Kitaabni kun Itoophiyaa keessatti kuusaa mana kitaabaa biyyooleessaatti, yunivarsiitii Finfinnee keessatti dhaabbata qu'annaa fi qorannootti, akkasumas kongirasii mana kitaabaa Ameerikaatti kan galmaa'e dha. Ilaalchi ida'amuu keessa kiyyatti erga bilchaataa dhufee booda, qooqa kiyya keessaa erga burqee fi wayita ani namoota biraatiif qooduu eegalee kaasee sadarkaa amma irra jiru kana kan ga'e kunoo yaadaa fi ilaalchuma ida'amuutiini. Ilaalchi ida'amuu akka gabbatu, akka bal'atuu fi haala waliigalaatiin jireenya dhuunfaa fi hawaasummaa hammachuu bifa danda'uun boca sirrii akka qabaatuuf, yaada isaa fudhachuun, babal'isuun, qeequu fi gabbisuun kan na deeggaran hiriyoota kiyya, waa'iloota hojii fi jaalleewwan qabsoo galateeffachuun barbaada. Akkasumas, kitaaba kana haala kanaan akka qophaa'u wixinee isaa dubbisuun, gabbisuu fi gulaaluun kanneen deeggarsa naa taasisan, aanteewwan koo hunda nan galateeffadha. Waa hubachuu bira yeroo ani hin ga'inii fi bara ijoollummaa wayita ani waa ifatti hin hubanne sanatti, wal-utubuu fi walitti dhufeenya irraa haala olfagoo ta'een, hidhatni humnoota uumamaa fi wal-keessa jiraachuun isaanii sammuu koo daa'imummaa irratti barreeffame. Barsiiftuun kiyya waa'ee ida'amuu na barsiifte uumama. Boronqiin ishee immoo Bashashaa - ganda dhaloota koo; gabatee gurraachi immoo sammuu kiyya daa'imummaati. Uumamni karaa Bashashaatiin sammuu kiyya daa'imummaa irratti waa hedduu barreessiteetti. Bashashaan waan ijaan hin mul'anne dha. Uumamaan lalistuu ta'uun ishee, biyyoon ishee uumama magariisa ofirratti biqilchee, bishaan lagaa fi bokkaan samii irraa biyyoo ishee gabbachiisee, bari'uu eeguudhaan biiftuun ganamaan baatu, bubbeen baala garaa garaa keessa looyee darbu; wayita sanatti haalaan hubachuu baadhus, ergaa guddaa bifa danuun uumaa tokko irraa madduun wal duukaa akka bobba'an ta'uu isaa dhugaa jiru na keessatti barreessaa turte. Boodarra guddadhee yeroo ani gaafadhu, dubbisee yoon hubadhu, sagaleen humnoota uumamaa sun hundi walitti ida'amuun jireenya biyya lafaa itti fufsiisuuf wal-faana akka hiriiranin hubadhe. Yaadni ida'amuu waa'ee jireenyaa yaaduu wayita ani eegale irraa jalqabee na faana guddate. Wayita ani daa'ima ture innis anuma faana daa'ima; dargaggoomnan na faana dargaggoome; ammoo ga'eessa ta'ee sadarkaa garaa garaatti itti-gaafatamummaa biyyaa wayita ani fudhadhe na faana bilchaachuun, sadarkaa baay'ee ol-aanaatti biyya koo biyya ani tajaajilaa jiruuf yaada ani filadhuuf ta'uu danda'eera. Yaadni ida'amuu kan hunda keenyaati. Maddi isaas ta'e burqaawwan itti burquun yaada kana gabbisan seenaa keenya bara baraa keessa kan turanii fi jiran; aadaan biyya keenya keessa jiru garaa garaa ciniinsifatee kan dhalee fi duudhaalee dhahannaan onnee uummata keenyaa ittiin caqafame; bira darbees, seera uumaa fi uumamaa keessaa waan maddeef rakkoowwan keenya bu'uuraaf furmaataa akka ta'u shakkii hin qabu. Yaadni ida'amuu ana keessatti bilchaatee bifa falaasamaa qabachaa kan dhufe yeroo garaa garaatti dhaabbilee garaa garaa keessatti itti gaafatamummaan wayita ani hojjachaa turetti yaadicha duudhaa hoggansaa fi qaama aadaa ijaarsa dhaabbilee akka ta'u gochuu ergan danda'ee booda dha. Keessattuu adeemsa hundeeffama ejensii odeeffannoo nageenya biyyaa, akkasumas erga hundeeffamee booda yeroo ani achi keessa turetti ( bara 1999 hanga 2002tti), yaadni ida'amuu furtuu duudhaa dhaabbilee akka ta'u; haaluma kanaan, dhaabbileen garaa garaa biyya keessaa fi biyya alaa jiranis, yaaduma ida'amuu kanaan akka ilaalamuu fi qoratamuu danda'an hubachuu fi arguu danda'eera. Jiddu-Gala Saayinsii fi Teekinooloojii; akkasumas, Ministeera Saayinsii fi Teekinooloojii keessa wayita ani turetti ida'amuun duudhaa furtuu dhaabbatichaa, yaada furtuu aadaa fi qunnamtii dhaabbilee ta'ee akka mul'atu gochuu danda'eera. Turtii kiyya dhaabbilee kanneen keessa turetti, yaadichi gamtaa fi abdii uumuudhaan, hojjattoonni dhaabbatichaa kaka'umsa guddaadhaan halkanii fi guyyaa akka hojjatanii fi miira jaalala biyyaatiin gahee mataa isaanii akka qumaachan gochuu danda'uu isaa qabatamaadhaan arguu danda'eera. Ijoollummaa kiyya irraa eegalee, mana barumsaa fi bu'aa-ba'ii jireenyaa irraa beekumsaa fi dandeettii ani argadheen, wanti guddaa ani hubadhe yoo jiraate, humnaa fi anniisaa ida'amuutiin rakkoon jireenya hin furamne, riqichi qormaataa hin ce'amne, rakkoon hamaa danqaa namatti ta'u akka hin dadhabamne ta'uu isaati. Jireenya kiyya keessatti kan ani argee fi hubadheen alatti, seenaa milkaa'ina biyya keenyaa waggoota hedduu lakkoofsise keessatti shoorri yaada ida'amuu ol aanaa akka ta'e hubachuun ulfaataa hin ta'u. Seenaa keenya keessatti carraawwan nuti ittiin milkoofne hunduu kallattiin yookiin al-kallattiin bu'aa milkaa'ina ida'amuuti. Biyyoonni Awurooppaa muraasni imaammata babal'ifannaa gita bittaatiin geggeeffamanii, biyyoota qaqqaban yookiin ga'an hunda yeroo gabaabaa keessatti qirchachuun harka ofii keessa yeroo galfatan, nuti ammoo humna weeraraa Xaaliyaanii saffisaan gombisuu kan dandeenye sababa ida'amneefi dha. Waa'ee humnaa fi anniisaa ida'amuu gaarreen Adiwa caalaa ragaa kan ta'u hin jiru. Umurii daa'imummaa kootiin waggoottan raayyaa ittisa biyyaa keessa loltummaadhaan hojjachaa turetti carraa bakkeewwan biyya keenyaa hunda naanna'ee daaw'achuu fi carraa uummata irraa fagaatanii jiraachuu argadheen ture. Barmaatiilee garaa garaa, duudhaalee, sirnoota, aadaalee fi haala jiruu fi jireenya uummatichaa daaw'adheera. Eenyummaan dhugaa dhala namaa ennaa ilaalamu dirree waraanaatti waraanni wayita geggeeffamu taateewwan na mudatan muraasa keessatti eenyummaa Itoophiyummaa daaw'achuu danda'eera. ltoophiyaanonni waldanda'uun, jaalalaan, ollummaan qofa osoo hin taane eenyummaa obbolummaa isaaniitiin akka gargar hin baanetti walitti hidhamanii kan uumaman, akka gargar hin baanetti kan wal jaal'atanii fi kan wal-makani dha. Faallaa aadaa ida'amuu gaarii qabnuutiin ala, jibbaan, haaloodhaan; akkasumas, sababa shaakala xaxanii wal-kuffisuu keenyaatiin addunyaa gubbaatti biyya keenya fakkeenya hiyyummaa fi duubatti-hafummaa taasifnee jirra. Dacheen ishee dirree waraanaa fi dhiigaa, uummanni ishees fakkeenya godaantotaa akka ta'an taasifneerra. Wal-tumsuu dhabuun, waldeeggaruu dhabuun; akkasumas, wal-jaalachuu dhabuun eenyummaa keenya salphinaaf; biyya keenya maraammartoo uraa lilmoo keessaa hin baanee fi jeequmsa hamaa keessa galchinee jirra. Karaan baay'ee rakkisaan kun afaan bool'aa irra ga'uu isaatiin osoo hin furamin, dhidhima rakkoo keessaa ba'uu hin dandeenye keessa osoo nu hin galchin asumatti dhaabbachuu qaba. Kana gochuufis yeroon isaa ammuma. Sababuma kanaaf ture ida'amuun yaada yeroon barbaadu kan ta'ee argameef. Jechi ida'amuu jedhu hiikkaa kallattiin itti kennamu qofa osoo hin taane dhimmoota siyaasaa fi hawaas-diinagdee biyya keenyaa keessatti rakkoowwan nu mudatan keessa darbinee jijjiirama barbaadamu fiduuf ida'amuu akka golgaa yaada furmaataatti fudhachuudhaan, filannoo furmaataa garaa garaa ani keessatti hammachiisee ilaalu dha. Armaan olitti akkuman eeretti, maddi yaada ida'amuu uumamaa fi duudhaalee uummata keenyaa yoo ta'an, haalli ittiin dagaagu danda'an immoo hojiiwwan qorannoo, barreeffamoota garaa garaa wal-tajjiiwwan garaa garaa irratti marii hoggansa dhaabaatiif qopheesse, mudannoowwan tibba sanatti mudachaa turan ilaalchisee hubannoo fi murtoo mootummaatiif ni fayyada jechuun sanada garaa garaa n ennaa sana dhiyeesse, yeroo garaa garaatti hojjattoonnii fi hoggantootni mootummaa garaa garaa; akkasumas, barreeffamoota leenjii barsiisotaa fi bulchiinsa dhaabbilee barnootaa olaanaatiif dhiyeesse dha. Haalli qabatamaa biyya keenyaa ammaan kana jiruu fi akeeka galma isaa akeekuu akkuma qabu yaada ida'amuu kana yaada furtuu rakkoo biyya keenyaa taasisee yeroon dhiyeessu yaadichi muuxannoo hojii fi seenaa jireenya dhuunfaa kiyyaan hidhata qabaachuu bira darbee aadaa fi haala jireenya uummata keenyaa; akkasumas, uumama dhala namaa keessatti iddoo guddaa qabatee akka adeemu amanuudhaani. Yaadichi bu'uura hawaasummaa fi qor-qalbii uummataa irratti hundaa'uun isaa kan hubatame waan ta'eef furtuu rakkoo keenyaa akka ta'u shakkii hin qabu. Yaada kana barreessuuf wayita ani ka'us, waa hunda bakka tokkotti, fuula murtaa'e irratti barreessee nan xumura jechuun yaadee miti. Kitaabni kun isa jalqabaati malee isa dhumaa miti; ka'umsa malee isa goolabaa akka hin taane akka hubatamun barbaada. Tibba dhuma Sirna Moototaa (Zawudaawwii Agazaz, mootii Tafarii yeroo gara aangootti dhufanii booda), ejjannoon ltoophiyaan akka biyyaatti hordoftu ilaalchaa fi sirna biyyoota Awurrooppaatiin bocame ture. Waa hunda akka biyyoota Dhihaa qochuuf yeroo itti socho'an, rakkoowwan keenya furuuf tooftaa warra Dhihaa wayita itti hordofne, imaammata barnootaa fi dhimmoota biroo, dhugeeffannoo diinagdee fi siyaasaatiin walqabatan gara kan warra Awurooppaatti akka dhundhulu tibba harka keenya isaanitti kennanne ture. Warraaqsaan booda adeemsi kunis ni jijjiirame. Fuula keenya Ameerikaa fi Ingilizii irraa gara Gamtaa Sooviyeetii fi Chaayinaa, biyyoota Lixa Awurooppaa fi Ameerikaa Kaabaa irraa gara Baha Awurooppaa fi Baha Fagoo Eeshiyaatti naannessine. Yeroo sanarraa eegalee amma har'atti darbee darbee gara biyyoota dhidhimaatti fuula naannessina ta'a malee yaad-qalbiin keenya guutummaan kan irra boqote addunyaa gara Bahaa irratti. Ta'us garuu, kan duraa caalaa wanti haaraan hin uumamne. Hanga gara alaa ilaalle gara keessa keenyaatti waan hin ilaalleef, rakkoo biyya keenyaati if furmaata beekumsa duudhaa keenyaatiin waan hin barbaanneef rakkoowwan keenya bifa isaanii jijijjiirratan malee hin badne. Dhugeeffannoos ta'ee yaadni biraa kamiyyuu bu'a-qabeessa kan ta'u: amala, aadaa, tooftaa, haala jiruu fi jireenyaa, ilaalcha, fi kkf hawaasa keessaa kan waraabamee fi bu'uura hawaasummaa fi qor-qalbii uummataa osoo gadi hin lakkifne kan bocame ta'uu isaati. Kana jechuun garuu, warra Dhihaas ta'ee warra Bahaa irraa wanti barannu hin jiru jechuu osoo hin taane akka machaa'aa bantuu manaa dukkana keessatti gatee bakka ifni jiru barbaaduu qormaata keessaa keenyatti nu mudataniif bu'uura hawaasummaa fi qor-qalbii keenya gadi dhiifnee furmaata barbaaduuf ala ala ilaaluun nu ga'uu qaba. Biyyi keenya rakkoowwan bara baraaf ishee mudachaa turaniif furmaata kan argattu ilaalcha ergifannaa osoo hin sakatta'inii fi hin xiinxalin qaarminee biyya alaatii ofitti fudhanne caalaa duudhaalee gaggaarii biyya keenyaa asumatti bara baraaf kuufamaniijiran akka ta'e hubachuu qabna. Dhugaadha, beekumsas ta'ee muuxannoowwan alaa argannu duudhaa fi beekumsa aadaa qabnuun wal-simsiifnee akka nuuf mijatutti mijeessinee itti fayyadamuun nuuf haaraa miti. Dhimmoota siyaasaa fi hawaas-diinagdee irrattis tooftaalee fi ilaalcha alaa argannu boca biyyoolessaa akka qabaatanii fi dhugaa qabatamaa biyya keenyaatiin akka wal-simatan gochuudhaan fudhachuun keenya akkuma jirutti ta'ee adda-dureedhaan "rakkoo biyyi qabduuf furmaata biyyi qabdu" yaada jedhuun adeemuu jalqabuu akka qabnu tasumallee dagatamuu hinqabu. Gama kanaan, ida'amuun duudhaa qabnu bu'uura godhannee rakkoowwan keenyaaf akkamitti furmaata arganna gaaffii jedhuuf deebii kennuuf yaada dhiyaate dha. Kitaabni kun dubbii gara fakkaatutti qoqqoodee deebii kennuuf kutaawwan afuritti kan qoqqooddaman boqonnaawwan kudha ja'a qaba. Kutaan jalqabaa dhimmoota ida'amuuf ka'umsa ta'anii fi yaada bu'uuraa ida'amuu kan itti dhiyaatani dha. Ida'amuu bu'uura irraa hubachuuf fedhii fi dandeettii bu'uuraa dhalli namaa uumamaan qabu ni sakatta'a. Itti aanuun, fedhii dhala namaa guutuuf yaadata siyaasaa fi diinagdee furmaata akeekan ciminaa fi hanqinoota isaanii ilaaluun qabiyyee fi bu'aawwan biyya keenyaaf qaban ni sakatta'a. Dhumarrattis yaad-rimee bu'uura ida'amuu ni ifoomsa. Uumama dhala namaa fi falaasama siyaasaan dhugeeffannoo fi deebii kanaan dura dhiyaatan jidduu uraa jiru yaadni ida'amuu akkamitti guutuu akka yaade golgaa yaadaa ka'umsa ta'an ni dhiyeessa. Akkasumas, ida'amuuf dhimmoota gufuu ta'an ni xiinxala. Kutaa lammataa keessatti, qabiyyeen siyaasaa kan itti dhiyaate dha. Yaadni ida'amuu waa'ee rakkoo siyaasaa biyyattii guddicha furuu barbaade mootummaa biyyi sirnaan hin ijaaramne keessatti dimookiraasii ijaaruu fi lafa qabsiisuun qormaata biyyattii dura dhaabbachuu danda'u keessa darbuun, Itoophiyaa dimookiraatoftuu cimtuu dhugoomsuuf akkamitti danda'ama kan jedhu dha. Kutaa kana keessatti mootummaa cimaa fi biyya dimokiraatoftuu ijaaruuf qormaata nu mudatanii fi qormaata kanneen keessa darbuuf dhimmoota wayita itti aanu maal gochuu akka qabnu nu akeekan golgaa ida'amuu keessatti ilaalamu. Kutaa sadaffaan yaadni ida'amuu diinagdee kan keessatti dhiyaate dha. Kutaan kun rakkoowwan diinagdee ta'an bal'inaan sakatta'uudhaan sababoota cabiinsa bu'uura diinagee ni ibsa. Ga'umsa misoomuu ltoophiyaan qabdu sakatta'uun rakkoo diinagdeen biyyattii keessa jiru keessaa baasuu fi jijjiirama barbaadamu fiduuf maal gochuutu barbaachisa kan jedhu ni akeeka. Yaada dhala namaa kam iyyuu irra deddebiin yaaduu Kenya dura, waa’ee umama dhala namaa yaaduun barbaachisaa dha. Uumama dhala namaa beekuun gama tokkoon waan isa barbaachisu (fedhii) fi waan inni barbaadu (hawwii) beeknee galmaan ga'uuf, gama biraatiin immoo, dandeettii isaa hubatee dandeettii qabu kana guutumaan guutuutti akka itti fayyadamu haalota isa dandeessisan hubachuuf nama fayyada. Kanaaf, utuu yaada bu'uura ida'amutti hin seenin dura, waa'ee fedhii fi dandeettii dhalli namaa uumamaan qabu xiinxalla. Feedhiin dhala namaa irra caalaan amala idil-addunyaa kan qabu yommuu ta'u, hawwiin dhala namaa garuu haala jireenya isaa waliin bifa wal-madaalaa ta'een garaagarummaa qaba. Daa'imman Afriikaa hedduun waan dhandhamanii fi nyaatanii mar'imaanitti isaan cobu kan eeggatan, waan fedhiin soorachuu isaanii hin guutamneefi dha. Ilmaan hiyyeessaa Afriikaa ta'uun isaanii iyya mar'imaan isaanii gab hin jechisiisu. Beelli "ijaan wanta nyaatamu hin qabneef adabadhee gad taa'uun qaba," dhimma jedhamu miti. Beelli isaan hin raffisu. Wanta dhandhaman dhabuun, akka ashaangulliitii karaarratti hawwan sana dhabuu miti. Nama ta'uu keenyaan fedhiiwwan . miirota keenyaa hanqachuun yookiin hir'achuun keessa keenyaa nutti watwaatu. Hanqinoota kana ifatti beekuus beekuu dhiisuus ni dandeenya. Haa ta'u malee, hanqinoota kana guutuuf dhama'uun keenya kan hin oolle. Fedhiiwwan dhala namaa kan hoogganu, dhiibbaa fi sodaa jiraachuu ofii mirkaneeffachuurraa madde dha. Fedhii jiraachuu ofii mirkaneeffachuu "fedhii kallattii" fi "fedhii al-kallattii" jechuun kutaalee bu'uuraa lamatti qoodnee ilaaluu ni dandeenya. "Fedhiin kallattii" fedhii jiraachuu keenya karaa ifaafii dhihoo ta'een balaaf saaxilu irraa of baraaruuti. Kana jechuunis, dhalli namaa jiraachuu isaanii kallattiidhaan wantoonni qoran, kanneen akka ajjeechaa, waraana, beelaa fi deega yookiin fedhii miidhaa bifa kamiinuu irratti taasifamu irraa of-baraaruu fi lubbuun turuu dha. Fedhiin kun fedhii sadarkaa dhuunfaattis ta'e sadarkaa hawaasaattis jiru dha. Akka dhuunfaatti, namootni miidhaa of-irraa ittisanii lubbuun turuu ni fedhu. Haaluma wal-fakkaatuun, akka hawaasaattis, lammiileen ofii fi biyyasaanii haleellaa fi weerara biyya alaarraa baraaruun jireenya isaanii itti fufsiisuu ni fedhu. Ofii fi biyyaa isaanii irraa haleellaa biyya alaa ittisuu yommuu jennu, fedhiin lammilee akka nama dhuunfaa tokkootti balaa irraa of-baraaruun dhimmoota biyyoolessaa irrattis ni mudata jechuu keenya malee, namoota jaalala biyyaaf du'an jechuu keenya miti. Sababni isaas, jaalala biyyaatiif du'uun fedhii jiraachuu kallatii caalaa eenyummaa fi kabaja garee wajjiin kan wal-qabatu dha. Sadarkaa nama dhuunfaa tokkoottis. Haa ta'uu sadarkaa hawaasaatti fedhii jiraachuu guutuuf; jechuunis, waraanaan, ajjeechaa fi kkf balaa jiraachuu lammiilee irratti aggaamamu ittisuuf biyyoonni dhaabbilee kanneen akka poolisii, raayyaa ittisaa, nageenyaa fi kkf hundeessu. Lammiileenis otoo meeshaalee waraanaa hidhatanii ba'uun isaan hin barbaachisne, balaa biyya keessaas ta'ee biyyoota alaa irraa isaan irra qa'uu danda'u irraa karaa dhaabbilee kanaatiin eegamu. Mootummaanis haleellaa lammiilee irra qaqqabuu danda'u ittisuun fedhii jiraachuu isaanii guuta jechuu dha. Gama biraatiin, fedhiin jiraachuu dhala namaa balaa ifaa fi dhiyootti mul'atu irraa ittisuu qofa otoo hin taane, balaa karaa al-kallattiitiin isaan mudachuu danda'u irraayis eeguu dabalata. Fedhii al-kallattii kana fedhii qaamaa yookiin foonii, fedhii maqaa gaarii horachuu (fedhii ulfinaa) fi fedhii bilisummaa jechuun kutaalee sadiitti qoodnee ilaaluu ni dandeenya. "Fedhiiwwan qaamaa" yookiin "fedhiwwan foonii" fedhiiwwan bineensota faana qooddannu yoo ta' an, kanneen akka soorachuu, dhuguu, qulqullaa'uu yookiin bobba'uu, bultii horachuu, bakka jireenyaa tolfachuu, dhibee irraa eegamuu fi kkf kan ibsamu dha. Biyyoonni fedhiiwwan kanaaf deebii kan kennan karaa dhaabbilee eegumsa diinagdee fi hawaasummaa isaaniitiini. Qonnaa fi wabii nyaataa, fayyaa, barumsa, bishaanii fi sagantaaleen kana faffakkaatan kan diriirfaman, fedhiiwwan qaamaa lammileetiif deebii kennuuf jedhamaniiti. Hanqinni guutamuu fedhiiwwan kanaa lammiilee irraan dararama ol-aanaa fi gaaga'ama guddaa geessisuurra darbuun, du'aaf kan isaan saaxilu dha. Fedhiin qaamaa yookiin foonii guutamuu dhabuu isaa irraan kan ka'e nageenyi diinagdee fi hawaasummaa lammiilee balaarra waan bu'uuf, haalli namoonni beelaan, dhibeen, rakkoolee nam-tolchee fi uumamaa garaa garaatiin harca'an ni uumama. Kunis karaa al-kallattii ta'een jiraachuu namootaa balaarra buusa. "Fedhii maqaa gaarii yookiin ulfina horachuu" kan jennu namoonni maqaan isaanii waan gaariitiin akka kaafamu fedhii isaan mul'isan jechuudha; fedhii ulfina barbaaduu fi gatii ofiif kennuuti. Fedhiin kun baay'ee wal-xaxaa fi fedhiiwwan biroo faana walitti hidhannoo cimaa qabaachuu isaa irraa kan ka'e yeroo baay'ee ifatti adda baafamee kan deebiin kennamuuf miti. Dhalli namaa uumama hunda keessaa uumama seenaa qabu ta'uun isaa ifa dha. Uumama keessaas fedhii seenaa hojjechuu kan qabu dhala namaa qofa dha. Kanaafuu, hojiiwwaan hojjetu hunda keesaatti "maqaan isaa akka yaadatamu" ni barbaada. Wayita lubbuun jiru, ofii isaatii mormatee fi dubbatee eenyummaa ofii kabachiifata. Erga addunyaa kana irraa du'aan boqotee booda garuu kana raawwachuu hin danda'u. Hojiiwwan isaatu bakka isaa bu'ee isaaf dubbata. Duraanuu maqaasaa waan gaariin kaasisuu kan barbaadeef du'a isaa booda maqaan isaa waan gaariin akka yaadatamuu fi dha. Bakka inni hin jirretti akka isaaf mormuu fi dha. "Duuti hin oolu, maqaan hin awwaalamu" mammaaksi jedhu kun fedhii keenya isa kana kan agarsiisu dha. Fedhiin maqaa gaarii horachuu, fedhii of birattis haa ta'uu namoota kaan biratti iddoo gaarii qabaachuu fi kabajamuuti. Dhalli namaa gatiin inni ofiif kennu gatii fi kabaja namoonni biroo kennaniif irratti kan bu'uureffamu ta'uyyuu, tilmaamni namoonni biraa kennaniif kun karaan isaan ittiin hiikanis, haalaan murteessaa dha. Kunis sadarkaa nama dhuunfaa tokkoo fi hawaasaatti waan mul'atu dha. Namni tokko gatiin yookiin bakki inni ofiif kennu ilaalcha hiriyoonnii fi ollaan isaa isaaf qaban irraa kan maddu ta'uyyuu, namni kun haalli inni ittiin of ilaalu haala inni itti namoota biraa ilaalu irratti murtaa'a. Sadarkaa hawaasaattis, hawaasni tokko gatiin inni ofiif kennu gatii yookiin bakka hawaasni biroo isaaf kennuu fi akkataa hawaasichi itti hiiku irratti kan hundaa'e dha. Gaaffii maqaa jechuun gaaffii wal qixxummaa jechuu dha. Gaaffiin wal-qixxummaa akka xiqqeeffamee hin ilaalamneef, kanneen birootiin wal-bira qabamee yommuu ilaalamus gatii yookiin bakka gad-aanaa akka hin arganneef, akkasumas ol-aanee mul'achuuf carraaqqii godhamu dha. Gaaffiiwwan eenyummaa qaama fedhii maqaati; fedhii maqaa ol kaafachuuti. Fedhii maqaa keessa gaaffiin wal-qixxummaa jiraatuyyuu, fedhiin kun wal-qixxummaa mirkaneessuun qofa deebi'uu dhiisuu danda'a. Fedhiin dhala namaa hawwii otoo wal-irraa hin kutiin maqaa ol-kaasanii leellisuudhaan kan qabame waan ta'eef fedhiin kabajaa wal qixxummaa qofaan hin dhaabbatu. Namoonni ol-aanaa ta'anii mul'achuuf, foon isaanii du'ullee faara fedhii maqaan isaanii akka waamamu barbaaduu ni mul'isu. Gosti fedhii inni sadaffaan, "fedhii bilisummaa" dha. Durii kaasee hanga har'aatti, dhalli namaa micciirraa fi hidhaa nama biroo irraa bilisoomuuf wareegama hedduu kaffalaa ture. Bilisummaan filannoowwan jireenya keenya keessatti nu quunnaman mara irratti ofiin murtee dabarfachuu dha. Fedhiin bilisummaan jiraachuu dhala namaa waliin walitti hidhata guddaa kan qabuu fi amaluma dhala namaati. Namoonni du'a gidduu hulluuqaa dhaaddannoo kan dhageessisaniif bilisummaan isaan dirqisiiseetu. Ija ida'amuutiin yommuu ilaalamu, fedhiiwwan dhala namaa amala ida'amuu akka qaban hubachuun ni danda'ama. Gama tokkoon, fedhiiwwan tokkoon tokkoon isaanii kan walitti ida'amanii fi fedhiiwwan ida'amoo yommuu ta'an, gama biraatiin immoo gidduu isaanii wal faalleessuun waan jiruuf, namoonni fedhiiwwan kana qofaa qofaatti otoo hin taane ida'amuun qofa milkeessuu danda'u. Fedhiiwwan hundi isaanii kan walitti hidhamani dha yommuu jennu, fedhiin inni tokko isa biraa fakkaata jechuu keenya dha. Fakkeenyaaf, fedhii jiraachuu yommuu jennu, fedhii haleellaawwan kallattiin qaama biraa irraa nu qaqqabuu danda'u irraa eegamuu jechuu dha. Kunis, karaa biraa yommuu ilaalamu bilisummaa jechuu dha. Fedhiin bilisummaa keenya hir'achaa yommuu dhufu bu'aan isaa inni dhumaa balaa kallattiin jiraachuurratti aggaamame dha. Hidhamuu keenyaan bilisummaa dhabne yommuu jennu, qaama keenyarratti namni biraa ajajaa jira jechuu dha. Kanaafuu, fedhiin jiraachuu kallattii qaama fedhii bilisummaati jechuu ni dandeenya. Haa ta'u malee, hidhaa irraa hiikamuun qofaa isaatti bilisummaa malee wal-qixxummaa hin mirkaneessu. Wal-qixxummaan hacuuccaa namicha nu hidherraa bilisoomuu qofa otoo hin taane, namticha nu hidhe sana cinaa dhaabachuu fi wal-qixxee dorgomuu dabalata. Gama biraatiin immoo, fedhiiwwan gidduu wal-faalleessuun ni Jira. Fedhii jiraachuu yommuu guunnu, fedhii bilisummaa hir'isuu ni dandeenya. Fakkeenyaaf, lammiilee haleellaa irraa ittisuuf jecha, lammiilee irratti to'annoo cimaa taasisna. Bilisummaa lammiilee eeguuf jecha yoo tarkaanfii fudhachuu dhiisnemmoo. namni heeraa fi seera cabsuun haleellaa lammiilee irratti raawwachuu fi jiraachuu isaanii irraan balaa geessisuu danda'a. Gama biraatiin, wal-qixxummaa lammilee eegsisuu yommuu Jennu, fedhii namootaa bilisummaan jiraachuu fi hojjeechuu isaanii irratti qoqqobbii gochuun keenya waan hin oolle dha. Lammiilee wal-qixa taasisuudhaaf abbaa humnaa to'achuu fi hunduu anaaf warra jedhan tiksuun ni jalqabama. Qabeenyaa fi dalaga namootaa irratti daangaan ni kaa'ama. Ol aantummaa siyaasaa akka hin qabanneefis qoqqobbiin irratti godhama. Kunis bilisummaa namootaa ni hir'isa. Bilisummaa isaanii haa kabajnuuf jechaa, akka feetan jennee yoo gadi lakkisne immoo, abbootiin irree namoota humna hin qabne miciriqsuun, qabeenyaan, siyaasaan, aadaa fi wantoota kana fakkataniin ol-aantummaa goonfatu. Kunis, wal qixxummaa hir'isa. Kanaafuu, fedhiiwwan kanneen gidduu walitti hidhamiinsaa fi tokkummaa akkasumas, wal-faalleessuu gidduu isaanii jiru yoo ilaalle, fedhiiwwan kanneen guutuun kan danda'amu, namootni yommuu ida'aman ta'uusaa hubachuu dandeenya. Bilisummaan isa tokkoo wal qixxummaa isa biraa irratti dhiibbaa kan uumu yoo ta'e, isa tokko haleellaa irraa yommuu eegnu, bilisummaa isa tokkoo yoo tuqne, hireen nama tokkoo hiree isa biraa waliin kan wal-qabate waan ta'eef fedhiiwwan keenya guuttachuuf furmaata guddaa kan ta'u ida'amuu dha. Haaluma wal-fakkaatuun, fedhiiwwan keenya mataan isaanii amala ida'arnuu waan qabaniif, inni tokko isa biraa malee qofaa isaa dhaabbachuun jiraachuu keenya nuuf mirkaneessuu hin danda'u. Kanaafuu, jiraachuun keenya kan nuu mirkanaa'u, fedhiiwwan hunda idaanee yommuu ilaallu dha malee, yommuu fedhii isa tokko yaadannee isa biraa irraanfannu daandii dheeraa deemuu hin dandeenyu. Seenaan yeroo dheeraa biyya keenyaa balaa waraanaa irraa of-eegdee jiraachuu ishee irratti kan xiyyeeffate dha. Biyyattiin yeroo haara galfii argatte keessa hambaalee qaroominaa har'a ittiin boonnu kaa'uudhaaf yaalteetti. Haa ta'u malee, irra caalaa tumsa biyya balaa irraa eeguuf taasifamurratti xiyyeeffachuu keenyaan, qaroomina irraa baay'ee fagaannee turre. Jalqabbii seenaa aammayyaa keessatti kaka'umsi mmayyummaaf mul'isnes fedhii jiraachuu kallattii kana guutuurratti kan xiyyeeffatee fi ammayyummaa meeshaalee waraanaa irratti kan bu'uureffame malee fedhiiwwan biroo guutuuf kaka'umsi ture haala ga'aa ta'een hin mul'anne. Gaaffiin inni guddaan garuu, "haleellaa of-irraa ittisuun qofti wabii jiraachuu namaa ni eegsisaa?" gaaffii jedhu dha. Biyya keenyatti lakkoofsa namoota qawween dhumanirra, lakkoofsi namoota beelaa fi dhibeen dhumanii yommuu wal-bira qabamu akka samii fi lafaatti kan wal-irraa fagaate dha. Kanaafuu, balaan jiraachuu dhala namaarra qaqqabu afaan qawwee irraa qofa kan dhufu miti. Yommuu qoonqootti hir'atus balaan jiraachuu irra ga'uu danda'a. Dhugaan turree hubanne tokko kanuma. Haa ta'u malee, fedhiiwwan qaamaa hubannee fedhiiwwan keenya guutuuf yommuu sosochoonu rakkoon ammas nu mudate fedhiin qaamaa fedhii maqaa gaarii fi fedhii bilisummaa dursa jennee yaaduu keenya dha. "Hawaasni haalaan hin sooranne fedhii kan biraa qabaachuu hin danda'u" jedhanii yaaduun yookiin "qoonqootu dursa" yaadni jedhu, yaaddoo beelli nutti uumerraa yaada dhalate dha. "Namni fedhii foonii isaa guuttannaan wanti biraa suuta jedhamee qaqqabama" mammaaksijedhu sun nama akka bineensaatti ilaaluu irraa qofa kan madde dha. Namni garuu nama kan ta'e fedhiiwwan qaamaatiin qofa miti. Maqaasaa fi bilisummaa isaaf kan quuqamuu fi kan du'u waan ta'eefi dha. Makmaaksi, "maqaan hanga badu buddeenni haa badu" kan jedhamu sababa malee hin makmaakamne. Dhalli namaa fedhiin maqaa fi bilisummaa isaa fedhii guddaa hanga dabarsanii du'aaf of-kennuutti kan isa geessisu dha. Fedhiin maqaa gaarii horachuu keenya yoo hir'atee fi tilaamni yookiin bakki ofiif kenninu yoo sigigaate nyaataaf haa hafuutii jiraachuufuu fedhii hin horannu. Namoonni hedduunis kan of ajjeesanis haa ta'uu namoota biraa wajjin wal-dhabbii keessa galuun kan du'an fedhii maqaa gaarii horachuu kana guutuuf jedhaniiti. Akka falaasama ida'amuutti, fedhiiwwan martinuu akka barbaachisummaa isaaniitti dursi isaaniif kennama malee haala dhaabbataa ta'een sadarkaa kennuun dogoggora dha jedhamee amanama. Fedhii isa tokko fuula dhowwatanii isa biraa keessumeessuun rakkoo jiraachuu keenya hin hiiku. Duraan dursanii haleellaa biyya irraatti aggaamamu ittisuus haa ta'uu, hokkara biyya keessatti uumamu qolachuudhaaf fedhiiwwan al-kallattii guutuudhaan hawaasa cimaa ijaaruun barbaachisaa dha. Erga hokkorrii fi waraanni uumameen booda yookiin otoo uumamaa jiruu dhaabsisuu fi dhaamsuuf ijibbaachuurra duraan dursinee fedhiiwwan gara hokkoraatti nu galchuun jiraachuu keenya balaaf saaxilan qolachuun barbaachisaa dha. Fedhiiwwan dhala namaa marti isaanii fedhiiwwan murteessaa haalli isaanii ilaalamee wal-qixxumaan kessummaa'uu qabani dha. Namootni nama ta'uu isaaniitiin fedhiiwwan isaan qaban guutuufii otoo qabnuu, fedhiiwwan bineensota faana qooddannu qofa guutuudhaaf ijibaachuun bu'uuruma isaa irraa ilaalcha namoota binneensotaan qixxeessinee ilaaluu irraa kan madde dha. Namoonni uumaawwan fedhiiwwan bineensotarraa adda ta'e qaban ta'uu isaanii irraa kan ka'e fedhiiwwan dhala namaa kan ilaallu uumamasaanii wal-xaxaa ta'e kana waliin wal-bira qabuudhaani. Fakkeenyaaf, aadaan namni yommuu wanta tokko nuuf godhuuf jedhu wanta sana otuma feenuu 'hin barbaadu' jechuu keenyaa maal mul'isa? Mana namaa dhaqnee beelofneetumallee nyaadhaa yommuu jedhamnu maaliif didna? Otoo fedhanii wanta tokko diduun, bu'aa walitti bu'iinsa fedhii qaamaa yookiin foonii fi fedhii maqaa yookiin ulfinaa gidduutti uumamurra argamu dha. Fedhiin qaamaa yookiin foonii otoo fedhii maqaa dursa ta'ee otuma beelofnuu nyaadhaa jedhamnee otoo hin nyaatiin dhiisnee hin baanu turre. Kanaafuu, otoo wanta tokko fedhanii hin fedhu jechuun sadarkaan fedhiin qaamaa fi fedhiin maqaa nama tokko keessatti qaban duraa duubaan akka hin teenyee fi fedhiiwwan lamaanuu dhala namaa muddanii akka qaban kan mul'isu dha. Itoophiyaan seenaa ishee keessatti, gaaffii maqaa fi bilisummaa qajeeltoon osoo hin deebisin haftee, fedhiin ukkaamfame akka abidda dibameetti keessa keessasaa qaqqabachaa dhumarratti dhohee qaanqeen isaa yommuu ishee nyaachuuf jedhu haala ajaa'ibsiisaa hedduutiin irraa hafteetti. Abiddi kun irra-deddeebi'uun boba'ee biyyattiin maraammartoo sodaa jiraachuu wal-irraa hin cinne keessa akka galtu kan ishee taasise daandii fedhiiwwan ukkaamsuuti. Fedhii kamiifiyyuu daandiin ittiin keessummaa'u otoo diriirfamuu qabuu fedhicha yoo ukkaamsine akka abidda dibameetti riphee keessa keessaan qabachaa biyyattii akka nyaatu beekuu qabna. Fedhiin dhala namaa marti isaa fedhii jiraachuu waan ta'eef fedhiiwwan kanaaf deebii kennuu dhiisuun jiraachuu dhala namaa yookiin hawaasaa irratti akka qoosuutti lakkaa'ama. Dandeetti dhala namaa ilaalchisee, gama tokkoon dhalli namaa jireenya isaa keessatti bu'aa-bayiin inni keessa darbu akka seera fiiziksiitti gochaa raawwatamuu fi deebii gochichaaf kennamu yaada jedhu irratti hundaa'e. Gama biraatiin immoo, dhalli namaa hiree isaa kan murteeffatu "fedhii bilisaa isaatiin kan murteessu uumama bilisaati malee seera maashiniitiin garba bulu miti" kan jedhu dha. Dhalli namaa "fedhii bilisaa hin qabu" namoonni jedhan warra dhala namaa karaa ilaalchaa xiin-lubbuutiin (biology) ilaalan yookiin warra dhalli namaa dhiibbaa naannoo isaanii jala galu jedhan dha. Akka warra yaadni isaanii hireen dhala namaa dandeettii xiin-lubbuu isaa irratti hirkata jedhaniin, dhalli namaa uumamaan wanta qabatee dhalateen hoogganama kan jedhu dha. Namoonni uumamaan wanti ajajameef yookiin wanta ta'uu qaban fudhatanii dhufan sana gonkumaa jijjiiruu hin danda'an; waanuma fudhatanii dhufan sana qabatanii, isumaan hoogganamanii jiraatu jedheetu barsiisa. Yaadni kun seenaa dhala namaa yeroo dheeraa keessatti iddoo bal'aa kan qabatee fi amma yaadata duubatti hafoo jennee warra waamnu maraaf bu'uura kan buuse dha. Garaagarummaa namootaa yookiin gareewwan garaa garaa gidduu jiru karaa xiin-lubbuutiin hiika itti kennuun, qabsoo namoonni yookiin gareewwan wal-qixxummaaf taasisan quucarsuuf yaada yookiin ilaalcha meeshaa guddaa ta'ee tajaajile dha. Fakkeenyaaf, sochii qabsoo uummatoota gurraachaa kolaasuuf taasifamaa ture keessatti, ka'umsi hafuura mankaraarsitummaa warra adii inni cimaan warri adii uumamaan warra gurraacha akka caalanitti yaaduu isaaniiti. Hayyuuwwan yaada saayinsaawaa ta'uu dhiisuun isaa mirkanaa'e kana seenessuun garaagarummaa xiin-lubbuu kanaa barreeffamoota barumsaawoo (academic articles) keessatti illee afarsan hanga ammaatti ni jiru. Haaluma wal-fakkaatuun, qormaanni cimaan qabsoo mirga dubartootaa dura jirus, dubartoonni uumamumaan dhiiraa gadidha yaada jedhuu fi garaagarummaa dubartootaa fi dhiirota gidduu jiru uumamatti kan sababeessu dha. Yeroo ammaa kana ilaalchi hiree dhala namaa uumamaaf kennu kunii fi dhalli namaa carraaqii mataa isaatiin hiree isaa akka hin murteeffane taasisu mo'amaa dhufeera. Yaadni biraan ilaalcha "dhalli namaa fedhii bilisaa hin qabu" jedhu immoo eenyummaanii fi hireen namootaa wantoota isaan naannoo isaanii waliin "adeemsa gochaa fi deebii gocha sanaaf kennamu keessatti uumamuun malee yaadaa fi fedhi dhala namaan kan uumamu miti" kan jedhu dha. Yaadi kun ilaalcha "namoonni garboota naannoowwan isaaniiti" jedhu qaba. Kana jechuunis, amala nama tokkoo kan murteessu dhiibbaa naannoon sun irratti uumu malee filannoo mataa isaa miti jedhu. Gama biraatiin, yeroo dhiyootii asitti, yaadni "dhalli namaa hiree isaa ofuma isaatii kan ofiif murteeffatu yookiin ijaarratu dha" jedhu ol aantummaa argachaa dhufeera. Haalli qabatamaa hawaasummaa dhalli namaa keessa jiru heddumminaan, dhalli namaa mataansaa kan ijaaree fi adeemsa yeroo keessa wantootuma ofiin ijaare sana deebisee akka seeraan qaamni biraa tumetti ittiin ilaalu uumameera yaada jedhu dha. Garaagarummaan uumamaan akka nama tokkootti namoota gidduu akka jiru saayinsiin kan amane haa ta'u malee, garaa garummaan gareewwan hawaasaa fi duubatti hafummaan uummatootaa garuu haala siyaasnii fi hawaasummaan garichaa itti tolfamerratti kan bu'uureffatu ta'uu isaa ragaa baha. Kunis, ilaalcha dhalli namaa dandeetti in jireenya isaa jijjiiruu harka mataa isaa keessa jira jechuu dha. Yeroo dhihootii asiti, dandeettiin sammuu namootaa otoo hin hafin, fedhii fi tattaaffii dhuunfaan taasifamu irratti kan bu'uureffatedha yaadonni jedhan bay'achaa dhufaniiru. Kunis, yaada hireen dhala namaa fedhii bilisaa isaarratti bu'uureffata jedhu kan jabeessu dha. Akka falaasama ida'amuutti fedhiin bilisaa namaa yerootii gara yerootti kan guddachaa deemuu fi guddinasaa kana keessas humna beekumsaa fi xiin-sammuu gabbifachaa kan deemu dha. Adeemsi dhala namaas fedhii bilisaa isaanii jabeeffachaa gabrummaa naannoo isaanii fi uumama jalaa adeemsa ittiin bilisooman i dha. Kanaafuu, fedhiin bilisaa dhala namaa hojiiwwan duraan dursee inni hojjeterratti kan bu'uureffamu dha. Namoonni fedhii bilisaa qabu. Fedhiin bilisaa kun garuu, fedhii yookiin eeyyama guutuu miti. Hammuma uumama mo'achaa dhufan fedhiin bilisaa isaanii jabaachaa deema. Haa ta'u malee, fedhiin bilisaa jabaachaa dhufe kun uumama mc'atu iyyuu hojiin harka namaa deebisee isuma kan mo'atuu fi fedhii bilisaa isaa kan murteessu ta'aa dhufeera. Fakkeenyaaf, teekinoloojiin jireenya waliigalaa dhala namaarratti dhiibbaan inni fidaa jiru uumama caala fedhii bilisaa dhala namaa kan qoru dha. Dhalli namaa fedhii bilisaa qaba yommuu jennu, amalli isaa gochaa fi gocha deebii naannoo isaa faana taasisuun hin murteeffamu jechuu keenya miti. Wantoonni uumamaa fi nam-tolchee dhala namaa marsanii jiran amala nama tokkoo irratti mallattoo mataa isaanii ni uumu. Haaluma kanaanis, caasaan dhalli namaa diriirsu amala isaa fi jireenya isaa kan bocu ta'a jechuu dha. Haa ta'u malee, dhalli namaa naannoo isaarra kan inni baratu seera fiiziksiidhaan gochaa fi gocha deebiin sammuu isaa dammaqaatti fayyadamuudhaani. Kanaafuu, uumamaan dandeettii wantoota naannoo isaa irraa baratu filachuu fi hiika itti kennuu, akkasumas fooyyessuu qaba jechuu dha. Kana jechuunis, dhalli namaa caasaan siyaasaa akka fedhetti kan isa naannessu otoo hin taane, sammuu dammaqaa caasaalee siyaasaa hiikuu fi micciiru qaba jechuu dha. Kunis yaanni libiraalizimii ijaarsa dhaabbilee qofa irratti rarra'e fagoo akka nu hin deemsisne nutti agarsiisa. Dhalli namaa wantoota hedduu irratti kallaaqqiiwwan ajaa'iba ta'aniin dhufee godoo qaroomina amma keessa jirutti haa argamuyyuu malee, fedhiiwwan dhala namaa ammas qixa sirrii ta'een deebii argachaa hin jiran. Ammas dhalli namaa beelaan harca'aa jira. Ammas hanqina wal'aansaa fi qorichaan gidiramaa jira. Ammas wal-ajjeesuu kan hin dhiisnee fi jireenyi isaa adamoo al-kallattii irratti kan hundaa'e dha. Qaroominni dhala namaa maaliif buburree ta'e? Fedhiin isa tokkoo gaaf guutamu fedhiin isa kaanii akkamitti agabuu bula? Jabduuwwan qaroominaa ammana baay'atan gidduutti gidiraa fi siqiqiin, duutii fi madaa'uun, imimaanii fi boo'ichi akkamitti hanga kana baay'achuun taateewwan guyyaa guyyaa addunyaa kanaa ta'an? Hayyoonni hedduun garaagarummaa qaroominaa yookiin sadarkaa misoomaa dhala namaa gidduu jiru qabeenya uumamaa, dandeettii hoggansaa, amala mootummaa, aadaa, dandeettii dhaabbilee, quunnamtii idil-addunyaa fi gita-bittaa waliin sababa hedduu kaa'aniyyuu, akka ka'umsaatti garaagarummaan qaroominaa kun uumama dhala namaa ilaalchisee mormii biraa kan kaasisu dha. Ilaalchi 'dhalli namaa uumama na ga'ee hin beekne, ofittoo, morkataa fi lola jaalatu dha' jedhu gama tokkoon, ilaalchi 'dhalli namaa bu'uuruma irraayyuu gaarii, tumsaa fi nama biraaf uumama yaadu dha, jedhummoo gama biraatiin ajandaa mormii uumaniiru. Waraana addunyaa tokkoffaa booda, hayyoonni xiin-lubbuu fi hayyoonni adeemsa jijjiirama suutaa dhiibbaa fi shororkaa'uu waraanichi isaan irraan ga'erraa ka'uudhaan yaada dhalli namaa balaafamaa fi gara-jabeessa jedhu fida n. Dhalli namaa bineensota biraa dursee qaroomuu kan danda'es sababa gara-jabummaa cimaadhaan naannoo isaa to'annaa ofii jala oolchaa dhufeefi jedhu. Yaadni obboroo waraana addunyaa tokkoffaatti jalqabame kun yeroo waraanni addunyaa lammaffaa irra caalaatti jabaatee qalbii namoota hedduu bituu danda'e. Addunyaarratti kallattiin siyaasaa komuniizimii gaafa babal'achaa dhufu, qalbiin hayyootaa uumama wal-tumsaa fi gaarummaa dhala namaarratti xiyyeeffachaa dhufe. Wal-morkii irra wal-tumsuun akka amala uumamaa dhala namaa ta'etti lakkaa'uun ni jalqabame. Hayyoonni komuniizimii qeeqa n immoo yaada komuniizimiin amalli dhala namaa uumamaan ofittoo fi wal-morkaa ta'uusaa dagate jechuudhaan yaada qeeqaa kaasuu jalqaban. Yerooodhaan booda fudhatamni yaada libiraalizimii yommuu bal'achaa dhufu uumamni dhala namaa na ga'ee hin beekne, ofittoo fi morkataa dha ilaalchi jedhu fudhatama argachaa dhufe. Rakkoo guddaan adeemsa dhalli namaa uumamaan akkkanaa fi akkas jedhee murteessuu kun kan ilaalcha siyaasaarraa waraabame ta'uusaati. Ta'uun kan irra ture garuu faallaa kanaati. Uumama dhala namaa ilaalchisuudhaan ilaalcha qabnu sammuu bilisaatiin erga madaalleen booda otoo ilaalcha siyaasaa keenya qopheeffannee irra caalaa sirrii taana turre. Farda gaarii dura waan keenyeef yaadi waliigalaa uumama dhala namaarratti kenninu adeemsa ilaalcha siyaasaa keenya akka ittiin filatamu taasisnu dha. Uumamni dhala namaa gaarrummaafis, hammeenyaafis, wal-morkiifis, wal-tumsuufis, ofittummaafis, namaaf yaaduufis, wal-loluufis, nageenyummaafis, banaa kan ta'ee fi kallattii kamiin iyyuu dagaaguuf carraa kan qabu dha malee maxxana tokko kan dhaabatu miti. Dhalli namaa abbaa sammuu cimaati. Sammuu isaa cimaa kana gaarummaafis hammeenyaafis dhimma itti ba'uu ni danda'a. Gaarummaaf yoo dhimma itti ba'e akka namoota gaarummaa isaaniitiin maqaansaanii kaafamuutti; hammeenyaaf yoo itti fayyadame immoo akka namoota maqaan isaanii waan hamaan ka'uutti fudhatamuu danda'a. Ilaalcha ida'amuutiin, dhalli namaa wal-morkiis ta'e wal-tumsuu, lolaafis ta'e nageenyaaf filannoo inni taasisu harka isaarra jira. Humnaa fi dandeettii amala inni barbaade ijaaruu fi jabeessuu qaba. Qaroomina dhala namaa wal-qixxee hin bilchaanne kana fedhiiwwan nama hundaa guutuudhaan guutummaa guutuutti kan bilchaatee fi qaroomina dhugaa akka ta'uuf dandeettii dhala namaa kana hubachuun dirqama. arii fi mormii amantaa yaadaa yookiin falaasama yookiin kallattii siyaasaa irratti taasifaman irratti wal-faallessuun libiraalizimii fi soshaalizimii dhimma xiyyeeffannoon addaa itti kennamuufi dha. Wal-hokkorri kallattii siyaasawaa irratti ka'an heddumminaan kan xiyyeeffatan kallattiiwwan siyaasawaa lamaan kana walitti araarsuuf carraaqqiiwwan taasifaman keessatti dha. Wal-faallessi kallattiiwwan siyaasaa lameen kanaa yeroo hedduu kan maddu wal faallessa bu'uurawoo fedhiiwwan dhala namaa irraa, kessumaa wal faallessa wal-qixxummaa fi bilisummaa gidduu jiru irraa kan ka'e dha. Libiralizimiin kallattii siyaasawaa fedhii dhuunfaa bilisummaa dhala namaatiif dursa kan kennu yommuu ta'u, soshaalizimiin immoo fedhii waloo wal-qixxummaa dhala namaatiif dursa kennu dha. Hundeessitoonni amantaa-yaadaa yookiin falaasama libiraalizimii mirga bilisummaa nama dhuunfaaf dursa kan kennanii fi fedhii faayidaa dhala namaa wal-irraa hin cinne dheebuu baasuurratti kan xiyyeeffatan turan. Haaluma kanaanis, fedhii dhala namaa qabeenya horachuu fi kuusachuu keessummeessuunii fi hawwii bilisaa fi fedhii isaanii irratti otoo gufuu hin ta'in, bilisummaa dhala namaa mirkaneessuuf akka dandeessisuuf jecha bilisummaa gabaa labseera. Falaasamni libiraalizimii kan uumame yeroo sana harki mootummoota biyyootaa kan aangoorra turanii dheerachuusaa fi waan hundarraatti akka fedhanitti murteessuun bilisummaa siyaasaa fi diinagdee namootaa waan mulqaa turaniif, falaasamni kun aarii irraa kan uumame ture. Falaasamni aarii akkamalee kun fedhii namoota hojjetanii jijjiiramuu fi guddachuu, akkasumas sadarkaa hawwii isaanii bira ga'uuf carraaqan kan kolaasu harka mootummaati; kanaaf harka kana gabaabsinee kutuu qabna yaadajedhurraa kan dhugeeffatame dha. Harki mootummaa wal morkii bilisaa namoota dhuunfaa gidduu jiru mijeessuu fi nageenya namootaa eegsisuu irratti qofa akka murtaawu barbaada. Mootummaan birmadummaa biyyaa eegsisuu fi ol-aantummaa seeraa mirkanneessuun ala wantajiru diinagdee daldaltootaaf akka gadi lakkisu watwaata. Gabaan karaa harka lafa jalaatiin madaallii eegaa gara milkaa'inaatti gulufa; haaluma kanaanis fedhii dhala namaa milkeessaa deema jedheetu yaada. Fedhiin falaasama libiraalizimii inni guddaan bilisummaa siyaasaa fi diinagdee dhala namaa mirkaneessuu dha. Humnoonni aangoo qabatan humna waraana isaanii da'oo taasifachuun qabeenya lammiillee kan saamanii fi carraaqqii duroomuu lammiilee irratti gufuu waan ta'aniif, itti gaafatamummaa dhabuu aangaa'oota siyaasaa madaqsuuf kallattii siyaasaa karoorfame dha. Cunqursaan diinagdee sochii hojjetanii jijjiiramuu lammilee irratti aangaa'oota mootummaatiin taasifamu, dhiibbaa siyaasaa irraa kan maddu waan ta'eef, siyaasichaaf mala aangaa'oota mootummaa ittiin to'annu uumuufi qabna jedha. "Warri libiraalistii" dhalli namaa bilisummaan isaa mirkanoofnaaniif, hojjetee duroomuu fi hawwii wal-irraa hincinnee fi dheebuu jijjiiramaa n kan qabame jedhaniitu amanu. Uumamasaa bu'uuraatiin dhalli namaa wanta isa miidhuu fi fayyadu addaan baasee kan beeku, argaa dhageettii irratti kan bu'uurreffame, carraan wal-qixaa yoo kennameef wal-qixa hojjetee guddachuu fi jijjiiramuu kan danda'u dha jedhee amana. Abjuu hojjetee badhaadhuuf qabu kana kanneen isa jalaa fashaleessan namoota siyaasaa otoo hin hojjetiin jijjiiramuu barbaadanii fi meeshaa waraanaa isaanii abdatani dha jedhee amana. Kanaafuu, kaayyoon isaa inni guddaan bilisummaa diinagdee fi siyaasaa namoota dhuunfaa mirkaneessuu dha. Yeroo yaadni libiraalizimii itti dhalatee fi warraaqsi industirii (industrial revolution) itti geggeeffame yeroo tokko ture; yookiin, warraaqsi industirii ilaalcha libiraalizimiitti aansuun dhohe. Sirni gabaa bilisaa akka abidda saafaatti boba'e, Warri yaada qabanii fi qabeenya qaban, qabeenya isaanii hojiirra oolchuu eegalan; bu'aas hammaarrachuu eegalan. Bu'aa argames deebisanii hojiirra oolchan; bu'aa dabalataa sassaabbachuu eegalan. Awurooppaanis industiriidhaan guutamte. "Gabaan" warra gabaaf qofa dhiifamuu qaba; mootummaan harka isaa diinagdee irraa yoo kaase, diinagdeen gabaa ni babal'ata; qabatamaanis agarsiifama. Haa ta'u malee, bu'aan dhufe namoota hundumaa fayyadamtoota kan taasisu otoo hin taane namoonni muraasni jireenya qananii akka jiraatan, hedduun immoo bu'aa argame qooddachuun haa hafuutii kan bira hin geenye ta'uun isaa ifatti mul'ate. Qabeenyi namoota muraasa harka galee cunqurfamtoonni irra caalaa jireenya gadadoo hamaa keessa cuubamanii mul'atan. Oomishtummaa guddisuuf dhaabbileen oomisha eegalan daa'imman illee otoo hin hafiin saamicha humnaaf kan saaxilu, warra abbootii lafaatiif qotanii bulan (ciisanyaa) lafaa fi oomisha isaanii irraa kan dhabamsiisu ta'uun isaa ifaa-ifatti mul'ate. Raawwii kana kan hubatan beektoonni jaarraa 19ffaa fayyadamummaa qixxee dhala namaa gara fuul-duraatti fidan. Kaappitaaliizimiin bifa cunqursaa fiwudaalizimii jijjiiruun cunqursamtoonni irra caalaa akka cunqurfaman taasise malee, dhala namaaf wabii ta'uu hin danda'u jedhanii labsan. Kunis dhalachuu soshaalizimii labse. Hundeessitoonni ilaalcha yookiin amantaa-yaadaa libiraalizimii kan ka'an dhimma hundarratti ajajuu mootummoota abbaa irreetu isaanitti hadhaa'eeti yoo jenne, leellistoonni kallattii siyaasaa soshaalizimii immoo, saamamuu fi qisaasa'amuu gita hojjettootaati jedhu. Hanga warri libiraalistii harka mootummaa gabaabsuuf imalan, warri soshaalistiis harka abbaa qabeenyaa gabaabsuuf socho'an. Hanga warri libiraalistii misoomni dhala namaa kan mirkanaa'u gabaan yeroo ofiin of-bulchudha jedhanii lallaban, warri soshaalistii immoo sirni awwaalcha libiraalizimii raawwatamu malee rakkooleen hawaasaa hin hiikaman jedhan. Falaasfonni soshaalizimii adeemsi jijjiiramaa fi ammayyumaa dhala namaa yaadaa fi fedhii dhala namaatiin herreegamee kan karoorfame otoo hin ta'iin, ol-aantummaa qabeenyaa gareewwan muraasaatiin kan uumamee fi fedhiiwwan isaanii kan eegsisu dha mormii jedhu fidan. Xiinxala seena qabeessa sirna kaappitaalistii yeroo sana jabaachaa dhufe irratti kennuun, sirnichi "sirna daldala garbaa" bifa isaa jijjiirrachuun as bahe akka ta'e dubbatan. Garaagarummaan gooftaa fi garba gidduu jiru; riqichi sirna cunqursaa abbaa lafaa fi warra abbaa lafaatiif qotanii bulan (ciisanyaa) wal-quunnamsiisu darbee ce'uun abbaa qabeenyichaa fi dafqaan bulaa gidduutti itti fufeera jechuun yaada mormii dhiyeeffatan. Akka yaada mormii warra soshaalistii kanaatti, hiikni bilisummaa warra libiraalistii dhiphaa fi dogoggora dha. Libiraalizimiin bilisummaa "hidhaa namaa irraa bilisoomuu" jedhee yommuu hiiku, soshaalizimiin immoo "cedheedha cunqursaa caasaa ijaaramaa ture irraa bilisoomuu" jedheetu hiika. Ifaa-ifatti soshaalizimiin xiyyeffannoon isaa sirni gitaa hafee addunyaa wal-qixxummaan dhala namaa keessatti mirkanaa'e uumuu dha. Soshaalizimiin sirni namoonni firii dhama'inaa fi dafqa isaanii namoota biraaf akka dabarsanii kennan taasisu barbadaa'uu qaba jedhee amana. Sirna garbaa keessatti "garbichi" guyyaa guutuu dhama'aa olullee, firiin dafqa isaa gooftaa isaatiif ta'a malee isaaf miti. Haaluma kanaan, sooranni "garbichaaf" guyyaa guyyaan kennamu sun akka guyyaa itti aanu hojii irratti argamuuf qofaa dha. Hojjetee argachuu fi qixa firii hojii isaatiin carraa jijjiiramuu hin qabu. Sirna kaappitaalistiitiinis, gitni hojjetaa "amoolee" guyyaa guyyaan arraabamuun ala amalli namummaa isaa kan isa gaafatu, hojjetee argachuu fi fedhii badhaadhuuf qabu kan isaaf guutu miti. Firii dafqa isaatii iyyuu abootii qabeenyaatu jalaa fudhata. Oomisha dabalataa omishus omishuu baatus, mindaan isa qaqqabdu "amoolee" dha Abbootiin qabeenyaa oomishaaf galtee vvanta ta'u kanneen akka lafaa fi kaappitaala abbummaadhaan qabachuu waan danda'aniif firii dafqa "garbichaa" fudhachuuf carraa argatu. Haala kana jijjiiruufis sirni abbootii qabeenyaaf ajajajamuu fi fayyaduu guutumaan guutuutti dhabamsiifamuu qaba ejjannoo jedhu qabatan. Keessummaa maddisiistonni yaada soshaalizimii warri jalqabaa kaappitaalizimiin ofiin of-danqee of-kuffisuun isaa fi karaa irra ol-ba'een burkutaa'ee gadi bu'uun isaa hin oolu jedhanii raajan. Kanaafuu, dafqaan bultoonni addunyaa akka wal-cina dhaabbatan akeekkachiisan. Abjuun warra soshaalistiis, paartii irree qabeessaa fi dafqaan bultootaan hoogganamu hundeessuun, irree cimaan sirna awwaalcha kaappitaalizimii saffisiisuu kan jedhu ture. Kunis, sirna abbaa irree dafqaan bultootaa yeroof hundeessuun abbootii qabeenyaa balleessuu dha. Mootummaan warraaqsa akkanaatiin ijaaramus yaad-rimee diinagdee ajajaa hojiirra kan oolchu yommuu ta'u, abbaan qabeenyaa humnoota oomishaa qabachuu isaatiin dafqaan bultoota buqqisuun akka hin jiraanne mootummaan harka keessa seensisee to'annaa gochuu irratti kan xiyyeeffate dha. Yaada kanaan warraaqsonni hedduun biyyoota hedduu keessatti akka taasifaman godhe. Akka kallattii siyaasaa kanatti warraaqsa cunqurfamtootaatiin yeroodhaaf mootumman abbaa irree uumamuu ol-aantummaa abbootii qabeenyaa balleessuun sirna lammiileen hunduu ittiin wal-qixxaatan uuma. Yaadni kun biyyoota seenaa Awurooppaa irraa adda ta'e qabanii fi industiriin itti hin babal'annetti (fakkeenyaaf, Eeshiyaatti) akka hojjetu taasisuuf sirna oomishaa kaappitaalizimiin duraa yookiin irra caalaan haala qonnaan bultootaa waliin wal-qabsiisuun xiinxaluuf yaaliin ni taasifame. Kaappitaalizimiin akka ilaalcha wal-faallessaa libiraalizimiinis ta'e soshaalizimiitiin tilmaamame hin taane. Warri libiraalizimii akka eeganitti namoota hunda (yookiin yoo xiqqaate harka caalaa) fayyadamaa taasisuu hin dandeenye. Warri soshaalistii akka raaganitti of-danqee of hin kufisne. Sirumaa yommuu miini dheedhii fi gabaan jalaa hanqatu addunyaawwan haaraa abuuruun babal'achuusaa itti fufe. Haaluma kanaanis, yaadonni soshaalizimii fi libiraalizimii keessa turan babal'achuu isaanii itti fufan. Haaluma kanaanis, yaadonni soshaalizimii fi libiraalizimii keessa turan filannoowwan biroos maddisiisuu eegalan. Wal-riguun kallattiiwwan siyaasaa soshaalizimii fi libiraalizimii gidduutti taasifame, "bilisummaa" fi "wal-qixxummaa" akkamitti walitti araarsina gaaffiin jedhu akka mul'atee ba'u taasise. Gama tokkoon mootummaan "hojiin kee si haa baasu" jedhee guutumaan guutuutti gabaa keessaa harka isaa sassaabbatee ba'udhaan taa'ee haa ilaalu yaadni jedhu sun bu'a-qabeessa akka hin taanee fi fooyya'insi hanga tokko taasifamee mootummaan to'annaa taasisuu akka qabu, qama biraatiin immoo mootummaan gabaa cafaqee harka isaa keessatti qabachuun bilisummaa namoonni hojjetanii badhaadhuurratti qaban irratti miidhaa kan fiduu fi walumaagalatti, misooma kan sakaalu ta'uun isaa bal'inaan fudhatama argate. Rakkoowwan hojjettootaa kanneen hir'isan kanneen akka gamtaa hojjettootaa, umurii sooramaa, sa'aatii hojii fi kaffaltii gad aanaa murteessuu fi kkf jabaachaa deeman. Xiyyeeffannaan biyyoonni bilisummaaf kennan sadarkaan dimookiraatummaa isaanii akka biyya mootummaa abbaa-irree yookiin mootummaa dimookiraatawaatti akka waamaman isaan taasisaa dhufeera. Gama biraatiin, xiyyeeffannoon biyyoonni bilisummaaf akka waliigalaatti kennan jireenya gadadoo lammiilee fi gaaffii itti fayyadamummaa haqa-qabeessa ta'e hiikuurratti kaka'umsi qaban kan ittiin madaalamu ta'eera, Biyyoota toora dimookiraasiitti ramadaman addaan baafannee xiyyeeffannoo isaan wal-qixxummaaf kennan yoo ilaalle, kallattii siyaasa isaanii waliigalaa nu agarsiisa. Libiraalistoonni jireenyi gadadoo lammilee kan furmaata argatu badhaadhinni waliigalaa yommuu dhufudha jedhanii amanuu. Kanaafis, itti gaafatamummaa nageenya hawaasummaa mirkaneessuu lammileedhumaaf kennuun itti fayyadama wal-qixxeef xiyyeeffannoo gad-aanaa qabaachuu isaanii mul'isaniiru. Biyyoonni kunniin hojii nageenya hawaasummaa isaanii keessatti xiyyeeffannaan isaanii inni guddaan dhimma lammilee balaaf saaxilamaniif deeggarsa taasisuu malee dhimmi itti fayyadamummaa wal-qixaa hagana kan isaan dhiphisu miti. Xiyyeeffannoon isaanii inni guddaan kennaa deeggarsaa warra rakkataniif dhiheessuu irratti kan hundaa'e dha. Kennaa deeggarsaarra furmaanni guddaa rakkoo nageenya hawaasummaa hiiku gabaa dha jedhanii amanu. Gama biraatiin, biyyoonni aadaa biyyaa jabeessan (conservative) jedhaman nageenya hawaasummaa lammiileef xiyyeefannaa hanga tokko kennuun sirna wabii adda addaa diriirsaniiru. Sirnoonni wabii kunniin gumaacha lammilee irratti kan bu'uureffatanii fi qixa hojjetoonni buusii walitti qabaniin tajaajila wabii karaa ittiin argatan kan mijeessani dha. Haa ta'u malee, hojimaanni akkanaa kun dhimma wabii caalu warra buusii caalaa qabuuf kennuu malee, gaaffii haqa-qabeessummaa kan hiikuu fi lammiilee harka-qal'eeyyii fi hoji-dhabeessa ta'aniif kan furmaata kennu miti. Gaaffii bilisummaa fi haqa-qabeessummaa walitti araarsuun libiraalizimii fi soshaalizimii gidduutti filannoo ta'uuni dha jedhanii kan yaalan biyyoota soshaal dimookiraasii hordofani dha. Kaappitaalizimiin faca'insa qabeenyaa haqa-qabeessa ta'e kan hin mirkaneessine akka ta'e kan amanamu ta'uyyuu, furmaanni isaa hanqina isaa tooftaa sirriin wal'aanuu yookiin sirreessuu dha malee barbadeessuu miti jedhanii warra amanani dha. Soshaal dimookiraasiin akka ilaalcha nama madaaluuniitti "libiraalizimii kan suphu" yookiin "soshaalizimiitti immoo haguuggii fuulaa dimookiraasii kan haguugu" godhamee ilaalamuyyuu, garaagarummaa bu'uurawoo kallattiiwwan siyaasaa lameen irraa adda ba'uun of-danda'ee dhaabbachuu isa dandeessisiisan ni qaba. Kallattiin siyaasichaa utubaalee soshaalizimii bu'uurawoo lameen (murteessummaa diinagdee fi qabsoo gitaa) mormuun murteessummaa siyaasaa fi tumsa gita ce'u kan bu'uureffate dha. Bifa soshaalizimii faallessuun, namni hundumtuu faayidaa ol-aanaa kan argatu barbadaa'uu kaappitaalizimii irraa otoo hin taane gabbachuu isaa irraa akka ta'e jala mura. Kaappitaalli yookiin "qabeenyi ga'oome" kun harka namoota muraasaa qofa akka hin galle mootummaan dammaqinaan to'annaa taasisuu akka qabu kan kakaasu dha. Gahee mootummaan lammiilee maraaf humna diinagdee bu'uurawaa fi mijataa ta'e uumuu keessatti tapachuu qabu ilaalchisuun yaadata kennuunii fi gosoota bilisummaa kamiifiyyuu tilmaama wal-qixa ta'e kennuun isaa adda durummaan libiraalizimii irraa adda isa taasisa. Biyyoonni kallattii kana hordofan galii mootummaa karaa adda addaa guddisuun, keessumaa, galii gibiraa irratti xiyyeeffachuun hojii qabeenya deebisanii hiruu karaa mootummaa hojjetu. Wabii yookiin nageenya hawaasummaa sadarkaa ol-aanaatti eegsisuuf yaalii waan taasisaniif "mootummoota daaragootii" jedhamuun caqafamu. Biyyoonni kunniin hirmaannaa qabeenyaa irratti gahee guddaa kan fudhatanii fi wal-qixxummaa lammiileetiif xiyyeeffanaa kan kennan i dha. Bu'aa kanarraa argameenis, biyyoota itti fayyadamni haqaa keessatti mul'atu ta'aniiru. Soshaal dimookiraasiin qulqullina jireenya lammiileef xiyyeeffannoo kennuurra darbuun jireenyi isaanii hangam akka garaa isaan ga'ee fi hangam akka itti gammadan hordofuun, badhaadhina gabaarra dabarsuun dhimma dhala namaa taasisuuf carraaqqii taasisa. Haa ta'u malee, soshaal dimookiraasiin qeeqa Maarkisiistoota duraanii jalaa hin miliqne. Qeeqni irratti dhiyaate kunis, soshaal dimookiraasiin sirna hojjettoota saamicha humnaaf saaxilu suphuun lammiileen mijuun hanga tokko akka isaanitti dhaga'amu taasisa malee, mirga bu'uuraa hojjetanii badhaadhuu kan kabachiisuuf miti kan jedhu dha. Lammiileen qabeenya kam irratiyyuu qixa fayyadamoo akka ta'an kan taasisu; qabeenya dhala namummaa harkaa fuudhuun akka bulchaa garbaa gaariitti lammileef wanta nyaatanii fi dhugan kennaa sirna jiraachisu dha jedhu. Libiraalistoonni immoo soshaal dimookiraasiin gibira ol-aanaa irratti kan hundaa'e waan ta'eef abbootii qabeenyaa dhuunfaa kan quucarsu, dhiibbaa gibiraatiin dhiphinaan kan liqimsamee fi kalaquuf kan ija hin jabaanne dha qeeqa jedhu irratti dhiheessu. Dabalataanis, qabeenya namoota muraasaan maddisiisame uummata bal'aaf bifa sooramaa fi wabii hoji-dhabdummaan waan hiruuf, soshaal dimookiraasiin itti fufiinsa mirkaneessuu hin danda'u jedhu. Sababa kanaanis, kallattiin ilaalchaa kun keessumayyuu haala qabatamaa biyyoota guddachaa jiraniitiin mootummoonni biyyoota akka kanaa qabeenya tasgabbii hin qabne giddu-galeessa akka hin godhanne qeeqni irratti dhiyaata. Biyya keenya keessatti waa'ee kallattii siyaasaa irratti dudubachuun kan jalqabame yeroo sochiin barattootaa gaggeeffamuu eegale keessatti ture. Kanaaf immoo sababoota lamatu ture. Jalqabbiin haala siyaasa biyya alaa sakata'uu, Itoophiyaa keessatti dhaabbileen barnoota ol aanaa babal'achaa dhufuu isaanii waliin wal-qabatee kan uumame dha. Gama biraan immoo, yeroon kun yaad-rimee Maarkisizimii, kan maddisiise Kaarl Maarkis erga du'ee waggoota hedduun booda yaadichi addunyaarratti haala ol-aanaa ta'een dhiibbaa geessisuu yeroo itti jalqabe faana wal-irra bu'uusaatiin Itoophiyaa keessattis leellistoota hedduu horachuu isa dandeessiseera. Keessumaa warraaqsonni soshaalistii biyya Kuubaa fi Veetinaam, akkasumas sochiiwwan barattootaa biyya Jarmanii, Iraanii fi biyyoota biroo keessa turan akka salphaatti gara biyya keenyaatti babal'achuun isaanii waa'een ilaalcha kallatii siyaasaa siilessituu yookiin qoraasuma qaroomina keenyaa ta'ee dhufe. Biyyi keenya dachee ishee irratti yeroo jalqabaaf dhaabbilee barnoota ol-aanoo yeroo bante sana qalbii keenya yookiin sammuu keenya qulqulluu ture sanatti amantaan-yaadaa soshaalizimii gale. Haaluma kanaan, biyya keenyatti kallattii siyaasa soshaalizimiitiin xinnaaf guddaan afaan ittiin siileffate. Muuziqaa kallattii siyaasaa abjuu fakkaatu kanaan otoo ragannuu biyyi keenya haala akkamii keessa akka jirtuu fi rakkoon keenyallee maal akka ta'e dhaabannee hubachuu hin dandeenye. Dhimma cunqurfamuu dafqaan bulaa fi daandii bilisummaa dafqaan bulaa akka dhimma keenya isa guddaatti yeroo xiinxallu, haala qabatamaa biyya keenyaa keessa garuu gitni dafqaan bulaa haa hafuu, fooliinsaayyuu akka hin turre hubachuu daganne. Biyyattii keessa baay'inni industriwwanii hedduu xiqqaa akka turan ni daganne. Yaadata galaana gamaa lola'an kallattiidhaan fiduun uummata wagi'uun machii biyyaalessaa keessa galle. Yeroo ofirra garagallee ilaallu garuu wantoota hiika hin qabnee fi darbee darbees ta'u nama kofalchiisan irratti wal-nyaachaa fi wal-ajjeesaa turre. Qoricha ta'a jennee kallattiin siyaasaa biyya alaatii fudhanne, ofumaa deebi'ee sababa dhibee biraa nutti ta'e. Carraaqqiin kallattiiwwan siyaasaa haala qabatamaa biyya keenyaa waliin wal-simsiisnee hiikuuf taasisne, akka kophee lakkoofsa keenya malee bitame keewwachuutti kan ilaalamu ture. Dhimmichi kophee bituun qofa kan dhaabatu hin taane. Sirumaa hanga miila kopheen qixxeessuuf muruutti tarkaanfanne. Dammaqina sammuu kallattiiwwan siyaasaa kana haalaan qorachuun murtii irratti kenninu, kan nu fayyadu qofa addaan baafannee kan ittiin fudhannu waan hin horanneef yeroo keenya mormii bishaan hin kaasnerratti dabarsine. Daandii fedhii fi faayidaa biyya keenyaa miidhu, tasgabbii fi wal-dhaggeeffachuun keessaa hin jirre waan hordofneef bu'aan isaa waraanaa fi walitti-bu'insa waliin wal-gaggalaafachuu ta'e. Yeroo sana, humnoonni siyaasaa biyya keenyaa hundi sadarkaa jedhamuu danda'uun amantaa-yaadaa yookiin falaasama soshaalizimii kana ni tarkaanfachiisu ture. Garaagarummaan yaadaa gidduu isaanii tures sadarkaa nama dhuunfaatti yookiin dhimmoota murteessaa hin taane qofa irratti kan daanga'e ture. Yeroo kana gaaffiiwwan ijoon mirga. garee irratti kan daangeeffamanii fi keessumaa gita fiiwudaalii, wal-qixxummaan sabootaa fi amantaawwan gidduutti akka dhufu gaafachuu irratti kan xiyyeeffatan turan. Hokkorri gaaffiiwwan kun uuman akka haala mijataatti fayyadamuun gara aangootti kan dhufee fi kallattii siyaasaa wal-fakkaatuun tarkaanfachiisa kan jedhu, mootummaan Dargii gaaffiiwwan ka'an humnaan ukkaamsuuf yaale. Kanaafuu, gaaffiiwwan ukkaamfaman dallansuu cimaarraa kan ka'e bal'ifamanii fi akka malee ol-kaafamanii boodarra Dargii mataa isaa hanga barbadeessuutti deeman. Mirga garee uummatootaa kabachiisuun dirqama barbaachisaa kan ta'ee fi "faranjiitu fide" jedhamee kan cinaatti dhiibamu miti. Gaaffiiwwan ka'an haala qabatamaa biyya keenyaa waliin wal-bira qabnee qorachuu fi hubachuuf carraaqqii gochuurra, akka yeroo barataa turre sana qormaata walitti firoomsii hojjechuu sana humnaan haala wal-fakkeessuutu irraa mul'ata ture. Dhimmicha tasgabbiin qorachuuf, mari'achuu fi wal-mormuu caalaa yaada guduunfaa ija jabummaa fi wal-qoccolloof yeroo itti saaxilamne ture. Dhimma hin qorannerraatti yaada guduunfaarra qaqqabuuf jarjarsuun nurratti mul'ateera. Warraaqsa Raashiyaa luka lukaan hordofaa maqaa paartii fi akkasumas shororkeessummaan adii fi diimaa otoo hin hafiin garagalchuuf oliif gadi fiiguun keenya cabarratti buqqa'e nutti ta'aa otoo jiruu, barsiiftuun ilaalcha kallattii siyaasaa keenya daandii koon fooyyessa jettee kaate. Nutis harka keenya "Das Kaappitaal" fi "Impeeriyaalizimii" ittiin garagalchineen "Gilasnost" fi "Peresterooyikaa" gara hiikuutti galle. Gara itti nu jal'isan maratti akka bishaanii dhangala'aa diinagdee ajajaarraa gara diinagdee wal-makaatti garagalle. ADWUI fi Soshaalizimii: Warraaqsa Dimookiraasii, Mootummaa Misoomawaa fi Daandii Haaromsaa Mootummaan Dargii kufee yeroo ADWUI'n aangoo qabate da'oo fi abukaattoo soshaalizimii kan ture addunyaan Bahaa yeroo harka itti kennatan ture. Kanaafuu, ejjannoo ofii fooyyessanii yeroo faana tarkaanfachuun barbaachisaa ture. Jalqabumaa kaasee soshaalizimiitti kan amanuu fi booddeerras soshaalizimii Raashiyaa otoo hin taane soshaalizimii Albaaniyaa hojiirra oolchuu akka barbaadu himaa kan ture, ADWUitiif daandii haaraa barbaaduun dirqama itti ta'e. Siyaasa biyyittii irratti fooyya'insa gochuun, tarkaanfiiwwan sirna paartilee siyaasa danuu (multi party system) diriirsuuf, yaada bilisaan ibsuuf, wal-ga'uuf, wal-gurmeessuu fi maxxansa bilisaaf ta'an ni fudhataman. Haaluma kanaan, hiriirronni deeggarsaa fi mormii taasifamuu ni eegalan; paartileen haaraas mul'achuu jalqaban; gulaalchawwanii fi barruulleenis akka urJ11 samiitti baay'atan. Barreefamoonni yaada moggaa qabatan karaa maxxansa dhuunfaa ba'uu eegalan. Biyyittiin gara libiraal-dimookiraasiitti ce'uuf waan kurkurtu fakkaatte. Gama diinagdeetiinis, bara Dargii keessa dura diinagdee ajajaa (command economy), boodarras diinagdee makaa (mixe economy) keessatti imaammatoonni fiisikaalii (fiscal) fi moniitarii (monetary) fooya'uu jalqaban. Dhaabbileen mootummaan qabamanis suuta suuta gara qabeenya dhuunfaatti dabarfaman. Dhorkaawwaniif qoqqobbiiwwan abbootiin qabeenyaa yeroo hin murtoofneef akka hin uumamne taasisan ni kaafaman. Gosoota diinagdee muraasaan ala hedduun isaanii abbootii qabeenyaa biyya keessaa fi biyya alaaf banaa ta'an. Haa ta'u malee, jechaan is ta'e gochaan adeemsa libiraalizimii akka kallattii siyaasaatti hojiirra oolchuutti hin seenne. Sababni isaas, yeroon sun yeroo soshaalizimiin itti kufe qofa otoo hin taane, yeroo biyyoonni libiraalizimii akka maleetti dhudha'anii dhugan sun rakkoo keessa galan ture. Sana caalaa, sarara warraaqsa dimookiraasii aantummaan isaa hawaasa qonnaan bulaaf ta'e hordofne. Imala kallattii siyaasaa dhaaba keenya ADWUI boqonnaawwan afuritti qoodnee ilaaluu ni dandeenya. Inni jalqabaa, sochii barattootaa irraa kaasee hanga bara 1977tti isa jirudha. Yeroon kun qabsoon hidhannaadhaan taasifamu Tigraay keessatti yeroo ciminaan lafa itti qabate dha. Gamtaan Sooviyeet Dargii deeggaruu ishii irraan kan ka'e yeroo "Maa'o'izimii"n Chaayinaa akka filannootti dhihaate ture. Haa ta'u malee, walakkeessa bara 1970 keessa, Maa'oo'izimiin gita burjaa (bourgeoisie) waliin deeggarsa tooftaa irratti hundaa'e mul'isuu isheetiin, xiyyeeffannoon keenya gara soshaalizimii Albaaniyaatti garagale. Boqonnaan inni lammaaffaa bara 1977 haga 1983 gidduu isa jiru dha. Adoolessa bara 1977 hooggansa liigii Maarkisist-Leeninist Tigraayiin warraaqsi dimookiraasii yeroo mo'ataa ta'ee itti ba'e ture. Liigichis paartiii keessatti, angafa (vanguard) ta'uun yaad-rimee Maarkisist Leeninist haala gaariin faarsuu jalqabe. Boodarras, ADWUI'n yommuu hundeeffamu yaada kana fudhate. Boqonnaan inni sadaffaan bara 1983 irraa kaasee hanga waraana daangaa Itiyoo-Eeritiraatti kan jiru dha. Bara 1983 Dargii kuffisuun ADWUI'n yommuu aangoo qabatu, sararri warraaqsaa ittiin qabsoofne sun akka haaromsa barbaadu ifa ta'e. Wal-qoqqooddiin yeroo qabsoo waraana addunyaa Bahaa fi Dhiha gidduu ture diigamuun isaa haaromsa kanaaf qabata ta'e. Kallattiin warraaqsa dimookiraasii paartii keenyaa jijjiiramuu dhiisu malee, fooyya'insi siyaasaa fi diinagdee taasifnu garuu gara kallattii libiraaliitti kan jallatan turan. Boqonnaan inni afuraffaan immoo tibba waraana Itiyoo-Eeritiraa kan jalqabe dha. Wal-borcuun sarara haaromsaa waraanicha dura jalqabamee fi waraanichaan boodas itti fufee gara burjaaja'uu dhaabaatti ol-guddachuu n wal-qoqqooddiin jiraachuu dhaaba keenyaa balaaf saaxilu yommuu itti uumame dha. Yeroo kanas warraaqsi dimookiraasii dawaa gita hin qabne ta'ee argame. Wal-morkii yaadaa dhaaba keessaa mo'atee ba'uun bu'uurri warraaqsi dimookiraasii sarara dhaaba keenyaa itti ta'u yeroo itti kaa'ame dha. Warraaqsi dimookiraasii jijjiirama hunde-qabeessaan sirnoota dursa gabaa, walitti hidhaminsa diinagdee fi hawaasummaa duubatti hafoo, akkasumas ilaalchota siyaasaa kan dhabamsiisu, sirna gabaa bilisaa waliigalaa, haqa qabeessaa fi itti fufiinsa qabuun dimookiraasii inni uumu gara fiixa qaqqabuu danda'utti geessuun, uummanni bal'aa fayyadamaa siyaasaa fi diinagdee akka ta'uuf kan taasisuu fi dimookiraasii qonnaan bulaa abbaa qabeenyaa xiqqoo yookiin kabbartee xiqqoo ta'uunsa ni beekama. Sirni keenya gita aantummaa isaa qonnaan bulaaf taasisuun, hayyuu warraaqsaan durfamuun, daandii sirna kaappitaalizimii gabbisuun riqicha gara soshaal dimookiraasiitti nu ceesisu ta'uun isaa kaa'ameera. Humni dimookiraasii warraaqsaa ce'umsa kan dursus qabiyyee sagantaa dimookiraasii guutummaa guutuutti kan fudhate, ilaalcha dimookiraasii cimaa fi guutuu kan qabu ta'uu akka qabu kaa'ameera. Jabinaa fi Dadhabina Warraaqsa Dimookiraasii Warraaqsa dimookiraasii sadarkaa yaad-rimeetti yommuu madaallus haa ta'uu waggoota hedduuf akkamitti hojiirra oolchine gaaffii jedhu yommuu ilaallu akka kallattii siyaasaa kamiittiyyuu jabinaa fi dadhabbina ni qabaata. Biyya akka Itoophiyaa irra caalaan uummata qonnaan bulaa qabdu keessatti kallattii siyaasaa qonnaan bulaa giddu-gala godhate ta'uun isaa jabinasaati. Carraaqqiiwwan hedduu jireenya qonnaan bulaa olqabuuf taasifamanii fi bu'aawwan argamanis akka jabinaatti ilaalamu. Gama biraatiin, kallattiin siyaasaa warraaqsa dimookiraasii sadarkaa yaad-rimeettis haa ta'uu akka sadarkaa raawwiitti dadhabbiiwwan irratti mul'ata ni jiru. Wal-faallessuuwwan keessa isaa jiran, dogoggoroonni raawwiirratti hojjetaman, amansiisummaa yaad-rimee yeroo jalqabbii isaa turee fi fudhatamni inni qabu adeemsa yeroo keessa gaaffiin itti ka'aa akka dhufu taasiseera. Dadhabiiwwansaa keessaa kanneen angafa ta'an armaan gaditti dhihaataniiru. I. Ilaalcha Hayyoota Siyaasaa fi Diinagdee Irratti Qabu Wal-faallessi inni guddaan, ilaalchi inni hayyoota siyaasaa "yaada tarkaanfataa" qaban paarticha keessaas haa ta'uu mootummaa keessaa, akkasumas hayyoota diinagdee dhuunfaa fi paartilee morkattootaa itti ilaalu jallataa dha. Mootummaan biyyittii keessa hanqinni gabaa akka jiru hubachuun, ofittummaanii fi dheebuun namoota dhuunfaa qabeenya horachuu hirmaannaa qabeenyaa haqa-qabeessa ta'e akka hin uumne hubachuun gabaa keessa harka akka galfattu yommuu eeyyamu, gama biraatiin immoo, hayyoonni siyaasaa kanneen uummataaf quuqamanii fi ofittummaa irraa akka bilisa ta'anitti ilaaluun isaa yaada wal-faallessaa dha. Akka adeemsa keessa mul'atettis sababa hanqina gama mootummaatiin malaammaltummaa fi kiraa sassaabdummaan kan nu agarsiisu faayidaan uummataa namoota dhuunfaa faayidaa isaanii duukaa fiigan qofaan otoo hin ta'iin hojimaata badaa mootummaatiinis akka butamuu danda'u dha. Sirni warraaqsa dimookiraasii keenyaa kun kaayyoon isaa inni guddaan mirga uummata bal'aa eegsisuu haa ta'u iyyuu malee, hayyoota mirga uummataa dhiiban to'achuun gara daandiitti deebisuuf sirna itti gaafatamummaa seera bilisaa fi ifa ta'e uumuu hin dandeenye. II. Yaadaa Misooma Diinagdee Qofaan Utubamuu Isaa Yaadni warraaqsa dimookiraasii falaasama soshaalizimii keessaa waan burqeef, yaadni bu'uuraa kallattii siyaasaa kana adda durummaan diinagdee irratti xiyyeeffata. Kana jechuun rakkoo biyyi qabdu mara diinagdee faana walitti hidhuutu irraa calaqqisa. Falaasamni soshaalizimii rakkooleen hawaasummaa fi siyaasaa garaa garaa irra keessaan muldhatan hundinuu bu'aa diinagdeeti jedhee amana. Kanaaf rakkoon siyaasaas ta'e rakkooleen biroo bu'aa diinagdeeti jedhee yaada. Haa ta'u malee, jireenyi dhala namaa sirna diinagdee qofaan kan daanga'e miti. Hojjataan tokko akkuma gara industirii hojjetuutti yookiin baka hojii biraa adeemu; akkasuma, jireenya hawaasummaa keessatti saalaanis haa ta'u akka gosa hojii isaatti waan itti hirmaatus ni qaba. Sirna diinagdeedhaan alatti hidhatni maatii fi hidhatni jireenya hawaasummaa biroon caasaaleen hawaasummaa garaa garaa akka jiraatan taasisu. Warraaqsi dimookiraasii yaadaa fi ilaalcha misooma diingadee qofa irratti waan utubameef, rakkooleen siyaasaa fi jeequmsa biyya keessatti uumamaa turan hundi hiyyummaa irraa madda jedhee yaada. Yoo ta'es, hiyyummaan sababa tokko qofa malee hundaaf sababa ta'uu hin danda'u. Utuu hiyyummaan sababa isa guddaa ta'eera ta'eeti, hanguma hiyyummaa hirdhisaa dhufne jeequmsi siyaasaa hirdhachaa fi biyyis nagaa argachaa deemuutu irra ture. Kun kan inni nu hubachiisu, uummatni tajaajila hawaasummaa fi diinagdee argachaa dhufe jechuun nageenyis ni bu'a jedhanii yaaduun dogoggora ta'uu isaati. Dhala namaa bineensarraa wantoota adda isa godhan keessaa tokko fedha wantoota ijaan argamanii dabalatee fedhii garaa garaa qabaachuu isaati. Fedhiin kunis kan bilisummaa, kan mirga dhala namaa, kan haqaa, kan wal-qixxummaa, kan mirga dubbachuu fi kkf dha. Namni tokko fedhiin nyaataa, mana jireenyaa, uffataa, geejjibaa fi bashannanaa waan guuteefiif qofa jeequmsa irraa bilisa ta'uu hin danda'u. Fedhiin qaamaa isaa qofti waan guuteefiif, hirdhina gama kaaniin itti muldhatu dagachuu hin danda'u. Fedhii nyaataa lammilee isaanii guutuuf mootummonni abbaa irree hedduun utuudhuma ifaajanii dhiibbaa uummata irraa kan itti hammaatuuf dhalli namaa buddeena qofaan waan hin jiraanneefi dha. Hiyyummaa mo'achuu dabalatee bilisummaa fi haqa dhugoomsuu irratti hojiin hojjetamuu qaba. Kallattii Yookiin Sarara Ceesisaa Moo Dhaabbataa? Rakkoon inni biraa warraaqsi dimookiraasii kallattii ceesisaa ta'ee otoo jiruu akka kallattii dhaabbataatti fudhachuu keenya dha. Sanadoota keenya keessatti dabalatee akka mul'atutti, warraaqsi dimookiraasii akka komunizimii fi sirna kabbarteetti sirna mootummaa haala dhaabbataa ta'een of-gadi dhaabu miti. Kaayyoon warraaqsa dimookiraasii hawaasa sadarkaa kaappitaalizimiin dura jiru gara sirna kaappitaalistiitti akka ce'u gochuun hawaasa haqaa fi dimookiraasii guutuun keessatti mirkanaa'e ijaaruu dha. Haaluma kanaan, yaad-rimichi yeroo gabaabaa keessatti akka shoollibuu fi soshaal dimookiraasiidhaan akka bakka buufamu kaa'ameetu jira. Ce'umsa kaappitaalizimawaa ergama deessisuu kan qabu warraaqsi dimookiraasii ce'umsichaaf dursa barbaachisoo wantoota ta'an kanneen akka guddina siyaasaa fi diinagdee hanga irraa eegamuun fiduu hin dandeenye. Diinagdee biyya keenyaa ceesisuu fi yaaliiwwan kaappitaalizimii ijaaruuf taasifaman hangam bu'a qabeessa turan jedhanii gaafachuun barbaachisaa dha. Gaaffii kana haala fooyya'aa ta'een ilaaluuf mootummaa misoomawaa yookiin mootummaa misooma dimookiraatawaa warraaqsa dimookiraasii cinaan hojiitti gale dura ilaaluun barbaachisaa dha. Mootummaan misoomawaa yaad-rimee biyyoonni Baha Eeshiyaa guddina ajaa'iba jedhamu akka galmeessisan taasise dha. Mootummaan misoomawaas akkuma warraaqsa dimookiraasii yaad-rimee ce'umsaa yommuu ta'u, irra caalaan diinagdee si'eessuun abbootii qabeenyaa dhuunfaaf haala mijataa uumuu kan dandeessisu dha. Haaluma kanaan gosoota abbaan qabeenyaa dhuunfaa keessatti hirmaachuu hin dandeenyee fi yeroo gabaabaa keessatti bu'aa baay'ee fiduu danda'anii fi gara fuul-duraatti abbootii qabeenyaa dhuunfaaf haala mijeessan irratti mootummaan si'oominaan hirmaannaa taasisuun diinagdee si'oomsuuf kan karoorfate dha. Raawwii yaad-rimee kanaatiin misoomni saffisaa galmeeffame akka ciminaatti yoo fudhatamu, hanga barbaadameen gabaa bilisaa hundeessuu fi seektara dhuunfaa of-danda'e ijaaruun hin danda'amne. Sababa hanqina mootummaa yeroo gara yerootti guddachaa dhufeetiin diinagdeen to'annaa humnoota muraasaa jala waan ooleef, abbootiin kiyyoon walitti hidhamanii qabeenya mootummaa saaman akka gar-malee baay'ataniif daandii saaqe. Abbaa qabeenyaa dafqa isaatiin asii fi achi jedhee qabeenya horachuu yaaluuf balballi cufaa ta'e. Mootummaan suutuma suuta gabaa keessaa bahaa deema ejjannoonjedhu dagatamee waggoota muraasa keessatti dhaabbilee piraayveetayzeeshiniin dhuunfaatti dabarsine kanneen caalan irra deebiin hundeessine. Seektara sibiilaa fi seektaroota guguddoo wal-fakkaatan keessatti akka hirmaatan dhaabbileen hundeessine meeshaalee dheedhii alaa dhufan walitti qabuun Televizhiinii suphuu eegalan jennee burraaqne. Carraaqqii mootummaan misooma irratti taasisu keessatti gaheen mootummaa seektara dhuunfaan bakka buufamaa haala itti dhufuu fi sadarkaa idil-addunyaatti morkitoota akka ta'aniif karoorri karoorfanne fashalaa'ee, adeemsa kana keessa abbootiin qabeenyaa dhuunfaan mootummaan dhiibamanii akka quucaran taasifameera. Sababni kun itti ta'uu danda'eefis mootummaan faayidaa uummataafi badhaadhinaaf jedhee to'annoowwan taasisu akka carraa gaariitti fayyadamuun hayyoonni maxxantoota qaama mootummaa faayidaan isaanii akka hin hafneef saamichi akka itti cimee adeemuf dhiibbaa taasisaniini. Mootummaan bakkicha yoo abbootii qabeenyaa dhuunfaaf gadi lakkisaa dhufe faayidaan isaanii waan jalaa tuqamuuf, hanga danda'anitti abbaan qabeenyaa dhuunfaa akka quucaruu fi harka galfannaan mootummaa akka dabalu barbaadu. Warraaqsi dimookiraasii sirna seera bilisaa saamicha kana to'achuuf nu dandeessisuu fi ol-aantummaa seeraa kabachiisuu dandeessisu waan hin diriirsineef saamtonni seeraa fi danbii akka meeshaatti fayyadamuun saamicha isaanii jabeeffatan. Waqtii hojiitti hiikuu yaad-rimee warraaqsa dimookiraasiis haa ta'uu mootummaa misoomawaa keessatti wanti otoo hin hubatamiin hafe tokko riqicha ceesisaa ta'uusaanii irraanfachuu yookiin ce'uudhaaf fedhii dhabuu keenya dha. Riqichi bakka jirruu gara bakka biraatti nu ceesisu matumti isaa bakka ga'umsaa ta'ee hafe. Riqicha dafanii fixanii gara sadarkaa hawaasummaa isa itti aanuutti otoo hin ce'iin turuun, aangaa'ota mootummaa fi abbootii qabeenyaa waaroo guddistummaa hawaasa qonnaan bulaa fi diinagdee uffachuun carraa seektaroota murteessaa ta'an to'achuuf carraa waan isaaniif kennuuf hanga danda'anitti riqicharra dhaabachuun wanta faayidaa isaaniitiif ta'u qofa akka ari'atan isaan taasise. Riqichis ulfaatinaa fi yeroo baachuu danda'uun ol akka baatuuf waan dirqameef, dura sosocho'uu, boodarra immoo babbaqaquu eegale. Dhuma irrattis, rakkoo jiraachuu biyya keenyaa fi siyaasa keenyaa qormaata keessa galchu keessatti dhidhimne. Qonni keenya saffisaan akka hin ceeneef, ilmaan qonnaan bulaa barumsa qaban saffisaan akka industirii mana keessaa fi sadarkaa oomishtummaa giddu-galeessaatti hin guddane; mootummaa malee abbootiin qabeenyaa seektaroota guddina saffisaa fiduu danda'an keessatti hirmaachuu barbaadan liqii fi dhiyeessiiwwan kana fakkaatan akka hin arganne; walumaagalatti, guddinni diinagdee invastimantii mootummaan ala bu'uura bal'aa irratti akka hin hundoofne isa taasiseera. Paartii-Danummaa Dhiisuun Paartii-Tokkee Ijaaruu ADWUI'n qabsaa'ee heerri inni raggaasise kaayyoo paartii danummaa dimookiraatawaa ijaaruuf ta'uun isaa kan eegame ta'ee, sagantaan warraaqsa dimokraatawaa keenyaa haala qabatamaa ta'een faayidaa fi fedhii qonnaan bulaa eegsisuun paartii haadhoo yookiin paartii tokkee jabeessuun dirreen siyaasaa akka dhiphatuu fi ijaarsi dimookiraasii akka quucaru taasiseera. Jalqabbiin gaarii adeemsa ijaarsa dimookiraasii keenya bara jalqaba 1980 A.L.I irraa kaasee ture haala hirmaachisaa irra ture irraa suuta suutaan gara dirree siyaasaa dhippisuutti mucucaate. Biyya keenya biyya danummaan haqa bu'uuraa kessatti ta'etti heera mootummaa keessa mirgoonnii fi qajeelfamoonni bu'uuraa jiran haala ittiin kabajaman osoo hin taane, qajeelfamoonni kunniinii fi mirgoonni kun akka dhiitamaniif heerri mootummaa paartii danummaa eeyyamu otoo jiruu paartiin haadhoo akka haala mijataa argatuu fi dhaabni mootummaa kamiyyuu ajandaan paartii haadhoo qofti kan itti leellifamu taasiseera. Sirna Oomishaa Kaappitaalizimii Dura Ture Irratti Qofa Xiyyeeffachuun Sirnoota Oomishaa Biroo Dagachuu Kamiin fuula diinagdee warraaqsa dimookiraasii waliin wal qabachiisuudhaan kaafaman sirna oomisha kaappitaalizimii duraa irratti kan xiyyeeffatee fi sirnoota oomishaa biraatiif kan xiyyeeffannoo hin kennine kan jedhani dha. Biyya tokko keessa sirnoonni oomishaa garaa garaa jiraachuu ni danda'u. Sirnoota darban irraa kan asi ce'anis haa ta'anii sirnoota oomishaa reefu uumamaa jiran walitti fo'amanii ilaalamuu baannaan haala ijaarsa biyyittii kallattii tokko qofaan ilaaluun tarsiimoo biyyaalessaa guutuu ta'e qopheeffachuun hin danda'amu. Biyya keenya keessatti babal'achuu gabaa addunyaa fi teekinooloojiitiin wal-qabatee sirni oomisha kaappitaalistii dagaagaa fi haala hawaasummaa biyyittii murteessaa dhufeera. Warraaqsi dimookiraasii irra caalaan qonnaan bulaa irratti waan xiyyeeffateef biyya keenya keessatti sirna oomisha kaappitaalistii uumamaa jiru xiinxalee kallattii kaa'uu hin dandeenye. Birokiraasii Mootummaa Jabaamoo Paartii Jabaa? Biyya keenya keessatti dhaabbileen sivil sarviisii, haqaa fi dimookiraasii dandeettii fi ilaalcha ergama mootummaa misoomawaa gitu qaban hin ijaaramne. Haalli qabatamaan biyya keenyaa biyyoota Kibba Baha Eeshiyaa fakkeenyota muuxannoo mootummaa misoomawaa ta'anii kaafamaniin faallaa kan dhaabbate dha. Sababni isaas jabinni guddaa mootummaa misoomawaa dhaabbilee fi birokiraasii cimaa fi itti fufinsa qabu ijaaruu danda'uu dha. Adeemsa keessa ilaalchi "mootummaa dimookiraatawaa misoomawaa" ol-aantummaa qabachaa dhufe yeroo "mootummaan abbaa irree misoomawaa" ol-aantummaa qabachaa dhufe illee wanti guddaan inni argate tokko dhaabilee kana, keessumaayyuu dandeettii ol-aanaa fi miira biyyoolessaan, miira aantummaa siyaasarraa haala qulqullaa'een birokiraasii uumuu danda'uu isaati. Dhaabbileen hawaasa siviilii, miidiyaaleen, gaazexeessitoonnii fi bu'aaleen aartii marti bilisummaan sosocho'anii hojimaata badaa fi hojiiwwan seeraan alaa saaxiluu fi hojiiwwan haqa-qabeessa hin taane irratti duuluuf mirgi qaban mulqamuun maqaa isaanii duubatti maxxantuu "misoomawaa" jettu kennanii fi sirnicha mamii tokko malee akka deeggaran taasifame. Kunis, itti gaafatammummaan mootummaa fi to'annoon akka hin jiraanneef balbala saaqe. Kallattiiwwan Siyaasaa Nuti Yaalle Maaliif Nu Hin Ceesisne? Walumaagalatti, Itoophiyaan jalqaba soshaalizimii, itti aansuun immoo maxxantuu fi qaccee soshaalizimii kan ta'e warraaqsa dimookiraasii, itti aansuun immoo akka riqichaa libiraalizimiitti ceesisuutti kan fudhatamu, adeemsa mootummaa misoomawaa yaalteetti. Gama biraatiin immoo paartileen morkattootaa libiraal dimookiraasii fi soshaal dimookiraasii hojiirra oolchuun fooyya'aa akka ta'e yaada ni kennu. Haa ta'u malee, kallattii siyaasaa kan biraa hojiirra oolchuu keenyaan dura Itoophiyaa gara dimookiraasii fooyya'aa fi badhaadhummaatti kallattii siyaasaa kanaan dura yaalaman maaliif hanga karoorfameef bu'a qabeessa otoo hin ta'in hafan jennee ilaaluun keenya murteessaa dha. Soshaalizimiin kutaalee addunyaa keenya kamittuu badhaadhina diinagdee guutuu fi sirna dimookiraasii fiduu hin dandeenye jedhanii sodaa tokko malee dubbachuun ni danda'ama. Karaa faallaa ta'een badii guddaa qaqqabsiiseera. Biyyoota inni badii irratti fide hunda keessatti badiiwwan qaqqaban garuu wal-qixa miti. Biyya keenyatti soshaalizimiin badii hanga sana ga'u sababa maliitiin nurraan gahe jennee ilaaluu qabna. Mootummaan misoomawaa keessumaa biyyoonni guddina ajaa'ibaa yeroo gabaabaa keessatti danda'an yaada taasise dha. Keessumaa, Kooriyaa fi Hoong Koong seektara diinagdeetti qofa otoo siyaasaatiinis sirna gabbataa uumuu danda'aniiru. baha fagoo Eeshiyaa galmeessisuu akka Kibbaa, Siingaapoorii hin murtaa'iin gama Mootummaan misoomawaa Itoophiyaa keessatti kessumaa jijjiiramni gama guddina diinagdeetiin galmeessisiise kan jajjabeeffamu dha. Haa ta'u iyyuu malee, gama hirmaannaa seektara dhuunfaa mirkaneessuuf caasaa ce'umsaa dhugoomsuutiin hanqina bal'aatu irratti mul'ate. Irra caalaas, bilisummaa siyaasaatiin wanta hin miilkofneef biyya keenya xaxama siyaasaa hamaa keessa seensiseera. As irratti gaaffiin bu'uuraa ka'uu qabu, modelli biyya Chaayinaa fi Kooriyaa Kibbaatti hundeeffama kaampaaniiwwan guguddoo bu'a qabeessa dhuunfaa fi motummaaf sababa kan ta'e METEC'n akkamitti qilee buuse gaaffii jedhu dha. Ilaalchi kallattii siyaasaa kamiyyuu kan barumsa irraa fudhanuu fi gaarii isaa fudhachuun isa biraa immoo ofii kan itti guuttannu dha malee yaada ittiin kakannuu fi ittiin daangeffamnu ta'uu hin qabu. Hokkoroonni waggoota shantama darban Itoophiyaa keessa turan beekumsa alaa arganne duuchumatti haala qabatamaa biyya keenyaa waliin walitti buusuun rakkoo uumame dha. Sababa kanaanis oollee bullee rakkoowwan keenya kaleessaa akka haaraatti luqquumaa uummatoota gufuun tokko al-baay'ee isaan rukutu taaneera. Gama tokkoon namoota warraaqsa dimookiraasii fi mootummaa misoomawaa faarsanii fi siyaasni Bahaa qalbii keenya hawwatu taanee, gama biraatiin immoo libiraal dimookiraasii fi soshaal dimookiraasii kan faarsinu, siyaasa Dhihaan kakachaa fi wal-maganaa rakkoowwan biyya keenyaa fi uummata keenyaa ulaagaalee warra faranjii irraa haala bilisa ta'een madaaluu hin dandeenye. Namoonni siyaasa Dhihaa faarsan, siyaasni Dhihaa hojjaa biyya keenyaan safaramee kan nuuf hodhame akka hin taanee fi uffata ergisaa akka ta'e irraanfataniiru. ADWUI kallattii siyaasaa baha fagoo fi Awurooppaa bahaa fidee nurratti gadi naqe jedhanii qeeqaa ofiis kallattii siyaasaa Dhihaa keessa seenanii kan guuran hunda furmaata biyyaa gootanii fudhattan malee jedhanii nu wagi'uuf yaalu. Kallattiiwwan siyaasaa kana otoo hojiirra oolchinee maaltu uumamuu danda'a jedhanii sammuu isaanii keessatti yaadaan ilaaluu illee hin yaalle. Libiraal dimookiraasiin ijaarsa aadaa libiraalizimii Awurooppaa irraa kan madduu fi sadarkaa qaroomina isaaniitti safaramee dimookiraasii hodhame dha. Hayyuuwwan falaasama libiraalizimii jalqaban mataan isaanii libiraal dimookiraasiin hubannoo sammuu hawaasaa kan barbaadu dha jedhanii barreffamni isaan kaa'an otoo jiruu, nuti immoo duuchumatti 'uummanni wanta hojjetu beeka' jechaa dhaaddannoo gurratti mi'ooftu dhageessisna. Baroota dheeraaf uummataa fi biyya bakka barumsi qaqqabee hin beeknee fi waa'ee nyaata guyyaasaa yaaduurra bilisa hin baane qabannee carraaqqiin siyaasa Dhihaa kallattiin biyya keenyarratti fe'uuf taasisnu ajaa'iba. Lafa qamadiidhaaf ta'u otoo hin qopheessiin qamadii facaasuu barbaanna. Yommuu akkas ta'u kisaaraan isaa waan sadiii dha. Laftis, sanyiinis, qotee bulaanis ni kasaaru. Kisaraan keenyas kanarraa adda miti. Haa ta'u malee, leellistoonni ilaalcha kallattii libiraalizimii akka jedhanitti 'guddinnii fi badhaadhinni kan dhufu yoo lammiilee gidduu wal dorgommiin hojjetanii badhaadhuu akka uumamuuf dirree dorgommichaa mijawaa taasisne qofa dha' jennee yoo yaadnee fi lammiileen wal-dorgommichaaf haala wal-qixxaataa ta'een ka'uu akka qaban yoo daganne rakkoon uumamuun isaa hin oolu. Gariin abbaa qabeenyaa jabaa qabeenya gahaa kaleessa kuusate ta'ee, gariin immoo wanta nyaatu, wanta dhandhamu kan hin qabne hiyyeessa ta'ee, wal qixxee haa dorgoman jechuun abbaan qabeenyaa irree cimaa qabu sun hiyyeessa sana akka miciriqsu taasisuurra bu'aa ce'u akka hin qabne durumaanuu ni beekaama. "Abbootiin seeraas loogii hin godhan; seerichis qixa hojiirra oola" jechuunis madaaliyaaf dorgomsiisuun dorgomaa mo'atu sana dursa filachuurraa addaan ba'ee kan ilaalamu miti. Tuullaan hiyyummaa kuufamaa dhufee as ga'e walii keenya wal morminee fi wal-gorsinee yaada fooyya'aa wal-qabsiisaa rakkoowwan keenya yoo adeemsaan hiikne malee akaafaa yaadaa fi gocha namoota muraasaa qofaan kan jigfamu miti. Kuufamni hojii duubatti hafummaa bara dheeraaf otoo hin hiikiin as geenye kun yeroo gabaabaa keessatti salphisnee gara badhaadhinaatti deemuuf, wanta hunda caalaa yaada haaraa gaafata. Kanaaf, daandii bilisummaa mataa keenyaa kan dimookiraasiin, haqnii fi wal-qixxummaan otoo hin seela'iin ittiin mirkanaa'an baafachuu nu barbaachisa. Falaasama birmadummaan isaa eegamee fi bu'uura uumama Itoophiyummaa keenya waliin deemuu fi haala addunyaan keessa jirus hubannoo keessa galchuudhaan rakkoo keenya kan nuuf hiikuu danda'u, nutumti itti guuttachaa fi soroorsa kan deemnu, akkasumas kan irratti walii-galluu fi nu gurmeessuu danda'u nu barbaachisa. Falaasamoota addunyaa irratti leellifaman qo'achuudhaan, yaada nu fayyadu qofa akka barbaachisummaa isaatti foonee fudhachuu fi falaasama rakkoo hiiku tokko qabaachuu nu barbaachisa. Yaadni ida'amuu dhimmoota hawaasummaa, siyaasaa fi diinagdee dabalatee,jiruu fi jireenya dhuunfaa fi hawaasummaa kan xuqu dha. Maalummaan ida'amtummaas biyyi keenya Itoophiyaan daandii isheen irra adeemuu qabduu fi galma isheef tolu kan akeeku dha. Gabbachuu yaada ida'amuu kanaaf kaka'umsa guddaa kan ta'e yeroo dhihoo asitti rakkoolee siyaasaa fi jijjiirama biyya keenya keessatti raawwachaa dhufaniif furmaata waaraa barbaaduu keenya irraa madda. Kanaaf yaadni ida'amuu rakkoolee qabatamaa biyya keenyaa fi qor-qalbii hawaasichaa kan bu'uura godhate dha. Burqaan yaada ida'amuu rakkoolee qabatamaa biyyaa waan ta'eef hiikkaa fi maalummaan ida'amuus haala qabatamaa biyya keenyaa irraa madda. Beekumsi idil-addunyaa garaa garaa yaada ida'amuu gabbisuuf shoora taphatan ni qabu. Haa ta'u iyyuu malee, calaltuun muuxannoo idil addunyaa haala qabataamaa biyyaa keessaati. Ida'amuu jechuun: Akeekni ida'amuu inni ol-aanaan biyyi keenya waggoota darban keessa injifannoowwan gama diinagdee fi siyaasaatiin galmeessiste eegsisaa, dogoggoroota jiran mara immoo sirreessuudhaan fedhii fi dantaa dhaloota dhufuu galmaan ga'uu dha. Kanaaf, gama rakkoolee biyyaa xiinxaluutiin ida'amuun yaada biyya keessaa burqe dha. Gama furmaata soquutiin immoo beekumsaa fi muuxannoo biyya keessaa fi alaa kan walitti ida'uun fudhate dha. Hanqina Qofummaa Irraa Gara Taatummaa Wanti ofii isaatiin guutuu ta'e hin jiru. Wanti hundumtuu dhabamuu irraa gara jiraachuutti, jiraachuu irraa immoo gara dhabamuutti kan ce'u carraaqqii guutummaa fiduudhaaf godhamu keessatti dha. Wanti hundumtuu yeroo hunda adeemsa jijjiiramaa keessa kan darbu bu'aa ba'ii guutummaa kana fiduuf taasisu keessatti dha. Guutummaa kana fiduudhaaf immoo naannoo isaanii waliin quunnamtii gochuun isaan barbaachisa. Quunnamtii taasisaniinis guutummaa isaaniif wanta isaan barbaachisu sassaabbatu. Quunnamtii guutummaaf barbaachisaa ta'e kana gochuuf gaafa rakkatan hanqinni qofummaa ni uumama. Jireenya hawaasummaa dhala namaa keessatti hanqinni qofummaa iddoo guddaa qaba. Ijaarsota hawaasummaa kan uume carraaqqii dhalli namaa jireenya hawaasummaa isaa keessatti gara guutummaatti ittiin of-guddisaa deemuuf taasise dha. Guutummaan bakka ga'umsa yaadaa malee wanta gochaan qabatamu miti. Namoonni bakka ga'umsa yaadaa kana harkaan qabachuuf carraaqqiin taasisan naannawaa isaanii waliin quunnamtii akka taasisanii fi wanta hanqina isaanii guutu akka mil'atan isaan taasisa. Carraaqqii hanqina qofummaa kana guuttachuuf taasisantu guddina waliigalaa dhala namaa fida. Namoonni sababoota adda addaatiin quunnamtii naannoo isaanii waliin qaban addaan kutuudhaan yookiin hir'isuudhaan qofummaaf saaxilamuu danda'u. Maddi qofummaa inni guddaan garuu madaalliin wal-tumsuu fi wal-morkuu gidduu jiru gaafa gar-tokkotti jal'ate kan uumamu dha; gama biraatiin immoo qofummaa keessaa ba'uun kan danda'amu wal-tumsuu fi wal-morkuu uumuun yommuu danda'amu dha. Hariiroo hawaasummaa namootaa keessatti wal-morkiin yommuu jabaachaa dhufu, namoonni quunnamtii naannoo isaanii waliin qabaniin 'hanqina keenya wanta guutuu danda'u argachuu hin dandeenyu' jechuun abdii kutatanii taa'u. Hariiroo wal-morkii keessa naannoo isaaniitti wanta hanqina isaanii guutu argachuurra kisaaraa hanqina isaanii dabalu keessummeessaa akka jiran yeroo yaadan quunnamticha addaan kutu. Morkachuu dhaabanii sababa wal-morkiitiin hanqina isaanirra qaqqabu dhaabuuf yaalii taasisu. Sababa kanaanis, naannoo isaaniifis haa ta'uu jijjiiramaaf cufaa ta'u. Qofummaan galtee jijjiiramaa naannoo keenya irraa argannu waan dhaabu jijjiirama gad deebi'ummaa keessa galla. Sababa kanaanis, bu'aan qofummaa inni dhumaa baduu dha. Gama biraatiin, namoonni hariiroo hawaasummaa isaanii keessatti wal tumsuun isaanii gaafa jabaachaa dhufu, miira hanqina isaanii waan guutu akka salphaatti waan argataniif miirri guutummaa isaanii jabaachaa dhufa. Deebiin "tole" jedhu naannoo isaanii irraa argatan of dagachiiseenii ofitti amanummaa "wanti hundumtuu harka keenya keessa jira" jedhuun miirri hanqinaa isaanii ni bada. Miirri guutummaa kun hanqina isaanii guutuuf asiif achi fiiguurra naannoo isaanii fi jijjiiramaaf cufaa akka ta'an isaan taasisa. Miirri guutummaa isaanii kun yaada "naannoo keenya irraa homaa hin barbaannu" jedhu keessa isaan galchuun qofummaa keessa galu. Kunis, jijjiiramaaf cufaa nama taasisa. Wal-morkii fi wal-tumsi inni tokko isa biraa irra jabaachaa yoo dhufe, hanqinni qofummaa adeemsa naannoo waliin wal-quunnamuu addaan kuta. Hanqina qofummaa guutaa deemuu fi jijjiirama guddina irratti hundaa'e fiduuf wal-morkii fi wal-tumsi dhimmoota barbaachisoo dha. Jireenyi wal-morkii hin qabne garaa of ga'uuf dhihoo waan ta'eef jijjiiramaaf cufaa nu taasisa; kanaafuu, qofummaaf nu saaxila. Gama biraatiin immoo jireenyi wal-tumsuu hin qabne wanta garaa nama ga'u waan hin qabneef abdii kutachuu keessa nu galchuudhaan jijjiiramaaf cufaa akka taanu nu taasisa; kunis qofumamaaf nu saaxila. Hanqinni qofummaa wal-morkii fi wal-tumsuu gidduu madaalliin qixa ta'uu dhiisuu isaatiin wal-morkii irraas ta'e wal-tumsuu irraa duubatti akka jennu haala nu taasisu dha. Kana jechuunis, wal-morkiin yommuu jabaatu yookiin wal-tumsuun yommuu jabaatu hariiroon namoonni naannoo isaanii waliin qaban addaan cita. Hanqinni qofummaa sirna hawaasummaa namootaa keessatti hariiroowwan sirnoota xixinnoo gidduu jiru murteessuun ijaarama hawwasummaa murteessa. Namoonni yookiin sirnoonni qunnamtii isaan sadarkaa maatiin, ollaan, hawaasaan, biyyaan, ardii fi addunyaa keessatti uuman hundi adeemsa hanqina qofummaa keessa darbanii kan guddatan yookiin kan tortorani yookiin badani dha. Sirnoonni hanqina qofummaa keessaa ba'uun gara guutummaatti dhiyaachuuf naannoo isaanii waliin quunnamtii taasisuu yookiin qofummaa isaaniitti citanii hafuun tortoranii baduu dha. Sirnoonni imaalli isaan gara guutummaatti taasisan itti fufinsa quunnamtii naannoo isaanii waliin qaban eeguun gara sirna haaraa guddaatti isaan guddisa. Daandii kanaan sirnoonni xixiqqoo hanqina qofummaa isaanii keessaa lakkoofsa bahaa dhufaniin naannoo isaanii waliin yookiin waluma isaanii waliin wal-harkisuun gara sirna guddaatti jijjiiramu. Adeemsa qunnamtii wantoota xixxiqqoo irraa wantonni guguddoo uumamuu kana 'taatummaa' jennee waamna. Akkaataan uumama wanta hundumaa walitti qabama wantoota xixiqqoo irraa kan dhufe dha. Uumamni kan dhugoomte wantoonni xixiqqoo walitti sassaabamanii wantoota guguddoo waan uumuu danda'anii fi Gamtaa guguddoon dhalli namaa har'a hundeesse ijaarsota maatii fi gosaa irraa ka'uudhaan as gahan. Filannoon sirnoonni qaban yookiin guddachaa jiraachuu isaanii mirkaneeffachaa deemuu, yookiin immoo xinnaachaa badii isaanii mirkaneeffachaa deemuu dha. Guddachaa fi jiraachuu isaanii mirkaneeffachaa gara guutummaatti imaluu isaanii fi eenyummaa guddaa keessatti of ibsuu isaaniitiin taatummaa jenna. Taatummaan guddina keessa adeemsa jiraachuu ofii mirkaneeffachaa dhufuu dha. Taatummaan kan dhufu waantonni sassaabamaa, kuufamaa fi horaa gaafa dhufani dha. Adeemsa kanaani dha egaa ida'amuu kan jennu. Wiirtuun qo'annoo fi qorannoo Itoophiyaa galmee jechaa bara 1993 qopheesse keessatti, jechi ida'amuu jedhu jecha hundee 'ida'ama' jedhu yookiin 'ida'e' xumura jedhu irraa kan argame ta'uu isaa ibsa. Haaluma kanaan, 'ida'e' jechuun "walitti qabe, kuuse, sassaabe, bakka tokkotti qabe" hiika jedhu nuuf kenna. Haaluma wal-fakkaatuun, hiikni jechaa Alaqaa Dastaa Taklawaldis "sassaabe, walitti qabe, kuuse, bakka tokkotti guure, tokkummaan dhaabachiise, mare" jedheetu hiika. Taatummaa uumaa jiraachuu keenya eegsisuuf yaada keenya, maallaqa keenya, beekumsa keenya, hojii keenya, jireenya keenyaa fi kkf, walumaagalatti sassaabuu, kuusuu fi horachuu nu barbaachisa. Ida'amuu kan jennu fedhiidhaan adeemsa kana keessa of-dabarsuu fi taatummaa mirkaneessuudhaani. Sassaabamuu yommuu jennu, isa bittinaa'e gara tokkotti fiduu jechuu yommuu ta'u, yaada ida'amuu keessatti ida'ama dalgaa ilaallata. Kana jechuunis hojiiwwanii fi yaadata kaleessaa irratti hojiiwwanii fi yaadata har'aa dabaluu jechuu dha. Wantoota yeroo hundumaa akka haaraatti jalqabuurra, wanta jiru irratti dabaluu ilaallata. Sassaabuun yaadata har'a jiran wal-qabachiisuu yommuu ta'u, kuusuun immoo yaadata kaleessaa irratti kan har'aa dabaluu jechuu dha. Adeemsa kana itti fufiinsaan raawwachuuf human yookiin kaappitaala ka'umsaa taatummaatti nama geessu kuufachuun immoo horachuu jedhamee waamamuu danda'a. Kanaafuu, ida'amuu yommuu jennu akkasumatti yoo cal'ifnee dhiisne jiraachuu keenya wanta balaarra buusu, hanqina qofummaa suuta suutaan tortoraa akka bannu nu taasisu, haaluma kanaanis taatummaa keenya mirkaneeffachaa jiraachuu keenya mirkaneeffachuu akka dandeenyuuf daandii kaappitaala ka'umsaa siyaasaa fi diinagdee ittiin horachuu dandeenya. 