2019

Ñawinchanapaq
munay qillqasqakuna

Chanka qichwa simi

Flor Pablo Medina
Ministra de Educación del Perú

Guido Alfredo Rospigliosi Galindo
Viceministro de Gestión Institucional

Ana Patricia Andrade Pacora
Viceministra de Gestión Pedagógica

José Carlos Chávez Cuentas
Secretario de Planificación Estratégica

Humberto Hildebrando Pérez León Ibañez
Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes

“Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019”
Responsables de la elaboración de este material
Tania Pacheco Valenzuela
Coordinadora del Equipo de Evaluación de la UMC

Jorge Martín Talancha De La Cruz
Subcoordinador del Equipo de Evaluación de IE EIB de la UMC

Equipo de Especialistas de la UMC de evaluación de IE EIB
Jainor Saavedra Salas (Especialista Quechua)
Hermenegildo Espejo Apikai (Especialista Awajún)
Wilder Rodríguez Gonzales (Especialista Shipibo-Konibo)
Edgar Sanga Calamullo (Especialista Aimara)
Luz Marina Huanca Sivana (Especialista en castellano como segunda lengua)
Pamela Jiménez Lizama (Especialista en castellano como segunda lengua)

Revisión lingüística quechua chanka
Áurea Condori Janampa

Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas”
Ethel Zubia Aguilar (“Los hijos de Sol”)
Rómulo Quispe Soto (“El origen de un hermoso pueblo”)

Participaron en la revisión de este material
Adolfo Zárate, Yoni Arámbulo, Patricia Soto, Carmen Carpio, Jannet Salinas, Vilma Murga, Fiorella López y Fernando Guerra

Corrección de estilo en versión castellana
Valeria Cáceres Bravo, Edwin Johel Angulo Quiroz

Ilustraciones
Patricia Nishimata Oishi

Diagramación
Alejandra Palacios Pérez
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: N°
Tiraje:
De esta edición:
© Ministerio de Educación
Calle del Comercio N° 193, San Borja. Lima 41, Perú. Teléfono: 615-5800
www.minedu.gob.pe
medicion@minedu.gob.pe
Impreso por:
Se permite la copia o la transmisión de partes o de toda esta obra sin requerir permiso previo; basta con citar la fuente.
Impreso en el Perú.

Ancha kuyasqay wawa:
Kaymi “Ñawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq maytu
kachkan.
Kay maytupim tarinki willakuykunata, historieta nisqata, huk
qillqasqakunata ima. Chayninam hampatuwan tupay allinchus icha
manachus chaymanta qillqasqa kachkan. Usqullu misimantapas
munay willakuy kachkallantaq. Wakin simikuna mana chinkananpaq
imatachus rurachkanku, chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq.
Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna
Ñawpaq

Atipanakuy”

karqa.

Chay

atipanakuypaqmi

achka

hamawtakuna qillqasqakunata apachimurqaku. Chaykunamanta
llalliq qillqasqakunata akllaspam kay maytuman churallanikutaq.
Chaymantapas, sapakama qillqasqam ruranakunayuq kachkan.
Chay ruranakunataqa yachay wasipi hamawtaykiwan kuska
llamkanki.

Wakintaqa,

mama

taytaykiwan

yanapachikuspa,

wasiykipi llamkallankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna
hamutaytaqa astawanña atinki.
Chaykunatam tukuy sunquykuwan qampaq ruraniku. Ichapas
munayniykipaqhina kanman.

Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizes (UMC)

Hampatumantam wawakuna
rimachkanku. Chayta
ñawinchasunchik.

Llaqtanchikkunapi hampatupa
willakuyninkuna
Ñuqan Suraru kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray
pachapi mayu patakunapi hampatu kar karyaptinqa, mayu
pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa challwaq rinku.
Ichaqa, chakiriy pachakunapi sachapa sunqunmanta kar
karyan chayñataq parata mañakun. Hinallataq, armakuy
pachapi, chumpi hampatuta rikuyku chayqa, ña uywakuna
chakumuy pachaña.

Ñuqapa sutiymi Shekut,
Awajún llaqtamantam kani.
Ñuqaykupaqqa, hampatu
kallpawan kar kar nin
chayqa, parananpaqmi.
Hinallataq, wasi ukupi
hatun hampatuta
rikuspaqa, pichá wañunqa,
nispañataq niniku.
Chaynataqa kar karyan,
mayqin millay runachus
layqachiwaptinkum.
Ichaqa, uchuy
hampatuchatachus rikunku
chayqa, manam imapas
kanqachu, ninikuñataq.

Ñuqapa sutiyñataqmi Soy Sani. Shipibo llaqtamanta.
Ñuqaykupaqqa, uchuy hampatucha kar karyaptinqa,
parananpaqmi. Hatun hampatu kar karyan chayñataq, anchata
paraspa lluqllaraq kanqa, niniku.
Hinallataq, warmi warmachachus qillu qasquyuq hampatuwan
tinkuptinqa, allin away yachaqmi kanqa. Chayraykum, mama
taytan piripiri yurapa yakuchanwan ñawinman sutuykachinku,
hampatuwantaq makinta qaqunku. Chaymantataq, warmaqa
iskay simana hina pisichallata mikun.

4

Ñuqapa sutiymi Phaqsi. Aymara
runapaqqa, chakra yapuy pachapi uqi
llimpiyuq hatun hampatuta rikunku
chayqa, allin wata kanqa. Uchuy qillu
hampatutachus rikunku chayñataq,
chaki wata kanqa.
Tutapichus, kallpawan hampatu
kar karyan chayqa, paramunanta
willakun. Ñuqaykupaqqa hatun
hampatu rikuyqa qullqim. Wasi
waqtankunapichus chayqa, uywachus
icha mikuychus allin qullqiman
qatukunqa.

