान्वयन गर्ने मूर्त विज्ञान नै सच्चा समाजवादी दर्शन हुन् । तर, दार्शनिक विज्ञानइतर अमुक ठालुको निजी बखान अर्थात् फगत माक्र्सवादी समेत आतंकवादको जडसूत्र स्पष्ट छ । र आतंककारी” भुमरीमै नेपाल र नेपालीको तीन शताब्दी बाँडिचुँडी हसुरियो । यसरी ठालु–ठालु आपसी विभाजन र संयोजन (फ्युजन) द्वारा जनताको जिउ–धन हसुरिए र हसुरिरहेका छन् । चेतनाभन्दा अतिरिक्त मूल्य पुँजीगत “नाफा र घाटा” कै लेखाजोखा नै समाजवादी बोध पुरातन मात्र होइन कि पटमूर्ख चिन्तन हुन्, व्यष्टिगत वस्तुको व्याख्या अन्तर्गत वस्तुको उत्पादन सम्बन्ध र सर्वोच्च चिन्तन र मानव जीवन केवल औद्योगिक औजार समान ठान्नु निरपेक्ष शून्यवादी दर्शन तर सापेक्ष भौतिकवादी ज्ञान हो । समष्टिगत समाजवादी विज्ञान भने पटक्कै होइन । सत्ता अनि सत्ता र सत्ताकै मात्र अपेक्षा र व्याख्या तर विधि र प्रक्रियाका शून्यता होइन कि खतरनाक ठालुवाद हो । धार्मिक महाराजा वा फगत अगुवा अर्थात् समाजवादी “चिन्तन र दर्शन” रहित “ठालु वा नेता” हरू नै आम मानवीयताप्रति जघन्य खतरा तत्व हुन् । तसर्थः ती र त्यस्ता लठैत ठालुहरूलाई तुल्याउनु आफू र आफ्नो अतिरिक्त देश र दुनियाँको सर्वस्व लुटाउनु हो । जुन कुनै समाजवादको वाधक ठालुवाद अर्थात् “अध्यक्षीय “तोक–आदेश–हुकुम–हस्ताक्षर” अलावा सिंगो सभा गठनदेखि विघटन आबद्धहरूको शाश्वत सार्वभौम क्रमशः लोकतान्त्रिक प्रक्रियाको समेत बाधक तर असमानता र सर्वसत्तावादको भने सर्वथा साधक बन्छ । तसर्थ, “निरपेक्ष अध्यात्मवाद या सापेक्ष भौतिकवाद” दुवै राज्य व्यवस्थामा समेत सम्पूर्ण अपराधको जडसूत्र अध्यक्ष–पात्र बनेको हुन्छ भने सम्पूर्ण समाधान खातिर “अध्यक्ष–पात्र” लाई जबर्जस्त संयोजक तुल्याउनुपर्छ । स्पष्ट छ, सत्ता होइन कि अमुक ठालुको एकल शासकी अभीष्ट समाप्त पार्नु जनवादी काँग्रेस नेपाल (जकाँने) को प्रमुख कार्यभार रहेको छ । हो । जनवादी समाजवाद आम मानवीय सवाल हो, सबै मानिस बराबरी कसरी भन्ने सवाल हो । जनताको जन्मसिद्ध मौलिक अधिकारको संरक्षण तथा कर्तव्य पालनाका बाध्यकारी आचारसंहितासहित गर्ने र गराउने विज्ञान मात्र समाजशास्त्र हो । स्पष्ट छ, सबै–सबै र प्रणाली” मुताबिक पारदर्शी लोकतान्त्रिक प्रक्रिया अनिवार्य रहन्छ । तर, सामन्तवादमा सामन्तवादी नाइके, पुँजीवादमा पुँजीपति नाइके सर्वहाराको सर्वहारा नै नाइके विभिन्न वर्गको नाइके–नाइके धर्म मान्दा धार्मिक ठेकेदारले खिचडी पकाउनु, जनताले जनवादी आन्दोलन गर्दा ठालुले जुँगा मुसार्नु, मान्छे–मान्छे बराबर खातिर अनेकन क्रान्ति र प्रतिक्रान्ति एवं हजारौं–हजारले रगत बगाउँदादेखि सहादत प्राप्त गर्दा वा सिंगो राष्ट्र नै ध्वस्त या विश्वयुद्धसम्मको हो । ठालु–ठालु आपसी रमिता र तिनै–उनै अपराधीहरूका “भोज–भान्सा” विज्ञानसंगत आर्थिक प्रमाणको अध्ययन एवं अनुसन्धान गर्नु समेत “वर्गीय जन र आम जनार्दन” का सामूहिक कार्यभार हुन् । तर, सबैका साझा “स्वशासित संयोजकीय संस्था” हो भन्ने जानी–बुझी अमुक ठालुप्रति नै प्राधिकार प्रत्यायोजन गर्ने र गराउने “दास हो । आजका जनप्रतिनिधि शासक न कि जनताको सेवक हुन्, राष्ट्रको साझा नोकर हुन्, निसर्त वैधानिकताका औजार हुन्, तर भागिदार भने कदापि होइनन् । तर, “अनेकन अपराध र एकल अहंकार” द्वारा ग्रस्त ठालुहरूका स्वेच्छिकताप्रति बाधक हुने हुँदा ती र त्यस्ता नियति “विधि र पद्धति” को कट्टर विरोधी हुन्छन् । तसर्थ, छदम्भेषी ठालुहरूद्वारा भित्र–बाहिर दुवैतर्फ आतंकको बीजारोपण गरिएको हुन्छ, द्वैध चरित्रको सीमांकन अर्थात् “हत्या, हिंसा, भ्रष्ट र आतंक” कै ठूलो अंकद्वारा “ठुला–नेता” ठान्ने क्रुर बिल्लाका नीच समानतावादी सूत्रप्रति सदासर्वदा प्रहार गरिएको हुन्छ । खास जनवाद यात्रा न कि केवल दुई–चार बाधक पात्रप्रति प्रहार जरुरी हुन्छ । अदृश्य मिसनरूपी शक्ति केन्द्रबाट प्रायोजित छदम्भेषी ठालुवाद जव सार्वभौम प्रक्रियाद्वारा समाप्त हुन्छ, तब “वर्गीय क्रमशः राष्ट्रिय” मुद्दाहरू सहजै समाधान हुन्छन् । भण्डारखाल, कोतपर्व, क्रमशः २०६२÷०६३ देखि निरन्तर वर्तमानसम्मका ज्यानमारा राजा–महाराजा र भ्रष्ट वीरबल मन्त्रीहरूको व्यक्तिगत ज्यादतीकै कारण नेपाल र नेपालीको दुर्गति भएको हो । अतः ती र त्यस्ता क्रुर किलो सेरा टुदेखि ढाडमा टेकेर टाउकोमा ठोक्ने मनमुटुको विकल्प हो, लोकतन्त्र । मुठ्ठीभर “पति, प्रधान अर्थात अध्यक्ष” ठालुहरूद्वारा खतोखत भ्रष्ट र ज्यानमाराहरूलाई “माफी, स्वेच्छिकताको निर्विकल्प विकल्प हो, लोकतन्त्र । दलाल र सामन्तहरूले हार्ने तर आम तमाम गरी खाने वर्गहरूले जित्ने अन्ततः वर्गविहीनताको सोलोडोलो प्राधिकार न कि निरन्तर संयोजकीय प्रक्रियाद्वारा क्रमिक “विधि–विधान” समान वितरण अर्थात कार्यान्वयन गर्ने अत्याधुनिक शास्त्र नै “विज्ञानवत् लोकतान्त्रिक साम्यवाद” हो । सबैको साझा राष्ट्रिय सम्पत्तिमाथि अमुक पात्रहरूका मनोमानी विपरीत विज्ञानवत् “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक आमसमर्पित खातिर जननिर्वाचित “अध्यक्षीय अधिनायकवाद (प्रेसिडेन्टल डिक्टेटर) र आवधिक निरपेक्षवाद पद्धति (कोअर्डिनेटर सर्कल सिस्टम) र दोहोरो निर्वाचन प्रणाली ( रिभर्टिबल इलेक्सन सिस्टम)” कार्यान्वयन गर्नु÷गराउनु मात्र सच्चा जनवादी मार्ग हो । स्मरण रहोस्, साझा राष्ट्रियता, जनतन्त्र र मानवीयता खातिर सम्पूर्णता नै शाश्वत सार्वभौमिकता हो । तर, गर्ने कर्मकाण्डी अधिवेशन वा भष्मासुरे महाधिवेशन वा तजविजी आदि÷इत्यादि केवल मुठ्ठीभर जित्ने ठालुहरूले हार्नेहरूमाथि निरन्तर रजाइँ गर्ने प्रोपगन्डा मात्र हो । “बुलेट या ब्यालेट” द्वारा अमुक या पुरानै ठालु “अनुमोदन वा मनोनयन” गर्नु÷गराउनु निर्वाचन न कि आपराधिक व्यापारीकरण हुन् । न्यूनतम वाध्यकारी आचारसंहिता अर्थात “लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यता” अर्थात् संस्थागत “विधि र प्रक्रिया” इतर चाहे मन्त्री÷पुलिस÷सैनिक÷ न्यायाधीशका एकल स्वेच्छिकता र त्यसैगरी पारदर्शी अनुगमन इतर कर्मचारी प्रशासनका असम्भव छ । सत्तामा आसीन पात्रलाई “बर्खास्त या नवनियुक्त” खातिर वाहियात आन्दोलनको सास्ती, ज्यानमारा क्रान्ति र प्रतिक्रान्तिदेखि देश र दुनियाँमारा नाकाबन्दी क्रमशः एकल अभीष्ट उपज विश्वयुद्धसम्मका जघन्य खतरा सर्वविदितै छ । जसको मूल कारण र कार्यक्रम” संस्थागत इतर व्यक्तिगत निर्देशनकै उपज हुन् । “बुलेट वा ब्यालेट” द्वारा एक पात्रप्रति प्राधिकार प्रत्यायोजन गर्ने÷गराउने पौराणिक प्रचलनको अनुसरण आपराधीकरण हो । त्यसैगरी विधि र पद्धति इतर नेता–नेता आपसी भलाकुसारी गरी बसी हसुर्ने फगत “माफी” (राष्ट्रपतिले कुनै पनि अदालत, न्यायिक वा अर्धन्यायिक वा प्रशासनिक निकायले गरेको सजायलाई मुल्तबी, परिवर्तन वा कम गर्न सक्नेछन्) भन्ने शब्दले खर्बाैं खर्चेर लिखित संविधान नै र ज्यानमारा” दलाल ठालु र सामन्त पुँजीपतिकै मात्र पेवा स्वयंसिद्ध अन्तमा, यस युगका जनता–जनार्दनहरूका युगौंदेखिको वीरबल ठालुहरूले दिनदहाडै मान्छे मार्ने स्वेच्छिक आदेश र परमादेशको अन्त्य होस् भन्नका खातिर सबैको साझा निम्न जनवादी माग र प्रतिबद्धताहरूको बारेमा स्पष्टीकरण गर्न आधिकारिक अवसर प्राप्त होस् भन्ने, बोधार्थनिम्ति खुल्लापत्रमार्फत् सार्वजनिकीकरण समेत गरिएको जानकारी गराउँछौं । जन्मसिद्ध मौलिक अधिकारसहित पूर्व निर्धारित तिथिमितिमा आवधिक सातै निकायमा अमुक पात्रका एकल रवैया इतर “जीवित संविधान प्रहरी र निजामती प्रशासन” मा चाहिँ अनिवार्य मर्यादा अर्थात् योग्यताक्रम कायम गरिने संवैधानिक व्यवस्था गरियोस् । (४) जल, जमीन, जंगल र वायुमण्डल–राष्ट्रियकरण गरियोस् । (५) शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्याय–सार्वजनिकीकरण गरियोस् । (६) सेवाको आधारमा दुगुना सुविधा बन्द गरी उमेरका आधारमा विशेष सेवा–सुविधाको व्यवस्था गरियोस् । (७) आर्थिक समानता र समग्र मानवीय समृद्धि खातिर पवित्र श्रमशक्तिको सम्मान एवं अति उच्च मूल्याङ्कन गरी गरिखाने वर्ग निमित्त मुठीभर सामन्तद्वारा कब्जा गरिएका फगत लालपुर्जा खारेजी गरी प्रयोजन हेरी आवधिक करारनामा गरियोस् । साथै, राज्यका राष्ट्रिय भक्तिभाव अभिवृद्धि गरी पुँजी शुद्धीकरण खातिर मुद्रा नवीकरण एवं बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरू समेत राष्ट्रियकरण गरियोस् । यातनाबाट उग्र आपराधिक प्रवृत्तिको बढोत्तरीविपरीत सामाजिक (१) आधुनिक लोकतान्त्रिक “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक “पूर्ण शासन प्रणाली लागु गरियोस् । प्रत्येक जिल्लाका स्थानीय “तह र तप्का” हरूमा समेत व्यक्तिगत खोला–नाला, पुलपुलेसा, ढल, शौचालय आदि श्रम शिविरहरूको अत्याधुनिक व्यवस्था गरी मृत्युदण्डभन्दा उपल्लो सजायअन्तर्गत उपार्जनहरू पीडितप्रति समर्पण गरियोस् । साथै, हजारौंका “हत्या, र विसंगति” का प्रमुख कारक “बलात् ठालुवाद र प्रहरी प्रशासनका पुर्जी या खानतलासी अनुमतिसहित सर्वप्रथम मातहतका अदालतमा सकुशल हाजिरीपश्चात् मात्र अनुसन्धान गर्ने÷गराउने संवैधानिक राज्यसत्ता ः हर स्थानीय “तह र तप्का” (इकाई÷वडा, “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक “स्वशासित संयोजकीय संस्था” हरूका सांगठनिक संरचना निम्नानुसार निर्माण गर्नुपर्छ । प्रत्यक्ष निर्वाचित जम्मा ११ प्रतिनिधि–पात्रहरू तथा मातहतकै जम्मा १२ प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि मण्डल खातिर पदोन्नित जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि मण्डलको प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचित गरी कूल ११ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट मण्डलबाट निर्वा्चित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ९ प्रतिनिधि–पात्रहरू सीमान्तकृत गरी जम्मा १० प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि मण्डलको प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचित गरी कुल ९ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम निर्वाचित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ३९ प्रतिनिधि–पात्रहरू तथा गरी जम्मा ४० प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि मण्डल खातिर पदोन्नित जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि मण्डलको प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचित पश्चात कूल ३९ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम प्रत्येक निर्वाचन क्षेत्रबाट “पूर्ण समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली” प्रतिनिधि–पात्रहरू+ “अर्ध समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली” मुताबिक प्रत्येक जिल्ला प्रतिनिधि मण्डलबाट पदोन्नित १–१ प्रतिनिधि–पात्र आमन्त्रित गरी जम्मा ७५ समेत कूल ३०१ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट वर्गीय सत्ता ः हर स्थानीय “तह र तप्का” (इकाई÷वडा, ग्रा.÷न जिल्ला एवंरीत केन्द्रसम्म विज्ञावत् “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक “स्वशासित संयोजकीय संस्था” हरूका सांगठनिक संरचना निर्माण गर्न सम्पूर्ण जनवर्गीय संघ÷संगठनहरूप्रति निम्न सुझावहरूसमेत दलीय कार्यकर्ताद्वारा प्रत्यक्ष निर्वाचित जम्मा ११ प्रतिनिधि–पात्रहरू सीमान्तकृत समेत गरी जम्मा १२ प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि परिषद खातिर पदोन्नित जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि परिषद्को प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचितपश्चात् कुल ११ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम परिषद्बाट निर्वाचित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ९ प्रतिनिधि–पात्रहरू सीमान्तकृत समेत गरी जम्मा १० प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि परिषद् खातिर पदोन्नित जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि परिषद्को प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचितपश्चात् कुल ९ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम ग) जिल्ला प्रतिनिधि परिषद् ः प्रत्येक ग्रा.÷न. प्रतिनिधि परिषद्बाट निर्वाचित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ३९ प्रतिनिधि–पात्रहरू तथा समेत गरी जम्मा ४० प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि परिषद् खातिर जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि परिषद्को प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचितपश्चात् कुल ३९ प्रतिनिधि पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम “प्रतिनिधि–परिषद्” घ) केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद् ः प्रत्येक जिल्ला प्रतिनिधि परिषद्बाट निर्वाचित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ७५ प्रतिनिधि–पात्रहरू तथा समेत गरी कुल ७६ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” राज्यको पुनर्संरचना गर्दा न्यूनतम इकाई÷वडा÷ग्रा.पा.÷नगर रहेको “मनाङ” र अधिकतम रहेको “सप्तरी” जिल्लाको औसत ३९ ग्राम÷नगर र ९ वडाको अनुमानित भूगोल र जनसंख्या हेरी समानुपातिक व्यवस्था गर्न सकिन्छ । भूगोल, जनसंख्या तथा प्राकृतिक गर्नेछ । जनप्रतिनिधिमूलक राज्यसत्ताका हर स्थानीय इकाई÷वडाहरूमा जनप्रतिनिधि–मण्डलका पात्रहरूको प्रत्यक्ष निर्वाचन तर पदेन शासक न कि केवल “प्रतिनिधि–पात्र” हरूका संयोजकीय प्रक्रियाद्वारा हुन्छ । केन्द्रीय लोकसभा मण्डलको निर्वाचन चाहिँ पूर्ण समानुपातिक हरूका संयोजकीय प्रक्रियाद्वारा संस्थागत स्वायत्तताले पूर्ण समानता तथा पारदर्शिता कायम हुन्छ । स्थानीय इकाई÷वडाहरूमा यदि संयोजकद्वारा अन्यथा मातहतका प्रतिनिधि–पात्रहरूले र यदि प्रतिनिधि–पात्रहरूले अन्यथा मातहतका जनता जनार्दनले अविलम्ब प्रक्रियागत रूपमा फिर्तादेखि नवनियुक्त गर्न पूर्ण सार्वभौम हुन्छन् र हुनुपर्छ । त्यसैगरी, मातहतका अन्य संयोजकहरूले यदि अन्यथामा मातहतका प्रतिनिधि–पात्रहरूद्वारा प्रक्रियागत प्रत्याह्वान गरी आम “आबद्ध वा सम्बद्ध” प्रति समर्पण गर्नुपर्छ, गरिरहनुपर्छ । यसरी सबै आतंक, हत्या, हिंसा” समूल नष्ट हुन्छ र शान्ति, समृद्धि, स्वतन्त्रता, “लोकतान्त्रिक साम्यवादी मार्ग” प्रशस्त हुन्छ । पूर्व निर्धारित तिथिमितिमा आवधिक निर्वाचन र जन्मसिद्ध मौलिक खातिर जिउँदो ज्वलन्त तथा सार्वभौम एवं सर्वोच्च “मण्डल वा परिषद्” हरू वैज्ञानिक “प्रणाली र पद्धति” मुताबिक नियमित सञ्चालन हुन्छन् र हुनुपर्छ । जब जनवर्गीय संघ÷संगठन अर्थात “प्रतिनिधि परिषद्” सार्वभौम हुन्छन्, तब राज्यसत्ता अर्थात “प्रतिनिधि–मण्डल” मा सार्वभौमिकता स्वतः संक्रमित हुन्छ । अतः “वर्गीय र राज्य” दुवै सत्ताका हर स्थानीय “तह र तप्का” क्रमशः मा रूपान्तरण गर्नुपर्छ, गर्नैपर्छ । प्रत्येक “तह र तप्का” का मुताबिक सेना, प्रहरी र प्रशासन एवं स्थानीय स्रोत साधनको व्यवस्थापन गर्न पूर्ण सार्वभौम हुनेछन् र हुनुपर्छ । पुरातन संवैधानिक हालीमुहाली उद्यत पौराणिक संरचनाहरू ध्वस्त गरी विधि अधिनायकी “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक वैज्ञानिक पुनर्संरचना गर्नुपर्छ । त्यसैगरी, प्रत्येक “तह र तप्का” का जनप्रतिनिधि परिषद्हरू केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद्द्वारा निर्धारित मापदण्ड अर्थात् लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यता प्रतीक “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक कार्यसम्पादन समितिहरू चयन हुन्छन् र हुनुपर्छ । जनप्रतिनिधिमूलक संघ÷संस्था अर्थात् मातहतका सेना, प्रहरी, निजामती प्रशासनहरूमा अनिवार्य मर्यादाक्रम अर्थात् योग्यताक्रम र न्यायालय मण्डलको आन्तरिक कार्यालय सञ्चालनमा चाहिँ मर्यादाक्रम तर प्रधानन्यायाधीश पदवी खारेजी गरी वरिष्ठतम् न्यायाधीशको संयोजकत्वमा सर्वोच्च संयोजकीय “न्यायालय–मण्डल” मातहतका पुनरावेदन, जिल्ला आदि न्यायालयहरूमा स्वतन्त्र न्याय सम्पादनमा चाहिँ पूर्ण सार्वभौम हुन्छ र हुनुपर्छ । तर, सम्पादनमा यदि अन्यथा पुनरावेदनले संयुक्त इजलास र सर्वोच्चले सर्वसाधारणका लागि समेत उपलब्ध हुनुपर्छ, हुनैपर्छ । सर्वोच्च लोकसभा मण्डलका पात्रहरूको विरुद्ध मुद्दा दायर हुन सक्छ, तर समेत खुल्लमखुल्ला रहनेछ र रहनुपर्छ । ध्वस्त हुन सक्छ र भइरहेको छ । तसर्थ, एकल स्वेच्छिकतापरक “अध्यक्षात्मक अधिनायकवाद र आवधिक निरपेक्षवाद” उपज “वर्गीय वा राज्य” दुवै सत्तामा “निरंकुशता वा सर्वसत्तावादी” हावी भयो ! अर्थात् छद्मभेषी ठालुले “भ्रष्ट र आतंक” मच्चायो भनेर मात्र चिच्याउनुको के अर्थ उर्फ ठालुहरूमै प्राधिकार प्रत्यायोजन गरी÷गराई शासक वा नवशासकमा रूपान्तरण वा पुरानै ठालुहरूलाई हो भने वर्गीय दलहरू आपसी संस्थागत जीतहार मात्र समाजवाद हो । फगत व्यक्तिगत जीतहार न कि सापेक्ष समाजवाद खातिर समानुपातिक संस्थाहरूका निरपेक्ष प्रक्रिया हो, लोकतन्त्र । सदासर्वदा जित्नेहरूद्वारा हार्नेहरूमाथिको रवैया केवल पौराणिक “प्रजा–तन्त्र” हरूका फगत शासकीय अहम्ता सदासदाका निमित्त समाप्तिका रहन्छ । तसर्थ, “तेरो–मेरो रहित विधि र विधान, राज्यका साझा स्रोत साधनमा समान” नै समाजवादी न्यूनतम सर्तहरू हुन् । दलाल सवाल हुन् भने, राज्यका “स्रोत–साधन र विधि–विधान” हरूचाहिँ साझा स्वामित्वका सवाल हुन् । “परिश्रम र प्रतिभा” न कि व्यक्तिगत बलबुताद्वारा लुटिएका तथा हस्तान्तरण गरी थोपरिएका “पुँजी र शक्ति” सँग अनर्गल प्रतिस्पर्धामा समानताका अपेक्षा महामूर्खता मात्र हो भने, क्षतिपूर्तिका भूलभूलैयादेखि सुकुम्बासी आदि शब्दहरूसमेत खेदप्रद प्रसंग हुन् । राजनीतिकर्मीको बहानाबाजी गरी बसी हसुर्ने हजारांै–हजार फगत द्वारा असुलिएका दोब्बर भन्सार, अनेकन करदेखि सेवाशुल्क र भाडा–ठेक्का आदि÷इत्यादि कमिसन–भ्रष्ट र बम–बारुद तथा गोली–गठ्ठामा खर्चिएका अथाह पुँजी यदि राष्ट्रिय विकास ढुकुटी यो धर्ती अहोरात्र स्वर्गसरी बन्न सक्छ । तसर्थ, जहानिया राणा, गर्नैपर्छ भन्ने जनवादी काँग्रेस नेपाल पार्टीको मान्यता रहेको छ । सम्पूर्ण जनवर्गीय संघ र सांगठनिक सत्तादेखि सिंगो राज्यसत्ता पेवा कदापि हुनै सक्दैन । त्यसैगरी सबैको साझा “जल, जमिन, वा बिक्री वितरण” गरी धनी बन्ने परम्परा नै सामन्तवादी प्रवृत्तिको वस्तुस्थितिहरूको समष्टिगत सार अर्थात् “भौतिक एवं बौद्धिक” समष्टि नै समाजवादी सापेक्षता हो । कथित हैसियत भएका पात्रहरूले जथाभावी “बुकुरा–बुकुरी” निर्माण गरी भाडा असुल्ने अनि बसी राज्यले अनन्त लालपुर्जा वितरण नगरी कामको प्रयोजन हेरी आवधिक करारनामा गरिनुपर्छ, तब मात्र सच्चा समाजवादको बाधक “डनराज एवं धनराज” स्वतः समाप्त हुन्छ । सेना, प्रहरी, प्रशासन र न्यायालयमा भए गरेका अनियमितता र खर्चिला तौरतरिकालाई मितव्ययी र अत्याधुनिक गरी न्यूनतम संख्या तथा ब्यारेकमा बन्धक सेना र प्रहरीका शक्ति कामयावी तुल्याई महँगी घटाउनुपर्छ र अहोरात्र देश विकासमा खटाउनुपर्छ एवं स्वस्थ युवा पुस्तालाई सैनिक तालिम खतोखत् “भ्रष्ट र ज्यानमारा” हरूलाई माफी, मुल्तबी, उन्मुक्तिदाता तथा सिंगो सभा गठनदेखि विघटनसम्मका असीमित अधिकार प्राप्त तथाकथित राष्ट्रको पति, प्रधान, वीरबल–मन्त्री, मन्त्री र प्रधानन्यायाधीश अर्थात अध्यक्ष ठालुका एकल स्वेच्छिकतालाई राष्ट्र प्रमुख लगायत राज्यसत्ताका सातै प्रमुख अंगहरू सर्वोच्च “लोकसभा–मण्डल” मातहत रहन्छ र रहनुपर्छ । पञ्चायती “प्रजा–तन्त्र” कब्जा, अर्का ठालुद्वारा राष्ट्रिय ढुकुटी स्वाहा शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्याय आदि÷इत्यादिदेखि सरुवा, बढुवा, गुण्डा, ठेक्का, प्रस्तुत मस्यौदा÷विधेयक तथा विभागीय प्रमुखमार्फत् गरिएका शीघ्रातिशीघ्र विभागीय प्रमुख (सेना, प्रहरी, प्रशासन र न्यायालय–स्थायी या जघन्य कारबाही हुन्छ, हुनुपर्छ । जसको अनुगमन र नियन्त्रणमा समेत व्यक्तिगत रवैया इतर स्थानीय “तह र तप्का” हरूका संस्थागत “प्रतिनिधि–मण्डल र प्रतिनिधि–परिषद्” द्वारा सामूहिक रूपमा पारदर्शी गर्नुपर्छ । विश्व उत्कृष्ट संविधान तथापि कार्यान्वयनमा एकल पुरातन प्रचलन केवल मृत्युपश्चात् उपचार बराबर हुन् । मुठ्ठीभर ठालुहरूका फगत सहमति वा विमतिमा तजबिजी कानुनदेखि आपसी नीच सौदाबाजी समूल नष्ट गरी “विधिको–शासन” स्थापित खातिर विज्ञानवत् “पद्धति र प्रणाली” अनिवार्य छ । विज्ञानवत् “पद्धति र पूर्ण सार्वभौम हुन्छ र हुनैपर्छ । जब–जब आन्तरिक दलाली तथा हुन्छ, जब–जब संयुक्त राष्ट्रसंघीय शक्तिमा एकाधिकार तथा वासिङ्टन डिसी केन्द्रीकृत मुद्रा विनिमय दरमा समान हुन्छ, जब–जब “जल, जमीन, जंगल र वायुमण्डल” राष्ट्रियकरण हुन्छ, जब–जब “शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्याय” चुस्त, दुरुस्त एवं पूर्ण निःशुल्क हुन्छ, जब–जब युगौंदेखि लुटेर वा हस्तान्तरण गरेर थोपरिएका वा भौतिक बाहुल्यताकै आधारमा सिर्जित असमानताका खाडलहरू पुरिन्छन्, जब–जब आफ्ना लागि आफंैले काम र काम अनुसार दामद्वारा सृष्टि, सिर्जना तथा समग्रतामा अग्रगमन एवं राष्ट्रिय पहिचान बन्छ तब “लोकतान्त्रिक साम्यवादी–राज्य व्यवस्था” अविलम्ब लागु गरियोस् भन्ने शान्तिपूर्ण अपिल गर्दै यदि अन्यथा, राष्ट्रव्यापी रूपमा गर्न बाध्य हुने व्यहोरा समेत यसै “कार्यक्रमिक माग–पत्र” मार्फत् “आफ्नो मत आफैंलाई सार्वभौमसत्ता सबैलाई” अर्थात् “स्वशासित कायम गर्न÷गराउन आम सम्बद्ध “जनार्दन–जनता तथा (लोकतान्त्रिक साम्यवादको सारांशः वर्गीय आवद्ध क्रमशः आम (१) ८ बुँदे अपरिवर्तनीय मागहरू अविलम्ब पूरा गरिनेछ । गरिनेछ । साथै, सफा तथा सुन्दर राष्ट्र निम्ति सफा यातायातका नीजि र सार्वजनिक स्थल सफा आचारसंहिता लागु गरिनेछ । केन्द्रसम्म “व्यक्तिको शासन” अन्त्य गरी “विधिवत्–विधान” कायम खातिर तथाकथित “राष्ट्रको पति÷प्रधानमन्त्री÷मन्त्री र सभापति÷अध्यक्ष–शासक” लाई जबर्जस्ती “संयोजक–सेवक” तुल्याई सर्वत्र “स्वशासित संयोजकीय संस्था” निर्माण गरिनेछ । (४) केन्द्र, जिल्ला र स्थानीय निकायमा विभिन्न रोजगार केन्द्रहरु स्थापना गरी बेरोजगार सबै आवेदक नागरिकलाई योग्यता मुताबिक प्रतिघण्टाका दरले चौबिसै घण्टा रोजगार प्रदान गरिनेछ । (५) सेवाका आधारमा दुगुना सुविधा अविलम्ब बन्द गरी उमेरका आधारमा सबै नागरिकलाई निवृत्तिभरणको व्यवस्था गरिनेछ । (६) अति उच्च मेसिनरी अर्थात् अटोप्रविधि जडानमा तीव्रता तथा अनुत्पादक मानवीय श्रम कटौतीमा प्राथमिकता र दैनिक आठ घन्टाका दरले राष्ट्रसेवा २० वर्षसम्म र निवृत्ति चाहिँ ५० वर्ष अवधि कायम गरी सबै नागरिकलाई बराबरी निवृत्तिभरण नीति लागु (७) “पूर्ण समानुपातिक” जननिर्वाचित संस्थाका स्वतन्त्र मतदानमा बाधा व्यवधान खडा गर्ने र अमुक ठालुलाई सत्तारोहण गराउन आम वितण्डा मच्चाउने साथै ठालुको जुठो–पुठो हसुरी ठालुकै भजन पार्ने जिउँदा मूर्दा जो भाडाका खेतालाहरूलाई जघन्य भौतिक (८) अनुमति इतर अवैध हतियार २४ घन्टाभित्र राज्यका निकायहरूमा अनिवार्य बुझाउन निर्देशन जारी गरिनेछ । तर, यदि अन्यथा मृत्युदण्डभन्दा उपल्ला सजायको व्यवस्था गरी हत्या, हिंसा, आतंक, विकृति र विसंगति समूल नष्ट खातिर स्थानीय जनप्रतिनिधि र बढाइनेछ । साथै, अपराधको जडसूत्रका रूपमा रहेका जुवा÷तास घर र क्यासिनो÷डिस्को बन्द गरी नेपालीहरुलाई पाँच तारे होटेलमा खर्चिला भोजभतेर र राजनीतिक पार्टीको कार्यक्रम गर्न÷गराउन (९) वहालवाला “सेना प्रमुख, प्रहरी प्रमुख र राष्ट्र प्रमुख” हरूको व्यक्तिगत सेवा र सुविधामा खटाइएका राष्ट्र सेवक “सैनिक र तत्काल लागु गरिनेछ । त्यसैगरी, सार्वजनिक संघ र संस्थाइतर एक–पात्रको सुरक्षार्थ अर्को पात्र सुरक्षामा रखौटे राख्ने दासता अन्त्य गरिनेछ र वहालमा रहेका “सेना र प्रहरी” प्रमुख तथा सहायक प्रमुखलाई “आन्तरिक वा वाह्य” राजनीतिक या धार्मिक भेटघाटको अवसर दिइने छैन । साथै, कुनै पनि पुरस्कार÷पदक तथा मानक–उपहारहरू राज्यको नियम विपरीत स्वैच्छिक रूपमा लिन र दिन अनुमति दिइने छैन । त्यसैगरी, सेना र प्रहरी प्रमुखलाई आन्तरिक गोप्य राष्ट्रिय प्रसंग आमसञ्चार र पुस्तक÷पत्रिकाहरूमा प्रकाशनको अनुमति समेत प्रदान गरिने छैन । त्यसैगरी राज्यको कुनै पनि विभागको प्रमुख कार्यकारी लगायत संघ÷संस्थागत विधायक हुने अवसरबाट अंगीकृत नागरिकहरूलाई वञ्चित गरिनेछ । (१०) लिखित संविधानद्वारा निर्देशित नीति र नियमावली मुताबिक जनवादी काँग्रेस नेपाल पार्टीको ”लोकतान्त्रिक साम्यवादी“ अलावा आकस्मिक “सेना र प्रहरी” परिचालन गर्न विभागीय प्रमुखहरूलाई सर्वोच्च “लोकसभा–मण्डल” को दैनिक संस्थागत २४ घन्टे लिखित अनुमति बिना साझा “सत्ता र शक्ति” को दुरुपयोग गरेमा २४ घन्टाभित्र निलम्बन गरी मृत्युदण्ड भन्दा उपल्ला सजाय (११) एक व्यक्ति वा समूहद्वारा अर्को व्यक्ति वा समूहप्रति कुनै पनि भौतिक आक्रमण गरी÷गराई मानवीय क्षतिको के कुरा अति साना चोट वा एक थोपा रगत चुहिएमा समेत प्रमाणित दोषीलाई मृत्युदण्ड भन्दा उपल्ला सजाय दिइनेछ । साथै, “शारीरिक या मानसिक” पीडितको सेवक÷नोकर राखिनेछ । तर भ्रष्ट मन्त्रीसँग चाँजो–पाँजो नदिने वा प्रधानमन्त्री ठालुको खेतलो महान्यायाधीवक्ता भनाउँदो नकच्चरोद्वारा मुद्दा नै फिर्ता गर्ने पुरातन प्रचलनको अन्त्य (१२) राष्ट्रसेवक सेना र प्रहरी तथा निजामती कर्मचारी एवं खुल्ला रोजगार युवा÷युवती र स्वैच्छिक स्वयंसेवक सम्मिलित राष्ट्रिय विकास दल निर्माण गरी युद्ध स्तरमै विकास र निर्माण अभियान तत्काल थालनी गरिनेछ । साथै, गोर्खाभर्ती तत्काल बन्द र वैदेशिक सन्धि र सम्झौता पुनर्लेखन गरिनेछ । संयुक्त राष्ट्रसंघको रोहवर र जनताको जनसहभागितामा सिंगो देशको चारै किल्ला घेराबन्दी गरी राष्ट्रिय शान्ति र सुरक्षा खातिर पञ्चशील सिद्धान्त अवलम्बन गरिनेछ । (१३) शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्यायिक क्षेत्रमा प्रचलित विश्वव्यापी मानव अधिकारको मापदण्ड अनुसरण गरिनेछ । विकृति र विसंगति नियन्त्रण क्रमशः उन्मुलन खातिर अत्याधुनिक सुरक्षा प्रविधि तथा प्रत्येक नागरिकहरूको जिउ–धनको पूर्ण सुरक्षासहित सेन्सरसिप परिचय–पत्र नम्बर र मोबाइल कन्ट्रोल अटो वैज्ञानिक प्रणाली जडान गरिनेछ । साथै, इन्टरनेट र फोन सेवा निःशुल्क गरी दैनिक एक पटक प्रहरी कन्ट्रोल १०० मा ठीक छु (ओके) समाचार टेलिफोन वा एसएमएसमार्फत् जानकारी लिन र दिन हरेक नागरिकका राष्ट्र प्रमुखद्वारा ओहदाको प्रमाण–पत्र र औपचारिक भेटघाट अलावा कुनै पनि कानुनी दोषी अर्थात् संविधानतः अपराधीलाई माफी÷मुल्तबी÷उन्मुक्ति आदि प्रदान गर्ने कथित महाराजा बराबर आलंकारिक अवसर दिइने छैन र व्यक्तिगत र विसंगतिको प्रमुख कारक पुरातन वीरबल अर्थात् तथाकथित (१६) असमानताको जडसूत्रः विद्यालय र अस्पतालहरूमा एकद्वार प्रणाली अन्तर्गत निजी र सार्वजनिक दुवै समायोजन गरिनेछ । साथै विश्व उत्कृष्ट “प्रविधि र प्राविधिक तथा साधन र सामग्री” आयात र झन्झटिला पुरानो अनुत्पादक शिक्षा प्रणाली खारेजी गरिनेछ । प्रत्यक्ष अभ्यास गर्न अनिवार्य नभएमा एकमुष्ट दूर शिक्षाद्वारा युवाकक्षा उच्च शिक्षा अध्ययन÷अध्यापन केन्द्रहरू स्थापना गरिनेछ । उमेर भित्रमा ५ वर्षमध्ये ४ वर्ष विषयगत विद्यावारिधि अवधि र बाँकी १ वर्ष सबै स्वस्थ “युवा–युवती” हरूलाई अनिवार्य सैनिक स्वयंसेवक तालिम दिलाइनेछ । साथै, २५ वर्षभन्दा माथिका सबै तत्काल अवलम्बन गरी यथोचित् उच्च बजेट निकासा गरिनेछ । गरिने “पुलिस, न्यायाधीश, आयोग, अख्तियार, डाक्टर, इन्जिनियर, र प्रणाली” जडान गरिनेछ । (१९) २५ वर्षभन्दा माथिका युवा र युवतीलाई योग्यता अनुसार रोजगारीको (काज, करार वा अस्थायी) अवसर प्रदान गर्दा, सिंगो राज्यसत्तामा स्थानीय स्वायत्ततासहित स्थानीय जनप्रतिनिधि र नागरिक समाजको रोहवरमा स्थानीय स्तरमै पारदर्शी अन्तर्वार्ता तथा निःशुल्क तालिम प्रशिक्षण एवं स्रोत–साधन प्रदान गरिनेछ र तर उद्योग र उपार्जन या श्रमप्रति तत्परता नभएका नागरिकका हकमा राज्यबाट कुनै पनि सुविधा प्रदान गरिने छैन । साथै, गाँस, बास, कपास, शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगार आदि न्यूनतम मानवीय आवश्यकता राज्यकै तर्फबाट उपलब्ध गरिनेछ तर असक्त र वृद्ध इतर ऐच्छिक श्रम प्रति तत्परता भने अनिवार्य हुनेछ । बुकुरा–बुकुरी ध्वस्त गरी व्यवस्थित एकीकृत आवास क्षेत्र अन्तर्गत आचार संहिता कडाईका साथ लागु गरिनेछ । साथै, राष्ट्रको सम्पूर्ण “भूमि र भवन” वैज्ञानिक वर्गीकरण गरी प्रयोजन मुताबिक आवधिक अनुमति प्रदान गरिनेछ तर निजी व्यापार÷व्यवसाय तथा गरगहना र व्यक्तिगत प्रयोजन अवैध गरिनेछ । तस्करी र मृत पुँजीको चलखेल समेत तुरुन्त बन्द गरिनेछ । (२२) एक श्रीमान् र एक श्रीमती–एक घरबार साथै एक छोरा र नीति लागु गरी सुन्दर परिवारलाई थप हौसला र सम्मान एवं भत्ता र सुविधा प्रदान गरिनेछ । साथै, प्रजनन् पूर्ण सार्वभौम एवं स्वतन्त्रता तथा विश्वव्यापी मानवअधिकारको स्थापित मापदण्ड र आचारसंहिता (२३) एक घरबारलाई १÷१ कार, मोटरसाइकल÷स्कुटर÷साइकल, त्यसैगरी एक परिवार २÷२ कार, मोटर साइकल÷स्कुटर÷साइकल, त्यसैगरी सुन्दर परिवारलाई ३÷३ कार, मोटर साइकल÷स्कुटर÷साइकल गरिनेछ । उपरोक्त निजी बाहेक सम्पूर्ण “सडक र हवाई” यातायात आम मानव जीवनसँग प्रत्यक्ष सरोकार रहेको हुँदा, सम्पूर्ण यातायातलाई केवल संस्थागत रूपमा मात्र सञ्चालन गर्न अनुमति प्रदान गरिनेछ । निजी र सार्वजनिक सवारी साधनको छुट्टै कानुन तर शववाहन र एम्बुलेन्स चाहिँ राज्यकै तर्फबाट पूर्ण निःशुल्क सेवा प्रदान गर्न समुदायमै हस्तान्तरण गरिनेछ । सडक वा हवाई सबै सार्वजनिक यातायातका साधनहरूमा २५ वर्षभन्दा मुनि र ६० वर्षभन्दा माथिका सबै स्वदेशी मानिसहरूलाई ५०% मिनाहा तथा व्यावसायिक नाफाको अनुपातमा यातायात लगायत सबै नाफामूलक व्यवसायहरूमा प्रगतिशील कर लगाइनेछ । तर उद्योग र व्यवसाय १ लाखभन्दा माथि मूल्यका १÷१ थान अतिरिक्त मेसिन÷औजार मात्र सञ्चित गर्न अनुमति दिइनेछ । (२४) तीन महिना भित्र भुक्तानी लिइसक्नुपर्ने गरी प्रत्येक नेपाली गराई सोहि समय अवधि भित्र नागरिकको चल÷अचल सम्पत्ति गरी जम्मा १÷१ करोडभन्दा माथिको सम्पत्ति राष्ट्रियकरणसँगै नयाँ मुद्रा प्रचलनमा ल्याइनेछ । तर तीन महिना भित्र दाबी नगरिएको चल÷अचल सम्पत्ति स्वतः राष्ट्रियकरण गरिनेछ । (२५) कथित साहुजी अर्थात् फगत घरबेटीद्वारा असुलिएका स्वैच्छिक गरी राज्य नियन्त्रित (बिजुली, पानी, यातायात, सफासुग्घर आदि साझा राष्ट्रोन्नतिनिम्ति पूर्ण पारदर्शी गरिनेछ । (२६) सुगम र दुर्गमको न्यायोचित मूल्यांकन गरी एक पात्र–एक कोठा भान्छासहित र एक घरपरिवारलाई त्यसको दुगुना र एक सुखी परिवारलाई एक फ्ल्याट या चारकोठे घर र सुन्दर परिवारलाई त्यही अनुगमन गरी न्यून शुल्कमा आवास उपलब्ध गराउन उल्लिखित छैन । धनीपुर्जा भएका तथा भोग÷चलन गरिरहेका नागरिकको हकमा सोही स्थानमा राष्ट्रिय जनसंख्याको अनुपातमा “भूमि र भवन” करारनामा गरी प्रदान तर सो भन्दा बढी राष्ट्रियकरण (२७) ५% जनसंख्याभन्दा कम सामन्तद्वारा कब्जा गरिएको साझा निर्मूल खातिर राष्ट्रिय पुँजी क्रमशः राष्ट्रियकरण गरिनेछ । मुलतः गरी बसी हसुर्ने मृत–समाजवाद र सामन्ती–संस्कारको अन्त्येष्टि खातिर “आवधिक वा जीवनकाल” भरिका लागि मात्र नागरिक करारनामा गरी गरिखाने जीवन्त–समाजवाद अर्थात् सच्चा–जनवादको सुरुआत निम्ति फगत लालपुर्जा तुरुन्त खारेजी गरिनेछ । र उपयोगिता” भन्दा अतिरिक्त “भूमि र भवन” निरन्तर राष्ट्रियकरणपश्चात् पुनः प्रयोजन अर्थात् उद्योग–उपार्जनको अनुपातमा समान वितरण गरिनेछ, गरिरहने छ । यसरी, पौराणिक शैलीमा २–४ पाथी खेतीपाती र २–४ पशुपन्छी पाली जेनतेन गुजारावादी तथा “कोही कथित सुकुम्बासी त कोही फगत भूमिपति” मा वर्गीकरण गर्ने सामन्ती प्रचलनको अन्त्येष्टिसँगै आम औद्योगिकीकरण (२९) प्रत्येक आर्थिक वर्ष ५% को दरले मात्र वृद्धि गर्ने गरी प्रथम जनवादी आर्थिक वर्षबाट दुर्गम गाविसहरूमा १०० कोठाभाडाको शून्य घरभाडा कर, सुगम गाविसहरूमा १५० कोठाभाडाको २५% घरभाडा कर, नगरपालिकाहरूमा २०० कोठाभाडाको ४०% घरभाडा कर, उप–महानगरपालिकाहरूमा २५० कोठाभाडाको ५०% घरभाडा कर र महानगरपालिकाहरूमा ३०० कोठाभाडाको ७५% घरभाडा कर लिने व्यवस्था गरिनेछ । कोठाको क्षेत्रफल १०ह१२ तथा सोही अनुपातमा घर÷सटरको भाडा र कर तर न्यूनतम घरभाडा लिने÷दिने मापदण्ड तथा सेवा सुविधासमेत अनिवार्य हुनेछ । स्मरण रहोस्, भूमि राज्यको हुनेछ र भवन चाहिँ पात्रको जीवनकालभरिका लागि मात्र आवधिक करारनामा गरिनेछ र आधिकारिक व्यक्तिको लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यता मुताबिक “स्वशासित संयोजकीय गरिनेछ । साथै विज्ञानवत् प्रमाण खातिर पारदर्शी प्रविधि जडान (३६) राज्यसत्तामा “सैनिक र पुलिस” का एकल स्वेच्छिकता नियन्त्रण अनिवार्य मर्यादाक्रम अर्थात् योग्यताक्रम कायम गरिनेछ । अनिवार्य नागरिक समाजको रोहवरमा मात्र धन÷दौलत बरामद तर आरोपित गरिनेछ । जनतामा अनेकन आक्रोश र प्रतिशोधको भावनाको हजारौंको हत्या र बेपत्ताको कारक लठैत वीरबल ठालुको एकल आतंकित तुल्याउने सशस्त्र अहंकार भित्रका निरीह मानवीयतालाई मुताबिक मात्र “पुलिस वा सैनिक” को जिम्मा वा थुनामा राखिने या आपराधिक प्रवृत्ति हेरी आजीवन वा आवधिक श्रमशिविरमा राखी उत्पादकत्व पीडितप्रति समर्पित गरिनेछ । (३७) बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूमा थोपरिएका अथाह मृत पुँजी तत्काल राष्ट्रिय विकास कोष ढुकुटी तुल्याउनुका साथै विश्व बैंक लगायत मित्र राष्ट्रहरूबाट पर्याप्त ऋण सहयोग संकलन गरी आमूल परिवर्तनकारी आर्थिक आन्दोलन अहोरात्र चौतर्फी अघि देहावसानपश्चात् स्वतः राज्यको साझा सम्पत्ति हुनेछ । प्रविधि÷प्राविधिक र सम्पूर्ण सामग्रीसहित अथाह अनुदान प्रदान गरिनेछ भने, जडिबुटी प्रशोधन, खनिज उत्खनन् र व्यापक पर्यटन प्रवद्र्धनसँगै जल, जमीन, जंगल र वायुमण्डलको पूर्ण सदुपयोग र (३१) राष्ट्रिय पहिचान÷राष्ट्रिय गौरवका उद्योग उपार्जनमा वैदेशिक लगानी बन्द गरी नागरिक लगानी कोष तथा साझेदारी सार्वजनिक संस्था मातहत तमाम नागरिकका लागि बराबरी नाफा कमाउने (३२) बजारमा एकरूपता खातिर भौगोलिक विविधता र असमानता हेरी क्षतिपूर्तिसहित ढुवानी खर्चको व्यवस्थासँगै विज्ञानवत् पारदर्शी साझा सहकारी संस्थामार्फत् एकै स्थानमा अनेक उपभोक्ता सामग्री सुपथ बिक्रीवितरण गरी थोक र खुद्रा मूल्यमा समानता कायम गरिनेछ । तर दैनिक उपभोग्य वस्तु एवं आम जीवनसँग सम्बन्धित सामग्रीहरू अति सञ्चिति या कालोबजारी गरेमा धन÷माल जफत गरी कडा कारबाही गरिनेछ । (३३) न्यायको व्यापारी–व्यवसायी र दलाली जो जघन्य अपराधी र आपराधिक प्रवृत्ति निर्मूल गरी राज्यकै तर्फबाट वैज्ञानिक प्रविधि (३४) विगतमा भए गरेका जघन्य अपराध र आपराधिक प्रवृत्तिलाई मुट्ठीभर दलाल ठालुका न्याय–प्रशासनद्वारा दिइएको माफी र मुल्तबी र उन्मुक्तिका पराकाष्ठा नजीर बनेको दण्डहीनता विरुद्ध पुनः न्यायिक सत्य–तथ्य अध्ययन र अनुसन्धान गरी प्रमाणित अपराध र अपराधीलाई सार्वजनिकसँगै कानुनी उपचार गरिनेछ । तथा वित्तीय संस्थाबाट व्यक्तिगत वा संस्थागत रूपमा लिएको सम्पूर्ण ऋण–ब्याज मिनाहा गरिनेछ । तर “उत्पादनमा लगानी र बैंकमा प्रयोजन निम्ति अनुमतिभन्दा माथि घरायसी मुद्रा सञ्चिति गरेमा सम्पूर्ण सम्पति जफत गरी कडा कारबाही गरिनेछ । कडाईका साथ लागु गरी “व्यक्तिगत वा संस्थागत” दुवै तथ्यांक राखी “विनिमय, खर्च र सञ्चय” गरिएको प्रमाण मुताबिक वर्तमानका लागि एक नागरिकको एकमुष्ट चल र अचल सञ्चित पुँजी १÷१ करोडभन्दा बढी अनावश्यक एवं अवैध घोषणा गरिनेछ । (४०) वैदेशिक दुतावासहरूको निरीक्षण र वैज्ञानिकीकरणसँगै निरन्तर आदिद्वारा कब्जा गरिएका तथा प्रदान गरिएका अथाह “भूमि र भवन” न्यूनीकरण एवं शरणार्थीहरूको यथोचित् व्यवस्थापन गरिनेछ । (४१) सबै भाषा राष्ट्रिय भाषा र सबै जाति मानव जाति तथा सवै माध्यम भाषा अंग्रेजी भाषा तुरुन्त लागु गरिनेछ । प्रविधिद्वारा कृषिक्रान्ति गरी सिंगो राष्ट्र हराभरा तुल्याइनेछ । विद्युत् र टेलिफोनका खम्बा तथा ढल–खानेपानी लगायत खतरनाक ग्यास पाइप र तारहरू जमिन मुनि व्यवस्थित गरिनेछ । (४३) स्वदेशी लगानी र नागरिकलाई प्राथमिकता साथै वैदेशिक गरिनेछ तर विगतका दलाल पात्र “कथित राजा÷महाराजा, प्रधानमन्त्री÷मन्त्री” द्वारा एकमुष्ट वैदेशिक कम्पनीलाई बेचिएको (४४) व्यक्तिगत स्वार्थ पूर्ति निम्ति अमुक ठालुहरूद्वारा जनता–जनार्दन आपसी युद्ध तथा विखन्डन आदि वितण्डता सिर्जना गर्ने पुरातन सूत्र “अध्यक्षीय अधिनायकवाद र आवधिक निरपेक्षवाद” समूल नष्ट गरी (४५) सम्पूर्ण प्राकृतिक “स्रोत–साधन” हरूको संरक्षण गर्दै “खाद्य गरिनेछ । साथै, जुनै–कुनै धार्मिक वा साँस्कृतिक जबर्जस्त खर्च र सार्वजनिक होहल्ला न्यूनीकरण गरिनेछ । (४६) सम्पूर्ण “खोला र नदी” हरू यथोचित् स्थानमा तटबन्ध निर्माण र माछापालन तथा सहर र बस्तीहरूमा शीतलतासँगै पानी जहाज र डुंगा सञ्चालन अतिरिक्त सिँचाई अभियान युद्धस्तरमै अघि (४७) जुनै–कुनै पात्र वा संघ÷संस्थाबाट आमबन्द या सार्वजनिक “तोड–फोड–हत्या–हिंसा” गर्न पूर्ण प्रतिबन्ध गरिनेछ, तर शान्तिपूर्ण धर्ना÷जुलुस गर्दा गिरफ्तार वा सेना÷प्रहरी धरपकड चाहिँ कहीँ–कतै गरिने छैन । साथै, सार्वजनिक यातायात नियम उल्लंघन