3.2. Kaappitaala Ka'umsaa Horachuu Hiikni jecha Afaan Amaariffaan "weret" jedhuu maallaqa yookiin kaappitaala daldala jalqabuuf nama dandeessisu jechuu keenya. Akka yaada ida'amuutti "weret" yommuu jennu "humna ka'umsa waliigalaa" yookiin "kaappitaala ka'umsaa" sochiiwwan gama siyaasaa fi diinagdeetiin taasifnu milkeessuuf nu barbaachisu jechuu dha. Milkoominaa imala dhala namaa fi guddina hawaasummaa keessatti jalqabbiin yookiin ka'umsi isaanii murteessaa dha. Jalqabbii gad-aanaa irraa kan eegalu yoo ta'e, carraaqiin isaa itti aanu wal-xaxaa fi rakkisaa, imalli isaas imala abjuu ta'uun isaa hin oolu. Hojiiwwan baay'ee fi kuufamoo kaleessa hin hojjetamne yoo jiraatanii fi har'as hojicha qofaa kan hojjennu yoo ta'e, ka'umsi gad-aanaa jijjiiramaa baay'ee xiqqoo waan ta'uuf, saffisaan jijjiirama fiduun rakkisaa ta'a. Haa ta'u malee, kaleessaa irraa kaappitaalli ka'umsaa horataman yoo jiraatanii fi har'as yaadonnii fi hojiiwwan yoo sassaabamaa deeman, isaan irraa ka'uun jijjiirama fiduun salphaa ta'a. Itoophiyaan carraaqiin ishiin siyaasaa fi diinagdeen gara sadarkaa ol aanaatti imaluu fi jiraachuu ishii mirkaneessuuf taasistu wal-xaxaa fi duubatti harkifataa kan ta'u, humnoota qabnu sassaabuunii fi kan qabnu irratti dabaluun kaappitaala ka'umsaa horachuu waan itti hin barreefi. Jalqaba, kaleessa irratti daballee ijaaruurra yeroo hundumaa akka haaraatti waajalqabna. Kunis, yeroo hunda haaraa akka taanu nu taasisa. Humna keenyas yeroo hunda xiqqoo taasisa. Hojii daldalaa keessatti "kaappitaala ka'umsaa" yommuu jennu maallaqa ka'umsaa nagada sana jalqabuu nu dandeessisu akkuma ta'e, yaada ida'amuu keessatti immoo "kaappitaala ka'umsaa" jechuun hojii keenya itti aanu hojjechuuf jalqabbii haala qabatamaa nuuf ta'u jechuu dha. Kuufamni aadaa, siyaasaa, diinagdee, teekinooloojii fi kkf yoo guddachuu baatee fi achi irraa ka'uun hojii keenya itti aanu hin hojjennu taanaan tarkaanfiin keenya yeroo hunda duubatti harkifataa ta'uun isaa kan hin oolle dha. Wanta qabnurratti daballee hojjechuurra, isa ture diiguudhaan harree gatuu baannaan waan hojjenne nutti hin fakkaatu. Wanti duraan ture waan fedhe ta'uyyuu, isarra dhaabbatanii, dogoggorasaa sirreessanii, isa itti aanu yaaduurra isa ture diignee yeroo mara akka haaraatti shaakalaa taanee eegalla. Wantonni immoo yoo sassaabamanii kuufaman malee qofaa isaanii xiqqoo fi dadhaboo dha. Keessumaa kan akka Itoophiyaa yeroo dheeraaf addunyaa faana quunnamtii qabdu addaan kutuun hanqina qofummaa keessatti tortoraa turteef dhiibbaan isaa dachaa ta'uu hin oolu. Itoophiyaan baroota hedduuf qofummaan tulluuwwan ishee keessatti of-awwaaltee jiraachuunii fi balbalashee jijjiiramaaf cufaa taasistee turuun dhabamina jijjiiramaan hanqina qofummaa keessatti tortoraa turte. Akka biyya mootummaa ammayyaawaatti erga hundoofteen booda immoo balbala ishee biyyoota alaatiif banaa taasiftu iyyuu quunnamtiin lammilee ishee gidduu jiru laafaa ta'uu isaa irraan kan ka'e humnoota keenya sassaabbachuu waan hin dandeenyeef qofummaa keessa maassanna. Rakkoon guddaan amma biyya keenya keessatti mul'atu, qofaa qofaa karaa keenya fiiguurra humna qabnu sassaabnee fayyadamuu dadhabuun keenya, isa ture irraa kaanee ijaaruu yaaluurra yeroo keenya irra caalaa diiguudhaaf kan balleessinu waan ta'eefi dha. Ka'umsi keenya wanta hedduu irratti bakka hedduu gad-aanaa irraa waan ta'eef, dafnee gara oliitti bahuuf humna qabnu mara idaanee itti fayyadamuun dirqama keenya dha. Kaleessa irraa kuufamaa wantonni dhufanii fi kaappitaala ka'umsaa gahaa wantonni irratti kuufanne yoo jiraataniyyuu, wantoota hedduun kuusaa tuu Ilaa hojiitu nurra jira. Gara hojii itti aanuutti seenuu keenyaan dura tuullaa hojii kana qulqulleeffachuu qabna. Qofaa qofaa deemuun immoo hojii nurra tuulame kana salphisuu hin dandeenyu. Taatummaa keenya mirkaneeffachaa jiraachuu keenya eegsisuuf yoo barbaanne daandii hanqina qofummaa gara baduutti nu geessu hiikuuf hatattamaan ida'amuu qabna. Ida'amuuf yookiin hanqina qofummaa keessaa ba'uuf ta'an keessaa kaayyoo waloo qabaachuu fi kaka'umsa (fedhii) qabaachuun barbaachisoo dha. Isaan kana lamaan bu'uura ida'amtummaati jechuu dandeenya. Kaayyoo waloo qabaachuun bu'uura ida'amuu isa tokko yommuu jennu, ida'amuun garaagarummaa ce'uudhaan kaayyoo fi faayidaa waliiniif hiriiruu waan filatuufi. Garaagarummaa kamiyyuu keessatti kaayyoo waliinii bu'uura godhachuun wal-tumsuudhaan bu'aa fiduun ni danda'ama jedhee yaada. Injifannoon Adwaa kan dhugoome garaagarummaa keessa keenya jiru ce'uun kaayyoo walootiif waan hiriirreefi. Kaayyoon waloo jiraachuu fi injifannoo waloo nama goonfachiisa. Kaayyoo walootiif hiriiruun wal-dorgommii fi wal-tumsa nageenyi isaa eegamee fi madaallii isaa eege akka jiraatuu fi humna keenya akka sassaabannu kan nu gargaaru dha. Madaallii wal-dorgommii fi waliitumsuu gidduu jiru eeguun baay'ee barbaachisaa dha. Isa tokko dhiisnee isa kaan qofa irratti yoo xiyyeeffanne kaayyoo waliinii mirkaneeffachuu fi waliin jiraachuu itti fufsiisuun hin danda'amu. Fakkeenyaaf, biyya keenya keessatti daldaaltonni bunaa wal dorgommiin yeroo isaan gidduutti jiraatu buna qulqul'inni isa fooyya'aa ta'e gabaaf akka dhihaatuuf daandii banu. Akka waliigalaatti seektarichi rakkoowwan isa mudatan hiikuuf immoo tumsa barbaachisa. Qonnaan bultoota buna oomishan waliin gargaaruun, kuusaa buna ammayyaa waliin ijaaruun, akkasumas biyyi keenya mallattoo daldalaa tokkoon oomisha bunaa akka gabaa addunyaaf dhiheessituu fi mirgi abbummaa akka nuu mirkanaa'uuf waliin hojjechuun barbaachisaa dha. Taatonni adeemsa oomishaa fi gurgurtaa bunaa keessa jiran gamtaan otoo wantoota kana irratti hojjetanii seektarichi akka bu'aa agarsiisu ni taasisu, akkasumas itti fayyadamummaa walii isaaniis ni mirkaneeffatu. Namoonni kaayyoo waloo irratti yommuu wal-ta'anii hojjetan rakkoolee biro kanneen irratti waliif hin galle furuuf kaappitaala ka'umsa horatu. Namoonni yeroo kaayyoo waloo isaanii dhugoomfachuuf carraaqanitti walii galuu fi wal-hubachuu eegalu. Daandii ittiin ida'umtummaa uumnu keessaa tokkoo wal-hubachuu danda'uu dha. Ida'amuun wal-hubannaa fi wal-deggersa namoota, sirnoota yookiin murnoota garaa garaa gidduutti uumamu irraa duudhaa argamu dha. Walitti dhufeenyi kamiyyuu kaayyoo waloo xixiqqoo jedhaman irraa eegala. Yaadni ida'amuus walitti dhufeenya xixiqqoo yookiin gad-aanoo ta'an haala gaarii fi nageenyaan adeemsisuun gara kaayyoo ol-aanaa taatummaatti kan nu geessu dha. Kaayyoo waloo bu'uura godhachuun tattafachuun dandeettii waloon hojjechuu fi maalummaa waloo (common identity) uummachuu nu dandeessisa. Maalummaan waloo uumuun immoo hojjetamee yeroo tokkotti waan dhumu osoo hin taane, yeroo hunda ijaaramaa kan guddatu dha. Maalummaan waloo ijaaramaa kan adeemu immoo kaayyoo waloo irratti yeroo wal-tumsinu dha. Kaayyoon waloo addummaa dhala namaa gidduu jiru bu'uura kan godhate sababa ta'eef, namni kaayyoo waloo kana hin tumsine sababa nagaa ta'ee qabaachuu hin danda'u. Kanaaf, yaada ida'amtummaa jalatti osoo wal hin gufachiisin maalummaa waloo dhugoomsuuf haalota mijatoo uumuun ni danda'ama. Kunis taatummaa ol-aanaa dhugoomfachaa jireenyaa fi itti-fufiinsa keenya mirkaneeffanna. Bu'uurri ida'amuu inni kan biraan immoo kaka'umsa fedhii irratti hundaa'e qabaachuu dha. Kaka'umsa jechuun namni kamuu naannoo jiraatu yookiin hojjetu keessatti walitti dhufeenya taasisu irraa maddu dha. Balbala ofii cufatanii jijjiirama kamuu irraa adda of-baasuun hanqina qofummaadhaan tortoranii baduu irra, balbala ollaa deemanii rukuchuu jechuu dha. Kaka'umsa jechuun amaloota kanneen akka aarii fi hafuura haaloo ba'uu irraa of-qulqulleessanii, walitti dhufeenyaaf harka diriirsuu jechuu dha. Sirnoonni maraamartoo hanqina qofummaa irraa adda ba'uun gara jijjiiramaatti fuulleeffachuuf namoota naannoo isaanii keessatti walitti dhufeenya uumuuf kaka'umsa qaban barbaachisa. Hayyoonni yookiin beektoonni waliitti dhufeenya garaa garaa jiru mara hubachuuf carraa addaa waan qabaniif kaka'umsa uumuuf carraaquu qabu. Sirnoonni hayyoota ga'umsa qaban hedduu of-keessaa qabu, hanqina qofummaa sirriitti hubachuun sirnicha haala qabatamaa naannoo waliin walitti fiduuf namoota kaka'umsa qaban horachuuf itti salphata. Sababni kanaas sirni kamiyyuu amala wal-xaxaa waan qabaniif, hanqina qofummaa keessatti tortoruu isaanii hubachuun isaan rakkisa. Namni sirnicha keessa jiru tokko, qaama sirnichaa ta'ee utuu jiruu tortoruu sirnichaa hubachuun itti cima. Namoonni sirnicha keessa hin jirre garuu, tortoruu sirnicha salphaatti hubachuu danda'u. Hayyoonni ga'umsa qaban garuu sirnichuma keessa iyyuu ta'anii tortoruu sirnichaa hubachuun itti hin cimu. Kanaaf, hayyoonni sirnicha badiisa irraa hambisuuf kaka'umsaan walitti dhufeenya uumuu danda'u. Ida'amtummaan hirmaannaa fi kaka'umsa hayyootaa fi namoota hayyoonni dursanii gaafata. Ida'amuun namoota ofitti harkisuu osoo hin taane, kaka'umsa yookiin deemsa ofii kan bu'uura godhate dha. Maanguddoonni illee yommuu nama walitti araarsan, "mee sitti haa hafu" kan jedhaniif, "anumatti haa hafu" jennee walitti dhufeenya kaka'uu barbaachisa. Kanaaf, bu'uura ida'amuu keessatti namatti yookiin murnatti sababeeffachuun hiikkaa hin qabu. Abaluun "hin dhufu" naan jedhe jedhanii komachuurra, demsa yookiin imala ofii itti fufuu gaafata. Kaka'umsa akkasii keessattidha ida'amtummaan dhugoomuu kan danda'u. Kaka'umsa namoota irratti hundaa'uudhaan, ida'amtummaan sadarkaa garaa garaatti sadiitti qooduun ni danda'ama. Isaanis: kara deemtummaa, keessummummaa fi abbummaa yookiin abbaa manummaa dha. Kara-deemtummaa Sadarkaan kun, idaa'amuu alaalatti ilaalanii bira darbuu, yaada ida'amuu dhaga'anii maaltu na dhibeedhaan bira darbuu, dhimma biyyaa irratti taajjabaa ta'uu, akka kara-deemaatti of ilaaluu yookiin akka nama fira hin qabneetti of ilaaluu dha. Biyyi keenya raafama siyaasaa hedduu kan dabarsite ta'uushiitiin sadarkaa kanaan yeroo isaa hedduu namni dabarsu danuu akka ta'u tilmaamuun ni danda'ama. Dhimma biyya keenyaa irratti akka taajjabaatti namni of ilaalu, yaada nama biyya alaa fakkaatu kan biyya isaa irratti kennu, dhihaatee namaan mari'achuuf namni mamii keessa galu hunduu sadarkaa ida'amuu kanarrajirajechuu dandeenya. Gariin isaa barmaatii shakkii aadaan siyaasa keenyaa uumeen kan xaxame, inni biraammoo dunquqqoo dallansuu irraa dammaquuf wal'aansaa qabudhaan hiriira kara-deemtummaatti of maka. Keessummummaa Keessummummaan kara-deemtummaa irraa adda ba'uun mana seenuu dha. Yaada ida'amuu waliin wal-baruu, kaayyoowwan isaa hubachuu, waliinummaa fedhuu fi ida'amuuf kaka'umsa agarsiisuu taasifamee fudhatamuu danda'a. Sadarkaan kun jalqabbiin hubannaan ida'amuu kan irratti mul'atuu fi fedhiin ida'amuu kan itti mul'atu dha. Kaka'umsi waa'ee biyyaarratti tarkaanfii tokko tarkaanfachuun gorsuu, mari'achuu fi wal-mormuu itti uumama. Sadarkaan kun sadarkaa namoonni fedhii ida'amuu haalaan hubachuu fi ida'amuuf qophii ta'uu isaanii itti mul'isanii fi qaama ida'amuu malee kara-deemaa akka hin taane itti hubatani dha. Abbummaa Yookiin Abbaa Manummaa Sadarkaan kun, namoonni yaada ida'amuu yaada mataa isaanii kan itti godhatani dha. Ida'amuu beekanii, hubatanii, yaada isaa yommuu hordofanii fi yeroo dhuunfatan, sadarkaa abbaa manummaarra gahaniiru jenna. Ida'amuun yaada nama kamirraayyuu fudhatan otoo hin ta'iin, ofuma isaanii irraa kan isaaniif dhihaate, carraa keenya gara fuula duraatti kan tarkaanfachiisu, ejjannoo fi itti gaafatammummaa mataa isaanii ta'uu hubatu. Daandii injifannoo hunda keenyaa eenyu iyyuu mo'aa. eenyu iyyuu mo'atamaa kan itti hin taane ta'uusaa ni hubatu. Sadarkaan ida'amuu kun sadarkaa ida'amuu irraa gara ida'amsiisuutti kan itti ceenu dha. Namoonni daandii ida'amuu hubachuun koodeewwan isaanii warri biroo akka idaa'aman kan itti watwaatani dha. Kanaanis ida'amtummaa irraa gara ida'amsiistummaatti ce'u. Sadarkaa kanarratti namoonni biyyi keenya kan keenya jedhu, waa'een biyya keenyaa nu ilaallata yaada jedhu gabbifatu. Miirri abbaa biyyummaa waan isaanitti dhaga'amuuf itti fufiinsa jiraachuu ishiitiif ni qabsaa'o. Qofummaa fi qoccoloo yeroorra ceesisanii ilaaluun carraa waloo gara fuulduraa ceesisanii ilaaluuf yaalu. Duudhaalee lda'amuu Duudhaaleen ida'amtummaa duudhaalee nuti Itoophiyaa keessaatti ijaaruuf karoorfannu mara kan bu'uura godhate dha. Duudhaaleen kun hundi utubaa ida'amuuti. Duudhaa jechuun wantoota garaa garaaf gatii nuti kenninu fi ulaagaa nuti ittiin waa madaallu dha. Duudhaaleen ida'amuu hanqina qofummaa keessaa ba'uun taatummaa dhungoomfachuudhaaf ulaagaa nuti dursa kenninuuf jechuu dha. Duudhaalee ida'amtummaa keessaa tokko tokkummaa biyyooleessaa dha. Tokkummaan biyyaalessaa eenyummaan keenya akka addaan hin banne ta'ee kan walitti fo'amee fi wal-qabate ta'uusaa agarsiisa. Carraan saboota biyya keenyaa waliin guddachuuf kan uumame malee gargar baanee yookiin qofaa qofaa keenya biyya birmadoofte qabannee jiraachuu yookiin nagaan turuu hin dandeenyu. Tokkummaan biyyaalessaa keenya kan filannoo qofa otoo hin ta'iin, waa'ee dirqama jiraachuu keenya ittiin eegsisnu dha. Duudhaan ida'amtummaa inni biraan kabaja lammiilee dha. Kabajni lammilee of birattis haa ta'u namoota biraa irraa bakka argachuuf agarsiistuu kabajaati. Kabajni faayidaa fi sodaa waliin adeemsa ittiin eegsisani dha. Adeemsa namoonni karaa gara milkaa'inaatti ittiin siqnu otoo hin taane, namoonni mataan isaanii milkaa'ina akka ta'an kan ittiin amannu dha. Kabajni namaa uumama namaa hunda biratti sadarkaa dhuunfaa fi gareen ilaalamuu danda'a. Agarsiistonni kanneen biroo kamiyyuu kabaja namaa kan mirkaneessan ta'uu qabu. Badhaadhinni lammileen fedhii maqaa, qaamaa fi bilisummaa akka haala itti fufinsa qabuun guuttataniif dandeettii isaanii ijaaruu dha. Badhaadhinni fedhii qaama namaa kan ta'an, tajaajilli nyaataa, dhugaatii, daara, bakka jireenyaa, barumsa, fayyaa fi qulqullinnaa guutamanii argamuu dha. Dabalataanis, dirree filannoo amansiisaa fi itti fufinsa qabu bal'isuu, fedhii itti fayyadama guyyaa guyyaa guutuu, bilisummaa siyaasaa goonfachiisuu, madaallii naannoo eeguu, gammachuu lammiilee, nageenyaa fi wal-qixxummaa dandeettii mirkaneessuu isaan dandeessisu jabeessuu dha. Mul'anni keenya Itoophiyaa dimookiraatawaa badhaatuu carraaqqii fi dhamaatii ijoollee ishiitiin kabajamtee fi ulfaattee bara baraan jiraattu uumuu dha. Itoophiyaa keenya kaayyoo kana qabattee akka doonii garbarra yabalaa jirtuutti haa fudhannu. Kaartaan bu'uura (road map) gara bakka gahuu barbaanneetti deemaa jiraachuu keenyaa fi kallattii waliigalaa imala keenya nutti agarsiisu nu barbaachisa. Kaartaan bu'uuraa kun falaasama siyaasaa fi diinagdee ida'amuu keenyaati. Kaartaa bu'uraa keenya qabannee, doonii keenya fe'annee garba bal'aa fi ciisaa sanarra rakkoo tokko malee daandii fi bakka ga'uuf deemnu irraa otoo hin maqiin imaluun nu irraa eegama. Bakki ga'uufjennu fagoo fi daandiin achiin nu gahu baay'ee wal-xaxaa waan ta'eef dooniin keenya daandicha qabattee kallattii sirriidhaan imalaa jiraachuu ishee yeroo hunda kan mirkaneeffannu kompaasiidhaani. Kanaafuu, agarsiistonni ida'amuu kompaasota kallattii imaala keenyyaa fi gara gahuu barbaannutti deemaa jiraachuu keenya kan ittiin mirkaneeffannu dha. Agarsiistonni ida'amuu kunniin kabaja lammilee, badhaadhina, haqa, tokkummaa biyyaalessaa, diimokiraasii fi nagaa. Agarsiistonni ida'amuu ibsanii fi meeshaaleen isaa: nagaa, dhiifamaa fi jaalala dha. Isaan kun waraana, haaloo baafachuu, jibbaa fi arangamaawwan kanneen fakkaatan ciruun ida'amuuf akka mijatoo taanu nu taasisa. Amala loltummaa nagummaan, dhiifama gochuunii fi summii jibbaa jaalalaan bakka buufnu malee nageenyi, guddinni, abdiin ifaa jiraachuu hin danda'an. Meeshaalee guguddoo ida'amuu kanneen ta'an nagaa, jaalalaa fi dhiifama qooqa waliigalaa dhuunfaa, maatii fi hawaasaa gochuun duudhaalee keenya gara warra ta'anitti tokkummaa biyyaaleessaa fi kabaja lammiilee, dimookiraasii bira gahuuf wanta ta'uu qabu mara gochuu fi mudaawwan lafarra akka harkifannu nu taasisanii fi qalbii keenya hiran jabinaan balaaleffachuu qabna. Ida'amuun falaasama safartuun mul'atu dha. Falaasama kanaaf dhiheenyi qabnu meetira ida'amuun kan safaramuu fi dhiheenya waliigalaa falaasamicha waliin qabnuun kan murtaa'u ta'a. Ida'amuuf dhiheenyi nuti qabnus hanguma gufuuwwan ida'amuu ceenuun murtaa'a. Ida'amuun walumaa galatti gufuuwwan guguddoo lama qaba: gufuuwwaan gochaa fi ilaalcha Gufuun ilaalchaa ida'amtummaa rakkoolee haala itti yaadnu yookiin ilaallu faana kan wal-qabatu dha. Ida'amtummaan keenyas qixa rakkoowwan ilaalchaa qabnu salphifneen madaalama. Ida'amuu jechuunis rakkoowwan ilaalchaa kana bira ce'uun ol-aantummaa yaadaa fiduu jechuu dha. Rakkoowwan ilaalchaa kanas akka itti aanutti tokko tokkoon ilaalla. Gamaa fi Gamanummaa Ilaalchi gamaa fi gamanummaa yaadaa, rakkoo ilaalchaa sadarkaa tokkoffaan biyya keenya keessatti mul'atu dha. Wantoota hedduu irratti fiixeewwan faallaa lameen irra dhaabbatanii oloo yaa oloo waliin jechuu malee, inni tokko yaada isa tokkoo dhaga'ee xiqqoo walitti siquu yaaluun hin jiru. Gamaa fi gamana dhaabatee namni walitti iyyu hanga fedhe yoo sagalee isaa ol-kaasse iyye illee namuu maal akka jechaa jiru hin dhaga'u. Gamaa fi gamana dhaabannee hanga feene yoo guungumne, hanga feene yoo dubbane owwaattuu malee kan nu dhaga'u hinjiru. Kaayyoon keenya sagalee ofii deddeebisanii dhaga'uu yoo ta'e malee owwaattuu faana hasa'uun hin barbaachisu. Owwaattuu yommuu jennu, wanta jenne kan irra deebi'u, kan hc'isu jechuu keenya. Wanti barbaachisaan inni gama dhaabbate sun maal akka jedhu itti siqanii dhaggeeffachuu dha. Wanta inni jedhu dhaggeeffannee "maal barbaaddeetu" otoo jenneenii, owwaattuun ala namni isa dhaggeeffatu jiraachuu isaa hubachuun rakkoo isaa karaa sirriidhaan ibsachuu eegala. Itoophiyaan biyya namoota dhimmoota garaa garaa irratti yaada gamaa fi gamana dhaabbate qabaniiti. Dhimma seenaa irrati gamaa fi gamana dhaabannee inni tokko isa biraa hubachuun haa afuutii, dhaggeeffachuufuu qofaa'aa miti. Yaada akka dhaala ofiitti fudhatanii tiksuuf tattaaffachuu irra, yaadni kan wal-jijjiiramu, walitti makamu fi xiinxalamu ta'uu isaa hubatee yaada isaa gabbisuuf namni yaalu xiqqoo dha. Inni tokko abaarsa seenaa qofa, inni kaan eebba seenaa qofa dhaga'uu kan barbaadu yoo ta'e waliigaluu hin dandeenyu. Beekumsa haaraa kan barbaannu yaada keenya isa duraanii akka nuuf jabeessuuf qofa yoo ta'e jijjiiramuu hin dandeenyu. Wanti biraa haa hafuutii badhaadhina biyya keenyaaf daandii nuuf tolu beekuuf illee ilaalcha warra Dhihaa fi ilaalcha biyya keessaa irrattillee fiixee lama uumneerra. Gariin beekumsi afaan faranjiitiin himamu malee fudhatamaa kan itti hin fakkaanne jira. Gariin immoo beekumsa biyya alaatii fiduu akka birmadummaa biyyaa tuqsiisuutti ilaaluun na qabaa na gadhiisaa kan jedhu dha. Beekumsi qabeenya dhala namaa waloo ta'uu isaa otoo hin hubatiin dallaa beekumsa biyya keessaa qofatti daangeffamee kan umurii isaa guutuu fixu hedduu dha. Biyya keenya keessatti gama siyaasaa, diinagdee, hawaasummaa fi kanneen kana fakkaataniin ilaalchonni ka'an marti amala gamaa fi gamana dhaabachuu qabu. Furmaanni gamaa fi gamanummaa balleessuuf ta'u tokko ce'umsa ilaalchaa bu'uuraawaa gochuu dha. Ce'umsi ilaalchaa kunis ilaalcha madaallii loogii hin qabne kan gabbisu dha. Kana jechuunis wantoota hubachuudhaaf ramaddiiwwan wal-faallessoo uumnee ilaalcha keenya akka hin sakaalleefi dha. Dhalli namaa wantoota salphaadhumatti hubachuuf wantoota fiixee faallaa lamatti qoodee ilaala. Gurraachaa fi adii, gara-jabeessaa fi gara-laafessa, cimaa fi dadhabaa, diinaa fi fira, gabaabaa fi dheeraa jechuun wantoota ija dunuunffachuun maqaa moggaaseefi socho'a. Hubachuudhaaf akka nutti toluuf wantoota garee faallaa lamatti malli qooduu kun adeemsa yeroo keessa ilaalcha keenya sakaaluun, barmaatii madaallii keenyaa ajjeeseera. Barmaatiin madaallii ilaalcha garee hin qoodne dha. Dheerinni kan safaramu "meetira meeqa?" madaallii jedhuuni malee madaallii bicuu qoodamaa gabaabaa yookiin dheeraa jedhuun miti. Gara dhugaatti kan nu dhiheessus ilaalcha kana. Kana ta'uu baannaan furmaanni keenya marti safara miila keenyaa otoo hin barii n miilli koo xiqqoo dha yookiin guddaa dha jechuun akka kophee bitachuuti. Gurraacha moo adii dha jechuu irra sadarkaa gurraachina isaa madaaluu, hamaa dha moo gaarii dha jechuu irra, hanga hammenya isaa madaaluun dhugaatti nu dhiyeessa. Wantoota garaa gara kan taasisu qabiyyee isaanii fi hanga isaaniiti malee wal-faallessuu bu'uuraa uumamaan qaban miti. hammeenyummaan taappeellaa ol-fuunee kanaaf yookaan sanaaf kenninu miti. Hundi keenya hammina qabna. Hanga hammeenyaatu gargari malee, namni hamaa jedhamu hinjiru. Gama hundaanuu ilaalchi keenya madaallii irratti yoo bu'uureffate wantoota jijjiiruuf hagas nutti hin ulfaatu. Ramaddii garee madaallii irratti hin hundoofneen wantoota jijjiiruu hin dandeenyu. Sababni isaas namicha diina jennee gareen adda baafanne sana firoomfachuu waan hin dandeenyeefi. Kanaafuu, maddi ilaalcha jijjiiramaa wantoota bifa garee hin qabneen ilaaluu dha. Ilaalchi garee hin qabne afaan namni dubbatu wajjiin ciminaan kan walitti hidhate waan ta'eef akka salphaatti kan dhabamsiifamu miti. Adeemsa yeroo keessa jechoota ramaddii gareerraa maddan balleessaa jechoota madaallii garee hin qoodneen hanga bakka buusnutti wantoota hubachuuf jechoota kanatti itti fayyadamuu dandeenya. Dhalli namaa yaada "guyyaa fi halkan" jedhurraa bilisoomee yeroo sa'aatiin lakkaa'uu akka danda'etti adeemsa yeroo keessas dandeettiin ilaalchota hundumaa madaalliin ilaaluu dabalaa dhufuun isaa waan hin oolle dha. Amma gaaffilee bari'eera moo hin bariine jedhurraa gara qooqa sa'aatiin meeqa ta'eera jedhutti akkuma ce'e hunda, adeemsa keessa moggaasota gareerratti hundaa'an fooyyeessaa dhufna. Fooyya'iinsa jechoota irratti taasifnu, yoo xiqqaate jechoota ramaddii gareewwanii siyaasa keenya booressaa turanii balleessuun jalqabuu dandeenya. Baroota darban keessa, keessumaa sochiiwwan barattootaa bara 1960'ootaan booda jechootni siyaasaa waltajjii to'atan garee wayii mataa gadi qabachiisuu irratti kan xiyyeeffatani dha. Of-tuulummaa, dhiphummaa, farra nagaa, farra uummataa, fakkeessituu fi jechoonni kana fakkaatan marii dimookiraasiif mijataa kan hin taane, walitti dhihaachuu otoo hin ta'iin wal-irraa fagaachuu kan fidani dha. Jechi akka ajjeesus, akka fayyisus hubannee ejjannoo kanaan jechoota gareen qoodanii ibsan, jechoota wal-dhabbii ho'isan balleessuu otoo jalqabnee gaarii dha. Sirna ilaalcha wal-qooduu garee irraa bilisa ta'e diriirsuuf wanti biraa nu barbaachisu aadaa marii fi mormii keenya gidduutti madaallii eeguu danda'uu dha. Mormiin biyya tokko keessatti yaadni haaraa akka maddisiifamuu fi filannoon yaadaa akka bal'atuuf gahee guddaa taphata. Adeemsa mormii keessatti namootni yaadni isaanii fudhatama akka argatuuf ragaawwan funaananii fi carraaqii isaan taasisan keessa qormaanni jiru wanta haaraa uumuun isaa kan hin oolle dha. Sirni dimookiraasii paartii-danummaa biyyoota hedduu keessatti; keessumaa, addunyaa Dhihaa keessatti aadaa wal-mormuu irratti kan hundaa'e dha. Adeemsi isaas yaadata haaraa maddisiisuu fi madaallii yaadaa eeguuf shoora guddaa taphata. "Aadaan Sooqiraaxisaawaa" addunyaa Dhihaa muuxannoo wal-mormii kanarratti kan ijaarame jedhamee amanama. Haa ta'u malee, mormiin daandii qaroomaa yoo hordofuu baate furmaata fiduurra wantoonni inni balleessu ni jiraatu. Keessumaa biyyoota akka Itoophiyaa aadaan dimookiraasii isaanii hin guddanee fi wal-faallessuun yookiin wal-qoccoluun hin tasgabboofnetti, yaada waliigalaa akka biyyaatti qabaachuu fi dimookiraasiin luka isaatiin dhaabatee akka deemu taasisuuf mariin carraa waliigaluu uuma. Dandeettiin mariin wal-mormuu keenyaa dadhabaa ta'uun isaa fi muuxannoon yaada haaraa maddisiisuu keenyaa hagana kan guddate waan hin taaneef mormiin keenya yaada maddisiisuurra gara xiiqii fi dallansuutti kan nu oofu ta'eera. Kunis gamaa fi gamanummaa keenya ittuu jabeessuun gara qileetti nu oofaa jira. Kanaafuu, marii irratti xiyyeeffachuudhaan hojjechuun barbaachisaa dha. "Aadaan Konfiishiyesii" addunyaa Bahaa aadaa marii irratti kan ijaarame jedhameetu amanama. Haa ta'u malee, mariin hanga fedhe rakkoo hiikuuf daandii gaarii ta'uyyuu, yaadata haaraa mormii keessaa maddan argachuuf hin fayyadu. Kanaafuu, ilaalcha garee hin foone karaa bu'a-qabeessa ta'een ijaaruuf haasaa mormii fi morkiin jabaatee fi laafee fo'ametu nu barbaachisa. Kunis yaadni yaada keenya irra fooyya'aa ta'e jiraachuu akka danda'u hubachuun, bakka banaa yaada kanaaf ta'u akka hambisnu nu taasisa. Ilaalchi qabanne sirrii dha jennee yaadata biraatti akka balbala keenya hin cufne taasisa. Yerootti Maxxannuu Ilaalchi biraa gufuu ida'amuu ta'e "yerootti maxxanuu" dha. Yerootti maxxanuun faara kalleessaa, har'aa yookiin boruu qofarratti xiyyeefachuu dha. Ilaalcha keenya yeroof qabnu keessatti sadan isaanii keessaa isa tokko qofa filachuun yaadni keenya yeroo hundumaa yeroo sana irratti qofa kan maxxanu taanaan gara dhugaa jirutti dhihaachuuf ni rakkanna. Yerootti maxxanuun akka mata duree isaatti haalli itti gargar ta'u ni jira. Qixuma sanaan, ajandaan sun waan fedhe haa ta'uu yeroo filatee kan suuqamu dha. Namoonni tokko tokko haasaa fi yaadni isaanii kamiyyuu kaleessatti kan maxxanu dha. Inni biraa immoo wanta hundumaa kishaafee har'aatiin qofa kan ilaalu dha. Warri kaan immoo waa'ee borii qofa kan dhiphatani dha. Namni kaleessa, har'aa fi boru walitti qindeessee hin ilaallee fi gabatee yeroo keessaa tokko qofa irratti maxxanee jiraatu gara dhugaatti hin dhiyaatu. Waa'ee hojilee jabduu kaleessaa qofa odeessaa oolaa buluun har'aa fi borii akka hin hubanne nu taasisa. Haaluma wal-fakkaatuun waa'ee kaleessaa kaasuun boo'aa bara keenya yoo fixne gidiraa har'aa fi borii dura akka hin dhaabbanneef kaleessa keessatti akka liqimfamnee hafnu nu taasisa. Kaleessi dadhabbina isaa irraa barumsa nuuf kennu, jabinasaarra kabajaaf onnee nu dhaalchisu qabannee har'aa fi borii wajjiin walitti qabsiisnee itti fayyadamuu baannaan qilee nu buusa. Yeroo mara ilaalcha keenya waan kaleessa irraa waraabuuf yaaluunii fi har'a keenya gara kaleessaatti harkisuun umurii ofii wallaaluu dha. Umurii gabaabduu keenya kanarraa kaleessa qofa alala guuraa jiraachuu yoo yaalle, umurii nuuf kenname kana maalsaa jiraanne? Kaleessarraa barachuu malee kaleessa jijjiiruun hin danda'amu. Furmaanni waan kaleessa ittiin jijjiirru har'a sirreessinee hojjechuu dha. Gama biraatiin, har'a qofarratti kan xiyyeefatee fi faarri wanta hundumaa kishaafee har'aan qofa ilaaluun hedduu keenya biratti ni mul'ata. Dadhabina keenya har'aa irratti qofa xiyyeeffachuun hojiin kuufame akka nurra jiru dagachuu dha. Hojiin kaleessa otoo hojjechuu qabnuu hin hojjetamin hafee kuufamaa har'a ga'e nurra jira. Rakkoo har'aa kan hiiknu hojiiwwan kuufaman saffisaan of-irraa salphisuun kanneen biroo faana karaa gabaabaa dorgomtoota ta'uu fi tooftaa dhiibbaa wal fakkaataa qabu yoo hordofne dha. Namni dhiibbaa kaleessaa jala jira. Maddi amala keenyaa, enyummaa keenyaa fi namummaa keenyaa duuba keenya dha. Bulchiinsi keenya, sirni keenyaa fi hojimaatni keenya kaleessarraa wanta harkifamu qabu. Kaleessa seca'anii beekuun dhiibbaawwan kana addaan baafachuun, isa gaarii fudhachuu fi haramaa isaa buqqisuuf nu gargaara. Biyya keenya keessatti kennaa seenaa itti boonnu, har'aaf barannee itti fayyadamuu, warra biraa doow'achiisuun bu'aa irraa argachuu dandeenyu qabna. Beekumsa baroota dheeraaf gabbate, aadaa bareedaa, haala jireenya uumama waliin wal-simate, hariiroo waloo, diddaa garbummaa fi bilisummaaf wareegamuu, biyya jaalachuu fi jireenya naamusa qabuu jiraachuun kan kaleessarraa fudhanu dha. Faallaa kanaan immoo, wantooni kaleessa irraa sirreessuu qabnu kan akka dhimmoota hojimaataa, barmaatilee, haala seenessuu, itti fayyadamaa maqaa fi jechootaa dha. Jechamoonni akka "wanti hundi dur hafe" jedhanii ilaalcha wanti har'a hojjetamu dhandhama hin qabu jedhu uumuu keenyaaf ragaa dha. Dimookiraasii hin dagaagne, hanqina babal'ina odeeffannoo gama barumsaa fi miidiyaa, hanqina dhaabbilee keessatti ogummaaf bitamuu, sadarkaan, hubannaa lammilee kan hin gabbanne ta'uusaa, ilaalcha jal'ataa aanga'otni aangoof angoof qaban, laafina dhaabbilee siyaasaa fi hayyotaa, hirmaannaa gad-aanaa dhaabbilee siviilii, babal'achuu dhabuu industirii fi magaalotaa fi kkf kuufama liqii hojii guddaa dhaloota kanarraa eegani dha. Adeemsa biyya badhaadhinni, dimookraasiin, nagaan, tokkummaa fi haqi keessatti mirkanaa'e ijaaruu keessatti kanneen armaan olii hunda haxaa'uu fi qulqulleessuun dhimma tokkoffaa dha. Haala kana dagachuun jabinaa fi laafina wantoota har'a irraa qofa kan maddu taasisanii yaaduunii fi injifannoos haa ta'u gufuuwwan nama quunnaman bu'aa har'aa qofa taasisanii faarri ilaaluu namoota hedduu biratti mul'ata. Fakkeenyaaf, hiyyummaan keenya otoo hin haqamin kan hafeef dadhabbina har'a qabnuun qofa otoo hin ta'in, kaleessota badan hedduu waan qabnuufi. Wantotni gama ilaalchaa fi aadaan, hojimaataa fi bulchiinsaan hiyyummaaf haala mijaawaa uuman otoo hin qullaa'in bubbulaniiru. Gama biraatiin milkaa'ini gama diploomaasiin qabnu jabina keenya har'aa irraa qofa kan maddan otoo hin taane diploomaasii kaleessa kuufanne qabaachuu keenya ni dabalata. Kanaafuu, wanta hundumaa har'a faana wal-qabsiisuunii fi milkaa'inas haa ta'u rakkoolee bu'aa har'aa qofa taasisanii yaaduun dhugaatti nu hin siqsu. Ilaalcha haala qilleensa guyyaa irratti qofa hirkachuu kana guyyummaa jennaani. Ilaalchi keenya haala yeroo irraa qofa kan waraabamu yoo ta'e guyyummaaf saaxilamaa jiraachuu keenya hubachuu qabna. Har'i madaallii kaleessaa fi borii kan eegsisu ta'uu baannaan qofaasaa ni jal'ata. Biyya keenyatti ilaalchi dhiibbaa guddaa hin qabne bori dha. Barmaatiin keenya waa'ee borii yaaduu badaa miti. Ilaalchi keenya boriif bocamu ilaalchota biro waliin haala wal-madaalaa fi qixa ta'een gabbachuu qaba. Haa ta'u malee bor irratti hordamuunis rakkoo mataa isaa qaba. Jireenya kishaafaa boriin qofa ilaaluu yaaluun gama tokkoon abjuu hin qabatamne gama biraatiinimmoo abdii hin dhugoomne dha. Abdiin barbaachisaa dha. Jireenya kishaafaa abdiin qofa ilaaluun garuu umurii ofiin taphachuu dha. Abdiin dhugaa har'aa fi amantii kaleessaa waliin kan wal hin dubbifnee fi kan wal hin simanne taanaan akka qumaara hamaa lubbuu ofii qabachiisanii taphachuuti. Ijoollee keenya gabatee midhaanii fi barumsaa irraa fagaatan, abdii qofa sooruunii hin dandeenyu. Dhimmoota hedduu hirriba nu dhowwan abdii irratti qofa maxxanuun bira hin dabarre hedduu qabna. Gama biraatiin, "abdiin hin dhugoomne" dhibee hamaa hunda caalu dha. Abdiin hin dhugoomne faara yerootti maxxanuu hunda caala hamaa dha. Oollummaa du'aati. Kishaafaa abdii humna keenya har'aa jabeessu, kaleessarraa galaa onnee fudhatutu nu barbaachisa. Kaleessa fi har'a walitti fo'uun yommuu gagaa abjuu keenya keessa yoo cuupne dha abdiin keenya dungoo ta'ee dukkana kan nu ceesisu. Ilaalchi yeroo irratti qabnu baqqaanaa yeroo tokko keessatti kan maxxane akka hin taanee fi maxxana yeroo tokkotti kan rigatu akka hin taane kishaafaa ofii haxaa'uun barbaachisaa dha. Hoj-manee tuullaa fi 'kaappitaala ka'umsaa' kaleessaa, jabinaa fi laafina har'aa waliin akkasumas abdii fi sodaa borii haala wal-dubbisuun ilaaluu baannaan, yerootti maxxanuun gatii nu kaffalchiisa.Yerootti hirkachuun gufuu guddaa kan inni ta'uuf faallaa human yookiin kaappitaala kuufachuu waan ta'eefi. Salphistummaa Rakkoon ilaalchaa inni fakkii waliigalaa guddicha yookiin rakkoolee gaaddiddeesse salphistummaa dha. Salphistummaan wantoota kutaa qaama isaa fi akka waliigalaatti wal-xaxummaasaanii waliin hubachuuf yaaluurra, wantoota daandii salphaa ta'een hubachuuf yaaluu dha. Salphistummaan bifa hedduutiin ibsamuu danda'a. Haa ta'u malee, yaaliin salphistummaa kamiyyuu wantootarratti ilaalcha bicuu qabachuun kan goolabamu dha. Bifti salphiftummaa inni tokko ilaalcha ciccitaa dha. Ilaalchi ciccitaa wantoota karaa qeenxee fi hiika hin kennineen ilaaluu dha. Ilaalchi keenya hedduun ilaalcha ciccitaan kan guduunfaman waan ta'aniif dhumaa fi ida'amaa wantootaa hubachuun nutti ulfaata. AI tokko tokko maal hojjechaa akka jirruu fi hojiin sun garam akka nu geessu hubachuu kan dadhabnuuf ilaalchi keenya ciccitaa waan ta'eef dha. Hojiin amma hojjennu hojii booda hojjennu faana walitti dhufeenyi inni qabu otoo hin beekin hojjennaan gara galma ga'uu barbaadne sanatti geessuu hin danda'u. Gochoota keenya gidduu walitti hidhannoon sabaabaa fi bu'aa jiraachuu beekuu qabna. Haa ta'u malee, gochaa fi bu'aa gidduu walitti dhufeenya jiru beekuu qofti ga'aa miti. Sababaa fi bu'aan akka lagaa kallattii tokkoon qofaa yaa'utti ilaaluun fakkii guutuu wantootaa nuuf hin kennu. Iccitii duubatti hafummaa fi adeemsa kurkuruu biyya keenya sirriitti hubachuuf faana biyyittii tokkoon tokkoon isaa gidduu walitti dhufiinsi akka jirbiitti fo'ame jiraachuu isaa hubachuun barbaachisaa dha. Kufiinsi gama barumsaatiin nu quunnamu, fayyaa irratti, qonna irratti, industrii irratti, seektaroota biroo irraattis dhiibbaa waan godhuuf, sirna waliigala biyyittii gaaga'a. Kanaafuu, fayyaan uummata keenyaa kan hir'atu seektara fayyaa irratti hojiiwwan hojjetaman ijaa dadhaban qofa otoo hin taane, dhaabbileen barnoota ol-aanaa ogeessota fayyaa gahumsa gahaa qaban waan hin dhiheessineef ta'uu danda'a. Wanta tokko yommuu ilaallu aadaa keenya, barmaatilee keenyaa fi amantaawwan keenya waliin wal-bira qabnee yoo ilaalle malee akka muka tokko bobeessuu yaaluu dha. Rakkoon uummata tokkoo gidiraa uummata biraa naannoo tokko keessa jiruu waliin kan wal-qabate dha. Naannoo fi haalli amala qilleensaa imaala keenya hundumaa keessatti gahee mataa isanii qabu. Eenyummaawanii fi bocootni uumamaa har'a qabannee jirru naannoo fi haala amala qilleensaa waliin kan wal qabatani dha. Kanaafidha baaqqeedhaan waan ilaaluun rakkoo malee kan fala hin dhalle. Araddaaleen hundumtuu sansalata sababaa fi bu'aan walitti xaxamoo ta'uusaaniitiin, xaxaa sana haalaan hubachuu fi sirna waliigalaasaa irratti fakkii waliigalaa qabaachuun barbaachisaa dha. Kunis, ilaalcha kallattii tokkoorraa yaaliin wal-xaxiinsa sirna tokkoo ilaaluu fi raaguu barbaachisaa akka ta'e agarsiisa. Dhimmi wal-xaxiinsa yookiin duraa duuba sirnaa hubachuu kun dhimma cimaa kan inni ta'u yeroo gabaabaa keessatti duubatti hafummaa bifa baay'ee qabu kana keessaa bahuuf tooftaawwan nu fayyadan adda baafachuuf waan nu fayyadduufi dha. Tooftaawwan dabalataa daandii qaxxaamuraa sirnichi dafee duubatti hafummaa keessaa ittiin ba'u adda baafachuu baannaan tuullaan hojii kuufamee nurratti jigee nu liqimsa. Agarsiistuun ida'amuu inni tokko wantoota baaqqeessanii ilaaluurra guutuma isaa caasaaf hojimaataan qindoomanii ilaluu danda'uus ni dabalata; dhugaa jireenyaa wal hin deeggarree fi wal hin qabanne argachuun rakkisaa waan ta'eef. Kanaafidha ida'amuun salphistuu ta'uu kan hin dandeenyeef. Bifti ilaalcha salphistummaa inni biraa faara sababeeffachuu dha. Gariin keenya ka'umsa rakkolee keenyaa hundumaa rakkoo siyaasaa taasisuu barbaadna. Gariin keenya immoo maddi rakkoolee keenya hundaa aadaa dha jenna. Gariin keenya immoo amantaawwan keenya komanna. Gariin keenya ooggantoota keenya himanna. Kaanimmoo haala qillensa naannoo inni keessa jiraatuu, inni biraa danummaa keenya, inni kaanimmoo abaarsa dhaloota durii fi waaqaa komanna. Ammas, ilaalchotni akkanaa kan maddan wal-xaxiinsa sirnootaa dagachuurraa kan maddani dha. Walittii dhufiinsi sababaa fi bu'aa akkasumas walitti hidhannoon guddaa diinagdee, siyaasa, aadaa, amantaa, qabeenya uumamaa, seenaa, amala qilleensaa, haala teessuma lafaa fi kkf gidduu jira. Rakkoo tokkoos haa ta'u falli tokkoo boolla tokkoo keessaa akka waan burquutti yaaduun, wal-xaxiinsa sirnichaa irraa fagaachuuf yaalii salphistummaa taasifamu dha. Sababeeffachuun rakkoo ilaalchaa wanta tokko qofa gadi fageenyaan beekuu keenya irraa dhufu dha. Faara wanti sirriitti qo'annee fi beekne tokko wanta hundumaa keenya akka waan murteessuutti yaaduutu jira. Siyaasa qofa sirriitti namni qo'achaa jiraate tokko siyaasa murteessaa waan hundumaa taasisee fudhachuun sababeefattummaa siyaasaa horachuu danda'a. Diinagdee qofa namni qo'achaa jiraate Ommoo sababeeffattummaa diinagdee horata. Fakkeenya guddaa sababeeffattummaa diinagdee kan nuuf ta'uu danda'u bu'aa barmaatii Maarkisistii kan ta'ee fi ilaalcha gitarratti qofa xiyyeeffannaa taasisuun wantoota biroo uumama hawaasummaaf bu'uura ta'an dagatu dha. Akka aadaa Maarkisistiitti barmaatii salphistummaa uumama hawaasummaa gitaa fi sirna-oomishaa qofaan cafaqanii xiinxaluutu jira. Haa ta'u malee jireenyi dhala namaa hariiroo oomishaa qofaan kan daanga'e miti. Hojjataan tokko yommuu bakka hojiisaa deemu hojjataa ta'uusaatiin bakkinni qabu akka jiru ta'ee, hojjataadhumti kuni korniyaan, ogummaan yookiin eenyummaasaa kan biraan bakka hawaasummaa fudhatu ni qabaata. Hariiroo oomishaan ala hariiroon maatii bakka hawaasummaa dhala namaa murteessuun uumamni hawaasummaa adda addaa akka jiraatu taasisa. Ilaalchi salphistummaa sababeeffattummaa diinagdee qabee hin gadhiisu jedhu garuu caasaa ol-aanaa biyya tokkoo sirna seera, aadaa fi siyaasaa ofkeessatti qabatu jijjiirama hariiroo oomishaa giddu-galaan qofa ceesisuufi. Kunis, yaadaa ida'amuutiin yommuu sakata'amu, dhama raasuu waan ta'uuf daandii jijjiiramaa fi guddina fidurra fagoo deemuu hin danda'u. Ilaalchi salphistummaa inni biraa yaada uummachuu dha. Yaada uummachuun toora yaadaa uummanne jala kufuu dha. Toora yaada tokkoo erga uummataniin booda, tooricha otoo hin gadhiisin deemuuf wixxifachuu dha. Yaada uummachuun sarara kallattii ilaalcha siyaasaa keenya sirreeffachuuf kan nu tajaajilu ta'u iyyuu, gama biraatiin immoo ilaalcha haala-dubbisuu nu barbaachisa. Ilaalchi haala-dubbisuu sarara yaada uummachuun cinaatti haala wantootni keessa jiran irraa ka'uun ilaalcha imala karoorfachuu dha. Rakkoo wal-xaxaa keessa dhidhimnee jirruuf fala kan nuu ta'u, ilaalcha si'aawaa kana dha. Yaada uummachuun nama dhiilbessa daagataa nama godha. Ilaalcha salphistummaajireenya gara sarara tokkootti sassaabee ilaalu dha. Ilaalchi haala-dubbisuu imaala keenya sakatta'aa sirreessuuf nu tajaajilu nu barbaachisa. Ogummaa Tuffachuu Nuti lammileen Itiyoophiyaa haalli hojii fi ogummaa itti ilaallu wal faallessuun kan guutame dha. Maddi hiyyummaa keenyaa, teeknikaan gad-aanuu keenyaa fi oomishtummaan quucaruu keenyaa ilaalcha wal faallessaa ogummaa fi hojii irratti qabnu dha. Mammaaksota waa'ee gaarummaa hojii irratti mammaakaman mara tarreessinu iyyuu, yommuu qabatamaan gara ogummaatti dhufnu kan kabajnu irra kan tuffannutu caala. Seenaa Itiyoophiyaa bara dheeraa keessattii namoota hojjetaniif bakki kennamu kabaja irra tuffiin kan guutame dha. Ogeessa-harkaan tumtuu, kan qoricha qopheessuun martuu jechuunii fi ogeessota biraatiifis maqaawwan hamileesaanii tuqan itti moggaasaa hojii fi ogummaan akka jibbaman taasisaa turre. Seenaa keenya keessatti ilaalchi nuti ogummaaf qabnu hoji hojjataa caalsisuu, ogummaa ogeessaa gadi taasisuu fi rakkoo bu'aa adeemsa irraa adda baasanii ilaaluu dha. Ogeessa tuffatanii bu'aa harka isaa fudhachuun, hojjataa tuffatanii bu'aa hojii isaa jajuun akka hawaasaatti adeemsi fooyya'uu keenya akka gufatu hudhaa taasise dha. Ogeessi tokko wanti inni hojjete masaraa mootummaatii haga dhaabbilee amantaatti, hawaasa idilee irraa haga maatiitti ittiin faayamu, itti dhugu, itti nyaatu, irra rafu, ittiin sirbama, ittiin qaddafama, ittiinis qotama. Ogeessichi garuu maqaan qaanii moggaafameefi tuffatama. Hawaasa biraa waliin akka gaa'ila hin godhanne taasifama. Mandarri isaa qofaa akka ta'u taasifamee loogiin irratti raawwatama. Adeemsa kana keessas, ogeessotni ogummaa isaanii iccitii taasisuun ollaa isaaniif haa hafuu ijoollee isaanii illee otoo hin barsiisin ogummaa isaanii waliin akka awwaalaman taasifameera. Kanaafuu, akka hawaasaatti ida'amuu keessaa eebba argamu akka hin arganne nu taasiseera. Ogeessa tuffatanii bu'aa ogummaa isaa barbaaduun adeemsa industrii biyyittii ajjeeseera. Aksumii fi Laallibalaan akkasumatti hin ijaaramne. Ogummaa harkaa baay'ee cimaa ta'e dur akka qabnuu agarsiisa. Garuu, siidaawwanii fi gamoowwan yommuu arginu, hambaawwan keenya durii yommuu ilaallu ogummaa fi beekumsa hojii mukaa, sibiila, warqee, dhagaa fi albuudota biraa baasuu fi itti fayyadamuu akka qabnuu kan mul'isu dha. Kun hundi har'a eessa dhaqaniree? Aadaan keenya badaa hojaticha gatanii, hojii isaa rarraafatanii deemuu, harka duudhaalee artii sana boceef galata kennuu irra altokko "ergamoota Waaqaatu boce" yeroo kanimmoo "namoota biyya alaatu hojjete" yommuu jennu mul'achuun kan barame dha. Ogummaa fi ogeessaaf bakki kenninu gadi aanaa ta'uu isaa qofa otoo hin taane saalfachiisaa waan ta'eef ogeessi beekumsaa fi ogummaa isaa hin fooyyessine. Awurooppaa fi biyyoota baha fagootti ogummaawwan harkaa durii gara industirii mana keessaatti, adeemsa keessa keessammoo gara industirii guguddootti guddataniiru. Biyya keenya keessatti kana dhugoomsuu akka hin dandeenye kan nu taasise ilaalcha ogummaa fi ogeessaaf qabnu dha. Waggoota kumaa oliif qonni keenya qotiyyoo waliin gar gar ba'uu hin dandeenye. Ce'umsi bu'aa gaarii agarsiisu kan mul'atu irra caalaa qonna irratti waan ta'eef, kun murteessaa ture. Baaburri bishaaniin hojjetu gara biyya keenya erga galee waggoota dhibba shan dabarsu iyyuu har'as harkaan daakaa jirra. Erga kophee tolchuu eegallee waggoota kuma lamaa ol dabarsinu iyyuu har'as luka duwwaa deemuu hin dhiisne. Dhagaa bocuun gamoo erga hojjeennee waggoota kuma lamaa ol lakkoofsisnu illee, har'a rakkoo mana jireenyaa keenya hiikuu hin dandeenye. Gaarii yookiin saragallaa harbaan harkifamu erga tolchinee waggooti kumaa ol haa lakkaa'aman malee, konkolaataa hojjechuu hin dandeenye. Ogeessota tuffachuun hawaasa boodatti hafaa biratti dhiibbaa inni geessisu ol-aanaa dha. Ogeessi yommuu tuffatamu, innis yommuu ogummaa isaa dhiisu, kabajaan guddachuu fi ce'uu dadhaba. Qotiyyoon qotuu irraa gara tiraaktaraan qottutti yommuu ce'uu qabu, har'a wanti biraa hafee nama maarashaa tolchuuf argachuufuu kiiloomeetira hedduu deemuu nama gaafata. Hawaasni kamiyyuu ogummaa tuffatamu fudhatee itti fufuu hin barbaadu. Kunis oolee bulee ce'umsa teekinooloojii quucarseera. Ilaalchii fi gochi boodatti hafaa kun yeroo ammaa kana imaammataan kan hin deeggaramnee fi hawaasni hedduus kan hin deeggarre ta'ullee, akka barmaatii hawaasaa kamittuu al-tokkoon jijjiiruun hin yaadamu. Ammas ta'u namoota intarpiraayizii maaykiroo fi xixiqqaan ikaaramanii hojjetan qeequun, warra dhagaa koobilii hafan tuffachuu fi daldalaan hundi akka nama saamuutti faarri fudhachuu hawaasicha biratti baay'inaan mul'ata. Yaada ida'amuutiin milkaa'innii fi guddinni biyyaa qindaa'inaa fi guddina safisaa oggummootaan ala ta'uu hin danda'u. Qaroominaa fi bu'aa barbaadnu kan arginu yoo ogeessi ogummaasaa waliin, ogummaan inni tokko ogummaa biraa waliin akkasumas bu'aan ogummaa itti fayyadamtoota bu'aa ogummaa sanaa waliin walitti ida'amanii fi qindaa'ani dha. Ogummaa salphisuu keessa of-salphisuu fi biyya salphisuutu jira. Kan ida'amnu hojii keenyaa fi kennaa addaa qabnuun hojjennee bu'aa addaa hawaasa keenyaaf yeroo buusnu dha. Dhibaa'ummaa, Qoostummaa fi Fakkeessitummaa Yaada jijjiiramaa adeemsi ittiin simannu gufuuwwan armaan olii sadan keessaa gufuu tokko kan qabate dha. Inni jalqabaa dhibaa'ummaa yommuu ta'u, kunis yaada jijjiiramaa kamiyyuu fudhachuu dhiisuuf sababa tarreessuu fi yaada jijjiiramaa liqimsuu dadhabuu dha. Inni lammaffaa immoo qoostummaa yommuu ta'u, kunis yaadata jijjiiramaa guguddoo hunda qoosaa fi oduuf oolchuun, dubbii ijoo isaa irra qoosaan isaa akka bay'atu gochuu dha. Wantoota ija qaraan ilaalanii madaaluurra, dubbicha irratti qoosaa uumanii bira darbuu dha. Qoostummaan karaa baay'ee dhibaa'ummaa wajjin kan wal-qabate yookiin immoo bu'aa dhibaa'ummaati. Inni sadaffaa immoo fakkeessitummaa yommuu ta'u, yaada jijjiiramichaaf otoo hin taane nama dhuunfaa sana jala kufuun otoo nuuf hin galin ibsa kennuuf olii gadi fiiguu dha. Kunis, badii guddaa qaqqabsiisa. Jijjiiramaa fi milkaa'ina keessa uummataa fi biyyi akka fayyadaman otoo hin taane hambaa yookiin harcaatuu jijjiiramicha keessaa argama jedhamee yaadamu funaannachuuf jala fiigaa, jajaa fi faarfachaa waan Jijjiiraman fakkaachuun bu'aa ofii adamsuu ilaallata. Dhibaa'ummaa kan jennu yaada haaraa tokko fudhachuuf dhibaa'uu fi diddaa mul'isnu dha. Sababa kanaanis dursitootni yookiin hoggantoonni biyyoota biraa irraa wanta gaarii baratan gara biyya keessaatti galchuuf baay'ee rakkatu. Atsee Tewoodros Itiyoophiyaan ammayyeessa jedhani yeroo ka'an sana qormaanni isaan quunname tokko kana dha. Yaada haaraa sana hubachuun akka saffisuu fi akka fooyya'u taasisuu irra, baay'een isaanii qarqara dhaabachuun akka maraatuutti isaan ilaalu ture. Wanta haaraa fudhachuuf dhibaa'ummaa waan mul'isnuuf dursitootni guddina biyyaaf abjuun abjootan uummata keessa seenuuf gufuu guddaatu isa quunnama. Kanaafuu, dursitootni yaada haaraa fidanii dhufan dhibaa'ummaa uummata isaanii waliin walitti bu'uun isaanii wanta hin oolle dha. Ga'umsi dursaa ta'uu kan barbaachisu yeroo akkanaati. Hoggantoonni abjuuwwan isaanii raawwachiisuuf uummata waliin wal-dhaansoo keessa gaafa seenan, dursitoota ta'uunsaanii hafee, bittoota ta'u. Yaada haaraa dirqamaan otoo hin ta'in malaan, humnaan otoo hin taane amansiisuunii fi fakkeenya gaarii ta'uun yoo raawwachiisan garuu dursitoota ta'u jechuu dha. Kanaafuu, dhimmi guddaa dursitoota bittoota taasisu hammeenya abjuu isaanii otoo hin taane, abjuu isaanii raawwachiisuuf humnatti fayyadamuu isaaniiti. Humnatti fayyadamuun tooftaa salphaa fi dandeettii sammuu hin gaafanne dha. Uummata amansiisanii fi fakkeenya gaarii ta'uun oogganuun garuu daandii baay'ee cimaa fi ogummaa gaafatu dha. Dursitootni keenya abjuu isaanii raawwachiisuuf carraaqqii gochaa turan keessa humnatti waan fayyadamaniif, abjuu isaanii raawwachiisuun haa afuutii wanta qabnu illee dhabaa i malli keenya gara booddeetti akka ta'u taaneerra. Kanaafuu, dhibaaummaa jijjiirama dura dhaabbatu tooftaan bira darbanii yaada jijjiiramaa haaraa fiduun hoj-manee guddaa dursitootaati. Gama biraatiin, qoostummaan yaadata ijoo ta'an mara gara qoosaatti jijjiiruun, yaadotni sun gatii isaan barbaachisu akka hin arganne taasisuu dha. Akka hawaasaatti rakkoowwan qabnu keessaa tokko, wantoota nu aarsuu, nu gaabbisiisuu fi nu yaaddessuu qaban mara irratti mar'imaan nu gubachaa qoosaatti jijjiiruun kolfinee bira darbuu dha. Adeemsa keessa hammina rakkoo nurra qaqqabee otoo hin taane, qoosaan ebeluun qoose ol-ka'aa rakkoo nu quunname irraa fala otoo hin ta'in qoosaa uumaa bira darbina. Namni yaada haaraa kaase tokko yaada isaa qoosaa fi olola irraa eeguutu irraa eegama. Kana ta'uu baannaan garuu yaadni inni waan gaariif kaase waan qoosaaf ta'ee qisaasa'amee hafa. Qoosaan hacuuccaa dandamachuuf kan nama gargaaru dha. Uuummatootni cunqursaa jala jiraatan hedduun dhukkubii cunqursaan sun irraan gahu kan dandamatanii fi jireenya isaanii kan itti fufsiisan, qoosaan of mooksaati. Kanaafuu qoosaan namootni haalaan qabsaa'anii cunqursaa akka hin mo'anneef yeroof wanta isaan mooksuuf, dhukkuba isaanii fay'isuu irra, yeroof dhukkubbii isaanitti dhaga'amurraa afuura galfachuuf isaan tajaajila. Sababa kanaanis cunqursaa itti fufsiisuu keessatti gahee qaba. Lammileen Itoophiyaa yeroo dheeraaf cunqursaa keessa jiraachuusaaniirraa kan ka'e, tooftaa qoosaa dhukkubbii cunqursaan isaan irraan gahu ittiin dandamatan horatanii jiru. Dhugaatti, qoosaan dhukkubbii cunqursaa irraa afuura galfachuuf qofa otoo hin taane, dhugaa gadhaawaa jiru malaa n bitoota dhageessisuufis ni fayyada. Haa ta'u malee, yaada qoosaan areeramee dhihaate fudhachuun bittootni furmaata itti kennan meeqa keessaa tokko. Walumaa galatti qoosaan yommuu dhimma tokkoon tokkoosaa keessa seenuu jalqabuu fi daangaa yaada cimaa waliin adda isa baasu darbuu eegalu cunqursaas haa ta'u dogoggora kamiyyuu sirreessuf carraa nama dhowwata. Yaadata guguddoos ni quucarsa. Barmaatiin qoostummaa guddina yaada namaa ajjeesaa jiraate. Namootni yaalanii dogoggoruu fi wanta haaraa jalqabuu ni sodaatu. Nutti kolfama, kan qoosaa fi kan kolfaa taana, ni qaanofna, biyyi nutti mammaaka jedhanii sodaatu. Yaalii tokko akka waan gaariitti fudhatanii jajjabeessuu fi gorsuu irra, wanticha irratti qoosuu fi qeequun waan filatamuuf dubbachuurra callisuu, hojjechuu irra harka dachaafatanii taa'uu, yaaluu irraa of-qusachuu, jalqabuu irra hordofuun akka filatamu taasisee jira. Gufuu n inni sadaffaa fi ilaalchi jijjiirama qoru kan biraa fakkeessitummaa dha. Fakkeessitummaan rakkoo faayidaa yerootiif jecha abjuu dursitootaa otoo hin alanfatin liqimsuuti. Fakkeessitootni abjicha otoo hin alanfatin waan liqimsaniif dhandhamasaa hin beekani. Wanta itti himame hunda tole jedhanii kan fudhatanii fi ajajaa fi ergaa kamiyyuu waan hin didneef bittoota biratti jaalatamoo dha. Haa ta'u malee, fakkeessitummaan abjuu ofii raawwachiisuuf shoorri inni taphatu gaarii miti. Dursitoonni hordofaa abjuusaanii sirriitti hubatee, abjuu hubate sana raawwachiisuuf tattaaffatu, yommuu rakkoon jirus rakkoo sana dubbachuu fi dursitoota faana mari'achuuf mormuuf gara duubaatti hin jennetu barbaachisaan. Biyya keenyatti ilaalchi fakkeessitummaa sababa yeroo dhihootii asitti dabalaa dhufeef deegarsaa fi mormii uummataa addaan baafachuuf haga rakkisuutti qaqqabee ture. Siyaasa keessattis haa ta'uu, tajaajila uummataa keessatti fakkeessitummaan dhibee keenya isa cimaa dha. Fakkeessitummaan uummata biratti yoo hundee jabeeffate, uummataa fi dursaa gidduu wal-jijjiiruun yaadaa hin jiraatu, yoo jiraates fayya qabeessa hin ta'u. Kana jechuunis, siyaasa biyya tokkoo keessatti daandii mootummaan fedhii uummataa itti beekuu danda'u hin jiru jechuu dha. Haaluma kanaanis, haalli mootummaan otoo yaada uummataa hin bitin abjuu isaa gurguruuf itti yaalutu uumama; Kunimmoo rakkoo siyaasaa uuma. Mootummaan fedhii uummataa kan beekuu danda'u yoo wal-jijjiirraan yaadaa sababa irratti hundaa'e dursaa fi dursamaa gidduu gaggeeffame dha. Deegarsas haa ta'u mormii jiru qorachuun jijjiirama fiduun kan danda'amu fakkeessitummaan yoo hafe dha. Hojii tajaajila uummataa irrattis, dursitoonni hojjettoota fakkeessitootaan waan marfamanii fi dhibaa'otarraa fagaachuuf yommuu yaalan fakkeessitootaa faana shubbisuu eegalu; fakkeessitootnis milkaa'ina dhaabbilee fi faayidaa uummataaf dhama'uu irra, ooggantoota isaanii gammachiisuun bu'aa argachuuf carraaqu. Dhaabbilee keessattis, uummataaf dhaabbachuu fi mul'ata dhaabichaa dhugoomsuuf tumsa taasisuu irra oogganaa gammachiisuuf amala jala fiiguutu hidda jabeeffata. Dursitootni dhibaa'ota, qoostotaa fi fakkeessitoota gara namoota sababatti amananitti yoo jijjiiruu danda'an qofa dursummaan kan turuu danda'an. Kun ta'uu baannaan garuu dursummaa isaanii dhiisanii bittummaatti jijjiiramanii jiru jechuu dha. Kana jechuun garuu dhibaa'ummaa fi fakkeessitummaan rakkoo uummataa yookiin rakkoo durfamichaa qofa otoo hin taane dursitoota birattis rakkoo mul'atu dha. Dursitootni yaadaa fi mormii uummata isaanii yookiin qaama dursan biraa isaani irratti dhihaatu akka barbaachisummaa isaatti kan fudhatan ta'uu baannaan, isaanumti mataan isaanii dhibaa'oo ta'u jechuu dha. Kunis, dursichi abjuu waloo otoo hin taane abjuu mataa isaa qofa qabatee waan imaluuf, dursichi gara bitaatti jijjiirama jechuu dha. Gama biraatiin immoo, yaada uummataa otoo hin alanfatin akka jirutti liqimsu taanaan amala uummatummaa qabu jechaa dha. Uumatummaan fakkeessitummaa dursitootaati. Dursitootni deeggarsa uummataa miira irratti hundaa'e argachuuf jecha daandii buddeen abjuu ittiin tolchani dha. Karaa duraa duubaa sababa irratti hundaa'een akka hin milkoofnee fi akka sirrii hin taane otoo beekanii deeggarsa uummataa miira irratti hundaa'e argachuufjecha wanta hin taane ni ta'a jedhu. Kaayyoo yeroo dheeraa irra, qabxiiwwan yeroo gabaabaa filatu. Dursitootni dhibaa'ummaa fi fakkeessitummaa jijjiiramaa ogummaan yaalaa, uummata mul'ata biyyaalessaa waliiniif akka dhaabbatan gochuun hoji manee isaanii isa angafa. Biyya keenyatti qormaatni dursummaa quunnamu kana dha. Hanqinni sababootaan waa fudhachuu keenya dadhabaa ta'uun isaa lubbuu akka horatan kan taasiseen, rakkooleen dhibaa'ummaa, qoostummaa fi fakkeessitummaan, barmaatiin wantoota sababa irratti hundaa'anii madaaluu keenya gaafa gabbachaa dhufu akka haqaman ifa dha. Barmaatiin sababa irratti bu'uureffachuu yommuu gabbachaa dhufu, qaroominni hawaasummaa fi siyaasaa marii'atanii walii galuu ni jiraata. Gufuuwwan Gochaa Sararootni diddiimoo ida'amtummaa gufuuwwan raawwii yookiin gochaa falaasama ida'amuuti. Ida'amuun walumaagalatti falaasama madaallii haa ta'u malee, gufuuwwan raawwii isaa yoo xiqqate guutamuu qabu. Kana jechuunis, gochaawwan anniisaa imalichaa laaffisanii fi sakaalan, gochawwan onnee imaltootaa laamshessanii fi ana hin ga'uu babal'isan, faayidaa dhuunfaa fi namoota muraasaaf jecha jiraachuu uummata bal'aa fi biyyaa balaarra buusan, barmaatilee fi balleessaawwan, hatattamaa fi haala irra hin deebi'amneen tarkaanfii irratti fudhachuu yaada keessa kan galche dha. Irra caalaa hamilee laamsha'aa fi amala hamilee laamsha'aa sana ittiin ibsurraa ka'uudhaan saamichoota taasifamanii fi hanna gurmuun raawwatamu obsuu hin danda'u. Ida'amuun falaasama waa lama jibbu dha. Namni wantoota jibbaman lameen kana keessatti dhidhimee jiru yoo jiraate, dirqama wantoota lameen kanarraa of-qulqulleessuu qaba, kunis safuu dhabuu fi dhiilbummaa dha. Safu-dhabdummaa Safu-dhabdummaan dhibee biyya keenya gooboo taasise, rakkoon ishee waadee fi rakkoo keessaa akka hin baane gunnuuffachiisee qabe dha. Yaaliin badhaadhinaafis haa ta'u dimookiraasiif goonu taakkuu tokko otoo hin deemin mucucaachisee kan duubatti nu deebisu safu dhabdummaa waan qabnuufi dha. Ofittummaan, lubbuu namootaaf yaaduu dhiisuun, hanni, faayidaa biyyaa mariif dhiheessuu fi rakkooleen kana fakkaatan hundi kan dhufan safu-dhabdummaan waan babal'ateefi dha. Biyya keenyatti ilaalchi yakka irratti qabnu dogoggora dha. Yeroo baay'ee yakka raawwachuun gocha kutaa hawaasaa harka qalleeyyiin raawwatamu taasifamee fudhatama. Uummatnis yakki inni akka safuutti lakkaa'uu fi kallattiin balaaleffatu, yakka hiyyeessi raawwatamu dha. Fakkeenyaaf, hanni hiyyeessaan qofa yakka raawwatamu taasifamee waan amanamuuf, hawaasni duudhaa to'annaa isaatiin kan abaaruu fi kan jibbu yakka hannaa humnaan, gabaa keessatti, taaksii irrattii fi bakkeewwan wal-fakkatan birootti raawwataman qofa dha. Maqaa hattuutiin kan waamus, yakka raawwattoota hiyyeessota kana qofa dha. Haa ta'u malee kootii fi karabaataa isaanii sirreeffatanii hattotni sadarkaa giddu-galeessaa fi ol-aanaan biiroo oolan, hawaasaa fi biyya waliigalaan rakkoo hamaaf saaxila. Isaan kana garuu, "kan gaafa muudame hin nyaanne, gaafa bu'u gaabba" mammaaksa jedhuun jajjabeessaan. Hattotni abbaa karabaataa fi fayamoo kun badii isaan biyya irraan gahan yakka hattotni hiyyeessotni raawwatan caalaa guddinni biyyaa akka gufatuu fi hamileen uummataa akka tortoru gochuun badii hagana hin jedhamne biyya irraan geessisu. Biyya keenyatti yakkaa abbaa karabaataa yookiin karabaataa uffate duudhaalee aadaa garaa garaan deeggaraa fi jajjabeessaa turuu keenyaa irraa kan ka'e yeroo saamichi gamtaan raawwatamu babal'atee fi dagaage keessatti argamna. Hanni, ajjeechaanii fi yakkooni biroo yommuu namoota karabaataa uffataniin raawwatamu duudhaawwan hawaasummaa ittiin balaaleffanu hin uumamne. Ilaalcha kabeelaa "muudamaanjalaa bade malee hate hin jedhamu" jedhuun biyya keenya keessatti karabaataa hidhatanii haga raawwataniitti hanni gocha nama hin saalfachiifne haga ta'uu qaqqabeera. Ajjeechaa, ukkaamsuu, reebichi fi yakkawwan biroo namicha faayamaa adii uffate sanaan raawwataman iyyuu yakkoota hawaasni haga ammaatti maqaa hin moggaasneefi dha. Waggoottan kuman darbaniif hanna gurmaa'inaan raawwatamu irratti qabsaa'uuf carraaqiin cimaa godhamu iyyuu, carraaqqichi bu'a qabeessa hin turre. Ittuu jabaataa deemuun qormaata biyyittii isa guddaa ta'uu danda'eera. Gaaffiiwwan haqaa hawaasummaas kana waliin baay'ee kan wal qabate dha. Biyya keenyatti gama haqa hawaasummaan keessumaayyuu sabaaf sablammoota gidduutti itti fayyadamummaa diinagdee wal-qixa ta'e ilaalchisuun gaaffiiwwan uumanni kaasu hojimaata kira sassabdummaa fi firaan wal-fayyaduu irraa haqa qabeessummaan dhabamuu isaarraa dallansuuwwan dhalatani dha. Biyya mootummaan dadhabaajirutti, hanni gurmaa'inaan raawwatamuu fi saamichi humna cimaa shanaffaa yookiin morkataa mootummaa ta'uun hidda jabeeffata. Kun akka uumamuufis dhaabbileen sab quunnamtii yookiin miidiyaa damee mootummaa afuraffaa jedhaman rafuun isaanii fi ulullee sagalee hin qabne ta'uun isaanii ka'umsaa fi mallattoo mootummaa dadhabaati jechuun ni danda'ama. Seerotni, heeronnii fi imaammatootni biyya tokkoos, hanna babal'isuufis haa ta'u dhaabuuf gahee ol-aanaa qabu. Seerrii, heerrii fi imaammatni kan tumsa taasisuuf yoo ta'e, lammileen yommuu hattootaa fi saamtotaan miidhaan irra ga'u, abbaa isaan miidhe sana falmachuuf, hattoota dura dhaabachuuf ni ka'u; mormaniis ni mo'atu. Warri kaanis isaan ilaaluun gara fuulleetti dhufu. Hattoonnis sodaachuu Jalqabu. Humni badii kun akka latuu fi booda irras akka babal'atuuf kan isa gargaaru inni guddaan ilaalcha dhuunfaa keenyaa fi aadaa waloo keenya. Hatanii guddachuu aadaa hin baalaaleffane keessatti, saamanii duroomuu hawaasa hin jibbine keessatti, hannaa fi saamicha irratti qabsaa'uun rakkisaa dha. Namni gaala hatee gugguufee deemuurra, gaala hate sana yaabbatee dibbee rukuchiifatee sirbaa deemuu aadaa fi biyya dandeessisuu uumnee jirra. "Kan yeroo muudame hin nyaanne, yeroo bu'u gaaba" mammaaksi balaafamaan jedhu hunda keenya kan hoochisu ta'eera. Muudamaan angoo isaatti fayyadamuun hanna raawwate, akka nama adamoo deemee milkii gaariin deebi'etti fardaan qarmaamuuf homtuu isa hin hafne. Aadaa sodaachisaa hattuun ija mukee, kiisii yookiin giphii keenyaa fi laphee keenya itti gogsu keessa jiraachuu erga jalqabnee turre. Haannaa fi saamicha gurmaa'inaan raawwatamu ilaalchisuun aadaa, qooqnii fi illalchi keenya jijjiiramuu qaba. Kun ta'uu baannaan guddinni keenya akka quucareetti, haqi keenya akka fashalaa' etti, diinagdeen keenya akka dadhQbetti jiraachuun keenya itti fufa. Biyya hannii fi saamichi gurmaa'inaa keessatti babal'ate keessatti, furtuu guddinaa kan ta'e dorgommiin haqa irratti hundaa'e ni dadhaba, warri kaanis humnii fi carraan dorgomanii mo'uun isaanii haphatee bada. Hannaa fi saamicha gurmaa'inaan raawwatamu yommuu jedhamu saamicha kallattiin maallaqa irratti taasifamuun ala bifoota garaa garaa qaba. Yakkamaa gad-dhiisanii nama qulqulluu hidhuun hanni haqa irratti raawwatamu jira. Karaa seeraan alaan namootni akka muudaman, akka fayydaman, akka guddina argatan, akka buufatan taasisuun dhugaa fi amantaa saamuun jira. Hanni gurmaa'inaan raawwatamu gaafa babal'atu, inni hojjetu hiyyoomee inni taa'u sooroma. Barataa dadhabaar- darbee, barataa inni cimaa kufa; addunyaa seeraa keessatti immoo Yakka kan hojjete hiikamee, qulqulluun hidhama. Gabaa keessatti mi'i barbaachisaa gatii gad-aanaan dhiibamee akka gurguramu taasifamee, inni qulqullina hin qabne gatii ol-ka'aan akka gurguramu taasifama. Hannii fi saamichi gurmaa'inaan raawwatamu qabeenya keenya barbadeessuu irra darbee, maqaa nu balleessa. Kabaja keenya xinneessa, Babal'achuun sirna kanaa lammileen amantaa isaan mootummaa irratti qaban akka gadi bu'aa ta'u taasisa. Namootaaf namoota gidduu, dhaabaa fi dhaaba gidduu, hawaasaa fi hawaasa giddu wal-amantummaa jiru ni balleessa. Hunda caalaa, lammilleen qophummaaf saaxilamu. Hariiroo hawaasichaa fi haala jireenya isaa irratti amantaa waan dhabanii fi raafamllun madaallii diinagdee baay'ee waan dabaluuf abdii kutatu. Fedhii isaan hojjetanii jijjiiramuuf qaban ni laamsha'a. Qophummaa fi raafamni madaallii diinagdee amala uumamaa guddina diinagdee waliin wal-qabatanii dhufan ta'uun isaanii kan eegame ta'ee, sirni saamicha qurmaa'aa irratti bu'uureffate garuu miirri qophummaa akka dabalu taasisuun miira abbaa biyyummaa lammilee ajjeesuun biyya rakkoo quddaaf saaxila. Ka'umsi sirna farra dhugaa fi guddinaa ta'e kanaa hedduu waan ta'aniif, humna inni qabu laaffisuun diiguun furtuu hiyyummaa mo'achuu akka ta'e hubachuun barbaachisaa dha. Sadarkaa barumsaa fi beekumsa hawaasaa guddisuunis murteessaa dha. Hawaasni barate hawaasa hin baranne caala balaa hanni irraan ga'u sirriitti beeka. Hattota irratti ni qabsaa'a. Dhaabbilee mootummaa fi hawaasummaa jabeessuu jechuun dallaa amansiisaan qe'ee ofii eeggachuu jechuu dha. Iftoominaa fi itti gaafatamummaa mirkaneessuun akka seeraa fi poolisiitti hanna ittisa. Lameenuu kan biqilan garuu dachee safuu irratti yoo facaasamani dha. Wal-dhaansoo hannaa fi saamicha gurmaa'inaan raawwatamu faana taasisamu keessatti mootummaa fi namootni siyaasaa gahee ol-aanaa fudhachuun kan irraa eegamu haa ta'u yyuu malee, seektarri dhuunfaas qahee guddaa qabaachuu qaba. Abbootiin qabeenyaa aangawaa mootummaa hannaan himachuu cinaatti ciimmaa ijasaanii keessa jiru ilaaluuf yaaluun dirqama isaanii ta'a. Waldaawwan siviilii, abbootiin amantaa, jaarsoliin biyyaa, namootni beekamoon farra guddinaa wanta ta'e kana waraanuuf jabinaan hojjechuu fi bu'aa hojii isaanii kanas uummatatti agarsiisuun isaani irraa eegama. Addunyaa biraatti akka barametti, dhaabbileen miidiyaa of Jabeessanii argamuun, saamicha ol-aanaa saaxiluun, sochii jabaa qochuun humna falmataa mootummaan morkatu ta'uu isaanii agarsiisuu qabu. Safu-dhabdummaa irraa gara safu-qabeessaatti of jijjiiruu qabu. Dhibeen safu-dhabdummaa kun adeemsa ijaarsa aadaa dimookiraaasii fi guddina biyyaa keessatti dhiibbaa hamaa kan qabuu fi akka kaansarii cimaatti kan lakkaa'amu waan ta'eef, jala isaatii buqqisanii balleessuuf ka'uun ejjannoo addaa falaasama ida'amuu godhamee fudhatamuu qaba. Kun dhugoomuu kan danda'u, uumamaan kan badhaafamne murtii haqaa, murtee madaalawaa aadaa fi duudhaa keenya waliin wal simate, gara laafummaa fi bilisummaa jaalachuu keenya barumsaa fi gochaan gabbisuu fi qaruun gadi-deebitummaa fi murtee jallisuu irraa yoo of-eegne qofa dha. Hawaasni qulqullummaa fi bilisummaa garaa akka ejjannoo guddaatti yoo qabachuu baate, wanta kam iyyuu bu'a qabeessa taasisuun rakkisaa dha. Hawaasni guddinaa fi qaroomina galmeessisiisan seera isaanii, tooftaa jireenya isaanii fi daandii bulchiinsa isaanii kan hordofaniif ol aantummaa safu-qabeessummaaf qaban irratti hundaa'uudhaani. Kun ta'uu isaatiinis lammilee si'aawoo "ana maaltu na dhibe" jechuun waa bira hin darbine bakka hundatti argachuun ni danda'ama. Dhiilba'ummaa "Dhiilba'e" jechi jedhu hammeenya, jal'ina, xiyyeeffannaa dhowwachuu, diduu, beekaa rafuu, nuffuu kan ibsu dha. Dhiilba'ummaa yommuu jennus hamtummaa, jal'ummaa, nuffuu jechuu dha. Dhiilba'ummaan jecha dhibee amala keessoo amaloota ibsaman akkasii walitti qabee kan ibsu dha. Falaasama ida'amuu keessatti safu-dhabdummaatti aansuun amalli baduu qabuu fi akka sarara diimaatti ilaalamu dhiilba'ummaa dha. Mammaaksaanuu "mutaan yoo dhiilba'e dhadhaa hin waraanu" jedhama. Dhiilba'ummaan barmaatii badaa wanta karoorfanne hunda dadhabsiisu, wixineewwan keenya hunda fashaleessu, galma ga'uuf yaadne hunda dukkaneessu, fi kan fuul-duratti yaadne booddetti kan harkisu dha. Namni dhiilba'aan mul'ata barbaadee argachuus haa ta'u baachuuf humna isa dandeessisiisu hin qabu. Biyyi keenya dhiilba'oota baattee kan tirattu otoo hin taane ciccimoota qabattee kan guluftu ta'uu qabdi. Bifa kamiin iyyuu eelaa badii kana baannee gara ida'amuutti imaluu hin dandeenyu. Baduun ifaa dukkana ol-aantummaa akkuma goonfachiisu hunda dhiilba'ummaan hojii, bu'aa hojii fi bu'aan sun walumaagalatti faayidaa inni argamsiisu ilaaluu dadhabuu dha. Wanta hunda ofiif, of bira qabanii madaaluun "anaan maltu na dhibe, anaan na hin ilaallatu, maaltu na dhamaase, abbaan fedhe kan nyaatuuf, maaltu na jarjarse" jechuun waan gaarii hojjechuu irraa of ittisuu dha. Dhaabni siyaasaa yookan daldalaa kamiyyuu haa ta'u milkaa'inaaf wantoota bu'uura ta'an sadii isa barbaachisa. Isaanis, humna namaa, hojimaataa fi ijaarsa, akkasumas hojii sana hojjechuuf meeshaalee barbaachisani dha. Hunda caalammoo, hojicha saffisaa fi qulqullinaan hojjechuuf barbaachisummaan humna namaa ga'aa, beekumsa, dandeettii, ilaalchaa fi ogummaa kan mariif dhihaatu miti. Gamaaggamni aadaa hojii biyya keenyaa akka mul'isutti amalli dhiilbaa'ummaa hojjettoota qofa irratti otoo hin taane hooggantoota birattis hidda jabeeffachaa erga dhufee bubuleera. Wanta kamiifiyyuu na'uu dhiisuu, gaaffii uummataaf gurra kennuu dhabuu, rakkoo faana walitti madaqanii muguun faara hawaasummaa erga ta'ee tureera. Piroojektiin tokko baasii karoorfameef caalaa harka kudhan baasisee, yeroo xumuramuuf karoorfameef irraa harka sadii booddeetti hafee otoo hin xumuramin yommuu hafu, itti gaafatamaan piroojektii sanaa mura yakkaan gaabbuurra ofitti amantummaa ol-aanaan gaazexeessitoota fuul-duratti dhihaachuun sadarkaa kana irraan gahuuf hojii kutannoon guutame meeqa akka hojjete lallaba. Karoora waggaa karoorfate keessaa dhibbantaa shan qofa angawaan raawwate sababoota akka "darsa haadha kootiitu na gufachiise" jedhanii yommuu tarreessu hin saalfatu. Dur durii "gowwaan yoo saalfachuu baate, firri gowwaa ni saalfata" jedhama ture. Har'a garuu qabeenya uummataa kan balleessee fi kan dhadhangalaase, itti gaafatamummaa kennameef sana kan hin baane, qabeenyaa fi yeroo uummataatti kan qoose, akka waan nama boonsuutti fudhatamaa jira. Itti gaafatammumma dhiilbaa'ummaan ba'uu dadhabe, safu-dhabdummaan yommuu ittiin lallabu kan saalfatu hin jiru. Aadaan kun tarkaanfiiwwan firi-qabeessa darbee darbee mul'achaa turan danquun akka uummataa fi akka biyyaatti badii inni geessise akka salphaatti bira darbuun kan danda'amu miti. Aadaan hojii bu'aa hin qabnee fi haamileen laamsha'aan akka biyyaatti barmaatii hamaa qileetti nu darbata. Dhiilba'ummaa fi lafa irra harkifattummaan hundee hamaa dha. Hojimaata firi-dhabeessaa fi borcamaa sababa dhiilba'umaa fi lafa irra harkifattummaan uumamu jalqabumma irraa kaasnee sarara diimaa sararuun ittisuu qabna. Aadaan fokkataa dhaabbilee fi biyya miidhu kun sarara diimaa sirriitti mul'atu fi bakka eeyyama darbuu itti dhowwatamu ifaan kaa'uufiin dhimma yeroon gaafatu dha. Sababni isaas dhiilba'ummaa irrattii fi dhiilba'ummaa waliin wanti sorooroo fi firi qabeessa ta'e kam iyyuu yoo walitti ida'ame oolee bulee faalamuun isaa waan hin oolleefi dha. Namootni bakka hojii itti gaafatamummaa ol-aanaa fi dandeettii malee hojjetamuu hin dandeenye dabalatee sadarkaawwan garaa garaa mootummaan uummata tajaajiluuf bane irra otoo odeffannoo fi beekumsa ga'aa hin hidhatin, yeroo fi abbaa dhimmaa otoo akka xurii qeensa isaaniitti hin ilaalin, akka nama naamusaan hojjeteetti bara waggaa waggaan guddina sadarkaa itti argatan irratti aduun dhihuu qabdi. Ida'amuun jabaatanii hojjechuun, beekumsaa fi dandeettiin fooyyessuun, bu'aa fi caalummaan madaalamuu gaafata. Dhaabbilee mootummaas haa ta'an dhaabbileen siyaasaa gumbii namoota filannoo dhabanii fi ga'umsa hin qabnee itti kuusan ta'uun isaanii ga'uu qaba. Namootni tajaajilaa hawaasaa ta'an amalasaaniin amanamoo, hamileen kan ijaaraman, dandeettii fi beekumsa isaaniitiinimmoo dorgomanii kan caalmaa mul'isan ta'uu isaanii qofaan hojii irra turuu qabu. Aduun lafa irra harkifattummaa fi dhiilba'ummaa, bu'aa malee oduu fi wal-beekuun taa'umsa hoo'isaa sadarkaa tokko irraa gara sadarkaa biraatti guddinaan ol-siquu sun lammata akka deebitee hin baanetti dhihuu qabdi. Guddinni beekumsa ga'aa fi jabina ga'aan alatti waan dhufu miti. Biyyi namoota dadhaboo fi dandeettii hin qabneen hoogganamtee hin jijjiiramtu, hin guddattus. Biyyii fi uummatni piroojektoota hin xumuramneen wal-qabatee qabeenya biliyoonotatti lakkaa'amu akka dhaban sababoota taasisan keessaa tokko maddi isaa kana. Kan uummataan filatamanis haata'an, raawwachiiftota, muudamtootaa fi oqeessotni eenyu iyyuu caalaa hamilee fi dandeettii fakkeenya ta'uu danda'u qabaachuutu irraa eegama. Kaleessa har'a irratti kan dabalan otoo hin taane, har'a haaraa fi fooyya'aa uumuuf kan dhama'an ta'uu qabu. Tajaajiltootni uummataa boru ija har'aan kan ilaalan otoo hin taane har'a ija boruun kan ilaalan fi ergamoota yookiin hawaariyaa adda duree jijjiiramaa ta'uu qabu. Tarkaanfiin jijjiirama ida'amuu bu'aa gaarii akka galmeessisuuf muudamtoota, ogeessotaa fi hojjettoota filatamoo amanamummaa, danddeettii fi ciichummaa waliin walitti qindeessanii qabanii qofa qabachuu qabna. Hojii ariifachiisaa hojjechuun amantaa uummataa saffisaan kan deebisuu danda'an isaani. Irra caalaa, wantoota badan sirreessuun, imala jijjiiramaa fi guddina biyyoolessaa eegalame kana galmaan ga'uuf tajaajilaa hawaasaa dandeettii fi gahumsa, bu'aa fi milkaa'ina mallattoo ittiin adda baafatamu taasise nu barbaachisa. Ida'amuun safu-dhabdummaa fi dhiilba'ummaa baay'ee waan jibbuuf dhimmoota kana irratti mariif hin dhi'aatu. lda'amtoonni hundi xuriiwwan kana akka of-irraa miiccantu barbaadama. Ida'amtoonni uumamni dhala namaaf qabeenyota kennite dhugaa, haqaa fi kabaja bu'uureffachuun badhaadhina dhufu kan barbaadanii dha. Hunda caalaa qabeenyi guddaa ida'amuu ciichummaa keessaa ofiitii madde kan addaan hin citnee fi of-agarsiisuuf kan hin taane dha. Cunqursaa fi Eenyummaa Mootummaa Itoophiyaa Sirni siyaasaa tokko hammuma kan biraatiin bakka bu'aa adeemu rakkoolee wal-xaxaa uumaman irraa kan ka'e, eenyummaan biyya keenyaa garee mootummaa bulchuuf aangoo irra jiru wajjiin walitti hidhatee waan jiru haala fakkaatuun, sirnoonni siyaasaa yeroo jijjiiraman mara waa'ee eenyummaa fi jiraachuu yookiin itti fufiinsa biyya keenyaa saboota yaadda'an taanee jirra. Barbadaa'uun sirna bulchiinsa tokkoo balaa diigamuu biyyaa kan fidu akka ta'e seenaa mootummaa biyyaalessaa ammayyaawaa keenya kan waggoota dhibba tokkoo fi digdama darban keessatti arginee jirra. Kunis dhugaa seenaa keenyaa kan calaqqisiisee fi irra-deddeebiidhaan kan mul'ate dha. Weerartoota Xaaliyaaniitii kaasee hanga ammaatti dhiphina akkasii keessa darbaa dhufuun keenya carraa keenya ta'ee ture. Ammallee dhiphinni wal-fakkaataan akka kanaa biyya keenya ishii ciniinsuu dhalachuu jijjiiramaa keessa jirtu keessatti mumul'achaa jira. Carraaqqii si'anaa dimookiraasii hundee jabaa irratti bu'uuressuuf godhamaa jiru irratti walitti bu'insii fi golaafamni mudachaa jiran hundi byyi keenya balaa diigamuutiif kan saaxilamte ta'uu ishii agarsiisa. Mallattoon kunis akka nuti ofii keenya gadi-fageenyaan sakattaanuuf kan nu kakaastu bilbila dammaqsituuti. Biyyi keenya maraammartoo balaa jiraachuu yookiin diigamuu dhabuu yeroo yerootti ishii mudatu keessaa maaliif ba'uu dadhabde? Akkuma biyyoota biroo kanneen nu waliin seenaa mootummaa walitti dhiyaataa qabaniitti sirnoota bulchiinsaa yeroodhaaf tajaajilan keessaa baanee humna mootummaa biyyaalessummaa jiraachuu biyya kanaa haala amansiisaadhaan itti fufsiisuu danda'u uumuu kan dadhabne maaliifi? Gaaffileen kun yeroo ammaa kanatti gaaffilee bu'uuraa siyaasa keenyaa ta'anii dhufaniitu jiru. Itoophiyaa n seenaa ishii keessatti qarriffaa diinota ishii roora'anii itti naanna'anii eegaa turanii keessaa ba'uudhaaf yeroo tokko tokko fuulaa fuulatti itti ba'uudhaan falmuun, yeroo kaan immoo dhoksaan lafa jala finciluun barootashii keessaa harka caalu dabarsiteetti. Kunis, jireenya ishii mirkaneessuurra kan darbe bu'aa otoo hin buusiin darbeera. Mootonni sunniin gaaffilee siyaasaa alaa fi keessaan ka'anii yeroo namaaf hin kennine hiikuudhaaf otoo olii fi gadi jedhanii biyyittii guddisuudhaafis ta'ee, leenjisuudhaaf kallattii fayyadu bocuudhaafis ta'ee hojiirra oolchuuf yeroo hin arganne. Sababa kanaanis, biyyittiin irra deddeebiidhaan muddama rakkoo jiraachuu fi jiraachuu dhabuu biyyittii keessatti waan qabamtuuf, mootonni yeroo isaanii guutuu biyya tasgabbeessuudhaaf otoo qisaasessanii umuriin isaanii dhuma ture. Uumamuu mootummaa biyyaalessaatiin booddee, mootonni biyya isaanii diinota alaa irraa eeguu fi raawwiiwwan amantii irratti xiyyeeffachuu keessaa ba'anii dhimma guddinaa fi qaroominaatiif xiyyeeffannoo kennuu jalqabanii ture. Duudhaalee hammayyummaa wantoota ta'an kanneen akka wal-qixxummaa, bilisummaa fi dhimmoota obbolummaa irratti xiyyeeffannoo horataniiru. Addunyaa kana irratti dhalli namaa seera bara qaroominaatiin duratti qabaachaa turan waliigaltee hawaasummaa fi duudhaalee ammayyummaatiin akkuma bakka buusan, biyya keenyattis duudhaaleen kunniin kan xiyyeeffannoo argachuu jalqaban hundeeffamuu mootummaa biyyaalessaa ammayyaawaa hordofeetu. Haa ta'u malee, tarkaanfiiwwan duudhaalee kanneen guddisuu fi fedhii uummataa kabachiisuuf fudhataman laafaa ta'anii itti fufani jiru. Kanaafis ijoon jalqabuma irraa kaasee fudhatamummaan mootummaa biyyaalessa Itoophiyaa qormaataan kan guutame ta'uu isaatiin bulchitoonni fedhii uummataa guutuu caalaa fudhatamummaa kana fiduudhaaf dhama'aa darbuu isaaniiti. Fudhatamummaa mootummaa biyyaalessaa jechuun saboonni mootummaa biyyaalessaa sana irratti amantaa yeroo horatanii fi irratti yeroo waliigalan jechuu dha. Dhimmi kun fudhatamummaa argachuu bulchitootaa wajjiin kan wal-qabatus; kan wal hin qabannes ta'uu danda'a. Bulchitoonni fudhatamummaa mootummaa biyyaalessaa kana fiduudhaaf qisaasa'uun isaanii yeroo fi xiyyeeffannoo fedhii uummataa guutuudhaaf ooluu malu, itti-fufiinsa biyyaa eegsisuuf akka oolu taasiseera. Mootonni duraanii balaa itti aggaamamu qolachuudhaaf otoo olii' fi gadi fiiganii yeroo isaanii fixu. Adeemsi kunis yaalii fedhii uummataa deebisuuf oolu kan gatachiisee fi uummata komiif saaxila. Mootonni kunniin adeemsa biyya tasgabbeessuu keessatti malleen yeroodhaaf tajaajilan fayyadamuutti waan qabamaniif fedhii hawaasaa isa dhaabbataa ta'e otoo hin guutiiniif hafu. Dhumarrattis balaan sun kufaatii isaaniitiif sababa kan ta'u guutamuu dhabuun fedhiiwwan uummataa komii hadhaawaa uumee boba'aa diddaa uummataa qabachiisu waan ta'uuf dha. Balaa muddaa biyya irratti aggaamameef caalmaatti xiyyeeffannoo wan kennaniif, humna isaanii isa guddaa fedhii uummataa guutuudhaaf otoo hin ta'iin balaawwan kanneen qolachuudhaaf waan dhangalaasaniif uummata isaanii irratti cunqursaa geessisu. Karaa cunqursaa mootota kanneeniitiif sababni inni tokko hojii hayyoota Itoophiyaati. Hayyoonni Itoophiyaa sababoota seenaawaa fi ijaaramaa garaagaraatiin yaaduudhaaf fagoo jiru. Hundi isaanii akkuma qophii soorataa wanta dubbisan kallattiidhumaan hojiitti hiikuuf abjootu malee haala qabatamaa hubatanii deemuuf carraaqqiin isaan qaban hagas miti. Dhimmichi amala ijaaramaa kan haala qabatamaa barumsaa fi aadaa irraa maddu yoo ta'e illee, dhibaa'ummaanii fi dhimma dhabuun hayyoota kanaa itti gaafatamummaa jalaa kan isaan baraaru miti. Bulchitoonnis aadaadhuma hayyoota kanaa keessaa waan ba'aniif hojiileen isaanii kan hayyootaa irraa baay'ee kan fagaate miti. Hammamillee aangoon haala qabatamaa mootummaa biyyaalessaa wajjiin kallattiidhaan morkii keessa waan isaan galchuuf, dhugaa isaa karaa fooyya'een hubachuuf carraa yoo argatan illee siyaasni isaanii bu'uurumaan aadaa hayyootaa irraa dhalatee eenyummaa isaanii boce kun jarjarsuu fi murtii dimshaashaatiif isaan saaxila. Kun immoo hayyoota morkattoota ta'an humnaan damacanii akka darbanii fi kanuma irraa ka'uunis uummata hayyoonni kunniin sochoosan illee walumaan akka damacan isaan taasisa. Karaa biraatiin, biyyi keenya ijoollee qaqqaalii muraasa kanneen yaadata bitaa fi mirgaan ka'an wal-dandeessisuudhaan yaada giddu-galeessaa Itoophiyaaf ni ta'a jedhanii yaadan diriirsuuf carraaqan horachuu dandeessee jirti. Yandoo jibbiinsaa bitaa fi mirgaan itti roobu dandamataanii danda'udhaan yaada isaanii baraa baratti ceesisuu kanneen danda'an yoo jiraatanillee, yaadni qajeelaa lammiilee kanaa dagaagee namoota hedduu biratti fudhatamuun yaada mo'ataa ta'uuf carraa hin arganne. Dhugaadhumatti, yaadni bitaa fi mirgaan uleen itti baay'ate, ulee kana dandamatee ba'uun carraan inni ittiin yaada mo'ataa ittiin ta'u gadi-aanaa yoo ta'eyyuu, dhimmi haala kana fedhuu garuu kan bukkeetti qabamuu hin dandeenye dha. Yeroo carraan itti argamettis aarsaan barbaachisaa ta'e kaffalamee yoo ta'ellee yaada qulqullaa'aa akka caalee mul'atu gochuun nurraa eegama. Haaluma mudannoolee seenaa hedduu irraa hubachuu dandeenyetti, yaada nuuf ta'a jennee yaadne kaasaa fi kuffisaa uummatoota jiraanne dha. Waraana keessa yeroo seennu gaaffiin jiraachuu fi jiraachuu dhabuu biyyittii nu yaaddessa; waraanicha yeroo xumurre immoo kana ni irraanfanna. Waraanni sabaa fi sablammiiwwan Itoophiyaa weerara Xaaliyaanii qolachuuf kallattiilee biyyittii afraniin duulee Adwaa irratti wal-ga'e lola Adwaa erga injifatee booddee karaan mootummaan biyyaalessaa duubatti hafummaa hundeedhaan buqqisuuf itti deeme baay'ee gabaabaa ture. Kan biraa illee hafee, diinni yeroo fudhatee meeshaa waraanaa isaa hammayyoomsee mala biraatiin deebi'ee nutti dhufuu danda'a jedhamee hin eegamne. Rakkoon inni guddaan gaaffii jiraachuu fi jiraachuu dhabuu rakkoolee yeroo, dhiyaa fi kallattii wajjiin wal-qabsiisanii ilaaluu isaaniiti. Gaaffii jiraachuu fi jiraachuu dhabuu biyya keenyaa hiikuuf garuu balaa yeroo sana aggaamame furuuf tattaaffii godhamurra darbee duraan dursanii ka'umsa rakkoo bu'uuraa balaa kanaaf nu saaxiluu fi balaa kana babal'isee cabinsa siyaasaa qabatamaatti ceesisu hiikuutu barbaachisa. Rakkoolee guutamuu dhabuu fedhii irraa maddanii walitti bu'insa wal waliiniitiif ka'umsa guddaa ta'anii fi raacetii raafamaa ta'an hiikuudhaaf xiyyeeffannoo gara sanatti gochuutu barbaachisa. Fedhiiwwan uummata keenyaa hin guutamiin kanneen karaa hin yaadamneen eenyummaa keenya balaa irratti kuffisuu isaanii hubannee, fedhiiwwan foonii, maqaa ofii kabachiisuu fi bilisummaa hawwuu irraa kan maddan ta'uun isaanii boqonnaa darbe keessatti ibsamuuf yaalamee jira. Maalumaafuu, fedhiiwwan kun niin akkamittiin guutamuu dadhaban? Falaasamni ida'amuuhoo fedhiiwwan kanneen akkamittiin hiikuuf yaade? Gaaffilee bu'uuraa kanneenii fi dhimmoota kana wajjiin wal-qabatan biroo ilaaluun barbaachisaa dha. Uummanni biyya keenyaa abjuuwwan tattaafatee jireenya ittiin injifatu, bowwaa hiyyummaa keessaa ba'ee nyaatee dhugee uffee ittiin jedhu, nagaarita waraanni ittiin labsamu tumuu keessaa ba'ee nagaadhaan oolee ittiin bulu galaa godhatee uummata baroota dheeraadhaafjiraate dha. Abjuuwwan kana galaa godhatee jiraachuu qofaa otoo hin ta'iin milakaa'ina abjuuwwan kanaatti wantoota gufuu ta'an hundumaa buqqisuudhaaf maloota uumamaan badhaafameenis haa ta'uu, kanneen ofii isaatiif dhama'ee uummateen qabsaa'aa jiraateera. Yeroo tokko tokko qabee gadhiisaa, yeroo kaan immoo sadarkaa ol aanaadhaan itti cichee wanjoowwan hacuuccaa of-irraa darbatee gatuudhaaf qabsaa'aa jiraateera. Hacuuccaan uummanni keenya barootaaf irratti qabsaa'aa jiraate kun amala isaatiin namoonni hireen isaanii harka isaanii irraa butamee, jireenya isaanii fedhii isaaniitiin alatti akka gaggeessan kan dirqisiisu ture. Hacuuccaan wanta fedhii namootaa guutuudhaaf oolu hundumaa butuudhaan fedhii namoota biraatiif oolchina. Afaan hiyyeessa keessaa butee isa biraatiif booka buusa. Afaan isa tokkoo cuqqaaleetu inni biraa waggaa guutuu akka haasa'u taasisa. Salphina nama tokkoo irratti ulfina nama biraa ijaara. Hacuuccaa hawaasa kamiyyuu keessatti hundee diriirfachuu danda'u iddoowwan lamatti qoodnee ilaaluu ni dandeenya. Akaakuun hacuuccaa inni tokkoffaan, yaadaa fi qalbii hamaa namootaa keessaa kan madduu fi fedhii fi karoora namootaatiin kan raawwatamu dha. Hacuuccaan akka kanaa hacuucaa fi hacuucamaan kan keessa jiranii fi hacuuccichis kan raawwatamu qabsaa'anii hacuuccota injifatanii irra aanuudhaan ta'a. Hacuuccaa akka kanaa kana "hacuuccaa nam-tolchee" jechuu dandeenya. Hacuuccaan gosti lammaffaan immoo haccuuccaa sirna keessaa maddu dha. Hacuuccaan inni kun biyyoota dimookiraatawaa ta'an keessatti illee kan mul'atuu fi hacuuccichi ta'e jedhamee kan hin raawwatamne, garuu sirna diriire keessaan namoota filatee kan miidhuu fi fedhii isaanii kan daangessu dha. Hammamillee caasaa dhaabbilee kan hundeessan namoota ta'uu isaanii irraan kan ka'e duraan dursee hacuuccaan nam tolchee kan ture ta'us, adeemsa yeroo keessa amala mataa isaatii qabatee to'annoo kallattii namootaatiin alatti kan socho'u ta'a. Sababa kanaan is maddi hacuuccichaa caasaa sana ta'a jechuu dha. Hacuuccaan akka kanaa "hacuuccaa caas-tolchee" jedhamuu danda'a. Gosoonni hacuuccaawwan lamaanuu kan wal faallessan waan ta'aniif hacuuccaawwan lamaanuu dhabamsiisuuf qabsoo taasifamu rakkisaa fi wal-xaxaa taasisa. Carraaqqii haccuuccaa nam-tolchee eegsisuuf taasifamu keessatti namni dhuunfaan sun dursa argachaa waan dhufuuf, hacuuccaan caas-tolchee fedhii garee ilaalu ni irraanfatama. Xiyyeeffannoo hacuuccaa caasaatiif kennamu keessatti immoo namoonni dhuunfaa dagatamuudhaan hacuuccaan nam-tolchee ni jabaata. Carraaqqiin gosoota hacuuccaa lamaaniyyuu dhabamsiisuudhaaf taasifamu dhimma kallattii yookiin daandii siyaasa keenyaa murteessu ta'a. Hacuuccaa Nam-Tolchee Hacuuccaa nam-tolchee hubachuudhaaf seenaa siyaasa keenyaa waggoota shantamman darbanii qofaa ilaaluun gahaa dha. Seenaa siyaasa keenyaa kana fudhannee yoo ilaalle, lammiilee biyya keenyaa irratti yakkii fi gidiraan raawwatame kan baay'ee nama qaanessuu fi sabootaa biyya keenyaa rakkoo addaan hin cinneef kan saaxile dha. Itoophiyaanoonni mirgoota bu'uuraa dhuunfaa fi sabummaa waan gaafataniif qofaa reebamaniiru, hidhamaniiru, ajjeefamaniirus. Gidirfamni dhala namaa irratti raawwatamuu hin qabne lammiilee irratti raawwatamaniiru. Adeemsi kun adeemsa bilisummaa sabootaa fi lammiilee mulquudhaan micciiranii mataa gadi qabachiisuudhaan bituuti. Kunis kabaja namaa isa bu'uura ta'e kan gadi qabu, eenyummaa fi mirgoota sabootaas damaca. Nuti lammiileen biyya kanaa sirna bittaa gidiraadhaan guutame kan saboonni akka beela'an, dhukkubaan akka dhuman, rakkoodhaan akka maaggananii fi biyya gatanii akka godaanan taasise keessa kan darbine dha. Itoophiyaanoonni hundinuu wanjoon hacuuccaa kun kan isaanirra gahe dha. Itoophiyaanoonni hundinuu funcaa hacuuccaa kanaatiin xaxamanii hidhamaniiru. Itoophiyaanoonni hundinuu qaccee abiddaa kanaan garafamaniiru. Dugda isaanii irratti dirmammuu yookiin godaannisa gidirsitootaan isaan irra qaqqabe baataniitu naanna'u. Gooftummaa fi gabroomfattummaan hacuuccotaa itti siqeenya isaan qawweedhaaf qaban irraa madda. Aangoo isaanii qawweedhaan waan argataniif, aangoo isaanii kana eegsifachuudhaaf kan isaan yaalan qawweedhumaani. Aangoon isaanii kan inni madde fedhii uummataa fi fudhatamummaa bulchiinsaa irraa otoo hin ta'iin, afaan qawwee irraati. Afaan qawwee keenyaa yoo gadi jedhe aangoon keenya nu irraa butama jedhaniitu sodaatu. Isaan aangoo sana humnaan waan argataniif, abbaan humnaa biraan akka tasaa dhufee akka isaan hin salphisne ni sodaatu. Kanaafuu, naannoo isaanii tajaajiltoota amanamoo amantii isaanii keessaa, saba isaanii keessaa, akkasumas firoota foonii isaanii keessaa walitti qabamaniin marsu. Kun immoo dhaabbileen siyaasaa biyyittii of danda'anii akka hin dhaabbannee fi ga'umsa akka hin horanne isaan taasisa. Adeemsi aangoo isaanii dabaa fi miidhaa irraa eeguuf jecha firoota isaanii ittiin walitti qabatan wal-qabatee babal'achaa deemuu ni danda'a. Kunis namootni gahumsa hin qabne naannoo teessootti akka heddummatan gochuu danda'a. Sirni namoonni ga'umsa hin qabne kunniin uuman immoo fedhii lammiilee kan damacu, waa'ee dhugaa fi beekumsaa otoo hin ta'iin, sirna safuu hin qabne kan waa'ee aangoo fi faayidaa qofaa dhiphatu, isaanuma angaa'ota sana qofa kan fayyadu ta'a. Rakkoon firaan wal-harkisuu kun kan inni maddu seerri karaa dhaabbilee bilisaatiin aangoo eegsisuuf hojjetu waan hin diriirfamneefidha Seerri gaggeessitoonni waa'ee aangoo ofii tursiifachuu itti hin yaaddofnee fi xiyyeeffannoon isaanii fedhii uummataa fi biyyaa eegsisuuf itti ta'u waan hin diriirfamneef, warreen aangoo' qabatan hundinuu dabaa fi miidhaa irraa of-eeguuf jedhanii qawwee fi firaan wal-harkisuu mala godhatanii socho'u. Hacuuccotni gara caalu firaan kan wal-harkisaniif gara caalu aangoo isaanii eeggachuudhaaf jedhaniitu malee, waa'ee saba isaanii, waa'ee naannoo isaanii, yookiin immoo waa'ee amantii isaanii dhimma qabaatanii miti. Naannoon, sabnii fi amantiin isaan keessaa ba'an gadadoo guddaa keessa yoo jiraatanis, maqaan hacuuccummaa garuu mataa isaanii irraa hin bu'u. Uummanni aarii cunqursitoota kana irratti qabu kan ba'atu uummata naannoo namoonni kunniin keessaa ba'an hadheeffachuu fi gidirsuudhaan ta'uu danda'a. Cunqursaan nam-tolchee gara caalu lammiilee akka waliigalaatti kan miidhuu fi namoota dhuunfaa irraa kan maddu ta'us, badiin inni geessisu garuu dhalootaa gara dhalootaatti kan ce'u, dhaabbilee fulla'oo kan laamshessuu fi itti fufinsa biyyaa gaaffii keessa kan galchu ta'uu danda'a. Hacuuccaa nam-tolchee isa mallattoo beekamtii addaa mootummaa biyyaalessaa keenyaa ta'e kana bu'uura irraa hanbisuudhaan maraammartoo hacuccaa keessatti kufnee jirru keessaa cabsinee ba'uuf furmaata of-eeggannoo hubannaadhaan guutame barbaachisa. Seera akka lammiileen biyya isaanii keessatti keessummaa ta'an hin goone, namoonni muraasni akkuma barbaadanitti akka hin burraaqnee fi saba biraa akka isaan hin ukkamsine taasisu, aangoon afaan qawwee irraa otoo hin ta'iin fedhii uummataa irraa akka maddu taasisuu, lammiileen kabajamanii, bilisummaa fi wal-qixxummaadhaan akka jiraatan, akkasumas gaaffileen jiraachuu ittiin hiikaman diriirsuun barbaachisaa dha. Hacuuccaa Caas-Tolchee Gosni hacuuccaa inni lammaffaan immoo haccuuccaa caasaa yookiin sirna keessaa maddu dha. Hacuuccaan inni kun biyyoota dimookiraatawaa ta'an keessatti illee kan mul'atuu fi hacuuccichi ta'e jedhamee kan hin raawwatamne, garuu sirnaa fi dhaabbattuma diriire keessaan namoota filatee kan miidhuu fi fedhii isaanii kan daangessu dha. Dhiibbaan namoota dhuunfaarra jiru cufaa ta'uu baatus, hacuuccaan caas-tolchee irra caalaa gareewwanirratti kan raawwatamu dha. Gareewwan dhimma baaqqee tokko irratti yookiin immoo eenyummaa waloo haala murteessuun ijaaramuu danda'u. Fakkeenyaaf, namoonni harka isaanii isa bitaa gargaaraman (biteeyyiin) biteeyyummaan isaanii qofaa isaa garee tokko akka uummatan isaan taasisuu danda'a. Gareen eenyummaa baaqqee irratti hundaa'u kun gara eenyummaa gareetti guddachuudhaaf garuu biteeyyummaa isaanii ilaalchisee hacuuccaan qabatamaa ta'e yookiin hacuuccaan yaadaa isaanirra ga'u jiraachuu qaba. Hacuuccaan qabatamaa ta'e yookiin kan yaadaa kun hammuma dabalaa deemu gareen sun ibsituu eenyummaa namootaa kan waliigalaa ta'ee dhiyaata. Hacuuccaa caasaan gareewwan irraan ga'u of-irraa qolachuudhaaf gareewwan balleessuun yookiin dadhabsiisuun furmaatadha ilaalchi jedhu ni jira. Yaadni kun yaada falmii 'hacuuccaan gareewwanii kan inni biqilu uumamuu gareewwanii wajjiin wal-qabatee waan ta'eef, gareewwan yoo jiraachuu baatan yookiin yoo badan hacuuccaan garee hin jiraatu' jedhu kan dhiyeessu dha. Yaadni kunis 'uumamuun gareewwanii mataan isaatuu hacuuccaadha waan ta'eef gareewwan balleessuudhaan hacuuccaa dhabamsiisuun ni danda'ama' ilaalcha jedhu dha. Ta'us, yaadni kun rakkoolee bu'uuraa sadi of keessaa qaba. Inni tokkoffaan, ijaaramoonni dhala namaa daangaan isaanii dhiphatoo ta'an yeroo gabaabaa keessatti dhabamaa deemu. Bakka isaaniis gareen tajaajila hawaasaatu bakka bu'aa dhufa jedhee ilaalcha keessa kan galchu dha. Adeemsi dhalli namaa hawaasummaa daangaa dhiphataa irraa gara hawaasummaa tajaajila hawaasaatti kan deemu dha yaadni jedhu dhugaa qabatamaa amma agarru wajjiin kan deemu miti. Eenyummaawwan daangaa dhiphaa ammayyummaa keessatti kan badaa dhufan otoo hin ta'iin dhugaawwan hawaasummaa jalaa miliquu hin dandeenye ta'uu isaanii hubachuutu nu barbaachisa. Hudhaasoon jalqaba bara (A.L.Atti) 1990'oota keessa addunyaarra ture injifannoo biyyoota dimookiraatawaa kaappitaalistiitiin xumurameera; addunyaan kanaan booddee seera gabayaa fi dimookiraasiin gaggeeffamuutiin alatti filannoo biraa hin qabdu; ejjennoo jedhu kan sardaminsaan kenname ta'iiwwan siyaasaa mirkaneessan kanaaf agarsiistuu dha. Finxaalessummaawwan amantii addunyaan keenya gaaddisa sodaa jala akka bultu taasisan, akkasumas humni mirgaa finxaalesummaa sabummaa biyyoota Dhihaa keessatti illee otoo hin hafiin babal'ate itti fufinsa eenyummaawwan daangaa dhiphataatiif ragaa dha. Rakkoon yaada kanaa inni lammaffaan, hacuuccaan garee sadarkaa ijaarama caasaa siyaasaatti qofaa argamu taasisee yaaduu isaati. Caaseffamni siyaasaa nama dhuunfaa kamillee wal-qixxummaan akka keessummeessu godhamee yoo diriifame eenyummaa garee balleessuun ni danda'ama jedhee ilaalcha keessa galcha. Haa ta'u malee, seera siyaasaa namoota dhuunfaa wal-qixxummaan tajaajilu ijaaruun qofti gareewwan hin balleesu. Eenyummaawwan garee irratti qor-qalbiinii fi diinagdeen gahee guddaa qabu. Kanaafuu, xiin sammuu siyaasawaa fi hanqinoota sirna diinagdee irratti mul'atan yeroodhaa gara yerootti garee uumaafii warreen jiranis cimsaa deemuun isaanii hin oolu. Rakkoon yaada kanaa inni sadaffaan immoo gareewwan kana balleessuudhaaf rakkoolee gareewwan kanaa sirnaan hubachuu fi humna gareewwan kanaa ijaaruun akka barbaachisu dagachuu isaati. Rakkoo gareewwanii hubachuu fi humna isaanii ijaaruuf immoo gareewwan kunniin jiraachuu isaanii fudhachuun barbaachisaa dha. Kanaafuu, yoo xiqqaate, sadarkaa tooftaatti gareewwan kun jiraachuu isaanii yoo fudhachuu baanne gareewwan kunniin mirga isaaniitiif akka falmatan gochuun hin danda'amu. Fakkeenyaaf, rakkoowwan dubartootaa furuudhaaf dura gareen dubartii jedhamu jiraachuu isaa fudhachuutu nu barbaachisa. Garee hin jirreef hin qabsoofnu waan ta'eef. Dubartootaafis humna kennuu fi fedhiiwwan isaaniitiif akka qabsaa'an gochuun kan danda'amu dubartummaadhaan dhaabbatanii akka wal-deeggaran gochuun yoo danda'ame dha. Kana ta'uu baannaan qoqqoodaminsa garee dubartii fi dhiira jedhamuu dirree duwwaa irratti gatuu dandeenya. Namoonni saala isaanii caalaa namummaa dhuunfaa isaaniitiin akka dhaabatan gochuun kan danda'amu duraan dursee dubartoonni dubartummaa isaaniitiin hacuuccaa isaan irra ga'e hubachuu fi qabsaa'uu akka danda'an gochuun yeroo danda'amu dha. Kanaafimmoo eenyummaa dubartummaa fudhatanii ka'uu barbaachisa. Dafqaan bulaan sirna saamichaa kaappitaalizimii irraa bilisa ba'uuf kan qabsaa'u, duraan dursee dafqaan bulaa ta'uu isaa fudhachuu yoo danda'e dha. Kanaafuu, eenyummaa garee balleessanii eenyummaa dhuunfaa bakka buusuun kan danda'amu dirree duwwaa irratti namoota dhuunfaa qofaaf beekamtii kennuudhaan miti. Adeemsi akka kanaa haccuucicha kan irra dibuu fi hacuucamtoonni ijaaramanii mirga isaaniitiif akka hin qabsoofne kan taasisu dha. Egaa firmaanni isaa maali? Hacuuccaa caas-tolchee bifa gareetiin uumamu akkamitti balleessuu yookiin hir'isuu dandeenya? Eenyummaan garee haftee hacuuccaa otoo hin hambifatiin akkamitti balleessuu dandeenya? Rakkoo kana hiikuudhaaf caasaa walitti dhufeenya namootaa wal-qixxummaa irratti kan hin hundoofne akka ta'u taasisu haala gaariidhaan hubachuu fi kallattii inni ittiin luucca'e sirreessuu barbaachisa. Isa kana 'suphiinsa caasaa' jechuunii dandeenya. Caasaan yeroo hundumaayyuu adeemsa yeroo keessa walitti dhufeenya hin barbaadamnee fi madaallii hin eegne uumuun isaa hin hafu. Kanaafuu, yeroodhaan adeemsa isaa ilaalanii suphuu barbaachisa. Konkolaataa al-tokko bareedaa ta'ee waan hojjetameef gara garaajiitti deddeebi'uu irraa akkuma nu hin oolchine, caasaanis hammam illee haala gaariidhaan yoo diriirfame mudannoowwan hedduun waan isa mudatan jiraachuu isaanii irraa kan ka'e yeroo hundumaa wanta suphiinsa barbaadu dha. Biyya keenya keessatti rakkoolee fi miidhaawwan hedduun kanneen caasaa siyaasaa keessaa maddan ni jiru. Hacuuccaawwan caasaan siyaasaa dhale ba'aawwan kaleessa irraa kanneen dhaallee fi idaawwan boruu har'a nuti uumnu dha. Biyyi keenya eenyummaawwan guguddoo suphinsi caasaa isaan barbaachisu sagal qabdi. Isaanis, sabummaa, naannummaa/kutaa biyyaa, miidhama qaamaa (disability), jireenya qiddugaleessa biyyaa/jireenya daangaa irraa, kutaa (class), dhimma koorniyaa (gender), umurii, magaalummaa/baadiyyummaa fi amantii dha. Yoo xiqqaate yeroodhaaf ba'anii kan mul'atanii fi hacuuccaan caasaa qabatamaa ta'e kanneen irratti mul'atu isaan kana saglani dha. Gara fuul-duraatti, amaloonni haaraan eenyummaawwan garee dhimmoota kanaas haata'anii