Ñuqan Sayri kani, Qusqu llaqtamanta.
Ñuqaykupaqqa, hampatuqa qullqin.
Hatun qillu hampatu wasi ukuman
yaykurqun chayqa, wasiyuqmi achka
qullqita chaskinqa.
Hinallataq, chakrapi hatun hampatuwan
tupaspaqa, kunan wata chakra
allinta rurunqa. Ichaqa, uchuy qumir
hampatuchawan tupanku chayqa,
parañataq mana kanqachu. Chayraykum
mikuykunapas mana allintachu rurunqa.
Chaymantapas, hampatu unayta kar
karyaykuptinqa, allinta chay watapi
paranqa.

Ruranakuna
1

Qillqasqamanhina, kay tawa kuchuta huntay. Manachus ima yuyaytapas wakin huntanapaq
tarispaqa, chusaqllata saqinki.
Hampatu kar karyaspa, ¿imatataq willakun?

Hampatupa sayaynin, ¿imatataq willakun?

Aymara

Shipibo

Qichwa

Awajún

Asháninka

2

Kunanqa, tawa kuchupi huntasqayki yuyaykunawan yanapachikuspa, kay tapukuykunata
kutichiy:
a

3

Hampatu kar kar niptin, aymara warmapa
nisqan awajun warmapa nisqanwan, ¿imapitaq
rikchakunku?

ch Hampatup hatun kasqanmanta rimaspa,
Qusqu warmapa nisqan, shipibo warma
nisqanwan, ¿imapitaq huqniraq kanku?

Willkapa rimasqanta ñawinchay.
Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru
Willkata kutichinman?

Willka

Huk punchaw, paray
pachapi, mayuta yaku
aysamuq riptiy, achka
hampatukuna kar
karyaykuptin anchata
mancharikuni.

Suraru
Asháninka wawa

4

¿Imakunatawanmi aylluykipi hampatu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas
tapurikuy. Chaytataq, huk rapipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan ñawinchaychik.

5

Asnumanta Atuqmantawan
Huk kutinsi, uwihan chinkaptin, tayta Panchuqa warminpuwan
llakisqa kasqaku.

Sapa tutanmi uwihanchik
chinkachkan. Chay millay atuqta
hapirqusunpuni.

Arí, mamáy Antuka. Atuqta
manchachinanpaq, uwiha
kancha punkupi asnunchikta
watasunchik.

Ñuqaqa imaymanata qipispa llumpayta llamkani. Ichaqa,
uywaqniykuna mana allintachu qawariwanku. Aswanmi
yarqaypi uywawanku.

Chawpi tutataqa, huk atuqsi kancha
punkupi rikurirqusqa…

Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas
rimayta qallaykusqa.

Atuqqa Mariyanu llakisqasqa kasqanta
rikuspas kayta nisqa:

Allinllachu, masiy Mariyanu,
¿sapallaykichu rimakuchkanki?

Wakapa allinta mikunanpaq llumpayta
llamkanki. Qamtaq tullullaña
kachkanki.

Wawqiy Mariyanu, ñuqa
yanapasqayki. Tutantin
lliwa mikukunaykipaq
paskarqusqayki.

Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu.

Arí, wawqiy. Uywaqniykunaqa
manachusmi ñuqata kuyawankuchu.

Ichaqa, atuqqa asnupa nisqantas mana uyarisqachu.

Ha, ha, ha. Uqi
uwihachata
apakusaq. Wiracham
kachkasqa.

Tayta Panchuqa pampapi mikuchkaptas asnunta tarimusqa.

Yaw Mariyanu, kaypimá
sumaqta mikuspa
kachkasqanki. ¿Maymi waska?
Chay huchaykimantam
aswanta llamkanki.

6

Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha
kancha punkupi kayhinata rimapakusqa:

Anchata waqaychayki wawqiy.
Munaspaqa huk uwihachata apakuy,
ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu..

Achikyaytaqa, mama Antukas uwiha kanchata yaykusqa…

…¡Manam uqi uwihapas
asnupas kankuchu!

Mariyanuqa, punchawnintinsi pastuta qipiykun.

Wasaymi
nanaykuwachkan.
Atuqpa huchanpi
usuykuchkani.

Chay tutaqa, atuqsi rikuriqullantaq…

Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan
tutatapas yanapanakullasuntaqmi, aw?

Ichaqa, yapamantas atuqqa asnuta
yukaykullantaq.

Ama piñakuychu, wawqiy Mariyanu.
Kunanqa aswan karuta mikuq
rinki. Chaynapiqa uywaqniyki mana
tarisunkichu.

Manam llullakuyniykiman
urmaykusaqñachu. Huchaykipi
llumpayta llamkachiwanku.

Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskantinta
aparqullasqataq. Llakisqas uywaqninkuqa
rimanku.

Chay uwihaqa
rantikunanchikmi
karqa. Mana qullqiyuq
rikuyukunchik.

Waskanchikpas
mana kapunchu.

Allinmi. Ichaqa,
waskatapas yuraq uwihatapas
amapuni apankichu.

Mariyanutaqa maskaspas tarillasqakutaq. Paytaqsi
uywaqninkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa.

Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama
hina kaspa. Chay atuqmi yukaykuwan. Mikuq
rinaypaq paskawaspam, uwihata
waskatawan apaq karqa.

¿Ima ninkin,
yaw asnu?

Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskata
atuqtawan apamusaq, nispa.

¿Imaynatam
chayta ruranki?
Kinuwa yanusqawan llusirquwaychik.
Hina llusisqa machaynin punkunta rispa
ankallasaq. Atuqqa wañusqa kasqayta hamutanqa.

Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku…

¡Atatallaw! Mariyanu
wañupusqa. Ichaqa
achka aychanchik kanqa.
Wasiman apakusunchik.

¡Uruña atichkasqa!
Waskawan watakuspanchik
llapanchik chutasunchik.

Arí. Ichaqa nisyu
llasaqcha kachkan.