लगायत सार्वजनिक सवालमा कहीँ–कतै बाधा–व्यवधान एवं धन–जनको क्षति गरे र गराएमा मृत्युदण्डभन्दा उपल्ला सजायको व्यवस्था (४८) सम्पूर्ण आम सञ्चारले दैनिक सुरु र अन्त्यमा अनिवार्य राष्ट्रिय गान गाउनुपर्ने तथा दैनिक एक कार्यक्रममा शिक्षा वा जनचेतनामूलक प्रसारण गर्न अनिवार्य गरिनेछ । तर, समाजमा नकारात्मक असर पर्ने प्रसारण वर्जित हुनेछ । खानी हुन्, चाहे जे हुन् तर ती र त्यस्ता अशक्त पात्रहरूको अग्राधिकार जनवादी सरोकार हुन् । तसर्थ, सर्वत्र वृद्ध–वृद्धा र युवा–युवती स्वयंसेवक क्लबहरू गठन गरी क्लबलाई ज्ञान र मनोरञ्जन एवं आवश्यक सबै समानसँगै “एक अशक्त पात्र एक सेवक” नीति लागु गरिनेछ । साथै विशुद्ध “समाज–सेवा” कार्यक्रम अभियान सञ्चालन गर्न प्रोत्साहन÷अनुदान प्रदान गरिनेछ । (५४) जनवादी काँग्रेस नेपाल पार्टीद्वारा कुनै पनि “हत्या, हिंसा, बन्ध, तोडफोड” आदि आतंक गरिने छैन, तर त्यस्ता उच्छृंखल गतिविधि गर्ने व्यक्ति वा समूहलाई भने छाडिने छैन । (५५) नागरिकको “राष्ट्रिय परिचय–पत्रमा उल्लिखित अनुशासित अंक, अध्ययनको प्रमाण–पत्र र औद्योगिक विवरण, बौद्धिक पुँजी” आदि आधारमा आवश्यक लगानी गर्न बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूलाई सिफारिस एवं अनुमति प्रदान गर्नेछ । (५६) जनशक्ति दुरुपयोग र महँगो उपभोग दुवै नियन्त्रण खातिर घर–घरमा उही प्रवृत्ति अर्थात रासन र तरकारी पसल अर्थात् कोठे–नाङले खुद्रा व्यापार–व्यवसायलाई विशाल व्यवसायमा रूपान्तरण गर्ने स्वरोजगार नीति मुताबिक तुरुन्त सुलभ ऋण उपलब्ध गरिनेछ । वृद्धहरूको जन्मसिद्ध मौलिक अधिकारसहित मानवीय आवश्यकता तुरुन्त पूरा गरिनेछ । साथै, सभ्य, स्वस्थ, समृद्ध र उन्नत समाज निर्माण खातिर साप्ताहिक बिदाको बिहानै टोल–छिमेक सफासुग्घर अनिवार्यसँगै पौष्टिक आहार लगायत अन्य तालिम–प्रशिक्षणहरू निःशुल्क प्रदान गरिनेछ । तर राष्ट्रिय महत्वका विशेष अवसर तथा चाडपर्व (५८) अनियन्त्रित सामाजिक विकृति र विसंगति नियन्त्रण गरी प्राकृतिक मानवीय आवश्यकता र स्वतन्त्रता परिपूर्ति खातिर व्यवस्थित व्यावसायिक सहवास केन्द्रहरूलाई अनुमति प्रदान गरिनेछ । साथै, उद्योग र कारखानाहरूमा सम्मानित श्रमिक तर घर र कोठामा हुने “श्रम र यौन” शोषण उन्मूलन खातिर दैनिक÷मासिक पारिश्रमिकमा अतिउच्च (४९) भन्सार, जहाज, सडक यातायात तथा हुन्डी, कार्गोमार्फत् हुने तस्करी र अन्य अनर्गल कालोबजारी नियन्त्रण खातिर विशेष गर्न पर्यटकलाई विशेष सेवा÷सुविधा तथा शान्ति÷सुरक्षा निम्ति बृहत् पर्यटन योजनासँगै सबै वर्ष पर्यटन–वर्ष घोषणा गरिनेछ । साथै साझा राष्ट्रियता तथा राष्ट्रिय सम्पदाको सरोकार राख्ने उद्योग र व्यापार तुरुन्त राष्ट्रियकरण र निजी वा साझेदारी नाफामूलक व्यवसायहरूमा नाफाका आधारमा ५०% भन्दा उच्च प्रगतिशील (५०) मोसाक–फोन्सेका तथा ट्याक्स हेभन अर्थात पानामा–पेपर आदि करछली गरिएका सम्पत्ति एवं वैदेशिक बैंकहरूमा लुकाई राखेका अथाह पुँजी “अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोष तथा बैंक र सरकार” आपसी सहकार्यद्वारा तुरुन्त फिर्ता गरी राष्ट्रिय विकास कोष ढुकुटी निर्माण गरिनेछ । साथै, अपराधीलाई कडा कारबाही गरिनेछ । हुन्, साझा स्वामित्वका सवाल हुन् । निजी “प्रतिभा र परिश्रम एवं उद्योग र उपार्जन” जनताको जन्मसिद्ध मौलिक अधिकार आदि पूर्ण सुरक्षित तर उपेक्षित सामाजिक र धार्मिक, नश्ल र अनुहार, भाषा नीति कडाइका साथ लागु गरिनेछ । (५२) जवर्जस्त करनी गर्ने पातकी तथा चेली–बेटीको खरिद÷बिक्री गर्ने÷गराउने प्रमाणित दोषीलाई तुरुन्तै मृत्युदण्डभन्दा उपल्लो सजाय अन्तर्गत विशेष श्रम शिविरमा आजीवन ढल र शौचालय सफा गर्ने कडा श्रम साथै अनुमति इतर घरायसी कामदार राख्ने सामन्तीको सम्पूर्ण सम्पत्ति जफत गरिनेछ । (५३) वृद्ध–वृद्धाहरू सर्वसम्मानित अलावा ज्ञानका भकारी पनि हुन्, त्यसैगरि सबै अपांग तथा दृष्टिविहीन समेत चिन्तन र दर्शनका दर कायम गरि प्रहरीमा गोप्य जानकारीका लागि सम्पर्क केन्द्र स्थापना प्रदर्शन गर्ने÷गराउने–दुवै पक्षलाई जघन्य कारवाही गरिनेछ भने, निम्ता गरिएका आफन्त तथा मलामी चाहिँ अनिवार्य तर ऐच्छिक (६३) राष्ट्रिय पुँजी तथा युवा शक्ति पलायन तुल्याउने कारणसहित (जीवनदाता माता–पिताको अकल्पनीय दुःख शैक्षिक संघसंस्थाको अथाहा खर्च तर वैरीको सेवा उपलब्धि कागजी खोष्टा समाधान खातिर अभियानसँगै केही समयका लागि वैदेशिक रोजगार विभाग खारेजी र अध्ययन एवं पर्यटन अनुमतिमा कडाइ साथै नागरिकलाई राहदानी बिक्री गर्ने नियतिमा विशेष कटौती साझा सवाल खातिर शान्तिपूर्ण आवाज बुलन्द गर्ने दार्शनिक “संयोजक–सेवक” प्रति हार्दिक सम्मान र राज्यकै तर्फबाट उचित (६५) आम समानता इतर अनर्गल अर्थात् फगत अग्राधिकारको माग गर्ने पात्रलाई जघन्य कारबाही र संघ÷संस्थाहरूलाई समेत प्रतिबन्ध लगाइनेछ । तर, मानवीय न्यूनतम मापदण्ड तथा पवित्र श्रमिकको पोसाक विस्थापन गर्ने स्वतन्त्रता तर जुनसुकै शालीन र शिष्ट पहिरनको अनुसरण गर्न प्रोत्साहन साथै सबै पोसाक सम्मानित (६७) जोखिमयुक्त सडक–यात्रा र विदेशी इन्धन–खर्च कमी गर्दै क्रमशः विस्थापन तर जमिनमुनि आधुनिक मेट्रो र सस्तो र सुलभ हवाई सेवा विस्तार तथा डाँडा–डाँडाका सुन्दरतादेखि हिमालको गरी उर्वर भूमि र प्रकृति संरक्षण गर्ने नीति अवलम्बन गरिनेछ । तर अति व्यस्त बजार र साँघुरा गल्लीहरूमा यातायातका साधनलाई गरिनेछ । साथै, जीवन बिमा जन्मसिद्ध मौलिक अधिकार समान सबै नागरिक र नाबालकले समेत प्राप्त गर्नेछन् । (६८) ठूला र साना विकास–निर्माणको वर्गीकरण गरी ठूला राज्यकै तर्फबाट र साना स्थानीय सरकार र जनप्रतिनिधि तथा जनसहभागिताबाट नै पारदर्शी रूपमा सम्पन्न गर्ने प्रणालीद्वारा व्यक्तिगत नाफा थोपर्ने र भौतिक कमजोरसँगै गुण्डागर्दी–दलाली प्रथाको अन्त्य गरी टिकाउ, आकर्षक र प्रबल भौतिक संरचना निर्माण गर्ने नीति अवलम्बन गरिनेछ । क्षेत्रमा केवल स्वदेशी उत्पादनको बिक्री–वितरण गर्न र डाक्टरको निम्ति मात्र तोकिएको अवधिसम्म स्वदेशी “गाँजा–चरेस” आदि नशालु पदार्थ सेवन गर्न अनुमति दिइनेछ । (७०) अमुक वीरबल–मन्त्री र वर्गीय अध्यक्ष ठालुका तोक–आदेशद्वारा लगाइएका झुट्टा मुद्दा तथा फगत धरौटी र कथित न्यायमूर्ति अनि काला पोसाकधारीको दलाली चुक्ता गर्न नसकी काल–कोठरीमा कोचिएका बिचरा “ज्यामी–भरिया एवं गरिब–निमुखा” हरूको निष्पक्ष सर्वस्वहरणसहित आजीवन श्रमशिविरमा राखिनेछ । स्वाभाविक हुनेछ तर निशस्त्र जनताप्रति यदि गोली वा अन्य कुनै हतियार प्रहार गरी मानव हत्या तथा दुःख र यातना दिए वा दिलाएमा विशेष क्षतिपूर्तिसहित “आदेश दिने र प्रहार गर्ने” दुवै सेना र व्यारेकभित्र चेन अफ कमाण्डको नाममा सिपाही÷जवानप्रति हुने सिर्जनशील कार्यमा संस्थागत रूपमा वैज्ञानिक परीक्षण र प्रयोग गर्न पाउने अनुमति केवल राज्यसत्ताका संघ–संस्थाहरूलाई मात्र (७३) यमराजको घर बराबर पौराणिक प्रहरी हिरासत तथा पागलखाना बराबर कारागारमा व्यापक सुधार साथै शासक ठान्ने पुलिसको व्यवहारमा आमुल परिवर्तन निम्ति जनताको सेवक अतिरिक्त राष्ट्रको गोपनीयता पारदर्शी गर्दै पुलिस र नागरिक “शासक र शासित” न कि अपराध विरुद्धको सहयात्री भएको हुँदा, पीडितको सेवा खातिर र सेवक प्रहरीजन” आपसी हातेमालो कार्यक्रम सञ्चालन (७४) जनप्रतिनिधिमूलक राज्य व्यवस्थामा आम मानवीयताको अचुक सिंगो राज्य सत्तामा अधिनायकवादी, सर्वसत्तावादी र आतंकवादी गतिविधिदेखि सम्पूर्ण अवसरवादी संरचना भताभुंग बनाइनेछ र (५९) चलचित्र, नाटक, संवाद, वादविवाद आदि आम सञ्चार र दार्शनिक सन्देशहरूका सकारात्मक सामग्री मात्र प्रसारण गर्न अनुमति एवं खर्चिला तौरतरिका वर्जित गरिनेछ । (६०) भौतिक या बौद्धिक सबै श्रमिकहरूको आर्थिक हैसियत बराबरी खातिर अमुक पात्रको सेवाइतर राज्यको काम र काम अनुसार अति उच्च दाम निम्ति प्रोत्साहन गरिनेछ । अनुभूत गरी देहत्यागको स्वैच्छिक माग गरेमा चिकित्सकको सिफारिसमा मात्र सो अधिकार प्रदान गरिनेछ । (६२) धर्म परिवर्तन गर्न प्रलोभन वा धर्मको नाममा आन्दोलन या राजनीति बन्द गरी “सर्वधर्म समभाव तथा धार्मिक स्वतन्त्रता र निजी आस्था व्यक्तिको नितान्त मौलिक अधिकार” सहित “हिन्दू राष्ट्र नेपाल” कायमै राखिनेछ (सबै धर्मावलम्बीहरूप्रति सहिष्णु, ज्ञानको भण्डार अतिरिक्त राष्ट्रिय जनसंख्याको समेत झन्डै शतप्रतिशत अभिमत र विश्व सम्पदासूचीमा एक मात्र हिन्दू राष्ट्र भएको हुनाले) । अपितु, समूहगत होहल्ला र भीडभाडकर्ता अमुक धार्मिक नेता या अमुक महाराजाहरूद्वारा शासकीय अभीष्ट पालेर आम वितण्डा अर्थात धार्मिक युद्ध सिर्जना गरेमा वा कथित दैवी अवतारी घोषणा गरी नागरिकलाई पाउ पर्न लगाएमा समेत निजलाई महाअपराधी गरिनेछ । यसरी वर्गीय अध्यक्ष ठालुको “ह्विप र हुकुम” अन्त्य गरी स्थानीय तह र तप्का क्रमशः केन्द्रसम्म संयोजकीय सार्वभौम प्रक्रिया अनिवार्य गरी प्रत्यक्ष लोकतन्त्र स्थापित गरिनेछ । जन्मसिद्ध मौलिक अधिकार र पूर्व निर्धारित तिथिमितिमा आवधिक कानुन” हरू परिवर्तन भइरहन सक्ने हुँदा, राज्यकै तर्फबाट निःशुल्क वितरित सञ्चार अर्थात् मोबाइलको सिमकार्डमार्फत् सुसूचित गरिनेछ । “खर्चिला तथा आतंक” सिर्जना गर्ने कथित अधिवेशन, अतिरिक्त पूर्ण पारदर्शी खातिर इ–भोटिङ र टेलिफोन भोटिङ गर्ने वैज्ञानिक प्रविधि जडान गरिनेछ । साथै, संस्थागत जनअभिमत निरन्तर लिने र लोकसभा मण्डलसमक्ष प्रस्तावित सबै नागरिक अभिमत समेत विधान मस्यौदाको रूपमा ग्रहण गरिनेछ । प्रतिबन्धसँगै राष्ट्रिय हित प्रतिकूल “सन्धि–सम्झौता” खारेजी गर्न “जनता–जनार्दन” पूर्ण सार्वभौम हुन्छन् र सार्वभौम सिद्धान्त मुताबिक “जीवन्त–जनमत” खातिर आधुनिक “वैज्ञानिक–प्रविधि” तथा “दलाल–ठालु” का एकल स्वेच्छिकतामा गरिएका सबै राष्ट्रघाती सन्धिहरू अविलम्ब रद्द गरिनेछ । (७७) “वर्गीय र राज्य” सत्ता अलावा सवै सार्वजनिक संघ÷संस्थाका नीति–नियम निर्माणदेखि कार्य सञ्चालनमा समेत “पद्धति र प्रणाली” (७८) राष्ट्रिय राज्यका सार्वजनिक सवालमा आम सुझाव संकलन पारितपश्चात् आमसमर्पण गरिनेछ तर सबै बुँदाहरू केन्द्रीय माथि अन्तिम निर्णयकर्ता जनता–जनार्दन भएको हुँदा, राष्ट्रिय जघन्य मुद्दादेखि संकटकालीन सबै फैसला जनमत संग्रहबाट चुस्त–दुरुस्त एवं पारदर्शी गर्ने वैज्ञानिक व्यवस्था गरिनेछ, सोही जनअभिमत नै (७९) साधारणतः दैनिक र नियमित कार्यसम्पादन गर्दा, “आयोग, अख्तियार, अनुसन्धान, अदालत र सरकार” आदि राज्यसत्ताका सबै प्रमुख निकायहरूले “स्वशासित संयोजकीय स्वायत्तता” प्राप्त गर्नेछन्, तर अन्ततः सबै विभागीय प्रमुख लगायत “प्रहरी प्रमुख, सेना प्रमुख तथा राष्ट्र प्रमुख” र सम्पूर्ण संघ–संस्थाहरू सर्वोच्च एवं पूर्ण सार्वभौम “लोकसभा–मण्डल” द्वारा नियन्त्रित तथा निर्देशित हुनेछन् । (८०) खेल जगत्को सर्वांगीण विकास खातिर सम्पूर्ण सामग्री र (८१) खाद्य पदार्थहरुमा प्रशस्त पौष्टिक मात्रा तथा उल्लिखित मात्रामा (८२) “भूमि र भवन” मूलतः अनुत्पादक दलालीकरण गर्ने परम्परागत प्रचलनमा निहित अर्थतन्त्र समूल नष्ट खातीर हावापानी, माटो तथा (८३) नागरिकको काम, कर्तव्य र अधिकार सहित स्वअधिकार एवं पराधिकारको सम्मानखातिर नैतिक शिक्षा प्रत्येक पाठ्यक्रममा प्रयोग गरिएको खाद्य पदार्थ माथि प्रतिबन्ध लगाइनेछ । साथै, आयुर्वेदिक चिकित्सालाई प्रोत्साहन दिइनेछ । प्राकृतिक तथा खनिज उत्खनन्, वैज्ञानिक परीक्षण आदि केन्द्रहरुको स्थापनासँगै वैज्ञानिक पात्र र प्रविधि आयात तथा त्यसको निम्ति वृहत राष्ट्रिय विकास ढुकुटी निर्माण गरिनेछ । (८६) राष्ट्रको साझा संघ÷संस्थाहरुको संरक्षण एवं राष्ट्रिय भक्तिभावको प्रबद्र्धन तथा वैदेशिक नियोग साथै स्वदेशमा रहेका विदेशी कुटनितीज्ञहरुको गतिविधिमा विशेष अनुगमन÷निरीक्षण गरिनेछ । (८७) जनप्रतिनिधि परिषद्को सार्वभौम प्रक्रियाद्वारा क्रमिक केन्द्रसम्म कार्यक्रमिक घोषणापत्रमा उल्लेख गरिदै लगिनेछ । साथै, थपघट अमूक पात्रलाई पुनः प्राधिकार प्रत्यायोजन गरि÷गराइ “भूमि र भवन” भोग चलन गर्न र गराउन वा भाडा असुल्न अनुमति गरी “भूमि र भवन” राष्ट्रियकरण खातिर अमुक पात्रलाई “कुत, अधिया, ठेक्का भाडा” नबुझ्न÷नबुझाउन अपिल गरिनेछ । र तप्का क्रमशः केन्द्रसम्म “वर्गीय तथा राज्य” सत्तामा संस्थागत सार्वभौम प्रक्रियाइतर अमुक अध्यक्ष पात्रको फगत तोक, आदेश, हुकुम, हस्ताक्षर नमान्न आम आह्वान एवं अपिल गरिनेछ । साथै, अटेरी गर्ने “अध्यक्ष–शासक” लाई भौतिक कारवाही गर्न (९१) जुनै कुनै अपराधीलाई मृत्युदण्ड दिइनेछैन । तर गुण र दोषको आधारमा १००% सिमाङ्कको ५०%ं र ५०% – गणना गर्दै आम माफीको व्यवस्था समेत गरिनेछ । सो अधिकार सर्वोच्च लोकसभालाई (९२) स्वतन्त्र प्रतिस्पर्धा खातिर विगतमा भएगरेका अन्याय र अत्याचारको निष्पक्ष छानवीन गरी “राजनीतिक, आर्थिक, न्यायिक, सामाजिक, संस्कृति लैङ्गिक” आदि सवालमा यथोचित क्षतिपूर्ति प्रदान गरिनेछ । सिफारिस गरिएका विभागीय मस्यौदाको अन्तिम छिनोफानो समेत सर्वोच्च लोकसभा मण्डलले गर्नेछ । अविलम्ब अनुमोदन गरिगराइ सिघ्रातिशिघ्र कार्यान्वयन गरिनेछ । (९४) “निजी, सरकारी र साझेदारी” नीति अवलम्बन गरी सिघ्र आर्थिक समृद्धिको निम्ति मार्ग प्रशस्त गरिनेछ । (९५) देश÷विदेशभरि छरिएका तथा रोजगारीका समस्याले भौतारिएका सबै नेपाली नागरिकलाई स्वशासन तथा स्वायत्तताको मौलिक सूत्रमा एकताबद्ध हुन अपिल गर्दै, लगातार पाँच वर्षसम्म विदेशीएका वा वैदेशिक रोजगारमा या वैदेशिक सेना÷प्रहरीमा रही लगातार पाँच वर्ष राष्ट्र सेवा नगरेका नागरिकको नागरिकताको प्रमाणपत्र रद्ध गरिनेछ । सो अवधि जनवादी सत्ता प्राप्त पश्चात गणना (९६) कर्मचारी तन्त्रमा रहेको व्यापक भ्रष्ट तथा शासकीय दम्भ पारदर्शी खातिर संस्थागत “पद्धति र प्रणाली” सहित मानवीय श्रमशक्तिमा व्यापक कटौती गर्दै, अत्याधुनिक अटो प्रविधि जडान गरिनेछ । साथै, निजमती, कर्मचारी, सेना, प्रहरी तथा शिक्षक÷प्राध्यापक, डाक्टर, इन्जिनियर लगायत सबै राष्ट्रसेवकहरुलाई लोकसेवा आयोगको केवल साम्यवादी विरासत नै हो । राजनीतिको सैद्धान्तिक आलोकमा गर्छ । जनप्रतिनिधिमुलक राज्य व्यवस्थामा मात्र अभ्यस्त सापेक्ष अर्थात साझा संयोजकीय संस्था तथा वर्गीय पक्षधरता आपसी जीवन्त मात्र आम मानवियताको अंक निर्धारण गर्छ । तसर्थ, समाजवादी राष्ट्र, राष्ट्रियता र समाजका विविध विधागत विद्वान–विदुषीसँगै बलवान प्रखर पाखुरी अतिरिक्त सञ्चारका सारथी, जो जलनफलन सर्वोच्च सगरमाथाहरू टुलुटुलु मूकदर्शक बन्न विवश छन् । सिङ्गो सृष्टिलाई सृजनाले सिँगार्दै कल्पनाका स्वर्गहरू छरपष्ट पार्ने अहम् अभिलाषा सिद्धिका महान विधा, त्यो लोकतान्त्रिक साझा मार्ग, साँच्चै पवित्र अझै ज्ञान, विज्ञान र प्रविधिका साधनबाट सिद्ध गर्नु सर्वसाधकहरूका अपरिहार्यता बनेको छ; आधुनिक राजनीतिशास्त्र । मृत्युमाथिकै विजय यात्रा मनाउँदै सन्निबद्ध जीवन र जगतलाई अनन्तता प्रदत्त खुला आकाश र पातालको जन्म कुण्डलीदेखि मानव अन्तर्मन छिचोल्दै, समानतावादी श्री विज्ञान र प्रविधिले बडेमानका विमान उडायो, लमतन्न छुकछुके गुडायो, ग्रह उपग्रहहरूमा पनि धुमधाम मच्चायो, आधुनिक विज्ञानले विज्ञानसंगत चमत्कारी “पद्धति र प्रणालीवत्” लाखौंलाख मानव उपयोगी प्रकृयाहरू प्रमाणित ग¥यो । तर राजनीतिशास्त्रलाई शास्त्रसंगत “पद्धति र गतानुगत अनगिन्ती विकृति र विसंगतिद्वारा दूरदराजका गाउँ र भोका–नाङ्गा तथा निहत्था जनता र समग्र मानवीयताका पक्षपाती “विद्वान एवं विदुषी” प्रति पक्कै पनि आज भयङ्कर चुनौती तेर्सिएको यस शताब्दीको जनप्रतिनिधिमुलक राज्यव्यवस्थामा २–४ व्यक्तिकै साम्यवादी विधि–विधानलाई विज्ञानसंगत अकाट्य तथ्यहरू प्रमाणित गरी करोडौं पवित्र आत्महरूका साधुवाद र आभारबाट स्वयं हर्षविभोर हुन आग्रह गर्दा पक्कै अतिशयोक्ति नहोला राज्य सञ्चालनको “राजा–नीति” निर्माण गर्नु सबैको साझा अस्तित्व र अपनत्वको सवाल नै हो, फेरि राजनीतिशास्त्र आफैमा एक विज्ञानकै जेठो सन्तति पनि हुँदै हो । प्रश्नहरूको लर्को आम प्रबुद्धवर्गप्रति नै निजी पेवा हुन सक्तैनन् । त्यसैगरी, “वर्गीय अलावा तमाम–आम ती नै अभिजात ठूला–ठालुका आपसी द्वन्द्व वा कथित सहमति वा विमतिका आतंक वा जनप्रतिनिधिहरु आपसी सौदाबाजीका वितण्डा, अतिरिक्त व्यक्तिगत विजय यात्रालाई न त लोकतन्त्र भन्न सकिन्छ, या त विधि मान्न सकिन्छ । अर्थात, लोकतन्त्र न केवल ओंठे आदर्श “लोकतन्त्रवादी मूल्य र मान्यता तथा लोकन्त्रवादी बाध्यकारी न्यूनतम लोकतान्त्रिक मानवजाति न त शासक र शासितमा विभाजित हुन्छन्, या त नवशासकमै रुपान्तरित । विधिवत् “पद्धति र प्रणाली” (क्थकतझ) मात्र स्वीकारिन्छन्, तर पौराणिक पूरक “मुखिया जिम्मावाल” आदि, एकल हालीमुहाली उद्यत घन्टाउकेहरू समाजवादी दर्शनको जन्म हुन्छ । संस्थागत एकरुपताले मात्र वर्गविहीनताका न्यूनतम पूर्वाधार निर्माण हुन्छ । व्यष्टिगत पक्षधरता एकरुपताको बाध्यताले मात्र लोकतान्त्रिक साम्यवादी मार्गको जन्म हुन्छ । प्रथमतः सापेक्ष संस्थागत (वर्गीय पक्षधरता) पारदर्शीता क्रमशः संयोजकीय संस्था) मात्र आधुनिक लोकतन्त्र हुन्छ । तसर्थ, व्यक्तिपरस्त बहुलवाद र व्यक्ति अधिनायकी साम्यवाद दुवै भ्रामक खेती हो, भने आम जनार्दनका साझा सम्पत्ति हो । दर्शनशास्त्रको मुहान “अध्यात्मवाद र भौतिकवाद” का शाखा प्रगति न त कुनै अमूक व्यक्तिले दिएर दिइन्छ, या त दिन्छन् नै । राज्यका साझा “ढुकुटी र विधि” मनमर्जी “हसुर्ने र बाँड्ने” कुनै अमूक पात्रसँग “आशा र भरोसा” गर्दै, निःस्वार्थ कर्म गरियोस् भन्ने विचरा विवेकी बबुरा हुन् । तथापि, राज्यका साझा “स्रोत–साधन तोक–आदेश–हुकुम–हस्ताक्षर) आ–आफ्ना अहम् अभीष्ट ठान्ने (स्वघोषित माननीय सम्माननीय) व्यक्तिपरस्त परिपाटीमा ठालुवादी राष्ट्र, राष्ट्रियता, सन्धि–सम्झौता, सरुवा–बढुवा, शान्ति–सुरक्षा, मूल संविधानको मर्म र भावना मुताबिक कानुन तथा निर्देशिका÷नियमावली (९७) राष्ट्रिय ध्वजा बाहक हवाइजहाज तथा सडक यातायात लगायत प्रत्येक घर÷पसलहरुमा राष्ट्रिय झण्डा स्पष्ट देख्नेगरी राख्न अनिवार्य गरिनेछ । आदेश÷तोक कुनै पनि सेना÷प्रहरी या राष्ट्रसेवक कर्मचारीहरुले मान्न बाध्य हुनेछैनन् । तर सो कार्य गरे÷गराएमा जघन्य कारवाही गरिनेछ । साथै, राज्यसत्तामा कार्यरत प्रत्येक तह र तप्काका प्रतिनिधि मण्डलका पात्रहरुलाई न्यूनतम (९९) वैधानिक प्रक्रिया पुरा नगरी सचिव र प्रमुख जिल्ला अधिकारी वा कथित मन्त्रीको मनखुशीमा वितरण गरिएको अंग्रीकृत नागरिकताको प्रमाणपत्र विशेष छानविन गरी, दोषीलाई जघन्य कारवाही सहित नागरिकताको प्रमाणपत्र खारेजी (१००) सम्पूर्ण मठ मन्दिरहरुमा पशुपन्छीको बलिप्रथा पूर्ण प्रतिबन्ध गरिनेछ । (१०१) जनवादी कार्यक्रमिक १०० प्रतिबद्धता १००% पूरा गरिनेछ । परिषद् लगायत, जनतन्त्र र आम जनजीविकाको सबै सार्वजनिक सवालहरू, सीमित व्यक्तिको पेवा बनेको छ । विविध समय कालखण्डमा अनेकन् मूर्दाशान्ति, अधिक्रान्ति, क्रान्ति र प्रतिक्रान्तिका चिन्तनद्वारा नै सर्वथा सिङ्गो सत्ताको “गठन या विघटन” तर सदा राज्यका साझा “स्रोत–साधन र विधि–विधान” व्यक्तिले वितरण महाराजाका हुकुमी अनुसरणका ह्वीपद्वारा, दलीय केन्द्रीयता अर्थात व्यक्तिवादमाथि जलपी भ्रामक आवरणहरू क्रमशः फगत “गणपति वा अध्यक्ष” का अधिनायकीकता नै समाजवादी सामूहिकताको प्रमुख बाधक तत्व हो । वर्गीय अतिरिक्त राष्ट्रिय सरोकारका साझा सवालहरू सबै घुमाउरा चतुर शैलीद्वारा निजी मामला तुल्याइ, विधि र प्रक्रियाहरू पनि सीमित व्यक्तिकै पेवा बनेको सर्वविदितै छ । त्यही व्यक्ति परस्त परिपाटी, जो पुरातनकै गर्भबाट नै गणतन्त्रको जन्म त हुन्छ, तर गणतन्त्र पुनश्चः कथित गणपतिका दीक्षित अहम्ताबाट निर्मित ह्वीपमै सीमित गतानुगत अभ्यास हुन्छन् । नं ख) मुताबिकः– एकल हालीमुहालीको बाध्यात्मक वैकल्पिक वा आमनिर्वाचनका (म्झय(अचबअथ) आवधिक प्रपञ्च रचिन्छ । नीच धन्दा, बडो विचित्रको देखावटी “कानुनी प्रक्रिया” तथापि हुन्छन् । आवधिक “व्यक्ति–व्यक्ति” मै समर्पित विधि–विधान (म्भमष्अबतभम भिनष्कबितष्यल) नै खास समाजवादी सामूहिकताको दोस्रो तापनि संस्थागत प्रक्रिया इतर कार्यान्वयनमा व्यक्तिकै मनमर्जीले गर्दा, पौराणिक किंवदन्ती चरितार्थ हुँदैछन् कानुन दैवले जानुन् ! सर्वसत्तावादी जड सूत्र सर्वविदितै छ । दुवैभित्र बडो जकडिएर “निरंकुशता वा अधिनायकीकता” को अहम् अंश लुकेको हुन्छ । नं (क) मुताबिक अनन्तता (क्ष्लाष्लष्तथ) र नं ख) मुताबिक आवधिक (एभचष्यमष्अब)ि शासकि अभीष्ट खातिर एकल हालीमुहालीकै रणनीति सत्तासम्म व्यक्तिकै “आय–आर्जन वा पैतृक धन सीमित” तुल्याउने षड्यन्त्रका निरन्तरता कायम रहन्छ । सीमितका निजी स्वार्थ सिद्धिमा विगतको ज्यादतीलाई वर्तमानका छिनाझपटीले ढाकछोप गर्दै, आगत (सिद्धान्त) कोमल मनमुटुहरू छिया–छिया तथा अङ्गप्रत्यङ्ग (संगठन) हरू समेत भताभुङ्ग पार्ने, कठोर दुष्टता (ठालुवादी चरित्र) लाई निःशुल्क निम्ति न्यूनतम रकम खर्चिदैमा स्वस्थ मानवीय प्रतिस्पर्धाले सुमङ्गल समाजवाद प्रवर्धन हुन सक्छ । त्यसैगरी राष्ट्रिय पूँजीलाई क्रमशः बसीखाने वर्ग समेत गरीखानेमा नै रुपान्तरित हुने सूत्र; द्वारा समान अवसर (राष्ट्र विकास) प्रदानबाट मात्र शीघ्रातिशीघ्र उपज, सुरक्षाका बहानाबाजीबाट निरन्तर अर्बौ–खर्बौ धनराशि खर्चिंदा स्वभावतः अभाव र तनावले सृजित “हत्या, हिंसा, द्वन्द्व र आतंक” मानवीयताप्रतिकै धावा, दुःखद् तर कटु यथार्थ हो । त्यही व्यक्तिवादको गर्भबाट (कथित गणपति या अध्यक्ष) जबरजस्त रुपमा केवल “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक मात्र लोकतान्त्रिक साम्यवादको प्रादुर्भाव हुन्छ । तसर्थ, “अध्यक्षात्मक अधिनायकवाद (एचभकष्मभलतब िम्ष्अतबतयच) र आवधिक निरपेक्षवाद (एभचष्यमष्अब िीभनष्कबितयच)” को शीघ्र अन्त्येष्टि नै जनवादी (ल्भध म्झयअचबअथ) सर्त हुन आउँछ । होइनन् । नीति वा विधि निर्माण निम्ति केवल साधन हुन्, राष्ट्रका साझा नोकर हुन् । राजनीतिशास्त्र प्रथमतः वर्गीय पक्षधरता तथापि वस्तुपरकताले सिर्जित “वर्गीय आबद्धता र राष्ट्रिय जनता” दुवै सत्तामा द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद उद्यत विधा मात्र बनेको छ, समग्र (कम्युन) हो, साम्यवादी दर्शन । सवाल खास, हर स्थानीय तह र साझा “स्रोत–साधन र विधि–विधान” को समान वितरण अर्थात मूल्य र मान्यता तथा बाध्यकारी न्यूनतम आचारसंहिता सहितका आवधिक (एभचष्यमष्अब)ि तर व्यक्तिगत (संयोजक) दायरामा समयसीमा रहित (च्भअबिि) खातिर हर स्थानीय “तह र तप्का एवं रीत केन्द्रसम्म” अर्थात “संयोजकीय संसद मण्डल” मातहतका सर्वोच्च “विज्ञ र सम्पूर्ण सामाजिक अपराधको कारक निम्न दुइ पौराणिक जडसूत्र रहेको छ । पात्र मात्र महामहिम बन्न नदिए पुग्छ । (ध्जभचभ तजभचभ ष्क लय ः “सत्य र असत्य” को छिनोफानोमा “पक्ष र विपक्ष” का स्वतन्त्र जनसर्वोच्चता वा जनवादी शासनका प्रमुख बाधक तत्व हुन् । अधिनायकी विधि वा सबैको साझा सम्पत्ति हो । विज्ञानवत ”पद्धति र प्रणाली“ द्वारा नबाँधिएका ”नेता“ कि “आतंककारी र भ्रष्टचारी” तथा “गुण्डागर्दी र व्यभिचारी” रहित मानवीय विश्व ब्रह्माण्ड तब मात्र चरितार्थ हुन्छ; जब (यत्र–तत्र–सर्वत्र) इतर, केवल “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक साझा संस्था बन्दछ । तर, सदियौंदेखि निरन्तर वर्तमानसम्म प्रजातन्त्रकै पुच्छर चपाउँदै, “राष्ट्र तुल्याउने, गतानुगत पाखण्डी “अकवर र वीरबल” का कथाहरू कुर्लदैमा “भष्ट र आतंक” रहित “समृद्ध तथा शान्त” मानवीय समाज बन्दैन । राजनीतिक वैतर्नी तरिदैन, “राज–नेता” पनि कदाचित निर्वाचन प्रणाली” मात्र हो, र सो नकार्ने न त कोही कसैलाई अधिकार रहन्छ, या त अन्य कुनै विकल्प नै हुन्छ । पुरातन पूरक व्यक्तिपरस्त परिपाटीमा “सिङ्गो राष्ट्रिय ढुकुटी र सर्वमानवीय जिन्दगी” जम्मा पाँच व्यक्तिका मनोमानीमा (सेना प्रमुख, प्रहरी प्रमुख, प्रशासन प्रमुख, न्यायालय प्रमुख र सरकार न कि, विधिको विज्ञान बन्न सकोस् यस शताब्दीको “संयोजकीय संसद मण्डलीय पद्धति” भन्ने दर्शनमा मात्र केन्द्रित छ, यो हाते “सिङ्गो ढुकुटी र सर्वजिन्दगी” हसुर्ने, सत्तावासी मनमर्जी गर्दैमा, माननीय–सम्माननीय पुजनीय कसरी न पैतृक धन, न कारण चाहे अद्वितीय विद्वानद्वारा गरिएका वलिदानबाट सृजित मात्रै खर्चिन्छन्, भने तमामले निजको जय–जयगान के कारण ? ब्राह्मण हुँदैमा वा शास्त्री गर्दैमा, निजको पाउमा दण्डवत के कारण ? सामन्ती साहुजीको अकुत सम्पत्ति या अमूक पात्रले विद्यावारिधी गर्दैमा शासक वा नवशासकमा रुपान्तरण के कारण अमूक व्यक्तिहरुलाई सत्तारुपी श्रीपेच पहि¥याउने र तिनै शक्तिशाली व्यक्तिका आन्दोलन के कारण आन्दोलन मात्र गरिरहनुपर्ने कारक तत्व, जो पौराणिक व्यक्तिपरस्त परिपाटीको अन्त्येष्टि गरी संस्थागत विधि र आयुक्त÷महान्यायाधिवक्ता निम्ति मरिहत्ते गर्ने व्यक्ति साझा प्रतिनिधि कसरी माउ खाने माकुरा एवं बच्चा खाने बारुलाहरूका सार्वभौमिकता” तमाम–आम जनार्दनका घर–आँगनमै प्रदान गर्छौ, भन्ने हाँस्यास्पद अभिव्यक्ति मात्र वितरण गर्ने निरीह “कार्यकर्ता तथा सुम्पिदा (डेडिकेट सबैका समान हक–अधिकारको त के कुरा ! साझा विधि–विधानका संस्थागत अनुमोदन प्रक्रियासम्ममा पनि प्रमुख बाधक तत्वका रुपमा तिनै कथित ठूलाबडा नै काँडा सार्वभौमिकता हो, भने अकवरका अवशेष वीरबलहरु नै “भ्रष्ट र विभिन्न समय कालकखण्डका महान् जनक्रान्ति र जनयुद्धमा होमिएका वीर–वीरङ्गनाका वलिदानी हसुर्ने, एकल स्वैच्छिकता सबैको साझा सम्पत्ति कसरी सवाल संस्थागत “पद्धति र प्रणाली” अन्त्येष्टि हो । सवाल खास “विधि र पद्धति” संस्थागत गर्नु हो । अधिनायकवाद र आवधिक निरपेक्षवाद भित्र, न आन्तरिक लोकतन्त्र, न त विशिष्ट राष्ट्रियताका अभ्यास हुन्छ । तसर्थ, “भ्रष्ट एवं आतंक” का वितण्डा सिर्जनाकर्ता, एकाङ्गी चरित्र नङ्ग्याउनुछ, पङ्गु तुल्याउनु छ । त्यसैगरी “जनवादी लोकतन्त्र” (संयोजकीय संस्था) का आम विपरीत सच्चा समाजवादी महासागरका हर तह र तप्कामा “वर्गीय इतर “नेता” कि त गुण्डा नत्र ज्यानमारा प्रमाण्ति गर्नुछ । २२ औं शताब्दी वरिपरि, ठालुवादी ज्यादतीको समाप्तिसँगै जनवादी पार्टी गठन प्रक्रिया तथा सञ्चालनका तौरतरिकामा दुई लोकतान्त्रिक साम्यवादी सूत्रः अपरिहार्य रहन्छ । “लोकतान्त्रिक साम्यवादी” क्रान्तिले विजय हासिल गर्ने शुभसंकेतहरु विश्वभरि जुर्मुराएको जगजाहेर छ । ठालुवादको समाप्ति र जनवाद मौलायो । चरम अवसरवादका पराकाष्ठा कथित “प्रजातान्त्रिक समाजवादी” अर्थात पश्चगमनकारीकै हालीमुहाली भयो । २२ औं शताब्दीको पूर्वार्धका मानवीय मूल्य र मान्यता स्वैच्छिक आबद्धता तथा लोकतान्त्रिक प्रक्रियाद्वारा आधुनिक राजनीतिक अन्ततः आम समर्पणका साझा विधा कसरी सम्भव छ भन्ने सवालमा आबद्ध आपसी सामूहिक सौदाबाजीमा साझा “अस्तित्व र अपनतत्व” सहित पारदर्शी संस्था खातिर “अध्ययन र अनुसन्धान” रहन्छ । सैद्धान्तिक आलोकमा मूर्झाएका “सापेक्ष वा निरपेक्ष” छ । तसर्थ, वैज्ञानिक समाजवाद अपरिहार्य छ । “सत्ता र शक्ति” प्राप्ति न कि सबै–सबै व्यक्तिभन्दा माथि “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक अधिनायकी विधि कसरी भन्ने आमसवाल नै सामूहिक चुनौती हुनेछ । सापेक्ष सत्य अर्थात व्यष्टिगत अंश अथवा सामाजिक बोध, विचार रिलेटिभिटी) अंश हो, भने निरपेक्ष सत्य ( तसर्थ, व्यष्टिगत “बोध, विचार, आचारण र व्यवहार” हरू संयोजकीय संस्था अधिनायकी विधा र प्रत्येक आवद्धता चाहिँ सार्वभौमसत्ता सम्पन्नताका प्रतिक विचार तत्व हुन् । संस्थागत “लोकतान्त्रिक साम्यवादी” दर्शन हो । हर स्थानीय तह र तप्का खातिर अमूक पात्र (संयोजक) समयसीमा रहित निम्ति, प्रत्याह्वान प्रक्रिया सदा–सर्वदा खुला हुनेछ । प्रणाली” मुताबिक उपस्थित भेलाले कम्तीमा पनि १५१ जनाभन्दा बढीको केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद् गठन गरी, सो केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद्का प्रतिनिधिहरूमध्येबाट, एक केन्द्रीय संयोजक र एक सह–संयोजक चयन गरी, सोही केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद्का प्रतिनिधिहरू मध्येबाट (संयोजक र सह–संयोजक बाहेक) एक–एक जना गरी, ७५ वटै जिल्लाहरुमा संयोजक र सह–संयोजकहरू चयन समेत, पूर्ण लोकतान्त्रिक २. जिल्ला प्रतिनिधि परिषद् गठन प्रक्रियाः– प्रणाली” मुताबिक प्रत्येक जिल्ला संयोजकहरूका संयोजकत्वमा भेला डाकी, सो भेलाले कम्तीमा पनि १०१ जनाभन्दा बढीको जिल्ला प्रतिनिधि परिषद् गठन गरी (जिल्ला संयोजक र सह–संयोजक बाहेक) जिल्ला प्रतिनिधि परिषद्का प्रतिनिधिहरूमध्येबाट एक–एक जना गरी, प्रत्येक नगर÷गा.वि.स. संयोजक र सह–संयोजकहरूका चयन समेत, पूर्ण र प्रणाली” मुताबिक प्रत्येक न.÷गा. संयोजकहरूका संयोजकत्वमा भेला डाकी, सो भेलाले कम्तीमा पनि ५१ जना भन्दा बढीको न.÷गा. प्रतिनिधि परिषद् गठन गरी (न.÷गा. संयोजक र सह–संयोजक बाहेक) न.÷गा. प्रतिनिधिहरू मध्येबाट एक–एक जना गरी, प्रत्येक वडा÷इकाइ संयोजक र सह–संयोजकहरूका चयन समेत, पूर्ण लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट प्रणाली” मुताबिक प्रत्येक वडा÷इकाइ संयोजकहरूका संयोजकत्वमा भेला डाकी, सो भेलाले कम्तीमा पनि ११ जना भन्दा बढीको वडा÷इकाइ प्रतिनिधि परिषद् गठन समेत पूर्ण लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट नोट नं. १ः जीवित कानुन र संविधानप्रतीक विज्ञानवत “पद्धति र केवल लोकतान्त्रिक प्रक्रिया नै सर्वोच्च आत्मसात गरी, सोही अनुसार पार्टीका जीवन्त “नीति–नियम एवं विधि–विधान” निर्धारण हुनेछन् । नोट नं. २ः नियमित अतिरिक्त आकस्मिक बैठकको आह्वान, संयोजकले सचिवमार्फत गर्नेछन् । पार्टीको “विधि–विधान एवं नीति–नियम” तथा सैद्धान्तिक प्रशिक्षण संयोजकले दिनेछन् । संयोजकको अनुपस्थितिमा, सह–संयोजकले संयोजकको कार्यभार सम्हाल्नेछन् । तर व्यक्तिगत मात्र अधिनायिकी विधा हुनेछ । नोट नं. ३ः प्रत्येक परिषद् मातहतका “संयोजक र सह–संयोजक” हरु क्रमिक उपल्ला निकायहरुका कार्यकारी परिषद्को पदेन प्रतिनिधि एम्एम्एस्, भिडियो, इन्टरनेट द्वारा “नियमित अभिमत र आवधिक नोट नं. ५ः आफ्नै देशको “राष्ट्रियता र अखण्डता” झल्कने गरी, पार्टीको झण्डाको चारै कुनामा, सोही देशको झण्डाको सांकेतिक चिन्ह तथा सिंगो देशको नक्सा पनि पार्टीको झण्डाको बीचमा एवं लोगो र छापमा समेत, राष्ट्रप्रेमको संकेत राख्न सुझाव गरिन्छ; तर “पद्धति र प्रणाली” चाहिँ अनिवार्य हुनेछ । जनवादी पार्टीको लक्ष्य, उद्देश्य तथा कार्यदिशा–सारांश १. समाजमा विद्यमान चरम असमानता तथा हत्या, हिंसा, आतंक र पौराणिक व्यक्तिपरस्त (ठालुवादी) परिपाटीको अन्त्येष्टि गरी, सामूहिकताका सम्बद्र्धनसहित दिगो शान्ति र समृद्धि स्थापित खातिर फोहोरी राजनीतिमा उद्धत “एकदलीय केन्द्रीयता तथा बहुदलीय नै वैज्ञानिक ढंगमा परिभाषित एवं सेवामा आम समर्पित खातिर मनस्थितिबाट पूर्ण मुक्त गरी, स्वाभिमानी र स्वतन्त्र एवं कर्तव्यनिष्ठ नष्ट गरी, व्यावहारिक जनसर्वोच्चता अर्थात श्रमिकवर्गको अग्राधिकार र श्रमशोषण आदि समूल उन्मुलन गरी, पुजनीय श्रमको अतिउच्च ७. पुरातन अकवरका अवशेष मुठ्ठीभर वीरबलहरुमा सीमित, “विधि रुपमा कर्मचारीतन्त्रमा फैलिएको भ्रष्टचारी, कमिसनखोरी, अनुत्तरदायी त्यसैगरी स्वभिमानी मानवजाति र सून्य भ्रष्टचारी खातिर संरक्षण र सम्बद्र्धन गरी शीघ्रातिशीघ्र आमूल परिवर्तन (¥याडिकल क. पार्टीका सम्पूर्ण जनवर्गीय संगठनहरूको गठन एवं कार्यसम्पादन पूर्ण लोकतान्त्रिक प्रक्रिया अनुसार संयोजकीय संस्थागत उद्घोष हुनेछ । ख. पार्टीको कार्यसम्पादन परिषद् (विधागत विज्ञ र विशेषज्ञ मण्डल) हरू सम्बन्धित परिषद्को पूर्णलोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट पारित पश्चात्, ग. सबै निकायहरूका संयोजक र सह–संयोजकहरूको निर्णायक मताधिकार हुनेछ । संयोजकले संस्थागत निर्णयहरुमा कमा र थोप्लोसम्म पनि परिवर्तन गर्न पाउनेछैनन् । घ. प्रत्येक निकायहरूका संयोजकहरूले पार्टीका “नीति, सिद्धान्त, विचार, कार्यक्रम” एवं माथिल्ला निकायहरुका संस्थागत निर्देशनहरू प्रस्तुत गर्नेछन् । तर आन्तरिक लोकतन्त्रमा प्रत्येक व्यक्ति अभिन्न अंग एवं संस्थागत प्रक्रियानिम्ति पूर्णसार्वभौम हुनेछन् । ङ. पार्टीको प्रत्येक निकायहरू मातहतका प्रतिनिधिहरू तथा मातहतका आम पार्टी सदस्यहरु समेतबाट प्रक्रियागत प्रत्याह्वान निमित्त अमूक (संयोजक) पात्र समय सीमारहित (सुनसुकै बेला फिर्ता) खातिर संस्थागत कार्यकारी पद मात्र आवधिक रहनेछ । च. सम्पूर्ण पात्रको “अपनत्व र अस्तित्व” संस्थागत (सामूहिक) रुपमा अन्तरनिहित रहनेछ, भने व्यक्तिगत बर्चस्व स्वतः पूर्ण निषेधित हुनेछ । (शन्ति, समृद्धि, अग्रगमन र सनातन ! जनप्रतिनिधिको संयोजकत्वमा प्रथम बैठकबाट नै “संयोजक मण्डल पद्धति र दोहोरो निर्वाचन प्रणाली” मुताबिक व्यक्तिगत मनमर्जी संयोजक र सह–संयोजकको निर्वाचन गरी, अनिवार्य दैनिक र नियमित तथा संस्थागत प्रक्रिया स्थापित गर्ने । त्यसैगरी एक सदनात्मक प्रान्तीय र स्थानीय स्वायत्त शासनको संवैधानिक व्यवस्था गर्ने । २. सिंगो “संयोजकीय संसद् मण्डल” समक्ष संयोजक र सह–संयोजकले जनता र राष्ट्रको नाममा शपथपश्चात सम्पूर्ण सभासद्÷सांसद्हरुले संयोजकमार्फत जनता र राष्ट्रको नाममा शपथ लिने । राष्ट्र प्रमुख र सहायक राष्ट्र प्रमुखले लिखित संविधान मात्रका (सिंगो राष्ट्र, लोकतन्त्र वा विधिको शासन, मानवअधिकार, पूर्व निर्धारित मितिमा आवधिक निर्वाचन र प्रेस स्वतन्त्रता अपरिवर्तनीय) पूर्ण समक्ष राष्ट्र र जनताका नाममा संयोजकमार्फत शपथ लिने । समक्ष राष्ट्र र जनताका नाममा संयोजकमार्फत शपथ लिने । कार्यक्रम” का मस्यौदामाथि वृहत अन्तरक्रिया गरी, प्रत्येक धाराहरू वहिर्गमन हुने । सिङ्गो सभाका वैधानिक प्रक्रियाद्वारा उक्त हस्ताक्षरित स्वेतपत्रमा उल्लिखित विधिअधिनायकी लालमोहर सर्वोच्च “संयोजकीय ६. सिंगो सभाबाट हस्ताक्षरित अधिनायकी विधि हुबहु सम्प्रेषण÷निर्देशनमा मृत्युदण्ड” भन्दा उपल्लो सजायको व्यवस्था गर्ने । ७. सर्वोच्च “संयोजकीय संसद् मण्डल” को समयावधि भित्र नै अर्को आवधिक आम निर्वाचनको मिति घोषणाका निम्ति “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक अध्यक्ष मण्डलको चयन गरी, सोही संयोजकीय मण्डल कार्यकारी रही, विज्ञानवत् निर्वाचन आवधिक गर्न निर्वाचन आयोग प्रहरी, प्रशासन, न्यायालय वृहत विज्ञ र विशेषज्ञ मण्डल विभिन्न आयोग÷नियोग, परिषद् सम्पूर्ण सार्वजनिक निकायहरूको वृहत संयोजकीय सचिवालयगत कार्यान्वयन निम्ति हर तह र तप्काका संयोजक मार्फत समय तालिकावत् अनिवार्य समर्पण गर्ने । लोकतान्त्रिक साम्यवादको (स्वयं आफ्नो) आलोचना मन्त्री) गर्ने मूकदर्शक सांसद्÷सभासद्हरुको खुला खरीद÷बिक्रीका निरन्तरता मात्र हो । एक अमूकपात्र भन्दा स्वतः “संयोजक संसद मण्डल” मा अधिक “पारदर्शिता र जवाफदेहिता” त हुन्छ, तर आवधिक निर्वाचनको नियमित तालिका र सभासद् आचारसंहिता तथा सेवा सुविधाका सीमित मापदण्ड पूर्वनिर्धारण गर्नुपर्ने हुन्छ । जित्नेहरुका लागि मात्र मोज तर हार्नेहरुका लागि बिजोग तुल्याउने बहुमतीय “पक्ष र विपक्ष” को विकल्प अनिवार्य छ । ५० का संयोजकीय संस्थागत एकरुपताद्वारा लगभग सर्वसमावेशिता हुन्छ । तर “अल्पसंख्यक एवं पिछडावर्ग” प्रति अनिवार्य पूर्णसमानुपातिक अर्थात “मत–आनुपातिक” अधिकार वा आरक्षण तथा अग्राधिकारको सार्वभौमिकता निम्ति केन्द्रित हुनुपर्छ । प्रथमतः लोकतान्त्रिक प्रक्रियाद्वारा मात्र सार्वभौम मार्ग प्रशस्त हुन्छ । सम्पूर्ण जनवर्गीय अपरिहार्यता रहन्छ । वर्गीय कार्यकर्ता तथा राष्ट्रिय जनता–दुवैका रहन्छ । सार्वभौमिकता नै सारतः “वर्गीय कार्यकर्ता र जनार्दन बकवास तथा अमूर्त “शब्दै–शब्द” को थुप्रो मात्र न कि साझा सूत्र प्रमाणित गर्ने साधन हो, राजनीतिशास्त्र । “अधिनायकीकता गरी सबै “वर्ग र क्षेत्र” अतिरिक्त “समग्र जनता र सिंगो राष्ट्र” एवं आम–तमाम् मानवीयताका निम्ति साझा “संयोजकीय संसद् मण्डलीय” हर स्थानीय तह र तप्कामा (इकाई÷वडा, गाउँ÷नगर, (संयोजकीय संसद् मण्डल) सम्म अमुक पात्रको स्वेच्छिकता इतर संयोजकीय सामूहिकता (स्वशासित संयोजकीय संस्था) द्वारा साझा मण्डल पद्धति र दोहोरो निर्वाचन प्रणाली” मुताबिक मात्र लोकतान्त्रिक क्रान्तिकारी कम्युनहरूप्रति अविलम्ब प्रक्रियागत आबद्ध हुन समेत राज्यका साझा “स्रोत–साधन” मा समान विकेन्द्रीयता” खातिर “न्यूनतम् बाध्यकारी आचारसंहिता तथा लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यता” के हो त नीति–नियम र लगाम बिनाको “हावादारी संयन्त्र” मात्र हो त राजनीतिशास्त्र ? को समान वितरण यानेकि कार्यान्वयनमा चुस्त र दुरुस्त निमित्त वितण्डा र सतही पक्षधरता” जस्ता गतानुगत पाखण्ड अतिरिक्त सीमित तुल्याउने व्यक्तिवादी वितण्डा उपज यावत् सामाजिक ठेकेदारी (एभचष्यमष्अब िीभनष्कबितयच)” प्रथाको विकल्प के छ त ? सृजित क्रुर “हत्या, हिंसा, भ्रष्ट र आतंक” को अन्त गरी, आम तिकडमबाजीद्वारा भ्रमितपारी लुटिएका बहुमूल्य जनमत केवल क्रमिक आवधिक हस्तान्तरणका विकल्पमा पुनः अर्का ठालुकै आगमन के हो त जनप्रतिनिधिमुलक राज्य व्यवस्थाको लोकतन्त्रका बाधक तत्वहरू हुन् । अतः दिगो शान्ति, पूर्ण न त अमूक ठालुले दिएर दिइन्छ, या त दिन्छन् नै, वा अमूक ठालुप्रति आसक्ति रही निःस्वार्थ कर्म गरियोस् भन्ने अपेक्षाहरू महामूर्खता अलावा स्वयं परनिर्भरताको पराकाष्ठा होइन र ? ८. तसर्थ, ठालुवादी अमूर्त भाषणबाजीका (डिक्लामेसन) बकवास वाकपटुता अलावा कामयावी मूर्त साम्यवादी सूत्र के हो त ? मनमर्जी “भ्रष्टाचारी र आतंककारी” गतिविधिमा मुकदर्शी तर मृत्युपछि पनि वातावरण प्रदूषितका विषादि प्रदान गर्ने अख्तियारी, अदालती, सैनिकी, आतंक, हत्या र हिंसाको श्री गणेश त्यहींबाट हुन्छ, जब मुठ्ठीभरका रवैया साझा राष्ट्रिय सम्पत्तिमा चल्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्याय “राष्ट्रिय धनदेखि करोडौंका जीवन” माथि बलात् ठालुवादी मनमर्जी ? ५. प्रत्यक्ष निर्वाचित जनप्रतिनिधिहरूका संस्थागत पारदर्शीकरणमा मात्र ६. अथाह राष्ट्रिय धन र हजारौंका बलिदानद्वारा निर्मित अर्थात जननिर्वाचित अलावा अमूक ठालुद्वारा निर्देशित, नियन्त्रित, गठन, विघटन के हो त सार्वभौम सिंगो सभा ठूलो कि, ठिङ्गोठालु ठूलो ? ७. लोकतान्त्रिक मानवजाति न “शासक र शासित” मा विभाजित हुन्छन्, न त नवशासकमै रुपान्तरित । कथित मुखिया÷जिम्मावाल (चिफ्टन) हरू दुत्कारिन्छन्, तर केवल विधि अधिनायकी प्रक्रिया (सिस्टम) मात्र स्वीकारिन्छन् । तसर्थ, केको शासकी अहम्ता ? आपसी सौदावाजीका छद्मभेषी “सहमति र विमति” पनि विधि सिंगो राज्यसत्ताका सबै संयन्त्रहरूमा व्यक्ति–व्यक्तिद्वारा कब्जा विपरीत अधिनायकी पुनप्र्रकाशन गरी बिक्री÷वितरण गर्न सक्नुहुनेछ ।) संयोजन (ँगकष्यल) गर्दा मात्र विधि अधिनायकी राज्यव्यवस्थाको जन्म हुन्छ । अतयव, सार्वभौम प्रक्रियाको प्रमाण खोज्नु मानवीय अधिकार र कर्तव्यको पालना अलावा चेतनशीलताको नमूना हो ।