eenyummaawwan akka haaraatti uumaman kanneen biroon uumamuun isaanii kan eegamu dha. Kanaafuu, caasaa kana irratti suphinsa walitti fufaa ta'e gaggeessuun barbaachisaa dha. Suphinsa caasaa kanaa gaggeessuudhaaf rakkoowwan hedduun yoo jiraatanillee rakkoolee jajjaboo lama akka ijootti caqasuu ni dandeenya. Inni duraa, hacuuccaan caas-tolchee adeemsa keessa waliindhahinsawwan uumamaa geessisuudhaan rakkoolee siyaasaa wal xaxaa, haala salphaan hubachuu fi hiikuuf rakkisoo ta'annii fi wal hidhanii jiran uumee jira. Inni lammaffaan immoo, hacuuccaawwan haaloo ba'insaa kan garee fi finxaaleyyummaa hordofsiisuudhaan suphinsa gufachiisuu isaati. Hacuuccaan caas-tolchee akka hacuuccaa nam-tolchee ifaa fi hubachuudhaaf salphaa kan ta'e miti. Amalli hacuuccichaas kan wal xaxee fi haala salphaa n hubatamee furmaata itti kennuuf kan mijatu miti. Sababa kanaatiin, guutummaa hawaasaatiifis haa ta'u warra miidhaan hacuuccaa kanaa isaan irra qaqqabeef hacuuccaa caas-tolchee hubachuufiin yeroo dheeraa fudhata. Keessumaayyuu, warreen hacuucaman hubannoon isaan dhimmoota hacuuccaa wajjiin wal qabataniif qaban gadi aanaa ta'uun isaa rakkoo guddaa dha. Hubannoon hacuucamtoonni qaban gadi aanaa ta'uun isaa yoo xiqqaate bifoota sadi qabaachuun mul'achuu danda'a. Inni tokkoffaan, hacuuccicha beekuu dhiisuu isaaniiti. Akka hacuucamaa jiran yoo beekuu baatan immoo sochiin isaan hacuuccaa sana jalaa ba'uudhaaf taasisan hin jiraatu. Isaan gidduudhaa namni hacuuccaa jiru hubatee isaaniif iyyuu fi barsiisu yoo jiraachuu baate hacuuccaa sana otoo hin hubatiin hafu. Rakkoo ijaarama caasaatiin jiru hubachuudhaaf waanti caalaatti wal xaxaa isa taasisu immoo hacuuccaan wal-irroo jiraachuu isaati. Fakkeenyaaf, dubartiin tokko hacuuccaan dubartummaa ishiitiin ishii irra ga'u akkuma jirutti ta'ee, karaa biraatiin immoo qaama miidhamtuu yoo taate, hacuuccaan ishii irra ga'u dachaa dha jechuu dha. Amala wal xaxaa hacuuccaa caas-tolchee hubatanii mirgaaf falmuun rakkisaa ta'uu isaa irraa kan ka'e gareewwan hedduun hacuuccaa jalaa ba'uudhaaf qabsoon isaan taasisan gadi aanaa dha. Karaa biraatiin, gareewwan hacuuccaa sana addaan baafatan qabsoo mirgaatiif hamma dhumaatti dhiibanii deemu. Fakkeenyaaf, biyya keenya keessatti qabsoon naannoo sabootaatti gaggeeffamu ol'aanaa dha. Kuni kan ta'eefis namoonni eenyummaawwan garee isaan kaan caalaa eenyummaa garee sabummaa qabanii irratti calaatti hubannoon isaanii waan gabbateefi dha. Sababiin kanaas, hayyoonni waa'ee mirgoota sabummaa lallaban hayyoota biroo kanneen eenyummaa garee warreen kaan lallaban caalaa sagalee isaanii ol-kaasanii waan falmaniifi dha. Inni lammaffaan, hacuuccaa haa ta'u jedhanii fudhachuu dha. Miseensonni garee sanaa waa'ee cunqurfamuu isaanii yoo beekan yookaan itti himame illee dhimmichi sirrii akka ta'ee fi hacuucamuun akka isaan irra jiru kan dubbatanii fi haa ta'u udhaan kan fudhatan yoo ta'e, hacuucamuu isaanii ofitti fudhataniiru jechuu dha. Gareewwan kunniin baroota dheeraadhaaf hacuucamaa jiraachuu isaanii irraan kan ka'e ilaalchawwanjajallatoo caasichi uume fudhachuudhaan ofirratti kan murteessan yoo ta'e, kuni hacuuccaa fedhii ofiitiin fudhachuu dha. Inni sadaffaan, ofumaan of hacuucuu dha. Ofumaan of hacuucuun agarsiistuu qor-qalbii hacuuccichaati. Walitti dhufeenya jajallataa yeroo dheeraadhaaf dagaagfatan irraa kan ka'e madaalliin gareewwan ofii isaaniitiif kennan gadi aanaa wanta ta'uuf, caasichi erga suphameen booddees madaallii isaanii kana kan hin sirreessineefi ofii isaanii yaada hacuucamummaa jalaa kan hin baasne ta'uu danda'u. Yaadni hacuucamummaa kunis qor-qalbii hacuuccicha itti fufsiisu uumuuf mijataa ta'e uuma. Kunis yaada garagaltoo hacuucamtoota qeequu fi miidhamtoota komatu dhala. Dabalataanis, yaada hawaasummaa hacuuccaa isaanii sababeessuu yaalu dhala. Karaa biraatiin, hawaasa yookiin garee biroo waa'ee haala hacuucamtotaa hubachiisuun rakkoo dabalataati. Hacuuccaan caas tolchee kan ifatti hin mul'annee fi laala salphaan hubachuuf rakkisaa ta'uu isaa irraa kan ka'e, hawaasni biraa waa'ee hacuuccaa gareewwanii salphaatti hubachuu dhiisuu ni danda'a. Yeroo ammaa kana rakkoon hubannoo uummata bira jiru rakkoo kallattii fi ifa ta'e miti. Hammamillee wal-qixxummaa gareewwanii ilaalchisee sadarkaa jechaatti waliigalteen jiraatus, qabatamaatti hojiidhaan kan mul'atu garuu ilaalchi dhokataan jiraachuu isaati. Fakkeenyaaf, qorannoowwan naannoo sanyummaa fi saalummaatti hojjetaman akka agarsiisanitti, eenyummaawwan garee lamaanuu ilaalchisee namni wal-qixxummaatti amanee hin fudhanne ifaan ifatti jiraachuu baatus gochoonniii fi ilaalchonni addunyaa irratti mul'atan garuu rakkooleen kunniin dhoksaadhaan akka itti fufanii jiran malee akka badanii jiran hin agarsiisan. Kanaafi dha bara wal qixxummaan dubartootaa itti haasa'amu kanatti dubartoota gara gaggeessummaatti fiduun hojii-manee kuufamaa ta'ee kan inni itti fufeef. Walumaagalatti, hacuuccaan caas-tolchee wal-xaxaa ta'uu isaatiin hubannoo fi ilaalcha hacuucamtootaas haa ta'u kan hawaasa biroo jijjiiruun qormaata suphiinsa caasaa isa tokko dha. Haa ta'u malee, rakkinichi kanumarratti kan dhaabbatu miti. Hacuuccichi wal-xaxaa waan ta'eef, yeroo gara yerootti bifa isaa, hanga isaa fi gareewwan irratti xiyyeeffatu kan jijjiirratu waan ta'eef, mootummaanillee cabinsa jiru sirnaan hubatee suphuuf ni rakkata. Cabiinsi yeroo irra keessaan ilaalan kan hin mul'annee fi ogeessota caba deebisaniin yeroo sakatta'amuu fi qaqqabatamu rakkoon eessa akka jiru kan baramu akkuma ta'e, cabiinsi caasaas mootummaan salphaatti hubachuudhaaf isa rakkisa. Haala waliigalaatiin cabiinsi jiraachuu isaa yoo beekellee, hangaa fi bal'ina rakkinichaa, akkasumas eessarratti suphamuun akka irra jiraatu hubachuun isa rakkisa. Finxaaleyyummaa Garee fi Hacuuccaa Haaloo Ba'insaa Leellistoonni mirga nama dhuunfaa maqaa eenyummaa garee balleessuutiin furmaata hacuuccicha irra dibuu fi raacetii hacuuccaa sanaa hambisee darbu dha kan isaan fidan jennee jirra. karaa biraatiin eenyummaa garee qabatanii hacuuccaa jalaa ba'uudhaaf qabsaa'uun, finxaaleyyummaa garee uumuun rakkoo inni hiiku caalaa kan inni uumu hammaachaa dhufee jira. Qabsoon mirga garee kabachiisuudhaaf godhamu fiixeetti harkifamaa, nageenya biyyaa kan booressuu fi lammiileen wal-danda'anii akka hin jiraanne kan taasisu dha. Sababiin kanaas, eenyummaan garee amala qor-qalbummaa waan qabuuf, adeemsa mirga eegsisuuf taasifamu keessatti falmattoonni mirgaa gara waraana qor-qalbiitti waan galaniifi dha. Waraanni qor-qalbii kunis biyya gara goolamaatti geessa. Dhiimi finxaaleyyummaa garee wajjiin wal-qabate inni biraan hacuuccaa haaloo ba'insaati. Hacuuccaa haaloo ba'insaa jechuun gareewwan 'hacuucamneerra' jedhanii qabsaa'an qabsoon isaanii daangaa darbee sararaa ala yeroo ba'anii fi isaanumtiyyuu deebi'sanii hacuucuu yeroo yaalan rakkoo uumamu dha. Wal-qixxummaadhaaf erga qabsaa'anii booda sarara wal-qixxummaa cabsanii isaanis dabaree isaanii warra kaan hacuucuu yeroo barbaadan hacuuccaa haaloo ba'insaatu mul'ata. Adeemsa suphiinsa caasaa taasisuu keessatti qormaanni inni tokko gareewwan mirgoota isaanii kabachiifachuurra darbanii hacuuccaa haaloo ba'umsaa keessa akka isaan hin galle ittisuu dha. Yeroo baay'ee gareewwan kan isaan hacuuccaa haaloo ba'umsaa keessa galaniif hacuuccaa caas-tolchee sirnaan hubachuu dadhabuu isaanii irraa kan ka'e akka hacuuccaa nam-tolcheetti waan lakkaa'aniifi dha. Hacuuccicha hawaasa yookiin uummataa wajjiin wal-qabsiisu. Kana irraa kan ka'e, lammilee qulqulluu irratti haaloo kuusanii hacuuccaa haaloo ba'insaa keessa seenu. Mul'ata Dimookiraasii Itoophiyaa Uumuu Kallattii maraan hacuuccaa dhabamsiisuun uummata abbaa biyyaa taasisuuf sirna aangoo abbaa biyyummaa uummata goonfachiisu ijaaruun barbaachisaa dha. Uummanni abbaa aangoo haa ta'u jechuun, dhimma ofii irratti carraan ofiin murteeffachuu fi fedhiiwwan ofii guuttachuu haa kennamuuf jechuu dha. Fedhiiwwan uummataa osoo hin hir'isinii fi hin ukkaamsiin hoogganuu fi abbummaa aangoo uummataa mirkaneessuuf sirna dimookiraasii caalaa filatamaa ta'e hin jiru. Dimookiraasii jechuun haala hidda dhalootaa, humna, yookin dhiibbaawwan biroo hunda irraa walaba ta'een adeemsi aangoo wal harkaa fuudhuu haala ittiin fedhii uummataa keessaa madduun sirna diriire jechuu dha. Aangoo wal-harkaa fuudhuu jechuun qaamni biyya bulchu uummata biratti fudhatama inni qabu jechuu dha. Filannoowwan adeemsa aangoo wal-harkaa fuudhuu hedduun biyya Itoophiyaa keessatti yaalamanii jiru. Duubatti deebinee yoo yaadannu, chaappaa aangoo wal-harkaa fuudhuu sirna biyyittii harka bataskaana amantii ortodoksii yoo ta'u, hoogganaan biyyattii warra amantii ortodoksii bulchaniin waliigaltee hin qabne sireen aangoosaa dafeetu jalatti reeqqisaa ture. Ka'umsi aangoo wal-harkaa fuudhuu isaanii hiddi dhalootaa fi humni haala wal-makeen adeemsifamaa ture. Al-tokko tokko moototni waraanaan moo'ataniitu aangoo qabachaa turan; al tokko tokko immoo aangoon abbaa irraa ilmatti darbaa ture. Adeemsa lamaaniinuu garuu bu'uurri guddaan aangoo wal-harkaa fuudhuu bataskaana ortodoksii turte. Mirkaneessummaa bataskaana ortodoksiitiin ala yeroo jalqabaatiif aangoo kan qabate mootummaa Dargii ture. Mootummaan Dargii, gama tokkoon adeemsa aangoo wal-harkaa fuudhuu sirna moototaa amatii Ortodoksiitiin hidhata qabu waan dhiiseef; gama birootiin immoo madda aangoo wal-harkaa fuudhuu haarawaa sirna dimookiraasii mirkaneessuuf qophii waan hin taaneef mootummaan Dargii carraa adeemsa aangoo wal-harkaa fuudhuu osoo hin argatin kufe. Mootummaan ADWUI wayita aangootti dhufu aangoo sirna dimookiraasii irraa fudhachuuf kan yaale ta'us, xiqqoo turee garuu mootummaa misoomawaa ta'uudhaan sirna aangoo fudhachuu diriirsuuf fedhii qabu calaqqisiiseera. Hiyyummaa keessaa battalumatti ba'uu kan danda'an biyyoonni Kibba-Baha Eeshiyaa carraan aangoo wal-irraa fuudhuu qaroomina misooma diinagdee keessaa argachuu isaanii jiraatus, biyyoonni akka Indooneezhiyaa garuu waggoota muraasa malee adeemsa kanatti milkaa'uu hin dandeenye. Sababii kanaafis fuula isaanii gara dimookiraasiitti deeffachuuf dirqamaniiru. Haaluma wal-fakkaatuun, mootummaan ADWUis adeemsi aangoo fudhachuu misooma diinagdeetiin wal-simsiisuun fiduun ni danda'ama jechuun sochii taasiseen hiyyummaa hir'isuuf haala jireenya uummata biyyattii fooyyessuu irratti xiyyeeffatee hojjatus, qulqullinni guddinna diinadee dafee furmaata argachuu dhabuunii fi gaaffileen dimookiraasii finiinaa dhufuun isaanii adeemsi aangoo wal-harkaa fuudhuu gaaffii jala galuun jeequmsa siyaasaa fideera. Adeemsi aangoo wal-harkaa fuudhuu sirna moototaa hundee irraa goguun gaaffileen uummataa adda addaa gama hayyootaatiin dhiyaachuu kan jalqaban jabana warraaqsa barattoota Itoophiyaa ture. Duudhaaleen ammayyummaa dhiyaachaa turanis: bilisummaa, wal qixxummaa fi gaaffileen obbolummaa hayyoota ammayyaa haarawaan dhiyaachuu kan eegalan wayituma sana turan. Duudhaalee kanneen keessaa kan maddan gaafilee gurguddoon sadi ol-ka'anii dhiyaachaa turaniiru. Isaan keessaa tokko gita sirna bittaatiin kan wal-qabatu gaaffii lafaa ture. Lafa gita bittaa irraa bilisa baasuun qabeenya qonnaan bultootaa gochuuf qabsoo hadhaawaan taasifameera. Inni lammataa gaaffii abbaa biyyummaa yoo ta'u, Itoophiyaan "mana hidhaa sabaa fi sablammootaati" jechuun ibsa bal'aa fi yaada furmaataa ofiin of bulchuu, darbees hanga foxxoqinaatti hiree ofii murteeffachuu kan jedhu dha. Gaaffii sadaffaan aangoon harka uummataatti akka deebi'uu fi bulchiinsi uummataa akka hundaa'u kan jedhu gaaffii dimookiraasiitu dhiyaachaa ture. Gaaffilee sadeen kanneen deebisuuf yoo xiqqaate mootummoota lama dabarsinee jirra. Warraaqsi bara 1966 hir'inoonni jiran akkuma jiranitti ta'ee lafti qonnaan-bultootaaf akka hiramu gochuun gaaffii lafti qonnaan-bultootaaf jedhu deebisuu danda'eera. Haaluma wal fakkaatuun, warraaqsi bara 1983 immoo gaaffilee sabaa fi sablammootaa heera biyyaa fi sirna federaalizimiitiin ijaaruun, hir'inoonni jiran akkuma jiranitti ta'ee, gaaffii dhiyaachaa ture deebisuu danda'eera. Mootummaata lamaanuu keessatti osoo haalan deebii hin argatin hanga ammaatti kan ture gaaffii dimookiraasiiti. Kana qofa osoo hin taane, mootummoota lamaan keessatti injifannoowwan argaman kunuunsuun itti fufsiisuun milkaa'ina argame dagaagsaa deemuuf danqaa kan itti ta'e dimookiraasii dhabuu yookin sirni of-tuultotaa babal'achaa adeemuu isaati. Dhimmi gaaffilee lamaanii ammas mata duree dubbii ta'ee itti fufuun isaa sababii guddaan deebiin isaa bu'uura dimookiraasii irratti kan hundaa'e waan hin taaneefi dha. Mootummoonni lamaan wal-duraa duubaan gaaffii gita bittaa fi gaaffii mirga sabaa fi sablammootaa yoo ilaalle, gaaffileen lamaanuu duudhaa wal-qixxummaatiin kan ijaaraman ta'uu isaanii hubachuu dandeenyeerra. Kunis duudhaalee ammayyummaa sadan keessaa duudhaan wal-qixxummaa kophaa ol-ka'ee mul'achuu isaa nu hubachiisa. Karaa biraatiin duudhaaleen bilisummaa fi obbolummaa sirna mootummoota lamaanii keessatti iddoo baay'ee gad-aanaa qabu. Haa ta'u malee, akkaataa duudhaalee bilisummaa fi obbolummaatiin sirni dimookiraasii biyya keenyatti ijaaramu hanga eegame ta'uu hin dandeenye. Sadarkaa jechaatti dimookiraasiin afaan mootummoota lamaanii keessaa kan hin buune ta'us. duudhaalee dimookiraasiif bu'uura ta'an lamaan siyaasa keenya keessatti iddoo gad-aanaa qabu. Gaaffii wal-qixxummaa qofa deebisuun dimookiraasii ijaaruun immoo tasumaa waan hin yaadamne dha. Waggoota muraasa darban keessatti sababni jeequmsa siyaasaa fide ammas gaaffii wal-qixxummaa ta'us gaaffii wal-qixxummaa kan jabeesse ukkaamsaa mootummaati. Duudhaan bilisummaa kunis waggoottan darban keessa sababa ka'uumsaafi finiinsaa jijjiirama siyaasaa guddaa akka ta'e nutti agarsiisa. Gaaffii wal-qixxummaatiif humna kan ta'ee fi lafa jala akka finiinu kan taasise bilisummaa dhabuu dha jechuun ni danda'ama. Walitti bu'iinsi sabaa fi sablammoota jidduutti uumame, haalli siyaasaa nagaa dhabuunii fi kkf haalota waggoota muraasa dura turaniin wal-bira qabnee yoo ilaallu haala baay'ee hammaataa dha. Rakkoowwan turaniif furmaata kennuurra akka hammaachaa deemuu fi jiraachuun biyya keenyaa gaaffii keessa akka galu kan taasise inni guddaan hacuuccaa dha. Siyaasa ammayyaa biyya keenyaa keessatti iddoo baay'ee gad-aanaa kan qabuu fi duudhaan ammayyummaa haalaan osoo hin dagaagin hafe obbolummaa dha. Obbolummaa jechuun firooma foonii dhalli namaa qabu, eenyummaa naannoo jireenyaa, yookin dallaan biroo osoo hin daangessin haala ittiin wal-deeggaranii fi duudhaa rakkoon isa tokkoo isa biraa kan dirqisiisu qabaachuu jechuu dha. Duudhaan kun safuu dhala namaa bal'isuudhaan daangaa nuyi i fi isaan jedhu keessaa ba'anii dhalli namaa hundi duudhaa 'nuyi' jedhu safuu hawaasummaa keessatti akka hammataman kan taasisu dha. Safuun hawaasummaa dhala namaa kun babal'achaa dhufuun isaa firaa fi nama naannoo ofii caalatti nama halaalaatiif yaaduu fi dursa kennuu kan hin dandeenye akka yaadaa fi ilaalcha kana horatu taasiseera. Waa'ee naannoo tokkoo ykn hawaasa tokkootiif dhiphachuuf achi keessatti uumamuun dirqama akka hin taane hubachiisuu danda'eera. Duudhaan obbolummaa biyya Itoophiyaa keessatti baay'ee gad-aanaa ta'uun isaa gaaffilee wal-qixxummaa fi bilisummaa karaa dimookiraatawaatiin hiikuuf carraa qabnu wal-xaxaa gochuudhaan siyaasni keenya wal-dhabdee fi muddamaan kan guutame akka ta'u godheera. Gaaffilee wal-qixxummaa fi bilisummaa waliigalteedhaan hiikuu fi qajeelfamaan fuulduratti imaluuf gufuu kan nutti ta'e dagaaguu dhabuu duudhaa kanaati. Dhugumatti wayita warraaqsa barattootaa sana duudhaan kundargaggoota gaaffilee gita bittaa fi sabaa fi sablammii gosa ofii irra darbanii yaaduu danda'an horachuu danda'ee ture. Maatii gita bittootaa keessaa ba'anii gaaffilee gita bittaas ta'ee sabaa fi sablammootaa adda-durummaan hogganaa kan turan dargaggoota hedduu dha. Haa ta'u malee, gaaffileen gita bittaa fi sabaa fi sablammootaa dhala namaa ta'uu keenya qofaan falmuu kan qabnu ta'uun hafee dhimma hayyoota naannolee bakka bakkaa qofa ta'uu wayita eegalu haalli gaaffilee kanneenii wal-xaxaa ta'uudhaan bifa isaaniijijjiirrachaa dhufani. Sababiin kana ta'eefis yaadoleen gaaffiin wal qixxummaa miira obbolummaatiin adeemsisaa turani maddiitti gatamanii gaaffichi miira naannoo ofii qofaaf quuqamuun bakka bu'uu isaati. Yeroo ammaatti dhimma siyaasa biyya keenyaa isa ijoo kan ta'e gaaffiin dimookiraasii bilisummaa fiduu bira darbee gaaffilee gita bittaas ta'ee sabaa fi sablammootaa haalan furuuf haala mijaawaa kan uumu ta'uun isaa ifa ta'us ijaarsa dimookiraasiitiif barbaachisaa kan ta'e duudhaan obbolummaa dadhabaa ta'uun isaa ijaarsa dimookiraasii itti jirruuf qormaata dha. Duudhaan obbolummaa dagaagina aadaa hawaasummaa waliin hidhata guddaa qaba. Aadaa hawaasummaa kan jennu, adeemsa ijaarsa hawaasummaa keessatti dorgommii faayidaa keessaa ba'uun hawaasni dhimmootaa fi imaammata biyyaatiif dursa kennee dammaqinaan hordofu kan qabu aadaa hawaasummaati. Paartiileen siyaasaa carraawwan filannoo imaammataa uummataaf dhiyeessuun aangoo qabachuuf dorgomuu akka danda'an eenyummaa hawaasummaa bira darbee hawaasa madaallii imaammataa irratti xiyyeeffatu nu barbaachisa. Dorgommiin siyaasaatis filannoo imaammataa dhiyeessuu irratti kan hundaa'e akka ta'u godha. Biyyoonni aadaan hawaasummaa keessatti hin dagaagin uummanni dorgommii faayidaa naannoo ofiitiin hidhata qabuun waan qabamaniif sirna dimookiraasii dorgommii yaadaa irratti hundaa'e dhugoomsuuf rakkoo guddaa rtn ta'a. Uummataaf filannoon imaammataa dhiyaachuun imaammata fedhe filatee ittiin buluun hafee siyaasichi dhimmoota hawaasummaatiin akka muddamu taasisa. Kunis siyaasichi gareewwan sabaa fi amantiitiin akka dhiibamu gochuun tasgabbiin siyaasaa akka hin dhufne taasisa. Haalli kunis jiraachuu sirna dimookiraasii keenya ni miidha jechuudhaan mootummoonni akka maraammartoo hacuuccaa isaaniitti deebi'an taasisa. Sirna dimookiraasii keessatti humnoota siyaasaa jidduutti muddamni uumamu jeequmsa walitti fufiinsa qabu uumudhaan jiraachuu mootummaa biyyattiitiif qormaata waan ta'uuf uummatas ta'ee hoggantoonni isaanii dimookiraasiin jeequmsa waan fiduuf nu hin barbaachisu jedhanii akka abdii kutatan taasisa. Haa ta'u malee humnaan bulchuuf yaaliin taasifamus biyya keenya maraammartoo jeequmsa irraa baraaruu hin dandeenye. Ukkaamsaan haaloo dhaluudhaan rakkinichi caalmaatti wal-xaxaa akka ta'u gochaa waan dhufuuf yeroo mara yaaddoo keessa jiraachuun biyyoota akka keenya guddachaa jiraniif balaa guddaa dha. Aadaan hawaasummaa kunjiraachuu dhabuun isaa fi muddama ijaarsawwan aantummaa hawaasummaa jidduutti jiru tasgabbeessuun biyyoonni gara dimookiraasitti ce'anis ni jiru. Haa ta'u malee biyyoonni kunis hedduun isaanii haala mijataa dimookiraasii kan hin qabnee fi gara abbaa irrummaatti akka deebi'an waan hin beekamneef yaaddoo keessa warra jiraatani dha. Adeemsa isaa keessatti fedhii fi kaka'umsa qabaatanillee dimookiraasiin miillaan dhaabachuu dadhabee akka gatantaruu fi jeequmsa siyaasaa biroo qabatee akka deemaa jiru hubanneerra. Biyyoota turanii dimookiraasii eegalan keessaa irra deddeebiin kan ka'an biyyootni Ameerikaa Kibbaa dimookiraasiin isaanii ammallee lafa qabachuu dadhabee mootummaa biyyattii jiraachisuuf kunuunsa yeroof taasifamu malee dimookiraasii caasaawwanii fi aadaa irratti hundaa'ee bu'uura jabaa qabu ijaaruu hin dandeenye. Kunis aadaa hawaasummaa osoo hin ijaarin dimookiraasii hundeessuu fi itti fufsiisuun baay'ee ulfaataa fi waanuma fedha qabnu qofaaf dhimma salphaa itti milkoofnu akka hin taane kan mul'isu dha. Kanaafuu, haala qabatamaa keessa jirru hubannoo keessa galchuun, rakkoowwan wal-xaxaa qabnu duraa-duubaan kan furu, akka humna keenyatti kan ijaarrannu dimookiraasii Itoophiyaa nu barbaachisa. Dimookiraasii akkanaa kana ijaaruudhaaf immoo yaaliiwwan sadarkaa idil-addunyaatti taasifaman yaada keessa galchuun, haala qabatamaa keessa jirru hubachuun; akkasumas, adeemsa irra dhufne hunda sakatta'uun nu barbaachisa. Dimookiraasiin jalqabumarraa filannoowwan ijaarsa kallattii fi jedhu qabatee eegalame. Dimookiraasiin kallattii lammiileen dhimma biyya isaanii irratti ijaarsa kallattiin keessatti hirmaachuun karaa murtoowwan barbaadan ittiin dabarsani dha. Karaa biraatiin, dimookiraasiin ykn dimookiraasiin bakka bu'ummaa lammiileen namoota bakka isaanii bu'anii murtoowwan dabarsuu danda'an filachuudhaan karaa fedhii ofii ittiin raawwachiisani dha. Yeroo ammaa kana addunyaa gubbaatti ijaarsi dimookiraasii inni guddaan dimookiraasii ti. Ta'us garuu dimookiraasiin kallattiin haala danda'ameen dimookiraasii tiin wal-simatee hojii irra oolaa jira. Filannoowwan dimookiraasii lamaan filannoowwan adeemsa yerootiin dhufan adda addaa keessatti dhiibbaawwan adda addaa uumuu danda'aniiru, Haala waliigalaatiin yoo ilaallu garuu dimookiraasiin seenaa keessatti iddoo guddaa argachaa waan dhufeef yaadonni waa'ee ijaarsa dimookiraasii ilaalchisee ka'an irra caalaan isaanii adeemsa dimookiraasii irratti kan xiyyeeffatani dha. Yeroo ammaa kana haalli dimookiraasiin kallattii itti hojii irra ooluu danda'u baay'ee xiqqoo dha. Dimookiraasii kallattii keessatti murtoon sagalee hirmaannaan lammiilee yookin mariin kallattii qabachuu ni danda'a. Addunyaa gubbaatti kallattiin hirmaachisummaa bal'inaan hojii irra ittiin oolu wayita mootummaan dhimmoota mormisiisoo ta'an murtoo sagaleetti dhiyeessuu fi kaka'umsa uummataatiin dhimmoota murtoon sagalee itti kennaman yeroo jiran i dha. Karaa biraatiin, murtoo sagalee bira darbee, hayyoonni dimookiraasii marii uummataa yookin ergifannaa yaadaa irratti hundaa'etu bu'a-qabeessa jedhanis ni jiru. Keessattuu, biyyoota dhiibbaan sabaa fi sablammootaa; akkasumas, dhiibbaan amantii irra jiran keessatti dimookiraasii kallattii ergifannaa yaadaa bu'uureffate hojii irra oolchuun mariidhaan haala tasgabbaa'aa uumuun ni danda'ama yaadni jedhu dhiyaateera. Dimookiraasiin kallattii biyyoota akka Siwiizerlaandi keessatti caasaa mootummaa gara gadii keessa lixee seenuudhaan lammiileen murtoo kennuu irratti akka kallattiin hirmaatan gochuu irratti hojii irra ni oola. Dimookiraasii kallattiitiin wal-qabatee lammiilee gama waldaalee hawaasummaatiin hirmaachisuun ni danda'ama yaadni jedhus hayyoota adda addaatiin ni dhiyaata. Yaadi kun aangoo uummataa sirnaan mirkaneessuuf aangoo mootummaa waldaalee hawaasummaatiif qooduun ni barbaachisa jechuun kan amanu dha. Qabiyyeen isaa ijoon yaada libiraalizimii babal'ateeti jechuun ni danda'ama. Jabana teekinooloojii kana keessa tooftaalee teekinooloojii ammayyaa adda addaa fayyadamuun dimookiraasiin kallattii hojii irra oolaa jira. Gaaffileen yaada ilaalcha uummataa ittiin funaanan kanaaf fakkeenya ni ta'a. Kanaafuu, teekinooloojiin fageenya mootummaa fi uummata jidduu jiru dhiphisuudhaan sababa fageenya iddoo fi yerootiin haala mijataa hintaaneef furmaata kennuun lammiileen siyaasa irratti haala kallattiin ittiin hirmaachuu danda'an uumeera. Miidiyaan hawaasaa adda addaa hirmaannaa uummataa kallattiin taasifamu kana galmaan qa'uu irratti shoora guddaa ni taphatu. Rakkoon fageenya iddoo fi yeroo tekinooloojii ammayyaa fi caasaa bulchiisaa gadi diriireen furamaa dhufus dimookiraasiin kallattii falaasamaa isaa irratti rakkina bu'uuraa tokko ni qaba, kunis uummatummaa dha. Tarkaanfachiiftonni dimookiraasii kanaa adeemsa murtoo kennuu uummataa keessatti kallattiin hirmaachuu isaanii agarsiiftuu bulchiinsa uummataa bu'uura ta'e gochuun dhiyeessu. 'Dimookiraasiin bulchiinsa uummataati' yoo jenne karaan uummanni kallattiidhaan murtoo ittiin dabarsu filatamaa dha jedhu. Bu'uura ilaalcha kanaatiin uummata gama bakka-bu'oota isaaniitiin hirmaachisuun karaa jara kanaatiin faayidaa uummataa saamsisuu dha jedhu. Kunimmoo uummata beekaa fi yaada gaarii kan qabu; bakka bu'oota uummataa immoo saamtotaa fi fedhii uummataatiin ala warra deeman gochuun ilaalcha dhiyaatu kanaan uummatummaa jenna. Uummata hirmaachisuunii fi dhimma ofii irratti murtoo kennuu dandeessisuun barbaachisaa ta'ullee dimookiraasii kallattii ulfaataa kan taasisu haala jireenya uummatichaati. Uuummanni yeroo bal'aa jireenya guyyuu isaa adeemsisuu fi haala jiruu waliigalaa fooyyeffachuuf oliif gadi jechaa waan ooluuf akka hayyoota siyaasaa uummata bakka bu'anii hojjatan itti siyaasa duukaa bu'ee qo' achuu irratti yeroosaa kan dabarsu miti. Kanaafuu, yaada dimshaashaarra darbee tarree yaadaa irratti raga qa'aa funaanuu fi xiinxaluu irratti yeroo fi haala jireenyaa wal-simataa hin qaban. Hayyoonni siyaasaa gama isaaniitiin, dhimmoota siyaasaa hunda duukaa bu'uu, qo'achuu fi sakatta'uuf carraa isaa waan qabaniif dhimmoota hunda ragaa fi beekumsa fooyya'aarra dhaabachuun murteessuu ni danda'u. Jabanni miidiyaa hawaasaa kundimookiraasii kallattiin uummanni itti hirmaatu mijataa yoo taasisu qormaanni mudate tokko ilaalchi uummatummaa kun garmalee finiinuun hayyoonni siyaasa uummatummaa heddummaachuu isaaniiti. Miidiyaalee hawaasaa irratti yaadonni miira keessa nama galchan kan uummataafi tarkaanfachiiftota jijjiiramaa irraa maddan fudhachuudhaan karaa uummata fayyadan gadi dhiisuun yeroof uummata biratti fudhatama argachuuf jecha oliif gadi fiiguun qormaata guddaa biyyi keenya ammaan kana keessa jirtu dha. Addunyaa kana irratti hir'inoota dimookiraasii kallattii madaaluun kan danda'amu miidiyaan hawaasaa biyyoota jabinaan beekkaman kanneen akka Faransaayi osoo hin hafin miidiyaa hawaasaa kanaan raafamuu isaaniiti. Dimookiraasiin al-kallattii gama isaatiin, akaakuu dimookiraasii filannoo irratti xiyyeeffate waan ta'eef yaadonni akaakuu dimookiraasii kana ilaalchisee ka'an waa'ee filannoo fi dhimmoota bakka-bu'iinsaan wal qabatan irratti xiyyeeffatu. Jabana kana keessa filannoo walabaa, haqa qabeessaa fi amanamaa adeemsisuun agarsiiftuu sirna dimookiraasii haqaati jedhamee amanama. Wayita kana filannoon dhugaa adeemsifameera kan jedhamu adeemsi isaa lammiilee guutumaan guututti yoo hirmaachisee fi bu'aan isaa immoo paartiileen mormitootaa filannicha keessatti bakka-bu'ummaa yoo argatani dha. Hirmaachisummaan adeemsa filannichaa kan madaalamu baay'ina filattootaatiini dha. Filannoon filattoonni hedduun irratti hirmaatani filannoo hirmaachisaa dha jedhamee fudhatama. Bu'aa isaa ilaalchisuun, paartileen filannicha irratti dirgoman teessoo madaalawaa bakka bu'ummaa yoo argatan filannichi filannoo bakka-bu'ummaa paartilee qabudha jechuun ni danda'ama. Dadhabina dimookiraasii al-kallattii guddaadha jedhamee kan fudhatamu hayyummaa siyaasaati. Hayyummaa siyaasaa jechuun hayyoota siyaasa beekanii fi hubatani jechuu fi ilaalcha hayyoota jedhaman kanaaf tilmaama ol-aanaa kennu dha. Dimookiraasiin al kallattii maqaadhaaf bulchiinsa uummataa haa jedhamu malee hayyoonni siyaasaa siyaasicha keessatti dorgomanii kan raawwachiisan fedhii ofii isaaniiti malee fedhii uummata miskiinaa miti. Gabaabumatti, akaakuun dimookiraasii kanaa bulchiinsa hayyootaa, hayyoonni siyaasaa maqaa uummata bal'aatiin filatamanii kan keessatti mootomani dha qeeqni jedhu irratti dhiyaata. Hayyoonni siyaasaa uummata bakka bu'uudhaan fedhii uummataa osoo hin taane fedhii ofii isaanii itti kabachiifachuun maqaa uummataatiin sirna abbootii humna siyaasaa fi diinagdee itti bitani dha jedhamu. Qeeqni kun bishaan hin kaasu jechuun haayyonni morman ii yaad-rimee hayyummaa dhiyeessaniiru. Yaad-rimee hayyummaa jechuun karaa kamiinuu yoo deemne ol-aantummaa yaada haayyotaa jalaa ba'uu hin dandeenyu jechuu dha. Hawaasa keessatti yeroo mara dandeettii fi fedhii hayyoota muraasa hayyummaan isaanii ol-ka'edha jedhama. Kanaafuu, sirna dimookiraasii fi sirnoota akaakuu biroo kamiyyuu keessatti hayyoonni fuul-duratti dhufuun gita hoggansaa fudhachuun isaanii waan hin oolledha jechuun falmu. Agarsiiftuu dimookiraasii al-kallattii isa jalqabaa ta'uun kan ilaalamu dimookiraasii caalmaa sagaleeti. Adeemsi ijaarsa dimookiraasii kanaa yaad-rimee, "hoggansa harka-caalmaa, mirga harka-xiqqaa" jechuun kan beekamuu fi sirna paartiin sagalee caalmaa argate itti biyya bulchu dha. Ijaarsi dimookiraasii kanaa garee hawaasa xiqqaa murtoo kennuu keessaa maddiitti kan baasuu fi aangoodhaan ala kan isaan taasisu dha jechuun qeeqni irratti dhiyaata. Bu'uurri dimookiraasii sagalee caalmaa biyyoota aadaa hawaasummaa ijaarratan irraa kan fudhatame yoo ta'u, adeemsi filannichaa wal-dorgommii yaadaa sadarkaa ol-aanaa irratti kan bu'uureffame dha. Qeeqni dimookiraasii akkanaa irratti dhiyaatu inni tokko dorgommiin filannichaa finiinaa yeroo dhufu paartileen siyaasaa moo'achuuf jecha fedhii uummatummaa keessa akka seenan isaan taasisa kan jedhu dha. Kana jechuun, paartileen filannoo siyaasaa moo'achuuf jecha dhimmoota laafintii hawaasaa ta'an, fakkeenyaaf sabummaa, tti fayyadamuudhaan sagalee ol-aanaa argachuuf yaalu; kunis adeemsi filannichaa miiran akka guutamu taasisa. Biyyoota akka keenya sabaa fi amantiidhaan qoqqoodaman keessatti dimookiraasiin sagalee caalmaa dorgommii filannichaa gar-malee finiinsuun bu'aa jeequmsaa fi balaadhaaf saaxilamuu qabaata. Haa ta'u malee, biyyoonni dorgommii akkanaa yeroof tursiisuun filannoo naga-qabeessa adeemsisuu danda'an tokko tokko jiraachuun isaanii kan dagatamuu miti. Qeeqni dimookiraasii sagalee caalmaa irratti dhiyaatu kan biroo waa'ee adeemsa filannichaa malee bu'aa isaatiif hin dhimmu kan jedhu dha. Sababii kanaanis biyyoota sabaa fi amantiin qoqqoodaman keessatti gareen sagalee caalmaa argate tokko yeroo mara moo'ataa ta'uun haalli sanqoo itti dhuunfatu ni uumama jechuun qeequ. Biyyoota aadaan hawaasummaa keessatti hin dagaanin, keessattuu biyyoota siyaasa eenyummaatiin cinqaman keessatti dimookiraasiin sagalee caalmaa hin mijatu yaada jedhu kan tarkaanfachiisan hayyoonnii fi namoonni siyaasaa caalmaa sagaleetiin osoo hin taane dimookiraasii waliigaltee irratti hundaa'e osoo ta'ee irra caalaa filatamaa dha jedhu. Hanguma fedhellee dimookiraasii jechuun hiikni isaa inni bu'uuraa fi beekamaan filannoo sagalee caalmaa fi dorgommii irratti kan bu'uureffame ta'us sirni kun biyyoota sabaa fi amantiidhaan qoqqoodamaniif mijataa akka hin taane hayyoonni siyaasaa kunniin ni dubbatu. Hagamillee dimookiraasiin waliigaltee irratti hundaa'e mirga garee xixiqqaa eegsisuu keessatti filatamaa dha jedhamus hayyoonni siyaasaa tokko tokko dimookiraasiin waliigaltee irratti hundaa'e adeemsa siyaasaa hoggansa caalmaa irraa gara hoggansa garee bicuutti kan jijjiiruu fi sagalee garee caalmaa kan ukkaamsu dha jedhu. Dimookiraasiin waliigaltee irratti hundaa'u adeemsa keessa gara dimookiraasiitti seenuu wayita yaalanii fi keessattuu biyyoota qoqqoodamuu sabaa fi amantiitiin jeeqamaa jiraatan keessatti dimookiraasii filatamaa ta'aa waan dhufe fakkaata. Yeroo ammaa kana siyaasa ce'uumsaa keessatti ol-ka'ee dhaga'amaa kan jiruu fi dabaree isaa gumaacha dimookiraasii too'atee kan jiru ijaarsa kana dha. Hiikkaa n dimookiraasii inni beekamaan caalmaa sagalee filannoo irraa gara dimookiraasii waliigalteetti waan jijjiirame haala fakkaatuun tarkaanfiiwwan ijaarsa dimookiraasii hedduun dimookiraasii waliigaltee irratti hundaa'e yaada keessa kan galfatani dha. Dimookiraasiin waliigaltee irratti hundaa'e yoo xiqqaate dhimmoota afur of-keessatti hammachuu ni danda'a. Isaanis: qindoomina cimaa, gareewwan bicuun aangoo sagalee sagaleedhaan moo'uu qabaachuu, bakka-bu'ummaa madaalawaa fi mirga ofiin of-bulchuu naannoleeti. Dhimmoota bu'uuraa arfan kana ilaalchisee sirni diriiru gaaffilee gareewwan bicuu dursee waan deebisuuf gaaffilee hawaasummaa siyaasa rraa walaba waan taasisuuf walitti bu'iinsa hir'isuun dimooki raasii tas-gabbaa'aa uuma jechuun falmu. Dimookiraasiin waliigaltee irratti hundaa'e walumaagalatti dhimmoonni waliif tumsuu bu'uureffatan garuu ijaarsa dimookiraasii eenyummaa hawaasaa yaada keessa galfate dha. Dimookiraasiin waliigaltee irratti hundaa'e eenyummaa sabaa dhaabbataa taasisee kan ilaaluu fakkaata. Akkasumas, eenyummaa naannolee walitti dhiyeessurra wal-diddaa keessaa isaanii hammeessee kan itti fufsiisu jechuun qeeqni adda addaa irratti dhiyaata. Ijaarsi dimookiraasii kun biyyoota Awurooppaa kanneen akka Neezerlaandi, Beeljiyeemii fi Siwiizerlaandi keessatti kan hojjatu ta'ullee biyyoota guddachaa jiran keessatti hojjachuu akka hin dandeenye kanneen dubbatan ni jiru. Qeeqni isaanii inni guddaan, rakkoon biyyoota guddachaa jiranii akka biyyoota Awurooppaa haala teessuma lafaa bu'uura godhachuun dorgommii sabootaa taasifamu osoo hin taane dorgommii sabootaa afaan yookin hidda dhalootaa bu'uureffate waan ta'eef rakkoo jiru furuurra inumaayyuu ni hammeessa kanjedhu dha. Akkaataa qeeqa kanaatiin, sab-lammoonni biyyoota Awurooppaa faayidaa teessuma lafaa irratti kan hundaa'anii fi garaagarummaa aadaa fi kanneen biro isaan jidduu jiru kan hubatan haala teessuma lafaa faayidaadhaan itti hidhata qabaniin qofa dha. Ijaarsi kun dheebuu hayyootni siyaasaa aangoof qaban baasuuf kan itti tolu dorgommiiwwan garaagarummaa jiran dhiphisaniin yoo ta'e malee haala garaagarummaa babal'isuun yoo ta'e adeemsa yeroo dheeraa keessa nageenyaaf tasgabbii biyyaa balaa keessa galcha qeeqni irratti dhiyaata. Hayyoonni qeeqa akkanaa dhiyeessan adda-dureedhaan dimookiraasiin dorgommii siyaasaa eenyummaa sabaa bira darbe irratti hundaa'uu qaba warra jedhani dha. Akka yaada hayyoota kanaatti eenyummaa sabaatiin gurmaa'anii waliif tumsuurra sabaa fi sablammoonni wal keessa makamuun gurmaa'anii dorgomuun dimookiraasii tas gabbaa'aa uumuuf irra caalatti bu'a-qabeessa ta'a. Kana jechuun, balaa garee tokko qofaan gurmaa'uun wal-qabatee dhufu irraa baraaramuuf gareewwan eenyummaa sabaa adda addaa walitti makuun gurmaa'uun tasgabbii siyaasaa fiduun ni danda'ama jedhu. Filannoon ijaarsa siyaasaa kun dimookiraasii waliigalteetiin faallaa haala ta'een dorgommii siyaasaa yaada keessa galchuun kan dhiyeessu dha. Hayyoonni siyaasaa tokko tokko yaada ergifannaa leellistoota dimookiraasii kallattiitiin ka'u irratti dimookiraasii hundaa'e fayyadamuun dimookiraasii tas-gabbii qabu uumuuf furmaata ta'a jedhu. Adda-dureedhaanis dimookiraasii waliigaltee ergifannaadhaan fudhachuu akka yaada furmaataatti lafa kaa'u. Biyyoonni muraasni (fakkeenyaaf, lsiraa'eelii fi lstooniyaa), immoo sab-daneessi olaantummaa siyaasaa biyya isaanii gonfatanii akka itti fufan Dimookiraasii Sabummaa" ijaaraniiru. Ijaarsi akkanaa biyyoota kanneen keessatti saboota bicuu fedhiifi boca sabdaneessaa keessatti akka hammataman taasisa. Kanas qabatamaan caalmaa sagaleetiin kan wal fakkeessu taus, lammiilee ijaarsa saba tokkoo keessatti gurmeessurra eenyummaa sabaa waan dhaabbataa tokko godhee fudhachuun dimookiraasii waliigaltee waliin wal-fakkeessa. Dimookiraasii Akkamiitu Nu Barbaachisa? Kutaa tokkoffaa keessatti akka ibsametti, dhalli namaa fedhii ida'amuutiif qaban guuttachuudhaaf yaalii taasisan keessatti yaalii isaanii kan gufachiisuu fi 'anatu siif beeka' yaada jedhuun fedhii tokko qofa adda baasuu kan yaalu sirna hacuuccaati. Kunis adeemsi fedhii tokko qofa guutuuf taasifamu fedhii uummataa hir'isaa fincilaa fi jeequmsa walitti fufiinsa qabuuf kan isaan kakaasu ta'eera. Fedhii foonii guutuun wal qixxummaa fi bilisummaa kan hir'isu, bilisummaa kennee buddeena gamisa kan dhoowwatu, wal-qixxummaa kennee bilisummaa kan dhoowwatuu fi wal-qixa kan nama beelessu, kkf, sirnoonni akkanaa hundi fedhii dhala namaa kan hir'isu tooftaa hacuuccaati. Kanaafuu sirni dimookiraasii nuti diriirsuu qabnu fedhii ida'amuu dhalli namaa qabu yaada keessa kan galfate ta'uu qaba. Sirni fedhii dhala namaa tokko qofa keessaa butatee fiigu jiraachuu biyya keenyaa bu'uura amansiisaa irratti nuuf ijaaruu hin danda'u. Fedhiiwwan ida'amuu hunda akkamitti al-tokkotti guutuun ni danda'ama? Dandeettiin dhala namaa daanga'aa mitii? Gaaffileen akkasii ka'uun isaanii hin oolu. Armaan olitti haala ifa ta'een haaluma dhiyaateen, akkaataa yaad-rimee ida'amuutiin dhalli namaa uumama carraa hiree ofii murteeffachuuf humna kuufamaa fi fedhii walaba ta'e qabu dha. Kanaafuu, dandeettii kuufamaa dhala namaa kana osoo hin qisaasessin itti fayyadamuuf; akkasumas, inni tokko isa biraatti ba'aa osoo hin ta'in hunduu akka humna waliif ta'u ida'amuun barbaachisaa dha. Kana gochuufis jalqaba irratti hacuuccaa dhabamsiisuuf kutannaa fi fedhiin waloo jiraachuu qaba. Hacuuccaa hundee irraa buqqisuun dhabamsiisuuf immoo hacuuccaa namni uumee fi caasaan uume wal duukaa ilaaluu danda'uu barbaachisa. yaadonni waayee dimookiraasii biyya keenya keessatti ka'an dimookiraasiin akaakuu hacuuccaa tokkicha qofaa irratti akka xiyyeeffatu kan barbaadani dha. Fedhiiwwan akaakuu hacuuccaa tokko qofaa irratti xiyyeeffachuu kun akaakuu hacuuccaa tokko isa biraa koessattl hammachuuf yaaluudha malee filannoo isa tokko kan biraa Irratti ida'anii ilaaluu kan of-keessatti hamate miti. Falmiiwwan hedduun mirqi nama dhuunfaa wayita kabajame mirgi garee hawaasaas ni kabajama kan jedhuu fi faallaa isaatiin immoo mirgi garee wayita kabajame mirgi nama dhuunfaas wajjin kabajama yaadata jedhamaniin kan xaxame dha. Yaadata kanneen hubachiisuufis fakkeenya fagoo fudhachuun itti dadhabu. Haa ta'u malee, hunda dura hacuuccaawwan qosa adda addaa lama yoo ta'an kabajamuun isa tokkoo isa kan biraa akkamitti akka kabachiisuu danda'u gaafachuun barbaachisaa dha. jalqabumayyuu ka'uumsa, qabiyyee fi boca adda addaa kan qaban rakkoowwan lama furmaata akka rakkoo tokko qofaatti kennameen akkamitti hiikkachuu danda'a? Adeemsi akkanaa kun qoricha dhibee tokkoo dhibee biraa akka fayyisu fayyadamuuf akka yaaduutti waan fudhatamuuf dogoggora guddaa dha. Hacuuccaa namni uumee fi caasaan bulchiinsaa uume addaan baasanii ilaaluun haala ulfaataa ta'een hidhata cimaa kan qaban ta'us, karaa biraatiin garuu haala uumamaa fi madda adda addaa qabu. Kanaafuu, furmaata rakkoo isa tokko qofa irratti safarameen rakkoo biraa furuuf yaaluurra furmaata rakkoowwan lamaanuu hin keessummeessine barbaaduutu salphata. Dhimmi bu'uura adeemsa furmaata barbaaduu, hacuuccaawwan lamaaniif xiyyeeffannoo madaalawaa kennuu barbaachisa. Deemsi mirga waloo ykn mirga dhuunfaa irratti xiyyeeffachuu fedhii isa tokkoo guutuu kan biraa hir'isa. Waa'ee mirga sabaa fi sablammootaa ykn mirga wal-qixxummaa osoo dhiphannuu waa'een hiyyuummaa, bilisummaa fi nageenya lammiilee akka waliigalaatti jiru ni dagatama. Karaa biraatiin, waa'ee bilisummaa lammiilee osoo haasofnuu wal qixxummaa fi nageenyi sabaa fi sablammootaa ni dagatama. Kanaafuu, akaakuuwwan hacuuccaa lamaan ykn akaakuuwwan mirgaa lamaaniif xiyyeeffannoo madaalawaa kennuun hojjachuun barbaachisaa dha. Itoophiyaa keessatti haalli ittiin akaakuuwwan hacuuccaa lamaan ilaallu ijaarsaa fi hawaasummaa sabaatiin wal-qabata. Gareen ijaarsa sabummaa mirga gareetiif malee mirga dhuunfaa fedhii kan hin qabne ta'us adeemsi isaanii sadarkaa jechaa bira darbee hojiitti hin hiikkamne. Karaa biraatiin, hawaasummaa eenyummaa sabaatiin warri ijaaraman immoo dhimmoota hunda sabaan wal-qabsiisuu fi mirga dhuunfaa guutummaatti dagachuutu isaan biratti mul'ata. Akka biyya keenyaatti, sabummaan lamaanuu hidhata waan qabaniif hawaasummaa eenyummaa sabaatiin ijaarrame qofaa irratti xiyyeeffannee furmaata barbaaduun baay'uma nu hin deemsisu. Waggoottan darban kana baay'atus, xiqqaatus biyya keenya keessatti sirna dimookiraasii waliigaltee irratti bu'uureffame ijaaruuf yaalamaa tureera. Kana jechuun, mirga saboota xixiqqaa kabachiisuudhaan sirna waliigalee hayyoota siyaasaa sabaa fi sablammootaa bu'uureffate diriirsuun yaalameejira. Sirni kuni, mudoowwan isaa akkumajirutti ta'ee, mirga sabaa fi sablammootaa kabachiisuu fi dimookiraasii waliigaltee irratti hundeeffame diriirsuuf ka'umsa gaarii qabatee ka'ee ture. Haa ta'u malee, yaaliiwwan keenya kana keessatti jalqabumarraa waanta dagatame tokkotu jira. Innis ijaarsa garee hawaasummaa adda addaa biyya keenya keessa jiru dha. Seenaa Itoophiyaa keessatti mootummaa sabaa ijaaruuf yaaliiwwan taasifamanii fi ammaan dura uummattoota Jtoophiyaa jidduutti hidhata tureen ijaarsi garee hawaasummaa uummataa jira jechuu ni dandeenya. Kanaafuu, siyaasni Itoophiyaa ijaarsi sanyummaa garee hawaasummaa uummataa kana keessaa maddu haalli inni garee hawaasummaa uummataa kana itti faallessu sanyummaa fi hawaasummaa jidduutti wal-dhiibaa jira. Dimookiraasii waliigaltee irratti hundaa'e ijaaruuf yaaliin taasifne adda dureen garee hawaasu n1maa-sanyummaa jidduutti waliigaltee taasifame kan bu'uureffate malee hawaasummaa uummataa kan ofitti hammate miti. Sababa kanaafuu, haalli raawwii isaa waanuma fedhellee ta'u sadarkaa yaadatti illee garee hawaasummaa uummataa ofitti hamate jechuun hin danda'amu. Kanaaf, haalli ijaarsa isaa jalqabumarraa garee hawaasummaa uummataa biratti tokkummaa uummataa kan diiguu fi sirna dimookiraasii uumuun yoo barbaachise gareen hawaasummaa sanyummaa walii isaanii wajjin qofa osoo hin taane gareen hawaasummaa-sanyummaa fi gareen ijaars.a hawaasummaa biyyattii jidduutti waliigalteen uumamuu qaba. Garee sanyummaa-hawaasummaa fi ijaarsa Iammiilee jidduutti rakkoon mul'atu inni guddaan ilaalcha hayyoota siyaasaa fi uummatummaa jidduutti samiif lafa ta'ee jiru dha. Gareen sanyummaa-hawaasummaa furmaata rakkoowwanii hunda waliigaltee hayyoota siyaasaa keessaa sakatta'uun ilaalu. Waliigaltee haayyota siyaasaa jidduutti adeemsifamu furtuu rakkoo hundaa godhanii ilaaIu. Karaa biraatiin, gareen sanyummaa-ijaarsa hawaasummaa lammiilee iyya hayyoota siyaasaa maddiitti gatuudhaan 'uummanni kan fedhe' yaada jedhu tarkaanfachiisu. Gahee waa murteessuu fi qa'umsa hayyoonni siyaasaa qaban dagachuun dimshaashumatti siyaasni lammummaa irratti bu'uureffame akka uumamu barbaadu. Hayyummaa siyaasaas ta'ee uummatummaan dhimmoota hunda madaallii sirriitiin hubachuu dhiisanii maddiitti waan ba'an fakkaatu. Waggoottan darban dimookiraasii waliigaltee irratti hundaa'e ijaaruuf yaaliin taasifame ilaalchisee sadarkaa yaadaatti garee siyaasa lammummaa, sadarkaa gochaatti immoo garee sanyummaa hawaasummaa irraa qeeqni irratti dhiyaata. Qeeqichis, mirgi sabaa fi sablammootaaf seeraan kenname fakkeessuudhaaf barreeffamee taa'e malee hojiitti hin hiikamne kan jedhu dha. Sirnichi hanga eegamu bu'a qabeessa kan ta'uu dideef heera biyyaa hojiitti hiikuu waan dadhamameef falmii jedhutu dhiyaata. Adeemsa heera biyyaa hojiitti hiikuu keessatti rakkoowwan mudatanii fi hojmaatni kaayyoo malee hojjatamaa ture akkuma jirutti ta'ee, ijaarsi kun bu'a-qabeessa kan ta'uu dadhabeef sababni tokko hayyoota siyaasaa jidduutti wal-tumsuun waan hin jirreefi dha. Dimookiraasii waliigaltee bu'uureffatee ijaarame keessatti, sadarkaa caasaa hojmaataatti garaagarummaan jiru akka keessummeeffamu ta'ee, garaagarummaan jiru garuu fiixetti akka hin baane tumsi haayyota siyaasaa jiraachuu qaba. Hayyoonni siyaasaa ijaarsa sanyummaa bira darbe faarsan akkaataa morkii paartiilee sabaa fi sablammoota adda addaa irraa ijaaraman jidduutti taasifamuutiin kan adeeman yoo ta'u, faarsitoonni dimookiraasii waliigaltee bu'uureffamee ijaaremuu garuu paartiilee of danda'anii kophaatti maqaa sabaa fi sab lammootaatiin ijaaraman jidduutti akkaataa tumsa waliif taasisanii n adeemu. Haa ta'u malee biyya keenya keessatti sirna garaagarummaa sabaa fi sablammootaa keessummeessu diriirsinee, garuu garaagarummaan jiru akka fiixeetti hin baane tumsa gochuu dagannee jirra. Kanaafuu, sirni dimookiraasii keenya sadarkaa caasaattis ta'ee sadarkaa haayyoota siyaasaatti garaagarummaa qofa ol-kaasee kan dhaadhessu waan ta'eef dimookiraasii tasgabbaa'aa uumuun rakkisaa ta'a. Rakkoon yaalii taasisaa turre keessatti hubatame kan biroo, akkuma olitti eerame, dimookiraasiin waliigaltee bu'uureffatee ijaaramu fedhii hayyootni siyaasaa qaban irraa madda. Fedhiin haayyota siyaasaas, hacuuccaa caasaan bulchiinsaa fide ilaalchisee hayyoota mariisisuudhaan tagabbii yeroo uumuuf malee hacuuccaa sana hundeerraa dhabamsiisuun fedhii uummataa guutuuf miti. Kana jechuun, dimookiraasiin waliigalee bu'uureffatee ijaaramu nageenya wayitawaa fiduu irratti kan xiyyeeffate malee nageenya amansiisaa hundeerraa furame fiduuf miti. Nageenyi wayitawaan jeequmsi dhabamsuun isaa akka nageenyatti ilaaluu yoo ta'u, ilaalcha hacuuccaa itti fufsiisuu fi hacuucamtoota ukkaamsuun callisiisuu of-keessaa qaba. Waliigalteen hayyoota siyaasaa gama hedduudhaan dheebuu aangoo wal-saamuu hayyoonni kunniin qabaniin waan wal-qabatuuf hacuuccaa qabatamaa caasaan bulchiinsaa fideef furmaata kennuu irratti hanqinoota hedduutu isaan biratti mul'ata. Hayyoonni siyaasaa saba ofii keessaa ba'an bakka bu'uun aangoo erga argatanii callisuun isaanii akka nageenyaatti waan ilaalamuuf adeemsi isaan hacuuccaa caasaan bulchiinsaa fide furuuf godhan karaan isaa baay'ee gabaabaa dha. Rakkoon kun akaakuuwwan dimookiraasii biroo keessattis ni mul'ata. Yaaliiwwan ijoon ijaarsawwan dimookiraasii hundi jeequmsa hambisuuf malee hacuuccaa hambisuu irratti kan xiyyeeffatu miti. Adeemsa kanadha kan mirga garee hunda gara tokko qofatti fudhannee mirga sabaa waliin akka walitti firoomsinu kan nu taasise. Sabni eenyummaawwan garee hedduu keessaa tokko ta'us, gurmaa'ina haayyoota siyaasaatiif mijataa waan ta'eef kophaa isaatti qabxii xiyyeeffannoo siyaasa keenyaa waan ta'e fakkaata. Haalli kun mirga gareewwanii kanneen biroo dagatee adeemsi xiyyeeffanaa saba qofaarratti taasise kun hacuuccaa balleessuu ykn mirga gareewwanii kabachiisuu osoo hin taane nageenya wayitawaa fiduuf qofa irratti kan xiyyeeffate dha. Kunis hacuuccaa sabootaa fi gareewwan biroo irra jiru dhabamsiisuuf hojiiwwan hojjannu bu'a-qabeessa akka hin taane godheera. Dimookiraasiin yaad-rimee ida'amuutiin ijaarru sabummaa hawaasummaa fi sabummaa-lammummaa wal-simsiisuun kan adeemu, dimookiraasii waliigaltee keessaa waan hir'ate itti guutuuf tumsa hayyoota siyaasaa marii gabbataan kan itti adeemsifaman; akkasumas, hacuuccaawwan caasaan bulchiinsaa fideef i namni dhuunfaan fide wal faana kan ittiin furaman ta'a. Galmi isaa inni dhumaas, gumaacha aadaa hawaasummaa lammii biyyittii hundaatiin ijaaruudhaan dimookiraasii tasgabbaa'aa fi tokkummaa keenya kan hin diigne hojii irra oolchuun dhugoomsuu dha. Qormaata Fudhatamummaa Aangoo Mootummaa Fudhatamummaa aangoo mootummaa jechuun, uummanni yookiin hayyoonni aangoo mootummaa bakka-bu'aa raawwachiisaa fedha isaanii godhatanii haala itti fudhatan jechuu dha. Fudhatamummaan aangoo mootummaa yoo jiraate lammiileen qaamni kophaa isaatti (monopoly) mirga humna yookiin meeshaa waraanaa fayyadamuu qabu mootummaa qofa akka ta'etti fudhatu. Ciminni aangoo mootummaa biyya tokkoos jabina dhaabbilee fi ga'umsa raawwachiisummaa bira darbee fudhatamummaa aangoo kana irratti kan hundaa'e dha. Aangoon mootummaa dhaabbilee adda addaa keessaa madda hayyoonni jedhan akkuma jiran; faallaa kanaatiin immoo, aangoon mootummaa ijaarsa dhaabbilee keessaa maada osoo hin taane: "dhimma wixinee yaadaa sammuu lammiilee keessatti bocamu" waan ta'eef aangoon mootummaa lammiilee biratti fudhatama hin qabne jiraachuun isaayyuu balaa keessa seena jedhu. Aangoo mootummaa diigamaa jiru dandamachiisuuf uummanni addunyaa yaaliiwwan ijaarsa dhaabbilee irratti xiyyeeffatan yoo taasisanis, yaaliiwwan hedduun milkaa'uu kan dadhabaniif uummatni yookiin hayyootni aangoo mootummaa waan hin fudhaneefi dha. Kunis uumama mootumma jabaatiif fudhatamummaan aangoo mootummaa hagam akka dhimma ijoo fi murteessaa ta'e kan agarsiisu dha. Fudhatamummaan aangoo mootummaa adda-dureedhaan bu'aa waliigaltee hayyoota siyaasaa ta'uun isaa kan haalamu miti. Hayyoonni siyaasaa waliigaluun aangoo mootummaa hin fudhanne taanaan dimshaashumatti uummanni amanee fudhata jedhanii yaaduun dandeettii micciiruu fi dhiibbaa uumuu hayyoota siyaasaa dagachuu ta'a. Aangoon biyya Itoophiyaa garuu fudhatamummaarrajabina dhaabbilee irratti kan hundaa'e jechuun ni danda'ama. Raafama siyaasaa yeroo adda addaa dandamatee jiraachuusaa mirkaneeffatee itti-fufuu kan danda'es jabina dhaabbileetini. Karaa biraatiin, raafama mootummaatiif sababa kan ta'e fudhatamummaa aangoo mootummaa hojii irra oolchuuf karaan irra deemne garuu hin milkoofne. Kunis fudhatamummaa aangoo mootummaa ilaalchisee hoj-maneewwan hedduun akka nu hafu kan agarsiisu dha. Bu'uurri rakkoo fudhatamummaa aangoo mootummaa waa lama irraa madda jechuun ni danda'ama: darbaa-babarsa duudhaalee fi seenaa hundeeffama aangoo mootummaati. Gama tokkoon biyyoota duudhaaleen sadarkaa yaadaatiin jiran hin dagaagnetti lammiileen siyaasa faayidaa dhuunfaa waliin waan wal-qabsiisaniif; akkasumas, aadaan hawaasummaa waan hin jirreef, sababii kanaan is walitti bu'iinsi waan heddummatuuf fudhatamummaan aangoo mootummaa mirkaneessuu rakkisaa ta'a. Kunis rakkoos ta'ee furmaatni isaa diinagdee ta'uu agarsiisa. Duudhaalee sadarkaa yaadaatti argaman dagaagsuudhaan fudhatamummaa aangoo mootummaa fiduuf dhimmi guddaan misooma diinagdee fiduu ta'us. hojiiwwan diinagdee maddiitti hojiiwwan ijaarsa duudhaalee aadaa gama siyaasaatiin hojjatamuu qaba. Walumaagalatti, duudhaalee sadarkaa yaadaatiin jiran dagaagsuuf hojiiwwan siyaasaa fi diinagdee fudhatamummaa aangoo mootummaa mirkaneessuu keessatti karaa sirrii fi amansiisaa ta'e dha. Karaa biraatiin, seenaan ijaarsa aangoo mootummaa ijaaf-gurra hin qabu yoo ta'e fudhatamummaan aangoo mootummaa baay'ee rakkisaa ta'a. Hayyoonni siyaasaa aangoo mootummaa ilaalchisee yaada adda addaa waan qabaniif; akkasumas, akkaataan taateewwan yeroo uumama aangoo mootummaa ta'an ittiin dhiyeessan garaagarummaa waan qabaatuuf, hoggayyuu wal-diddaa fi jeequmsatu jiraata. Kunis rakkoowwanii fi furmaata fudhatamummaa aangoo mootummaa mirkaneessuu siyaasaan wal-qabsiisa. Hundeeffama aangoo mootummaa kanaan wal-qabatee jeequmsa dhufu furuuf hojiiwwan hojjataman rakkinichaaf furmaata dhumaa ta'uu baatus rakkoowwaniif deebii si'ataa kan kennu ta'uunsaa wal nama hin gaafachiisu. Boqonnaa kana keessatti kan ilaallus furmaata siyaasaa yeroo gabaabaa kana dha. Sabummaa fi Seenaa Ijaarsa Aangoo Mootummaa Itoophiyaa Hundeeffamni aangoo mootummaa Itoophiyaa bal'ifannaa aadaa bulchiinsaa Kaaba irraa gara Kibbaa taasifameen, adeemsa babal'ifannaa bulchiinsaa kana hayyoonni Itoophiyaa hedduun ijaarsa aangoo mootummaa biyyoolessaa ija gita-bittaatiin ilaalu. Hayyoonni siyaasaa adeemsicha ija gita-bittaatiin ilaalan dhimmicha dubbii jabanichaan kan wal-gitu qabsoo farra gita-bittaa Afrikaa irraa waan fudhatan fakkaata. Yaadichis babal'ifannaa sirna bulchiinsa aadaa fageenyatti gita bittaa waliin walfakkeessuu kan yaalu dha. Karaa biraatiin, hayyoonni siyaasaa tokko tokko adeemsicha akka uumama ijaarsa aangoo mootummaatti ilaaluun seenaa ijaarsa aangoo mootummoota biyya Awurooppaatiin wal-fakkeessuu yaalu. Gama biraatiin immoo hayyoonni dhimmicha ija hacuuccaa biyyoolessaatiin ilaalan haala garaagarummaa qubannaa lafa Kibbaa fi Kaaba Itoophiyaa ture kaasudhaan falmu. Ijaarsi aangoo mootummaa biyya tokkoo adeemsa imaammata wal fakkaataa kan qabu ta'uu isaa fi bu'aan isaa garuu mootummaa biyyoolessaa tokko uummuurra mootummaa rarra'ee hafe yookiin gamisaan ijaarame ta'uun isaa dhimma falmii haayyota siyaasaa biyya keenyaa ta'eera, Haayyoonni tokko tokko haalichi kan uumame hir'inni caasaa ammayyaawaa jiru imaammata wal-fakkaataa akka hin adeemsifne taasise kan jedhan yoo ta'u, kanneen biroo immoo sabni caalmaa qabu waan hin jirreef yookiin immoo moototni Shawaa babal'achuudhaan aadaa fi afaan isaanii uummata biyyattii kaan irratti fe'uudhaaf hir'inni lakkoofsaa waan mudateefi dha jedhu. Wal-fakkeenyi imaammataa ija hayyoota siyaasa Itoophiyaatiin, gaaffiin sabummaa fi siyaasni eenyummaa irra-deebi'ee akka ka'u sababa ta'eera. Bara 1960moota keessa aguuggii idil-addunyaa kan qabu siyaasni soshaalizimii falaasama sabummaa xiyyeeffachuun ennasitti ka'aa turan ajandaa siyaasa eenyummaa bocuu fi hacuuccaa ennas ture hiikaa idil-addunyaa akka itti kennamu gochuu danda'eera. Haalli kunis siyaasni Itoophiyaa sabummaa-hawaasummaa fi sabummaa-lammummaa jidduutti yaadonni ka'an akka hammaatan taasiseera. Aangoon mootummaa Itoophiyaa gama tokkoon gamisaan waan ijaarameef siyaasa sablammummaa horateera; gama biraatiin immoo, adeemsi isaa yeroo gabaabaatti waan kufeef bakka hundatti siyaasa sabummaa uumeera. Siyaasa biyya Itoophiyaa jijjiiruu fi fudhatamummaa aangoo mootummaa mirkaneessuuf garee siyaasaa lamaan jidduutti kallattii gidu-galeessa hordofuun walitti dhiyeessuun barbaachisaa dha. Adda-durummaa barattoota leellistoota mirga namaa ta'anii fi deeggarsa uummata biyyattii birootiin sochiiwwan siyaasaa bara 1960moota keessa finiinan gaaffilee mirgaa heddummina qaban kan kaasee fi gurmaa'inaa fi tooftaawwan adda addaa kan qabu yoo ta'ellee, gaaffileen mirgaa yeroo sanatti ka'aa turan utubaan isaa gaaffilee siyaasaa eenyummaa sabaatiin hidhata qabu akka ta'e ni yaadatama. Mootummaa dhufee darbuun gaaffilee kanneen deebisuuf yaaliiwwan ofii isaanii kan godhan ta'us, qabiyyee fi bocni gaaffilee kanneenii yeroodhaa gara yerootti babal'achaa fi jijjiiramaa waan deemaniif; akkasumas, sababa hir'inoota raawwachiisummaa imaammataatiin waggoottan shantamman darbaniif siyaasni eenyummaa ture jabana keessa jirru kanattis agarsiiftuu siyaasa biyya keenyaa isa bu'uuraa ta'uu danda'eera. Gaaffiin bu'uuraa siyaasa eenyummaa gaaffii afaan ofiitiin dubbachuu irraa kan eegale yoo ta'u, vvaggoottan shantamman darban bifa isaa jijjiirrachuu fi babal'achuun har'arra ga'ee jira. Sirni federaalawaa keenya bu'uura sabaa fi sablammoota biyya keenyaa kan ta'e afaanii fi aadaa ofiitiin fayyadamuu fi guddifachuu; akkasumas, mirga ofiin of-bulchuu isaanii kabachiisuu danda'eera. Kanaafuu, sirni federaalaa keenya gaaffilee bu'uuraa mirga sabaaf sablammoota biyya keenyaa haalan deebisuu kan danda'e ta'us, mirga ofiin of-bulchuu haala guutummaa qabuun hojii irra oolchuu waliin wal-qabatee hir'inoota raawwachiisummaa jiraniin; akkasumas, fedhiiwwan uummataa diinagdee fi siyaasa irratti qaban waggoottan 27n darban keessa guddachaa dhufan haala quubsaan deebisuu dadhabuurraa kan ka'e, waggoottan shanan darban biyyi keenya jeequmsa hamaa keessa turuun ishee yaadannoo keenya yeroo dhiyooti. Sababni bu'uuraa jeequmsichaa dimookiraasii dhabuu akka ta'e amanuun, yeroowwan muraasa darban keessatti tarkaanfiiwwan fooyya'iinsa-dimookiraasii taasifamaniin tasgabbii biyyoolessaa, wal-qixxummaa dimookiraasii uummataafi waliigaltee biyyoolessaa jabeessuudhaan nageenya keenya fiduun danda'ameera. Haalli biyyittiin ittiin hundooftee fi haalonni wal-qabatanii dhufan siyaasa eenyummaa yeroo dheeraaf ijaaramaa dhufeen uummatichi aangoo mootummaa biyyoolessaa irraa amantii akka dhabuu fi adeemsi fudhatamummaa ·aangoo mootummichaa akka diigamaa dhufu gumaacha ol-aanaa taasiseera. Sababa kanaan uummattoota biyya keenyaa biratti duudhaaleen eenyummaa waloo diigamaa dhufuun isaanii dhimmoota guguddoo biyyoolessaa irratti ejjannoon faallaa ta'e akka uumamu sababa ta'eera. Laafinnii fi diigamuun duudhaalee waloo, keessattuu siyaasni eenyummaa fi of-tuulummaan sabaa akka finiinu gumaacha mataasaa taasiseera. Seenaa keessatti ajandaa fi ilaalchi sabummaa sadarkaa ol-aanaarra ga'eera. Gaaddisni gurmaa'ina humnoota siyaasaa, rogeeyyiiwwanii fi hayyootaa inni bu'uuraa sabummaa ta'ee jira. Sabaa fi sablammoota Itoophiyaa wal-faana kan tursiisu yaadnii fi wixineen diinagdee, hawaasummaa fi siyaasaa haphachaa deemee biyyittiin bittinnaa'uun uummanni ishees walitti dacha'anii wal-fixuu danda'u sodaan jedhu uumameera. Kanaafis sababni guddaan garee siyaasaa sab hawaasummaa fi sab-lammummaa jidduutti adeemsi siyaasaa xiiqiin guutamee ana qofatu siif beeka jedhu fiixee lamaan qabatee wal dhiibaa waan jiruufi dha. Sabummaan Maali Dha? Biyyoota Awurooppaatti gama tokkoon aangoon mootummaa saba tokko qofa rraa hundeeffame kan jiru yoo ta'u, karaa biraatiin garuu saba tokko qofaan osoo hin taane gaaddisa aangoo mootummaa jalatti kan gurmaa'an sabaaf sablammoota adda addaatu sirna mootummaa ijaare. Biyyoonni akka Jarmanii aangoo mootummaa isaanii saba tokko qofarraa kan hundeessan yoo ta'u, gama biraatiin biyyoonni akka Faransaayi sabaa fi sablammoonni adda addaa walitti dhufuudhaan mootummaa isaanii akka hundeessan akka fakkeenyaatti eeruun ni danda'ama. Garaagarummaan uumama aangoo mootummoota kanneenii jidduu jiru waanti nutti agarsiisu sabummaan saba tokko qofaarraas ta'ee sabaaf sablammoota adda addaa irraa ijaarramuu akka danda'u dha. Siyaasni sab-hawaasummaas ta'ee sab-lammummaa dhugaawwan aangoo mootummoota addunyaa keessatti argamani dha. Bara 1960mootaa fi 1970moota keessa hayyoonni Awurooppaa hedduun danqaawwan siyaasa sabummaa hiikuuf itti duulaniiru. Hayyoonni kunniin, hundi jechuun nidanda'ama, sabummaan adeemsa jireenya hawaasummaatiin akka ijaaramu irratti waliigalu. Kana jechuun, sabummaa akka waan dhaabbataa fi uumamaan jiruutti ilaaluun hafee kan jijijjiiramuu fi ijaaramu akka ta'etti hubatu. Hayyoota kanneen keessaa gar-tokkeen dhimmichi ammayyummaa fi uumama mootummoota ammayyaa waliin waan dhufeef uumamni sabummaa bu'uura caasaa qaba jedhu. Akka ilaalcha haayyota kanaatti, babal'achuun induustirii fi hundeeffamuun mootummoota ammayyaa uumamuu sabummaatiif sababa ta'eera jedhu. Kabaja ayyaana adda addaa fi alaabaawwan mootummootaa; akkasumas, dhimmoonni kanaan wal-qabatan taateewwan hedduun namoonni akka miira sabummaa keessa galan taasiseera. Akka hubannoo isaanitti, mootummaan sabootaa bu'aa walitti dhufeenya sabootaa fi aangoo mootummaa ammayyaa keessaa argamu dha. Kanaafuu, sabummaan uumama aangoo mootummootaa hordofuun kan dhufe taatee ammayyaati. Gama biraatiin, gareen biroo sabummaan taatee ammayyummaa hordofee dhufuusaa irratti waliigalanis, bu'aa jijjiirama caasaa siyaasaa fi diinagdee osoo hin taane, bu'aa arga-yaadaati jedhu. Sabaaf sablammootas "hawaasa arga-yaadaa" jedhanii waamu. Namni fiixee biyya tokkoo jiraatu isa fiixee biyyaa gama biraatiin jiraatu hin beeku; waliin jiraatees hin beeku; garuu arga-yaadaatiin firooma waliinii uummatu jedhu. Kanaafuu, ija haayyoota kanaatiin, aantummaan sabaa waliin jiraachudhaan kan dhufu osoo hin taane dhimma hariiroo arga yaadaa qabaachuuti jedhu. Kanaafis babal'achuun miidiyaalee maxxansaa gumaacha guddaa taasiseera. Karaa gaazexaatiin hariiroo arga-yaadaa uummachuun, lammiileen akka sabummaa tokko keessa akka jirannitti akka yaadan taasifamaniiru jedhu. Garuu, yaadni kuni hayyoota kana fagoo isaan hin deemsifne. Karaa tokkoon saboota qofa osoo hin taane gosa irraa eegalee uummanni kumiyyuu qaaman wal qunnamuu dhiisuu danda'a qeeqni jedhu irratti dhiyaata. Karaa biraatiin immoo saboonni eessaa dhufne kan isaan jechisiisu sirna mallattoo qabeenya waloo ta'e kan qaban malee waan hin jirre irratti kan uumaman miti jechuun qeeqni irratti dhiyaata. Qeeqni kun saboonni akkuma sirna mootii, seenaa eessaa dhufnee kan irratti ijaarani sirna mallattoo waloo yookiin dhaala aadaa waloo qabu kan jedhu dha. Ta'us hayyoonni biroon immoo sabummaan dhugeeffannoo bu'aa hojii siyaasaa fi geggeessitoota siyaasaa akka ta'etti yaada falmii isaanii dhiyeessu. Akka yaada falmii hayyoota kanaatti, saboonni uumama hayyoonni siyaasaa galma siyaasa isaaniitiif uumani malee sirni mallattoo walitti isaan hidhu dhimma isaanii isa bu'uuraa miti. Agarsiiftuu kanaas kan ta'u, uummattoonni afaan gosa tokko dubbatan yookiin hawaasa tokko keessa jiraatan sabummaa adda addaa keessatti argamuun biyyoota adda addaa keessatti uumamuu isaaniiti. Kanaafuu, eenyummaan sabummaa hayyoonni siyaasaa akka barbaadanitti micciiranii hawwii siyaasaa fi diinagdee isaanii ittiin galmaan ga'achuuf kan uumani dha malee bu'aa sirna mallattoo walitti isaan hidhuu miti kan jedhu dha. Karaa biraatiin, hordoftoonni ilaalcha Maarkisizimii sabummaan ilaalcha garee hawaasaa karaa dogongora ta'een ifa bahe dha jedhu. Kana jechuun, sababa sirna diinagdeetiin garaagarummaa garee hawaasaa uumamuun alatti halluu eenyummaa itti dibuun rakkoo inni bu'uuraa akka hin furamne kan godhuu fi hacuuccaa garee isa garaagarummaa diinagdeetiin uumame akka hin furamne kan godhu eenyummaa sabaati jedhu. Haaluma wal-fakkaatuun, hayyoonni diinagdee tokko tokko, sabummaan hir'ina gabaa duuchuu fi rakkoowwan diinagdeen fide bifa biraa qabsiisuuf kan uumamedha jedhu. Haa xiqqaatus; haa baay'atus, rakkoowwan waa'ee sabummaa biyyoota biroo keessatti uumaman amma tokko ilaaluun waa'ee Itoophiyaa hubachuuf nu fayyada. Jalqabarratti, hayyoonni hedduun dhufaatii mootummaa sabummaa jalqabbii ammayyummaatiin wal-qabsiisu. Dhimmi kun mootummaa biyya Itoophiyaas ni ilaallata. Itoophiyaan biyyoota akka Poorchugaal dursitee mil'uu aadaa jireenya sabummaa kan qabdu ta'ullee dhufaatii mootummaa sabummaa isa bu'uuraa garuu dhugaan hin jijjiiru. Biyya keenya keessatti jalqabbiin ammayyummaa kan uumame dhuma jaarraa 19ffaa waan ta'eef uumamuun mootummaa sabummaas yeroodhuma kana waliin wal-qabata. Hayyoonni biyya keenyaa tokko tokko "saboota arga-yaadaa" yaada jedhuun haala biyya keenyaa hubachuuf yaalu. Rakkoo siyaasa biyya keenyaas biyya hunda keenya walii galchitu, "biyya arga-yaadaa" ijaaruu dadhabuu keenyaan wal-qabsiisu. Karaa biraatiin haayyonni dhimmicha yaadannoo waloo waliin wal qabsiisudhaan hubachuuf yaalan ni jiru. Akkaataa ilaalcha haayyoota kanaatiin Itoophiyaanonni seenessa keenya eessaa dhufnee keessatti yaadannoo waloo keenyaa haala gaaridhaan hin ijaarre jedhu. Waa'ee isa darbee wayita haasofnu yaadannoo waloo keenya keessatti qabiyyee fi miira baay'ee wal-irraa faffagaatetu mul'ata jedhu. Hayyoonni tokko tokkommoo, sabummaan hojii harkaa tarkaanfachiiftota siyaasaati yaada jedhu hordofuun rakkoo siyaasa sabummaa Itoophiyaa fedhii fi faayidaa hayyoota siyaasaatiin wal qabsiisuun ilaalu. Sababiin ijoon siyaasa biyya keenyaa rakkoo hamaa keessa galche halbaadhummaa haayyoota siyaasaa biyya keenyaa fi fedhii isaan karaa qaxxaamuraatiin aangoo argachuuf qaban akka ta'e himu. Cabiinsa siyaasa biyya keenyaas baay'achuu daldaltoota siyaasaatiin wal-qabsiisu. Akkaataan hubannoo hayyoota eeraman kunniin hunduu dhugaa of keessaa qabu; haa ta'u malee, fakkii guutuu walitti qabuun nutti mul'isuuf wayita yaalan dhugaawwan isaan qeeqsisan hedduun immoo ni jiru. Fakkeenyaaf, rakkoon sabummaa Itoophiyaa keessatti mul'atan bu'aa halbaadhummaa daldaaltota siyaasaati ilaalchi jedhu haalli itti sirrii ta'e sababoota hedduutu jira; haa ta'u malee, halbaadhummaa caala mirga sabootaatiif kan falman namoota hedduu kan xureessu dha. Haaluma wal-fakkaatuun, ilaalchawwan biroos dhugaa gamisa nutti himu malee fakkii bal'aa nuuf hin dhiyeessan. Hayyoonni siyaasaa Itoophiyaa dhimma sabummaa ilaalchisee yaada falmii dhiyeessan keessaa inni tokko haalli uumama garee naannummaadhaan (geography) malee sabummaa irratti hin ijaaramne kan jedhu dha. Hayyoonni kunniin seenaa siyaasa Itoophiyaa darban keessatti haalli hiriira siyaasaa naannummaa bu'uura kan godhate malee sabummaa kan bu'uureffate waan hin taaneef dhimmi sabummaa seenaa biyyattii fi haala dhugaa qabatamaatiif keessummaadha jedhu. Jalqabbii hundeeffama mootummaa Itoophiyaattis ta'ee hundeeffamaan booda bulchiinsa mataa isaanii kan qaban naannoowwani malee saboota miti; kanaafuu, rakkoon gareewwan bu'uureffate yoo jiraatellee amantii fi haala naannoo irratti hundaa'een furamuu qaba yaada jedhu dhiyeessuun falmu. Eenyummaan sabummaa madda eenyummaa dorgomaa hin qabne ta'ee finiinee ba'uusaa warri hin fudhanne hayyoonni biroo immoo dhalli namaa eenyummaa garee adda addaa kan qaban ta'ee osoo jiruu sabummaa qofaa irratti xiyyeeffachuun rakkoo uummataa haalaan hubachuu dhabuu dha jedhu. Yaadonni falmii dhiyaatan sabummaan siyaasa biyya keenyaa keessatti iddoo ol-aanaa baay'ee xooxeffame qabachuusaa eeruu irratti itti milkaa'us, sabummaan maaliif eenyummaa garee adda addaa kanneen biroo caala xooxeffamee ol ka'uu danda'e gaaffii jedhu garuu hin deebisani. Sababoonni biroo haaluma eeramaniin akkuma jiranitti ta'ee, sabummaan eenyummaawwan biroo caala xooxeffamee sababiin ol ka'eef inni tokko hacuuccaan sabummaa waan tureefi dha. Eenyummaan garee tokkoo sababiin jabaachaa deemuu fi namoota eenyummaa isaanii sana irratti ofitti hawwatee sochoosuu kan danda'uuf hacuuccaa fi loogiin eenyummaa isaanii sana bu'uureffate yoo isaan irra ga'u dha. Hacuuccaan kunis sababa sochii uummataa fi qabsoo siyaasa eenyummaa ta'uu kan danda'u hayyoonni hacuuccaa sana hanga kaayyoo isaaniitiif oolchaniini. Kanaafuu, eenyummaa sabummaas ta'ee eenyummaa gareewwan adda addaa kanneen biroo hubachuuf gahee hayyootaafi kallattii furmaataa rakkinichaa gaaffilee sana keessatti dhiyaatanii adda baafnee hubachuu qabna. Araaraa fi Waliigaltee Biyyoolessaa Hacuuccaa namni uume dhabamsiisuun Itoophiyaa dimookiraatofte uumuuf; akkasumas, fudhatamummaa aangoo siyaasaa mirkaneessuuf wantoota hojjatamuu qaban keessaa dhimmi ijoon araaraa fi walii galtee biyyoolessaa biyyattii irratti mirkaneessuu dha. Walii-galteen biyyoolessaa dhaabbilee walabaa ijaaruu irraa waan adda ba'ee ilaalamuu miti. Dhaabbilee walabaa hundeessuu fi walii-galtee biyyoolessaa uumuu jidduutti kamtu dursuu qaba gaaffii jedhu ilaalchisee filannoowwan lama deddeebi'anii wayita ka'an ni mul'atu. Hayyoonni tokko tokko dhaabbileen walabaa hundeeffamanii, itti aansuun walabummaadhaan mari'atanii, wal-falmanii waliigalteerra yoo ga'ame malee walii-galtee biyyoolessaa uumuun rakkisaa dha jedhu. Tarkaanfachiiftonni yaada kanaa sirna hacuuccaa keessatti haalli ture uummanni walaba ta'ee mari'atee haalli itti waliigaluu danda'u waan hin turreef; akkasumas, adeemsi isaas yeroo dheeraa kan fudhatu waan ta'eefjalqabarratti dhaabbilee walabaa hundeessutu dursuu qaba jedhu. Karaa biraatiin immoo, waliigalteen biyyoolessaa osoo hin jiraanne dhaabbilee walabaa uumuun hin danda'amu yaada jedhu dhiyeessuun kanneen falman ni jiru. Yaadni falmii kun, ijaarsi dhaabbilee walabaa matuma isaatiin waliigaltee biyyoolessaa irratti kan hundaa'e waan ta'eef dhaabbilee walabaa hundeessuu eegaluu keenyaan dura waliigaltee biyyoolessaa uumuu danda'uu qabna kan jedhu dha. Falmiiwwan kunniin dhimmoota lamaan fiixetti kan baasanii fi haala qabatamaa jiru yaada keessa galfachuurra wal-falmii yaadaatiif dursa kan kennu dha. Akkaataa falaasama ida'amuutiin, falmiiwwan lamaan yaada wal faallessu qofa osoo hin taane yaada wal-utubus ni qabu. Fakkeenyaaf, dhaabbilee walabaa of-eeggannoo fi xiyyeeffannoo guddaadhaan yoo ijaarre, walabummaa dhaabbilee irratti hanga tokko waliigaluu yoo jalqabne waliigalteen kun immoo waliigaltee biyyoolessaa ni cimsa. Waliigalteen biyyoolessaa waan lammiileen itti amanan irratti kan hundaa'u waan ta'eef lammiileen dhaabbilee walabaa kana itti amanuu yoo eegalan gara waliigaltee biyyoolessaatti dhufuun keenya waan hin hafne dha. Karaa biraatiin, waliigaltee biyyoolessaa fiduuf hojiiwwan hojjannu 'ijaarsa dhaabbilee walabaa irratti fudhatamummaa olaanaa dabaluun waan hin hafne. Waliigalteen biyyoolessaa jabaachaa yoo dhufe, walabummaanii fi amanamummaan dhaabbilee hundeessinee dabalaa deema. Kanaafuu, dhimmoonni dhaabbilee walabaa ijaaruu fi waliigaltee biyyoolessaa fiduu wal-maddii hojjatamuun wal-utubaa deemuu kan danda'ani dha. Waliigalteen biyyoolessaa waliigaltee hayyoota siyaasaatiin hidhata adda hin baane qaba. Waliigalteen biyyoolessaa yaada dimshaashaa bu'uureffachuun waliin jiraannu ta'ullee, waliigalteen kun waliigaltee haayyoota siyaasaatiin alatti dursee uumamuu, adda bahee ilaalamuu yookiin sanaan alatti ititee dhaabbachuu hin danda'u. Waliigaltee biyyoolessaa jechuun dhimmoota biyyaa murteessaa ta'an irratti yaadni uummata bal'aa irra caalatti dhimmoota jedhamanitti amanuun wal-faana fudhachuu jechuu dha. Dhimmoota biyyaa murteessaa ta'an irratti yaadni lammiileen qaban kan maddiitti ba'eefi wal-irraa fagaate yoo ta'e waliigalteen biyyoolessaa jira jechuun hin danda'amu. Biyya keenyatti dhimma alaabaa irraa eegalee dhimmoonni hedduun irratti walii hin galamne ni jiru. Kanaafuu, dhimmoota hedduu irratti mari'annee waliigaltee biyyoolessaa uumuu qabna. Haa ta'u malee, waliigaltee biyyoolessaa fiduuf dursinee madaa keenya duraanii wal'aanuu fi fayyisuu qabna; araara buusuu qabna. Araara osoo hin buusiin waliigaltee biyyoolessaa fiduun rakkisaa dha. Araarri madaa keenya darbe kan wal'aanuu fi adeemsa keenya keessatti namoonni madaa kana tuttuquun akka hin fayyine godhan yoo jiraatanillee madaan kun deebi'ee akka hin kulkulle gochuuf furmaata waarawaa dha. Karaan waliigaltee wayitawaa qofaa irratti hojjatame keessi isaa yaaddoo, sodaa fi shakkiidhaan kan guutame waan ta'uuf of wareeraatii irra deemna. Kanaafuu, rakkinicha hundeerraa furuuf araara buusuun barbaachisaa dha. Araara ilaalchisee muuxannoo biyyoota adda addaa yoo ilaalle, rakkoo sirni appaartaayidii (Afrikaa Kibbaa keessatti) uume furuuf, waraana saba irratti xiyyeeffatee fi wal-ajjeechaa hambisuuf (Ruwaandaa), mootummaa abbaa irree barbadeessuunjijjiirama dhufe ceesisuuf heera biyyaa haarawaa bocuu (lspeen), yookiin jijjiirama jeequmsaan argame tasgabbeessuu (Tuniisiyaa), irraa muuxannoon fudhatamuu ni danda'a. Dabalataanis, adeemsa seenaa dheeraa keessa garee uummataa tokko irratti miidhaa ssena-qabeessa dhaqqabeef beekkamtii kennuun yeroo itti aanutti miidhaan wal-fakkaatu akka hin dhaqqabnee fi, inumaayyuu tooftaalee jajjabeessuu adda addaatti fayyadamuun irra-caalatti fayyadamtoota akka ta'an (Awustiraaliyaa fi Kaanaadaa); akkasumas, moortummaan yookiin paartiin tokko wayita aangoorra jiru wantoota baballeesse haaromsuun gara boqonnaa seenaa haarawaatti ceesisuuf kutataa wayita ta'etti koree dhugaa barbaaddotaa hundeessuun badiiwwan darban tarreessuun wantoota garaagarummaa uumaniif ka'umsa ta'an sirreessuuf kutatee yeroo ka'etti (Chiilii, Kolombiyaa fi Arjentiinaa), mootummaa jijjiiruun dirqama osoo hin tane araarri wayita bu'u arguun danda'ameera. Adeemsichi yeroo barbaachisaa itti ta'utti, araara buusuun karaawwanii fi tooftaalee hedduun hojii irra ooluu danda'a. Araarri biyyoolessaa jijjiirama mootummaa irratti kan taasifame yoo ta'e mootummaa ce'uumsaa uumuudhaan hojiitti hiikamuun haqa ce'uumsaatiin dabaalamuu ni danda'a. Haqni ce'uumsaa sirna hacuuccaadhaan guutame irraa gara sirna dimookiraatawaatti ce'uudhaaf yaaliiwwan taasifaman keessatti yakkawwan darban qulqulleessuun, komiishinii haqa-barbaadduu hundeessuudhaan; akkasumas, namoota yakka raawwatan yakka raawwataniif akka dhugaa ba'an gochuudhaan, faallaa kanaatiin immoo wal-adabuu fi haaloo walitti ba'uun akka itti hin fufne adeemsi haa hafuudhaan; akkasumas, araaraan hiikuun furmaata ta'a. Adeemsichi itti-gaafatamummaa fi dhiifama; haqaa fi araara; akkasumas, adabbii fi dhiifama wal-simsiisuun miidhamtootas ta'ee yakkamtootni kan darbe irraa baratanii jireenya isaanii fuul-duraa karaa sirrii irra akka adeemsifatan yaalii taasifamu dha. Tooftaalee adeemsa murtoo seeraatiin; akkasumas, adeemsa murtoo seeraatiin ala jiran hunda fayyadamuun kan raawwatamu yoo ta'u, dhumarrattis qaamoleen balleessaa isaaniif dhugaa ba'an dhiifamaa fi maariidhaan akka gaadi dhiifamanii fi qaamoleen kana hin goone immoo tarkaanfiiwwan seeraa barbaachisoo ta'an akka irratti fudhataman kan taasisu dha. Faallaa kanaatiin, araara biyyaa akka taasifamu kan dirqisiise miidhaawwan taatee seenaa darbee yoo ta'an immoo sakkatta'iinsa seenaa gadi-fagoo ragaadhaan deeggaramee taasisuun garee hawaasaa miidhaan irra ga'ee akaakuu miidhaa isaanii tarreessuudhaan miidhaa isaaniitiif hojiiwwan beekkamtii kennuu hojjatamu. Itoophiyaa keessatti araaraa fi yaadonni dhiyaachuu erga lakkoofsifamaniiru. Waggoottan waliigaltee biyyoolessaa ilaalchisee eegalanii waggoottan hedduun 27n darban keessattillee yoo ilaalle dhimmoota kana irratti ilaalchi faallaa lama mul'ataniiru. Gama tokkoon humnoonni siyaasaa dorgomtootaa fi barreessitoota siyaasaa gama isaanitiin jiran Itoophiyaa n rakkoo siyaasaa keessa seente keessaa haala sirrii ta'een ba'uuf araaraa fi/yookiin waliigalteen biyyoolessaa taasifamuu qaba jechuun mormu. Yaadni kun ammaan dura sababoota lamaaf kufaa ta'aatii tureera. Inni jalqabaa hariiroo sabaa fi sablammoota biyya keenyaa jidduu tureen tokko miidhaa, tokkommoo miidhamaa ta'uun kan dhiifama wal gaafatan osoo hin taane fedhii fi gocha gita bittootaa waliin wal-qabata kan jedhu dha. Hariiroon uummataa wal-kabajuu, wal-jaalachuu fi wal irraa horuun kan waliin turan waan ta'eef yaadni araara jedhu fudhatama hin qabu. Sababni inni lammaffaa immoo gaaffileen waliigalteen biyyoolessaa irratti haa taasifaman jedhamuun ka'an ajandaalee qabsoon siyaasaa irratti adeemsifamuu danda'a jedhamani dha. Gama biraatiin, paartileen morkitootaa fi barreessitoonni isaan duukaa bu'an araarri bu'uu qaba jedhanii lallabanis dhimmicha irratti hubannoo ifa ta'e dhabuurra darbee hoggantootaa fi imaammata dhaaba keenyaa cilee dibuun, dhugaanis haa ta'u sobaan, yakkuu irratti kan xiyyeeffatan turaniiru. Paartileen dorgomtootaa ejjannoo siyaasaa goggogaa tarkaanfachiisuun dhaaba keenya ilaalcha jibbaatiin ibsaatii socho'aa waan turaniif karuma kamiinuu osoo aangoo argatanii injifannoowwan hanga ammaatti arganne hunda diiguudhaan zeeroo irraa akka eegalanii fi tarkaanfii haaloo ba'uurraa duubatti akka hin deebinetti akka ilaalaman isaan taasiseera. Kana waan ta'eef, aangorra turuun akka imaammata raawwachiisuu yookiin fayyadamuu osoo hin taane akka jireenya ofii ittiin tursiifachuutti akka ilaalamu taasifameera. Karaa fiixetti ba'e kanaan inni tokko isa biraatiin osoo homaa irraa hin qabne biyya balleessa osoo jedhuunii araaraa fi waliigaltee biyyoolessaa bu'a-qabeessa ta'e adeemsisuun rakkisaa dha. Itoophiyaan baay'ina amantii fi sabootaa qabdurratti ida'amee yeroo ammaa kana siyaasa fiixetti ba'e kanaa fi siyaasichas mariidhaan furuurra akkuma barame humnaan itti deemuun waan lafa qabateef kana osoo hin ta'in araara buusuun Itoophiyaadhaaf barbaachisaa ta'uusaa ni agarsiisa. Itoophiyaan araaraaf adeemsi ittiin dhiyaatte yeroo mootummaa ce'uumsaa, bara 1983 ture. Karaa tokkoon Atsee Hayilasillaasee dabalatee aanga'oota hedduu murtoo tokko malee kan ajjeesanii fi isaan boodas turtii sirna bulchiinsaa waggoota 17 keessatti aanga'oota dargii yakkoota hedduu raawwatan fuula haqaa warra kaan dhoowwatan dura akka dhaabbatan taasifaman. Karaa biraatiin immoo paartiileen dorgomtootaa biyya keessas ta'ee biyya alaa jiran; kan hidhatanis ta'ee kan hidhannoo malee qabsaa'an akka biyyatti galanii karaa nagaan morkatan carraan ni kennameef. Gama kanaanis jalqabbiin milkaawaan eegalamee ture. Haa ta'u malee, humna waraanaa jabana dargii guutumaan guututti maddiitti qabuun; akkasumas, adeemsa keessa ABO, Paartii Sochii Bilisummaa Uummata Sidaamaa fi humnoonni biroos dhiibamne jechuun (yookiin dhiibamanii) ba'uun isaanii, keessattuu komiishiniin walabaa adeemsa araaraa hogganu hundeeffamuu dhabuun isaa suutuma suuta dubbiin akka babbadu taasifame. Qaama biraatiin humna aangoo mootummaa qabate akka diinatti ilaaluun, aangoo fi itti-gaafatamummaa mootummaa isa bu'uuraatiif beekkamtii kennuu dhiisuu fi adeemsi danquu humna qaama mootummaatiin ala jirurraa ni mul'ata ture. Kanarraa ka'uudhaan, adeemsi qaama caasaa mootummaatiin ala jiruu dhiifamaa fi waliigalteedhaaf shoora isarraa eegamu taphateera jechuun hin danda'amu. Keessattuu jalqaba wayita mirgi yaada ofii walaba ta'anii ibsachuu hojii irra oolu miidiyaaleen maxxansaa gabaasa sobaa adeemsicha danqu oomishuudhaan waan muddamaniif mootummaanis suuta suuta ija shakkiitiin ilaaluudhaan deebii barbaachisaa itti kennuuf dirqameera. Miirri araaraa ture kallattii isaa jijjiirrachaa dhufuudhaan yeroo gabaabaa keessatti haala hammataa ta'e keessaa gara dirree siyaasaa dhiphaa fi daanga'aatti jijjiiramuu danda'eera. Dhuma bara 1999 A.L.I adeemsichi bakka itti kufee carraa deebi'ee olka'uu argatee ture. Jeequmsa filannoo bara 1997 tiin booda ture hordofuun hidhamtoota siyaasaa hiiksisuuf koreen jaarsummaa biyyoolessaa dhaabachuun yaaliiwwan hedduu erga taasisee booda hoggantoonni siyaasaa dhiifamaan hiikamuun isaanii ni yaadatama. Haa ta'u malee, adeemsi ittiin hiikamanii fi erga hiikamanii booda, keessattuu odeeffannoon miidiyaalee mootummaatiin darbaa ture qoqqoodamiinsa moo'ataa fi moo'amaa, dhiifama kennaa fi dhiifama gaafataa waan uumeef miirri araaraa jeeqameera. Adeemsi kabaja bara barkumee Itoophiyaa yeroo gabaabaan booda kabajame irratti namoonni hiikamanis osoo hin hirmaatiin gara biyya alaatti ba'uu isaanii fi muraasni qabsoo hidhannoo eegaluuf, kanneen hafan immoo gara biyyaatti deebi'uuf murteessuun isaanii adeemsichi akka maseenu godheera. Waggoottan arfan darban keessa jeequmsa siyaasaa, diinagdee fi nageenyaa uumaman furuuf yaada jijjiiramaa karoorfaman hedduu keessaa tokko paartiilee dorgomtootaa waliin mari'achuudhaan waliigalteerra ga'uu dha. Haa ta'u malee paartiileen biyya keessa jiran hundi itti hirmaachuu dhabuun, paartiileen hirmaatanis "waliigaluuf waliigalaa deemuu" fi "waa'ee waliigaluu ilaalchisee waliigalaa deemuu" irratti yeroo dheeraa waan fudhateef bu'aa qabatamaa fiduu hin dandeenye. Biyya keenya keessatti yeroo mootummaa ce'uumsaas ta'ee jabana mootummaa ofii keessa hoggantoonni turan dorgomtoota isaanii humna qaban guutuun ukkaamsuudhaan taphaan ala gochuun barmaatiilee fokkisaa barame dha. Kufaatii fi awwaala dorgomtoota keenyaa irratti yoo ta'e malee moo'achuu keenya waan mirkaneeffannu nutti hin fakkaatu. Kunimmoo hiyyummaa fi gadadoo irraan kan hafe eessanuu akka nu hin geenye seenaa biyya keenyaa keessatti irra-deddeebinee mirkaneeffanneerra. Har'as amala fokkisaa kana ilaalcha keenyas ta'ee jireenya keenya keessaa hin baafne. Jechoonni siyaasaa keenya osoo hin hafin "farra" jecha jedhuun kan guutaman ta'uun isaa ragaa guddaa dha. Barmaatiileen kun diinaa fi fira jechuun ilaalcha qoqqoodinsaa keessaa kan maddu dha. Humnoota kamiyyuu diinummaa fi firummaadhaan ibsuun uumama namaa dubbatee waliigaluu fi murteessee jijjiiramuu kan faallessu ilaalcha duubatti-hafaa dha. Nama yaadaa fi karaa keenya irraa adda ta'e yaadaan caallee amansiisuurra, yoo kana ta'uu baatemmoo garaagarummaa keenya kabajuun deemuu caala akka diina dhaabbataatti fudhachuudhaan yakkuun ilaalcha duubatti hafaa kana keessaa madda. Hoggantoonni aangoo uummataa argachuuf kan yaalan yakka hoggantoota duraanii tareessudhaani malee ofii isaanii sirna gaarii diriirsuun waan gaarii hojjachuudhaan miti. Sababa kanaanis dhalootarraa dhalootatti kan darbu yakka hoggantootaa qofa ta'a. Kunis dhaala haaloo dhuma hin qabne qabannee akka duubatti hafnu nu taasiseera. Haaloo dheengaddaatiif osoo hidhii xuuxnuu kaleessas haaloo birootu dhalate; haaloo kaleessaatiif osoo hidhii xuuxnuu har'as haalaan biraa dhalate. Kanaafuu, maraammartoo kana keessaa ba'uu kan dandeenyu adeemsicha dhiifamaan goolabnee, madaawwan turan jaalalaan wal'aannee, adeemsa keenya fuul-duraatiif murtoo kutannaa qabu yoo fudhanne dha. Karaa araara ittiin buusuu dandeenyu yoo fudhannes muuxannoowwan biyyoota biroo yaada keessa galfachuun akkuma jirutti ta'ee duudhaalee biyya keenyaa duguugnee haalan itti fayyadamuu qabna. Rakkoo wal-xaxaa biyya keenyaa furuudhaan fudhatamummaa aangoo mootummaa fi itti-fufiinsa Itoophiyaa mirkaneessuuf dursinee araara buusuudhaan miira haaromeen dhimmoota kaan irratti mariidhaan waliigaltee ni taasifna. Waliigalteen biyyoolessaa siyaasa qofaa irratti kan taasifamu yoo ta'e garuu miira dorgommii fi haalootiin waan taasifamuuf bu'a-qabeessa hin ta'u. Araaraan eegallee miira tasgabbaa'aa waliigaltee uumuuf mijataa ta'e keessa yoo seenne garuu mariin kunis waliigaltee biyyoolessaa bu'a-qabeessa ta'e fida. Seenaa marii siyaasaa keessatti waltajjii marii guddaa qopheessee dhimmoota siyaasaa adda-dureedhaan waltajjicha irratti furuudhaaf yeroon itti yaalame muuxannoo guddaatu jira. Muuxannoon kunis dhimmoota ijoo ta'an irratti hayyoonni yoo waliigalan kan hafe adeemsa siyaasaatiin kan qulqullaa'u ta'a jechuun kan mari'atame dha. Biyya keenya keessattis moggaasni mata-duree marii ifatti kennamuufii baatus heerri biyyattii amma jiru kan qophaa'e karaa "marii guddicha" kanaani dha. Haa ta'u malee, waltajjiiwwan marii akkanaa qeeqaa fi kamii irraa bilisa ta'uu hin danda'an. Hagamillee haala gaariin adeemsifamus kamii fi mormii irraa bilisa ta'uu hin danda'u. Yeroodhaaf milkaawaa fakkaatus xiqqoo turee jeequmsa kaasuun isaa waan hafuu miti. kessattuu biyya akka kenyaa gaaffiidhaan xaxamtee jirtu waltajjii marii tokko irratti furmaata argata jedhanii yaaduun baay'ee ulfaataa dha kanaraa rakkoowwan keenya ija saayinsiitiin xiinxaluun, irratti mari’achuu fi walfalmuuf dursa kenninee tooftaa marii muuxannoodhaan deeggarame yoo hordofne milkaa’uu ni dandenya. Kana jechuun, rakkinoota jiran akka wal-fakkaatanitti adda qoqqooduun furmaata waarawaa itti kennaa deemuun tooftaa marii waitti-fufinsa qabu hordofuu jechuu dha. Kunis rakkoowwan irra kessa jiran furuun gaaffileen osoo hundeerraa furmaata hina rgatiin deebisuu osoo hin taane, rakkinootaa jiran gadi fageenyaan hubachuun hundeerraa furmaata itti gochuu jechuu dha. Haala mijataa qo’annoo saayinsii fi tapha siyaasaatiif uumuudhaan dhimmota jiran adda qoqqooduun maritti dhiyeessanii furmaata itti barbaaduun milkaa’ina waarawaa fida. Kunis adeemsa marii keenyaa keessatti wal-hubachuun akka uumamuu fi wal-diddaan hir’achaa akka deemu waan taasisuuf waliigaltee biyyoolessaa fiduuf karaa bu’a-qabeessa ta’e dha. Dabalataanis, addemsa waliigaltee biyyoolessaa fiduu kessaatti, zeeroo irraa ka’uurra hojiiwwanii fi yaaliiwwan keenya duraanii keessaa wantoota gaggaarii fudhachuun hir’inoota jiran fooyyessuun adeemuun karaa fooya’aa dha. Dhalli namaa uumama jireenya isaanii keessatti gamtaa uumudhaan waldeeggaranii waliin jiraachuudhaan beekamu. Gamtoominni uumamus namoota muraasa firooma qaban yookiin namoota wal hin beekne hedduu gidduutti ta’uu mala. Dhaabbileen daran hariiroo umami akkasii jabeessanii utuban ni barbaachisu. Dhaabbileen kunniinis seerota waloo baafachuun fedhii dhuunfaa seera gamtichaa waliin hin adeemne ofirraa fageessu. Namoonni fedhii dhuunfaa isaanii babal'ifachuuf wayita yaadan namoota biro waliin hariiroo uummatu. Seerri ittiin bulmaataa isaaniis yaaduma kana keessaa madda. Muuxannoo isaanii dura darbe irraa ka'uun hariiroo fuul-dura jabeeffatu; seera ittiin bulmaataa isaaniis cimsachaa adeemu. Seerichis wayita waliin hojjatan rakkoowwan mudachuu danda'an haala ittiin dhabamsiisanii fi hojii bu'a-qabeessa hojjachuuf kan isaan gargaaru dha. Adeemsa kanaanis muuxannoo seera ittiin bulmaataa qopheessuu fi seera qopheessaniif bitamuu irratti dandeettii horachaa deemu. Seerri ittiin bulmaataa kun adeemsa keessa baramaa dhufuun boca dhaabbatichaa godhachaa, waan yeroo fi haalli bakkichaa barbaaduun akkaataa wal-simatuun fooyya'aa adeema. Adeemsa seena-qabeessa kanatu uumamuu fi guddachaa adeemuu dhaabbilee adda addaatiif ka'umsa kan ta'e. Ijaarsa dhaabbilee adda addaatiin wal-qabatee garaagarummaan biyyoota guddatanii fi guddachaa jiran gidduutti mul'atu adda dureedhaan dhimmoota cimina mootummaa biyyattiitiin, mirkanaa'uu olaantummaa seeraatiin; akkasumas, itti-gaafatamummaan jiraachuu isaatiin wal-qabata. Biyyoonni guddatan hanga tokko dhimmoota sadan irrattiyyuu dhaabbilee ga'umsa bulchiinsaa fi dandeettii raawwachiisummaa kan goonfatan yoo ta'u, biyyoonni guddachaa jiran garuu madaalliiwwan kanneeniin wayita madaalaman gama hedduudhaan duubatti hafan ii jiru. Biyyoonni tokko tokko mootummaa ammayyaawaa qabaatanis aangoon mootummichaa seera biyyittiitiin waan hin daangofneef aanga'oonni muraasni akka barbaadanitti kan falqanii jiraatanii fi sirna bulchiinsaa itti-gaafatamummaa hin qabnetu uumama. Biyyoonni tokko tokko immoo mootummaa jabaa fi ammayyaawaa osoo hin qabaatin sirna dimookiraasii ol-aantummaan seeraa itti mirkanaa'e ijaaruuf waan socho'aniif diddaan uummataa xiqquma wayita uumamu haaluma salphaatti diddiigamu. Biyyi keenya Itoophiyaan akkuma biyyoota fakkeenya qaroominaa taasifamanii ilaalaman kan akka biyyoota Awurooppaa fi Eeshiyaa adeemsa seenaa ijaarsa mootummaalee darbaa-dabarsaa dhufaa turanii keessatti mootummaa jiddu-galeessaa jabaa yoo hundeeffattellee sirna siyaasaa ol-aantummaa seeraa fi itti-gaafatamummaa guutuu qabu goonfachuu hin dandeenye. Sababii kanaanis tasgabbii siyaasa biyyattii itti-fufiinsaan eeggachuu dadhabuun seenaadhaan biyyoota gita ishee ta'an biraa duubatti hafuun hiyyummaa fi duubatti hafummaa keessatti kuftee turte. Addunyaa gubbaatti biyyoota barfatanii misooman keessaa tokko Jaappaan turte. Fakkeenya mootummaa misoomawaa guddina ariifachiisaa fide ta'uun kan maqaan ishee hoggayyuu ka'u biyyi Jaappaan, kufaatii hamaa yeroo waraana addunyaa lammaffaa ishee mudate keessaa dandamattee guddina siyaasaa fi diinagdee addunyaa ajaa'ibsiise galmeessisuu kan dandeesse dhaabbilee ciccimoo beekumsaa fi dandeettiidhaan ijaaraman uummachuu isheetini. Kunis Jaappaan muuxannoo biyyoota Lixa Awurooppaa irraa argattee fi haala qabatamaa keessaa isheetiin wal-simsiiftee ijaarsa dhaabbilee ciccimoo biyyoota baha fagoo Eeshiyaa hedduudhaaf fakkeenya ta'uun ta'eera. Yeroo gabaabaa keessatti 'guddina ajaa'ibaa' jedhamee addunyaa guutuu dinqisiise argamsiisuun biyyoonni beekaman: Siingaapoor, Taayiwaan, Kooriyaa Kibbaa, Maaleezhiyaa fi biyyoonni kibba-baha Eeshiyaa biroo muuxannoo Jaappaan irraa argatan irraa ka'uun dhaabbilee ciccimoo fi hojmaata sirna bulchiinsaa fooyya'aa ijaarrachuun misooma ariifachiisaa fiduu danda'aniiru. Karaa biraatiin biyya keenya keessatti waggoottan 27 darban muuxannoo biyyoota mootummaa misoomawaa fudhachuun faana isaanii hordofna jennus maddi ciminaa fi mallattoon addaa mootummaan misoomawaa ittiin beekamu ijaarsi dhaabbilee ga'umsaa fi dandeettii qaban irratti baay'ee laafina qabna. Dhaabbileen mootummaan of-harkaa qabu paartilee fi siyaasa bulchiinsaatiin wal makuun, mootummaan wayita jijjiiramu dhaabbilee kanneen diiganii ijaaruu fi jijjiirama hawaas-diinagdee waliin dhaabbileenis waan jijjiiramaniif, dhaabbileen biroo akka haaraatti mootummaa dadhabaa ofiinuu hin ijaaramneen, namoota ga'umsi ogummaa isaanii baay'ee gad-aanaa ta'een; akkasumas, dhaabbilee dhiibbaa fi harka mootummaa irraa walaba hin taanetu ijaarame. Kanaafuu, ijaarsi dhaabbilee walabaa karoora misoomaa fi dhimmoota ijaarsa sirna dimookiraasii keenyaa irraa osoo gargar hin ba'in hojiitti hiikamuu qaba. Wixinee yaadaa kana haala milkaa'ina olaanaa qabuun hojiitti hiikuu yoo dadhabne dhaabbilee dadhaboo horachuudhaan sirni bulchiinsa gaarii hin qabne tasgabbii malee jiraachuusaa itti fufa. Walumaa galatti, sirni bulchiinsa gaarii hin qabne akka uumamu kan godhu adda-dureedhaan yaad-rimee ijaarsa dhaabbilee walabaatiin wanti walitti fidu sababoota lamatu jira. Sababni jalqabaa caasaa firoominaa fi faayidaa dhuunfaa yoo ta'u, inni lammataa rincicummaa dhaabbileeti. Rakkoo Hidhata Firoominaa fi Faayidaa Dhuunfaan Dhufu Rakkoon dhaabbilee inni guddaan sababa tuuta ogeessota uummataaf tajaajila kennuuf fedhii hin qabne, ga'umsaa fi naamusa ogummaa kan hin qabne, firoomaa fi hiriyummaadhaan; akkasumas, faayidaa dhuunfaadhaan kan wal-funaanan, faayidaa uummataa caala faayidaa ofii isaaniitiif dursa kan kennaniitiin kan uumamu dha. Qoqqoodinsa hojii beekumsa irratti hundaa'e, adeemsa calallii humna namaas ta'ee adeemsa lammiilee irratti murtoo dabarsuu keessatti dhaabbilee fedhii dhuunfaa irraa bilisa ta'an hundeessuu fi kanneen hundaa'an cimanii akka fulla'an gochuuf hojii didhannaa guddaa barbaadu dha. Kana milkeessuun hanga hin danda'amnetti faallaa kanaatiin, dhaabbilee firoomaan guutamanii fi faayidaa dhuunfaadhaan wal-xaxantu uumama. Seeraa fi duudhaalee qajeelaan bakka hin jirretti adeemsa hojmaata akkanaa irraa wanti eegamu qaamoleen hawaasaa kamiyyuu rakkoowwan eeraman keessatti kufuun waan hin oolle dha. Itti-dhiyeenyaan, hordoffii cimaa taasisuudhaan, iftoominaa fi itti gaafatamummaa qabaachudhaan sirna hojmaata gaarii qabxiilee eeraman kanneen bu'uureffate diriirsuun rakkoowwan kanneen ittisuun ni danda'ama. Ardiin Afrikaa sirna bulchiinsaa fi dhaabbilee jiran keessatti rakkoo firoominaa fi faayidaan wal-xaxe keessatti kuftee jirtu dha. Ammaan dura biyya keenyas dabalatee biyyoota Afrikaa biroo hojmaata aadaa firoominaan hojjachuu waan dhiisan fakkaatanis bifa jijjiirrachuun danqaa hojmaata ammayyaa waliin wal-simsiifamee waan dhufeef hidhata faayidaa fi firoominaa ammayyaawaan akka uumamu carraa banee jira. Sirna faayidaa fi firoominaa ammayyaawaan hojjatu keessatti firoonni yookiin gosoonni aanga'ootaa caasaalee hojmaata mootummaa adda addaa keessatti aangoo dabalataa yookiin aangoo iftoomina hin qabnetu kennamaafii ture. Yookin immoo namoota tokko tokkoof caasaa bulchiinsaa aangoo addaa kennutu uumamaafii ture. Adeemsa kana fakkaatuun bulchiinsa uummataa keessatti ga'umsa caalaa amanamummaatu hir'ata. Safartuu ijoon dhaabbilee kanneenii: bu'a qabeessummaa fi itti-fufiinsa qabaachuu, dhaabbileen kunniin jireenya namoota tibba wayii geggeessaa turan bira darbee fulla'uudhaan geggeeffamaa jiraachuu; akkasumas, guddachaa jiraachuu fi jiraachuu dhabuu isaaniiti. Namoonni dhaabbilee bocuu keessatti gahee ol-aanaa kan qaban ta'us, dhaabbileen haalaan guddatan jiraachuu namoota dhaabbaticha hoggananii bira darbee caasaa fi sirna fulla'aa qabaachuu qaba. Kana malees, sirna hojmaata namoota haaraa ga'umsa ogummaa fi dandeettii ol-aanaa qaban calalachuun fiduu fi yeroo yerootti leenjii kennnuu dandeessisu qabaachuu qaba. 8.2. Rakkoo Rincicummaa Dhaabbileetiin Dhufu Rakkoowwan ijaarsa dhaabbilee inni biroo rincicummaa dhaabbileeti. Gama diinagdee fi sekteroota biyyattii birootiin saffisni biyyittiin ittiin guddachaa jirtuu fi dhiyeessiin tajaajila hawaasummaa isheerraa eegamu wal hin simu. Hojmaata jijjiirama waliin hin adeemne hojmaata bulchiinsa mootummaa burjaaja'aa fi qaawwa bal'aa qabutu uumama. Rincicummaa dhaabbilee jechuun kana dha. Rincicummaan dhaabbilee guddina ijaarsa dhaabbilee dammaqina uummataa waliin wal-bira qabnee yoo ilaallu, yeroo baay'ee rakkoo hawaasa boodatti-hafaa keessatti uumamu dha. Magaalaawwan saffisaan guddachuun, barnoonni babal'achuun, misoomni industirii fi dhaabbileen miidiyaa babal'achuunii fi jijjiiramni hawaasummaa adda addaa saffisaan yeroo uumaman, dammaqina siyaasaa fi baay'achuu gaaffilee siyaasaa fi diinagdeetiif sababoota jajjaboo dha. Haalli kun wayita uumamu, dhaabbileen siyaasaa ammaan dura fudhatamaa fi dandeettii qaban dadhabaati adeemu. Akkasumas, dandeettiin gaaffilee haaraa keessummeessuu isaanii laafaa adeemuun jeequmsa siyaasaa haaraatiif haala mijataa uumaa deema. Gabaabumatti, diinagdeen biyyoonni qabanii fi tajaajilli hawaasni isaan irraa eegu siyaasaa fi dhaabbilee jiran waliin wal-simatee haala wal madaaluun guddachuu yoo baate bu'aan isaa mootummaa dadhabaa uumuu ta'a. Sababiin dhaabbileen hundeeffamaniif rakkinoota uumamaa yookiin hawaasummaa yeroo wayii bakka wayiitti mudatan irraa ittiin baraaramuufi dha. Dhaabbileen tokkicha erga uumamanii booda carraa jabaatanii turuu ni qabu. Haata'u malee, dhaabbileen dambiiwwan jaboo fi murtoowwan hawaasummaa, hojmaata baramaa fi deeggarsa qabiyyeewwan qor-qalbii birootiin akka of-danda'anii dhaabatan waan ta'aniif salphaadhumatti jijjiiramuu hin danda'an. Fedhiin dhaabbilee tiksanii tursiisuu jiraachuu dhaabbatichaa tiksanii tursiisuu waliin wal qabata. Kanaafuu, taateewwan haaraa waliin wal-simatee akka fulla'u seerota dhaabbatichaa duraan turanii fi dambiiwwan hojmaataa jiran jijjiiruuf wantoonni dirqisiisan haalonni haaraan yoo uumaman irra deebidhaan sakatta'amee waliigalteedhaan irratti mari'atamee jijjiiramuu qaba. Yeroo tokko tokko waa jijjiiruuf yaaluun tasgabbii hawaasaa irratti sadarkaa balaa fidurra ga'uu danda'a. Haalli dhaabbilee uumuu yookiin bakka biroo irraa ergifachuuf nu dirqisiisan dhabamanii haalonni haarawaan yeroon itti uumaman ni jiru. Yeroo kana dhaabbilee dura turan rincicummaadhaan qabatee itti fufuuf yaaliin wayita godhamu dhaabbilee haarawaa dhufan wajjin saffisaan wal-simachuun rakkisaa ta'a. Hawaasichi, haalli dura ture yeroojijjiiramu haalli dhaabbileejiraniis of-jijjiiree waan yeroon barbaadduun wal-simatee fi wal-unatee, walitti firoomee akka jijjiiramu gochuu yoo dadhabe mootummaa dadhabaatu biyyattiif uumama. Amalli rincicummaa dhaabbilee dura turan tiksanii tursiisuu dhaabbilee moofaa yeroo faana hin deemne baannee akka gatantarru gochuu caalayyuu kufaatii itti deemnu akka hin argine ija nu qabee hallayyaa nugata. Rakkoo rincicummaa dhaabbilee hambisuuf hogganaa dursee dammaqee rakkoowwan kanneen fagootti arguu danda'u, kan jijjiirama hawaas-diinagdee diddiriirsee raaguudhaan hojjachuu danda'u, ogeessota ga'uumsa qabanii fi hojmaata hammayyaawaa uumuu nu barbaachisa. Laaffina fi Nuffii Haaromsa Biyyaa Keessaa Bahuu Mootummaa cimaa fi bulchiinsa gaarii uumuudhaaf hojiiwwan haaromsi ijaarsa dhaabbilee baay'ee barbaachisu. Haaromsichis