Atuqkuna wiqawninkuman waskawan watakuspa chutananku
kachkaptiñas, qunqaymanta sayarirqusqa, asnuqa aysamusqa.

¡Ay…! Umachayta.

¡¡Ay... Ay!!
wasachayta.

¡Qasiy, Mariyanu!
Amaña kayta
rurawaykuchu.

Chay punchawmantas atuqqa Mariyanuta mana yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu.

Asnunchikta mana allin
uywasqanchikmi ñuqanchikpapas
huchanchik. Kunanmantaqa
allinta mikuchisunchik.

¡Hihaw! kunanqa
allinta kawsakusaq.
Mariyanu, atuqta
wanachisqaykimanta,
anchata añaychayki.

Kunankamapas asnuqa llamkallachkansi, ichaqa allinta mikuspa samakuspa.

7

Ruranakuna

1 Kay tapukuykunata kutichiy:
a

¿Imaraykutaq Mariyanu asnu uywaqninku mana kuyasqanta musyarqa?

ch ¿Imapaqtaq tayta Panchu mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku?

h

2

Ñawpaq kutillaraq tupaspa, ¿imaynatam atuq Mariyanuta yukarqa?

Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
Atuqqa uwiha kanchaman yaykunanpaq Mariyanuta yukasqa.
Machayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskawan watasqaku.
Uwiha kancha punkupi uywaqninku asnuta watasqaku.
Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa.
Panchu Antukawan aswan achka pastuta Mariyanuta qipiykachisqaku.
Mariyanu atuqkunata aysasqa, waskatapas apapusqa.

8

3

Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita
qillqay.
Yuyaysapa

Llamkaysapa

Kuyakuq

Micha

Yanapakuq

		

Kallpasapa 		

Yukakuq

4

Llulla

Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku:
Mariyanupa
atuqchakunata
aysaykachasqanmi
ñuqapaqqa mana
allinchu.

Chay Mariyanupa
atuqkunata
wanachisqanmi
ñuqapaqqa
allinpuni.

Ñuqapaqñataq,
atuqpas
asnupas
millaypuni
kasqaku.

Luwisa

Antuku

Amaliya

¿Mayqin warmapa rimasqantam allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta
urapi qillqay.

9

¿Imaynatataq uru wañuchiq hampita rurasunman?
Chakranchikpiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikuq urukuna. Chay urukunapaq hampi
rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan.

¿Imakunataq kanan?

•
•
•
•
•

Iskay hatun siwulla
Chunka hayaq uchu
Iskay uma ahus
Huk huchuy jabón nisqa
Iskay winku yaku

•
•
•
•
•

Kuchuna
Iskay anqara
Latapapas plastikupas
Maray utaq kutana
Suysuna

¿Imakunatataq rurasunchik?

1

2

Adaptado de: http://www.ipade.org.ni/images/portadas/libro_desarrollo_economico/INSECTICIDAS.pdf

Uchuta, ahusta, siwullatawan
kuchunawan ñuturqusun,
chaymantataq, sapakamallata
maraypi chamcharqusun.

10

4

Kunanqa, llapan chamchasqata
huknin anqaraman hichaykusun.
Hawanmantaq, yakuta talliykuspa,
allinta chaqrukunankama qaywisun.

5

Llapan chaqrusqanchikta
huk tuta puñuchisun.
Paqaristinpaqqa,
qachakunam sikinman
tiyaykunqa.

Kunanqa, suysunawanñataq
chay chaqruta huk kaq
anqaraman suysurqusun.
Hinapim qachankuna qipanqa.

3

Latapawanpas plástico
nisqawanpas anqarata
kirpasun. Hinataqa kirpana,
wasi mana asnananpaq.

6

Mana qachayuq yakumantaq
jabón nisqata churasun.
Chaymantataq, jabón nisqapa
chullunankama qaywisun. Jabón
nisqataqa churana, yurakunapa
llaqinman hampi ratananpaqmi.

¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana?

¿Imanantaq uruta chay hampi?

Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta,
20 winku yakuwan chaqrurqusun. Chaytataq
tarpusqanchik yurapa llaqinman challaykusun.
Pichqa punchaw qipatachus uru kankaraq chayqa,
yapamanta challarqullasuntaq. Manam sapa
punchawchu challana. Sapa punchaw challasqaqa
yurakunañataqmi chakirqunman. Chisinkuyta
challaptinchikqa aswan allinmi kanqa.

Uchuqa llumpaytam hayan.
Aswanraq chay uchuta, ahuswan,
siwullawan ima chaqruqtinchikqa
sinchitapuni hayan. Chaykunawan
hampi rurasqanchikta uru
mikuptinqa hayaykunmi. Chayhinata
hayaptinmi, uruqa llaqi mikuyta
mana munanñachu.

!

Ama ukuykimanpas ñawiykimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam kararachikun.

Ruranakuna
1

Tapukuykunata kutichiy.
a

Qillqasqamanhina, ¿imanasqataq urukuna llaqi mikuyta mana munapunkuñachu?

ch Qillqasqamanhina, ¿imanasqataq mana sapa punchawchu yurakunaman hampita challana?

2

Kay qillqasqapi imakunatachus qati qatillata rurana kasqa, chaymanhina urapi
rimaykunata ñiqinchay. 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
Hampi mana qachayuq kananpaq yakuta suysurqusun.
Uchuta, ahusta, siwillatawan sapakamallata chamcharqusun.
Jabón nisqata churasun, chaymantataq yakuwan chullunankama qaywisun.
Llapan chaqrusqayuq yakuta huk tuta puñuchisun.
Latapawanpas plástico nisqawanpas yakuyuq anqarata kirpaykusun.
Llapan chamchasqata anqaraman hichaykuspa, yakuta talliykusun.

3

Saraqa taytantas hampi rurayta yanapasqa.
Hampi rurasqaykumanqa, uchutapas,
kachitapas, siwullatapas, allinta
churaniku. Ichaqa, urukunaqa
mikuykullachkanku.