ै सिद्धान्ततः साझा लक्ष्य, उद्देश्य, आवश्यकता र व्यवस्थाका शर्त हुन् भने आश्चर्य, कौतुहलता र जिज्ञासाको समाधान गर्ने शास्त्र मात्र दार्शनिक विधा हुन् । मुलतः गर्ने शास्त्र चाहिं राजनीतिक विधा हुन् । परम्परागत राज्य सत्तामा, “सेना, प्रहरी, प्रशासन, न्यायलय र सरकार” गरि प्रमुख पाँच केन्द्रका प्रमुख पाँच ठालुहरुसँग नाता जोडिएका “भ्रष्ट र ज्यानमारा” ठालुहरु र पात्र” सँग बदलानिम्ति सोही प्रमुख पाँच पुरातन संयन्त्र तथा तिनै ठालुहरुद्वारा अधिनस्थ तर फगत आयोग, अख्तियार संवैधानिक परिषद् साथै वर्गीय सत्तासमेत कब्जा मात्र नेता भनौदा ठालुहरुको अभिष्ट हो त ? फगत गुण्डा मात्र हुन् । तर पद्धति (सिस्टम) निर्माण गर्ने महान दार्शनिक भने जनताका सेवक र राष्ट्रका साझा नोकर अतिरिक्त पुजनीय पात्र हुन् । व्यवहारतः कोसेढु•ा सावित हुन केही समय त लाग्ला ,तर आम–तमाम एवं (नेपाली, हिन्दी र अंग्रेजी भाषामा) (क) प्रत्येक निकायहरुका संयोजकहरु, आफू मातहतका निकायभन्दा एक निकाय माथिल्लो “परिषद् वा मण्डल”को प्रतिनिधि पात्र हुनेछन् । (ख) प्रत्येक परिषद्का संयोजक (पात्र) हरुलाई मातहतका “वर्गीय कार्यकर्ता” द्वारा र प्रत्येक मण्डलका संयोजक (पात्र) हरुलाई मातहतका सार्वभौमिकता खुल्ला हुनेछ, तर “निरपेक्ष” संस्था चाहिं आवधिक रहनेछ । दुवै सत्ताका हर “तह र तप्का” क्रमशः केन्द्रसम्म केवल “पद्धति मात्र सच्चा “लोकतान्त्रिक साम्यवादी मार्ग” प्रसस्त हुन्छ । तमामका साझा ढुकढुकीमाथि एकल हुकुमी हाबी केवल हाँस्यास्पद अतिरिक्त खेदप्रद यथार्थ–इतिहासले पुष्टि गरिसकेको छ । त्यसैगरी मा पनि गतानुगत मनोमान वा तथाकथित निर्वाचनद्वारा आवधिक प्रत्यायोजन–दुवै पुरातन प्रचलन हुन् । “सत्ता र शक्ति” प्राप्ति निम्ति “विकृति र विसंगति” कारक तर लोकतन्त्रका प्रमुख बाधक तत्वहरू हुन् भने केवल संयोजकीय संस्था मात्र सबै–सबैका “अस्तित्व तथा “संयोजक मण्डल पद्धति (कोअर्डिनेटर सर्कल सिस्टम) र दोहोरो साम्यवाद” का मूर्त सूत्र हुन् । सिंगो नेपाल र सबै नेपालीको साझा एवं सर्वोच्च सभा नै व्यवस्थापिका सभा हो । पूर्ण सार्वभौम जनप्रतिनिधि सभाहरूमध्ये मानवीयता तथा सिंगो राष्ट्रियता प्रतीक वैधानिक सभा हो । दार्शनिक सार्वभौमिकता खातिर प्रत्यायोजित प्राधिकारको एकमुष्टता हो, इतिहासको समीक्षा गर्दै भविष्यको मार्गदर्शननिम्ति महान् विचार तत्वहरूको संयोजन नै जनमत संकलन अर्थात निर्वाचन हो । व्यष्टिगत विचार तत्वहरूको समष्टिगत एकत्व खातिर वैधानिकरणको प्रथम चरण निर्वाचन हो भने प्रतिनिधि–पात्रहरू त्यसका साधन हुन् र जनमत संकलनचाहिँ संस्थागत प्रयोजननिम्ति प्राधिकार मात्र हुन् । “एक पात्र, एक मत” द्वारा प्रत्यायोजित प्राधिकार अर्थात् व्यष्टिगत विचार तत्वहरूको समष्टिगत एकत्व नै साझा संस्था अर्थात व्यवस्थापिका÷विधायिका सभा हो भने संयोजकीय प्रतिनिधि–पात्रहरूद्वारा अमुक ठालु अर्थात् कार्यकारी मन्त्रीप्रति एकमुष्ट प्राधिकार प्रत्यायोजन गर्नु÷गराउनु पूर्ण अवैधानिक हो । तथाकथित “पति÷अध्यक्ष÷मन्त्री÷प्रधानमन्त्री” अर्थात् अमुक व्यक्तिलाई शासक वा नवशासकमा रूपान्तरण या पुरानै ठालु अनुमोदन गर्ने÷गराउने कार्यान्वयनमा एकल मनोमानी रहन्छ भने स्वतः “निरंकुश वा अधिनायकवादी वा सर्वसत्तावादी” हावी हुन्छ । संस्थागत स्वायत्तता होइन, “ठालुवाद” हो । “बुलेट या ब्यालेट” द्वारा (निरपेक्ष आवधिक प्रजातन्त्र हो । त्यसैगरी, “दलीय केन्द्रीयता” को अर्थ अमुक केन्द्रीयता” हो भने लोकतान्त्रिक प्रक्रियाको सारांश संयोजकीय सवाल हो, समाजवादी सवाल हो, नीति र सिद्धान्तको सवाल हो भने वर्गीय पक्षधरताको सापेक्षताचाहिँ “पूर्ण समानुपातिक–जननिर्वाचित “पक्ष र प्रतिपक्ष” दुवै “सत्य र असत्य” को अंश पनि हो । वर्गीय संयोजन अर्थात् वर्गीय फ्युजनको सूत्रः हो, जो समग्रतामा लोकतन्त्रको सुन्दर पक्ष हो । त्यसैगरी, अन्य “पक्ष र प्रतिपक्ष” दुवैका संस्थागत प्रक्रियाद्वारा संयोजकीय एकमुष्टता नै समानताको पूर्वाधार हो । समाजवाद, साम्यवादी समाजवाद आदि सापेक्ष पक्ष हो भने लोकतान्त्रिक प्रक्रियाचाहिँ निरपेक्ष पक्ष हो । लोकतन्त्र थपिदिँदा सबै समाजवाद सच्चा समाजवाद अर्थात् जनवाद बन्छ भने लोकतन्त्र झिकिदिँदा सबै समाजवाद फगत समाजवाद अर्थात् “दलाल ठालुवाद” बन्छ । तसर्थ, संस्थागत सापेक्षता नै साझा राष्ट्रियता हो र जनवादी व्यवस्था हो भने जनवाद मात्र समाजवाद हो र लोकतन्त्र स्वतः चाहिँ सामूहिक स्वामित्वका सवाल हो र त्यो शाश्वत तुल्याउने विज्ञान नै जनवाद अर्थात् सच्चा समाजवादी सवाल हुन् । राष्ट्रियता, सार्वभौमिकता, समानता, मानवीयता आदि साझा सवालमा “संस्थागत न त वैधानिकता नै प्राप्त गर्छ । नामधारी पक्ष र प्रतिपक्ष ठालु–ठालु आपसी अनर्गल सौदाबाजी केवल “दलाल ठालुवादी” चरित्र हुन् भने सिस्टम) को सवाल हो । लोककै साझा सवाल हो, लोकतन्त्र । र उग्र सामन्त तथा अनेकन् अवसरवादी प्रपोगन्डा सर्वविदितै छ । लिंग–क्षेत्र इत्यादि केवल फुटाऊ र शासन गर्ने पौराणिक औजार हुन्, गद्दार ठालुवाद । पुरातन कथित समाजवादी दुई धारमध्ये एक रहन्छ (स्टेबल नेसनल क्यापिटल) अर्थात् सामन्तीकै पेवा र उसैको भक्ति गाथा गाउँछ र अर्को धार जो “अधिनायकवादी साम्यवाद” अन्तर्गत “राष्ट्रिय–पुँजी” नै एकपक्षीय मनोमालिन्यताद्वारा कब्जा गर्ने (मोनोपोली नेसनल क्यापिटल अन डिक्टेटर) षड्यन्त्र रचिन्छ । प्रथम अवसरवादी पराकाष्ठा र आन्दोलनका झूटा नारा भन्ने स्वतः प्रमाणित छ । मूलतः दुवै व्यक्तिपरस्त परिपाटी अमूर्त र जडसूत्रः मात्र हुन् । तेस्रो धार— जो “लोकतान्त्रिक साम्यवाद” अन्तर्गत राष्ट्रको “साझा–पुँजी” (नेसनल कमन प्रोपर्टी) र “साझा–विधि” (कमन समाजवाद हो । राष्ट्रिय राज्यको साझा “स्रोत–साधन” माथि सामूहिक स्वामित्व (कमन ओनरसिप) आर्थिक लोकतन्त्र हो । यसैगरी, राज्यको साझा “विधि–विधान” (कमन इन्स्टिच्युसन) माथि पृथक स्वत्व राजनीतिक लोकतन्त्र हो । राष्ट्रिय आयको “समान–वितरण” स्वेच्छिकता इतर केवल विज्ञानवत् “पद्धति र प्रणाली” र त्यसैगरी, राष्ट्रिय राज्यको साझा “विधि–विधान” माथि “सामूहिक अपनत्व” साम्यवादको प्रतीक हो । तर, “न त आर्थिक या त राजनीतिक” शास्त्रीय सिद्धान्तः मानवीय समाज सकाम कर्महरूको योगफल हो, कर्मयोगीहरूको समष्टि हो । सकाम कर्मयोगीहरूको सकाम कर्मको विपरीत हो । सकाम कर्महरूको पराकाष्ठा नै समाजवादको उत्कर्ष हो भने निष्काम कर्महरूको पराकाष्ठाचाहिँ समाजवादको अपकर्ष हो । त्यसैगरी, निष्काम कर्ममा फलको अपेक्षा अज्ञानता हो भने सकाम कर्ममा “निस्वार्थ तथा निष्पक्षता” का भौतिक प्राप्तिको उत्कर्ष हो भने भौतिक प्राप्तिको पराकाष्ठाचाहिँ समाजवादको उत्कर्ष हो र त्यही उत्कर्षको वैज्ञानिक व्यवस्थापन गर्ने विज्ञान नै निरपेक्ष “विधि–विधान” हो । नित्य पात्र–पात्र अन्तरनिहित सापेक्षताकै पराकाष्ठा नियन्त्रण खातिर अनित्य निरपेक्षता अर्थात् हो, “लोकतान्त्रिक साम्यवाद” हो । इन्द्रियजन्य जीवनरस नै सकाम कर्मको कारक हो भने, अहोरात्र परिश्रम” आदि सकाम कर्महरूको पराकाष्ठा नै समाजवादी रूपमा भौतिक सापेक्ष अपितु अमूर्त रूपमा अभौतिक निरपेक्ष अर्थात् “दृश्य या अदृश्य” समाजवादी आयाम हुन्, कटु यथार्थ हुन् । “भौतिक एवं अभौतिक” समष्टि नै समाजवादको सार हो । समग्रतामा कै पराकाष्ठा व्यवस्थापन गर्ने शास्त्र समाजवाद हो । अर्थात् व्यष्टिगत विचार तत्वहरूको समष्टिगत एकत्व खातिर मानवीय “अधिकार र कर्तव्य” व्यवस्थापन गर्ने शास्त्र समाजवाद हो । जसका निम्ति र सार” दुवैको विज्ञानवत् व्यवस्थापन गर्ने एक मात्र शास्त्र घटनाक्रमको गन्थन हो, समाधान होइन कि व्यवधान हो, जीवन्त जित्नेले मात्र बँच्ने अधिकारको व्याख्या तथा निर्विवाद गुण्डाराजकै आरक्षणको व्यवस्थाद्वारा समाजवादी सम्पूर्णता प्राप्त हुन्छ । तर, जसको शक्ति, उही–राजाको भक्ति अर्थात प्राकृतिक न्यायिक सिद्धान्त पराकाष्ठा हो । जसको शक्ति उसैको भक्ति वा वर्गीय पक्षधरता अर्थात सोलोडोलो वर्गीयमुक्ति अर्थात् भौतिक समृद्धिमात्र समाजवादी समष्टि होइन । यिनै दुई “जंगली जडता र सर्वसत्तावादी पराकाष्ठा” नै सामाजिक अपराधको सीमाङ्क हो । त्यसैगरी, सम्पूर्णतामा आदर्शवादी समाजको परिकल्पना पनि केवल दिवास्वप्न हो र धार्मिक जडसूत्रवादी पातकीद्वारा धर्मको व्यापार गरी मानवीय समाजमा नरसंहार समेत इन्द्रियजन्य आकांक्षा र मानवीय मनभित्रका भावना, संवेदना एवं समाजवादकै अन्तर्य हुन् । अध्यात्मवादको पराकाष्ठा, मनद्वारा इन्द्रियहरूको नियन्त्रण गरी परम ब्रह्ममै आत्मा–समाधि आदि समाजवादको प्रवद्र्धन होइन कि विसर्जन हो भने “बुलेट वा ब्यालेट” प्रधान हुन्छन् । तथाकथित “शक्ति या शक्तिशाली” व्यक्तिलाई विज्ञानवत् “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सत्ताच्यूत गर्ने र शान्तिपूर्ण शैलीबाट आम समर्पित संस्था निर्माण गर्ने औजार नै यथार्थ समाजवाद हो, लोकतान्त्रिक साम्यवादमा समृद्धि गौण हो, तर हो, यस युगका सर्वोच्च चेतनशील “मानव–जाति” सबै स्वतन्त्र भई बाँच्न चाहन्छन् । स्वाधीनता चाहन्छन्, जीवन्त–जीवन चाहन्छन्, समग्र मानवीयताका शिखर चुम्न चाहन्छन् । तर, त्यही स्वाधीनताका लागि जुन कुनै मूल्य चुकाउनदेखि “मर्न र मार्न” पनि तयार हुन्छन् । समाजवाद अमुक ठालुको शाब्दिक महासागर होइन, पथ–प्रदर्शन हो, सामाजिक चेतनाको कसीभित्र यथार्थ अनुभूति हो । सामूहिक विवेकको भावनात्मक जीवनसँग समानताको सूत्र प्रमाणित गर्ने शास्त्र नै वैज्ञानिक समाजवाद हो, जनवाद हो । “लिने र दिने” को प्रसंग पैदा हुन्छ, तब स्वतः “मालिक र दास” अवसरवादी गिद्दे चण्डालहरूको खेलो सुरु हुन्छ, क्रमशः सिंगो समाज “शासक र शासित” मा विभाजित हुन्छ । शासकीय अभीष्ट पालेका “भ्रष्ट र ज्यानमारा” ठालुद्वारा अनेकन औजार आयात गर्छन्, युगौं पुरानो भूत जगाउँछन् दुनियाँलाई तर्साउँछन् र दुःख दिन्छन् त्यही भूत समाधि गरी संस्थागत “विधि र पद्धति” स्थापित गर्नु मात्र सत्ता” दुवैको नियन्त्रण एवं विधिवत् अधिनायकीकरण खातिर जनताको जन्मसिद्ध मौलिक अधिकारसहित व्यक्तिगत सवाल हुन् । अतः निजी स्वामित्व जो व्यक्तिगत “आय–आर्जन एवं समानता खातिर “न्यूनतम र अधिकतम” पुँजी र परिश्रमको मापदण्ड मानवीय ढंगमा कार्यान्वयन गर्ने मूर्त विज्ञान नै सच्चा समाजवादी दर्शन हुन् । तर, दार्शनिक विज्ञानइतर अमुक ठालुको निजी बखान अर्थात् फगत माक्र्सवादी समेत आतंकवादको जडसूत्र स्पष्ट छ । र आतंककारी” भुमरीमै नेपाल र नेपालीको तीन शताब्दी बाँडिचुँडी हसुरियो । यसरी ठालु–ठालु आपसी विभाजन र संयोजन (फ्युजन) द्वारा जनताको जिउ–धन हसुरिए र हसुरिरहेका छन् । चेतनाभन्दा अतिरिक्त मूल्य पुँजीगत “नाफा र घाटा” कै लेखाजोखा नै समाजवादी बोध पुरातन मात्र होइन कि पटमूर्ख चिन्तन हुन्, व्यष्टिगत वस्तुको व्याख्या अन्तर्गत वस्तुको उत्पादन सम्बन्ध र सर्वोच्च चिन्तन र मानव जीवन केवल औद्योगिक औजार समान ठान्नु निरपेक्ष शून्यवादी दर्शन तर सापेक्ष भौतिकवादी ज्ञान हो । समष्टिगत समाजवादी विज्ञान भने पटक्कै होइन । सत्ता अनि सत्ता र सत्ताकै मात्र अपेक्षा र व्याख्या तर विधि र प्रक्रियाका शून्यता होइन कि खतरनाक ठालुवाद हो । धार्मिक महाराजा वा फगत अगुवा अर्थात् समाजवादी “चिन्तन र दर्शन” रहित “ठालु वा नेता” हरू नै आम मानवीयताप्रति जघन्य खतरा तत्व हुन् । तसर्थः ती र त्यस्ता लठैत ठालुहरूलाई तुल्याउनु आफू र आफ्नो अतिरिक्त देश र दुनियाँको सर्वस्व लुटाउनु हो । जुन कुनै समाजवादको वाधक ठालुवाद अर्थात् “अध्यक्षीय “तोक–आदेश–हुकुम–हस्ताक्षर” अलावा सिंगो सभा गठनदेखि विघटन आबद्धहरूको शाश्वत सार्वभौम क्रमशः लोकतान्त्रिक प्रक्रियाको समेत बाधक तर असमानता र सर्वसत्तावादको भने सर्वथा साधक बन्छ । तसर्थ, “निरपेक्ष अध्यात्मवाद या सापेक्ष भौतिकवाद” दुवै राज्य व्यवस्थामा समेत सम्पूर्ण अपराधको जडसूत्र अध्यक्ष–पात्र बनेको हुन्छ भने सम्पूर्ण समाधान खातिर “अध्यक्ष–पात्र” लाई जबर्जस्त संयोजक तुल्याउनुपर्छ । स्पष्ट छ, सत्ता होइन कि अमुक ठालुको एकल शासकी अभीष्ट समाप्त पार्नु जनवादी काँग्रेस नेपाल (जकाँने) को प्रमुख कार्यभार रहेको छ । हो । जनवादी समाजवाद आम मानवीय सवाल हो, सबै मानिस बराबरी कसरी भन्ने सवाल हो । जनताको जन्मसिद्ध मौलिक अधिकारको संरक्षण तथा कर्तव्य पालनाका बाध्यकारी आचारसंहितासहित गर्ने र गराउने विज्ञान मात्र समाजशास्त्र हो । स्पष्ट छ, सबै–सबै र प्रणाली” मुताबिक पारदर्शी लोकतान्त्रिक प्रक्रिया अनिवार्य रहन्छ । तर, सामन्तवादमा सामन्तवादी नाइके, पुँजीवादमा पुँजीपति नाइके सर्वहाराको सर्वहारा नै नाइके विभिन्न वर्गको नाइके–नाइके धर्म मान्दा धार्मिक ठेकेदारले खिचडी पकाउनु, जनताले जनवादी आन्दोलन गर्दा ठालुले जुँगा मुसार्नु, मान्छे–मान्छे बराबर खातिर अनेकन क्रान्ति र प्रतिक्रान्ति एवं हजारौं–हजारले रगत बगाउँदादेखि सहादत प्राप्त गर्दा वा सिंगो राष्ट्र नै ध्वस्त या विश्वयुद्धसम्मको हो । ठालु–ठालु आपसी रमिता र तिनै–उनै अपराधीहरूका “भोज–भान्सा” विज्ञानसंगत आर्थिक प्रमाणको अध्ययन एवं अनुसन्धान गर्नु समेत “वर्गीय जन र आम जनार्दन” का सामूहिक कार्यभार हुन् । तर, सबैका साझा “स्वशासित संयोजकीय संस्था” हो भन्ने जानी–बुझी अमुक ठालुप्रति नै प्राधिकार प्रत्यायोजन गर्ने र गराउने “दास हो । आजका जनप्रतिनिधि शासक न कि जनताको सेवक हुन्, राष्ट्रको साझा नोकर हुन्, निसर्त वैधानिकताका औजार हुन्, तर भागिदार भने कदापि होइनन् । तर, “अनेकन अपराध र एकल अहंकार” द्वारा ग्रस्त ठालुहरूका स्वेच्छिकताप्रति बाधक हुने हुँदा ती र त्यस्ता नियति “विधि र पद्धति” को कट्टर विरोधी हुन्छन् । तसर्थ, छदम्भेषी ठालुहरूद्वारा भित्र–बाहिर दुवैतर्फ आतंकको बीजारोपण गरिएको हुन्छ, द्वैध चरित्रको सीमांकन अर्थात् “हत्या, हिंसा, भ्रष्ट र आतंक” कै ठूलो अंकद्वारा “ठुला–नेता” ठान्ने क्रुर बिल्लाका नीच समानतावादी सूत्रप्रति सदासर्वदा प्रहार गरिएको हुन्छ । खास जनवाद यात्रा न कि केवल दुई–चार बाधक पात्रप्रति प्रहार जरुरी हुन्छ । अदृश्य मिसनरूपी शक्ति केन्द्रबाट प्रायोजित छदम्भेषी ठालुवाद जव सार्वभौम प्रक्रियाद्वारा समाप्त हुन्छ, तब “वर्गीय क्रमशः राष्ट्रिय” मुद्दाहरू सहजै समाधान हुन्छन् । भण्डारखाल, कोतपर्व, क्रमशः २०६२÷०६३ देखि निरन्तर वर्तमानसम्मका ज्यानमारा राजा–महाराजा र भ्रष्ट वीरबल मन्त्रीहरूको व्यक्तिगत ज्यादतीकै कारण नेपाल र नेपालीको दुर्गति भएको हो । अतः ती र त्यस्ता क्रुर किलो सेरा टुदेखि ढाडमा टेकेर टाउकोमा ठोक्ने मनमुटुको विकल्प हो, लोकतन्त्र । मुठ्ठीभर “पति, प्रधान अर्थात अध्यक्ष” ठालुहरूद्वारा खतोखत भ्रष्ट र ज्यानमाराहरूलाई “माफी, स्वेच्छिकताको निर्विकल्प विकल्प हो, लोकतन्त्र । दलाल र सामन्तहरूले हार्ने तर आम तमाम गरी खाने वर्गहरूले जित्ने अन्ततः वर्गविहीनताको सोलोडोलो प्राधिकार न कि निरन्तर संयोजकीय प्रक्रियाद्वारा क्रमिक “विधि–विधान” समान वितरण अर्थात कार्यान्वयन गर्ने अत्याधुनिक शास्त्र नै “विज्ञानवत् लोकतान्त्रिक साम्यवाद” हो । सबैको साझा राष्ट्रिय सम्पत्तिमाथि अमुक पात्रहरूका मनोमानी विपरीत विज्ञानवत् “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक आमसमर्पित खातिर जननिर्वाचित “अध्यक्षीय अधिनायकवाद (प्रेसिडेन्टल डिक्टेटर) र आवधिक निरपेक्षवाद पद्धति (कोअर्डिनेटर सर्कल सिस्टम) र दोहोरो निर्वाचन प्रणाली ( रिभर्टिबल इलेक्सन सिस्टम)” कार्यान्वयन गर्नु÷गराउनु मात्र सच्चा जनवादी मार्ग हो । स्मरण रहोस्, साझा राष्ट्रियता, जनतन्त्र र मानवीयता खातिर सम्पूर्णता नै शाश्वत सार्वभौमिकता हो । तर, गर्ने कर्मकाण्डी अधिवेशन वा भष्मासुरे महाधिवेशन वा तजविजी आदि÷इत्यादि केवल मुठ्ठीभर जित्ने ठालुहरूले हार्नेहरूमाथि निरन्तर रजाइँ गर्ने प्रोपगन्डा मात्र हो । “बुलेट या ब्यालेट” द्वारा अमुक या पुरानै ठालु “अनुमोदन वा मनोनयन” गर्नु÷गराउनु निर्वाचन न कि आपराधिक व्यापारीकरण हुन् । न्यूनतम वाध्यकारी आचारसंहिता अर्थात “लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यता” अर्थात् संस्थागत “विधि र प्रक्रिया” इतर चाहे मन्त्री÷पुलिस÷सैनिक÷ न्यायाधीशका एकल स्वेच्छिकता र त्यसैगरी पारदर्शी अनुगमन इतर कर्मचारी प्रशासनका असम्भव छ । सत्तामा आसीन पात्रलाई “बर्खास्त या नवनियुक्त” खातिर वाहियात आन्दोलनको सास्ती, ज्यानमारा क्रान्ति र प्रतिक्रान्तिदेखि देश र दुनियाँमारा नाकाबन्दी क्रमशः एकल अभीष्ट उपज विश्वयुद्धसम्मका जघन्य खतरा सर्वविदितै छ । जसको मूल कारण र कार्यक्रम” संस्थागत इतर व्यक्तिगत निर्देशनकै उपज हुन् । “बुलेट वा ब्यालेट” द्वारा एक पात्रप्रति प्राधिकार प्रत्यायोजन गर्ने÷गराउने पौराणिक प्रचलनको अनुसरण आपराधीकरण हो । त्यसैगरी विधि र पद्धति इतर नेता–नेता आपसी भलाकुसारी गरी बसी हसुर्ने फगत “माफी” (राष्ट्रपतिले कुनै पनि अदालत, न्यायिक वा अर्धन्यायिक वा प्रशासनिक निकायले गरेको सजायलाई मुल्तबी, परिवर्तन वा कम गर्न सक्नेछन्) भन्ने शब्दले खर्बाैं खर्चेर लिखित संविधान नै र ज्यानमारा” दलाल ठालु र सामन्त पुँजीपतिकै मात्र पेवा स्वयंसिद्ध अन्तमा, यस युगका जनता–जनार्दनहरूका युगौंदेखिको वीरबल ठालुहरूले दिनदहाडै मान्छे मार्ने स्वेच्छिक आदेश र परमादेशको अन्त्य होस् भन्नका खातिर सबैको साझा निम्न जनवादी माग र प्रतिबद्धताहरूको बारेमा स्पष्टीकरण गर्न आधिकारिक अवसर प्राप्त होस् भन्ने, बोधार्थनिम्ति खुल्लापत्रमार्फत् सार्वजनिकीकरण समेत गरिएको जानकारी गराउँछौं । जन्मसिद्ध मौलिक अधिकारसहित पूर्व निर्धारित तिथिमितिमा आवधिक सातै निकायमा अमुक पात्रका एकल रवैया इतर “जीवित संविधान प्रहरी र निजामती प्रशासन” मा चाहिँ अनिवार्य मर्यादा अर्थात् योग्यताक्रम कायम गरिने संवैधानिक व्यवस्था गरियोस् । (४) जल, जमीन, जंगल र वायुमण्डल–राष्ट्रियकरण गरियोस् । (५) शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्याय–सार्वजनिकीकरण गरियोस् । (६) सेवाको आधारमा दुगुना सुविधा बन्द गरी उमेरका आधारमा विशेष सेवा–सुविधाको व्यवस्था गरियोस् । (७) आर्थिक समानता र समग्र मानवीय समृद्धि खातिर पवित्र श्रमशक्तिको सम्मान एवं अति उच्च मूल्याङ्कन गरी गरिखाने वर्ग निमित्त मुठीभर सामन्तद्वारा कब्जा गरिएका फगत लालपुर्जा खारेजी गरी प्रयोजन हेरी आवधिक करारनामा गरियोस् । साथै, राज्यका राष्ट्रिय भक्तिभाव अभिवृद्धि गरी पुँजी शुद्धीकरण खातिर मुद्रा नवीकरण एवं बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरू समेत राष्ट्रियकरण गरियोस् । यातनाबाट उग्र आपराधिक प्रवृत्तिको बढोत्तरीविपरीत सामाजिक (१) आधुनिक लोकतान्त्रिक “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक “पूर्ण शासन प्रणाली लागु गरियोस् । प्रत्येक जिल्लाका स्थानीय “तह र तप्का” हरूमा समेत व्यक्तिगत खोला–नाला, पुलपुलेसा, ढल, शौचालय आदि श्रम शिविरहरूको अत्याधुनिक व्यवस्था गरी मृत्युदण्डभन्दा उपल्लो सजायअन्तर्गत उपार्जनहरू पीडितप्रति समर्पण गरियोस् । साथै, हजारौंका “हत्या, र विसंगति” का प्रमुख कारक “बलात् ठालुवाद र प्रहरी प्रशासनका पुर्जी या खानतलासी अनुमतिसहित सर्वप्रथम मातहतका अदालतमा सकुशल हाजिरीपश्चात् मात्र अनुसन्धान गर्ने÷गराउने संवैधानिक राज्यसत्ता ः हर स्थानीय “तह र तप्का” (इकाई÷वडा, “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक “स्वशासित संयोजकीय संस्था” हरूका सांगठनिक संरचना निम्नानुसार निर्माण गर्नुपर्छ । प्रत्यक्ष निर्वाचित जम्मा ११ प्रतिनिधि–पात्रहरू तथा मातहतकै जम्मा १२ प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि मण्डल खातिर पदोन्नित जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि मण्डलको प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचित गरी कूल ११ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट मण्डलबाट निर्वा्चित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ९ प्रतिनिधि–पात्रहरू सीमान्तकृत गरी जम्मा १० प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि मण्डलको प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचित गरी कुल ९ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम निर्वाचित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ३९ प्रतिनिधि–पात्रहरू तथा गरी जम्मा ४० प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि मण्डल खातिर पदोन्नित जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि मण्डलको प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचित पश्चात कूल ३९ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम प्रत्येक निर्वाचन क्षेत्रबाट “पूर्ण समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली” प्रतिनिधि–पात्रहरू+ “अर्ध समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली” मुताबिक प्रत्येक जिल्ला प्रतिनिधि मण्डलबाट पदोन्नित १–१ प्रतिनिधि–पात्र आमन्त्रित गरी जम्मा ७५ समेत कूल ३०१ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट वर्गीय सत्ता ः हर स्थानीय “तह र तप्का” (इकाई÷वडा, ग्रा.÷न जिल्ला एवंरीत केन्द्रसम्म विज्ञावत् “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक “स्वशासित संयोजकीय संस्था” हरूका सांगठनिक संरचना निर्माण गर्न सम्पूर्ण जनवर्गीय संघ÷संगठनहरूप्रति निम्न सुझावहरूसमेत दलीय कार्यकर्ताद्वारा प्रत्यक्ष निर्वाचित जम्मा ११ प्रतिनिधि–पात्रहरू सीमान्तकृत समेत गरी जम्मा १२ प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि परिषद खातिर पदोन्नित जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि परिषद्को प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचितपश्चात् कुल ११ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम परिषद्बाट निर्वाचित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ९ प्रतिनिधि–पात्रहरू सीमान्तकृत समेत गरी जम्मा १० प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि परिषद् खातिर पदोन्नित जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि परिषद्को प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचितपश्चात् कुल ९ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम ग) जिल्ला प्रतिनिधि परिषद् ः प्रत्येक ग्रा.÷न. प्रतिनिधि परिषद्बाट निर्वाचित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ३९ प्रतिनिधि–पात्रहरू तथा समेत गरी जम्मा ४० प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट माथिल्लो प्रतिनिधि परिषद् खातिर जम्मा १ प्रतिनिधि–पात्र सोही प्रतिनिधि परिषद्को प्रतिनिधि–पात्रहरूमध्येबाट निर्वाचितपश्चात् कुल ३९ प्रतिनिधि पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक सार्वभौम “प्रतिनिधि–परिषद्” घ) केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद् ः प्रत्येक जिल्ला प्रतिनिधि परिषद्बाट निर्वाचित १–१ प्रतिनिधि–पात्र गरी जम्मा ७५ प्रतिनिधि–पात्रहरू तथा समेत गरी कुल ७६ प्रतिनिधि–पात्रहरूबाट “पद्धति र प्रणाली” राज्यको पुनर्संरचना गर्दा न्यूनतम इकाई÷वडा÷ग्रा.पा.÷नगर रहेको “मनाङ” र अधिकतम रहेको “सप्तरी” जिल्लाको औसत ३९ ग्राम÷नगर र ९ वडाको अनुमानित भूगोल र जनसंख्या हेरी समानुपातिक व्यवस्था गर्न सकिन्छ । भूगोल, जनसंख्या तथा प्राकृतिक गर्नेछ । जनप्रतिनिधिमूलक राज्यसत्ताका हर स्थानीय इकाई÷वडाहरूमा जनप्रतिनिधि–मण्डलका पात्रहरूको प्रत्यक्ष निर्वाचन तर पदेन शासक न कि केवल “प्रतिनिधि–पात्र” हरूका संयोजकीय प्रक्रियाद्वारा हुन्छ । केन्द्रीय लोकसभा मण्डलको निर्वाचन चाहिँ पूर्ण समानुपातिक हरूका संयोजकीय प्रक्रियाद्वारा संस्थागत स्वायत्तताले पूर्ण समानता तथा पारदर्शिता कायम हुन्छ । स्थानीय इकाई÷वडाहरूमा यदि संयोजकद्वारा अन्यथा मातहतका प्रतिनिधि–पात्रहरूले र यदि प्रतिनिधि–पात्रहरूले अन्यथा मातहतका जनता जनार्दनले अविलम्ब प्रक्रियागत रूपमा फिर्तादेखि नवनियुक्त गर्न पूर्ण सार्वभौम हुन्छन् र हुनुपर्छ । त्यसैगरी, मातहतका अन्य संयोजकहरूले यदि अन्यथामा मातहतका प्रतिनिधि–पात्रहरूद्वारा प्रक्रियागत प्रत्याह्वान गरी आम “आबद्ध वा सम्बद्ध” प्रति समर्पण गर्नुपर्छ, गरिरहनुपर्छ । यसरी सबै आतंक, हत्या, हिंसा” समूल नष्ट हुन्छ र शान्ति, समृद्धि, स्वतन्त्रता, “लोकतान्त्रिक साम्यवादी मार्ग” प्रशस्त हुन्छ । पूर्व निर्धारित तिथिमितिमा आवधिक निर्वाचन र जन्मसिद्ध मौलिक खातिर जिउँदो ज्वलन्त तथा सार्वभौम एवं सर्वोच्च “मण्डल वा परिषद्” हरू वैज्ञानिक “प्रणाली र पद्धति” मुताबिक नियमित सञ्चालन हुन्छन् र हुनुपर्छ । जब जनवर्गीय संघ÷संगठन अर्थात “प्रतिनिधि परिषद्” सार्वभौम हुन्छन्, तब राज्यसत्ता अर्थात “प्रतिनिधि–मण्डल” मा सार्वभौमिकता स्वतः संक्रमित हुन्छ । अतः “वर्गीय र राज्य” दुवै सत्ताका हर स्थानीय “तह र तप्का” क्रमशः मा रूपान्तरण गर्नुपर्छ, गर्नैपर्छ । प्रत्येक “तह र तप्का” का मुताबिक सेना, प्रहरी र प्रशासन एवं स्थानीय स्रोत साधनको व्यवस्थापन गर्न पूर्ण सार्वभौम हुनेछन् र हुनुपर्छ । पुरातन संवैधानिक हालीमुहाली उद्यत पौराणिक संरचनाहरू ध्वस्त गरी विधि अधिनायकी “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक वैज्ञानिक पुनर्संरचना गर्नुपर्छ । त्यसैगरी, प्रत्येक “तह र तप्का” का जनप्रतिनिधि परिषद्हरू केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद्द्वारा निर्धारित मापदण्ड अर्थात् लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यता प्रतीक “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक कार्यसम्पादन समितिहरू चयन हुन्छन् र हुनुपर्छ । जनप्रतिनिधिमूलक संघ÷संस्था अर्थात् मातहतका सेना, प्रहरी, निजामती प्रशासनहरूमा अनिवार्य मर्यादाक्रम अर्थात् योग्यताक्रम र न्यायालय मण्डलको आन्तरिक कार्यालय सञ्चालनमा चाहिँ मर्यादाक्रम तर प्रधानन्यायाधीश पदवी खारेजी गरी वरिष्ठतम् न्यायाधीशको संयोजकत्वमा सर्वोच्च संयोजकीय “न्यायालय–मण्डल” मातहतका पुनरावेदन, जिल्ला आदि न्यायालयहरूमा स्वतन्त्र न्याय सम्पादनमा चाहिँ पूर्ण सार्वभौम हुन्छ र हुनुपर्छ । तर, सम्पादनमा यदि अन्यथा पुनरावेदनले संयुक्त इजलास र सर्वोच्चले सर्वसाधारणका लागि समेत उपलब्ध हुनुपर्छ, हुनैपर्छ । सर्वोच्च लोकसभा मण्डलका पात्रहरूको विरुद्ध मुद्दा दायर हुन सक्छ, तर समेत खुल्लमखुल्ला रहनेछ र रहनुपर्छ । ध्वस्त हुन सक्छ र भइरहेको छ । तसर्थ, एकल स्वेच्छिकतापरक “अध्यक्षात्मक अधिनायकवाद र आवधिक निरपेक्षवाद” उपज “वर्गीय वा राज्य” दुवै सत्तामा “निरंकुशता वा सर्वसत्तावादी” हावी भयो ! अर्थात् छद्मभेषी ठालुले “भ्रष्ट र आतंक” मच्चायो भनेर मात्र चिच्याउनुको के अर्थ उर्फ ठालुहरूमै प्राधिकार प्रत्यायोजन गरी÷गराई शासक वा नवशासकमा रूपान्तरण वा पुरानै ठालुहरूलाई हो भने वर्गीय दलहरू आपसी संस्थागत जीतहार मात्र समाजवाद हो । फगत व्यक्तिगत जीतहार न कि सापेक्ष समाजवाद खातिर समानुपातिक संस्थाहरूका निरपेक्ष प्रक्रिया हो, लोकतन्त्र । सदासर्वदा जित्नेहरूद्वारा हार्नेहरूमाथिको रवैया केवल पौराणिक “प्रजा–तन्त्र” हरूका फगत शासकीय अहम्ता सदासदाका निमित्त समाप्तिका रहन्छ । तसर्थ, “तेरो–मेरो रहित विधि र विधान, राज्यका साझा स्रोत साधनमा समान” नै समाजवादी न्यूनतम सर्तहरू हुन् । दलाल सवाल हुन् भने, राज्यका “स्रोत–साधन र विधि–विधान” हरूचाहिँ साझा स्वामित्वका सवाल हुन् । “परिश्रम र प्रतिभा” न कि व्यक्तिगत बलबुताद्वारा लुटिएका तथा हस्तान्तरण गरी थोपरिएका “पुँजी र शक्ति” सँग अनर्गल प्रतिस्पर्धामा समानताका अपेक्षा महामूर्खता मात्र हो भने, क्षतिपूर्तिका भूलभूलैयादेखि सुकुम्बासी आदि शब्दहरूसमेत खेदप्रद प्रसंग हुन् । राजनीतिकर्मीको बहानाबाजी गरी बसी हसुर्ने हजारांै–हजार फगत द्वारा असुलिएका दोब्बर भन्सार, अनेकन करदेखि सेवाशुल्क र भाडा–ठेक्का आदि÷इत्यादि कमिसन–भ्रष्ट र बम–बारुद तथा गोली–गठ्ठामा खर्चिएका अथाह पुँजी यदि राष्ट्रिय विकास ढुकुटी यो धर्ती अहोरात्र स्वर्गसरी बन्न सक्छ । तसर्थ, जहानिया राणा, गर्नैपर्छ भन्ने जनवादी काँग्रेस नेपाल पार्टीको मान्यता रहेको छ । सम्पूर्ण जनवर्गीय संघ र सांगठनिक सत्तादेखि सिंगो राज्यसत्ता पेवा कदापि हुनै सक्दैन । त्यसैगरी सबैको साझा “जल, जमिन, वा बिक्री वितरण” गरी धनी बन्ने परम्परा नै सामन्तवादी प्रवृत्तिको वस्तुस्थितिहरूको समष्टिगत सार अर्थात् “भौतिक एवं बौद्धिक” समष्टि नै समाजवादी सापेक्षता हो । कथित हैसियत भएका पात्रहरूले जथाभावी “बुकुरा–बुकुरी” निर्माण गरी भाडा असुल्ने अनि बसी राज्यले अनन्त लालपुर्जा वितरण नगरी कामको प्रयोजन हेरी आवधिक करारनामा गरिनुपर्छ, तब मात्र सच्चा समाजवादको बाधक “डनराज एवं धनराज” स्वतः समाप्त हुन्छ । सेना, प्रहरी, प्रशासन र न्यायालयमा भए गरेका अनियमितता र खर्चिला तौरतरिकालाई मितव्ययी र अत्याधुनिक गरी न्यूनतम संख्या तथा ब्यारेकमा बन्धक सेना र प्रहरीका शक्ति कामयावी तुल्याई महँगी घटाउनुपर्छ र अहोरात्र देश विकासमा खटाउनुपर्छ एवं स्वस्थ युवा पुस्तालाई सैनिक तालिम खतोखत् “भ्रष्ट र ज्यानमारा” हरूलाई माफी, मुल्तबी, उन्मुक्तिदाता तथा सिंगो सभा गठनदेखि विघटनसम्मका असीमित अधिकार प्राप्त तथाकथित राष्ट्रको पति, प्रधान, वीरबल–मन्त्री, मन्त्री र प्रधानन्यायाधीश अर्थात अध्यक्ष ठालुका एकल स्वेच्छिकतालाई राष्ट्र प्रमुख लगायत राज्यसत्ताका सातै प्रमुख अंगहरू सर्वोच्च “लोकसभा–मण्डल” मातहत रहन्छ र रहनुपर्छ । पञ्चायती “प्रजा–तन्त्र” कब्जा, अर्का ठालुद्वारा राष्ट्रिय ढुकुटी स्वाहा शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्याय आदि÷इत्यादिदेखि सरुवा, बढुवा, गुण्डा, ठेक्का, प्रस्तुत मस्यौदा÷विधेयक तथा विभागीय प्रमुखमार्फत् गरिएका शीघ्रातिशीघ्र विभागीय प्रमुख (सेना, प्रहरी, प्रशासन र न्यायालय–स्थायी या जघन्य कारबाही हुन्छ, हुनुपर्छ । जसको अनुगमन र नियन्त्रणमा समेत व्यक्तिगत रवैया इतर स्थानीय “तह र तप्का” हरूका संस्थागत “प्रतिनिधि–मण्डल र प्रतिनिधि–परिषद्” द्वारा सामूहिक रूपमा पारदर्शी गर्नुपर्छ । विश्व उत्कृष्ट संविधान तथापि कार्यान्वयनमा एकल पुरातन प्रचलन केवल मृत्युपश्चात् उपचार बराबर हुन् । मुठ्ठीभर ठालुहरूका फगत सहमति वा विमतिमा तजबिजी कानुनदेखि आपसी नीच सौदाबाजी समूल नष्ट गरी “विधिको–शासन” स्थापित खातिर विज्ञानवत् “पद्धति र प्रणाली” अनिवार्य छ । विज्ञानवत् “पद्धति र पूर्ण सार्वभौम हुन्छ र हुनैपर्छ । जब–जब आन्तरिक दलाली तथा हुन्छ, जब–जब संयुक्त राष्ट्रसंघीय शक्तिमा एकाधिकार तथा वासिङ्टन डिसी केन्द्रीकृत मुद्रा विनिमय दरमा समान हुन्छ, जब–जब “जल, जमीन, जंगल र वायुमण्डल” राष्ट्रियकरण हुन्छ, जब–जब “शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्याय” चुस्त, दुरुस्त एवं पूर्ण निःशुल्क हुन्छ, जब–जब युगौंदेखि लुटेर वा हस्तान्तरण गरेर थोपरिएका वा भौतिक बाहुल्यताकै आधारमा सिर्जित असमानताका खाडलहरू पुरिन्छन्, जब–जब आफ्ना लागि आफंैले काम र काम अनुसार दामद्वारा सृष्टि, सिर्जना तथा समग्रतामा अग्रगमन एवं राष्ट्रिय पहिचान बन्छ तब “लोकतान्त्रिक साम्यवादी–राज्य व्यवस्था” अविलम्ब लागु गरियोस् भन्ने शान्तिपूर्ण अपिल गर्दै यदि अन्यथा, राष्ट्रव्यापी रूपमा गर्न बाध्य हुने व्यहोरा समेत यसै “कार्यक्रमिक माग–पत्र” मार्फत् “आफ्नो मत आफैंलाई सार्वभौमसत्ता सबैलाई” अर्थात् “स्वशासित कायम गर्न÷गराउन आम सम्बद्ध “जनार्दन–जनता तथा (लोकतान्त्रिक साम्यवादको सारांशः वर्गीय आवद्ध क्रमशः आम (१) ८ बुँदे अपरिवर्तनीय मागहरू अविलम्ब पूरा गरिनेछ । गरिनेछ । साथै, सफा तथा सुन्दर राष्ट्र निम्ति सफा यातायातका नीजि र सार्वजनिक स्थल सफा आचारसंहिता लागु गरिनेछ । केन्द्रसम्म “व्यक्तिको शासन” अन्त्य गरी “विधिवत्–विधान” कायम खातिर तथाकथित “राष्ट्रको पति÷प्रधानमन्त्री÷मन्त्री र सभापति÷अध्यक्ष–शासक” लाई जबर्जस्ती “संयोजक–सेवक” तुल्याई सर्वत्र “स्वशासित संयोजकीय संस्था” निर्माण गरिनेछ । (४) केन्द्र, जिल्ला र स्थानीय निकायमा विभिन्न रोजगार केन्द्रहरु स्थापना गरी बेरोजगार सबै आवेदक नागरिकलाई योग्यता मुताबिक प्रतिघण्टाका दरले चौबिसै घण्टा रोजगार प्रदान गरिनेछ । (५) सेवाका आधारमा दुगुना सुविधा अविलम्ब बन्द गरी उमेरका आधारमा सबै नागरिकलाई निवृत्तिभरणको व्यवस्था गरिनेछ । (६) अति उच्च मेसिनरी अर्थात् अटोप्रविधि जडानमा तीव्रता तथा अनुत्पादक मानवीय श्रम कटौतीमा प्राथमिकता र दैनिक आठ घन्टाका दरले राष्ट्रसेवा २० वर्षसम्म र निवृत्ति चाहिँ ५० वर्ष अवधि कायम गरी सबै नागरिकलाई बराबरी निवृत्तिभरण नीति लागु (७) “पूर्ण समानुपातिक” जननिर्वाचित संस्थाका स्वतन्त्र मतदानमा बाधा व्यवधान खडा गर्ने र अमुक ठालुलाई सत्तारोहण गराउन आम वितण्डा मच्चाउने साथै ठालुको जुठो–पुठो हसुरी ठालुकै भजन पार्ने जिउँदा मूर्दा जो भाडाका खेतालाहरूलाई जघन्य भौतिक (८) अनुमति इतर अवैध हतियार २४ घन्टाभित्र राज्यका निकायहरूमा अनिवार्य बुझाउन निर्देशन जारी गरिनेछ । तर, यदि अन्यथा मृत्युदण्डभन्दा उपल्ला सजायको व्यवस्था गरी हत्या, हिंसा, आतंक, विकृति र विसंगति समूल नष्ट खातिर स्थानीय जनप्रतिनिधि र बढाइनेछ । साथै, अपराधको जडसूत्रका रूपमा रहेका जुवा÷तास घर र क्यासिनो÷डिस्को बन्द गरी नेपालीहरुलाई पाँच तारे होटेलमा खर्चिला भोजभतेर र राजनीतिक पार्टीको कार्यक्रम गर्न÷गराउन (९) वहालवाला “सेना प्रमुख, प्रहरी प्रमुख र राष्ट्र प्रमुख” हरूको व्यक्तिगत सेवा र सुविधामा खटाइएका राष्ट्र सेवक “सैनिक र तत्काल लागु गरिनेछ । त्यसैगरी, सार्वजनिक संघ र संस्थाइतर एक–पात्रको सुरक्षार्थ अर्को पात्र सुरक्षामा रखौटे राख्ने दासता अन्त्य गरिनेछ र वहालमा रहेका “सेना र प्रहरी” प्रमुख तथा सहायक प्रमुखलाई “आन्तरिक वा वाह्य” राजनीतिक या धार्मिक भेटघाटको अवसर दिइने छैन । साथै, कुनै पनि पुरस्कार÷पदक तथा मानक–उपहारहरू राज्यको नियम विपरीत स्वैच्छिक रूपमा लिन र दिन अनुमति दिइने छैन । त्यसैगरी, सेना र प्रहरी प्रमुखलाई आन्तरिक गोप्य राष्ट्रिय प्रसंग आमसञ्चार र पुस्तक÷पत्रिकाहरूमा प्रकाशनको अनुमति समेत प्रदान गरिने छैन । त्यसैगरी राज्यको कुनै पनि विभागको प्रमुख कार्यकारी लगायत संघ÷संस्थागत विधायक हुने अवसरबाट अंगीकृत नागरिकहरूलाई वञ्चित गरिनेछ । (१०) लिखित संविधानद्वारा निर्देशित नीति र नियमावली मुताबिक जनवादी काँग्रेस नेपाल पार्टीको ”लोकतान्त्रिक साम्यवादी“ अलावा आकस्मिक “सेना र प्रहरी” परिचालन गर्न विभागीय प्रमुखहरूलाई सर्वोच्च “लोकसभा–मण्डल” को दैनिक संस्थागत २४ घन्टे लिखित अनुमति बिना साझा “सत्ता र शक्ति” को दुरुपयोग गरेमा २४ घन्टाभित्र निलम्बन गरी मृत्युदण्ड भन्दा उपल्ला सजाय (११) एक व्यक्ति वा समूहद्वारा अर्को व्यक्ति वा समूहप्रति कुनै पनि भौतिक आक्रमण गरी÷गराई मानवीय क्षतिको के कुरा अति साना चोट वा एक थोपा रगत चुहिएमा समेत प्रमाणित दोषीलाई मृत्युदण्ड भन्दा उपल्ला सजाय दिइनेछ । साथै, “शारीरिक या मानसिक” पीडितको सेवक÷नोकर राखिनेछ । तर भ्रष्ट मन्त्रीसँग चाँजो–पाँजो नदिने वा प्रधानमन्त्री ठालुको खेतलो महान्यायाधीवक्ता भनाउँदो नकच्चरोद्वारा मुद्दा नै फिर्ता गर्ने पुरातन प्रचलनको अन्त्य (१२) राष्ट्रसेवक सेना र प्रहरी तथा निजामती कर्मचारी एवं खुल्ला रोजगार युवा÷युवती र स्वैच्छिक स्वयंसेवक सम्मिलित राष्ट्रिय