bu'aawwan gaarii ammaan dura caasaawwan mootummaa keessa hin turre argachuu, iddoowwan hojiiwwan mootummaa itti hojjataman keessatti ilaalchawwan, hojmaatawwan, ijaarsawwanii fi adeemsawwan ammaan dura turan haala karoorfamee fi qindoomina qabuun waan haaradhaan bakka buusuuf meeshaa qabsoo fi warraaqsa jijjiiramaati. Mootummaanii fi dhaabbileen humna raawwachiisummaa cimaa qaban yeroo uumaman, ogeessa ga'umaa fi naamusa gaarii; akkasumas, tarkaanfiiwwan fudhatuuf miira itti-gaafatamummaa qabutu uumama. Kana malees, hawaasa dhimma mootummaa irratti dammaqinaan hirmaatutu uumama. Qaamoleen hundinuu ol-aantummaa seeratti amananii kan socho'anii fi bulchiinsi gaariin kan itti mirkanaa'e sirna siyaasaa fi diinagdeetu ijaarama. Dhimmi bira darbamuu hin qabne kan biroo, fooyya'iinsa siiviil sarvisii gochuun rakkoowwan gamanaan jiran hambisuu dha. Biyya keenya keessatti waggoota kuma lamaa oli haaromsi siiviil sarvrsu adeemsifamaa turani, hunda ta'uu baatanis, jijjiirama bu'uuraa kan hin fidnee fi kan maseenani jechuu ni dandeenya. Inumaayyuu, baay'ina haaromsaa, walitti-fufiinsaa fi tokko gatanii isa biraa kaasuudhaan rakkoowwan wal-qabatan irraa kan ka'e siiviil sarvisii ta'ee uummanni biyya keenyaa hundi balaa rakkoowwan haaromsi baatee deemuuf saaxilamuu danda'eera. Waa'ee sagantaa fi meeshaa haaromsa haaraa dhaabbilee uummanni dhaga'uufis ta'ee fudhachuuf haalli itti surur jedhee jibbe uumameera. Haaromsa ijaarsa dhaabbilee milkeessuuf sadarkaa biyyoolessaatti warraaqsa haaromsaa biroo uumuun matuma isaatiin rakkisaa fi bu'aan isaas shakkisiisaa dha. Biyyoota tokko tokko keessatti haalli kun kan hojjate ta'ullee, tokko isa biraa hordofee dhufuudhaan paakeejiin haaromsaa hojiitti hiikamuuf yaalamanii fi garuu bu'a-dhabeessa ta'an, kanneen akka jijjiirama bu'uura hojmaataa, madaallii bu'aa hojii irratti xiyyeeffate, bu'uura ijaarsa jijjiiramaa, kaayizanii, deliverology, fi kkf ammaan dura yaalamanii waan kufaniif, fedhiiwwan siiviil sarvisiin sagantaa jijjiirama biyyaatiif qabatee deemu adoocheera. Qorichi osoo jijjiirama hin fidin irra deddeebiin fudhatame dhibee sanaan akkuma walitti madaqu sana, siiviil sarvisiinis akkasuma ta'eera. Haaromsi siiviil sarvisii dhufan hundi baanerii, tiishaartii, qoobii, durdoo, wal-ga'ii fi dhaadannoo yookiin ibsa ejjannoo bira darbee hojiin hojjatama jedhee namni yaadu hin jiru. Fiigichi taasifamus jijjiiramuuf osoo hin taane waan gumaachan irraa waa butachuufi dha. Kanaafuu, paakeejii haaromsaa haarawaa boca biyyoolessaa horate caalatti haala faffaca'aa ta'een haaromsa sekteraaf xiyyeeffannoo addaa kennu, beekumsaan geggeeffamuu fi fedhii sekterichaa bu'uureffatetu bu'a-qabeessa ta'a. Tooftaa fi tarsiimoo milkaa'ina haaromsa ergamaa fi sektera ijaarsa dhaabbilee irratti xiyyeeffate akkanaa kun adda-dureedhaan kan murtaa'u yoo dhaabbilee kanneen keessa humni jijjiiramaa ga'umsa olaanaa horatanjiraatani dha. Gaaffiin hoggansaa hariiroo hawaasummaa, dhaabbilee fi siyaasa biyyoolessaa namoota dhuunfaa fi sirna gidduutti argamu dha. Gama tokkoon falmii dhalli namaa bakka-bu'aa jijjiiramaa ta'uun sirna jijjiiruu danda'u waliin kan deemu yoo ta'u, gama biraatiin immoo yaada falmii namoonni waan fedhaniif qofa sirna kan jijjiiran miti jedhu fudhachuuf yaada falmii gam-lamaa keessa darbu dha. Waanuma fedhellee ta'u, sirna namoonni waan fedhaniifjijjiiruu akka hin dandeenyee fi namootuma dhuunfaayyuu dabalatee sirna kan jijjiiru adeemsa ta'uusaa fudhachuun barbaachisaa ta'us karaa biraatiin garuu namoonni dhiibbaa sirnaa fi qaama sirnaa ta'uurraa damdamatanii jijjiirama haaraa agarsiisuu akka danda'an hubachuun barbaachisaa dha. Wal-faalleessuu namoota dhuunfaa fi sirnaa kana araarsuuf yaaliin taasifame hundi milkaa'eera jechuun yoo hin danda'amnellee seenaa fi haala qabatamaa jiruu fi jireenya keenyarraa akka hubannutti garuu namoonni dhuunfaa ofuma isaaniitiifuu bu'aa sirnaa ta'anis dandeettii sirna sirreessuu fi jijjiirama fiduu ni qabu. Hoggansi qabeenya uumamaas ta'ee nam-tolchee qindeessee, mul'ata ifaa fi yeroo dheeraa qabatee, al-tokko tokkos gochaa ce'uumsa dhalootaa keessatti raawwatu dha. Hoggansi kaayyoo hawaasa jijjiiruu qabatee, mul'ataaf bitamuudhaan, qindeessee fi amansiisee hojjachiisuudhaan, faayidaa fi fedhii waloo guutuudhaaf, hordoftoota ofii dhimmicha irratti ga'uumsudhaan, sochii jijjiiramaa hawaasni yeroo dheeraaf taasise keessatti shoorasaa kan taphatu dha. Adeemsi jijjiirama dimookiraasii itti deemaa jiru akka milkaa'uuf adeemsa siyaasa biyyoolessaa ijaa fi gurra hin qabnee fi rakkisaa ta'e keessa darbuun akka barbaachisu beekamaa dha. Haala siyaasaa ijaa fi gurra hin qabne injifannoo guddaadhaan keessa darbuun jalqabbii ijaarsa sirna dimookiraasii keenyaa galmaan ga'uuf shoorri hoggansi siyaasaa taphatu salphaa miti. Kanaafuu, boqonnaa kana keessatti biyya keenya keessatti hogganummaarraa giti-bittummaa akkamitti xooxa'ee akka ol-ka'ee fi sababii gita-bittummaatiin kuufama hojii gangalachaa dhufan qulqulleessuuf hoggansa qajeelloo akkamitti fiduun akka danda'amu sakatta'uun yaalameera. Qabeenya qabatamaa fi arga-yaadaa biyya tokkoo humnaa fi anniisaa qabatamaa biyyoolessaatti jijjiiruun misoomaa fi jiraachuu biyyattii mirkaneessuuf hoggantoonni gahee guddaa qabu. Kufaatii fi milkaa'inni maatii, dhaabbilee fi biyyaa falaasama dhaabbilee fi ga'umsa hoggantootaa waliin hidhata cimaa qaba. Biyyoonni guddatan gama sekteroota hawaasummaa, siyaasaa fi diinagdeetiin rakkinoota bu'uuraa jiran adda baasuun furmaata waarawaa fiduuf kan dandeessisu, biyyoota guddatanii olitti hoggansa ga'umsa qabu isaan barbaachisa. Sababiin isaas, hawaasa biyyoota guddatanii keessa kuufama beekumsaa fi muuxannoo kuufamaan jiraachuun alatti, sirna dimookiraasii namoota ga'umsa hoggansaa olaanaa hin qabne salphumatti dhabamsiisuuf dandeessisutu jira. Biyyoonni Afrikaa, kan akka Itoophiyaa, hiree kana hin qabne sirni siyaasaa isaanii kan tortore, hoggantoonni isaaniis kiyyoo aangoo siyaasaa keessatti kan kufan waan ta'aniif rakkinoota hoggansaa sirreessuun yaa hafuutii rakkinichi jiraachuu isaatuu beekuuf carraa hin qaban. Hojii hoggansaa amaluma isaatiin wal-xaxaa fi rakkisaa kan taasisu dhimmoota faallaa hojii hoggansaa ta'anidha. Biyyoonni akka Itoophiyaa rakkinoonni siyaasa isaanii heddummaate immoo dhimmoota faallaa hojii hoggansaa ta'an furuu dhabuun isaanii gatii guddaa isaan kaffalchiisa. Biyyi keenya leecalloowwanii fi kennaa guddaa qabdutti fayyadamtee saffisaan hiyyummaa keessaa ba'uu sababiin dadhabdeef inni guddaan kufaatii hoggansaatiin hidhata cimaa qaba. Rakkoolee wal-xaxaa amma keessajirrus ta'ee hawaasa qaroomaa dimookiraatawaa fuul-duraaf qabaachuu feenu uumuuf yeroo kam iyyuu caala humna hoggansaa bal'aa ga'umsa qabu barbaada. Hawaasni haalaa fi yeroo kamiyyuu fedhii fi dandeettii kuufamaa jijjiiramuu fi guddachuu olaanaa qaba. Hoggansi dandeettii kuufamaa kana gara qabeenya qabatamaatti jijjiiruun, fedhii jijjiiramaa hawaasichi qabu milkeessuu danda'uu qaba. Hoggansi kun hoggansa dogoggore yoo ta'ellee kuufama dandeettii hawaasichaa badii addaan hin cinneef haalli ittiin oolchu ni uumama. Kanaafidha sochii hawaasummaa tokko keessatti hoggansi furtuu dha kan jedhamuuf. Hariiroo hogganaa fi hogganamaa itti-fufiinsa kan qabuu fi dhalootatti ce'uu kan danda'u fedhii gareen tokko yeroof qabu guutuudhaan kan hojjatu osoo hin taane mul'ata uummataa milkeessuun hawaasa bal'aa fayyadamoo taasisuu kan danda'uu fi kaayyoo fi mul'ata hundi wal-harkaa fuudhuun hojiitti hiikan yoo jiraate qofa dha. Biyya keenyatti haala qabatamaa jiru irratti hundoofnee amalli hoggansa ijaaruu qabnuu mul'ata isaa fageenyarraa arguun adeemsa jijjiiramaa addaan hin cinne kana ogummaa cimaa fi kaka'umsa gaariin hogganuu kan danda'u hoggansa jijjiiramaati. Gama misooma siyaasaa, diinagdee fi hawaasummaatiin mul'ata qabnu bira ga'uuf sochiiwwan jijjiiramaa fi guddina addaan hin cinne gochuun hoggansi milkaa'ina barbaadamu fidun murteessaa dha. Akaakuun jijjiiramaa mirkaneessuu barbaannus hangaan qofa osoo hin taane akaakudhaanis waan ta'eef hoggansa jijjiiramaa mul'ata kana dhugoomsuu danda'u uumuu barbaachisa. Akka ilaalcha aadaa keenya keessa jiruutti, hogganaa jechuun bulchaa ol-aantummaa qabuu fi eenyumtuu quba itti qabuu hin dandeenye jechuudha. Sadarkaa yaadatti hoggantoonni "tajaajiltoota uummataa ta'uu qabu" kan jedhu yaadni bu'uuraa irra-deddeebi'ee ibsamus hojiitti wayita hiikamu garuu, hunduu akkuma humna isaatti hogganaa osoo hin taane gita-bittaa ta'ee akka argamu ifaa dha. Dhimmi hogganummaa gita-bittummaa irraa adda godhu, giti bittummaa hordoftoota isaanii humnaan horachuu fi karaa mul'ata ofii warra kaan irratti ittiin fe'an yoo ta'u, hogganummaan garuu humnaan osoo hin taane dhiibbaa gaarii uumuu fi jaalalaan amansiisuu jechuu dha. Giti-bittummaa mul'ataa fi fedhii ofii milkeessuuf yaalii taasifamu yoo ta'u, hogganummaan garuu mul'ata hawaasummaa waliin qaban dhugoomsuuf qabsoo taasifamu dha. Seenaa ammayyaawaa biyya keenyaa keessatti gita-bittummaa malee hogganummaan bakka bal'aa argatee hin beeku. Hogganummaan maaliif bakka bal'aa hin arganne gaaffii jedhu sirnaan deebisuun furtuu furmaata rakkinichaati. Qormaata Mul'ata Waloo Uumuu Biyya keenyatti hogganummaan akka hin jiraanne wantoota taasisan keessaa tokko mul'ata waloo dhabuu dha.Hoggantoonni hogganamtoota isaanii gara mul'ata walootti fiduun mul'aticha dhugoomsuuf yommuu rakkatan seenaa biyya keenyaa keessatti yeroo baay'ee argineerra. Mul'ata ammam guddaa qabaatanillee ga'umsi hogganummaa kan madaallamu ga'umsa mul'ata isaanii hordoftoota isaanii fudhachiisuudhaani. Mul'ata isaanii duuka-buutota isaanii fudhachiisuun hogganaa fi hogganamaan mul'ata waliinii milkeessuuf murannoo waloo qabaachuun wal-faana socho'uun amala hogganummaati. Biyya keenyatti hoggantoonnii fi hogganamtoonni mul'ata waloo akka hin qabaanne wantoota taasisan keessaa tokko hawaasa sababaan socho'u ijaaruu dhabuu keenya. Barumsi ammayyaa biyya keenya keessa erga seenee jaarraa tokkollee kan hin guunne waan ta'eef sababaan yaaduu danda'uun hawaasa keenya keessatti hundee hin jabeeffanne. Biyyoonni Awurooppaa barumsa ammayyaa yoo xiqqaate waggaa kuma tokko nu dursuudhaan jalqabaniiru. Jalqabbiin barumsa ammayyaa biyya keenyatti hedduu barfatee taasifame sababaan yaaduun keenya akka daanga'u gochuun hogganummaa sababaa fi beekumsaan akka hin madaalle nu taasiseera. Haa ta'u malee mul'ata waloo uumuuf sababaan yaaduun gabbachuu dhabuun waan qofaa isaatti gufuu ta'ee miti. Biyya keenyatti mul'ata isaanii hogganamtoota isaanii fudhachiisuu akka hin dandeenye kan taasisu sababni ijoon inni biroo, kuufamni safuu haphachuu isaati. Kuufamni safuu hoggantoonni baay'ina gaarummaa qabaniitiin ittiin ibsamanii fi ittiin beekamani dha. Hogganaa maqaan isaa gaarummaadhaan hin kaanee fi, inumaayyuu hammeenya yaaduu fi balaafamaa ta'uu isaatiin maqaan isaa ka'u mul'ata isaa hogganamtoota fudhachiisuun hafee ga'umsa akka hogganaatti ittiin ilaalamu hin qabaatu. Kanaafuu, mul'ata ofii hogganamtoota fudhachiisuuf jalqaba irratti hogganamaan hogganaa isaa akka yaada gaarii isaaniif qabu, faayidaa hogganamootaaf akka tattaafatu, akka nama gaarii ta'etti ilaaluu qaba. Hogganamaan hogganaa isaa akka hamaa fi faayidaa hogganamaa ofii isaatiif oolchutti kan ilaalu yoo ta'e, mul'ata hogganaa isaa fudhachuu hin danda'u. Karaa biraatiin, hogganaan yaada qajeelaa kan qabuu fi faayidaa fi fedhii hogganamaa galmaan ga'uuf kanan dhaabbadhedha jedhee yaada yoo ta'e mul'ata isaa fudhachuuf hogganamaan caalmatti qophaa'aa ta'a. Hoggantoonni hunda dura uummata biratti kan amanaman namoota gaarii ta'uu isaanii agarsiisuu qabu. Maqaa gaarii kanaa fi amanamummaa osoo hin argatin hoganamaa mul'ata ofii fudhachiisuu hin danda'an. Hogganaan kuufama safuu osoo hin qabne uummata hogganuuf yaalu hogganummaa keessaa ba'uun gita-bittaa ta'a. Kuufama safuu osoo hin qabne uummata hogganuuf yaaluun hogganamaa waliin ifaan ifatti waraana keessa akka seenuuti. Haala akkanaatiin waan gaarii kamillee godhaniif mul'ata gaarii akkamiillee qabaatan hogganamaa biratti fudhatama argachuu hin danda'u. Fudhatamummaa aangoo uummataa osoo hin qabaanne uummata hogganuun uummaticha akka horiitti hoofuu yookiin harkisuu ta'a jechuu dha. Uummanni hogganaa isaatti hin amanne kan mormu hojiisaa qofa osoo hin taane amala isaa wajjini. Hojiisaa sirreessudhaan yookiin murtoowwan tokko tokko dabarsuudhaan waanta hiikamu miti. Rakkinicha kan furu gadi-fageenyaan of-madaaluun yookin hogganummaa irraa of-kaasuu, yookin immoo dadhabina ofii of eegganoodhaan sirreeffachuudhaani. Kuni immoo biyya keenyatti kan barame miti. Rakkoo kana irra-caalatti kan hammeessu, aadaa siyaasa biyya keenyaa keessatti shakkiin rakkoo sadarkaa ol-aanaatti nu xaxee jiru ta'uu isaati. Aadaa siyaasaa wal-amanuun qixa sirrii ta'een itti hin dagaagin keessatti ergaa kallattiin darburra ergaa darbutti hiikaa al-kallattii kennuu fi dubbicha shakkuutu itti baay'ata. Dubbatanii waliigaluu fi ciniinsuu ta'a. Sababii kanaafis kuufamni safuu tokkicha erga haphatee booda deebisanii walitti qabuun baay'ee rakkisaa ta'a. Haasaa gaariin kumiyyuu hiikaa shakkii fi al-kallattiif saaxilamuu waan danda'uuf hogganamaa mul'ata ofii fudhachiisuu n dhamaatii bu'aa hin qabne ta'a. Qormaata Miira Hubannaa fi Ga'umsaa Mul'ata waloo gabbifachuu dhabuutti aansee hogganummaan akka hin gabbanne kan godhu sababiin biroo dhimma miira hubanaa fi ga'umsaati. Hogganummaan waan barbaadu keessaa tokko too'annaa miira hubannaa fi ga'umsaati. Kana jechuun miironni keenya akka nurratti qarooman osoo hin taane hubannaa fi ga'umsa nuti isaan irratti ittiin qaroomnu jechuu dha. Biyya keenya keessatti yaaliin keenya mul'ata fudhachiisuuf goonu gufuun yeroo mudate tarkaanfii miiraan guutame nuti fudhannuu fi karaan miiraan guutame nuti hordofnu biyya keenya karaa hallayyaa dhuma hin qabnetti kan geessu dha. Seenaa biyya keenyaa keessatti qormaanni hogganummaa mudatu inni tokko qaroomuu dhabuu miira keenyaati. Hogganaan miira hogganamoota isaas ta'ee miira ofii isaa hin hubannee fi hin too'anne xurii seenaa ta'a. Hoggantoonni akkanaa gara gita-bittaatti kan jijjiiramanidha; gita bittootni immoo garbicha miira ofii isaaniiti. Biyya keenyatti duguuggaa sanyii baay'ee suukanneessaa ta'an dugda duuba dadhabinni qaroomina miiraa jiraachuun hin shakkisiisu. Bara hoggansa Dargii, shororka adii fi shororka diimaatiif gumaachi dadhabbina kanaa guddaa dha. Kanaan duras ta'ee booda dhangala'uun dhiigaa fi rakkoowwan hamaan turan dadhabbina qaroomina miiraa waliin sababoota hidhata baay'ee cimaa ta'e qabanidha. Gocha dhala namaa irratti jaarraa 21ffaa keessa raawwachuu hin qabne mana hidhaa dukkanaa fi bakka dhoksaa ruuqa ta'e dhalli namaa itti dararamu keessatti kan raawwatamaa turan hoggantoota qaroomina miiraa hin qabnee fi ajajamtoota hanga hoggantoota isaanii hin geenye, maaliif jedhanii of-gaafachuu kan hin dandeenye bitamtoota miiraa hunda dabalata. Dadhabbinoota miiraa wajjin wal-qabate bakka lamatti qoodnee ilaaluu ni dandeenya. Inni duraa, rakkoo miira uummataa hubachuu dhabuu dha. Hogganaan tokko miira duuka-buutota isaa yookiin uummataa yoo hubachuu baateefi sababoota miirichaa fi wantoota fidee dhufuu danda'u dursee xiinxaluu yoo dadhabe qaroominni miira isaa kufaadha jechuu ni dandeenya. Uummataa fi duuka-buutota ofii yoo garaan boora'e maaliif akka garaa n boora'e xiinxaluu, hangaa fi kallattii maraan isaa hubachuu; akkasumas, miirichi balaa geessisuu danda'u tilmaamuun barbaachisaa dha. Hoggantoonni robotii miti, nama dha Kanaaf miira duuka-buutota yookiin uummataa isaanii sirriitti hubachuu qabu. Miira namummaas namoota waliin ni qooddatu. Hogganaa kan ta'aniifis nama waan ta'aniifidha. Hoggantoonni miira hogganemtootaa qofa osoo hintaane haala miirri ofii isaanii irra jirus hubachaa deemuu qabu, of-dhaggeeffachuu qabu. Biyya keenya keessatti miira ofiis ta'ee miira duuka-buutota ofii dhaggeeffachaa deemuun kun baay'ee gadi bu'aa dha. Miironni hoggantoota irratti waan qaroomaniif hogganaa fi hogganamaan kan wal-qunnaman dambalii miiraa too'annaa isaaniitiin ala ta'e keessatti. Haalli wal-qunnamtii waliigalaa hoomachi miiraa kan itti baay'atuu fi haala tasgabbii fi hubannoon hin jirre keessatti dha. Hogganaan obsa fixachuu fi aarii uummataa yeroo fi qixa sirrii ta'een hubachuu hin dandeenye uummata bitaa jira malee bulchaa hin jiru. Rakkoon inni lammataa miira ofii too'achuu dadhabuu dha. Biyya keenya keessatti hoggantoota mul'ata ofii malaan fudhachiisuun itti ulfaatu uummata humnaan bituuf yeroo yaalanii fi milkaa'uu wayita dadhaban aarii hamaa keessa galuun miirri isaanii danfa. Hogganamtoonni mul'ata isaanii waan hin fudhanneef isaanis humnaan bitaa waan jiraniif guyyaa tokko aangorraa na buusa jechuun sodaatu. Sodaa kanaan guutamuudhaan uummata gara-jabinaan dararu. Miira sodaa isaanii sirnaan too'achuu waan hin dandeenyeef nama argatan hunda ni miidhu, ni hidhu, ni rukutu, ni ajjeesus. Dhimmichi kanarra darbee miirri gita-bittaa fi bitamaa irra caalatti wal-dhiibaa wayita dhufe immoo sodaan hoggantootaa gara aariitti ol-guddata. Kunis biyyattii gara jeequmsa hamaa fi dhiiga wal-lolaasuutti geessa. Kanaaf, hoggantoonni jalqaba irratti miira isaanii too'achuu qabu kan jedhamuuf. Hoggantoonnii fi gita-bittoonni kan ittiin adda ta'an sababni guddaan inni jalqabaa gita-bittoonni mul'ata isaanii uummata irratti fe'uuf wayita yaalan malaan deemuurra miiraan oofamuu fi miira hogganamtootaas ta'ee miira ofii isaanii to'achuu dadhabuu isaaniiti. Kunis hogganamaa amansiisuun osoo hin taane humnaa fi adabbiidhaan mul'ata isaanii fudhachiisuu yaaluu waan ta'eef hiikaa hogganummaa isa bu'uuraa ni faallessa. Dhimmoonni lamaan olitti eeraman, jechuun mul'ata waloo uumuu fi adeemsa mul'aticha uumuu keessatti miira ofiis ta'ee hogganamtootaa haalan too'achuu danda'uun biyya keenyatti dhimmoota gurguddoo lama hoggantoota biyya keenyaa qoranidha. Sababa qormaata lamaan kanaatiin biyya keenyatti hogganummaan dhimma qormaanni hedduun mudatu dha. Hogganaan qormaata lamaan kana darbee mul'ata isaa onnee hogganamtootaa keessatti malaan kan ijaaru, adeemsa kanas qormaanni yeroo mudatu miira ofii isaa fi miira uummataa kan haalaan too'atuu fi miiricha akka galmaatti fudhachuun waan gaariif kan itti fayyadamu ta'uu qaba. Gosa Hoggansaa Biyya Keenyatti Ijaaruu Barbaadnu Jijjiiramni dimookiraasii amma biyyi keenya keessa seenaa jirtu jijjiirama gam-tokkee qofa osoo hin taane jijjiirama akaakuu fi qulqullinaati. Kunis amala jijjiirama bu'uuraati. Jijjiirama bu'uuraa kanas karaa hubannoo jijjiirama guddinaa barame qofaan fiduu hin dandeenyu. Hogganaan jijjiirama kana hubatuu fijijjiiramicha galmaan ga'uu danda'u argachuun dhimma ariifachiisaa kan ta'es kanumaafidha. Hoggantoota nu ceesisuu danda'an akkanaa kan argannu qofa ossoo hin taane kan uummannu akka ta'e yaaduun furtuu furmaataatti. Kanaafuu yeroo gabaabaa keessatti hoggantoota ga'uumsa qabaan tarsiimoo ittiin argachuu fi uummachuu dandeenyu baafachuurra darbee aadaa hogganummaa bu'uuraa keenya jijjiiruuf hojii bal'aa hojjjachuutu irra jira. Uummata sammuudhaanis ta'ee miirraan hogganuun gara galma yaadameetti geessuuf hawaasa keessaaa sadarkaa sadarkaan fooyyee kan qaban, hayyoota gara hoggansaatti fiduun barbaachisaa dha. Kana gochuu dhabuu keenyaan mul'anni fudlnachiifnu hafuun hogganaa ofii isaatinuu mul'ata hin qabne sadaukaa adda addaatti uumuu dandeenyeerra. Mul'ata hin qabu taanaan hogganamtoota ofitti hawwachuun hin danda'amu; hogganamtoota ofitti hawwachuu hin dandeenye taanaan immoo hojiiwwan galma yaadametti nama geessu hojjachuun hin danda'amu. Mul'anni akka badhaasaati; badhaasa dursee dhiyaate. Kaka'umsi keessaa dlhufu kan jiraatu mul'anni yoo jiraate dha. Faayidaawwan adda adidaa alaa dhufurra kaka'umsi hogganamaa fulla'aa fi bu'a-qabeessa kan mul'ata ta'u bakkalcha barii jedhamu akka daaw'atu yoo goone dha. Onnachiiftuun mul'ata fakkaatu hiin jiru. Onnachiiftuun alaa dhibaa'ummaa fi mufachuu hir'isa malee kaka'umsa dabaluu irratti murtaawaadha. Onnachiiftuun keessaa (mul'anni) garuu namoota fuul duratti furuursa, ni jabeessa. Kanaafuu hogganamoota jajjabeessuu yoo barbaanne mul'ata keenya akka qooddatan gochuu qabna. Karaa biraatiin garuu, hogganamtoonni akka hin mufannee fi hin dhiboofne gochuuf onnachiiftuun alaa filatamaa dha. Biyya keenyatti garuu onnachiiftuu alaa irratti baay'ifnee waan daangofnuuf hogganamtoonni dhimma biyya isaanii irratti baay'ee hin tattaafannee fi faayidaa qofa hari'aa oolan lammiilee adoodaa taasisaniiru. Haala kana kan jijjiiru namoota mul'ata qaban, mul'ata isaanii hogganamtoota isaanii fudhachiisuun humna mul'ata isaaniitiin hogganamtoota ofitti kan hawwatan uumuu yoo dandeenyedha. Manneen barnootaa lammiilee biyyattii dandeettii hoggansaatiin kan bocan ta'uu qabu. Hayyuu daree wayita jedhamu daa'imman harcummee yaadatan waa'ee hoggansaa dandeettii fi yaada sirrii qabatanii hin guddatan. Sadarkaa maatittis uummanni hogganaan ga'umsa qabu akka uumamu hojiiwwan hojjatamuu qabu. Abbaan warraa waa'ee dhiyeessii mana isaanii keessaallee haadha manaa fi ijoollee isaa hinmariisifne mana isaatiin alatti hogganaa ga'umsa qabu ta'uu hin danda'u. Akka hawaasaatti dhaabbilee hawaasummaa keenya keessatti qor-qalbiin hogganummaa adeemsifnu ajandaa jijjiirama aadaa bal'aa hojii yeroo dheeraa gaafatu dha. Rakkoo ariifachiisaa amma nurra jiru furuuf immoo gama dirree leenjii hoggansaatiin hojiiwwan bal'aan hojjatamuu qabu. Ijaarsa Aadaa Siyaasaa: Daandii Amansiisaa fi ltti-fufiinsa Qabu Hacuuccaa hundeerraa dhabamsiisuudhaan sirna fedhii fi dantaa uummataa bu'uura godhatee fi itti-gaafatamummaa qabu diriirsudhaaf daandiin sirrii fi itti-fufiinsa qabu aadaa siyaasaa dimookiraatawaa ijaaruuti. ljaarsi dhaabbilee walabaa mataa isaatiin foon qofa malee lubbuu hin qabu. Dhaabbileen kunniin lubbuu godhatanii socho'uu kan danda'an aadaa siyaasaa dhaabbilee kanneen baachuu danda'an yoo ijaarrame qofa dha. Biyyi keenya akka biyyoota dhidhimaa adeemsa qaroomina siyaasaa ammayyaa fi hawaas diinagdee yeroo dheeraa keessa kan hin darbineefi seenaan barumsa ammayyaa ishee baay'ee gabaabaa waan ta'eef aadaan dhaabbilee dimookiraasii haala bu'a-qabeessa ta'een akka hojjatan taasisu hin jiru. Dhaabbilee maatii, hawaasummaa, naannoo, fi kkf irratti hojjachuuf dursa dimookiraasiin dagaaguu qaba. Barataan tokko hayyu-daree isaa daree keessatti haala dimookiraatawaa ta'een osoo hin filatin, afooshaa fi wuujoo hawaasummaa keessatti filannoon dimookiraatawaa osoo hin jiraatin, dhaabbilee amantaa fi aadaa keessatti aadaan dimookiraatawaa osoo hin dagaagiin akka biyyaatti aadaa dimookiraatawaa dagaagsuun rakkisaa dha. Dhalli namaa caasaa dhaabbilee ofiin diriirse dhiisaatii dandeettii fi humna kuufamaa ittiin uumama micciiree jijjiiruu danda'uyyuu ni qaba. Aadaan dimookiraasii yoo hin dagaagin, dhaabbilee walabaa ijaaraman micciiree adeemsa keessa harka hacuuccotaa galchuu irraa wanti ittisu hin jiru. Dhaabbilee dimookiraatawaa ijaaruun amma tokko filannoo walabaa fi haqa-qabeessa kan taasisan biyyoonni tokko tokko irra deddeebiin jeequmsa keessa kan seenaniif aadaan dimookiraasii isaanii hanga eegamu waan hin dagaaginiifi dha. Pirojeektiin aadaa dimookiraasii sadarkaa biyyaatti ijaaruu qabsoo hadhaawaa kan gaafatuu fi adeemsa wal-xaxaa yeroo dheeraa gaafatu dha. Dimookiraasiin aadaa lammummaa barbaada. Aadaa lammummaa ijaaruun immoo haala qabatamaa guddina hawaas-diinagdee biyya tokkootiin wal-keessa jira. Guddinni diinagdee biyya tokkoo gad-aanaa yoo ta'e uummanni dorgommii faayidaa naannoo isaa jiru bira darbee siyaasa dorgommii yaadaatiin adeemsifamuuf keessummaa ta'a. Hawaasni akkanaa rakkoo yaada jireenyaa bal'aadhaan waan qabamanii fi duudhaalee dhugeeffannoo arga-yaadaa waan hin gabbifanneef sirna dimookiraasii dorgommii yaadaa irratti bu'uureffaman dhaga'uuf yeroo hin qaban. Aadaan lammummaa dhibaa'ummaa siyaasaa keessaa ba'anii dhimmoota siyaasaa fi murtoowwan sadarkaa biyyoolessaatti jiran kan hordofuu fi murtoowwan irrattis karaa adda addaatiin kan hirmaatu dha. Aadaa lammummaa keessatti, mufachuun, of-qabuun, maaltu-nadhibeenii fi kkf fudhatama hin qaban. Siyaasa hordofuu qofa osoo hin taane siyaasa keessatti qoodaa fi gahee kee bahachuu of-keessatti hammata. Lammiileen dhimmoota ganda keessaa fi dorgommii faayidaa gosa gidduu jiru keessaa ba'anii murtoowwanii fi kallattii siyaasaa dhimmoota biyya fayyadanii kan itti cinqaman, aadaa itti-gaafatamummaati. Adeemsa aadaa siyaasaa bocuu keessatti aadaan hawaasaa turee fi shoorri mootummootaa wal-maddii qabamuun ilaalamuu qabu. Gama tokkoon hawaasni dhaabbilee hawaasummaa waliigalaa keessatti, sirni maatii qajeelfamoota dimookiraasii irraa kan fagaate yoo ta'e aadaan siyaasa biyyattiis dimookiraasii irraa kan fagaate ta'a. Aadaa dimookiraasii uummanni hin qabne filannoo fi siyaasaaf jecha har'a uumuun hin danda'u. Karaa biraatiin, mootummaan gama miidiyaa fi dhaabbilee isaatiin deddeebi'ee wanti uummataaf tamsaasu ergaan siyaasaa aadaa siyaasa biyyattii bocuu irratti shoora guddaa taphata. ljaarsi aadaa dimookiraasii babal'achuu barnootaa, tamsa'ina odeeffannoo, fedhii bu'uuraa hawaas-diinagdee namoonni qaban guutuu danda'uu, walumaagalatti sadarkaa guddina misoomaa fi qaroominaatiin hidhata guddaa qaba. Gama namoota siyaasaatiin guddina hayyummaa fi aadaa, babal'ina dhaabbilee walabaa keessatti dammaqinaan hirmaachuu, bilchinaa fi jabina dhaabbilee siyaasaa waliin hidhata jabaa qaba. Ijaarsi aadaa dimookiraasii miidiyaadhaan, karaa haqaatiin, karaa nageenyaa fi karaa dhaabbilee birootiin ga'umsa ogummaa fi pirofeeshinaalizimii irratti kan hundaa'e dha. Gama tokkoon hojii ijaarsa dhaabbilee walabaa, gama biraatiin immoo hojii waliigaltee biyyoolessaa wayita hojjannu ijaarsa aadaa dimookiraasiitiin karaa walakkaa deemne jechuu dha. Hojiiwwan wal xaxaa kanneen hojjachuun hojii filannoo fi bakka-bu'aa hin qabne ta'uun isaa akkuma jirutti ta'ee pirojektii ijaarsa aadaa dimookiraasii bu'a-qabeessa gochuuf amala biyyoolessaa uummanni qabu, qor qalbii hawaasa waliigalaa, aadaa fi barmaatiilee hawaasummaa uummatichaa yaada keessa kan galfate yoo ta'e dhamaatii fi yaaliiwwan ijaarsa aadaa dimookiraasiitiif taasifnu nuuf gabaabsuu ni danda'a. Itoophiyaa: Amalaa fi Duudhaalee Waloo Itoophiyaa keessa hagamillee sabdaneessi bifa, amala, duudhaa fi beekumsa adda addaa qaban baay'ee hedduun jiraatanis garaagarummaa kanneen keessatti wantota wal isaan fakkeessan eenyummaa Itoophiyummaa ni qabu. Itoophiyaanonni akkuma uummata biyya kamiituu amala wal-fakkaataa adeemsa yeroo dheeraa keessa bocame ni qabu. Itoophiyaan seenaa bara dheeraa waan qabduuf uummanni ishees bara dheeraaf waliin-jireenya isaanii keessatti hariiroo tumsaa fi morkii waliin taasisaa turaniin amaloota, aadaalee fi duudhaalee adda addaa wal-irraa dhaalanii wal dhaalchisaniiru. Itoophiyaa keessatti taateewwan seenaa deddeebi'anii ta'an sadi hidhata uummataa uumuudhaan duudhaalee waloo akka qabaatan taasisaniiru. Isaanis: waraana, godaansaa fi sochiiwwan amantiiti. Itoophiyaa keessatti kallattiiwwan arfaniinuu waraanatu ture. Waraanni kunis humnoota alaa fi wal-wajjin kan taasifamaa ture dha. Humnoota alaa wajjin yeroo waraanni taasifamu humni waraanaa kallattii mararraa walitti dhufu (yeroo baay'ee wayita nagaan jiru qonnaan-bultoota, wayita waraanni jiru humna waraanaa ta'uun humna tajaajilu dha) fageenya dheeraa kutuudhaan deemu. Adeemsa isaanii keessattis ta'ee bakka waraanatti firoominaa uumuu fi aadaa wal dhaalchisuutu ture. Yeroo tokko tokkommaa weerartoota waraana alaa dhufu akka ittisuuf gareen humna waraanaa bakka tokko qubatee achumatti hafu ni jira. Kunis firoominaa fi dhaala aadaa, amantii, afaanii fi dhiigaa uumuudhaan waliin jiraatu. Inni lammaffaa immoo gadaansa dha. Biyyittii keessatti balaawwan nam-tolchee fi uumamaa wayita mudatan uummanni bakka tokkorraa bakka biraatti ni godaana. Yeroo beelli jiru, dhiphinni lafa qonnaa wayita uumamu, kaloon loonii yeroo dhabamuu fi gosa biraa waliin walitti bu'iinsi wayita jiraatu uummanni tokko bakka biraatti ni godaana. Kanarraa ka'uudhaan, wal-fuudhuun, hidhata uumuun, aadaa wal dhaalchisuu fi eenyummaa waloo haaraa uummachuun waan barame dha. Inni sadaffaan amantii dha. Amantiin daangaa ce'uun eenyummaa hawaasaa haaraa wantoota uuman keessaa isa tokko dha. Uummattoonni adda addaa amantii haaraa tokko yeroo fudhatan amantichi aadaa isaanii irratti dhiibbaa qabaata. Kanarraa ka'uudhaan saboonni adda addaa amantaa haaraa tokko wal-faana fudhatan duudhaalee fi aadaa waliinii horatu. Kana malees, barsiisaan amanticha barsiisu bakkaa bakkatti socho'uun barsiisa. Hordoftoonni amantichaas sagadaaf iddoo tokkoo gara biraatti socho'u. Dargaggoonni duudhaalee amantichaa barachuuf iddoodhaa gara iddoo biraatti ni socho'u. Sababii amantii tokko hordofaniif saboota adda addaa gidduutti firoominni gaa'elaa ni uumama. Taateewwan sadan kunii fi kanneen biroos walitti ida'amuun uummattoota jidduutti duudhaalee waloo, aadaalee, barmaatiilee fi eenyummaa tokko uumu. Keessattuu ijaarsa mootummaa ammayyaa waliin wal-qabatee uummanni Itoophiyaa amalaa fi eenyummaa biyyoolessaa waliin uummataan adda baasuun ilaaluun ni danda'ama. Haalli siyaasaa fi diinagdee waliinii hidhata seenaatiin yeroo walitti ida'aman duudhaalee fi amala uummanni Itoophiyaa waliin qaban nutti aqarsusa. Wantoota milkoomina dimookiraasummaa biyya tokkoo murteessan keessaa duudhaan isa tokko dha. Duudhaan jireenya keenya guyyaa guyyaa keessatti wantoota badaa fi tolaa ta'an kan ittiin madaalluu fi madaalliin kun immoo filannoo, murtoo fi amala keenya irratti dhiiphaa addaa qabu. Madaalli kana fayyadamuun maal gochuu akka qabnu fi hin qabne kan ittiin adda baafannu dha. Qorannoon saayinsiin hawaasaa dhimmoota aadaa dimookiraasiitiin wal-qabatan duudhaalee uummataa (amala idil-addunyummaa faana wal-qabatan) kudhan adda baasa: Of-hogganuu: of-danda'anii yaaduu fi ofiin of-hogganuu danda'uu-filachuuf, waa kalaquuf, walaba ta'uuf, galma jireenya ofii kaawwachuuf tattaafachuu dha. Dadammaquu: qor-qalbii dammaqe, kan mul'ata qabu, hamilee qormaata jireenya keessatti mudatu moo'atu kan qabu. Ilaalcha idil-addunyaawaa: firoominaa fi aantummaa dhiigaafi naanummaa bira darbee dhala namaaf yaaduu. Namaaf yaaduu: namoota waliin jiraatan guddisuuf, gargaaruuf yaaluu; amala nama gargaaruu, dhiifama gochuu, itti-gaafatamummaa baachuu, firoomina gaarii uumuu qabaachuu. Madda gammachuu ta'uu: wantoota nama gammachiisan maddisiisuu fi burqisiisuu. Tole-jechuu: yaadaa fi fedhii namoota biroo fudhachuu, ofiin qofa yaaduu fi murteessuurra yaadaa fi fedhii namoota biroo fudhachuu fi yaada isaaniitiif bitamuu. Nageenya: waa'ee nageenyaa, balaa fi miidhaa adda addaa irraa baraaramuu yaaduu. Gaarummaa: namoota biraatiif gaarii ta'uu, rakkoo isaanii hubachuu fi gargaaruuf qophii ta'uu, miira aantummaa. Milkaa'ina: milkaa'uu fi fedhii ofii dhugoomsuuf, jiruu fi jireenya ofii guutuu taasisuuf tattaafachuu. Aangoo: Ol-aantummaa fi aangoo goonfachuuf tattaafachuu, aangoo fi sadarkaa ol-aanu argachuuf dorgomaa ta'uu. Biyyoonni dimookiraasii fi misoomni diinagdee isaanii gadi-aanaa ta'e duudhaalee shanan gara dhumaatiif (tole jechuu, nageenya, gaarummaa, milkaa'inaa fi aangoo) iddoo guddaa kennu. Kana jechuun lammiileen barmaatiilee hawaasaatiin liqimfamuun yaada haaraa burqisiisuuf sodaatan, sodaa fi shakkiin kan keessatti dagaage, milkaa'inaa fi aangoo nama dhuunfaatiif dorgommiin kan itti taasifamu ni jira jechuu dha. Sababii kanaan is hawaasa xaxee wal-kuffisu, aangoof jecha walitti bu'uu fi dhibaa'ummaadhaan callisee jiraatutu uumama jechuu dha. Biyyi keenya Itoophiyaan misooma diinagdee isheetiin reefu guddinarra waan jirtuuf, dimookiraasiinis reefu jalqabbii irratti kan argamu waan ta'eef ol-aantummaan duudhaalee duubatti-hafoo kanneenii ni mul'ata. Duudhaalee kanneen keessaa duudhaan milkaa'inaa haala adda ta'een biyya keenya keessatti gadi-aanaa ta'uunsaa duuchumatti hubachuun ni danda'ama. Dhimmichis amala humnatti amanuu qabnuun wal qabata. Dhimmoota adda addaa humnaan raawwachiisuuf kan tattaafannuu fi milkaa'ina jireenyaa caala humnaa fi shiraan namoota moo'achuuf iddoo ol-aanaa waan kenninu fakkaata. Sababii kanaafis hojjatanii jijjiiramuu fi galma jireenya ofii milkeessuuf duudhaalee milkaa'inaa biyyoota guddatan fayyadan kanaaf biyya keenyatti iddoo gadi-aanaan kennamuufiin waan hin hafne dha. Duudhaaleewwan tarreeffaman kuman keessaa kan biyya keenyatti olka'ee mul'atu duudhaa tole-jechuu dha. Biyyoota guddachaa jiran keessatti duudhaan tole-jechuu waan nu hir'atuuf hayyoonni muraasni qaamni hawaasaa bal'aan tole akka jedhuuf waan barbaadaniif hawaasa bal'aa kana gara badiitti oofuu danda'u. Namoonni dhuunfaa yaada mataa isaanii qabaachuu fi tarkaanfachiisuu, haalli yaadata haaraa maddisiisuu isaanii, hawaasaan kan daangeffame waan ta'eef yaadata haaraa biyya fayyadan argachuun rakkisaa ta'a. Biyya keenyattis duudhaan lammiilee waa gaafachuu, qo'achuu. waan nama fayyaduufi miidhu sakatta'uu kun dadhabaa waan ta'eef hayyoonni haala salphaa ta'een lammiilee keenya badiidhaaf bobbaasu. Tole jechuun lammiileen gamtaadhaan akka deeman, madaalanii akka hin ilaalle, akka hin gaafannee fi akka hin hubanne isaan taasisa. Fedhii fi ilaalcha warra garee tokko keessa jiruu qofa akka ilaalanii fi akka kabajan, darbees kanaaf akka kufan isaan taasisa. Kitaaba qola isaatiin, nama amantii fi saba isaatiin eenyummaa nama yaada kaasee madaaluu keessatti nama kuffisa. Kunis hayyoonni lammiileetti seeraan-ala akka itti fayyadaman kan taasisuu fi faayidaa haayyotaa eegsisuufjecha walitti bu'iinsi waliinii ta'e jedhamee kan itti qabsiifamu haala hamaa uuma. Rakkoon duudhaa kanaa inni biroo immoo hariiroo uummataa naga qabeessa ta'ee fi dagaagina aadaa dimookiraasiitiif bu'uura kan ta'e aadaa wal-danda'uu waliin faallaa ta'uu isaati. Aadaan wal-danda'uu ammayyummaa waliin kan guddatu, babal'ina industirii fi magaalaatiin kan jabaatu, dimookiraasiidhaan kan gabbatu aadaa murteessaa ta'e dha. Waldanda'uu jechuun eenyummaa, aadaa ykn yaada adda ta'e kan kabajuu fi kan keessummeessu, aadaa nageenyaan waliin jiraachuuf bu'uura ta'e dha. Itoophiyaan biyya sabaa fi sablammoonni, amanttiiwwan, duudhaaleen, barmaatiileenii fi seenessi siyaasaa hedduun keessatti argaman waan taateef, waadaneessummaa kana keessummeessu, aadaa wal-danda'uu cimaatu ishee barbaachisa. Yaaddoo guddaa nageenya keessoo biyyattii kan ta'ee fi walitti bu'iinsa waliiniitiif kan nu saaxile aadaan wal danda'uu dhabamuusaa waan ta'eef, kunis duudhaan tole-jechuu baay'achuu irraa madda. Biyya keenyatti aangoon siyaasaa wabii diinagdee ofii ittiin mirkaneeffatan ta'ee ilaalama. Aanga'oonni lammiilee isaanii tajaajiluuf tattaafachuurra xiyyeeffannoon isaanii inni guddaan aangoo keessatti fedhii diinagdeetiin milkaa'ufi dha. Kunimmoo gadi-aantummaa misooma diinagdeetiin wal-qabatee kan uumamu dha. Biyya keenyatti aangoo malaammaltummaa fi hanna waliin haalli itti wal-qabsiifne kan kana akeeku dha. Namni tokko gara aangotti yeroo dhufu imaammata raawwachiisuu qabu, wantoota yaaduu qabu, karoorawwan karoorsuu qabu, jijjiiramoota fiduu qabu itti-gaafatamummaan qaba jedhee haalan kan hubatu nama muraasa dha. Inumaayyuu, itti dhiyaanna, ni beekna, firooma qabna jechuudhaan jabana aangoo isaa akka isaan fayyadu yaadu; inni isaan fayyaduu baatullee maqaa isaatiin fayyadamu. Warri biroo immoo isa beekuu, firoomuu, walitti dhiyaachuu, keenya ta'uu dhabuutti miidhamneerra jechuun quba of-nyaatu. Yaaliin isaaniis itti dhiyaachuu fi wal-baruu dha. Gammachuu fi kamiin garee lamaanii barmaatiilee aangoo malaammaltummaadhaan wal-qabsiisuu irraa dhufa. Faayidaa leecalloowwanii barbaaduu kanaan wal-qabatee rakkoowwan uumaman keessaa tokkon itti-gaafatamummaan hawaasummaa laafuu isaati. Yaalii biyyoota guddachaa jiran keessatti fedhii diinagdee guuttachuu fi wabii jireenya ofii mirkaneeffachuuf godhamu itti-gaafatamummaa hawaasummaa isaanii ba'achuun faayidaa isaanii waliin waan wal faallessu isaanitti fakkaata. Sababii kanaanis namoota dhuunfaas ta'ee dhaabbileen adda addaa faayidaa hawaasaa fi biyyaa kan faallessuu fi kan miidhu gocha itti-gaafatama hawaasummaa hin qabne keessatti kufu. Guddinni biyya tokkoo dagaagina itti-gaafatama hawaasummaa waliin hidhata jabaa qaba. Biyyoonni itti-gaafatamni hawaasa isaanii gadi-aanaa ta'e misooma diinagdee fi qaroomina fiduuf ni rakkatu. Lammiin faayidaa fi nageenya biyyoolessaa fi hawaasummaa waliiniitiif dhimma hin qabnee fi fedhii dhuunfaa ofii qofa galmaan ga'uuf fiigu qabeenya biyyattii qisaasessuu fi leecalloowwan biyyattii irratti miidhaa geessisuun biyyattii hallayyaa hiyyummaa keessatti ishee kuffisa. Biyya keenyatti gama ijaarsaatiin wantoonni mul'atan lammii itti gaafatamummaan hawaasaa itti hin dhaga'amne hojiiwwan saamichaa karaarra maqanii fi biyya ajjeesani dha. Lammiin itti-gaafatamummaan hawaasaa itti hin dhaga'amne jiraachuun dhaloota amma jiruuf qofa osoo hin taane dhaloota borii fi adeemsa biyyattii gara fuul-duraa kan gufachiisu dha. Hojiiwwan eegumsa naannoo keenyaa sababiin bu'a qabeessa ta'uu dadhabee fi balaa guddaadhaaf saaxilameef gocha lammii itti-gaafatamummaan hawaasaa itti hin dhaga'amneefi dha. Lammiin itti-gaafatamummaan hawaasaa ittu hin dhaga'amne qabeenya uumamaatiif hin-dhiphatu; dhaloota boriitiif hin-yaadu. "Yoo ani du'e ... " yaada jedhu, ilaalcha balleessaa hordofuun fedhii dhuunfaa ofii qofa adamsa. Kanaafuu, misooma walitti-fufiinsa qabu fiduu fi dimookiraasii mirkaneessutti gufuu guddaa ta'a. Abbootii qabeenyaa uummata keenya keessa jiranis yoo ta'an itti gaafatamummaa hawaasummaa isaanii ba'achuuf hojiiwwan hojjatan baay'ee xiqqaa dha. Dallaa isaa jalatti fincaan wayita fincaa'an kan argu daldalaan dhugaatii uummataaf mana fincaanii hojjachiisurra,"dallaa jalatti kan fincaanu saree qofa" kan jedhu akeekkachiisa arrabsoo guddaa of-keessaa qabu maxxansuutu itti tola. Abbootiin qabeenyaa maqaa ofiitiin carraa barumsa walabaa uumanii barattootaaf mijeessuuf kanneen yaalan hin mul'atan. Rakkoon akka uummataatti itti-gaafatama hawaasummaa nutti dhaga'amuu dhabuu kan hundee jabeeffatee fi hojiiwwan idilee keenya keessatti kan mul'atu dha. Kanaafidha biyya keenyatti lammiileen itti gaafatamni hawaasummaa akka itti dhaga'amuu fi itti-gaafatama isaanis akka ba'atan hojiiwwan babal'aan hojjatamuu qabu kan jennu. Duudhaan biyya keenyatti ol-ka'ee mul'atu kan biraa dhimma nageenyaati., Uummanni keenya seenaa isaa bara dheeraa keessatti nageenyi dhimma ijoo ta'uusaa kan nutti mul'isu nagaa wal gaafachuudhani. Gaaffileen, "akkam jirta, akkam bulte, akkam oolte" jedhan nageenya namaa kan ilaallatani dha. "Ijoolleen, horiin nagayaa? qe'een nagayaa? biyyi nagayaa?" kan jedhu gaaffiin nagaa wal gaafachuu kun dhimma nageenya ilaallatu dha. Waraanni, lolaan, balaa uumamaatiin naannoon miidhamuu fi dhibeen tasaa uummata weeraruun nageenya uummataa yeroo jeeqe uummantu arge "nagaadhaa?" jedhee yoo gaafatu itti hin murtaa'u. Akka keenya biyyi ammayyummaan haalan itti lafa hin qabatinitti miirri nageenyummaa itti hin dhaga'amu. Hoggayyuu naannoo isaanii shakkiidhaan ilaalu. Baatirii fi qawwee yoo hin qabatin nageenyi isaanii waan eegamu itti hin fakkaatu. Yaaddoon nageenyaa kunis lammiileen nageenya isaanii humnaan kabachiifachuuf akka yaalanii fi olaantummaan seeraa akka hin eegamne mamii uuma. Kanumaan wal-qabatee kan mul'atuu fi aadaa dimookiraasii ijaaruutti gufuu kan ta'u amala biyyoolessaa uummata Itoophiyaa kan ta'e lolatti amanuu dha. Lolli biyya kana keessatti waan gaariifi waan hamaa uumeera. Lolli duudhaa biyyi keenya akka diinaan hin weeraramnee fi walabummaan biyyaa kabajamee akka turu taasise dha. Wayita biyyi diinaan weeraramte leenjii fi kaka'umsa addaa osoo hin barbaadin lammii ka'i jedhee wal-kakaasuu n biyyasaa diinarraa ittifatu leellistootni walabummaa fi birmadummaa akka jiraatan godheera. Karaa biraatiin, waa hunda hiriira humnaatiin ilaaluu, waa hunda ija firummaa fi diinummaatiin ilaaluu, waa hunda moo'uu fi moo'amuu waliin wal qabsiisuu, moo'amuu akka salphinaatti ilaaluun amananii akka hin fudhanne taasiseera. Siyaasa keenya kan balleesse, aadaa marii fi falmii keenya bakka tokkotti hammacuu fi wal-balleessuu irratti akka hundaa'u kan taasise sababni tokko Itoophiyaanonni 'abbaa-humnaa' ta'uu keenya dha. Abbaan humnummaa duudhaalee hamilee keenyaa walfaallessu lama keessatti uumamee amala dhufu dha, inni tokko osoo jajjabeessuu, inni tokko immoo osoo dhoowwuu. Karaa tokkoon goota osoo faarsuu fi gootummaa abbaa-humnummaa waliin wal-qabsiisuun miira fuulduratti nu oofu yoo ta'u, karaa biraatiin immoo barumsa safuu amantii keessaa madduu fi gootummaa fi abbaa-humnummaa kan balaaleffatu qajeelfama safuu keenyaati. Amalli abbaa-humnummaa keenyaa garaagarummaa yaadaa akka humnaatti waan fudhatuuf wal balleessudhaaf sababa ta'a. Marii fi wal-falmii beekumsa bu'uureffate dhiisuun fiigicha moo'ataa fi moo'amaa keessa waan nama galchuuf balaa nageenya biyyoolessaa keessa waliitii madduuf nama saaxila. Abbaa-humnummaa hambisuun kan danda'amu dhaabbilee tokko tokkoof tattaaffii mootummaatiin qofa osoo hin taane aadaa ce'umsaa kallattii hundaa fiduudhaan dhugoomsuu dandeenya. Kanaafis sekterri barnootaa, industiriin aadaa, dhaabbilee mootummaa fi miti-mootummaa; akkasumas, qaamoleen haqaa wal-tumsuun hojjachuu qabu. Aadaa haasaa keenyaa guddifachuuf amala abbaa-humnummaa keenya ifatti mul'atu bira darbee waan akka hamii, agiboo, ciigoo, dubbii namaatti bishaan naquufi kkf amala marmaartuu abbaa-humnummaa keenyaa jala dhaabachuu qabna. Hawaasa dubbii kallattiitti amanuu fi haala salphaadhan waliigalu uumuuf hawaasa amala dhokataa irraa gara amala iftoominaatti ce'e hundeessuu qabna. Hawaasa iftoomina qabu, icciitii fi ususa irra mari'achuu fi wal hubachuuf iddoo kan qabu, odeeffannoo fi raga qabatamaatti kan amanu, rakkinoota ukkaamsanii qabuun osoo hin taane saaxilanii baasutti kan amanu, ususa boroo keessaarra marii fi falmii dirreetiin kan dhaadatu, hawaasa qaroomaa uumuu qabna. Biyyi keenya rakkinoota mariidhaan furuun, abbaa-humnummaan manca'iinsa fiduu danda'u hir'isuu irratti shoora guddaa taphachuu kan danda'u aadaa jaarsummaa qabdi. Duudhaalee saboota hunda bira jiran keessaa tokko karaa nagaa walitti bu'iinsa ittiin hambisani dha. Walitti-bu'iinsa hambisuu fi yoo uumames dhabamsiisuuf kan gargaaran araarri hawaasummaa, jaarsummaa, dubbii ilaluu fi aadaa dhiifama taasisuu faa qabna. Haata'u malee, duudhaaleen kunniin hir'achaa waan dhufaniif murtoowwan hawaasummaa nageenyaa fi waliigaltee biyyaatiif gahee taphachuu qabu hanga eegamu taphachaatii hin jiru. Jaarsummaa fi jaarsoliif xiyyeeffannoo kennuun nageenya buusuu fi lolatti amanuu qabbaneessuun dandeettii jaarsoliin qabanitti fayyadamuu yoo dandeenye yaaliiwwan nageenyaa fi waliigaltee biyya keenyatti ammaan dura darbee darbee taasifamaa turan caalaa bu'aa ol-aanaa fiduu ni dandeenya. Aadaan ijaarsa dimookiraasii keenya lammiileen dirree irra bobba'an hundatti dimookiraatawaa akka ta'anii fi hariiroon mootummaa waliin qabanis amaluma kanaan karaa qajeeltorra deemuu akka qabu irratti kan xiyyeeffate dha. Kana milkeessuufis duudhaalee dimookiraasii sadarkaa sadarkaadhaan lafa qabsiisuuf hojjachuutu nurraa eegama. Uumamuun duudhaalee dimookiraasii misooma diinagdeetiin haalan wal-keessa kan jiru yoo ta'es adeemsa uumamaa tirataa ta'e kana karaa qaxxaamuraatiin ijaaruu barbaachisa. Kana gochuufis malli tokko golgaa seeraa duudhaalee ijaaruuf gargaaran qopheessuu dha. Duudhaaleen dhala namaa irra-deddeebii gochaa isaanii hordafuudhaan kan dhufan waan ta'eef gochoota isaanii golgaa seeraatiin murteessuun duudhaalee jiran gabbisuun ni danda'ama. Fakkeenyaaf, seera ittiin bulmaataa afooshaa ykn wuujoo keenyaa irratti walitti qabaan miseensota waggaatti si'a sadi akka wal-ga'an keeyyata dirqisiisu yoo qabaate, walitti qabaanis haaluma keeyyatichaatiin miseensota walitti qabuu yoo eegale yeroo murtaa'een booda walitti qabaan walitti qabamuu duudhaa taasifata; osoo wal-hinga'in yoo hafe akka dogoggore yaaduu eegala. Haaluma wal-fakkaatuun, miseensonnis walga'ii yoo waamamuu baatan walitti qabaan akka dogoggore amanuu eegalu. Kanaafuu, akkaataa dambii ittiin bulmaataatiin duudhaa itti gaafatamummaa gabbifachuun danda'ameera jechuu dha. Kanaafuu, hawaasa keenya keessatti sadarkaa sadarkaadhaan golgaa seeraa of eeggannoodhaan bocuudhaan duudhaalee dimookiraasii ijaaruu ni dandeenya. Dabalataanis, industiriin aadaa duudhaalee ijaaruu irratti shoora guddaa akka taphatu deeggaruun barbaachisaa dha. Itoophiyaan waggoottan digdamii saddeettan darban kana keessa kallattii sekteroota adda addaatiin guddina diinagdee fi jijjiirama hawaasummaa galmeessiftee jirti. Waggoottan digdamii saddeettan darban kana dura lakkoofsi uummataa miliyoona 48 ture ammaan kana gara miliyoona dhibbaatti dhiyaateera. Ammaan kana harka dhibba keessaa harki 60 ol-ta'u umuriin uummataa dargaggoota waggaa 30 gadi jiranidha. Tilmaamni waliigala diinagdee ykn oomisha biyya keessaa (GDP) bara 1983 A.L.I tti biyya kana keessa ture hangi isa doolaara biliyoona 79 yoo ta'u bara 2010 tti immoo gara doolaara biliyoona 84.4 ta'uun dachaa kudhan caalaa guddateera. Uummanni biyya keenyaa sarara hiyyummaa (poverty line) jalatti argamu bara 1992 haala keessa ture harka dhibba keessaa harki 44.2 hir'achuun bara 2008titti gara dhibbantaa 23.5tti gadi bu'eera. Haaluma wal-fakkaatuun, hirmaatni galii dhuunfaa (per capita GDP) biyya keenyaa bara 1983 A.L.I tti gara doolaara Ameerikaa 164 ture bara 2010 tti gara doolaara 883tti guddateera. Umuriin jiraachuu fooyya'aa dhufuudhaan jalqaba bara 1980moota keessa 47 kan ture bara 2009 tti gara waggaa 6Stti ol-guddateera. Gama barnootaanis, ammaan kana uummanni miliyoona 30 ta'an barumsa sadarkaa adda addaa irratti argamu. Jijjiiramni hawaas-diinagdee waggoottan darban keessa dhufan adda dureedhaan mootummaan baajata mootummaa fi kaappitaala liqaa itti dhangalaasuun tajaajila hawaasummaa adda addaa fi misooma bu'uuraa babal'isuuf yaaliiwwan taasiseen kan argamanidha. Sadarkaa idil-addunyaatti sababa hiriira tarree dandeettii haarawaa uumaameen guddina argameef haala mijataa ala keessaa uumeera. Haaluma kanaan, liqii faayinaansii misoomaa daran ol-aanaa ta'eefi liqii guddaan argameera. Biyya keessattis karaa baankiiwwaniitiin maallaqni funaanames investimentiif deeggarsa guddaa ta'eera, Waggoottan darban guddinni diinagdee saffisaa fi walitti fufiinsa qabu kan galmeeffame ta'us, rakkoowwan hedduu fi cabiinsa caasaa qaba. Cabiinsa caasaa diinagdee kana sababootasaa mallattoowwan isaa irraa adda baasuun beekuun rakkisaa ta'uun isaa ifadha. Rakkinoonni bu'uuraa turanis: qaala'ina jireenyaa, fedhiin qusannaa fi investimentii wal-simachuu dhabuu isaa, karoora dhabuu fi harca'insa pirojektoota mootummaa, dadhabuu daldala biyya alaa fi hir'ina jijjiirraa maallaqa biyya alaa, hir'ina baajataa, harkifannaa ce'umsa jijjiirama caasawaa, daldala seeraan alaa fi kontirobaandii, kkf tarreessuun ni danda'ama. Haa ta'u malee, rakkoowwan qeenxeen tarreeffaman kunniin of danda'anii kophaatti kan dhaabatan osoo hin taane madda dadhabina diinagdee murtaa'aa keessaa kan waraabamandha. Dabalataanis mallattoo dhibeewwan bu'uuraa wal-keessa jiranii tokkoo ykn lamaati. Kanaafuu, biyyi keenya waggoottan darban haalli diinagdee, haalonni rakkisoo fi qormaata turanii fi mallattoowwan cabiinsaa diriirsanii ilaaluun dhibee bu'uuraafi ka'uumsa dhibee sanaa adda baasuuf nu gargaara. Guddina Diinagdee fi Fayyadamummaa Haqa-qabeessa Guddinni diinagdee sadarkaa sadarkaadhaan kan uummata fayyadu ta'uu qaba. Gama kanaan rakkooleen bu'uuraa deddeebi'anii biyya keenya mudatan: olka'iinsa gatii fi qaala'iinsa jireenyaa, qoqqoodinsa qabeenyaa wal-madaalaa hin ta'in, carraa hojii amansiisaa fi itti-fufiinsa qabu dhabamuu fi qulqullinni misooma bu'uuraa hawaas-diinagdee jiraachuu dhabuun qormaata biyyittii rakkoowwan bu'uuraa ta'anidha. Ol-ka'iinsi gatii heddumminaan mul'atu agarsiiftuu rakkoo diinagdee isa tokko dha. Diinagdee keessatti olka'iinsi gatii sadarkaa dijiitii tokkootiin kan daangeffamu yoo ta'u, abbootii qabeenyaatiifis ta'ee warra bitataniif, akkasumas, fayyummaa diinagdee waliigalaatiif filatamaa dha. Biyya keenyatti waggoottan darban olka'iinsa gatii dijiitii tokkoon daangessuun kallattii imaammata mootummaa ture. Haata'u malee, ragaaleen jiran akka agarsiisanitti, bara 1995-2010tti baroota baajataa turan keessa olka'iinsi gatii jiddu-galeessaan dhibbantaa 15 waan ta'eef karooricha milkeessuuf qormaata hamaa ta'ee tureera. Sababa ol ka'iinsa gatii walitti-fufiinsaan mul'ate kanaan waggoottan hedduuf gatii dhaabbataa kan qabuu fi hawaasni bal'aan hiyyeessa ta'e rakkoo kanaaf garmalee saaxilameera. olka'iinsa gatii waggoottan hedduu kanaaf walitti-fufiinsaan isaan mudatu biyyoonni baachuu danda'an baay'ee muraasa dha. Biyya keenyatti qaala'ina jireenyaa walitti-fufiinsaan mudateef sababni guddaan: imaammata maallaqa mootummaa, jeeqama haala qilleensa biyya keessaa fi haalota idil-addunyaa mudatan hundi gumaacha mataa isaanii qabaachuu akka danda'an ni beekama. Haata'u malee, sababni guddaan olka'iinsa gatii wal-madaaluu dhabuu fedhii fi dhiyeessii hordofuun irra-jireessaan qaala'insa gatii shaqaxa nyaataa waliin kan wal-qabate ta'uun isaa jala muramee beekamuu qaba. Qabatamaan akkuma beekamu, misoomni fulla'aa fi boqonnaa tokkorraa gara boqonnaa birootti ce'u jiraachuu kan danda'u guddinni argamu qaamolee hawaasaa gara caalu bira yoo ga'ee fi fayyadamummaan haqa-qabeessaa fi madaalawaa ta'e yoo mirkanaa'e dha. Sochiiwwan misoomaa keessatti tokko fayyadamaa inni biroo immoo daaw'ataa yoo ta'e nageenyas ta'ee dagaagina waliigalaa fiduun hin danda'amu. Dhugaadha, adeemsa gabaa bilisaa keessatti qabeenya wal-qixaa, lammiilee beekumsaa fi dandeettii hin qabne misooma irraa wal-qixa fayyadamtoota gochuun hin danda'amu. Garuu, lammiileen hanga safartuu dandeettiiwwan eerreetiin fayyadamuudhaaf carraa wal-qixaa akka qabaatan gochuun dirqama ta'a. Mirgi carraa wal-qixaa argachuu kunis gadi bu'ee qabatamaadhaan akka mul'atu mootummaan tarsiimoo mataasaa diriirsuu qaba. Kun akkuma jirutti ta'ee, sababa caasaa seenaa darbeen micciirameetiif gareewwan carraa misoomuu hin qabneef tarkaanfiiwwan carraa misoomuu uumuuf fudhachuun barbaachisaa dha. Sababiin isaas, biyya keenyatti guddina madaalawaa fiduun kan danda'amu hojiiwwan misoomaa karaa haqa-qabeessa ta'een lammiilee biraan ga'uun yoo danda'ame qofadha. Guddina diinagdee qulqullina hin qabne rakkinoota isaan qabatanii dhufan keessaa tokko galii lammiilee biyyattii irratti garaagarummaa bal'aan yoo jiraate dha. Safartuu faca'insa qabeenyaa fi galii lammiilee gidduu jiruu kan ta'e Jiinii kofishentii (Gini coefficient) biyya keenyaa bara baajataa 2008 titti 0.33 ta'uun galmaa'eera. Raawwiin kun ija biyyoota Afrikaa birootiin yoo ilaalle fooyya'aa dha. Haata'u malee, Jiinii kofishentii bara baajataa 2003 ture 0.30 fooyya'ee dabalata argamsiisuu danda'eera. Irra-jireessaan, sababni ka'umsa garaagarummaa galii guddina diinagdee osoo hin taane karaa guddinni diinagdee ittiin dhufe dha. Babal'inni misooma bu'uuraa liqii mootummaa ol-aanaa ta'e jiddu galeeffate irra-caalatti kan fayyade abbootii qabeenyaa muraasa kallattii sanarra bobba'an qofa dha. Humni namaa bal'aan pirojektoota keessatti qacaramanii hojjataniif kaffaltii ol-aanaas ta'ee carraa hojii dhaabbataa fi amansiisaan hin uumamneef. Ta'us, waan lakkoofsi agarsiisuu olitti gaaffiin lammiilee haala jiru keessatti hammatamuu fi haqaan tajaajilamuuf bal'inaan ka'a. Kunis haala itti aanu keessatti waan xiyyeeffannoo barbaadu dha. Qaamoleen hawaasaa hiyyeessa hiyyeessaa gadii ta'an guddinicharraa hanga barbaadamu fayyadamoo waan hin taaneef xiyyeeffannoo addaa barbaadu. Guddina diinagdee hordofuun lammiileen sarara hiyyummaatii gadi jiran lakkoofsi isaanii hir'atus gama biraatiin lakkoofsi lammiilee hiyyummaa hamaa keessa jiranii dabalaa akka jiru qorannoowwan jiran ni agarsiisu. Kun wanti inni nutti agarsiisu, lammiileen sarara hiyyummaatii gadi turan muraasni sarara hiyyummaatii olitti ba'uudhaan hiyyummaa keessaa ba'anis, lammiileen gar-tokkeen garuu hiyyummaan isaanii garmalee dabaluun asii-gadi bu'anii akka gadi fagaatanidha. Inni biraa hubatamuu qabu, hiyyummaadhaa ba'uu jechuun jireenya madaalawaa fi mijataarra ga'uu jechuu akka hin taane dha. Lammiileen hiyyummaadhaa erga ba'anii boodas hojiin misoomaa fedhii isaanii guutu hin dhaabatu. Inumaayyuu, waan yeroodhaaf sooratan argachuun jireenya qabsoo irratti xiyyeeffate bira darbuun beekumsaan sammuu ofii misoomsuutti akka ce'an hojii misoomaa itti-fufiinsa qabu gaafata. Kallattii kanaan, wal'aansoon misooma biyya keenyaa injifannoowwan ol-aanaa galmeessisus adeemsi nu hafu baay'ee dheeraa dha. Hoji-dhabdummaa fi baay'inni uummata hojii gad-aanaa irratti bobba'anii baay'ee ol-aanaa ta'uun isaa qormaata ulfaataa biyya keenya mudatan keessaa madda hiyyummaa isa ol-aanaa dha. Hojiin misoomaa uumame hoji-dhabdummaa hanga tokko kan hir'ise ta'us namoonni hojii barbaadanii fi carraawwan hojii uumaman fardaaf lafa dha. Keessattuu rakkinni tajaajila faayinaansii fi bibittinnaa'uun haala hojmaata investimentii sekteroota dhaabbilee dhuunfaa mudatan carraawwan hojii bal'aa fi amansiisaa uumuu hin dandeessifne. Kana malees, lammiiwwan dargaggeeyyii kaka'umsii fi dandeettiin hojii uumuuf qaban horachuunis qormaata carraa hojii uumuu gadi hin taane ta'ee jira. Carraan hojii babal'achuu kan danda'u namoonni kaka'umsa qaban ofii isaaniitiif hojii uumanii, hojiin uumanis milkaawaa fi bu'a-qabeessa ta'ee, lammiilee birootiif carraa hojii yoo uume dha. Kanaafuu, ka'umsa carraa hojii uumuu ta'uu kan qabu lammiilee hojii uumuu danda'an jajjabeessuu dha. Biyya keenyatti waggaa waggaadhaan lammiilee miliyoona lama ta'antu umurii hojiitiif kan ga'an yoo ta'u carraa hojii diinagdeen isaaniif uumu miliyoona tokko hin caalu. Yeroo ammaa kana biyya keenyatti lakkoofsi namoota hojii barbaadanii miliyoona 10-14 akka ta'u ni tilmaamama. Kutaan baadiyyaa biyya keenyaa akka ammaan duraa hoji-dhabdoota of-keessa dhoksee jiraachuu hin dandeenye. Kutaa baadiyyaa biyya keenya keessatti lafa qonnaa dhabuun bal'inaan kan mul'atuu fi hir'inni carraa hojii rakkoo guddoo osoo hin furamin jiru dha. Sagantaawwan hojii uumuu yeroo adda addaatti yaalaman bu'aawwan muraasa kan argamsiisan ta'ullee, itti-fufiinsaan carraa hojii babal'isuuf kan abdiin irra kaawwamu jechuun rakkisaa dha. Haala kana keessaa ba'uudhaaf bu'a qabeessummaan guddina diinagdee gara fuulduraa hoji-dhabdummaa haaluma jirurraa uumame furuudhaan; akkasumas, adda-dureedhaan carraa hojii dargaggootaaf uumuun safaramuu qaba. Dargaggoonni guddina diinagdee keessatti fayyadamoo osoo hin ta'in yoo hafanii fi sirni diinagdee hirmaachisummaa keessaa maddiitti yoo isaan baase; sababa kanaanis hoji-dhabdummaaf yoo saaxilaman, kophummaaf saaxilamu. Sababa kanaanis uummata keessaa ba'an ija gaariin ilaaluu dhiisu. Wayita kana ta'u humna namaa boru biyya kana bulchuu danda'utu qisaasa'ee hafa. Qormaanni qulqullina misooma bu'uuraa hawaas-diinagdee rakkoo ijoo dha. Waggoota darban baajata mootummaan ramadeen misoomni bu'uuraa hawaas-diinagdee bal'aan diriireera. Kanarraa ka'uudhaan, hir'inoonni misooma bu'uuraa biyyattiitti mul'achaa turan gamisaan furamaa dhufeera jechuun ni danda'ama. Qoodni baasii mootummaan misooma bu'uuraa diriirsuuf baase ija diinagdee waliigalaatiin yoo madaalame baay'ee ol-aanaa fi addunyaa irratti fakkeenya ta'uu kan danda'u dha. Ta'us, qaawwi misooma bu'uuraa Itoophiyaan qabdu baay'ee bal'aa waan ta'eef, gara fuulduraattis hanga humni danda'e dhimma kana jabaatanii fuul-duratti dhiibuu gaafata. Kun akkuma jirutti ta'ee, xiyyeeffannoon hanga ammaatti misooma bu'uuraa diinagdeefis ta'ee hawaasummaa babal'isuuf kenname qulqullinaaf wal-qixa hin kennamne. Hir'inni kun: tajaajila humna ibsaa, daandii, bishaan, telekoomii, barnootaa fi fayyaa irratti hir'ina mul'atu dha. Kanaafuu, wayita itti-aanutti qulqullina misooma bu'uuraa kanaaf xiyyeeffannoo guddaa kennuu barbaachisa. Kallattii Gad-dhiisuu Diinagdee Waliigalaa Hir'inni wal-simachuu dhabuu daldalaa, hir'inni baajataa, wal-simachuu dhabuu liqii fi investimentii, hir'ina sharafa biyya alaa fi ulfaatinni liqii fi rakkoowwan diinagdee waliigalaa (macroeconomy) kana fakkaatan kanneen biroos adda-dureedhaan rakkinoota guddina diinagdeetiin wal-qabatanii dhufan akka ta'an beekamus, dadhabinni hoggansa tarsiimawaa mootummaan qabu itti dabalamee haalli rakkinoonni kunniin wal-xaxaa fi hammaataa itti ta'an biyya keenyatti waggoottan darban mul'ateera. Rakkoowwan diinagdee xixiqqaa kana wal-simachuu dhabuu madaallii keessaa fi alaa jechuun bakka lamatti qooduun ilaaluun ni danda'ama. Wal-simachuu dhabuu madaallii diinagdee keessaa jalatti hir'ina baajataa fi qusannaa biyya keessaa fi investimentiin wal-simachuu dhabuun isa bu'uuraati. Galiin mootummaa galii biyya keessaa, deeggarsaa fi liqii biyya alaa irraa argama. Kana keessaa gahee ol-aanaa kan qabuu fi irra-caalatti amansusaa kan ta'u galii gibiraati. Xiyyeeffannoon imaammata mootummaa inni guddaan galii gibiraa guddisuu fi sekteroota bu'aa misoomaa ol-aanaa argamsiisuu danda'an irratti baajata isaa dhangalaasu dha. Biyya keenyatti waggoottan saddeettan darban galiin gibiraa guddina jajjabeeffamuu qabu argamsiisuudhaan pirojektoota misoomaa gurguddaa adeemsisuu irratti gumaacha guddaa taasisus, galiin gibiraa gaheen oomisha biyya keessaa waliigalaa irraa qabu hir'achaa dhufeera. Qabeenyi galii gibiraa bara baraan hir'achaa dhufuusaa qofa osoo hin taane, galii gibira biyyoota gita guddina biyya keenyaatiin jiranii gadi dha. Galii gibiraa guddisuuf bulchiinsa gibiraa ammayyeessuu, bu'uura isaa bal'isuu; akkasumas, aadaa kaffaltii taaksii fedhii irratti hundaa'e dagaagsuu barbaachisa. Walumaagalatti, baasiin baajata Itoophiyaa harki guddaan hojiiwwan kaappitaalaatiif kan ramadamu ta'uun isaa gaarii ta'ee osoo jiruu, baasii idileetiif kan ramadamu yeroo mara xiqqaa ta'uunsaa hojiiwwan raawwachiisummaa akka miidhaman taasiseera. Karaa biraatiin, faayinaansiin misoomaa biyya keessaa qofa osoo hin taane liqii biyya alaa irraa illee kan dhufe yoo ta'u, biyyittiin dhiibbaa idaa ulfaataa ta'ee keessa akka seentu taasiseera. Walumaagalatti, gama galii fi baasii mootummaatii n qormaanni jiru kan agarsiisu laafina galii biyya keessaa funaanuu irratti qabnu, idaa biyya alaa of-irraa galchuun baay'ee gad-aanaa ta'uusaa, akkasumas, fedhiin baasii keenyaa yeroodhaa gara yerootti hanga qabeenya galiin keenya itti guddatuu olitti dabalaa jiraachuu isaati. Sababii kanaanis hir'inni baajataa daangaa kaa'ame bira akka hin darbineef jecha fedhiin akka daanga'u taasifameera. Kunis adeemsa fedhii misooma bu'uuraa lammiileen keenya qaban guutuu keessatti dhiibbaa hir'inaa uumee jira. Gama madaala diinagdee biyya keessaa eeguutiin qusannaa fi investimentii gidduutti wal-irraa fageenyajiru dhiphisuu hin dandeenye. Qusannaan biyya keessaa fi investimentiin waantota faallaa walii deemaa jirani dha. Qusannaan biyya keessaa wayita guddatu, maallaqichi madda kaappitaala investimentiif oolu waan ta'uuf; investimentiinis qixuma sanaan akka guddatutu eegama. Haata'u malee, biyya keenyatti guddina qusannaa fi guddina investimentii gidduu garaagarummaan jiru bal'achaa deemaa jira. Investimentii hedduun biyya keessaa maallaqa qusannaatiin osoo hin taane maallaqa biyya alaa (liqii fi gargaarsaan) aguugamuun isaa hir'ina dha. Qusannaa biyya keessaa sadarkaa mootummaa, kaampaaniiwwanii fi maatitti hanga barbaadame akka hin guddanne qormaata kan itti ta'e dhimmi tokko aadaan sooramuu garmalee dagaagaa dhufuu isaati. Ka'umsi keenya hiyyummaa hamaa keessaa waan ta'eef galiin yeroo dabalu aadaan haalaan sooramuu dabaluun waan nama dinqu miti. Sababiin isaas, dhalli namaa qusannaa caala fedhiiwwan bu'uuraa isaa akka guutuuf dursa kenna. Lammiileen galii isaanii hunda, yoo hammaate immoo liqii fudhachuun, ni sooratu yoo ta'e qusannaan jiraachuu hin danda'u. Qusatanii fi duudhaalee ijaaranii jireenya dhuunfaafi maatii isaaniitiif qabeenyaa yeroo rakkootiif ooluu fi dhaloota dhaalchisuu danda'an horachuu hin danda'an. Karaa biraatiin, barnoonni maallaqaan wal-qabatan qulqullinaanis ta'ee bal'inaan hin kennamne. Kunis lammiileen hubannoon waa'ee baankii fi tajaajila maallaqaa qaban daanga'aa akka ta'u gochuun qusannoon keenya hanga barbaadame akka hin guddanne taasiseera. Murtoon qusachuu hubannoodhaan alatti dhimma faayidaa soorachuu fi qusachuu waliin madaaluun kan caalatti na fayyada jedhan irratti murteessuuti. Gama kanaan fedhii qusachuu lammiileen qaban kan dadhabsiise bu'aan dhala qusannaa sababii ol-ka'iinsa gatiitiin waan gadi bu'eef. akkasumas, karaa dhaabbilee faayinaansiitiin tajaajilli qusannaa jajjabeessu waan hin babal'anneefidha. Gama mootummaatiinis inshuraansii fi hojiiwwan gurgurtaa boondii qusannaa deeggaran diriirsuun bu'aa gaariin kan itti argame ta'ullee haalli hojmaataa qusannaa ga'aan waan hin diriirfaminiif qusannaan hanga sadarkaa eegamee akka hin guddanne taasiseera. Sababuma kanaan, qusannaa biyya keessaa hanga barbaadame guddisuun waan hin danda'amneef qusannaa biyya alaatti garmalee maxxantuu taanee akka jiraannu nu taasiseera. Mudoon kun babal' achaa kan deemu yoo ta'e dhiibbaa biyyoota alaatiif kan nu saaxiluu fi walabummaa imaammataa kan nu dhabsiisu ta'uu caalayyuu carraan amansiisaa ta'uu fi itti-fufiinsa qabaachuu isaa baay'ee xiqqoo dha. Agarsiiftuun madaala irraa baduu diinagdee waliigalaa inni biraa, madaalli biyya alaa karaa gadi dhiisuu isaa yoo ta'u, adda-dureedhaan madaallii raawwii baasii fi galii daldalaatiin wal-qabata. Haala sadarkaa oomishtummaa diinagdee biyya keenyaa amma jiruutiin, shaqaxootas ta'ee meeshaalee misoomaa sochii diinagdee biyya keenyaatiif barbaachisoo ta'an biyya keessatti guutuun waan hin danda'amneef alaa galchuun dirqama ta'a. Kana milkeessuufis dhiyeessiin sharafa alaa murteessaa dha. Hir'inni madaallii daldalaa hir'ina sharafa alaa yaaddessaa ta'eef nu saaxileera. Hangi sharafa birrii ija maallaqa jajjaboo idil-addunyaatiin ol-ka'uun isaa daldala alaa caala daldala galii bu'a qabeessa taasisuun rakkina mataasaa uumeera. Dhiyeessiin sharafa alaa keenya madda amansiisaa kan ta'e haala raawwii daldala shaqaxootaa biyya alaa fooyyessuurra haala gadi aanaa ta'erraa gara hallayyaatti deemaa jira. Fedhiin meeshaalee galii diinagdichaa waggaarraa gara waggaatti dabalaa waan deemeef garaagarummaa sodaachisaan daldala galiifi baasii gidduu jiru baay'ee ol-aanaa dha. Kanumaan wal-qabatee hir'inni sharafa alaa nu mudate madaala kaffaltii iddoorraa warraaqsuu caalayyuu rakkinoota bulchiinsa imaammata maallaqaatiin wal-qabatan kanneen biroo hammeessuun isaas waan hin hafne. Jabana galiin daldala baasii shaqaxoota keenyarraa argannu raawwii ol aanaa galmeessise galiin argame doolaara biliyoona sadi hin caalle. Galiin daldala baasii keenyaa gaheen diinagdee waliigalaa irraa qabu waggoottan torban darban walumatti aansuun gadi-bu'aa dhufeera. Baasii daldala galii faayinaansiin deeggaruu fi guddina diinagdee itti fufsiisuuf wayita kana yoo xiqqaate hanga amma qabnu dacha ja'a nu barbaachisa. Daldala baasii shaqaxootaarraa galiin argannu ida'amee galii boba'aa waggaa tokkoo ammaan kana biyya alaarraa argannu baasii isaa illee nuuf hin aguugu. Haala kana keessatti misooma itti-fufiinsa qabu fiduun qormaata ulfaataa ta'a. Karaa biraatiin, oomishaalee baroota walitti aanan hedduudhaaf alaa galchaa turre keessaa hedduu isaanii biyya keessatti hogganuu hin dandeenye. Keessattuu oomishaalee qonnaa fi kanneen industirii sasalphaadhaan oomishaman biyya keessatti hogganuu osoo qabnuu alaa galchuu itti fufnee jirra. Biyya qamadii oomishu taanee osoo jirruu waggaa waggaadhaan qamadii gara toonii miliyoona tokkoo sharafa alaa kaffaluun alaa galchuun miidhaa ol-aanaa qaba. Garbuu biiraa biyya keessatti oomishnee waarshaaleef dhiyeessuu osoo qabnuu biqila garbuu biiraa hagana hin jedhamne alaa galchuun keenya doolaarii kaffallee uummata biiraa obaasuudhaan tokko. Waggaa waggaadhaan maallaqa doolaara miliyoona 400-500 baasuudhaan zayita nyaataa biyya alaatii galchina. Midhaan zayitii adda addaa oomisha zayita nyaataatiif galtee ta'an (atara zayitaa, suufii, nuugii, talbaa, kkf) oomishuuf haala biyyoolessaa m_ijataa ta'e osoo qabnuu, kallattii kanaan of-danda'uuf xiyyeeffannoo itti kenninee hojjachaa hin jirru. Dabalataanis, karoorri akaakuu daldala alaa baay'isuuf qabames bu'aa barbaadame hin argamsiifne. Jijjiiramni imaammataa yeroo yerootti taasifamanis (gatii qarshii hir'isuu, oomisha alatti erguuf deeggarsa kennuu, kkf) bu'aa barbaadame argamsiisuu hin dandeenye. Oomisha shaqaxoota alatti ergamanii biyyoota diinagdee wal-gitaa biyya keenyaa qaban waliin yoo wal-dorgomsiifnu illee baay'ee gadi bu'aa dha. Karaa qabanneen yoo itti fufne sadarkaa oomishtummaa biyyoota olla (fkn Keeniyaa) birallee ga'uuf waggoota hedduu nutti fudhata. Oomishtummaan yoo hin guddannee fi akaakuun oomisha biyya alaatti ergamanii baay'inni isaanii yoo heddummachuu baate tarkaanfiiwwan onnachiiftuu adda addaa qofa fudhachuun dhamaatii gatii hin qabne dha. Akkanumas, daldala alaatti danqaa kan ta'an haalli gumuruuk, loojistiksii fi haala birokiraasiiwwan wal-qabatan fooyyessuun barbaachisaa dha. Qormaata Qulqullina Guddina Diinagdee Guddinni qulqullina qabu tasgabbaa'aa fi itti-fufiinsa kan qabu, oomishtummaa kan guddisu, carraa hojii amansiisaa kan uumu, hiyyummaa kan dhabamsiisuu fi haala jiruuf jireenyaa fooyya'aa kan fidudha. Guddina diinagdee galmeessisuun dhabuurra fooyya'aa ta'us, guddina diinagdee jiru. Guddinni tokko tokko qabeenya fayyadamuudhaan ykn dhaloota dhufu irratti tuuluudhaan argamuu danda'a. Guddinni tokko tokko immoo sadarkaa fi yeroo barbaadametti hiyyummaa kan hin balleessineefi gama hedduudhaan carraa hojii kan hin uumne ta'uu danda'a. Akaakuuwwan guddinaa kallattii sirrii kaa'ame keessatti hin raawwatamne itti--fufiinsa kan hin qabne, mul'atanii kan badaniifi dheebuu misoomaa uummanni isaanii qabu kan hin baafne dha. Guddinni biyyoota murtaa'anii addunyaa kanarratti arginuu immoo itti-fufiinsa kan qabanii fi uummata isaanii rakkoo keessaa kan baase dha. Fakkeenyaaf, haala diinagdee tibba waraana biyya Iraaq ilaaluun hiikaa misoomaa sirreessuun baay'ee murteessaa ta'uusaa nu agarsiisa. Akkuma beekamu, biyyi Iraaq A.L.A. bara 2003 weerara Ameerikaa jala turte. Tibba waraanaa kana biyya isaanitti lubbuuwwan hedduun darbeera; godaansi hedduun raawwateera; manca'iinsi qabeenyaa fi misooma bu'uuraa, akkasumas, bittinnaa'uun sirna jireenya hawaasummaa dhaqqabeera. Haata'u malee, safartuuwwan guddina diinagdee baramaniin diinagdeen biyya isaanii yoo safaramu, waggoottan hedduu tibba sana duraa-duubaan jiran keessatti oomishni waliigalaa biyya keessaa guddina waggaatti dhibbantaa 54 ta'u qabu. Kunis kan nutti agarsiisu, guddina qofa safaruun kaayyoo misoomaa isa jalqabaa godhatanii ka'uun; fedhii jiruu fi jireenya lammiilee fooyyessuu fi badhaadhinaa olitti tarreeffaman akka dagannu nu taasisa. Guddinni diinagdee biyya keenyatti walitti-fufiinsaan galmaa'e ulaagaa safartuu guddinaatiin madaalamuu qaba. Kana gochuun mallattoowwan dhukkuba diinagdee armaan olitti eeraman cuunfuudhaan ka'umsaa fi maalummaa isaanii hubachuuf nu gargaara. Diinagdeen biyya keenyaa dijiitii lamaan guddachaa ture liqii mootummaa biyya alaa fi liqii biyya keessaa ol-aanaa ta'e irratti kan hundaa'e dha. Burqaa guddinichaa isa jalqabaa kan ta'e baasiin mootummaa liqii ol-aanaa fi gargaarsaan kan aguugamedha. Kanaa olittiyyuu, dhiibbaan idaa biyya keenyaa sadarkaa ol-aanaa irra ga'eera. Guddinni diinagdee adda-dureedhaan fedhii waliigalaa irraa kan madde waan ta'eef fedhiin soorachuu qooddattoota diinagdee biyya keenyaa akka qaala'u godheera. Karaa biraatiin, dhiyeessiin diinagdee gama qonnaa fi oomishtummaatiin sababa hir'ina oomishaa qabuuf dadhabaa dha. Kunis dadhabuu daldala oomishaalee alatti erguu fi qaala'uu fedhii oomisha galiitiin jeeqamuu sharafa alaa uumeera. Hir'inni sharafa alaa humna idaa biyya alaa ofirraa kaffaluu keenya dadhabsiiseera. Guddinni galmeeffame misooma bu'uuraa hawaas-diinagdee kan bu'uureffate waan ta'eef, gama tokkoon humni oomishaa barate hedduun uumamus guddinicha keessatti carraawwan hojii uumaman amala yeroo qofa qabu. Kanaafuu, guddinichi carraa hojii itti-fufiinsa qabuu ta'e hanga barbaadame dhaabbataadhaan hin uumne. Walumaagalatti, fedhii sooratummaa sababa baasii mootummaatiin taasifamee fi oomishtummaan dhaabbilee dhuunfaa dagaaguu dhabuun wal-simannaa dhabuu dhiyeessii uumameen guddinni diinagdee waggoota hedduudhaaf ol-ka'iinsa gatii uumeera. Ol-ka'iinsi gatii walitti-fufiinsaan uumamu uummata hiyyeessa galii dhaabbataa qabu irratti qaala'ina jireenyaa baay'ee ol-aanaa ta'e uumeera. Mallattoowwan cabiinsa diinagdee kunniin kan wal-keessa jiranii fi hidhata cimaa qabanidha. Kanaafuu, furmaata furtuu cabiinsaa ta'e adda baasanii baruun furmaata itti kenuun barbaachisaa ta'a. Haaluma kanaan, madda guddina diinagdee biyya keenyaa yoo ilaalle diinagdee biyya keenyaa walitti aanudhaan guddachaa ture liqiifi gargaarsa mootummaa biyya keessaa fi biyya alaa baay'ee ol- ta'e irratti kan hundaa'e dha. Guddinni kun fedhii waliigalaa keessaa adda-dureedhaan baasii mootummaa gahee guddaasaa qabateen kan hogganame dha. Guddinni akkanaa sadarkaa wixinee yaadatti diinagdee keessatti fedhii bal'aa fi taatota dhaabbilee dhuunfaatiif carraa gabaa uumuudhaan dhiyeessii akka babal'isutu irraa eegama. Haata'u malee, haala qabatamaa biyya keenyaatiin ce'umsi kuni harkifataa ta'uu danda'eera. Guddina bu'uuraa fi hundee jabaa qabu fiduuf diinagdeen dhiyeessii waliigalaan kan geggeeffamu ta'uunsaa filatamaa dha. Mootummaadhaan alattis gabaa oomishtootaa tajaajilaafi shaqaxaa uumuun bal'inaan oomishtummaatti seenuu isaaniitiif guddinni isaan fidan filatamaa dha. Haata'u malee, haala qabatamaa waggoottan guddinaa gara jalqabaa keessatti dhaabbileen dhuunfaa cimoo ta'an hin ijaaramne. Hoggantummaa isaa mootummaan fudhatee kallattii guddinaa fedhii irratti hundaa'e hordofuun isaa dhimma filannoo miti. Hir'inni kan uumameef mootummaan raawwii ga'umsa qabu kan idaa keessaa saffisaan ba'uu dandeessisu hojjachuu dhabuu isaa fi guddina itti fufiinsa qabuf filatamaa kan ta'e guddinni dhiyeessii bu'uureffate osoo lafa hin qabatin fashalaa'uu isaati. Kana waan ta'eef, gama tokkoon oomishaan biyya keessaa fedhii biyya keessaa guddatee jiru guutu uumamuu dhabuu isaatiin; gama biraatiin immoo, mootummaan baasii haamaadhaaf waan saaxilameef sharafa alaa baay'ee daanga'aa ta'e kanaan argamu oomisha galii waan ittiin bituu fi liqii kaffaluu irra oolchuuf dirqameera. Kanaafuu, guddinichi milkaa'ina duraan qabu eeggatee fuul-duratti deemuuf karaa faayinaansii misoomaa biroo filannoof ta'u cirachuun barbaachisaa dha. Gahee mootummaan misooma irratti qabu naamusa akka qabaatu ta'uu qaba. Guddinichi oomishtummaa itti-fufiinsaan guddisuu kan giddu-galeeffate yoo ta'e, jeeqamuun hawaas-diinagdee uumamu hammaataa ta'uun isaa waan hin oolledha. Dimshaashumatti, mata-duree darbe keessatti murtaa'aa ta'uu diinagdee biyya keenyaa furuuf hidhata gabaa biyya keessaa fi biyya alaa ifaa fi dorgomsiisaa ta'e ijaaruutu nurraa eegama. Kanaaf, boqonnaa itti aanu keessatti dhimmoota shoorri dhaabbilee diinagdee biyya keessaa fi qajeelfamoota isaanii sakatta'uu dandeessisan bal'inaan irratti dhiyaataniiru. Diinagdeen biyya keenyaa haala qabatamaa guddina biyya keenyaatiin wal-qabatee dhufanii fuul-durattis dhufuu danda'an cabiinsa sirni diinagdee mudoowwan caaseffamaa qaba. Cabiinsa kanneen, dambii "keessaa-alatti" jedhuun sakatta'uu yaalla. Ogeessonni kallattii kanaan qo'annoo taasisan cabiinsa sirna diinagdee mudoowwan caaseffamaa haala adda addaatiin hiika itti kennuu ni dand'u. Ta'us garuu, Itoophiyaa n rakkinoota bu'uura diinagdee ishee mudatan hubachuuf hir'ina gabaa mudoowwan caaseffamaa ta'an kanaa hir'inoota mootummaa itti dabaluu walitti makuudhaan cabiinsa diinagdee waliigalaa hir'inoota simichaa keessatti hammachiisuudhaan xiinxaluun yaalameera. Qoqqoodinsi akkanaa wixinee yaadaa biyyoota qarooman keessatti dagaage hubachuu bira darbee golgaa haala qabatamaa biyyi keenya keessa jirtu yaada keessa galfachuun rakkoowwan mudatanii yaada furmaataa filatamoo ta'an ittiin dhiyeessinu nuuf kenna. Yaad-rimeen boqonnaa kanaa inni guddaan rakkoon diinagdee biyya keenyaa akka waliigalaatti hir'ina sirnaati kan jedhu dha. Hir'inni sirnaa agarsiiftuu diinagdeen biyyootaa wal-xaxaa ta'uun isaa kan ittiin ibsamu dha. Rakkoowwan sirnoota xixiqqoo taatotaa diinagdee keessatti mul'atan ija adda addaatiin hir'ina gabaa hir'ina mootummaa xiinxaluun furmaata kennuu barbaachisa. Rakkoon diinagdee biyya keenyaa fakkii guutuusaa hin mul'isu. Sababiin isaas, hir'ina gabaa hir'ina mootummaa qofa ol-kaasee agarsiisuun fiixetti kan ba'anii haala qabatamaa biyyittiitiin kan wal hin simanne, darbee darbees kan gargar ba'ani dha. Kanaafuu, hir'inoota gabaa hir'inoota mootummaa yaadata qindeessudhaan kuufama hojiiwwan sirna diinagdee biyya keenyaa yaada keessa galfachuun ilaaluu qabna. Dabalataanis gufachuu gahee taatota diinagdee kanneen biroo itti dabaluun yoo ilaallu rakkoon diinagdee keenyaa inni bu'uuraa hir'ina sirnaati jennee goolabuu dandeenya. Diinagdee akka sirna wal-xaxaa tokkootti fudhachuun sadarkaa galtee, adeemsaa bu'aatti ilaaluun bu'aa ol-aanaa qaba. Diinagdee haala waliigalaa hidhata qabuun akka sirna biyyoolessaatti ilaaluun rakkoowwan diinagdee keessa jiran haalan hubachuuf gargaara. Filannoowwan imaammataa hojii irra oolchuuf baay'ee fayyada. Rakkinoota diinagdee biyya keenyaa hir'ina sirnaatiin xiinxaluuf adda dureedhaan yaadni itti fayyadamnu qabeenya burqisiisuu qooddanna kan bu'uureffate dha. Qabeenyi kaffaltii diinagdee humnoota oomishaa, keessattuu lafaa badhaadhin a kaappitaalaa irratti duudhaalee dabaluun kan argamu yoo ta'u; haalli qabeenya burqisiisuu qooddannaa haqa-qabeessa, saffisaa bu'a-qabeessa ta'e diinagdee biyyattii keessatti uumamuun safartuu ijoo guddinaa misooma hawaasdiinagdee fayya-qabeessati. Sirna oomisha diinagdee keessatti walhubannaa qindoominni taatotaa tokkoo tokkoon taatota diinagdee dhimma murtaa'e irratti beekumsaa dandeettii gadi-fagoo akka qabaatan taasisa. Kunis gama tokkoon si'aayina kan uumu yoo ta'u gama biraatiin duudhaa hawaasummaa wal-amanuu wal-tumsuu uuma Waa'een dhimmoota lamaan kanaa (beekumsaa wal-amanuu) sirna gabaa idilee keessatti salphaatti ida'amanii argamuu dhabuun isaanii qaroomina fiduu irratti danqaa ta'eera. Kiyyoo bu'uuraa akka biyyoonni maraammartoo hiyyummaa keessaa salphaatti ba'anii badhaadhina hin goonfanne godhe dha. Danqaa kana dhabamsiisuufis ida'amuun taatota sirna diinagdee gumaacha ol-aanaa qaba. Kanaaf, hidhataa hariiroo ida'amuu diinagdee hir'inoota sirnaa furuuf qoqqoodinsa gahee hojii bu'uureffachuu barbaachisa. Ida'amuun danqaa badhaadhin aa kana dhabamsiisuun adeemsawwan oomishtummaa saffisaa bu'a-qabeessa akka ta'an gochuun qabeenyi dimshaashaa akka dabaluu fayyaqabeessa ta'u godha. Haaluma kanaan, mata-duree itti aanu jalatti dimshaashummaan hir'ina sirnaa, hir'ina gabaa hir'ina mootummaa waliin wal-bira qabuudhaari walitti qindaa'ee kan dhiyaate yoo ta'u, iftoominaaf akka gargaaru hiika idil-addunyaa isaan qaban hiika biyya keessatti kennameef waliin walitti hidhamuun dhiyaateera. Hir'ina Gabaa Gaaffilee ijoon hir'ina gabaatiin wal-qabatanii ka'uu qaban, qabaanumti matuma isaatiin dhimmoota akkamii irraa ka'uun rakkina fiduun qoqqoodinsa qabeenyaa haqa-qabeessa ta'e argamsiisuu dadhabe? Hir'inoonni akkanaa wayita uumaman gabaan matuma isaatiin haalli hir'inicha itti sirreessuu danda'u, dandeettii fedhiin taatotaa jiraa? Yoo ta'uu baate hoo hir'inoonni akkanaa wayita jiran sirreessuuf itti gaafatamummaa eenyutu qaba? Akkam gochuudhaan sirreessa? kanneen jedhani dha. Diinagdee gabaa wallabaatiin geggeeffamu keessatti hir'inoonni gabaa oomishaa tajaajilli akkaataa fedhii dhiyeessiitiin geggeeffamuu yoo baate kan uumamu dha. Hir'inni gabaa fiigicha namoota dhuunfaa gareedhaan fedhii ofii eegsifachuuf taasifamu irraa ka'uun faayidaan uummata bal'aa wayita tuqamu rakkoo uumamu dha. Ka'umsa hir'ina gabaatiif adda-durummaan sababoota saditu eerama. Isaanis: amala gabaa, amala oomishaa akaakuu daldalaa irraa sababoota maddani dha. Amala gabaan wal-qabatee, gabaa keessatti dorgommiimorkiin haqa qabeessaa akka hin taasifamne haalota taasisan wayita uumaman hir'ina gabaatu uumama. Fakkeenyaaf gabaan humnoota muraasaan to'annaa jala yoo oole hir'ina gabaatu mudata. Kaampaaniiwwan kunniin dorgomtoonni biroo gabaa keessa akka hin seenne daangessuudhaan yookin uumamumaan filannoo gabaa kophaa isaanii socho'an ta'uudhaan ol-ba'u. Haaluma kanaan, dorgommiin haqa qabeessa ta'e akka hin jiraanneef jeeqama gabaa uumuudhaan bu'a qabeessummaa gabaa ni daangessu. Inumaa, abbootii qabeenyaa muraasa gabaa jal'isuun jeeqan uumuudhaan abbootiin qabeenyaa kunniin gabaa kana irratti ol aantummaa yoo qabaatan hir'inni gabaa ni uumama. Sadarkaa yaadatti haala sirna gabaa walabaa keessatti abbootiin qabeenyaa dhuunfaa hundi gatii gabaa fedhii dhiyeessii gabaa hordofuun kaawwamu fudhachuu malee ofii isaaniitiin gatii gabaa murteessuu kan danda'an miti jedhama. Haa ta'u malee, sababoota adda addaatiin abbootiin qabeenyaa muraasni baasii xiqqoodhaan bu'aa humnaa-olii argachuun guddatu. Kunis gatii gabaa fudhachuurraa gara gatii gabaa murteessuutti isaan ceesisuu danda'a. Kanumaan wal qabatee gabaan dorgommiidhaan kan geggeeffamu osoo hin taane abbootiin qabeenyaa muraasni harkatti galfachuudhaan kan akka fedhanitti raasan ta'uudhaan hir'ina gabaa fida. Adeemsi wal-fakkaataan tumsa mootummaatiin tarkaanfiiwwan sirreeffamaa hin fudhataman taanaan abbootiin qabeenyaa dhuunfaa haaraan gara gabaa kanaatti makamuun kan hin yaadamne ta'a. Akkaataa haala qabatamaa biyya keenyaatiin, yaada falmii olitti dhiyaate hir'ina gabaa uumeera jechuun hin danda'amu. Sirni gabaa Itoophiyaa abbootii qabeenyaa gurguddaa muraasaan kan too'atamedha jedhanii murteessuun hin danda'amu. Hagamillee kallattii gabaa adda addaatiin (zayita nyaataa, qamadii, kkf) abbootiin qabeenyaa muraasni haalli itti gabaa kana harkatti galfatan jiraatus, kana caala rakkoo kan uume dameen daldala dhuunfaa dadhabaa ta'uu isaati. Hir'inni gabaa gama amala oomishaatiin mudatu karaa tokkoon maalummaa oomisha sanaatiin kan wal-qabatu yoo ta'u, gama biraatiin immoo adeemsa oomishaatiin kan wal-qabatu mudoowwan wal simataa ilaallata. Gama maalummaa oomishichaatiin yoo ilaalllu, oomishaalee tajaajila hawaasummaa uummataa faayidaa waliinii uummataatiif oolu kan akka daandii, barnoota, fayyaa kkf gabaan matuma isaatiin dhiyeessuu yoo dadhabe hir'inni ni mudata. Gama biraatiin adeemsi oomishaa naannoo irratti yookin kallattii biraatiin miidhaa kan geessisu yoo ta'e hir'inni gabaa uumameera jechuu ni dandeenya. Falaasama gabaa walabaa hordafuudhaan oomishni gabaadhaaf dhiyaatanii gurguraman amaloota bu'uuraa lama qabu. Isaanis: morkattummaa oomishaalee kanneen fayyadamuu amala dhoowwatummaati. Morkatummaa jechuun oomisha tokko fayyadamuu kan danda'u gatii isaa kaffalee kan bitate qofa ta'uusaa kan agarsiisu dha. Dhoowwattummaa jechuun immoo gatii oomishaa kaffalee bitachuu kan hin dandeenye oomisha gabaa sanaa fayyadamuu irraa akka dhoowwamu kan agarsiisu dha. Gama biraatiin, oomishni yookin tajaajilli tokko oomisha uummataa waliinii amaloota lamaan hin qabneen fedhama. Kan akka ibsaa daandii irraa, dhaabbilee tajaajila uummataa, tajaajiloota nageenyaa raayyaan ittisa biyyaa dhiyeessuu kkf oomishaalee lammiileen biyyattii hundi itti fayyadamani dha. Fayyadamuun nama dhuunfaa tokkoo inni biraa akka hin fayyadamne hin dhorku. Dabalataanis, namni dhuunfaan kumiyyuu itti kaffalus kaffaluu baatus tajaajilicha argachuu ni danda. Oomishoota wal-fakkaatoo dhiyeessuun itti-gaafatamummaa gabaa sanaati jedhamee yoo dhiifame sababa amala gabaa sanaatiin furamuus hin danda'u. Kanaafuu, shaqaxoota wal-fakkaatan dhiyeessuuf itti gaafatamummaa kan qabu mootummaa ta'uu qaba. Gama biraatiin, adeemsa oomishuu kaampaaniiwwaniitiin yookin oomishni oomishan matuma isaatiin uummata irraan miidhaa kan ga'u yoo ta'e hir'inni gabaa ni mudata. Fakkeenyaaf, naannoo kan faaluu qabeenya uumamaa humnaa-oli kan saaman sochiiwwan gabaa, faayidaa fedhii uummata harka caaluu kan miidhan ta'u. Falaasama gabaa bilisaa hordofuun abbootiin qabeenyaa oomishan baasiigalii isaanii wayita herregan, gama baasiitiin wanti isaan herregan oomishicha oomishuu eegalanii hanga gabaaf dhiyeessanitti baasii baasani dha. Garuu, adeemsa oomishicha oomishan keessatti miidhaawwan oomishni/adeemsi oomisha isaanii uummata irraan ga'uu danda'u baasii isaanii keessatti hin hammachiisani. Miidhaa geessisan kanaaf beenyaa hin kaffalan yoo ta'e uummaticha yookin qaama sadaffaa aarsaa guddaa kaffalchiisa. Adeemsi wal-fakkaatoon akkaataa seeraatiin qaama mootummaatiin to'annaa hordoffiin yoo irratti hin taasifamne, abbootiin qabeenyaa miidhaa geessisaniif kaka'umsa mataa isaanitiin fedhiin tarkaanfii sirreeffamaa fudhachuu gad-aanaa waan ta'uuf hir'inni gabaa ni mudata. Haala qabatamaa biyya keenyaatiin wal-qabsiisuun dhimma kana yoo ilaalle, diinagdee keessatti faalamni naannoo dhimmoonni walfakkaatoon hanga tokko rakkoo dha. Cabiinsa diinagdeetiif garuu sababa bu'uuraatii miti. Faalama naannootiif sababa ta'uu kan danda'an sekteroota maanufaakcheriingii albuudaa fudhachuun ilaaluun nidanda'ama. Sekterri maanufaakcheriingii Itoophiyaa humna isaa guutuudhaan gara oomishuutti seenuun, faalama naannoo geessisuudhaan hir'ina gabaa uumeerajedhamamanii warra qeeqaman qubaan lakkaa'aman keessaa tokko dha. Haa ta'u malee, faalama naannoo gama sektera maanufaakcheriingiitiin dhufu caala yaaddessaa kan ta'e oomishtummaa, dorgomaabu'a-qabeessa ta'uun sekerichaa baay'ee gad-aanaa ta'uu isaati. ija kanaan, maanufaakcheriingiin haalli faalama naannoo ammaan kana irra jiru akka uumamu sababoota taasisan gurguddoo keessaa isa tokko ta'us; garuu, qofaa isaatti sababa miti. Hir'inoota gabaa qabiyyee daldalaa waliin wal-qabatee jiru ilaalchisee odeeffannoon gabaa lammiilee bira haala wal-qixa ta'een ga'uusababa haala murtoo kennuu gatiidaldalaatiin kan uumamu dha. Taatonni gabaa waa'ee gatii gabaa odeeffannoo wal-qixaa yoo hin qabaanne, gatiin adeemsa gabaa keessa jiru baay'ee ol-aanaa yoo ta'eemurtoon gatii gabaa taatota gidduu tti haala wal-qixa ta'een yoo murtaa'e, adeemsa bittaaf gurgurtaa kana keessa, haalaa qabiyyee isaa irraa madduudhaan hir'inoonni gabaa mudachuu ni danda'u. Hir'inoonni gabaa Itoophiyaa keessatti mudatan irra-caalaan qabiyyee bittaaf-gurgurtaa, keessattuu odeeffannoo gabaatiin kan wal-qabate dha. Keessattuu immoo hojiin faddalummaa odeeffannoo gabaa micciiruudhaan; akkasumas, sirna gabaa jeequudhaan, biyya keenya irratti miidhaa ammana hin jedhamne geessisaa jiru. Dabalataanis, abbootiin qabeenyaa dhuunfaa mootummaa fayyadamtoota caala odeeffannoo waan qabaniif carraa kanatti fayyadamuun hir'ina sirrii hin taane yookiin qaala'insa gatii yeroo uuman hir'ina gabaa baay'ee ulfaataa ta'etu uumama. Dimshaashumatti, hir'ina gabaa jechuun falaasama gabaa bilisaa hordafuudhaan yaaliiwwan sirna diinagdee bulchuuf godhamu keessatti sochiiwwan taasifaman hundi gabaaf yoo dhiifaman, gabaan matuma isaatinuu hir'inoota uumu kan agarsiisu dha. Falaasama gabaa bilisaatiin gatiin shaqaxaa kan murtaa'u fedhii hanga dhiyeessii gabaarra jiruutiin akka ta'e ni agarsiisa. Adeemsi akkanaa kuni haala sababa qabuun nama dhuunfaa faayidaa ofii eegsifachuu barbaadu kamiifuu karaa sirrii ta'ee ilaalama. Haa ta'u malee, akka hawaasaa yookiin akka gareetti yoo ilaalle, namoonni dhuunfaa fedhii dhuunfaa isaanii eegsifachuuf jecha murtoowwan murteessanii tarkaanfiiwwan fudhatan qaama walabaatiin hanga hintoo'atamnetti sochiiwwan hawaasa miidhu keessatti hirmaachuu danda'u. Kanaaf, gama hir'inoota gabaatiin rakkoowwan kunniin akka hin uumamne mootummaan durseetoo tarkaanfii seeraa, to'annaa imaammataa tarkaanfiiwwan sirreeffamaa fudhachuu qaba. Fakkeenyaaf, to'annaa heeyyama faalamaa, gatii gabaa, daballii taaksiiadabbii seeraa kan eeramani dha. Kanaafuu, haala qabatamaa biyya keenyaatiin mootummaan itti-gaafatamummaa isaa kana hunda yoo ba'ate falaasama gabaa bilisaa hordofuun Itoophiyaa keessatti gabaan ofiin of-bulchuu danda'aa? Kan jedhu gaaffii bu'uuraa ka'uu qabu dha. Mootummaan tajaajila uummataa guutumaan guutuutti osoo dhiyeessee, adeemsa dhaabbilee daldalaa hogganuu keessatti miidhaa uummatarra ga'an ittisuuf yookiin dhorkuuf seerota baasee hojii irra osoo oolchee, odeeffannoo burjaajessaa irraa ka'uun maamiltoonni gatii sirrii hin taane shaqaxootaaf akka hin kaffalles ta'ee abbootii qabeenyaa muraasa gabaa dabsanii fayyadaman akka hin uumamne seerota dhorkan baasee hojii irra osoo oolchee, gabaan kuni hir'achuu yookiin bushaa'uun hafee ofiin of-hogganuu danda'aa laata? Gaaffilee jedhan kaasudhaan gadi-fageenyaan osoo sakattaanee sababa hir'inoota gabaa biyya keenyaa ijoob ta'an oomishtummaa ga'umsa dorgomuu sektera dhuunfaa yookiin dadhabina waliigalaa sekterichaa keessaa akka maddu ta'uusaa salphumatti hubachuun ni danda'ama. Haala qabatamaa biyya keenyaatiin seenaan diinagdee keenyaa baroota hedduudhaaf aadaa sirna gabbara abbaa lafaa diinagdee ajajaa keessa kan darbe dha. Adda-dureedhaan ijaarsi sirna gabaa bilisaa waggoottan soddoma darban keessatti kan jalqabame dha jechuun goolabuun ni danda'ama. Jabana sirna moototaa sirna ·gabaa bilisaa diriirsuuf yaaliiwwan muraasni taasifamanillee, sirni diinagdee biyya keenyaa baroota hedduudhaaf hojii qonnaa sirna abbaa lafaa, maxxantummaa bokkaaadeemsa oomishummaa duubatti hafaa hordofu irratti kan hundaa'e ture. Kanaafuu, diinagdeen duubatti hafaa kan haala gabaa hin hordofnee duudhaa ida'amuu giddu-galeessa kan hin godhanne dha. Sababa kanaafis, diinagdee hojii qonnaa harkarraa afaanitti ta'een akka hogganamuu gabaadhaaf kan hin oomishne taasisee tureera. Dabalataanis, diinagdeen ajajaa sekterri dhuunfaa akka gadi-dhugamuu akka hin uumamne gochuunis ifatti mul'ateera. Kanaafuu, sirni diinagdee waliigalaa adeemsa keessa gangalachaa dhufe bu'aa oomisha aadaa tooftaa oomishaa biraa irratti akka hundaa'u waan taasiseef baroota dheeraadhaaf diinagdeen gabaa biyya keenya keessa jira jechuu hin dandeenyu. Diinagdee gabaa waliin haalan wal-hubachuu dhabuu keenyaan dhaabbilee cimoo dambiiwwan gabaa nuuf baasaniihojiitti hiikan hin ijaaramne. Kanaafuu mootummaas ta'ee sekteroonni daldala dhuunfaa gaheen isaan gabaa keessatti qaban haasa'uun waan bishaan hin kaafne ta'a. Haala qabatamaa amma jiruun mootummaan itti-gaafatamummaa isaa guutumaan guututti ba'achuun gabaan guutumaan guututti falaasama gabaa bilisaa hordofee akka geggeeffamu osoo taasiseellee, abbootiin qabeenyaa irra caalan si'aayinaa bu'aa barbaadamu yeroo gabaabduu keessatti fiduun ga'umsa gabaa ittiin sirreessan hin goonfanne. "Abbaan ilmasaa yeroo guddisu itti dheekkamuun, keessummaan yeroo dhufe akka diinqatti oldeebi'u gochuun, balleessaa ennaa irratti arge humnaa-ol adabuun, yaada fiixetti ba'an yeroo dhiyeessu mataa keessa qussa'uun callisiisaa turee; guyyaa wayii abbaan waan gochaa ture kanatti gaabbuun ilmasaa dhiifama gaafatee erga nageenyi bu'een booda keessummaa fuul-duratti ba'ee akka taphatu yoo jajjabeessellee, mucaan si'uma tokkoon asba'ee taphachuu hin danda'u." Kanaafuu, yeroo itti aanu keessatti mootummaan abbootii qabeenyaa jajjabeessuun sararatti galchuuf tattaaffiin taasisu sadarkaa sadarkaan ta'uu qaba. Al-tokkoon waan hunda gabaadhaaf gadi dhiisuu hin qabu. Yaad-rimee kanarraa ka'uudhaan mootummaan karaa filatamaa tarsiimawaa ta'een gabaa keessa lixee seenudhaan hojii gabaa uumuu jajjabeessuu hojjachuu qaba. Waggoottan soddoma darbanis hojjachaa tureera. Sababa kanaanis, hagamillee hir'inoonni yoo jiraatan injifannoowwan galmeessisuun danda'ameera. Diinagdeenis guddina fufiinsa qabuu saffisaa galmeessiseera. Miliyoonota hiyyummaa hamaa keessaa baasuu danda'eera. Ijaarsi misooma bu'uuraa babal'achuun wal-irraa fageenya bal'aa fedhii dhiyeessii gidduu jiru dhiphisuun danda'ameera. Dhimmi si'anaa ariifachiisaan, hojiiwwan mootummaan waggoottan darban keessa gabaa uumuu jajjabeessuuf hojjachaa ture gabaa kana maal irraan ga'eera? Sirni gabaa bilisaa haala quubsaa ta'een ijaaramee laata? Gabaan kuni rakkoowwan akkamii faa qaba? Gaheen mootummaa sekteroonni dhuunfaa yeroo itti aanu keessatti maal ta'uu qaba? Gaaffilee jedhaniif deebii sirrii argachuun barbaachisaa ta'a. Hir'ina Mootummaa Hayyoota diinagdee tokko tokkoon akka ibsamutti, maddi hir'ina gabaa hir'ina mootummaa waan ta'eef inni tokko isa biroo keessatti waan wal liqimsamniif, akka qaama gar-tokkeetti malee qaama guddaa ta'ee ibsamuu hin qabu jechuun mormu. Hir'inoonni jiran kan wal-deeggaran ta'us furmaata jabaa fiixa-ba'iinsa qabu burqisiisuuf hir'inoota jiran gara fakkaatutti qoqqooduun ilaaluun barbaachisaa dha. Hir'inoonni mootummaa adda--dureedhaan mootummaan wayita gabaa keessa lixee seenu waantota baballeessu ilaallata. Ta'us, hir'inoota mootummaa adda baafnee yeroo ilaallu agarsiiftuuwwan murteessaa lamatu jira. Inni tokko mootummaan gabaa keessa hamma eegamuu oli yeroo seene waan uumamu dha. Inni lammataa immoo dhibaa’ummaa mootummaa keessaa kan maddu yoo ta'u, mootummaan akka gabaan qixa sirriidhaan adeemsifamu itti--gaafatamummaa isarraa eegamu ba'uchuu yoo dadhabe kan uumamu dha, Walumaagalatti, mootummaan haala jajjabeessaa hin taaneen gabaa keessa yoo lixeefi; faallaa kanaatiin immoo, hir'inoota gabaa sirreessudhaaf haala idilaawaadhaan shoora isarraa eegamu sirnaan yoo ba'achuu baate rakkoo qoqqoodinsa madaalarraa maquu oomishaa qabeenyaati. Hir'inni mootummaa dhibaa'ummaa irraa maddu sababoota hir'ina gabaa waliin hidhata jabaa qaba. Adda-dureedhaanis: hir'ina odeeffannoo gabaa, haala oomisha meeshaalee imaammataa, qixaa'uu dhabuu hojmaata mootummaa aadaa hojii lammiileen qaban irraa maddan sababoota hir'inoota mootummaa eeruun ni danda'ama. Mootummaan imaammata maallaqaa diinagdeetti fayyadamuun gabaa sirreessuu qoqqoodinsa qabeenyaa haqa-qabeessa ta'e fiduuf meeshaaleen imaammataa itti fayyadamu sababoota adda addaatiin sirna gabaa nagaa jeequu danda'u. Fakkeenyaaf tilmaamni gatii gabaa mootummaadhan murtaa'u baay'achuun naga-qabeessummaa qabaa jeequu danda'a. Sababiin hir'ina mootummaa inni biroo haala ijaarama uumama mootummaa irraa kan ka'e sektera dhuunfaa caala, mootummaa hir'inni odeeffannoo dandeettii mudachuu waan danda'uuf murtoowwan qoqqoodinsa qabeenyaa bu'a-qabeessa ta'ee qabeenya duguuganii sirnaan itti fayyadamuu dabarsuu irratti ni rakkata. Dabalataanis mootummaan eegumsa hawaasummaatiin lammiilee gargaaruuf tattaaffiiwwan godhu keessatti hamileen hojjataniijijjiiramuu lammiileen qaban miidhamuun inumaa miira eeggattummaa uumuudhaan kufaatii hamilee waliigalaa uumamuu ni danda'a. Diinagdee keessa lixuu mootummaatiin wal-qabatee hir'inoota uumaman ilaalchisee yaadata lamatu ka'a. Inni jalqabaa, biyyoota guddachaa jiran keessatti mootummaa cimaan diinagdee sekteroota filatamanii keessatti hirmaachuun ergama isaa ba'achuu yoo danda'e diinagdee gabaa caalaa haala fooyya'aa ta'een guddina ariifachiisaa haqa-qabeessa galmeessisuu danda'a kan jedhu dha. Ragaa falmii kanaatiifis baay'inaan muuxannoowwan biyyoota kibba-baha-Eeshiyaa akka ragaatti ni dhiyaatu. Inni biroo immoo caaseffama mootummaa amalli uumama isaa matuma isaatiin hir'inootaa uumamaniif gumaacha guddaa godha kan jedhu dha. Mootummaan sochiiwwan diinagdee qabeenya murtaa'aa dorgommii morkii irratti hundaa'e giddugaleeffate keessatti hirmaachuun mudoowwan mataasaa qaba. Dirree dorgommii morkii kanarratti mootummaan hirmaachuun qoqqoodinsa qabeenyaa si'ataa bu'a-qabeessa ta'e fiduu keessatti mudoowwan haala uumama ofii isaarraa maddu qaba. Faayidaa miidhaa shoora mootummaan taphatu lamaan kana gidduutti madaallii isaa eegudhaan miidhaa isaa salphisuun faayidaasaa ol kaasuun yoo danda'ame hir'inoota mootummaa salphisuun ni danda'ama. Kana ta'uun hafee mootummaan bal'inaan harkasaa gabaa keessa galfachuun; humnoota oomishaa too'achuun, adda-dureedhaan muummee madda qabeenyaa ta'uusaa yoo itti fufe carraan uumamuu hir'inoota mootummaa baay'ee bal'aa dha. Keessa-lixummaan mootummaa gabaa bilisaa jeequdhaan qoqqoodinsa qabeenyaa bu'a qabeessaasi'ataa fiduu dadhaba. Biyya keenyatti hir'inoonni mootummaa lamaan wal-utubuudhaan uumamu. Fakkeenyaaf, Akka