Hampita ruraspa, ¿imapitaq Sara taytanwan pantankuman karqa?

4

Tapukamuy.
Imawanñataqchus uru hampita rurawaq, chayta mama taytaykita huk runatapas
tapukamuy. Chaytataq qillqana maytuykipi qillqaspa, masichaykikunapaq yachay
wasipi ñawinchay.

11

RIMAYNINCHIK

Arí, wakin uywakuna
yanapakuq kasqankumantapas
willakullachkantaq.
Ñawinchasunchik.

2018 watapi, qapaq raymi killapa, 31 punchawninpi

Chinkanayaq simikunatas kuraq taytakuna
warmakunata yachachichkanku
Lima llaqta. Programa Pensión 65
nisqapi kaq kuraq tayta mamakunas wakin
chinkanayaq simikunata kawsarichichkanku.
Kay chinkanayaq simikunas jaqaru, kukama
kukamiriyapuwan kanku.
Jaqaru simitaqa Tupe llaqtallapis rimanku. Kay
Tupe llaqtaqa Limapi kaq Yauyos provincia
nisqapis kachkan. Chaypis 63 kuraq mama
taytakuna chiqap willakuykunata, harawikunata
ima jaqaru simipi willaspa warmakunata
yachachichkanku.
Aswantapas,
lliklla
awayta, chakrapi llamkayta, tusuykunatapas
yachachillankutaq, chaykunawan kawsayninku
siminkupas aswan kallpachasqa kananpaq.
Hinallataqsi, Loreto suyupi kaq San Juan
Bautista llaqtapi, Nauta llaqtapipas kukama
kukumiria simitañataq pusaq mama taytakuna
yachachillachkankutaq. Paykunaqa kay simita
yachachinku mayupi challwaspa, hampiq
qurakunata riqsichispa, takispa tususpa
imañataq.

Ministro de Cultura umalliqmi kayhinata rimarisqa:
“Huk simichus mana wañunchu chayqa, kay simi
rimaq runakunapa kawsayninpas manam wañunchu.
Paykunam imaynatachus kawsana, imaynatachus
Pachamamanchikta
qawarina
chaykunata
yachachiwanchis”, nispa.
Perú suyunchikpiqa, 48 simikunan kachkanraq,
chaykunamantam 21 chinkaypiña kachkan. Chay
simikunataqa manam chinkachinañachu. Huk simichus
chinkan chayqa, huk kawsaymi chinkallantaq

Lurukunapa sachakuna tarpusqankutas tarinku
Brasil suyu. Kay suyupiqa, arawkariya sutiyuq
sachas chinkanayapuchkan. Ichaqa, Amazonía
suyupi yachaq lurukunas kay sacha mana
chinkananpaq yanapakunku. Chaytas huk
musuq investigación nisqawan tarinku.
Kunankamapas, luruqa arawkariya sacha
wañuchiqmi, nispas rimaq kasqaku. Ichaqa, kay

lurukunaqa aswansi arawkariyata yanapan. ¿Imaynatam
yanapan? Lurukunas rurunta mikunku. Ichaqa manas
llapantachu mikunku. Saksarqunku chayqa, kuska
kuskan mikusqa rurutaqa wischupunku. Kayhinatam
Guillermo Blanco sutiyuq willakun: “Qawaptiykun,
chay kuskan mikusqa rurumantaqa utqaylla sumaqta
yuracha wiñamun, mana mikusqan rurumantataq
qipataña wiñamun”, nispa.
Hinallataqsi mikunanpaqqa, luruqa karumanraq
rurukunata
apan.
Mikuyta
mana
tukuspa
wischuptinkutaq, chaykunapiñataq musuq arawkariya
wiñamun.
Kay investigación ruraqkunas, kayhinata nisqaku:
“Pachamamanchik mana unqunanpaqqa, uywatapas
runatapas sumaqtan uywananchik”, nispa

12

Adaptado de: https://larepublica.pe/sociedad/1388578-pension-65-adultos-mayores-ensenan-ninos-lenguas-peligro-extincion-ministerio-desarrollo-e-inclusion-social-escolares
https://www.agenciasinc.es/Noticias/Los-loros-colaboran-en-la-expansion-de-la-araucaria-brasilena

Qawariy, kay periódico
nisqata rantimuni. Chaypi huk
kuraq taytakuna simikuna
yachachisqankumanta
willakuchkan.

Ruranakuna
1

“Chinkanayaq simikunatas kuraq taytakuna warmakunata yachachichkanku”
sutiyuq qillqasqata ñawinchay.
a

Kunanqa, kay tawa kuchuta huntay:
¿Pikunamantam kay
qillqasqa rimachkan?

¿May llaqtakunapim kay
qillqasqapa willakusqan kasqa?

ch Kay qillqasqata ñawinchaspas tayta Evaristo kayhinata nisqa:
Imaynam kuraq taytakuna jaqaru
simita wawakunata yachachichkanku,
kaqllatataqmi wakin llaqtakunapipas
siminkuta yachachinanku.
Evaristo

Tayta Evaristo rimasqan, ¿qampaq allinchu manachu? ¿Imarayku?

2

Iskaynin qillqasqakunapa willakusqanmanhina, tawa kuchupi tapukuykunata
kutichiy.
Chinkanayaq simikunatas
taytakuna warmakunata
yachachichkanku.

Lurukunapa sachakuna tarpuq
kasqankutas tarinku.

¿Imataq chinkaypi
kachkan?
¿Imatataq mana
chinkananpaq
rurachkanku?

3

Ima uywachus icha ima yurachus llaqtaykipi chinkanayachkan, ¿chayta yachanki?
¿Imatataq mana chinkapunanpaq rurawaq? Kutichiyniykita qillqay.