विकास दल निर्माण गरी युद्ध स्तरमै विकास र निर्माण अभियान तत्काल थालनी गरिनेछ । साथै, गोर्खाभर्ती तत्काल बन्द र वैदेशिक सन्धि र सम्झौता पुनर्लेखन गरिनेछ । संयुक्त राष्ट्रसंघको रोहवर र जनताको जनसहभागितामा सिंगो देशको चारै किल्ला घेराबन्दी गरी राष्ट्रिय शान्ति र सुरक्षा खातिर पञ्चशील सिद्धान्त अवलम्बन गरिनेछ । (१३) शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्यायिक क्षेत्रमा प्रचलित विश्वव्यापी मानव अधिकारको मापदण्ड अनुसरण गरिनेछ । विकृति र विसंगति नियन्त्रण क्रमशः उन्मुलन खातिर अत्याधुनिक सुरक्षा प्रविधि तथा प्रत्येक नागरिकहरूको जिउ–धनको पूर्ण सुरक्षासहित सेन्सरसिप परिचय–पत्र नम्बर र मोबाइल कन्ट्रोल अटो वैज्ञानिक प्रणाली जडान गरिनेछ । साथै, इन्टरनेट र फोन सेवा निःशुल्क गरी दैनिक एक पटक प्रहरी कन्ट्रोल १०० मा ठीक छु (ओके) समाचार टेलिफोन वा एसएमएसमार्फत् जानकारी लिन र दिन हरेक नागरिकका राष्ट्र प्रमुखद्वारा ओहदाको प्रमाण–पत्र र औपचारिक भेटघाट अलावा कुनै पनि कानुनी दोषी अर्थात् संविधानतः अपराधीलाई माफी÷मुल्तबी÷उन्मुक्ति आदि प्रदान गर्ने कथित महाराजा बराबर आलंकारिक अवसर दिइने छैन र व्यक्तिगत र विसंगतिको प्रमुख कारक पुरातन वीरबल अर्थात् तथाकथित (१६) असमानताको जडसूत्रः विद्यालय र अस्पतालहरूमा एकद्वार प्रणाली अन्तर्गत निजी र सार्वजनिक दुवै समायोजन गरिनेछ । साथै विश्व उत्कृष्ट “प्रविधि र प्राविधिक तथा साधन र सामग्री” आयात र झन्झटिला पुरानो अनुत्पादक शिक्षा प्रणाली खारेजी गरिनेछ । प्रत्यक्ष अभ्यास गर्न अनिवार्य नभएमा एकमुष्ट दूर शिक्षाद्वारा युवाकक्षा उच्च शिक्षा अध्ययन÷अध्यापन केन्द्रहरू स्थापना गरिनेछ । उमेर भित्रमा ५ वर्षमध्ये ४ वर्ष विषयगत विद्यावारिधि अवधि र बाँकी १ वर्ष सबै स्वस्थ “युवा–युवती” हरूलाई अनिवार्य सैनिक स्वयंसेवक तालिम दिलाइनेछ । साथै, २५ वर्षभन्दा माथिका सबै तत्काल अवलम्बन गरी यथोचित् उच्च बजेट निकासा गरिनेछ । गरिने “पुलिस, न्यायाधीश, आयोग, अख्तियार, डाक्टर, इन्जिनियर, र प्रणाली” जडान गरिनेछ । (१९) २५ वर्षभन्दा माथिका युवा र युवतीलाई योग्यता अनुसार रोजगारीको (काज, करार वा अस्थायी) अवसर प्रदान गर्दा, सिंगो राज्यसत्तामा स्थानीय स्वायत्ततासहित स्थानीय जनप्रतिनिधि र नागरिक समाजको रोहवरमा स्थानीय स्तरमै पारदर्शी अन्तर्वार्ता तथा निःशुल्क तालिम प्रशिक्षण एवं स्रोत–साधन प्रदान गरिनेछ र तर उद्योग र उपार्जन या श्रमप्रति तत्परता नभएका नागरिकका हकमा राज्यबाट कुनै पनि सुविधा प्रदान गरिने छैन । साथै, गाँस, बास, कपास, शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगार आदि न्यूनतम मानवीय आवश्यकता राज्यकै तर्फबाट उपलब्ध गरिनेछ तर असक्त र वृद्ध इतर ऐच्छिक श्रम प्रति तत्परता भने अनिवार्य हुनेछ । बुकुरा–बुकुरी ध्वस्त गरी व्यवस्थित एकीकृत आवास क्षेत्र अन्तर्गत आचार संहिता कडाईका साथ लागु गरिनेछ । साथै, राष्ट्रको सम्पूर्ण “भूमि र भवन” वैज्ञानिक वर्गीकरण गरी प्रयोजन मुताबिक आवधिक अनुमति प्रदान गरिनेछ तर निजी व्यापार÷व्यवसाय तथा गरगहना र व्यक्तिगत प्रयोजन अवैध गरिनेछ । तस्करी र मृत पुँजीको चलखेल समेत तुरुन्त बन्द गरिनेछ । (२२) एक श्रीमान् र एक श्रीमती–एक घरबार साथै एक छोरा र नीति लागु गरी सुन्दर परिवारलाई थप हौसला र सम्मान एवं भत्ता र सुविधा प्रदान गरिनेछ । साथै, प्रजनन् पूर्ण सार्वभौम एवं स्वतन्त्रता तथा विश्वव्यापी मानवअधिकारको स्थापित मापदण्ड र आचारसंहिता (२३) एक घरबारलाई १÷१ कार, मोटरसाइकल÷स्कुटर÷साइकल, त्यसैगरी एक परिवार २÷२ कार, मोटर साइकल÷स्कुटर÷साइकल, त्यसैगरी सुन्दर परिवारलाई ३÷३ कार, मोटर साइकल÷स्कुटर÷साइकल गरिनेछ । उपरोक्त निजी बाहेक सम्पूर्ण “सडक र हवाई” यातायात आम मानव जीवनसँग प्रत्यक्ष सरोकार रहेको हुँदा, सम्पूर्ण यातायातलाई केवल संस्थागत रूपमा मात्र सञ्चालन गर्न अनुमति प्रदान गरिनेछ । निजी र सार्वजनिक सवारी साधनको छुट्टै कानुन तर शववाहन र एम्बुलेन्स चाहिँ राज्यकै तर्फबाट पूर्ण निःशुल्क सेवा प्रदान गर्न समुदायमै हस्तान्तरण गरिनेछ । सडक वा हवाई सबै सार्वजनिक यातायातका साधनहरूमा २५ वर्षभन्दा मुनि र ६० वर्षभन्दा माथिका सबै स्वदेशी मानिसहरूलाई ५०% मिनाहा तथा व्यावसायिक नाफाको अनुपातमा यातायात लगायत सबै नाफामूलक व्यवसायहरूमा प्रगतिशील कर लगाइनेछ । तर उद्योग र व्यवसाय १ लाखभन्दा माथि मूल्यका १÷१ थान अतिरिक्त मेसिन÷औजार मात्र सञ्चित गर्न अनुमति दिइनेछ । (२४) तीन महिना भित्र भुक्तानी लिइसक्नुपर्ने गरी प्रत्येक नेपाली गराई सोहि समय अवधि भित्र नागरिकको चल÷अचल सम्पत्ति गरी जम्मा १÷१ करोडभन्दा माथिको सम्पत्ति राष्ट्रियकरणसँगै नयाँ मुद्रा प्रचलनमा ल्याइनेछ । तर तीन महिना भित्र दाबी नगरिएको चल÷अचल सम्पत्ति स्वतः राष्ट्रियकरण गरिनेछ । (२५) कथित साहुजी अर्थात् फगत घरबेटीद्वारा असुलिएका स्वैच्छिक गरी राज्य नियन्त्रित (बिजुली, पानी, यातायात, सफासुग्घर आदि साझा राष्ट्रोन्नतिनिम्ति पूर्ण पारदर्शी गरिनेछ । (२६) सुगम र दुर्गमको न्यायोचित मूल्यांकन गरी एक पात्र–एक कोठा भान्छासहित र एक घरपरिवारलाई त्यसको दुगुना र एक सुखी परिवारलाई एक फ्ल्याट या चारकोठे घर र सुन्दर परिवारलाई त्यही अनुगमन गरी न्यून शुल्कमा आवास उपलब्ध गराउन उल्लिखित छैन । धनीपुर्जा भएका तथा भोग÷चलन गरिरहेका नागरिकको हकमा सोही स्थानमा राष्ट्रिय जनसंख्याको अनुपातमा “भूमि र भवन” करारनामा गरी प्रदान तर सो भन्दा बढी राष्ट्रियकरण (२७) ५% जनसंख्याभन्दा कम सामन्तद्वारा कब्जा गरिएको साझा निर्मूल खातिर राष्ट्रिय पुँजी क्रमशः राष्ट्रियकरण गरिनेछ । मुलतः गरी बसी हसुर्ने मृत–समाजवाद र सामन्ती–संस्कारको अन्त्येष्टि खातिर “आवधिक वा जीवनकाल” भरिका लागि मात्र नागरिक करारनामा गरी गरिखाने जीवन्त–समाजवाद अर्थात् सच्चा–जनवादको सुरुआत निम्ति फगत लालपुर्जा तुरुन्त खारेजी गरिनेछ । र उपयोगिता” भन्दा अतिरिक्त “भूमि र भवन” निरन्तर राष्ट्रियकरणपश्चात् पुनः प्रयोजन अर्थात् उद्योग–उपार्जनको अनुपातमा समान वितरण गरिनेछ, गरिरहने छ । यसरी, पौराणिक शैलीमा २–४ पाथी खेतीपाती र २–४ पशुपन्छी पाली जेनतेन गुजारावादी तथा “कोही कथित सुकुम्बासी त कोही फगत भूमिपति” मा वर्गीकरण गर्ने सामन्ती प्रचलनको अन्त्येष्टिसँगै आम औद्योगिकीकरण (२९) प्रत्येक आर्थिक वर्ष ५% को दरले मात्र वृद्धि गर्ने गरी प्रथम जनवादी आर्थिक वर्षबाट दुर्गम गाविसहरूमा १०० कोठाभाडाको शून्य घरभाडा कर, सुगम गाविसहरूमा १५० कोठाभाडाको २५% घरभाडा कर, नगरपालिकाहरूमा २०० कोठाभाडाको ४०% घरभाडा कर, उप–महानगरपालिकाहरूमा २५० कोठाभाडाको ५०% घरभाडा कर र महानगरपालिकाहरूमा ३०० कोठाभाडाको ७५% घरभाडा कर लिने व्यवस्था गरिनेछ । कोठाको क्षेत्रफल १०ह१२ तथा सोही अनुपातमा घर÷सटरको भाडा र कर तर न्यूनतम घरभाडा लिने÷दिने मापदण्ड तथा सेवा सुविधासमेत अनिवार्य हुनेछ । स्मरण रहोस्, भूमि राज्यको हुनेछ र भवन चाहिँ पात्रको जीवनकालभरिका लागि मात्र आवधिक करारनामा गरिनेछ र आधिकारिक व्यक्तिको लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यता मुताबिक “स्वशासित संयोजकीय गरिनेछ । साथै विज्ञानवत् प्रमाण खातिर पारदर्शी प्रविधि जडान (३६) राज्यसत्तामा “सैनिक र पुलिस” का एकल स्वेच्छिकता नियन्त्रण अनिवार्य मर्यादाक्रम अर्थात् योग्यताक्रम कायम गरिनेछ । अनिवार्य नागरिक समाजको रोहवरमा मात्र धन÷दौलत बरामद तर आरोपित गरिनेछ । जनतामा अनेकन आक्रोश र प्रतिशोधको भावनाको हजारौंको हत्या र बेपत्ताको कारक लठैत वीरबल ठालुको एकल आतंकित तुल्याउने सशस्त्र अहंकार भित्रका निरीह मानवीयतालाई मुताबिक मात्र “पुलिस वा सैनिक” को जिम्मा वा थुनामा राखिने या आपराधिक प्रवृत्ति हेरी आजीवन वा आवधिक श्रमशिविरमा राखी उत्पादकत्व पीडितप्रति समर्पित गरिनेछ । (३७) बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूमा थोपरिएका अथाह मृत पुँजी तत्काल राष्ट्रिय विकास कोष ढुकुटी तुल्याउनुका साथै विश्व बैंक लगायत मित्र राष्ट्रहरूबाट पर्याप्त ऋण सहयोग संकलन गरी आमूल परिवर्तनकारी आर्थिक आन्दोलन अहोरात्र चौतर्फी अघि देहावसानपश्चात् स्वतः राज्यको साझा सम्पत्ति हुनेछ । प्रविधि÷प्राविधिक र सम्पूर्ण सामग्रीसहित अथाह अनुदान प्रदान गरिनेछ भने, जडिबुटी प्रशोधन, खनिज उत्खनन् र व्यापक पर्यटन प्रवद्र्धनसँगै जल, जमीन, जंगल र वायुमण्डलको पूर्ण सदुपयोग र (३१) राष्ट्रिय पहिचान÷राष्ट्रिय गौरवका उद्योग उपार्जनमा वैदेशिक लगानी बन्द गरी नागरिक लगानी कोष तथा साझेदारी सार्वजनिक संस्था मातहत तमाम नागरिकका लागि बराबरी नाफा कमाउने (३२) बजारमा एकरूपता खातिर भौगोलिक विविधता र असमानता हेरी क्षतिपूर्तिसहित ढुवानी खर्चको व्यवस्थासँगै विज्ञानवत् पारदर्शी साझा सहकारी संस्थामार्फत् एकै स्थानमा अनेक उपभोक्ता सामग्री सुपथ बिक्रीवितरण गरी थोक र खुद्रा मूल्यमा समानता कायम गरिनेछ । तर दैनिक उपभोग्य वस्तु एवं आम जीवनसँग सम्बन्धित सामग्रीहरू अति सञ्चिति या कालोबजारी गरेमा धन÷माल जफत गरी कडा कारबाही गरिनेछ । (३३) न्यायको व्यापारी–व्यवसायी र दलाली जो जघन्य अपराधी र आपराधिक प्रवृत्ति निर्मूल गरी राज्यकै तर्फबाट वैज्ञानिक प्रविधि (३४) विगतमा भए गरेका जघन्य अपराध र आपराधिक प्रवृत्तिलाई मुट्ठीभर दलाल ठालुका न्याय–प्रशासनद्वारा दिइएको माफी र मुल्तबी र उन्मुक्तिका पराकाष्ठा नजीर बनेको दण्डहीनता विरुद्ध पुनः न्यायिक सत्य–तथ्य अध्ययन र अनुसन्धान गरी प्रमाणित अपराध र अपराधीलाई सार्वजनिकसँगै कानुनी उपचार गरिनेछ । तथा वित्तीय संस्थाबाट व्यक्तिगत वा संस्थागत रूपमा लिएको सम्पूर्ण ऋण–ब्याज मिनाहा गरिनेछ । तर “उत्पादनमा लगानी र बैंकमा प्रयोजन निम्ति अनुमतिभन्दा माथि घरायसी मुद्रा सञ्चिति गरेमा सम्पूर्ण सम्पति जफत गरी कडा कारबाही गरिनेछ । कडाईका साथ लागु गरी “व्यक्तिगत वा संस्थागत” दुवै तथ्यांक राखी “विनिमय, खर्च र सञ्चय” गरिएको प्रमाण मुताबिक वर्तमानका लागि एक नागरिकको एकमुष्ट चल र अचल सञ्चित पुँजी १÷१ करोडभन्दा बढी अनावश्यक एवं अवैध घोषणा गरिनेछ । (४०) वैदेशिक दुतावासहरूको निरीक्षण र वैज्ञानिकीकरणसँगै निरन्तर आदिद्वारा कब्जा गरिएका तथा प्रदान गरिएका अथाह “भूमि र भवन” न्यूनीकरण एवं शरणार्थीहरूको यथोचित् व्यवस्थापन गरिनेछ । (४१) सबै भाषा राष्ट्रिय भाषा र सबै जाति मानव जाति तथा सवै माध्यम भाषा अंग्रेजी भाषा तुरुन्त लागु गरिनेछ । प्रविधिद्वारा कृषिक्रान्ति गरी सिंगो राष्ट्र हराभरा तुल्याइनेछ । विद्युत् र टेलिफोनका खम्बा तथा ढल–खानेपानी लगायत खतरनाक ग्यास पाइप र तारहरू जमिन मुनि व्यवस्थित गरिनेछ । (४३) स्वदेशी लगानी र नागरिकलाई प्राथमिकता साथै वैदेशिक गरिनेछ तर विगतका दलाल पात्र “कथित राजा÷महाराजा, प्रधानमन्त्री÷मन्त्री” द्वारा एकमुष्ट वैदेशिक कम्पनीलाई बेचिएको (४४) व्यक्तिगत स्वार्थ पूर्ति निम्ति अमुक ठालुहरूद्वारा जनता–जनार्दन आपसी युद्ध तथा विखन्डन आदि वितण्डता सिर्जना गर्ने पुरातन सूत्र “अध्यक्षीय अधिनायकवाद र आवधिक निरपेक्षवाद” समूल नष्ट गरी (४५) सम्पूर्ण प्राकृतिक “स्रोत–साधन” हरूको संरक्षण गर्दै “खाद्य गरिनेछ । साथै, जुनै–कुनै धार्मिक वा साँस्कृतिक जबर्जस्त खर्च र सार्वजनिक होहल्ला न्यूनीकरण गरिनेछ । (४६) सम्पूर्ण “खोला र नदी” हरू यथोचित् स्थानमा तटबन्ध निर्माण र माछापालन तथा सहर र बस्तीहरूमा शीतलतासँगै पानी जहाज र डुंगा सञ्चालन अतिरिक्त सिँचाई अभियान युद्धस्तरमै अघि (४७) जुनै–कुनै पात्र वा संघ÷संस्थाबाट आमबन्द या सार्वजनिक “तोड–फोड–हत्या–हिंसा” गर्न पूर्ण प्रतिबन्ध गरिनेछ, तर शान्तिपूर्ण धर्ना÷जुलुस गर्दा गिरफ्तार वा सेना÷प्रहरी धरपकड चाहिँ कहीँ–कतै गरिने छैन । साथै, सार्वजनिक यातायात नियम उल्लंघन लगायत सार्वजनिक सवालमा कहीँ–कतै बाधा–व्यवधान एवं धन–जनको क्षति गरे र गराएमा मृत्युदण्डभन्दा उपल्ला सजायको व्यवस्था (४८) सम्पूर्ण आम सञ्चारले दैनिक सुरु र अन्त्यमा अनिवार्य राष्ट्रिय गान गाउनुपर्ने तथा दैनिक एक कार्यक्रममा शिक्षा वा जनचेतनामूलक प्रसारण गर्न अनिवार्य गरिनेछ । तर, समाजमा नकारात्मक असर पर्ने प्रसारण वर्जित हुनेछ । खानी हुन्, चाहे जे हुन् तर ती र त्यस्ता अशक्त पात्रहरूको अग्राधिकार जनवादी सरोकार हुन् । तसर्थ, सर्वत्र वृद्ध–वृद्धा र युवा–युवती स्वयंसेवक क्लबहरू गठन गरी क्लबलाई ज्ञान र मनोरञ्जन एवं आवश्यक सबै समानसँगै “एक अशक्त पात्र एक सेवक” नीति लागु गरिनेछ । साथै विशुद्ध “समाज–सेवा” कार्यक्रम अभियान सञ्चालन गर्न प्रोत्साहन÷अनुदान प्रदान गरिनेछ । (५४) जनवादी काँग्रेस नेपाल पार्टीद्वारा कुनै पनि “हत्या, हिंसा, बन्ध, तोडफोड” आदि आतंक गरिने छैन, तर त्यस्ता उच्छृंखल गतिविधि गर्ने व्यक्ति वा समूहलाई भने छाडिने छैन । (५५) नागरिकको “राष्ट्रिय परिचय–पत्रमा उल्लिखित अनुशासित अंक, अध्ययनको प्रमाण–पत्र र औद्योगिक विवरण, बौद्धिक पुँजी” आदि आधारमा आवश्यक लगानी गर्न बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूलाई सिफारिस एवं अनुमति प्रदान गर्नेछ । (५६) जनशक्ति दुरुपयोग र महँगो उपभोग दुवै नियन्त्रण खातिर घर–घरमा उही प्रवृत्ति अर्थात रासन र तरकारी पसल अर्थात् कोठे–नाङले खुद्रा व्यापार–व्यवसायलाई विशाल व्यवसायमा रूपान्तरण गर्ने स्वरोजगार नीति मुताबिक तुरुन्त सुलभ ऋण उपलब्ध गरिनेछ । वृद्धहरूको जन्मसिद्ध मौलिक अधिकारसहित मानवीय आवश्यकता तुरुन्त पूरा गरिनेछ । साथै, सभ्य, स्वस्थ, समृद्ध र उन्नत समाज निर्माण खातिर साप्ताहिक बिदाको बिहानै टोल–छिमेक सफासुग्घर अनिवार्यसँगै पौष्टिक आहार लगायत अन्य तालिम–प्रशिक्षणहरू निःशुल्क प्रदान गरिनेछ । तर राष्ट्रिय महत्वका विशेष अवसर तथा चाडपर्व (५८) अनियन्त्रित सामाजिक विकृति र विसंगति नियन्त्रण गरी प्राकृतिक मानवीय आवश्यकता र स्वतन्त्रता परिपूर्ति खातिर व्यवस्थित व्यावसायिक सहवास केन्द्रहरूलाई अनुमति प्रदान गरिनेछ । साथै, उद्योग र कारखानाहरूमा सम्मानित श्रमिक तर घर र कोठामा हुने “श्रम र यौन” शोषण उन्मूलन खातिर दैनिक÷मासिक पारिश्रमिकमा अतिउच्च (४९) भन्सार, जहाज, सडक यातायात तथा हुन्डी, कार्गोमार्फत् हुने तस्करी र अन्य अनर्गल कालोबजारी नियन्त्रण खातिर विशेष गर्न पर्यटकलाई विशेष सेवा÷सुविधा तथा शान्ति÷सुरक्षा निम्ति बृहत् पर्यटन योजनासँगै सबै वर्ष पर्यटन–वर्ष घोषणा गरिनेछ । साथै साझा राष्ट्रियता तथा राष्ट्रिय सम्पदाको सरोकार राख्ने उद्योग र व्यापार तुरुन्त राष्ट्रियकरण र निजी वा साझेदारी नाफामूलक व्यवसायहरूमा नाफाका आधारमा ५०% भन्दा उच्च प्रगतिशील (५०) मोसाक–फोन्सेका तथा ट्याक्स हेभन अर्थात पानामा–पेपर आदि करछली गरिएका सम्पत्ति एवं वैदेशिक बैंकहरूमा लुकाई राखेका अथाह पुँजी “अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोष तथा बैंक र सरकार” आपसी सहकार्यद्वारा तुरुन्त फिर्ता गरी राष्ट्रिय विकास कोष ढुकुटी निर्माण गरिनेछ । साथै, अपराधीलाई कडा कारबाही गरिनेछ । हुन्, साझा स्वामित्वका सवाल हुन् । निजी “प्रतिभा र परिश्रम एवं उद्योग र उपार्जन” जनताको जन्मसिद्ध मौलिक अधिकार आदि पूर्ण सुरक्षित तर उपेक्षित सामाजिक र धार्मिक, नश्ल र अनुहार, भाषा नीति कडाइका साथ लागु गरिनेछ । (५२) जवर्जस्त करनी गर्ने पातकी तथा चेली–बेटीको खरिद÷बिक्री गर्ने÷गराउने प्रमाणित दोषीलाई तुरुन्तै मृत्युदण्डभन्दा उपल्लो सजाय अन्तर्गत विशेष श्रम शिविरमा आजीवन ढल र शौचालय सफा गर्ने कडा श्रम साथै अनुमति इतर घरायसी कामदार राख्ने सामन्तीको सम्पूर्ण सम्पत्ति जफत गरिनेछ । (५३) वृद्ध–वृद्धाहरू सर्वसम्मानित अलावा ज्ञानका भकारी पनि हुन्, त्यसैगरि सबै अपांग तथा दृष्टिविहीन समेत चिन्तन र दर्शनका दर कायम गरि प्रहरीमा गोप्य जानकारीका लागि सम्पर्क केन्द्र स्थापना प्रदर्शन गर्ने÷गराउने–दुवै पक्षलाई जघन्य कारवाही गरिनेछ भने, निम्ता गरिएका आफन्त तथा मलामी चाहिँ अनिवार्य तर ऐच्छिक (६३) राष्ट्रिय पुँजी तथा युवा शक्ति पलायन तुल्याउने कारणसहित (जीवनदाता माता–पिताको अकल्पनीय दुःख शैक्षिक संघसंस्थाको अथाहा खर्च तर वैरीको सेवा उपलब्धि कागजी खोष्टा समाधान खातिर अभियानसँगै केही समयका लागि वैदेशिक रोजगार विभाग खारेजी र अध्ययन एवं पर्यटन अनुमतिमा कडाइ साथै नागरिकलाई राहदानी बिक्री गर्ने नियतिमा विशेष कटौती साझा सवाल खातिर शान्तिपूर्ण आवाज बुलन्द गर्ने दार्शनिक “संयोजक–सेवक” प्रति हार्दिक सम्मान र राज्यकै तर्फबाट उचित (६५) आम समानता इतर अनर्गल अर्थात् फगत अग्राधिकारको माग गर्ने पात्रलाई जघन्य कारबाही र संघ÷संस्थाहरूलाई समेत प्रतिबन्ध लगाइनेछ । तर, मानवीय न्यूनतम मापदण्ड तथा पवित्र श्रमिकको पोसाक विस्थापन गर्ने स्वतन्त्रता तर जुनसुकै शालीन र शिष्ट पहिरनको अनुसरण गर्न प्रोत्साहन साथै सबै पोसाक सम्मानित (६७) जोखिमयुक्त सडक–यात्रा र विदेशी इन्धन–खर्च कमी गर्दै क्रमशः विस्थापन तर जमिनमुनि आधुनिक मेट्रो र सस्तो र सुलभ हवाई सेवा विस्तार तथा डाँडा–डाँडाका सुन्दरतादेखि हिमालको गरी उर्वर भूमि र प्रकृति संरक्षण गर्ने नीति अवलम्बन गरिनेछ । तर अति व्यस्त बजार र साँघुरा गल्लीहरूमा यातायातका साधनलाई गरिनेछ । साथै, जीवन बिमा जन्मसिद्ध मौलिक अधिकार समान सबै नागरिक र नाबालकले समेत प्राप्त गर्नेछन् । (६८) ठूला र साना विकास–निर्माणको वर्गीकरण गरी ठूला राज्यकै तर्फबाट र साना स्थानीय सरकार र जनप्रतिनिधि तथा जनसहभागिताबाट नै पारदर्शी रूपमा सम्पन्न गर्ने प्रणालीद्वारा व्यक्तिगत नाफा थोपर्ने र भौतिक कमजोरसँगै गुण्डागर्दी–दलाली प्रथाको अन्त्य गरी टिकाउ, आकर्षक र प्रबल भौतिक संरचना निर्माण गर्ने नीति अवलम्बन गरिनेछ । क्षेत्रमा केवल स्वदेशी उत्पादनको बिक्री–वितरण गर्न र डाक्टरको निम्ति मात्र तोकिएको अवधिसम्म स्वदेशी “गाँजा–चरेस” आदि नशालु पदार्थ सेवन गर्न अनुमति दिइनेछ । (७०) अमुक वीरबल–मन्त्री र वर्गीय अध्यक्ष ठालुका तोक–आदेशद्वारा लगाइएका झुट्टा मुद्दा तथा फगत धरौटी र कथित न्यायमूर्ति अनि काला पोसाकधारीको दलाली चुक्ता गर्न नसकी काल–कोठरीमा कोचिएका बिचरा “ज्यामी–भरिया एवं गरिब–निमुखा” हरूको निष्पक्ष सर्वस्वहरणसहित आजीवन श्रमशिविरमा राखिनेछ । स्वाभाविक हुनेछ तर निशस्त्र जनताप्रति यदि गोली वा अन्य कुनै हतियार प्रहार गरी मानव हत्या तथा दुःख र यातना दिए वा दिलाएमा विशेष क्षतिपूर्तिसहित “आदेश दिने र प्रहार गर्ने” दुवै सेना र व्यारेकभित्र चेन अफ कमाण्डको नाममा सिपाही÷जवानप्रति हुने सिर्जनशील कार्यमा संस्थागत रूपमा वैज्ञानिक परीक्षण र प्रयोग गर्न पाउने अनुमति केवल राज्यसत्ताका संघ–संस्थाहरूलाई मात्र (७३) यमराजको घर बराबर पौराणिक प्रहरी हिरासत तथा पागलखाना बराबर कारागारमा व्यापक सुधार साथै शासक ठान्ने पुलिसको व्यवहारमा आमुल परिवर्तन निम्ति जनताको सेवक अतिरिक्त राष्ट्रको गोपनीयता पारदर्शी गर्दै पुलिस र नागरिक “शासक र शासित” न कि अपराध विरुद्धको सहयात्री भएको हुँदा, पीडितको सेवा खातिर र सेवक प्रहरीजन” आपसी हातेमालो कार्यक्रम सञ्चालन (७४) जनप्रतिनिधिमूलक राज्य व्यवस्थामा आम मानवीयताको अचुक सिंगो राज्य सत्तामा अधिनायकवादी, सर्वसत्तावादी र आतंकवादी गतिविधिदेखि सम्पूर्ण अवसरवादी संरचना भताभुंग बनाइनेछ र (५९) चलचित्र, नाटक, संवाद, वादविवाद आदि आम सञ्चार र दार्शनिक सन्देशहरूका सकारात्मक सामग्री मात्र प्रसारण गर्न अनुमति एवं खर्चिला तौरतरिका वर्जित गरिनेछ । (६०) भौतिक या बौद्धिक सबै श्रमिकहरूको आर्थिक हैसियत बराबरी खातिर अमुक पात्रको सेवाइतर राज्यको काम र काम अनुसार अति उच्च दाम निम्ति प्रोत्साहन गरिनेछ । अनुभूत गरी देहत्यागको स्वैच्छिक माग गरेमा चिकित्सकको सिफारिसमा मात्र सो अधिकार प्रदान गरिनेछ । (६२) धर्म परिवर्तन गर्न प्रलोभन वा धर्मको नाममा आन्दोलन या राजनीति बन्द गरी “सर्वधर्म समभाव तथा धार्मिक स्वतन्त्रता र निजी आस्था व्यक्तिको नितान्त मौलिक अधिकार” सहित “हिन्दू राष्ट्र नेपाल” कायमै राखिनेछ (सबै धर्मावलम्बीहरूप्रति सहिष्णु, ज्ञानको भण्डार अतिरिक्त राष्ट्रिय जनसंख्याको समेत झन्डै शतप्रतिशत अभिमत र विश्व सम्पदासूचीमा एक मात्र हिन्दू राष्ट्र भएको हुनाले) । अपितु, समूहगत होहल्ला र भीडभाडकर्ता अमुक धार्मिक नेता या अमुक महाराजाहरूद्वारा शासकीय अभीष्ट पालेर आम वितण्डा अर्थात धार्मिक युद्ध सिर्जना गरेमा वा कथित दैवी अवतारी घोषणा गरी नागरिकलाई पाउ पर्न लगाएमा समेत निजलाई महाअपराधी गरिनेछ । यसरी वर्गीय अध्यक्ष ठालुको “ह्विप र हुकुम” अन्त्य गरी स्थानीय तह र तप्का क्रमशः केन्द्रसम्म संयोजकीय सार्वभौम प्रक्रिया अनिवार्य गरी प्रत्यक्ष लोकतन्त्र स्थापित गरिनेछ । जन्मसिद्ध मौलिक अधिकार र पूर्व निर्धारित तिथिमितिमा आवधिक कानुन” हरू परिवर्तन भइरहन सक्ने हुँदा, राज्यकै तर्फबाट निःशुल्क वितरित सञ्चार अर्थात् मोबाइलको सिमकार्डमार्फत् सुसूचित गरिनेछ । “खर्चिला तथा आतंक” सिर्जना गर्ने कथित अधिवेशन, अतिरिक्त पूर्ण पारदर्शी खातिर इ–भोटिङ र टेलिफोन भोटिङ गर्ने वैज्ञानिक प्रविधि जडान गरिनेछ । साथै, संस्थागत जनअभिमत निरन्तर लिने र लोकसभा मण्डलसमक्ष प्रस्तावित सबै नागरिक अभिमत समेत विधान मस्यौदाको रूपमा ग्रहण गरिनेछ । प्रतिबन्धसँगै राष्ट्रिय हित प्रतिकूल “सन्धि–सम्झौता” खारेजी गर्न “जनता–जनार्दन” पूर्ण सार्वभौम हुन्छन् र सार्वभौम सिद्धान्त मुताबिक “जीवन्त–जनमत” खातिर आधुनिक “वैज्ञानिक–प्रविधि” तथा “दलाल–ठालु” का एकल स्वेच्छिकतामा गरिएका सबै राष्ट्रघाती सन्धिहरू अविलम्ब रद्द गरिनेछ । (७७) “वर्गीय र राज्य” सत्ता अलावा सवै सार्वजनिक संघ÷संस्थाका नीति–नियम निर्माणदेखि कार्य सञ्चालनमा समेत “पद्धति र प्रणाली” (७८) राष्ट्रिय राज्यका सार्वजनिक सवालमा आम सुझाव संकलन पारितपश्चात् आमसमर्पण गरिनेछ तर सबै बुँदाहरू केन्द्रीय माथि अन्तिम निर्णयकर्ता जनता–जनार्दन भएको हुँदा, राष्ट्रिय जघन्य मुद्दादेखि संकटकालीन सबै फैसला जनमत संग्रहबाट चुस्त–दुरुस्त एवं पारदर्शी गर्ने वैज्ञानिक व्यवस्था गरिनेछ, सोही जनअभिमत नै (७९) साधारणतः दैनिक र नियमित कार्यसम्पादन गर्दा, “आयोग, अख्तियार, अनुसन्धान, अदालत र सरकार” आदि राज्यसत्ताका सबै प्रमुख निकायहरूले “स्वशासित संयोजकीय स्वायत्तता” प्राप्त गर्नेछन्, तर अन्ततः सबै विभागीय प्रमुख लगायत “प्रहरी प्रमुख, सेना प्रमुख तथा राष्ट्र प्रमुख” र सम्पूर्ण संघ–संस्थाहरू सर्वोच्च एवं पूर्ण सार्वभौम “लोकसभा–मण्डल” द्वारा नियन्त्रित तथा निर्देशित हुनेछन् । (८०) खेल जगत्को सर्वांगीण विकास खातिर सम्पूर्ण सामग्री र (८१) खाद्य पदार्थहरुमा प्रशस्त पौष्टिक मात्रा तथा उल्लिखित मात्रामा (८२) “भूमि र भवन” मूलतः अनुत्पादक दलालीकरण गर्ने परम्परागत प्रचलनमा निहित अर्थतन्त्र समूल नष्ट खातीर हावापानी, माटो तथा (८३) नागरिकको काम, कर्तव्य र अधिकार सहित स्वअधिकार एवं पराधिकारको सम्मानखातिर नैतिक शिक्षा प्रत्येक पाठ्यक्रममा प्रयोग गरिएको खाद्य पदार्थ माथि प्रतिबन्ध लगाइनेछ । साथै, आयुर्वेदिक चिकित्सालाई प्रोत्साहन दिइनेछ । प्राकृतिक तथा खनिज उत्खनन्, वैज्ञानिक परीक्षण आदि केन्द्रहरुको स्थापनासँगै वैज्ञानिक पात्र र प्रविधि आयात तथा त्यसको निम्ति वृहत राष्ट्रिय विकास ढुकुटी निर्माण गरिनेछ । (८६) राष्ट्रको साझा संघ÷संस्थाहरुको संरक्षण एवं राष्ट्रिय भक्तिभावको प्रबद्र्धन तथा वैदेशिक नियोग साथै स्वदेशमा रहेका विदेशी कुटनितीज्ञहरुको गतिविधिमा विशेष अनुगमन÷निरीक्षण गरिनेछ । (८७) जनप्रतिनिधि परिषद्को सार्वभौम प्रक्रियाद्वारा क्रमिक केन्द्रसम्म कार्यक्रमिक घोषणापत्रमा उल्लेख गरिदै लगिनेछ । साथै, थपघट अमूक पात्रलाई पुनः प्राधिकार प्रत्यायोजन गरि÷गराइ “भूमि र भवन” भोग चलन गर्न र गराउन वा भाडा असुल्न अनुमति गरी “भूमि र भवन” राष्ट्रियकरण खातिर अमुक पात्रलाई “कुत, अधिया, ठेक्का भाडा” नबुझ्न÷नबुझाउन अपिल गरिनेछ । र तप्का क्रमशः केन्द्रसम्म “वर्गीय तथा राज्य” सत्तामा संस्थागत सार्वभौम प्रक्रियाइतर अमुक अध्यक्ष पात्रको फगत तोक, आदेश, हुकुम, हस्ताक्षर नमान्न आम आह्वान एवं अपिल गरिनेछ । साथै, अटेरी गर्ने “अध्यक्ष–शासक” लाई भौतिक कारवाही गर्न (९१) जुनै कुनै अपराधीलाई मृत्युदण्ड दिइनेछैन । तर गुण र दोषको आधारमा १००% सिमाङ्कको ५०%ं र ५०% – गणना गर्दै आम माफीको व्यवस्था समेत गरिनेछ । सो अधिकार सर्वोच्च लोकसभालाई (९२) स्वतन्त्र प्रतिस्पर्धा खातिर विगतमा भएगरेका अन्याय र अत्याचारको निष्पक्ष छानवीन गरी “राजनीतिक, आर्थिक, न्यायिक, सामाजिक, संस्कृति लैङ्गिक” आदि सवालमा यथोचित क्षतिपूर्ति प्रदान गरिनेछ । सिफारिस गरिएका विभागीय मस्यौदाको अन्तिम छिनोफानो समेत सर्वोच्च लोकसभा मण्डलले गर्नेछ । अविलम्ब अनुमोदन गरिगराइ सिघ्रातिशिघ्र कार्यान्वयन गरिनेछ । (९४) “निजी, सरकारी र साझेदारी” नीति अवलम्बन गरी सिघ्र आर्थिक समृद्धिको निम्ति मार्ग प्रशस्त गरिनेछ । (९५) देश÷विदेशभरि छरिएका तथा रोजगारीका समस्याले भौतारिएका सबै नेपाली नागरिकलाई स्वशासन तथा स्वायत्तताको मौलिक सूत्रमा एकताबद्ध हुन अपिल गर्दै, लगातार पाँच वर्षसम्म विदेशीएका वा वैदेशिक रोजगारमा या वैदेशिक सेना÷प्रहरीमा रही लगातार पाँच वर्ष राष्ट्र सेवा नगरेका नागरिकको नागरिकताको प्रमाणपत्र रद्ध गरिनेछ । सो अवधि जनवादी सत्ता प्राप्त पश्चात गणना (९६) कर्मचारी तन्त्रमा रहेको व्यापक भ्रष्ट तथा शासकीय दम्भ पारदर्शी खातिर संस्थागत “पद्धति र प्रणाली” सहित मानवीय श्रमशक्तिमा व्यापक कटौती गर्दै, अत्याधुनिक अटो प्रविधि जडान गरिनेछ । साथै, निजमती, कर्मचारी, सेना, प्रहरी तथा शिक्षक÷प्राध्यापक, डाक्टर, इन्जिनियर लगायत सबै राष्ट्रसेवकहरुलाई लोकसेवा आयोगको केवल साम्यवादी विरासत नै हो । राजनीतिको सैद्धान्तिक आलोकमा गर्छ । जनप्रतिनिधिमुलक राज्य व्यवस्थामा मात्र अभ्यस्त सापेक्ष अर्थात साझा संयोजकीय संस्था तथा वर्गीय पक्षधरता आपसी जीवन्त मात्र आम मानवियताको अंक निर्धारण गर्छ । तसर्थ, समाजवादी राष्ट्र, राष्ट्रियता र समाजका विविध विधागत विद्वान–विदुषीसँगै बलवान प्रखर पाखुरी अतिरिक्त सञ्चारका सारथी, जो जलनफलन सर्वोच्च सगरमाथाहरू टुलुटुलु मूकदर्शक बन्न विवश छन् । सिङ्गो सृष्टिलाई सृजनाले सिँगार्दै कल्पनाका स्वर्गहरू छरपष्ट पार्ने अहम् अभिलाषा सिद्धिका महान विधा, त्यो लोकतान्त्रिक साझा मार्ग, साँच्चै पवित्र अझै ज्ञान, विज्ञान र प्रविधिका साधनबाट सिद्ध गर्नु सर्वसाधकहरूका अपरिहार्यता बनेको छ; आधुनिक राजनीतिशास्त्र । मृत्युमाथिकै विजय यात्रा मनाउँदै सन्निबद्ध जीवन र जगतलाई अनन्तता प्रदत्त खुला आकाश र पातालको जन्म कुण्डलीदेखि मानव अन्तर्मन छिचोल्दै, समानतावादी श्री विज्ञान र प्रविधिले बडेमानका विमान उडायो, लमतन्न छुकछुके गुडायो, ग्रह उपग्रहहरूमा पनि धुमधाम मच्चायो, आधुनिक विज्ञानले विज्ञानसंगत चमत्कारी “पद्धति र प्रणालीवत्” लाखौंलाख मानव उपयोगी प्रकृयाहरू प्रमाणित ग¥यो । तर राजनीतिशास्त्रलाई शास्त्रसंगत “पद्धति र गतानुगत अनगिन्ती विकृति र विसंगतिद्वारा दूरदराजका गाउँ र भोका–नाङ्गा तथा निहत्था जनता र समग्र मानवीयताका पक्षपाती “विद्वान एवं विदुषी” प्रति पक्कै पनि आज भयङ्कर चुनौती तेर्सिएको यस शताब्दीको जनप्रतिनिधिमुलक राज्यव्यवस्थामा २–४ व्यक्तिकै साम्यवादी विधि–विधानलाई विज्ञानसंगत अकाट्य तथ्यहरू प्रमाणित गरी करोडौं पवित्र आत्महरूका साधुवाद र आभारबाट स्वयं हर्षविभोर हुन आग्रह गर्दा पक्कै अतिशयोक्ति नहोला राज्य सञ्चालनको “राजा–नीति” निर्माण गर्नु सबैको साझा अस्तित्व र अपनत्वको सवाल नै हो, फेरि राजनीतिशास्त्र आफैमा एक विज्ञानकै जेठो सन्तति पनि हुँदै हो । प्रश्नहरूको लर्को आम प्रबुद्धवर्गप्रति नै निजी पेवा हुन सक्तैनन् । त्यसैगरी, “वर्गीय अलावा तमाम–आम ती नै अभिजात ठूला–ठालुका आपसी द्वन्द्व वा कथित सहमति वा विमतिका आतंक वा जनप्रतिनिधिहरु आपसी सौदाबाजीका वितण्डा, अतिरिक्त व्यक्तिगत विजय यात्रालाई न त लोकतन्त्र भन्न सकिन्छ, या त विधि मान्न सकिन्छ । अर्थात, लोकतन्त्र न केवल ओंठे आदर्श “लोकतन्त्रवादी मूल्य र मान्यता तथा लोकन्त्रवादी बाध्यकारी न्यूनतम लोकतान्त्रिक मानवजाति न त शासक र शासितमा विभाजित हुन्छन्, या त नवशासकमै रुपान्तरित । विधिवत् “पद्धति र प्रणाली” (क्थकतझ) मात्र स्वीकारिन्छन्, तर पौराणिक पूरक “मुखिया जिम्मावाल” आदि, एकल हालीमुहाली उद्यत घन्टाउकेहरू समाजवादी दर्शनको जन्म हुन्छ । संस्थागत एकरुपताले मात्र वर्गविहीनताका न्यूनतम पूर्वाधार निर्माण हुन्छ । व्यष्टिगत पक्षधरता एकरुपताको बाध्यताले मात्र लोकतान्त्रिक साम्यवादी मार्गको जन्म हुन्छ । प्रथमतः सापेक्ष संस्थागत (वर्गीय पक्षधरता) पारदर्शीता क्रमशः संयोजकीय संस्था) मात्र आधुनिक लोकतन्त्र हुन्छ । तसर्थ, व्यक्तिपरस्त बहुलवाद र व्यक्ति अधिनायकी साम्यवाद दुवै भ्रामक खेती हो, भने आम जनार्दनका साझा सम्पत्ति हो । दर्शनशास्त्रको मुहान “अध्यात्मवाद र भौतिकवाद” का शाखा प्रगति न त कुनै अमूक व्यक्तिले दिएर दिइन्छ, या त दिन्छन् नै । राज्यका साझा “ढुकुटी र विधि” मनमर्जी “हसुर्ने र बाँड्ने” कुनै अमूक पात्रसँग “आशा र भरोसा” गर्दै, निःस्वार्थ कर्म गरियोस् भन्ने विचरा विवेकी बबुरा हुन् । तथापि, राज्यका साझा “स्रोत–साधन तोक–आदेश–हुकुम–हस्ताक्षर) आ–आफ्ना अहम् अभीष्ट ठान्ने (स्वघोषित माननीय सम्माननीय) व्यक्तिपरस्त परिपाटीमा ठालुवादी राष्ट्र, राष्ट्रियता, सन्धि–सम्झौता, सरुवा–बढुवा, शान्ति–सुरक्षा, मूल संविधानको मर्म र भावना मुताबिक कानुन तथा निर्देशिका÷नियमावली (९७) राष्ट्रिय ध्वजा बाहक हवाइजहाज तथा सडक यातायात लगायत प्रत्येक घर÷पसलहरुमा राष्ट्रिय झण्डा स्पष्ट देख्नेगरी राख्न अनिवार्य गरिनेछ । आदेश÷तोक कुनै पनि सेना÷प्रहरी या राष्ट्रसेवक कर्मचारीहरुले मान्न बाध्य हुनेछैनन् । तर सो कार्य गरे÷गराएमा जघन्य कारवाही गरिनेछ । साथै, राज्यसत्तामा कार्यरत प्रत्येक तह र तप्काका प्रतिनिधि मण्डलका पात्रहरुलाई न्यूनतम (९९) वैधानिक प्रक्रिया पुरा नगरी सचिव र प्रमुख जिल्ला अधिकारी वा कथित मन्त्रीको मनखुशीमा वितरण गरिएको अंग्रीकृत नागरिकताको प्रमाणपत्र विशेष छानविन गरी, दोषीलाई जघन्य कारवाही सहित नागरिकताको प्रमाणपत्र खारेजी (१००) सम्पूर्ण मठ मन्दिरहरुमा पशुपन्छीको बलिप्रथा पूर्ण प्रतिबन्ध गरिनेछ । (१०१) जनवादी कार्यक्रमिक १०० प्रतिबद्धता १००% पूरा गरिनेछ । परिषद् लगायत, जनतन्त्र र आम जनजीविकाको सबै सार्वजनिक सवालहरू, सीमित व्यक्तिको पेवा बनेको छ । विविध समय कालखण्डमा अनेकन् मूर्दाशान्ति, अधिक्रान्ति, क्रान्ति र प्रतिक्रान्तिका चिन्तनद्वारा नै सर्वथा सिङ्गो सत्ताको “गठन या विघटन” तर सदा राज्यका साझा “स्रोत–साधन र विधि–विधान” व्यक्तिले वितरण महाराजाका हुकुमी अनुसरणका ह्वीपद्वारा, दलीय केन्द्रीयता अर्थात व्यक्तिवादमाथि जलपी भ्रामक आवरणहरू क्रमशः फगत “गणपति वा अध्यक्ष” का अधिनायकीकता नै समाजवादी सामूहिकताको प्रमुख बाधक तत्व हो । वर्गीय अतिरिक्त राष्ट्रिय सरोकारका साझा सवालहरू सबै घुमाउरा चतुर शैलीद्वारा निजी मामला तुल्याइ, विधि र प्रक्रियाहरू पनि सीमित व्यक्तिकै पेवा बनेको सर्वविदितै छ । त्यही व्यक्ति परस्त परिपाटी, जो पुरातनकै गर्भबाट नै गणतन्त्रको जन्म त हुन्छ, तर गणतन्त्र पुनश्चः कथित गणपतिका दीक्षित अहम्ताबाट निर्मित ह्वीपमै सीमित गतानुगत अभ्यास हुन्छन् । नं ख) मुताबिकः– एकल हालीमुहालीको बाध्यात्मक वैकल्पिक वा आमनिर्वाचनका (म्झय(अचबअथ) आवधिक प्रपञ्च रचिन्छ । नीच धन्दा, बडो विचित्रको देखावटी “कानुनी प्रक्रिया” तथापि हुन्छन् । आवधिक “व्यक्ति–व्यक्ति” मै समर्पित विधि–विधान (म्भमष्अबतभम भिनष्कबितष्यल) नै खास समाजवादी सामूहिकताको दोस्रो तापनि संस्थागत प्रक्रिया इतर कार्यान्वयनमा व्यक्तिकै मनमर्जीले गर्दा, पौराणिक किंवदन्ती चरितार्थ हुँदैछन् कानुन दैवले जानुन् ! सर्वसत्तावादी जड सूत्र सर्वविदितै छ । दुवैभित्र बडो जकडिएर “निरंकुशता वा अधिनायकीकता” को अहम् अंश लुकेको हुन्छ । नं (क) मुताबिक अनन्तता (क्ष्लाष्लष्तथ) र नं ख) मुताबिक आवधिक (एभचष्यमष्अब)ि शासकि अभीष्ट खातिर एकल हालीमुहालीकै रणनीति सत्तासम्म व्यक्तिकै “आय–आर्जन वा पैतृक धन सीमित” तुल्याउने षड्यन्त्रका निरन्तरता कायम रहन्छ । सीमितका निजी स्वार्थ सिद्धिमा विगतको ज्यादतीलाई वर्तमानका छिनाझपटीले ढाकछोप गर्दै, आगत (सिद्धान्त) कोमल मनमुटुहरू छिया–छिया तथा अङ्गप्रत्यङ्ग (संगठन) हरू समेत भताभुङ्ग पार्ने, कठोर दुष्टता (ठालुवादी चरित्र) लाई निःशुल्क निम्ति न्यूनतम रकम खर्चिदैमा स्वस्थ मानवीय प्रतिस्पर्धाले सुमङ्गल समाजवाद प्रवर्धन हुन सक्छ । त्यसैगरी राष्ट्रिय पूँजीलाई क्रमशः बसीखाने वर्ग समेत गरीखानेमा नै रुपान्तरित हुने सूत्र; द्वारा समान अवसर (राष्ट्र विकास) प्रदानबाट मात्र शीघ्रातिशीघ्र उपज, सुरक्षाका बहानाबाजीबाट निरन्तर अर्बौ–खर्बौ धनराशि खर्चिंदा स्वभावतः अभाव र तनावले सृजित “हत्या, हिंसा, द्वन्द्व र आतंक” मानवीयताप्रतिकै धावा, दुःखद् तर कटु यथार्थ हो । त्यही व्यक्तिवादको गर्भबाट (कथित गणपति या अध्यक्ष) जबरजस्त रुपमा केवल “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक मात्र लोकतान्त्रिक साम्यवादको प्रादुर्भाव हुन्छ । तसर्थ, “अध्यक्षात्मक अधिनायकवाद (एचभकष्मभलतब िम्ष्अतबतयच) र आवधिक निरपेक्षवाद (एभचष्यमष्अब िीभनष्कबितयच)” को शीघ्र अन्त्येष्टि नै जनवादी (ल्भध म्झयअचबअथ) सर्त हुन आउँछ । होइनन् । नीति वा विधि निर्माण निम्ति केवल साधन हुन्, राष्ट्रका साझा नोकर हुन् । राजनीतिशास्त्र प्रथमतः वर्गीय पक्षधरता तथापि वस्तुपरकताले सिर्जित “वर्गीय आबद्धता र राष्ट्रिय जनता” दुवै सत्तामा द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद उद्यत विधा मात्र बनेको छ, समग्र (कम्युन) हो, साम्यवादी दर्शन । सवाल खास, हर स्थानीय तह र साझा “स्रोत–साधन र विधि–विधान” को समान वितरण अर्थात मूल्य र मान्यता तथा बाध्यकारी न्यूनतम आचारसंहिता सहितका आवधिक (एभचष्यमष्अब)ि तर व्यक्तिगत (संयोजक) दायरामा समयसीमा रहित (च्भअबिि) खातिर हर स्थानीय “तह र तप्का एवं रीत केन्द्रसम्म” अर्थात “संयोजकीय संसद मण्डल” मातहतका सर्वोच्च “विज्ञ र सम्पूर्ण सामाजिक अपराधको कारक निम्न दुइ पौराणिक जडसूत्र रहेको छ । पात्र मात्र महामहिम बन्न नदिए पुग्छ । (ध्जभचभ तजभचभ ष्क लय ः “सत्य र असत्य” को छिनोफानोमा “पक्ष र विपक्ष” का स्वतन्त्र जनसर्वोच्चता वा जनवादी शासनका प्रमुख बाधक तत्व हुन् । अधिनायकी विधि वा सबैको साझा सम्पत्ति हो । विज्ञानवत ”पद्धति र प्रणाली“ द्वारा नबाँधिएका ”नेता“ कि “आतंककारी र भ्रष्टचारी” तथा “गुण्डागर्दी र व्यभिचारी” रहित मानवीय विश्व ब्रह्माण्ड तब मात्र चरितार्थ हुन्छ; जब (यत्र–तत्र–सर्वत्र) इतर, केवल “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक साझा संस्था बन्दछ । तर, सदियौंदेखि निरन्तर वर्तमानसम्म प्रजातन्त्रकै पुच्छर चपाउँदै, “राष्ट्र तुल्याउने, गतानुगत पाखण्डी “अकवर र वीरबल” का कथाहरू कुर्लदैमा “भष्ट र आतंक” रहित “समृद्ध तथा शान्त” मानवीय समाज बन्दैन । राजनीतिक वैतर्नी तरिदैन, “राज–नेता” पनि कदाचित निर्वाचन प्रणाली” मात्र हो, र सो नकार्ने न त कोही कसैलाई अधिकार रहन्छ, या त अन्य कुनै विकल्प नै हुन्छ । पुरातन पूरक व्यक्तिपरस्त परिपाटीमा “सिङ्गो राष्ट्रिय ढुकुटी र सर्वमानवीय जिन्दगी” जम्मा पाँच व्यक्तिका मनोमानीमा (सेना प्रमुख, प्रहरी प्रमुख, प्रशासन प्रमुख, न्यायालय प्रमुख र सरकार न कि, विधिको विज्ञान बन्न सकोस् यस शताब्दीको “संयोजकीय संसद मण्डलीय पद्धति” भन्ने दर्शनमा मात्र केन्द्रित छ, यो हाते “सिङ्गो ढुकुटी र सर्वजिन्दगी” हसुर्ने, सत्तावासी मनमर्जी गर्दैमा, माननीय–सम्माननीय पुजनीय कसरी न पैतृक धन, न कारण चाहे अद्वितीय विद्वानद्वारा गरिएका वलिदानबाट सृजित मात्रै खर्चिन्छन्, भने तमामले निजको जय–जयगान के कारण ? ब्राह्मण हुँदैमा वा शास्त्री गर्दैमा, निजको पाउमा दण्डवत के कारण ? सामन्ती साहुजीको अकुत सम्पत्ति या अमूक पात्रले विद्यावारिधी गर्दैमा शासक वा नवशासकमा रुपान्तरण के कारण अमूक व्यक्तिहरुलाई सत्तारुपी श्रीपेच पहि¥याउने र तिनै शक्तिशाली व्यक्तिका आन्दोलन के कारण आन्दोलन मात्र गरिरहनुपर्ने कारक तत्व, जो पौराणिक व्यक्तिपरस्त परिपाटीको अन्त्येष्टि गरी संस्थागत विधि र आयुक्त÷महान्यायाधिवक्ता निम्ति मरिहत्ते गर्ने व्यक्ति साझा प्रतिनिधि कसरी माउ खाने माकुरा एवं बच्चा खाने बारुलाहरूका सार्वभौमिकता” तमाम–आम जनार्दनका घर–आँगनमै प्रदान गर्छौ, भन्ने हाँस्यास्पद अभिव्यक्ति मात्र वितरण गर्ने निरीह “कार्यकर्ता तथा सुम्पिदा (डेडिकेट सबैका समान हक–अधिकारको त के कुरा ! साझा विधि–विधानका संस्थागत अनुमोदन प्रक्रियासम्ममा पनि प्रमुख बाधक तत्वका रुपमा तिनै कथित ठूलाबडा नै काँडा सार्वभौमिकता हो, भने अकवरका अवशेष वीरबलहरु नै “भ्रष्ट र विभिन्न समय कालकखण्डका महान् जनक्रान्ति र जनयुद्धमा होमिएका वीर–वीरङ्गनाका वलिदानी हसुर्ने, एकल स्वैच्छिकता सबैको साझा सम्पत्ति कसरी सवाल संस्थागत “पद्धति र प्रणाली” अन्त्येष्टि हो । सवाल खास “विधि र पद्धति” संस्थागत गर्नु हो । अधिनायकवाद र आवधिक निरपेक्षवाद भित्र, न आन्तरिक लोकतन्त्र, न त विशिष्ट राष्ट्रियताका अभ्यास हुन्छ । तसर्थ, “भ्रष्ट एवं आतंक” का वितण्डा सिर्जनाकर्ता, एकाङ्गी चरित्र नङ्ग्याउनुछ, पङ्गु तुल्याउनु छ । त्यसैगरी “जनवादी लोकतन्त्र” (संयोजकीय संस्था) का आम विपरीत सच्चा समाजवादी महासागरका हर तह र तप्कामा “वर्गीय इतर “नेता” कि त गुण्डा नत्र ज्यानमारा प्रमाण्ति गर्नुछ । २२ औं शताब्दी वरिपरि, ठालुवादी ज्यादतीको समाप्तिसँगै जनवादी पार्टी गठन प्रक्रिया तथा सञ्चालनका तौरतरिकामा दुई लोकतान्त्रिक साम्यवादी सूत्रः अपरिहार्य रहन्छ । “लोकतान्त्रिक साम्यवादी” क्रान्तिले विजय हासिल गर्ने शुभसंकेतहरु विश्वभरि जुर्मुराएको जगजाहेर छ । ठालुवादको समाप्ति र जनवाद मौलायो । चरम अवसरवादका पराकाष्ठा कथित “प्रजातान्त्रिक समाजवादी” अर्थात पश्चगमनकारीकै हालीमुहाली भयो । २२ औं शताब्दीको पूर्वार्धका मानवीय मूल्य र मान्यता स्वैच्छिक आबद्धता तथा लोकतान्त्रिक प्रक्रियाद्वारा आधुनिक राजनीतिक अन्ततः आम समर्पणका साझा विधा कसरी सम्भव छ भन्ने सवालमा आबद्ध आपसी सामूहिक सौदाबाजीमा साझा “अस्तित्व र अपनतत्व” सहित पारदर्शी संस्था खातिर “अध्ययन र अनुसन्धान” रहन्छ । सैद्धान्तिक आलोकमा मूर्झाएका “सापेक्ष वा निरपेक्ष” छ । तसर्थ, वैज्ञानिक समाजवाद अपरिहार्य छ । “सत्ता र शक्ति” प्राप्ति न कि सबै–सबै व्यक्तिभन्दा माथि “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक अधिनायकी विधि कसरी भन्ने आमसवाल नै सामूहिक चुनौती हुनेछ । सापेक्ष सत्य अर्थात व्यष्टिगत अंश अथवा सामाजिक बोध, विचार रिलेटिभिटी) अंश हो, भने निरपेक्ष सत्य ( तसर्थ, व्यष्टिगत “बोध, विचार, आचारण र व्यवहार” हरू संयोजकीय संस्था अधिनायकी विधा र प्रत्येक आवद्धता चाहिँ सार्वभौमसत्ता सम्पन्नताका प्रतिक विचार तत्व हुन् । संस्थागत “लोकतान्त्रिक साम्यवादी” दर्शन हो । हर स्थानीय तह र तप्का खातिर अमूक पात्र (संयोजक) समयसीमा रहित निम्ति, प्रत्याह्वान प्रक्रिया सदा–सर्वदा खुला हुनेछ । प्रणाली” मुताबिक उपस्थित भेलाले कम्तीमा पनि १५१ जनाभन्दा बढीको केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद् गठन गरी, सो केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद्का प्रतिनिधिहरूमध्येबाट, एक केन्द्रीय संयोजक र एक सह–संयोजक चयन गरी, सोही केन्द्रीय प्रतिनिधि परिषद्का प्रतिनिधिहरू मध्येबाट (संयोजक र सह–संयोजक बाहेक) एक–एक जना गरी, ७५ वटै जिल्लाहरुमा संयोजक र सह–संयोजकहरू चयन समेत, पूर्ण लोकतान्त्रिक २. जिल्ला प्रतिनिधि परिषद् गठन प्रक्रियाः– प्रणाली” मुताबिक प्रत्येक जिल्ला संयोजकहरूका संयोजकत्वमा भेला डाकी, सो भेलाले कम्तीमा पनि १०१ जनाभन्दा बढीको जिल्ला प्रतिनिधि परिषद् गठन गरी (जिल्ला संयोजक र सह–संयोजक बाहेक) जिल्ला प्रतिनिधि परिषद्का प्रतिनिधिहरूमध्येबाट एक–एक जना गरी, प्रत्येक नगर÷गा.