hir'ina gabaatti kan kaasne sekteroota tokko tokko irratti abbootiin qabeenyaa muraasni gabaa too'achuun turu; dhaabbileen kunniin si'aayinaa ga'umsa ol-aanaa uumuun morkattoota biroo bira darbanii argamuudhaan kan uumamanii miti. Inumaayyuu, aanga'oota ol-aanoo waliin hidhata faayidaa waan uumaniif yookiin hanna irratti hundaa'uu isaanitiif kan uumamani dha. Adeemsa amma ammaatti keessa dabarre keessatti, Itoophiyaatti dhaabbileen daldalaa humna-guddaa qabu jedhamanii bitaanis ta'ee mirgaan mootummaa irraa deeggarsa argatan dhaabbilee misoomaatola-ooltummaati. Kanaafuu, qabxiin kuni hir'ina gabaa amma jedhamu agarsiiftuu hir'ina mootummaa ta'uu danda'a. Haaluma wal fakkaatuun, rakkoon faalama naannoo gama sektera albuudaatiin jiru hir'ina mootummaa of-keessatti hammata. Dadhabina qaamolee to'annaa sekterichaa, hannaa kkf waliin rakkoowwan wal-qabatan akeektuu rakkoowwan mootummaati. Haqa-qabeessummaa odeeffannoo waliin wal-qabatee falaasama gabaa bilisaa keessatti abbootiin qabeenyaa dhuunfaa waa'ee oomisha oomishanii yookiin waa'ee tajaajila kennanii mootummaas ta'ee maamiltoota isaanii caala odeeffannoo fooyya'aa qabu. Kanaafuu, odeeffannoo kana fayyadamuun bu'aa humnaa-olii gabaa argachuu fedhuun isaanii akka cubbuutti ilaalamuu hin qabu jechuun hayyoonni morman jiru. Sababiin isaas fedhiiwwan wal-fakkaatoo sirreessuun gahee mootummaa waan ta'eef gahee kana ba'achuu dadhabuun hir'ina mootummaati malee hir'ina gabaa miti jedhu. Seenaa haala qabatamaa waayitawaa biyya keenyaa keessatti maddi ijoon hir'ina mootummaa, gabaa walabaa keessa lixuu mootummaa biraa mul'atu waliin wal-qabata. Mootummaan dhaabbilee misoomaa hundeessuudhaan gabaa keessa oomishtummaan yoo seenu, dhaabbilee mootummaa kana keessa ogeessonnii hoggantoonni hojjatan ofii isaaniitiif hoojatu osoo ta'ee kaka'umsa ittiin hojjachaa jiraniin hin hojjatan. Qormaanni dhibaa'ummaan qacaramaa kuni dhaabbilee mootummaa keessa qofa osoo hin taane rakkoo dhaabbilee dhuunfaa keessallee jiru dha. Ta'us garuu miiraa aadaan dhibaa'ummaa baay'ee ol-aanaa ta'e dhaabbilee mootummaa keessatti haala salphaa ta'een waan lafa qabatuuf hojiiwwan hojjataman si'aayinaanis ta'ee bu'a-qabeessummaadhaan carraan hojjatamuu hojii dhaabbilee dhuunfarra baay'ee gad-aanaa dha. Qormaanni dhibaa'ummaan qacaramaa dhaabbilee mootummaa caala dhaabbileen dhuunfaa tooftaa faayidaaf-dheekkamsuu wal-bira qabuu fayyadamuun hojjachiisuutiin furuu ni danda'u. Dhaabbileen dhuunfaa deddeebi'ee kisaaraan yoo isaan irra ga'e waan diigamanii hoggantoonnii ogeessonni waan bittinnaa'aniif, dhaabbilee kanneen bu'a-qabeessa gochuun dhimma jiraachuu hojjattootaallee ta'a. Kanaafuu, mindaafaayidaawwan hojjattoota kanneeniif kaffalamu bu'a qabeessummaa isaaniitiin wal-qabata. Faallaa kanaatiin, dhaabbileen mootummaa wabii mootummaatiin akka jiraatanitti waan yaadaniif, hojjataan hojii qulqullina qabu hojjatee jiraachuuf kaka'umsi qabu baay'ee gad-aanaa dha. Sababa bu'uura kanaan biyya keenyatti mootummaan diinagdee keessatti misooma irratti hirmaatee bu'aa ol-aanaa kan galmeessise yoo ta'ellee, adeemsa keessa garuu ammuma harki isaa dheerachaa dhufu humni dhaabbilee ga'umsi hoggantootaa hir'ina qabaachuu isaanii irraa kan ka'e qisaasa'iinsi uumaman, sirna to'annaa daangaa darbee dhaabbilee dhuunfaa ukkaamsu, haala kenniinsa tajaajilaa bibittinnaa'aa, kaka'umsa kan nama keessatti ajjeesuu teekinooloojii caala shakkiidhaan kan hogganamu sirna of-irraa baasoo, mirgi qabeenyaa kabajamuu dhabuu, dhabamuu bulchiinsa gaariihir'ina ga'umsaa bulchiinsa pirojektichaa rakkoowwan uuman hir'ina mootummaa uumeera. Keessattuu, agarsiiftuu hir'ina mootummaa kan ta'e rakkoo karooraa qindoomina-dhabuu bulchiinsa pirojektii mootummaati. Piroj ektiiwwan mootummaa gurguddaanii sochiiwwan misoomaa gama hedduu kallattii karoorfamerra akka adeeman dandeessisuu qaba. Hojiiwwan misoomaa keenya qabeenya qusachuu bu'a-qabeessa ta'uu akka danda'u gochuun dirqama mootummaati. Haa ta'u malee, pirojektiiwwanii sochiiwwan misoomaa biyya keenyaa mudoowwan mudataniidadhabbinni mul'atan akaakuu pirojeetiitiin garaagarummaa qabaatus, akka waliigalaatti yoo ilaalame garuu baay'inaan ga'umsa raawwachiisummaa dadhabaa, gama mootummaatiin hordoffii cimaa kutannaa qabu jiraachuu dhabuusaa baay'achuu hannaa waliin wal-qabata. Bu'a-qabeessummaa hojiiwwan misoomaa guddisuuf qisaasa'ummaa saamicha irraa bilisa gochuuf pirojektiiwwan mootummaa humna bulchiinsaa isaanii jabeessuun barbaachisaa dha. Qorannoon bu'a qabeessummaa pirojektota kanneen irratti adeemsifamuun qaama dandeettii ga'umsa qabuun akka hojjataman gochuun barbaachisaa dha. Akkasumas, yeroobaajata qabameefiin akka goolabaman qophiiwwan barbaachisoo, hordoffii to'annaa gochuu; akkasumas, kuni ta'uu yoo baate, tarkaanfii sirreeffamaa kutannaa qabu fudhachuun dirqama ta'a. Kanuma birattis, pirojektonni misoomaa kan mootummaa teekinooloojii uumuu bulchiinsaan humna dhaabbilee xixiqqaa giddugaleessa bakka itti uumamanii jabaata n gochuuf xiyyeeffannoo kennee hojjachuu qaba. Raawwii pirojeektota gurguddaa dhaabbilee misoomaa kan mootummaa fooyyessuuf, madaallii jijjiirama muraasa taasifamuun tarsiimoo ol-aanaadhaan furmaata kan ta'u sekterri dhuunfaa hirmaannaa hojiiwwan misoomaa irratti qabu guddisuu dha. Kana yoo ta'e diinagdee keessatti si'aayinaa bu'a-qabeessummaa fiduun ni danda'ama. Falaasamni siyaas-diinagdee mootummaa dambiiwwan ijaarsa kaappitaalistii mootummaadhan geggeeffamu hordofuun sekteroota dhaabbileen dhuunfaa bu'a-qabeessa ittiin ta'uu hin dandeenye mootummaan misoomaan akka hojjatu kan kaayyeffate dha. Haaluma kanaan, abbootii qabeenyaa dhuunfaa faana hojjachuu wal-deeggaruu kallattiin bu'uureffate kan kaa'ame ta'ullee adeemsa keessa kan uumame garuu kaappitaalizimii michoomaati. Keessattuu, yeroo dhiyootii asitti hanga ta'es ta'u namoonni gama sektera dhuunfaatiin adda-dureedhaan diinagdee sochoosuu danda'aniihumnoota misoomaa too'atan namoota mootummaa waliin hariiroo qaban, hidhata-faayidaatiin yookiin firoominaan hariiroo cimaa kan uummatani dha. Utubaa sirna kaappitaalistii kan ta'e amalli faayidaa dhuunfaa namootaa dursuu to'annaa mootummaa cimaa kaappitaala hawaasummaa uummataa ol-guddisuun yoo deeggaramuu baate biyya balleessuun isaa waan hin oolle. Haa ta'u malee, caasaan mootummaa matuma isaatiin hayyoota siyaas-diinagdee abbootii qabeenyaa sharika isaanii ta'aniin faayidaa dhuunfaatiin akka ijaa badee yoo butame rakkinichi kana caalayyuu wal-xaxaa ta'a. Kanaafuu, mootummaan sirna isaa ajandaawwan diinagdee mudoowwan michootaa irraa bilisa akka oftaasisu hojiiwwan du'aajireenyaa hojjatamuu qabu. Kana ta'uu baannaan humni diinagdee humna siyaasaa waan haqanqaaluuf hayyoota siyaas-diinagdee michuuwwan isaaniitiif qofa sirni dhaabate uumamuun isaa waan ooluu miti. Sirni kaappitaala michootaa qabeenya hanna ija-baasaadhaan kuufaman qofa osoo hin ta'in; saba qindaa'eexiinxalameen, mooksuun, si'aayinaa kkf fayyadamuu n tooftaalee dogoggorsiisuun deeggaramuun hanna ijaarameen adeemsa qabeenya seeran-alaa kuufachuuti. Ta'us garuu, hanguma mootummaan gabaa keessa seenu naannawaa mootummaatti giti-bittaa uumamuu waan danda'uuf haqa-dhabuun hawaasummaa yaaddessaa ta'aa dhufeera. Haala qabatamaa biyya keenyaatiin mootummaan fedhii dhiyeessii gidduutti wal-simannaan akka jiraatu, qooddannaanii ramaddiin qabeenyaa haqa-qabeessa ta'e akka mirkanaa'u; akakasumas, sekteroota filatamanii dhaabbileen dhuunfaa haala salphaa ta'een irratti bobba'uu hin dandeenye irratti mootummaan hirmaachuun humna misoomaa isa jalqabaa waan ta'eef guddinaa misoomaaf shoora bakka bu'aa hin qabne taphata. Kana malees, shoorri mootumaa inni guddaan tapha dirree diinagdee diriirsudhaan; akkasumas, dambiiwwan dorgommii naamusa diinagdee baasudhaan dorgommii haqa qabeessaa qindoominni akka jiraatu karoora, imaammataa tarsiimoo hammataa qopheessuu dha. Haa ta'u malee, mootummaan adeemsa kana keessatti ofii isaa dhiibbaa hayyoota diinagdee jalaa bilisa ofbaasuu qaba. Mootummaan sirnicha boojuu kufaatii mootummaa irraa baraaruuf of qulqulleessuu humna to'annaa humnaa-ol jabeeffachuun dirqama irraa eegamu dha. Dimshaashumatti karaa dheeraa Itoophiyaan baroota dheeraaf irra deemte duubatti deebinee yoo daaw'anne, mootummaan akka qooddataa diinagdee tokkootti gahee guddaa qabaachaa ture. Kanaafuu, sirnoota adda addaa keessa ciminootas ta'ee hir'inoota turan wayita ilaallu adeemsa mootummaa gadi fageenyaan sakatta'uun sababoota ka'umsa hir'inoota hedduu hubachuufis ta'ee furmaata isaanii argachuuf haala gaariin gargaara. Hir'ina Sirnootaa Dhimmoota biyya keenyatti waggoota hedduuf rakkoo ta'uun turan keessaa inni jalqabaa barbaachisummaa sirna ijaaruu itti xiyyeeffachuu dhabuu fi muuxannoo akka-feeteedhaan uummata bulchuutu ture. Dhimmi sirna ijaaruu adda dureedhaan dambiiwwan tapha siyaasaa qopheessuu fi dhimma ga'umsaan uummata bulchuuti. Kaayyoon barreeffarneef, bakkii fi yeroon itti barreeffame garaagarummaa qabaatullee kabajamaa Naggaadiraas Gabrahiyiwoot Baayikadaanyi waggoota dheeraa dura waayee barbaachisummaa sirnaa ifa godhanii akka kaa'anitti, "Uummanni sirna hin qabne humna jabaa hin qabu. Maddi humnaa sirna malee baay'ina waraanaa miti. Mootummaa bal'aa sirna hin qabnerra, magaalaa xiqqoo seeraan bultu ogummaa qabdi." Kana ka'umsa godhachuun, diinagdee biyya keenyaa akka sirna biyyoolessaatti fudhachuudhaan sakatta'uu barbaachisa.Armaan olitti hir'ina gabaa fi hir'ina mootummaa wal-bira qabuudhaan ilaalle bakka tokkotti ilaaluun nubarbaachisa. Akka biyya guddachaa jirtuutti, kuufama rakkoowwan sirnaa qabnu hubachuun nubarbaachisa. Akkasumas, biyya keenyatti dhaabbileen barnootaa fi hawaasummaa taatota gurguddoo diinagdee yoo ta'an, garuu xiyyeeffannoo waan hin arganneef isaanis yaada keessa galfachuun hir'inoota keenya ilaaluu qabna. Dhimmoota kanneen hunda yaada keessa galfachuun wayita ilaallu, sababni guddaan cabiinsa diinagdee biyya keenyaa hir'ina sirnaati jechuu nidandeenya. Hir'inni sirnaa, wal-xaxaa ta'uu diinagdee fi haala itti-fufiinsa qabuun jijjiiramaa ta'uu isaa agarsiisa. Yaad-rimeen hir'ina sirnaa hir'ina gabaa fi hir'ina mootummaa kopha kophaatti diinagdee diinagdee biyyattii keessatti rakkinoota mul'atan xiinxaluuf fayyadamuun fakkii rakkinichaa guutuusaa hubachuun rakkisaadha kan jedhu dha. Kanaafuu, diinagdee akka sirna wal-xaxaa tokkootti fudhachuun sadarkaa galtee, adeemsaa fi bu'aa ilaaluun barbaachisaa dha. Haala wal-qabataa ta'een, akka sirna biyyoolessaatti ilaaluun, rakkoowwan diinagdee keessa jiran sirnaan hubachuu fi filannoo imaammataa hojii irra oolchuuf shoora ol-aanaa taphata. Diinagdee biyya tokkoo keessatti sektera mootummaa fi sektera dhuunfaatti dabalatee adda-dureedhaan taatota lama adda baasuun nidanda'ama. Isaanis: dhaabbilee miti-mootummaa fi dhaabbilee barnootaa. Motorrii fi humni oomisha diinagdee inni ijoon sektera dhuunfaa yoo ta'u, dhaabbileen barnootaa fi qorannoo dhaabbilee dhuunfaatiif humna nama baratee fi hojiiwwan qorannoo fi qo'annoo dhiyeessuudhaan deeggara. Mootummaan tapha diinagdee waliigalaatiif aguuggii seeraa qopheessudhaan, sadarkaa fi too'annaa qulqullinaa baasuudhaan; akkasumas, qooddataa diinagdee isa ijoo ta'uudhaan gumaacha guddaa taasisa. Dhaabbileen miti-mootummaa sirna gabaatiif kan hin bullee fi gabaa keessatti kan hin mul'anne dhaabbileen tola-ooltummaa hojiiwwan misoomaatiif deeggarsa gochuu fi gargaarsa namummaa kennuudhaan shoora ol-aanaa gumaachu. Kanaafuu, guddinaa fi misooma diinagdee sirrii fi itti-fufiinsa qabu mirkaneessuun kan danda'amu taatota kanneeniin (mootummaa, abbootii qabeenyaa, dhaabbilee miti-mootummaa fi dhaabbilee barnootaa) gidduutti hariiroo jabaan yoo uumame qofa dha. Qooddataan isa tokkoo ykn lamaa kophaa kophaatti cimaa ta'uudhaan ba'uu; guddinaa fi misoomni diinagdee sirrii mirkanaa'uu hin danda'u. Taatota diinagdee kanneen gidduu hariiroo fi hidhata cimaan osoo hin hiikamin yoo hafe rakkinoota uumamaniin hir'ina sirnaa jenna. Ija ilaalcha hir'ina sirnaatiin, misoomni qooddataa tokkoon kophaatti milkaa'uu hin danda'u. Taatota diinagdee gidduutti hariiroo fi hidhata cimaa qabaachuun humna murteessaa dha. Hariiroo fi hidhata uumamu keessatti wal-utubuu fi wal-irraa barachuu n jira. Walitti dhufeenyi kuni, hidhata uumuu, wal-irraa barachuu fi dugda ooluun bu'uurri isaanii dhaabbilee dha. Dhaabbileen bu'a-qabeessummaa diinagdee fi amala daangessuu ilaalchisee shoora bakka-bu'iinsa hin qabne taphatu. Dhaabbileen seera-qabeessaas ta'ee barmaatiilee seerota baasuu fi tapha diinagdee dambii hariiroo godhachuun sirnicha keessatti rakkoowwan hin tilmaamamne furu. Dabalataanis qooddattoonni sirna diinagdee keessatti argaman hedduu gidduu hidhata jiruun yaada adda addaa, kalaqxoota garaa garaa fi jijjiiramoonni akka burqanii fi gara carraa diinagdeetti akka jijjiiraman karaa saaqu. Ta'us garuu, sirna diinagdee keessatti hidhata cimaa, wal-irraa barachuu, wal-utubuu, ijaarsa dhaabbilee, kalaqaa fi jijjiirama sirni keessummeessu hin jiru yoo ta'e hir'ina sirnaatu mudata. Hir'inni sirnaa kuni misooma bu'uuraa wal-jijjiirraa diinagdeetiif murteessoo ta'an haala qa'aa ta'een jiraachuu dhabuu, dhaabbuleen dhuunfaa teekinooloojiiwwan haaraadhaan wal-baruu dadhabuu, burkutaa'uu dhaabbilee fi haphachuu kaappitaala hawaasummaa; akkasumas, taatota gidduutti hidhata cimaa fi wal-utubuu n jiraachuu dhabuun agarsiiftuwwani dha. Dimshaashumatti yoo ilaalamu misoomni diinagdee fi hawaasummaa haala baramaa ammaan duraa kallattii takkittii qabatee deemu bir.: darbuu qaba. Inumaa, taatota diinagdee adda-duree kanneen ta'an: mootummaa, sektera dhuunfaa, dhaabbilee miti-mootummaa ti dhaabbilee barnootaa gidduu hidhata sirnaa jiru akka waan mul'atuutti ilaaluun waaxiqqeessuu irraa haala walaba ta'een cabiinsa caaseffama diinagdee fi cabiinsichaaf furmaata fiduuf gargaaru. Misoomni bu'aa ida'ama adeemsa galteewwan gara bu'aa misoomaa fi tajaajilaatti jijjiiruu keessatti taatota hawaas-diinagdee gidduu jiru gama hedduun hidhata wal-utubuu, diriiwwan hariiroo fi walitti dhufeenyaati. Kanaafuu, misooma ariifachiisaa fi fufiinsa qabu fiduuf hojiin jalqabaa hidhatawwan kanneen gidduu wal-utubuu jiraachuu qabu qajeeltoo gochuu dha. Gama kanaan, kutaa darbe keessatti rakkoo qoottadaa diinagdee kophaa ilaaluuf rakkoowwan sekteroota dhuunfaa harka caalu hir'ina gabaa fi rakkoowwan mootummaa eeruudhaan wal-bira qabnee ilaalleerra. Haa ta'u malee fakkii diinagdee guutuusaa argachuuf waayee hiika sirna diinagdee diinagdee keessatti biyya keenyaatti akka taatota murteessootti kan adda baafne dhaabbilee hawaasummaa fi dhaabbilee barnootaaitti dabaluudhaan shoora waliigalaa taatota diinagdee fi haala irra jiran ilaaluu barbaachisa. Shoora Taatota Diinagdee Hir'inni sirnaa, madda hiyyummaa isa guddaa dha. Hir'inni sirnaa kan uumamu qooddattoonni diinagdee biyyoolessaa hojii isaanii qixa sirriitiin yoo hojjachuu baatanii fi wal-utubuun gidduu isaanii jiru dadhabaa yoo ta'e dha. Agarsiiftuuwwan cabiinsa sirnaa kunniin qooddattoonni hojii isaanii haalan akka hojjataniif kan barbaachisu: bu'uurri misoomaa qabatamaan guutamuu dhabuu, sekterri oomishaas ta'ee sirni diinagdee waliigalaa guddina teekinooloojii haaraa waliin walitti madaquu dadhabuu, dambiiwwan dhaabbilee idilee fi miti idilee(aadaa siyaasaa fi duudhaalee) tapha taatota sirnichaatiif barbaachisan dadhabaa ta'uu isaa fi taatota sirnichaa gidduutti wal utubuun tumsa irratti hundaa'e jiraachuu dhabuu isaati. Sababii kanaanis hir'inni sirnaa oomishtummaan diinagdee itti fufiinsaan kan hin guddannee fi adeemsa bu'aa misoomaa irratti kan hin hundoofne taasisa. Kana jechuun, hir'inni sirnaa hiyyummaan ida'ama firiiwwan madaallii oomishtummaa diinagdee gad-aanaa akka ta'u gochuun maraammartoo hiyyummaa uuma. Haala qabatamaa biyya keenyaatiin maraammartoo hiyyummaa kana keessaa hanga dhumaatti ba'uudhaaf qooddattoonni diinagdeeshoora gabaa sirreessuu bira darbanii gabaa uumuutu isaan irra jira. Kanaaf immoo cabiinsa sirna diinagdee biyya keenyaa wal'aanuuf shoora qooddattootni hundi taphachuu danda'an duguuganii fayyadamuu fi ida'amuu gidduu isaanii jiru olguddisuu barbaachisa. Dhaabbilee Barnootaa Addunyaan keenya gara sirna diinagdee beekumsaan hogganamuutti deemaa jirti. Biyya keenyatti qabeenya beekumsaa fi qabeenya namaa oomishuudhaan kanneen beekaman: yuunivaristiiwwan, kolleejjonnii fi dhaabbileen qorannoo fi qo'annoo humna namaa hedduu gara gabaatti galchuudhaan waggoottan soddomman darban keessa hojiiwwan gaggaarii hojjataniiru. Haa ta'u malee, rakkoo qu;qullina barnootaa irraa kan ka'e itti-fufiinsi humna namaa fi dandeettiin hojii uumuu isaanii rakkoo guddaan mudateera. Humni nama baratee diinagdee keessatti beekumsa dabalataa fi oomishtummaa fiduu yoo hin dandeenye, barbaachisummaan isaa kan gadi bu'eefi hojii isaatiinis hojii uumuu kan hin dandeenye taasiseera. Kunis dargaggoota baratan hoji dhabdummaa hamaadhaaf isaan saaxileera. Karaa biraatiin. dhaabbileen beekumsaa qorannoo fi qo'annoo adeemsisuu caalaa baruuf barsiisuu irratti waan xiyyeeffataniif beekumsa maddisiisuun, itti fayyadamuun; akkasumas, adeemsa gara oomishuutti galchuu keessatti shoorri isaan taphachaa jiran baay'ee gad-aanaa dha. Kana malees, dhaabbilee barnootaa fi industirii gidduu hidhanni jiru dadhabaa dha. Inumaayyuu, industiriiwwan tokko tokko barnoota qabatamaadhaan dhaabbilee barnootaa caalaa sokkaniiru. Yuunivaristiiwwan gama tokkoon mootummaa beektota of danda'anii jiraatanii waan ta'aniif; duudhaalee barnootaa isaanii haala eegeen bu'a-qabeessa ta'uu kan danda'an walabummaan barnootaa isaanii yoo eegame dha. Karaa biraatiin immoo madda beekumsaa walabaa fi haqummaan isaaniiakka hin tuqamne walabummaa barnootaa isaanii kan kabachiifatanii fi duudhaalee barnootaa kan eegan ta'uu qabu. Ga'umsaa fi naamusa dargaggoota dhaabbilee barnootaa ol aanaa keessaa eebbifamanii ba'anii cimsuuf dhaabbilee barnootaa babal'isuun alatti waldaalee ogeessota barnootaa gurmeessuu fi jajjabeessuu barbaachisa. Yunivarsiitiiwwan biyya keenyaa fedhii dhimmamtoota humna siyaasaa isaan irraa qabaniin walabummaa isaanii dhabuudhaan tajaajiltoota siyaasaa hanga tokko duudhaalee akkaadaamii cabsan waan jiraniif bu'a-qabeessummaan isaanii akka gadi deemu shoora mataasaa taphateera. Gama biraatiin immoo yunivarsiitiiwwan deeggarsa maallaqa biyya alaa waan argatanii fi hojiiwwan qorannoo fi qo'annoo isaanii maxxantuu deeggarsaa fi arjooma alaa ta'aa waan dhufeef fedhii dhimmamtoota biyya keessaaf gurra kennuu dhiisuudhaan garbicha warra maallaqa kennuuf ta'aniiru. Sababa kanaanis. Mudoowwan diinagdee haala qabatamaa biyya keenyaa ilaalchisee qorannoo adeemsisuu fi fedhii guddina hawaas-diinagdee biyya keenyaa guutuu caala fedhii fi imaammata biyyoota alaa raawwachiisuun faayidaa biyyoolessaa keenya kabachiisuu keessatti gaheen isaan qaban qormaata keessatti kefeera.Kanaafuu, yunivaristiiwwan fedhii dhimmamtoota biyya keessaa wal-madaalchisuudhaan keessummeessuu akka danda'an gochuu fi karaa biraatiin immoo dhimmamtoota kan karaa ofii irra oofu dhaabbilee akka hin taane walabummaa akkaadaamii isaanii kabajuun barbaachisaa dha. Wal-bira qabnee yoo ilaalle, gama misooma biyya keenyaa saffisiisuutiin haalan itti fayyadamuu osoo qabnuu, garuu itti fayyadamuu kan dadhabne barnoota teekinikaa fi ogummaati. Kanaafis sababoota ijoo ta'an lamatu jira. Inni jalqabaa guddinni diinagdee biyya keenyaa carraan hojii uumu waan itti-fufiinsa hin qabne dha. Waggoottan darbancarraawwan hojii uumaman hedduun isaanii maanufaakcheriingii caalaa ijaarsaa fi misooma bu'uuraatiin kan wal-qabatan waan ta'aniif hojiiwwan uumaman kanuma yeroof qofa turanii fi amala kaffaltii gad-aanaa kaffaluu akka qabaatan taasiseera. Lammaffaa, hariiroo fi hidhata dhaabbilee barnoota teekinikaa fi ogummaa fi dhaabbilee daldala xixiqqaa gidduu jiru dadhabaa ta'uu isaati. Rakkoon kuni industirii xixiqqaan bu'a-qabeessa akka hin taane gochuun aadaan hojii fi bizinesii uumuu akka dadhabu taasiseera. Rakkoowwan lamaan kunniin gama tokkoon eebbifamtootni teekinikaa fi ogummaa hojiiwwan amansiisaa fi kaffaltii gaarii qaban keessa akka hin seenne; karaa biraatiin immoo eebbifamtoonni teekinikaa fi ogummaa bizinesii mataa isaanii uummatanii akka hin hojjatanne silliqqee itti ta'eera. Rakkoowwan caaseffamaa kanneen furuuf mootummaan sirna barnootaa hojii uumuu dargaggootaa; akkasumas, barnootaa fi leenjii itti fufuun hordofan qopheessuun gara bu'aatti jijjiiruu qaba. Gama biraatiin, oomishtummaa diinagdee biyya keenyaa kan guddisu qindoomina sirna diinagdee waliigalaa taasisuun carraawwan hawaas-diinagdee keessatti hirmaachisuutu irraa eegama. Dhaabbilee Hawaasummaa Biyya keenyatti dhaabbileen miti-mootummaa guddina hawaas diinagdee keessatti shoorri ol-aanaan isaan taphatan jira hin jedhamu. Biyya keenyatti dhaabbileen miti-mootummaa seeraan galmaa'anii jiran kuma sadii oli kan jiran yoo ta'an, kanneen keessaa 235 oli kan ta'an dhaabbilee miti-mootummaa idil-addunyaati.Dhaabbileen kunniin carraa hojii kuma sadii oli uumanuru. Dhaabbileen kunniin waggaatti dhibbentaadhaan qabeenya doolaara biliyoona walakkaadhaa oli kan sochoosan yoo ta'u; keessattuu, hojii qonnaa fi misooma baadiyyaa akkasumas, hojii tola-ooltummaatiin gumaacha guddaa taasisaa jiru. Kanaafuu, dhaabbilee kanneen karaa hiika-qabeessa ta'een hirmaachisuudhaan humna misoomaa ida'amaa gochuun hiriirsisuun nidanda'ama. Biyya keenyatti, dhaabbileen miti-mootummaa galii lammiilee guddisuudhaan, hoji-dhabdummaa hir'isuudhaan; akksumas, haqa hawaasummaa waliigalaa lafa qabsiisuu keessatti shoorri isaan taphachaa jiran salphaa ta'uu baatus; dhaabbileen kunniin hedduun isaanii arjoomtota biyya alaa irratti kan rarra'anii jiraatan waan ta'aniif fedhii arjoomtotaatiif dursa akka kennan wal nama hin gaafachiisu. Keessattuu maqaa uummataatiin kadhatamee hojii nageenya hawaasummaatiif maallaqa arjoomtota biyya alaa irraa dhufu kuni gartokkeen isaanumaan qisaasa'ee bada; inni kaan immoo namoota biyya keessaa isaan wajjin hojjataniin qisaasa'a. Sababii kanaaf qabatamaadhaan maallaqni fayyadamtootaa fi misooma naannootiif ooluu danda'u haga na kan hin jedhamne dha. Sababii kanaaf, gumaachi dhaabbatichaa hanga eegamurraa baay'ee gadi bu'eet argama. Kuni akkuma jirutti ta'ee haaluma kamiinuu dhaabbileen miti-mootummaa hir'ina humna mootummaa kan utubani dha. Hojimaata mootummaa hammayyeessuu fi itti-gaafatamummaa uumuuf gahee guddaa qabu. Keessattuu haqa hawaasummaa lafa qabsiisuu keessatti shoorri isaan qaban baay'ee ol-aanaa waan ta'eef, yoo sirnaan isaan hin hirmaachifnee fi sirni diinagdee hubannoo gaarii hin uumne hir'inatu isa mudata. Kanaafuu, dhaabbilee hawaasummaa hawaas-diinagdee biyya keenyaa keessatti haala qindoomina qabuun hirmaachisuun barbaachisaa dha. Qaamoleen kunniin mootummaa fi sektera dhuunfaa gidduu qoodni diinagdee jarri lameen qaban akka madaala eegee deemu godhu. Dhaabbileen kunniin diinagdee biyyattii keessatti gumaacha akka taasisan deeggarsa kennuu, hirmaannaa isaanii bifa qindaa'aa ta'een hogganuu akka danda'an ijaarsa waliinii uumuun faayidaa qaba. Haala ammaan kana hubachuun danda'amuun, dhangala'iinsi faayinaansii misoomaa adeemsa dura baramekan hordofu akka hin taane qorannoowwan adda addaa ni agarsiisu. Ammaan dura madda faayinaansii misooma biyyoota guddachaa jiranii kan ta'an dhiyeessiiin faayinaansii gam-lamee fi gamdanuu hir'isaa dhufeera. Maddi faayinaansii biyyoota guddachaa jiranii biyyoota haaraa gamlamee, dhaabbilee dhuunfaa tola ooltummaa fi namoota dhuunfaan bakka-bu'amaa dhufuun isaa nimul'ata. Haalli kunis biyyi keenya dhiyeessii maallaqa faayinaansii misoomaa wayitawaan olitti haala ittiin fayyadamoo taatu tooftaa baasuun socho'uu qabdi. Mootummaan michoota misoomaa isaa waliin waltajjii uumuun tattaafiin faayinaansii misoomaa argachuuf godhu jabaatee itti fufuu qaba. Dabalataanis, dandeettii raawwii sekteroota mootummaa fi dhuunfaa jabeessuuf tooftaa hojii fi gargaarsi nijajjabeessa. Haaluma kanaan, itti-gaafatamummaa fi iftoominni karaa ittiin lafa qabateen akka hojii irra oolan taasisa. Sektera dhuunfaa jajjabeessuufis sirna tumsa misoomaa sekteroota mootummaa fi dhuunfaa cimsuuf deeggarsa ni taasisu. Deeggartoonni misoomaa keenya, biyyi keenya gargaarsa misoomaa bira darbitee abbootiin qabeenyaa biyya alaa dhufuudhaan akka hojii misoomaa irratti bobba'an taasisuuf tumsa gochuun akka hojjatan gochuurra dhaabbachuu qabdi. Mootummaan hir'ina gabaa guutuuf keessa lixee seenuurra shoora gabaa uumuu fi jajjabeessuu qabaachuu qaba. Shoorri kunis seerota haqa-qabeessummaa gabaa kanaa ittiin mirkaneessan qopheessuu fi raawwachiisuu; akkasumas, shaqaxootaa fi tajaajiloota dhaabbilee dhuunfaatiif bu'a qabeessa hin taane dursee keessa seenuun misoomsuu, sektera dhuunfaa hirmaachisuu fi wayita sekterri dhuunfaa babal'achuu eegale shoora oomishtummaa kana keessaa hatattamaan ofbaasuu qaba. Mootummaan kana godhu baajataa fi humna namaa jiru dhaabbilee morkii fi tumsa gabaa mirkaneessan ijaaruuf, hojii seermaleessummaa hir'isuu fi misooma bu'uuraa babal'isuurra oolchuu qaba. Mootummaan kuufama qabeenya humna namaa gabbisuu fi misooma bu'uuraa babal'isuu irratti shoora guddaa taphachuu qaba. Waantota guddina oomishtummaa waliigalaa murteessan keessaa beekumsa humna namaa, dandeettii fi fayyaan isaan jalqabaati. Ida'amni humna namaa barumsaa fi leenjii gama hundaa qulqullinaa fi baay'ina qabuun ijaarame oomishtummaa hojjataa akka biyyaatti jiru dagaagsa. Misoomni humna namaa teekinooloojii, qorannoo fi sirna waliin qindoominaa fi guddina humnoota misoomaa beekumsaan hogganaman akka dhufu taasisa. Walumaagalatti oomishtummaa humni misooma biyyoolessaa waliigalaa guddisuuf misoomni humna namaa fi teekinooloojii xiyyeeffannoo argachuu qaba. Kunis biyyi keenya beekumsa idil-addunyaa waliin deemuu fi meeshaalee oomishtummaa gama daldala galiitiin argamanii fi ce'umsa meeshaalee xixiqqaa hordofuun humna beekumsa duguuguun misoomaaf fayyadamuu dandeessisu uummachuuf gargaara. Kanaafuu, dandeettii dargaggootaa fi ga'eessotaa guddisuu, darbees barumsa umurii guutuutiif qopheessuu barbaachisa. Kanumaan wal-qabatee hojiiwwan amansiisaa fi kaffaltii gaarii argamsiisan akka uuman mootummaan xiyyeeffannoo kennee hojjachuu qaba. Misooma bu'uuraa lammiilee fi oomishtoota walitti fidu hidhata hawaasummaa fi oomishtummaa dabaluuf gahee ol-aanaa qaba. Misooma bu'uuraa hidhata dijiitaalaa fi hojiiwwan qabatamaa hariiroo hawaasummaa fi walabaan socho'uu humna namaa mijeessuun hojjattoonni hojiiwwan muuxannoo fi dandeettii isaanii waliin deemu barbaaddachuun, kaffaltii gaarii kan ittiin argataniin akka hojjatan carraa kenna. Kana malees, daddagaaguu loojistiksii misooma bu'uuraa daldala biyya keessaa idil-addunyaawaa ta'e mijeessuuf dandeessisan wal harkaa fuudhinsa haala oomishaa fi tajaajilaa mijeessuun baasii gabaa ni hir'isu. Kanaafuu, mootummaan misooma bu'uuraa babal'isuuf hojjachuu qaba. Yeroo geejjibaa waliigalaa meeshaalee galii fi baasii isaa hir'isuun oomishaalee qonnaa fi industirii keenyaa gabaa idil addunyaa keessatti dorgomaa ol-aanaa taasisuun niguddisa. Kana akka gargaaruuf, sochiiwwan inveestimeentii fi daldalaa abbootii qabeenyaa biyya keessaa fi biyya alaa haala amansiisaa ta'een deeggaruuf haala dandeessisuun tajaajila geejjibaa qindaawaa waliin ga'uu, oomishaalee galii fi baasii, koorideroota geejjibaa, qulqullina tajaajila buufata meeshaa daldalaa, si'aayinaa fi faayidaa diinagdee kallattii guddisuu mootummaan hordofuu qaba. Hojiiwwan furtuun kallattii kanaa loojistiksiidhaan sektera dhuunfaa babal'isuu, tajaajila gumuruukii buufata meeshaalee daldalaa saffisiisuu, walitti baay'achuu bakka buufata meeshaalee daldalaa hir'isuudhaaf iddoowwan biroo namni itti hin baay'anne akka filannootti fayyadamuu of keessatti hammachuu qaba. Mootummaan adda-duree humna misoomaa waan ta'eef imaammata, sakantaawwanii fi karoorawwan bu'aatti jijjiiruuf kan isa dandeessisu birokiraasii ijaaruun dhimma ijoo ta'ee ilaalamuu qaba. Tajaajillii fi birokiraasiin mootummaa kunis abbootii qabeenyaa fi fayyadamtoota biratti fudhatama argachuu qaba. Hirmaannaa abbootii qabeenyaa biyya keessaa fi biyya alaa dagaagsuuf haala naannoo fi daldala biyya keenyaa fooyyessuuf hojiin hojjatamu, birokiraasiin keenya warra fiffiigu xaxee kan kuffisu osoo hin taane kan utubuu fi kan guddisu gochuu qaba. Mootummaan diinagdee keessatti, keessattuu hirmaannaa inveestimeentii ilaalchisee naamusa cimaa akka hordofu gochuun baay'ee barbaachisaa dha. Keessa lixuunis ta'ee hirmaannaan mootummaa haala ga'aa ta'een qo'atamuu qaba. Hirmaannaa gabaa milkaa'inaaf geessisuuf humna raawwachiisummaa fi qabeenya ga'aa ta'e jiraachuun mirkanaa'uu qaba. Abbootii qabeenyaa hirmaannaa fi shoora taphachuu qaban didhannaadhaan itti fufsiisuu danda'an jiraachuun isaanii erga mirkanaa'ee haala iftoominaa fi itti gaafatamummaa qabuun garee dhuunfaatiif iddoo gadi dhiisuu qaba. Taatota diinagdee hundaaf dirree dorgommii wal-qixa isaan hirmaachisu, haqa-qabeessa, iftoominaa fi itti-gaafatamummaa kan qabu diriirsuu fi mijataa gochuun dirqama mootummaati. Taatota hunda akka qaama walitti makamee tokkootti ilaaluun barbaachisaa dha. Kunis, mootummaan humna misoomaa hunda deeggaruu kan qabu walitti dhiheenya qabaniin osoo hin taane bu'aa isaan buusan irratti hundaa'ee akka ta'u godha. Sektera Dhuunfaa Biyya keenyatti dhiibbaa faayinaansii fi birokiraasiitii mootummaatiin; akkasumas, sababa ka'umsa seenaa biyyattiitiin sekterri dhuunfaa haala hiika-qabeessa ta'een guddachuu, haala gatii hir'isuun dhiyeessii dabaluus ta'ee carraa hojii amansiisaa ta'e uumuu hin dandeenye. Sekterri dhuunfaa shoora diinagdee sochoosuu ol-aanaa kan qabu, sektera haala salphaadhaan bakka buufamuu kan hin dandeenye dha. Kanaafuu, sochiin misooma mootummaa abbootii qabeenyaa dhuunfaa kan busheessu osoo hin taane kan jajjabeessuu fi babal'isu ta'uu qaba. Galmi mootummaa inni dhumaa abbootiin qabeenyaa ciccimoon diinagdee keessatti akka uumanan gochuu qaba. Shoora sektera dhuunfaa guddisuuf haalli waliigalaa daldalaa fi bizinesii hojii uumuu biyyattii keessa jiruu fooyya'uu qaba. Sekterichi sochii diinagdee keessatti shoora ol-aanaa akka taphatu yoo barbaaddame Dirreen bizinesii loogii irraa bilisa kan ta'ee fi mijataa gochuu barbaachisa. Dirree bizinesii fooyyessuun fooyya'insa gama faayinaansiitiin taasifamuun wal-utubee biyyattiin burqaa hojii kalaqaa akka taatukaraa saaqa. Kanaafuu, hojii uumuu fi dirree bizinesii fooyyessuuf birokiraasii hin barbaachifne dhabamsiisuu, dhiyeessii kaappitaalaa babal'isuu fi sirrii ta'uu dambiiwwan jiranii sakatta'uu barbaachisa. Dabalataanis deeggarsaa fi wabii; akkasumas, haqa qabeessummaa dhaabbilee misoomaa kan mootummaa; dabalataanis, bu'a-qabeessummaa sekteroota dhuunfaa kanneen birootiin seerota morman keessa deebi'uun ilaaluun mootummaarraa eegama. Amma danda'ametti sharafa biyya alaa argame haala haqa-qabeessa ta'een ramaduun sekteroota hojii mootummaan dursa kenneef akka hirmaatan kallattii qabsiisuun deeggarsa guutuu fi humna-galeessa kennuu barbaachisa. Hojii biyya keessaa uumuus ta'ee investimeentii kallattii biyya alaa jajjabeessuuf paarkii industirii misooma bu'uuraa ofkeessatti hamate babal'isuu fi paarkiin industirii hanga yoonatti hojjataman akka hojii irra oolan gochuu dha. Abbootiin qabeenyaa biyya keessaas industirii fi industirii keessa galanii haala ittiin oomishaa baasuun ce'umsa beekumsaa fi teekinooloojii barbaachisaa dha. paarkii agiroo ta'an tooftaa mirkaneessuuf Hidda Dhiigaa Sirna Diinagdee: Moodela Faayinaansii Misoomaa Jijjiiruu Faayinaansiin hidda dhiigaa sirna diinagdeeti. Dhiyeessii fi raabsaan kaappitaalaa oomisha, dabalata duudhaa fi kuufama qabeenyaa diinagdee tokkoo; akkasumas, hariiroo qabeenya kuufame gara industirii oomishtummaatti jijjiiruu dandeessisu , sirna diinagdee isa xiqqaa dha. Kanaafuu, sirna faayinaansii xixiqqaa biyya keenyaa gama argannoo faayinaansii fi dhiyeessiitiin ilaaluun barbaachisaa dha. Gama argannoo faayinaansiitiin, sababa jijjiirama imaammata biyyoota idil-addunyaa liqii liqeessanii fi arjoomaniitiin faayinaansiin misoomaa alarraa argamu akka hir'isu ni eegama. Ta'us, dhiibbaa idaa fi jijjiirama imaammataatiin guddinni diinagdee waggoottan darban galmeessifaman argannoo moodela faayinaansii wal-fakkaataatiin itti fufsiisuun hin danda'amne. Misoomichi osoo duubatti hin deebi'in itti fufsiisuuf argannoo qabeenya biyya keessaa haala hiika qabuun guddisuu, baasii kaappitaala mootummaaaguuguu barbaachisa. Galiin mootummaa idilee akka guddatu sirna gibiraa hammayyeessuun bu'uura galii babal'isuun barbaachisaa dha. Kana milkeessuuf, sekteroota gibiratti hin hammatamne itti dabaluu, seeraaf bitamuu hojiitti hiikuu fi dhimmoota gibira irraa bilisa ta'an keessa deebi'uun ilaaluu barbaachisa. Dabalataan, sirna bulchiinsa gibiraa teekinooloojiin deeggaramee haala maamiltoota hin dararreen si'aayinaan gibira teekinooloojiin deeggaruun funaanuun dandeessisu ijaaruu barbaachisa. Biyya keenyatti haalli galii gibiraa ittiin funaanan gad-aanaa ta'us kaffalaa gibiraa ija qixa ta'een ilaaluu fi rakkoon sirnaan keessummeessuu bal'inaan kan mul'atu dha. Kanaafuu sirna gibiraa hannarraa bilisa ta'e diriirsuuf, sirnicha iftoomina kan qabu, salphaa fi itti-gaafatamummaa akka qabaatu gochuu kan danda'u fooyya'iinsa seeraa fi hojmaataa; akkasumas, teekinooloojiiwwan filachuun duguugee itti fayyadamuu haala danda'uun irra-deebi'ee fooyya'uu qaba. Namoota galii gibiraa waan isaan irraa eegamu sirnaan hin kaffalles tarkaanfiiwwan seeraa irratti fudhatamuu qaba. Imaammataa fi bulchiinsa gibiraa ifa, haqa-qabeessaa fi kan teekinooloojiin deeggarame gochuun kaffaltoota gibiraa gibira dhoksuun bu'aa buufatan irra gibira kanfaluu dhabuun adabbiin isa eeggatu yaaddoo itti ta'ee seeraaf bitamuu akka qaban kan barsiisu ta'uu qaba. Dhimmoota gibira irraa bilisa ta'an keessa deebi'uun ilaaluun kan barbaadameef, biyyi keenya inveesteroota biyya alaatiif onnachiifftuu gibira irraa bilisa ta'e kennaafii akka turte niyaadatama. Qorannoowwan akka agarsiisanitti, onnachiiftuu akkanaa fayyadamuu caala bu'uuraalee gabaa inveesteroota alaa ofitti hawwatu mijeessutu gaari dha. Isaanis: gabaa galtee fi oomisha iyya keessaa uumuu, dhiyeessii misooma bu'uuraa, dandeettii hojjattootaa, dhaabbilee mootummaa hojii si'aawaa fi ifaa ta'e hojjatanii fi tasgabbaa'uu diinagdee xixiqqaa fa'a dha. Dhimmoota bu'uuraa kanneen mootummaan milkeessuu yoo danda'e inveestimeentii haalan ofitti hawwata. Bu'aan isaas, galii gibiraa waan dabaluuf guddina fufiinsa qabu fiduuf gala gaarii ta'uu danda'a. Gama dhiyeessii faayinaansiitiin sirni faayinaansii xixiqqaa diinagdee biyya keenyaa sadarkaa dadhabaa irratti argama. Murtoon dhaabbilee faayinaansii, faayinaansi gochuu yeroo hunda sadarkaa jedhamuun seenaa duubaa, didhannaa, bu'a-qabeessummaa, amanamummaa, kkf kan yaada keessa galfatu dha. Kana ta'uun matuma isaatiin fayyadamtoota faayinaansiitiif filatamaa ta'uuf hoj-manee nuuf kenna. Adeemsaanis fayyadamtoota si'atoo fi oomishtummaa waan taasisuuf dhaabbileen faayinaansii jabaan jiraachuun sochiiwwan diinagdeetiif gumaacha taasisa. Kaka'umsi lammiilee, yaada burqisiisuu fi didhannaan akkuma jirutti ta'ee ida'amni duudhaa qabxiilee ka'an kanaa uumuun gaaffilee deebisuuf, yaaddoo faayidaadhaan wal-qabsiisuun ga'umsa murtoo kennuu kan qaban dhaabbilee faayinaansiiti. Xiinxala bu'a qabeessummaa pirojeektii hojjachuun; itti aansuunis, baajata ka'uumsaa dhiyeessuunoomishaa fi industiriin akka uumamuu fi dagaagu shoora giddugaleessa taphachuun kan irraa eegamu sektera tajaajila faayinaansiiti. Hojiin kuni sektera dhaabbilee dhuunfaa qofaaf osoo hin taane pirojeektotaa fi dhaabbilee mootummaatiifis kan hojjatu ta'uu qaba. Baankiiwwan biyya keessaa irrra liqeeffachuun pirojeektota mootummaan hojjatuuf baankiiwwan bu'a-qabeessa ta'uu isaa haalan mirkaneeffatee, itti-amanee kan liqeessu ta'uu qaba. Mootummaan liqii baankiiwwan irraa fudhatuun gahee liqii abbootiin qabeenyaa liqeeffatan kan ittiin busheessu akka hin taane ofeeggannoo gochuu barbaachisa. Dhugaadha, sirna faayinaansii fi dhaabbilee jabaan jiraachuun oomishtummaa dabaluuf shoora guddaa qaba. Faallaa kanaatiin, oomisha dhugaa caala sirna faayinaansii sochiiwwan faayinaansii itti baay'ate, too'annaa laafaa fi dadhabaan bakka jiru, guddina oomisha diinagdee miidhuu danda'a. Kanaafuu, shoora oomishtummaa sektera faayinaansii keessatti gahee ol-aanaa taphachuufutubaawwan jajjaboo barbaachisu. Dandeettii yaada gaaffiiwwan kaappitaalaa raaguu qabaachuu, murtoo liqeeffachuu kennuuf bu'a-qabeessummaa fi yaaddoo pirojeektichaa irratti hundaa'uun walaba ta'anii murteessuu, kenniinsa tajaajilaa teekinooloojii si'eessuu fi misooma bu'uuraa I.C.T., mirgaa fi dirqama kennaa tajaajilaa fi fayyadamtootaa kan too'atan dhaabbilee mootummaa ga'umsa qaban; akkasumas, tasgabbaa'uu diinagdee gurguddaa fa'a dha. Yeroo ammaa kana sektera faayinaansii biyya keenyaa baankiiwwan mootummaa gahee ol-aanaa qabatan, keessattuu Baankii Daldalaa Itoophiyaa yoo ta'u fedhiin kaappitaala bu'uuraalee misoomaa babal'isuuf mootummaan qabu guutuuf baankii daldalaa fi gama meeshaalee imaammataa fi seeraa adda addatiin kaappitaalli hedduun gara harka mootummaatti naanna'aa tureera. Yeroo itti aanutti tasgabbii diinagdee gurguddaa fi guddina industirii fiduuf tarkaanfii guddaan hi'ina mootummaa fi hir'ina gabaa wal'aanuu pirojeektonni mootummaa yaadata dhiibbaa imaammataatiin osoo hin taane bu'a-qabeessummaa isaanii irratti hundaa'ee heeyyamuu fi raawwachuu ta'uu qaba. Kuni yoo raawwate baankiiwwan kaappitaalli isaan sekteroota dhuunfaatiif dhiyeessan haala ol-aanaa ta'een guddata. Hanga sanaan bu'a-qabeessummaa pirojeektii safaruu fi dandeettiin kaappitaala ramaduu isaanii jabeessuutu isaan irraa eegama. Mootummaan gama isaatiin madaala haqa-qabeessummaa fi qixa sirriin argamuu gabaa eegu diriirsuun shoora irraa eegamu ba'achuu qaba. Baankiin Biyyoolessaa baankota biroo fi dhaabbilee faayinaansii irratti too'annaan taasisu kan beekumsaa fi teekinooloojiin deeggarame, nageenyummaa sekterichaa kan mirkaneessu malee, sekterichatti hudhaa ta'uu hin qabu. Sirni dhiyeessii fi ramaddii faayinaansii iftoomina akka qabaatuu fi qixa sirrii ta'een akka deemu kan eegan ijaarsi dhaabbilee deeggarsaa qorannoo saayinsii irratti hundaa'ee hojjatamuu qaba. Adda-dureedhaan, meeshaalee faayinaansii(boondii fi aaksiyoona), waltajjiiwwan irratti daldalatan, dhaabbilee odeeffannoo ga'umsa kaappitaalaa funaananii fi xiinxalan, liqaa fi liqeeffataa idaa deebisuuf dadhabe haala seeratiin abbaan alangaa adeemsawwanii fi hojimaata deebii ittiin kennu fi kkf kanneen hundeeffamuu qaban keessaa muraasa. Aadaa qusannaa jajjabeessuuf karaa lamaan socho'uu gaafata. Gama tokkoon dhala olkaasuun lammiileen maallaqa isaanii akka baankiitti kuufatan jajjabeessuun barbaachisaa dha. Gama biraatiin immoo lammiilee galii gad-aanaa fi jiddu-galeessa qabaniif galtee industiriitiif akka ta'u, kaappitaala isaanii walitti qabatanii misoomarratti akka bobba'an kan isaaniif ta'u kaappitaala daldalaa mijeessuufiin barbaachisaa dha. Dabalataanis, biyyi keenya fedhii daldala biyya alaa fi galii gibiraa dabaluuf fedhii qabdurraa kan ka'e qormaanni ulfaataan ishee mudate daldala kontirobaandii fi daldala seeraan alaati. Kontirobaandiin galii mootummaa hir'isuu caalayyuu; oomishtoota, hawaasa daldalaa fi shamattoota irraan miidhaan ga'u baay'ee hamaa dha. Rakkoo kana furuuf sekterri tajaajila faayinaansii shoora ol-aanaa taphachuu danda'a. Daldalli kontirobaandii kan adeemsifamu biyya alaa irraa gara biyya keessatti shaqaxoota galan irratti qofa osoo hin taane, oomishoota alatti erginu irrattis waan ta'eef kontirobaandiin dadhabuu daldala baasiitiif sababa guddaa dha. Kanaafuu, daldala kontirobaandii madda isaarraa gogsuudhaan daldala seera-qabeessa jajjabeessuuf tattaaffiiwwan godhamaa jiran jabeessanii itti fufsiisuun akkuma jirutti ta'ee sirna faayinaansii hammayyaawaa ijaaruun daldala seeraan alaa ittisuuf shoora baay'ee ol-aanaa qaba. Wal-jijjiirraan daldalaa maallaqa dheedhiin osoo hin taane teekinooloojiidhaan yoo taasifame faana isaa adda baafachuun nidanda'ama. Kaffaltii teekinooloojii babal'isuun yeroo isa kaffaltii raawwatuus ta'ee fudhatuu qusachuuf kan fayyadu ta'uurra darbee, kaffaltiin gibiraa osoo hin hatamin akka funaanamuu fi ramaddii qabeenyaa haqa-qabeessa hin taane hir'isuuf shoora baay'ee ol-aanaa taphata. Kanaafuu, sektera faayinaansii hammayyeessuuf mootummaan adeemsa isaa deeggaruu qofa osoo hin taane isa hin feene illee dirqisiisuun raawwachiisuu qaba. Sektera faayinaansii hammayyeessuu jechuun imaammata, dhaabbilee fi teekinooloojii sektericha fayya qabeessaa fi dorgomaa taasisan wixineessuudhaan ijaaruu jechuu dha. Kuni milkaa'uun isaa dhiyeessii kaappitaala misooma industiriitiif oolu dabala. Kana malees, sochii mootummaan daldala seeraan alaa hir'isuuf taasisuuf tumsa guddaa ta'a. Sirna Diinagdee fi Daldalaa Wal-morkii fi Wal-deeggarsa Qabu Jajjabeessuu Hir'ina sirnaa sirreessuu fi gabaa oomishtummaa qabu biyya keenyatti uumuuf hidhata diinagdee daldala galii fi baasii, inveestimeentii biyya alaa kallattii, naanna'uu humnoota oomishaa walabaa kan jajjabeessuu fi diinagdee idil-addunyaatiif banaa ta'uudhaan socho'uu barbaachisa. Bakka morkiin jiru, hidhata daldalaa fi inveestimeentii banaa fi jabaa uumuun oomishtummaa bu'uura kan godhateef baay'ee murteessaa dha. Biyyoota naannoo fi sadarkaa idil-addunyaatti gabaa banaa oomishtummaa dhiphisuun daldala gabaa idil-addunyaa fi sansalata oomishtummaa keessatti hirmaannaa qabnu baay'ee ol kaasa. Bu'aan daldala irraa argannu nama guddisa. Shamattoota walitti dhiyoo jiran gidduutti morkiin jiru, oomishaa fi tajaajila qulqullina qabu gatii gad aanaan akka argatan gochuurra darbee carraawwan hojii uumaniin galii fooyya'aa akka argatan taasisa. Kanaafuu, kutaawwan biyyattii hundatti kaappitaala, meeshaalee fi oomisha; akkasumas, naanna'uu humna namaa gabaa bilisaa keessatti hammachiisuun gara fakkii isaa guutuu fi agarsiistuu waliigalaatti ce'uun sirrii ta'a. Kanaafis shoora ol-aanaa taphachuu kan danda'u dhiyeessii misooma bu'uuraa fi hojii kaappitaala hawaasummaa babal'isuu barbaachisa. Keessattuu rakkoo hoji-dhabdummaa hammaataa biyya keenya keessa jiru furuuf gama maraan humna nama baratee; biyya keessattis ta'ee biyya alaattinaanna'anii bakka barbaadanitti akka hojjatan gochuun gaarii ta'a. Adeemsa isaatiinis kallattii akka namni mirgi isaa eegameefii hojjetu taasisu hordofuun kan fayyadu dha. Invastimantiin kallattii alaa argamu sharafa alaatiif, ce'umsa teeknooloojiitiif, akkasumas carraa hojii bal'isuudhaaf fayidaan inni qabu guddaa waan ta'eef, dhangala'inni isaa karaa ittiin jabaatu mijeessuu barbaachisa. haa ta'u malee, invastimantiin kallattii alaa ce'umsa teeknooloojii fi beekumsaa gara biyya keessaatti gama fiduutiin murteessummaan isaa humna biyya keessaatiin kan daangeffame dha. Invastimantii kallattii alaarraa fayyadamaa ta'uun dandeettii humna namaarratti kan hundaa'u ta'uu isaa beekuu n jala sararamuu qaba. Karaa biraatiin immoo, dhangala'inni invastimantii kallattii alaa fayyaalessummaa diinagdee guddaa waliigalaa hordofee kan dhufu ta'uu isaatiin omishtummaanis fayyaalessummaa diinagdee guddaa kana cimseetu barbaada. Kanaafuu, toora gadhiisuun diinagdee guddaa dhaabbataadhaan sirreeffamee diinagdichi diinagdee guddaa fayyaalessa keessa akka seenu qaala'insa gatii lakkoofsa qeenxeedhaan daangessuu, imaammanni maallaqaa (monetary} fi fiisikaalaa (fiscal} yeroo hundumaa hojii irra oolchuu barbaachisa. Bajanni mootummaa gara caalu irratti xiyyeeffachuu kan qabu dhimmoota mootummaan dursa kennuuf kanneen hiyyummaa wajjiin wal-qabatan irratti ta'uu qaba. Kunis seektaroota hawaasummaa fi diinagdee kanneen fedhii bu'uuraa guutanii fi carraa hojii uuman irratti akka ta'u hojjechuu barbaachisa. Gama to'annoo fi bulchiinsa bajataatiin, seerri to'annoo fi hordoffii cimaa ta'e diriirfamuu qaba. Seera hojii dhaabbataan hoogganamee bajanni seeraan tumame seeraan kaayyoo kaayyeffatameef sanaaf ooluun isaa ittiin mirkanaa'u uumamuun barbaachisaa dha. Meeshaalee alatti erguu fi omishtummaa gidduu hidhata jabaatu jira. Karaa tokkoon dhaabbileen gabaa alaa keessatti hirmaatanjalqabuma omishtoota akka ta'an kan dirqisiisu haalonni wal-dorgommii idil-addunyaa ni jira. Karaa biraatiin immoo dhaabbilee meeshaalee alatti ergan sadarkaa idil addunyaatti wal-hidhatinsi isaa uuman muuxannoowwanii fi beekumsoota hahhaaraa akka argatan carraa isaaniif kenna. Kanaafuu, omishtummaa daldala al-ergaa ni guddisa. Kanaafuu, rakkoolee caaseffamaa seektara daldala alatti erguu keessatti mul'atan addaan baasuun furmaata bu'uuraa fiduun dhimma du'aa fi jireenyaa ta'uu qaba. Walitti fidinsaa fi hanga omishawwan alaa isa omishawwan qonnaa muraasa irratti hundaa'e guddisuu barbaachisa. Rakkoowwan hanqina humnaa oomishtummaa waliin wal-qabatan furuuf xiyyeeffannoon kennamuu qaba. Biyya keessatti humna dabalataa uumuun oomisha gara alaatti ergamu gosaa fi hammaan baay'isuun barbaachisaa dha. Diinagdee walitti hidhannaa addunyaan durfamu kana keessatti tarsiimoon keenya irra caalaa alatti erguun kan durfamu ta'uunsaa akkuma eegamutti ta'ee, wantota sharafti alaa baay'inaan baasii irratti godhamaa jiru garuu carraaqqii xiqqoon humna uummachuu akka danda'an taasifamuu kan danda'an kanneen akka zayita nyaataa, qamadii, garbuu biiraa, qindeessuu bu'aalee qonnaa, meeshaalee dhedhii industirii fi oomistoota wal-fakkaatan alaa gara biyya keessaatti galchinu biyya keessatti oomishuun bakka buusuu tarsiimoo nu dandeessisiisu hordofuun bu'a qabeessa dha. Nagada alatti erguu oomishtummaa bu'uureffate babal'isuunii fi tooftaa oomishaalee muraasa biyyatti galanii kan biyya keessan bakka buusuu qindeessuun duubatti deemuu sharafa alaa maddisiisuu gara fuula duraatti akka deemu gochuu ni dandeenya. Hanqina sharafa biyya alaa sochii diinagdee biyya keenya qaraajiru kana hir'isuuf oomishtummaa guddisuun tooftaa guddaa tokko ta'ee, tarkaanfiiwwan imaammataa fi tarsiimoo dabalataa fudhachuun barbaachisaa dha. Mootummaan tooftaa sharafa alaa karaa hawaalaatiin argatu ittiin guddisu qopheeffachuu qaba. Galii sharafa alaa dagaagsuun alatti itti fayyadama sharafa alaa bu'a qabeessa gochuun dhiibbaanni uumu laaffisuun ni danda'ama. Biyya keenyatti sharafa alaa ol-aanaatti kan fayyadamu mootummaa dha. Mootummaan piroojektoota guguddoo/mega project waan qabuuf fedhiin sharafa alaasaa ol-aanaa dha. Mootummaan yeroo hundumaa piroojektoota yeroo kaaa'ameefitti xumuruurratti xiyyeeffachuu qaba. Kunis itti fayyadama sharafa alaa qusachuudhaan kuufamni sharafa alaa akka fooyya'uuf gahee dabalataa taphata. Haala karoora yeroo dheeraa fi giddu gala lakkofsa keessa galcheen bulchiinsaa fi imaammata sharafa alaa qorannoon sakata'uun fooya'iinsa barbaachisaa ta'e taasisuun barbaachisaa dha. Yeroo dhihootii asitti, wal-deeggaruun keenya barbaachisaa ta'uusaa fi yoo adda adda banemmoo hundi keenya akka miidhamnu hubannoon fudhatameera. Diinagdee keenya biyyoota olla waliin walitti hidhannoo akka qabaatu taasisuun fayidaa guddaa akka qabu hubachuun ni danda'ama. Buufata doonii waan hin qabneef buufatoota doonii biyyoottan qaban waliin misoomsuuf hojjechuun barbaachisaa dha. Kanaafuu, karaa bahaa buufata doonii Jibuutii yookan Barabaraa, dhihaan buufata doonii Sudaan Akkasumas, buufatawwan doonii kaaba Ertiraatti fayyadamuu danda'uun baasii hir'isuu qofa osoo hin taane tajaajila amansiisaa fi itti-fufiinsa qabu argachuuf nugargaara. Baasii geejjibaa hir'isuun carraawwan qabnu babal'ifachuu nidandeenya.Qixuma sanaan kontirobaandiis nidadhabsiifna. Kallattii adda addaatiin ilaallee faayidaa diinagdee argamsiisuun alatti akka Gaanfa Aafrikaatti humna diinagdee guddaa tokko uumuu nidandeenya. Kanaafuu, waliigaltee miseensummaa daldala biyyoota naannoo jabaatee hojii irra ooluu qaba. Itoophiyaan miseensa dhaabbilee daldalaa Idil-addunyaa ta'uuf falmii mariidaldalaa erga eegaltee booda sababoota adda addaatiin jalaa gufachuun amma ammaatti falmii marii ishee osoo hin xumurin baroota hedduu turuun moggaasa "Biyya Kophaashii" jedhu argatteetti. Falmiin marii kuni faayidaa fi fedhii biyya keenyaa haala eegsisuun hojii irra ooluun isaa barbaachisaa dha. Faayidaan miseensa dhaabbata daldalaa idil-addunyaa ta'uurraa argamu marii waliigaltee gamlamaa milkaa'inaan taasisuudhaan wal qabata malee miseensa waan ta'aniif qofa kallattiidhaan faayidaan argamu akka hin jirre hubatamuu qaba. Kanaafuu, qorannoo fi beekumsa bu'uureffachuun faayidaawwan biyyoolessaa fi galma keenya ifaan ifatti adda baasuun falmii marii waan kana nuuf eegsisu taasisuun barbaachisaa dha. Ka'umsi hanqina sirna diinagdee biyya keenyaa irratti xiyyeeffatu rakkoo oomishtummaa fi itti fayyadamummaa haqaa dhabuurratti kan hundaa'e dha. Oomishtummaan salphumatti gaaffii diinagdeen keenya akka biyyaatti saffisa akkamii fi bu'a-qabeessummaa hammamiitiin socho'aa jira? jedhuuf sadarkaa ittiin deebii kenninuun kan beekamu dha. Sochii diinagdee baaqqeetiin oomishtummaan galtee nama tokkootiin yookiin kaappitaala tokkoon adda addummaa bu'aa argamuu mul'isa. Sadarkaa diinagdee waliigalaatti immoo, oomishtummaan yaada itti fayyadama si'aayina qabuu fi bu'a-qabeessa ta'e agarsiisu dha. Oomishtummaan, wantoonni humna kuufamaa misoomaa ta'an kan akka galteewwan oomishaa, humna biyya keessatti argamuu fi dandeettii taatotaa adeemsa oomishaa keessatti hirmaatan hammachuun bu'aa qindoominaatiin galtee gara bu'aatti jijjiiruu dha. Qindoominni kun galtee oomishaa, dandeettii bizinasii uumuu fi hariiroo oomishaa kan of-keessatti hammate dha. Qindoominni humnoota oomishaa kun gatii shaqaxootaa fi tajaajilootaa biyya keenyaa murteessuun guddina diinagdee fi misooma kan mirkaneessu dha. Galteen oomishaa humna namaa, qabeenya uumamaa; akkasumas, humna faayinaansii fi meeshaa kan dabalatu yommuu ta'u, agarsiistuu humna kuufamaa badhaadhina misoomuu danda'uu biyya tokkoo mul'isu dha. Haa ta'u malee, galteewwan kun jiraachuun isaanii qofti oomishtummaa guddisa jechuun hin danda'amu. Qorannoowwan adda addaa akka mul'isanitti, biyyoonni hedduu boba'aa fi qabeenya uumamaa albuudotaa fi kkf qaban yommuu biyyoota qabeenya gad aanaa qaban faana wal-bira qabamanii ilaalaman guddina diinagdee, sadarkaa dimookraasii fi badhaadhina gadi aanaa qaban ta'anii mul'atu. Kanaafuu, qabeenyi uumamaa qofti wabii guddinaa hin ta'u jechuu dha. Sababiin isaas, sirni itti gaafatamummaa qabuu fi qabeenya uumamaa sana saamicharraa eegu yoo jiraachuu baate, aangawoota faayidaa barbaadanii fi abbootii qabeenyaa maxxantuu mootummaa ta'an duroomsuuf qofa fayyada. Bizinasii uumuu yommuu jennu, namoota dandeettii qabanitti fayyadamuun haala humnoonni oomishaa qindaa'anii humna uummatanii gabaaf ittiin dhiyaatan jechuu keenya. Kanaafuu, bizinasii adda addummaa bu'aa argamuu mul'isa. Sadarkaa diinagdee waliigalaatti immoo, oomishtummaan yaada itti fayyadama si'aayina qabuu fi bu'a-qabeessa ta'e agarsiisu dha. Oomishtummaan, wantoonni humna kuufamaa misoomaa ta'an kan akka galteewwan oomishaa, humna biyya keessatti argamuu fi dandeettii taatotaa adeemsa oomishaa keessatti hirmaatan hammachuun bu'aa qindoominaatiin galtee gara bu'aatti jijjiiruu dha. Qindoominni kun galtee oomishaa, dandeettii bizinasii uumuu fi hariiroo oomishaa kan of-keessatti hammate dha. Qindoominni humnoota oomishaa kun gatii shaqaxootaa fi tajaajilootaa biyya keenyaa murteessuun guddina diinagdee fi misooma kan mirkaneessu dha. Galteen oomishaa humna namaa, qabeenya uumamaa; akkasumas, humna faayinaansii fi meeshaa kan dabalatu yommuu ta'u, agarsiistuu humna kuufamaa badhaadhina misoomuu danda'uu biyya tokkoo mul'isu dha. Haa ta'u malee, galteewwan kun jiraachuun isaanii qofti oomishtummaa guddisa jechuun hin danda'amu. Qorannoowwan adda addaa akka mul'isanitti, biyyoonni hedduu boba'aa fi qabeenya uumamaa albuudotaa fi kkf qaban yommuu biyyoota qabeenya gad aanaa qaban faana wal-bira qabamanii ilaalaman guddina diinagdee, sadarkaa dimookraasii fi badhaadhina gadi aanaa qaban ta'anii mul'atu. Kanaafuu, qabeenyi uumamaa qofti wabii guddinaa hin ta'u jechuu dha. Sababiin isaas, sirni itti gaafatamummaa qabuu fi qabeenya uumamaa sana saamicharraa eegu yoo jiraachuu baate, aangawoota faayidaa barbaadanii fi abbootii qabeenyaa maxxantuu mootummaa ta'an duroomsuuf qofa fayyada. Bizinasii uumuu yommuu jennu, namoota dandeettii qabanitti fayyadamuun haala humnoonni oomishaa qindaa'anii humna uummatanii gabaaf ittiin dhiyaatan jechuu keenya. Kanaafuu, bizinasii uumtummaan irra caala kutannaan yaada biizinesii haaraa yaaluu, dandeettii adeemsa hojii idilee beekuu fi hoogganuu dabalata. Dabalataanis, ga'uumsa kana haala walitti fufiinsa qabuun guddisuu kan bakka bu'u ga'umsa humna uumuu fi misooma teekinooloojii hammate dha. Walitti hidhiinsii fi hariiroon oomishaa agarsiistuu adeemsa oomishtummaa wal-xaxaati. Walitti dhufiinsa qooddattoota oomishaa diinagdee keessa jiranii, wal-harkaa fuudhuu fi sansalata dhiyeessii kan ilaallatu dha. Walitti hidhiinsi kun biyya keessattis ta'ee biyyaan alatti odeeffannoo shaqaxaa fi tajaajilaa, sababa wal-harkaa fuudhinsa kaappitaalaas haa ta'u humna namaatiin hariiroo fuul-duraa fi booddee kan qabu dha. Walumaagalatti, oomishtummaan sirna wal-xaxaa dhiyeessii galtee, ga'umsa tooftaa oomishaa fi dhimmoota walitti hidhiinsa oomishaa irratti murteessuuti. Oomishtummaan yeroo gabaabaa keessatti rakkoo diinagdee hiikuu haa baatuyyuu malee, dhimma murteessaa adeemsa yeroo dheeraa keessa fayyaa diinagdee biyyaa fi haala jireenya lammilee murteessu dha. Kanaafuu, guddinni diinagdee walitti aanaa yeroo dheeraaf turuu fi misoomni kan itti galmaa'uu danda'u, guddina walitti aanaa oomishtummaati jedhanii yaada waliigalaarra ga'uun ni danda'ama. Kanaafuu, mata-dureewwan itti aanan jalatti rakkoo oomishtummaa diinagdee biyya keenyaa gadi fageenyaan sakatta'uuf humna dhiheessa galtee oomishaa, ga'umsa tooftaa oomishaa fi dhimmoota walitti hidhannaa oomishaa ilaaluun barbaachisaa dha. Gama humna dhiyeessii galtee oomishaatiin, biyyi keenya hiyyummaa fi duubatti hafummaa keessa dhidhimtee yeroo dheeraa kan lakkoofsiste ta'uyyuu, humna kuufamaa misoomuu fi badhaadhuu ishee dandeessisu qabaachuun ishee wanta amanamu dha. Itoophiyaan baay'ina uummataa waliigalaa fi humna dargaggeessa umurii oomishtummaa keessa jiruun kan badhaate dha. Qabeenyi uumamaa fi haalli taa'umsa lafa biyya keenyaa, misooma qonnaa fi beeladaatiif qilleensa mijataa fi lafa bal'aa kan qabu, qabeenya meeshaa dheedhii misooma industrii fi albuudaaf mijataa ta'e kan qabduu fi akkasumas qabeenya aadaa, seenaa fi uumamaa qalbii daawwattootaa salphumatti hawwachuu danda'anii fi turiizimiif mijataa ta'aniin kan badhaate dha. Uummanni biyya keenyaa aadaa jaba na dheeraaf gabiffachaa dhufe kan akka keessummaa simachuu, waaqa sodaachuu, waliin jiraachuu, walii tumsuu fi qabeenya hawaasummaa walamanuu qabu kun misoomuu fi badhaadhuuf humna kuufamaa barbaachisaa ta'e dha. Humnoota misoomaa kana qindeessanii gara bu'aatti jijjiiruun Itiyoophiyaa duroomte dhugaa gochuuf, gosaa fi hamma qabeenya kanaa qorannoorratti hundaa'uun sirriitti beekuun barbaachisaa dha. Barreefama kana keessatti, irra caalaatti humnoota oomishaa diinagdee ta'an qabeenya humna namaafi qabeenya uumamaa irratti qofa xiyyeefachuun, humni kuufamaa qabnu akka itti aanutti dhiyaateera. Biyya keenyatti guddinni lakkoofsa uummataa ol-aanaan kan mul'ate jijjiirama imaammata lafaa, "lafa qonnaan bulaadhaaf" jedhutti aanuun yommuu ta'u, kunis boqonnaa jalqabaa baroota (1960-1985) keessatti. Yeroo kanatti guddinni ol-aanaan kan galmaa'e, daa'imman umuriin isaanii waggaa kudha afurii gadi ta'erratti. Yeroo sana, lakkoofsi daa'imman umuriin isaanii kudha afurii gadii kun lakkoofsa walii-galaa uummata yeroo sanaa keessaa dhibbantaa afurtama ture. Akka lakkoofsa uummata bara 1999 taasifamettimmoo, lakkoofsa uummataa waliigalaa keessaa gaheen lammilee umuriin isaanii 15-29 ta'e dhibbantaa digdamii saddeet ture. Isaan kana keessaa lakkoofsi waliigalaa uummata dubbisuu fi barreessuu danda'u dhibbeentaa kudha afur ni ta'a. Umuriin isaanii kan barumsaaf qaqqabe (umurii waggaa shanii fi isaa ol) fi barreessuu fi dubbisuu kan danda'an keessaammoo, daangaa umurii kana keessa warri jiran dhibbeentaa afurtamii lama turan. Bara 1983 lakkoofsi waliigalaa uummata biyya keenyaa miiliyoona 48 ture. Akka tilmaamni waliigalaa fudhatametti, baay'inni uummata biyya keenyaa bara 2011 miliyoona 98.7 qaqqabeera. Baay'ina uummataa kana keessaa lammiileen umuriin isaanii waggaa 30 gadi ta'an naannoo dhibbantaa 61 akka ta'an ni tilmaamama. Yeroo ammaa kana dargaggoonni miliyoona soddoma ta'an sadarkaa adda addaatiin barumsaa fi leenjii fudhachaa jiru. Wantoota guddina baay'ina uummataas ta'ee humna oomishaa armaan olitti ibsamanii dabaluu keessatti gahee guddaa taphatan keessaa, waggoottan darban keessa hojiiwwan gama uwwisa tajaajila fayyaa fi nageenyaa mirkaneessuun hojjetamaniin milkaa'inni galmeeffame du'a hir'isuu waan dandeessiseefi dha. Baay'inni uummataa kun biyya keenyaaf madda abdiis madda sodaas ta'uun ilaalamaa jira. Sadarkaa yaad-rimeetti humni namaa humna oomishaa ol-aanaa ta'ee hanga deemuu danda'etti, dhimoonni biroo akkuma eegamanitti ta'ee, biyyi baay'ina uummataa ol-aanaa qabdu tokko humna biyyaalessaa fooyya'aa qabaatti. Baay'inni uummata Itoophiyaa tilmaama guddina uummataa waliigalaan herregamee waggoottan kudhan booda miliyoona 122.3 (miliyoona dhibba tokkoo fi miliyoona digdamii lamaa fi kuma dhibba sadi) ta'ajedhameetu yaadama. Uummata kana keessaa dhibbantaan 28 umuriin isaa daangaa umurii 15-29 keessatti kan argamu, dargaggeessa humna oomishaa ta'ajedhameetu tilmaamama. Lakkoofsonni kun kan mul'isan, yeroo lakkoofsi uummata oomishaa kanaa saffisaan guddachaa jiruu fi tooftaa diinagdee humna oomishaa kanatti fayyadamuu danda'u qopheessuun barbaachisaa ta'uu isaati. Guddinni lakkoofsa humna oomishaa kanaa waggoota dhufaniif bal'inaan itti fufuu akka danda'u ni eegama. Kanaafuu, humni dargaggeessaa fi oomishaa kun daangaa yeroo kanaa keessatti otoo itti hin fayyadamin nu harkaa ba'uu isaatiin dura, sirriitti itti fayyadamuun guddina hawaasummaa fi diinagdee fiduuf itti fayyadamuu qabna. Faca'insaa fi baay'ina uummataa wal-cinaan, biyya keenya keessa lammiileen miliyoona digdamii shan ta'an wabiin nyaataa isaanii kan hin mirkanoofneef ta'uun isaa ni himama. Sababa kanaanis, yeroo ammaa kana lammiileen miliyoona saddeet ta'an gargaarsa guyyaa qaqqabuu fi seeftineetii misoomaatiin (producrive safety net) hammatamaniiru. Lammiileen kunniin gargaarsa mootummaa fi gargaarsa kennitoota idil addunyaa irratti kan hirkatani dha. Lakkoofsa uummataa waggaa waggaan dabalu sooruuf, oomishni qonna keenya waggaatti yoo xiqqaate toonii kuma dhibba shaniin dabaluu qaba. Gama carraa hojiitiinis, guddinni carraa hojii haala wal-gituun guddachuu qaba. Haa ta'u malee, biyya keenyatti waggaatti lammiileen miliyoona lama ta'an umurii hojii qaqqabu. Diinagdeen keenya carraa hojii kan uumeef garuu miliyoona tokko hin caalani. Sababa kanaanis, biyya keenyatti yeroo ammaa, lakkoofsi lammiilee hojii barbaadanii miliyoona 10-14 akka qaqqabe ni tilmaamama. Odeeffannoon baay'inaa fi wal-makiinsa uummataa kun biyya keenya keessa dargaggoonni hedduun jiraachuu isaanii fi hoji-barbaaddota ta'uu isaanii eera. Guddinni diinagdee waggoottan darban keessa galmeeffame amalli hojii uumuu isaa murtaawaa ture. Kanaafuu, carraan hojii uumamee fi guddinni lakkoofsa hoji-barbaaddotaa tasuma wal madaaluu hin dandeenye. Qonni lakkoofsa hoji-dhabdoota dhokataa hedduu kan of-keessatti qabate ta'uurra darbuun, kutaa hawaasa baadiyyaa biyya keenyaa hoji-dhabaa ta'eetiif dahoo ta'ee tursiisuu hin dandeenye. Sagantaawwan hojii uumuu hanga ammaatti yaalaman amma ta'e bu'aa argamsiisaniyyuu, carraa hojii itti fufiinsa qabu babal'isuuf kan abdachiisan miti. Haala kana keessaa ba'uuf xiyyeeffannoo fi madaalliin guddina diinagdee baay'ina carraa hojii gara fuul-duraatti uumu ta'uu qaba. Hoji-dhabdummaan lammiilee hin oomishnee garuu, kan nyaata barbaadan bay'inaan kan uumu waan ta'eef, rakkoo wabii nyaataa dabaluun isaa hin oolu. Walitti hidhiinsa baay'ina uummataa fi misooma diinagdee sirriitti hubachuuf, guddina lakkoofsa uummataa fi faca'iinsa uummataa waggoottan dhiyoo asitti amala, fedhii fi faayidaawwan dargaggootaa uumaman hubachuun gaarii dha. Qormaata Faayidaa fi Fedhii Dargaggootaa Eegsisuu Kutaa hawaasaa keessaa amala, fedhii fi faayidaa dargaggootaa hubachuuf, jireenya dhala namaa keessatti umuriin ce'uumsaa bakkaa fi gahee inni qabu addaan baasanii ilaaluun barbaachisaa dha. Namoonni umurii dargaggummaa keessatti argaman taateewwan ce'uumsaa walitti aanuudhaan isaan mudatan keessaa adda-dureen barumsa xumuruu, mana warraatii ba'uu, kaadhima jalqabaa kaadhimmachuu, hojii jalqabaa qabachuu, fuudhuu/heerumuu fi mucaa jalqabaa horachuu dha. Duraa duuba taateewwan jijjiirama kanaa fi yeroo jijjiiramoonni kunniin itti ta'an kan murteessu carraa diinagdee fi hawaasummaa biyya keessa jiruuti. Biyya keenyatti guddinni lakkofsa hawaasa dargaggoo saffisa carraan hawaasummaa fi diinagdee ittiin guddatu waliin wal hin simne. Kanaafuu, murtii dargaggoota yeroo ce'uumsaatiif wantoota bu'uuraa barbaachisoo ta'an haala ga'aa ta'een dhiyeessuun hin danda'amne. Hanqina dhiyeessiiwwanii kanarraa ka'uun dargaggoota kan milkeessu shoora ce'uumsaa tokko yookin lama; taatee isa tokko irra yeroo dheeraaf turuu fi gara boqonnaa jireenyaa itti aanutti saffisaa n ce'uu kan hin dandeenye ta'eera. Fakkeenyaaf, barumsa xumuranii dafanii hojii argachuu dadhabuu, hojii qabatanii galii amansiisaa ta'e argachuu dadhabuu, bultii godhatanii rakkoo mana jireenyaa fi rakkoowwan kana fakkaatan biroon gufuuwwan jireenyaa bal'inaan dargaggoota quunnamani dha. Biyyi keenya carraawwan diinagdee fi hawaasummaa haala ga'aa ta'een uumuu dadhabuun ishee dargaggoota abdii kutannaa keessa kan galchuufi gara jeequmsaatti kan oofu dha. Dhugumatti, ce'umsi dargaggummaa irraa gara ga'eessummaatti taasifamu kun kan dheerachuu fi turuun biyya keenya qofaatti kan daangeffame miti. Ameerikaa fi biyyoota Awurooppaa keessatti rakkoo ammaan kana isaan mudachaa jiru dha. Haa ta'u malee, biyya keenyatti lakkofsi kutaa hawaasa kanaa akka malee guddachaa jiraachuun isaa, carraan diinagdee sadarkaa barbaadamuun babal'achuu dhabuu waliin walitti ida'amee rakkinichi irra caalaa wal-xaxaa akka ta'u taasiseera. Gama biraatiin, guddinni teekinoloojii fi babal'inni miidiyaa hawaasaa (marsaariitii) hubannaan lammiiwwan idil-addunyaa akka gabbatu taasiseera. Itoophiyaan biyyoota Afrikaa lakkoofsi fayyadamtoota miidiyaa hawaasaa hedduu keessatti argamu keessaa ishee tokko dha. Fayyadamtoota miidiyaa hawaasaa keessaa hedduun isaanii humnoota oomishaa umurii waggaa 18-34 gidduu jirani dha. Babal'inni miidiyaa hawaasaa kanaa fi guddinni hubannaa idil-addunyaa kunis dargaggoonni waantotaaf deebiin isaan kennan ariifataa akka ta'u godheera. Haalota uumaman irratti dargaggoonni akka kanaan duraa taajjabbii fi callisaan kan bira hin dabarre, mootummaas ta'ee hawaasa akka morman taasiseera. Haalli kun haala qabatamaa biyya keenyaa fi seenaa biyya keenyaa waliin yommuu walitti ida'amu dhiibbaan isaa ni bal'isa. Siyaasni biyya keenyaa bara 1960mootaa kaasee humna dargaggoota barataniitiin kan durfamu dha. Itti gaafatamummaan seenaa pirojektii ammayyummaa oofuu gateettii kutaa hawaasaa kanarratti kan kufe dha. Haa ta'u malee, itti gafatamummaan seenaa dargaggoota kanaan duraa abukaatummaa qonnaan bulaa ture. Dargaggoonni ammaa immoo dabalataan gaaffii diinagdee fi haqaa ofiif qabu kan qabate dha. Kana malees, dargaggoonni ammaa diinagdeedhaan warra isaanii irratti hirkataa ta'uun isaanii, rakkoon kutaa hawaasa kanaa kutaa hawaasa hunda waliin kan walitti hidhate ta'uusaa mul'isa. Kanaafuu, rakkoo dargaggootaa hiikuun karaa biraatiin dhimma rakkoo kutaalee hawaasaa biroo hiikuu dha. Gara fuul-duraatti bu'uura hawaasummaa dhaaba siyaasaa kamiyyuu kan ta'u qonnaan bulaa ga'eessa cinaatti humna dargaggoo kana dha. Dargaggoon amma jiru kun dargaggoo waggaa 30 duraan ture waliin yommuu wal-bira qabamee ilaalamu, garaagarummaan bu'uuraa qaban dargaggoonni ammaa humna dargaggoota baratee ta'uu isaati. Kanarraa ka'uunis, dhimmoota siyaasaa fi diinagdeerratti hirmaannaa cimaa taasisuu fi fayyadamaa ta'uu barbaada. Kanafuu, kutaa hawaasaa dargaggeessa barate yommuu jennu, waggoottan soddomman darba n kana keessa carraawwan barnootaa uumamaniin kan barate, marsaariitii quunamtii diriirfamaniin odeeffannoo quunnamtii saffisaa fi walitti hidhannaatti dhihoofi kutaa hawaasa bal'aa gara fuul-duraas ta'uu isaati. Ammuma baay'inni lakkoofsa dargaggootaa dabalaa dhufe carraan hawaasummaa fi diinagdee biyya keenyaa, kessumaa qabeenyi uumamaa haphachaa dhufeera. Lafti qonnaa guddina lakkoofsa uummataa dandamachuu dadhabaa jira. Kanaaf, dargaggoonni baadiyyaa jiruu hanqina lafa qonnaa fi barumsaa qaburraa ka'uun carraa diinagdee fooyya'aa barbaacha godaansi gara magaalaatti taasisu baay'inaan dabaleera. Kanarraa kan ka'e, magaalonni aanaa akka amma mul'achaa jiruutti dhiyeenya qaban irraa ka'uun lakkoofsa hawaasa dargaggoota ol-aanaan guutamaa dhufaniiru. Kanaafuu, fedhii fi faayidaa dargaggootaa kana bifa itti fufiinsa qabuun hiikuufi humna guddaa diinagdee taasisanii hiriira galchuun kan danda'amu yommuu misoomni industirii saffisaa carraa hojii amansiisaa uumuu fi dandeettii hojjettootaa guddisu fiduun danda'ame dha. Keessumaa, seekteroota misooma magaalaafi baadiyyaa yookiin induustiriifi qonna gidduutti walitti hidhannaa qabaniifi hariiroowwan wal-deeggaran irratti xiyyeeffachuun jijjiirama caasaa diinagdee saffisiisuuf hojjechuun barbaachisaa dha. Dabalataanis, misooma baadiyyaa saffisiisuunii fi baadiyyaa bakka jireenya mijataa taasisuuf tajaajiloota guutuun yoo danda'ame humna dargaggoota baratanii gara magaalaatti godaanu kana nannoo isaa akka turu gochuun hirmaataa misooma baadiyyaa akka ta'u gochuun barbaachisaa dha. Kallattii dargaggeessarratti xiyyeeffate hordofuun, dhimma kaayyoowwan gurguddoo biyya keenya lama galmaan ga'uu dha. Inni tokkoffaan, qabeenya nama baratee fi lakkofsa hedduu qabu kanatti fayyadamuun misooma diinagdee barbaadamu galmeessisuu yommuu ta'u, lammaffaan immoo humni namaa kun abdii kutachuu fi dallansuu keessa galuun tasgabbiifi nageenya biyya keenyaa balaarra akka hinbuufne gochuun sodaa jiraachuu biyya keenyaa hambisuu dha. Kaayyoon keenyas, aadaa Maarkisistootaa keessatti akka baratametu kutaa hawaasaa tokkoof qofa qabsaa'uu otoo hintane dhimma misooma diinagdee biyya keenyaa, tasgabbii fi nageenya ishee mirkaneessuu akka ta'etti fudhatamuu qaba. Gaarummaa rsaa fudhannee yommuu ilaallu, dargaggeessi gama hundumaan gahee jijjiirama waliigalaa fiduu dandeessisu qaba. Faallaa kanaan immoo, haalan yoo qabamuu baate carraan badii waliigalaa fiduu isaas ol-aanaa dha. Dhimma hawaasummaa, siyaasaa fi diinagdee kamiyyuu keessatu humna hoo'aa fi oomishtummaatiin kan ramadamu ta'uyyuu hanqina muuxannoo qabuu fi xiqqeenya umurii isaarraan kan ka'e haalaan leenji'uu fi ilaalchi isaa bocamuu qaba. Kutaan hawaasaa kun humnaa fi anniisaa qaburraa, akkasumas, kutaalee hawaasaa biroo waliin walitti dhufeenya kallattii qabuu fi dhiibbaa isaarraa ka'uun, sirriitti leenji'uu fi tooftaa fi malaan qabamuu qaba. Dargaggessi yoo sirnaan hoogganame jijjiiramni fidu faayidaa qabeessa akka ta'e wal nama hin gaafachiisu. Guddina lakkoofsa uummata biyya keenyaa fi haala qabatamaa faca'insaa; akkasumas, raagawwan adda addaa yommuu xiinxallu, yoo haalota hawaasaa dhimmoota diinagdee fi hawaasummaa waliin walitt: hiinee imaammata ga'aa fi hoggantummaa kuttannoo qabuun hogganuu dandeenye yeroo dhiyoo keessatti bu'aa baay'ina uummataa ol-aanaa fi faca'insa qooddachuun milkaa'ina diinagdee mirkaneeffachuuf carraa guddattu nu dura jira. Sababiin isaas, oomishaanis, itti fayyadamaan oomishaas, misooma kan fidus, misoomicharraa kan bu'aa argatus, dhala namaati. Haa ta'u malee, hangi misoomaa dhala namaan qofa otoo hinta'in galtee oomishaatini. Kana jechuun, qindoomina kaappitaalaa, teekinoolojii fi qabeenya uumamaan kan murteeffamu dha. Kanarraa kan ka'e, biyyoonni tokko tokko baayi'na uummataa ol-aanaa haa qabaataniyyu malee misoomaniitu argamu. Faallaa kanaatiin immoo, lakkoofsa uummataa xiqqoo otoo qabanii biyyonni hin misoomnes ni jiru. Miidhaa fi faayidaa baay'ina uummataa irratti mormiiwwan gurguddoo lamatu jira. Garee isa tokkorraa lakkoofsi uummataa saffisaan dabaluunsaa sadarkaan jireenya dhala namaa akka gadi bu'uu fi jiraachuu dhala namaas balaarra buusa jedhanii hayyootni morman ni jiru. Lakkoofsi uummataa saffisaan yommuu dabalu, biyyoonni jireenyaaf wantoota barbaachisoo ta'an kan akka nyaata, mana, daara, carraa baruumsaa fi tajaajila fayyaa haala ga'aa ta'een dhiheessuun isaanitti ulfaata. Lakkoofsi uummataa dabaluun hiyyummaa fi jireenya gad-aanaaf nama saaxila. Baay'inni uummataa qabeenya uumamaa dhumataa duguuguurra darbuun faalama naannoo dhaqqabsiisuudhaan haala qilleensa naannoo rakkoo irra buusajedhanii mormu. Gama biraatiin, baay'ina uummataa akka carraatti fudhachuun, biyyi uummata baay'ee qabdu biyya uummata xiqqoo qabdurra of danda'uun madda siyaasaa fi diinagdee akka taatu ibsu. Yaadni mormii isaaniis, uummanni madda humna oomishaa hojiif ta'uuf yaada jedhu ibsuurratti kan bu'uureffate dha. Isaan kana keessaas, ittisa biyyaaf kan ta'u raayyaa guddaa ijaaruu, oomishaaf gabaa bal'aa uumuu, gibira galiif bu'uura bal'aa, yaada kalaqaa baay'ee argachuuf, fooya'insa teekinoloojiif bu'uura waan ta'uuf badhaadhina jedhaniitu ibsu. Baay'inni uumataa carraa fi qormaata fidee kan dhufu ta'uunsaa jala muramuu qaba. Baay'ina uummataa fi guddina diinagdee gidduu walitti dhufeenyi kallattiis haa ta'u alkallattii jiraachuu danda'a. Guddinni baay'ina uummataa guddina diinagdee waliin hanga wal-madaaletti motara guddinaati. Wal-madaaluu baannaan garuu guddina diinagdee booddetti harkisa. Asirratti carraa fi qormaata baay'ina uummataa sirriitti hubachuuf, muuxannoowwan Dhihaa fi Bahaa fudhachuun nu fayyada. Qaccee ofii itti fufsiisuun xiin-uummata keessatti gaaffii guddaa dha. Biyyoottan dhihaa keessatti lakkoofsi kutaa hawaasa umuriin deemee faca'iinsa uummataa biyyoottanii keessatti guddachaa dhufeera. Kunis, humni oomishaa fi hojjataa akkasumas humni shamatu akka hir'atu taasisa. Kanaafuu, xiqqaachuun lakkoofsa dargaggoota biyya dhaalanii namoota imaammata qopheessan hedduu yaaddoo keessa galcheera. Faallaa kanaatiin, sababoota biyyoonni Baha Eeshiyaa ittiin guddachaa jiran keessaa baay'inni uummata isaanii waan bal'aa ta'eefi dha. Baay'inni uummata isaanii hedduu ta'uun fedhii biyya keessaa fi gabaa akkasumas humna namaa bal'aa argamsiisefii jira. Haa ta'u malee, keessumaa Chaayinaa fi Hindii keessatti aadaan koorniyaa dhiiraaf looguu yookiin sirna koorniyaa ol-aantummaa dhiiraa rakkoo xiin uummataa uumeera. Biyyonni ku nniin, keessumaa Chaayinaa n imaamanni xiin-uummataa hordofte, faca'iinsi koorniyaa akka wal madaalawaa hin taane gochuun rakkoo hawaasummaa uumeera. Kun kan nutti agarsiisu to'annoon baay'ina uummataarratti taasifnu xiin uummata uumamaa kan ta'an gahee wal-simataa umurii fi koorniyaa kan jeequu fi adeemsa uumamaa irratti kan dhiibbaa taasisu ta'uu akka hin qabaanne dha. Kanaafuu, biyya keenyatti xiin-uummataafi misooma gidduu walitti hidhannoo tasuma addaan baasamuu hin dandeenyee fi itti-fufiinsa, akkasumas jijjiirama qabu hubachuun xiyyeeffannoon dhimmoota xiin-uummataaf kenninu qaama misooma itti fufaa biyya keenyaaf, dabalees guddina saffisaa gama diinagdee fi hawaasummaatiin mirkaneessuf carraaqqiiwwan taasifamanii ta'uu qaba. Sadarkaa amma irra jirruun uummanni keenya waanta oomishuurra waanta inni dhimma itti ba'utu bay'ata, Kanaafuu, ilaalcha herreegaatiin yommuu ilaallu, fayyadamaa dha malee uummata oomishuu miti. Biyyi keenya gargaarsaanis haa ta'uu liqiin kaappitaala guddaa biyya alaatii fiduun dhiyeessa ijaarsawwan bu'uuraa barumsaaf, fayyaaf, bishaan dhugaatiifi kanneen kana fakkaataniif babal'ifteetti. Haa ta'u malee, humna namaa uumamee fi galteewwan meeshaalee qindeessinee itti fayyadamuun shaqaxootaa fi tajaajiloota gatiin isanii dabale oomishnee gabaaf dhiheessuu hin dandeenye. Kanarraa kan ka'e liqii liqeeffanne deebisuun haa hafuutii, liqii fi deeggarsa dabalataa barbaaduu hin dhiisne. Sababiin isaas, uumanni keenya oomishaa otoo hin taane fayyadamaa ta'uu isaati. Haalli kun kan agarsiisu teekinoloojiiwwan oomishtummaa fooyyessanitti fayyadamuu fi walitti hidhiinsa gabaa ijaaruun hanga gara oomistummaa qulqullaa'aa isaatti ceenutti guddina baay'ina uummataa keenya dhaabsisuun barbaachisaa ta'uusaati. Baay'inni uummata oomishaa biyya keenyaa baay'ina uummata hirkataa yookiin hin oomishnee akka caalu taasisuu qabna. Humna oomishaa kana karaa sirriin itti fayyadamuun yoo danda'ame, yeroo gabaabaa keessatti carraa diinagdee gaarii fidee dhufa. Carraan gaarii xiin-uummataa kun kan yeroo gabaabaaf turu dha. Hirkattummaan wayita dabalaa dhufu carrichi kan dhumu ta'a. Haa ta'u malee, yommuu baay'inni uummata oomishaa carraa gaarii ta'ee turuufi lakkoo fi uummata oomishaa yommuu ol-aanaa ta'u ga'ee inni diinagdee keessatti taphatu guddisuuf, duraan dursinee dhaloota ijaaruu irratti qabeenya keenya dhangalaasuu qabna. Dursu xiyyeeffannoo fayyaa, barnootaafi leenjii dhaloota boriif kennuun dandeettii dhalootichaa ijaaruun barbaachisaa dha. Daa'imman aadaa hojii fi barumsaan ijaaramanii yoo guddatan, yommuu umuriin isaanii hojiif qaqqabu humna oomishaa qaroomee fi naamusa gaarii qabu ta'uun madda jabina diinagdee ta'u. Muuxannoon biyyoota bu'aa xiin-uummataa kanarraa fayyadamoo ta'anii akka mul'isutti, dursanii daa'imman irratti hojii guddaa hojjechuu isaaniiti. Muuxannoo biyyoota kanarraa horachuun bu'aa xiin uummataa dhandhamuuf sirna fayyaa hawaasaa jabaa fayyaa daa'immanii fi uummataa fooyyessu diriirsuun barbaachisaa dha. Yommuu hojii fayyaa hawaasaa kanaa fi guddina baay'ina uummataa dhaabuurratti hojjennu fedhii, eeyyamaa fi beekkamtii haadholiif abbootii irratti kan hundaa'ee fi loogii koorniyaarraa bilisa akka ta'u of eeggannoo gochuun barbaachisaa dha. Dabalataanis guddinni baay'ina uummataa hir'ataa deemee lakkoofsa dargaggoota hojjetanii akka hin haphifne, itti dhiyeenyaan hordofuun akka barbaachisummaa isaatti imaammaticha fooyyeessuun, baay'ina uummata keenyaa qofa otoo hin taane madaallii gulantaa faca'insa umuriis akka eegnu nu dandeessisa. Walumaagalatti, biyya keenyatti carraa xiin-uummataa mul'achaa jirutti fayyadamuuf sirna barnootaa fi leenjii humna nama qaxaramuu fi hojii uumuu jabeessu diriirsuu, karoora maatii fi sirna fayyaa du'a haadholii fi daa'immanii hir'isu jabeessuu fi kallattii diinagdee oomishtummaa bu'uura godhate hordofuun barbaachisaa dha. Qabeenya Uumamaa Akka Humna Kuufamaatti Itoophiyaan haala taa'umsa lafaa adda addaan badhaatuu dha. Bal'inaan immoo biyyoota addunyaarraa sadarkaa 27ffaa irratti argamti. Bal'inni kun uummata hedduu hamatanii qabachuuf, qabeenyi uumamaa hedduu akka jiraatuuf, nageenya biyyaa eegsisuuf ga'ee guddaa qaba. Biyyi keenya lageen gurguddoo biyya qaxxaamuran afur, kessa isaaniitti lageen giddu-galaa 12 fi lageen gurguddoo 9 qabdi. Kana keessaa haroowwan uumamaa 17 fi nam-tolchee 9tu argama. Qaama bishaanii fuula lafaarra jiran kanarraa kuufama bishaanii metir-kuubii biliyoona 123tu jira. Akkasumas, kuufama bishaanii qotamee baafamuun haromfamee faayidaarra ooluu danda'u metir-kuubii biliyoona 121 oltu jira. Walumaagalatti, biyyi keenya qabeenya kuufamaa bishaanii metir kuubii biliyoona 224 qabdi. Qabeenya bishaanii kanatti fayyadamuuf, teekinoloojii jallisiitti fayyadamuun lafti misoomuu danda'u hektaara miliyoona 43 gadii miti. Qabeenya kuufamaa bishaanii qabdurraayis kennaa uumamaa humna ibsaa meegaa waattii kuma 45 maddisiisuu ishee dandeessisuunis kan badhaate dha. Kanarraa ka'uun, Afrikaa keessatti biyyoota muraasa gumbii bishaanii jedhamuun beekaman keessaa ishee tokko dha. Itoophiyaan naannoo mudhii lafaatti waan argamtuuf ifa aduu ol-aanaa argatti. Haa ta'u malee anniisaa elektrikii madisiisnee itti dhimma ba'uuf kan hojiirra oolchine dhibbantaa tokkoon gadi. Itti fayyadamni anniisaa qilleensaa fi hurkaa/ji'ootermaalii keenyas akkasuma gad-aanaa dha. Qabeenyi dhagaa cilee fi gaazii uumamaa keenyas hanga ammaatti faayidaarra hin oolfamne. Biyya keenyatti dheerinni guyyaa fi halkanii wal-qixa kan jedhamu dha. Biyyi keenya baqqaana tirooppikaaliitti kan argamtuu fi haala taa'umsa lafaa adda addaa kan qabdu dha. Sababa kanaanis biyyi keenya qabeenya haala qilleensaa adda addaa, gosa biyyee fi bakka argama gosoota bineensotaa fi biqiltoota adda addaa ishee taasiseera. Kanaafuu gosa midhaanii fi beeladoota adda addaa oomishuuf carraan keenya bal'aa dha. Itiyoophiyaan Baha Afrikaa, galaana diimaarraa fageenya dhihootti argamtu dha. Haalli taa'umsa ishee biyyoota Baha Giddugalaa, Eeshiyaa, biyyoota Galfii fi Awurooppaatti kan dhiyaatte, akkasumas galaana diimaatti, Galfii Edenii fi Garba Hindiitti dhihoo akka taatu godheera. Kana ta'uu isaatiinis biyyi keenya daldala idil-addunyaaf kan mijattee fi bakka tarsiimowaatti kan argamtu dha. Haala teessuma lafaa waliin wal qabatee, Itiyoophiyaatti qormaata kan ta'u, balbala galaanaa dhabuu isheeti. Kunis biyyi keenya gatii daldala ol-aanaaf akka saaxilamtu taasisuun daldala fiduu fi erguu irratti dhiibbaa taasisuun isaa waan hin oolle dha. Qormaata dhaabbataa gama diinagdeetiin nu mudatu kana furuun kan danda'amu, yaada ida'amuutiin biyyoottan ollaa keenyaa faana faayidaa waliiniif yommuu diinagdeen walitti hidhamnee ida'amnu dha. Tooftaan kun hariiroo filannoo buufatoota nagada alaatti ergamuu fi biyyatti ittiin galchinu bal'ifachuu hordofuu qabna. Kallattiin kun nageenya biyyaalessaafis ta'ee misoomaaf baay'ee barbaachisaa dha. Haa ta'u malee, nageenyiif misoomni biyyoota ollaa keessatti kan mirkanaa'e ta'uu danda'uun isaa dhimma barbaachisaa fi boriif hin jedhamne dha. Kanaafuu, olloottan keenya waliin misoomaa fi nageenya waloo cimsuuf, imaammanni qunnamtii biyya alaa, nageenyaa fi misoomaa xiyyeeffannoo argachuu qaba. Haala teessuma lafaatiin alatti, qabeenyi uumamaa dandeettii humna misoomuu biyyootaa murteessuu keessatti shoora ol-aanaa qaba. Qabeenya uumamaa yommuu jedhamu, akka biyyaatti qabeenya wabii nyaataa mirkaneeffachuu dandeessisu qabaachuu fi albuudota gatiin isaanii olka'aa ta'e qabaachuun murteessaa taasifamaniitu ilaalamu. Biyyi keenya humna kuufamaa wabii nyaataa ishee ittiin mirkaneeffattuu fi darbaa oomishtu qabdi. Biyyi keenya lafa qonnaaf mijataa ta'e walumaagalatti iskuweer kiiloometirii miliyoona tokkoo ol-qabdi. Kana keessaa hojiirra ka oolfame dhibbantaa 20 qofa. Inni kaan harka caalaa kaloodhaaf kan oolfame dha. Kun kan ta'es, horsiisni beeyiladaa keenya waan hin hammayyoomneefi dha. Itiyoophiyaan haala qilleensa adda addaa waan qabduuf, bakka gosoonni midhaanii fi biqiltoota adda addaa itti argaman qofa otoo hin taane bakka sanyiiwwan isaanii itti baay'atan taasiseera. Bakki argama bunaa, suufii, geeshoo, xaafii, nuugii, ancootee, raafuu fi warqee biyyuma keenya kana dha. Biyyi keenya biyya baay'inaan gosoonni midhaan agadaa fi biilaa akkasumas midhaan dibataa baay'inaan itti oomishamani dha. Kanneen keessaa, garbuu, mishingaa, boobee, qamadii, baaqelaa, talbaa, nuugii, saliixii, shumburaa, rrussrra, qeeqaluu/adongaarree, ataraa fi sunqoo maqaa dhahuun ni danda'ama. Qabeenya hagana baay'atu qabaannuyyuu hanga ammaatti sadarkaa maatiitti wabii nyaataa mirkaneeffachuu hin dandeenye. Naannoon baha Afrikaa kun qaxanaa haala jijjiirama qillensaatiin miidhaan irra ga'uu fi qonna roobarratti hirkate hordofu dha. Haaluma kanaanis, waqtii eeggatee ongee fi beela uumamuuf kan saaxilame dha. Biyyi keenyas, seenaa ishee keessatti balaa ongee suukanneessaa ta'e si'a baay'ee keessummeessiteetti. Akka biyyaatti miidhaa ongichaa kan hamaa taasisu hooggansi hojii sodaa balaa fi qophaa'inaa keenyaa jabaa ta'uu dhiisuu isaati. Misooma itti fayyadama qabeenya uumamaa madaalawaa jabeessuu fi dhimmi inni guddaan aadaa itti fayyadama keenyaati. Sirni nyaataa keenya oomishoota keenyarratti kan hundaa'e dha. Kana ta'uu isaatiinis, midhaan nyaataatiin of-danda'uuf gabaa alaa galchuurratti akka hirkannu nu hin taasisu. Gama biraatiin Itiyoophiyaan biyya gosni nyaataa baay'een itti argamu waan ta'eef, gosoota nyaataa muraasa irratti akka hin hirkanneef carraa gaarii nuuf uuma. Carraan oomisha baay'ina gosa nyaataarratti hundaa'e oomishuu qabnu bal'aa dha. Biyya keenyatti faayidaa fayyaa gosoonni soorataa qaama ijaaran qabanii xiyyeeffannoo akka argatu taasisuun qorannoo xin-nyaataatiin gabbisuun gartuu nyaata aadaa keenya akka ta'uuf xiyyeeffannoo itti kennanii hojjaachuun barbaachisaa dha. Haaluma wal-fakkaatuun, fedhii galteewwan nyaata hammayyaa fi biyya alaa irraa barbaachisoo ta'an (daakuu qamadii, sukkaaraa fi zayita) dhiyeessa biyya keessaatiin waliin ga'uun galma keenya ta'uu qaba. Yommuu kana gochuu dandeenyu hawaasa nyaata galteewwan uumamaarraa qophaa'e sooratuufi fayyaan isaa eegame akkasumas baasii sharafa alaa nyaataaf oolu hambisu uumuun ni danda'ama. Dabalataanis, murteewwan qabeenya uumamaa waliin wal-irraa nu fageessan gara sirna oomishaa humna dabalatee fi qabeenya kuufatutti ce'uuf nu gargaara. Dhiyeessi meeshaa dheedhii humna misoomaa biyya tokkoo, akkasumas kallattii imaammata biyya tokkoo ni murteessa. Biyyoonni dhiyeessa meeshaa dheedhiin ala misooma industirii saffisiisuu hin danda'ani. Kanaafuu, dhiyeessa meeshaa dheedhii oomisha uumamaa, argamuu albuudotaa fi bu'aa horii waliin wal-qabachiifne ilaaluu dandeenya. Itiyoophiyaa keessatti albuudonni akka soogiddaa, warqu, pilaatiiniyeemii, noobiyamii, taantalamii, nikeelii, madaabii, kiroomii, mangaanizii, dhagaa nooraa, saandistoonii, jipsamii, suphee, oppaalii, oorii sibiilaa, pootaashii, boba'aa fi gaazii uumamaa fi kkf akka qabnu odeeffannoowwan ni himu. Keessumaa warqii, pootaashii fi kuufamni gaazii uumamaa bu'a-qabeessummaa diinagdee akka qabu ragaaleen ni mul'isu. Haa ta'u malee, humni qabeenya kana misoomsuu fi itti fayyadamuu sadarkaa gad-aanaa irratti kan argamu dha. Kunis, murtaa'ina rakkoo kaappitaalaa biyyittiin qabduun ala rakkoo murtaa'ina guddina teekinooloojiis qabaachuun ishee rakkoowwan guddina keenya murteessan keessaa tokko jechuu dha. Qabeenya beeladaan wal-qabachuun Itoophiyaan qabeenya horii gaafaa, kottee duudaa fi lukkuun Afrikaa rraa tokkoffaa isheen jechisiisuu danda'u qabaattuyyuu, biyyi keenya gaanfa lakkaa'uurra darbuun hiyyummaa hir'isuuf, wabii nyaataa mirkaneessuufis haa ta'u oomishawwan beeladarraa argaman kan akka (aannanii, hanqaaquu, foon, gogaa fi kallee) gabaa biyya alaatiif dhiyeessuun fayyadamuu hin dandeenye. Oomishni booyyee waggoottan darban keessa fooyya'insa aqarsusuyyuu kana caala irratti hojjennaan bu'aa guddaa fiduu kan danda'u dha. Kuufamni humna oomisha damma keenyas baay'ee ol-aanaa dha. Biyyi keenya oomisha dammaan Afrikaarraa tokkoffaa taatuyyuu, horsiisa kanniisaa fi oomisha dammaa hammayyaa waan hin hordofneef galiin damee kanarraa argannu hagana kan nama hin gammachiisne qofa osoo hin ta'in kan nama gaabbisiisu dha. Kanaafuu, damee kana hammayyeessuun gabaa Awurooppaa qofa osoo waliin qa'uu dandeenyee humna guddaa ta'a. Seenaa biyyoota hedduu keessatti qurxummiin wabii nyaataa mirkaneessuu keessatti gahee guddaa taphata. Yeroo ammaa kana biyyittiin humna waggaatti toonii kuma 56 oomishuu kan qabdu yommuu ta'u, humni kuufamaa oomishuu dandeessisu garuu gara toonii kuma 94tti tilmaamama. Kana jechuunis qabeenya qurxummii qabnu keessaa walakkaa qofa fayyadamaa jirra jechuu dha. Haroowwan magaalotatti dhihoo jiran irratti qurxummii baasuun haa baay'atuyyuu malee, qaamoleen bishaanii fagoo fi baadiyyaatti argaman garuu qurxummileen qaban faayidaarra oolchamaa hin jiru. Biyya keenyatti namni tokko waggaatti waliigalaan qurxummu inni sooratu kiiloogiraama 0.56 dha. Yommuu soorannaa Afrikaa bahaa kiiloograma 9 ta'e faana wal-bira qabnee ilaallu baay'ee gadi bu'aa dha. Oomishni qurxummii keenya kan bu'uureffame qaamolee bishaanii uumamaa biyya keessatti argaman qofarratti. Qaamoleen bishaanii kun (haroowwan, lageen, hidhaawwanii fi qaamoleen bishaanii xixiqqoo) baay'ee ta'uu isaanii waliin wal-bira qabnee yoo ilaalle biyyi keenya faayidaa isaanirraa argachuu qabdu hin arganne. Kanaafuu, qurxummiin wabii nyaataa mirkaneessuu keessatti shoora inni taphachuu qabu ture hin taphanne. Oomisha qurxummii irratti xiyyeeffannaa kennuun otoo hojjennee faayidaa diinagdee yeroof argannurra darbuun naannoo itti fufiinsaan madaalliin isaa eegame uuumuuf nu fayyada. Oomishni qurxummii kunuunsa naannoo irratti kan bu'uureffate waan ta'eef, hojiiwwan misooma qurxummiif hojjetaman naannoo bishaanii xiqqaachaa dhufe kana kan suphuufi kan haaromsu ta'a. Qabeenya uumamaa keenya gosaa fi bal'inaan kan baay'ate ta'uyyuu gama kunuunsa naannootiin garuu dadhabbina gosa lama qaba. Gama tokkoon albuudota dhuman tooftaa baasii qusatuun baasnee fudhatama isaa daballee haala sirrii ta'een dhaloota itti aanuuf qabeenya dhaalchisnu kaa'uu qabna. Qabeenyi keenya hin dhumne immoo duguugnee itti fayyadamuurra, qabeenyichi bakka of-buusuuf yeroo inni itti fudhatu hubannoo keessa galchuun itti fayyadama qabeenya uumamaa jala jalaan bakka of-buusaa deemuu hordofuu qabna. Haalli itti fayyadama oomishni albuuda keenyaa ittiin adeemsifamu qabeenya duguuguu irratti kan buu'reffate dha. Jireenya uummata naannoo sanaas kan hin jijjiirree fi biyyaafis gibira galii irraa eegamu kan hin galchine akkasumas daldala seeraan alaaf kan mijate ture. Qonni keenyas akkuma oomisha albuudaatti biyyoo keenyaaf kan hindhiphannee fi bifa qabiyyee biyyoo uumamaa happhisuun qotaa horii immoo gara dheeduutti bobaasna. Keessumaa naannoon giddugaleessaa fi kaabni Itoophiyaa akka malee kan nyaatamee fi oomishtummaan isaa baay'ee kan gadi bu'e waan ta'eef, guddina oomisha qonna keenyaaf sodaa guddaa dha. Cirama bosonaa fi sababa isaatiin dhiqamni biyyee uumamu rakkoo kana cimsaa dhufeera. Ciramni bosonaa kun haala taa'umsa lafaa waliigalaan miidhuun miidhaa kana sababeeffachuun maraamartoo faalama qilleensa naannootiin ongee dhufuuf nu saaxileera. Rakkoo bu'uuraa kanaan lubbuun bineensotaa fi biqilootaa naannoo keenyatti argaman balaaf saaxilamaniiru. Haala itti fayyadama qabeenya uumamaa kana kan baay'ee gaddisiisaa taasisu, balleessaa fi duguuggii kanaan qabeenya argannu kanatti fayyadamuun gara fuul-duraatti misooma industirii nu ceesisu otoo hin mirkaneeffatin hafuu keenya dha. Kanaafuu, lammiileen misooma qonnaa fi albuudatti boba'an gara fuula duraatti yommuu lafti isaanii qullaatti hafu daa'imman isaanii rakkoof saaxilamuun isaanii waan hin oolle dha. Qormaata Qabeenya Uumamaa Misoomaaf Oolchuu Qabeenyi uumamaa biyya keenyaa ulaagaalee madaallii hedduun yommuu madaalamu biyyi keenya humna kuufamaa misoomsuu danda'u akka qabdu mul'istootni ni jiru. Biyyi keenya rakkina keessaa ba'uufis haa ta'u rakkoowwan diinagdee ishee gosa hedduu hiikuuf qonni filannoo guddaa tokko. Kanaaf, qonna adeemsa galtee fi oomishaan hammayyeessuun, gabaarratti kan xiyyeeffate taasisuun (gabaa biyya keessaa fi biyya alaa) gochuun hojjechuun xiyyeeffannoo keenya ta'uu qaba. Dabalataanis, misooma jallisii fi jiidhina kuusuuf xiyyeeffannoon adda kennamuu qaba. Lafa gammoojjii jallisiidhaan misoomsuuf mijataa ta'anii fi hanga ammaatti hojiirra hin oolle qonna gabaatiin misoomsuun sharafa biyya alaa hambisuu fi nannoowwan kana misoomsuun xiyyeeffannoo argachuu barbaada. Qabeenya naannoo keenyaa karaa wabii nyaataa mirkaneessuu fi karaa oomishtummaa dabalataa mirkanneessuun karaa qabachiisuun barbaachisaa dha. Qabeenya beeladaa fi qurxummii keenya karaa hammayaawaa misoomsuun filannoo dhiyeessii nyaataa babal'isuun wabii nyaataa mirkaneeffachuu ni dandeenya. Walumaagalatti, dhimmonni qonna keessatti xiyyeeffannoo argachuu barbaadan keessaa babal'isuu hojiiwwan jallisii misooma qonna babal'aa fi xixiqqoo, dhiyeessii maallaqaa fi galtee babal'isuu, oomishtummaa horsiisa beeladootaa babal'isuu fi eegumsi qabeenya uumamaa xiyyeeffannaa nama hundumaa argachuun akka hojiitti galu gochuu dha. Dabalataanis tooftaa oomisha qonnaa fooyyeessu, qisaasama oomishaan boodaa hir'isuu, sirna wabii nyaataa qorannoorratti hundaa'e hojiitti hiikuu akkasumas gosoota midhaanii murteessaa ta'an biyya keessatti akka oomishaman taasisuun xiyyeeffannoo wal-fakkaatu kan barbaadu dha. Qonnaan alatti haalli itti fayyadama qabeenya uumamaa waliin wal qabatee qabeenya horachuun ni danda'ama, seektaroota turan keessaa seektara albuudaa fi turiizimii ibsuun ni danda'ama. Misoomni albuudaa amala isaatiin namoota baay'ee kan mindeessu miti. Amalli hojichaas yeroo dheeraa kan gaafatu dha. Adeemsa qorannoo fi qo'annoo irraa kaasee hanga oomishuutti adeemsa rakkisaa keessa waan darbamuuf, muuxannoo iraayis haa ta'u sodaa qaqqabsiisurraa abbootii qabeenyaa dhuunfaan yoo misoome filatama. Biyya keenya keessatti seektara kanaan muuxannoo hooggansaa cimaa waan hinqabneef hanga ammaatti itti hin fayyadamne jechuun ni danda'ama. Haa ta'u malee, abdiin misoomaa sektarichi nuu kennu kan tuffatamu waan hin taaneef xiyyeeffannoon addaa kennamuufii mala. Gama argamsiisuu sharafa biyya alaatiin, seektara albuudaa kana karaa bu'a qabeessa ta'een misoomsuu yoo dandeenye, alatti erguu shaqaxoota sadiirraa sharafni alaa waliigalaa n argannu pirojeektii albuuda rraa argamuu ni danda'a. Gaaziin Ogaadeen fi Pootaashiin Affaar guutummaan otoo misoomsamanii isaan qofti waggatti gara doolaara biliyoona lamaa argamsiisuu akka danda'an yommuu yaadamu, sekterichi hagam xiyyeeffannoo akka dhowwatame mul'isa. Gosoota misooma albuudaa warqii fi kan birootiin deeggarsa wal-irraa hin cinne otoo kenninee fi bakkeewwan saffisaan misoomuu danda'an nijiru. Kanaafuu, imaammanni albuudaa keenya rakkoowwan hojmaataa fi seeraa misoomsitoota quunnaman hiikuurra darbuun odeeffannoo qindaa'aa ji'ooloojii haala teessumaafi amala lafaa qabatamaa taasisuutu irraa eegama. Oomisha warqii karaa aadaatiin misoomaa jiru kanallee otoo amma walitti hidhiinsa gabaa biyya keessaa fi biyya alaa diriirsuun karaa seera qabeessaan otoo gurgurree sharafa alaa hedduu argachuu fi jireenya hawaasa naannoo jijjiiruun ni danda'ama ture. Gama misooma albuudaatiin, abbootii qabeenyaa biyya keessaa fi biyya alaa walitti ida'uun sektaricharraa fayyadamoo akka ta'aniif imaammataa fi seera muuxannoo addunyaarraa ka'uun qopheessuun barbaachisaa dha. Odeeffannoo qabeenya albuuda keenyaa jabeessuu fi qabatamaa gochuun hirmaannaa abbootii qabeenyaa guddisuun barbaachisaa dha. Mootummaanis, adeemsa investimentii babal'isuu bu'uuraalee misoomaa taasisu keessatti misoomicha keessaa tooftaa ittiin gahee qabaatu hordofuu qaba. Tooftaan kun mootummaa karaa maallaqaan fayyadamaa taasisuun ala amantaa abbootii qabeenyaa sektericha keessatti hirmaachuu barbaadanii ni jabeessa. Gama itti fayyadama qabeenya uumamaatiin, sektera turiizimii haala ga'aa ta'een misoomsuu dhabuunii fi beeksisuu dhiisuun, akkasumas tajaajiloota walitti dhufeenya qaban babal'isuu dhiisuun keenya hir'ina keenya isa biraati. Turizimiin qabeenya seenaan, aadaan yookin uumaan nuuf kennite haala daawwattootaaf hawwataa ta'een qindeessanii dhiyeessuun sektera qabeenyi irraa argatamu dha. Gama kanaan Itoophiyaan qabeenya baay'ee kan qabdu ta'uyyuu tajaajila gurguramuu danda'u haala ga'aa ta'een qopheessuu dhabuu keenyaa fi otoo hin gurgurin hafuu keenyaan hanga ammaatti qabeenya kanatti haala nama gaddisiisuun otoo hin fayyadamin turreerra. Dadhabbinni waggootii darban keessa turan sekterri kun bu'aa inni biyyaaf argamsiisuu danda'u akka mul'atu taasifnee baasuu dadhabuu fi hojiirra oolchuu dadhabuu Kenya agarsiisa. Bakkeewwan uumamaa, seenaa fi aadaa daaw'ataman qabnuun alatti bu'uurri misoomaa kan akka daandii qilleensa Itoophiyaa daaw'attoota deddeebisu jiraachuun isaa carraa adda ta'e dha. Hir'inni guddaa qabnu gama dhiyeessii bu'uura misoomaa fi odeeffannoo, akkasumas nagaa fi tasgabbii mirkaneessuun kan wal-qabate dha. Dabalataanis, bakkeewwan daaw'ataman daw'attootaaf haala hawwataa fi mijataa ta'een soneessuun sadarkaa barbaadamuun beeksisuu dadhabuu keenya dha. Hir'inoota kana guutuuf mootummaan deeggarsa muraasa yoo kenne, sekterichi gargaarsa abbootii qabeenyaa dhuunfaatiin yeroo gabaabaa keessatti misoomuu danda'a. Carraaqqiiwwan walitti fufiinsa qaban otoo taasifnee galii shaqaxootarraa argannu