13

USQULLU MISITA

ASTAWAN RIQSISUNCHIK
Chupanmanta

Kay misiqa hatun tampa chupayuqmi. Chaymi
mana chiri atinanpaq, tampa chupanwan
wankukuspa sinqachantapas pakaspa, puñun.
Hinallataqmi, utqaylla kallpaptinpas allinta
takyananpaq chupanqa yanapallantaq.

Mikunanmanta
Usqullu misiqa wiskachata chinchillata imam aswanta mikun. Ichaqa, mikunanta
mana tarispaqa, pisquchakunata, sukulluwaytapas, hapispam mikun.

14

Usqullu misiqa Perú, Bolivia, Argentina, Chile, Paraguay ima suyukunapi
yachaq uywam. Anti suyupa qaqasapa urqunkunapim aswantaqa kawsan.
Chay kawsasqan urqukunapitaqmi llumpayta chirinpas qasaykunpas.

¿Maypim yachan?

Uyarinanmanta

Usqullu michipa rinrinqa
hatunmi, chaywanmi karutapuni
uyarin. Chaymi, ima uywachus
karupiraq imatapas rurachkan
chayqa, uyarirquspa hapirquq
kallpan. Chayhina allin uyariq
kaspanmi, tutapas punchawpas
mikunanta hapimun.

Sayayninmanta

Chinkanayasqanmanta
Usqullu misiqa chinkapuchkanmi. Runa wiskachata, chinchillata ima,
hapiptinmi mana mikunan ancha kanchu. Hinallataqmi, minero
runakunapas yachasqanku urqukunamanta qatichkanku. Aswantaqa,
qaranmanta pacha ruranankupaqmi usqullu misitaqa runakuna
sipichkanku. Chaykunaraykum usqullu misiqa chinkachkanña.

Adaptado de http://www.otromundoesposible.net/el-gato-andino/

Chupantawan tupuptinchikqa, wakin usqullu
misiqa 80 centímetros nisqakama aypan.
Ichaqa, pumawan tinkunachiptinchikqa,
usqullu misiqa aswan huchuyllam.

15

Ruranakuna
1

Tapukuykunata kutichiy.
a

Qillqasqamanhina, ¿maykunapim usqullu misi kawsan?

ch Usqullu misipa hatun chupan, ¿imapaqtaq allin kasqa?

2

Susanas ñawinchayta tukuspa kayhinata rimasqa:
Usqullu misi mana
tukukunanta munaspaqa,
manam wiskachatapas
chinchillatapas hapinachu.
Susana

Qampaq, ¿Susanapa rimasqan allinchu icha manachu? ¿Imarayku?

3

Urapi siqita qaway:

¿Imapaqtaq qillqasqa ruraq kay siqita churanman karqa? Kutichiyniykita chimpuy.
a

16

Usqullu misi
pumawan kuskalla
yachanku, chay
willawananchikpaq.

ch Usqullu misiqa
pumamanta aswan
uchuylla, chay
rikuchiwananchikpaq.

h

Usqullu misita
pumatawan siqiy
yachananchikpaq.

El lince Ibérico sutiyuq uywacha
Lince Ibérico sutiyuq uywaqa España Portugal suyukunapa urqunkunapim yachan. Kay uywapa
rinrinpim suni, ñawchi pilukuna kachkan. Chay ñawchi pilunqa qura sunqukunapi pakakuptinmi
llaqikunawan pantanachikun. Hinapi pantanakuptinmi misitaqa mana ancha pipas rikunchu.
Chupantinta tupuptinchikqa 135 centímetros nisqakama tupun. Kay uywapa chupanqa uchuyllam
pisi pilullayuq. Lince ibérico nisqaqa purun quwitam aswantaqa mikun. Ichaqa atispaqa, ukuchata,
unkuchukuta, pisquchakunatapas hapintaqmi.
Lince Ibérico nisqaqa, chinkaypim kachkan. Qaranmanta pacha ruranankupaqmi runa hapin.
Chakrapi yachaq runapas, uywachaykunatan mikun, nispan sipillankutaq. Ichaqa, aswantaqa
chinkanayachkan mikunanpaq purun quwita mana tariptinmi.

https://www.faunaiberica.org/lince-iberico

Kunanqa kay qillqasqatañataq ñawinchay:

Kay tapukuykunata kutichiy.

4

¿Imapaqtaq Lince ibérico nisqapa rinrinpi ñawchi pilunkuna allin kasqa?

5

¿Imanasqataq lince ibérico sutiyuq uywa chinkaypi kachkan?

6

Iskaynin qillqasqata ñawinchaspa, kay tawa kuchuta huntay.
Usqullu misi

Lince ibérico sutiyuq uywa

¿Maypim yachan?
¿Imaynataq kawsanin
kachkan?
¿Imatam aswanta mikun?
¿Imatam qaranwan
ruranku?

¿Imakunapim kay uywakuna hukniraq kasqaku? Tawa kuchupi qillqasqaykiwan
yanapachikuspa, tapukuyta kutichiy.

17

Anemia unquymanta yachasun
Iskay sutiyuq simi: Kukupin, kipchan

Luwismi Anawan hampina wasita risqaku. Chaypim anemia unquymanta kay willakuyta
rikusqaku.

Anacha, qawariy.
Hatun willakuyta
churasqaku.
Arí, Luwis. Anemia unquymantam
willakuchkan. Ñuqapas mamaywan
hamuni. Kunanqa, imaymanata
wasiypi yanunku.

Ah… mamaypas hamurqanpaschá.
¡Chayraykuchá huk
mikunakunata yanuchkan!

Wasita ripuspas ñanpi Anawan Luwiswan kayhinata rimasqaku:
Iskay kimsa punchawñam mamay
yawarniyuqta, kukupinniyuqta
yanuchkan. Anemia unquymanta
qaliyanapaqmi, nispam yanuchkan.
Saykusqallata rikuwaspanmi,
anemia unquyniyuq kasqayta
mamayqa musyan.