वि.स. संयोजक र सह–संयोजकहरूका चयन समेत, पूर्ण र प्रणाली” मुताबिक प्रत्येक न.÷गा. संयोजकहरूका संयोजकत्वमा भेला डाकी, सो भेलाले कम्तीमा पनि ५१ जना भन्दा बढीको न.÷गा. प्रतिनिधि परिषद् गठन गरी (न.÷गा. संयोजक र सह–संयोजक बाहेक) न.÷गा. प्रतिनिधिहरू मध्येबाट एक–एक जना गरी, प्रत्येक वडा÷इकाइ संयोजक र सह–संयोजकहरूका चयन समेत, पूर्ण लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट प्रणाली” मुताबिक प्रत्येक वडा÷इकाइ संयोजकहरूका संयोजकत्वमा भेला डाकी, सो भेलाले कम्तीमा पनि ११ जना भन्दा बढीको वडा÷इकाइ प्रतिनिधि परिषद् गठन समेत पूर्ण लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट नोट नं. १ः जीवित कानुन र संविधानप्रतीक विज्ञानवत “पद्धति र केवल लोकतान्त्रिक प्रक्रिया नै सर्वोच्च आत्मसात गरी, सोही अनुसार पार्टीका जीवन्त “नीति–नियम एवं विधि–विधान” निर्धारण हुनेछन् । नोट नं. २ः नियमित अतिरिक्त आकस्मिक बैठकको आह्वान, संयोजकले सचिवमार्फत गर्नेछन् । पार्टीको “विधि–विधान एवं नीति–नियम” तथा सैद्धान्तिक प्रशिक्षण संयोजकले दिनेछन् । संयोजकको अनुपस्थितिमा, सह–संयोजकले संयोजकको कार्यभार सम्हाल्नेछन् । तर व्यक्तिगत मात्र अधिनायिकी विधा हुनेछ । नोट नं. ३ः प्रत्येक परिषद् मातहतका “संयोजक र सह–संयोजक” हरु क्रमिक उपल्ला निकायहरुका कार्यकारी परिषद्को पदेन प्रतिनिधि एम्एम्एस्, भिडियो, इन्टरनेट द्वारा “नियमित अभिमत र आवधिक नोट नं. ५ः आफ्नै देशको “राष्ट्रियता र अखण्डता” झल्कने गरी, पार्टीको झण्डाको चारै कुनामा, सोही देशको झण्डाको सांकेतिक चिन्ह तथा सिंगो देशको नक्सा पनि पार्टीको झण्डाको बीचमा एवं लोगो र छापमा समेत, राष्ट्रप्रेमको संकेत राख्न सुझाव गरिन्छ; तर “पद्धति र प्रणाली” चाहिँ अनिवार्य हुनेछ । जनवादी पार्टीको लक्ष्य, उद्देश्य तथा कार्यदिशा–सारांश १. समाजमा विद्यमान चरम असमानता तथा हत्या, हिंसा, आतंक र पौराणिक व्यक्तिपरस्त (ठालुवादी) परिपाटीको अन्त्येष्टि गरी, सामूहिकताका सम्बद्र्धनसहित दिगो शान्ति र समृद्धि स्थापित खातिर फोहोरी राजनीतिमा उद्धत “एकदलीय केन्द्रीयता तथा बहुदलीय नै वैज्ञानिक ढंगमा परिभाषित एवं सेवामा आम समर्पित खातिर मनस्थितिबाट पूर्ण मुक्त गरी, स्वाभिमानी र स्वतन्त्र एवं कर्तव्यनिष्ठ नष्ट गरी, व्यावहारिक जनसर्वोच्चता अर्थात श्रमिकवर्गको अग्राधिकार र श्रमशोषण आदि समूल उन्मुलन गरी, पुजनीय श्रमको अतिउच्च ७. पुरातन अकवरका अवशेष मुठ्ठीभर वीरबलहरुमा सीमित, “विधि रुपमा कर्मचारीतन्त्रमा फैलिएको भ्रष्टचारी, कमिसनखोरी, अनुत्तरदायी त्यसैगरी स्वभिमानी मानवजाति र सून्य भ्रष्टचारी खातिर संरक्षण र सम्बद्र्धन गरी शीघ्रातिशीघ्र आमूल परिवर्तन (¥याडिकल क. पार्टीका सम्पूर्ण जनवर्गीय संगठनहरूको गठन एवं कार्यसम्पादन पूर्ण लोकतान्त्रिक प्रक्रिया अनुसार संयोजकीय संस्थागत उद्घोष हुनेछ । ख. पार्टीको कार्यसम्पादन परिषद् (विधागत विज्ञ र विशेषज्ञ मण्डल) हरू सम्बन्धित परिषद्को पूर्णलोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट पारित पश्चात्, ग. सबै निकायहरूका संयोजक र सह–संयोजकहरूको निर्णायक मताधिकार हुनेछ । संयोजकले संस्थागत निर्णयहरुमा कमा र थोप्लोसम्म पनि परिवर्तन गर्न पाउनेछैनन् । घ. प्रत्येक निकायहरूका संयोजकहरूले पार्टीका “नीति, सिद्धान्त, विचार, कार्यक्रम” एवं माथिल्ला निकायहरुका संस्थागत निर्देशनहरू प्रस्तुत गर्नेछन् । तर आन्तरिक लोकतन्त्रमा प्रत्येक व्यक्ति अभिन्न अंग एवं संस्थागत प्रक्रियानिम्ति पूर्णसार्वभौम हुनेछन् । ङ. पार्टीको प्रत्येक निकायहरू मातहतका प्रतिनिधिहरू तथा मातहतका आम पार्टी सदस्यहरु समेतबाट प्रक्रियागत प्रत्याह्वान निमित्त अमूक (संयोजक) पात्र समय सीमारहित (सुनसुकै बेला फिर्ता) खातिर संस्थागत कार्यकारी पद मात्र आवधिक रहनेछ । च. सम्पूर्ण पात्रको “अपनत्व र अस्तित्व” संस्थागत (सामूहिक) रुपमा अन्तरनिहित रहनेछ, भने व्यक्तिगत बर्चस्व स्वतः पूर्ण निषेधित हुनेछ । (शन्ति, समृद्धि, अग्रगमन र सनातन ! जनप्रतिनिधिको संयोजकत्वमा प्रथम बैठकबाट नै “संयोजक मण्डल पद्धति र दोहोरो निर्वाचन प्रणाली” मुताबिक व्यक्तिगत मनमर्जी संयोजक र सह–संयोजकको निर्वाचन गरी, अनिवार्य दैनिक र नियमित तथा संस्थागत प्रक्रिया स्थापित गर्ने । त्यसैगरी एक सदनात्मक प्रान्तीय र स्थानीय स्वायत्त शासनको संवैधानिक व्यवस्था गर्ने । २. सिंगो “संयोजकीय संसद् मण्डल” समक्ष संयोजक र सह–संयोजकले जनता र राष्ट्रको नाममा शपथपश्चात सम्पूर्ण सभासद्÷सांसद्हरुले संयोजकमार्फत जनता र राष्ट्रको नाममा शपथ लिने । राष्ट्र प्रमुख र सहायक राष्ट्र प्रमुखले लिखित संविधान मात्रका (सिंगो राष्ट्र, लोकतन्त्र वा विधिको शासन, मानवअधिकार, पूर्व निर्धारित मितिमा आवधिक निर्वाचन र प्रेस स्वतन्त्रता अपरिवर्तनीय) पूर्ण समक्ष राष्ट्र र जनताका नाममा संयोजकमार्फत शपथ लिने । समक्ष राष्ट्र र जनताका नाममा संयोजकमार्फत शपथ लिने । कार्यक्रम” का मस्यौदामाथि वृहत अन्तरक्रिया गरी, प्रत्येक धाराहरू वहिर्गमन हुने । सिङ्गो सभाका वैधानिक प्रक्रियाद्वारा उक्त हस्ताक्षरित स्वेतपत्रमा उल्लिखित विधिअधिनायकी लालमोहर सर्वोच्च “संयोजकीय ६. सिंगो सभाबाट हस्ताक्षरित अधिनायकी विधि हुबहु सम्प्रेषण÷निर्देशनमा मृत्युदण्ड” भन्दा उपल्लो सजायको व्यवस्था गर्ने । ७. सर्वोच्च “संयोजकीय संसद् मण्डल” को समयावधि भित्र नै अर्को आवधिक आम निर्वाचनको मिति घोषणाका निम्ति “पद्धति र प्रणाली” मुताबिक अध्यक्ष मण्डलको चयन गरी, सोही संयोजकीय मण्डल कार्यकारी रही, विज्ञानवत् निर्वाचन आवधिक गर्न निर्वाचन आयोग प्रहरी, प्रशासन, न्यायालय वृहत विज्ञ र विशेषज्ञ मण्डल विभिन्न आयोग÷नियोग, परिषद् सम्पूर्ण सार्वजनिक निकायहरूको वृहत संयोजकीय सचिवालयगत कार्यान्वयन निम्ति हर तह र तप्काका संयोजक मार्फत समय तालिकावत् अनिवार्य समर्पण गर्ने । लोकतान्त्रिक साम्यवादको (स्वयं आफ्नो) आलोचना मन्त्री) गर्ने मूकदर्शक सांसद्÷सभासद्हरुको खुला खरीद÷बिक्रीका निरन्तरता मात्र हो । एक अमूकपात्र भन्दा स्वतः “संयोजक संसद मण्डल” मा अधिक “पारदर्शिता र जवाफदेहिता” त हुन्छ, तर आवधिक निर्वाचनको नियमित तालिका र सभासद् आचारसंहिता तथा सेवा सुविधाका सीमित मापदण्ड पूर्वनिर्धारण गर्नुपर्ने हुन्छ । जित्नेहरुका लागि मात्र मोज तर हार्नेहरुका लागि बिजोग तुल्याउने बहुमतीय “पक्ष र विपक्ष” को विकल्प अनिवार्य छ । ५० का संयोजकीय संस्थागत एकरुपताद्वारा लगभग सर्वसमावेशिता हुन्छ । तर “अल्पसंख्यक एवं पिछडावर्ग” प्रति अनिवार्य पूर्णसमानुपातिक अर्थात “मत–आनुपातिक” अधिकार वा आरक्षण तथा अग्राधिकारको सार्वभौमिकता निम्ति केन्द्रित हुनुपर्छ । प्रथमतः लोकतान्त्रिक प्रक्रियाद्वारा मात्र सार्वभौम मार्ग प्रशस्त हुन्छ । सम्पूर्ण जनवर्गीय अपरिहार्यता रहन्छ । वर्गीय कार्यकर्ता तथा राष्ट्रिय जनता–दुवैका रहन्छ । सार्वभौमिकता नै सारतः “वर्गीय कार्यकर्ता र जनार्दन बकवास तथा अमूर्त “शब्दै–शब्द” को थुप्रो मात्र न कि साझा सूत्र प्रमाणित गर्ने साधन हो, राजनीतिशास्त्र । “अधिनायकीकता गरी सबै “वर्ग र क्षेत्र” अतिरिक्त “समग्र जनता र सिंगो राष्ट्र” एवं आम–तमाम् मानवीयताका निम्ति साझा “संयोजकीय संसद् मण्डलीय” हर स्थानीय तह र तप्कामा (इकाई÷वडा, गाउँ÷नगर, (संयोजकीय संसद् मण्डल) सम्म अमुक पात्रको स्वेच्छिकता इतर संयोजकीय सामूहिकता (स्वशासित संयोजकीय संस्था) द्वारा साझा मण्डल पद्धति र दोहोरो निर्वाचन प्रणाली” मुताबिक मात्र लोकतान्त्रिक क्रान्तिकारी कम्युनहरूप्रति अविलम्ब प्रक्रियागत आबद्ध हुन समेत राज्यका साझा “स्रोत–साधन” मा समान विकेन्द्रीयता” खातिर “न्यूनतम् बाध्यकारी आचारसंहिता तथा लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यता” के हो त नीति–नियम र लगाम बिनाको “हावादारी संयन्त्र” मात्र हो त राजनीतिशास्त्र ? को समान वितरण यानेकि कार्यान्वयनमा चुस्त र दुरुस्त निमित्त वितण्डा र सतही पक्षधरता” जस्ता गतानुगत पाखण्ड अतिरिक्त सीमित तुल्याउने व्यक्तिवादी वितण्डा उपज यावत् सामाजिक ठेकेदारी (एभचष्यमष्अब िीभनष्कबितयच)” प्रथाको विकल्प के छ त ? सृजित क्रुर “हत्या, हिंसा, भ्रष्ट र आतंक” को अन्त गरी, आम तिकडमबाजीद्वारा भ्रमितपारी लुटिएका बहुमूल्य जनमत केवल क्रमिक आवधिक हस्तान्तरणका विकल्पमा पुनः अर्का ठालुकै आगमन के हो त जनप्रतिनिधिमुलक राज्य व्यवस्थाको लोकतन्त्रका बाधक तत्वहरू हुन् । अतः दिगो शान्ति, पूर्ण न त अमूक ठालुले दिएर दिइन्छ, या त दिन्छन् नै, वा अमूक ठालुप्रति आसक्ति रही निःस्वार्थ कर्म गरियोस् भन्ने अपेक्षाहरू महामूर्खता अलावा स्वयं परनिर्भरताको पराकाष्ठा होइन र ? ८. तसर्थ, ठालुवादी अमूर्त भाषणबाजीका (डिक्लामेसन) बकवास वाकपटुता अलावा कामयावी मूर्त साम्यवादी सूत्र के हो त ? मनमर्जी “भ्रष्टाचारी र आतंककारी” गतिविधिमा मुकदर्शी तर मृत्युपछि पनि वातावरण प्रदूषितका विषादि प्रदान गर्ने अख्तियारी, अदालती, सैनिकी, आतंक, हत्या र हिंसाको श्री गणेश त्यहींबाट हुन्छ, जब मुठ्ठीभरका रवैया साझा राष्ट्रिय सम्पत्तिमा चल्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र न्याय “राष्ट्रिय धनदेखि करोडौंका जीवन” माथि बलात् ठालुवादी मनमर्जी ? ५. प्रत्यक्ष निर्वाचित जनप्रतिनिधिहरूका संस्थागत पारदर्शीकरणमा मात्र ६. अथाह राष्ट्रिय धन र हजारौंका बलिदानद्वारा निर्मित अर्थात जननिर्वाचित अलावा अमूक ठालुद्वारा निर्देशित, नियन्त्रित, गठन, विघटन के हो त सार्वभौम सिंगो सभा ठूलो कि, ठिङ्गोठालु ठूलो ? ७. लोकतान्त्रिक मानवजाति न “शासक र शासित” मा विभाजित हुन्छन्, न त नवशासकमै रुपान्तरित । कथित मुखिया÷जिम्मावाल (चिफ्टन) हरू दुत्कारिन्छन्, तर केवल विधि अधिनायकी प्रक्रिया (सिस्टम) मात्र स्वीकारिन्छन् । तसर्थ, केको शासकी अहम्ता ? आपसी सौदावाजीका छद्मभेषी “सहमति र विमति” पनि विधि सिंगो राज्यसत्ताका सबै संयन्त्रहरूमा व्यक्ति–व्यक्तिद्वारा कब्जा विपरीत अधिनायकी पुनप्र्रकाशन गरी बिक्री÷वितरण गर्न सक्नुहुनेछ ।) संयोजन (ँगकष्यल) गर्दा मात्र विधि अधिनायकी राज्यव्यवस्थाको जन्म हुन्छ । अतयव, सार्वभौम प्रक्रियाको प्रमाण खोज्नु मानवीय अधिकार र कर्तव्यको पालना अलावा चेतनशीलताको नमूना हो ।ै सिद्धान्ततः साझा लक्ष्य, उद्देश्य, आवश्यकता र व्यवस्थाका शर्त हुन् भने आश्चर्य, कौतुहलता र जिज्ञासाको समाधान गर्ने शास्त्र मात्र दार्शनिक विधा हुन् । मुलतः गर्ने शास्त्र चाहिं राजनीतिक विधा हुन् । परम्परागत राज्य सत्तामा, “सेना, प्रहरी, प्रशासन, न्यायलय र सरकार” गरि प्रमुख पाँच केन्द्रका प्रमुख पाँच ठालुहरुसँग नाता जोडिएका “भ्रष्ट र ज्यानमारा” ठालुहरु र पात्र” सँग बदलानिम्ति सोही प्रमुख पाँच पुरातन संयन्त्र तथा तिनै ठालुहरुद्वारा अधिनस्थ तर फगत आयोग, अख्तियार संवैधानिक परिषद् साथै वर्गीय सत्तासमेत कब्जा मात्र नेता भनौदा ठालुहरुको अभिष्ट हो त ? फगत गुण्डा मात्र हुन् । तर पद्धति (सिस्टम) निर्माण गर्ने महान दार्शनिक भने जनताका सेवक र राष्ट्रका साझा नोकर अतिरिक्त पुजनीय पात्र हुन् । व्यवहारतः कोसेढु•ा सावित हुन केही समय त लाग्ला ,तर आम–तमाम एवं (नेपाली, हिन्दी र अंग्रेजी भाषामा) अरु केहीले द्रव्य यज्ञ, तप यज्ञ, योग यज्ञ, र अरु केहीले संशितव्रत लिने यति र स्वाध्याय ज्ञानयज्ञ गर्ने (ज्ञानी) पनि छन् । यस प्रकार श्रीमद्भगवद्गीतारुपी उपनिषद्, ब्रह्मविद्या, योगशास्त्र, एवं श्रीकृष्ण र अर्जुन वार्तालापमा ज्ञानकर्मसन्न्यास नाम गरेको चौथो अध्याय समाप्त भयो । हे कौन्तेय यो शरीर क्षेत्र हो र यसका बारेमा जसले जान्दछ त्यसलाई विद्वानहरुले क्षेत्रज्ञ भन्दछन् । हे भारत, सबै क्षेत्रहरुमा क्षृत्रज्ञ पनि पनि मलाई बुझ र क्षृत्रक्षृत्रज्ञलाई जसले ज्ञान राख्छ त्यो नै ज्ञान हो यो मेरो मत छ । यो क्षेत्र जे छ, जस्तो छ र जुन विकारयुक्त छ र जुन कारणले छ र त्यो (क्षेत्रज्ञ) जुन र जस्तो प्रभावयुक्त छ त्यो सबै सारपूर्वक सुन, म भन्छु । ऋषिहरुद्वारा बहुधा गाइएको छ र विविध वेदमन्त्रहरुद्वारा पृथक पृथक भनिएको छ र राम्ररी निश्चित गरिएको युक्तिपूर्वक ब्रह्मसूत्रका पदहरुद्वारा पनि संकेत गरिएको छ। (पांच) महाभुत, अहंकार, बुद्धि र अव्यक्त (मूल प्रकृति) पनि तथा दश इन्द्रिय र एक (मन) तथा इन्द्रियका विषय, शब्द, स्पर्श, रुप, रस, गन्ध । इच्छा, द्वेष, सुख, दुख, संघात (स्थूल पिण्ड चेतना, धृति, विकारसहित यो क्षेत्र समासपूर्वक उदाहरण दिइएको छ । श्रैष्ठताको अभिमान नहुनु, ढोंगी आचरण नगर्नु (सरलता अहिंसा, क्ष्ँमाभाव, आर्जव (सादगी मनवाणीको) आचार्यको उपासना (सेवा शुद्धता, स्थिरता (अन्तःकरणको अचञ्च्लता आफ्नो (शरीर र इन्द्रियको) निग्रह, यसलोक र परलोकका सम्पूर्ण भोगमा वैराग्य (अनासक्ति) अहंकारको अभाव, जन्म, मृत्यु, जरा र रोग आदिमा दुख र दोषको दर्शन गरिरहनु, मलाई अनन्य योगद्वारा अव्यभिचारिणी भक्ति र एकान्त र शुद्ध स्थानमा समय बिताउनु, मानिस (विषयासक्त) को भीडभाडलाई रुचाउने स्वभाव नहुनु, अध्यात्मज्ञानमा नित्य स्थिति र तत्त्वज्ञका ेअर्थमा हेर्नु यो सबैज्ञान हो । यस बाहेक अरु सबै अज्ञान हो यस्तो भनिएको छ । जो ज्ञेय (जान्नु पर्ने) छ र जसलाई जानेर अमृत (परमानन्द) प्राप्त हुन्छ त्यसलाई बताउंछु । त्यो अनादियुक्त, परमब्रह्म सत् पनि भनिंदैन र असत् पनि भनिंदैन । त्यो सबै तिर हात गोडा भएको (विश्वरुप) सबै तिर आंखा, सिर र मुख भएको, सबैतिर कान भएको छ । त्यो संसारमा सबैतिर व्याप्त रहेको छ । सबै इन्द्रियका विषयलाई जानेको छ तर इन्द्रिय रहित छ, आसक्ति रहित छ, सबको धारण पोषण गर्छ, निर्गुण छ र गुणको भोक्त छ । चराचर सबै प्राणीको बाहिर छ भित्र छ, चल छ अचल छ, र त्यो सूक्ष्म भएकोले जान्न नसकिने छ । त्यो अति समीप छ र अति टाढा छ । यो अविभक्त छ र पनि प्राणीहरुमा विभक्त जस्तै भएर स्थित छ, त्यो ज्ञेय (परमात्मा) प्राणीहरुको भरण पोषण गर्ने, संहार गर्ने, र उत्पन्न गर्ने छ । त्यो ज्योतिको पनि ज्योति तमसभन्दा अत्यन्त पर छ । ज्ञान, ज्ञेय, ज्ञानगम्य छ र सबैका हृदयमा अवस्थित छ । यो क्षेत्र तथा ज्ञान र ज्ञेयलाई समासत ः यहांसम्म भनें । यसलाई जानेर मेरो भक्त मेरो भावलाई प्राप्त हुन्छ । प्रकृति र पुरुष दुवैलाई तिमीले अनादि जान र रागद्वेष आदि विकार र तीन गुण पनि प्रकृतिबाट उत्पन्न छन् भन्ने जान । कार्य र कारणको कर्ता हेतु प्रकृति भनिन्छ । पुरुष (जीवात्मा) सुखदुखको भोक्तापनमा हेतु (कारण) भनिन्छ । प्रकृतिस्थ पुरुष नै प्रकृतिका तीन गुणलाई भोग्छ । गुणको संग नै यस जीवात्माको असल र खराब योनिमा जन्म लिने कारण बन्दछ । यस देह भित्र रहेको पुरुष (आत्मा) नै उपद्रष्टा (साक्षी) उचित सम्मति दिने, भर्ता (भरणपोषण गर्ने) भोक्ता, ईश्वरको पनि ईश्वर र परमात्मा हो भनिन्छ । यस प्रकार पुरुष र गुण सहित प्रकृतिलाई जुन मानिसले तत्त्वले जान्दछ त्यो सबै प्रकारले वर्तमान (काम गर्दा पनि) फेरि जन्म लिंदैन । कैयौं मानिसले आफुभित्र ध्यानले परमात्मालाई देख्छन् अन्य केहीले ज्ञानद्वारा देख्छन् र अरुले कर्मयोगद्वारा । तर अरु केही (यस्ता छन्) ले यसरी जान्न सक्दैनन् उनहिरुले तत्त्वज्ञानीहरुको कुरा सुनेर उपासना गर्छन् । यस्ता श्रुतिपरायण (ध्यानले सुन्ने) ले मृत्यु तर्छन् (मुक्त हुन्छन्) । हे अर्जुन् यावत् स्थावर जंगम वस्तु किञ्चित पनि उत्पन्न हुन्छ त्यो क्षेत्रक्षेत्रज्ञको संयोगले नै हो भन्ने जान । जुन मानिसले सम्पूर्ण नाशवान प्राणीहरुमा अविनाशी परमात्मालाई एकनाले अवस्थित देख्छ उसले यथार्थ देख्छ । किनभने सबैमा एकनासले स्थित ईश्वरले सम हेरर आफै.ले आफैंलाई नष्ट गर्दैन । यही परम गति प्राप्ति हुनु हो । जुन पुरुष सम्पूर्ण कर्महरुलाई सबै प्रकारले प्रकृतिद्वारा नै क्रियान्वयन भएको देख्छ र आत्मालाई अकर्ता देख्छ उसैले यथार्थ देख्छ । जुन बेला प्राणीको पृथकत्वलाई एउटै परमात्मरुपमा स्थित र त्यसबाट नै विस्तार भएको देख्छ । त्यसैबेला ब्रह्मको प्राप्ति हुन्छ । कौन्तेय, अनादि भएकोले निर्गुण भएकोले यो अविनाशी परमात्मा शरीस्थ भैकन पनि केही गर्दा पनि गर्दैन, लिप्त पनि हुंदैन । जसरी सर्वत्र व्याप्त आकाश सूक्ष्म भएकोले लिप्त हुंदैन त्यसैगरी देहमा अवस्थित आत्मा (निर्गुण भएकोले) लिप्त हुंदैन । ह भारत, जसरी एउटै सूर्यले सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई प्रकाशित गर्छ त्यसै गरी एउटै क्षेत्रीले सम्पूर्ण क्षेत्रलाई प्रकाशित गर्छ । यस प्रकार क्षेत्र र क्षेत्रज्ञको भेदलाई तथा भूत प्रकृतिम ोक्ष मानिसहरु ज्ञान चक्षुले यस कुरालाई तत्त्वले जान्दछन् उनीहरु परमगति प्राप्त गर्छन् । हे कृष्ण, कहिले कर्म सन्न्यासको र कहिले कर्मयोगको प्रशंसा गर्नु हुन्छ । यी दुईमध्ये कुनै एक त्यो भनीदिनु होस् जुन सुनिश्चित होस् । कर्मसन्न्यास र कर्मयोग दुवै कल्याणकारी छन् । तर यी दुईमध्ये कर्मसन्न्यासभन्दा कर्मयोग विशिष्ट छ । हे महाबाहो, जुन पुरुष न द्वेष गर्छ न आशा गर्छ त्यस कर्मयोगीलाई कर्म सन्न्यासी नै जान्नु पर्छ किनभने निद्र्वन्द्व सुखपूर्वक बन्धनबाट मुक्त हुनजान्छ । सांख्य (सन्न्यास) र कर्मयोगलाई केटाकेटीले पृथक देख्दछन् । पण्डितजनले होइन । यी मध्ये कुनै एकमा सम्यक् स्थितले दुवैको फल प्राप्त गर्छ । सांख्य (ज्ञानी) द्वारा जुन स्थान प्राप्त गरिन्छ, कर्मयोगी पनि सोही स्थानमा पुग्छ । जुन मानिस ज्ञानयोग र कर्मयोगलाई एउटै देख्छ त्यसैले यथार्थ देख्छ । तर हे महाबाहु, कमृयोग बिना सन्न्यास प्राप्त हुनु कठिन छ । योगयुक्त मुनिलाई शीघ्र नै ब्रह्म प्राप्त हुनजान्छ । कर्मयोगीले गर्दागर्दै पनि लिप्त हुंदैन अर्थात् गरेको ठहरिंदैन । यस्तो तत्त्ववित् सांख्ययोगीले हेर्दा, सुन्दा, संघ्दै गर्दा, भोजन गर्दा, हिंड्दा, सुत्दा, सांसफेर्दा, बोल्दा, त्याग गर्दा, ग्रहण गर्दा, आंखा खोल्दा, वा बन्दगर्दा पनि सबै इन्द्रिय आआफ्ना अर्थमा व्यवहार गरिरहेका छन्, यसरी बुझेर नै कस्तो मान्यता गरोस् भने केह िपनि गरेको छैन । कर्मयोगीले केवल इन्द्रिय, मन, बुद्धि, शरीरद्वारा पनि आसक्ति र घमण्डलाई त्यागेर आत्मशुद्धिका लागि कर्म गर्छन् । कर्मयोगीले कर्मको फल त्याग गरेर भगवत्प्रापित रुप शान्तिलाई प्राप्त गर्छ । अयुक्त (सकाम) मानिस कामनाको प्रेरणाले फलमा आसक्त भएर बन्धनमा पर्छ । अन्तःकरणलाई वशमा राख्ने मानिस नौवटा द्वार भएको घरमा सबै कर्मलाई मनले त्यागेर सुखले बस्छ, न केही गर्छ र न गराउंछ । (गर्ने, गराउने बन्धनमा पर्छन्) परमात्माले कर्तृत्व र कर्म, र कर्मफल संयोग केही सिर्जना गर्नु हुन्न । बरु यी सबै स्वाभाविक रुपमा प्रवर्तन हुन्छ । विभु, परमेश्वरले कसैको पुण्य कर्म पन लिनुहुन्न र पापकर्म पनि । अज्ञानद्वारा ज्ञान ढाकिएकोले मानिसहरु मोहित भइरहेका छन् । तर जसको त्यो अज्ञान आत्माको ज्ञानद्वारा नष्ट भएको छ, उनीहरुको त्यो ज्ञान सूर्यवत् त्यस परमपरमात्मालाई प्रकाशित गर्दछ । जसको मन तद्रुप भएको छ, जसो बुद्धि तद्रुप भएको छ र जसको निष्ठा त्यसै (परमात्मा) मा छ, त्यसको परायण भएको मानिस ज्ञानद्वारा पाप रहति हुन गइ अपुनरावृत्ति अर्थात् परमगतिलाई प्राप्त गर्छ । विद्या विनयले सम्पन्न ब्राह्मणमा, गाईमा, हात्तीमा, कुकुरमा र चण्डालमा समदर्शी हुनेलाई पण्डित (ज्ञानी) भनिन्छ । जसको मन समभावमा स्थित छ उनीहरुले यस अवस्थामा नै सम्पूर्ण संसार जितेको छ (संसार मुक्त छन्) किनभने परब्रह्म निर्दोष सम छन् त्यसैले ब्रह्ममा स्थित छन् । (इन्द्रियको) प्रियलाई प्राप्त गरेर हर्षित हु“दैन र अप्रियलाई प्राप्त गरेर उद्विग्न हु“दैन, स्थिरबुद्धि संशयरहित ब्रह्मवित् ब्रह्म (सच्चिदानन्दघन परब्रह्म परमात्मा) मा स्थित हुन्छ । बाह्य विषयमा आसक्तिरहित अन्तःकरणको (साधक) आत्मामा स्थित जुन सुख छ त्यसलाई प्राप्त गर्छ । त्यो मानिस ब्रह्ममा युक्त भएकोले अक्षय आनन्दको अनुभव गर्छ । बहिर्विषयका भोग दुखकारण छन् ठूला । आउने नाशिने यिनमा कुन विद्वान रमाउला जुन इन्द्रिय संयोगको स्पर्शले प्रापत हुने भोग तिनीहरु नै दुखको कारण हो । त्यसैले आदि र अन्तवत् (अनित्य) छन् । हे कौन्तेय, बुद्धिमान पुरुष तिनीहरुमा रमाउंदैन । जो मानिस यस शरीरको नाश हुनु अघि नै कामक्रोधले उत्पन्न वेगलाई सहन गर्न समर्थ हुन्छ, त्यो नै योगी हो र त्यो नै सुखी हो । जो मानिस अन्तरात्मामा नै सुखी छ, अन्तरात्मामै रमाउंछ तथा जो आत्मामा ज्योति (ज्ञान) वाला छ त्यो ब्रह्मभुत (ब्रह्मका साथ एकीभाव) भएको योगी (सांख्ययोगी)ले ब्रहम निर्वाण (परम शान्ति) प्राप्त गर्छ । जसका सबै पाप नष्ट भएका छन् जसका सबै संशयहरु छिन्नभिन्न भएका छन्, जो सबै प्राणीको कल्याणमा लागिपरेको छ, जसले आफूलाई जितेको छ, यसतो ऋषि (ब्रह्मवेत्ता) ले ब्रह्म निर्वाण प्राप्त गर्छ । कामक्रोधबाट मुक्त भउका स्थिर चित्त, आत्मसाक्षात्कार गरेका यति (वीतरागी, ज्ञानी) चारैतिर ब्रह्मनिर्वाणले परिपूर्ण हुन्छ । बाहिरका विषय भोगलाई बाहिरै निकालेर तथा नेत्रहरुको दृष्टि भृकुटीको मध्यमा स्थित गराएर नासिकामा विचरण गर्ने, प्राण र अपानवायुलाई सम गरेर जसले इन्द्रियालाई नियन्त्रणमा राखेको छ यस्तो मोक्षको आश्रय लिने मुनि (परमेश्वरको मात्र मनन गर्ने) जसका सबै इच्छा, भय, र क्रोध विगत (समाप्त) भएका छन् त्यो सदा मुक्त हुन्छ । मलाई सबै यज्ञ र तपहरुलाई भोग्ने सबै लोकको महेश्वर तथा सबै भूत प्राणीहरुको सुहृद् (स्वार्थरहति दयालु, प्रेमी) तत्त्वले जानेर शान्तिमा पुग्छ । कर्मफलको आश्रयरहित (कर्म गर्ने बेलामा कुनै कामना नराखी) जसले योग्य तरिकाले काम गर्छ, त्यो नै सन्न्यासी हो । केवल अग्निलाई त्याग गर्ने वा मात्र क्रियालाई त्याग्ने मानिस न सन्नयासी हो न योगी । त्यस अविनाशी ब्रह्मको (जसमा गुणातीत भावले मानिस प्रवेश गर्छ) अमृतको, शाश्वत धर्मको र त्यस अखण्ड एकरस आनन्दको म नै आश्रय हूं । हे मधुसूदन, यहां अधियज्ञ को हो यस शरीरमा कसरी छ र युक्तचित्त भएकाहरुलृ अन्तसमयमा कसरी जान्न सक्छन् ? उर्ध्वमूल भएको तलपट्टि तना र हांगा फिंजारिएको (उल्टो वृक्षरुप) यो (संसार) अश्वत्थ वृक्ष अविनाशी भनिन्छ । छन्द (मन्त्र वा पात) यसका पात हुन् । जसले यो कुरा बुझ्छ त्यो नै वेदवित् हो । त्यस (संसार वृक्ष) का बढेका तीन गुण विषयहरु प्रवाल (मुना देव, मनुष्य, आदि योनिरुप) हांगा तल माथि सर्वत्र फैलिएको छ । मनुष्यलोकमा कर्म अनुसार बन्धन भएका जरा पनि तल माथि व्याप्त छन् । यस संसार वृक्षको स्वरुप यहां त्यस्तो पाइन्न् । न यसको आदि छ न अन्त छ न यो राम्ररी प्रतिष्ठित छ । यस बलियो जरा भएको अश्वत्थ वृक्षलाई वैराग्य रुपी शस्त्रले दृढतापूर्वक काटेर त्यस पछि त्यो परमपद (परमेश्वर) लाई राम्ररी जान्नु पर्छ जसमा गएकाहरु फेरि फर्किंदैनन् । र जुनबाट पुरातन (संसारवृक्षको) प्रवृत्ति विस्तार भएको छ । त्यसै आदि पुरुषको शरणमा पर्छु (भन्नु पर्छ) । जसको मान र मोह नष्ट भएको छ, आसक्तिरुपी दोषलाई जितेको छ, नित्य अध्यात्ममा लागेको छ, काम पूर्णतया निवृत्त भएको छ । त्यस अविनाशी परमपदमा जान्छ । जसलाई प्राप्त गरेर फर्केर आउंदैनन्, त्यहां सूर्यले प्रकाशित गर्दैन, चन्द्रमा र अग्नि नै मेरो परमधाम हो । जीवलोक (शरीर) मा यो सनातन जीवभूत (आत्मा) मेरो नै अंश हो । प्रकृतिमा स्थित मन र पांच इन्द्रिय यी छलाई आकर्षित गर्छ । वायुले गन्धको स्थानबाट लिएको गन्ध झैं ईश्वर (देहको मालिक) पनि जुन शरीर त्याग गर्छ त्यसबाट यी छलाई ग्रहण गरेर फेरि अर्का शरीरमा जान्छ । यो जीवात्माले कान, आंखा, छाला, जिब्रो, नाक, र मनको आश्रय लिएर विषयहरुको सेवन गर्छ । शरीर छोडेर जानेको वा शरीरमा स्थित वा विषयहरुको भोग गर्दा तीत गुणले युक्त त्यसलाई अज्ञानीजनले जान्दैनन् केवल ज्ञान चक्षुले मात्र जान्न सकिन्छ । यत्न गर्ने योगी पनि आफुमा अवस्थित यसलाई जान्दछन् र आफूलाई शुद्ध नपारेकाले अज्ञानीले यत्न गरे पनि देख्न सक्दैनन् । सूर्यमा अवस्थित जुन तेजले सम्पूर्ण जगतलाई प्रकाशित गर्छ र जुन तेज चन्द्रमा, अग्निमा स्थित छ, त्यो मेरो हो भन्ने बुझ । मैले नै पृथवीमा प्रवेश गरेर आफ्नो ओजले सबै प्राणीलाई धारण गर्छु र अमृतरसरुप सोम बनेर सबै अन्न, वनस्पतिलाई पोष दिन्छु । म वैश्वानर बनेर प्राणी हरुको देहमा स्थित प्राण र अपानवायु संयुक्त वैश्वानर बनेर चार प्रकारका अन्न पचाउंछु । यस संसारमा नाशवान र अविनाशी पनि यी दुई प्रकारका पुरुष छन् सबै प्राणी (शरीर) हरु नाशवान र कूटस्थ अविनाशी भनिन्छ । उत्तम पुरुष अन्य (पुरुष) हो जुन तीन लोकमा आविष्ट भएर धारण पोषण गर्छ । अव्यय ईश्वर परमात्मा यस प्रकार उदाहरण दिइन्छ । यसबाट म नाशवान् (बाट) अतीत भएकोले अविनाशी (अश्वत्थको बीज) हूं । उत्तम छु । त्यसैले यस लोकमा र वेदमा पुरुषोत्तम नामले प्रसिद्ध छु । हे भारत, जुन ज्ञानी पुरुषले मलाई यस प्रकार पुरुषोत्तम जान्दछ उसले सर्वज्ञ पुरुष सबै प्रकारले निरन्तर म वासुदेवलाई भजन गर्छ । हे निष्पाप भारत, यस प्रकार यो गुह्यतम शास्त्र म द्वारा भनिएको छ । यसलाई तत्त्वले जानेर बुद्धिमान (समत्त्व बुद्धियुक्त) र कृतार्थ हुन जान्छ । व्याकरणमा काल भन्नाले क्रियापदले बुझाएकाे समय भन्ने बुझिन्छ । वक्ताले बाेल्ने क्रममा कुन समयकाे कुरा भनिरहेकाे छ भन्ने कुरा क्रियापदकाे अवस्थाले जानकारी गराउँदछ । वक्ताले बितेकाे समयकाे तत्कालकाे अथवा अाउने समयकाे कस्ताे कुरा गर्दै छ भन्ने कुरा नै व्याकणमा कालका रूपमा अध्ययन गरिन्छ । काल तीन प्रकारका छन् ती हुन् ः | १ सेप्टेम्बर १६, भदौ | २ सेप्टेम्बर १७, भदौ | ३ सेप्टेम्बर १८, भदौ | ४ सेप्टेम्बर १९, भदौ | ५ सेप्टेम्बर २०, भदौ | ६ सेप्टेम्बर २१, भदौ | ७ सेप्टेम्बर २२, भदौ | ८ सेप्टेम्बर २३, भदौ | ९ सेप्टेम्बर २४, भदौ | १० सेप्टेम्बर २५, भदौ | ११ सेप्टेम्बर २६, भदौ | १२ सेप्टेम्बर २७, भदौ | १३ सेप्टेम्बर २८, भदौ | १४ सेप्टेम्बर २९, भदौ | १५ सेप्टेम्बर ३०, भदौ | १६ सेप्टेम्बर ३१, भदौ | १७ सेप्टेम्बर १, असोज नेपाल नेपाल | १८ सेप्टेम्बर २, असोज | १९ सेप्टेम्बर ३, असोज | २० सेप्टेम्बर ४, असोज | २१ सेप्टेम्बर ५, असोज | २२ सेप्टेम्बर ६, असोज | २३ सेप्टेम्बर ७, असोज | २४ सेप्टेम्बर ८, असोज | २५ सेप्टेम्बर ९, असोज | २६ सेप्टेम्बर १०, असोज | २७ सेप्टेम्बर ११, असोज | २८ सेप्टेम्बर १२, असोज | २९ सेप्टेम्बर १३, असोज | ३० सेप्टेम्बर १४, असोज | ३१ सेप्टेम्बर १५, असोज | १ अक्टोबर १५, असोज | २ अक्टोबर १६, असोज | ३ अक्टोबर १७, असोज | ४ अक्टोबर १८, असोज | ५ अक्टोबर १९, असोज | ६ अक्टोबर २०, असोज | ७ अक्टोबर २१, असोज | ८ अक्टोबर २२, असोज | ९ अक्टोबर २३, असोज | १० अक्टोबर २४, असोज | ११ अक्टोबर २५, असोज | १२ अक्टोबर २६, असोज | १३ अक्टोबर २७, असोज | १४ अक्टोबर २८, असोज | १५ अक्टोबर २९, असोज | १६ अक्टोबर ३०, असोज | १७ अक्टोबर १ कार्तिक | १८ अक्टोबर २ कार्तिक | १९ अक्टोबर ३ कार्तिक | २० अक्टोबर ४ कार्तिक | २१ अक्टोबर ५ कार्तिक | २२ अक्टोबर ६ कार्तिक | २३ अक्टोबर ७ कार्तिक | २४ अक्टोबर ८ कार्तिक | २५ अक्टोबर ९ कार्तिक | २६ अक्टोबर १० कार्तिक | २७ अक्टोबर ११ कार्तिक | २८ अक्टोबर १२ कार्तिक | २९ अक्टोबर १३ कार्तिक | ३० अक्टोबर १४ कार्तिक | ३१ अक्टोबर १५ कार्तिक | २ नोभेम्बर १६ कार्तिक | ५ नोभेम्बर १९ कार्तिक | ११ नोभेम्बर २५ कार्तिक | १२ नोभेम्बर २६ कार्तिक | १३ नोभेम्बर २७ कार्तिक | १५ नोभेम्बर २९ कार्तिक | १६ नोभेम्बर ३० कार्तिक | १७ नोभेम्बर १ मंसिर | १८ नोभेम्बर ३ मंसिर | १९ नोभेम्बर ४ मंसिर | २० नोभेम्बर ५ मंसिर | २१ नोभेम्बर ६ मंसिर | २२ नोभेम्बर ७ मंसिर | २३ नोभेम्बर ८ मंसिर | २४ नोभेम्बर ९ मंसिर | २५ नोभेम्बर १० मंसिर | २६ नोभेम्बर ११ मंसिर | २७ नोभेम्बर १२ मंसिर | २८ नोभेम्बर १३ मंसिर | २९ नोभेम्बर १४ मंसिर | ३० नोभेम्बर १५ मंसिर | १ डिसेम्बर १६ मंसिर | २ डिसेम्बर १७ मंसिर | ३ डिसेम्बर १८ मंसिर | ४ डिसेम्बर १९ मंसिर | ६ डिसेम्बर २१ मंसिर | ७ डिसेम्बर २२ मंसिर | ८ डिसेम्बर २३ मंसिर | ९ डिसेम्बर २४ मंसिर | १० डिसेम्बर २५ मंसिर | ११ डिसेम्बर २६ मंसिर | १२ डिसेम्बर २७ मंसिर | १३ डिसेम्बर २८ मंसिर | १४ डिसेम्बर २९ मंसिर | १५ डिसेम्बर ३० मंसिर | १६ डिसेम्बर १ पौष | १७ डिसेम्बर २ पौष | १८ डिसेम्बर ३ पौष | १९ डिसेम्बर ४ पौष | २० डिसेम्बर ५ पौष | २१ डिसेम्बर ६ पौष | २२ डिसेम्बर ७ पौष | २३ डिसेम्बर ८ पौष | २४ डिसेम्बर ९ पौष | २५ डिसेम्बर १० पौष | २६ डिसेम्बर ११ पौष | २७ डिसेम्बर १२ पौष | २८ डिसेम्बर १३ पौष | २९ डिसेम्बर १४ पौष | ३० डिसेम्बर १५ पौष | ३१ डिसेम्बर १६ पौष | २ जनवरी १८ पौष | ३ जनवरी १९ पौष | १३ जनवरी २९ पौष | १६ जनवरी २ माघ | २७ जनवरी १३ माघ | २९ जनवरी १५ माघ | ३० जनवरी १६ माघ | १ फेब्रुअरी १८ माघ | २ फेब्रुअरी १९ माघ | ३ फेब्रुअरी २० माघ | ४ फेब्रुअरी २१ माघ | ५ फेब्रुअरी २२ माघ | ६ फेब्रुअरी २३ माघ | ७ फेब्रुअरी २४ माघ | ८ फेब्रुअरी २५ माघ | ९ फेब्रुअरी २६ माघ | १० फेब्रुअरी २७ माघ | ११ फेब्रुअरी २८ माघ | १२ फेब्रुअरी २९ माघ | २५ मार्च ११ चैत्र | २७ मार्च १३ चैत्र | २९ मार्च १५ चैत्र | १ अप्रिल १८ चैत्र | २ अप्रिल १९ चैत्र | ३ अप्रिल २० चैत्र | ४ अप्रिल २१ चैत्र | ५ अप्रिल २२ चैत्र | ६ अप्रिल २३ चैत्र | ७ अप्रिल २४ चैत्र | ८ अप्रिल २५ चैत्र | ९ अप्रिल २६ चैत्र | १० अप्रिल २७ चैत्र | ११ अप्रिल २८ चैत्र | १२ अप्रिल २९ चैत्र | १३ अप्रिल ३० चैत्र *रचो रचो हिमान्जल ब्याऊँ ॐ । ॐ । गौरा को ब्याउन शिव चले । *कौन दिशाको माडा उँ । २ *कौन दिशाको ब्याउँ — ॐ गौराको ब्याउन *पश्चिम दिशाको माडाउँ । २ *उत्तर दिशाको ब्याउँ — ॐ गौराको ब्याउन *कौन तिथिको ब्याँउँ ॐ गौराको ब्याँउन *दुवादशी को ब्याँउँ ॐ गौराको ब्याउन *आयो बशंत सवि बन फुले । *राजा दशरथका छौना हौ – सुन्दर वर *दशरथ पुत्र प्रकट भए है । शिवमहिम्नस्तोत्र मा ४३ श्लोक छन् सेढाईहरु कन्यकुब्जि कुमाई ब्रम्हाण हुन।कुमाउ गढवाल,टेढरिगढवाल बाट काेहि काल अघि करिव वि स १५००-१७२१ मा सेरा,सेडावेसि वसेका थिए।अाैरङजेव शासनकालमा जनै लगाउने कष्टकर जीवन बनाए।यी सेढाईनै अाफु शीत भएकाे सामाल,अन्नपात बालबच्चालाई लिएर परिवार सहित महाकालि झुलाघम तरि डाेटि तल्लाे र उपल्लाे राेराङ बसे।गुजरा चलेन,बागलुङ गए।तीन पुर्खा राेजगारिमा लमजुङको राज ज्याेतिष थिए।लमजुङको रागिनासमा विर्ता वितलप पाएर कर्मदा छेउमा बस्ति बसे ।पछि गाेरखा,नुवाकाेट,तनहुु,झापा,माेरङ,ताप्लेजुङ,तेह्रथुम,भारत ,चितवन ,नवलपरासी ,भैरहवा ,नेपालगन्ज ,कैलालिका २६ जिल्ला र ५१ बस्तीमा छरिएकाे छ। सेढाईकाे गाेत्र अांगिरस,ऋषि- अंगिरा ब्रम्हाका मानस पुत्र ।लेखन- थर लेख्दा उपाध्याय, *अहिले सम्म नेपाली विकिपुस्तक NUMBEROFARTICLES लेखहरू छन्। यसलाई बढाउन तपाइँ हामी सबैको योगदान आवश्यक रहेको छ। आउनुहोस् हामी सबै मिलेर नेपाली विकिपुस्तकलाई विश्वका अन्य प्रमुख भाषा जत्तिकै धनी बनाऔं। *विकिपुस्कतले कुनै पनि व्यक्तिलाई सम्पादन गर्ने अधिकार दिन्छ। तपाईं पनि यहाँ नयाँ लेख लेख्न अथवा भएका लेखमा थप्न सक्नुहुन्छ, तर विकिबुक्समा तपाईंको कुनै पनि विज्ञापन वा आत्मकथा स्वीकृत हुँदैन। *आफ्नो परिचय दिनकोलागि तपाईँको user PAGENAME प्रयोगकर्ता पृष्ठ बनाउनुहोला। परिचय दिनु आवश्यक छैन *हामीलाई विश्वास छ तपाईंले एउटा विकिबुक्सको प्रयोगकर्ता बनेर यहाँका लेखहरू सम्पादन गर्न रमाईलो मान्नु हुनेछ। *कृपया वार्तालाप पृष्ठमा चारवटा वक्र nowiki nowiki प्रयोग गरि सहि गर्नुहोला। यसले वार्तालाप पृष्ठमा स्वत: तपाँईको नाम र मिति लेखिदिन्छ। मलाई सोध्नु परेमा मेरो वार्तालाप पृष्ठमा लेख्नु होला। *यदि तपाईँलाई विकिबुक्समा कुनै समस्या परेछ भने आफ्नो वार्तालाव पृष्ठमा nowiki helpme nowiki राख्नु होला। कसैले तपाईँको समस्याको समाधान बताउने छ। धर्मभूमि कुरुक्षेत्र पुगेर लड्न उत्सुक, छोरा र भतिजा केके गर्दैछन् भन सञ्जय ! गएर द्रोणका सामू, हे राजन् के भने सुन । विशाल पाण्डवी सेना हाँकेको छ कमालले । भीम अर्जुनझैं धेरै युद्धमा शूरवीर छन् यज्ञसेन, महायोद्धा युयुधान, विराट छन् । पुरुजित् र कुन्तिभोज शैब्य छन् नर अग्रणी । युयुधान कृष्णका सारथी सात्यकिको अर्काे नाम । सौभद्र, द्रौपदीपुत्र सबै नै छन् महारथी । हाम्रा योद्धा बडा वीर, चिन्नुहोस् द्विज उत्तम ! सेनानायक जो जो छन् ज्ञानका निम्ति भन्छु म । जित हुन्छ, तपाईं र भूरिश्रवा समेतको । मेरा निम्ति सबै वीर गर्छन् जीवन अर्पण, अनेक शस्त्रका ज्ञाता सबै छन् युद्ध चेतन । भीष्मरक्षित यो हाम्रो सेनाबल असीम छ भीमरक्षित त्यो सेना उनको देख्छु सीमित । सबै मोर्चाहरूभित्र आआफ्ना स्थानमा रही, सुरक्षा भीष्मको गर्नू सबै योद्धाहरू मिली । त्यो दुर्याेधनमा हर्ष उत्पन्न गर्न भीष्मले, सिंहगर्जनले शङ्ख फुके अत्युच्च सोरले । धेरै शङ्ख तथा ढोल, नगरा, सिङ, मादल त्यस्पछि श्वेत घोडाका उत्कृष्ट रथमा बसी, कृष्ण, अर्जुनले दिव्य बजाए शङ्ख बेसरी । क्रमैसँग बजे शङ्ख कृष्ण, भीम र पार्थका । माद्रेय माद्रीका (दुई) छोरा । धृष्टद्युम्न विराट् त्यस्तै अर्का अजित सात्यकि, हे राजन् अन्य साराले घन्काए शङ्खको ध्वनि । त्यसले मुटुमा ढ्याङ्ग्रो बज्यो कौरव-पक्षमा । सेनाका व्यूहमा देखे कौरवादि सबै जन । श्रीकृष्णसँग, हे राजन् भने अर्जुनले तब दुइटै सैन्यका बीच राख यो रथ अच्युत ! म हेरूँ, युद्धको इच्छा गर्ने, यो रणभूमिमा, कोको छन्, लड्नुपर्ने हो मैले कोसँग युद्धमा । हेर्छु योद्धाहरू को को आएका छन् यहाँ सब । सुनी अजुर्नका वाणी, हे राजन् कृष्णले तब भने श्रीकृष्णले, पार्थ हेर, एकत्र कौरव । किरीटिले त्यहाँ देखे सेनाबिच दुवैतिर बाबु तथा बुढाबाबु, मामा, गुरु र पुत्रक, नाति र ससुरा, भ्राता, साथी र शुभचिन्तक । चिन्ता र करुणा व्यक्त गर्दै बोले पृथासुत । लड्ने इच्छा गरी मेरा आफ्ना मान्छे उपस्थित–।।२८।। देखी देहाङ्ग गल्दैछन् सुक्तैछ मुख केशव ! जिरिङ्ङ गर्छ यो आङ, शरीर पनि काम्दछ ।।