harka sadi kan caalu turiizimii irraa akka argachuu dandeenyu qorannoowwan ni mul'isu. Biyyi keenya aadaa, seenaa fi uumama daawwattoota hawwachuu danda'an bakka tokkotti haala guutuu ta'een dhiyeessuu kan dandeessu, tarii naannoo keenyatti wanta akkanaa guutuu kan danda'u biyya keenya qofa waan ta'eef xiyyeeffannoon socho'uun dirqama dha. Walumaagalatti, sadarkaan itti fayyadamaa fi kuusaan qabeenya uumamaa biyya keenyaa boqonnaa kana keessatti dhiyaate waan nu barsiisu sirna diinagdee oomishtummaa fi tooftaa qabeenya haalaan itti fayyadamuu nu dandeessisu akka hin ijaarree fi kunis caba caasaa diinagdee biyya keenyaatiif gumaacha inni qabu dha. Dhugaan kun oomishtummaa guddisuun handhuura suphuu diinagdee ta'uu isaa nutti agarsiisa. Oomishtummaan tooftaa oomishuu faana walitti dhufiinsa kallattii qabaachuu isaatiin qulqullina galtee, teekinoloojii fi gabaarratti haala oomishaa bu'uureffate babal'isuun barbaachisaa dha. Kana mirkaneessuu dandeenyaan, diinagdee biyya keenyaa guddisuu kanneen danda'anirratti bu'uureffachuun sekteroota bu'aa oomishaa kennan irratti bu'uureffachuun ce'umsa caasaa qabu taasisuu nu dandeessisa. Haaluma kanaan, boqonnaan itti aanu oomishtummaa misooma industirii guddisuu fi carraawwan diinagdee fi hawaasummaa kan biroo gama uumuutiin ga'eewwan inni qabu kan ibsu ta'a. Ce'umsa Diinagdee fi Mala Furguggifachiisuu Addunyaa irratti qaamoleen hawaasaa hiyyeeyyii ta'an baay'inaan kan jiraatan naannoowwan baadiyyaatti. Diinagdeen sabichaas kan hundaa'e qonna irratti dha. Misoomni qonnaa galii hawaasa qonnaan buluu qofaa guddisuu irratti otoo hin daangeffamiin madda bu'aa, kaappitaalaa fi humna namaa ta'ee damee industirii fi tajaajilaatiif abdii ta'uun akka isarra jiru qorattoonnii fi warreen imaammata baasan ni hubachiisu. Gorsi kun misooma qonnaa fi industirii gidduu hidhatni gaariin akka jiru yaada keessa kan galche dha. Karaa biraatiin hayyoonnii fi warreen imaammata baasan biroon diinagdeen addunyaa haala garmaleessa wal-hidhee jiruu fi hanga ol-aanaadhaan kaappitaalli socho'aan jiru bara ofittummaa kana keessatti misooma qonnaa irratti xiyyeeffachuu caalaa industiriiwwan akka babal'atan gochuudhaan hiyyummaa hir'isuun akka danda'amu hubachiisu. Haaluma wal-fakkatuun biyya keenya keessatti qonna bu'uura godhachuun misooma industirii hamma barbaadamuun mirkaneessuun hin danda'amu kanneen jedhan karaa tokkoon jiru. Qonni bu'uura diinagdee biyya keenyaa ta'uu isaatiin misooma industirii si'oomsuudhaaf shoora murteessaa qabaata kanneen jedhan immoo karaa biraatiin jiru. Qaamoleen kunniin tokko lama jedhanii qabxiilee falmii isaanii dhiyeessu. Jarreen lamaan iyyuu misoomni industirii guddina diinagdee itti fufinsa kan qabu akka galmeessisu ni amanu. Haa ta'u malee, karaa misooma industirii mirkaneessuuf irra deemamu irratti garuu garaagarummaa agarsiisaniiru. Bu'uurri falmii isaanii imaammanni misoomaa dursa qonnarratti haa xiyyeeffatummoo industirii irratti haa xiyyeeffatu kan jedhu dha. Misoomni industirii hawaasni tokko raawwiiwwan hawaasummaa fi diinagdee qonna wajjiin wal-qabsiisee guddifate gara hawaasummaa industiriitti adeemsa ittiin jijjiiru dha. Kana qofaa otoo hin ta'iin, misoomni industirii maxxantummaa uumamaa jalaa ba'anii teekinooloojii gargaaramuudhaan rakkoolee turuun, mallii fi qoqqoodaminsi hojii ifa ta'e, akkasumas guddinni diinagdee saffisaan adeemsa keessatti calaqqisu dha.Ibsituuwwan kunniin yeroo dheeraadhaaf misooma itti fufinsa qabu mirkaneessuudhaaf dhimmoota furtuu waan ta'aniif, misoomni inindustirii misoona itti tufaa mirkaneessuudhaaf karaa isa guddaa ta'uu isaa baay'oliin irratti waliigalu. Babal'achuun msooma idustirii, keessumaayyuu industirii manufaakchariingii biyyi keenya guddina teekinooloojii fi omishtummaa irraa faayidaa guddataa deemu akka argattuuf kan taasisu dha. Babal'achuun industirii wajjiin wal-qabatee dhaabbileen omishan akka jabaataniif hawaasni deebii-galteetiin deeggaramu sadarkaa giddugaleessaa qabu akka uumamu gochuu keessatti shoorri isaa ol aanaa dha. Karaa biraa, misoomni qonnaa hiyyummaa hamaa baadiyyaa jiru balleessuuf, wabii nyaataa mirkaneessuu fi guddina diinagdee haqaqabeessa fiduudhaaf murteessaa dha. Haa ta'u malee, qonni amala uumamaan qabuun misooma addaan hin cinnee fi itti fufinsa qabu hanga dhumaatti fiduu hin danda'u. Rakkoolee Misooma Qonnaa Dameen qonnaa seera diinagdee dhalli namaa jireenyasaa tursiisuuf uumama wajjiin wal-baree jiraachuuf qabsoo godhu keessatti adamoo fi firiiwwan guurruu hordofee uumame dha. Hamma warraaqsa industirii Awurooppaa fi Ameerikaatti uumammeetti qonni dhalli namaa harkaa gara afaaniitti karaa ta'een haa ta'uyyuu malee uummanni addunyaa soorachuu fi madda carraa hojii isa guddaa ta'eefii tureera. Dhalli namaa damee qonnaatiin malli inni ittiin omishuu fi beekumsi isaa guddachaa yeroo dhufu omishnii fi omishtummaan qonnaa hanga guddaadhaan daballii agarsiisaa dhufe. Kanaafis akka fakkeenyaatti kan caqasamu akka lakkoofsa Awurooppaatti jaarraa 18ffaa keessa omisha qonnaa walitti fufinsaan Ingiliz keessatti taasifame dha.Haalli kun biyyittii keessatti guddinni uummataa hin eegamnee fi qabeenyii fi kaappitaalli namaa hangi isaa guddaa ta'e akka irraa hafaa ta'u taasise. Karaa tokkoon yeroo sanatti qonni mekaanaayizdii babal'achuun sadarkaa ol-aanaadhaan bu'a-qabeessa ture. Waan kana ta'eef, qotanii bultoonni muraasni hojjettoota industirii hedduu sooruu humna ittiin danda'an akka uuman isaan dandeessise. Karaa biraatiin immoo babal'achuun qonna mekaanaayizdii fedhii meeshaalee fi maashinoota gurguddoo kanneen hojichaaf ta'anii dabaluudhaan, industiriiwwan galteewwan sana omishan akka heddummataniif dhiibbaa godheera. Haa ta'u malee, yeroo sanatti qonni mekaanaayizdii uummata hanga ol aanaadhaan dabale sanaaf carraa hojii sadarkaa barbaadamuun uumuu hin dandeenye. Kanaafuu, kutaa biyyaa fi damee qonnaa keessaa humni namaa baay'inaan gara magaalaatti godaane. Industiriiwwan keessatti qacaramanii galii fooyya'aa argachaa dhufan. Haalli kunis hojjetaan omishoota nyaataa fi tajaajilootaaf fedhiin gabaa inni qabu dabalaa akka deemu taasise. Kanarraa kan ka'e dameen manufaakchariingii investimentii godhu dabalataan caalmaatti jajjabeessaa guddinni dinagdee dabalataa affeeramuu danda'eera. Dhimmoonni bu'uuraa kunniin akka waliigalaatti Ingiliziittis ta'ee biyyoota ce'umsa caasaa taasisan hedduu keessatti akka hubatametti babal'achuu industiriitiif gahee ol-aanaa gumaacheera. Waan kana ta'eef, jijjiiramni caasaa diinagdee gara caalu damee qonnaa fi seektara industirii gidduutti wal-jijjiirraa humnaa taasifamuun uumama. Dameen qonnaa lafa qotamuun kan daangeffame waan ta'eef, sababa guddina uummataatiin omishnii fi omishtummaan qotee-bulaa dabalataa hir'achaa dhufa. Adeemsi omishaa hammuma teekinooloojii hammayyaa fayyadamaa dhufe hammi humna namaa barbaachisuu hir'achaa waan dhufuuf, barichi damee industirii fi tajaajilaatiif humna hojjetaa irraa hafaa ta'e kan dhiyeessu akka ta'u isa taasisa. Faayidaan guddaan misooma diinagdee qonna bu'uura godhaterraa gara industiriitti ce'umsa godhamu irraa argamu qonni haalawwan uumamaatiin (dhiyeessii lafaatiin, bishaanii fi kanneen kana fafakkaataniin) kan daangeffame ta'uu isaati. Kanarra darbee humna namaa fi teekinooloojii duguugnee itti fayyadamuudhaan omishtummaa lafa qonnaa qabnuu daangaa isa dhumaatii olitti ol butuun hin danda'amu. Waan kana ta'eef, qonni itti fufinsaan utubaa diinagdee ta'ee itti fufuu hin danda'u. Qonni hammuma fedhe guddina yoo agarsiise fedhiiwwan guddachaa deeman biyya yokkoo hamma dhummaatti qabatee deemuu gaafata. Kanaafidha hayyoonni tokko tokko qonna "dhalataa du'aa" jedhanii kan ibsaniif. Hammuma fedhe yoo guddachaa deemellee teekinooloojii isa dhumaa gargaaramee illee yoo ta'e faayidaan inni argamsiisu kan daangeffamee fi jijjiirama caasummaa fiduudhaaf kan dandeessisu hin ta'u. Biyyoonni hedduun ce'umsa kana hojii irra oolchuuf kallattii imaammataa kaa'anii socho'aniiru. Biyyoonni Awurooppaa fi Kaaba Ameerikaatti argaman ka milkaa'eef yommuu ta'u, biyyoonni Eeshiyaa muraasnis yeroo dhiyoo keessa ce'umsa caasaa kana milkeessaniiru. Haa ta'u malee, biyyoonni Afriikaa fi Laatin Ameerikaa sahaaraa gaditti argaman jijjiirama caasaa kana gochuudhaaf yaaliin isaan irra deddeebiidhaan taasisan bu'a-qabeessa ta'uu hin dandeenye. Diinagdee biyyoota kanaa irratti jijjiirama caasummaa gochuudhaaf yaaliiwwan godhaman milkaa'oo akka hin taane sababoota godhan keessaa inni tokko kallattii imaammataa itti fufinsa qabu hordofuu dhiisuu fi falaasamoota muraasa irratti hirkachuu dha. Akka fakkeenyaatti, ALAtti baroota 1960taa fi 1970ta keessa biyyoonni hedduun imaammata daldala galii bakka buusuu hojii irra oolchuun, dhaabbilee daldalaa biyya keessaa dorgommii fi morkii biyyoota alaa irraa mankaraarsummaa ittiin eegan haala ittiin qabatantu ture. Biyyootuma kana keessatti baroota 1990ta keessa jijjiirama caasummaa harcaasanii imaammata isaanii keessaa dhabamsiisuun sochiiwwan bu'uuraa diinagdee qofaa irratti otoo xiyyeeffatanii jijjiiramni caasummaa adeemsa keessa kan dhufu akka ta'e kan hubachiisu "waliigaltee Waashingitan" otoo hin alanfatiin liqimsuun isaanii ni beekama. Guddina Itoophiyaa keessatti qonni xiyyeeffannoo misoomaa isa ijoo ta'uun isaa dhimma filannoo miti. Dameen kun humni namaa guddaan kan itti bobba'e, magga sharafa alaa isa guddaa fi omisha waliigalaa biyyittii keessatti gahee nusa ta'u kan qabu dha. Waan kana ta'eef, xiyyeeffannoon misoonaa inni ijoon dameedhuma kanaan guddachuun isaaf mala. Dameen kun yeroo guddatu kallattiidhaan jireenya maatiiwwan miliyoona 16-18 ta'an kanneen damicharratti hirmaata n ii waan jijjiiruuf hiyyummaa keessaa ba'uuf karra seensaa sirrii ta'e dha. Bu'uuruma kanaatiin mootummaan qonnaa fi misooma baadiyyaa irratti xiyyeeffannoo godhee waggaa waggaatti bajata waliigalaa biyya keenyaa keessaa dhibbeentaa 10 ol kan ta'u damee kanaaf ramaduudhaan waggoota 28 darbaniif hojjechaan turuu isaatiin, dameen diinagdee qonnaa waggaa isaatti guddina galmeessiseera. Muraasummaa yoo qabaateyyuu, guddinni diinagdee ariifataa biyyi keenya galmeessisaa jirtu shoora mataasaa taphachuu irratti argama. Ta'us garuu, haala amma irra jirruu n biyya keenya keessatti qonni mala gaggeessummaa dulloomee fi fajaje irraa walaba hin baane. Biyya keenya keessatti barumsii fi qorannoon qonna hammayyaa erga eegalee waggoota torbaatamaa ol ta'eera. Haa ta'u malee, qonni keenya amma ammaatti mala omishaa harkaa gara afaaniitti ta'e irraa gadhiifatee gara galtee industirii fi kuufama kaappitaalaatti ce'umsa hin taasisne. Omishni qonna keenyaa saayinsii fi teekinooloojii fayyadamee hangi omishaa waggaatti inni dabalu baay'ee gad-aanaa dha. Maddi daballii isaa qabeenya uumamaa dhiibbatee fayyadamuu isaatiin kan argamu dha. Carraaqqii biyya keenya keessatti itti fufinsaan taasifameen omishtummaan qonnaa fi midhaanii waggaadhaa gara waggaatti guddina agarsiiseera. Haa ta'u malee, dameelee xixiqqaa qonnaa kannen hafan, jechuunis, horsiisa horiiwwan gaanfaa fi kotte-duudaa, horsiisota lukkuu fi qurxummii ilaalchisee fooyya'insi dubbatamu hin mul'anne. Guddachuun omishni midhaanii qamadii, garbuu fi omishoota qonnaa garaagaraa biyya alaatii galchuu irraa nu hin baraarre. Malleen teeknoloojii fi akkaataa qotisaa fooyyeeffaman qotanii bultoota qabiyyee gadi aanaa qabaniif bifa deeggarsa guutuutiin hin qaqqabne. Sababa kanaatiinis dameelee qonnaa xixiqqoo hundumaa keessatti haala jedhamuun bu'aan hawwinee fi barbaanne hin dhufne. Qonni keenya omisha industiriidhaaf meeshaa dheedhii ta'u haala ha'aa ta'een omishuun itti ulfaateera. Xiyyeeffannoo fi deeggarsi qorannoos hammuma sana dadhabaa fi bu'aa barbaadamu kan hi finne dha. Misoomni qonnaa fayyadama bishaanii fi jiidhinsaa bu'a qabeessa ta'e malee bu'aa buusuu hin danda'u. Gama kanaan mootummaan humna qabuun misooma jallisii irratti invastii yoo gochuu baate damee kana geeddaruun rakkisaa ta'a. Bal'ina ooyiruu isa bu'a-qabeessummaa teekinooloojii qonnaa murteessu guddisanii naannoowwan gammoojjii qonni irratti hin eegalamne irratti abbootiin qabeenyaa qonna babal'aadhaan bobba'uu danda'anis damee kana keessa baay'inaan seenuu hin dandeenye. Seerri dhiyeessii galtee biirookiraasiidhaan kan xaxamee fi damee dhuunfaa bal'inaan kan hin hirmaachisne waan ta'eef, qotanii-bultoota irratti dhiibbaan isaa ol-aanaa dha. Dhiyeessii sanyii filatamaa irratti gaheen damee dhuunfaa seeraan daangeffamuun, dhaabbilee misoomaa mootummaatii fi waldaalee hojii gamtaatiif deeggarsi addaa godhamuun, tajaajila ariifataa, qulqulluu fi maamilaa irratti xiyyeeffate kan damee dhuunfaa irraa argamuu danda'u qotee-bulaa fi horsiisee bulaan akka hin arganne taasiseera. Bal'inni ooyiruu giddugaleessaa dhalootaa dhalootatti hir'achaa dhufuu isaatiin humni galtee hammayyaawaa fayyadamanii omistummaa dabaluu hir'achaa deemeera. Sababa kanaanis, rakkoon wabii nyaataa mirkaneessuu dadhabuu qormaata nu waliin imalu ta'ee jira. Hirmaannaan gabaa keenyaa biyya keessaas; biyya alaas fayyaalessa waan hin taaneef akka omishni baay'atetti galiin qotee-bulaa fi horsiisee-bulaa, akkasumas galiin biyyittii hin daballe. Gabaan biyya keenyaa iftoominnii fi seeraaf bitamuun kan itti hir'atedha; faddaalotaa fi daldaltoota duudhaa hin daballeen gaggeeffamaajira. Gabaa idil-addunyaa keessattis omishoota dheedhii yeroodhaa gara yerootti gatiin isaanii kufaa jiru irratti xiyyeeffachuu isaaniitiin galiin dabalataa omisha dabaluudhaan agrachuun nurra jiraatu qabbanaa'uu gatiitiin hir'achaa jira. Rakkoon hojii-dhabdummaa yeroo kuufamaa dhufuu fi omishnii fi omishtummaan qonnaa guddachuu yeroo dadhabu rakkoo hamaa wabii nyaataa hordofsiisuun isaa hin oolu. Kutaa hawaasaa galii gadi aanaa qabanii fi hiyyeessa hiyyeessaa jedhaman gatiidhaanis haa ta'u karaa biraa addaan baasanii deeggaruuf kan dandeessisu sagantaa dhaabbataa hin qabnu. Sababa kanaatiin, hiyyeessaaf jennee biyya alaatiis haa ta'u biyya keessatti omishoota omishaman gatii deeggarsaatiin yeroo dhiyeessinu isa dureessatu irra caalaa itti fayyadama. Walumaagalatti, diinagdicha keessati jijjiirana caaseffamaa fiduun yoo yaadame duraan dursee qonna irratti jijjiiramni caaseffamaa akka dhufu hojjetamuu qaba. Diinagdee biyya keenyaa karaa industiriidhaan durfamuun guddisuuf industiriiwwan galteewwan omisha qonnaatti fayyadaman, humna namaa hedduu qacaran, akkasumas omishoota ergaman omisha babal'isuuf carraaqqii bal'aa gochuu barbaachisa. Rakkoolee Misooma lndustirii Biyya keenya keessatti rakkooleen industirii guddinaa fi omishtummaa humna namaa, haguuggii fi xiyyeeffannoo faabrikaawwanii, babal'achuu gabaa biyya keessaa,kuufama sharafa biyya alaa fi dorgommii alaa idil addunyaa wajjiin kan wal-qabatani dha. Humna namaa wajjiin wal-qabatee Itoophiyaan biyya humni omishu saffisaan guddachaa dhufe keessatti argamu, baay'ina uummataatiin Afriikaa keessaa sadarkaa lammaffaa irratti argamtu dha. Baay'inni uummataa biyya keenya keessatti mul'achaa jiru qabiyyeen lafaa namootaa akka dhiphatuu fi humni omishu kun baay'inaan baadiyyaadhaa gara magaalaatti akka godaanu dirqisiisaanii jira. Haalli kun akka carraa gaariitti fudhatamee industiriiwwan humna namaa kanatti fayyadaman hanga barbaadamu hin babal'anne. Biyyi keenya misooma industirii saffisiisuudhaan carraa jijjiirama haala uummataatiin dhufe kana yeroo ammaa kana itti fayyadamuu yoo baatte, gara fuulduraatti kaappitaalaa fi teekinooloojiitti bal'inaan gargaaramuun jijjiirama caaseffamaa fuduudhaaf kan dirqamtu taati. Karaan kun ammo biyya aadaan qusannaashii dadhabaa ta'ee fi haalli dhangala'ina faayinaansii alaa kan hin gaagamne ta'e kanatti guddina hawaasummaa fi diinagdee kan dadhabsiisu ta'a. Dabalataanis, humna namaa wajjiin wal-qabatee qajeelfamni bu'uuraa misooma industirii biyya keenyaa kaappitaala kan qusatuu fi humna hojjettootaa namaan kan fayyadamu industirii manufaakchariingii misoonaa ta'uun isaa byyi keenya humna namaa bal'aa ta'ee fi qaalii hin taane akka qabdu akka qabdu ilaalcha keessa kan galche dha. Kana jechuunis, humna namaatti bal'inaan gargaaramuudhaan industiriiwwan industiriiwwan kaappitaala qusatan irratti xiyyeeffachuun biyyi keenya sadarkaa idil-addunyaatti hamma tokko dorgomaa akka taatu ishii taasisa. Ta'us garuu, humni namaa biyya keenya keessatti qaalii ta'uu baatus seeraan kan leenji'ee fi omishtummaa qabu miti. Kana jechuun, hammi omishtummaa hojjetaa tokkoo kan biyyoota kaanii wajjiin wal-bira qabamee yoo ilaalamu gad-aanaa dha. Sadarkaa idil-addunyaatti biyyi keenya dorgomtuu taatee investimentii kallatti biyya alaa damee maanufaakchariingiitiin harkisuudhaaf humna namaa bal'aa ta'e qabaachuu qofaa otoo hin ta'iin humni namaa kun omishaa ta'uu qaba. Kun kan hin taane taanaan garuu humni namaa rakasa ta'e kan omishtummaan isaa zeeroo zeeroo hin taane afaan biraatiin herreega kenninsa murtee filannootiin "qaalii" dha. Waan kana ta'eef, mootummaan humna namaa qaroome baay'inaa fi qulqullinaan horachuudhaaf jabaatee hojjechuu qaba. Qubannaa fi xiyyeeffannoo omishaa industirii ilaalchisee dameen manufaakchariingii waggoota darban keessa babal'ateera. Haa ta'u malee, tamsaasni isaa baay'inaa naannawa Finfinnee, Kombolcha, Maqalee, Baahirdaarii fi Hawaasaatti kuufamuun isaanii kallattii mijoomina gabaa, carraa hojii fi dhiyeessii meeshaalee dheedhiitiin hanqina uumeera. Karaa biraatiin industiriin sochiilee 'agro proosasiingii' hedduu keessatti (omisha shukkaaraatiin, baabura midhaaniitiin, omisha zayita nyaataatiin, omishaalee laaffisa gogaatiin) fi omishoota fedhii bu'uuraatiif oolaniin (biiraadhaan, omisha kopheetiin, omisha wayyaalee fi uffatootaatiin) jijjiirama jajjabeessaa fidaniiru. Haa ta'u malee, dandeettiiwwanii fi beekumsawwan teekinooloojii kuusuudhaaf, akkasumas hidhata industiriiwwan gidduu jiru uumuudhaaf industiriiwwan gargaaran (keemikaalli, elektiriikaalii fi elektirooniksiin, omishtoonni sibiilaa fi industiriiwwan injinariingii biroon) hamma barbaadamuun hin babal'anne. Gabaa biyya keessaa duguuganii itti fayyadamuu ilaalchisee, biyyi keenya sadarkaa Afriikaattis haa ta'u sadarkaa addunyaatti qabeenya guddaa kan qabdu ta'uu ishii wajjiin wal-qabatee meeshaalee manufaakchariingiif oolan dhiyeessuuf carraa gabaa bal'aa ta'e kan qabdu yoo ta'eyyuu, gama kanaann hamma ammaatti fageenyi deemame garuu quubsaa miti. Omishaaleen dameelee maanufaakchariingiitiif omishaman karaan isaan gabaa biyya keessaatii itti dhiyaatanii fi humna biyya keessaa duguuganii itti fayyadamuuf carraaqqiin godhamu xiqqaa dha. Qulqullinni mishaalee biyya keesssatti omishamanii gadi aanaa ta'uun isaa mishaalee wal-fakkaatoo biyya alaatii dhufan wajjiin dorgomuu akka hin dandeenye isaan taasiseera. Karaa biraatiin, biyyoonni guddina industiriitiin booddeetii hafan kanneen akka Itoophiyaa gabaa biyya keessaa duguuganii fayyadamuu dadhabuu isaan mudachaa jiru cinaatti qormaanni biraa isaan mudachaa jiru cedheedha daldalaa addunyaalessaa cabsanii seenuu dha. ALAtti bara 1870 hanga 1970'ootatti daldalli addunyaalessaa kan gaggeeffamu meeshaalee hojjetamanii dhuman irratti ture. Yeroo ammaa kana garuu, daldalli addunyaalessaa kan gaggeeffamu meeshaalee walsooran irratti dha. Bu'aan industirii addunyaalessaa tokko bittaa meeshaa dheedhii industirii kaanii ta'aa dhufeera. Ibsa biraatiin, daldalli addunyaalessaa meeshaalee hojjetamanii dhuman caalaa gara meeshaallee gaamisaan hojjetamanii hojii dabalataa barbaadaniitti jijjiirameera. Kanaafuu, industiriiwwan karaa milkaa'ina.i irra jiran meshaalee hojjetamanii dhuman dhiyeessuu caalaa kanneen adeemsi dabalataa isaaniif hafu dhiyeessuudhaan dordomaa ta'uutu isaan irraa eegama. Haalli kun biyyoota akka Itoophiyaa quddinarr.i jiraniif gara insdustiriitii makamuudhaaf karaa salphaa fi saffisaa kan bane dha. Biyyoota guddatan waliin dorgomaa taanee akka itti fufnuuf garuu adeemsa omishaa sirreessuu, naannoo bu'aa omishaa, hojii irra oolmaa fi walitti dhufeenyaatti humna jabeeffachuu barbaachisa. Dabalataanis, rakkoon ijoo misooma industirii daldala alaa bu'uura godhatee biyyoonni guddina irra jiran omisha omishan qabatanii gara gabaa seenuu wajjiin kan wal-qabatu dha. Carraan omishoota gara alaatti erguudhaaf jiru biyyoota gabicha omisha isaaniitiin guutan kanneen akka Chaayinaa fi Hindiitiin qormaata uumamu dha. Sharafa alaa ilaalchisee biyyi kamillee yeroo guddina industirii isa jalqabaatti maashinoota investimentiif barbaachisanii fi hojii ittiin hojjetan hundumaa humna keessaattin dhiyeessuun waan hin danda'amneef biyya alaatii galchuun dirqama ta'a. Yeroo kana fedhii sharafa alaa wajjiin wal-qabatee rakkooleen bal'inaan mudachuu danda'u. biyyi keenya yeroo ammaa kana piroojektoota gurguddoo sharafa alaa barbaadan ijaaruu irratti argamti. Karaa kanaa sharafa alaa piroojaktoonni kunniin barbaadan yeroo isaatti argachuu yoo dadhaban carraa lafarra harkifachuu ittiin danda'antu uumama. Waan kana ta'eef, biyyi keenya gabaa addunyaa keessatti omishaalee fi tajaajilawwan faayidaa ittiin argattuun daldala alaa bal'isuudhaan, sharafa alaa argachuu guddifachuu qabdi. Dhiyeessii sharafa alaa damee dhuunfaatii fi ta'e pirojektoota mootummaatiif qaqqabsiisuuf industiriiwwan qonnaa fi qonna wajjiin walitti hidhatanii fi dameelee turizimiitiif dursa kennanii deeggaruun filannoo ta'uu danda'a. Rakkoo muraasummaa omishaa dhabamsiisuudhaaf damee manufaakchariingii cimsuun gahee guddaa taphata. Waan kana ta'eef, damee kanaan hojii duraan hojjetame caalaa hojjechuuf carraaqqii fooyya'aa gochuutu barbaachisa. mootummaan paarkiiwwan industirii babal'isuu irraa kaasee industirii maanufaakchariingiitiin yeroo dhiyaa keessatti investimentii hedduu kan goche ta'uu isaatiin, dameen kun bu'a-qabeessa akka ta'u eegama. Abbootiinqabeenyaa biyya alaa paarkiiwwan keessatti guddina nama jajjabeessu agarsiisaa kan jiru yoo ta'eyyuu, hirmaannaan abbootii qabeenyaa biyya keessaa gad-aanaa dha. Deeggartoonni dameelee omishaa loojistiikii, dhiyeessii humnaa fi tajaajila liqii bal'isuudhaan, akkasumas hojimaanni seera kabachiisuu mootummaa si'aawaa akka ta'u gochuudhaan gaheen industiriin maanufaakchariingichaa diinagdee keessatti qabu akka guddatu gochuu barbaachisa. Walumaagalatti, garaagarummaan haala jireenyaa saboota biyyoota guddatanii fi guddinarra jiranii gidduu jiru caaseffama diinagdee biyyoota sanaa irraa kan madde dha. Gara caalu diinagdeen biyyoota guddatanii industirii giddugaleessa kan godhate dha. Biyyoonni guddinarra jiran immoo gara caalu diinagdee qonnaa fi qabeenya uumamaa giddugaleessa godhate qabu. Sababiin garaagarummaawwan kanaa seenaa guddinaa yeroo dheeraa biyyoota sanaati. Kunis haala hawaasummaa, aadaa, diinagdee, teessuma lafaa, quunnamtii alaa fi siyaasaa kan of keessatti hammatu ta'uun isaa kan amanamu dha. Haa ta'u malee, sababoonni kunniin qofti garaagarummaawwan hawaas-diinagdee biyyoota kana gidduutti uumameef fakkii gaarii hin uuman. Garaagarummaawwan diinagdee fi hawaasummaa gareewwan biyyootaa lamaan gidduutti mul'ataniif qooda ol-aanaa kan fudhatu kuufama teekinooloojiiti. Misooma Teekinooloojii: Miindaa Guyyaasisanii Qaqqabuu Namni jireenya isaa injifachuuf qabsoon inni uumama waliin taasisuu fi walitti dhufeenyi inni humnoota omishaa biroo wajjiin godhu kan humna isaa hir'isuu fi bu'aa isaaf baay'isu ta'uu qaba. Kun akka ta'uuf sochiin namaa teekinooloojiidhaan kan gaggeeffame akka ta'u gochuun barbaachisaa dha. Teekinooloojii yeroo jennu bu'uura isaatiin barteedhaan meeshaalee fi waantota wajjiin qofaa walitti firoomsuutu jira. Haa ta'u malee, teekinooloojiin meehsaalee fi waantota irratti dabalataan dandeettii namaa, adeemsa seera hojii, kenninsa murtii, walitti dhufeenyaa fi wal-hubannaa irraa kan uumamu dhangala'inaa fi kuufama odeeffannoo walitti hidhee kan qabate hiika bal'aa kan qabu dha. Waan kana ta'eef, ijaarsi humna teekinooloojii humnoota omishaa kanneen ta'an qabeenya uumamaa fi omishtummaa humna namaa ni guddisa. Mala omishaa mijataa fi firii qabeessa ta'e ijaaruu fi jabeessuudhaaf ni gargaara. Seera diinagdee keessatti walitti hidhaminsa adeemsa omishaa si'aawaa fi wal-fudhannaa uumuudhaan diinagdee keessatti duudhaan haaraan yookiin fooyya'ina qabu akka uumamuuf shoora ol-aanaa taphata. Duudhaan (kalaqni) qabata teekinooloojiitti uumame kun omishaa fi tajaajila haaraa yookiin fooyya'aa, adeemsa omishuu haaraa yookiin fooyya'aa, akkasumas mala misooma gabaa fi haala adeemsa hojii dhaabbilee haaraa yookiin fooyya'aa ta'uu danda'a. Jijjiiramni teekinooloojii kun faayidaa hamma guddaadhaan otoo wal irraa hin citiin guddachaa adeemu kan argamsiisu, adeemsa omishaa keessatti galtee fi humnoota omishaa kan qindeessu dha. Kana qofaa otoo hin ta'iin teekinooloojiin omisha faayidaa diinagdee ol'aannaa qabus ta'uu ni danda'a. Misoomni "teekinooloojiin" galtees omishas ta'eef immoo itti fufinsi isaa shakkii keessa hin galu. Omishtummaas haa ta'uu misooma mirkaneessuuf kuufamni humna teekinooloojii murteessaa fi tapha kan jijjiirudha kan jedhamuufis sababuma kanaan i. Amalli teekniiloojii kun kuufama hiyyummaa fi booddeetti hafummaa buleeyyii si'aayinaan saphisuuf, darbees jijjiirama wal-irraa hin cinnee fi guddina hirmaachisaa galmeessisuuf dhimma murteessaa dha. Akkasumas, jijjiirama hawaasaa maralaalessaa fi jireenya fooyya'aa fiduudhaaf ijaarsi humna teekinooloojii murteessaa dha. Humni teekinooloojii humna biyyoonni waltajjii addunyaa irratti qaban kan agargsiisu dha. Haala nama ajaa'buun, garaagarummaan galii biyyoota guddatanii fi biyyoota guddinarra jiran kanneen sahaaraa gadi giraatan gidduu jiru gara caalu sababa kuufama teekinooloojiitiin kan dhufe dha. Biyyoonni addunyaa galii isaanii irratti hundaa'uun biyyoota galii guddaa, giddugallessaa fi gadi aanaa qaban jedhamanii akkuma qoqqoodaman, haaluma wal-fakkaatuun guddina teekinooloojii isaanii bu'uura godhachuun diinagdeen isaanii duraaduubaan biyyoota qabeenya uumamaatiin dursan, biyyoota si'aayinaan dursanii fi biyyoota beekumsaan dursan jedhamanii ramadamuu danda'u. Seera diinagdee beekumsaan durfamu biyyoonni ijaarratan baay'inaan galii ol-aanaa warreen qabani dha. Teekinooloojiiwwan otoo addaan hin kitiin uuman biyyoota addunyaa biroo kanneen of duuba hordofsiisani dha. Humni dorgommii biyyoota kanaa inni guddaan teekinooloojii addunyaan yeroo ammaa irra ga'een omishoota haaraa omishuu dha. Biyyoonni miiltoo diinagdee si'aayina omishtummaa hordofan teekinooloojiiwwan biyyoota beekumsaan durfamanii waraabuudhaan, itti fayyadamuudhaanii fi darbee darbee fooyyessuudhaan sadarkaa muraasaanis haa ta'uu dirree teekinooloojii keessatti humna ittiin dorgoman kan uuman, baay'inaan biyyoota galii giddugaleessaa qaban keessaa gara biyyoota galii ol-aanaa qabaniitti dabalamuudhaaf kanneen tattaafatani dha. Biyyoonni kunniin sadarkaa idil-addunyaatti humni falmii waliigaltee isaanii si'aayina omishaa isaaniiti. Biyyoonni galii fi diinagdee sadarkaan isaa gadi aanaa ta'e irratti argaman kanneen akka Itoophiyaa diinagdeen isaanii baay'inaan qabeenya uumamaa irratti kan hirkate dha. Dirree Addunyaa irratti waanti guddaan ittiin wal-dorgoman humna namaa fi kennaa qabeenya uumamaati. Sababa kanaan, biyyoota kam irraa illee teekinooloojii shamatuu fi itti fayyadamuu irratti kan xiyyeeffatani dha. Yaadonni teekinooloojii haaraa fi beekumsoonni kalaqaa biyyoota guddataa jiran kan qaqqaban omishaa fi tajaajila teekinooloojii ta'anii gabaarra erga oolaniin booddee dha. Kanarraa kan ka'e warraaqsonni misooma industirii sadi kanneen addunyaan keenya keessummeessite biyyoota gaggeessaa fi hordofaa, fayyadamaa fi kadhataa, godhee qoqqooduudhaan daangaa garaagarummaa isaanitti sarareera. Biyyoonni guddatan kanneen diinagdee beekumsaan durfamu qaban haala mul'atuu fi qaqqabatamuun caasaa diinagdee addunyaatiin, hojimaata oomishaa fi tajaajilaatiin, akkasumas ilaalcha lammiilee fi sadarkaa jireenyaatiin garaagarummaawwan qabatamaa uumaniiru. Bara kana keessa keenyan garaagarummaa wal-fakkaataa akka isaan hin ijaarre, harawa akka hin qonne biyyoonni jijjiiramaa fi tarkaanfii isa haaraa wajjiin adeemsa wal-simatu gochuutu isaan irraa eegama. Biyyoota guddatanii fi duroomaniif teekinooloojii haaraa tokkorraa gara teekinooloojii haaraa isa biraatti ce'uun waggoota dhibba shan darbaniif kan irra deddeebi'aa fi shaakalaa turan karaa hojoomsaati. Waan kana ta'ee, addunyaa amma keessa jirru kana keessatti jalaa ka'anii humna teekinooloojii ijaaruudhaaf carraaqqiin godhamu biyyoota guddachaa jiraniif hammam bu'a-qabeessa dha gaaffiin jedhu falmisiisaa dha. Beekumsa teekinooloojii maddisiisuu fi itti fayyadamuu wajjiin wal qabatee barfatanii qaqqabuun akka mallattoo qaroominaan booddeetti hafuutti lakkaa'amaa ture. Haa ta'u malee, barfatanii qaqqabuun tasumayyuu taphaa ala akka nama hin goone muuxannoon biyyoota Baha, Kaaba Baha Eeshiyaa kanneen diinagdee barfatee qaqqabaa galmeessisanii ni agarsiisa. Maalumaafuu, barfatanii qaqqabuun bajata dorgommii jalqabaa gaggeessuudhaa ba'u ture ni hir'isa. Filannoo qoramanii ba'uu ni hanbisa. Odeeffannoo teeknikaa fi gabaa bir-qabaan haala salphaa ta'een argachuuf nama dandeessisa. Sababoota kanaan dursuu yookaan booddeetti hafuu caalaa barfatanii qaqqabuun filatamaadha hamma jechisiisutti qaqqabeera. Haala qabatamaa biyya keenyaatiin adeemsi bu'a-qabeessi waanta hundumaa jalaa ka'anii ijaaruuf carraaquu caalaa waanta uumame irratti galtee dabaluu irratti xiyyeeffachuu dha. Falaasamni misooma teekinooloojii biyya keenyaas qajeelfama waliigalaa kanaan otoo qajeelfamee gaarii ta'a. Haa ta'uyyuu malee, qajeelfamichi akkuma gosaa fi amala teekinooloojii fi industirii sanaatti garaagarummaa qabaachuu ni danda'a. akka fakkeenyaatti, misooma qonnaa ilaalchisee, karaan bu'aa-qabeessi teekinooloojii amalaa fi haala qabatamaa biyya keenyaa wajjiin deemu ofuma humna keenyaan guddisuu ta'uu danda'a. Dabalataanis, teekinooloojiiwwan odeeffannoo fi beekumsaa haala biyya hundumaatiif jedhamu danda'uun kalaqoota haaraa ariitiidhaan guddachaa jirani dha. Waan kana ta'eef, galtee muraasaan (nama barate, kompiitaraa fi intarneetii) qabeenya guddaa, si'aawaa fi bu'aa qabeessummaa argamsiisuu danda'u ta'uu isaaniitiin baricha wajjiin tarkaanfachuun mala bu'aa-qabeessa dha. Ta'us garuu, dameelee teekinooloojii hedduu isaaniitiin teekinooloojiiwwan gabaarra oolan uumuuf carraaquun sirriis miti, hin fayyadus. Kanaafuu, teeknooloojicha caasaa diinagdee ofii, ji'oogiraafii, amala qilleensaa aadaa fi haalota biroo wajjiin wal-simsiisuudhaan haala gaariidhaan itti fayyadamuudhaaf dandeettii mataa ofii barbaachisa. Biyyoonni guddatan sadarkaa hawaasummaa fi diinagdee uummata isaanii ilaalcha keessa galchanii teekinooloojiiwwan badhaadhan waan hojjetan i if sadarkaa dandeettii humna namaa biyya keenya keessa jiruu wajjiin salphaatti wal hin siman. Kanaafuu, gama teekinooloojii ceesisuutiin rakkoon kamillee jiraachuu baatus teekinooloojiiwwan biyyoota guddatanii kanneen alaa galanii fi dandeettiin humna namaa biyya keenya keessa jiruu wal-simachuu dhabuun isaa bu'aa qabeessummaa ni miidha. Wal-simannaa dhabuun kun omishtummaa humnoota omishaa waliigalaa, akkasumas firii hojjetaa giddugaleessaan gadi bu'aa taasisa. Waan kana ta'eef, humna teekinooloojii duguuganii gargaaramuu, fakkeessanii hojjechuu fi fooyyessuu gabbifachuudhaaf misooma humna namaa fi qorannoo industirii guddisuu barbaachisa. Baroota keessatti ofii dhugaa wajjiin waliigalchisiisuudhaani malee faffageessuudhaan addunyaa wajjiin nagaadhaan tarkaanfachuun gonkumaa hin danda'amu. Baabura saffisaan imalu keessa hirkoo malee gara duubaatti otoo hin kufiin imaluun kan danda'amu baaburicha faana wal-qixa saffisuu fi deeggarsa qofaani dha. Haala kamiinuu addunyaarratti iddoon keenya akka biyyaatti eegee fi hordoftuu, kadhattuu fi kajeeltuu ta'uu hin qabu. Rakkoolee keenya sardamoo har'aatiif adeemsawwan ce'umsa teekinooloojii fudhachaa, achumaanis damee teekinooloojii boru ittiin dorgomnu filachuu fi hidduudhaan warreen kaan wajjiin imaluu qabna. Teekinooloojii fudhatanii fayyadamaa barachuu fi kuufama teekinooloojii guddisaa deemuun saffisa teekinooloojii addunyaa wajjiin fiiguuf barbaachisaa yoo ta'ellee, barnootaa fi qorannoo irratti hojii quubsaa hojjechuun ce'umsa teekinooloojiitiin yaadaa fi amala fudhattummaa keessaa qaxxaamuraan butee nubaasuu karaa danda'u dha. Ta'us Itoophiyaa keessatti bu'aa-qabeessummaan dhabbilee qorannoo gad-aanaa dha. Hidhatni dhaabbilee qorannoo, industiriiwwanii fi gabaa gidduu jiru dadhabaa dha. Waan kana ta'eef, faayidaa kalaqa keenyaatti fayyadamuudhaaf karaan irra deemne baay'ee gabaabaa dha. Kanaaf immoo dhaabbilee mootummaa, abbootii qabeenyaa fi dhaabbilee beekumsaa gidduutti seerri kalaqa teekinooloojii biyyaalessaa sababani ijoon fedhiifi fayyadamummaa waloo bu'uura giddugaleessa godhate waan hin diriirreefi. Gabaa wal-dorgommii motora sochoostuu bu'aa saayinsii fi teekinooloojii beekumsaa fi carraaqqii ol-aanaa badhaasu uumuu barbaachisa. Haaluma wal-fakkaatuun immoo wal-simannaan wal-ta'insaa fi ida'amuu jabaachuu kuufamaa fi kalaqa teekinooloojiitiif barbaachisaa ta'uun isaa kan hin haalamne dha. Abbaan qabeenya dhuunfaa adeemsa omishaa isaa keessatti teekinooloojii fi kalaqa beeksisuu, omishtummaa isaa akka dabalu kan hubachiisuu fi jajjabeessuu seera daldalaa ijaaruu barbaachisa. Abbaan qabeenyaa kaka'umsa ofii isaatiitiin hidhatichi omisha keessa kan isa galchu ta'uu beekee dhaabbilee qorannaa wajjiin yoo hidhata uumuu baatee fi yoo wal-deeggaruu baatan jijjiirama fiduun ni ulfaata. Mootummaan immoo seera kalaqaa kana ijaaruu fi hidhatichi akka uumamu gochuudhaaf kaka'umsa isaa yoo fudhachuu baate humna teekinooloojii keenyaa guddisuun baay'isee rakkisaa ta'a. Adeemsa keessa seera kalaqaa mataa ofii ijaaruun aadaa kalaqaa humna nama baratee gabbisuudhaan diinagdicha maxxantummaa beekumsaa yeroo maraa irraa kan walaba baasu dha. Dandeettiin kalaqaa humna namaa guddachuu fi dandeettiin teekinooloojii gabbachuun gabaa keessatti barbaadamummaa humna nama baratee ni dabala. Kunis lakkoofsa dargaggeessa baratee saffisaan dabalaa jiru kan fayyaduu fi diinagdee kan guddisu dha. Seera daldalaa gabaa bilisaa isa kaappitaala maallaqaa qofaa irratti hundaa'ee fi abbootiin qabeenyaa muraasni qofaa murteessitoota irratti ta'an caalaa humni nama baratee kaappitaala beekumsaa isaa fayyadamuun ol'aantummaa abbaan qabeenyaa abbummaa humnoota omishaasaatiin argatu ni morkata. Kun yeroo ta'u dargaggeessii fi hawaasni duuba isaa jiru fayyadamaa ta'a. Kun kan ta'u garuu, mala hidhataa hojiilee kalaqaa gara omishaatti, darbees gara gabaatti akka seenan dandeessisu saxaxeessuudhaan seera gabaa biyyaalessaa bu'aa-qabeessa ta'e yeroo diriirsine dha. Kunis xiyyeeffannoo keenya saayinsii fi teekinooloojii irra ture ceesisuudhaan gara seera omishaa fi gabaatti seenuu nudandeessisudhaaf kan dandeessisu seera guutuu diriirsuu jechuu dha. Diinagdee Beekumsaan Durfamu Ijaaruu Hojii diinagdee buyya keenyaa omishamaa fi dorgomaa gochuudhaan dirree maakroo-ikonomii tasgabbaa'een guddina saffisaa, hanga bal'aa qabuu fi walitti fufinsa qabu mirkaneessuu qabna. Kun ta'uu kan danda'u boqonnaa biyyaalessaa hiyyummaa keessaa ariitiin ba'uu, nyaataan ofii keenya danda'uu fi gargaggeessaaf carraa hojii amansiisaa uumuu arbaachisu irratti waan argamnuufi dha. Yeroo dheeraa irraa kan ka'e kaayyoo kana milkeessuudhaaf biyyi keenya akeeka humna teekinooloojii gahaa ta'e kan diinagdee beekumsaan gaggeeffamu irratti xiyyeeffate ijaaruu qabachuu qabdi. Diinagdeen beekumsaan durfamu (knowledge-led economy) misooma fiduudhaaf sirna diinagdee itti fufinsaan qusannoo, liqii fi gargaarsa biyya alaa irratti kan hin hirkanne of-bitaa fi of-irraa barachaa ofii isaa sirreessaa gahaa of taasisu ijaaruu ta'uutu irra jiraata. Mul'ata kana jalatti uummata biyya keenyaa hiriirsinee faayinaansii fi qabeenya misoomaa barbaachisaa ta'e walitti qabuudhaaf dirqama hidhamaa falaasamaa ta'uun nurraa hin eegamu. Furmaanni biyya keenyaaf barbaachisu ifa, kan raawwatamuu danda'uu fi rakkoolee rakkoolee fi haalota qabatamaa biyya keenyaa keessaa kan maddu ta'uu qaba. Haguuggiin isaa waliigalaa gabaa diinagdee beekumsaan durfame ijaaruuf dandeessisu bu'uura godhatan imaammatawwan diinagdee guddaa, akkasumas kuufama teekinooloojii guddisuudhaan si'aayinaa fi omishtummaa humnoota omishaa biyyaa waliigalaa guddisuu ta'uu qaba. Seera kana adeemsa eessa cimsuudhaaf • 304 • ABIYYI AHIMAD hirmaannaan mootummaa of eeggannoodhaan guutamee kanneen barbaadan imaammanni industirii fi teekinooloojii deeggaruu fi hojii irra oolchuu barbaachisa. Akkasumas, dameen dhuunfaa sochoosaa ol aanaa diinagdee akka ta'u mala taasisu dhahuu barbaachisa. Kanaafuu, sirreeffamni diinagdee biyya keenyaa itti fufuu dirree diinagdee guddaa tasgabbaa'aa kan uumu, haqa hawaasaa kan mirkaneessu, akkasumas carraa hojii itti fufaa fi amansiisaa uumu qabaachuu akka galmaatti qabaachuu qaba. Haguuggiin faayyessa diinagdee kaayyoowwan kana galmaan ga'uu danda'u gabaa fi giddu galinsa misoomaawaa walitti qindeessee dhiyeessii diinagdee babal'isuudhaaf kan fudhatamu dha. Xiyyeffannoon ijoo hagguuggii fooyya'insa kanaa omishtummaa fi dorgomummaa kutaa diinagdee dhuunfaa guddisuudhaan guddina diinagdee mootumman hoogganamaa ture adeemsa keessa gara guddina damee dhuunfaatiin hoogganamuutti ceesisuu dha. Akka kana godhamuun isaa diinagdee guddaa keessatti haala tasgabbaa'een guddinni isaa otoo booddeetti hin deebi'iin akka itti fufu gochuurra darbee hojii dhabdummaa babal'ate salphisuu fi carraalee hawaasummaa fi diinagdee biroo uumuuf dandeessisa. Omishtummaa diinagdee, si'aayinaa fi dorgomummaa guddisuuf xiyyeeffannoon keenya ijoon gaba fi damee dhuunfaa irratti yoo ta'es. ramaddiin diinagdee haqa qabeessa ta'e damichi qofaa isaa ni uuma yaanni jedhu garuu garraamummaa dha. Omishtummaan seektara dhuunfaa guddina diinagdee ariifachiisuudhaan gama qabeenya biyyaa guddisuutiin shoorri inni taphatu guddaa dha. Haa ta'u malee, qabeenya guddise uummata hundumaafuu bifa haqa qabeessa ta'een hiruu jechuu miti. • 305 • IDA'AMUU Wixineen hiyyummaa dhabamsiisuu irratti xiyyeeffate kishaafee qoqqooddaa qabeenyaa haqa qabeessa ta'eetiin yeroo ilaalamu hiyyummaa "gonka" fi "bir-qabaan" jennee karaa lama ilaaluu ni dandeenya. "Hiyyummaa gonkaa" keessatti uummatoota argaman ulaagaalee dhaabbataa fudhatamummaa idil-addunyaa qaban irratti hundaa'uun hiyyummaa hammaataa keessatti kanneen argamani dha. Uummatoonni kunniin hiyyummaa keessaa ba'uudhaaf imaammatoonni eegumsa hawaasummaa faayidaarra oolu. Karaa hundeerraa ta'e kanaanis lammii hiyyummaa hamaa keessatti argamu sarara hiyyummaatii ol gochuudhaaf hojjechuu irratti xiyyeeffata. Karaa biraatiin immoo hubannaan hiyyummaa bir-qabaa wal-bira qaboo naannoo ilaalcha keessa galchuudhaan guddina diinagdetiin fayyadamaa haqa qabeessa ta'uu dhiisuu godhee murtoo kenna. Kanaafuu, fayyadamummaa lammiilee haqa qabeessa ta'e mirkaneessuuf omishtummaa fi carraaleen hojii hahhaaraa uumuu irratti xiyyeeffata. Kaayyoon isaas kalaqa hojii fi investimentiitiif haala mijataa uumuudhaan hanga diinagdichaa guddisuu fi carraalee hojii amansiisaa fi galii gaarii argamsiisuu danda'an babal'isuu irratti xiyyeeffata. Guddinni diinagdee dadhabaa fi harkifataa ta'e karaa naannawaatiin fayyadamummaa haqa dhabeessa uumuu danda'a yaada jedhu qaba. Haala qabatamaa biyya keenyaatiin tooftaaleen hir'isuu gosoota hiyyummaa lamaanuu kan wal-faallessan otoo hin ta'iin wal sooruudhaan hojii irra oolfamuu kan qabanmu dha. Waggoota darban keessatti hiyyuummaa hamaa hir'isuudhaaf gara caalu sagantaa seeftineetii misoomawaa fi imaammatoota biroo hojii irra oolchuudhaan carraaqqii taasifamen bu'aan jajjabeessaan galmeeffameera. Haa ta'u malee, rakkoon dabalataa fuula keenya dhaabatee jiru seektaroota omishtummaa muraasa qaban yookiin adeemsa omishaa keessatti humna namaa raawwatee hin galle gara misoomaatti galchuu danda'uu dha. Fakkeenyaaf, seektara tajaajilaa biyya keenyaa yoo ilaalle carraa hojii dabalatee shoorri danuu inni diinagdeedhaaf gumaachu dabaluu irratti argama. Haa ta'u malee, guddinni seektara tajaajilaa kun kan summaa'e daldaloota al-idilee fi sektaroota kanfaltii gaarii namaaf hin argamsiisne irratti. Damee kana irratti kanneen hirmaata immoo baay'inaan hawaasa hiyyeessa ta'uu isaaniitiin jijjiiramni caasaa yoo yaadamu dhimmi fayyadamummaa haqa qabeessaa dhugaa kana wajjiin wal-bira qabamee madaalamuu danda'a. Waan kana ta'eef, tooftaan misoomaa itti aanu inni ijoon guddina omishtummaa fayyadamuymmaa haqa qabeessa bu'uura godhate ta'uu qaba. Tooftaan kun guddina saffisaa fi walitti fufaa galmeessisuudhaan carraa hojii amansiisaa, hiyyummaa hir'isuu fi fayyadamummaa kan mirkaneessu guddina wal-harkaa fuudhinsaa wixinee fidu dha. Haa ta'u malee, bu'aan qabatamaan akka dhufu tooftaan itti fayyadamnu haqa qabeessummaa, omishtummaa fi nageenya lammiilee kan mirkaneessu guutuu ta'uu qaba. Omishtummaan fayyadamummaa haqa qabeessa mirkaneessu guddina yookiin tarkaanfilee dhiyeessi babal'isan bulchiinsa fedhii diinagdee jabaa ta'e, babal'achuu bu'uuraalee misoomaa, wal-keessaa fi hammayyummaa diinadgee dagaagsuu, industirii wal-dorgommii fi wal ta'insa bu'uura godhate, misooma kalaqaa fi teekinooloojii, akkasumas barumsaa fi hojii uumtummaa irratti xiyyeeffannoo gochuu qaba. Tooftaa Diinagdee Beekumsaan Durfamuutti Ce'uu Qeeqni tarsiimoo biyyaa misooma teekinooloojii irratti xiyyeefate irratti deddeebi'ee dhiyaatu, misoomni teekinooloojii hammuma saffise maashinoonni namoota bakka bu'aa waan deemaniif carraan hojiin diinagdee sanaa ni hir'ata kan jedhu dha. Falmiiwwan akkasii kunniin biyya keenya keessattis gareedhaan qoodamanii kan gaggeeffaman yoo ta'an, karaa tokkoon industiriiwwan humna namaa bal'inaan fayyadaman qofaa jajjabeessuu qabna kanneen jedhanii fi karaa biraatiin industiriiwwanii fi teekinooloojii beekumsa haaraa bal'inaan gargaaraman misoomsuu qabna jedhanii falmu. Teekinooloojiin "carraa hojii hir'isa" falmiin jedhu biyya keenya keessa qofaa kan jiru otoo hin ta'iin, yeroo warraaqsi industirii Ingiliz keessatti uumame irraa kaasee falmii ture dha. Kanarraa kan ka'e, "falmii ludaayit" moggaasni jedhu kennameeraaf. Ludaayitoota kanneen jedhaman yeroo sanatti warshaa huccuu Ingiliz tokko keessa namoota hojjetani dha.yeroo sana maashiniin huccuu hojjetu haaraan hojii keessaa nu baasuu fi sodaa jedhuun falmiif ba'anii haariidhaan maashinicha caccabsuu isaanii irraa kan ka'e carraa hojii fi fayyadama teekinooloojii gidduu walitti bu'insa bu'uuraa jiru kana ibsuuf "falmii ludaayit" ibsi jedhu beekamaa ta'uu danda'e.Haa ta'u malee, qorannoolee damee kanaan qoratamaniin guddinni teekinooloojii carraa hojii ni hir'isa falmiin jedhu qabatamaa akka hin taane hanga tokko mirkanaa'eera jedhanii goolabuun ni danda'ama. Kanarra guddinni teekinooloojii akaakuu fi amala hojichaa bu'uura isaarraa ni jijjiira. Guddinni teekinooloojii carraa hojii amalaa fi hojii humnaa diinagdichaa bal'inaan fayyadaman irraa gara warra beekumsa bal'inaan gargaaramanii fi kanfaltii fooyya'aa argamsiisaniitti jijjiira. Waan kana ta'eef, namoonni teekinooloojiin carraa hojii hir'isa jedhanii yaadan hiikni isaan kennan haalota yeroo gabaabaa qofa ilaalcha keessa kan galchu dha. Kanaafuu, faayidaa biyyaalessaa yeroo dheeraa wajjiin wal-bira qabamee yeroo ilaalamu diinagdichi teekinooloojii fi beekumsa gara hojii fayyadamuutti akka xiyyeeffatu taasisa. Addunyaan gara diinagdee beekumsaan gaggeeffamuutti haala ittiin seentee jirtu kanaan qonnarraa gara industiriitti jijjiirama caasaa fiduudhaaf biyyi keenya carraaqaa jirti. Biyyi keenya sadarkaa addunyaatti akka sochii industiraalaayizeeshinii fi ijaarsa "seera kaappitaalistii" jaarraawwan lama fudhateetti deemuun ishii irraa eegamaa laata gaaffii jedhu kaasuun barbaachisaa dha. Daandii warri dhidhimaa irra deeman irra deemuun bara kanatti, keessumaayyuu biyyoonni guddinarra jiran kanneen akka Itoophiyaa rakkoo diinagdee wal-xaxaa qaban akka isaan hin baasne beekuu barbaachisa. guddinni industirii inni dheeraan biyyoonni guddatan abbaa qabeenyaa diinagdee fi siyaasaan jabaate, hawaasa galii giddugaleessaa jabaa qabuu fi ol'aantummaa yaada gabaa bilisaa adeemsa yeroo dheeraa keessa ijaaruudhaan bu'uuraalee seera kaappitaalistiitiif mijatoo ta'an uumeera. Haa ta'u malee, akka Itoophiyaa biyyoonni guddachaa jiran sirna kaappitaalistii haqa hawaasummaa mirkaneessu ijaaruudhaaf bu'uurri hawaasummaa isaan qaban adda ta'uu isaatiin tooftaa ittin furguggifamuu qopheeffachuu isaan barbaachisa. Tooftaa furguggifamuutiin bu'a qabeessaa fi si'aawoo kan hin taane yookiin duraa duuba oomishaa qilleensa naannoo faalan irra utaaluu, karaa oomishaa fooyya'ee fi adda ta'een adeemuu dha. Yeroo ammaa kana biyyi keenya humna ittiin furguggifamuu kana uumuudhaan misooma itti fufiinsa qabu fiduu kan ishiin dandeessu faayidaawwan barfatanii qaqqabuu teekinooloojiin fidee dhufe dhiigsanii itti fayyadamuudhaan diinagdee beekumsaa fi tajaajilaan durfamu misooma industirii wajjiin ijaaruudhaan akka ta'e shakkii hin qabu. Meeshaan guddaan diinagdee beekumsaa fi tajaajilaan durfamu misooma teekinooloojii fi humna namaati. Kanaafuu, bara amma keessa jirru kana keessatti diinagdee beekumsaa fi tajaajilaan durfamu ijaaruuf yeroo dheeraa fudhachuun nu barbaachisuu dhiisuu danda'a. Dhawaala dhawataan jijjiirama qonna rraa gara industiriitti, achi is gara jijjiirama caaseffamaa diinagdee beekumsaa fi tajaajilaan durfamuutti fiduudhaaf carraaqqii goonu qofaa otoo hinta'iin adeemsa lamaan isaan iyyuu wal faana ijaaruu malleen saffisiisu yookiin karaa qaxxaamuraa uumuu danda'an baasuun nurra jira. Biyya kanaaf fakkeenya gaarii kan nuuf taatu Hindi yoo taa'u, haalota industiriin duraa fi industiriin boodaa walitti maktee deemtu guutumaan guutuutti misooma industirii biyyaa hin mirkaneessine dha. Adeemsi Hindii misooma industirii wajjiin wal-bira qabamee yeroo ilaalamu hanqina mataa isaatii qaba. Kun akkuma jirutti ta'ee, humna namaa hedduu damee beekumsaa fi tajaajilaatiin baasii salphaadhaan bobbasuudhaan oomishtoota gootee karaan ishiin diinagdee guddisuudhaaf itti fayyadamte kan irraa baratamuu qabu dha. Kanaafuu, biyya keenya keessatti sekteroota baraman qofaa otoo hin ta'iin baay'inaa fi wal-keessa galuu sekteroota beekumsaa fi tajaajilaa bal'isuudhaan malli humni nama baratee baay'inaan akka keessatti hirmaatu gochuu industirii babal'isuu cinaatti xiyyeeffannoo kennuufiin barbaachisaa dha. Dabalataanis rakkoo oomishtummaa biyya keenyaa hiikuudhaaf ilaalcha addaa guddisanii yaaduu fi furmaata addaa maddisiisuu barbaachisa. Tooftaan furguuggifamuu biyya keenya keessatti gufuuwwan misoomaa kanneen akka dhabiinsa faayinaansii, hanqina dandeettii, dadhabina kenniinsa tajaajilaa, dhiyeessii elektiriikii jiraachuu dhabuu fi gufuu kana faffakkaatan ce'uu gaafata. Gufuuwwan kunniin inveestimeentii sektera dhuunfaatiif akka carraa gaariitti fudhachuudhaan seerri faayinaansii hirmaachisaa ta'e akka uumamu kanneen godhan teekinooloojii quunnamtii moobaayilaa fi kanneen biroo, dhiyeessiin humna elektiriikaa haaromfamuu kan gadi diriire akka babal'atu kanneen dandeessisan teekinooloojiiwwan aduu, qilleensaa fi baayoogaazii, akkasumas seerri kenniinsa tajaajilaa fi oomishaa si'aawaa ta'e akka diriirfamu kanneen dandeessisan teekinooloojiiwwan odeeffannoo fi kalaqawwan haaraa kkf ... gara sadarkaalee uummataa fi dhaabbilee gadi aanuutti akka qaqqaban tooftaa ittiin goonu hordofuu nubarbaachisa. Dabalataanis, tooftaan utaalchaa kun mootummaarraa gaaraa-gadi kan bu'uu fi tooftaalee uummanni guyyaa guyyaatti uumama ittiin injifatu irraa fudhatamee qindoomina tarkaanfiilee gara oliitti ba'an ta'uu qaba. Tarkaanfiileen kunniin inveestimeentii bu'uuraalee misoomaa hawaasummaa fi diinagdee irratti adeemsifaman, keessumaayyuu misooma humna namaa irratti kalaqawwan bizinesii haaraa dhaabbatan jajjabeessun daangaan dhaabbilee seeraa, akkasumas qorannoo saayinsii, teekinooloojiitiif onneerraa xiyyeeffannoo kan kennu murtoo gaggeessummaa dabalata. Waan kana ta'eef, carraa gaarii yeroon isaa nuuf kennetti gargaaramuun tooftaa misooma teekinooloojii qaxxaamuraa baasuudhaan sekteroota uumama irratti hirkatanii jiran ofii isaaniitiif jijjiirama bareedaa akka fidan gochuudhaan diinagdee beekusaa fi tajaajilaan durfamu ariitiidhaan adeemsa ijaaruu keessa seenuu nu barbaachisa. Haalli diinagdee addunyaa si'anaa, induustiriiwwan beekumsaa bal'inaan gargaaraman misooma dorgomummaa fi itti fufiinsa qabu akka galmeessisan kan kaayyeffate dha. Karaa biraa, diinagdeen biyyoota addunyaa sadaffaa amma ammaatti sadarkaa ol-aanaadhaan qabeenya uumamaa fi qonna irratti maxxanee haala ittiin turetu hubatama. Karaa biraa beekumsa jechuun kuufamni isaa waanta guddachaa deemudha malee akkuma qabeenya uumamaa adeemsa yeroo keessa kan haphachaa deemu miti. Diinagdeen kuufama beekumsaa irra dhaabate yeroo hundumaa guddachaa kan deemuu fi itti fufinsi isaas amansiisaa kan ta'e yoo ta'u, diinagdeen qooda kanaa uumama irratti rarra'e garuu waanta dhumu irra kan dhaabate waan ta'uufjiraachuu biyyaa fi itti fufinsa hawaasaa kan qoru dha. Akka waliigalaatti, biyyi keenya jaarraawwan hedduudhaaf seera mootummootaa fi falaasamoota garaagaraatiin kan gaggeeffamte yoo ta'ellee, qabsoon uummanni keenya jireenya isaa injifachuuf uumama wajjiin taasisu jalaa hin baane. Jireenyi qabsoo bu'uuraatiin liqimfame akka kanaa kun agarsiistuuwwan gurguddoo lama qabu. Inni duraa, tattaaffiin namni godhu hammamillee carraaqqii fi dhamaatiidhaan kan guutame ta'uyyuu, bu'aan argamu baay'ee muraasa; yaaddoowwan akka hanqina bokkaatiin dafqasaa kan hin madaalle ta'uu isaati. Hirkattoota uumamaa ta'uun keenya kun hammam akka nu miidhe kan agarsiisu dha. Sababa kanaatiin horsiisee bulaa fi qotee bulaan biyya keenyaa hedduun, akkasumas hawaasni guutummaatti waanjoo hiyyummaa jala turuudhaaf dirqameera. Agarsiistuun inni lammaffaa fi agarsiistuu jalqanaa wajjiin walitti hidhata qabu immoo namni mana hidhaa hiyyummaa keessa jiraatu nyaatasaa guyyaatiif yaadda'uu fi dhiphachuurra darbee qabeenya kuufatee, kalaqa sammuu irratti bobba'uuf yeroos ta'e boqonnaa argachuu dhiisuu isaati. Sababa agarsiistuuwwan kanaatiin biyyoonni seenaa kan keenyarra xinnaa ta'e qaban nu darbanii deemaniiru. Duudhaalee hawaasummaa hammayyaa, akkasumas hojimaatawwan siyaasaa fi diinagdee kalaqanii ofii isaaniitii fi biyyoota biraatiif ibsaa ta'aniiru. Faallaa kana senaa xooxeffame kan qabdu biyyi keenya qaroomina seenaa ishee kabajamaa durii madaalu saxaxuudhaan akka durii gaggeessituu giddugala daldalaa fi falaasamaa addunyaa ta'uu dadhabdeetti. Haala gaddisiisaa kana hubachuun dhalli namaa ofii fi ijoollee isaa nyaachisee bulchuuf qabsoo uumama wajjiin taasisu injifachuuf bu'uuraaleen misoomaa fi teekinooloojiin meeshaalee furtuu ta'uu isaanii hubachuudhaan waggoota lSnan darbaniif mootummaan qabeenya namaa fi kaappitaalaa biyyittii hedduu gara ijaarsaa fi tamsaasa bu'uuraalee misoomaatti ramadeera. Yaada ka'umsaa kanaa bu'uuraaleen misoomaa sochii oomishaa namootaa irratti miidhaa fi sodaa uumama irraa isa mudatu keessaa ba'uu kan danda'uu fi dhamaatii isaa hir'isee oomisha isaa haala gaariin kan bal'isu bu'uuraalee misoomaatiin yeroo deeggaramee fi teekinooloojiidhaan yeroo fayyadame dha. Gama kanaan ijaarama godhameen jireenya uummata keenyaa irratti jijjiiramni qabatamaan mul'ateera, umuriin jiraachuu giddugaleessaa dabaleera, hiyyummaan hir'iseera, fooyya'insa jireenyaa irratti dhiyeessi tajaajilootaa mureteessaa ta'an babal'ataniiru. Injifannoon seena-qabeessi kun hundumtuu yoo galmeeffameyyuu, waanti murteessaan tokko garuu baay'ee hin jijjiiramne. Uummanni keenya maxxantummaa mootummaa fi qaamolee alaa irraa bilisa ba'ee, firii yaada sammuu isaatiin kaka'umsa horatee, hawaasaaf duudhaa dabalee, ofii isaa fi warreen kaaniif badhaadhina uumee gara jireenya sammuu wal-qixxaataa hammayyaawaatti hin ceene. Kanaafuu, dargaggeessi maatii isaa fi akaakayyuu isaa caalaa umurii dheeraa akka jiraatu beeku, dhiyeessii barumsaa, fayyaa fi kanneen biroo kan isa qaqqabe, amma qabiinsa guddina diinagdee irratti kamii guddaa dhiyeessii irratti argama. Sababni ka'umsa kamii kanaa dhalli namaa uumama isaatiin nyaatee fi baratee qofaa otoo hin ta'iin, keessa isaa humna jiruu fi dandeettii sammuu isaa gargaaramee galtee dabaluu fi dhaloota itti aanuuf seenaa kaa'ee darbuuf fedhii fi hawwii ol-aanaa kan qabu ta'uu isaati. Waggoota 28tiin duratti mootummaan ofii isaatii gaaffiin inni dhiyeesse akkamitti lammiilee beelaa fi daaruu irraa oolchu? Tajaajiloota jireenya isaanii fooyyessan akkamitti dhiyeessu? kan jedhu ture. Amma immoo gaaffiin uummata irraa mootummaaf dhiyaate, seerri siyaasaa fi diinagdee kan lammiileen kalaqaa fi carraaqqii isaanii gara badhaadhummaatti akka jijjiiraniif dandeessisu nuuf haa ijaaramu kan jedhu dha. Gaaffiin kun diinagdee biyya keenyaa keessatti ibsituu abshaalummaa uumama dhala namaa kan ta'e sekterri dhuunfaa taatummaa ijoo akka qabatuu fi mootummaan immoo shoora deeggarsaa irratti akka xiyyeeffatu ce'umsa ergamaa kan barbaadu dha. Kallattiin kun injifannoo fi hanqina waggoota darban keessatti argame, fedhii onnee uummata keenyaa fi eenyummaa uumamaa dhala namaa giddugaleessa godhate, badhaadhummaa sammuu dhuunfaa fi hawaasaa ijaaruuf tooftaa sababaati. Kallattii haaraa kana tarkaanfachuun dhimma seera waraqaa jijjiiruu miti. Seerota qindoomina dhabanii fi nama hojjechiisuu hin dandeenye jijjiiruun barbaachisaa ta'ee otoo jiruu, garuu gahaa hin ta'u. Dabalataanis, lammiin hundi mootummaa fi qaamolee biroo irraa kan eegu, beekees haa ta'u otoo hin beekiin amala tarkaanfachiisu akka geeddaru taasisa. Amalli ilmoo yaadaati. Yaanni yoo geeddaramee fi yoo sirreeffame seeronni amala bifa qindaa'een jijjiiran, caaseffamni dhaabbilee fi seeronni amala qajeelchan biroon akkamitti fooyyeffamuu akka qaban ifa ta'a. Kanaafuu, tarkaanfiilee fooyyessa diinagdee keenyaa yeroo bocannu, sadarkaa barbaadamuun guddachuu dadhabuu omishtummaa biyya keenyaatiif sababoota kanneen ta'an hanqina mootummaa, gabaa, hawaasa siiviilii fi dhaabbilee barnootaa ni deebisna. Hanqina isaan kanaatiif sababa isa tokko kan ta'e akkaataan yaaduu dhaabbanni tokko yookiin gurmuun dhaabbilee seera isaa isa uumamaatiin bu'a-qabeessa ta'uu yoo dadhabe hojii dhaabbilee kana irraa eegamu gara abbootii birootti naannessuu barbaachisa qajeelfama jedhu dha. Fakkeenyaaf, dameen dhuunfaa shaqaxoota fayyadama bu'uuraa dhiyeessuu dadhabuun yoo irratti mul'ate hojii kana gara gateettii mootummaatti naannessuu jechuu dha. Yeroo kana goonu garuu damee dhuunfaa caalaatti quucarsaa jirra. Sektrri dhuunfaa dhiyeessii kana dorgomuun otoo hojjatee faayidaa qabeenya qusachuu argannu dhabaa jirra. Kanaafuu, gara fuulduraatti diinagdeen keenya guddina hundumaaf qaqqabu akka nuuf argamsiisuuf rakkoo ga'umsa dhabuu dhaabbilee kan hiiknu ergama isaanii dhaabbilee kana irraa butuun ta'uu hin qabu. Dhaabbileen kunniin milkaa'oo akka hin taane rakkoolee caaseffamaa fi kanneen biroo isaan mudatan addaan baasnee hubachuudhaan mala barbaaduudhaan ta'uu qaba. Kana yeroo goonu shoorri akaakuuwwan dhaabbilee afranuu (mootummaan, sekterri dhuunfaa, hawaasni siiviilii fi dhaabbileen barnootaa) qaban kan bakka hin buufamne ta'uu dhiisuu isaatiif beekamtii ni kennina. Kurfiin dhaabbilee kanaa ofeeggannoo fi sababa irratti hundoofnee seera gaggeessummaa keessaa isaanii, wal-simannaa alaa isaanii, haala bu'a-qabeessummaa mirkaneessuun yoo ijaaruu baanne hir'inni isaaniif hin oolu. Hir'inoota kana kan guunnu mootummaan tajaajila hawaasaa isarraa eegamu dhiyeessuu fi shoora seera kabachiisuu yeroo taphate dha. Haala dhaabbilee kaan ga'eeyyii taasisuun seera taphichaa yeroo uumuu fi raawwachiisu dha. Hir'ina sektera dhuunfaa kan guunnu hanqina kaappitaalaa fi wal-makuu biirookiraasiitiin dhiibbaa irra qaqqabu salphisuudhaan, akkasumas haala haqa qabeessa, hawaasa bal'aaf badhaadhina uumuun akka kaka'u gochuu dhaani. Gama kanaan, xiyyeeffannoon ijaarsa seera diinagdee ida'amu u shoora dhaabbilee fi seektarootaa addaan baasuu, shoora isaanii si rriitti akka taphatan caasaa fi adeemsa hojii waliigalaa sirreessuu ta'a. Naannoowwan garaa garaa addunyaa keenyaa keessatti jijjiiramoonni uumamaa jiran heddummatanii jiru. Haalli hiriira humna naannolee qubsuma siyaasaa gegeeddamaa fi ariifataa ta'ee jira. Caasaaleen hidhataa baay'atanii jiru. Addunyaa yeroo kam iyyuu caalaa sadarkaa ol-aanaadhaan wal-hidhee jiru kana keessatti mudannoowwann aardii, biyyootaa fi naannolee keessatti uumaman akka baroota darbanii iddoodhuma sanatti daangeffamanii hafan miti; haalli kun geeddaramee jira. Kanarraa kan ka'e, adeemsa siyaasaa fi diinagdee addunyaa keenyaa keessatti xiyyeeffannoo yeroo amma jiru addaan baafachuun qormaata guddaa ta'eera. Haa ta'u malee, faayidaa inni qabu irraa kan ka'e xiyyeeffannoowwan kana balballoomsuunii fi yaaliin fuulduraaf raaguu, hanqinuma qabu wajjiinillee haa ta'u malee, waanta dhaabsifamu miti. Bu'uuruma kanaatiin xiyyeeffannoowwan addunyaalessaa gurguddoo sadi kannenn haala qabatamaa biyyaalessaa agarsiisan boqonnaa kana jalatti ibsamuuf yaalamaniiru. Isaan kunis, walitti gaarreffannaa biyyoota gurguddoo fi taatonni walitti dhufeenya addunyaalessaa lakkoofsaan heddummachuu, tarkaanfileen walitti siqeenyaa fi wal-deeggarsa biyyootaa kan sadarkaa Afriicaattis haa ta'u sadarkaa biyyootaatti godhaman cimaa dhufuu, sabummaan caalee ba'uu fi paartiileen sabaa yeroo gabaabaa keessatti fudhatamummaa argachaa dhufuu isaaniiti. Xiyyeeffannoowwan gurguddoo afran kunniin akka armaan gadiitti bal'inaan ibsamaniiru. Wal-dorgommii fi Heddummaachuu Biyyoota Humna Qabanii Wal-dorgommiin biyyoonni diinagdeedhaan guddatanii fi siyaasaan ijaaraman dhiibbaa siyaasaa daangaa biyya isaaniitiin alatti babal'isuuf taasisan seenaa waliti dhufeenya addunyaa isa tokko dha. Wal dorgommii kana hordofuunis waraanni uumamu ibsituu walitti dhufeenya addunyaa isa idilee ta'ee aaf tureera. Dhuftee amala dulloomaa kanaa kan ta'e wal-dorommii fi walitti gaarrffannaan siyaasaa fi diinagdee Ameerikaa fi Soovi'eet gidduutti godhamaa ture biyyoota addunyaa iddoo lamatti qooduun yaadaan wal-falmisiiseera. Haa ta'u malee, falmiin kun diigamuu tokkummaa Soovi'eetiin booddee injifachuu garee warra lixaatiin erga goolabamee as Ameerikaan aangoo addunyaalessaa qofaa ishii to'atteetti. Kanaanis tasgabbaa'uu addunyaalessaa hanga tokko kan uume, seera addunyaa utubaa tokkoo gabaa bisisaa bu'uura godhate diriirsuun danda'ameetu ture. Haa ta'u malee, seerri nagaa fi gabaa bilisaa abbaa utubaa tokkoo eegdummaa ol-aanaa Ameerikaatiin diriire faayidaawwan hedduu fi haalawwan haaraa ta'an fideera. Biyyoonni diinagdee isaanii isa waraanaan barbadaaye yeroo gabaabaa keessatti akka fooyyeffatan taasiseera. Biyyoonni humna qabeeyyii Eeshiyaa fi Awurooppaa kanneen dadammaqina siyaasaa uuman akka uumaman karaa baneera. Sababa kanaanis, seerri siyaasaa fi diinagdee addunyaa keenyaa abbaa utubaa hedduu akka ta'u karaa baneera. Biyyoonni kunniin dhiibbaa siyaas-naannoo isaanii isa ture deeffachuudhaaf carraaqqii ol-aanaa gaggeessaa jiru. Sochiin isaan gochaa jiran kun wal-dorgommii fi walitti gaarreffannaa maralaalaa humneeyyii kanaa dhaleera. Wal-dorgommii fi walitti gaarreffannaan kun waggoota darban keessatti haala siyaas-naannoo addunyaa keenyaa isa ol'aantummaa gonkaa Ameerikaatiin diriiree ture tasgabbii irraa gara harkifaminsaa, walitti gaarreffannaa fi tasgabbii dhabuutti qajeelcheera. Wal-dorgommiin biyyoonni kunniin daangaa ofii isaanii dhiibbaa keessatti uuman uummachuuf qofaa qofaatti taasisaa jiran akka hiriirri humnaa addunyaa kanaa gegeeddaramaa ta'u karaa baneera. Kana waan ta'eef, qabiyyee bu'uuraa walitti gaarreffanaa humneeyyii addunyaalessaa keessatti argamnu ibsoonni hubachuuf yaalan waraana qorraa wabii godhatu. Ta'us garuu, walitti gaarreffannaan humneeyyii yeroo ammaa kana jiru yoo xiqqaate amaloota isaa dadii warreen duraa irraa adda ta'a. Inni duraa, wal-dorgommii falmii yaadaa garee lamaa kan yeroo waraana qaraa ture; kan humneeyyii lamaan gaggeeffamaa turetu ture. Wal-dorgommiin yeroo ammaa kana jiru taatota lamaa ol kan hirmaachisuu fi walitti rigannaa kallattii hedduu kan qabu ta'ee jira. Biyyoonni kanaan dura sadarkaa walitti gaarreffannaa irra gahanii hin beeknee fi hiriira siyaasaa isaaniitiin gara garee tokkootti warreen ramadamaa turan haalli isaan gara rigannaatti itti qajeelan bal'inaan hubatamee jira. Biyyoonni Awurooppaa fi Ameerikaa Kaabaa yeroo waraana qorraa dhaabbata waadaa waraanaa Kaaba Atilaantik keessatti hammatamanii kaampii tokko keessa jiraachaa turan ejjennoodhaan gargar ba'uun isaanii baramaa dhufeera. Garaagarummaawwan naannoo walitti dhufeenyawwan daldalaa fi loltuummaatti uumaman irraa kan ka'e waliigalteewwan nageenya waliinii illee otoo hin hafiin gaaffii keessa kan galchu, wal-shakkii fi dhiphina keessatti haalli itti argaman uumamee jira. Rakkooleen kabajuu fi kabajuu dhabuu keeyyata weerara loltummaa waliin qolachuu ilaalltu kan qaama waliigaltee bu'uuraa dhaabbata waliigaltee waraanaa Kaaba Atilaantik wajjiin wal-qabatee ka'an kanaaf agarsiistuuwwan kan ta'ani dha. Biyyoonni dhihaa yeroo waraana qorraa garee bahaa keessatti hiriiranii giddu galeessummaa Soovi'eetiin gara barbaadetti qajeelfamaa turan biyyoota humnoomaa tokkoon hin gaggeeffamne ta'aniiru. Kanarra darbee hundumtuu karuma mataa mataa ofii bobba'uun haalli faayidaa ofii itti adamsuu fi walii walii isaatiif walitti gaarreffannaa keessa itti seenu uumamee jira. Veetnaam ishiin barootaaf ejjennoowwan faallaa Ameerikaa ta'an calaqqisiisuun beekmtu yeroo ammaa kana wal deeggarsa loltummaa dabalatee Ameerikaa wajjiin waliigaltee waliinii baay'ee bal'aa ta'e gaggeessuudhaan karaa galaanaa Chaayinaa dhaabsisuuf yaalaa jirti. Inni lammaffaan, dhimmi wal-dorgommii biyyoota humna qabeeyyii adda taasisu siyaasa caalaa bifa diinagdummaa fi loltummaa qabachuu isaati. Kanaan dura wal-dorgommiin biyyoon humna qaban taasisan siyaasa irra kan naanna'u ture. Yeroo ammaa kana garuu sadarkaa addunyaatti wal-dorgommiiwwan siyaas-naannoo taasifamaa jiran irratti iddoon wal-falmiin yaadaa qabu haphachaa dhufee halli ol'aantummaa diinagdee fi loltummaa argachuun murteessaa itti ta'e uumammeera. Poolisiin walitti dhufeenya biyya alaa yeroo waraana qorraa babal'achuu falmii yaadaatiif jedhamee gargaarsawwan diinagdee biyyaa miidhan illee otoo hin hafiin hamma godhamanitti qaqqabsiise yeroo ammaa kana hin jiru. Qabsoon ol'aantummaa falmii yaadaatiif taasifamu cinaatti dhiifamee badhaadhummaa diinagdee eeguu fi itti fufsiisuuf mala murteessaa galmaa ta'eera, Waliigalteewwan ol'aantummaa siyaasaa fi diinagdee mirkaneessuuf dandeessisan taasisuun, kooliidariiwwan galaana irraa daldala addunyaawaa furtuu ta'an to'achuu fi nageenya isaanii eegsisuun, sararoota lafa irraa akka filannootti tajaajilan diriirsuun, akkasumas liqii fi kennaa dhiyeessuudhaan bilisummaa diinagdee biyyootaa to'achuunii fi dhiyeessii meeshaalee dheedhii amansiisaa taasisuun galmawwan murteessaa ji'oo-istiraateejikii ta'aa dhufaniiru. Waan kana ta'eef, biyyi keenya, karaa tokkoon, bilisummaa siyaasaa haalichi uumu fayyadamuu; akkasumas karaa biraatiin, hirkattummaa diinagdee hir'isuudhaan filannoowwan walitti dhufeenyawwan daldalaa bu'aa qabeeyyii ta'an ittiin taasisuun danda'amu addaan baafachuun hojjechuu qabdi. Amalli addaa wal-dorgommii biyyoota humna qabanii si'anaa inni sadaffaan, taatonni miti-mootummaa ta'an heddummachuu fi hunma irra caalu argachuu isaaniiti. Haala addunyaa keessatti argamnuu keessatti qaamoleen miti-mootummaa guddina siyaasaa, diinagdee fi teeknooloojii irraa kan ka'e dandeettiin siyaasaa isaanii guddateera. Waan kana ta'eef, taatonni kunniin karaa hundaan mootummaa irratti dhiibbaa haalli isaan itti gochuu danda'an uumamee jira. Moototarratti dabalataan dhaabbileen walitti dhufeenya mootummootaa kanneen miti-mootummaa ta'anii, dhaabbileen tola ooltummaa, kaampaaniiwwan gurguddoo fi kanneen biroonis dhiibbaan isaan uumanii fi waliin ga'insi isaanii biyyoota hundumaa irratti daangaa malee kan qaqqabu ta'uun isaa ba'ee mul'achaa dhufeera. Waan kana ta'eef, taateewwan idileetiin alatti dhaabilee kana wajjiin walitti dhufeenya gaarii uumuudhaan faayidaa fi fedhii biyya keenyaa eegsisuuf socho'uun barbaachisaa dha. Akka fakkeenyaatti, shororkeessitoonni iddoowwan addunyaa keenyaa qoroomina irraa fagoo jiran keessa riphanii jiran teeknooloojii akka meeshaatti gargaaramuudhaan dhiibbaan isaan geessisaa jiran kanaaf agarsiistuu gaarii dha. Dargaggoota iddoo fagoo irratti argaman mankaraarsa amantiitiin fayyaduun gocha shororkeessummaa akka raawwatan isaan taasisu. Uummanni irratti xiyyeeffatame shororkeeffamee mootummaan poolisii isaa akka geeddaru haalli ittiin taasifamu mul'ateera. Dabalataanis, dhaabbileen siyaasaa fi diinagdee idil-addunyaa kanneen miti-mootummaa ta'an aangoo murteessuu mootummootaa rakkoo keessa galchuurratti argamu. Akka fakkenyaatti dhiibbaa dhaabbilee teeknooloojii ilaaluun nidanda'ama. Karaa tokkoon, guddinni teeknooloojii namni daangaa lafaa kam irraa iyyuu jiru odeeffannoo akka argatu gochuudhaan yeroo beekumsaaf fudhatu gabaabsuudhaan carraa gaarii uumee jira. Karaa biraatiin garuu, biyyoonnii fi namoonni dhuunfaa sadarkaa ol aanaa irra jiran guddina teeknooloojiitiinis caalaatti jabaachaa garaagarummaan isaan gidduu jiru akka bal'atu taasisuudhaan qoqqoodaminsa teeknooloojii uumuu isaatiin biyyoonni booddeetti hafoon caalaatti booddeetti hafummaadhaan akka rakkatan taasisa. Kanaafis, odeeffannoowwan sobaa miidiyaaleedhaan tamsaasaman wajjiin wal-qabatee qaawwaa uumamu akka fakkeenyaatti fudhachuu dandeenya. Ameerikaan odeeffannoowwan sobaa filannoo ishii irratti dhiibbaa dhibbeentaa 0.004 qaqqabsiiseera sababa jedhuun ittigaafatamtoota feesbuukii, tiwiitarii fi googilii irra deddeebiidhaan koongirasiitti dhiyeessuudhaan mudditee qabuu yoo dandeessu, biyyoonni kaan garuu rakkoo nageenyaa biyya siaanii kan qoru yoo isaan irraan ga'e iyyuu dandeettiin isaan ittiin waltajjii dhaabbilee dhiyeessitootaa gaafatamtoota ittiin taasisan baay'ee gadi bu'aa dha. Murteessummaan kaampaaniiwwan teeknooloojii miti-mootummaa kanneen wal-jajjiilee tamsaasa odeeffannoo tasgabbii keessaa biyyootaatiif qormaata ta'an dhiyeessanii agarsiistuuwwan warreen ta'ani dha. Dhiyeessitoonni waltajjii miidiyaalee hawaasaa harka caalu kaampaaniiwwan gurguddoo wajjiin walitti ida'amuu kanneen danda'an yoo ta'anillee, waliin ga'insii fi dhiibbaan isaanii biyyoota hundumaa irratti daangaa malee kan qaqqabu ta'uun isaa beekamaa dha. Dhaabbileen miidiyaalee hawaasaa kunniin akka dhaabbilee daldalaa gurguddootti damee banachuu yookiin bakka bu'aa dhaabuun otoo isaan hin barbaachisiin tajaajila isaanii fiixee addunyaa mara kan waliin ga'anii fi dhiibaan isaan uumanis ol-aanaa ta'uun isaa adda isaan taasisa. Itoophiyaan uummata miliyoona dhibba tokkoo ol kan qabduu fi isaan kana keessaas lakkoofsi dargaggeeyyii ol-aanaa ta'uu isaatiin dhaabbilee kanaaf gabaa guddaa ta'uu carraa ittiin taatu qabdi. Haa ta'u malee, diinagdee dijitaalaa fi hojiilee gabaa carraa kana gara qabeenya qabatamaatti ceesisuudhaaf dandeessisu haala quubsaadhaan hojjetamuu dhabuu isaatiin damee isaanii kan baha Afriikaa jiru Itoophiyaa caalaa Keeniyaa keessa godhachuudhaaf dirqamanii jiru. Waan kana ta'eef, dhaabbilee kana wajjiin walitti dhufeenya gaarii uumuudhaan wajjiin hojjechuuf socho'uun faayidaan isaa guddaa dha. Walumaagalatti, wal-dorgommiin biyyoota guddatanii dhiibbaan inni biyya keenyaaf qabu yoo yaadamu wal-dorgommichi duuba isatii dhimmoota siyaasaa fi diinagdee hedduu kan qabu ta'uu isaatiin miira dorgommii isaan gidduu jiru yeroo tokkoon qabbaneessu jedhamee hin yaadamu. Wal-dorgommiin siyaasaa, loltummaa fi diinagdee kun karaa tokkoonis haa ta'uu karaa biraatiin dhiibaan isaa Itoophiyaa qaqqabuun isaa hin hafu. Fakkenyaaf, gumiin daldalaa fi misoomaa mootummoota gamtoomanii qorannoo dhiyeenya kana gaggeesseen akka beeksisetti waraanni taarifaa Ameerikaa keessatti eegalame biyyoota miidhu 30 keessaa Itoophiyaan sadarkaa sadaffaa qabatteetti. Daballiin taarifaa hanga dhibbeentaa 50 ta'u akka ishii midachuu danda'u qorannichi ni aqarsiisa. Biyyi keenya miidhama wal-morkii kanaan irra qaqqabu hir'isuu fi carraawwan gaggaarii uumaman irraa bu'aalee argaman babal'isuuf tooftaa diriirsinee yoo socho'uu baanne miidhaan isaa ol-aanaa dha. Keessumaayyuu humna isa tokko waliin qofaa michuu cimaa ta'uun humna isa biraa mufachiisuun goolamni keessaa akka ka'uu fi akka babal'atu kakaasuu danda'a. Kuni ta'uu isaatiin, mala isa tokko hamma fiixeetti akka hin dhiibne taasisuu fi faayidaalee diinagdee humnoota hunda biraa argaman argachuu dandeessisu hordofuun barbaachisaadha. Fajajuu diinagdee goolama diinagdee idi-addunyaa bara 2008 A.L.Atti mudate hordofee goolamni hawaasummaa uumame lammaffaa deebi'ee dhaadheffamuu uummatummaa fi sabummaatiif akka qabxii jijjiirraa kallattiitti fudhatama. Yeroo kana irraa kaasee seera qaroomina addunyaawaa mul'ataa idil-addunyaa mararsiifannaa siyaasaa fi diinagdeetiif ittigaafatamtoota kan taasisanii fi dhaabbileen uummatummaa sirnicha bu'uurarraa jijjiiruuf fedhii qaban biyyoota garaagaraa keessatti heddummachuu jalqabaniiru. Siyaasni uummatummaa karaa tokkoon bilisummaa nama dhuunfaa leellisaa keessa isaatti garuu finxaaleyyii fiixee mirgaa fi mankaraarsitoota barsiifataa kan hammatu kun biyyoota hedduutti filannoo irratti firii gaarii galmeessisaa; iddoowwan tokko tokkottis filannoo sana injifachuu danda'aa dhufeera. Haalli kun biyyoota akka Siwiidin, Ostiriyaa, Fiinlaandi, Deenmaarki, Xaaliyaanii, Beeljiyeem, Noorweey, akkasumas kanneen biroo keessatti mul'ateera. Kaadhimamtoonni pireezidaantummaa ejjennoo wal fakkaataa qaban Meeksikoo fi Ameerikaa keessatti injifachuu danda'aniiru. Siyaasessitoonnii fi duulawwan warraaqsaa filannoowwan Faransaayi, Neezarlaandi, Paakistaanii fi Zimbaabuweetti gaggeeffaman keessa turan tarree kana keessatti akka hammataman kan isaan taasisu dha. Haalli kunis yaadonni jibbituu dhuftee fi faallaa heddumminaa ta'an sadarkaa idil-addunyaatti dhaadheffamanii akka calaqqisiifaman gochuu irratti argama. Biyyoota tokko tokkottis dhaabbileen uummatummaa aangoo siyaasaa ol-aanaa qabachuudhaan poolisiiwwan siyaasaa, diinagdee fi loltummaa: akkasumas dhaabbilee idil-addunyaa turtii fi ittifufinsa birmadummaatii f bu'uura ta'an, jijjiiruudhaaf sochii irratti argamu. Ameerikaa keessatti miirri sabummaa warraaqsa uummatummaatiin uumamaa jiru karaa sochii diinagdeetiin waraana daldalaa banuudhaan diinagdee addu nyaa irratti tarkaafiilee rakkoo hamaa hordofsiisuu danda'an akka fL_Jdhatu taasiseera. Biyoonni biroo kanneen akka Awurooppaa, Chaayinaa, Ruusiyaa, Kaanaadaa, Meksikoo, kkf) deebii ijaa-baafannaa deebisuu irratti argamu. Kunis fedhii walitti hidhaminsa tokkummaa fi diinagdee caalaa miirri lammummaa fi diinagdee biyyummaa addaan baasuunii fottoqsuu jabaachaa deemuu akka danda'u kan agarsiisu dha. Dabalataanis, biyyoota Awuroppaa sirna mootummaa Paarlaamentarii hordofan hedduun keessatti daangaan falaasama siyaasaa kallattii kamiin iyyuu (daangaa mirgaatiin, walakkaa mirgaatiin, mankaraarsaa walakkeessaatiin, walakkeessa bitaa fi daangaa bitaatiin) paartiiwwan taa'uu danda'an hundi isaanii filannoo irratti bakka bu'insa argachaa dhufaniiru. Dane~ssummaan yaada uummatichaa dabalaa dhufuu isaa irraa kan ka'e paa rtiin uummata gara caalu amansiisee sagalee caalmaa argatu carraan ittiin jiraatu yarachaa hufeera. Mootummooleen waloo sababa kanaan uu maman morkii hintaane keessa akka galanii fi hamma dhumaatti akka hindeemne gochuudhaan mootummaan irra deddeebiidhaan akka gegeeddaramu taasiseera. Tasgabbii dhabuun mootummaa kun tasgabbii dhabuu diinagdeetii fi rakkoolee hawaasummaa bi rootiif saaxilaa iddoowwan garaagaraatti ta'iiwwan diddaa fi jeequmsa geessisaa jira. Giddugala bahaatti ka'umsa hordoftoota amantii musliimaa Sunnii fi Shi'aatiin akkaataan hiriira siyaasaa fi loltummaa biyyootaa yeroo kam iyyuu caalaa toora qabachaa jiru. Iraan, Kuwaataarii fi Turki Karaa tokkoon, Saawudii Arabiyaa, Emereetonni Arabaa Gamtoomanii fi kanneen biroon immoo karaa birootiin hiriiranii daangaa dhiibbaa uumuu isaanii babal'ifachaa jiru. Afriikaa kaabaa fi giddugala bahaa keessa mootummoonni kufan kanneen akka Liibiyaa, Yamanii fi Sooriyaa jiraachuun isaanii; mootummoonni akka Somaaliyaa fi Sudaan Kibbaa immoo jabaachuun dadhabuun isaanii kun mankaraarsi foon uffatee daangaa isaa akka bal'ifatuu fi yeroo argatee lafa akka qabatu carraa uumaafii jira. Keessumaayyuu Sooriyaa fi Yaman kaampiiwwan faallaa ta'an kanaa fi biyyoota humna qabeeyyii ijoo ta'aniif waltajjii yaalii irree isaanii itti gaggeeffatan, ooyiruu falmii foonii fi oobdiiwwan waraanaa ta'aa jiru. Kamii siyaasaa isaanii raawwachiisuuf biyyoonni galoo galaanaa dhorkinsi ol-aanaan isaan diinagdee fi daldala Kuwaataar irratti gatan, akkasumas Aljaziiraa faayidaan ala gochuudhaaf tarkaanfiin isaan deeman kan caqasamu dha. Akkasumas, Iraan tarkaanfii ijaa-baafannaa fudhachuuf galoo Hormuz cufuudhaaf dhaadachuun ishii kamii siyaasaa fi humni diinagdee wal-faana tooraan deemaa akka jiran kan agarsiisu dha. Adeemsii fi bu'aan tarkaanfilee lamaanii humna loltummaa fi diinagdee biyyoota sanaa, akkasumas agarsiistuu humna biyyoota of duuba hiriirsisaniiti. Sochiin mankaraarsummaa fi shororkeessummaa addunyaan keenya qormaata ammayyuu ce'uu hin dandeenye akka ta'etti ittifufeera. Goolama idil-addunyaatiif bu'uura falaasamaa fi meeshaa kanneen ta'an Alqaayidaa fi Islaamik Isteet irratti tarkaanfii loltummaa irratti fudhatameen eenyummaan qaama isanii dadhabaa baay'een isaanii kan kufan yoo ta'anillee dhaabbileen kunniin miidiyaa elektirooniksii fayyadamanii namoota dhuunfaa falaasama finxaaleyyummaatiin cuuphaa gochaalee shororkeessummaa akka raawwatan gochuudhaaf sochiin isaan taasisan ittuma ffeetu jira. Biyyoonni humna qabeeyyiin rakkoo Sooriyaa, Yaman, Liibiyaa fi Iraaq jiru hiikuudhaaf tarkaanfiin faallessi itti baay'ate isaan fudhachaa jiran iddoowwan kunniin sodaa shororkeessummaa irraa akka hin qulqulloofne isaan taasiseera. Kanarra darbees, waraanni biyyoota kanatti ittifufee jiru addnyaan keenya goolama namoomaa kanaan dura argitee hin beeknetti galchuunii danda'a. Kanaanis keessumaayyuu Awurooppaan galaana godaantotaatiin akka haguugamtu gochuudhaan babal'achuu siyaasa jibbiinsa dhuftee fi gara aangootti ba'uu armaan olitti ibsameef kan kakaasu ta'ee jira. Dhaadheffamuun sabummaa idil-addunyaawaa fi yeroo gabaabaa keessatti fudhatama argachaa dhufuun paartiilee sabaa akkamtaan inni biyya keenyaaf qabu guddaa dha. Kuni dhugaa addunyaa irrattis Itoophiyaa keessattis mul'achaa jiru dha. Ajandaalee gaaffilee hawaasaa haala bu'uura ta'een deebisan bocuu caalaa humnoonni siyaaasaa aarii darbe namatti kakaasanii fi jibbituu dhuftee ta'an baay'achuun isaanii fi sagaleen isaan argatan guddachaa dhufuun isaa rakkoo guddaa dha. Karaa kanaatiin, lammiilee keenya biyyoota garagaraa ja'a keessatti argaman irratti miidhaaleen jibbinsa dhuftee irra qaqqabaa jiru kan caqasamu dha. Namoonni dhuunfaa yaada kanaan summeeffaman Afriikaa Kibbaa irraa kaasee hanga giddugala bahaatti lammiilee keenya godaansarra jiran irratti miidhaalee fi ajjeechaan hammaataan raawwataman kabaja biyyummaa keenyaa kan salphise dha. Imbaasiiwwanii fi qonsilaawwan qorannoo gahaa irratti hundaa'uun mirgaa fi fayyadamummaa lammiilee keenya warra godaansarra jiranii miidhuu waaritota danda'an addaan baasuudhaan lammiileerraa miidhaa qolachuudhaaf hojimaata dandeessisu uumuu barbaachisa. Afriikaa keessatti karaa tokkoon ta'iiwwan abdii namaaf kennan; karaa biraatiin immoo oduuwwan gaddaa sodaa keessa nama galchan keessummeessuu irratti argamti. Guddina diinagdeetiin biyyoota addunyaa kana gaggeesaa jiran keessaa biyyoonni Afriikaa hedduun keessatti argamuun, biyyoonni Afriikaa filannoo guddinaa adda ta'e qabatanii garaagarummaa uumuu danda'an heddummachuun, sochiin walitti hidhaminsa diinagdee sadarkaa biyyootaatti, akkasumas sadarkaa aardiitti wixineeffamuun, akkasumas diimokraasiiwwan reefu jalqabaman daraaraa jiraachuun dhimmoota akka gaariitti ilaalamanidha. Faallaa kanaatiin immoo guddinni uummataa itti hinkaroorfamne, walitti bu'insawwan barii filannoo, dhaabbilee diimokraasii hin jabaatiin yeroo dheeraadhaaf aangoo irra turuun isaanii, goolamni keessaa fi godaansi ammallee bifa fudhatamummaa hin qabneen kan ka'ani dha. Afriikaan humna dargaggoota hedduu, lafa bal'aa fi qabeenya uumamaa hedduu aardii qabdu dha. Biyyoonni qabeenya kanatti seeraan gargaaraman guddina gaarii galmeessisuu irratti argamu. Guddina kana hordofuunis wal-gargaarsii fi tokkummaan biyyoonni Afriikaa uumaa jiran guddachaa jira. Yeroo dhiyoodhaa as biyyoonni hedduun ce'umsa mootummaa karaa nagaatiin godhamu taasisaa jiru. Faallaa kanaatiin, diinagdeen biyyoota Afriikaa ammallee gara industiriitti hin ceene. Sababa kanaatiinis, gatii gabaa uumamaa fi idil addunyaa irratti hirkattummaan isaan qaban daran ol-aanaa dha. Dhiibbaan biyyoota humna qabanii haala nama hin haalchifneen ittuma fufeetu jira. Filannoowwan ce'umsa aangoo nagaa qabeessa mirkaneessuuf taasifaman hunkuramoota gosa garaagaraa hordofsiisuun isaanii hin dhaabbanne. Aardittiin walitti bu'insa irraa bilisa ba'uu fi humna dargaggoota heddummachaa dhufaa jiruuf carraa hojii gahaa ta'e dhiyeessuu dadhabuu ishiitiin godaansi ibsituuwwan lammiilee ishiitii keessaa isa tokko akkuma ta'etti itti fufee jira. Walumaagalatti, Afriikaan haala duraan keessa turte wajjiin wal-bira qabamee yeroo ilaalamu haala fooyya'aa irratti argamti. Xiqqoo yoo ta'anillee, ce'umsi aangoo diimokraatawaa ta'e aadaa ta'aa dhufeera. Sadarkaan dhaabbanni idil-addunyaa tokko akkuma barbaadetti sirna/poolisii isaa ittiin raawwachiifatuu fi harka ittiin micciiru hir'atee jira. Wal-deeggarsii fi wal-ta'insi, tokkummaan biyyootaa fi naannoo sadarkaa gaarii irratti argamu. Afriikaan Bahaa keessumaayyuu Gaanfi Afriikaa duraan tasgabbii dhabuudhaan itti beekamaa ture amma fooyya'insa agarsiisaa jira. Haa ta'u malee, ammallee hidhaawwan hin hiikamne hedduutu keessa jira. Waraanni du'a-maleessii fi rakkoon walitti dhufeenyaa yeroo dheeraadhaaf furmaata malee Itoophiyaa fi Eertiraa gidduu ture kaafamee gara wal-gargaarsaatti ceenee jirra. Eertiraan gara wal gargaarsa biyyoota naannootti dhufuudhaan Itoophiyaarratti dabalataan Somaaliyaa fi Jibuutii wajjiin nagaa uumuudhaaf sochii eegaltee jirti. Kanaanis, raacetiiwwan qararaa raacetiiwwan wal gargaarsaa fi waliin guddachuu furdachaa jiru. Somaaliyaan guutumaan guutuutti jabaattee yoo ba'uu baatte illee caasaa fi tasgabbii mootummaa fooyya'aa ta'e uumuudhaaf dandeesseetti. Sudaan gaaffii Sudaan Kibbaa karaa nagaatiin erga xumurtee booddee nagaa fi guddina fooyya'aa galmeessisaa jirti. Haa ta'u malee, jijjiirraan mootummaa dhiyeenya kana gaggeeffame hatattamaan gara tasgabbiitti dhufuu yoo baate naannoo sana gara goolama tasgabbii dhabuu hamaatti deemsisa. Karaa biraatiin garuu, Sudaan Kibbaa goolama keessa seentee jirtu keessaa ba'uudhaaf dadhabdee rakkachaa jirti. Mootummaan Somaaliyaa shororkeessummaa akka ta'utti injifachuu hin dandeenye. Biyyoonni naannoo kanaa hundi isaanii guddina diinagdee hangi isaa wal-caalu galmeessisaa kan jiran yoo ta'ellee, diinagdee dhiibbaawwan balaa uumamaatii fi goginsaan dhufan damdamachuuf dandeessisu hin uaarranne. Dhimmi inni biraan, mallattoo addaa wal-dorgommii biyyoota guddatanii kan ta'aa dhufe tooftaan koriidaroota daldala galaana irraa idil-addunyaa to'achuuf godhamu muddama inni uume dha. Ittidhiyeenya inni biyyoota addunyaaf boba'aa dhiyeessanitti qabuu fi daldalli idil-addunyaa waggaatti doolaara tiriiliyoona tokkoo ol ta'u kan irra geejibsiifamu galaanni Mandaba-Baabi'eel fedhii biyyoota guddatanii harkisuudhaan waltajjii wal-dorgommii erga ta'ee bubbuleera. Haala siyaas-naannoo hawwataa ta'e kana yeroo dhiyaa as xiyyeeffannoo akka argatu ta'iiwwan taasisan caalaatti mul'achaa dhufaniiru. Isaan kunniinis haala Somaaliyaa fi sodaa waanbadeewwan galaana irraa uumanii turan, shororkeessummaa, akkasumas goolama si'anaa Yamani fa'aati. Sababa kanaanis, yeroo ammaa kana biyyoonni gara 27tti siqan galaana diimaa fi galoo galaana Edan keessa miila isaanii seensifataniiru. Biyyoonni kunniin fedhii garaagaraa fi yeroo tokko tokkos fedhii walitti bu'u kan qabaatan ta'uu isaatiin wal dorgommiin gidduu isaaniitti uumamu naannoo sana mancaasuu akka danda'u nitilmaamama. Akka waliigalaatti, Afriikaa keessatti sadarkaa Aardiittis haa ta'u sadarkaa naannoo biyyootaatti tarkaanfileen wal-gargaarsaa cimaa dhufan biyya keenyaaf gaheen isaan qaban baay'ee bal'aa dha. Tarkaanfiin kun Afriikaan akka jabaattu kan taasisu waan ta'eef, ltoophiyaan gama kanaan gahee dursummaa ishii cimsitee itti fufuu qabdi. Kanuma wajjiin wal-qabsiisuun, adeemsawwan wal-gargaarsii fi wal-jijjiirraa dandalaa Afriikaa wajjiin godhamaniin dhimmoota fayyadamoo taasisan ammumarraa kaasuun addaan baafachuun xiyyeeffannoo kennineefii misoomsuu qabna. Biyyoonni Afriikaa baay'een isaanii omishoota qonnaa kan ergan waan ta'aniif, wal-jijjiirraa daldalaa akka aardiilee kaan faana goonuutti Afriikaadhaaf omishoota qonnaa erguu irratti yoo xiyyeeffanne fayyadamoo hin taanu. Kana caalaa dhaabbilee tajaajilaa kanneen akka humna qilleensaa Itoophiyaa jirancimsuu fi omishoota industirii fi teeknooloojii fayyadamoo nu taasisan adda baafachuun kanarratti humna ijaaruun nu barbaachisa. Diinagdee Itoophiyaa: Firii fi Qormaata Guddina Isaa Biyyi keenya tuulama hojii otoo hin ta'iin damee kuufama duudhaa keessatti uumte keessaa inni tokkoo fi inni guddaan "walitti dhufeenya alaa fi diippiloomaasii" dha. Hojiin gaariin walitti dhufeenya alaa mootota darbaniin hojjetamaa dhufe adeemsa walitti dhufeenya biyya alaa amma gochaa jirruuf kaappitaala guddaa nuuf ta'uu kan danda'u dha. Akka waliigalaatti sababa hojiin gaariin walitti fufinsaan moototaan waan hojjetamaa tureef Itoophiyaan hawaasa idil-addunyaa biratti maqaa gaarii qabdi. Itoophiyaan hammamillee kabaja ishii eegsifachuuf qabsoo bal'aa kan gochaa turte yoo taatellee adeemsa kabaja kana eegsifachuu keessatti garuu sodaadhaan kakaatee warreen kaan hamminaan tuttuqxee hin beektu. Sababoota waraanawwan biyyoota gidduutti adeemsifamaniif sadarkaa ol-aanaatti kanneen caqasaman kanneen akka albaadhessummaa, sodaa fi kabajaa yoo ta'an Itoophiyaan albaadhessummaanis haa ta'uu sodaadhaan kan hamatamtu miti. Biyyoonni tokko tokko haleellaatu nurra ga'a jedhanii sodaachuudhaan gara waraanaatti seenu; tokko tokko immoo faayidaa waa'ee hin baasne barbaaduudhaaf warreen kaan irratti haleellaa waan darbataniif gara waraanaatti seenu. Itoophiyaan gara waraanaaatti seenuuf kan dirqamtu sodaadhaan yookin albaadhessummaadhaan otoo hin ta'iin yeroo kabaja ishii jalaa tuqan qofaa dha. Kuni immoo amalaa fi qor-qalbii siyaasaa uummata Itoophiyaa irraa kan maddu dha. Kanaafidha geggeeddaramuu moototaa keessatti kabaja ishii yoo xuquu baatan malee wal-ta'insaa fi waliigalteedhaaf qophooftuu taatee kan turteef. Qajeelfamni bifa qabeessi kun gegeeddaramuu moototaa keessatti qabiyyee isa duraanii itti fufsiisuudhaa fi jalqabbii haaraa gidduutti muuxannoon walitti dhufeenyi alaa wal-madaalaa ta'e qabaachaa ture akka qabaannu nu taasiseera. Sababa kanaanis, walitti dhufeenyi alaa keenya seenaa qisaasa'aa hoggayyuu haaraa ta'e otoo hin ta'iin kuufama dhaalaa ida'amuun keessatti mul'ate qabatee itti fufeera. Walitti dhufeenyi alaa Itoophiyaa kaleessaa kaasee hanga har'aatti gara caalu fedhii wal-ta'insaa irratti kan hundaa'e dha. Itoophiyaan akka mootummaa biyyaalessaa hammayyaatti erga hundooftee boodallee amala walitti dhufeenya alaa ishiin qabdu yoo ilaallu haleellaa of-irraa qolachuudhaaf dirqamtee gara waraanaatti seenti malee barsiifata sodaadhaanis haa ta'uu albaadhessummaadhaan walitti bu'insa uumuu hin qabdu. Seenaan Aduwaa fedhii wal-ta'insaa keenya abshaalummaadhaan nurraa butachuu yaadanii kabaja keenya kan tuqan kan ittiin of-irraa dhoowwine dha. Kanaanis biyyoota seera malee gabrummaa jalatti kufan hundumaa onnee kan itti godhee fi gabrummaarratti akka qabsaa'an kan kakaase seenaa injifannoo galmeessisneerra. Seenaa injifannoo kun falaasamni walittti dhufeenya alaa Itoophiyaa dadhabootaaf kan dhaabatee fi injifannoo dursuu irratti kan hundaa'e akka ta'u taasiseera. Itoophiyaan biyya seenaa yeroo dheeraa qabduu fi qaroomina ulfoo kan qabaachaa turte ta'uun ishii, akkasumas gabrummaa kan of-irraa qolattee fi injifannoodhaan kan deebiste injifannoo Aduwaa kan qabdu ta'uun ishii walitti dhufeenya waliigaltee irratti hundaa'e uumuudhaaf dhaga'amummaan ishiin qabdu akka ol ka'u taasiseera. Afriikaa keessaa qofaa ishii miseensa Liigii Saboolee ta'uun ishii, sochii Paan-Afriikaatiinis dursituu taatee dadammaqsituu tokkummaa Afriikaa, hundeessituu fi teessoo ta'uun ishii humna diippiloomaasii ishii kan dabaluuf, dhaga'amummaa ishiis kan guddisu kuufama guddaa dha. Waltajjii idil-addunyaa irratti seer-maleeyyiiwwan kanneen akka bittaa fi appaartaayidii mormuu fi falmuudhaan adda-duree turre. Nageenya waloo aardiitiifis haa ta'uu kan idil-addunyaatiif leellistootaa fi hirmaattota adda-duree turre. Itoophiyaan yeroo bulchiinsa Axee Hayilasillaasee bu'uura seeraa (riti'iin) dursuutiin weerara Faashistii Xaaliyaanii ilaalchisee mootummoota addunyaatti iyyitus otoo hin milkaa'iin hafuun ishii ilaalchi yaadaa dhaabbilee idil-addunyaa irratti amantii guutuu kennisiisee walitti dhufeenya alaa bocuun ni danda'ama jedhu adeemsa dheeraa kan nu hin deemsisne ta'uu isaa kan irraa baranne dha. Ta'us, mudannoon kun yaada dhaabbattummaa irratti abdii akka kutannus haa ta'uu karaa wal-ta'insaa akka dhiisnu nu hin taasisne. Itoophiyaan walitti dhufeenya injifannoo fi wal-ta'insa irratti hundaa'e dursisiisuu fi walitti dhufeenya humna irratti hundaa'e irratti qabsaa'uudhaan biyya jiraatte dha. Naannoo Gaanfa Afriikaa fi akka waliigalaatti nageenyaa fi tasgabbii Afriikaatiif shoorri ishiin taphachaa jirtu garaa murannaa dheeraa qabaachuu ishii kan agarsiisu dha. Biyyoota ollaa, Somaaliyaa fi Sudaanitti, akkasumas Ruwaandaa, Burundii fi Laayibeeriyaatti hojiin nageenya kabachiisuu hojjenne ol-aanaa dha. Humni waraanaa keenya ergama nagaa kabachiisuudhaaf fudhatee bobba'e hundumaatti dirqama isaa haala gaariin kan ba'atuu fi hoomaa amala gaarii qabu dha. Biyyi keenya biyyoota walitti araarsuu keessatti shoorri ishiin taphachaa jirtu akka salphaatti kan ilaalamu miti. Gaanfa Afriikaa keessatti biyyoonni faayidaa qabanis haa ta'u dhimmicha fageenya irraa kanneen ilaalan Itoophiyaan naannoo kana keessatti shoora ishiin tsaphachaa jirtu ifatti ilaalaa jiru. Sababa kanaanis, maddi humna dhaga'amummaa biyyittii inni tokko shoora ishiin naannicha keessatti nagaa eegsisuuf qabdu wajjiin kan wal-qabate dha. Yeroo ammaa kana immoo biyyi keenya guddina diinagdee ishiitiin dabaluu irratti argamti. Waggoottan walitti aananii darban keessatti injifannoowwan Itoophiyaa keessatti galmeessifaman Itoophiyaa hawaasa idil-adunyaa biratti kan ittiin waamamtu fakkeenyummaa beelaa jijjiiranii guddina diinagdee ariifataatiin biyya waamamtu ishii taasiseera. Kunis fakkii gaarii biyyi kun qabdu addunyaaf beeksisuudhaan carraa gaarii diippiloomaasii diinagdee ishii bu'aa qabeessa kan taasisuu danda'u dha. Yaada lda'amuu Walitti Dhufeenya Biyya Alaa Ilaalchisee Walitti dhufeenyi alaa fi walitti dhufeenyi dhala namaa uumama, wal dorgommii yookiin wal-ta'insa giddugaleessa kan godhate taasisanii murteessuu wajjiin walitti hidhata guddaa kan qabu dha. Biyyoonnis haata'anii mootummooleen walitti qabama namoota dhuunfaa waan ta'aniif filannoowwan walitti dhufeenyaa lamaan kunniin isaan ilaallata. Wal-dorgommii, yookiin wal-ta'insa sadarkaa biyyootaa fi mootummootaattis walitti dhufeenyawwan jiraatan seerri ittiin bitaman filannoowwani dha. Waan kana ta'eef, falmiiwwan yaad-rimee maalummaa, sababoota ka'umsaa, barbaachisummaa fi amaloota bu'uuraa walitti dhufeenya alaa biyyootaa irratti taasifaman murteewwan lama irratti kan fuulleffatan ta'anii turaniiru. Falmiiwwan kunniin gara caalu qabatamummaa fi qabatamummaa warreen qeeqan (haliyootota) biroo gidduutti kanneen taasifamani dha. Qabatamummaan moototta biyyaa faayidaa dhuunfaa isaanii kabachiifachuuf kanneen fiigan akka ta'an ilaalcha keessa kan galchu yommuu ta'u, walitti dhufeenyi idil-addunyaa bu'aa fiigicha faayidaa kana eegsisuuf godhamuuti jedhee amana. Kanaafuu, bu'uura kanaatiin addunyaa humnaan bultu kana keessatti madaallii humnaa eegsisuun dhimma filannoo hin qabne dha. Maddi humnaa inni guddaanis humna diinagdee fi loltummaati jedheetu ilaalcha keessa galcha. Kanafuu, seera addunyaa keessatti abbaa humnaa ta'uun yookiin warreen humna qabanitti maxxanuun madaallii humnaa eegsisuun warreen kaaniin cafaqamuu fi faayidaa buchisiisuu irraa nama baraara jedheetu amana. Qabxiin falmii wal-dorgommii bu'uura godhate (ilaalchi qabatamummaa) akkuma biyya tokko keessatti walitti bu'insa faayidaa namoota dhuunfaa gidduutti uumamuuf murtii kennuun danda'amu, sadarkaa idil-addunyaatti walitti bu'insa faayidaa biyyoota lama gidduutti uumamuuf qaamni mootummaa aango-qabeessa ta'ee murtii kennuu fi seera qabeessummaa diriirsuu danda'u hin jiru kan jedhu dha. Addunyaan keenya gaggeessaan hundumaaf ta'uu fi hunda wal qixxeetti ilaaluu kan keessa hin jirre, biyyi humna qabu waanuma barbaade kan irratti taasisu dha. Biyyoonni eenyummaa isaanii eegsisuuf faayidaa isaanii isa to'annoo isaanii jala jiru kan ittiin kabachiifatan humna cimaa gabbifachuun warreen kaaniin akka hin cafaqamnee fi eenyummaa isaanii akka hin dhabne gochuutu irra jira jedhee amana. Addunyaa tasumaa tilmaamamuu hin dandeenyee fi hamaa ta'e kana keessatti waanti itti hirkoo fi abdii namaaf ta'uu danda'u humna of-irraa qolachuu qabaachuu qofaa dha. Walitti dhufeenya biyyootaa isa wal-dorgommii fi wal-irratti inaaffuu irratti hundaa'e kana irratti hamilee fi haqummaa qabaachuuf tattaafachuun biyyoota abbaa humnaa fi abshaalota ta'an kanneen karaa hamilee fi haqummaa hin qabneen faayidaa isaanii eegsifachuuf deemaniin of hunkuteessuu dha. Waan kana ta'eef, akkaataa ilaalcha kanaatiin biyyoonni walitti dhufeenyi cimdii tasgabbaa'aa ta'e kan faayidaa isaanii isaaniif eegsisu akka uumamuuf, yeroo hundummaa humna loltummaa fi diinagdee biyya akka diinaatti farrajanii duukaa bu'anii madaallii eegsisuun tasgabbiin idil-addunyaa dhufuu danda'a jedhanii yaada falmii dhiyeessu. Ilaalchi walitti dhufeenya addunyaa inni lammaffaan gara caalu qabiyyee/kallattii "yaadummaa" kan qabatu dha. Walitti dhufeenyi biyyoota gidduu jiraatu wal-dorgommii qoccolloo fi wal-xalafuu/wal-hidhuu irratti kan hundaa'e hiriira humnaa ida'amaa zeeroo ta'e ta'uu hin qabu; waliin hojjechuudhaan bu'aa isaan buufatanitu caala jedheetu amana. Ilaalchi kun walitti dhufeenya alaa kan nageenya dhala namaa isa mootummaa biyyaalessaatiin ol jiru irratti xiyyeeffate qabaachuutu barbaachisa jedhee amana. Biyyoonni walitti hirkachuudhaan kan dhaabatan waan ta'aniif guutamuun fedhii tokkoo isaanii fedhii qajeelaa inni biraa agarsiisu irratti kan hundaa'e dha. Dhaabbileen idil-addunyaa walitti dhufeenya biyyootaa murteessuu ni danda'u; kanaafis, caaseffamoota dhaabbattummaa idil-addunyaa kan biyyoota gidduutti wal-amantaa, wal-ta'insaa fi guddina waliiniitiif waliin hojjechuu dandeessisu dhaabuu n barbaachisaadha jedhee gorsa. Cimsinee yoo ilaalle, dhimmoonni falmii (haliyootonni) walitti dhufeenya alaa armaan olitti dhiyaatan lamaan dhiyeessan garaagarummaa kan qabanii fi bu'uura isaaniitiin kan wal-faallessan yoo fakkaatan illee, lamaan isaaniiyyuu gama qabiyyee fi bifa walitti dhufeenya alaa akkuma jirutti agarsiisuutiin ilaalcha wal-deeggaru kan calaqqisiisan akka ta'an hubachuun nidanda'ama. Ilaalchawwan lamaan wal-simsiisanii itti fayyadamuudhaan faayidaa fi fedhiiwwan biyyaa eegsisuun nidanda'ama. Kana ilaalcha keessa galchuudhaan yaanni ida'amuu walitti dhufeenya alaa wal-dorgommee fi wal-ta'insa walitti araarsee ka fuulduratti adeemu ta'a. Yaanni ida'amuu walitti dhufeenya alaa seenaa keenya keessatti karaalee hanga ammaatti irra deemaa dhufne irratti maqaa ijaarre irratti milkiiwwan dabalataa argamsiisuu fi kuufamawwan guddisuu irratti kan hundaa'u dha. Akka yaada kanaatti, qajeelfama bu'uuraa walitti dhufeenya alaa biyya keenyaa itti fufsiisuu fi cimsuun karaa filannoo wal-hubannaatiin kuufama bal'aa waan nuuf kennuuf, himamsa walitti dhufeenya alaa gahaa ta'e akka qabaannu taasisa. Isa ture jabeessuu fi hanqinoota guutuu malee waantota akka haaraatti eegaluun himamsa