1

Imaynachá kampas Anacha,
ichaqa qalin kachkani. Chaymi
yawarniyuq, kukupinniyuq
mikunataqa mana mikunaychu.
Yachay wasinchikmanpas allinmi
richkani, tayta mamaytapas
allintam llamkaypi
yanapachkani.

3

Chiqaqpaschá Hampiqpa nisqan.
Ichaqa, yawarniyuq, kukupinniyuq
mikunataqa manam munanichu.
Manam millpuyta atinichu.
Munasqaytam ñuqaqa mikunay,
manam mamaypa
munasqantachu.

18

5

Luwis, mamaykipa nisqanqa
allinmi. Hampiqmi kayhinata
nin: Kukupinniyuq, yawarniyuq
mikunaqa allinmi, yawarninchikman
hierro nisqata apasqanrayku.
Hierro nisqachus yawarninchikpi
pisiyanman chayqa, anemia
unquymi hapiwasunman, nispa.

2

Arí, ichaqa Hampiqmi kayhinata
nin: saykusqachus kanchis icha
samapakunchikchus chayqa,
manam unqusqa kasqanchikta
yachanchikchu, mana imanchikpas
nanawasqanchikrayku. Ichaqa, anemia
unquyniyuqpas kachkanchik. Kay
unquyqa wiñananchiktam harkakun,
huk unquynunatapas apamun.

4

Ñuqapas yawarniyuq kukupinniyuq
mikunataqa manam munanichu. Ichaqa,
munasqay mikunawan chaqruspam
mikuni. Qampas chayhinata mikuwaqmi.
Ñuqaqa aswanmi kukupinta mikuyman
anemia unquyniyuq kanaytaqa.

6

Ruranakuna
1

Anapa willakusqanmanhina, anemia unquyniyuq kaptinchik, ¿imaynataq
kasunman?

2

Pichus maychus anemia unquyniyuq kaptin, ¿mayqin kaq mikunanataq akllasunman?

a

Kukupin tiqtichisqa
arusniyuq, ispinakayuq.

ch

Tiqtichisqa papa arusniyuq,
siwullayuq.

¿Imanasqataq chay mikunata akllanman? Kutichinaykipaq qillqasqata ñawinchay.

3

¿Imapaqtaq Hampina Wasipi chay qillqasqata churarqaku?
a

Anemia unquymanta rimanakuyman qayananpaq.

ch Warmakunapa wayarninta qawachinata yuyarichinanpaq.
h

4

Hierro nisqayuq mikuykuna rakikunanta willananpaq.

Hampina Wasipi qillqasqa churasqankupim kay rimay kachkan:

¡Qali kaymi imamantapas ñawpaq!
¿Imatataq kay rimay niyta munachkan?

5

¿Ima huk mikuykunataq anemia unquymanta harkawanchikman? Yachachiqniykiwan
tapukamuychik. Willasusqaykitataq rapipi qillqaspa wasiykiman apay. Chaywan
mikunata yanukuychik.

19

Huk llaqtakuna riqsiyqa, llaqtanchik
chaninchaytam yanapawanchik
Yachay wasipi
Huk punchawsi, yachay wasipiqa anchata chiriykusqa. Chayraykus, Mariya sutiyuq musuq warmaqa
masin Luwista tapusqa:
Luwis, ¿imanasqataq
kay chiri urqupi llaqtata
sayarichirqanku?
Mariya

Luwis

Hatun taytaymi kayhinata
willawarqa: “Ancha unay watapirqsi
runakuna mikunankupaq uywata
maskaspa kayman chayamusqaku.
Achka uywakuna kaptinsi kaypi
yachapusqaku”, nispa.

Wawakunapa rimasqanta uyarispas, yachachiqqa huk munay qillqasqata yuyarisqa. Chay qillqasqapis
imaynatam Tarukamarka llaqta kamakusqa, chaymanta willakuchkan. Qillqasqata maskaspas
wawakunaman ñawinchanankupaq qusqa. Qampas ñawinchay.

May

Tayta Intipa wawankuna

unay watakunapiraqsi, Español runakuna chayamuspa kay llaqtayuq runataqa nisyuta
llamkachikpa muchuypi kawsachiq kasqaku. Chaytas hanaqpachamanta llakikuywan Tayta Intiqa
qawaq kasqa.

Huk punchawsi, wakin runakunaqa, llakipi kawsayta manaña atispa, qispinankupaq kamachinakusqaku.
Chaysi mana riqsisqa karu suyuman ayqikusqaku. Chay suyutaqa anchatas chirin.
Achka punchawña purispas, kaypi kawsasunchik nispa, hatun qaqakunapa qipan pampata
akllasqaku. Chay pampapi llaqtachakuspas mana pipa rikusqan, kawsayta qallaykusqaku. Kay
musuq llaqtankupaqsi Tarukamarka sutita akllasqaku. Chay punchawmantas tayta Intiqa sumaqta
kanchaspa chakrapi tarpusqata mikuykunatapas sumaqta wiñachiyta qallaykun. Chayhinas, iskay
kimsa killaña, allinta kawsakuchkanku.

Ichaqa, Caylloma llaqtapi yachaq Español runakunas ayqikusqankuta yacharquspa, maskaq risqaku.
Hapimusunchikpunim chay runakunataqa, nispas rimanku paykunapura.

Español runakunaqa achka punchawñas ayqikuq runakunapa purisqankutakama qatichkanku.
Chaysi, huk tutaqa karupi nina kanchaqta rikurqusqaku. Chaypiqa runa kachkanpunin, paqarin
achikyayta risunchik, nispas rimanku.

20

Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “Los hijos del sol”. Autor/adaptador: Ethel Zubia Aguilar.

“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.

Paqaristin achikyamuytaqa, nina kanchay rikusqanku kinraytas purinku. Ichaqa, tayta Intis
churinkuna tarinanta mana munanchu. Chayraykus, kanchayninta aswan kallpawan kachaykun.
Hinaptinsi inti pinqachiptin rikuyta mana atinkuchu.