२९।। गाण्डीव पनि खस्तैछ, छाला पोल्दैछ यो क्षण । घुम्दैछ मन यो मेरो उभिनै पनि सक्दिन, कल्याण पनि देखिन्न मारी आफ्ना सखाजन । जित नै न त चाहन्छु न राज्य प्राप्तिको सुख, बाँचेर राज्यको भोग केका निमित्त केशव ! जसका लागि चाहिन्छ राज्य, भोग तथा सुख, तिनै छन् युद्ध-आसक्त त्यागी प्राण धनादिक । मरूँ बरु, यिनीलाई मार्न चाहन्न केशव, पृथ्वीको के कुरा गर्ने, लिन्न त्रैलोक्य–वैभव । आततायीहरू मार्दा पाप लाग्दछ झन् अब ।ड हामी अयोग्य छौं मार्न कौरवादि स्वबान्धव मारी आफन्त के हामी सुखी हुन्छौं र माधव ! तथापि प्रष्ट देख्तैनन् लोभी चित्त हुने सब । कुलको नाशमा ठूलो दोष देख्छौं जनार्दन ! नसोच्नु किन हामीले सो पापबाट जोगिन । कुलक्षय हुँदा नाश हुन्छन् धर्म सनातन धर्मका नाशले बढ्छन् अधर्मी कुल–नाशक । बन्दछन् र तिनैबाट जन्मन्छन् वर्णसङ्कर । पिण्ड–पानी भई लोप झर्छन् नरकमा तब । नासिन्छन् कुलका धर्म, जातिधर्म परम्परा । मान्छेका कुलको धर्म भयो नष्ट भने, तब तिनको नर्कमा बास हुन्छ, सुन्छु म केशव अहो हामी ठुलो पाप गर्न छौं सब उत्सुक, राज्यको सुख–तृष्णाले छौं बन्धु मार्न उद्यत । गर्ने कौरवले मारून् मलाई, बरु श्रेय छ । यसो भनेर रणमा शोकविह्वल अर्जुन | पुस्तकको नाम एक सर्को माया | प्रकाशन मिति वि.सं. २०७५ वैशाख १९ काठमाडौं, जेठ १६ – लामो समयदेखि रेडियो पत्रकारितामा संलग्न पत्रकार लक्ष्मी लम्सालको समसामयिक लेख तथा यात्रा संस्मरण समेटिएको पुस्तक ‘नि हाउ नमस्ते !’सार्वजनिक भएको छ । खोरभित्र भेडा–बाख्रा घचेटेको जस्तै तन्नेरी र तरुनीले अँचेटेको जस्तै – ठेलम्ठेल, पेलम्पेल गराएर यात्रा कतिञ्जेल चल्ने होला यस्तो गाईजात्रा । चीनको ग्रेटवाल अर्थात् लामो पर्खालबारे एउटा भनाइ छ– ‘चीन पुगेर लामो पर्खाल आरोहण गर्न चुक्ने मानिस बहादुर होइन, कायर हो ।’ काठमाडौं, जेठ १२ – राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरेको स्वास्थ्यमा सुधार आएको छ । ‘जन्मजातै ‘टाइमिङ’ को ज्ञान भए संगीत सिकेर निखारिन सकिन्छ’ संगीतकार संघको विधानमा पुराना वा चलेका गीतको कभर भर्जन निकाल्नु अगाडि सम्बन्धित स्रष्टासँग अनुमति लिनुपर्छ । अन्यथा कानुन अनुसार कारवाही भोग्न तयार हुनुपर्यो । सबै हेर्नुहोस सम्बन्धित सामग्रीहरु एक सर्को माया जेठको महिनामा सिँगाने घोलदेखि माथिको फाँटका ब्याडमा हरिया टुसाहरू पलाइसकेका थिए भने सिँगाने घोलदेखि तलतिरको फाँटमा मकैका बोटहरू सुत्ला च्याप्न आतुर थिए । रातमा टहटह जुन लागिरहेको थियो । आकाशमा बादलका थुम्काहरू जूनको प्रकाशमा देखिँदै थिए । दिनभरिको कामले थाकेकी आमा र खेलेर थाकेकी दिदी एकअर्कालाई च्यापेर निदाइरहेका थिए । हजुरआमा पनि निदाइरहनुभएको थियो । बा भने घरपछाडि ढिकमाथिको करेसामा बसेर राति अबेरसम्म गाँजा तानिरहेका थिए । पर सिँगाने घोल नजिकैको खेतबाट झुम्लुङ–झुम्लुङ गर्दै कोही घोलको छेवैछेउ पूर्वतिर हिँडिरहेको थियो । त्यो आकृति मुरीफाँटको बीचमा रहेको आँपको रूखतिर जाँदै थियो । पहिले त बालाई चोर हो कि भन्ने शङ्का लाग्यो तर त्यो आकृति आँपको रूखतिर लम्किँदै गर्दा बिस्तारै बाको मनमा चिसो पस्दै गयो । त्यो मुरीफाँटको आँपको रूखमा झुण्डिएर धेरैले आत्महत्या गरिसकेका थिए । आत्महत्याका लागि बदनाम भएको त्यो रूखतिर लम्किरहेको आकृतिले बालाई जिरिङ्ग बनायो, उनी उठेर मुरीफाँटतिर दगुरे । आँपको रूखमा पुग्ने बेलामा बाले त्यो आकृतिलाई भेट्टाए । बा आत्तिए, फूलमायाले हातमा एउटा नाइलनको डोरी समातेकी थिइन् । उनले पछाडिबाट आएको बाको आवाज त सुनिनन् तर पाइला नरोकीकन अगाडि बढिरहिन् । बाले दगुर्दै गएर फूलमायाको हात समातेर अत्तालिँदै भने— “यो के हो फूलमाया ?” फूलमाया एकाएक जोडले घ्वाँघ्वाँ गरेर रुन थालिन् । उनको रुवाइ सुनेर एक हुल डाङ्ग्रे चराहरू होहल्ला गर्दै आँपको रूखबाट उडे । फूलमायाको रुवाइ रोकिएन । आफूले समातेको नाडीलाई दह्रो पार्दै बाले उनलाई त्यही रूखको फेदमा बसाए अनि उनको अर्को हातको डोरी आफूले लिए । धेरैबेरसम्म फूलमाया रोइरहिन् । बिस्तारै उनको रुवाइ हिक्क–हिक्कमा बदलियो । बाले भने— “बौलाउन आँट्यौ कि क्या हो के पाप गर्याै र झुण्डिएर मर्नपर्ने ?” फूलमाया केही बोलिनन्, हिक्कहिक्क गर्दै बसिरहिन् । सिँगाने घोलबाट झ्याउँकिरी कराएको आवाज आइरहेको थियो । हिक्कहिक्कसँगै छरपस्ट झरिरहेका आँसुका ढिकाहरू पुछ्दै फूलमाया बोलिन्— “नछुनी रोकिएको, दुई महिना भयो ।” बाको कुरा सुनेर फूलमाया मौन रहिन् । बा पनि केही बेर मौन रहे । एक छिनपछि घाँटीमा अड्किरहेको सानो हिक्कहिक्कसँगै फूलमायाले भनिन्— “हजुरले गर्भ तुहाउने कुरा गर्या हो भने भैगो कुरा नअर्नुस् मर्नु र मार्नुमा कुनै अन्तर छैन, बरु म मर्न नै चाहन्छु ।” बा फूलमायाको कुरा सुनेर केही बोल्न सकेनन् । फूलमायाको रुवाइ जारी नै थियो । फूलमाया रुँदारुँदै थाकिछिन्, उनी बाको काँधमा आड लागेर त्यत्तिकै निदाइन् । बिहान तीन बजेतिर फूलमायालाई फकाएर बाले घर फर्काए । दुवैको मनमा समाज र परिवारको डरले पहिरो खसिरहेको थियो । रात बित्यो, दिन हुँदै हप्ता र महिना पनि बित्यो । असारे झरी सुरु भयो । मकैका घोगाहरूमा दूध पस्न थाल्यो, फूलमायाको तल्लो पेट पनि दिन–परदिन बढ्दै गयो । समय घर्किंदै थियो, बा दिनलाई लम्ब्याउन चाहन्थे, घामलाई टक्क रोक्न चाहन्थे ता कि उनले केही सोच्न सकुन् कुनै उपाय निकाल्न सकुन् तर समय कसको बसमा हुन्छ र ! एकरात करेसाको ढिकमा घन्टौँ टोलाएर बा अबेर घर फर्किए । दिदी आमाको काखमा निदाइ रहेकी थिइन्, आमा पनि निदाइ सक्नुभएको थियो । बाले एकपटक दिदीको निधारमा गहिरो चुम्बन गरे अनि एकछिन उनको गाला मुसारे । बाको मन क्वाँक्वाँ रोइरहेको थियो तर आँखामा आँसु थिएन । एक छिनपछि बा बिछ्यौनाको तल गएर आमाको गोडानेर घुँडा टेक्दै बसे । आमा मस्त निदाइरहनुभएको थियो । बाले एकपटक आमाको गोडा आफ्नो हातले छोए, सायद उनले मनमनै माफी मागे होलान् त्यतिबेला उनको आँखाबाट आँसु बर्सिएछ । एक छिनपछि तल झरेर बा हजुरआमालाई हेर्दै टोलाएछन् हजुरआमा बूढो खोकी खोक्दै कोल्टे फर्किनुभयो तर बिउँझिनुभएन । त्यसपछि बा एउटा झोला बोकेर घरबाट निस्किए । रात ढल्किएपछि गाउँबाट निस्किएर बा र फूलमाया केउरानी बजार पुगे । उज्यालो भुइँमा नखसी त्यहाँबाट महेन्द्र राजमार्ग हुँदै उनीहरू पूर्वतिर पैदलै हिँड्न थाले । बाटोमा मोटर फाट्टफुट्ट मात्र चलेका थिए । मुकुन्दे खोला, झरे खोला र बेल्डिया खोला तरेर बेल्डिया बजार पुग्दा बिहानको चार बजेको हुँदो हो । असारको मिर्मिरेमा बजार निदाइ रहेकै थियो तर चिया पसलकी एउटी बज्यै भने बिउँझिसकेकी रहिछिन् । पेटिकोटमाथि गम्सा बाँधेर कुचो लगाउँदै गरेकी बजैले मेरा बा र फूलमायालाई एकाबिहानै राजमार्गमा हिँड्दै आएको देखेर नजिकै गएर हेरिन् । नौलो अनुहार देखेर उनले जिज्ञासा राखिन्— “काँ जान लाउनुभो यति ब्यान्नै काँबाट आउनुभो ?” बाले भने— “केउरानीतिरबाट आएका, गाँजापुर जान हिँडेका हौँ ।” “यति ब्यानै त सिख्रौली घाट खुल्दैन, घाम नलाएसम्म बोटेहरू आउँदैनन् । च्या खाने भए पकाइदिम्ला क्यारे !” बाले एकपटक फूलमायाको मुखतिर हेरे अनि बजैतिर हेरेर भने— “हुन्च, पकाउनु ।” “बा झर्नुभएको, म त यतै जन्मेको ।” “ए हो र अनि नानी ?” बजैले फूलमायालाई हेर्दै सोधिन्— “माइती काँ नि नानीको ?” फूलमायाले बालाई पुलुक्क हेरिन्, बाले नै जवाफ दिए— “गाँजापुर ।” “ए ससुराली पो जान लाग्नुभा’को ?” “गाँजापुरतिर पनि बाहुनहरू थुप्रै भा छन् रे अचेल त !” “च्या त पाक्नै आँटो, चना पनि भुटिदिम् कि ?” “उसो भए भित्रै बस्नुहोस्, म बना’र ल्याम्चु ।” भित्र खाटको छेउमा एउटा सिमलको काठले बनाएको टेबल थियो । बा भित्र पस्न थाले, फूलमायाले धक मानिन् । बाले फूलमायाको हात समाएर तान्दै भित्र लगे । धकाउँदै–धकाउँदै फूलमाया भित्र पसिन् । चिया र चनाको पाँच रुपैयाँ तिरेर बा र फूलमाया बेल्डियाबाट तल झरे । बेल्डिया बजार आँखा मिच्दै थियो । राजामार्ग तल थारू बस्तीका अल्छी भालेहरू भर्खर बास्दै थिए । नयाँ बाहुन बस्ती हुँदै उनीहरू नारायणीको तीरतिर झरे । कैलाश आश्रमको सालघारीनेर पुग्दा बिहानको घाम जन्मियो । बा र फूलमाया कैलाश आश्रमको महादेव मन्दिरमा गए । कलिलो घाम र महादेवलाई साक्षी राखेर बाले आफ्नो दायाँहातको बूढी र चोरी औँलाले मूर्तिको अबिर च्यापेर फूलमायाको सिउँदो भरिदिए । त्यसरी मन्दिरमा बिहानै विवाह सम्पन्न गरेर बा र फूलमाया सिख्रौली घाट पुग्दा पनि बोटे आएका थिएनन् । सायद, पहाडतिर मुसलधारे पानी परिरहेको थियो होला नारायणीको पानी धमिलो थियो । बा पारि निकुञ्जको सिसौघारीतिर हेरिरहेका थिए, फूलमाया धमिलो पानी हेरेर टोलाइरहेकी थिइन् । एक छिनपछि एउटा हातमा बहना र अर्को हातमा प्लास्टिकको सानो ग्यालिन बोकेर दुईजना बोटेहरू सुनवर्षाको फाँट हुँदै घाट आए । उनीहरू दुवैले कन्धनीमा लगाँैटी घुसारेर सानो फुर्कोले आफ्नो गोप्य अङ्ग छोपेका थिए अनि टाउकोमा सानो गम्सा बाँधेका थिए । उनीरूको शरीरमा त्यसबाहेक अरू कुनै लुगा थिएनन् । घामले डढेर उनीहरूको जिउ भेलीजस्तै कालो भएको थियो । घाटको ढिकमा बसिरहेका बा र फूलमायालाई हेर्दै केही नबोली ढिकतल झरेर उनीहरू एकआपसमा कुरा गर्न थाले । उनीहरू थारू रहेछन् । जर्किनबाट पानी निकालेर एक–एक गिलास पिए अनि किनारामा घोप्ट्याएर राखिएको डुङ्गा सुल्ट्याएर धकेल्दै लगेर उनीहरूले नारायणीको पानीमा हेले । एकजना डुङ्गामा चढे, अर्काेले एक हातले डुङ्गा समातेर बा र फूलमायातिर हेरेर सोधे— “बाबु नानी पारि जाने हो ?” बा र फूलमाया नाउतिर जाँदै गर्दा एकजना गाइने दाइ पनि छोरो लिएर हयास्ङफस्याङ गर्दै आइपुगे । बोटे दाइहरूले बहना खियाउन थाले स्वार्रस्वार्र, छप्ल्याङ–छप्ल्याङ ! माैसम सफा भए पनि दक्षिणतिरको आकाशमा भने कालो बादलका थुम्काहरू देखिएका थिए । पारिको निकुञ्ज र वारिको सुनवर्षा दुवै आकर्षक देखिएका थिए । एक हुल डाङ्ग्रेको बथान निकुञ्जबाट उडेर वारि आँउँदै थिए, बा र फूलमाया भने पारि जाँदैथिए । उनीहरूको मनमा एकसाथ हजार कुरा खेलिरहेका हुदाँ हुन् गाइने दाइ नाउमै सारङ्गी निकालेर रेट्न थाले, छोरो पनि सुर मिलाउन थाल्यो— “ए बरै ! नारायणी बगिरहेकै थियो, डुङ्गा चलिरहेकै थियो अनि सारङ्गी पनि बजिरहेकै थियो तर बा र फूलमाया केही बोलेका थिएनन् । पारि पुगेर डुङ्गाबाट उत्रिनेबित्तिकै बोटे दाइतिर हेरेर फूलमाया बोलिन्— “दाजै, घाट कहिले बन्द हुन्छ ?” बर्खामा नारायणी उर्लिएपछि घाट चल्दो रहेनछ, यो कुरा फूलमायालाई पहिले नै थाहा रहेछ । बोटेदाइले भने— “त्यो बीचको मजुवा नडुबेसम्म हामी डुङ्गा चलाउँछ, आज डुब्यो भने भोलिबाट बन्द गर्छ ।” डुङ्गाबाट निस्कँदै गर्दा बानी परेको बाको नाकले थाहा पायो, पारि बोटे दाइहरूले पिएको त पानी नभएर ठर्रा पो रहेछ । बोटे दाइहरूसँग बिदा भएर चारैजना यात्री सिसौघारीको पैदल बाटो हुँदै गाँजापुरतिर लागे । गाँजापुर पुगेपछि गाइने दाइ र उनको छोरा पनि बिदा भएर बाटो लागे । उनीहरू सत्य घटनामा आधारित लोकगाथा गाएर सुनाउँछन्, धेरैलाई रुवाउँछन्, गाउँ घुम्छन्, केही अन्न पात र पैसा बटुल्छन्, धेरैका जीवनका घटनाहरू सुन्छन् र मन छुने घटनालाई सारङ्गीको धुनमा उन्छन् । उनीहरूले मेरा बा र आमाको कहानी पनि थाहा पाएका भए पक्कै गाउँथे ! फूलमायाको मीतदाइ गोरे तामाङको घरमा बस्ने योजना थियो । बा फूलमायाको पछिपछि गोरे तामाङको घरतिर लागे । फूलमायाकी मीतभाउजू सुत्केरी भएर माइत गएकी रहिछन् । जेठी छोरी जुना दस वर्षकी भएपछि मात्रै उनीहरूको दोस्रो सन्तान भएको रहेछ । बर्खे बिदा भएकाले जुना पनि मामाघर गएकी रहिछ । घरमा गोरे तामाङ एक्लै थिए । मीतबहिनीलाई कुनै अपरिचित मान्छेसँग देखेर गोरे तामाङ छक्क परे तर उनले केही सोधेनन्, किनकि फूलमायाको सिउँदो बोलिरहेको थियो । गोरे तामाङले बातिर हेरेर भने— “लु तँ चिन्ता नगर् ज्वाइँ, तेरो मीतदाइ छँदै छ नि !” गोरे तामाङको कुराले बालाई ठूलो राहत मिल्यो । दिउँसो त्यो दक्षिणी आकाशको कालो बादल बर्खे झरी बोकेर आयो । खाना खाएर खाटमा पल्टिएका बा, झरीको आवाजले उठे । एकाएक दिउँसै अँध्यारो भएर आयो । पानी बढ्दै जान थाल्यो । हेर्दाहेर्दै झरी मुसलधारे वर्षा बन्यो । साँझपख वर्षा सिमसिम झरीमा परिणत भयो तर रोकिएन । सायद, त्यो सातदिने झरी थियो ! खाना खाएर राति बा र फूलमाया फट्टाले बारेको सानो कोठामा रहेको एउटा सिमलको खाटमा बिस्तरा लगाएर पल्टिए । बाहिर झरी झरिरहेकै थियो, गाँजापुरमा बिजुली बलेको थिएन, त्यसो त बाको गाउँमा पनि थिएन । ढिब्रीको उज्यालोमा बाको छातीमा टाउको राखेर फूलमाया पल्टिरहेकी थिइन्, बा सिरानीमाथि पनि हातको सिरानी बिछ्याएर कतै टोलाइरहेका थिए । बाहिर पानी दर्किरहेकै थियो । बर्खे झरीसँगै खेत जोत्ने, मकै भाँच्ने र धान रोप्ने कामको चटारो सुरु हुनेवाला थियो । मानो रोपेर मुरी फलाउने त्यो समयमा बाको घरमा गोरु नार्ने कुनै मर्द थिएन । बिचरा तीन पुस्ताका तीन निरीह महिलाले के गर्लान्, कसरी हातमुख जोर्लान् ? बिहान घरमा बालाई नदेख्दा आमाले के गर्लिन्, कहाँ खोज्लिन् हजुरआमा पनि भौतारिनुहोला दिदी पनि बा, बा भन्लिन् उठ्नेबित्तिकै बाले पिएको चियाको थिउरो खान खोज्लिन् बालाई नदेख्दा रोलिन् पनि । अर्काे दिन पक्कै बा र फूलमाया भागेको हल्ला गाउँभरि फैलिनेछ । बेल्डियामा चिया पिलाएकी बज्यैले पनि साँचो कुरा थाहा पाउने छिन् । गाउँमा पक्कै खबर पुग्नेछ ।” होमेले कमिनी भगायो” भनेर गाउँलेहरू ढोल पिट्न थाल्नेछन् । बाको नाम लिएर बाहुनहरू थुक्नेछन् । त्यो सबै सुन्दा र देख्दा आमाको मनमा के बित्ला हजुरआमालाई दमको बिमार छ, त्यहाँमाथि त्यस्तो खबरले उहाँको के हविगत होला भक्कानिएर मूर्छा नै पर्नुहोला । आमा र हजुरआमाले त मुटुमा ढुङ्गा राखेर जसोतसो मन बुझाउलान् तर छोरी त नाबालक छिन््, कसरी बुझ्लिन् बा खोई भनेर हजार पटक सोध्लिन् गोठका हलगोरुले पनि आफ्नो हली खोज्लान् खेतले पनि खोज्ला आकाशमा कालो बादल मडारिए जसरी नै बाको मनमा यस्तै कुराहरू मडारिइरहे । एक्कासि बादल मडारिएपछि मुसलधारे पानी परेजस्तै बाको आँखाबाट पनि आँसु बर्सिन थाल्यो । बा त्यो रातभरि नै रोइरहे, फूलमाया पनि हाँस्न सकिनन् । बिहान भयो । न बर्खेझरी थामिएको छ न त घाम नै लाग्न सकेको छ । भिजेको जमिन र बाको मन, दुवै ओभाउने छाँटकाँट देखिएन । दिन बित्यो, रात बित्यो फेरि अर्काे बिहान उदायो तर न झरी रोकियो न त बाको मन नै स्थिर भयो । बाले फेरि समाज, रीतिथिति, परम्परा, धर्म, संस्कार र सामाजिक चालचलन सम्झिए, जुन उनले तोडेर हिँडेका थिए । जातीय विभेदको पर्खाल सम्झिए, जुन उनले भत्काएका थिए । उनको बाँकी जीवनको यात्रा त्यति सजिलो थिएन । खै के सोचेर मान्छेहरुले जिन्दगीलाई दुई दिनको चोला भनेका होलान् सायद ती भन्नेहरुले दुःखको पहाड उठाएर कहिल्यै हिंडेनन् होला, व्यथाको भेलमा कहिल्यै बगेनन् होला, पीडाको भूमरीमा कहिल्यै डुबेनन् हाृला, झरीसंगै आँसु भएर कहिल्यै खसेनन् होला, बाले कुनै पाइलामा पनि सहजता देखेनन् । उनी खरको बलेसीबाट खसिरहेको पानीलाई हेर्छन् अनि घर सम्झिन्छन्, फेरि फूलमायालाई हेर्छन्, उनको गर्भको बच्चा सम्झिन्छन् । दिदी सम्झिन्छन्, आमा सम्झिन्छन्, हजुरआमा सम्झिन्छन् अनि आँसु झार्न थाल्छन् । एक हप्तापछि झरी थामियो । गोरे तामाङ पनि घरै थिए । घाम भने लागेको थिएन, आकाशको कालो बादल पनि हटेको थिएन । साँझ पर्न लागेको थियो । बा र गोरे तामाङ जङ्गल नजिकैको पानी भर्ने कुवादेखि थोरै मास्तिर सालको रूखमुनि सालकै ठुटोमा बसिरहेका थिए । खल्तीबाट बाँसको चिलिम निकालेर बाले जिम्वाल हजुरबालेजस्तै भुसा सल्काएर धुवाँ पुत्ताए । एकछिन त के तान्दै छ भनेर गोरे तामाङले चालै पाएनन् । चाल पाएपछि भने बातिर हेर्दै बोले— “लु, ज्वाइँ तैँले भाङ पनि खान्छस् यो राम्रो भएना है, नुखा यस्तो कुरो, बरु छ्याङ खा न ज्वाइँ, तुँलाई ठीक गर्छ ।” बाले कुनै प्रतिकृया दिएनन्, तानिरहे । गोरे तामाङले फेरि भने— “घरकै जाँड हो ज्वाइँ, खान्छस् पार्दिम ?” बा फेरि पनि केही बोलेनन् । एक छिनपछि फेरि गोरे तमाङ नै बोले— “लु नुखाने भा नुखा तर यो पनि नुखा ज्वाइँ, मुनको पीडा यसले ठीक गर्दैन । तेरो दुःख म बुझ्छु तर दुःख फाल्ने अरू थोक पनि छ ।” बा टोलाइरहेका थिए, केही बोलेका थिएनन् । एक छिनमा पानी पर्न थाल्यो, फेरि पनि गोरे तामाङ नै बोले— “लु लु पानी पो प¥यो त, हिँड् जाऊँ ज्वाइँ ।” त्यतिबेला भने बा बोले— “दाइ हजुर जानुहोस्, म पछि आउचु ।” सायद, गोरे तामाङले मेरा बाको हाल बुझे, उनी जान तयार भए र जाँदाजाँदै भने— “ज्वाइँ, खाँट्टी घरै पालेको भाले छ, तैँले खान्छस् भने मारिदिन्छु ।” बाले केही जवाफ फर्काएनन् तर गोरे तामाङ केही बुझेझैँ गरी मुन्टो हल्लाउँदै हिँडे । अलि पर पुगेर उनले फेरि भने— “आइहाल् है ज्वाइँ, धेरै रुझे बिरामी हुन्छ ।” चुलामा भालेको मासु र भात पाकेको रहेछ । बा जैसी बाहुनका छोरा, उनले कुखुराको मासु कहिल्यै खाएका थिएनन् । फूलमायाले भनिन्— “दाइले जिद्दी गर्नुभो, मैले त हजुरलाई चल्दैन भनेकी थेँ ।” बाले के सोचे कुन्नि “खाना पस्क, म खान्छु” भने । बाको कुरा सुनेर फलमायाले आश्चार्यभावमा हेरिन् तर केही भनिनन् । उनले गोरे तामाङ र बाका लागि भालेको मासु र भात पस्किइन् । घरधन्दा सकिएपछि फूलमाया कोठामा गएर तन्ना मिलाउँदै थिइन्, बा पनि कोठामा पसे । बाहिर झरी थामिएको थियो । बाले खाटको छेउमा उभिएर तन्ना मिलाउँदै गरेकी फूलमायातिर हेर्दै भने— “भोलि गाउँ फर्किंने हो, कपडा मिलाइराखे ।” बाको कुरा सुनेर फूलमाया टक्क रोकिइन् अनि बाको आँखामा हेरिन् । उनी बाको नजिकै गइन् र बालाई खाटमा बसाइन् अनि आफू पनि बाकै छेउमा बसेर भनिन्— “गाउँ फर्किंदा हामीलाई मार्दैनन् र ?” बोल्दाबोल्दै बाका आँखाको तलाउ भरिएर गालामा बग्न थाल्यो । फूलमायाले गालामा बगेको तातो आँसुला माननव सेवा नै कुनै भगवानको सेवा हो । ईश्वरलाई पूर्ण विश्वास राख्नेले जे पनि पाउन सक्दछ । धर्मभूमि कुरुक्षेत्र पुगेर लड्न उत्सुक, छोरा र भतिजा केके गर्दैछन् भन सञ्जय ! गएर द्रोणका सामू, हे राजन् के भने सुन । विशाल पाण्डवी सेना हाँकेको छ कमालले । भीम अर्जुनझैं धेरै युद्धमा शूरवीर छन् यज्ञसेन, महायोद्धा युयुधान, विराट छन् । पुरुजित् र कुन्तिभोज शैब्य छन् नर अग्रणी । युयुधान कृष्णका सारथी सात्यकिको अर्काे नाम । सौभद्र, द्रौपदीपुत्र सबै नै छन् महारथी । हाम्रा योद्धा बडा वीर, चिन्नुहोस् द्विज उत्तम ! सेनानायक जो जो छन् ज्ञानका निम्ति भन्छु म । जित हुन्छ, तपाईं र भूरिश्रवा समेतको । मेरा निम्ति सबै वीर गर्छन् जीवन अर्पण, अनेक शस्त्रका ज्ञाता सबै छन् युद्ध चेतन । भीष्मरक्षित यो हाम्रो सेनाबल असीम छ भीमरक्षित त्यो सेना उनको देख्छु सीमित । सबै मोर्चाहरूभित्र आआफ्ना स्थानमा रही, सुरक्षा भीष्मको गर्नू सबै योद्धाहरू मिली । त्यो दुर्याेधनमा हर्ष उत्पन्न गर्न भीष्मले, सिंहगर्जनले शङ्ख फुके अत्युच्च सोरले । धेरै शङ्ख तथा ढोल, नगरा, सिङ, मादल त्यस्पछि श्वेत घोडाका उत्कृष्ट रथमा बसी, कृष्ण, अर्जुनले दिव्य बजाए शङ्ख बेसरी । क्रमैसँग बजे शङ्ख कृष्ण, भीम र पार्थका । माद्रेय माद्रीका (दुई) छोरा । धृष्टद्युम्न विराट् त्यस्तै अर्का अजित सात्यकि, हे राजन् अन्य साराले घन्काए शङ्खको ध्वनि । त्यसले मुटुमा ढ्याङ्ग्रो बज्यो कौरव-पक्षमा । सेनाका व्यूहमा देखे कौरवादि सबै जन । श्रीकृष्णसँग, हे राजन् भने अर्जुनले तब दुइटै सैन्यका बीच राख यो रथ अच्युत ! म हेरूँ, युद्धको इच्छा गर्ने, यो रणभूमिमा, कोको छन्, लड्नुपर्ने हो मैले कोसँग युद्धमा । हेर्छु योद्धाहरू को को आएका छन् यहाँ सब । सुनी अजुर्नका वाणी, हे राजन् कृष्णले तब भने श्रीकृष्णले, पार्थ हेर, एकत्र कौरव । किरीटिले त्यहाँ देखे सेनाबिच दुवैतिर बाबु तथा बुढाबाबु, मामा, गुरु र पुत्रक, नाति र ससुरा, भ्राता, साथी र शुभचिन्तक । चिन्ता र करुणा व्यक्त गर्दै बोले पृथासुत । लड्ने इच्छा गरी मेरा आफ्ना मान्छे उपस्थित–।।२८।। देखी देहाङ्ग गल्दैछन् सुक्तैछ मुख केशव ! जिरिङ्ङ गर्छ यो आङ, शरीर पनि काम्दछ ।।२९।। गाण्डीव पनि खस्तैछ, छाला पोल्दैछ यो क्षण । घुम्दैछ मन यो मेरो उभिनै पनि सक्दिन, कल्याण पनि देखिन्न मारी आफ्ना सखाजन । जित नै न त चाहन्छु न राज्य प्राप्तिको सुख, बाँचेर राज्यको भोग केका निमित्त केशव ! जसका लागि चाहिन्छ राज्य, भोग तथा सुख, तिनै छन् युद्ध-आसक्त त्यागी प्राण धनादिक । मरूँ बरु, यिनीलाई मार्न चाहन्न केशव, पृथ्वीको के कुरा गर्ने, लिन्न त्रैलोक्य–वैभव । आततायीहरू मार्दा पाप लाग्दछ झन् अब । हामी अयोग्य छौं मार्न कौरवादि स्वबान्धव मारी आफन्त के हामी सुखी हुन्छौं र माधव ! तथापि प्रष्ट देख्तैनन् लोभी चित्त हुने सब । कुलको नाशमा ठूलो दोष देख्छौं जनार्दन ! नसोच्नु किन हामीले सो पापबाट जोगिन । कुलक्षय हुँदा नाश हुन्छन् धर्म सनातन धर्मका नाशले बढ्छन् अधर्मी कुल–नाशक । बन्दछन् र तिनैबाट जन्मन्छन् वर्णसङ्कर । पिण्ड–पानी भई लोप झर्छन् नरकमा तब । नासिन्छन् कुलका धर्म, जातिधर्म परम्परा । मान्छेका कुलको धर्म भयो नष्ट भने, तब तिनको नर्कमा बास हुन्छ, सुन्छु म केशव अहो हामी ठुलो पाप गर्न छौं सब उत्सुक, राज्यको सुख–तृष्णाले छौं बन्धु मार्न उद्यत । गर्ने कौरवले मारून् मलाई, बरु श्रेय छ । यसो भनेर रणमा शोकविह्वल अर्जुन लागेका शोक-कर्तामा भन्न लागे जनार्दन । बडाको हैन यो काम, मिल्दैन यश, स्वर्ग त्यो विषम स्थितिमा मैलो तिमीमा कसरी पस्यो ! नपुंसक हुने कार्य शोभा दिन्न पृथासुत ! दुवै नै योग्य छन् पूजा गर्न हे मधुसूदन ! शिक्षा दिने यी गुरुवर्ग मार्नु– भन्दा ठुलो ठान्दछु भिक्षु बन्नु । हुन्छन् सबै भोगविलास व्यर्थ । लड्ने नलड्ने कुन हुन्छ राम्रो ! जित्छन् उनै, हुन्छ कि जीत हाम्रो मारेर बाँच्ने पनि छैन इच्छा अगाडि छन् कौरव मुख्य योद्धा । भएर सोद्धैछु म मोहग्रस्त । म शिष्य हुँ ज्ञान र साथ पाऊँ । मेरा सबै इन्द्रिय शुष्क पार्ने । हे राजन् कृष्णमा यस्ता कुरा भन्दै पृथासुत युद्ध गर्दिन गोविन्द भनी चुप भए तब । दुईटै शैन्यका बीच रहेका शोक-विह्वल, पार्थलाई भने हाँस्दै देवकीसुतले, नृप ! कुरा पण्डितका गर्छाै, शोक गर्छाै अयोग्यमा, कुनै व्यक्ति मरोस् बाँचोस्, पर्दैनन् विज्ञ शोकमा । म तिमी सब राजा यी अघिल्लो जन्ममा पनि– थियौं, सब हुने नै छौं पछिल्लो जन्ममा पनि । जस्तै बाल, युवा, वृद्ध अवस्था हुन्छ देहमा, मर्छ, हुन्छ पुनर्जन्म, ज्ञानी अल्झिन्न मोहमा । सुख-दु:ख, चिसाे-तातो छन् अनित्य र प्राकृत, जाने र आउने गर्छन्, सहनै पर्छ, भारत ! सुखमा दु:खमा एक भाव राख्दछ जो नर, बुझ हे पुरुषश्रेष्ठ त्यसैले मुक्ति पाउँछ । अस्तित्व जसको छैन, त्यो छँदैछैन निश्चय, तत्त्ववेत्ताहरू भन्छन् आत्मा नासिन्न सत्य छ । प्राणीका देहमा व्याप्त आत्मा नासिन्न, सत्य छ, यसलाई नाश गर्न सक्ने व्यक्तित्व को छ र ! आत्मा नासिन्न, नापिन्न, तर भौतिक देह त नाश हुन्छ, त्यसैले नै लड लाै अब भारत । किन कि नित्य यो आत्मा न मारिन्छ न मार्दछ । न लिन्छ यो जन्म, न मृत्यु हुन्छ, न यो थियो वा न त यो हुनेछ । हो यो पुरानो र अजन्म, नित्य, मर्दैन आत्मा, तर देह मर्छ । भन्छन् ज्ञानी अजन्मा यो आत्मा अक्षय, नित्य छ, कसले कसरी मार्छ को मारिन्छ पृथासुत ! त्यस्तै पुरानो तन झट्ट त्यागी अर्को नयाँ धारण गर्छ देही । न त काट्दछ शस्त्रैले न आगाले डढाउँछ, न भिजाउँछ पानीले न हावाले सुकाउँछ ।। स्वच्छ निर्मल यो आत्माबारे भन्न र चिन्तन– गर्नै सकिन्न हे तात छोड यो शोक गन्थन ।। मान्छे यो जन्मने नित्य र मर्ने पनि नित्य हो भन्ने ठान्छौ भने पार्थ शोक गर्न अयोग्य छौ । सत्य हो जन्मने मर्छ मर्ने जन्मिन्छ निश्चय, अनिवार्य क्रियामाथि शोक गर्नु अयोग्य छ ।। यो अदृश्य थियो पैले, मृत्युपश्चात् अदृश्य छ बिचमा मात्र देखिन्छ किन यो शोक भारत ! आश्चर्यले वर्णन गर्छ कोही । बुझ्दैन सुन्दा पनि ठ्याम्म कोही । देहमा स्थित आत्मा यो मारिन्न बुझ अर्जुन ! त्यसकारण प्राणीको शोक त्याग यसै क्षण । हे अर्जुन तिमी क्षत्री हुनाले धर्म पालन– गर लौ यसबाहेक छैन क्यै अन्य साधन । त्यो क्षत्री भाग्यमानी हो र सुखी हो, पृथासुत ! जसले युद्धको मौका पाएर स्वर्ग भोग्दछ । परन्तु धर्मको युद्ध लडेनौ अहिले भने मान्छेका निम्ति यो कार्य मर्नुभन्दा ठुलो छ है । जो जो योद्धाहरूबाट सम्मानित थियौ अघि डरपोक तथा तुच्छ मानिनेछौ तिमी पछि । तिम्रो सामर्थ्यको निन्दा गर्नेछन् कटु वाक्यले, यो भन्दा दुःखदायी त हुन सक्दछ अन्य के ! मरेमा पाउँछौ स्वर्ग, जितेमा भोग्दछौ मही त्यसैले उठ कुन्तीका पुत्र लड्न खडा भई । सुख–दुःख तथा लाभ-हानी, जित र हारको त्यागी विचार, लड्दामा पाप लाग्दैन मारको । साङ्ख्यमा भनियो पार्थ सुन लौ ज्ञानयोगमा, हुँदैन नाश प्रारम्भ, पार्थ दोष हुदैन क्यै निष्काम कर्म थोरैले ठूलो भय लगार्छ है । निस्काम कर्मयोगीको एकै हुन्छ प्रयोजन, अज्ञानीहरुको बुद्धि बाँडिन्छ कुरुनन्दन ! अज्ञानी फलको आशा राख्छन् वेदोक्त कर्ममा, कामना राख्दछन् स्वर्ग-प्राप्ति र उच्च जन्ममा । भन्छन् इन्द्रियको तृप्ति, ऐश्वर्यमय जीवन- भन्दा ठुलो कुनै छैन यिनै हुन् अति उत्तम । भोग ऐश्वर्य आसक्त मोहग्रस्त हुने जति– सबैको बुद्धि एकाग्र बन्दैन भगवान्प्रति । वेदमा गुण छन् तीन, यी नाघ्नुपर्छ अर्जुन ! पोखरी पूर्ण भेटेमा कुवाको के प्रयोजन ! शास्त्रज्ञाता भए आफैं वेदको के प्रयोजन ! प्रभुत्व कर्ममा हुन्छ हुदैन फल पाउन, नबन्नू फल-आसक्त नभन्नू कर्म गर्दिन । सिद्धि असिद्धिमा एक हुनु नै योग हो बुझ । सकाम फलको आशा गर्ने कृपण हुन् बुझ, तिनदेखि रही टाढा ईशका पाउमा पर । बुद्धिका योगले डढ्छन् पापपुण्यहरू सब । त्यसैले योगमा लाग यही हो कर्म-कौशल । समत्व बुद्धिले गर्दा ऋषि, भक्तहरू सब, सकाम फल त्यागेर पुग्छन् ईश-परम्पद । मोहले जब ढाकेको बुद्धि त्यो पार तर्दछ, सुनेका, सुनिने भोग हुन्छन् विरक्त तत्क्षण । तब बुद्धि समाधिस्थ हुन्छ, पुग्छौ परम्पद । अध्यात्मलीनको कस्तो हुन्छ लक्षण केशव ! उसले कसरी भाषा बोल्छ, बस्छ, र हिंड्दछ ? डढाएर सबै इच्छा, कामना मनभित्रका आत्म-सन्तुष्टिले पार्थ पुग्छ त्यो स्थितप्रज्ञमा । बन्दैन दुःखमा दुःखी, गर्दैन सुख चाहना, न शुभ प्राप्तिमा हाँस्ने न ता अशुभमा रुने जसरी कछुवा आफ्नो सबै अङ्ग लुकाउँछ, इन्द्रियादि लुकाएमा चेतना स्थिर बन्दछ । रहन्छ राग, योगीमा रहन्नन् वासना कुनै । वशमा राख्न जो खोज्छ विषयेन्द्रिय अर्जुन ! बलपूर्वक तानेर मन हर्दछ तत्क्षण । ममाथि संझना राखे बुद्धि हुन्छ प्रतिष्ठित बुद्धिले वशमा राख्छ इन्द्रियादिहरू सब । इच्छा आसक्तिले बढ्छ, इच्छाले क्रोध बढ्दछ । क्रोधले हुन्छ सम्मोह त्यसले स्मृति नास्दछ, स्मृति नास हुँदा बुद्धि नासिन्छ, के रहन्छ र ! गरी वश गरे चित्त, ईश भेटिन्छ निश्चय । चित्त प्रसन्नले सारा दुःख नासिन्छ तत्क्षण, स्थिर बन्दछ यो बुद्धि, चाँडै ईश्वर भेट्दछ । बुद्धि र भावना हुन्न त्यसमा, जो अयुक्त छ, हुन्न अयुक्तमा शान्ति, अनि हुन्छ कहाँ सुख दश इन्द्रियमा एक मन यो पछि लाग्दछ- भने पवनले नाउ जस्तै बुद्धि भगाउँछ । सारा इन्द्रियका इच्छा वासना छुट्दछन् जब, स्थिर बन्दछ मान्छेको आफ्नो बुद्धि पृथासुत ! प्राणी समस्तको रात ज्ञानीको दिन बन्दछ, प्राणीको दिन ज्ञानीले औँसीको रात ठान्दछ । सकाममा दु:ख दिएर बस्छन् । त्याग्ने मनुष्यले शान्ति सजिलै प्राप्त गर्दछ । अध्यात्म मार्गमा हिंड्दा कोही बन्दैन मोहित, पार्थ यस्तो भए ब्रह्म अन्तमा पनि मिल्दछ । निष्काम कर्मभन्दा त ज्ञान मार्ग छ उत्तम– भने यो युद्ध आगामा ठेल्छौ किन जनार्दन ! लोकमा दुइटा मार्ग बताएँ अघि अर्जुन ! ज्ञानमार्ग छ ज्ञानीको, योगीको कर्ममार्ग छ । न सन्यासी भई मान्छे सिद्धिमा पुग्न सक्दछ । कुनै क्षण बिनाकर्म बस्न सक्दैन मानिस, सर्गका गुणले कर्म गर्न वाध्य गराउछ । बसमा राख्दछन् कोही कर्मेन्द्रियहरू, तर संझन्छन् मनले, हुन् ती मिथ्याचारी तथा जड । गर्न उद्यत जो हुन्छ त्यो हो उत्तम अर्जुन । नत्र जीवनको यात्रा तिम्रो बन्दछ निष्फल । यज्ञादि कर्मबाहेक अन्यमा हुन्छ बन्धन, अनासक्त भई यज्ञ-कर्ममा लाग अर्जुन ! ब्रह्माबाट भयो सृष्टि देव, मानिस, यज्ञको, सबैलाई भने यज्ञ गर, यो कामधेनु हो । यज्ञले देव तृप्तिन्छन्, देवताबाट मानिस, परस्पर भए तृप्ति उच्च कल्याण मिल्दछ । यज्ञको भाग पाएर दिन्छन् देव यथोचित खानाले यज्ञको शेष निष्पाप बन्दछन् जन, खान मात्र पकाएमा खाइन्छ पाप-भोजन । अन्नले बन्दछन् प्राणी, वर्षाले अन्न बन्दछ । कर्मले यज्ञ सम्पन्न भई वर्षा गराउँछ । वेदनिर्मित हो कर्म र वेद शब्दब्रह्म हो, त्यसैले सर्वव्यापी यो ब्रह्मस्वरूप यज्ञ हो । वेदस्थापित यो चक्र मानी चल्दैन जो नर, देह-इन्द्रियमा रम्दै पापी-जीवन बाँच्दछ । उसका लागि कर्तव्य-कर्म के नै रहन्छ र ! कर्तव्य र अकर्तव्य छुट्टिन्न उसको कुनै, न आश्रित कसैमाथि बन्नुपर्छ कहीँ कतै । फल आशा र आसक्ति त्यागी कर्म निरन्तर- गर, यो कार्यले प्राप्त हुन्छ ईश-परम्पद । विश्वको हितका लागि गर कर्म विचारले । जेजे गर्छन् ठुला मान्छे अरुले गर्दछन् उही प्रमाण बन्छ त्यो कार्य, गर्छ संसारले त्यही । अभाव, चाहना छैन गर्छु कर्म तथापि म । मेरै मार्ग समातेर गर्दैनन् कर्म मानव । मैले छोडें भने कर्म, भ्रष्ट बन्छन् सबै नर, गर्छन् कर्म फलेच्छाले अज्ञानी, तर विज्ञले फलेच्छा कर्ममा राख्ने अज्ञानी जनमा भ्रम– नपारी विज्ञले आफैं कर्म गर्नू सिकाउन । सर्गका गुणद्वारा नै कर्म सम्पन्न बन्दछन्, अनासक्त भई भन्छन् रहन्छन् गुणमै गुण । नचलाउनु ज्ञानीले त्यस्ता आसक्तिको मन । कर्तव्य-कर्म जेजे छन् समर्पित गरी ममा, आशा अहं र सन्ताप छाडेर लाग युद्धमा । जो मेरा मतमा नित्य श्रद्धापूर्वक लाग्दछन्, जो मेरो मत मान्दैनन्, रिसमा राख्दछन् मन, ती हुन् सबै ज्ञान-हीन, नष्ट-भ्रष्ट, मतिभ्रम । स्वभाव-वशमा मान्छे परी लाग्दछ कर्ममा ज्ञानी पनि त्यसै गर्छन् भने हठ यहाँ किन ! रागद्वेष छिपेका छन् आफ्नै इन्द्रियमा, अतः- नपर्नू वशमा, रोक्छन् सुमार्ग यिनले स्वतः । कोबाट प्रेरणा पाई मान्छेले पाप गर्दछ ! कि जबर्जस्ति लाइन्छ पापमा, देवकीसुत ! हुन् रजोगुण उत्पन्न क्रोध औ कामना, दुवै, अतृप्त, खन्चुवा जान, पापी हुन् शत्रुवत् सधैं । धुवाँ र रजले अग्नि र ऐना ढाकिएसरी कामनाले छोप्छ ज्ञान, पेटले गर्भझैं गरी । ज्ञानीको ज्ञान, कौन्तेय ढाकेको छ यहाँ सबै । यसका वास हुन् चित्त, बुद्धि औ पाँच इन्द्रिय, यिनैले ज्ञान ढाकेर बन्छ यो जीव मोहित । त्यसैले पहिले आफ्ना गरी इन्द्रिय निग्रह, देहमा इन्द्रिय श्रेष्ठ सोभन्दा मन श्रेष्ठ हो, त्यसैले हे महाबाहो आत्मा नै सर्वश्रेष्ठ हो, मन स्थिर गरी नाश गर, दुर्जय कामको । निष्काम कर्मभन्दा त ज्ञान मार्ग छ उत्तम– भने यो युद्ध आगामा ठेल्छौ किन जनार्दन ! लोकमा दुइटा मार्ग बताएँ अघि अर्जुन ! ज्ञानमार्ग छ ज्ञानीको, योगीको कर्ममार्ग छ । न सन्यासी भई मान्छे सिद्धिमा पुग्न सक्दछ । कुनै क्षण बिनाकर्म बस्न सक्दैन मानिस, सर्गका गुणले कर्म गर्न वाध्य गराउछ । बसमा राख्दछन् कोही कर्मेन्द्रियहरू, तर संझन्छन् मनले, हुन् ती मिथ्याचारी तथा जड । गर्न उद्यत जो हुन्छ त्यो हो उत्तम अर्जुन । नत्र जीवनको यात्रा तिम्रो बन्दछ निष्फल । यज्ञादि कर्मबाहेक अन्यमा हुन्छ बन्धन, अनासक्त भई यज्ञ-कर्ममा लाग अर्जुन ! ब्रह्माबाट भयो सृष्टि देव, मानिस, यज्ञको, सबैलाई भने यज्ञ गर, यो कामधेनु हो । यज्ञले देव तृप्तिन्छन्, देवताबाट मानिस, परस्पर भए तृप्ति उच्च कल्याण मिल्दछ । यज्ञको भाग पाएर दिन्छन् देव यथोचित खानाले यज्ञको शेष निष्पाप बन्दछन् जन, खान मात्र पकाएमा खाइन्छ पाप-भोजन । अन्नले बन्दछन् प्राणी, वर्षाले अन्न बन्दछ । कर्मले यज्ञ सम्पन्न भई वर्षा गराउँछ । वेदनिर्मित हो कर्म र वेद शब्दब्रह्म हो, त्यसैले सर्वव्यापी यो ब्रह्मस्वरूप यज्ञ हो । वेदस्थापित यो चक्र मानी चल्दैन जो नर, देह-इन्द्रियमा रम्दै पापी-जीवन बाँच्दछ । उसका लागि कर्तव्य-कर्म के नै रहन्छ र ! कर्तव्य र अकर्तव्य छुट्टिन्न उसको कुनै, न आश्रित कसैमाथि बन्नुपर्छ कहीँ कतै । फल आशा र आसक्ति त्यागी कर्म निरन्तर- गर, यो कार्यले प्राप्त हुन्छ ईश-परम्पद । विश्वको हितका लागि गर कर्म विचारले । जेजे गर्छन् ठुला मान्छे अरुले गर्दछन् उही प्रमाण बन्छ त्यो कार्य, गर्छ संसारले त्यही । अभाव, चाहना छैन गर्छु कर्म तथापि म । मेरै मार्ग समातेर गर्दैनन् कर्म मानव । मैले छोडें भने कर्म, भ्रष्ट बन्छन् सबै नर, गर्छन् कर्म फलेच्छाले अज्ञानी, तर विज्ञले फलेच्छा कर्ममा राख्ने अज्ञानी जनमा भ्रम– नपारी विज्ञले आफैं कर्म गर्नू सिकाउन । सर्गका गुणद्वारा नै कर्म सम्पन्न बन्दछन्, अनासक्त भई भन्छन् रहन्छन् गुणमै गुण । नचलाउनु ज्ञानीले त्यस्ता आसक्तिको मन । कर्तव्य-कर्म जेजे छन् समर्पित गरी ममा, आशा अहं र सन्ताप छाडेर लाग युद्धमा । जो मेरा मतमा नित्य श्रद्धापूर्वक लाग्दछन्, जो मेरो मत मान्दैनन्, रिसमा राख्दछन् मन, ती हुन् सबै ज्ञान-हीन, नष्ट-भ्रष्ट, मतिभ्रम । स्वभाव-वशमा मान्छे परी लाग्दछ कर्ममा ज्ञानी पनि त्यसै गर्छन् भने हठ यहाँ किन ! रागद्वेष छिपेका छन् आफ्नै इन्द्रियमा, अतः- नपर्नू वशमा, रोक्छन् सुमार्ग यिनले स्वतः । कोबाट प्रेरणा पाई मान्छेले पाप गर्दछ ! कि जबर्जस्ति लाइन्छ पापमा, देवकीसुत ! हुन् रजोगुण उत्पन्न क्रोध औ कामना, दुवै, अतृप्त, खन्चुवा जान, पापी हुन् शत्रुवत् सधैं । धुवाँ र रजले अग्नि र ऐना ढाकिएसरी कामनाले छोप्छ ज्ञान, पेटले गर्भझैं गरी । ज्ञानीको ज्ञान, कौन्तेय ढाकेको छ यहाँ सबै । यसका वास हुन् चित्त, बुद्धि औ पाँच इन्द्रिय, यिनैले ज्ञान ढाकेर बन्छ यो जीव मोहित । त्यसैले पहिले आफ्ना गरी इन्द्रिय निग्रह, देहमा इन्द्रिय श्रेष्ठ सोभन्दा मन श्रेष्ठ हो, त्यसैले हे महाबाहो आत्मा नै सर्वश्रेष्ठ हो, मन स्थिर गरी नाश गर, दुर्जय कामको । मबाट सूर्यले योग सिके र मनुमा भने, मनुले पनि सो शिक्षा राजा इक्ष्वाकुमा दिए। धेरै काल बिते-पश्चात्, पार्थ नष्ट स्वयं भयो । त्यसैले नै भनें आज मैले योग पुरातन- अजन्मा अविनाशी हुँ, प्राणीको ईश नै तर, प्रकृति वशमा राखी मायाले जन्म लिन्छु म । जहिले जहिले धर्म नासिन्छ, पाप बढ्दछ, धर्म रक्षा गर्न आफैं जन्म लिन्छु म, भारत ! गर्न सज्जनको रक्षा, विनाश गर्न दुष्टको, युगैपिछे म जन्मन्छु स्थापना गर्न धर्मको । मृत्युपछि पुनर्जन्म हुन्न, मैंसँग मिल्दछ । भावानुसार जे भज्छन् फल दिन्छु त्यही म त कर्मको सिद्धिका लागि गर्छन् पूजन देवको मनुष्यलोकमा चाँडै फल मिल्दछ कर्मको । चार वर्ण गरें सृष्टि गुणकर्मानुसारले हुदैन, यो बुझे पश्चात् बाधिन्न कर्मले जन । यस्तो जानेर कर्तव्य गर्दथे अघिका मुनि, तिनकै पछि लागेर गर कर्म तिमी पनि । बुद्धिमान् पनि जान्दैनन् के हो कर्म अकर्म के ! त्यो म भन्दछु, जो जाने कर्मबन्धन छुटछ है । कर्म के हो जान्नुपर्छ, जान्नुपर्छ विकर्म के ! छ गूढ कर्मको बाटो, जान्नुपर्छ अकर्म के ! अकर्ममा कर्म देख्छ, कर्मभित्र अकर्म जो, सो, ज्ञानी नरमध्येमा कर्म-योगी मनुष्य हो । जसले फलको आशा नराखी कर्म गर्दछ, ज्ञानाग्निमा डढी कर्म सो ज्ञानी कहलाउँछ । कर्ममा व्यस्त रहने अकर्मी नर हुन्छ त्यो । देह-निर्वाहको कर्म गर्ने निष्पाप हुन्छ है । छ आफ्नो आयमा तुष्ट, रिस-द्वन्द्वबिना छ जो, हानी र लाभमा एकै देख्छ, निर्बन्ध हुन्छ त्यो । स्थिर चित्त छ प्रज्ञामा, अनासक्त र मुक्त छ, यज्ञ गर्छ भने नाश बन्छन् कर्महरू सब । सुरो ब्रह्म, चरु ब्रह्म, घिउ, ब्राह्मण ब्रह्म हुन्, गरिने कर्म हो ब्रह्म, कर्ता, फलादि ब्रह्म हुन् । यज्ञले गर्दछन् कोही देवताको उपासना, कोही ब्रह्माग्निमा गर्छन् ध्यान-यज्ञ उपासना । कोही इन्द्रिय-आगामा विषयेन्द्रिय होम्दछन् । कोही इन्द्रियका कर्म, प्राणकर्महरू सब, गर्छन् संपत्तिले यज्ञ तपले, योगले कुनै, गर्छन् स्वाध्यायले यज्ञ ज्ञानले, व्रतले कुनै । होम्छन् अपानमा प्राण, अपान प्राणमा कुनै, दुवैको गति रोकेर समाधि लाउँछन् कुनै, प्राणमा प्राण नै होम्छन् निराहार बसी कुनै, यी योगी यज्ञका ज्ञाता निष्पाप बन्दछन् सबै । खाएर यज्ञको शेष पुग्छन् ब्रह्म सनातन, जो गर्दैन यहाँ यज्ञ सो दुःखी बन्छ अर्जुन ! यसरी वेदवाणीमा धेरै यज्ञ बताइए, कर्म हो तिनको स्रोत, यो जानी मुक्त बन्नु है । पैसाको यज्ञभन्दा त ज्ञानयज्ञ विशाल छ, सबै कर्म यहाँ पार्थ, ज्ञानमा पूर्ण बन्दछ । पाउमा दण्डवत् सेवा गरी प्रश्न गरेपछि, तत्त्वदर्शी र ज्ञानीले दिन्छन् ज्ञान सरासरि । सो तत्त्वज्ञान जान्नाले मोह हुन्न पृथासुत ! प्राणीहरू तिमीभित्र र ममा देख्दछौ सब । अरू पापीहरूभन्दा धेरै पाप गरे पनि, अग्निले जसरी पार्थ समिधा भस्म गर्दछ, ज्ञानाग्निले सबै कर्म त्यसरी भस्म पार्दछ । ज्ञानझैं विश्वमा केही पवित्र छैन निश्चय, योगको पूर्णतापश्चात् आत्माले बोध गर्दछ । जितेन्द्रिय र श्रद्धावान् व्यक्तिले ज्ञान पाउँछ ज्ञान प्राप्त हुनासाथ तुरुन्त शान्ति मिल्दछ । अज्ञानी, संशयी, श्रद्धा नहुने नष्ट बन्दछन्, यस्ता सन्दिग्ध मान्छेले सर्वत्र दुःख पाउँछन् । फलको आस गर्दैन, ज्ञानी, संशयहीन छ- भने स्व-कर्म डोरीले बाध्न सक्दैन पाण्डव ! प्रशंसा गर्दछौ, कृष्ण भन लौ कुन श्रेष्ठ हो । कर्मयोग तथा साङ्ख्य दुवै नै श्रेष्ठ हुन्, तर दुईमा तुलना गर्दा कर्मयोग विशिष्ट छ । इच्छा, द्वेषादिले मुक्त भए संन्यस्त हो स्वतः जो छ निर्द्वन्द सो व्यक्ति, पार्थ बन्धन मुक्त छ । अल्पज्ञले मात्र भिन्न देख्छन् साङ्ख्य र कर्ममा दुवैको फल मिल्नेछ राखे विश्वास एकमा । साङ्ख्यले पाइने स्थान पाइन्छ योगले पनि, साङ्ख्य, योग