siyaasaa gad aanaa ta'e irraa akka kaanu waan nu taasisuuf salphaatti galma keenya ga'uu hin dandeenyu. Kanaafuu, walitti dhufeenya alaa keenya isa wal hubannaa fi injifannoo irratti dhaabate itti fufsiisuu fi hir'ina isaa guutuun yaada bu'uuraa walitti dhufeenya alaa keenyaati. Yaanni walitti dhufeenya alaa keenyaa faayidaa otoo hin ta'iin walitti dhufeenyaaf dursa kan kennuu fi rakkoolee hiikuudhaaf waanti dursuu qabu walitti dhufeenya haaressuudha jedhee kan amanu dha. Faayidaan biyyaalessaa tokko, qajeelaa fi kan hin jijjiiramne yookiin bifa tokko qofaadhaan murtiinkan itti kennamu ta'uu dhiisuu isaa hubachuudhaan malli faayidaa biyyaalessaa wal-ta'insaan murteessuu baratamuu qaba. Faayidaa biyyaalessaa hiika isaa isa duraan ijaarameen qofaa otoo hin ta'iin isa irratti hiikawwan biroo dabaluu fi hir'ina isaa guutuudhaaf hiika waliigalteedhaan murteeffamu isa barbaachisa. faayidaan biyyaalessaa maalummaa dhaabbataa kan qabuu fi murteeffamee waanta dhume otoo hin ta'iin, waanta duudhaalee keenya hordofnee dubbii sababa qabuu fi namummaa gonfateen murteessuu waanta dandeenyu ta'uu isaa hubachuu barbaachisa. Keessumaayyuu, biyyoonni guddinarra jiran tapha humnaa siyaasaa idil-addunyaa keessatti hiriira isa tokkotti makamuudhaaf yaalii taasisaniin duratti faayidaan biyyaalessaa keenya maali jedhanii murteessuudhaaf tattaaffii cimaa gochuutu isaanirra jira. Ta'us garuu, biyyoota guddinarra jiran keessatti laafinni fi hir'innin mootummaa biyyaalessaa, akkasumsa duudhaalee waloo uumuu dadhabuun mootota kanaa, sababa kanaanis yaaliin eenyummaa biyyaa eegsisuuf taasifamu murtee faayidaa biyyaalessaa ijaaraa fi fooyyessaa deemuudhaaf waanta boqonnaa isaaniif hin kennine ta'ee jira. Siyaasni keessaa haaluma siyaasa idil-addunyaa irraa baay'ee garaagarummaa hin qabneen seer-maleessummaadhaan waan harkifamuuf mootonni akka waantota eenyummaa ifa ta'e tokko qabaniitti faayidaa isaanii ni beeku jechuuf nama rakkisa. Dhaabbilee fedhiiwwan isaanii ifaan ifatti kabachiisanii fi wal-hubannaa keessaa qaban waan hin ijaarreef akka biyyoota guddataniitti seera siyaasaa isaanii keessatti faayidaa biyyaalessaa ifatti beekamuu fi ijaaramu niqabu jechuun hin danda'amu. Faayidaa biyyaalessaa murteessuu ilaalchisee karaa haala miira sabummaa biyyaa irraa fagaateen fedhii keenya kabachiisu hordofuu nu barbaachisa. Kanaafis faayidaa bir-qabaa caalaa faayidaa gonkaa dursuun baay'ee barbaachisaa dha. Faayidaan bir-qabaa biyya masaanuu wajjiin of wal-dorgomsiisuudhaan gahee caalmaa qabu fudhachuudhaaf tattaaffii taasifamu dha. Tattaaffiin kun wal-morkii irratti kan hundaa'e yoo ta'eyyuu, faayidaa caalaa miidhaa yoo hordofsiiseyyuu, biyyoonni faayidaa isaanii kabachiisaa akka waan jiraniitti akka isaanitti dhaga'amu taasisa. Karaa biraa, faayidaan gonkaa miidhaa xiiqii fi wal-morkii irraa dhufu faayidaa biyyaalessaa jedhee waamuu caalaa faayidaa biyyaalessaa isa dhugaa kan kabachiisuu fi karaa jireenya lammiilee jijjiiru hordofuu dha. Faayidichi kan madaalamu masaanuu keenya caalaa gahee argachuu keenyaan otoo hin ta'iin, hamma nu barbaachisurraa hammam arganneerra? madaallii jedhuun ta'a. Biyyoonni guddinarra jiran, keessumaayyuu walitti dhufeenya ollummaa waliif qaban keessatti faayidaa gonkaa kana murteessuu fi isas galmaan ga'uuf dhama'uun isaanirraa eegama. Rakkoon biyyoonni guddinarra jirru dammaqnee dhabamsiisuu qabnu inni tokko haala hayyoonni "kiyyoo martoo" jedhanii waamani dha. Kiyyoo martoo jechuun maraammartoo inni tokko isa biraa sodaachaa, haalaan haaloo dhalaa sababuma malee walitti bu'uu fi dhiiga walii dhangalaasuutiif saaxilamuu jechuu dha. Maraammartoo kana kutuudhaaf immoo faayidaa gonkaa herreeguu fi argachuuf dursa kennuun barbaachisaa dha. Waanti ka'umsa walitti bu'insawwanii ta'e dagatamee walitti bu'insawwan sana kan itti fufsiisu haala faayidaa otoo hin ta'iin manca'uu walitti dhufeenyaa yoo ta'e waa'ee faayidaa haasa'uu laaffisanii walitti dhufeenya haaressuu barbaachisa. Kunis duudhaa kaka'umsa ol-aanaa barbaadu ida'amuu irratti kan hundeeffamu ta'a. Walitti dhufeenya jijjiiruudhaaf inni tokko ittigaafatamummaa fudhatee kakaumsaan yoo tarkaanfachuu baate akkuma kiyyoo martoo keessatti qabamanitti hafuun waan hin oolledha. Faayidaa biyyaalessaa keenya kan kabachiisnu duraan dursee murticharratti waliigalaa yemmuu dhufnedha yoo jedhamu faayidaawwan biyyaalessaa keenya kanneen dursanii murteeffaman hin jiran jechuu miti. Haa ta'u malee, faayidaaleen biyyaalessaa keenya wal hubannaa keenya qofaadhaan kan murteeffaman otoo hin taane haasaa biyyoota kaan waliin goonu keessattis bifaa fi hiika qabachaa kan dhufani dha. Kunis, faayidaan biyyaalessaa haasaadhaaf gufuu kan itti ta'uu fi siyaasa humnaatiif karaa kan banu amala uumamaa isaa isa rincicaa ta'e jijjiirrachuu qaba yaada jedhu rraa kan maddu dha. Leellistoota haqummaatiin "firri dhaabbataa fi diinni dhaabbataan hin jiru" jechama jedhu keessatti murtee dhaabbataa dhabamsiisuu yaada jedhu kan fudhannu yoo ta'eyyuu, yaadichi karaa tokkoon yaadni ramaddii firaa fi diina jedhu kan isa dhuunfate; karaa biraatiin immoo dhaabbii-dhabdummaa fi haaluu falaasama walitti dhufeenya alaa godhee kan ilaalu ta'uu isaatiin ida'amuu wajjiin kan wal-faallessu dha. Yaanni firaa fi diina jedhu ka'umsuma isaa irraayyuu walitti dhufeenya firdii irratti hundaa'uu fi bu'uuruma isaa irraayyuu yaada dhugaa wajjiin walitti bu'e dha. Walitti dhufeenya biyya kam faanayyuu goonu walitti qabaatti kan firaa fi kan diinaa jennee farrajuun dubbii fi walitti dhufeenya sirreessaa deemuuf yaada karra namatti cufu dha. Kanaafuu, walitti dhufeenya alaa keenya keessatti qajeelfama "firri dhaabbataa fi diinni dhaabbataan hin jiru" jedhu caalaa qajeelfama "waanti firaa fi diina jedhamu hin jiru" jedhu kan hordofnu ta'a. Qajeelfamoota waliigalaa kanneen irratti hundaa'uudhaan Itoophiyaan yeroowwan itti aananii dhufan keessatti walitti dhufeenya alaashii itti fufsiisuurratti dabalataan dhimmoota hanqinni irratti mul'atee fi irratti xiyyeeffachuun qabdu, akkasumas walitti dhufeenyashii milkaa'aa taasisuuf kallattii kabaja biyyaalessaa guddisu, biyyoota olla irratti xiyyeeffatee fi dandeettii diippiloomaasii guddisu hordofuun faayidaa qabeessa ta'a. Biyyoota Ollaa Walitti dhufeenya alaa keenya keessatti xiyyeeffannoon keenya inni jalqabaa biyyoota olla wajjiin wal-ta'uu irratti walitti dhufeenya hundeeffame hundeessuu fi jabeessuu ta'a. biyyoota ollaa ilaalchisee qajeelfamni hordofnu "biyyi kamillee biyya firoomfatu filachuuf mirga niqaba; biyyi olla garuu hin filatamu" kan jedhu ta'uu qaba. Qajeelfama durii "adaamiin agamsatti siqe boo'aa jiraata"; arbuun burqituutti siqe yeroo mara lalisa" jedhu hordofuutu nubarbaachisa. Biyyi boyyoota nageenyi isaanii hin mirkanoofnee fi tasgabbii keessaa hin qabne wajjiin olla ta'e nagaa fi tasgabbii guutuu ta'ee fi wabii qabu mirkaneessuu hin danda'u. Wal-simannaan hawaasummaa fi diinagdee waliinii uummatoota biyya keenyaa akkasumas uummatoota biyya keenyaa fi naannoo keenyaa jiranii uumamuu mootummaa hammayyaawaatiin dura kan ture ta'uun isaa ni beekama. Tarsiimoon walitti dhufeenya alaa keenyaa sararoota walitti dhufeenyaa kana jabeessuu; diippiloomaasiin keenya walitti dhufeenya diinagdee fi hawaasummaa duraan ture kana gara sadarkaa ol-aanaatti ceesisuudhaaf boca qindaa'ee fi gumaa'e kennuufiitu isarra jira. Walitti dhufeenya biyyoota olla wajjiin qabnuun faayidaan biyyaalessaa gara caalu faayidaa waliinii gonka ta'e irratti hundaa'ee kan murteeffamu ta'uu qaba. Carraan keenya kan wal-hidhee jiru waan ta'eef, wal-ta'insaa fi wal-gargaarsa faayidaalee waloo keenyaa bu'uura godhate qabaachuu qabna. Yeroo dhimmoota irratti waliif hin galle irratti dabarsinu caalaa dhimmoota irratti waliigallu irratti yeroo baay'ee balleessuun caalaatti xiyyeeffannoo kennuufiin barbaachisaa dha. Waanta gaarii qabnu ida'aa yeroo dhufnu adeemsa keessa rakkoolee itti aananii dhufan hiikuuf kan nu dandeessisu kuufama walitti dhufeenyaa gahaa ta'e qabaachaa deemna. Kuufama walitti dhufeenyaa kana akkuma salphaatti itti gargaaramnee rakkoolee itti aananii dhufan adeemsa keessa hiikuu dandeenya. Ta'us garuu, siyaasa idil-addunyaa keessatti biyyootaa fi uummatoota gidduutti dhimmi walitti dhufeenya allaa kamillee akka jiraatuuf fedhiin waloo tokko kan biyyoota lamaa fi isaa ol ta'an walitti hidhu jiraachuun dirqama dha. Kuni faayidaa fi hiika tokko kan qabaatu dhimma walitti hidhaminsaa giddugaleessa godhachuudhaan biyyoonni fedhii walitti dhiyaataa fi walitti hin buune yeroo qabaatan biyyoota sana gidduutti nagaa, walitti dhufeenya jabaa fi walitti hidhaminsa fida. Karaa biraatiin, dhimmoota waloo ilaalchisee filannoon biyyoota sanaa kan wal-irraa fagaatee fi kan wal-faallessu yeroo ta'u walitti dhufeenya gara walitti bu'insaa fi muddamaatti geessu uumuu danda'a. Waan kana ta'eef, haala fedhiin waloo walitti hidhaminsa uumu hin jirre keessatti walitti dhufeenyi nagaas haa ta'uu kan walitti bu'insaa biyyootaa fi uummatoota gidduu jiraachuu hin danda'u. biyya keenyaa fi kaan gidduutti walitti dhufeenyi jiraachuu kan danda'u haala fedhiin saboota biyya keenyaa tokko kan warreen kaanii wajjiin walitti hidhachuu barbaadu keessatti dha. Haalonni wal-simachuu dhabuu fedhiiwwanii walitti dhufeenya saboota lama gidduu jiru irratti ka'an walitti bu'insaaf sababa ta'uu danda'u. Hirkannaan bir-qabaa hidhatawwan cimdii irra jiru duufinsa humna walitti dhufeenyaa birqabaa biyyoota gidduutti uumamuuf madda ta'a. Fakkeenyaaf, omishini waliigalaa waggaa daldala alaa ishii dhibbentaa sadi kan qabatu Ameerikaan diinagdee ishii daldala alaa dhibbeentaa shantama kan qabatu Jarman wajjiin wal-bira qabamee yeroo ilaalamu Jarman walitti dhufeenya Ameerikaa wajjiin qabdu irratti caalaatti hirkattuu ta'uu ishii hubanna. Sadarkaa biyya keenyaattis walitti dhufeenya duufaa biyyoota olla wajjiin qabaannu cimsuu fi baay'isuudhaan humna walitti hidhatinsa biyyoota ollaa irratti qabnu guddisuutu nurra jiraata. Keessumaayyuu, biyyoonni naannoo keenyaa walitti hidhaminsi diinagdee fi hawaasummaa duufaan biyya keenya waliin qabaatan fayyadamummaan biyyi keenya biyyoota naannoo keessatti qabaattu kanneen biro keessattis dameelee dhiibbaa akka taasisu gochuun barbaachisaa dha. Baha Afriikaatti walitti hidhaminsa diinagdee uumuun barbaachisaa dha. Sababoota guddina ariifachiisaa biyyoota Kibba Baha Eeshiyaa ilaalchisee kennaman keessaa walitti hidhaminsi diinagdee isa tokko dha. walitti hidhaminsi diinagdee kun gabaa addunyaa keessatti dorgomaafii warra humna guddaa qaban akka ta'an isaan dandeessiseera. Carraaqqiiwwan hidhata daldalaa Afriikaa keessatti yaadaman baay'ee kan itti deemamnee fi firii gaarii kan argamsiisan waan hin taaneef yaaliiwwan taasifaman irraa barumsa fudhatanii sababa itti milkaa'uu didaniif qoratanii hidhata daldalaa ifaan ifatti gaggeeffamu uumuu barbaachisa. Hidhanni daldalaa ulaagaa seeraa sirnaawaa ta'e keessatti qabamee yoo raawwatame; seera daldalaa idi addunyaa wajjiin kan walitti hin buunee fi humna biyyoota naannoo sanaa kan gabbisu waan ta'eef diippiloomaasiin daldalaa biyyoota naannoo keenyaa wajjiin qabnu kanarratti xiyyeeffachuu qaba. Walitti dhufeenyi biyyoota olla keenyaa wajjiin qabnu walitti dhufeenyawwan keenya hundumaa dursee xiyyeeffannoo argachuu kan qabu dha. Walitti dhufeenyi dhimmoota nagaa fi tasgabbii irratti biyyoota ollaa keenyaa wajjiin qabnu qaawwa hedduu kan qabuu fi dhimmoota rarra'anii hafan hedduu kan qabu waan ta'eef, bal'inaan irratti hojjechuu kan qabnu dha. Walitti dhufeenyi kun milkaa'aa yoo ta'uu baate, walitti dhufeenyi ollaawwan keenya mataa isaanii wajjiin qabnu manca'uu isaarra darbee biyyoota fagoo jiraniif meeshaa ta'uudhaan biyya keenya balaa keessa buusuu danda'a. Walitti dhufeenyi ollaawwan keenya wajjiin qabnu kallattii lamaan jabaachuu qaba. Inni tokkoffaan, Igaadiin jabeessuudhaanii fi biyyoonni kunniin xiyyeeffannoo ol-aanaa akka kennaniif gochuudhaan walitti dhufeenya keenya Igaad keessatti jabeeffachuu nidandeenya. Dabalataanis, biyyi keenya dhuunfaa ishiitiin biyyoota kana wajjiin walitti dhufeenya diippiloomaasii bal'aa uumuu qabdi. Keessumaayyuu, diimokraasiin uummatummaa jabaatee hojii irra ooluu qaba. Kanaanis walitti dhufeenyaa sabootaa cimsuudhaan hidhata naannoo kanaatiif gahee gaarii gochuun nidanda'ama. Rakkoon yeroo baay'ee walitti dhufeenya ollaawwan keenya wajjun qabnu mudatu sodaarratti kan hundaa'ee fi haala badaa miirri diinaan marfamuu uumu dha. Miirri sodaadhaan marfamuu fi haalli ollaawwan keenya sodaadhaan ilaaluu eenyummaa keenya eegsifachuuf gahee qor-qalbii qaba jedhamee tilmaamama. Walitti dhufeenya keenya balballoomsa dabaa fi jettejettee irra ceesisnee marii irratti kan hundaa'e otoo taasisnee garuu waltaanee guddachuu, tokkoon keenya isa biraatiif madda rakkoo ta'uu keenya hanbisnee rakkoolee keenya hedduu isaanii akka salphaatti hiikuu nidandeenya. Waan kana ta'eef, walitti dhufeenya sodaa nageenyaa irratti bu'uureffame irraa gara wal-ta'insa diinagdee, gamtaa fi tokkummaa irratti xiyyeeffateetti ce'uun walitti siqeenya uumuu barbaachisa. Biyyoota ollaa wajjiin qoccolloo 'gareewwan hidhataniif iddoo baqaa kennite, ni leenjiste, ni hidhachiiste!' jedhu keessaa ba'uudhaan quunnamtiiwwanii fi walitti bu'insawwan harka lafa jalaa hir'isuudhaan nageenya kutaa-aardii mirkaneessuu barbaachisa. Shoora biyyoota naannoo keessatti qabnu guddisuu ilaalchisee biyyoota Arabaa akka rakkoo fi diina seenaawaatti otoo hin ta'iin akka ollaa itti fufinsa qabuuttii fi akka gargaartuutti ilaaluu barbaachisa. Quunnamtiin alaa keenya faayidaalee fi humnoota garaagara ta'anii fi waliif faallaa ta'an gidduutti walabummaa eegee michummaa kan cimsu ta'uutu irra jiraata. Kabaja Biyyaalessaa Kaayyoon ida'amuu inni tokkoo fi ijoon sabboonummaa biyyaalessaa lammiilee fi biyya keenyaa mirkaneessuu dha. Kabaja lammiilee yeroo jennu duudhaa lammiileen keenya ofii isaanii birattis warreen kaan biratti gatii argachuu fi kabajamuuti. Kabajni qajeelfama faayidaa waloo fi sodaa eegsisuuti. Duudhaa namoonni yeroo hundumaa karaa gara galmaatti ittiin dhiyaatan otoo hin ta'iin ofiidhuma isaaniitiiyyuu galma akka isaan ta'an ittiin amanani dha. Kabajni namootaa uumama namoomaa hundumaa, biyyaa fi gareedhaan, akkasumas sadarkaa nama dhuunfaatti ilaalamuu danda'a. kaayyoowwanii fi duudhaaleen biyya keenyaa kaan isaanii kamiyyuu kabaja lammiilee fi biyya keenyaa kan mirkaneessan ta'uu qabu. Biyya keenya keessatti mankaraaruu sabummaa irraa kan ka'e waanti dadhabaa dhufe inni tokko sabboonummaa biyyaalessaati. Sabummaan sadarkaa sabaattis haa ta'uu sadarkaa biyyaatti amala warreen kaan waliin wal-dorgomsiisuu yoo qabaatu, sabboonummaan biyyaalessaa garuu amala jaalala biyyaa qabaachuu kan of ijaaruu fi ofirraa ittisii irratti xiyyeeffate dha. Waggoota darban keessatii amalli gootummaa lammiilee biyya keenyaa gad-bu'aa dhufeera. Lammiileen biyya isaanii dhiisanii godaanan, gareewwan gurmaaanii biyyuma isaanii saaman, taa'anii kanneen gad bu'insa biyya isaanii daawwatan, kuni hin ga'u jedhaniis beektonni gad bu'insa kana hammeessuudhaaf odeessaa oolan, gootummaanii fi sabboonummaan biyyaalessaa laafuu isaatiif agarsiistuuwwani dha. Kanaafuu, biyyi keenya soorummaa fi diimokiraasiidhaan akka ceetu yoo barbaadame jaalala biyyaa lammiilee dabaluudhaan guddinaa fi eenyummaa biyya isaanii irratti gootota mariif hin dhiyaanne gochuu barbaachisa. Quunnamtiin alaa fi diippiloomaasiin kabaja, eegumsaa fi nageenya lammiilee keenya ala jiraataniitiif kan dhimmuu fi falmu ta'uu qaba. Hojiileen diippiloomaasii keenyaa kabaja Itoophiyaanotaa fi dhalattoota Itoophiyaa eegsisuu ilaalchisee qaawwaa bal'aa kan qaban ta'uun isaanii nihubatama. Kabaja biyyaalessaa keenya eegsisuun qajeelfama hojii diippiloomaasii keenyaa ta'uutu irra jiraata. Hojiilee diippiloomaasii diinagdee fi nageenyaa keenya biroos haa ta'uu mirga lammiilee keenyaa kabachiisuu ilaalchisee hojiin nuti hojjennu kabaja biyyaalessaa keenya kan eegsisu ta'uu qaba. Karaa biraatiin, hammamillee isa qofaa yoo ta'uu baates, kabajni biyyyaalessaa kan fedhii otoo hin ta'iin qabiyyee humna biyyummaati. Ibsituuwwan ijoo human biyyaa immoo humna ittisaa fi diinagdeeti. Taphni humnaa dandeettii ittisa biyyaa hirkoo ijoo kan inni ta'u waraanni filannoowwan diippiloomaasii fi siyaasaa duguugamanii yeroo dhuman sadarkaa diippiloomaasii isa dhumaa ta'uu isaa hubachuudhaani. Kanaafuu, waraanni firii fedhii qaama tokkoo qofaa ta'uu dhiisuu isaatiin waraanni haala kamiiniyyuu yoo eegalame garuu humna walitti dhufeenya alaa waraana yeroo gabaabaa keessattii fi baasii xiqqoodhaan injifachuudhaan xumuruu giddugaleessa godhate ijaaruu barbaachisa. Kunis kallattii dhimma dhimma alaa, nageenyaa fi ittisa walitti hidhu kan hordofudha jechuu dha. Humni wal-ta'e kunis uumameera jedhamuu kan danda'u naannolee waraanaa afranuutti (lafa, bishaan, qilleensaa fi saayibarii irratti fedhii fi faayidaa biyyaalessaa biyya keenyaa eegsisuu yoo dandeenye dha. Waan kana ta'eef, galma guddaa fi kallattii xiyyeeffannoo tasgabbii fi nageenya biyya keenyaa ta'uu kan qabu naannolee waraanaa afranuu bu'aa qabeessa humna ittiin taasisnu uumuu irratti ta'uu qaba. Dhimmi humna bishaan irratti qabnu kabachiisuu wajjiin wal-qabatu inni tokko dhimma nageenya biyyaalessaa fi sabboonummaa diinagdee biyyi keenya galaana diimaa irratti qabdu dha. Galaanni diimaa daangaa Itoophiyaa irraa fageenya gabaabaa (kiiloo meetira 60) irratti naannoo argamu dha. Sochiiwwan galii fi ba'ii daldalaa Itoophiyaa akka waliigalaatti kan hundaa'an galaana diimaa kana irratti dha. Itoophiyaa Afriikaa keessatti biyya dhaabbilee doonii gurguddoo qabdu waan ta'eef, shaqaxoonni ba'anii fi galan hedduun isaanii galaanarra imalanii kan kan seenanii fi kan ba'an karaa galaana diinaa darbaniiti. Waan kana ta'eef, eenyummaan hundagaleessaa Itoophiyaa galaana diimaa irra kan dhaabate dha. Diinagdeen biyya keenyaa kallattiinis haa ta'u karaa al-kallattii nageenya galaana diimaa wajjiin kan wal-qabate dha. Sodaan fuula keenya jiru kunii fi haalli duraan turee fi qorqalbiin naannoo kanaa sochii keenya otoo hin daangessiin, akkasumas faayidaa keenya otoo hin miidhiin deemuu kan dandeenyu nageenyii fi tasgabbiin galaana diimaa fi naannoo sana yoo jiraate qofaa dha. Sodaawwan loltummaa, diinagdee, siyaasaa fi diippiloomaasii naannoo kanatti uumaman yaaddoowwan nageenya biyyalessaa biyya keenyaati. Biyyoonni buufata waraanaa naannoo sanatti ijaarratan gidduu isaaniitti waliigaltee dhabuun yoo uumame eenyummaan warreen akka biyyaatti dhaabannee rakkoo keessa seena. Yeroo diinagdeen Itoophiyaa guddachaa deemutti itti fufinsa isaa eegsisuuf nageenya keessaa qofaa otoo hin ta'iin nageenyi naannoo illee nubarbaachisa. Itoophiyaa nagaa ta'uu naannoo ishiitii baay'istee barbaaddi. Waan kana ta'eef, Itoophiyaan shooraa fi aangoo galaana diimaa irratti qabdu guddisuu qabdi. Yaaddoo guddina diinagdee fi nageenyaa naannoo sana jiru hir'isuutu ishii irraa eegama. Galaanni diimaa dirree walitti bu'insaa biyyoota guddatanii ta'aa dhufuu isaatiin Itoophiyaanis gama kanaan itti fayyadama galaana diimaa ilaalchisee haalli sadarkaa idil-addunyaatti fudhatamummaa qabu akka uumamu gochuut irra jiraata. Itoophiyaan diippiloomaasii fi fudhatamummaa nageenya hiikuu sadarkaa idil-addunyaa, Afriikaa fi naannoo ishii keessatti qabdu fayyadamuudhaan hirmaannaa galaana diimaa irratti qabdu guddifachuutu irraa eegama. Daddarbinsi dalda'aa galaanarraa nagaa ta'e akka jiraatu carraaquu qabdi. Furmaata kallattii danuu barbaaduun, kallattiin hunda hirmaachisuu fi iftoomina qabu akka dhufu gochuu qabdi. Walitti bu'insoonni jiranis to'annoodhaan ala ba'anii karaa darbinsaa akka ishii hin dhoowwanne gochuudhaan shoora gaggeessumnaa taphachuu qabdi. Haala siyaasaa fi diinagdee addunyaa gegeeddaramaa ta'e kana keessatti haalawwan hiriiraa fi caaseffamaa naannoo galaana diimaatti taasifamuu danda'an itti dhiyeenyaan hordofuu barbaachisa. Dhimmi naannoo kanatti uumamu kamillee Itoophiyaadhaaf murteessaa waan ta'eef biyyoota gurguddoo naannoo sanatti bu'uura buusa wajjiin walitti dhufeenya uumuunii fi hojii farra waanbadummaa biyyoota kaan wajjiin ta'uudhaan haalota to'achuu barbaachisa. Biyyi keenya carraaqqiin ishiin meeshaaleen shaqaxaa seenanii fi ba'an yaaddoo nageenyaa irraa haala bilisa ta'een karaa galaana diimaa wabii ittiin dabarsitu argachuu qaama idil-addunyaa keessatti hammatame akka ta'u dhiibbaa gochuu qabdi. Sochiin daldala alaa biyyittii yoo jiraachuu baate nageenya biyyaalessaa mirkaneessuun waan hin danda'amneef filannoon inni ijoo fi inni tokko Itoophiyaan humna galaanaa duraan qabdu deebistee ijaaruudhaan naannoo kana humna morkataa ta'e kaa'uu qabdi. Humna Dippilomaasii Guddisuu Itoophiyaan dhaga'amummaa addunyaa irratti qabdu guddisuu fi quunnamtii alaa ishee wal-ta'insaa fi warra dhiibamaniif dhaabachuudhaaf qajeelfama qabdu itti fufsiisuudhaaf madda dhaga'amummaa ishee guddisuu qabdi. Maddi dhaga'amummaa agarsiistuu humna biyyaalessaa haaraawaa ta'ee taasifamee kan ittiin dhiyaatu filannoowwan humnaa jajjabaatoo ta'an guddisuudhaan qofaa kan argamu miti. Humni biyyaalessaa jajjabaataa ta'e qabeenyawwanii fi kennaawwan garaagaraa biyya keessa jiraachuu, qabeenyichi jiraachuu isaa beekuu, qabeenyichatti fayyadamuudhaaf karoorsuu fi dhumarrattis adeemsa qabeenya beekuu fi itti fayyadamuu keessatti fedhii fi shoora humnoota faallaa beekuu fi daangessuu kan of keessatti hammatu dha. Waan kana ta'eef, humna biyyaa qabeenyaan, tarsiimoo fi sadarkaa bu'aatiin qoqqoodanii ilaaluun nidanda'ama. Humna kana akka qabeenyaa fi kennaatti yoo ilaalle, qabeenyawwan qaqqabatamanii fi hin qaqqabatamne, jechuunis lakkoofsa uummataa, qabeenya uumamaa, aadaa fi duudhaalee ofkeessatti hammata. Akka tarsiimootti yoo ilaalle immoo carraaqqii fi adeemsi, qabeenyawwan fayyadamuuf taasifamu, haala walitti dhufeenyaa fi haala waliigalaa qabeenyi faayidaarra ittiin oolu kan agarsiisu dha. Karaa biraatiin, akka bu'aatti yoo ilaalle immoo biyyi tokko qabeenyaa fi kennaa ishee, akkasumas tarsiimoo haala fayyadama qabeenyaa gargaaramtee fedhii fi faayidaawwan biyyaalessaa ishee galmaan ga'uuf galmawwanii fi kaayyoowwan keewwatte fiixaan baasuu ishee kan ilaallatu dha. Humnii fi anniisaan biyyaalessaa kutaalee garaagaraa kanneen itti hirkoo yookaan ibsituu ta'an kan qabu yommuu ta'u, hayyoonni raawwiiwwan uumamaa (uummata, teessuma lafaa, qabeenya uumamaa) fi hawaasummaa (misooma diinagdee, caaseffama siyaasaa fi mooraalii biyyaalessaa) jedhanii qoodu. Karaa biraatiin, ibsituuwwan humna biyyaalessaa kana bifa meeshaalee fi miti-meeshaalee jennee addaan baasuu nidandeenya. Bifni meeshaalee humna biyyaa kanneen madaalamuu fi qaqqabatamuu danda'an ta'anii isaanis qabeenya kanneen akka haala teessuma lafaa, uummataa, teekinoloojii, qabeenya uumamaa, meeshaa dheedhii fi albuudaa yoo ta'an, ibsituuwwan humna biyyaa miti-meeshaalee qabeenyawwan hin qaqqabatamne immoo waantota akka falaasamaa, hamilee, ga'umsa gaggeessummaa, bu'a-qabeessummaa dhaabbattummaa fi kkf ofkeessatti hammata. Filannoowwan humna jajjabaataa keenya jabeessuun akkuma jirutti ta'ee, filannoowwan humna garraamummaatiif xiyyeeffannoo kennanii hojjechuun haala addunyaa si'anaa wajjiin wal-bira qabamee yeroo ilaalamu bu'a qabeessaa fi walitti dhufeenya wal-ta'insaa barbaannuufis mijataa dha. Dhimmi filannoo humna garraamummaa hawwataa taasisu inni tokko damee humna garraamummaatiin sadarkaa dhiibbaa guddaa uumuu argachuudhaaf humna diinagdee fi loltummaa qabaachuun barbaachisaa ta'uu dhiisuu isaati. Biyyoonni addunyaa keenyaa humna diinagdee fi loltummaa gad-aanaa ta'e qaban humna garraamummaa isaanii guddisuudhaan bifa biyyoota guddatan wajjiin wal-gituun mijatummaa isaanii guddifachuu danda'aniiru. Biyyi sadarkaa idil-addunyaatti tamsaasa oduu haguuggii bal'aa qabu hundeessuu dandeesse Kuwaataar lakkoofsi uummataa ishiin qabdu kan miliyoonaa gadi ta'e, sadarkaan diinagdee ishii fi hammi xiqqeenya naannoo (ji'ooqiraafii) ishii madaala humna jajjabaataatiin otoo madaaltee hamma qabaachuu dandeessurra caalaa dhaga'amummaa fi dhiibbaa uumtummaa dachaa hedduudhaan caalu akka qabaattu ishii dandeessiseera. Rakkoolee teekinikaa dippilomaasiin keenya qabu hiikuu fi seera dippilomaasii hammayyaawaa diriirsuu nu barbaachisa. seera dippilomaasii keenyaa si'aawaa fi bu'a-qabeessa gochuuf dhimmi inni duraa dippilomaatota leenjii fudhatanii fi dandeettii ogummaa qaban horachuu fi ramaduu dha. Dippilomaatotaaf leenjii yeroo gaggabaabaa fi yeroo dheeraa kennuudhaan gara hojiitti akka seenan gochuu fi naamusa gaarii akka qabaatan gochuun barbaachisaa dha. Imbaasiiwwan keenya eksipertoota ogummaa garaagaraa irraa walitti babba'an hammachiisuu qabu. Hojiin dippilomaasii keenyaa qorannoo addaan hin cinne irratti kan hundaa'ee fi humna diinagdee biyyittii fi kallattii siyaasaa balballoomsuudhaan, akkasumas seera gabaasa si'aawaa ta'e irratti kan hundaa'e ta'uu qaba. Keessumaayyuu, karaa dippilomaasii diinagdeetiin hojiilee qorannoo bal'aa fi hojii dippilomaasii hojjechuun nurraa eegama. Gama diinagdeetiin xiyyeeffannoowwan ijoo dippilomaasii keenyaa afuri dha. Isaanis, oomishoota biyya keenyaatiif gabaa babarbaaduu, inveestimeentii kallattii alaa fiduu, tursitoota gara biyya keenyaatti harkisuu fi gargaarsawwan teekinikaa fi faayinaansii fiduu dha. Galmawwan keenya kana sadarkaa barbaadamuun galmaan ga'uuf yoo barbaachise ga'umsa teekinikaawaa dippilomaasii keenyaa guddisuun dhimma xiyyeeffannoo guddaa barbaadu dha. Gama dippilomaasiitiin waantota ga'umsa keenya guddifachuuf nu barbaachisan keessaa inni tokko miidiyaa hawaasaati. Hojii dippilomaasii hojjechuudhaaf karaa qoratameen miidiyaa hawaasaatti fayyadamuun barbaachisaa fi karaa qaxxaamuraati. Keessumaayyuu, miidiyaaleen dhiibbaa uumuu danda'an baay'eenii fi namoonni bebbeekamoon fayyadamtoota miidiyaa hawaasaa ta'uu isaaniitiin hojii miidiyaa hawaasaa isaaniin bu'uura godhate hojjechuu barbaachisa. Yeroo ammaa kana dippilomaasiin dippilomaatota qofa irratti rarra'e fageenya dheeraa kan nu deemsisu miti. Mootummaadhaan alatti dhaabbileen siviilii, namoonni bebbeekamoon, angaa'onni duraanii, namoonni dhiibbaa dippilomaasii adda ta'e uumuu danda'anii fi kkf hojii dippilomaasii bal'aa ta'e hojjechuu kan danda'anii fi addunyaan bal'inaan kan itti gargaaramaa jirtu dha. Dhimma kana irratti dhaabbileen siviilii hojii dippilomaasii danuu hojjetan, hidhamtoota hiiksisan, maallaqa funaananii Itoophiyaanota gargaaran akka jiran ni beekama. Isaan kanaa fi namoota dhuunfaa dhaabbilee siviilii wajjiin mari'achuudhaan hojii dippilomaasii sabummaa hedduu hojjechuun barbaachisaa dha. Keessumaayyuu, biyyoota walitti dhufeenyi keenya jette-jettee irratti hundaa'e hojii dippilomaasii paablikii hojjechuudhaan ilaalcha saba keenyaa jijjiiruu fi jette-jetteewwan diiguu nubarbaachisa. Karaa biraatiin, miidiyaaleen biyya keenyaa fi namoonni miidiyaa humna dippilomaasii qaban duguuganii itti fayyadamuun hojii fageenya dheeraa ittiin deemne miti. Gaazexeessitoonni keenya gaazexeessitoota alaa wajjiin hidhata qaban cimsuudhaanii fi miidiyaalee biyyoota sanaa wajjiin walitti dhufeenya isaanii cimsuudhaan hojii dippilomaasii hedduu akka hojjetan gochuu barbaachisa. Miidiyaan addunyaalessaa humna dhaga'amummaa keenyaa gabbisu biyya keenya keessatti akka uumamu qaamolee dhimmichi ilaallatu wajjiin ta'uudhaan wal-taanee hojjechuutu nurraa eegama. Itoophiyaa keessatti quunnamtii dippiloomaatota irratti hundaa'e irratti xiyyeeffachuu keenya rraa kan ka'e filannoon dippilomaasii nuti xiyyeeffannoo hin kennineef inni biraan filannoo dippilomaasii sadarkaa angaa'ota ol'aanaatti gaggeeffamu dha. Keessumaayyuu, walitti dhufeenya ollaawwan keenya wajjiin qabnuun faayidaa keenya waloodhaan murteessuuf kan nu dandeessisu murtee kennitoota dursan wajjiin wal-argaa haasa'uu dha. Walitti dhufeenya keenya bal'isuudhaaf biyyoota quunnamtii diippiloomaasii isaan waliin hundeessuu barbaannu hundumaa wajjiin hamma danda'ametti filannoo dippilomaasii angaa'ota ol'aanootiif dhimma xiyyeeffannoo kennuufii qabnu dha. Seenaa siyaas-diinagdee biyya keenyaa keessatti, yeroo hedduudhaaf carraa boqonnaa haaraa eegalchiisuu danda'u argachuun keenya kan yaadatamu dha. Haa ta'u malee, carroota argaman kana sirnaan itti fayyadamu dhabuu keenyaan utuu itti hin milkaa'iin hafnee jirra. Har'as carraa seena-qabeessa haaraatu fuula keenya dura jira. Carraa har'a nu quunname kana, akkuma kanaan duraa bilaashumatti balleessina moo seenaa keenya kaleessaa irraa barachuudhaan biyyaa fi dhaloota walitti ida'uun sadarkaa fooyya'aatti ceesisna? Filannoo nuti qabnu ifaa dha. Carraan kun yeroo hunda kan hin argamnee fi lammata deebi'ee dhufuu akka hin dandeenyeetti yaaduu qabna. Carraa kanatti fayyadamuun, seenaa biyya keenyaaf galmeessine darbuuf kutannoon ida'amnee ka'uu qabna. Itoophiyaan bu'aa qabsoo uummata ishee kan baroota hedduuti malee bu'aa kallattii fi sagantaa siyaasaa dhaloota tokkoo miti. Tokkoon tokkoo keenya addunyaa yookiin biyya amantaa fi ilaalcha dhuunfaa keenyaan wal-simatu keessa yoo jiraachuu baannallee, biyya hunda keenyaaf toltu, kan nageenya qabduu fi guddina keenya saffisiistu uummachuu dandeenya. Yeroo hunda, jireenya keenya kaleessaa akka galmaatti osoo hin taane akka galaatti, haala qabatamaa har'a keessa jirruu fi abdii keenya borii walitii ida'uun akka qabeenya fuula keenya dura jiruutti lakka'uu qabna. Kana jechuun immoo jireenya keenya isa moofaa kaleessaa itti gammadnee boonuu dhaabuudhaan, jiruu fi jireenya milkoomina ol-annaa biyya keenyaaf dhugoomsuuf guyyaa guyyaan tattaafachuu fi qabsaa'uu qabna. Milkoomina itti aanutti cee'uf wanti ijoon immoo seenaa keenya isa moofaa kaleessaa irraa birmaduu of-baasuuf qophaa'uu dha. Yaadni ida'amtummaa, dandeetti dhimmoota adda addaa irratti dhuunfaan qabnu hunda walitti fiduudhaan galma waloo akka biyyaatti uummachuu barbaadnu dhugoomsuuf kan nu gargaaru daandii dammaqiinsaati. Daandii dammaqiinsaa yeroo jennu, rakkoo keenyaaf yeroo hunda hiikkaa falaasama siyaasaa itti kennaa jiraachurra, qophaa'umsa kutannaa fi haala qabatamaa biyya keenyaa walitti araarsuun furmaata barbaachuu jechuu dha. Daandii kana yommuu hordofnu, haala qabatamaa biyyittiin keessa jirtu hubachuudhaan fedhii fi dantaa uummataa bifa mirkaneessuu danda'uun biyyatti daandii qaroominaa fi badhaadhinaa irra oolchuu dha . Itti-fufiinsa aangoo-mootummaa Itoophiyaa dhugoomsuudhaan lammiileen ishee jireenya badhaadhummaa jiraachuu akka danda'aniif, fedhaa fi kaayyoo qabaachuu qofti gahaa miti. Biyyoota siyaas diingadeedhaan durooman ilaaluudhaan akka isaanii ta'uuf hawwuun qoftis bu'aa hin qabaatu. Jijjiirama fiduudhaaf, humnaa fi aanniisaa nuti har'a qabnu murtaa'aa ta'uu isaa beekuunis barbaachisa dha. Biyya duroomtee arguu hawwinu ijaaruuf humni diinagdee, duudhaa, beekumsaa, ijaarsaa fi kkf nuti har'a waloon qabnu gahaa miti. Sababa kanaaf, humnaa fi aanniisaa keenya guddifachuu fi jabeefachuudhaaf, qophaa qophaa fi dhangalaasaa funaanaa oolu irra humna garaa garaa qabnu walitti ida'uu qabna. Yeroo ida'amnu, rakkoolee keenya hundaaf furmaata argamsiisuu fi jireenya ol-aanaatti kan nu ceesisu humna addaa arganna. Humnoota keenya garaa garaa walitti ida'uun, kaappitaala ka'umsaa jabaa kuufachuu qabna. Kaappitaalli ka'umsaa guddaan, bu'aa guddaa argamsiisa. Qophaa qophaa fiiguu irra, rakkoolee keenya nurra kuufaman kaappitaala ka'umsaa kuufanneen of-irraa salphisuu qabna. Jiraachuu fi itti-fuffiinsi biyya keenyaa fi nageenyi saboota ishee mirkanaa'uu kan inni danda'u daandii dammaqiinsaa akkanaa irra yoo adeemne qofaa dha. Kanaaf, yaada ida'amuu qor-qalbii Itoophiyaanotaa hundaa gochuun, ida'amuudhaan Itoophiyaa jijjiiruu fi itti-fufiinsa ishee dhugoomsuudhaaf yaadata bu'uuraa jiran hunda irraa-jala qaqqabsiisuu dandeenya. Dhimmoota ijoo ta'an mara akka lammiilee biyya tokkootti, yaadaan tokko ta'uudhaan yoo dhugoomsine, haalli har'a samii Itoophiyaa kana jalatti muldhatu hundi ni jijjiirama, kan har'aa irra hedduu akka fooyya'e nan amana. Jireenya fooyya'a kana kan dhugoomsuu danda'u immoo numa Itoophiyaanota qofaa dha. Hundi keenya iyyuu walii keenya malee homaa miti, kan walii ta'uu keenya immoo carraaqiidhaan mirkaneessuu qabna. Daandiin jireenya hawaasaa fi diinadgee ol-aanaatti nu geessu qabsoo jabaa yoo gaafate iyyuu yeroon isaa dhihoo dha. Yeroo gabaaba keessatti daandii dammaqiinsaa ida'amuu jalqabneen, bu'aan wal-ta'uu keenyaa, wal-tumsuu keenyaa fi yaada faara tolaa qabaachuun keenya nurra darbee biyyoota olla qaqqabee jira. Hojii jalqabame itti fufsiisuuf, yaada ida'amtummaa keenya dhugumaan keessa keenyaatti hubachaa fi murannoodhaan irratti hojjechaa daran gabbisuu barbaachisa. Duudhaalee keenya hundumaa waliiti ida'uudhaan, badiisa keenya darbe hundaafis dhiifamaa walii gochaa, egeree Itoophiyaa ijaaruuf jaalalaa fi tokkummaan haa kaanu. Yaadachiisa: yaadata kitaaba kana keessatti ka'anii fi dhimmoota biroo irratti, dubbistootaaf akka tolutti, bifa kitaaba kanarra salphaa ta'een barreeffamoota yaada bu'uura ida'amuu daran ibsanii fi calaqqisan nan qopheessa. Itoophiyaan tattaaffii ijoollee isheetiin oodamtee fi kabajamtee bara baraan haa jiraattu! Uumaan Itoophiyaa fi ijoollee ishee haa eebbisu! LABSII MIRGOOTA NAMOOMA WALIIGALAA Ilmi namaa hundi uumaan nama tahuu isaanii, akkasumas mirgoota walqixaafi adda qoodamu hindandeenye kan qabaatan tahuu isaanii beekanii fudhachuun bilisummaa, haqaafi nageenya addunyaatiif bu'ura waan ta'eef; Mirgoota namoomaa dhimmu dhisuuni fi tuffachuun hojii hammenyummaa sammuu ilma namaa cinqee waan fideefi, fedhiin guddaan namootaa addunyaa ilmi namaa hundi bilisumma haasawaafi amantii itti gonfatan akkasumas sodaafi rakkoo keessaa bilisummaa itti bahan uumuudha jedhamee waan labsameef; Sirna bulchiinsa cunqursaa fi hacuuccaa dhabamsiisuuf namoonni filmaata isa maayii godhatanii fudhachuuf akka hin dirqamne mirgoonni namoomaa seeraan akka kabajaman gochuun barbaachisaa waan ta'eef; Biyyootaafi ummatoota gidduutti walitti dhufeenyi obbolummaa akka babal'atu gochuun barbaachisaa waan ta'eef; Ummattoonni Biyyoota Miseensa Motummoota Gamtoomanii mirgoota bu'uraawoo dhala namoomaa irratti, kabajaafi ulfina ilma namaatiif dhiiraafi dhalaan mirga walqixaa kan qaban tahuu amantaa isaanii ciminaan keessa deebi’anii waan mirkaneessaniifii jireenya hawaasummaatiifi sadarkaa jiruu fooyyoftee haala bilisummaa baldhina qabuun tarkaanfachiisuuf waan murteessaniif Mootummoota Gamtooman waliin tahuun biyyoonni miseensotaaa hundi mirgoonni dhala namoomaatiifi bilisummaawawan bu’uraawaoon guutuu addunyaa keessatti akka kabajamaniifi hojiirra akka oolan gochuuf waadaa waan seenaniif; Waadaan kun guutummaa guutuutti akka galma gahuuf waa'ee mirgoota fi bilisummaawwan kanneeniitiifi hubannoon walfakkaataan akka jiraatu taasisuun baayyee barbaachisaa waan ta'eef; Tokko tokkoon namaatiifi tokkoon tokkoon kutaa hawaasaa Labsii kana yeroo hunda yaadachuudhaan barsiisuudhaaniifi beekuudhaan mirgoonni fi bilisummaawwan kunneen akka kabajaman biyya keessaafi sadarkaa idil addunyaattiis akka beekamaniifi hojiirra akka oolan; Biyyoota Miseensotaas ta'ee kutaalee to'annoo isaanii jala jiran keessa ummattoota jiraatan biratti sadarkaa sadarkaan akka beekamaniifi hojiitti akka hiikaman tattaaffii akka godhu; Yaa'iin Waliigala Mootummoota Gamtoomanii Labsii Mirgoota Namooma Guutu Addunyaa kana biyyootaafi ummattoota hundaaf qajeelfama gamtaa akka tahu labseera. Keewwata – 1 Namoonni hundi uumamaan kabajaafi mirgoota walqixaa qabaatanii bilisa tahaniiti uumaman. Dandeettii yaaduutiifii dubbii walbira qabanii madaaluu uumamaan waan argataniif akka obboleeyyaniitti wal ilaaluutu irra jiraata. Keewwata – 2 Namoonni hundi, sanyiin, bifaan, qooqaan, amantiidhaan, siyaasaan ykn yaada birootiin, madda hawaasummaatiin, qabeenyaan, dhalootaan ykn sababa ejjannoo birootiin garaagarummaan tokkolleen osoo hin taasifamne mirgootaafi bilisummaawwan Labsii kana keessatti eeramanitti fayyadamuuf mirga qaba. Kana malees, namni tokko, biyya bilisa taate ykn biyya bulchiinsi imaanaa itti kennameen bulaa jirtu jala ykn biyya bilisa hin tahin ykn biyya birmadummaan isii daangeeffame keessa jiraata jechuudhaan aangoon naannoo, kutaa, siyaasaa biyya isaa, ykn ejjannoo idil addunyummaa isaa sababeeffachuudhaan garaagarummaan tokkollee irratti hin godhamu. Keewwata – 3 Namni tokkoon tokkoonsaa mirga lubuun jiraachu, bilisumaafi nageenyummaa guutuu qaba. Keewwata – 4 Namni kamiyyuu gabrummaan ykn dirqamaan nama tajaajiluuf hin qabamu; daldalli gabrummaa bifuma kamiiyyuu dhowwamaa dha. Keewwata – 5 Namni kamiyyuu gochi gidiraa irratti raaw’atamu, ykn gochaa fi adaba gidirsaa ykn hammina garmalee, kan ulfina namummaa hir’isu ykn kan namaa gadi taasisuun dararamu ykn adabamu hin qabu. Keewwata – 6 Namni kamiyyuu bakka fedhees tahu seera duratti nama tahee beekkamuuf mirga qaba. Keewwata – 7 Namoonni hundi giddu isaaniitti garaagarummaan kamiyyuu osoo irratti hin godhamne eegumsa seeraa wal-qixa qabu. Labsii Mirgoota Namooma Waliigalaa kana mormuudhaan garaagarummaan akka irratti hin godhamne eegumsi seeraa wal qixxeetti ni godhamaaf. Keewwata – 8 Namni tokkolleen heera mootummaatiinis tahee seera birootiin mirgoota bu'uraawoo kennameef gochi cabsu yeroo irratti raawwatamu manneen murtii biyyattii aangoo qabanitti iyyatee mirga isaa kabajsiisuu ni dandaha. Keewwata – 9 Namni kamiyyuu garmalee qabamuu, hidhamuu ykn biyyaa baafamuu hin dandahu. Keewwata – 10 Namni kamiyyuu murttoo mirgootaa fi dirqamoota isaa ilaalchisee kennamu akkasumas yakkii inni ittiin himatame kamiyyuu murtee akka inni argatuuf mirgi walqixxummaa isaa guutuutti eegamee mana murtii loogii hinqabnee fi bilisa tahetti murtee sirriifi ifa ta’e argachuuf mirga qaba. Keewwata - 11 Namni hundi yakka itti himatametti mana murtii himatichi ifatti itti dhagahamutti seerarratti hundaawuun mirgi ofirraa ittisuu isaa eegameefii hanga yakkamaa tahuun isaa mirkanaawutti akka nama bilisaatti lakkaawamuuf mirga qaba. Namni hundi seera biyya keessaatti ykn seera idil addunyaatti yakka tahuun isaa yeroo hintumaminitti gocha raawwate tokkolleefu ykn raaw’ii dhisee hundaaf yakkamaa taassifamu hindandahu. Akkasumas yeroo yakki kun raawwatametti adaba ture kan caalu adabni itti hin murtteeffamu. Keewwata – 12 Jireenyi dhuunfaa nama hundaa maatiin, manni jireenyaa ykn quunnamttiin isaa karaa seeraan ala ta’een hintuqamu; kabajaafi maqaan isaa gaarinis akka badu hin ta’u. Mirrgoota akkanaa tuquufi gochoonni kabajaa namaa tuqan yemmu raawataman tokkoon tokkoon namaa mirga eegumsa seeraa argachuudhaa ni qaba. Keewwata - 13 Namni kamiyyuu naannoo biyya isaa keessa bilisaan sossohuufi jiraachuuf mirga ni qaba. Namni kamiyyuu biyya kamiyyuu keessaa bahu fi biyya isaatti deebi’uuf mirga qaba. Keewwata – 14 Namni kamiyyuu miidhaa duraa baqachuu fi biyyoota biroo keessatti irkataa tahee jiraachuuf gaafachuuf mirga ni qaba. Mirgi kun dhimmoota siyaasawaa hintahniin namoota ifatti himatamuun isaanii bekamaniin ykn namoota gochoota kaayyoolee Mootummoota Gamtoomaniif yaadawwan bu’urawoo faallessan raawwataniif hin hojjatu. Keewwata – 15 Namni kamiyyuu mirga lammummaa argachuudhaa ni qaba. Namni kamiyyuu mirgi lammummaa isaa garmalee hin mulqamu; akkasumas mirga lamummaa isaa geeddaruus hin dhorkamu. Keewwata – 16 Sababa sanyii lammummaa ykn amantiitiin utuu hin daangeffamin dubartootaafi dhiironni umuriin isaanii gaa’elaaf qaqqabe walfuudhanii maatii hundeessuuf mirga qabu. Fuudhaafi heeruma isaanii hoggaa hundeessan, walfuudhanii hoggaa jiraataniifi bultiin isaanii hoggaa diigamus mirga wal qixxee qabu. Gaa’elli kan raawwatamu fedhii bilisaa fi guutuu namoota walfuuchuuf fedhanii qofaani. Maatiin qaama uumamummaatiifi bu'ura hawaasaa waan ta'eef eegumsi hawaasaafi mootummaa godhamuufii qaba. Keewwata – 17 Namni kamiyyuu dhuunfaatis tahee namoota biroo waliin tahee mirga abbaa qabeenyaa tahu ni qaba. Namni kamiyyuu garmalee qabeenyaa isaa akka dhabu hin taasifamu. Keewwata – 18 Namni kamiyyuu mirga yaadaa, sammuufi bilisummaa amantii ni qaba. Mirgi kun bilisummaa amantii isaa ykn amantaa isaa geeddaruu akkasumas kophaa isaa ykn namoota biroo waliin tahee gamtaan, dhuunfaan ykn waltajjiirratti amantii ykn amantaa isaa barsiisuu, hojiirra oolchuu, itti amanuufii seeroota isaa raawwachuudhaa ni dabalata. Keewwata – 19 Namni kamiyyuu mirgaafi bilisummaa yaada fedhe qabaachuu fi yaada isaa ibsachuudhaa ni qaba. Mirgi kun tokkoon tokkoon namaa hundi dhiibbaa tokko malee yaada akka qabaatuufi daangaan osoo isa hin daangessine meeshaa fedhe hundaan odeeffannooleefi yaadoota bilisummaa barbaaduu kennuufi dabarsuudhaa ni dabalata. Keewwata – 20 Namni kamiyyuu bilisummaa nagayaan walgahuufi mirga waldaya gurmeessuudhaa ni qaba. Namni kamiyyuu miseensa waldaya tokkoo akka tahu hin dirqisiifamu. Keewwata – 21 Namni kamiyyuu mootummaa biyya isaa keessatti kallattiidhaan ykn karaa bakka bu'oota isaa kanneen bilisaan filatamanii hirmaachuuf mirga ni qaba. Namni kamiyyuu tajaajila mootummaa biyya isaa keessaatti namoota biroo waliin walqixa fayyadamuudhaaf mirga ni qaba. Bu'uurri aangoo mootummaa fedhii ummataati; fedhiin ummataatiis kan ibsamu yeroolee murteeffamanitti filannoowwan adeemsifamaniin hoggaa ta'u; filannoowwan kunneen nama hundaaf carraa walqixaa kan kennaniifi iccitiidhaan ykn sirna filannoo walaba walfakkaatuun kan adeemsifaman tahuu qabu. Keewwata – 22 Namni kamiyyuu akka miseensa hawaasichaatti wabii jireenyaa argachuuf mirga qaba. Karaa carraaqa biyyaa waliigaltee adunyaas, akkasumas akka qabeenyaa fi caasaa biya isaattis, ulfina guddina mataa isaaf waan barbaachisaa ta’an mirgoota dinagdee, hawaasummaa fi kan aadaa ni qaba. Keewwata – 23 Namni kamiyyuu mirga hojii hojjachuu, hojii bilisummaan filachuu, haala hojiidhaa kan sirrii ta'eefi mijjaawaa tahe keessa hojjachuufi, hojii dhabdummaa irraa eegamuuf mirga ni qaba. Namni kamiyyuu garaagartummaa tokkoon alatti hojii wal fakkaatuuf kaffaltii wal fakkaatu argachuuf mirga qaba. Namni kamiyyuu gatii hojii isaatiif mindaa isaa fi maatii isaa ga’u argachu qaba. Kunis kan ulfina namummaa isaaf ga’u ta’e, yoo barbaachises, eegumsa hawaasaa kan biraas argachu ni danda’a. Namni kamiyyuu dhaabbatoota hojjetootaa uummatee keessatti qooda fudhachuudhaan mirgoota isaa eegsisiifachu ni danda’a. 13 Keewwata – 24 Namni kamiyyuu mirga boqonnaafi yeroo bashannanaa argachuudhaa ni qaba; guyyaa keessa sa'aalee muraasa qofaaf hojjachuufi boqonnaa yeroo hunda kaffaltii waliin kennamu argachuuf mirga ni qaba. Keewwata – 25 Namni kamiyyuu sadarkaa jireenyaa fayyaafi nageenyummaa mataa isaatiifi maatii isaatiif gahaa tahu keessa jiraachuuf mirga ni qaba; kuniis, nyaata, uffata, dahoo, tajaajila waldhaansaa, tajaajila hawaasummaa kanneen barbaachisaa tahan argachuufi hojii dhabdummaaf, dhukkubbiif, hir'ina qaamaatiif du'a haadha manaa ykn abbaa manaa, dullumaaf ykn haalleen biroo kanneen humnaa ol tahaniif akkasumas rakkoolee bu'ura jireenyaa diiganiif mirga wabii argachuudhaa ni dabalata. Haadhummaaniifi ijoollummaan gargaarsaafi eegumsi adda ni barbaachisaaf; ijoolleen hundi fuudhaafi heerumaanis tahee kanaan alatti yoo dhalatan deggarsa hawaasummaa walqixxee argatu. Keewwata – 26 Namni kamiyyuu mirga barachuudhaa ni qaba. Yoo xiqqaate sadarkaalee tokkoffaafi bu’uuraatti barnoonni kaffalttii malee taha. Barnoonni sadarkaa tokkoffaa dirqama taha. Barnoonni teeknikaafi ogummaa hunda akka wal gahu kan barbaachisu hoggaa tahu; barnoonni ol-aanaanis dandeettiirratti hundaa'ee nama hundaaf carraa walqixaa akka kennu tahuu qaba. 14 Barnoonni guddina ilma namaa kan guutummaa qabu tarkaanfachiisuufii mirgoota dhala namoomaatiifi bilisummaawwan bu'uraawoo kabajuuf tattaaffii godhamtu cimsuuf kan karoorfame tahuudha qaba. Barnoonni waliif galuu, sanyiifi amantiilee ummatootaa adda addaa gidduutti waldandahuu, obbolummaa cimsuufii tattaaffii Mootummoota Gamtoomanii nageenya eeguuf godhu kan tarkaanfachiisu tahuudha qaba. Haadhaafi abbaan gosa barnoota ilmaan isaaniitiif kennamuu filachuuf mirga dursi kennamuufii ni qaban. Keewwata - 27 Namni kamiyyuu jireenya aadaa hawaasichaa keessatti walabaan hirmaachuu, aartiilee isaatti gammaduu, guddina saayinsawaa isaatti hirmaachuufi mirga bu'aa isaatti fayyadamuutiis ni qaba. Namni kamiyyuu bu'aa hog-barruu, ykn aartii ykn saayinsii mataa isaatiin uume irratti mirga qalbiitiifi faayidaa maallaqaa kabajsiisuu ni qaba. Keewwata - 28 Namni kamiyyuu sadarkaa biyyoolessaatiifi idil-addunyaatti mirgootaafi bilisummaawwan Labsii kana keessatti tarreeffaman guutuurra guututti akka isaaf hojiirra oolan gaafachuuf mirga qaba. 15 Keewwata – 29 Namni kamiyyuu namummaan isaa haala guutummaafi bilisa taheen kan gabbatu hawaasicha keessa jiraachuu isaa qofaan waan ta'eef hawaasichaaf dirqamootaatu irra jira. Namni kamiyyuu mirgootaafi bilisummaawwan mataa isaatti yeroo fayyadamu mirgootaafi bilisummaawwan namoota biroo beeksisuufi kabajsiisuuf jecha qofaaf daangessu seeraan tumamaniifi tasgabbii ummataatiifi gaaffiiwwan sirrii hawaasa dimokiraatawaa ilaalan qofaan mirgi isaa daangeffamuu ni dandaha. Karaa kaayyooleefi yaadoota bu'uraawoo Mootummoota Gamtoomaniin faallaa taheen mirgootaafi bilisummaalee kanatti haala tokkolleenuu fayyadamuun hin dandahamu. Keewwata – 30 Wanti Labsii kana keessatti eerame kamiyyuu akka mootummaa tokko, garee ykn nama gocha tokkollee mirgootaafi bilisummawwan as keessatti tarreeffaman kamiyyuu balleessuuf karoorfame ykn hojii raawwachuu mirga dandeessisu akka qabu taasifamee hiikamuu hin dandahu. 16 WAADAA IDIL-ADDUNYAA MIRGOOTA DINAGDEE, HAWAASUMMAA FI AADAA (INTERNAATIONAL COVENANT ON ECONOMIC, SOCIAL AND CULTURAL RIGHTS) Murtee Yaa'ii Waliigalaa lack. 2200 (AXXI) Muddee 16 bara 19966n kan raggaasifameefi biyyoonni miseensa ta'an akka mallatteessan, raggaasisanii fi fudhatan banaa kan ta'e. Akkaataa keewwata 27-tti Amajjii 3 bara 1976 kan murtaa'e. Seensa Biyyoonni Waadaa kanaan waliigalan: Akkaataa duudhaalee Chaartara Mootummoota Gamtoomaniitiin labsametti ulfina, walqixxummaa fi mirgoota dhalli namaa hundi uumamaan qabuu fi isarraa gargar bahuu ykn sarbamuu hin dandeenyeef beekamummaa kennuun addunyaa kana keessatti bilisummaaf, haqaa fi nageenyaaf bu’uura ta’uu isaa hubachuudhaan; Mirgoonni kunneen kabaja uumamaa dhala namaa irraa kan burqan tahuu isaanii beekuudhaan; Namoonni sodaa fi hiyyummaa irraa bilisa ta’anii jiraachuu qabu jedhamee Ibsa Mirgoota Dhala Namaa Hunda-Galeessa keessatti kan tumame galma ga'uu kan dandahu, tokkoon tokkoon namaa mirgoota diinagdee, hawaasummaa, aadaa akkasumas mirgoota siiviilii fi siyaasaa qabaachuu haalleen dandeessisan yammu uumamaniif qofa tahuu isaa beekuudhaan; 17 Bilisummaawwanii fi mirgoonni namoomaa addunyaa guutuutti akka kabajamanii fi eeggaman taasisuun bu’uura Chaartarii Mootummoota Gamtoomaniin dirqama biyyootarra jiru ta’uu isaa hubachuudhaan; Namni tokko namoota birootiifii hawaasa keessa jiraatuuf itti gaafatamummaan waan qabuuf mirgoonni Waadaa kanaan eegaman akka kabajamaniif akka eegamaniif tattaaffii gama isaa taasisuun kan irra jiraatu tahuu hubachuudhaan; Tumaalee kanaa gaditti tarreeffaman irratti walta'aniiru. KUTAA - 1 Keewwata- 1 Ummatoonni hundi hiree ofii ofiin murteeffachuuf mirga qabu. Mirga isaanii kanaan fayyadamanii siyaasarratti ejjannoo mataa isaanii bilisaan murteeffatu; guddina dinagdee, hawaasummaa fi aadaa isaanii bilisummaan adeemsifatu. Ummatoonni hundi, faayidaa walii fi wajjinii eegsisuuf jecha dirqamoota isaanii kan walta’insa dinagdee fi seera idil- addunyaa irraa maddan kabajanii, qabeenya uumamaa isaanii dhiibbaa tokko malee bilisa ta’anii itti fayyadamuu ni danda’u. Haaluma kamiiyyuu keessatti, uummanni tokko faayidaalee mataa isaa kan jireenya isaatiif barbaachisaa tahan hin dhorkatamu. Biyyoota ofiin of hin bulchinee fi bulchiinsota immaanaa jalatti bulaniif biyyoota itti gaafatamummaa qaban dabalatee, biyyoonni waadaa tana seenan hundi mirgi hiree ofii ofiin murteeffachuu hojiirra akka oolu ni carraaqu; tumaalee 18 Chaartara Mootummoota Gamtoomanii waliin haala wal- simatuun mirga kanas ni kabaju. KUTAA – 2 Keewwata - 2 Tokkoon tokkoon biyyoota Waadaa kana seenan, karaa gargaarsa dhuunfaa fi idil-addunyaa, keessaattuu gama gargaarsa diinagdummaa fi teekiniikummaa taheen, hanga dandeettii qabeenya saatiin, mirgoonni Waadaa kanaan beekkamummaa argatan sadarkaa-sadarkaa dhaan hundi isaanii hujiirra kan oolan akka tahan, seera baasuu dabalatee tarkaanfiiwwan barbaachisan hunda fudhachuuf waliigalaniiru. Biyyoonni Waadaa kana seenan sanyiin, bifaan, saalaan, qooqaan, amantiin, siyaasaan, ykn ilaalcha biraatiin, sabaan ykn madda hawaasummaatiin, qabeenyaan, dhalootaan ykn sababa ejjannoo birootiin garaagarummaan tokkollee osoo hin taasifamne mirgoota Waadaa tanaan tumaman kabajsiisuuf waliigalaniiru. Biyyoonni misoomaan guddachaa jiran mirgoota namoomaatii fi dinagdee biyyoolessa isaanii yaada keessa galchuun namoonni lammii isaanii hin tahin mirgoota diinagdee Waadaa kanaan beekkamummaa argatanitti sadarkaa fayyadamtoota itti tahan murteessuu ni danda’u. 19 Keewwata - 3 Dhiironnii fi dubartoonni biyyoota Waadaa kana seenan, mirgoota diinagdee, hawaasummaa fi aadaa kanneen Waadaa kanaan tumamanitti walqixa fayyadamtoota tahuu isaanii mirkaneessuuf waliigalaniiru. Keewwata - 4 Biyyoonni miseensa ta’an, Waadaa kanaan akkattaa walsimatuun mirgoota adda addaa baasanii yemmuu itti fayydaman daangawwan seeraan murtaa’an kaa’uun, hanga amala mirgoota kanaatiin walsimatanii fi hawaasa dimokiraatawaa keessatti faayidaa waliigalaa eegsisuuf qofaaf tahanitti, fudhatamuufii ni danda’a. Keewwata - 5 Seereffamni Waadaa kanaan eerame kamiyyuu, biyyi tokko, gareen ykn namni dhuunfaa tokko, mirgootaa fi bilisummaawwan Waadaa kanaan tumaman tokkollee mulquuf ykn akkaataa Waadaa kanaan tumameen olitti daangessuuf gocha karoorfamerratti hirmaachuu ykn raaw'achuu mirga dandeessisu akka qabutti fudhatamee hiikamuu hin danda'u. Biyya kamiiyyuu keessatti, mirgoota namoomaa bu'uuraawoo seeraan, walta'iinsaan, danbiidhaan ykn barmaataan fudhatamummaa argatan, Waadaan kun beekkamummaa hin kennuuf ykn beekkumsa xinnaa kennaaf sababa jedhuun daangeessuun ykn mormuun hin hayyamamu. Keewwata - 6 Biyyoonni Waadaa kana seenan, mirga hojii hojjachuudhaa, kan mirga namni hundi fedhii mataa isaatiin hojii filate ykn fudhate hojjatee jiruu isaa qajeelfachuu akka danda’u carraa uumuufii dabalatuuf beekumsa ni kennu; mirga kanas kabajsiisuuf tarkaanfilee barbaachisan ni fudhatu. Biyya Waadaa kana seenteen tarkaanfiileen mirga kana guutummaatti hojiirra oolchuuf fudhatamanu, ittiinqajeelfama teekniikaa fi ogummaa fi sagantaalee leenjii, imaammattoota fi malawwan guddina diinagdee, hawaasummaa fi aadaa ittifufiinsa qabuu fi haallen bilisummaa bu’uuraa siyaasaa fi diinagdee nam-tokkee kabachiisuun ta’ee carraa hojii guutuu fi oomishtummaa akkaataa bilisummaawwan bu’uuraa siyaasaa fi dinagdee eegsisuu kan of keessatti ammate ta’uu qabu. Keewwata – 7 Biyyoonni miseensa waadaa kanaa tahan namni kamiyyuu mirga haala hojii mijaahaa fi haqa qabeessa ta’etti fayyadamoo tahuu, keessaayuu: Hojjettoota hundaaf miindaa ykn kafaltii yoo xinnaate: fi yoo xiqqaate haalleen armaan gadii kan mirkaneessu tahuu qaba: Garaagartummaa tokko malee hojii gatii walqixa qabuuf mindaa fi kaffaltii walqixaataa kanfaluu, keessaattuu dubartooti dhiirotaa gadi haala hintane keessatti hojii walqixa hojjataniif kaffaltii walqixaa argachuu isaanii mirkaneesuu; Akkaataa seereffamoota Waadaa kanaatiin mataasaanis ta’e maatiisaanii haala gaariin jiraachisuuf kaffaltii dandeessisu argachuu; Haala hojii nagaa qabeessa fi balaarraa walaba ta’e, Hojjataa kmiifuu hojii itti miindeffamerratti sadarkaa ol aanaatti guddachuuf muuxannoo fi dandeettii qabuun alatti ulaagaalee biroo yaada keessa kan hin galchine carraa walqixaaa uumuu; Boqonnaa, yeroo bashannanaatii fi daangaa yeroo hojii fi guyyaa ayyaannanii sammuuf fudhatamaa ta'e, hayyama boqonnaa kan kaffaltii waliin yeroo murtaa’eef kennamu; akkasumas kaffaltii ayyaanota ummataatiif kennamu argachuuf mirga akka qabu biyyoonni Waadaa kana seenan fudhataniiru. Keewwata - 8 Biyyoonni Waadaa kana seenan mirgoota kanatti aanan kabajuuf waliigalaniiru: Mirga hojjataan kamiyyuu, dambiileen waajjirichaa akkuma jiranitti ta’ee, faaydaalee diinagdee fi hawaasummaa isaa eegsisuuf, waldaalee hojjataa ijaaruu fi miseensa waldaa filate kamiyyuu ta’uuf qabu; Hawaasa diimokiraatawaa keessatti tasgabbii biyyaalessa ykn nageenya ummataa ykn bilisummaa fi mirgoota ummattoota biroo kabajsiisuuf barbaachisaa waan tahaniif seeraan ifatti kan tumamaniin alatti mirga kana hojiirra oolfachuurraatti daangaan akaakuu kamiiyyuu hin godhamu. Mirga waldaaleen hojjattootaa Federeeshinoota biyyaalessa ykn konfedereeshinoota hundeessuudhaaf qaban fi mirga konfedereeshinoonni kunneeniis dhaabbattootii waldalee hojjattoota idil-addunyaa hundeessuudhaaf ykn miseensa tahuudhaaf qaban; Mirga waldaaleen hojjattootaa, daangaa seeraan tumamee fi hawaasa dimokiraatawaa keessatti tasgabbii biyyaalessaa, nageenya ummataa, ykn bilisummaa fi mirga namoota biroo kabajsiisuuf daangeessuun barbaachisaa taheen alatti, daangaan akaakuu biraa kamiyyuu osoo irratti hin godhamne bilisummaan socho’uuf qaban; Seera biyyi dhimmichi ilaalurratti hundaahuudhaan mirga hojii dhaabuu. Keewwanni kun humna waraanaa, ykn miseensoota poolisii ykn hojjattoota bulchiinsa mootummaa ilaalchisee akkaataa itti fayyadama mirgoota kanneeniirratti daangaalee seera qabeessa tahan kaawuu hin dhowwu. Bilisummaan Gurmaahuu fi Mirga Gurmaahuu Kabajchiisuu ilaalchisee Waadaa Dhaabbata Hojii Idil-addunyaa bara 1948 biyyoonni mallatteessan, tarkaanfilee seera mirgoota Waadaa kanaan wabii argatan faallessaa akka baasan ykn seericha hojiirra akka oolchan tumaaleen keewwata kanaa hin hayyamuuf. Keewwata - 9 Biyyoonni Waadaa kana seenan namni kamiyyuu insuraansii hawaasumaas dabalatee wabii hawaasummaa argachuuf mirga kan qabu tahuu isaa fudhataniiru. Keewwata - 10 Biyyoonni Waadaa kana seenan kanneen armaan gadii fudhataniiru: Maatiin bu'ura hawaasaa waan taheef, keessattuu yeroo hundeeffamuu fi akkaataa guddina ijoollee fi barnoota isaaniif maatiin itti gaafatummaan wayita irra jiruttis, hanga danda’ameen deeggarsaa fi kunuunsi bal’aan kennamuufii qaba. Gaa’elli fedhii jara lamaan wal fuudhaniirratti hundaa’uu qaba. Haadholiif da'umsaan duraa fi da'umsaan booda yeroo gahaa taheef kunuunsi addaa godhamuufii qaba. Yeroo kanas haadholii hojjettoota ta’aniif mindaa waliin ykn kaffaltii wabii hawaasummaa gahaa waliin hayyamni kennamuufii qaba. Daa'immanii fi dargaggoota qaamaan hin jabaatiin warra isaaniitiin ykn sababoota biroo kamiinuu garaagarummaan osoo irratti hin godhamin eegumsi addaa fi deeggarsi godhamuufii qaba. Daa’immanii fi dargaggoon saamicha diinagdee fi hawaasummaarra eegamuu qaban. Hojii miira isaanii ykn fayyaa isaanii miidhu ykn lubbuu isaaniirratti balaa geessisu ykn hojii guddina uumama isaanii gufachiisurratti akka bobbahan taasisuun seeraan kan nama adabsiisu tahuu qaba. Akkasumas daa’ima umurii hangamii gadi yoo ta’e miindessuun dhorkaa kan ta’uu fi miindessuun daa’ima akkanaallee seeraan kan nama adabsiisu ta’uu isaa biyyootiin seeraan murteessuu qabau. Keewwata – 11 Biyyoonni Waadaa tana seenan namni kamiyyuu nyaata gahaa, uffataa fi mana jireenyaa dabalatee sadarkaa jireenyaa mataa isaanii fi maatii isaatiif gahaa ta’e jiraachuuf akkasumas jireenya isaa yeroo hunda fooyyessuuf mirga kan qabu tahuu isaa ni fudhatu. Biyyoonni miseensootiin kunneen fedhii mataa ofiirratti hundaawuun biyyoota addunyaa waliin walta’iinsi deeggarsaa barbaachisaa tahuu hubatanii mirga kana guutummaatti hojiirra oolchuuf tarkaanfii barbaachisu ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan namni kamiyyuu osoo hin beelawin jiraachuuf mirga bu’uurawaa qabu hubachuudhaan dhuunfaatiinis tahe karaa deeggarsa idil-addunyaa sagantaa ykn karoora addaa dabalatee, kanneen armaan gaditti ibsaman raawwachuu tarkaanfilee isaan dandeessisu ni fudhatu: Qarooma saayinsaawaafi teekiniikaawatti guutummaan fayyadamuu, beekumsaa yaadota nyaata walqixaataa babal’isuu fi mala qonnaa akkaataa guddina amansiisaa fiduu fi qabeenya uumamaatti haalan fayyadamuu dandeessisuun mioomsuun ykn fooyyessuudhaan tooftaalee oomishaa, qusannaa fi raabsaa fooyyessuu; Rakkoolee biyyoota nyaata gara biyya alaatti erganii fi kanneen gara biyyaatti fichisiisan muudatu hubannoo keessa galchuudhaan akkaataa fedhii isaaniitti dhiheessi nyaata addunyaa madaalawaa tahe akka jiraatu mirkaneessuuf. Keewwata - 12 Biyyoonni Waadaa kana seenan namni kamiyyuu sadarkaa fayyummaa olaanaa qaamaa fi sammuu irra gahuun danda’amu keessa jiraachuuf mirga kan qabu tahuu ni fudhatu; Mirga kana guutummaatti hojiirra oolchuuf biyyoonni Waadaa kana seenaniin tarkaanfiileen fudhataman: Lakkoofsa daa'imman du'anii dhalataniitii fi eega dhalatanii booda du'an xiqqeessuuf guddina fayyaa daa'immanii mijeessuu; Akkaataa qulqullina naannoo fi induustirii fooyyessuu; Dhukkuboota namarraa gara namaatti darban, naannoo tokkotti uumamanii fi hojiidhaan wal-qabatan ittisuu, waldhaanuu fi to'achuu; Namoonni wayita dhukkubsatan tajaajila wallaansaafi kunuunsa hunda haala itti argatan uumuuf barbaachisaa kan tahan hunda mijeessuu, ni ammatu. Keewwata - 13 Biyyoonni Waadaa tana seenan namni hundi mirga barnoota argachuu kan qabu tahuu isaa ni fudhatan. Barnoonni kallattii ulfinaafi kabaja ilma namaa guutummaatti guddisuu dandahuun qajeelfamuu akka qabuufii mirgoota namoomaafi bilisummaawwan bu'uraawoof ulfina kennu kan cimsu tahuu akka qabus itti waliigalaniiru. Barnoonni namni hundi hawaasa walaba ta’e keessatti hirmaannaa hiika qabeessa akka qabaatu kan dandeessisu, biyyoota hunda, qomoowwan, gosoota, ykn kutaalee amantaa giddutti waliif galuu, waldandahuufii obbolummaa kan cimsuufii sochii Dhaabbanni Mootummoota Gamtoomanii nageenya eeguuf taasisu kan deeggaru akka tahu irratti waliigalaniiru. Biyyoonni Waadaa kan seenan mirgi kun guutummaatti hojiirra akka oolu kanneen armaan gadiitiif beekamummaa ni kennu: Barnoota sadarkaa tokkoffaa barachuun nama hundaaf dirqama tahee barnoonni kunis kafaltii malee kan kennamu taha. Barnoota teekiniikaafi ogummaa dabalatee mala mijaawaa tahe hundaan bifa adda addaatiin kan kennamu barnoonni sadarkaa lammaffaa nama hundaaf banaadha taha; barnoonni kunis sadarkaa sadarkaan kaffaltii malee akka kennamu ni godhama. Barnoonni sadarkaa ol'aanaa dandeettii bu'ura godhachuun mala mijaawaa tahe hundaan nama hundaaf kennama; barnoonni kunis sadarkaa sadarkaan tolaan akka kennamu godhama. Namoonni barnoota sadarkaa jalqabaa hinbaratin ykn hin xumuriin hanga dandahametti barnoota bu'uraa akka hordofan ni jajjabeeffamu; barnoonni kunis baldhinaan akka kennamu taasifama. Tattaaffiin sirna manneen barnootaa sadarkaa hundatti babaldhisuudha ciminaan hordofama, sirni gahaan barnoota ittifufinsaas ni hundeeffama, haalli jireenya barsiistootaatiis ittifufiinsaan ni foyyeffama. Biyyoonni Waadaa kana seenan, maatiifi bakka barbaachisettis guddistoonni seerummaa qaban, hanga ulaagaa barnoota mootummaan baase guutuun isaanii mirkanaa’etti, daa’imman isaanitiif manneen barnootaa qaamota mootummaatiin hundeeffamaniin alattis, manneen barnootaa biroo filachuun barsiifachuufi akkaaataa amantii isaanitiin walsimatuun barnoota amantiitiifi naamusaas akka baratan taasisuuf mirga qaban kabajuuf waliigalaniiru. Keewwata kana keewwata xiqqaa tokko jalatti qajeelfamootiin eeraman hanga eegmanifi dhaabbata barnootichaatti barnoonni kennamu sadarkaa qulqullummaa barnootaa kan mootummaan baasu hanga guutetti, kutaan keewwata kanaa kamiyyuu namootaa fi qaamootiin biroo dhaabbilee barnootaa hundeessuufi qajeelchuuf bilisummaa qaban keessa seenuu akka nama dandeessisutti hiikamuu hin dandahu. Keewwata - 14 Tokkoon tokkoon biyyaa Waadaa kana fudhate, yeroo miseensa Waadaa kanaa tahetti daangaa biyya isaa ykn kutaalee biyya aangoo isaa jala jiran kanneen biroo keessatti barnoota sadarkaa tokkoffaa kaffaltiirra bilisa tahe kennuu kan hin danda’amin yoo tahe, waggootii muraasa namaaf fudhatamaa tahanii fi karoorichaan ifatti taa’an keessatti sadarkaa sadarkaan qajeelfama kana hojiitti hiikuu karoora hujii dandeessisu yeroo waggaa lamaa keessatti qopheessuudhaan ni raggaasisa. Keewwata - 15 Biyyoonni Waadaa kana seenan namni hundinuu: Sochiiwwan aadaarratti hirmaachuu; Faaydaalee guddinni fi hojiirra oolmaan saayinsii argamsiisutti fayyadamuu; Bu'aalee saayinsii, hog-barruu fi aartii ofiin uumerratti faaydaa hamilee fi maallaqa argachuuf mirga kan qabu tahuu isaa beekkumsa kennaniifiiru. Mirga kana guutummaatti hojiirra oolchuuf takraanfiiwwan biyyoota Waadaa kana seenaniin fudhataman saayinsii fi aadaa kunuunsuuf, guddisuu fi babaldhisuuf tarkaanfiilee barbaachisan ni dabalatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan qu'annoo saayinsii fi hojii waa uumuutiif bilisummaa barbaachisu kabajuuf waliigalaniiru. Biyyoonni Waadaa kana seenan waldeeggarsaa fi walitti dhufeenya idil-addunyaa gama dameewwan saayinsii fi aadaa jajjabeessuufii guddisuutiin taasisamanirraa faayidaalee argamuu danda’aniif beekkumsa ni kennu. Keewwata – 16 1. Biyyoonni Waadaa kana seenan waa'ee tarkaanfiilee fudhataniitiifi mirgoota Waadaa kanaan beekkumsa argatan gama kabajsiisuutiin fooyya’iinsa argaman ilaalchisee akkaataa Waadaa kana keessatti kutaa kanaan tumameen gabaasa dhiheessu. waraabbiilee gabaasaalee dhihaataniifii akkaataa Waadaa tanaan tumametti akka qorataman Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitti Mana Marii Dhimmoota Diinagdeefii Hawaasummaatiif dabarsa. b) Akkasumas, Barreessaan Muummichi Mootummoota Gamtoomanii, waraabbiilee gabaasaalee ykn kutaalee muraasa isaanii barbaachisoo ta’an kan biyyoota Waadaa kana seenanii fi miseensa ejansoota adda addaa tahan irraa dhihaataniif, hanga gabaasaaleen ykn kutaaleen isaanii kun akkaataa seera ittiin hundeeffama ejansoota kanaatti aangoo fi hojii dhimmoota isaan ilaallatan kamiinuu walttidhufeenya qabaatanitti, ejansiiwwan addaa dhimmichi ilaallatuuf ni dabarsa. Keewwata - 17 Biyyoonni Waadaa kana seenan, Waadaan kuni hojiirra oolee yeroo waggaa tokkoo keessatti akkaataa sagantaa Manni Marii Dhimmoota Diinagdeefii Hawaasummaa biyyootaa fi ejansiiwwan dhimmi ilaallatuun mari’atee baasuun gabasa isaanii waltajjiitti dhiyeeffachuu qabu. Gabasaaleen kun, dirqamoota Waadaa kanaan tumaman gama gutuutuutiin sababotaa fi rakkoolee qunnaman ibsuu ni danda’u. Kanaan dura odeeffannoon barbaadamu Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniif ykn ejansii addaa dhimmi ilaallatuuf biyyoota Waadaa kana seenaniin yoo dhiyaatee ture, odeeffannicha lammata dhiheessuun osoo hin barbaachifne isuma duraa caqasuun gahaa taha. Keewwata - 18 Manni Marii Dhimmoota Diinagdeefi Hawaasummaa mirgoota dhala namoomaatiifi bilisummaawwan bu'uraawoo ilaalchisee akkaataa itti gaafatamummaa Chaartara Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiin kennameefitti, ejansoota addaa dhimmi ilaaluu waliin tahuudhaan seereffamoota Waadaa kanaa gama raaw'achiisisuutiin bu'aalee argamanirratti gabaasa akka dhiheessaniif haalawwan mijeessuu ni dandaha. Gabaasaaleen kunneenis tarreeffama murteewwanii fi yaadota raawwiirratti qaamootii aangoo qabaniin darban ammachuu ni dandahu. Keewwata - 19 Manni Marii Dhimmoota Diinagdeefi Hawaasummaa akkaataa keewwata 16 fi 17-ttii biyyootaafi akkaataa keewwata 18-tti ejansoota dhimmichi ilaallaturraa gabaasaalee mirga namoomaa dhiyaatuuf qu'annoofi yaada murtee waliigalaatiif ykn akkuma haala isaaniitti odeeffannoof akka isa fayyaduuf komiishinii mirgoota namoomaatiif dabarsuu ni dandaha. Keewwata - 20 Biyyoonni Waadaa kana seenaniifii ejansiiwwan addaa dhimmi ilaallatu, akkaataa keewwata 19-tti yaada murtee Mana Marii Dhimmoota Diinagdeefi Hawaasummaarraa dhiyaatu kamiyyuurratti ykn sanadii Komiishina Mirga Dhala Namoomaatiin dhihaatu ykn sanada itti qajeelfame kamiiyyuu irratti yaada isaanii dhiyeessuu dandahu. Keewwata – 21 Manni Marii Diinagdee fi Hawaasummaa yeroo yeroodhaan gabasa waliigalaa yaada murtii qabatanii fi mirgoota Waadaa kanaan ibsaman gama kabajsiisuutiin tarkaanfiiwwan waliigalaa fudhatamanii fi fooyya’ina argaman ilaalchisee biyyoota miseensotaafi ejensoota addaa dhimmichi ilaallaturraa odeeffannoowwan dhihaataniif qindeessuudhaan Yaa'ii Waliigalaatiif ibsa dhiyeessuu ni dandaha. Keewwata – 22 Manni Marii Diinagdeefi Hawaasummaa, dhimma kamiiyyuu kan gabaasaaalee bu’uura Waadaa kanaatiin dhihaataniif irraa burqanii fi daangaa angoo itti qaban keessatti seereffamoota Waadaa kanaa suuta-suutaan gama hojiirra oolchuutiin tarkaanfilee idil addunyaa ni gargaaru jedhaman murteessuu akka isaan dandeessisu, qaamotni biroo Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii, qaamotni isaaniif ittiyaamamoo ta’aniifi ejansootni addaa deeggarsa teekniikaa isaaniif kennan akka beekan gochuu ni dandahu. Keewwata - 23 Biyyooni Waadaa kana seenan, mirgoota Waadaa kana keessatti beekamummaa argatan kabajsiisuuf sochiin idil-addunyaatti godhamanu: waadaa waliigaluu, yaada murtee dhiyaatan fudhachuu, gargaarsa teeknikaa dhiheessuu, biyya dhimmichi ilaallatu waliin tahuudhaan walgahiilee naannoofii teekniikummaa kanneen wal mariifi qu'annoof taasifaman adeemsisuufii tooftaalee kana fafakkaatan hammachuu akka dandahan irratti waliigalaniiru. Keewwata - 24 Waadaa kana keessaa, dhimmoota Waadaa kanaan ibsaman ilaalchisee, seereffamoota Chaartara Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii fi seerota ejansootni ergama addaa qaban ittiin hundeeffaman keessatti hojii fi ittigaafatamummaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii fi ejansiiwwan addaa seereffamoota murteessan wajjiin akkaaataa wal faallessuun kan hiikamu hin jiraatu. Keewwata - 25 Waadaa kana keessatti ummanni hundi qabeenya uumama isaatii fi dandeettii isaa guututti walaba tahee itti fayyadamuuf mirga bu'uraawoo qabu akkaataa daangeessuun kan hiikkamu hin jiraatu. Keewwata – 26 Waadaan kuni, biyya miseensa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii kamiifuu ykn biyya ejansoota ergama addaa qaban keessatti miseensa tahaniif, biyya seera ittiin bulmaata Mana Murtii Idil-addunyaa fudhatteef, Yaa'ii Waliigala Mootummoota Gamtoomaniirratti biyya Waadaa kana akka mallatteessuu afeerameef mallatteessuuf banaa dha. Waadaan kun biyya hundaan ragga'ee fudhatamumma argachuu qaba. Sanadni Waadaan kun ragga'uu isaa mirkaneessus Barreessaa Muummicha Mootummoota Gamtoomaniif dhihaachuu qaba. Waadaan kun biyyoota keewwata kana keewwata xiqqaa l tokko keessatti eeramaniif akka fudhataniif banaa taha. Biyyoonni Waada kana fudhachuun isaanii kan raggaasifamu sanadii ittiin fudhatan Barreessaa Muummicha Mootummootaa Gamtoomanii biratti yammu galii godhanii dha. Barreessaan Muummichi Mootummoota Gamtoomanii sanada biyyi tokko Waadaa kana raggaasisuu isaa ykn ammo fudhachuu isaa ibsu fuudhee galii taasisuu/gochuu isaa biyyoota Waada kana seenan hundaaf ni beeksisa. Keewwata - 27 Waadaan kun sanadiin raggaasisaa ykn sanadiin fudhannaa 35-ffaan Barreessaa Muummicha Mootummoota Gamtoomaniitiif guyyaa itti dhihaaterraa eegalee ji'a sadii booda kan ragga'e taha. Sanadiin fudhannaa ykn raggaasisa 35-ffaan eega dhihaatee booda Waadaa kana tokkoon tokkoon biyya qaama seeraa dhimmichi ilaallatuun raggaasisee ykn fudhatee sanadii isaa kan ittiin raggaasisu ykn sanadii fudhachuu ittiin mirkaneessu guyyaa kenne irraa eegalee ji'a sadii booda Waadaan kun biyya isaatti kan ragga'e taha. Keewwata - 28 Biyyoota bulchiinsa Federaalawaa qabaatanitti tumaaleen Waadaa kanaa naannoo bulchiinsoota hundaatti daangaa ykn garaagarummaa tokko malee kan raaw'atamu taha. Keewwata - 29 Biyyi miseensa Waadaa kanaa ta’e kamiyyuu Waandaan kun akka fooya’u yaada murtii dhiyeessuu fi Barreessaa Muummicha Mootummoota Gamtoomaniitiif dhiheessuu ni dandaha. Barreessaan Muummichis yaada fooyyessaa dhihaateefi biyyoota Waadaa kana seenaniif beeksisuudhaan yaada fooyyessa dhihaaterratti marihachuufii sagalee kennuuf, yaa'iin biyyoota kanneenii akka taa'amu barbaaduufi dhiisuu isaanii akka ibsaniif ni gaafata. Biyyoota Waadaa kana seenan harka sadii keessaa harki tokko yaa'iin kun taa'amuu kan barbaadan yoo ta'e Barreessaan Muummichi yaa'ii tana gama Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiin akka adeemsifamtu taasisa. Kanneen yaa'ii kanarratti argamaniifi biyyoonni sagalee kennan yaada fooyyessaa kana sagalee caalmayaan yoo deeggaran yaadni fooyyessaa kun Yaa'ii Waliigala Mootummoota Gamtoomaniitiin akka ragga'uuf dhihaata. Yaadni fooyya’e kun kan hojiirra oolu Yaa'ii Waliigala Mootummoota Gamtoomaniitiin hoggaa raga'ee fi biyyoota Waadaa kana seenan harka sadii keessaa harki lama sagalee caalmayaan akkaataa sirna seera baasuu biyya isaaniitiin yammu fudhataniidha. Yaadni fooyyessaa kun eega ragga'ee booda biyyoota Waadaa kana seenan kan fooyya’iinsicha fudhatan keessatti humna seeraa ni qabaata; biyyootni miseensa waadaa kanaa tahan kanneen biroo, seereffamoota Waadaa kanaatii fi fooyya’inoota kanaan dura fudhataniif bitamoo tahu. Keewwata - 30 Beeksisoonni keewwata 26 keewwata xiqqaa 5 keessatti ibsaman jiraatanillee, keewwatuma sana keewwata xiqqaa tokko keessatti biyyoota eeramaniif Barreessaan Muummichi kanneen kanatti aananii tarreeffaman ni beeksisa. Waa'ee mallattoowwan keewwata 26 jalatti ibsamanii, waa’ee sanadootii biyyoonni Waadaa kana raggaasisuu isaanii fi fudhachuu isaanii mirkaneessan; Akkaataa keewwata 27-tti yeroo Waadaan kun itti ragga'eefi akkaataa keewwata 29-tti yeroo yaadoonni fooyyessa itti Siranaawan. Keewwata - 31 Waraabbiileen Waadaa kanaa, mana galmee Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii taa'a. Waraabbiin afaan Chaayinaa, Ingiliizii, Faransaayii, Ruusiyaafi Ispaanish hundi walqixa beekamummaa qaban. Barreessaan Muummichi Mootummoota Gamtoomanii waraabbiilee Waadaa tanaa kanneen sirrii tahuun isaanii mirkaneeffame biyyoota akkaataa keewwata 26-tti Waadaa kana seenaniif dabarsee ni kenna ykn ittiin gaha. WAADAA MIRGOOTA SIVIILII FI SIYAASAA IDIL-ADDUNYAA (INTERNATIONAL CONVENANT ON CIVIL AND POLITICAL RIGHTS) Murtee Yaa’ii Waliigalaa lakk. 2200 A(XXI)tiin Mudde guyyaa 7 bara 1959Akka Lakoobsa Itoophiyaatti kan raggaasifamanii fi biyyoonni miseensota ta’an akka mallatteessan, akka raggaasisaniifi akka fudhataniif banaa kan taasifame. Biyyoonni Waadaa kanaaf waliigaltee seenan; Akkaataa duudhaalee Chaartara Mootummoota Gamtoomaniitiin labsametti ulfina, walqixxummaa fi mirgoota dhalli namaa hundi uumamaan qabuu fi isarraa gargar bahuu ykn sarbamuu hin dandeenyeef beekamummaa kennuun addunyaa kana keessatti bilisummaaf, haqaa fi nageenyaaf bu’uura ta’uu isaa hubachuudhaan; Mirgoonni kunneen dhalli namaa naamummaa isaatiin kabaja uumamaan qaburraa kan maddan ta’uu isaanii beekuudhaan, Yaadni dhalli namaa bilisa ta’ee bilisummaa siivilii fi siyaasaa gonfachuu fi soda fi fedhii irraa bilisa tahuudhaa jedhamee Labsii Mirgoota Namoomaa Waliigalaatiin tumame fiixaan ba’uufi galma gahuu kan danda’u, tokkoo tokkoon namaa haaloti mirgoota dinagdee, hawaasummaa, aadaafi akkasumas mirgoota siviiliifi siyaasaa gonfachuu isa dandeessisan yommuu uumamaniif ta’uu beekuudhaan, Biyyoonni Chaartarii Mootummoota Gamtoomanii fudhatan haala mirgoonni namoomaafi bilisummaawwan guutummaa addunyaatti itti kabajamanii fi hojiirra itti oolan mijeessuuf dirqama akka qaban yaaduudhaan, Namni dhuunfaas nageenya namoota dhuunfaa kanneen biroofi hawaasa keessa jiraatuuf itti-gaafatamummaa qaburraa kan ka’e, mirgoonni waadaa kanan labsaman akka kabajamaniifi hojii irra akka oolaniif tattaaffii gama isaa gochuu akka qabu hubachuudhaan, Tumaalee kanaa gaditti tarreeffaman irratti walta'aniiru. KUTAA - TOKKO Keewwata - 1 Ummatoonni hundi hiree ofii ofiin murteeffachuuf mirga qabu. Mirga isaanii kanaan fayyadamanii siyaasarratti ejjannoo mataa isaanii bilisaan ni murteeffatu; guddina dinagdee, hawaasummaa fi aadaa isaanii bilisummaan ni adeemsifatu. Ummatoonni hundi, faayidaa walii fi wajjinii eegsisuuf jecha dirqamoota isaanii kan walta’insa dinagdee fi seera idil-addunyaa irraa maddan kabajanii, qabeenya uumamaa isaanii dhiibbaa tokko malee bilisa ta’anii itti fayyadamuu ni danda’u. Haaluma kamiiyyuu keessatti, uummanni tokko faayidaalee mataa isaa kan jireenya isaatiif barbaachisaa tahan hin dhorkatamu. Biyyoota ofiin of hin bulchinee fi bulchiinsota immaanaa jalatti bulaniif biyyoota itti gaafatamummaa qaban dabalatee, biyyoonni waadaa tana seenan hundi mirgi hiree ofii ofiin murteeffachuu hojiirra akka oolu ni carraaqu; tumaalee Chaartara Mootummoota Gamtoomanii waliin haala wal-simatuun mirga kanas ni kabaju. KUTAA – LAMA Keewwata – 2 Tokko tokkoon Biyya Waadaa kana fudhate, nama naannoo bulchiinsaa isaa keessa jiraatuufi isa jalatti bulu kamiyyuu sanyiidhaan, bifaan, saalaan, qooqaan, amantiin, siyaasaan ykn ilaalcha biraan, dhufaatii sabummaa isaanis ta’e hawaasummaa isaatiin, qabeenyaan, dhalootaan ykn ulaagaa kanbiraan garaagartummaa tokkollee utuu hintaasisin, mirgoota seera kanaan beekamummaa argatan kabajsiisuufi mirkaneessuufiif waliigaleera. Seeroota hojiirra jiraniin ykn tarkaanfilee birootiin tumamee yoo jiraate malee, tokkoo tokkoon biyyaa Waadaa kana fudhate akkaataa sirna seerri biyyichaa itti tumamuufi bu’ura labsiiwwan waadaa kana keessatti argamaniitiin, tarkaanfiiwwan mirgoonni waadaa kana keessatti hammataman akka hojiirra oolan taasisan fudhachuuf waliigaleera. Tokko tokkoon Biyya Waadaa kana fudhate, kanneen kanatti aananii argaman raawwachuuf waliigaleera. Namni kamiyyuu, mirgootaafi walabummaa isaa kanneen seera kanaan beekamummaa argatan yammuu sarbaman, mirgoonni kun kan isa jalaa sarbaman abbootii taayitaa mootummaatiin yoo ta’ellee, miidhaa isarra ga’eef furmaata bu’a-qabeessa akka argatu mirkaneessuuf, Namni miidhaa isarra ga’eef furmaata barbaadu kamiyyuu, mirgi isaa karaa qaama haqaa, bulchiinsaa ykn qaama seera tumu ykn bu’ura sirna seera biyyattiitti qaama kanbiraa aangoon kennameefiin mirgi isaa akka mirkanaa’uuf gochuufi furmaata haqaa akka argatuuf haala mijeessuuf. Qaamolee aangoo qabaniin murtiin haqaa wayita kennamus, kanuma raawwachiisuuf. KEEWWATA – 3 Biyyoonni Waadaa kana fudhatan, dhiirotaafi dubartoonni mirgoota siviiliifi siyaasaa Waadaa kana keessatti beekamanitti walqixa itti fayyadamuuf mirga isaan qaban mirkaneessuuf waliigalaniiru. KEEWWATA – 4 Biyyoonni Waadaa kana fudhatan, haalli lubbamaan nageenya biyya balaarra buusu yammuu uumamuufi kunis ifatti seeraan kan labsame yoo ta’e, sadarkaa haala uumame sana to’achuu dandeessisu qofaan tarkaanfiiwwan dirqamoota Waadaa kana keessatti seenaman irraa maqan fudhachuu ni danda’u. Haata’u malee, tarkaanfiiwwan fudhataman dirqamoota seera idil- addunyaa kanbiroo keessatti labsaman kan cabsaniifi sanyii, bifa, korniyaa, qooqa, amantii ykn madda hawaasummaa irraa loogiwwan maddanirratti kan hundaa’an ta’uun irra hinjiraatu. Keessattuu Waadaa kana keewwata 6, 7, 8 (keewwata xiqqaa 1fi 2), 11, 15, 16 fi 18 jalatti kan ibsaman irraa tarkaanfii maqu kamiiyyuu fudhachuun hindanda’amu. Biyyi Waadaa kana fudhate kamiyyuu, tarkaanfiiwwan labsiiwwan waadaa kanaa irraa maqan fudhachuuf mirga qabutti fayyadamuu wayita barbaadu, labsiiwwan inni kabajuu hindandeenye sababoota isaanii waliin karaa Muummicha Barreessicha Mootummoota Gamtoomanii Biyyoota Miseensota Waadaa kanaa ta’an beeksisa. Gocha kana wayita dhaabus, yeroodhuma sana beeksisa kan biraa haala kana fakkaatuun biyyoota miseensota ta’aniif kennuutu isarra jiraata. KEEWWATA – 5 Seereffamni Waadaa kanaan eerame kamiyyuu, biyyi tokko, gareen ykn namni dhuunfaa tokko, mirgootaa fi bilisummaawwan Waadaa kanaan tumaman tokkollee mulquuf ykn akkaataa Waadaa kanaan tumameen olitti daangessuuf gocha karoorfamerratti hirmaachuu ykn raaw'achuu mirga dandeessisu akka qabutti fudhatamee hiikamuu hin danda'u. Biyya kamiiyyuu keessatti, mirgoota namoomaa bu'uuraawoo seeraan, walta'iinsaan, danbiidhaan ykn barmaataan fudhatamummaa argatan, Waadaan kun beekkamummaa hin kennuuf ykn beekkumsa xinnaa kennaaf sababa jedhuun daangeessuun ykn mormuun hin hayyamamu. KUTAA – SADII KEEWWATA – 6 Namni kamiyyuu lubuun jiraachuuf mirga uumamaa ni qaba. Mirgi kun da’oo/ittisa seeraa ni qabaata. Namni kamiyyuu seeraan ala lubbuu isaa hin dhabu. Biyyoota murtiin adabbii du’aa keessatti raawwatamutti, murtiin du’aa kan murtaa’u, bu’ura seera yeroo yakkichi raawwatamu tureetti, yakka baay’ee cimaa ta’eefidha. Murtichi kan kennamus labsiiwwan waadaa idil-addunyaa kana, waliigaltee labsii ittisaafi adabbii yakka sanyii ilma namaa balleessuutiif bifa faallaa hintaaneeni. Adabbichi kan raawwatamu mana murtii seeraan dhaabbateen murtiin inni xumuraa yeroo itti kennamu qofadha. Adabbiin du’aa sun kan raawwatamu nama yakka sanyii balleessuutti himatamaa ta’e irratti yammuu ta’u, keewwati kun biyyoonni seera kana fudhatan bu’ura labsiiwwan waliigaltee ittisaafi adaba yakka sanyii balleessuutti, dirqamoota seenaniif faallaa kan ta’e tarkaanfii akka fudhatan hin-eyyamamuuf. Namni adabni du’aa irratti murtaa’e kamiyyuu, dhiifama gaafachuuf, ykn adabbiin du’aa isarratti murtaa’e gara hidhaatti akka jijjiiramuuf gaafachuuf mirga qaba. Haala kam keessattiyyuu, dhiifama taasisuun, ykn adabbicha du’aa gara adabbii hidhaatti jijjiiruun ni danda’ama. Adabni du’aa namoota umriin isaanii waggaa 18 gadi ta’e irratti hinmurtaa’u. Dubartoota ulfaa irrattis hinraawwatamu. Labsiiwwan keewwata kanaa tarkaanfiiwwan adabbii du’aa dhabamsiisuuf fudhataman tursuuf ykn hambisuuf, Biyyoota Miseensota Waadichaa ta’aniin akka sababaatti dhiyaachuu hindanda’an. KEEWWATA – 7 Nama isa kam irrattiyyuu gochi ykn adabbiin gidirsiisaan, kan gara- jabinaa, kan namarratti raawwatamuu hinmalle ykn kabaja kan xiqqeessu raawwatamuu hinqabu. Keessumatti ammoo nama isa kam irrattiyyuu fedhii isaatiin ala shaakallin wallaansaafi saayinsawaa taasifamuu hinqabu. KEEWWATA- 8 Namni kamiyyuu gabrummaan hinqabamu. Gabrummaafi daldalli garbaa bifa kamiiniyyuu dhorkamoodha. Namni kamiyyuu bifa bilisummaa dhuunfaa isaa sarbuun nama kambiraaf tajaajila akka kennu hintaasifamu. (a) Namni kamiyyuu hojii dirqamaa akka hojjetu hintaasifamu. Keewwata xiqqaa 3(a) jalatti labsiin kaa’ame hojiin dirqamaa biyyoota adabbii gocha yakkaatiif hidhaa waliin biyyoota keessatti kennamutti raawwii murtii akkanaa kan dhorku akka ta’eetti hiikkamu hinqabu. Dhimma keewwata xiqqaa kanaa jalatti ibsameef, inni “Hojii dirqamaa” jedhu kanneen kanatti aananii argaman hindabalatu. Keewwata xiqqaa 3(b) jalatti kan hin-ibsamneefi hojii ykn tajaajila namni murtii mana murtiitiin hidhaarra jiru raawwachuu qabu, ykn nama hidhaa seeraa irraa daangaan gadi dhiifameen hojii ykn tajaajila raawwatamuu qabu isa kamiyyuu. Tajaajila bifa loltummaa qabu ykn biyya mormiin sammummaa beekamummaa argatetti, mormitoonni sammummaa tajaajila biyyaalessaa isaan guutuu qaban. Yeroo hatattamaatti ykn yeroo haalli jireenyaafi nageenya hawaasichaa balaaf saaxilamutti tajaajila raawwatamuu qabu kamiyyuu. Qaama dirqamawwan siivilii idilee kan ta’e hojii ykn tajaajila kamiyyuu. KEEWWATA -9 Namni kamiyyuu, walabummaafi nageenyi dhuunfaa isaa akka mirkanaa’uufiif mirga qaba. Namni kamiyyuu, seeraan ala hinqabamu; hinhidhamu. Namni kamiyyuu sababaafi tartiiba seeraan labsameen alatti walabummaa dhuunfaa isaa hinsarbamu. Namni kamiyyuu wayita qabamu, sababoota itti qabameefi himannoowwan isarratti dhiyaatan maal akka ta’an battaluma sana beekuuf mirga qaba. Namni himata yakkaatiin qabame ykn hidhame, abbaa seeraa ykn nama seeraan aangoon kennameef biratti hatattamaan dhiyaachuu qaba. Yeroo barbaachisaa ta’e keessattis murtii argachuuf ykn gadi dhiifamuuf mirga qaba. Namoota murtii seeraa eeggatan hidhaan tursuun akka raawwii idleetti ilaalamuu hinqabu. Haa ta’u malee, hidhaa keessaa gadi dhiisuun namtichi yeroo dhimmi isaa ilaalamu akka dhiyaatuuf, ykn murtichi akka isa irratti raawwatamu gochuu akka dandeessisuuf, wabii irratti kan hundaa’e ta’uu ni danda’a. Namni sababa hidhamuu isaatiin ykn sababa qabamuu isaatiin walabummaa isaa dhorkame, seerummaa hidhaa isaa qoratee battalumaan seeraan ala ta’uu yoo mirkaneeffate, ajajni bilisaan isa gadi dhiisisu akka kennamuuf mana murtiitti dhiyaatee gaafachuuf mirga qaba. Namni seeraan ala qabame ykn hidhame kamiyyuu, beenyaa raaw’ii qabu argachuuf mirga qaba. KEEWWATA – 10 Namoonni to’annaa jala jiran hundi, kunuunsaafi qabiinsi kabaja namoomaatiin guutame godhamuufii qaba. a. Haalli addaa yoo uumame malee, namoonni himati irratti dhiyaate namoota murtiin irratti kenname irraa adda ba’uufi kunuunsi warra balleessaa hinqabneef godhamu kennamuufii qaba. b. Dargaggoota balleessoo ta’an iddoo warrii beekaan itti eegamanirraa adda ba’anii eegamuufi hatattamaan mana murtiitti dhiyaachuu qabu. Kaayoon hidhaa, hidhamtoonni badii isaanii irraa akka of sirreessaniifi miseensota hawaasaa warra fooyya’an taasisuudha. Dargaggooti balleessitoota ta’an hidhamtoota beekoo ta’an irraa iddoo adda ta’etti eegamuufi umrii isaaniifi seeraan kunuunsa umurii isaaniitti argachuu qaban akka argatan ta’uu qabu. KEEWWATA – 11 Namni kamiyyuu, dirqama waliigaltee isaa utuu hinguutin hafuusaatiin qofa hinhidhamu. KEEWWATA – 12 Naannoo bulchiinsa biyya tokkoo keessatti namni haala seera- qabeessaan argamu kamiyyuu, biyya sana keessatti walaba ta’ee socho’uuf teessoo jireenya isaa walabummaan filachuuf mirga qaba. Namni kamiyyuu, biyya kamiyyuu, kan mataa isaa dabalee, gadi dhiisee ba’uuf mirga qaba. Tasgabbii biyyaalessaa, nageenyafi fayyaa ummataa, naamusa gaariifi akkasumas mirgootaafi bilisummoota warra kanbiroo eeguuf jecha bu’ura seera labsiiwwan waadaa kana keessatti labsaman waliin haala wal simatuun ba’uutti yoo ta’e malee, mirgoota armaan olitti tuqamanirratti daangaan tokkollee hintaasifamu. Namni kamiyyuu, gara biyya isaatti akka hingallee hin-ittifamu. KEEWWATA – 13 Namni lammii biyya alaa Biyya Waadaa kana fudhate keessa karaa seera-qabeessa ta’een jiraatu, haalli dirqisiisaan biyyaalessaa yoo uumame malee, biyya sanaa ari’atamuu kan danda’u murtii seera hordofee murtaa’u qofaan yammuu ta’u, tarkaanfii kana mormachuudhaan dhimmiisaa irra deebi’amee akka ilaalamuuf qaama aangoo qabuutti, ykn nama ykn namoota qaama kanaan muudamaniitti ofiisaa ykn karaa bakka bu’aa isaa iyyata dhiyeeffachuuf mirga qaba. KEEWWATA – 14 Namoonni hundi, manneen murtiifi qaamolee seeraa fuulduratti walqixa ilaalamu. Namni kamiyyuu, himati yakkaa ykn civiilii yeroo isarratti murtaa’u, qaama abbaa seerummaa seeraan hundeeffame, aangoo kan qabuufi bilisa ta’e bira dhiyaatee murtii seeraa loogii hinqabneefi ifa ta’e argachuuf mirga qaba. Hawaasa demokraatawaaf barbaachisoo kan ta’an naamusa gaarii, nageenya ummataa, ykn tasgabbii biyyaalessaa eeguuf jecha ykn jireenya dhuunfaa warra mormii dhiyeessanii kan tuqu yommuu ta’u, yookaanis manni murtichaa dhimmichi ifa ba’uun isaa deemsa tajaajila murtii seerummaa kan gufachiisu ta’uu isaa hubachuudhaan ajaja kennamuun dhimmi tokko dhaddacha cufaadhaan ilaalamuu ni danda’a. Haa ta’u malee, mirgaafi faayidaa dargaggoota balleessoo ta’anii eeguuf ykn yeroo falmii wal hiikuu tarkaanfiiwwan eegumsa daa’immanii kan ilaalan yoo ta’an malee, murtiiwwan dhaddacha yakkaattis ta’e hariiroo hawaasaatti kennaman kamiyyuu ifa ta’u qabu. Namni balleessaa yakkaatiin himatame kamiyyuu balleessaan isaa seeraan hanga isarratti mirkanaa’utti akka nama qulqulluutti lakka’amuuf mirga qaba. Himatamaan kamiyyuu, himannoon yakkaa isarratti dhiyaate yammuu ilaalamu, yoo xiqqaate wabummaawwan kanatti aananii argaman haala qixa ta’een argachuuf mirga qaba. Himannoo isarratti dhiyaateefi sababa isaa afaan isaaf galuun hatattamaafi tarreeffamaan beekuu, Himannoo isarratti dhiyaateef ittisa qopheeffachuuf kanneen barbaachisoo ta’aniifi yeroo ga’aa argachuufi nama gorsaa akka ta’uuf filate mariisisuu, Utuu haala seeraan ala ta’een osoo hinturfamin furmaata seeraa argachuu, Bakka ofii argametti murtii argachuu, dhuunfaan ykn abukaattoo filateen falmii ittisaa adeemsifachuu; abukaattoo yoo hinqabaanne gargaarsa gorsaa seeraa argachuuf mirga qabaachuusaa beekuu, deemsi murtii jal’atee wayita argamu humni maallaqaa isaa kan hin-eyyamne yammuu ta’u, utuu hinkaffalin abukaattoon akka dhaabbatuuf taasifachuu, Namoota jecha ragummaa kennan irratti dhuunfaa isaattis ta’e karaa abukaattoo isaa qorannaa adeemsisuu, akkasumas haala namoota ragaa isarratti lakka’amanii ilaalchisee namoonni ragaa mataa isaatii dhiyaatanii akka qoratamaniif taasisuu, Afaan manni murtichaa itti fayyadamu dubbachuu ykn dhaga’uu(hubachuu) kan hindandeenye yoo ta’e, nama afaan hiikuuf bilisaan argachuu, Mataa isaarratti akka ragaa ba’u ykn balleessaa raawwachuu isaa akka amanuuf kan hin dirqamne ta’uu. Himatamtoonni dargaggoota wayita ta’an, deemsi murtii seeraa umrii dargaggummaafi balleessaa irraa sirreessuuf haala mijeessuun barbaachisaa akka ta’e tilmaama keessa galchu qaba. Namni yakkaan itti murteeffame kamiyyuu, bu’ura seeraatiin murtichis ta’e adabbichi mana murtii sadarkaa oliitti argamuun irra deebi’amee akka ilaalamuuf taasifachuuf mirga qaba. Namni balleessaa raawwatte jedhamee murtiin xumuraa irratti murtaa’e, yeroo booda murtichi yammuu hafu ykn murtii kanbiraadhaan balleessummaan isaa wayita haqamu, bu’ura ragaa haaraa ykn isa dhihoo argameetti, murtii seeraa irratti hanqinni jiraachuun isaa waan mirkanaa’eef dhiifamni yammuu godhamuuf, sababa murtichaatiin adabbii isarra ga’eef, akka seeraatti beenyaan kafalamuufii qaba. Haa ta’u malee, beenyaan kan kafalamuuf ragaan murticha jijjiirsisuuf sababa ta’e utuu hinbeekamin kan ture walakkaanis ta’e guutummaatti sababa himatamaatiin akka hintaane yammuu mirkanaa’udha. Namni kamiyyuu bu’ura seera deemsa falmii adaba yakkaa biyya isaatti, balleessaa yeroo xumuraaf ittiin isarratti murtaa’eetti ykn irraa bilisa ta’etti yeroo lammaffaa murtiif hindhiyaatu, ykn itti hin- adabamu. KEEWWATA – 15 Namni kamiyyuu raawwatameera ykn utuu hinraawwatamin hafeera yeroo jedhametti, gocha bu’ura seera biyyaalessaas ta’e idil-addunyaa yeroo sanaatti, akka yakkaatti hinlakka’amnetti, gocha yakkaa akka raawwateetti itti- gaafatamaa ta’ee itti hin himatamu. Akkasumas adabbii isa yeroo inni balleessicha raawwate hojiirra oolee tureen olitti adabni cimaan isarratti hinraawwatamu.Yakka akka kanaatiif balleessichi erga raawwatamee booda seerri adaba salphaa kennisiisu yoo labsame, namichi balleessaa raawwate sun seera isa haaraa kanarraa fayyadamaa ta’a. Bu’ura waliigala qajeelfamoota seeraa biyyoonni beekamummaa kennaniifitti, raawwatamuun gochichaa ykn utuu hinraawwatamin hafuun isaa akka yakkaatti kan lakka’amu yoo ta’e, namichi balleessaa raawwate murtiif dhiyaatee akka hin-adabamne keewwati kun hin-ittisu. KEEWWATA – 16 Namni kamiyyuu, eessattiyyuu seera fuulduratti akka namaatti beekamuuf mirga qaba. KEEWWATA – 17 Jireenya dhuunfaa, maatii, mana jireenyaa ykn quunnamtii nama isa kamiyyuu irratti haala barbaachisaa hintaaneen ykn haala seeraan ala ta’een akka gidduu seenan hintaasifamu. Maqaa gaariin inni qabus hinsarbamu. Namni kamiyyuu gidduu seenuun ykn miidhaan akkasii akka isarratti hinraawwatamneef mirga eegumsa seeraa argachuu qaba. KEEWWATA – 18 Namni kamiyyuu, walabummaa yaadaa, sammuufi amantii qaba. Mirgi kunis walabummaa amantii qabaachuu ykn amantii ykn waaqeffannaa kanbiraa ifii filate hordofuu, akkasumas walabummaa qofaa isaas ta’e namoota biroo waliin ta’uudhaan amantii isaa ykn waaqeffannaa isaa waltajjii irrattis ta’e dhuunfaatti waaqeffachuun argisiisuu, sirnicha kabajuu, hojiirra oolchuufi dabarsanii lallabuu ni dabala. Namni kamiyyuu, walabummaan amantii qabaachuuf ykn amantiis ta’e waaqeffannaa kanbiraa kan filate hordofuuf inni qabu tuquun ykn dirqisiisuun hindanda’amu. Walabummaan amantii ykn waaqeffannaa ofii ibsachuuf daangeffamuu kan danda’u, bu’ura seeraa labsameefi nageenya biyyaa, fayyaa ummataa ykn naamusa ykn mirgoota bu’uraafi walabummaa warra biroo kabajsiisuun yeroo barbaachisaa ta’u qofadha. Biyyoonni Waadaa kana fudhatan warraafi kanneen seeraan guddiftoota ta’an barumsi amantiifi naamusaa ijoollee isaanii haala amantii mataa isaanii kan hordofe ta’uu mirkaneeffachuuf mirga qaban kabajsiisuuf waliigalaniiru. KEEWWATA – 19 Namni kamiyyuu, jiddu galuun tokkollee utuu hinjiraatin ilaalcha mataa isaatii qabaachuuf mirga qaba. Namni kamiyyuu walabummaa yaada isaa ibsachuu qaba. Mirgi kunis, odeeffannoofi yaada kamiyyuu daangaa tokko malee, barbaaduu, argachuufi jechaan, barreessaan ykn maxxansaan, artiiwwaniin, ykn karaawwan filate kanneen biroon dabarsuuf mirga qabu hunda of keessatti qabata. Keewwata kana keewwata xiqqaa 2 jalatti mirgoonni labsaman itti-fayyadamni isaanii dirqamootaafi itti-gaafatamummaa addaas waliin qabatee jira. Sababa kanaatiinis, daangeffamni murtaa’e irratti taasifamuu ni danda’a. Haata’umalee, daangessoonni seeraan kan labsamaniifi barbbaachisani; Mirgootaafi kabaja namoota biroo eegsisuuf, Nagaa biyyaalessaa, nageenya ummataa, ykn fayyaa, ykn naamusa kabajsiisuuf barbaachisoo ta’uu qabu. KEEWWATA – 20 Ololli waraanaaf adeemsifamu kamiyyuu seeraan dhorkamaadha. Jibba sabaa, sanyifi, amantii kan loogii, garaagartummaa, diinummaa ykn gocha humnaatiif nama kakaasu danda’urratti bobba’uun seeraan kan dhorkameedha. KEEWWATA – 21 Namoonni walga’ii nagayaa adeemsisuuf mirga qabu. Hawaasa demokraatawaa keessatti tasgabbii biyyaalessaafi nagayaafi nageenya, faayidaa uummataa, fayyaafi naamusa gaarii ummataa eeguuf ykn mirgootaafi bilisummaa namoota biroo kabajsiisuuf kan barbaachisu seeraan kan labsame malee mirga kanarratti daangaan tokkollee hintaasifamu. KEEWWATA – 22 Namni kamiyyuu namoota biroo waliin ta’uudhaan gurmaa’uuf mirga ni qaba. Mirgi kunis mirgoota faayidaa kabajsiifachuu, waldaalee hojjettootaa dhaabbachuus ta’e miseensa ta’u ni dabalata. Hawaasa demokraatawaa keessatti tasgabbii biyyaalessaafi faayidaa nagayaafi nageenya ummataa ykn fayyaafi naamusa gaarii ummataa eeguuf, ykn mirgootaafi walabummaa namoota biroo kabajsiisuuf kan barbaachisuufi seeraan kan labsameen alatti, mirga kana irratti daangessuun tokkollee hintaasifamu. Keewwati kun gama mirga kanatti fayyadamuutiin miseensota humna waraanaafi hoomaa poolisii irratti daangessuu seeraan taasifamuu qabu hin-ittisu. Keewwati kun Eegumsa Walabummaa Waldaalee Dhaabbachuufi Mirga Gurmaa’uu kan ilaalu waliigaltee Dhaabbata Hojii Idil- addunyaa (ILO) kan bara 1948 Biyyoonni fudhatan seera wabummaalee waliigalticha irratti mirkanaa’aniif faallaa ta’e akka tumatan, ykn seericha wabummaalee kanaaf bifa faallaa ta’een akka itti fayyadaman hin-eyyamamuuf. KEEWWATA – 23 Maatiin hawaasaaf hundee uumamaa waan ta’eef, eegumsi mootummaafi hawaasaa godhamuufii qaba. Dardaraafi shamarran umriin gaa’elaaf qaqqabe wal fuudhanii bultii dhaabbachuuf mirga qabu. Fedhiifi eyyama warra wal fuudhaniitiin ala gaa’elli hundeeffamuu hinqabu. Seera Idil-addunyaa kana biyyoonni fudhatan, warri wal fuudhan fuudhaafi heeruma isaanii yeroo raawwatan, gaa’elichi yeroo nagaan turuufi yeroo diigamu, itti-gaafatamummaafi mirga walqixa kan qaban ta’uu mirkaneessuuf tarkaanfii barbaachisaa ta’e ni fudhatu. Gaa’elichi yommuu diigamu, nageenyaafi faayidaa ijoolleetiif eegumsi barbaachisaan ni godhama. KEEWWATA – 24 Daa’imni kamiyyuu, karaa sanyii, bifaa, saalaa, qooqa, amantii hidda sabaafi hawaasummaa, qabeenyaa, ykn dhalootaa garaagartummaan tokkollee utuu irratti hintaasifamin sababa umurii itti of danda’u hinqaqqabneef eegumsaafi kunuunsa isa barbaachisu maatii, hawaasaafi mootummaa irraa argachuuf mirga qaba. Daa’imni kamiyyuu, akka dhalateen ni galmeeffama maqaanis ni moggaafamaaf. Daa’imni kamiyyuu, lammummaa argachuuf mirga qaba. KEEWWATA – 25 Lammiin kamiyyuu keewwata 2 irratti akkuma ibsame garaagartummaan utuu irratti hingodhaminiifi daangessuun barbaachisaa hintaane utuu irratti hintaasifamin, Mataan isaa kallattiidhaan, ykn karaa bakka bu’oota isaa warra karaa seera qabeessaan filatamanii dhimmoota ummataa irratti hirmaachuuf, Filannoowwan dhugaa hundinuu, walqixa kan irratti hirmaatan, eyyamni filattootaa walabaan kan ittiin ibsamu ta’uu wabummaa kan qaban, yeroo yerootti iccitiin kan adeemsifaman irratti filachuufi kaadhimamaa ta’uun dhiyaachuuf, Biyya keessatti tajaajiloota ummataaf dhiyaatan loogii malee walqixaan argachuuf mirgaafi carraa ni qabaata. KEEWWATA – 26 Namni hundi seera fuulduratti walqixxeedha. Garaagartummaa tokko malee walqixa eegumsa seeraa argachuufis mirga qaba. Gama kanaan seerichi garaagartummaa kamiiniyyuu ittisuudhaan