Tarukamarkaman chayaspaqa Español runakunaqa, manas imatapas tarinkuchu. Hatun qaqakunallatas
imaymanaman rikchakuqta rikunku. Manas runapas uywapas kanchu. Hinaptinsi, saykusqa piñasqa
ima, Caylloma llaqtata kutikusqaku.

Español runakuna kutirquptinkuqa, Tarukamarka llaqtaqa rikurirqullantaqsi. Chaypis runaqa
wakmanta kusisqa kawsakuyta qallaykusqakutaq. Warmakunas kusisqa pampakunapi pukllakunku,
mama taytankupas paquta, llamata michispas sumaqta kawsakunku.
Chayhinatas Tayta Intiqa, Español runapa muchuchinanmanta churinkunata qispichisqa.

Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, hamawtankuqa kutichinankupaq kay tapukuykunata
qusqa. Qampas kutichiy.

1

Español runakunamanta ayqikusqanku
suyu, ¿imaynam kasqa?

3

Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.

2

¿Imaraykutaq Español runakuna
Tarukamarkapi mana pitapas tarirqakuchu?

Hatun qaqakunapa qipan pampata Tarukamarka llaqta paqarichinankupaq akllasqaku.
Español runakunaqa huk tuta karupi nina kanchaqta rikurqusqaku.
Runakunaqa llaki kawsayta manaña atispa karuman ayqikusqaku.
Español runakunaqa ayqikusqankuta yacharquspas runakuna maskaq risqaku.
Tarukamarka llaqtaqa wakmanta rikuripuspa kusisqa kawsayta qallaykusqaku.
Español runakunaqa Tarukamarkapi mana imatapas tarispa Cayllomata kutipusqaku.

4

Qillqasqata ñawinchayta tukuspas Luwisqa, kayhinata rimasqa:
Chay runakunapa karu
suyutaraq llaqtachakunankupaq
ripusqankuqa allinmi.

Luwispa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imarayku?

21

Imaynatam Tarukamarka paqarisqanta yacharqunkiña. Kunanqa, imaynatachus aylluyki
paqarisqa, chaytañataq qillqay. Qillqasqaykitaqa, Aylluykipa raymin punchawpi
riqsichisunchik. Qillqanayki allin kananpaqqa, mama taytaykitapas huk yuyaq runatapas
tapurikuy.
Ñawpaqtaqa, imakunatachus pipaqchus, qillqanki, chayllataraq qillqarquy.
Kaypiqa ima yuyaykunachus ñawpaqta umaykiman hamun, chaykunawan huk listallataraq qillqay.

Chaymantaqa, kaypi ÑAWPAQ QILLQASQATA RURAY. Chaypaqqa ñawpaq yuyaykuna
qillqasqaykiwan yanapachikuy. Kunanqa wachu wachutaña qillqanki. Manaraqchus
munasqaykimanhina kachkan chaypas, pichaspa allicharquy. Yachachiqniykimanpas qawachiy,
paypa imatachus allichawaq nisusqaykita allichapay.

22

Kunanqa, HUNTASQATAÑA QILLQAY. Kay qillqasqaykiqa chuyachañam kanan. Ñawpaq
qillqasqapi pantasqaykikunapas allichasqaña kanan.

Kunanñataq, huk rapiman qillqarquy. Chaytataq wakin masichaykikuna ñawinchananpaq,
yachay wasiykipi periódico mural nisqapi ratachiy. Hinallataq, aylluykipa rayminpi
apallankitaq. Munaspaqa, qillqasqayki yuyaykuna huntapananpaq, siqita churay.

23

Llaqtanchikkunamanta astawan yachasunchik
Yachay wasipi
Panchus Elisawan chayllaraq kay Musuqllaqtaman chayamusqaku. Paykunaqa llaqta iskay
quchapa chawpinpi kasqantas lilirayasparaq qawasqaku. Chayraykus, yachay wasiman
rispaqa hamawtankuta chay quchakunamanta tapusqaku. Hamawtaqa, wawakunapa yachay
munasqanta rikuspas maytunpi maskaspa, kay qillqasqata ñawinchanankupaq qusqa.
Qampas qillqasqata ñawinchay.
“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.