दुवै एक देख्नेले देख्छ जे पनि । कर्म-योगबिना हुन्छ सन्यास दुःखको जड निष्काम कर्मयोगी त ब्रह्ममा शीघ्र मिल्दछ । आत्मा-इन्द्रिय जित्ने र सम्पूर्ण जीवमा सम- देख्ने त्यो कर्म-संन्यासी लिप्त बन्दैन कर्ममा । हेर्दा, सुन्दा, छुँदा, खाँदा, हिंड्दा, सुँघ्दा र श्वासमा, सुत्दा, बोल्दा, लिंदा, छोड्दा, आँखा खोल्दा र चिम्ममा गर्छन् इन्द्रियले आफ्ना नित्य-कार्य निरन्तर- भनेर तत्त्व जान्नेले कर्ता अर्कै छ ठान्दछ । फलाशा नलिई ब्रह्म सम्झी कर्म गरे यदि, छुँदैन पापले पद्म-पत्रको जलझैं गरी । शरीर मन बुद्धिले तथा इन्द्रियले पनि आत्माको शुद्धिमा कर्म निष्काम गर्दछन् मुनि । कर्मको फल त्याग्नाले योगीले शान्ति भेट्दछ, फलासक्त र भोगीले कडा बन्धन झेल्दछ । मनद्वारा सबै कर्म योगीले वश गर्दछ, नौ ढोके देहमा कर्म न गर्छ, न गराउँछ । कर्ता, कर्म दुवै सृष्टि गर्दैनन् प्रभु ईशले, कर्ममा फल-सम्बन्ध छैन, चल्छ स्वभावले । पाप, धर्म दुवैलाई गर्दैनन् प्रभु स्वीकृत, ढाक्छ अज्ञानले ज्ञान मोहमा पर्दछन् नर । ज्ञानले जब अज्ञान मान्छेको नष्ट बन्दछ, मन बुद्धि तथा निष्ठा र भक्ति प्रभुमा हुने समान देख्ने मान्छे नै बन्छ पण्डित वास्तव । चित्त स्थिर हुनेले नै संसार सब जित्दछ ब्रह्मझैं हुन्छ निर्दाेष तब त्यो ब्रह्म बन्दछ । राम्रो पाएर हाँस्दैन नराम्रोमा रुँदैन जो, मोह-शून्य, स्थिर-प्रज्ञा, ब्रह्मज्ञ ब्रह्म बन्छ त्यो । त्यसैले तत्त्वका ज्ञाता चाहन्नन् पार्थ यो सुख । काम-क्रोधादिको वेग मर्नुपूर्व सहन्छ जो, सच्चा योगी त्यही नै हो सुखमा नित्य रम्छ त्यो । भने त्यो ब्रह्मवत् योगी नै परब्रह्म बन्दछ । सन्देहहीन, निष्पाप, मन ईश्वरमा हुने, प्राणीको हित गर्ने त्यो ऋषि हो ब्रह्म पाउँने । मनीषी जनका हुन्छन् परब्रह्म सबैतिर । बराबर गरी प्राण-अपान नाकका बिच, साधु हो, जसमा इच्छा भय-क्रोधादि शून्य छ । मित्र हुँ सब प्राणीको, यो जाने शान्ति पाउँछ । हुन्छ योगी र सन्यासी निष्काम कर्म गर्छ जो, हाेम कर्मादि त्याग्दैमा सन्यासी, मुनि हुन्न त्यो । भन्छन् संन्यासलाई नै योग, यो बुझ अर्जुन, अभिलाषा नत्यागेमा योगी हुन्न कुनै जन । योग प्रारम्भका लागि कर्म हो मुख्य कारण, योगीका लागि सङ्कल्प-त्याग हो श्रेष्ठ कारण । विषयेन्द्रियको भोग, र कर्म फलमा कुनै हुन्न आसक्त जो, सोही योगमा स्थित बन्छ है । आफ्नो उद्धार आफैंले गर, रोक अधोगति, आफु नै बन्धु हो आफ्नो आफैंले नैं जित्यो भने, आफुले नजिते आफैं आफ्नो शत्रुसरी हुने । जाडो-गर्मी, चिसो–तातो, अपमान र मानमा सम-शान्त रही आत्मा जित्ने पुग्दछ धाममा । योगीका लागि एकै हो माटो, सुन, शिला सब । हितैषी, मित्र, मध्यस्थ तथा शत्रु र बान्धव, जोहो र आस गर्दैन मन-इन्द्रिय जित्दछ, एकान्त स्थानमा बस्छ भने आनन्द पाउँछ । शुद्ध भूमी चुनी, राखी त्यसमा स्थिर-आसन, गरी एकाग्र मनले चित्त-इन्द्रिय निग्रह, कुनै दिशा नहेरेर दृष्टि नासाग्रमा गरी । योगीले यसरी चित्त रोकी मैंमा लगाउँछ- भने निर्वाणको शान्ति उसले प्राप्त गर्दछ । न योग हो बढी खानु, न भोकै बस्नु योग हो, न योग हो बढी सुत्नु, न जागै बस्नु योग हो । काम-शून्य भई योग-युक्त बन्दछ त्यो तब । जस्तै हावाबिना बत्ती नहल्ली स्थिर बन्दछ, त्यस्तै दृढमना योगी योगमा स्थिर बन्दछ । योगाधीन भई चित्त जसको मुस्कुराउँछ, आफुले आफुलाई नै हेरी आफैं रमाउँछ । यो महाज्ञानले योगी स्वयं बन्दछ निश्चल । पाएको लाभबाहेक चाहँदैन अरू कुनै, यस्तालाई सताउन्न विशाल दुःखले पनि । उत्साही चित्तले योग त्यसैले गर्छ निश्चय । सङ्कल्पबाट उब्जेका त्यागेर कामना सब, मनले इन्द्रियद्वार गरी बन्द सबैतिर । क्रमैसँग समाधिस्थ बनोस् बुद्धि प्रशान्त होस् राखेर चित्त आत्मामा केही पनि नसंझियोस् । भएको ब्रह्म-योगीले भेट्छ आनन्द उत्तम । निष्पाप, मुनिले जोडी आफ्नो आत्मा र ईश्वर, देख्छ जीवात्ममा आफु, आफैंमा विश्व-जीवन । भने म अनि सो भक्त हुन्नौं दृष्टि अगोचर । सबै किसिमले योगी मभित्रै स्थिर बन्छ त्यो । देख्ने योगीश मानिन्छ परमश्रेष्ठ अर्जुन ! हुनाले रोक्नका लागि हावाजस्तै कठोर छ । सजिलै वशमा हुन्न चन्चले चित्त अर्जुन ! सक्छन् अभ्यास-वैराग्य मिलेर तह लाउन । मन यो वशमा छैन भने योग छ दुर्लभ, वशमा सो भए प्राप्त गर्न सक्दछ साधक । हुने असिद्ध योगीको गति के हुन्छ केशव ! निराश्रय तथा ब्रह्म-प्राप्तिमा जो छ मोहित, छिन्न बादलझैं कृष्ण के त्यो नष्ट हुदैन र ! मेरा संशयको नाश अरू को गर्न सक्दछ ! न यहाँ, न वहाँ नाश, उसको हुन्छ अर्जुन ! कसैको दुर्गति ठ्याम्मै हुन्न ईश्वर-पाउन । जन्मन्छ योगले भ्रष्ट शुद्ध मानव देहमा । यस्तो जन्म त धर्तीमा मानिन्छ अति दुर्लभ प्राप्त हुन्छ, तथा सिद्धि अझै मिल्दछ अर्जुन ! पूर्व अभ्यासले तान्छ पराधीन भए पनि, योग-जिज्ञासु मान्दैन वेद-कर्महरू कुनै । ज्ञानीमा र तपस्वीमा, कर्मठे जनमा पनि, मेरै आश्रयमा योग गरी मैमा दिई मन, विज्ञानसँगको ज्ञान बताउँछु समग्र नै, यो जानेर यहाँ फेरि जान्न बाँकी रहन्न क्यै । हजारौं नरमा कोही सिद्धिको यत्न गर्दछ, कसैले तिनमध्येमा मेरो तत्त्वार्थ जान्दछ । अहङ्कार गरी आठ मेरा प्रकृति छन् सुन । अपरा जड हुन् आठ, अर्की चेतन हुन् परा, विश्व-धारण गर्दैछिन् परा प्रकृतिले सदा । दुई प्रकृतिद्वारा नै हुन्छ उत्पन्न लोकको म नैं हुँ विश्वको सृष्टि-कर्ता, स्थिति र नाशको । दुई प्रकृति परा र अपरा । कुनै अर्को मबाहेक छैन कारण अर्जुन ! धागामा मणिझैं विश्व उनिएको ममा सब । पानीमा रस अौ सूर्य-चन्द्रमा म प्रकाश हुँ, पवित्र गन्ध पृथ्वीमा र आगामा म तेज हुँ, बुद्धिमान् व्यक्तिको बुद्धि, तेजस्वीको म तेज हुँ । म हुँ आसक्तिले हीन बलिया त्यक्तिको बल, धर्मसम्मत प्राणीको कामना हुँ धनन्जय ! रज, सत्त्व, तमो भाव मेरै उपज हुन् सब, तिनीहरू ममा छैनन्, तिनमा पनि छैन म । यिनै त्रि-गुणको भावद्वारा विश्व छ मोहित, अविनाशी, गुणातीत हुँ म, चिन्दैन मानिस । यो दैवी गुणकी माया मेरी सारै छ दुस्तर, मलाई जसले भज्छ माया-सागर तर्दछ । यी चार कर्मकर्ता हुन्, गर्छन् भजन कीर्तन । तीमध्ये नित्य ज्ञानीमा पाइन्छ भाव उत्तम, त्यसैले हुन्छ ऊ प्यारो, म हुन्छु उसको प्रिय । उदार हुन् सबै किन्तु, ज्ञानी मेरै स्वरूप हो, मन-बुद्धि ममा धर्ने त्यो मेरो श्रेष्ठ भक्त हो । श्रीकृष्ण सबमा देख्ने त्यो महात्मा छ दुर्लभ । सकामी भक्त जसले पुज्छन् देवहरू जुन, तिनैमा उनको श्रद्धालाई सुस्थिर गर्छु म । मबाटै त्यसले सारा कामना प्राप्त गर्छ नै । ती अल्पबुद्धिवालाका नाश हुन्छन् सबै फल, मिल्छन् भक्त ममा मेरा, देवमा देव–पूजक । अव्यक्तमा व्यक्ति ठान्छन् बुद्धिले हीन मानिस । ढाकेर योगमायाले देखिन्न म कसैसँग, के के भयो, के हुँदैछ, के हुनेछ भविष्यमा, मोहले जीव जन्मन्छन् र मर्छन् हे परन्तप ! जो निष्पाप बनेका छन् पुण्यकर्म प्रभावले, द्वन्द्व, मोहबिना भज्छन् मलाई दृढ-भावले । गर्छन् प्रयत्न जो जन्म–मृत्यु रोग छुटाउन, तिनै हुन् ब्रह्म, अध्यात्म, कर्म जान्ने सुधी जन । मलाई देवता, यज्ञ र संसार-नियन्त्रक- भनेर जसले चिन्छन् अन्त्यमा चिन्दछन् स्वतः । के हो ब्रह्म र अध्यात्म, अधिभूत र कर्म के ? अन्त्यमा योगयुक्तात्मा संझन्छन् कसरी, हरि ! प्राणीको भाव उत्पन्न गर्ने त्याग स्व-कर्म हो । अधिदैवत ब्रह्मा हुन्, अधिभूत चराचर, जसले अन्तमा मेरै स्मृतिमा देह छोड्दछ, मेरै स्वरूप त्यो हुन्छ, यसमा छैन संशय । जे जस्तो भावना राखी अन्त्यमा देह छोड्दछ, स्मृतिमा जे छ उसको ऊ त्यस्तै हुन्छ, पाण्डव ! निरन्तर मलाई नै संझ, संग्राममा जुट, मन बुद्धि ममा अर्प, भेट्छौ मैंलाई निश्चय । योगाभ्यास गरी एक चित्तले ध्यान गर्दछ- भने पार्थ परब्रह्म त्यसैले प्राप्त गर्दछ । जो अन्तमा योग र भक्तिसाथ संझ्यो भने भेट्दछ ईश-तत्त्व । जहाँ गई सन्त प्रवेश गर्छन् । रम्छन्, त्यही सार म भन्छु हेर । इन्द्रियद्वार रोकेर मनलाई गरी स्थिर, मूर्धामा प्राण राखेर योगमा स्थित बन्दछ । जप्दै अक्षर अोम् ब्रह्म मलाई संझना गरी मर्ने मानिसले भेट्छ सबैभन्दा उचो गति । सो नित्य-भक्त योगीले मैंलाई प्राप्त गर्दछ । मेरा भक्तहरू फेरि जन्मन्नन् भव-दु:खमा, पुग्छन् सिद्धि हुनासाथ मेरा परमधाममा । यो सारा लोक जन्मन्छ मरेपछि, पृथासुत ! मेरा भक्तहरूको त हुन्न जन्म द्वितीयक । ब्रह्माको हो अहोरात्र, जान्दछन् तत्त्व-बुज्रुक । अव्यक्तमैं लीन हुन्छन् साँझमा व्यक्त-जीवन । बारंबार सबै जीव लीन, उत्पन्न, बन्दछन्, ब्रह्माका साँझमा लीन बनी प्रातः उदाउँछन् । हुन् परब्रह्म नासिन्नन्, नाश हुन्छन् चराचर । अव्यक्त व्यक्त गर्न नसकिने, नदेखिने । अनन्य भक्तिले ब्रह्म प्राप्त हुन्छ, पृथासुत, ब्रह्ममा जीव छन् सारा, जीवमा ब्रह्म व्याप्त छ ।। कस्तो बेला मरे योगी जन्म लिन्छन् पृथासुत ! कस्तो बेला मरे जन्म लिंदैनन्, सुन भन्छु म । सूर्याग्नि-ज्योति अाै शुक्ल-पक्ष र उत्तरायण- कालमा देह त्याग्नेले ब्रह्म भेट्दछ तत्क्षण । चन्द्रको ज्योतिमा मर्ने योगी फिर्दछ जन्ममा । उज्यालाबाट फर्किन्नन्, अँध्याराबाट फिर्दछन् । जान्दछन् यी कुरा योगी, पर्दैनन् मोहमा तर, सोझै ममा पुग्दछ सिद्ध योगी । विज्ञानयुक्त यो ज्ञान, हे निर्दाेषी म भन्दछु जो जानेपछि यो दुःख-रूपी संसार तर्दछौ । विद्या र गुह्यको राजा, शुचि, श्रेष्ठ, ननासिने, सधर्म, फलदाता र सजिलैसँग पाइने । श्रद्धाविहीन जोजो छन् हे पार्थ यस धर्ममा म भेटिन्न र फर्कन्छन् मृत्यु-संसार मार्गमा ढाकिएको छ यो विश्व मेरो अव्यक्त रूपले, मभित्र छन् सवै जीव म छैन तिनमा कतै । स्थित छैनन् ममा प्राणी हेर यो योग-ऐश्वर, प्राणीको नाथ, स्रष्टा हुँ, रहन्न तिनमा म त । जस्तै आकाशको वायु त्यहीं सर्वत्र चल्दछ, त्यस्तै प्राणीहरू सारा मभित्रै छन् भनी बुझ । हुन्छन् प्रकृतिमा लीन प्राणी कल्पान्तमा सब, कल्पको आदिमा फेरि सृष्टि गर्छु धनञ्जय ! सर्गका वशका सारा यी पराधीन जीवन, यसकै वशमा राखी सृष्टि गर्छु पुनःपुनः । त्यसैले कर्म-डोरीले म बाँधिन्न धनञ्जय गर्छे सृष्टि तथा नाश, चक्रझैं विश्व घुम्दछ । प्राणीको ईश हुँ, मेरो जान्दैनन् भाव मानिस मलाई नरझैं ठानी अवज्ञा गर्दछन् शठ । व्यर्थ आशा, क्रिया, बोध हुने नर बिचेतमा आसुरी, राक्षसी-वृत्ति मोहले गर्छ धारण । अविनाशी जीव-स्रोत जानी भजन गर्दछन् । दृढ सङ्कल्पले मेरो गर्छन् भजन कीर्तन, भक्तिले गर्दछन् नित्य प्रणाम र उपासना । गर्छन् कोही विराट् रूप संझी मेरो उपासना । कर्मकाण्ड म हुँ, स्वाहा, स्वधा र औषधी म हुँ, घिउ, मन्त्र, तथा अग्नि आहूति यज्ञको म हुँ । ऋक्, साम र यजुर्वेद, ओंकार प्रणवाक्षर । जल वाफ बनाएर रोक्छु, वर्षा गराउँछु, आज्ञा मान्छन् वेदको, सोम लिन्छन्, मेरो पूजा गर्दछन् पाप धुन्छन् । दिव्यात्माझैं स्वर्गको भोग गर्छन् । भोग्छन् पैले उच्च त्यो स्वर्गलोक, यस्तो गर्दै वेद मान्ने मनुष्य- अनन्य भावले मेरो गर्छन् भजन जो नर भक्तिमा लीन त्यस्ताको गर्दिन्छु सबथोक म । श्रद्धापूर्वक जो भक्त पुज्दछन् अन्य दैवत, ती सबैले मलाई नै पुज्दछन् विधिबेगर । स्वरूप तत्त्व यो मेरो नचिनी गिर्दछन् तल । देवमा देवका भक्त, पितृका भक्त पितृमा, भूतका भूतमा, मेरा भक्त मिल्छन् स्वयं ममा । त्यसको दान स्वीकार म गर्दछु खुसी बनी । जे गर्छाै, जे तिमी खान्छौ, होम, दान तथा तप जेजे गर्छौ मलाई नै गर अर्पण भारत ! यसरी फल त्यागेमा कर्म-डोरी चुँडाउँछौ, योग-संलग्न संन्यासी भई मैंसँग मिल्दछौ । भक्तमा म छु जो भज्छन्, मभित्र भक्त छन् तिनै । जघन्य अपराधी होस्, तर निश्चल भक्त छ- भने त्यो पूर्ण-सङ्कल्प साधु मानिन्छ निश्चय । जान कौन्तेय त्यो मेरो भक्त नासिन्न निश्चय । वैश्य, शूद्र तथा स्त्री र पापयोनिहरू सब मेरा शरणमा आए पाउँने छन् परंपद । पूर्ण तल्लीनका साथ गरे प्राप्त हुनेछु म । हे अर्जुन कुरा मेरा अति उत्तम छन् सुन, मानी प्रिय तिमीलाई हितका निम्ति भन्छु म । मेरो प्रभाव जान्दैनन् महर्षि देवताहरू, तिनैको आदि स्रष्टा म, मेरा सृष्टि तिनीहरू । मलाई जसले बुझ्छ अनादि, अज, ईश्वर मर्त्यमा त्यस ज्ञानीको सम्पूर्ण पाप छुट्दछ । जस अब्जसका भाव हुन्छन् मैंबाट उद्भव । हुन् मेरै मनका सृष्टि सप्तर्षि, सनकादिक तथा मनु, यिनैद्वारा फैलिए लोकमा जन । स्रष्टा हुँ सबको विश्व मबाटै नित्य चल्दछ यो जानी भज्दछन् ज्ञानी भक्ति अौ भावपूर्वक । ममा दिन्छन् मन–प्राण, साट्छन् ज्ञान परस्पर, मेरै भजनमा रम्छन् खुशी हुन्छन् निरन्तर । जो सदैव मलाई नै भज्दछन् प्रेमपूर्वक, बुद्धि दिन्छु, त्यसैद्वारा मलाई भेट्दछन् तब । ती भक्तमा कृपा राखी भित्री अज्ञान, कल्मष ज्ञानको दीप बालेर नाश गर्छु धनञ्जय ! आदिदेव, अजन्मा र दिव्य व्यापक छौ तिमी ! भन्छन् नारद देवर्षि, भन्छन् ऋषिहरू सब, भन्छाै तिमी तथा व्यास, भन्छन् असित, देवल । जेजे भन्छौ सबै सत्य कुरा मान्दछु केशव ! तिम्रो स्वरूप जान्दैनन् कुनै देव र दानव । आफुले आफुलाई नै जान्दछौ परमेश्वर ! भन्न सक्छौ तिमी मात्र आफ्ना ती दिव्य ऐश्वर, तिनै ऐश्वर्यले व्याप्त तिमी छौ लोकमा स्थित । चिनिन्छौ कसरी कृष्ण नित्य चिन्तनले अनि आफ्नो योग र ऐश्वर्य सविस्तार, जनार्दन ! भन फेरि, अघाइन्न सुन्दा यी वचनामृत । दिव्य ऐश्वर्य यी मेरा बारेमा अब भन्छु म छैन विस्तारको सीमा पार्थ मुख्यतया सुन । आत्मा हुँ सब प्राणीका भित्री हृदयमा स्थित, मरीचि वायुमध्येमा, चन्द्र नक्षत्रमा म हुँ । वेदमा हुँ सामवेद, देवतामा म इन्द्र हुँ हुँ रुद्रहरुमा शम्भु, धनीमा म कुबेर हुँ, हुँ आठ वसुमा अग्नि, मेरु पर्वतमा म हुँ । हुँ पुरोहितमा मुख्य बृहस्पति भनी बुझ, सेनानायकमा स्कन्द, तलाउमा हुँ सागर । हिमाल स्थिर बस्नेमा, यज्ञमा जप यज्ञ हुँ । गन्धर्वमा चित्ररथ तथा कपिल सिद्धमा । हुँ ऐरावत हात्तीमा, मनुष्यहरुमा नृप । म शस्त्र–अस्त्रमा वज्र, गाईमा कामधेनु हुँ प्रजा-प्रजनमा काम, नागमा वासुकि म हुँ । अनन्त नागमध्येमा पानीमा म जलेश हुँ, संयमीमा स्वयं काल, पितृमा अर्यमा म हुँ । प्रह्लाद दैत्य मध्येमा, बेला गणकमा हुँ म, हुँ म नै पशुमा सिंह, पक्षीमा विनतासुत । विनतासुत गरुड । गणक गन्ती गर्ने । हुँ हावा शुद्ध गर्नेमा, राम शस्त्रास्त्र विज्ञमा, समस्त नदमा गङ्गा, गोही माछा प्रजातिमा । विद्यामा ब्रह्मविद्या हुँ, तर्कमा सत्य निर्णय । समासमा म हुँ द्वन्द्व, सारा अक्षरमा अ हुँ, साममा हुँ बृहत्साम, गायत्री छन्दमा म हुँ, महिनाहरुमा मार्ग, ऋतुमा म वसन्त हुँ । साम सामवेद । बृहत्साम सामवेदभित्रको एक गीति स्तोत्र । जित्न इच्छुकको नीति, शास्ति दमन–प्यारको म ज्ञानीहरुको ज्ञान, मौन हुँ म रहस्यको । विश्वका सब प्राणीको बीज मै हुँ पृथासुत ! मबिनाको छँदैछैन यावत् विश्व चराचर । दिव्य ऐश्वर्य यी मेरा छन् अनन्त, परन्तप ! जोजो ऐश्वर्यले युक्त छन् कान्ति, शक्तिले पनि संझना गर ती मेरै तेजांशयुक्त छन् भनी । अथवा धेर जानेर के पो हुन्छ पृथासुत ! एकांशले जगद्भित्र रहेकोछु सबैतिर । तिमीबाट सुनेँ, यस्ले मेरो मोह सबै गयो । विस्तारले तिमीबाट सृष्टि, स्थिति तथा लय जे जस्तो भन्दछौ कृष्ण आफूबारे, यथार्थ छ, परन्तु, हेर्न चाहन्छु तिम्रो त्यो रूप ऐश्वर.। ठान्दछौ, यदि त्यो रूप सकिन्छ हेर्न, केशव– हे पार्थ वसु, आदित्य, हावा, रुद्र र अश्विनि, मेरा शरीरमा हेर्न जेजे इच्छा छ अर्जुन ! यो एकै स्थानमा हेर सारा विश्व चराचर, यति भनेर योगेश कृष्णजीले त्यहाँ, नृप ! शरीरमा अनेकौं छन् गहना, दिव्य आयुध । एकै पटक लागेका हजारौं सूर्यको प्रभा, प्रभुका ज्योतिसामुन्ने न्यून देखिन्छ सर्वदा । सबै ब्रह्माण्डका सारा देवता कृष्ण–देहमा, एउटै स्थानमा देखे पाण्डुका पुत्रले त्यहाँ । देख्दैछु ऋष्यादि र दिव्य सर्प । देखिन्छ चारैतिर रूप मात्र । छ अग्निको ज्योति र सूर्य ताप यो विश्वका आश्रय छौ सुरम्य । न आदि देखिन्छ न मध्य अन्त यो विश्व नै दन्दनि बल्न लाग्यो । देखेर यो अद्भुत उग्र रूप, थरर्र काम्यो डरले त्रिलोक । गर्छन् महर्षि स्तुति, सिद्ध स्वस्ति– त्यो रूप हेर्छन् सब ट्वाल्लिएर । र पेट दाह्रा विकराल, जाँघ । आँखा ठुला छन्, मुख झन् ठूलो छ । भएँ, हट्यो शान्ति र धैर्य कृष्ण ! टल्किन्छ दाह्रा मुखभित्र धेर । दिशा कुनै जान्दिन, छैन हर्ष, साथै पस्छन् भूमिका भूप आदि । पस्छन् हाम्रा पक्षका युद्धवीर । दाह्रा तिम्रा देखिंदै छन् कराल पस्छन् सारा वीरयोद्धा हजार । अड्केका छन् दाँतमा च्यापिएर । पस्छन् बलेका मुखभित्र स्वाट्ट । सवेग बन्छन् मुखको अहारा । र स्वाद लिन्छौ मुखमा समस्त । ब्रह्माण्ड हे, कृष्ण डढाउँदैछ । हुँ काल लोक क्षयमा पसेको, यो लोक-संहारक भै बसेको । तिमी बाँचे पनि मर्छन् सबै यी या पक्षका हुन् अथवा विपक्षी । काम्दै काम्दै हात जोडी नुहेर, गर्दै, भन्छन् पार्थ सारै डराई । सारा जगत् तुष्ट छ हर्ष छायी । प्रणाम गर्छन् सब सिद्ध–मर्त्य । गर्दैन को वन्दन हे महात्मा ! अक्षय्य छौ, सत् र असत्, अपार । यो विश्वका हौ प्रभु मूल फेद । आगो र हावा, यम, चन्द्रदेव, प्रणाम अर्पन्छु म बारबार । प्रणाम गर्दैछु म वारिपारि । भने सखा यादव कृष्ण काले ! सुत्दा र खाँदा र विहार गर्दा, एक्लै हुँदा वा अरुमाझ पर्दा, गरें, क्षमा माग्दछु कृष्ण ऐले । यो विश्वको एक पिता तिमी हौ, भने कहाँ खोज्नु घनिष्ठ मित्र छौ वन्द्य श्रीकृष्ण प्रसन्न पार्न अष्टाङ्गले गर्दछु म प्रणाम । देखी नयाँ रूप खुसी भएँ म, गदा र चक्रादि किरीटयुक्त । म देख्न चाहन्छु, त्यही छ राम्रो । नदेखिएको अघि यो कसैले । यज्ञादि गर्दा अनि वेद पढ्दा तथा क्रिया, दान, तपादि गर्दा छाडी चिन्ता प्रेममा चित्त लाई आए आफ्नै रूपमा फेरि कृष्ण । स्थिरचित्त भयो, आएँ पुरानै स्थितिमा अब । देवता पनि चाहन्छन् यसैको नित्य दर्शन । वेद, दान, तपस्या र यज्ञले छैन संभव । अनन्य भक्तिले मात्र यसरी, हे परन्तप ! जान्न, देख्न, तथा भित्र पस्न पाइन्छ अर्जुन ! अनासक्त र श्रद्धालु, मेरै भजनमा रत, प्राणीमा जो छ निर्वैर, स‍ो मैंमा मिल्छ पाण्डव ! हाम्रो राम्रो नेपाली, मिठो नेपाली केही प्रचलित नेपाली उखान टुक्काहरु, भाग- १। मिती ३ वैशाख २०७७ तदनुसार 15 April, 2020 (अष्टमी, वैशाख कृष्णपक्ष) १. आफु ताक्छ मूडो, बन्चरो ताक्छ घुँडो‌ अर्थात आफूले एउटा कुरा आँटदा् अर्कै हुनु। २. एक पन्थ दुई काज अर्थात एक प्रयत्नबाट दुइटा लाभ। ३. धोबीको कुकुर घरको न घाटको अर्थात ठाँउ-ठेगाना नभएको कहीको पनि नहुनु। ४. लाटो देशमा गाँडो तन्नेरी अर्थात नजान्नेको माझमा अलिअलि जान्ने। ५. अकबरी सुनलाई कसी लाउनु पर्दैन अर्थात राम्रो वस्तुलाई सिगांरिरहने आवश्यकता छैन। ६. अगुल्टोले हानेको कुकुर बिजुलीदेखि तर्सिन्छ भनेको अर्थ एक चोटि चोट पाएको मान्छे सधैँ डराउँछ। ७. अड्कोपड्को तेलको धूप अर्थ चाहिने कुरो नपाउँदा त्यस्तै अरु कुराले काम चलाउनु। ८. आकासको फल आँखा तरी मर अर्थात असम्भव कुरामा हात हाल्नु। ९. अचानाको चोट खुकुरीले जान्दैनवा खुकुरीको मार अचानाले बिर्सदैन भनेको भोग्नेले मात्र थाहा पाँउछ। ११. आलु खाएर पेडाको धाक अर्थात केही नभए पनि फोस्रो रवाफ देखाउनु वा काम एउटा कुरा एउटा गर्नु। १२. इन्द्रको अगाडि स्वर्गको बयान अर्थात धेरै जान्नेको सामु नजान्नेको बयान महत्वहीन हुन्छ। १३. इलमीका भागमा माछा र मासु भनेको अर्थ इलम गर्नेलाई सुख हुन्छ। १४. उम्केको माछो ठूलो, तात्पर्य आफूले भेटन नसकेको बस्तु बेस होला भन्ने तर्कना। १५. एक थुकी सुकी, हजार थुकी नदी, को अर्थ धेरै जना मिलेर गरेको काम सफल हुन्छ। १७. एक हातले ताली बज्दैन, तात्पर्य एकोहोरो कुनै काम हुन्न। १८. अोरालो लागेको मृगलाई बाच्छोले खेदछ, को अर्थ तल परेकालाई सबैले हेप्छन्। १९. औंलो दिंदा हातनै तान्ने, को अर्थ, एक थोक दिएपछि पनि अझ सबै लिँउ भन्ने मानसिकता। २०. कहिले सासू त कहिले बुहारीकोपालो, भन्नुको अर्थ, मौका सबैको आँउछ। साभार ग्रन्थकार पुष्करशमशेर ज. ब. राणा द्वारा राम्रो नेपाली, मिठो को “नेपाली उखान टुक्काहरु” बाटा Sudan Bhattarai Upadhaya कोही सगुण छन् भक्त, कोही छन् भक्त निर्गुण, यी दुई सिद्धयोगीमा मानिन्छ कुन उत्तम ? जोजो गर्छन् तिनै मेरा मानिन्छन् भक्त उत्तम । रहेको वर्णनातीत रूप एक रसात्मक, अविनाशी, निराकार तथा निश्चल ब्रह्मको ध्यान-कीर्तन जो गर्छ त्यो मेरो प्रिय भक्त हो । कर्ताभाव रहेसम्म अप्राप्य बन्छ ईश्वर । मेरा भक्तहरू सारा कर्म सुम्पी सबै ममा, अनन्य योगले मेरै गर्दछन् ध्यान, कीर्तन । ममा चित्त दिई भज्ने भक्तलाई धनञ्जय ! देऊ मन ममा, बुद्धि पनि मैमा गर स्थिर त्यसो भए तिमी बस्छौ मभित्र, छैन संशय । चित्तवृत्ति ममा राख्न सक्दैनौ यदि पाण्डव ! अभ्यास गर्न सक्तैनौ भने मेरा निमित्तमा गरे सत्कर्म, सक्नेछौ सजिलै सिद्धि पाउन । यो पनि गर्न सक्दैनौ भने मैंमाथि आश्रित– भई, कर्मफल त्यागी, गर संयम इन्द्रिय । शीलभन्दा ज्ञान श्रेष्ठ, सोभन्दा ध्यान श्रेष्ठ छ, सोभन्दा श्रेष्ठ निष्काम-कर्मले शान्ति मिल्दछ । मनबुद्धि ममा राख्ने प्यारो भक्त ठहर्दछ । दिंदैन लोकमा पीडा, स्वयं पीडित हुन्न जो, हर्षावेश, भय, द्वेष नहुने प्रिय भक्त हो । जो त्याग गर्छ त्यो मेरो प्यारो भक्त ठहर्दछ । सम शत्रु र साथीमा, अमान-मानमा सम, सुख-दुःख, चिसो-तातो, निन्दा र स्तुतिमा सम । वैरागी भक्त अत्यन्त मलाई प्रिय लाग्दछ । धर्म-अमृत श्रद्धाले जसले पान गर्दछन् ती सबै नै अति प्यारा मेरा परम भक्त हुन् । चिनिन्छ देह यो क्षेत्र–नामले हे पृथासुत ! क्षेत्रज्ञ भन्दछन् देह–ज्ञातालाई विवेचक । सम्पूर्ण क्षेत्रमा मै हुँ क्षेत्रज्ञ, जान भारत ! क्षेत्र त्याे जे छ, जस्तो छ, जे छन् विकार, कारण, क्षेत्रज्ञ–गरिमा के छ, भन्छु संक्षेपमा, सुन । धेरै किसिमले गाए ऋषिले अनि वेदले, सुनिश्चित गरी ब्रह्म–सूत्रका पदले भने । महाभूत, अहङ्कार, बुद्धि, प्रकृति छन् सँग, तन्मात्रा पाँच छन् साथै मन एक, दशेन्द्रिय । अमानी र क्षमा, सोझो, अहिंसा, दम्भहीनता विषयेन्द्रिय वैराग्य र अहङ्कार–शून्य छ । अनासक्त, सुत, स्त्री र गृहमा मम–हीनता, प्रिय–अप्रियको प्राप्ति दुवैमा एकरूपता । पतिव्रत बनी मेरै अनन्य भक्तिमा स्थित, सुरम्य देशमा वास, कुसङ्गीको असङ्गत । तत्त्वज्ञान र अध्यात्म–ज्ञानको पूर्ण दर्शन– गर्नु नै ज्ञान हो, बाँकी अज्ञान मात्र हुन् सब । सुन्ने कान पनि त्यस्तै विश्व ढाकेर व्याप्त छ । सबै इन्द्रियले हीन, त्यसका नै प्रकाशक, योजक भोग गर्ने । अनासक्त आसक्ति रहित । भित्रबाहिर यो व्याप्त छ चराचर जीवमा, अति सूक्ष्म छ देखिन्न, छ टाढा र समीपमा । अखण्ड नभजस्तै छ, तर खण्ड छ जीवमा विष्णु, शङ्कर, ब्रह्मा छन् स्थिति, संहार, सृष्टिमा । ज्योतिको पनि हो ज्योति, मायाभन्दा छ यो पर, तत्त्वले जानिने ज्ञान सबैका चित्तभित्र छ । संक्षेपमा क्षेत्र, ज्ञान, जान्न–योग्य यिनै त हुन् यस्तो जानी भक्त मेरा मेरै स्वरूप बन्दछन् । संक्षेपले भने क्षेत्र, ज्ञान औ ज्ञेयका कुरा- दुवै प्रकृति, जीवात्मा हुन् अनादी भनी बुझ, विकार, गुणकी आमा मेरी प्रकृति हुन् सुझ । कार्य, कारण, कर्तामा सर्ग नै बन्छ कारण, सुख-दुःखादि भोक्तामा जीवात्मा हुन्छ कारण । गुण-सङ्गतले हुन्छ सत्, असत् योनि-सम्भव । तत्त्वले गुणका साथ माया–पुरुष बुझ्छ जो, कर्तव्य–कर्ममा लागे पनि जन्मिन्न फेरि त्यो । देख्दछन् ज्ञानले कोही, कोही चैं कर्मयोगले । कुनै आफू नजानेर सुनी अर्चन गर्दछन्, सुन्नमा पोख्त ती मान्छे मृत्यु–संसार तर्दछन् । क्षेत्र–क्षेत्रज्ञ संयोगबाट हुन्छन् धनञ्जय । समस्त जीवमा व्याप्त देख्छ जाे परमेश्वर, आत्मा मार्दैन आफैंले भने सद्गति पाउँछ । हुन्छन् प्रकृतिबाटै यी कर्म-कार्यहरू सब, कर्ता होइन यो आत्मा भन्नेले सब देख्दछ । समस्त जीवको भाव देख्छ एकल ईशमा, ईशमै देख्छ विस्तार भने त्यो मिल्छ ब्रह्ममा । अनादि औ निराकार हुनाले ध्रुव–ईश्वर छ पार्थ तनमा, किन्तु छैन लिप्त र सक्रिय, । त्यस्तै यो देहमा व्याप्त आत्मा पनि अलिप्त छ । एउटै सूर्यले विश्व पार्छ उज्वल, भारत ! त्यस्तै नै एक आत्माले पार्छ क्षेत्र प्रकाशित । देख्छ जो ज्ञान आँखाले सो स्वयं ब्रह्म बन्दछ । हाम्रो राम्रो नेपाली, मिठो नेपाली केही प्रचलित नेपाली उखान टुक्काहरु भाग- २ मिती ४ वैशाख २०७७ तदनुसार १६ अप्रिल २०२० १. काग कराउँदै छ, पिना सुक्दै छ, अर्थात भन्ने भन्दै गर्छन, आफ्नो काम छोडनु हुन्न २. कानो गोरुलाई औंसी न पुर्णे,अर्थात दृष्टि नभए राम्रो नराम्रो केही थाहा हुन्न। ३. कुकूरको पुच्छर बार्ह वष्र ढुङ्ग्रोमा हाले पनि बङ्गा को बाङ्गै, अर्थात नसुध्रिने मान्छेलाई जे गरे पनि हुन्न। ४. कालो अक्षर भैँसी बराबर, अर्थात लेखपढ गर्न नजान्नु। ५. कुरो र कुलो जता लग्यो उतै जान्छ, अर्थात कुरा र प्रसङ्ग जतातिर पनि मोडन सकिने हुन्छ। ६. खाने पिउने रामे, चोट पाउने पामे भनेको अर्थ बिराम गर्ने एउटा, सजाय पाउने अर्को। ७. खाने मुखलाई जुङ्गाँले छेक्दैन, अर्थ काम गर्न चाहनेलाई कुनै बाधाले रोक्न सक्दैन । १०. घाँटी हेरी हाड निल्नु, तात्पर्य अवस्था हेरी काम गर्नु। ११. घोडा चढने लड्छ, अर्थात काम गर्दा बिग्रन पनि सक्छ। १२. चटपटे साँढेका तीन ठाँउमा डाम, अर्थात धेरै मातिंदाखेरि दुख: पाईन्छ । १३. चिप्ला मुखको धमिलो पेट, भनेको अर्थ मुखले एक थोक भनी कामले अर्को थोक गर्नु। १४. छन गेडी सबै मेरी छैनन् गेडी सबै टेढी, तात्पर्य आफुँसङ्ग भए सबै आफन्त र नभए सबै बिराना। १५. जति जोगी आए कानै चिरिएका, को अर्थ सबै उस्तै, काम नदिने। १६. जुन गोरुको सिङ छैन उसको नाम तीखे, अर्थ गुण र योग्यता बिनानै लायकी ठान्नु। १७. जहाँ स्त्री उहीं श्री तात्पर्य आइमाई भएको ठाँउमा सह हुन्छ। १९. जोईको जुङाँ, पोइ न पोते, सातु न सोप्र्याक,कोसा खाँदै सुसेल्दै को अर्थ, कुनै काममा पनि नमिल्नु। २०. जोगिको घरमा संन्यासी पाहुना, भन्नुको अर्थ, जो सित छैन उसैकहाँ माग्न आउने। समस्त ज्ञानमा श्रेष्ठ-ज्ञान फेरि म भन्छु, जे- जानी मुक्त भए योगी, उच्च सिद्धत्वमा पुगे । गरी धारण यो ज्ञान मजस्तै बन्न सक्दछन्, सृष्टिमा न त जन्मन्छन्, लयमा न त मर्दछन् । मूलप्रकृति हो योनि, गर्भ स्थापित गर्छु म, उत्पत्ति सब प्राणीको तब हुन्छ पृथासुत ! सम्पूर्ण योनिमा जन्म लिने ती जीव मात्रका माता प्रकृति हुन् मूल, हुँ म बीज दिने पिता । सुख अौ ज्ञानका सङ्गद्वारा बाँधिन्छ पाण्डव ! कामना, लोभको मूल-स्रोत हो यो रजोगुण, देह सर्वस्व हो ठान्ने तम अज्ञानको सुत, सत्त्वले सुखमा तान्छ, रजले तान्छ कर्ममा ज्ञान ढाकेर तमले तान्छ पार्थ, प्रमादमा । देहका सब ढोकामा प्रकाश जब पर्दछ, त्यो बेला सत्त्वको सीमा अधिकाधिक बढ्दछ । चेष्टा, लोभ र आकांक्षा, कर्मारम्भ र वासना, रजोगुण बढे बढ्छन् यस्ता प्रवृत्ति अर्जुन । अहं, मोह, कुचेष्टा र दुष्प्रवृत्तिहरू सब, तम वृद्धि हुँदा आफैं बढ्दछन् हे पृथासुत ! सत्त्वको वृद्धिमा देह जसले त्याग गर्दछ, स्वर्गलोकादिको स्थान त्यसले प्राप्त गर्दछ । कर्मठे नर जन्मन्छ रज धेरै हुँदा मरे, कर्मठे कर्मामा आसक्ति भएको व्यक्ति । सत्कर्म सत्त्व हो दिन्छ यसले फल सात्त्विक, रजको फल हो दुःख, अज्ञान तमको फल । सत्त्वमा ज्ञान बर्सन्छन्, रजमा लोभ-लालस, जन्मन्छन् तममा मोह, कुचेष्टा, मूर्खता सब । जान्छन् सत्त्वगुणी माथि, बस्छन् राजस बीचमा, तामसी गुणका मान्छे झर्दछन् यमलोकमा । गुणभन्दा म टाढा छु भन्ने मैंसँग मिल्दछ । जन्म, मृत्यु, जरा-मुक्त भई अमर बन्दछ । आचार तिनको के हो, बन्छन् त्यस्तो कसोगरी ! पाएमा न घृणा गर्छ, नपाए न त खोज्दछ । गुण नै गुणमा रम्छ जानेमा बन्छ सुस्थिर । निन्दा र स्तुतिमा एक-भाव देख्दछ पण्डित । प्रियाप्रिय प्रिय र अप्रिय । पण्डित ज्ञानी । देख्ने कर्तापन त्यागी नै गुणातीत बन्दछ । त्यसले गुणलाई नै नाघेर ब्रह्म भेट्दछ । वृक्षका पात हुन् छन्द, यो बुझे वेद बुझ्दछ । मुनाहरू छन् गुणले बढेका । कुनै कुनै मूल उँधो झरेका- छन्, कर्मको बन्धनमा परेका । न रूप केही उपलब्ध हुन्छ, न आदि, अन्त, स्थिरता कुनै छ । अश्वत्थ फेदैसँग ढाल्न सक्छे । बुझी, गरोस् त्यो प्रभुमार्ग खोजी, जहाँ पुगी आगति हुन्न फेरि । सो ब्रह्मको आश्रय रोज्नु पर्छ । निर्मूल छन् सङ्गत, मोह, मान, अध्यात्ममा चित्त छ, छैन काम । भेट्छन् तिनैले प्रभु दीननाथ । न छ आदित्यको ज्योति, न अग्नि, न त चन्द्रको, जीवात्मा देहको मेरै नै हो अंश सनातन, आत्माले प्रकृतिद्वारा मन, इन्द्रिय तान्दछ । अघिल्लो देह–संस्कार अर्कोमा सार्छ ईश्वर, वायुले जसरी गन्ध स्थानान्तरण गर्दछ । छाला, कान तथा आँखा, जिब्रो मन र नाकको- मर्दा, बाँच्दा, भोग गर्दा, गुणाधीन हुँदा पनि, मूर्खले देख्न सक्तैनन्, देख्दछन् ज्ञानवान् मुनि । प्रयत्नकर्ता योगीले देख्छन् आत्मस्थ ईश्वर, गरून् प्रयत्न अज्ञानी देख्दैनन् परमेश्वर । मेरै हो सूर्यको तेज, गर्छ विश्व प्रकाशित, चन्द्रको, अग्निको तेज मेरैे तेज भनी बुझ । पृथ्वीभित्र पसी सारा प्राणी गर्दछु धारण, रसचन्द्र बनी यावत् औषधी गर्छु पोषण । बनी पचाउने गर्छु अन्न चार प्रकारका । चार प्रकारका अन्न भक्ष्य (चपाइने भोज्य (निलिने लेह्य (चाटिने चोष्य (चुसिने) । मबाट मिल्छन् स्मृति, ज्ञान, तर्क । श्रुतिविज्ञ वेद जान्ने । वेद्य जानिने । विश्वमा छन् दुई वस्तु नासिने र ननासिने नाश हुन्छन् सबै प्राणी, जीवात्मा छ ननासिने । पुरुषोत्तम अर्कै छ, परमात्मा भनिन्छ जो, त्रिलोकमा बसी रक्षा गर्छ अव्यय ईश त्यो । क्षयभन्दा म टाढा छु, अक्षय्यदेखि उत्तम मलाई जुन ज्ञानीले पुरुषोत्तम मान्दछन् त्यस्ता सर्वज्ञले पार्थ मेरै भजन गर्दछन् । कृतार्थ, बुद्धिमान् हुन्छ यो जानेपछि भारत ! अहिंसा, सत्य, अक्रोध, त्याग, शान्ति र उच्चता, दैवी सम्पदले युक्त नरका हुन् विशेषता । घमण्ड, रिस, अज्ञान, क्रूरता र अहंपना, आसुरी नरमा हुन्छन्, उक्त दुर्गुण, अर्जुन ! दैवी लक्षणले मुक्ति दिन्छ, बाँध्दछ आसुरी, छौ दैवी गुणका पार्थ, नगर्नू शोक यस्तरी । विश्वमा आसुरी, दैवी गुणले युक्त छन् नर, भनें विस्तारले दैवी, पार्थ लौ आसुरी सुन । गर्ने के हो, नगर्ने के जान्दैनन् आसुरी नर, न शुद्धता, न आचार, न सत् हुन्छ तिनीसँग । असत्य र निराधार जगत् हो, छैन ईश्वर- भन्दछन् काम–इच्छा हो सृष्टिको मूल कारक । दृष्टि यस्तो हुने आत्म–ज्ञानहीन र आसुरी- मूढले गर्दछन् काम विश्व नै नासिने गरी । नपुग्ने कामना राखी मद, दम्भ र मोहले मिथ्याचार गरी हिंड्छन् अशुद्ध–चित्तका सबै । मुत्युपर्यन्तका सारा चिन्ताको भक्ति गर्दछन्, मात्र इन्द्रियको तृप्ति उनका लक्ष्य बन्दछन् । आशाका सय पासामा फँसेका काम–नोकर गर्दछन् भोगका निम्ति अवैध धन सञ्चय । अहिले यति जम्मा छ, पछि धेरै कमाउँछु । मद्वारा मारियो शत्रु, हत्या गर्छु अरू पनि, धनी, कुटुम्बवाला हुँ, मतुल्य अरु को छ र ! गर्छु मैं यज्ञ–दानादि भन्ने अज्ञान–मोहित, भ्रान्तिले चित्त बिग्रेका फँसेका मोहजालमा, खस्तछन् भोग-आसक्त यम-लोक अशुद्धमा । आफैंलाई श्रेष्ठ मान्ने मातेका धन–मानले गर्दछन् नामको यज्ञ विधि छोडेर दम्भले । पर्ने निन्दकले गर्छन् म सर्बेश्वरको रिस । मान्छे असुरयोनीमा धकेलिन्छन् पुन:पुन: । आसुरी याेनि पाएका मूढले किहल्यै पनि मलाई, पार्थ भेट्तैनन्, पाउँछन् नीचको गति । काम, क्रोध तथा लोभ ढोका हुन् यम-लोकका आत्म–नाशक छन्, त्याग गर्नु पर्दछ सर्वदा । पार्थ यो तमको ढोका-बाट जो मुक्त बन्दछ, आत्म–कल्याणमा लागी त्यसले मुक्ति पाउँछ । जो शास्त्रविधि छोडेर स्वेच्छाले कर्म गर्दछ, त्यसैले शास्त्र जानेर कर्म नै गर्नुपर्दछ । जो शास्त्रविधि छाडेर श्रद्धाले देव पुज्दछन् गुण सत्त्वादिमध्येमा कुनमा कृष्ण पर्दछन् ! तिन प्रकारका श्रद्धा हुन्छन् नर–स्वभावमा सात्त्विकी, राजसी, तेस्रो तामसी छ निकृष्टमा । भावानुसारको श्रद्धा सबैमा हुन्छ भारत ! जस्तो छ उसको श्रद्धा त्यस्तै नै हुन्छ मानिस । भूतप्रेतादिको पूजा गर्छन् तामस मानिस । शास्त्रको विधि छोडेर जो गर्छन् तप दारुण, बन्छन् जो काम आसक्त, लिन्छन् दम्भ, अहंपना । देहको तत्त्व जीवात्मा, म कृष्णप्रति नै पनि दुःख–कष्ट दिने जो छन् बुझ आसुर हुन् भनी तिन प्रकारका हुन्छन् सबका प्रिय भोजन– तप, यज्ञ तथा दान पनि छन् त्यति नै, सुन । रसिला, स्नेहिला, मीठा खाद्य हुन् सात्त्विक–प्रिय । अमिलो, नुनिलो, तातो, पिरो, सुख्खा र चट्पटे, राजसीप्रिय हुन्, शोक, रोग, दुःख बढाउने । अशुद्ध खाद्य मानिन्छन् तामसी नरका प्रिय । गरिने यज्ञयागादि बन्दछन् शुद्ध सात्विक । गरिने यज्ञलाई नै भन्दछन्, पार्थ राजसी । बिना श्रद्धा गरे यज्ञ बन्छ त्यो तामसी क्रिया । अहिंसा, ब्रह्मचर्यादि कहिन्छन् तप देहका । शास्त्र-अभ्यास हुन् हाम्रा बोली-वचनका तप । अन्तस्करणको शुद्धि आदि हुन् मनका तप । फल-आशाबिना, श्रद्धा र भक्ति मनले गरी, तपिने माथिका तीन कहिन्छन् तप सात्विकी । माथिका तीन शरीर, वचन र मनले गरिने तपस्या । सत्कार, मान, पूजाका निमित्त गरिने तप, गरिने तपलाई नै भनिन्छ तामसी तप । कर्तव्य ठानी निस्वार्थ देश, काल र पात्रता हेरेर दिइने दान मानिएको छ सात्त्विक । अनिच्छाले दिए, हुन्छ दान त्यो बुझ राजस । नहेरी दिइने दान मानिएको छ तामस । निर्दिष्ट ब्रह्मले ॐ र तत्, सत् यी तीन नामले, त्यसैले ब्रह्मवादीका शास्त्रोक्त यज्ञ, दान र तप क्रियादि आरम्भ हुन्छन् ॐ बाट नित्यशः । फलाशा नलिई मोक्ष इच्छा गर्ने मनुष्यले तत् उच्चारणले गर्छन् यज्ञ, दान, तप सबै । प्रयुक्त हुन्छ सत् शब्द सद्भाव, साधु–भावमा, उत्कृष्ट कर्ममा पार्थ सत् आउँछ प्रयोगमा । बोलिन्छ शब्द सत् दान, तप, यज्ञादि कर्ममा भनिन्छ शब्द सत् ईश–प्रीतिका शुभ कार्यमा । हुन्छन् भने असत् हुन् ती सर्वत्र हानि–कारक । जान्ने इच्छा छ सन्न्यास–त्यागबारे पृथक् पृथक् . प्राज्ञ भन्छन् काम्यकर्म त्याग्नु सन्न्यास हो भनी फलाशा-त्याग्नु हो त्याग भन्छन् अर्काथरी सुधी । कुनै भन्छन् कर्मभित्र छ दोष, त्याग्नु पर्दछ, यज्ञ, दान, तप त्याग्नु हुन्न, भन्छन् कुनै बुध । तीन प्रकारका त्याग हुन्छन् हे श्रेष्ठ मानव ! तप, यज्ञ तथा दान त्याग्नुहुन्न, सुकर्म हुन्, यज्ञ, दान, तपस्याले मनीषी शुद्ध बन्दछन् । गर्नुपर्छ यिनै कर्म फल आसक्ति बेगर, यो मेरो मत हो, पार्थ म आफैंबाट निश्चित । नित्यकर्म परित्याग गर्नु धेरै अयोग्य छ, अज्ञानवस त्यागेमा तामसी त्याग बन्दछ । दुःख–कष्टादिको त्रास संझेर कर्म त्याग्दछ– भने त्यो राजसी त्याग सर्वथा हुन्छ निष्फल । कर्तव्य हो कर्म गर्नु भन्ने ठानी पृथासुत ! आसक्ति र फल–त्याग गर्नु हो त्याग सात्त्विक । देहीबाट सबै कर्म-त्यागको छैन सम्भव त्यसैले हो त्यही त्यागी, त्याग्छ जो कर्मको फल । शुभाशुभ तथा मिश्र तिन छन् कर्मका फल, त्यागीले फल भोग्दैनन्, अत्यागी भोग्दछन् फल । छन् साङ्ख्य शास्त्रमा सोही मबाट सुन अर्जुन ! र चेष्टा तिनका, पाचौं दैव नै बन्छ कारण । कर्म, कुकर्म जे गर्छन् मन, वाणी र देहले मुख्य कारणको पाठ खेल्दछन् उक्त पाँचले । उक्त पाँच देह, जीव, इन्द्रियहरू, शारीरिक चेष्टा र दैव । आफ्नो विशुद्ध आत्मा नै कर्ता हो भन्छ जो नर, लोकहत्या गरोस् किन्तु न बाँधिन्छ न मार्दछ । न बाँधिन्छ न (कर्ममा) बाँधिंन्छ । ज्ञान अौ जानिने, जान्ने तिन हुन् कर्म–प्रेरक, क्रिया, करण, कर्ता यी तिन हुन् कर्म-सङ्ग्रह । गुणका भेदले ज्ञान, कर्म, कर्ता गरी तिन साङ्ख्यमा भनिएजस्तै म भन्दछु तिमी सुन । विभिन्न भावमा देख्छ जीवमाथि विभिन्नता- भने सो ज्ञानलाई नै भन्दछन्, बुझ, राजस । शरीर मात्र हो पूर्ण भन्ने आसक्ति भावको, युक्ति र तत्वले हीन, अल्प तामस ज्ञान हो । भने त्यो कर्मलाई नै भनिन्छ कर्म सात्त्विक । भोगको कामना राखी अहंको भावना लिई श्रमले गरिने कर्म बन्दछन् सब राजसी । विचार नगरी हिंसा, हानी, सामर्थ्य, अन्तको, मोहले गरिने कर्म स्वत: तामस हुन्छ त्यो । छैन सङ्ग-अहं, सिद्धि–असिद्धि एक भाव छ, धैर्य, उत्साहले युक्त कर्ता मानिन्छ सात्त्विक । हर्ष, शोकादिले युक्त कर्ता मानिन्छ राजस । अररो, मूर्ख, अल्छी र खिन्न, लोसे तथा ठग, अयोग्य, ग्राम्य-गुणको कर्ता मानिन्छ तामस । बुद्धि अौ धैर्यका भेद गुणानुसार छन् तिन सम्पूर्ण रूपमा बेग्लाबेग्लै पार्थ तिमी सुन । मोक्ष-बन्धनको ज्ञाता बुद्धि हो पार्थ सात्विक । कर्तव्य र अकर्तव्य, धर्म-पाप सबै बुझी, छुट्याउन नसक्ने त्यो बुद्धि हो पार्थ, राजसी । अधर्म पनि धर्मै हो भनी अज्ञानतावश, विपरीतार्थ गर्ने त्यो बुद्धि हो पार्थ तामस । आफ्नो अधीनमा राख्ने धृति हो पार्थ सात्त्विक । गर्ने त्यो धृतिलाई नै भन्छन् राजस अर्जुन ! चिन्ता, दु:ख र सन्त्रास, निद्रा, उन्माद, यी सब नछोड्ने मूढको पार्थ तामसी धृति हो बुझ । सुखका तीन छन् भेद, मबाट सुन अर्जुन ! जो योगाभ्यासमा रम्छ, हुन्छ दुःख समापन । सुरुमा विषझैं हुन्छ, अन्तमा स्वर्गको रस, प्रसन्न बुद्धिको सृष्टि, मानिन्छ सात्त्विकी सुख । अन्तमा विषझैं हुन्छ, त्यही हो सुख राजसी । सुरु र अन्तमा जीव पार्ने लठ्ठ र मोहित, छैनन् कुनै पनि प्राणी पृथ्वी वा स्वर्गमा स्थित । द्विज, क्षत्री तथा वैश्य, शूद्रको कर्म पाण्डव ! स्वभावबाट उत्पन्न गुणद्वारा विभक्त छ । सोझोपना र आस्तिक्य ब्रह्मकर्म स्वभाव हुन् । दान, ईश्वर–श्रद्धा हुन् क्षत्री–कर्म स्वभावका । आ–आफ्ना कर्ममा लाग्ने मान्छेले सिद्धि पाउँछ, त्यस्ता मानिसले सिद्धि पाउने विधि लौ सुन । जसले यो गर्यो सृष्टि, र उसैबाट व्याप्त छ, कर्मले त्यसकै पूजा गरेमा सिद्धि पाउँछ । गरे स्वभावको कर्म पापभागी हुँदैन त्यो । धुवाँले अग्नि ढाकेझैं दोषले कर्म ढाक्दछ, आत्मा जित्ने र निर्लोभी, अनासक्त छ चेतन– भने त्यो साङ्ख्य–योगीले सिद्धि नैष्कर्म्य पाउँछ । सिद्धि प्राप्त गरेपश्चात् ब्रह्म मिल्ने कुरा सुन, स्वज्ञानको ऊच्च निष्ठा पार्थ सङ्क्षेपमा बुझ । रागद्वेष र शब्दादि विषय त्याग्न सक्षम, जो इच्छा, शोक गर्दैन, प्रशन्न, ब्रह्मरूप छ, एकै देख्छ सबै जीव, सच्चा भक्त ठहर्दछ । मलाई चिन्छ निष्ठाले, म को हुँ, कति व्याप्त छु– भनेर तत्त्वले जानी मैमा प्रवेश गर्दछ । समस्त कर्म जो गर्छ भई मेरै परायण, मेरै प्रसादले भेट्छ पद नित्य र अव्यय । चित्तद्वारा सबै कर्म सुम्पी मैमा दृढव्रत– भएर बुद्धिको योगद्वारा चित्त ममा धर । अहंले यदि सुन्दैनौ भने त तल झर्दछौ । अहंका आडमा युद्ध नगर्ने भन्दछौ जब, मिथ्या हो यो, प्रकृतिले कर्म गर्न लगाउँछ । कौन्तेय बाँधिएका छौ स्व–स्वाभाविक कर्मले, जे तिमी गर्न चाहन्नौ सोही नै गर्दछौ भरे । पार्थ, सम्पूर्ण प्राणीका चित्तमा ईश बस्दछन्, यन्त्र–देह चढी माया–द्वारा जीव घुमाउँछन् । सम्पूर्ण भावले पार्थ जाऊ शरण ईशको, ईश–प्रसादले शान्ति र नित्य धाम पाउँछौ । मद्वारा भनियो ज्यादै गोपनीय कुरा अब सच्चिन्तन गरी, जस्तो इच्छा गर्छौ त्यसै गर । सबैभन्दा गोपनीय धेरै राम्रो कुरा अझ, अन्त्यन्त प्रिय छौ, तिम्रै हितमा भन्छु लौ सुन । गर प्रणाम मनले बन भक्त, उपासक, मलाई भेट्दछौ, सत्य प्रतिज्ञा गर्दछु प्रिय ! सबै धर्महरू त्यागी मेरा शरणमा पर, जो दोष देख्छ, सुन्दैन त्यसलाई नभन्नु है । सन्देह छैन ऊ मेरा धाममा बस्न पाउँछ । न त श्रेष्ठ कुनै अर्को पृथ्वीमा प्रिय मिल्दछ । हाम्रो यो धर्म संवाद, जो अध्ययन गर्दछ, सो ज्ञानयज्ञद्वारा म हुनेछु अति पूजित । दोषदृष्टि नराखेर श्रद्धाले सुन्छ यो भने, निष्पाप पुण्यकर्मीका लोकमा पुग्छ सो पनि । अज्ञान–मोहको नाश भयो के हे धनञ्जय ! देवकीसुत श्रीकृष्ण र महात्मा पृथासुत- संवाद यो सुनेँ मैंले रोमाञ्चक र अद्भुत । साक्षात् योगेश श्रीकृष्णबाट ज्ञात सबै भयो । धेरै पटक संझेर, राजन् हर्षित हुन्छ यो । संझी-संझी विराट्रूप कृष्णको अति अद्भुत, राजन् आश्चर्यले हुन्छु वारंवार म हर्षित । अामा पढ्छु सधैं प्रसन्न बन है आराधना ध्यानले ।१। श्रीव्यासमा गर्दछु ढोग नित्य ।२। हातमा बेतको लौरो, भक्त-कल्यतरु प्रभु, गीता अंमृतका ग्वाला, कृष्णमा ढोग गर्दछु ।३। आनन्द देवकीका हुन्, सुपुत्र वसुदेवका, चाणूर-कंसका शत्रु कृष्णमा गर्छु वन्दना ।४। भीष्मद्रोण किनार, सिन्धनृप हुन् पानी, कृपा धार हुन्, शल्य ग्राह र कर्ण छाल, शकुनी गाढा निलो पद्म हुन् । साँच्चै पाण्डवले तरे रणनदी, माझी थिए केशव ।५। गीता-अर्थ सुगन्ध हो, कमल हो श्रीव्यासका शब्दको, सारा सज्जन विश्वका भ्रमर हुन् हाँसेर प्यूँछन् रस, नबोल्ने बन्छ बोलैया, लङ्गडो नाघ्छ पर्वत, कृपादृष्टि दिने कृष्ण प्रभुमा गर्छु बन्दन ।७। शान्त, स्वामी, भुजग-डसना, नाइटामा छ पद्म, थाम्छौ विश्व प्रभु गगन हौ, मेघजस्तै छ अङ्ग । श्रीका स्वामी कमल-नयन ध्यानले सक्छ भेट्न, हर्ने हाम्रा भवभय सबै ल‍ोकनाथ प्रणाम ।८। ब्रह्मा, इन्द्र, जलेश, वायु, शिवले गर्छन् सुरम्य स्तुति, सारा वेदहरू तथा उपनिषद् सङ्गीत भर्छन् कति । गर्छन् चित्त दिएर ध्यान जसको ब्रह्मज्ञ विद्वान् यति जान्दैनन् सुरदैत्य अन्त जसको ती देवतामा नति ।९। पवित्र, पुण्यको खानी गीता पढ्दछ जो नर, भय-शोक हटी साक्षात् विष्णुको धाम पाउँछ ।१। अघिका सब दुष्कर्म नासिई मुक्त बन्दछ ।२। भव–मैलो पखालिन्छ गीताभित्र डुबुल्किंदा ।३। गीता असल गीता हो, के हुन्छ अन्य शास्त्रले ! बताएको छ श्रीकृष्ण स्वयंका मुख-पद्मले ।४। महाभारत पीयूष, कृष्णका मुखको रस, गीता-गङ्गा पिए टर्छ अर्को जन्म हुने डर ।५। मेको देवो देवकीपुत्र एव । गीता मात्रै शास्त्र मानिन्छ एक, विश्वात्मा श्रीकृष्ण हुन् देव एक । सेवा नै हो कृष्णको, कर्म एक । कृष्णस्तु भगवान् स्वयम् (श्रीमद्भागवत १।३।२८) । श्रीमद्भगवद्गीता साक्षात् भगवान् कृष्णका मुखारविन्दबाट निस्केको, सम्पूर्ण उपनिषद्हरूको सार भएको, प्रस्थानत्रयी (श्रुति, स्मृति र न्यायप्रस्थान) मध्ये स्मृतिप्रस्थान मानिएको सर्वशास्त्रमयी, प्रमाणपरक, अद्वैतामृत वर्षा गर्ने, अद्वैततात्मज्ञान गराउने मोक्षपरक शास्त्र हो । अध्यात्मक्षेत्रका प्रायः सबै र अन्यक्षेत्रका पनि चिन्तकहरू श्रीमद्भगवद्गीतासँग परिचित छन् । भनिन्छ, व्याकरण, कोश र प्रशस्त प्रकाशित साहित्यिक कृतिहरू भएका विश्वका प्रायः सबै साहित्यिक अध्यात्मक्षेत्रका प्रायः सबै र अन्यक्षेत्रका पनि चिन्तकहरू श्रीमद्भगवद्गीतासँग परिचित छन् । भनिन्छ, व्याकरण, कोश र प्रशस्त प्रकाशित साहित्यिक कृतिहरू भएका विश्वका प्रायः सबै साहित्यिक भाषामा गीताको अनुवाद गरिएको छ र ती भाषा–भाषीले गीताको आध्यात्मिक रसपान गरेका छन् । गीता भन्ना साथै श्रीमद्भगवद्गीता भन्ने बुझिन्छ । हुन त रामगीता, अष्टावक्रगीता, अवधूत गीता, शिवगीता, ब्रह्मगीता, देवीगीता, यमगीता, गर्भगीता आदि सयौं गीता छन् तर श्रीमद्भगवद्गीता लोकप्रसिद्ध, लोकप्रिय र लोकलाई अत्यन्त लाभान्वित गराउने असाधारण दार्शनिक, आध्यात्मिक, धार्मिक, सार्वकालिक, सार्वभौम ग्रन्थ हो, शास्त्र हो । शास्त्र भन्नाले वेद अनुकूल ग्रन्थविशेष भन्ने बुझिन्छ । हामी अवैदिकलाई शास्त्र मान्दैनौं । भाषामा गीताको अनुवाद गरिएको छ र ती भाषा– भाषीले गीताको आध्यात्मिक रसपान गरेका छन् । गीता भन्ना साथै श्रीमद्भगवद्गीता भन्ने बुझिन्छ । हुन त रामगीता, अष्टावक्रगीता, अवधूत गीता, शिवगीता, ब्रह्मगीता, देवीगीता, यमगीता, गर्भगीता आदि सयौं गीता छन् तर श्रीमद्भगवद्गीता लोकप्रसिद्ध, लोकप्रिय र लोकलाई अत्यन्त लाभान्वित गराउने असाधारण दार्शनिक, आध्यात्मिक, धार्मिक, सार्वकालिक, सार्वभौम ग्रन्थ हो, शास्त्र हो । शास्त्र भन्नाले वेद अनुकूल ग्रन्थविशेष भन्ने बुझिन्छ । हामी अवैदिकलाई शास्त्र मान्दैनौं । आफ्ना विभूतिहरूको परिचय दिने क्रममा अध्यात्मविद्या विद्यानाम् (गीता १०।३२) अर्थात् विद्याहरूमा म अध्यात्म विद्या हुँ । यो भगवान् श्रीकृष्णको महान् वाणी हो । श्रीकृष्णको उपर्युक्त महान् वाणीले के शिक्षा दिएको छ भने गीता अध्यात्मविद्या हो, आत्मविद्या हो, ब्रह्मविद्या हो, मधुविद्या हो । यो अद्वैतात्म ज्ञान गराएर मुक्त बनाउने मोक्षविद्या पनि हो । गीता सर्वशास्त्रमयी किन हो भने यसमा कर्मयोग छ, भक्तियोग छ, ज्ञनयोग छ, वैराग्ययोग छ, त्यागयोग छ, संन्यासयोग छ, आत्मयोग, अध्यात्मयोग छ । संक्षेपमा भन्ने हो भो गीता योगशास्त्र हो । प्रत्येक अध्यायको अन्त्यमा दिइएको पुष्पिका वाक्यले अठार ओटा योग स्पष्टसंग उल्लेख गरेका छन् र भगवान् वेदव्यासलेश्रीकृष्ण परमात्मालाई साक्षात् योगेश्वर मान्नु भएको छ । गीता उपनिषद्को सार सर्वस्व हो । कुनै श्लोक त उपनिषद्का मन्त्र नै उद्धरण गरे सरह छन् । गीताले अद्वैत वेदान्तलाई प्रतिपादन गरेर अद्वैतात्मज्ञान दिलाएको छ अर्जुनलाई । अद्वैतामृतवर्षिणी शब्द आएको छ गीताको महात्म्यमा ।गीता योगशास्त्र त हो नै प्रत्येक अध्यायमा योगशास्त्रे भनिएको हुनाले योग (जीवात्मा र परमात्माको मिलन) नै गीताको प्रतिपाद्य विषय हो । यो धर्मशास्त्र पनि हो । धर्मबाट च्युत हुन लागेका अर्जुनलाई स्व–धर्माचरण गर्न प्रेरणा दिने र धर्ममा प्रवृत्त गराएरै छोड्ने भएकाले यो सैद्धान्तिक मात्र नभएर व्यावहारिक धर्मशास्त्र पनि हो । यो कर्मशास्त्र र कर्तव्यशास्त्र पनि भयो । जन्मदेखि मृत्युसम्म अनि परलोकसम्मका प्रसङ्ग आएकाले यो जीवन बाच्ने कला सिकाउने, चारित्रिक उच्चतामा पुर्याउने, आफ्नो नैतिक मूल्य र मान्यतामा मर्यादित रूपमा स्थापित गराएर एउटा आदर्श जीवन बाच्न सिकाउने भएकाले यो त कल्पवृक्ष हो, मनचिन्ते झोली हो, कामधेनु हो । जे चितायो त्यही पाइन्छ गीतामा । आध्यात्मिक जगत्का प्रायः सबै जसो विद्वान्, तार्किक, चिन्तक, दार्शनिकहरूले गीताको चिन्तन, अनुशीलन, अनुसन्धान गरेर, वाणीले बोलेर, प्रवचन गरेर, कलमले लेखेर आ–आफ्नो धारणा, दृष्टिकोण, मान्यता, सिद्धान्त, दर्शन, विश्वास, श्रद्धा आदिलाई अभिव्यक्त गरेका छन् । हाम्रा पूर्वाचार्यहरूमध्ये सबभन्दा प्रामाणिक हुन् आद्य जगद्गुरु भाष्यकार भगवद्पाद श्रीशङ्कराचार्य । उहाँको गीता भाष्यलाई परवर्ती विद्वान्हरूले प्रामाणिक आधार मानेका छन् । हाम्रो राष्ट्रभाषा नेपालीमा आजसम्म झन्डै शताधिक अनुवाद र व्यख्या, विवरण, टीका आदि प्रकाशित भइसकेका छन् – आकार–प्रकारमा साना ठूला गरेर । भगवान् श्रीकृष्णले ७०० श्लोकमा सम्पूर्ण शास्त्रको सार–संग्रह उद्घाटन गर्नुभएको गीता सातलाखभन्दा पनि बढी श्लोकले व्याख्या गरिसकेका होलान् । अझै गीताको अनन्त अनुवाद, अनन्त व्याख्या, अनन्त टीका, अनन्त भाष्य गर्न यसै क्रममा श्रीमद्भगवद्गीताको समछन्दको पद्यानुवादनवीन कोमलगीतालिएर एक दिन बिहान कोमलप्रसाद पोखरेल स्वाध्याय परिवार तफाल्हों, भैरवस्थान, ललितपुर आउनुभयो प्रा. लालानाथ सुवेदीजीका साथमा । हाम्रो दैनिक स्वाध्याय सकिएपछि चिनाजानी, कुशल–मङ्गलपूर्वकको भलाकुसारी पश्चात् पोखरेलजीले नवीन कोमलगीताको पाण्डुलिपि मेरा हातमा राखिदिएर भूमिकाका लागि आग्रह गर्नुभयो । मैले अत्यन्त हर्षित भई, आफ्नो सौभाग्य ठानेर स्वीकार गरें । पढ्दै गएँ । राम्रो लाग्यो । असाध्य राम्रो लाग्यो । भाव, भक्ति उसै (राम्रो अनुवाद गर्ने उत्साह राम्रो, समय मिलाउन सक्नु कति हो कति राम्रो । विचार, बुद्धि, क्षमता अति नै राम्रो । यो पनि यज्ञ हो स्वाध्याय यज्ञ, ज्ञान यज्ञ । अनुवादकलाई नमन गर्दछु । मेरा सहधर्मी, सहकर्मी हुनुहुँदो रहेछ । समान उद्देश्य लिएर यो उत्तर वयमा अध्यात्म साधनामा लागेका मित्र हुनुहुँदो रहेछ प्रस्तुत गीता कोमलगीता जस्तै–जस्तै भए पनि यो आफ्नै पाराको छ । अधिकारी र पोखरेल थर र गोत्रमा भिन्नता र नाममा समानता भए जस्तै अनुवादमा पनि केही भिन्नता र केही समानता पाइन्छ ।त्यसै गरी उद्देश्यमा, तŒवमा र प्रतिपाद्य विषयमा समानता तथा रचनामार शब्द–संयोजनमा भिन्नता । मैले गीताका विषयमा आफ्ना धेरै निबन्ध लेखेको छु, निबन्धहरूमा उल्लेख गरेको छु, र मेरी अर्धाङ्गिनी श्रीमती मीनाकुमारी (गायत्री) रिसालले गरेको गद्यानुवादमा धेरै सघाएको छु । अतः म गीताको धेरै नजिक छु । धेरै पटक गीताको व्याख्या गरिसकेको हुनाले गीता त मेरो आत्मा हो, सर्वस्व हो । वि.सं.२०१० देखि आज (२०७५) सम्म नित्य पाठ गर्दैछु । अतः प्रस्तुत पद्यानुवाद अनुवादक पोखरेलको समछन्दको प्रस्तुत नेपाली पद्यानुवादले यस विशाल गीता–मन्दिरमा अर्को एउटा इँटा थप्ने पवित्र काम गरेको छ । नेपाली आध्यात्मिक क्षेत्र अझ आलोकित भएको छ । अनुवादकलाई धेरै धेरै धन्यवाद, साधुवाद । सेवा गर्ने सौभाग्य पाएँ, धन्य भएको छु ।पोखरेलजीको आध्यात्मिक, शारीरिक सुस्वास्थ्यको लागि परब्रह्म परमात्मा श्रीकृष्णका पाउमा प्रार्थना गर्दछु । जो सदैव मलाई नै भज्दछन् प्रेमपूर्वक, बुद्धि दिन्छु, त्यसैद्वारा मलाई भेट्तछन् तब । ती भक्तमा कृपा राखी भित्री अज्ञान, कल्मष, ज्ञानको दीप बालेर नाश गर्छु धनञ्जय ! शिक्षा तथा साहित्यसेवी कोमलप्रसाद पोखरेलद्वारा अनूदित नवीन कोमलगीता पुस्तक प्रकाशित हुन लागेकोमा मलाई अत्यन्त खुशी लागेको छ । अनुवादकीय गुणले पर्याप्त मात्रामा युक्त भएकाले यस कृतिले नेपाली धार्मिक साहित्यमा आफ्नो सशक्त उपस्थितिगराउन सामथ्र्य राख्दछ । यस्तो महत्त्वपूर्ण अनूदित ग्रन्थ तयार गरी प्रकाशमा ल्याउनुभएकोमा म अनुवादक पोखरेलप्रति साधुवाद ज्ञापन गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः यति उक्तिले नै गीताको महिमा झल्कन्छ । एकलाख श्लोक भएको विशालकाय महाभारत ग्रन्थको सार नै गीता हो भन्दा फरक पर्दैन । संसारका अधिकांश भाषामा गीताको अनुवाद र व्याख्या भएको छ । संस्कृतबाट भाषान्तर गरिएका ग्रन्थमा गीताको सङ्ख्या सबभन्दा बढी छ । नेपालीमा हालसम्म सैकडौं अनुवाद गरिएका छन् । गद्य वा पद्यमा गरिएका नेपाली अनुवादमा भावानुवाद र छायानुवाद दुवै विधिका अनुवाद समच्छन्दमा वा स्वतन्त्र शैलीमा गरिएका छन् । तिन मध्ये कोमलनाथ अधिकारीको कोमलगीता निकै सफल र चर्चित कृति हो । यस शृङ्खलामा श्रीकोमलप्रसाद पोखरेलको समच्छन्दी नवीन कोमलगीता अत्यन्त सुन्दर अनुवाद हो जसलाई वर्तमान कोमलगीताभने पनि अत्युक्ति ठहरिंदैन । प्रस्तुत नवीन कोमलगीता अनेक दृष्टिले उल्लेख्य र विशिष्ट छ । यसको अनूदित रचनाले मौलिक काव्यकृतिको छनक दिन्छ । संस्कृत नबु¤नेका लागि यसको शैली खुबै रुचिकर छ । केवल नेपाली अनुवाद पढेर मात्र पनि यसमा श्रीमद्भगवद्गीता]]को आस्वाद सजिलै पाउन सकिन्छ । मैले आद्योपान्त सर्सर्ति पढें । कतै पनि अस्वाभाविकता पाइँन । गीताका पचासौं अनूदित कृति पढ्दा यसलाई उछिन्न सक्ने मैले पाइँन । अनुवादकला सरल छैन, कठिन छ । हजारौं साल पहिले अर्कै परिवेशमा अरुकै भाषा र शैलीमा लेखिएको कृति समय, सन्दर्भ, भाषा,शैलीमा मूल मर्म नछाडी रूपान्तरण गर्नु चानचुने काम होइन । तर कोमलजीले मूल भाव र मर्मलाई नछाडी जस्ताको तस्तै अनुवाद गरेर सरल र सरस नेपालीमा छन्दोबद्ध रूपमा प्रस्तुत गर्नुभएको छ । त्यसैले यो अनुवाद नेपाली पाठकलाई चाख–लाग्दो हुनेछ भन्ने म विश्वास गर्दछु । हेरौं १।२ नमुना : बाँचेर राज्यको भोग केका निमित्त केशव १।३२ आश्चर्यले वर्णन गर्छ कोही । बुझ्दैन सुन्दा पनि ठ्याम्म कोही । २।२९ गीताले हरेक समस्याको समाधान दिन्छ । दर्शन, इतिहास, संस्कृति, साहित्य र जीवनको समग्र कला यसमा पाइन्छ । जीवनलाई कुन मोड दिने र गन्तव्यसम्म कसरी पुग्ने भन्ने शिक्षा र सन्देश गीताले दिन्छ । अनुवाद र व्याख्या गरे पनि यसले नवीनता दिन छाड्दैन । यो शाश्वत रचना हो । कोमलप्रसादजीले निकै रोचक र आकर्षक शैलीमा अनुवाद गरेर प्रस्तुत कृति नेपाली समाजलाई दिनुभएको छ । यसको अध्ययन, मनन र अनुशीलन गरेर जीवनलाई धन्य बनाउन म सबैसँग आग्रह गर्दछु । अन्तमा यसको लेखन र प्रकाशनमा संलग्न सबैप्रति धन्यवाद जनाउँदै प्रकाशनको पूर्ण सफलताको कामना गर्दछु । प्रमाण शास्त्र हो, कार्य–अकार्य छ व्यवस्थित । त्यसैले शास्त्र जानेर कर्मादि गर्नु पर्दछ ।। १६।२४ सर्वश्रेष्ठ पाथेय गीताको नवीन अनुवाद विश्वका दुई सयभन्दा धेरै भाषामा श्रीमद्भगवद्गीताको अनुवाद भएको पाइन्छ । यो ग्रन्थ यद्यपि आकारमा लघु छ तथापि यसको उपादेयता चाहिँ बृहत् छ, हात्तीको आँखाजस्तो । अर्थात् यो मानव मात्रलाई आ–आफ्नो जीवनपद्धति सिकाउने गुरुग्रन्थ हो, त्यसैले यसका परिप्रेक्ष्यलाई हृदयङ्गम गरेर विश्वका अनेक भाषामा यसको भाषान्तरण (अनुवाद) भएको हुनुपर्छ । त्यसो त हाम्रा वैदिक वाङ्मयले विश्वलाई नै नेतृत्व गरिआएका छन् । यसै हेतुलाई दिग्दर्शन गरेर हाम्रा पूर्वज मनीषीहरूले यसो भन्ने गरेका हुन् अर्थात् यस आर्यावर्त हिमवत्खण्डका पवित्र भूमिबाट सहस्रौं ऋषि–ऋषिकाको चरित्र, आहार–विहार, सदाचारजस्ता मानवीय व्यवहार देखेर, बुझेर पृथिवीका मानवले आ–आफ्ना चरित्र निर्माण गर्दै आएका छन् । उपर्युक्त उच्च कोटिको सूक्तिबाट स्पष्ट भएको छ हाम्रा वेद, पुराण, रामायण, उपनिषद्, स्मृति–शास्त्रहरूले जाति, धर्मभन्दा माथि उठेर मानव मात्रका हितका निम्ति सर्वोच्च मूल्य स्थापित गरेका छन् । यसै परिप्रेक्ष्यमा महर्षि वेदव्यासले वेदको वर्गीकरण गर्नुका साथै महाभारत र पुराणहरूको रचना गरेका हुन् । पृथक् ग्रन्थका रूपमा विद्यमान श्रीमद्भगवद्गीता उनै महर्षि वेदव्यास–रचित महाभारत ग्रन्थबाट निकालिएको हो । गीतामा वेद तथा उपनिषद्हरूको सार खिचेर राखिएको छ र यसलाई एउटी गाईका रूपमा मानवीकरण गरिएको छ । यिनै गाईबाट प्राप्त दुधरूपी अमृत पान गराउने महान् उद्देश्य राखेर वेदव्यासले कृष्णलाई दुहुने गोठालो, अर्जुनलाई दूध पघार्ने बाछो, जिज्ञासु भक्तजनलाई दूध पान गर्ने व्यक्ति बनाएका छन् । यसमा ज्ञातव्य के छ भने वैदिक धर्मसंस्कृति प्राचीन कालमा विश्वव्यापी थियो । वैदिक सूक्तले भन्छ – सा प्रथमा संस्कृतिर्विश्ववारा (त्यो पहिलो संस्कृति विश्वव्यापी थियो । त्यो सनातन संस्कृति नै थियो, जो आज पनि हिमालयदेखि दक्षिण, हिन्दमहासागरदेखि उत्तर, भूमध्यसागरदेखि पूर्व र पूर्वी सागर (इन्डोनेसिया)देखि पश्चिमको भूमिमा रहेको छ । श्रीमद्भगवद्गीतासंस्कृत भाषामा रचना गरिएको देववाणी हुनाले कलियुग वा आधुनिक समयमा यो देवभाषा बुझ्ने मानिसको संख्या अल्प–अल्प हुँदै गएकाले र यो अत्यन्त पठनीय एवं मननीय ग्रन्थ भएकाले विश्वका अधिकांश भाषाभाषीले आ–आफ्ना भाषामा अनुवाद गरी अध्ययन मनन गर्दै आएका छन् । सर्वप्रथम श्रीकृष्णबाट यो शिक्षा पाएर अर्जुनले महाभारतको युद्ध जितेका हुन् । वास्तवमा मानव मात्रले बुझ्नुपर्ने र लिनुपर्ने शिक्षा गीतामा अनन्त छन् । यो शिक्षाको महासागर नै हो । आफ्नो शत्रु पनि आफैं हो, मित्र पनि आफैं हो, आफ्नो उद्धार आफैंले गर्नुपर्छ, आत्मा अजर–अमर छ भन्ने र ब्रह्म–तŒव, कर्मयोग र स्थितप्रज्ञताका विषयमाश्रीकृष्णलेदिएका अनेकौं महŒवपूर्ण शिक्षाद्वारा अर्जुन कल्मषरहित भएका हुन् । अर्जुनलाई निमित्त बनाएर मानव मात्रका लागि अमूल्य मार्गनिर्देश गरिएको यस गीताज्ञानबाट मानवले कल्मषरहित बन्न सिक्नु पर्ने कुरा आजको आवश्यकता हो । मानव जीवन पद्धति वा मानव संहिताको महत्तम मूल्यलाई हृदयङ्गम गरी नेपालीको मात्र नभएर मानव मात्रको कल्याणका निमित्तलोक्को गरूँ हित् भनी भन्दै भानुभक्तले रामायणको रचना गरेजस्तै प्रतिभाका धनी आत्रेय गोत्रोत्पन्न कवि कोमलप्रसाद पोखरेलले पनि श्रीमद्भगवद्गीताको नेपाली भाषामा कवितामय छायानुवाद गरी सार्वजनिक गर्न लाग्नुभएको छ । प्रशस्त चिन्तन र मनन नगरी अनुवाद कलामा कुशलता प्राप्त गर्न सकिदैन । अतः अनुवादकीय परिभाषालाई आत्मसात् गदै केही तत्सम शब्दका अर्थ र केही झर्रा वा ठेट नेपाली शब्दसमेतको प्रयोगद्वारा सरल र सुबोधगम्य भाषामा अर्थ छर्लङ्ग हुनेगरी अनुवाद गर्नुभएको छ । यस्ता परोपकारी भावनाले ओतप्रोत व्यक्ति–व्यक्तित्वबाट मात्र यस प्रकारका ठुला काम हुने गर्छन् । समाजलाई असत्यबाट सत्यतिर, अन्धकारबाट उज्यालोतिर, मृत्युबाट अमरतातिर डो¥याउने एक मात्र ग्रन्थ गीता हो । यसैको अनुवाद गर्नुभएको छ पोखरेलले । यथोचित समयमा यथोचित कार्य सम्पादन गर्नु र निरन्तर गरिरहनु नै पुरुषार्थ हो । यस दूरदर्शिताका लागि कवि पोखरेल धन्यवादका पात्र हुनुहुन्छ । विशेषतः आजका युवावर्ग आफ्ना धार्मिक–आध्यात्मिक चिन्तन, मननबाट टाढा, आपैंmलाई नचिन्ने (म को हुँ म के हुँ म कहाँको हुँ आदिलाई पर्गेल्न नसक्ने अवस्थामा पुगेका क्षणमा प्रकाशित हुन लागेको गीताको प्रस्तुत नवीन अनुवादले अवश्य नै मूल बाटामा, मूल धारमा फर्काउने छ । यसै प्रसङ्गमा मलाई अत्यन्त घत लाग्ने श्रीमद्भगवद्गीताको निम्नलिखित श्लोक र मलाई मन परेको नेपाली अनुवाद यस प्रकार छन् शास्त्र अभ्यास हुन् हाम्रा बोलीवचनका तप । अन्त्यमा, यस प्रकारको वाङ्मय तपस्याको फलका रूपमा प्रकाशित हुन लागेको प्रस्तुत नवीन कोमलगीताका माध्यमबाट स्वधर्म र कर्मयोगका अमरशिक्षाको मूलभूत सत्यको उद्घाटन गर्दै निःश्रेयसिद्धिरूपी सर्वश्रेष्ठ पाथेय प्रदान गर्नुहुने कवि कोमलप्रसाद पोखरेललाई यस्तै अरु पनि शुभ लेखनीय पुरुषार्थ गर्ने उत्प्रेरणा जाग्दै गरोस् । हृदयतः साधुवाद । हाम्रो पूर्वीय सनातन धर्म–ग्रन्थहरूमध्ये श्रीमद्भगवद्गीता एक अत्यन्त तेजस्वी निर्मल हीरा हो । यो उपनिषद्, दर्शन र अध्यात्मको त्रिवेणी हो । गीताले एकातिर ब्रह्माण्डको पूर्ण ज्ञान प्रदान गरेको छ भने अर्कातिरआत्म विद्याको गूढ़ तथा पवित्रतम रहस्यलाई संक्षिप्तरूपमा स्पष्ट पारेको छ र सोही रहस्यद्वारा मानव मात्रलाई आध्यात्मिक पूर्णावस्थातिर जाने मार्ग प्रशस्त गरेको छ । त्यति मात्र होइन भक्ति र ज्ञानलाई शास्त्रोक्त व्यवहारका साथ संंयोग गराउने र सोही संयोगद्वारा यस संसारका दुःखी मनुष्यलाई शांन्ति दिएर निष्काम कर्म गर्न सिकाउने एक मात्र अत्युŒाम ग्रन्थ पनि भगवद्गीता नै हो । संसारका कुनै साहित्यमा पनि यस किसिमको बालबोध–ग्रन्थ प्राप्य छैन । केवल काव्यका दृष्टिबाट यसको अध्ययन गरेका खण्डमा पनि यो ग्रन्थ उत्तम काव्यमा गनिन्छ, किनभने यसमा आत्मज्ञान–सम्बन्धी अनेक गूढ सिद्धान्त प्रतिपादित छन् र यी सिद्धान्त बालक तथा वृद्ध दुवैका निमित्त अति उपयोगी, पठनीय र मननीय मानिन्छन् । यो ग्रन्थ सनातन एवं शाश्वत वैदिक धर्मको सार हुनुका साथै साक्षात् भगवान् कृष्णका श्रीमुखबाट निस्किएको ज्ञानमा मुछिएको भक्तिरसामृत हो, त्यसैले यस कामधेनु–ग्रन्थका योग्यताको समग्र वर्णन गर्नु सूर्यलाई हत्केलाले छेल्नु बराबर हो । सबै प्रकारका हिन्दूवैदिक सम्प्रदायका अनुयायीहरू र शुद्धसनातन धर्मावलम्बीहरूले लगभग पाँच हजार वर्षदेखि अखण्डरूपमा सर्वोपरि प्रामाणिक गुरु–ग्रन्थ मान्दै आएका छन् । यसबाट गीताको गरिमा र महत्ता, उपादेयता एवंप्रभाव के कति रहेछ भन्ने कुरा थाहा पाउन सकिन्छ । अन्तमायस्तो गरिमा र महत्ता बोकेको अमूल्य गीता–ग्रन्थको नेपाली सम–छन्दमा अनुवाद गरी परिशिष्ट खण्डमा प्रत्येक अध्यायको नेपाली र अंग्रेजीमा सारांश समेत राखेर आध्यात्मिक जगत्मा नवीन कोमलगीता प्रदान गर्नुहुने पिता कोमलप्रसाद पोखरेलप्रति अन्तर्हृदयदेखि नमन गर्दछौं । प्रस्तुत अमूल्य ग्रन्थ प्रकाशन गर्ने सौभाग्य पाएर हामी कृतकृत्य भएका छौं । यसका लागि कवि तथा अनुवादक पिताश्रीप्रति आभार व्यक्त गर्दै पिताको सुस्वास्थ्य एवं दीर्घ–जीवनको कामना गर्दछौंं । सबै धर्महरू त्यागी मेरा शरणमा पर, परमात्मा श्रीकृष्णको उपर्युक्त महान्वाणी रगीगा सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैःभन्ने सदुक्तिलाई शिरोपर गरी धेरै अघिदेखि श्रीमद्भगवद्गीताको पद्यानुवाद गर्नेचाहना हुँदाहुँदै पनि परमात्माकी बलवती मायाको छायाले यो सतहत्तर वर्षको उमेरसम्म ढाकिरहेको रहेछ । मनको लगाब अध्यात्मतिर भएपनि कलमले नेपाली साहित्यका कथा, कविता, निबन्धलाई नै रुचाउँदै रहेछ । २०७३ असार १२ गते अकस्मात् अर्धाङ्गिनी धर्माको नश्वर देह–मन्दिर ढलेरउनको आत्मा परमात्मतŒवमा रूपान्तरित भएपछि मात्र उनले बेलाबखत भन्ने गरेका अध्यात्मतिर पनि कलम चलोस् न जस्ता वाक्यहरू स्मृति पटमा टल्किए, यसलाई बिउँझाएर कलम समाउन लगाए । धर्माको वार्षिकपछि छोरी पुण्यप्रभाले अमेरिका जान कर गरेर यसलाई अमेरिकातिर लगिन् । अमेरिका बसाइको त्यहीं पाँच महिनाको अवधिमा योनवीन कोमलगीता तयार भयो । नतमस्तक छ यो कलमी धर्मा र उनका अमूल्य सुझावहरूप्रति । समय र स्थान मिलाइदिने छोरी पुण्यप्रभा र ज्वाइँ गोपीचन्द्र कट्टेलप्रति धन्यवादसहित शुभ गीता गङ्गासागर हो । ससाना खोल्सामा पौडिन सिक्तै गरेको सिकारुलाई महासागरमा डुबुल्किमार्ने सामथ्र्य कहाँ पो हुन्थ्यो र तर परमात्माको दिव्य दृष्टि प¥यो भने जस्तै असम्भव पनि सम्भव (नबोल्ने बन्छ वाचाल लङ्गडो नाघ्छ पर्वत, कृपादृष्टि दिने कृष्ण प्रभुमा गर्छु बन्दन । भन्ने उपर्युक्त सदुक्तिको स्मरण गर्दै भगवत्सहारामा यथाशक्ति, जानी–नजानीयस गङ्गासागरमा पौडने प्रयत्नको फल हो यो । यसका वास्तविक प्रेरक श्रद्धेय विद्वान् मनीषी कोमलनाथ अधिकारी (१९५०–२०२३ मेरा प्रातःस्मरणीय बाआमारामनाथ पोखरेल (१०७०–२०५७) र मीनरूपा पोखरेल (१९८०–२०३६)श्रद्धापूर्वक दण्डवत् प्रणाम गर्दछु । योमलमी सानो छँदा बा छन्द मिलाएर कोमलगीतापढ्नुहुन्थ्यो र आमा एक मनले ध्यान दिएर सुन्नुहुन्थ्यो ।श्रद्धेय प्रेरकहरूप्रति श्रद्धाभक्तिपूर्वक आभ्यन्तरिक नमन गर्नु आफ्नो कर्तव्य ठानेको छ यसले । गीता जीवन सम्बन्धी शास्त्र हो । जीवनलाई चिन्ता र तनावबाट मुक्त गरी साधकलाई आनन्दपूर्वक जीवन बिताउन यसले शिक्षा प्रदान गर्दछ । दैहिक र मानसिक कर्मद्वारा जीवनलाई सुखी बनाउनका साथसाथ परमात्मासँग मेल गराउने जस्ता आश्चर्यजनक कार्य गरेर देखाएको छ । त्यसैले गीता जीवन जिउने एउटा सुन्दर कला पनि हो भन्न पाउँदा यो कलमी गौरवान्वित बनेको छ । अझ भनौं गीता साधारण कर्मलाई परमात्मासँग साक्षात्कार गराउने सरल साधन हो र यसको उद्देश्य कर्मलाई परमात्मातŒवसँग योग गराउनु हो । यसले कर्मयोगमा चमत्कार देखाएको छ । कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन (२।४७) कोकर्मवैज्ञानिक यन्त्रबाट कर्मयोगको शल्यक्रिया गरेरयसले कर्मलार्ईपरिश्रम र फल दुई भागमा विभाजन गरी साधकका थालमा परिश्रमपस्किनसिकाएको छ, र सम्बन्धित साधकलाईश्रमको तल्लीनतामा स्वर्गीय आनन्द प्राप्त गर्न सकिने महत्त्वपूर्ण कुरा पनि सिकाएको छ । त्यसैगरीकर्मको फल चाहिं परमात्माका पाउमा समर्पण गर्यो भने साधकले फलाशाको दुःख झेल्नु पर्दैन भन्ने पनि सिकाइको छ । फलको ध्यानबाट छुटकारा पाउनु भनेको साधकका यावत् तनाव र चिन्ता समाप्त हुनु हो । यसरी यसले दुःख–सुखको अभिभारा भगवान्मा सुम्पिएर मनुष्य मात्रलाई आनन्दित बनाउने कार्य गरेको छ । गीताले मनुष्यलाई सम्पूर्ण प्राणीको हितमा कर्म गर्नपनि सिकाएको छ, किनभने पाचौं अध्यायको पच्चिसौं श्लोकमा र बाह्रौं अध्यायको चौथो श्लोकमागरी दुईदुई पटक सर्वभूतहिते रताःभन्ने श्लोकांश आएको छ । पाँचौं अध्यायमा प्रयुक्त श्लोकांशको आशय सम्पूर्ण प्राणीहरूका हितमा प्रीतिको भाव राख्ने साधक निर्गुण ब्रह्ममा पुग्दछ भन्ने हो भने बाह्रौं अध्यायमा प्रयुक्त श्लोकांशको आशय सम्पूर्ण प्राणीहरूका हितमा प्रीतिको भावना राख्ने साधकले म (सगुण परमात्मा) लाई प्राप्त गर्दछ भन्ने हो ।यसको अर्को तात्पर्य के पनि हो भने अर्काका हितमा प्रेम हुनेबित्तिकै सुगमतापूर्वक आफ्नो सुख र आरामको त्याग हुन्छ । आफ्नो सुख र आरामलाई त्याग्नु भनेको जड वस्तुको परित्याग गर्नु हो । यसरी जडताको त्याग गरेपछि साधकले आफ्नो इच्छानुसार निर्गुण या सगुणअथवा दुवै ब्रह्म प्राप्त अनादिकालदेखि देहसँग प्रयोग हुँदै आएको अहम्लाई सर्वथा त्याग गर्नका लागि सम्पूर्ण प्राणीका हितमा प्रेम हुनु परम आवश्यक छ । प्राणीहरूका हितमा प्रेम भयो भने अहम् सजिलै छुट्न सक्छ र अहम् छुटेपछि आफ्नो स्वरूपको अनुभव हुन्छ । त्यसपछि बन्धनको कुनै सम्भावना रहँदैन । साधकले प्राणी मात्रका हितका लागि के कति कार्य गर्छ, उनीहरूलार्ई के कति चिज दिन्छभन्ने कुराको नापतौल हुँदैन, किनभने कार्य र पदार्थ सीमित हुन्छ ।कार्यहरूको पनि आरम्भ र अन्त हुन्छ तथा पदार्थहरूको पनि संयोग र वियोग हुन्छ, तर सम्पूर्ण प्राणीप्रति गरिने हितको भाव असीमित हुन्छ । असीम भावबाट नै असीम परमात्मतŒवप्राप्त हुन्छ । गीताअमूल्य उपदेशहरूको खानी हो । यस खानीबाट निकालिएका केही महत्त्वपूर्ण उपदेशहरू १. आत्मा अजर–अमर छ । न यसले कसैलाई मार्छ न यो कसैद्वारा मारिन्छ । २. आत्मा न कहिल्यै जन्मन्छ न कहिल्यै मर्दछ । शरीर नाश भए पनि यसको नाश हुँदैन । ३. तिमी आफुलाई भगवान्मा समर्पित गर । यो नै सबैभन्दा उत्तम सहारा हो । जुन मानिस यो गीतासँग परिचित छ ऊ भय, चिन्ता, शोकबाट सदासदाका लागि मुक्त हुन्छ । ४. जसरी मानिस आफ्ना पुराना लुगा फुकालेर नयाँ लुगा लगाउँछ, त्यसरी नै जीवले मृत्युपछि पुरानो शरीर छाडेर नयाँ शरीर धारण गर्दछ । ५. यस आत्मालाई न शस्त्रलेकाट्न सक्छ, न आगाले डढाउन सक्छ, न पानीले भिजाउन सक्छ, न हावाले नै सुकाउन सक्छ । ५. जन्म लिनेको मृत्यु निश्चित छ, मर्नेको पनि जन्म निश्चित छ । अतः यस्तो निश्चित र अटल विषयमा शोक गर्नु उचित छैन । ७. सुखदुःख, लाभहानि, जितहार आदिको चिन्ता नगरेर मनुष्यले आफ्नो शक्तिअनुसार कर्तव्यकर्म गर्नुपर्छ । यस किसिमको भावबाट कर्म गर्नाले मानिसलाई पाप लाग्दैन । ८. तिम्रो के गयो र तिमी रुन्छौ तिमीले के ल्याएका थियौ, जो तिमीबाट गुम्यो तिमीले के रचना गरेका थियौ रअहिले त्यो नाश भयो तिमीले केही पनि लिएर आएका थिएनौ । जे लिएका छौ यहींबाट लिएका छौ । जे दिएका छौ यहीं दिएका छौ। ९. केवल कर्म गर्नु मात्र मनुष्यका वशमा छ, कर्मफलमा छैन । यसकारण तिमी कर्मफलको आसक्तिमा पनि न फसर कर्मको त्याग पनि नगर । १०. दुःखबाट जसको मन दुःखित हुँदैन, जसलाई सुखको चाहना पनि हुँदैन र जसको मनमा राग, भय र क्रोध समाप्त भएको छ, त्यस्तो मुनि आत्मज्ञानी मानिन्छ । ११. श्रेष्ठ मनुष्यले जस्तो आचरण गर्छ, अरु (सामान्य) मानिसले पनि उसकै जस्तो आचरण गर्छन् । (नेताले जे जस्तो प्रमाण दिन्छ, जनसमुदायले त्यसैलाई मान्छन् । अगाडि हिंड्ने केरी भेडो भड्खालामा प¥यो भने पछि हिंड्ने सबै भेडा भड्खालामा पर्छन्) । गीता छन्दको गाना अर्थात् गीत भएकाले छन्द मिलाएर पढ्ने पाठकलाई यसले आनन्द प्रदान गर्दछ । पढ्दा बुझिन्छ पनि । पद्यमा पढ्न बानी नभएका पाठकका निमित्त गद्यको पनि आवश्यकता पर्छ । सो कुरालाई मध्यनजर गरी परिशिष्ट (क) मा प्रत्येक अध्यायको सारांशनेपाली गद्यमा राखिएको छ । त्यसैगरी मातृभाषा अंग्रेजी हुने र अंगे्रजी जान्ने पाठक, विशेष गरी विद्यार्थीवर्गका लागि प्रत्येक अध्यायको अंग्रेजी–सारांश परिशिष्ट (ख) मा राखिएको छ भने परिशिष्ट (ग) मा यसले अनुवाद गरेका केही स्तुतिहरू प्रस्तुतगरिएका छन् । गीतानुवाद गर्नु एउटा महत्त्वपूर्ण कर्म हो भन्ने ठानेरयसलेआफ्नो अधिकारका रूपमा लिएको छ । कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन (२।४७) भन्ने कृष्णको महान्वाणीलाई शिरोपर गरी कर्म मात्र आफ्ना भागमा र यसको फल चाहिं भगवच्चरणारविन्दमा समर्पित गरएिको छ। यो तोते बोलीले पाठकलाईबिञ्चित् मात्र पनि संतुष्टि प्रदान गर्न सक्यो भने अनुवादकले आफुलाई धन्य संझनेछ, भाग्यशाली संझनेछ र त्यसैलाई भगवत्कृपा मान्नेछ । अन्तमा यस नवीनकोमल–गीताको पाण्डुलिपि अध्ययन गरी भूमिका लेखी अमूल्यसहयोग गर्नुहुने विशिष्ट विद्वान्त्रय प्रा.शिवगोपाल रिसाल (ललितपुर प्रा.डा.माधवप्रसाद भट्टराई काठमाडौं) र आचार्य रोहिण्ीविलाश लुइटेल (झापा)प्रति यो अनुवादक हृदयतः नमन एवं आभार प्रकट गर्दछ । त्यस्तै भूमिका लेखनको संयोग जुटाई सहयोग गर्नुहुने प्रा.लालानाथ सुवेदी (काठमाडौं) र त्रिफला राष्ट्रिय पुस्तकालयका अध्यक्ष प्रेमप्रकाश पोखरेल (झापा) धन्यवादका पात्र हुनुहुन्छ । साथै यस कार्यमा सहयोगीको भूमिका निर्वाह गर्ने मेरा छोरी–ज्वाइँ पुष्पा लक्ष्मीप्रसादलाई धन्यवाद एवं शुभ आशीर्वाद ।गीताको अनुवाद कार्यमा कत्ति पनि बाधा नपुर्याई सहयोग गर्ने छोराबुहारी तीर्थ+राधा, गणेश+दीपा, नातिनी अनिता, नाति अजित, अभिजित, आराधना, अभिषेक र अमृतसमेत सबैको ध्यान गीतामृत पान गर्नतिर पनि लागोस् भनी ईश्वरसँग प्रार्थना गर्दछु । साथै ध्यानपूर्वक मुद्रणसम्बन्धी कार्यको अभिभारा बहन गर्ने नरेन्द्र+कमला पराजुलीप्रति हार्दिक धन्यवाद व्यक्त गर्दछु । कामाना गर्दछु नेपाल र नेपालिकोम लागी यो एउटा विशेष प्रकारको बाकस हो जसको माथिल्लो दाहिने भागमा झुन्डिने आइकन राख्न सकिन्छ । यो आइकनको आकार बढाएपनि शीर्ष बाकसको आकारमा परिवर्तन हुँदैन । शीर्षक लेख्ने ठाउँ खाली छोडेमा शीर्ष बाकस खुम्चेर सानो फिता जस्तो देखिन्छ । theme विषयवस्तुको निर्धारण गर्न राखिएको अङ्क । width बाकसको चौडाइ, पूर्वनिर्धारित रूपमा चौडाइ १००% हुन्छ । height बाकसको उचाइ, पूर्वनिर्धारित रूपमा चौडाइ १००% हुन्छ । iconwidth आइकनको आकार, पूर्वनिर्धारित रूपमा आइकनको आकार ३२ पिक्सल हुन्छ । "px" समावेश गर्नुपर्छ । ''सामग्री राखिसकेपछि को प्रयोग गर्न नबिर्सिनुहोला ।'' ले निम्न बाकसको निर्माण गर्छ दोस्रो विषयबाट बनाइएको बाकसमा लेखिएको पाठ ले निम्न बाकसको निर्माण गर्छ दोस्रो विषयबाट बनाइएको बाकसमा लेखिएको पाठ यो पुस्तक मार्फत् तपाइँले यौन अभिमुखिकरण, लैङ्गिक पहिचान र यौन विशेषता यौभिकयौता) बारेमा सिक्न सक्नुहुनेछ । यो तस्वीर जेण्डर ब्रेड तस्वीर भनिन्छ । यो तस्वीरले यौन अभिमुखिकरण, लैङ्गिक पहिचान र यौन विशेषतालाई खण्डकृत ढङ्गले बुझ्न मद्दत गर्छ । यस तस्वीरमा देखाइएको व्यक्तिको खुट्टाको बीच भागमा 'यौन' लेखिएको छ । यसले यौन विशेषतालाई जनाउन खोजेको हो । यस अर्थात् व्यक्तिको यौनाङ्गबाट छुटिने भिन्नतालाई यौन विशेषता भनिन्छ । त्यसै गरी 'लैङ्गिक पहिचान'लाई व्यक्तिको मस्तिष्कमा देखाइएको छ । लैङ्गिक पहिचान भन्नाले हरेक व्यक्तिको भित्री मन वा अन्तरात्माबाट लैङ्गिकता सम्बन्धी आएको व्यक्तिगत अनुभूती र अनुभव एवं भित्री मनबाट आएको आन्तरिक बोध र नीजले त्यसलाई गर्ने प्रस्तुतीकरण तथा आफ्नो लैङ्गिकता चिनाउन प्रयोग गर्ने शब्दवाली हो । त्यसै गरी व्यक्तिको छातीमा मन देखाएर 'यौन अभिमुखिकरण' जनाइएको छ । यसले मनपराउनुलाई जनाउन खोजेको हो । कुनै व्यक्तिले कुन लैङ्गिकताको अरु व्यक्ति तर्फ यौन तथा प्रणयात्मक आकर्षण महसुस गर्दछ भन्ने उसको यौन अभिमुखिकरण हो । प्रत्येक व्यक्तिले कुन लैङ्गिकताका अरु व्यक्ति तर्फ महसुस गर्ने आकर्षण (यौन तथा प्रणयात्मक) उसको यौन अभिमुखिकरण हो । यसलाई यौन झुकाव पनि भनिन्छ । लैङ्गिक पहिचान भन्नाले हरेक व्यक्तिको भित्री मन वा अन्तरात्माबाट लैङ्गिकता सम्बन्धी आएको व्यक्तिगत अनुभूती र अनुभव हो । प्रत्येक व्यक्तिको आफ्नो लैङ्गिकता सम्बन्धि आन्तरिक बोध हुन्छ जसलाई लैङ्गिक पहिचान भनिन्छ । प्रत्येक व्यक्तिको यौन तथा प्रजनन अङ्गबाट छुट्टिने भिन्नतलाई यौन विशेषता भनिन्छ । केटो कविता लेख । लेख्छ =लेर छ) वर्तमात (अहिले) केटो कविता लेख्नेछ । (लेख्नेछ लेख+नेछ) भविष्यत (पछि गयो, भन्दै, थिए गर्छ भन्दै, छु गर्नेछ भन्दै हुनेछ गएका थिए गएका छन् गएका हुनेछन् काल तीन प्रकारका हुन्छन् १) वर्तमान काल २) भूतकाल ३) भविष्यत् काल कुनै क्रियापदले अहिलेको समयमा काम हुने, हुँदै गरेको र पूरा भएको बुझाएमा त्यस्तो क्रियापदको काललाई वर्तमान काल भनिन्छ । सामान्य, अपूर्ण र पूर्ण गरी यसका तीन पक्ष हुन्छन् । कुनै क्रियापदले बितिसकेको समयमा काम भएको, हुँदै गरेको, भइसकेको, पछि थाहा हुन आएको र हुने गरेको बुझाएमा त्यस्तो क्रियापदको काललाई भूतकाल भनिन्छ । सामान्य, पूर्ण, अपूर्ण, अग्यात र अभ्यस्त गरी भूतकालका पाँच पक्ष हुन्छन् । जुन क्रियापदले पछि आउने सामान्य, अपूर्ण र पूर्ण समयलाई बुझाउँछ, त्यसलाई क्रियाको भविष्यत् काल भनिन्छ । भविष्यत् कालका सामान्य, अपूर्ण र पूर्ण गरी तीन पक्ष हुन्छन् । कार्य व्यापार वा घटनाको प्रक्रिया वा अवस्थालाई कालिक सापेक्षतामा निर्देशन गर्ने क्रियापद नै पक्ष हुन् । अर्थात् कुनै पनि कार्य ब्यापार अघि अहिले वा पछि कुन अवस्थामा र पूर्ण वा अपूर्ण कुन अवस्थामा थियो वा छ भन्ने कुरालाई पक्षले निर्देश गर्दछ । २. राम भकुन्डो खेल्दै थियो। (अपूर्ण पक्ष ४. रामले भकुन्डो खेलेछ । (अज्ञात पटा) १८:१८, ४ जनवरी २०२२ (नेपालको प्रमाणिक समय) १८:१८, ४ जनवरी २०२२ (नेपालको प्रमाणिक समय) दर्शन संस्कृत तत्सम शब्द हो । यो दृश् धातुमा ल्युट(अन) प्रत्यय लागेर बनेको शब्द हो जसको अर्थ हेर्नु भन्ने हुन्छ । यसको अंग्रेजी समानार्थी शब्द फिलोसफी हो । फिलोसफीको अर्थ ज्ञानप्रतिको प्रेम भन्ने हुन्छ । गीता पाठ सुरु गर्दा र समाप्त गर्दा निम्नििखत महात्म्य पाठ गर्नु राम्रो मानिन्छ । क) छाेराे सुत्याे। ख) आमाले छाेरालाई सुताउनुभयो। प्रेरणार्थक वाक्यका आधारभूत घटक यस प्रकार छन्: यसरी प्रेरणार्थक क्रियापदद्वारा कुनै कार्य गर्न अभिप्रेरित गर्ने प्रेरक-प्रेरित सम्बन्ध स्थापित वाक्यलाइ प्रेरणार्थक वाक्य भनिन्छ। (२)म विपिनलाई निकै काम गराउँछु | (४)शिक्षकले विद्यार्थीहरूलाई व्याकरण पढाए | माथिका उदाहरणहरूमा प्रेरणार्थकको रचना यसरी गरिएको छ : म विपिन गराउँछु गराउ (गर् आउ) सरू रचना हँसाइन् हसाउ (हास् आउ) शिक्षक विद्यार्थीहरू पढाए पढाउ (पढ् आउ) गरूड पुराण वैष्णव सम्प्रदायसित सम्बन्धित छ र सनातन धर्ममा मृत्युपछि सद्गति प्रदान गर्ने मानिन्छ। यसकारण सनातन हिन्दू धर्ममा मृत्युपछि गरुड पुराण श्रवणको प्रावधान छ। यस पुराणका अधिष्ठातृ देव भगवान् विष्णु हुन। यसमा भक्ति, ज्ञान, वैराग्य, सदाचार, निष्काम कर्मको महिमाका साथ यज्ञ, दान, तप तीर्थ आदि शुभ कर्ममा सर्व साधारणलाई प्रवृत्तगर्नका निम्ति अनेक लौकिक र पारलौकिक फलको वर्णन गरिएकोछ। यसका अतिरिक्त यसमा आयुर्वेद, नीतिसार आदि विषयका वर्णनको साथ मृत जीवको अन्तिम समयमा गरिने कृत्यको विस्तारसित निरूपण गरिएकोछ। आत्मज्ञानको विवेचन पनि यसको मुख्य विषय हो। [१] अठारह पुराणमा गरुडमहापुराणको आफ्नो अलग्गै विशेष महत्त्व छ। यसका अधिष्ठातृदेव भगवान् विष्णु हुन। अतः यो वैष्णव पुराण हो। गरूड पुराणमा विष्णु-भक्तिको विस्तारसित वर्णन छ। भगवान विष्णु्का चौबीस अवतारको वर्णन ठीक त्यसै गरी प्रकार यहाँ प्राप्त हुन्छ, जस प्रकार 'श्रीमद्भागवत'मा उपलब्ध हुन्छ। आरम्भमा मनु्देखि सृष्टिको उत्पत्ति, ध्रुव चरित्र र बारह आदित्यको कथा प्राप्त हुन्छ। यसका उपरान्त सूर्य र चन्द्र ग्रहका मन्त्र, शिव-पार्वती मन्त्र, इन्द्रसित सम्बन्धित मन्त्र, सरस्वतीको मन्त्र र नौ शक्तिका विषयमा विस्तारसित बताइएकोछ। यसका अतिरिक्त यस पुराणमा श्राद्ध-तर्पण, मुक्तिको उपाय तथा जीवको गतिको विस्तृत वर्णन मिल्छ। 'गरूड पुराण'मा उन्नाइस हजार श्लोक छ्न, किन्तु वर्तमान समयमा कुल सात हजार श्लोक मात्र उपलब्ध छन्। यस पुराणलाई भागमा राखेर हेर्नुपर्छ। पहिलो भागमा विष्णु भक्ति र उपासनाको विधिको उल्लेख छ तथा मृत्यु उपरान्त प्राय गरूड पुराण' श्रवणको प्रावधान छ। दोस्रो भागमा प्रेत कल्पका विस्तारसित वर्णन गरिएकोछ विभिन्न नरकमा जीव पर्ने वृत्तान्त छ। यसमा मरेपछि मनुष्यको के गति हुन्छ, उसको कुन प्रकारको योनिमा जन्म हुन्छ, प्रेत योनि्देखि मुक्त कसरी पाइन्छ, श्राद्ध र पितृ कर्म कुन तरहले गर्नुपर्छ तथा नरकको दारूण दुखदेखि कसरी मोक्ष प्राप्त गर्नसकिन्छ आदि्को विस्तारपूर्वक वर्णन प्राप्त हुन्छ।