Sumaq quchakunapa paqarisqanmanta

Huk punchawsi uwiha michisqanmanta kutinpuchkaspa, Pampamarka llaqtamanta hamuq maqtawan
tupasqa. Maqtaqa sumaq sipas kasqanta rikuspas tapuykusqa: “¿Musuqllaqtachu pampapi kaq
llaqta kachkan?”, nispa. “Arí, Musuqllaqtam sutin”, nispataqsi sipasqa kutichisqa. “Añay. Quri
Qintin sutiy. Chay llaqtata riptiykiqa, ¿Kuska risunmanchu?”, nispas maqtaqa tapuykullasqataq.
Arí, niptinsi, kuska risqaku. Chay punchawmantas masintin kapusqaku, hinaspas sapa punchaw
uwihanta maqtaqa michiysiq kasqa. Achka puñchawña hinapi kawsaspas tukuy sunqunkuwan
munanakapusqaku. Chaysi mana imaypas rakinakunankupaq rimanakusqaku. Chaysi maqtaqa,
wasinta kutispa Panti Tikata tukuy sunqunwan munakusqanta tayta mamanman willakusqa.
Kasaranaypaq yanapaykuwaychik, nispa imas mañakusqa.
Hinaptinsi, Quri Qintiqa mama taytanwan kuska allichakusqaku. Rinanku punchaw chayamuptinqa,
sumaq mikunata qipirukuspa, ahatapas qipirukuspa, llapanku Panti Tikapa wasinta risqaku. Wasiman
chayaspaqa, llapanpa ñawpanpi qunqurikuspas Quri Qintiqa, kayhinata nisqa: “Taytáy, Mamáy:
Panti Tikawanmi anchatapuni kuyanakuniku. Chayraykum kasaraykachiwanaykichikpaq tukuy
sunquywan mañakuykichik”, nispa.
Ichaqa, chunkataña mañakuptinpas, sipaspa taytansi manapuni munasqachu. “Ususiyqa manam
qamwan kasarakunmanchu. Kay Musuqllaqta masiykuwanpunim payqa kasarakunqa”, nispas
rimayta tukusqa.
Chayta uyarispas wasimanta llapanku lluqsipusqaku. Hinaspas, Sunchupukyu kinrayman chayapasqa,
Quri Qintiqa llakikuytapuni waqaykusqa. Aswanqa, wiqin yapakuptinsi as asmanta hatun quchaman
tikrakusqa. Chay quchapa sutinsi kunanqa Miski Qucha. Chaykamataqsi, Panti Tikapas, Wichunqullu
kinraymanñataq ayqikusqa. Chaypis sipaspas llakitapuni waqaykusqa,
hinaspas paypa wiqinpas huk quchaman tikrakullasqataq. Chay
quchapa sutinsi kunanqa Puchqu Qucha kapun.
Chay quchakunapa rikurisqanraykus, Musuqllaqtaqa
iskaynin quchapa chawpinpi tarikun. Ichaqa,
Yuyaq taytakuna kayhinata ninku:
“kay quchakunaqa imay punchawpas
hukllanakunqakupunim. Hinapim Quri
Inti Panti Tikawan mana imaypas
rakinakunankupaq rimanakusqanku
huntakunqa”, nispa.

24

Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “La leyenda de Panti T’ika”. Autor/adaptador: Rómulo Quispe Soto.

Ancha unay watapiraqsi, Musuqllaqta ayllupi, Panti Tika sutiyuq sipas mama taytanwan yachakusqa.
Wiñarquspaqa, llaqtantinmanta aswan sumaq sipasmansi Panti Tikaqa tukupusqa. Panti Tikaqa,
sapa punchawsi pampapi uwihanta michiq kasqa.

Wawakuna ñawinchayta tukuptinkuqa, hamawtankus kutichinankupaq kay tapukuykunata
qusqa. Qampas kutichiy.

1

Qillqasqamanhina, ¿imapaqtaq Quri Qinti mama taytantin Panti Tikapa wasinta risqaku?

2

Qillqasqamanhina, ¿imaynatam Musuqllaqtapi quchakuna paqarisqaku?

3

¿Imanasqataq Panti Tika Quri Qintiwan mana kasarasqakuchu?

4

Qillqasqapa kay taqanta ñawinchay:
“Ususiyqa manam qamwan kasarakunmanchu. Kay Musuqllaqta
masiykuwanpunim payqa kasarakunqa”.

¿Imapaqtaq kay chikuta “
a

” qillqasqa ruraq churarqa?

Chiku ukupi simikuna mana allin riqsisqa kasqanta qawachinanpaq.

ch Chiku ukupi simikuna runapa rimasqan kasqanta qawachinanpaq.
h

5

Chiku ukupi simikuna kusa chaninpuni kasqanta qawachinanpaq.

Qillqasqata ñawinchayta tukuspa, Rosita kayhinata rimasqa:
Aswanmi chay llaqtaqa astakunan.
Paqta yuyaq taytakunapa
rimasqanku huntakunman.

Rositapa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imanasqa?

25

Ñawinchayta tukuspas wawakunaqa kayhinata rimasqaku: Manchakuymi chay
quchakunaqa, manachusmi imapaqpas ancha allinchu kankuman. Chayta uyarispas
yachachiqqa huk qillqasqatañataq qusqa.
Wawakuna, kay qillqasqapas
quchanchikmantam rimallachkantaq.
kaytawan ñawincharquychik.

Qampaq qillqasqata ñawinchallaytaq.

Quchanchikkuna
Wakin runakunaqa, Miski Qucha Puchqu Quchapas millay kawsaykuta apachimuwasunman.
Paraptin yaku wasapaspa wasinchikkunata apanman, hinallataq kay llaqtanchikpiqa anchata
chirin kay quchakunarayku, nispa rimanku. Ichaqa ñuqañataq kay quchanchikkunamantaqa
kayta niyman:
Achka watañam kay quchanchikkunapi trucha challwata uywanchik. Chaymi mikunanchikpaq
rantikunanchikpaqpas, achka challwanchik kan. Hinallaptaqmi, kay quchanchikpa yakunwan
chakranchikkunata parqunchik. Chakiy pachakunapi mana yaku kaptinpas quchanchikkunaqa
upyanapaq, parqunapaq yakuta quwanchik.
Ingeniero nisqakunapa yachamusqankuman hinaqa, kay quchakunaraykus llaqtanchiqpiqa
mana anchatachu chirin, manataq anchatachu quñin. Hinaptinsi, imaymana uywakuna yurakuna
ima, qucha ukupipas hawa pampakunapipas yachanku.

Ñawinchayta tukuptinkuqa, hamawtankus kutichinankupaq kay tapukuykunata qusqa.
Qampas kutichiy.

6

Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq imaymana uywakuna yurakuna ima Musuqllaqtapi kan?

7

¿Imakunapaqmi Miski Qucha y Puchqu Quchawan allin kasqaku? Chaykunamanta akllaspa
iskayllata qillqay.

8

¿Imamantataq kay qillqasqa aswanta rimachkan?

9

Qillqay.
Yachay wasipim Musuq Llaqta quchakuna allin qawanata munanku. Llaqtaman
riqsichinankupaqmi kartil nisqata ruranqaku. Chaypim imaynatachus qawana, imaraykuchus
qawana, chaykunamanta tawa wachuta qillqanqaku. Qampas, mañakusqankumanhina, kartil
nisqata rurallaytaq.

26