sanyiin, bifaan, koroniyaan, qooqaan, amantiin, siyaasaan ykn ilaalcha kanbiraan, sabaan ykn dhufaatii hawaasummaatiin, qabeenyaan, dhalootaan ykn sababa kana fakkaatu kanbiraan garaagartummaan loogii qabu akka irratti hinraawwatamne nama hundaaf wabummaa eegumsa walqixa ta’eefi amansiisaa ni godha. KEEWWATA – 27 Hawaasota lakkoofsi isaanii xixiqqaa, kanneen sabummaa amantii ykn qooqarratti hunda’an biyya itti jiraatan keessatti namni miseensa gartuule kanneenii ta’e miseensota hawaasichaa kanneen biroo waliin aadaa isaatti akka hinfayyadamne, amantii isaa akka hinhordofne, ykn sirna waaqeffannaa amantii isaa akka hinraawwanne, afaan isaatti akka hinfayyadamne, mirgi isaa sarbamuu hinqabu. KUTAA - AFUR KEEWWATA – 28 Bu’ura Waadaa kanaatti Koreen Mirga Namoomaa (ammaan booda Waada kana keessatti Koree jedhamee kan waamamu) ni ijaarama. Koreen kun miseensota 18 kan qabaatu yommuu ta’u, hojiiwwan armaan gaditti tarreeffamanii jiran raawwata. Koreen kun lammiiwwan Biyyoota Waadaa kanatti miseensota ta’aniin kan hundeeffamu yammuu ta’u, namoonni kun naamusa gaarii kan qabaniifi gama mirgoota namoomaatiin dandeettii isaaniitiin beekamummaa kan argatan ta’u. Keessumatti namoota dandeettiifi muuxannoo seeraa qaban hirmaachisuun bu’aan inni qabu tilmaama keessa akka seenu ta’a. Miseensonni Koree kanaa kan filatamaniifi mataa isaaniitiin kan tajaajilan ta’u. KEEWWATA – 29 Miseensonni Koree kanaa, Biyyoonni Waadaa kana fudhatan ulaagaalee keewwata 28 jalatti ibsaman ni guutu jedhanii kaadhimamtoota tarreeffamaan dhiyeessan keessaa sagalee iccitiin kennamuun filatamu. Tokkoo tokkoon Biyya Waadaa kana fudhatanii, maqaa kaadhimamtoota lamaa ol hindhiyeessan. Kaadhimamtoonni kun lammiiwwan biyyicha maqaa isaanii dhiyeessanii ta’uu qabu. Namni tokko filannoo Koreef irra deebi’ee dhiyaachuuf mirga qaba. KEEWWATA – 30 Filannoon inni jalqabaa Waadaan kun raggaasifamee yeroo ji’a jaha hincaalle keessatti adeemsifama. Bu’ura keewwata 34tti iddoowwan duwwaa guutuuf yoo ta’e malee, tokkoo tokkoon filannoo adeemsifamuu isaa dura yoo xiqqaate ji’a afur dursee Muummichi Barreessaan Mootummoota Gamtoomanii Biyyoonni Waadaa kana fudhatan ji’a sadii keessatti miseensummaa Koree kanaatiif kaadhimamtoota isaanii akka dhiyeessan Barreessaan ni gaafata. Mummichi Barreessaa kaadhimamtoota maqaan isaanii dhiyaate akkaataa tartiiba qubee maqaa isaaniitti qopheessuudhaan biyyoota isaan dhiyeessan argisiisuun, tokko tokkoon filannoo adeemsifamuu isaa ji’a tokko dursee Biyyoota Waadaa kana fudhataniif dhiyeessa. Filannoon miseensota Koree kanaa, Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii Waajjira Giddugaleessaa Dhaabbatichaatti waamicha Biyyoota Waadaa kana fudhataniif dhiyeessee walga’ii adeemsifamuun raawwatama. Biyyoota Waadaa kana fudhatan keessaa harka sadii keessaa harki lama yoo argaman walgahiin ni ta’a. Walga’icha irratti warri biyyoota isaanii bakka bu’uun filannicharratti sagalee kennan, keessaa kaadhimamtoonni sagalee caalmaa qabuu fi wayyaba argatan filatamanii miseensota Koree ta’u. KEEWWATA – 31 Koreen kun Biyya tokko keessatti miseensi inni qabaatu lammii biyyattii tokko caaluu hindanda’u. Filannoo Koree kanaa ilaalchisee miseensummaan Koree naannoo hundarraa haala walcaalmmaa hinqabneen ta’uu isaa akka calaqqisiisuufi gosa qaroomina addaddaafi sirnoota seeraa kanneen gurguddaa akka bakka bu’u gochuun barbaachisummaan isaa tilmaama keessa ni galfama. KEEWWATA – 32 Miseensonni Koree kanaa turttii hojii waggaa afuriitiif filatamu. Filannoo lammataafis dhiyaachuu ni danda’u. Haata’u malee, warra marsaa jalqabaatti filataman keessaa yeroon hojii miseensota sagalii dhuma waggaa lammaffaatti xumurama. Filannoon inni jalqabaa akka raawwatameen battalumatti bu’ura keewwata 30 keewwata xiqqaa 4 irratti caqasameetti, dura-taa’aan walga’ii carraa buusuun maqaan miseensota saglanii beekama. Yeroon hojii miseensota Koree wayita xumuramu, filannoowwan bu’ura keewwatoota Waadaa kanaa kanneen duratti ibsamaniitti raawwatamu. KEEWWATA – 33 Miseensi Koree tokko sababa kanbiroo yeroodhaaf hintaane kamiiniyyuu hojicha kan dhaabe ta’u isaatti miseensonni warri hafan hundi yeroo irratti waliigalan, haala kana dura taa’aan Koree Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniif beeksisa. Barreessichis iddoon itti-gaafatamummaa miseensichaan qabamee ture banaa(duwwaa) ta’uu beeksisa. Miseensi Koree tokko du’aan yoo adda ba’e ykn fedhii isaatiin yoo hojii gadi dhiise, haala kana Dura Taa’aan Koree battalumaan, Barreessaaf beeksisa. Muummichi Barreessaas, miseensichi yeroo itti du’ee ykn hojii gadi dhiisee jalqabee iddoon isaa banaa(duwwaa) ta’uu ibsa. KEEWWATA – 34 Bu’ura keewwata 33tti, iddoon hojii miseensicha Koree banaa (dhuwwaa) ta’uun isaa yommuu ibsamuufi kun ta’uun isaa beekamee turtaa yeroo ji’a jahaa keessatti barri hojii miseensa iddoo bu’uu kan hinxumuramne yoo ta’e, Muummichi Barreessaa haala kana tokko tokkoo biyyoota Waadaa kana fudhatanii beeksisa. Biyyoonni kunneenis bu’ura keewwata 29tti iddoo hojii isa duwwaa ta’e guutuuf yeroo ji’a lamaa keessatti kaadhimamoota beeksisu. Muummichi Barreessaa bu’ura tartiiba qubeetti maqaa kaadhimamtoota dhiyaatanii tarreeffamaan qopheessee biyyoota Waadicha fudhataniif dhiyeessa. Iddoo hojii isa duwwaa guutuufis akka labsiiwwan Waadichaa kutaa afur keessatti labsamaniitti, filannoon ni adeemsifama. Akka bu’uura Keewwata 33tti ibsameetti, miseensi Koree iddoo duwwaa guutuuf filatame, bu’urri Keewwata sanaa akka labsutti, yeroo hojii miseensi inni duraa utuu hinxumurin hafe itti-gaafatamummaan tura. KEEWWATA 35 Yaa’ii Waliigalaa Mootummoota Gamtoomaniin yeroo ragga’uufi bu’ura haalota Yaa’iin Waliigalaa kun labsuutti, akkasumas guddina itti-gaafatamummaa Koree kanaa hubannoo keessa galchuudhaan miseensota Koree kanaatiif maallaqa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii irraa mindaan ni kaffalamaaf. KEEWWATA – 36 Koreen kun hojiiwwan Waadaa kana keessatti labsaman akka hojjetuuf, Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii humna namaafi meeshaalee isa barbaachisu ni guutaaf. KEEWWATA – 37 Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii walga’ii Koree kanaa isa jalqabaa Waajjira Giddugaleessa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitti waama. Walga’ii isa jalqabaa booda Koreen kun bu’ura dambii naamusaa mataa isaatti yeroo yerootti walitti qabama. Walga’iiwwan idlee Koree kanaa Waajjira Giddugaleessa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitti ykn Waajjira Dhaabbatichaa Jeneevaa jirutti adeemsifamu. KEEWWATA – 38 Tokkoo tokkoon miseensa Koree hojii idlee isaa jalqabuu dura walga’ii ifaa Koree kanaa irratti itti-gaafatamummaa kennameef loogii malee ilaalcha qulqulluun ba’uuf waadaa gala. KEEWWATA – 39 Koreen kun miseensota qondaalota isaa yeroo hojii waggaa lamaatiif filata. Isaanis irra deebi’anii filatamuu ni danda’u. Koreen kun danbii naamusaa kan mataa isaatii ni baafata. Danbiiwwan kunneen keessattis kanneen kanatti aananii argaman jiraachuu qabu. Koramiin (lakkoofsi walga’ii inni ga’aa jedhamu) namoota 12 yoo qabaate guutuu jedhama. Murtiin Koree kan ragga’u sagalee miseensota walga’icharratti argamanii keessaa isa caalmaa qabuun yoo deggarame ta’a. KEEWWATA – 40 Biyyoonni Waadaa kana fudhatan, Tokoo tokkoo isaa ilaalchisuun, guyyaa Waadaan ragga’ee jalqabee waggaa tokko keessatti, Sana booda yeroo koreen gaafatu hunda mirgoota Waadichaan beekamummaa argatan hojiirra oolchuuf waa’ee tarkaanfii fudhataniifi mirgoota kanatti fayyadamuu haala ilaaluun waa’ee bu’aa argamee gabaasota dhiyeessuuf waadaa galaniiru. Gabaasni kamiyyuu Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniif dhiyaata. Muummichichi Barreessaas gabaasota isa qaqqaban Koreen kun akka ilaaluuf gara isaatti dabarsa. Gabaasonni kunis, raawwii Waadaa kanaa waliin dhimmoota wal qabataniifi rakkinoonnis yoo jiraatan ifatti ni argisiisu. Muummichi Barreessaa Koree waliin erga mari’atee booda, gabaasota kana keessaa garagalcha kutaalee naannoo gaheen hojii isaanii itti hojjetamuutti argamanii qaamolee Mootummoota Gamtoomanii hojiin addaa kennameefii dhimmi isaas isaan ilaallatuuf dabarsuu ni danda’a. Gabaasota Biyyoonni Waadaa kana fudhatan dhiyeessaniif koreen kun ni qorata. Gabaasa mataa isaafi yaadota barbaachisoodha jedhee yaade Biyyoota Waadicha fudhataniif dhiyeessa.Dabalamaanis Biyyoota yaadotasaa kana fudhatani irraa garagalcha gabaasaa isa qaqqabe waliin Mana Maree Dinagdeefi Hawaasummaatiif dhiyeessuu ni danda’a. Bu’ura keewwata xiqqaa 4 kan keewwata kanaatti, yaadota dhiyaatanirratti Biyyoonni Waadicha fudhatan gama isaaniitiin yaada qaban Koree kanaaf dhiyeessuu ni danda’u. KEEWWATA – 41 Yeroo kamiyyuu taanaan, Biyyi Waadaa kana fudhate tokko, bu’ura keewwata kanaatti, Koreen kun biyyi miseensa ta’e tokko dirqamoota isarraa eegamu hinbaane jechuudhaan ibsa dhiyeessu fudhatee qaama dhimmicha qorachuuf aangoo qabuuf beekamummaa kennuu ni danda’a. Bu’ura keewwata kanaatti, ibsa gosa kanaa fudhuunis ta’e ilaaluun kan danda’mu, ibsicha kan dhiyeesse biyyi Waadaa kana fudhate mataan isaa aangoo Koree kanaatiif beekamummaa kan kenne yoo ta’edha. Koreen kun Biyya aangoo isaatiif beekamummaa hinkennine irraa ibsa fuudhee hin-ilaalu. Bu’ura keewwata kanaatti, ibsoota Koree kana qaqqaban irratti sirnoota kanatti aananii jiran hordofuudhaan tarkaanfiiwwan fudhatamu. Biyyi Waadaa kana fudhate tokko Biyyi kan biraan Waadaa kana fudhate tokko labsiiwwan seera kanaa hojiirra hin- oolchine jedhee yoo amane, komee isaa Biyya dirqama isaa hinbaane jedhe sanaaf barreessaan beeksisa. Biyyi sunis komeen kun isa qaqqabee ji’a sadii keessatti waa’ee dhimma kanaa ilaalchisuun ibsa gama isaatiin qabu Biyya komee isaa isa beeksiseef barreessaan erga. Ibsi isaas hanga danda’ametti akka barbaachisummaa isaatti, haalota dhimma kana ilaallatanirratti sirnoota Biyyattii keessa jiran, yaadota fooyya’insaa jiran, tarkaanfiiwwan fudhataman, kanneen fudhatamuuf yaadaman, of keessatti qabaachuutu irra jiraata. Komee inni jalqabaa qaqqabee ji’a jaha keessatti Biyyoota Waadaa kana fudhatan lamaan dhimmichi isaan ilaallatu furmaanni quufoo yoo hin-argamne, biyyoota lamaan keessaa inni tokko dhimmicha Koreedhaaf dhiyeessuufi Biyya isa kanbiraa waa’ee dhimma kanaa beeksisuuf mirga qaba. Koreen kun dhimmicha irratti tarkaanfii kan fudhatu duraandursee qajeelfama waliigalaa seera idil-addunyaa hordofuudhaan biyya dhimmisaa ilaallatu keessatti tooftaalee jiran kanneen furmaata fiduuf gargaaran hundatti fayyadamuudhaan bu’aa galmeessuu dadhabuusaa yeroo mirkaneeffatu qofadha. Furmaata fiduuf yeroon inni fudhatu akka sammuun namaa yaadutti seeraan ala kan dheerate ta’ee yommuu argamu danbiin kun hojiirra hin-oolu. Bu’ura keewwata kanaatti, Koreen kun komeewwan isaaf dhiyaatan kan qoratu walga’ii cufaa dhaan ta’a. Labsiin qubee(C) jalatti caqasame akka eegametti ta’ee, Koreen kun bilisummoota bu’uraafi mirgoota namoomaa Waadaa kana keessatti beekamummaa argatan bifa kabajsiisuun dhimmichi waliigalteedhaan furmaata akka argatu Biyyoota Waadaa kana fudhatan dhimmichi isaan ilaallatu lamaaniif tajaajila ni kenna. Koreen kun dhimma isaaf dhiyaate isa kamiyyuu irratti keewwata xiqqaa 1(b) jalatti kan caqasaman Biyyoonni fudhatan ragaalee dabalataa akka dhiyeessaniif gaafachuu ni danda’a. Keewwata xiqqaa 1(b) jalatti kan caqasaman, biyyoonni waadaa fudhatan, Koreen kun komeewwan isa qaqqaban yommuu qoratu bakka bu’ummaa kennuuf, yaada isaanii jechaan ykn barreessaan dhiyeessuuf mirga qabu. Bu’ura keewwata xiqqaa 1(e)tti dhimmichaaf furmaati yoo argame, koreen gabaasa keessatti furmaata argame ni ibsa. Bu’ura keewwata xiqqaa1(e)tti furmaanni yoo dhabame, Koreen kanuma gabaasa isaa keessatti ibsuudhaan Biyyoonni lamaan Waadaa kana fudhatan kanneen dhimmichi isaan ilaallatu ibsa jechaafi barreessaan dhiyeessan waliin qabsiisee dhiyeessa. Haala kamiiniyyuu gabaasi Koree kanaa Biyyoota Waadaa kana fudhatan warra dhimmichi isaan ilaallatu lamaan akka beekaniif isaaniif ergama. Labsiiwwan keewwata kanaa kan raawwataman Biyyoota Waadaa kana fudhatan keessaa 10 kan ta’an bu’ura keewwata xiqqaa 1 kan keewwata kanaatti, aangoo Koree kanaatiif beekamummaa kennuu isaanii yammuu mirkaneessanidha. Mirkaneessu barreessaa kana fakkaatu Biyyoota Waadicha fudhatanirraa Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniif dabarfamee isa bira taa’a. Muummichi Barreessaas garagalchoota isaa Biyyoota Waadaa kana fudhataniif qaqqabsiisa. Biyyi Waadicha fudhate tokko Muummicha Barreessaa beeksisuudhaan jecha beekamummaa aangoo mirkaneessuuf kenne yeroo kamiyyuu haquu ni danda’a. Haa ta’u malee dhimmi beekamummaa aangoo kaasuu ykn haquu komee duratti dhiyaate qorachuu hindhorku. Biyya Waadicha fudhate kan dhimmichi isa ilaallatu barreessa beekamummaa aangoo mirkaneessu kanbiroo yoo kenne malee Muummicha Barreessaaf ibsi barreessicha haqu yeroo itti qaqqabee jalqabee ibsa komee biyya sana irratti dhiyaatu Koreen kun hinfudhatu. KEEWWATA – 42 a. Bu’ura keewwata 41tti, komeen Koree kanaaf dhiyaate, Biyyoota Waadicha fudhatan dhimmichi isaan ilaallatu haala gammachiisuun furmaati yoo argamuu baate, Koreen kun biyyoota kana keessatti Komiishinii araaraa yeroof hojjetu tokko (kana booda Komiishinii jedhamee kan caqasamu) ni ramada. Komiishinichis kaayoo Waadaa Idil-addunyaa kabajsiisuu kana irratti hundaa’uudhaan biyyoonni miseensummaan waadaa kana fudhatan dhimmichi isaan ilaallatu lamaan yaada isaanii walitti araarsuudhaan dhimmichatti furmaata akka argatan tajaajila kennaaf. b. Komiishinichi miseensota Biyyoonni Waadicha fudhatan kanneen dhimmichi isaan ilaallatu irratti waliigalan shan ni qabaata. Ji’a sadii keessatti Biyyoonni miseensota Komiishinichaa hundarratti ykn walakkaa isaanii irratti yoo waliigaltee dhaban Koreen kun miseensota irratti waliigaluun dadhabame kan iddoo bu’an miseensota mataa isaatii keessaa filannoo iccitiin sagalee harka sadii keessaa harka lamaan (2/3)tiin caalmaa kan argatan filata. Miseensonni Komiishinichaa kan tajaajilan maqaa isaaniitiin ta’a. Dabalamaanis miseensonni Komiishinichaa lammiiwwan Biyyoota dhimmichi isaan ilaallatuu ykn lammiiwwan biyyoota Waadaa Idil-addunyaa kana hinfudhannee ykn bu’ura keewwata 41tti lammiiwwan Biyya mirkaneessa beekamummaa hinkenninee ta’uun irra hinjiraatu. Komiishinichi Dura-Taa’aa mataa isaatii ni filata. Dambii naamusaa ittiin qajeelfamus ni baafata. Walga’iiwwan Komiishinichaa kan adeemsifaman Waajjira Giddugaleessaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitti ykn waajjira dhaabbatichaa Jeeneevaatti argamuutti ta’a. Haata’u malee Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniifi Biyyoota Waadicha fudhatan dhimmichi isaan ilaallatu waliin marii adeemsisuudhaan Komiishinichi iddoowwan kanbiroo mijaa’oo ta’anitti walga’ii isaa adeemsisuu ni danda’a. Bu’ura keewwata 38tti waajjirri hundeeffame komiishinoota keewwata kanaan hundeeffamaniifis tajaajila ni kenna. Odeeffannoowwan Koreen kun fudhateefi mataan isaa qopheesse Komiishinichi ilaaluu ni danda’a. Dabalataanis Komiishinichi odeeffannoowwan faayidaa qabeeyyii kan biroo Biyyoota Waadicha fudhatan dhimmichi isaan ilaallatu irraa argachuu ni danda’a. Komiishinichi dhimma itti hundeeffameef erga qoratee booda Biyyoota dhimmichi isaan ilaallatuuf gabaasa godhamu karaa Dura-Taa’aa dhiyeessa. Yeroo kamiyyuu gabaasichi Komiishinichi dhimmicha ilaaluu jalqabee ji’a 12 caalaa turuu hinqabu. Komiishinichi dhimmicha ji’a 12 keessatti qoratee xumuruu yoo dadhabe, gabaasichi sadarkaa dhimmichi irra jiru qofa gabaasuun kan ibsu ta’a. Mirgoota namoomaa Waadaa kanaan beekamummaa argatan kabajuurratti kan hundeeffame furmaati walta’umsa uumu yoo argame, ijoon gabaasa Komiishinichaa furmaata argamerratti kan xiyyeeffatu ta’a. Bu’ura keewwata xiqqaa 7(b)tti furmaati utuu hin-argamin yoo hafe gabaasni Komiishinichaa dhimmicha ilaalchisuun gaaffiiwwan ka’an hunda irratti bu’aalee isaafi rakkoowwan kanaaf fala fiduuf yaadota isaaf dhiyaatan ni qabta. Gabaasi kun dabalamaanis, Biyyoota Waadicha fudhatan dhimmichi isaan ilaallatu irraa ibsoota jechaafi barreessaan dhiyaatan ni dabalata. Gabaasni Komiishinichaa bu’ura keewwata xiqqaa 7(c) tti kan dhiyaate yoo ta’e, biyyoonni dhimmichi isaan ilaallatu gabaasichi isaan qaqqabee yeroo ji’a sadii keessatti qabiyyeewwan gabaasichaa irratti waliigaluufi waliigaluu dhabuu isaanii Dura-Taa’aa Koreef beeksisu. Labsiiwwan keewwata kanaa itti-gaafatamummoota Koree kanaa kanneen keewwata 41 keessatti caqasaman kan tuqan hinta’an. Biyyoonni waadicha fudhatan dhimmichi isaan ilaallatu bu’ura tilmaama, Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii dhiyeessuutti baasiiwwan miseensota Komiishinichaa hunda qixxeetti kaffalu. Yommuu barbaachisaa ta’ee argamu, Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtookmanii keewwata kanatti bu’ura keewwata xiqqaa 9tti, Biyyoonni Waadaa kana fudhatan dhimmi isaa isaan ilaallatu kaffalticha iddoo buusuu isaanii dura baasiiwwan miseensota Komiishinichaa hunda danda’uuf aangoo qaba. KEEWWATA – 43 Bu’uura Waliigalteewwaniifi Labsiiwwan Mirgoota Addaafi Mirgoota Hintuqamnee Mootummoota Gamtoomanii fudhatamoo ta’aniitti, kan koree kanaafi, bu’uura keewwata 42tti miseensonni Komiishinii araaraa yeroof dhaabatee hojicharratti ramadaman, ogeeyyii hojii ergama Mootummoota Gamtoomaniif bobba’aniif kan ta’u kan ittiin hojii adeemsisan faayidaalee xixiqqaafi eegumsa mirga dippilomaatummaa argachuuf mirga qabu. KEEWWATA – 44 Labsiiwwan Waadaa kana hojiirra oolchuuf ba’an Mootummooti Gamtoomaniifi qaamoleen itti-gaafatamummaa hojii addaa kennameef waliigalteewwaniifi dambiiwwan raawwachiisoo keessatti mirgoota namoomaa ilaalchisuun sirnoota tarreeffamaan kaa’aman kan tuqan hinta’an. Dabalamaanis, labsiiwwan kun biyyoonni Waadaa kana fudhatan bu’ura waliigaltee waliigalaa ykn Waliigaltee Idil- addunyaa addaa gidduu isaanii jiranitti, falmii gidduu isaanii jiruuf furmaata fiduuf tooftaalee kanbiroo hordofuu irraa isaan hin-ittisu. KEEWWATA – 45 Koreen kun waggaa waggaatti gabaasa sochii hojii isaatii ibsu karaa Mana Maree Dinagdee fi Hawaasummaa Yaa’ii Waliigalaa Mootummoota Gamtoomaniif dhiyeessa. KEEWWATA – 46 Labsiin Waadaa kanaa inni kamiyyuu danboonni ittiin-bulmmaataa hojiifi itti-gaafatamummaa qaamoleefi kutaalee garaagaraa Charteriifi Mootummoota Gamtoomanii itti-gaafatamummaan addaa dhaabbatichaa kennameefii ilaalchisuun kanneen labsamaniif bifa faallaa ta’een hiiki hinkennamuuf. KEEWWATA – 47 Labsii Waadaa kanaa isa kamiyyuu ummattoonni qabeenyaa isaanii kan uumamaafi dandeettii isaanii hundatti walabummaan mirga itti fayyadamuuf qaban bifa xiqqeessuu danda’uun hiiki itti hinkennamu. KEEWWATA – 48 Waadaan kun Biyya Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitti miseensa ta’eef ykn qaamolee itti-gaafatamummaan hojii addaa kennameefitti miseensa ta’aniif, Biyya Dambii ittiin-bulmmaata Mana Murtii Idil-addunyaa fudhatee, akkasumas biyya kanbiraa Waadaa kana akka mallatteessuuf Yaa’ii Waliigalaa Mootummoota Gamtoomanii irratti afeerameef, mallattoof banaadha. Waadaan kun biyyoota mallatteessaniin raggaasifmuutu irra jiraata. Dokmantoonni ittiin raggaasifamanis Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii bira taa’u. Waadaan kun Biyyi keewwata xiqqaa 1 kan keewwata kanaa irratti caqasame kamiyyuu akka fudhatuuf banaa ta’a. Fudhachuun kan mirkaneeffamu, dokmantii ittiin fudhachuu ifa taasisan Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii bira kaa’uudhaani. Muummichi Barreessaa Mootummaa Gamtoomanii Biyyoonni Waadicha fudhatan ykn mallatteessan waa’ee dokmantii Waadicha fudhachuuf ykn raggaasisuuf mallatteessanii, isa bira kaa’amee akka beekan ni taasisa. KEEWWATA – 49 Waadaan kun kan ragga’u dokmantiin raggaasisaa ykn Waliigaltee 35ffaan Muummicha Barreessaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii bira kaa’amee ji’a sadii booda ta’a. Dokmantiin raggaasisaa ykn Waliigaltee 35ffaan Muummicha Barreessaa bira erga kaa’amee booda tokkoo tokkoo Biyya Waadaa kana raggaasisuuf Waadichi kan ragga’u dokmantii raggaasisaa ykn waliigaltee mataa isaatii guyyaa itti kaa’ee ji’a sadii booda ta’a. KEEWWATA – 50 Labsiiwwan Waadaa kanaa Biyyoota bulchiinsa federaalawaa qaban biratti, naannolee bulchiinsaa hunda keessatti daangessuu ykn garaagartummaa tokko malee kan raawwataman ta’u. KEEWWATA – 51 Biyyi Waadaa kana fudhate kamiyyuu, yaadota Waadicha fooyyessuu danda’an Muummicha Barreessaa Daabbata Mootummoota Gamtoomaniif dhiyeessuu ni danda’a. Muummichi Barreessaas waa’ee yaadota fooyyessoo dhiyaatanii Biyyoota Waadaa kana fudhataniif beeksisuudhaan yaadota dhiyaatan irratti marii adeemsisuufi sagaleen akka kennamu taasisuuf yaa’iin akka waamamu kan barbaadan yoo ta’e akka isa beeksisan ni gaafata. Biyyoota Waadicha fudhatan harka sadii kaeessaa harki tokko (1/3) yaa’iin akka waamamu kan deggaran yoo ta’e, Muummichi Barreessaa yaa’ichi karaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii akka adeemsifamuuf walga’ii isaa qopheessa. Biyyooti Waadicha fudhatanii yaa’icha irratti argamuudhaan sagalee kennan keessaa yaadi fooyyessaa miseensota baay’eedhaan deggarame, Yaa’ii Waliigalaa Mootummoota Gamtoomaniif dhiyatee akka raggaasifamu ta’a. Yaadni fooyyessaa tokko kan ragga’u, akka dambii ittiin bulmmaataa isaaniitti, Yaa’iin Waliigalaa Mootummoota Gamtoomaniifi Mootummoota Waadaa Idil-addunyaa kana fudhatan keessaa harka sadii keessaa harki lama (2/3) yommuu raggaasisan ta’a. Yaadonni fooyyessaa yommuu hojiirra oolan, Biyyoota isaan fudhatan irratti humna dirqisiisummaa ni qabaatu. Biyyoonni kanbiroon Waadaa kana fudhatanis labsiiwwan Waadaa kanaafi yaadota fooyyessaa duraan fudhataniin kan dirqamaman ta’u. KEEWWATA – 52 Keewwata xiqqaa 5 kan keewwata 48tti kan caqasaman beeksisoonni kan jiran ta’ullee, Mmuummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii keewwata xiqqaa 1 kan keewwata kanaa irratti Biyyoota ibsamaniif waa’ee dhimmoota kanatti aananii ni beeksisa. Bu’ura keewwata 48tti waa’ee mallattoowwanii, raggaasisootaafi mirkaneessoota waliigaltee. Bu’ura Keewwata 49tti yeroo Waadaan Idil-addunyaa kun itti ragga’uufi, bu’ura Keewwata 51tti yaadni fooyyessaa kamiyyuu yeroo itti ragga’u. KEEWWATA – 53 Waadaan kun mana galmee Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii ta’a. Garagalchoonni Waadichaa kanneen afaan Chaayinaatiin, Ingiliffaan, afaan Faransaayiin, afaan Ruusiyaatiin, afaan Ispaanishiin qopha’an walqixa beekamummaa qabaatu. Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii garagalchoota mirkanaa’oo waadaa kanaa Biyyoota keewwata 48 jalatti caqasamaniif ni qaqqabsiisa. WAADAA IDIL-ADDUNYAA ILMA NAMAA SANYIIN ADDA QOODUU BIFA HUNDAA DHABAMSIISUUF SEENAME Biyyoonni Waadaa kana seenan; Chaartariin Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii kabajaafi walqixxumma ilmi namaa uumaman qabaaturatti hundaa’uu isaa, akkasumas biyyoonni miseensa Mootummoota Gamtoomanii hundinuu kaayyoo dhaabbatichi ittiin hundaahe jechuuniis gargartummaan sanyii, bifaa, saalaa, qooqaa ykn amantii bifa kamiiyyuua osoo hin godhamne mirgootaafi bilisummaawwan bu’uraawoo ilma namaa sadarkaa mara addunyaatti kabajsiisuufi mirkaneessuuf Waadaa dhunfaafi gamtaan seenan yaada keessa galchuudhaan; Seereffamni mirgoota dhala namooma idil-addunyaa uumaan ilmi namaa hundi bilisa tahuu isaa, nama hundaan walqixxetti mirgoota dhala namoomaa gonfatee dhalachuu isaa, namni hundi gosaan bifaan ykn sadarkaa jireenya hawaasummaatiin wal caalchisuun osoo irratti hingodhamne bifaan mirgoota dhala namoomaa hunda hammatu gonfachuun kan irra jiraatu tahuu isaa hubachuudhaan; Ilmaan namaa hundinuu seera fuulduratti walqixa tahuu isaanii, loogiin akka irra hingeenyeefi loogiin akka isaanirratti raawwatamtu dhiibbaan akka irratti hingodhamne walqixxeetti eegmsa seeraa gonfachuu akka qaban beekuudhaan; Dhaabbanni Mootummoota Gamtoomanii bittaan koloneffatumma bakkuma hundattuu bifuma kamiinuu muldhachuu waliin kan walitti hidhaman loogiifi walcaalchisuu bifa hundaa abaaruu isaa, A.L.A Sadaasa 14 bara 1960 kan ba’e murtee Yaa’ii Waliigala Mootummoota Gamtoomanii 1514(XV) ummatootaafi biyyoota bulchiinsa koloneeffataa jala jiran bilisumma isaanii labsiin gonfachiisu ummatoonni kunneen saffisaaniifi haal duree tokkoon alatti bilisummaa isaanii akka gonfatan mirkaneessuu isaa ifatti labsuu isaa yaada keessa galchuudhaan; Garaagartummaa sanyii bifa hundaa dhabamsiisuuf A.L.A Sadaasa 20 bara 1960 kan ba’e murteen Yaa’ii Waliigala Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii 1904 (XVII) garaagartummaan sanyii bifuma isaa hundaafi haala ibsamu hundaan guutuu addunyaa keessa saffisaan akka dhabamuufi kabajaan ilmi namaa uumamaan qabu akka eggamuufi wabummaa argatu ifatti mirkaneessuu isaa hubachuudhaan; Qajeelfamni ol’aantummaa kan ilma namaa sanyiin adda baasuurratti hundaa’e gama saayinsiitiin dogoggora, gama hamileetiin kan abaarame, gama hawaasummaatiiniis haqa dhabeesaafi hamaa tahuu isaa yaadaaniis ta’ee hojiidhaan bu’urri seeraa kan ilma namaa sanyiin adda baasuuf ka’umsa tahu akka hin jirre amanuudhaan; Sanyii halluu ykn gosaratti hundaawuudhaan loogiin namoota gidduutti uumamu biyyoota giddutti obbolummaan kan hundaawe walittidhufeenyi nageenyumma akka hinjiraanne kan gufachiisu; akkasumas nageenyaafi tasgabbii ummatoota gidduu jiraachuu qabu kan booressu tahuu isaa caalaa tokkummaa lammiiwwan biyya takka keessa jiraatanii kan faallessu tahuu isaa mirkaneessuudhaan; Daangaan sanyiin kabajaawwan ilma namaa hundaa waliin akka wal- faallessu amanuudhaan; hanga ammaan tanaatti ifaafi qabatamaan kan calaqqifamaniifi naannoolee addunyaa tokko tokko keessattiifi imaammattoota mootumma tokko tokkorratti kan muldhatan ol’aantummaa sanyiitiin ykn jibbansaan kan hundaawan kan akka imaammatoota appaartaayidii, loogiifi ilma namaa tokko tokkorra caalchisuu fafakkaatan garaagartummaan sanyii kan nama yaaddessan tahuu isaanii beekuudhaan; Akaakuwwaniifi ibsoota ilma namaa sanyiin addaan qoodan hunda saffisaan dhabamsiisuuf tarkaanfiilee dandessisan fudhachuufi qajeelfamootaafi hojiiwwan ilma namaa sanyiin addaan qoodan irratti duuluudhaan hawaasa idil-addunyaa kan sanyiiwwan ilma namaa giddutti walii galuun itti mirkanaawe, garaagartummaafi loogii akaakuu kamirraayyuu walaba kan tahe ijaaruuf qophaa’umma jiru ibsuudhaan; Dhaabbanni Hojii Idil-addunyaa A.L.A bara 1958 kan bahe Waadaa Garaagarumma Hojiifi Adeemnsa Hojii keessatti Mudatuu, Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii Dhaabni Barnoota, Saayinsiifi Aadaa A.L.A bara 1960tti kan baase garaagartummaa barnootaan mudatu Waadaa dhabamsiisu yaada keessa galchuudhaan; Dhaabbanni Mootummoota Gamtoomanii garaagartumma sanyii bifa hundaa dhabamsiisuuf labsii baaseen qajeelfamooti bahan hojiirra oolchuufi dursanii raggaasisuudhaan tarkaanfii barbaachsu fudhachuuf akka kanatti aanee jiratti wali galaniiru. KUTAA –TOKKO KEEWWATA – 1 Akkaataa Waadaa kanaatti “garaagartumma sanyii” jechuun loogii akaakuu hundaa addatti qooduu, daangaa ykn sanyiin, bifaan, dhalootaan, sabaan ykn dhaloota sanyiitiratti hundaawanii kan jiran mirgoota dhala namoomaatiifi siyaasaa, diinagdee, hawaasumma, aadaa ykn jireenya hawaasumma kamiyyuu; walqixxummaan argachuufi carra jirutti fayyadamuudhaan hojii kaayyo faalleessuudhaa qabdu ibsa. Waadaa kanaan biyya waliigaltecha mallatteesse keessatti namoota lammii tahaniifi lammi hintahin irratti addaan qooduu, loogii ykn daangaa kaa’uun raawwatamumma hinqabaatu. Keewwatootiin Waadaa kanaa biyyoonni waliigaltecha mallatteessan eenyummaa biyyummaatiifi dhalootaan ykn seeraan lammummaa argachuu ilaalchisee seeroota baasaniin bifa wal faallessuun gonkumaa hinhiikkaman. Kun kan ta’u garuu seeroonni biyyoonni kunneen baasan kaayyo lammummaa garee tokko addaan qoodu kan hinqabne yoo tahani. Gosti tokko ykn tuutni gosaa ykn namoowwan dhunfaa mirgoota dhala namoomaa isaaniitiifi bilisummaawwan bu’uraawoo isaanii wal qixxatti akka argatan karoorfachuu qofaan tuuta gosa namaa kanaaf ykn namoota dhunfaatiif jedhamee deeggarsi godhamu akka garaagartumma sanyiitti hinfudhatamu. Haata’u malee deeggarsi addaa kun tuuta gosa ilmaan namaa adda addaatiif mirgoota garagaraa bifa gonfachiisuun hojiirra ooluu hinqabaatu qofa jechuu osoo hin taane, deeggarsi addaa kun kaayyoon qabatee ka’een eega galma gahe booda dhaabbachuu qaba. KEEWWATA – 2 Biyyoonni Waadaa kana seenan garaagartummaa sanyii abaaruudhaan imaammata garaagartumma sanyii bifa kamiinuu ibsamtu dhabamsiisuuf imaammata dandeessisu hanga danda’ameefi saffisaan baasuudhaan sanyiiwwan ilma namaa gidduutti wal danda’anii waliin jiraachuu cimsuuf; Biyyoonni Waadaa kana seenan tarkaanfii namoota, tuuta namootaa ykn dhaabbiiwwan giddutti garaagartumma uumu hinfudhatan ykn hojii akkasii hinraawwatan; qondaltootiin mootummaa ykn kutaawwan biyya isaaniitiifi dhaabbiileen mootumma hojii waliigaltecha fallessu hinraawwatan. Biyyoonni Waadaa kana seenan namoota ykn dhaabbiiwwan garaagartummaa sanyii adeemsisan hin deeggaran, hin gargaaran ykn dahoo hin kennaniif. Biyyoonni Waadaa kana seenan imaammattoota mootumummaa, biyyumma ykn naannumma sirreessuuf; akkasumas seerotaafi qajeelfamoota garaagartumma sanyii uumaniifi babaldhisan foyyeessuuf tarkaanfiilee haquuf gargaaran fudhachuu qabu; Biyyoonni Waadaa kana seenan garaagartumma sanyii kan gareewwaniin ykn dhaabbiiwwaniin adeemsifamtu ittisuufi dhabamsiisuuf tattaaffi akaakuu hundaa adeemsisuu qabu. Wayitii barbaachisaa tahee argamettis seera baasuu qabu, Biyyoonni Waadaa kana seenan yeroo barbaachisaa tahetti sochiiwwaniifi dhaabbattootii namoota sanyii makaa qabaatan jajjabeessuuf, akkasumas daangaalee sanyiiwwan ilma namaa giddutti uumaman dhabamsiisuufi garaagartumma sanyii hanbisuuf tattaaffiiwwan adda addaa taasisu. Biyyoonni Waadaa kana seenan qaamoleefi namoonni dhunfaa kanneen kutaalee isaanii keessa jiraatan mirgoota dhala namummaafi bilisummaawwan bu’urawoo isaanii karaa guutumma qabuuniifi walqixxummaan akka fayyadaman tarkaanfiilee qabatamaa adda tahaniifi faayidaaleefi guddina hawaasumma, diinagdumma, aadummaatiifi kanneen biroo mirkaneessan fudhachuudha qabu. Tarkaanfiileen kunneen qomoowwan adda addaatiif walqixa kan hintahiinifi mirgoota garaagaraa kan gonfachiisan tahuu hinqaban. Akkasumas kaayyoon ka’umsa godhatan eega galma gahe booda dhaabuu qabu. KEEWWATA – 3 Biyyoonni Waadaa kana seenan keessattuu ilma namaa sanyiin loogii irrati godhuufi appaartaayidii akka balaaleffataniifi haalaafi hojii ilmaan namaa sanyiin addaan qoodan naannoo isaanii keessatti akka hinbabal’anne ittisuu, dhaabuufi dhabamsiisuudha qaban. KEEWWATA – 4 Biyyoonni Waadaa kana seenan gosti tokko ykn tuutni namootaa kan ol’aantummaa bifaa ykn madda biyyalessa barsiisu ykn bifuma kamiinuu jibba sanyiitiifii garaartumma olola tarkaanfachiisuufi dhaaba akkanaa balaaleffachuu qabu. Hojiifi olola akaakuu akkanaa kan dhabamsiisan seerawwan ijaaraa tahan saffisaan wixineessuudhaan danbiiwwan tuma mirgoota dhala namoomaa hunda ammataa taheefi Waadaa kana keewwata 5 irra mirgoota kaa’amaniin walitti hidhaman baasuudha qabu. Danbiiwwan baafaman keessaa; Olola ol’aantummaa sanyiirratti hundaa’uun tamsaasamuufi dadamaqinsi garaagartumma sanyiirratti hundaawuun taasifamu yakka seeraan nama adabsiisu tahuu isaa seera ibsu tumu; akkasumas seera sanyii tokkolle ykn tuuta namootaa bifa ykn madda biyyaalessa faallessu hojiifi fincila ykn kakaasinsa mormu, seera sochiiwwan sanyummaa deeggaruufi gargaarsa maallaqaa godhuufiin yakka tahuu isaa seera hubachiisu baasu; Dhaabbiiwwan garaagartummaa sanyiidhaa tarkaanfachiisaniifi dadamaqsan, akkasumas kan gurmaawaniifi olola garaagartummaa sanyii akaakuu kamiyyuu babaldhisan ittisuufi seera kan cabsan ta’uun yakka seeraan nama adabsiisu tahu isaa beekkamumma kennuufi qabu. Qondaaltootiin mootumma ykn dhaabbiileen mootumma garaagartumma sanyii akka tarkaanfachiisaniifi akka kakaasan hayyamuu hin qaban. KEEWWATA – 5 Biyyoonni Waadaa kana seenan garaagartummaa sanyii akaakuu kamiyyuu Waadaa kana keewwata 2 irra dirqamoota bu’uraawoo kaa’amaniin bifa wal simateen ittisuufi dhabamsiisuuf; akkasumas namni hundi walcaalchisuun sanyii, bifaa, sabaa ykn damee dhalootaa osoo irratti hingodhamne seera duratti walqixxummaan haala itti ilaalamu uumuufi mirgoota kanatti aanan akka gonfatu tarkaanfii taasisu ni fudhatu. Fuula dhaddachaafi qaamootii bulchiinsa haqaa kamiyyuu duratti mirga walqixatti keesumeeffamuu; Qondaala mootummaarra, namoota dhunfaatirra, tuuta namootaatiifi dhaabbileerra miidhaa irra gahuufi miidhaa qaamaa ofirraa ittisuuf eegumsa mootumma argachuufi nageenya dhunfaa argachuuf mirga qaba; Mirga siyaasaa keessaattuu filannowwan hunda ammataniifi hirmaanna walqixaa mirkaneessanirratti filataa tahuudhaaniifi filatamuudhaaf mirga hirmaachuudhaa; ittigaafatamummaa mootummaarratti hirmaachuufi dhimmoota ummatumma kanneen sadarkaa hundarattuu argamanitti tajaajila walqixaan argachuuf mirga qaban; Mirgoota siviilii kanneen biro, keessaattuu: Naanno bulchiinsa biyya isaa keessa bilisummaan sochoo’uufi jiraachuu; Biyyuma kamirraayyuu biyya isaatiis dabalatee mirga gadi lakkisee bahuutiifi gara biyya isaa deebi’ee seenuu; Mirga lammummaa argachuu; Mirga gaa’ela godhachuu fi nama fuudhaan ykn itti heeruman mirga filachuudhaa; Dhunfaan ykn namoota biroo waliin tahuudhaan mirga qabeenya horachuu; Mirga dhaalaa; Mirga walabaan yaaduudhaa, mirga qalbiitiifi amantii, Mirga ilaalcha mataa ofii qabachuutiifi ibsachuu; Mirga walgahii nageenyumma qabu adeemsisuufi mirga gurmaawuu; Mirgoota diinagdummaa, hawaasummaafi aadummaa keessaattuu: Mirgoota hojjachuu, fedhii bilisaatiin miindeffamuu, haala hojii mijaawaa tahee haqa qabeessaafi wabummaa hojii argachuu, hojii walqixaatiif kaffaltii walqixaa argachuu; akkasumas kaffaltii haqa qabeessaafi wal madaalu argachuu; Mirga waldaalee hojjataa ijaaruufi gurmaawuu; Mirga mana jireenyaa argachuu; Tajaajila waldhaansa mootummaa, kunuunsa fayya, wabumma hawaasummaafi mirga tajaajila hawaasummaa argachuu; Mirga barnootaafi leenjii argachuu; Mirga sochiiwwan aadummaaratti walqixa hirmaachuu; Geejjiba deemaniin, hoteela, mana nyaataa, mana bunaa, mana tiyaatiraa, bakka bashannanaa kanneen fafakkaatanitti dhaabbatootii ummata tajaajiluuf dhaabatanitti tajaajila kennamu walqixatti mirga fayyadamuu; KEEWWATA – 6 Biyyoonni Waadaa kana seenan hojii garaagartummaa sanyii kanneen bilisummaawwan bu’uraawoofi mirgoota dhala namoomaa Waadaa kanaa faallessan tokkollee ittisuu kan isaan dandeessisan dhaaddachootii biyyalessaafi dhaabbiilee mootumma kanneen birootti fayyadamuudhaan naanno bulchiinsa isaanii keessatti sirna wabumma nama hundaa mirkaneessuu dandeessisu diriirsuu qabu. Kanaratti dabalataan miidhaafi loogii hanga gaheen dhaddachootii kanneenirra mirgi haqa qabeessaafi beenyaa gahaa argachuudhaaf mirkaneeffamuu qabu. KEEWWATA – 7 Biyyoonni Waadaa kana seenan ilaalchoota dogoggoran kanneen garagartummaa sanyiitti nama qajeelchaan ittisuuf biyyoota ykn tuutota sanyiifii qomoo gidduutti waldanda’anii waliin jiraachuufi obbolumma cimsuuf, keessaattuu dameewwan barnootaa, aadaafi odeeffannoorratti qajeelfamoota ni baasu. KUTAA – LAMA KEEWWATA – 8 Koreen garaagartumma sanyii dhabamsiisuuf hojjatu(kanaan booda Koree jedhamee kan eeramu) ni ijaarama. Koreen kun ogeeyyota 18 kanneen lammiilee biyyoota Waadaa kana mallatteessanii gidduudha filataman, naamusa ogumma ol’aanaafi gama hundarra walaba tahuu isaaniitiin beekkaman of keessatti ammata. Miseensonni kunneen mataa isaanii bakka bu’uudhaan dhunfaan kan tajaajilan hogga tahan, waytii filatamanis maka teessuma lafaa naannolee hundaafi bakka bu’ummaan ammayyummaa akkasumas sirnootaafi seeroota sadarkaa adda addaa yaada keessa ni gala. Miseensootiin Koree kanaa kaadhimamtoota biyyoota Waadicha seenan bakka buufaman sirna filanno iccitii ta’een filan. Tokkoon tokkoon biyya Waadaa kana seene kaadhimamaa filatamu lammiilee isaa keessaa ni filata. Filannoon inni jalqabaa guyya Waadichi seera irra oolee kaasee ji’oota jaha booda adeemsifama. Barreessan Mummichi Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii yoo xinnaate ji’a sadiin dura biyyoota Waadaa kana seenan ji’a lama keessatti kaadhimamtoota isaanii akka ibsaniif xalayaadhaan isaan gaafata. Barreessaan Mummichi tarreeffama maqaa kaadhimamtootaa wal duraa duubbe qubee maqaa isaaniitiin qopheessuudhaan biyya bakka buufamaniin itti dabalee eeruudhaan biyyoota waliigaltecha fudhataniif ni beeksisa. Mummichi Barreessaan walgahii biyyoota miseensoota waliigaltechaa tan waajjira mumme Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitti waamuudhaan filannoon misensoota Koree kanaa adeemsifama. Biyyoota waliigaltecha mallatteessan gidduudhaa harka lammarra harki sadii yoo argaman guutummaan yaa’ichaa ni taha. Miseensoota korichaa tahuun kan filatamaniis biyyoota waliigaltecha mallatteessanii walgahii kanarratti argamuudhaan sagalee kennan keessaa sagalee ol aanaa kan argatani tahan. a. Miseensootiin Koree kanaa yeroo hojii waggootii afuriitiif tajaajilan. Miseensootiin Koree kanaa sagal kanneen filanno jalqabaatiin filataman yeroon hojii isaanii garuu wagga lama qofa taha. Filannoon jalqabaa eega adeemsifameen booda eenyummaan miseensoota saglan Koree kanaa carraa dura ta’aan Koree kanaa baasuun adda baafama. b. Miseensoota Koree kanaarra namni hogga hir’atu, biyyi miseensi kaadhimamtummaan dhiheesse lammiiwwan isaa keessaa ogeessa tokko filee dhiheessuudhaan Koreen kun irra fudhatee akka isaaf raggaasisu godha. Biyyoonni Waadaa kana seenan, miseensootiin Koree kanaa ittigaafatamummaa hojii Koree kanaan kennameef wayitii raawwatan baasii isaan barbaachiso guutuuf dirqama qabaau. KEEWWATA – 9 Biyyoonni Waadaa kana seenan akkaataa waliigaltechi itti raawwatamu ilaalchisee seera baasan, murteessummaa kennan, tarkaanfii fudhatan kan bulchiinsaa ykn tan biraa Koree kanaan akka ilaalamu Barreessaa Mummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniif gabaasa dhiheessan. Kanaas kan raawwataniis: Waliigaltechi biyya dhimmi isaa ilaallatuuf dirqisiisaa tahuu yeroo jalqaberraa kaasee hanga wagga tokkotti; Achiin booda waggaa lama lamaa fi wayita Koreen gaafatutti ta’a. Koreen kun biyyoota Waadaa kana seenan irraa odeeffannoo dabalataa argachuuf gaaffii dhiyeessuu ni danda’u. Koreen kun gabaasa sochii hojii isaa muldhisu gama barreessa mummicha gamtaa mootummootaatiin waggaa lama lamaan yaa’ii waliigala dhaabbatichaaf dhiheessa. KEEWWATA – 10 Koreen kun seera naamusa mataa isaa ni baasa. Koreen kun hojii raawwachiistoota waggaa lamaaf tajaajilan ni fila. Waajjirri mummeen Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii tajaajila Koree kanaaf barbaachisu ni dhiheessaafi. Walgahiiwwan Koree kanaa waajjiraa mumme Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanitti adeemsifama. KEEWWATA – 11 Biyyi Waadaa kana fudhate tokko biyyi Waadaa kana fudhate kan biraa seeroota Waadaa kanarra kaayaman hojiirra hin oolchine amantaa jettu yoo qabate komii isaa Koree kanaaf dhiheessuu ni dandaha. Koreen kun gama isaatiin biyya komiin dhihaate ilaallatuuf dabarsa. Biyyi komichi isa irratti dhiyaates fudhates yeroo komichi isa gaherraa jalqabee ji’oota sadii keessatti dhimmicha kan ifa taasisuufi tarkaanffiin sirreessaan fudhatamte yoo jiraates barreeffamaan Koree kanaaf beeksisa. Komiin isa jalqabaa eega dhihaatee booda ji’oota jaha keessatti waliigaltee gama lamaaniitiin ykn sirna birootiin furmaatni biyyoota dhimmichi ilaallatu waliigalchu yoo argamuu dhabe lamaan keessa tokko lammata mirga gara Koree kanaa iyyaticha dhiheessuutiifi mirga wa’ee dhimmichaa biyya kaaniif beeksisuu qaba. Koreen kun keewwata kana akkaataa keewwata xiqqa lamaatiin dhimma isaaf dhihaaterratti murtee kan kennu, biyyi dhimmichi ilaallatu qajeelfamoota seera mara addunyaa hordofuudhaaniifi karaawwan furmaataa hundumaa itti fayyadamuudhaan furmaata kennuu dadhabuu isaa eega mirkaneesse booda. Yeroon furmaata kennuuf fudhatu tilmaama sammuutiin yeroo dheertu dha jedhamtu yoo tahe seerichi raawwatamummaa hinqabaatu. Koreen kun himata isaaf dhihaate ilaalchisee biyyoota waliigaltecha fudhatan kanneen dhimmichi isaan ilaalu ragaa dabalataa kan barbaachisumma qabu akka dhiheessan waamicha dhiheessa. Dhimmoonni keewwata kanaan eeraman Koree kanaan wayita ilaalaman biyyoonni waliigaltecha fudhataniifi dhimmichi ilaalu bakka bu’ootii walgahiilee Koree kanaarratti hirmaatan mirga erguutiifi adeeminsa ittiin qulqulleeffamuun akka hordofan taasisuuf mirga qaban. KEEWWATA – 12 a. Koreen kun odeeffannoolee barbaachisaadha jedheen eega funaannatee fi qabatee booda namoota miseensoota Koree kanaa tahaniifi hintahin shan miseensummaan kan qabate komishinii yeroof Manguddummaa (kanaan booda Koomishiinii jedhamuun eeramu) ni moggaasa. Miseensootiin Komishiina kanaa biyyoota hayyamummaa guutuudhaan waliigaltecha fudhataniifi abbaa dhimma tahan keessa kan moggaafaman tahan. Koomishinichi qajeelfamoota Waadaa kanarra kaa’amanirratti hundaawuudhaan dhimmichaaf furmaata kennuurratti karoorfachuudhaan biyyoota abbaa dhimmichaa tahaniif tajaajila isaa kenna. b. Biyyoonni Waadaa kana seenaniifi abbaa dhimmichaa tahan miseensoota koomishina kanaa hundaan ykn hanga tokkoon ji’oota sadii keessatti yoo waliif galuu hanqatan, Koreen kun adeemnisa filannoo kan iccitummaa qabuun filannoo adeemsisuun biyyoota miseensotaa keessaa sagalee sadii keessa lama kan argatan miseensoota koomishiinichaa kanneen fudhatamummaa dhaban bakka bu’uudhaan akka hojjatan godha. Miseensootiin komishiina kanaa mataa isaanii bakka bu’uudhaan hojii isaanii raawwatan lammiilee biyyoota waliigaltecha mallatteessaniitifi abba dhimmaa tahan tahuun irra hinjiraatu; dabalataaniis lammiiwwan biyyoota waliigaltecha hinmallatteessinii tahuun irra hinjiraatu. Koomishinichi dura ta’aa mataa isaa ni fila; sirna seera ittiin buluu ni baasa. Walgahiin koomishinichaa waajjira Muummicha Mootummoota Gamtoomaniitti ykn iddoo mijaayu biraa kan koomishiinichi murteessutti adeemsifama. Waadaa kana keewwata 10 irratti hundaa’uudhaan kan kennamu tajaajilli waajjiraa, biyyoota waliigaltecha mallatteessan giddutti waltahuu dhabuun hogga jiraatte dhimmich qorachuuf koomishiiniin moggaafamuus tajaajila kenna. Abbaa dhimmaatiifi biyyoonni waliigaltecha mallatteessan shalaggi Barreessan Mummichi Mootummoota Gamtoomanii dhiheesseefirratti hundaa’uudhaan baasiiwwan koomishiinichaa hunda walqixa kafalan. Barbaachisaa tahee yoo argame keewwatuma kana keewwata xiqqa 6 irratti hundaa’uudhaan abba dhimmaatiifi biyyoota waliigaltecha mallatteessan kan tahan baasii bahe hanga bakka buusanitti Barreessaan Muummichi Mootummoota Gamtoomanii baasii miseensota koomishiintichaa guutuuf ykn kaffaluuf angoo qaba. Odeeffannoowwan Koreedhaan walitti qabamaniifi korecha qaqqaban komiishinichaaf dhiyaachuu qabu. Komishinichis biyyoonni Waadaa kana seenan odeeffannoo dabalataa barbaachisan akka dhiyeessan gaafachuu ni danda’a. KEEWWATA – 13 Koomishinichi dhimmicha guutummaatti eega qorate booda gaaffiiwwan dhimma himata dhiheeffataniitiin walqunnamtii qaban hundaafi odeeffannoowwan faayidaa qaban, murtee ofiin irra gaheefi yaadoowwan furmaataa kanneen waldhabdee kana hiikuuf fayyadan gabaasaa of keessatti ammate qopheessuudhaan dura ta’aa Koree kanaatiif dhiheessa. Dura ta’aan Koree kanaa gabaasaa komishiinicharra isa gahe biyyoota abba dhimma tokkoon tokkoonsaaniif dabarsa. Biyyoonnis gabaasa komiishinichaatiin kan taa’an yaadoowwan furmaataa fudhachuufi diduu isaanii ji’oota sadii keessatti dura ta’aa Koree kanaatiif beeksisuu qaban. Keewwatuma kana keewwata xiqqa 2 irratti yeroo eerameen booda dura ta’aan Koree kanaa gabaasaa koomishiintichaatiifi ibsa biyyoota wal didanii walirratti deebisuudhaan biyyoota Waadaa kana seenaniif dabarsa. KEEWWATA – 14 Naannoo kutaa biyya Waadaa kana seenanii keessatti mirgoonni Waadaa kanaan kaayaman dhiitamaniiru jechuudhaan namoota dhunfaarra ykn gareewwanirra himata dhihaatu Koreen kun fudhatee qorachuuf angoo akka qabu biyyi Waadaa kana mallatteesse yeruma takkalleehuu ibsuudha dandaha. Himanni biyya beekkamumma kana hin kenniniin dhihaatu Koree kanaan hinqoratamu. Biyyi keewwatuma kana keewwata xiqqaa 1 irratti hundaa’uudhaan beekkamummaa kenne namoota dhuunfaatiifi gareewwan naannoo kutaa isaa keessa jiraatan irraa mirgoonni keenya kanneen Waadaa kanaan kaayaman dhiitamaniiru himatoota jedhaniin qorachuuf gahumma kan qabu dhaaba biyyummaa ijaaruu ni dandahan. Dhaabni seerummaa kun dhimmoota furmaatootii naannummaa hundaanuu xumura hinargatin ni qorata. Keewwatuma kana keewwata xiqqaa 1 irratti hundaawuudhaan beekkamummaan kennamu dhaaba keewwatuma kana keewwata xiqqaa 1 irratti hundaawuun ijaarame sanadiin ilaalu gara biyya dhimmichi ilaaluufi Waadaa kana mallatteessaniitiin Barreessaa Mummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniif akka gahu godhama. Himanni galmeeffame kun keewwatuma kana keewwata xiqqaa 2 irratti hundaawuun qaama grumaa’e bira taa’a; waraabbiileen himata kanaan mirkaneeffamanii hojimaata sirrii taheen barreessa mummicha mootummoota Gamtoomaniitiif yeroo hunda ni ergaman. Qabeentaa himattoota kanaa garuu ifa hintaasisan. Keewwatuma kana keewwata xiqqaa 2 irratti hundaawuudhaan qaamni gurmaa’e yaada furmaataa inni kennu gahaa miti jedhee yoo amanuu dhabe abbichi dhiheeffate sana ji’a jaha keessatti mirga Koree kanaaf iyyata dhiheessuu ni qaba. (a). Koreen kun himata dhihaateef biyyi tumaalee seeroota Waadaa kanarra kaayaman diigeera jechuun himanni irratti dhihaate akka beekuuf ni ergaafi. Haata’uu malee, namni ykn gareen himata dhiheesse yoo hayyamuu baate eenyummaa isaa hinibsu. Kun akkuma eggametti tahee, Koreen kun himata maqaa abbicha himatee hinqabne hinfudhatu. (b). Biyyi himaticha fudhatu dhimmicha kan addeessu ykn furmaanni dhimmichaaf kenname yoo jiraate barreeffama isa kana ibsu ji’a sadii keessatti Koree kanaaf dhiheessa. (a). Koreen kun biyya waliigaltecha fudhatee himatameefi odeeffannoowwan himataarra dhihaataniifirratti hundaawuudhaan walqunnamtii qulqulleessuudha ni adeemsisa. Gareen himatu sadarkaalee himataan dhiheessan kan biyya isaa keessaa hundattuu osoo hinfayyadamin himaticha Koree kanaaf yoo dhiheesse Koreen kun himata isaa irra hinfudhatu. Haa tahuu immo adeeminsi furmaatichaa madaalli yeroodhaa tan madaalawaa taateen yeroo dheertuu yoo fudhate seerri kun raawwatamummaa hinqabaatu. (b). Koreen kun dhimmicharratti yaada isaatiifi yaadawwan furmaataa yoo qabaate biyya himatame saniifii gareen himateef dhiheessa. Koreen kun walqunnamtii dhimmicha qulqulleessuuf godheen cunfaa yaada argatee, barbaachisaa tahee yoo argamees addeessaafi ibsa biiyyi himanni irratti dhihaate dhiheesse akkasumas barreeffama yaada mataa isaatiifi yaadawwan furmaataa of keessa qabu gabaasa waggaa kan inni dhiheessu keessa galcha. Koreen kun hojiiwwan keewwata kanaan eeraman raawwachuu kan dandahu keewwatuma kana keewwata xiqqa 1 irratti hundahuun biyyoota wa’adicha fudhatan jidduudhaa yoo xiqqaate kurnan isaanii beekkamummaa kan kennan keessaa taha. KEEWWATA – 15 Muddee 14 bara 1960 Yaa’ii Waliigala Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiin kan tumame murtee lak. 1514(XV) fi labsiin Bilisumma Ummatootaafi Biyyoota Bittaa Koloneeffatumma Jala Jran Gonfachiise hojiirra ooluun isaa akkuma eeggametti tahee, seeroonni keewwatuma kanaan kaayaman ummatoonni kunneen hojmaata idil-addunyaa kan biraatiin ykn qaamootii Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii kanneen ergama adda qabaniin mirgi himata dhiheeffachuuf gonfatan karuma tokkolleenuu hindaangeffamu. a. Keewwatuma Waadaa kanaa keewwata 8 keewwata xiqqa 1 irratti hundaawuudhaan Koreen hundaa’u murteen yaa’ii waliigalaa 1514(XV) biyyoota hojiirra itti oolu kanneen bulchiinsa imaanaatiifi bulchiinsa ofiin of bulchaa hintahiniin jelatti jiraatootiin bulan himata dhiheessan waraabbiin isaa ni dhihaata. Himata kana qulqulleessuufi galmootaafi qajeelfamoota Waadaa kanarra kaayaman kallattiin raawwachuuf kan ijaaraman qaamoolee Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif himaticharratti yaada mataa isaatiifi yaadoowwan furmaataa ni dhiheessa. b. Koreen kun keewwatuma kana keewwata xiqqa(a) irratti kutaalee eeraman bulchuuf kanneen moggaafaman qaamootii dhaabbata mootummoota Gamtoomanii kanneen dhimmichi ilaallatu. Kaayyo Waadaa kanaa waliin walitti hidhaminsa kan qaban qaama seera baasu, mana murtii, bulchiinsummaafi hojiiwwan biroo ilaalchisee gabaasaa qopheessan waraabbii isaa ni fudhata. Koreen kun Yaa’ii Waliigala Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif gabaasaa dhiheessu keessa himataafi gabaasaa dhaabbata mootummoota Gamtoomanii qaamootii adda addaarra fudhate akkasumas Koreen kun himatichaafi gabaasaa kana irratti hundaawee yaada kennu, ibsaafi yaada furmaataa ni galcha. Koreen kun odeefannoolee galmoota Waadaa kanaatiif barbaachisaa tahaniifi dhimmoota keewwatuma kana keewwata xiqqa 2(a) jalatti kutaalee eeramaniin walitti hidhaminsa qaban ilaalchisuudhaan Barreessa Mummicha Mootummoota Gamtoomanii gaafachuu ni dandaha. KEEWWATA – 16 Keewwatootiin Waadaa kanaa waldiddaaleefi himatoota loogiifii garaagartummaan walitti hidhaminsa qaban furmaata itti kennuuf kan bahan danbiilee kan biraa waliin bifa wal hinfaallessineen hojiirra kan oolani tahan. Qaamooleen Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii kanneen ergamni addaa kennameef danbii baasan, biyyoonni wa’adicha fudhatan Waadaawwan idil-addunyaarratti hundaawuudhaan walitti bu’insa hiikuuf danbiiwwan tumaniiniis keewwatoonni Waadaa kanaan wal hinfaallessan. KUTAA - SADII KEEWWATA – 17 Waadaan kuni, biyya miseensa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii ta’e kamiyyuuf, biyya missensa qaama adda Dhaabbanni kun ergama adda itti kennee biyya seera ittiin bulmaata Manni Murtii Idil-addunyaa fudhateef, ykn Yaa’ii Waliigala Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniirratti biyya Waadaa kana akka fudhatuuf waamichi dhihaateef kamiifuu akka mallatteessuuf banaadha. Waadaan biyyoota isa mallatteessaniin ragga’uu qaba sanadootiin isaan ittiin raggaasisaniis waajjira barreessaa mummicha mootummoota Gamtoomanii ta’a. KEEWWATA – 18 Waadaan kun biyyoonni keewwata 17 keewwata xiqqa 1 jalatti eeraman akka fudhataniif banaadha. Sanadootiin ittiin fudhatanis Barreessaa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif dhihaachuudha qabu. KEEWWATA – 19 Sanadiin Waadaa kana ittiin raggaasisan ykn fudhatan digdamii sadaffaan yeroo Mummicha Barreessaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif dhihaaterra jalqabee guyyaa soddommaffa irratti Waadichi kan ragga’e taha. Sanadiin Waadaa kana ittiin raggaasisan ykn fudhatan digdamii torbaffaan Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniif eega dhihaate booda biyyoonni Waadaa kana raggaasisan yeroo sanadii ittiin raggaasisaniin ykn fudhataniin kan mata mataa isaanii itti dhiheessanirra jalqabee guyyaa soddomaffaarratti Waadaa kanaan ni dirqamu. KEEWWATA – 20 Barreessaan Mummichi Mootummoota Gamtoomanii biyyoonni Waadaa kana seenan Waadaa hogga raggaasisan ykn fudhatan of-qusannoo isaan galmeessisan biyyoota Waadaa kana mallatteessan kanneen birootiif ni beeksisa. Of-qusannoo tana biyyi moramu tokkollee ergaan kun eega isa gaheen booda guyyootii sagaltama keessatti akka hinfudhanne ibsuudhaan Barreessa Mummicha Mootummoota Gamtoomaniitti beeksisuu qaba. Of-qusannoo kan kaayyo bu’uraawoofi galma Waadaa kanaatiin haala wal faallessuun galmeeffame fudhatamummaa hinqabaatu; Waadaa kanarratti hundaawuun qaama ijaaramu sochii hojii isaatiis hingufachiisu. Mormiin biyyoota mallatteessan harka sadiirra harki lama moraman fudhatamummaa hinqabaatu. Of-qusannoo galmeefamte Barreessaa Mummicha Mootummoota Gamtoomaniif xalayaa barreessuudhaan yaada kaaseera jechuun ni dandahama. Xalayaan of-qusannoo kaaseera jedhu Barreessa Mummicha Mootummoota Gamtoomanii eega gahe booda raawwatamummaa ni qabaata. KEEWWATA – 21 Biyyi Waadaa kana seene miseensummaa isaa dhaabuuf hogga murteessu barreeffamaan Barreessa Mummicha Mootummoota Gamtoomaniif dhiheessa. Miseensummaan isaatiis kan hafu barreefamni kun Barreessa Mummicha Mootummoota Gamtoomaniif yeroo itti dhihaaterra jalqabee wagga tokko booda taha. KEEWWATA – 22 Akkaataa Waadaa kana ittiin hiikan ykn akkaataa raawwii isaarratti waldiddaan biyyoota Waadaa kana mallatteessan lamaan ykn lamaa olii giiddutti ka’u wal mariidhaan ykn danbiiwwan Waadaa kanarra kaayamaniin furuun yoo hindanda’amne, yoo waldiddaa isaanii haala kan birootiin hiikkachuuf waliigalaniiru ta’an malee biyyoota abbaa dhimma tahan keessa gama biyya tokkootiin gama Mana Murtii Iidil- Addunyaatti murteef dhihaachuu ni dandaha. KEEWWATA – 23 Biyyi Waadaa kana seene kamiyyuu yeruma kamiyyuu Barreessaa Muummichaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniif beeksisuudhaan yaada foyyessaa Waadaa kanaa dhiheessuu ni dandaha. Yaa’iin Waliigala Daabbata Mootummoota Gamtoomanii gaaffii yaada foyyeessaa sirna ittiin mirkaneessu yoo qabaate gama saniin murteeffama. KEEWWATA – 24 Barreessaan Muummichi Mootummoota Gamtoomanii biyyoota Waadaa kana keewwata 17 keewwata xiqqaa 1 jalattii eeraman hundaaf Waadaa kana ilaalchisee dhimmoota asitti aanan kana akka beekan taasisa. Bu’uura keewwatoota 17 fi 18tti a deemsifamu mallattoo, raggaasisuu fi fudhachuu; Akkaataa keewwata 19tti guyyaa Waadaan kun hojiiirra ooluu eegalu; Akkaataa keewwata 14, 20 fi 23ti ergaaleefi ibsoota isa gahan; Akkaataa keewwata 21 tiin kan dhihaatu murtee miseensummaa dhaabuu. KEEWWATA – 25 Waraabbiileen sanadootii Waadaa kanneenii, afaan Chaayinaa, Ingiliz, Faransaay, Raashiyaafi Ispaanishiin qopheeffaman fudhatamummaa walqixxe kan qaban hogga tahu, mana galmee Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii taa’u. Barreessaan Mummichi Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii waraabbiileen Waadaa kanaa kanneen sirrii tahuun isaanii mirkaneeffame kutaalee Waadaa kanaa keewwata 17 keewwata xiqqaa 1 jalatti kan eeramaniif raabsa. GARAAGARTEE LOOGIIDHAAN DUBARTOOTARRATTI TAASIFAMU HUNDA DHABAMSIISUUF WAADAA SEENAME CONVENTION ON THE ELIMINATION OF ALL FORMS OF DISCRIMINATION AGAINST WOMEN (CEDAW) Biyyoonni seerota idil-addunyaa kan mirgoota namoomaa fudhatan dhiirrii fi dubartiin mirgoota dinagdee, hawaasummaa, siivilii fi siyaasaatti wal qixa akka fayyadaman taasisuuf dirqama akka qaban hubachuudhaan, Karaa Mootummoota Gamtoomanii fi dhabbilee isaa kanneen ittigaafatamummaan addaa kennameefii walqixxummaa mirgoota dhiirrii fi dubartiin mirkaneessuuf Waadaawwan idil-addunyaa kanneen raggaasifaman yaaduudhaan, Akkasumas karaa Mootummoota Gamtoomaniifi dhaabbilee isaa itti- gaafatamummaan addaa kennameefii walqixxummaa dhiirrii fi dubartiin mirkaneessuuf murteewwan, ibsootaafi yaadota tarkaanfii dabarfaman yaadachuun, Tarkaanfiiwwan kunneen fudhatamanis, garaagarteen loogummaa dubartoota irratti raawwatamu kan itti fufe ta’uu isaa yaaduudhaan, Garaagartee loogummaa dubartoota irratti raawwatamu yaada walqixxummaa mirgootaa kan cabsuufi kabaja dhala namaa kan tuqu ta’uu isaa, dubartoonni dhiirota waliin walqixa jireenya siyaasaa, hawaasummaa, dinagdeefi aadaa biyyoota isaanii keessatti hirmaannaa isaan qabaachuu danda’an kan gufachiisu ta’uu isaa, guddinaafi badhaadhina hawaasaa kan karaatti hambisuufi dubartoonni kuufama dandeettii ittiin biyyootaafi hawaasota isaanii ittiin tajaajiluuf qaban akka hingabbanne kan danqu ta’uu isaa hubachuudhaan, Haala hiyyummaan itti dagaage jiru keessatti dubartoonni midhaan nyaataa, tajaajila wallaansa fayyaa, barumsa, leenjii fi carraa hojii argachuufi fedhiiwwan kanneen biroo guuttachuuf carraan isaan qaban dhiphaa ta’uu isaa yaaduudhaan, Sirni dinagdee idil-addunyaa inni haaraan haqaafi walqixxummaa irratti hundaa’uun isaa dhiirotaafi dubartoota gidduutti walqixxummaan akka uumamu gochuuf sadarkaa ol’aanaadhaan akka gargaaru dhugeeffachuudhaan, Appaartaayidiin, ilaalchi sanyummaa kamiyyuu, loogummaan, sirni bittaa koloniifi bittaan harka lafa jalaa, lola kaasuun, weerarri halagootaa, raawwiin hacuuccaafi dhimmoota biyyoota kanbiroo keessa seenuu baduun isaa dhiirotaafi dubartoonni mirgoota isaaniitti walqixa akka fayyadaman gochuuf barbaachisaa akka ta’e ilaalcha keessa galchuudhaan, Nageenyaafi tasgabbiin idil-addunyaa cimuun, rakkooleen furmaata argachuun, biyyoota hunda gidduutti sababa sirnoota hawaasaafi dinagdee isaaniitiin kan ka’e garaagarteen utuu irratti hintaasifamin waldeggarsi jiraachuun, meeshaan waraanaa hunda-qabeessiifi badii waliigalaa qaqqabsiisu akka hiikkatamu ta’uun, keessumatti hidhanoon meeshaaleen niwuukleraa to’annoo cimaa idil- addunyaatiin akka hiikkataman ta’uun, walitti dhufeenya biyyoota gidduu jiraatuun yaadni haqaa, walqixxummaafi faayidaa gamtaa jiraachuun, ummattoonni waanjoo bittaa kolonii halagootaa jala jiran mirga hiree isaanii ofiin murteeffachuufi bilisummaa gonfachuu danda’auun isaanii, birmadummaan biyyaalessaafi tokkummaan biyyaa kabajamuun, guddina hawaasummaa cimsuu irra darbee dhiirotaafi dubartoota gidduutti walqixxummaan akka jiraatu gochuuf shoora inni qabu mirkaneessuudhaan, Guddinni biyyi tokko gama hundaanuu gonfattu, ergamni nageenyaafi tasgabbii addunyaa, hirmaannaa ol’aanaa dubartoonni gama hundaanuu dhiirota waliin walqixa taasisan kan gaafatan ta’uu amanuudhaan, Nageenya maatiifi guddina hawaasummaa guutuudhaaf qoodi dubartoonni gumaachan hanga ammaatti beekamummaa ga’aa kan hin-arganne ta’uu, haadhummaan hawaasa keessatti qooda inni gumachuufi haadhaafi abbaan gareen lamaanuu maatii keessattiifi gama daa’imman guddisuutiin itti-gaafatamummaa isaan qaban hubachuudhaan, dubartoonni sanyii dhala namaa baay’isuu keessatti shoorri isaan qaban garaagartee loogummaaf bu’ura ta’uu akka hin dandeenye ergama daa’imman guddisuu dhiironni, dubartoonniifi walumaagalatti hawaasichi walta’umsaan adeemsisuu kan qaban itti- gaafatamummaa gamtaa ta’uu isaa hubachuudhaan, Dhiirotaafi dubartoota gidduutti walqixxummaa uumuuf dhiironniifi dubartoonni barmaatileedhaan hawaasaafi maatii keessatti gaheen isaan dur qaban geddaramuu akka qabu hubachuudhaan, Ibsa Garaagartee Loogummaa Dubartoota irratti Raawwatamu maqsuuf qophaa’e keessatti qajeelfamoota dhiyaatan hojiirra oolchuufi kaayoo kanaafis garaagartee bifa kaminiyyuu dhabamsiisuuf tarkaanfiiwwan barbaachisaa ta’an fudhachuuf kutatanii ka’uudhaan; Akka kanatti aanee jirutti waliigalaniiru: Waadaa kana keessatti “Garaagartee Loogummaa Dubartoota Irratti Raawwatamu” jechuun koroniyaa bu’ura taasisuudhaan dubartoonni heerumanis heerumuu baatanis, dhiirota waliin walqixa dirreewwan siyaasaa, dinagdee, hawaasummaa, aadaa, siviiliifi kanneen birootiin, mirgoota namoomaafi walabummoota bu’uraa hunda irraa fayyadamoo akka hintaane kan godhu garaagartee, adda baasuu, ykn daangessuu, kamiyyuu jechuudha. Biyyoonni Waadaa kana seenan, garaagartee loogummaa dubartoota irratti raawwatamu kamiiniyyuu ni balaaleffatu. Karaa mijaahaa ta’e hundatti fayyadamanii hatattamaan imaammata garagartee loogummaa dubartoota irratti raawwatamu maqsuu hordofu. Kana raawwachuudhaaf: Hanga ammaatti kan hinqabamne yoo ta’e, walqixxummaa dhiirotaafi dubartootaa heerota biyyaalessaafi seerota kanneen biroo keessatti seeressuuf, akkasumas qajeelfama kana seeraafi tooftaa biroon hojiirra oolchuuf, Seera barbaachisaa ta’e baasuufi tarkaanfii adabbiifi ittisaa fudhachuudhaan garaagartee loogummaa dubartoota irratti raawwatamu dhorkuuf, Mirgoota dubartootaaf kan dhiirotaan walqixa eegumsa gochuuf, akkasumas karaa qaamolii biyya keessaa abbaa seerummaa qabanii, dhaabbilee mootummaa kanneen biroo garaagarteen loogummaa dubartoota irratti akka hinraawwataneef ittisuuf, Gocha ykn raawwii dubartoota irratti garaagartee loogummaa uumu irraa of qusachuu, waajiraaleen mootummaafi abbootiin taayitaa dirqama kana kabajuu isaanii mirkaneessuuf, Garaagartee loogummaa dubartoota irratti nama, qaama ykn dhaaba kamiinuu raawwatamu dhabamsiisuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an fudhachuuf, Seerotaa fi danboota dubartoota irratti garagartee loogummaa uuman fooyyessuuf ykn kuffisuuf , barmaatilee fi hojimaatota sirreessuuf, ykn qajeelchuuf tattaaffii barbaachisaa hunda taasisuuf, Seerota adaba yakkamaa biyyaalessaa dubartoota irratti garaagartee loogummaa uuman haquuf waliigalaniiru. Biyyoonni Waada kana seenan tarkaanfiiwwan namooma dubartootaa haalaan guddisuu fi gabbisuuf barbaachisoo ta’an kamiiniyyuu, keessumatti dubartoonni mirgoota isaaniitti dhiirotaan walqixa fayyadamuu akka danda’aniif, seera tumuu dabalatee tarkaanfiiwwan siyaasaa, hawaasummaa, dinagdee fi aadaa ni fudhatu Tarkaanfiiwwan addaa kaayyoon isaanii walqixxummaa dhiiraa fi dubartii jidduu dhugaan mul’atu tokko saffisiisuu jecha biyyoonni Waadaa kana seenan yeroof fudhatan akka garaagartee loogummaa Waadaa kana keessatti dhorkametti hin lakkaawwamu; garuu bu’aan tarkaanfiiwwan kanaa haala kamiinuu sadarkaaleen walqixa hin taane ykn walhinfakkaanne akka itti fufan hordofsiisuu gochuu hin danda’u; kaayyoon carraa walqixxee ta’ee fi walqixxummaan ilaalamuu erga fiixaan ba’ee booda tarkaanfiiwwan kun hafuu qabu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, haadhummaaf kunuunsa gochuuf tarkaanfiiwwan addaa, kanneen Waadaa kana keessatti ibsaman dabalatee, isaan fudhatan, akka garaagartee loogummaatti hinlakka’an. Biyyoonni Waadaa kana seenan hundi, kaayyoowwan kanatti aanan fiixaan baasuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an ni fudhatu: Saalan tokko isa kan biraatii gadi ykn oli yaada jechuun, ykn barmaataan gahee hojii dhiirrii fi dubartiin hundaahuudhaan ilaalchotaa fi hojmaatota dogoggoraan taasifaman balleessuufi amala aadaa fi hawaasummaa dubartootaa fi dhiirotaa fooyyessuu, Barumsi maatii haadhummaan hojii hawaasummaa ta’uu isaatiif hubannoo sirri ta’e kan kennuu ta’uu isaa mirkaneessuu, dhiironnii fi dubartoonni daa’imman isaanii guddisuufi sammuufi qaamaan ijaaruuf itti-gaafatamummaa gamtaa kan qaban ta’uu isaaniif beekamummaa kan kenne ta’uu isaa, walitti-dhufeenya kanaanis hunda dura mirgaa fi faayidaa daa’imaatti xiyyeeffannaan guddaan kennamuu akka qabu kan hubachiisu ta’uu isaa. Biyyoonni Waadaa kana seenan, gocha dubartootaan daldaluufi dubartoota hojii saalqunnamtii ykn daldala sagaagaltummaa irratti bobbaasuudhaan saamicha raawwatamu maqsuuf seera tumuu dabalatee, tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an hunda ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, dubartoonni siyaasa biyyattiifi jireenya hawaasaa keessatti hirmaannaa guutuu akka hinqabaanneef garaagartee isaan danqu dhabamsiisuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an hunda ni fudhatu; keessumattuu dubartoonni dhiirota waliin walqixa mirgoota kanatti aanan gonfachuu isaanii ni mirkaneessu: Filannoowwaniifi murtiiwwan uummataa hunda irratti sagalee kennuufi qaamolee mootummaa uummataan filataman kamirrattiyyuu filatamuuf mirga kaadhimummaan dhiyaachuu, Adeemsa imaammata mootummaa qopheessuufi raawwachiisuu keessatti hirmaachuuf, qondaala mootummaa ta’uuf, sadarkaa aangoo mootummaa isa kamiyyuu keessatti itti-gaafatamummaa fudhachuun hojjechuuf mirga qaban, Dhaabbilee miti-mootummaafi waldaalee siyaasaafi hawaasummaa biyyattii isaan ilaallatu keessatti hirmaachuuf mirga qaban. Biyyoonni Waadaa kana seenan dubartoonni dhiirota waliin walqixa ta’anii garaagarteen tokkollee utuu isaanirratti hingodhamin sadarkaa idil-addunyaatti mootummoota isaanii bakka bu’uufi dhaabbilee idil- addunyaa keessattis hirmaachuuf carraa argachuu akka danda’an tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan dubartoonni dhiirota waliin walqixa lamummaa argachuuf, jijjiirrachuuf, ykn akka qabatanitti turuuf mirga ni kennu. Keessumattuu, nama lammii biyya alaa ta’etti heerumuun ishii ykn dhirsi gaa’elaan utuu jiranii lammummaa jijjiirrachuun isaa ishiinis battalumaan lammummaa jijjiirrachuuf kan dirqu akka hin taane, ykn nama biyya hinqabne kan ishii taasisu ykn lammummaa biyya abbaa-manaa akka fudhattu kan ishee dirqisiisu akka hintaane ni mirkaneessu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, dubartoonni lammummaa daa’imman isaanii haala ilaaluun, dhiirota waliin walqixa murteessuuf mirga akka qabaatan taasisu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, dubartoonni barumsa irratti dhiirota waliin mirgoota walqixa ta’an akka qabaatan gochuufi garaagarteen loogummaa kamiyyuu akka isaan irratti hinraawwatamne mirkaneessuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an hunda ni fudhatu; keessumattuu dubartoonni dhiirota waliin haala wal-qixa ta’een kanneen kanatti aanan akka guutamaniif ni taasisu. Ogummaa isaanii gabbifachuufi hojii isaanii fooyyeffachuuf leenjii argamuun magaalaattis ta’e baadiyyaatti dhaabbata barumsa isa kamiyyuu keessatti baratanii waraqaa ragaa argachuuf haalli mija’aan kana fakkaatu akka isaaniif uumamu, walqixxummaan kunis dirreewwan oolmaa daa’immaniitiin, teeknika waliigalaatiin, akkasumas ogummaafi teeknika ol’aanaadhaan, akka jiraatu taasisuuf, Sirna barumsaa fi qormaata walfakkaatan, barsiisota ogummaa fi ga’umsa wal gitu qaban manneen barumsaa qulqullina wal fakkaataa qaban, fi carraa meeshaalee barumsaa argachuuf qaban. Akka wal barsiisanii wal irraa barataniif jajjabeessuufi tooftaalee barumsaa kanneen biroon, keessumatti kitaabota barumsaa, sagantaalee barumsaafi tooftaalee ittiin barumsi kennamu fooyyessuudhaan ilaalchota duubatti-hafoo garaagartee shoora dhiirotaafi dubartootaa mul’isan dhabamsiisuu, Carraa barumsaa bilisaafi deggarsoota barattootaaf kennaman kanneen biroo irraa walqixa fayyadamoo ta’uu, Sagantaalee barnoota bu’uraafi keessumatti dubartootaafi dhiirota gidduu garaagartee barnootaa jiru yeroo gabaabaa keessatti dhiphisuuf barumsa ga’eeyyii kennamu dabalatee, sagantaalee barumsaa walitti fufiinsaan kennamu keessatti walqixa hirmaachuuf carraa argachuu, Dubartoota barattoota ta’anii barumsa isaanii gidduutti dhaaban lakkoofsa isaanii hanqisuufi warri barumsa isaanii dhaabanis sagantaa ittiin deebi’anii itti fufan qopheessuu, Barumsa ispoortiifi qaama cimsu irratti walqixa carraa dammaqinsaan itti hirmaatan akka qabaatan taasisuu, Fayyaafi nageenya maatii mirkaneessuuf kan gargaaru, waa’ee karoora maatii irratti gorsa kennamu dabalatee, odeeffannoo barumsaa, meeshaalee deggarsa barumsaa, dabalateebarbaachisoo ta’an argachuuf carraa akka argatan taasisuu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, dubartoonni dhiirota waliin mirgoota wal fakkaatoo ta’an walqixa akka qabaataniif hojiirratti garaagartee loogummaa isaan irratti godhamu dhabamsiisuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an hundaa ni fudhatu. Mirgoota kanatti aananis dubartootaaf ni mirkaneessu. Mirgi hojii hojjechuu mirga dhala namaa kan hin mulqamne ta’uusaa, Ulaagaalee miindeffamaa wal fakkaatoo ta’anitti fayyadamuu dabalatee carraa hojii wal fakkaatoo argachuu, Mirga ogummaafi hojii walaba ta’anii filachuu, guddina sadarkaa, wabii hojii, mirga faayidaalee garaagaraa fi tajaajiloota argachuu, mirga leenjii ogummaa fi deebi’anii leenji’uu(hojiirra ta’anii leenjii fi leenjii ogummaa daran ol’aanaa) argachuu, Faayidaalee garaagaraa dabalatee mirga kaffaltii walqixa ta’e argachuu, hojii ciminni isaa walqixa ta’eetti mirga faayidaa walqixa ta’e argachuu, yeroo qulqullinni hojii madaalamu mirga walqixa ilaalamuu, Mirgi wabii hawaasummaa, keessumatti sooramaan, hojii dhabdummaan, dhukkubaan, hir’ina qaamaan, dullumaafi sababa kanbiraan yeroo hojii hojjechuun dadhabamu, akkasumas mirga kaffaltii waliin eyyama boqonnaa hojii argachuu, Mirga kunuunsa fayyaa fi qaama hormaata dabalatee haalota hojii isaaniif mijaa’oo ta’ani fi nageenya mirkaneessan argachuu. Dubartoonni sababa sirna heerumaatiin ykn sababa da’umsaatiin garaagarteen loogummaa akka isaan irratti hintaasifamneefi mirga hojiif qaban mirkaneessuuf, biyyoonni Waadaa kana seenan dameewwan kanatti aananiin tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an ni fudhatu. Sababa ulfaa’uu ykn eeyyama boqonnaa da’umsaatiin hojiirraa ari’amuufi sababa haala gaa’elaatiin hojiirraa ari’amuu jiraatu irratti garaagarteen loogummaa akka hinjiraanne dhorkuuf, warra tarkaanfii akkasii fudhatan irratti tarkaanfii seeraa barbaachisaa ta’e fudhachuuf; Eeyyamni da’umsaa kaffaltii ykn faayidaa hawaasummaa walgita ta’e waliin, hojii, angafummaa ykn faayidaa hawaasummaa isa duratti ture utuu hindhabin akka kennamu sirna diriisuu; Haadhaafi abbaan itti-gaafatamummaa maatii dirqama hojiifi hirmaannaa jireenya hawaasummaa waliin walitti qindeessanii akka bahan jajjabeessuuf tajaajiloonni hawaasummaa deggarsa barbaachisaa kennan, keessumatti wiirtuuwwan daa’immaniif kunuunsa kennan bakka bakkatti akka hundeeffamaniifi wantota isaan barbaachisaniin akka ijaaraman gochuuf, Yeroo ulfaa gosooti hojiiwwanii fayyaa isaaniif faallaa ta’uun isaanii mirkanaa’e dubartootaaf akka hinkennamne taasisuuf. Dhimmoota keewwata kana jalatti tarreeffaman haala ilaaluun seeronni eegumsaa ykn ittisaa ba’an yeroo yerootti beekumsa saayinsaawaafi teeknolojiitiin akka qoratamaniifi akka barbaachisummaa isaattis akka fooyyeffaman, akka hafan ykn akka jiranitti akka itti fufan ni taasifamu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, karoora maatii dabalatee, tajaajiloota fayyaatti walqixa fayyadamoo ta’uu isaanii mirkaneessuuf, gama eegumsa fayyaatiin dubartoota irratti garaagartee loogummaa taasifamu dhabamsiisuuf tarkaanfii barbaachisaa ta’e hundaa ni fudhatu. Keewwata kana keewwata xiqqaa 1 jalatti kan ibsame jiraatullee, yeroo ulfaa, yeroo da’umsaafi sana booda tajaajila hawaasaa barbaachisaa ta’e, akka barbaachisummaa isaattis karaa itti nyaataafi kunuunsa barbaachisaa argatan mirkaneessuuf biyyoonni Waadaa kana seenan tarkaanfii fudhachuun isaan irraa eegama. Biyyoonni Waadaa kana seenan, dirreewwan dinagdeefi hawaasummaa kanneen biroon garaagartee loogummaa dubartoota irratti raawwatamu dhabamsiisuudhaan dubartoonni mirgoota kanatti aananitti dhiirota waliin walqixa fayyadamoo akka ta’aniif tarkaanfiiwwan barbaachisoo hunda ni fudhatu. Keessumatti, Mirga faayidaalee maatii argachuu, Mirga baankii irraas ta’e madda kan biroo irraa tajaajila liqii maallaqaa argachuu, Mirga bashannana, ispoortiifi sochiiwwan aadaa kanneen biroo irratti hirmaachuu, Biyyoonni Waadaa kana seenan, rakkoolee dubartoonni baadiyyaa keessa jiranii fi jireenya dinagdee maatii isaanii gama eegsisuutiin kutaa dinagdee biyyattii maallaqa waliin wal hin qabanne keessattis dabalatee shoora ol’aanaa isaan qaban tilmaama keessa galchuudhaan, labsiiwwan Waadaa kanaa dubartoota baadiyyaatiifis kan raawwataman ta’uu mirkaneessuuf tarkaanfii barbaachisaa ta’e hunda ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, garaagartee loogummaa dubartoota baadiyyaa irratti raawwatamu dhabamsiisuuf sochii misooma baadiyyaa keessatti dubartoonni dhiirota waliin walqixa hirmaatoo akka ta’aniifi kanarraas fayyadamoo akka ta’aniif tarkaanfii barbaachisaa ta’e hunda ni fudhatu. Dabalataanis, mirgoota kanatti aananii argaman dubartootaaf ni mirkaneessu. Karoora hojii misoomaa sadarkaa hundaarratti argamu qopheessuufi raawwachiisuu keessatti hirmaachuuf mirga qaban, Odeeffannoo karoora maatii ilaalu, tajaajiloota gorsaafi kanneen biroo isaan walitti dhufeenya qaban dabalatee, tajaajiloota kunuunsa fayyaa ga’aa argachuuf mirga qaban, Sagantaalee wabii hawaasummaa irraa kallattiidhaan fayyadamoo ta’uuf mirga qaban, Ga’umsa teeknikaa qaban cimfachuuf barumsa bu’uraa dabalatee leenjiifi barumsa idileefi idilee hintaane kaminiyyuu argachuuf, tajaajiloota hawaasummaafi babal’ina misoomaa irraa fayyadamoo ta’uuf mirga qaban, Hojiirratti mindeeffamuuf ykn hojii ofii uummachuudhaan dinagdeen fooyya’uuf carraan walqixa ta’e akka jiraatuuf, gareewwan of-gargaarsaa, waldaalee hojii gamtaa dhaabuuf mirga qaban, Sochiiwwan hawaasaa kanneen kamiyyuu keessatti hirmaachuuf mirga qaban, Tajaajila qonnaa, tajaajila liqii, deemsa bittaafi gurguraa fi teeknolojii bu’a-qabeessatti fayyadamuuf mirga qaban, sagantaalee baadiyyaa fooyyessanii fi qubiinsaatti walqixa fayyadamoo ta’uuf mirga qaban, Haala mana jireenyaa, qulqullina naannoo, tajaajila ibsaafi bishaanii, geejjibaafi qunnamtii ilaaluun tajaajila jireenyaaf fooyya’aa ta’etti fayyadamuuf mirga qaban. Biyyoonni Waadaa kana seenan, dubartoonni seera fuulduratti dhiirota waliin walqixa mirga akka qabaatan taasisu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, dhimmoota siviilii kessatti dubartoonni dhiirota waliin dandeetti seeraa wal gitu akka qabaataniifi dandeettii seeraa qabaniin walqixa fayyadamuuf carraa akka qabaatan ni taasisu. Keessummatti waliigaltee seenuu fi qabeenya bulchuuf dubartootaaf mirga dhiirota waliin walqixa ta’e ni kennu; akkasumas falmii manneen murtii fi qaamolii abbaa seerummaa qaban birratti gaggeefamu sadarkaawwan falmii hundaatti,dubartoonni dhiirota waliin walqixa akka keessummeessaman ni taasisu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, waliigaltee fi gochi dhuunfaa dandeettii seeraa dubartoonni qaban dhorkan kammiyyuu seera biratti kufaa fi gatii kan hin qabne ta’uu isaanii irratti waliigalaniiru. Biyyoonni Waadaa kana seenan, seera bakkaa gara bakkaatti socho’uu, biyya, ganda, mana jireenyaa walaba ta’anii filachuu haala ilaaluun, dhiirotaafi dubartootaaf walqixa mirga ni kennu. Biyyoonni Waadaa kana seenan qixa gaa’elaa fi walitti- dhufeenya maatiitiin garaagartee loogummaa dubartoota irratti raawwatamu maqsuuf, tarkaanfii barbaachisaa ta’e hundaa ni fudhatu; keessumatti dubartoonni mirgoota kanatti aananii argamanitti dhiirota waliin walqixa fayyadamoo ta’uu isaanii ni mirkaneessu: Mirga gaa’ela godhachuu walqixa ta’e, Nama itti heeruman bilisummaan filachuu fi mirga gaa’ela jaalalaafi fedhii walaba ta’e qofaan raawwachuu, Yeroo gaa’elaafi erga gaa’elichi diigamee boodas, mirgaafi dirqama walqixa qabaachuu, Wal-fuudhanis wal fuudhuu baatanis, daa’imman isaanii haala ilaaluun haadhaa fi abbaa ta’uu isaaniitiin kan ka’e mirgaafi dirqama walqixa ta’eqabaachuu gama kanaan iddoo dursaa kan qabatu nageenyaafi faayidaa daa’imman isaanii ta’a. Daa’imman meeqaafi garaagartee yeroo hammamii keessatti godhachuu akka qaban haala walabaafi itti-gaafatamummaa qabuun mirga walqixa murteessuufi mirga kanattis fayyadamuu kan isaan dandeessisu odeeffannoo, barumsaafi tooftaa argachuuf mirga qaban, Guddiftummaa, eegdummaa, amantaan-qabdummaafi guddifachaa daa’immanii ykn kanneen kana fakkaatanii fi seera biyyattiitiin beekamummaa qaban haala ilaaluun dhiirota waliin mirgaa fi dirqama walqixa ta’e qabaachuu; kunis ta’ee, nageenyiifi faayidaan daa’imman kanaa yeroo mara dhimma dursi kennamuuf ta’a. Maqaa gamtaa maatiin ittiin waamamu, ogummaafi hojii ittiin bulmaataa filachuu dabalatee, abbaan manaafi haati manaa walqixa mirga qabaachuu, Kaffaltiinis ta’e tolaan haadha qabeenyaa ta’uu, qaama kan biraa irraa argachuu, bulchuu,qajeelfama kennuu, kanbiraaf dabarsuufi itti fayyadamuu haala ilaaluun, abbaan manaafi haati manaa mirgoota wal fakkaatoo akka qabaatan taasisuuf. Shamarreen umriinshee gaa’ela hinga’in jiru akka kaadhimamtu ykn heerumtu gochuun seeraan aladha. Umrii xiqqaan namni tokko itti gaa’ela ga’u murteessuuf, gaa’illi qaama seeraa aangoo qabuu biratti galmeessisuun dirqama akka ta’uu taasisuuf seera tumuu dabalatee tarkaanfii barbaachisoo hundi fudhatamuu qaba. 1. Waadaa kana raawwachiisuu haala ilaaluun tarkaanfiiwwan fudhataman ilaalee kan qoratu “Koree Garaagartee Loogummaa Dubartoota irratti Raawwatamu Maqsu” (kana booda “Koree” jedhamee kan caqasamu) ni hundeeffama. Yeroo Waadichi 105 ragga’u, miseensonni Koree kanaa 18 ta’u. Waadichi biyyi 35ffaan erga mirkaneessee ykn erga fudhatee booda garuu, miseensonni Koree kanaa naamusa gaarii ol’aanaafi Waadaa kana keessatti dhimmoota uwwifaman irratti ga’umsa ol’aanaa kan qaban ogeessota 23 ta’u. Ogeessonni kun lammiiwwan biyyoota Waadicha seenan keessaa filatamu. Kan tajaajilanis sadarkaa dhuunfaatti ta’a. Yeroo miseensonni kun filatamanis, walitti makamni isaanii biyyoota teessumi isaanii qixa garaagaraa ta’eefi sadarkaa qaroominaa addaddaafi sirnoota seeraa gurguddaa kan bakka bu’an ta’uun isaanii hubannoo keessa akka galu ta’a. Miseensonni Koree kanaa, kaadhimamtoota biyyoota Waadaa kana seenaniin dhiyaatan keessaa sirna sagalee kennuu iccitiin adeemsifamuun filatamu. Tokkoo tokkoon biyya Waadicha seenee lammiiwwan isaa keessaa kaadhimamaa tokko dhiyeessa. Filannoon inni jalqabaa Waadichi ragga’ee ji’a jahaa booda adeemsifama. Tokkoo tokkoo filannoof yoo xiqqate ji’a sadii dura Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii, biyyoonni dhimmichi isaan ilaallatu yeroo ji’a lamaa keessatti kaadhimamtoota isaanii akka dhiyeessan xalayaadhaan isaan gaafata. Muummichi Barreessaa kaadhimamtoota bifa kanaan dhiyaatan bu’ura tartiiba qubee maqaa isaaniitti galmeessee, biyyoota isaan dhiyeessanis ibsuudhaan biyyoota Waadicha seenaniif ni dhiyeessa. Filannoon miseensota Koree kanaa, biyyoota Waadicha seenan Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniitiin waamamanii walga’ii Waajjira Giddugaleessaa Mootummoota Gamtoomaniitti taa’amu irratti adeemsifama. Biyyoota Waadicha seenanii walga’ichaaf waamaman harka sadii keessaa harki lama yoo argame, koramiin lakkoofsi ga’aan argameera jedhamee walga’iin akka adeemsifamu taasifama. Kaadhimamtoonni sagalee ol’aanaa argatan filatamanii miseensota Koree kanaa ta’u. Miseensonni Koree kanaa tajaajila kan kennan yeroo turtaa waggaa afuuriitiif ta’a. Karaa biraas warra filannoo isa jalqabaatiin filataman keessaa turtaan yeroo hojii kanneen sagalii waggaa lama qofa ta’a. Filannoo isa jalqabaa booda, battalumaan eenyummaan warra salgan kanaa karaa dura-taa’aa Koree carraadhaan murta’a. Biyyi 35ffaan waliigalticha erga raggaasisee ykn fudhatee booda, filannoon miseensota Koree warra dabalataa shananii bu’ura keewwata xiqqaa 2,3fi 4tti adeemsifama. Miseensota dabalataa kana keessaa turtaan yeroo hojii miseensota lamaa waggaa lama qofa ta’a. Eenyummaan miseensota lamaanii karaa dura-taa’aa Koree carraadhaan murteeffama. Koree keessatti iddoon hojii duwwaan yeroo argamu, biyyi miseensi hojii Koree dhaabe lammii isaa ta’e, lammiiwwan isaa keessaa filatee dhiyeessuudhaan Koreen kun miseensummaa isaa fudhatee akka raggaasisu taasisa. Yaa’iin Waliigalaa yommuu raggaasisuufi qaamumti kun itti- gaafatamummaan Koree kanaa ulfaataa ta’uu isaa tilmaama keessa galchuudhaan bu’ura tilmaamaafi danbii inni murteessuutti miseensonni Koree kanaa dadhabbii isaaniitiif durgoon maallaqa Mootummoota Gamtoomanii irraa baasii ta’u ni kaffalamaaf. Koreen kun itti-gaafatamummaa kennameef sirriitti akka raawwatuuf, Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii humna namaafi meeshaa barbaachisaa ta’e ni guutaaf. Biyyoonni Waadaa kana seenan, Waadicha raawwachiisuuf tarkaanfiiwwan seera tumuu, abbaa seerummaa, bulchiinsaa ykn kanneen biroo fudhatan kan ibsu gabaasa raawwii hojii isaanii Koree kanaan akka ilaalamuuf Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniif ni dhiyeessu. Kan kana godhanis, Waadichi biyya sanaaf ragga’ee yeroo waggaa tokkoo keessatti, Sana booda waggaa afur afurittiifi akkasumas yeroo Koreen gaafatetti ta’a. Gabaasni isaan dhiyeessanis dirqamoota Waadaa kana keessatti labsaman raawwachuu irratti rakkoowwaniifi haalota isaan qunnaman ibsuu ni danda’a. Koreen kun danbii naamusa hojii mataa isaatii ni murteessa. Koreen kun hojii raawwachiiftota isaa tajaajila turtii yeroo hojii waggaa lamaatiif ni filata. Koreen Waadaa kan keewwata 18 irratti hundaahuudhaan gabaasota dhiyaataniif ilaaluuf waggaa waggaatti turtaa yeroo torban lama hincaalleef walga’ii ni taa’a. Walga’iiwwan Koree kanaa, Waajira Giddugaleessaa Mootummoota Gamtoomaniitti ykn iddoo kanbiraa Koreen kun mijeessuutti adeemsifamu. 1. Koreen kun gabaasa waa’ee sochii isaatii ibsu waggaa waggaatti karaa Mana Maree Dinagdeefi Hawaasummaa Yaa’ii Waliigalaa Mootummoota Gamtoomaniif dhiyeessa. Gabaasicha keessattis gabaasotaafi odeeffannoowwan biyyoota waliigalticha fudhatanirra isa qaqqaban qoratee, ilaalchaafi yaadota tarkaanfii mataa isaatii yoo qabaate itti dabaluu ni danda’a. Warri kun kan dhiyaatan garuu, yaadota biyyoonni sun dhiyeessan waliin walitti ida’amaniiti. Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii gabaasota Koree kanaa Komiishiniin Dhimma Dubartootaa hordofu akka beekuuf dabarsee ni ergaaf. Dhaabbileen Mootummoota Gamtoomanitti ittigaafatamummaan hojii addaa kennameef raawwiin labsiiwwan Waadaa kanaa wayita ilaalamu, dhimmoonni hojiiwwan isaanii ilaallatan yommuu jiraatan karaa bakka-bu’oota isaanii walga’iiwwan kana irratti hirmaachuuf mirga qabu. Koreen kunis haala raawwii Waadicha ilaalchisee dhimmoota isaan ilaallatu irratti gabaasa akka dhiyeessan dhaabilee kana afeeruu ni danda’a. Waadaan kun walqixxummaa dhiiraa fi durbartii haala Waada kana keessatti ibsame caalaatti kan argamsiisan tumaalee biro kan: Seera biyya Waadaa kana seene keessatti; ykn Waadaa idil-addunyaa ykn waliigaltlee idil-addunyaa biyyattii keessatti raawwannaa qabu keessatti argaman kamiyyuu hin gufachiisu Mirgoota Waadaa kana keessatti beekamummaa argatan hunda kabajsiisuuf, biyyoonni Waadaa kana seenan hundi sadarkaa biyyaalessaa isaaniitti tarkaanfii barbaachisaa ta’e kamiiniyyuu fudhachuuf waliigalaniiru. Waadaan kun, biyyoonni hundi akka irratti mallatteessaniif banaadha. Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii Waadaan kun akka harka isaa kaa’u ramadameera. Waadaan kun, tokkoo tokkoo biyyaa biratti raggaasifamuu qaba. Raggaasifamuun isaa kan ittiin mirkanaa’u Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniif dhiyaachuu qabu. Waadaan kun, biyyi kamiyyuu akka fudhatuuf banaadha. Fudhatamuun isaa kan mirkanaa’u sanadni ittiin fudhatame Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniif dhiyaachuu qaba. Biyyi Waadicha fudhate kamiyyuu, Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii beeksisuudhaan, waliigaltichi akka fooyyeffamu yeroo kamiyyuu gaafachuu ni danda’a. Gaaffiin akkasii yeroo dhiyaatu, tarkaanfiin akkamii fudhatamuun akka irra jiraatu Yaa’iin Waliigalaa murteessuu ni danda’a. 1. Waadaan kun sanadni 20ffaan ittiin raggaasifamu ykn ittiin fudhatamu, Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniif guyyaa itti dhiyaatee kaasee guyyaa 30ffaa isaatti kan ragga’u ta’a. 2. Sanadni 20ffaan Waadichi ittiin raggaasifamu ykn ittiin fudhatamu erga dhiyaatee booda, sanadii Waadichi ittiin raggaasifamu ykn ittiin fudhatamu kan mataa isaanii biyyoota Waadicha raggaasisaniif guyyaa itti dabarsanii kennanii booda gaafa guyyaa 30ffaa Waadichi isaaniifis kan ragga’e ta’a. Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii of-qusannaa biyyoonni yammu Waadaa kana raggaasisan ykn fudhatan galmeessifatan fuudhee garagalcha isaa biyyoota biroof ni dabarsa. Of-qusannoon kaayoo fi galma Waadaa kanaaf faallaa ta’e fudhatama hinqabaatu. Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii beeksisuudhaan, of-qusannoo isa kamiiniyyuu kaasuun ykn dhiisuun ni danda’ama. Muummichi barreessaas of-qusannoon sun dhiifamuu isaa biyyoota kanneen biroo Waadicha fudhatan ni beeksisa. Beeksisni of-qusannoo dhiisuu akkasii guyyaa itti Muummicha Barreessaaf qaqqabee kaasee kan ragga’e ta’a. 1. Akkaataa itti waliigaltichi hiikamu ykn raawwatamu haala ilaaluun, biyyoonni waliigalticha fudhatan baay’inni isaanii lamaafi sanaan ol ta’e gidduutti kan ka’u falmiin kamiyyuu araaraan yoo furmaata argachuu dhabe gaaffi gam tokkoon dhiyaatuun jaarsummaaf dhiyaachuu ni danda’a. Gaaffichi dhiyaatee yeroo ji’a jahaa keessatti, akkaataa gurmmaa’ina jaarsmumichaa dhimma araarichi, irratti gareen walfalman waliigaluu yoo dhaban, gami tokko danbii ittiin bulmaataa haala hordofeen Manni Murtii Idil- addunyaa akka isaaniif ilaaluuf gaaffii dhiyeeffachuu ni danda’a. Tokkoo tokkoon biyyaa Waadaa kana wayita mallatteessu,ykn wayita raggaasisuu ykn wayita fudhatu, keewwata kana keewwata xiqqaa 1 kanaatiin kan hindirqisiifamne ta’uu ibsachuu ni danda’a. Biyya of-qusannoo akkasii ibsate haala ilaaluun biyyoonni biroo Waadicha seenanis tumaalee keewwata xiqqaa 1 kanaa kabajuuf dirqamni isaanirra hinjiraatu. Bu’ura keewwata kana keewwata xiqqaa 2 kanaatti, biyyi of- qusannoo isaa galmeessise, Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii beeksisuudhaan of-qusannoo isaa yeroo kamiyyuu kaasuu ni danda’a. Waadaan kun afaan Arabiffaan, afaan Chaayinaan, Ingiliffaan, afaan Faransaayiin, afaan Ruusiyaafi Ispaanishiin kan qophaa’e yommuu ta’u, hundi isaanii walqixaafi sirriidha. Waadaan kun Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii bira taa’a. Kanaafis ragaa ta’uuf namoonni taayitaan kennameef maqaan isaanii armaan gaditti galmaa’e, kunoo Waadaa kanaa irratti mallatteessaniiru. ADABA YKN QABIINSA HAMMEENYAA GIDIRSAA YKN SALPHISAA TA’EE Fi HIRAARSA HAMAA HAMBISUUF WALIIGALTEE TAASIFAME Waliigaltee kana keessatti "hiraarsuu" jechuun nama sanarraa ykn garee sadaffaarraa odeeffannoo argachuuf ykn amansiisuuf karoorfachuudhaan kan adeemsifamu dararaafi gidiraa qaamaa ykn sammuu jechuudha. Akkasumas namtichi ykn gareen sadaffaa kan biraa dhimma raawwate ykn raawwateera jedhamee itti shakkameen adabuuf, sodaachisuuf, namtichaaf ykn garee sadaffaa biraatiif dirqisiisuuf ykn gocha gara jabeenyummaa kan loogiirrati hundaawe kamiyyuu raawwachuuf kan adeemsifamu gocha hiraarsuuti. Gara jabeenyummaa ykn gidiraa kana kan raawwatu ykn akka raawwatamu dhiibbaa kan godhu hayyama qondaala mootummaatiin ykn beekkamummaa qondaala mootummaatiin ytkn sadarkaa itti gaafatamummaa mootummaatiin nama socho’u. Inni kun gadadoo fi gidiraa uggurrii seera qabeessa ta’een uumame ykn maddisaa kana qofa kan ta’e hindabalatu. Keewwanni kun seeroota biyyummaafi mara addunyummaa kanneen akkaataa hojiirra oolchaniin bal'aa qabu bifa wal faallessuun hin raawwatamu. Tokkoon tokkoon Biyya waliigaltee kana fudhatee naannoo kutaa isaa kamiyyuu keessatti seera gochi nama hiraarsuu akka hin raawwatamne ittisuu isa dandeessisu baasa. Kanaafis barbaachisaa kan ta'an tarkaanfiilee saffisaa kan seeraa, kan bulchiinsaafi kanneen biraa ni fudhata. Haalli adda kamiyyuu, lolli labsame ykn osoo hin eegamiin banamu, lubbama biyya keessaa, ykn haalli yeroo saffisiisaa biraa ilma namaa hiraarsuuf dahoo seerummaa tahuu hin dandahu. Biyyi Waliigaltee kana fudhate namni naannoo kutaa isaa keessa jiraatu biyya biraatiif dabarfamee yoo kenname balaarratti kufa ykn gocha hiraarsaaf saaxilama amantaa jedhu yoo qabaate namticha dabarsee kennuun irra hin jiraatu. Haalli akkasii kan jiru tahuu isaa murteessuuf qondaaltonni dhimmichi ilaallatu haala biyattii keessa jiru qorachuu, barbaachisaa tahee yoo argames dhiitama mirgoota namummaa kan jilmaatiifi deddeebi'uun biyyattii keessa jiru shallaggi keessa galchuutu isaanirra jira. 1. Tokkoon tokkoon Biyya Waliigaltee kana fudhatee gochi nama hiraarsuu gocha yakkaa tahuu isaa Seera adabaa yakkamaan ittiin adabamu keessa galchuu qaba. Haala walfakkaatuun gocha hiraarsaa raawwachuuf ijibbaanni godhamuufi gocha hiraarsaa irratti tumsuufi hirmaachuuf yakka tahuu isaa tumuu qaba. 2. Tokkoon tokkoon Biyya Waliigaltee kana fudhatee yakkoonni kunneen adaba gahaa ta’een akka nama adabsiisan seericha keessa kaayuu qaba; akkasumas adabichi haala gaddisiisaa yakkichaa madaallii keessa galchuu qaba. Tokkoon tokkoon Biyya Waliigalticha fudhatee yakkoota Keewwata 4-n eeraman ilaalchisee yeroo tarkaanfii fudhatu daangaa aangoo inni qabaatu: Yakkichi naannoo kutaa mataa isaa keessatti ykn doonii ykn xiyyaara maqaa isaatiin galmeeffameen yoo raawwatame; Namni yakkichaan shakkame lammummaa biyya isaa kan qabu yoo ta'e; Yoo namni yakka kanaan miidhame lammii biyya sanaa ta’e fi biyyi sun yoo itti amane. Tokkoon tokkoon Biyya Waliigaltee kana fudhatee daangaa aangoo kana hujiirra oolchuun akkumma ni qaba jedhee yoo amane kan yakkichaan shakkame naannoo kutaa biyya isaa kamiyyuu keessatti kan argamu yoo ta'eefi biyya keewwata 8 keewwata xiqqaa 1 irratti eerameef dabarsanii kennuun sirrii yoo hin taane, haala walfakkaatuun aangoo dhimmicharratti murteessuudhaa ni qabaata. 1. Biyyi Waliigaltee kana fudhate odeeffannoo harka isaa keessa seene eega qoratee booda akkaataa haalli isaa hayyamuun naannoo kutaa isaa keessatti kan argamuufi Keewwata 4 irratti kan eerame namicha yakka raawwateera jedhamee shakkame to'annoo jala oolchuu ykn tarkaanfii seera qabeessa biraa irratti fudhachuu qaba. To'annoo jala oolchuuniifi to'annoo seera qabeessa fudhachuun kun seera biyyattiirratti hundaawuun kan raawwatamu yammuu tahu, dhimmichi barbaachisaa tahee yoo argame ammas adeemsi biyya biraatiif dabarsanii kennuudhaa itti fufa. Biyyi kunis dhugaa jiru qulqulleessuuf battalumatti qorannoo sadarkaa jalqabaa ni adeemsisa. Akkaataa Keewwata kana keewwata xiqqaa 1-tti namni to'annoo jala oole battalumatti bakka bu'aa Biyya inni lammii itti tahee kan dhiheenyatti argamuun akka walqunnamu deeggarsi ni kennamaaf. Namtichi biyya nama hinqabne yoo tahe ammas irra caalaadhaan bakka bu'aa biyya keessa jiraatutti dhihaata. Akkaatuma Keewwata kanaatiin biyyi shakkamaa to'annoo jala oolche sababa namtichaa to'annoo jala itti oolche biyya Keewwata 5 keewwata xiqqaa 1 jalatti eerameef battalumatti beeksisa. Qulqulleessuu sadarkaa jalqabaa kan Keewwatuma kana keewwata xiqqaa 2-n eerame Biyyi adeemsise xumura irra gahe Biyya eerame kana beeksisuufi dabarsanii kennuun barbaachisaa yoo ta'es eeruu qaba. Biyyi Waliigalticha fudhate yakkoota Keewwata 4 irratti eeraman raawwataniiru jechuun shakkamaa to'annoo jala oolche Keewwata 5 irratti bu'ureeffatee dabarsee kan hin kennineef yoo ta'e dhimmicha gara qondaaltoota himata dhiheessaniitti dabarsa. Qondaaltotiin kunneenis akkaataa seera Biyyattii kan yakki haala hammeenyaa qabu hundi ittiin ilaalamuun murtee itti kennu. Dhimmoota Keewwata 5 keewwata xiqqaa 2 irratti eeramanirratti himata dhiheessuufi murtee kennuuf kan tajaajilan ulaagaaleen odeeffannoo dhimmoota Keewwata 5 keewwata xiqqaa 1 irratti eeramaniif ulaagaalee tajaajilanii gad tahuu hin qaban. 3. Yakkoota Keewwata 4 irratti eeraman raawwachuu isaatiin namni mana murtiitti dhihaate sadarkaa murtee ittiin kennaniin hundattuu qabiinsi madaalawaa tahe godhamuufi qaba. Yakkoonni Keewwata 4 jalatti eeraman waliigaltee Biyyoota Waliigalticha mallatteessan gidduu jiru kan yakkamaa dabarsanii kennuudhaa hin ittisan. Biyyoonni Waliigalticha fudhatan yeroo waliigaltee shakkamaa waliif dabarsanii kennuudhaa mallatteessan yakkoota eeraman kana waliigaltee isaanii keessa galchuu ni dandahan. Biyyi Waliigalticha mallatteesse kan yakkamaa waliif dabarsanii kennu akka haal dureetti ilaalu biyya yakkamaa dabarsee kennuuf Biyya Waliigaltee hin godhinirraa kan dhihaattuuf gaaffii yakkamaa dabarsanii kennuudhaa Waliigaltee kana akka bu'ura seera qabeessaatti fudhachuudhaan yakkamaa dabarsee kennuu ni dandaha. Biyyoonni Waliigalticha fudhatan kanneen yakkamaa dabarsanii kennuu akka haal dureetti hin ilaalle namoota yakkoota raawwatan kana dabarsanii kennu ilaalchisee faaydaarra ni oolchan. Kun tahuu kan dandahu garuu seera biyya isaanii keessa kan kaa'ame yoo ta'e dha. Biyyoota Waliigalticha mallatteessan gidduuti yakkoonni yakkamaa dabarsanii kennuuf ka'umsa tahan kanneen biyya isaanii keessatti raawwataman qofa osoon taane kanneen naannoolee keewwata 5 keewwata xiqqaa 1-n eeraman keessatti raawwataniis ni dabalata. Biyyoonni Waliigalticha fudhatan yakkoota Keewwata 4 irratti eeraman ilaalchisee adeemsa dhaddachoota siviilii saffisuuf kan godhamu wal jijjiira odeeffannoo dabalatee gidduu isaaniitti waliif tumsa barbaachisu kanneen biroo ni godhu. Biyyoonni Waliigalticha fudhatan dirqamoota Keewwatuma kana keewwata xiqqaa irratti eeraman raawwachuuf, akkaataa waliigaltee hojiiwwan haqaa gamtaan adeemsisuuf godhaniitiin deeggarsa taasisuu ni dandahu. Biyyoonni Waliigalticha mallatteessan namoonni to'annoo jala oolaniifi hidhaman hidhuudhaan, qorachuudhaan, qabuudhaan kan bobbahan raawwachiistootii seeraa, siviilootii ykn loltootii, ogeeyyota fayyaa, qondaaltota mootummaa ykn namoota biraa barnnoota ykn odeeffannoo leenjisaniin nama hiraarsuun gonkumaa kan dhowwame tahuu mirkaneessuu qabu. Biyyoonni Waliigalticha fudhatan hojjattoota damee hojii kanaarratti bobbaasaniif hujiifi dirqama qopheessan qajeelfama ibsu keessa ilma namaa hiraarsuun kan dhoowwame tahuu hubachiisu qabu. Biyyoonni Waliigaltee kana fudhatan qajeelfamootaafi seeroota namoota naannoo kutaa isaanii keessatti qabaman, to'annoo jala olan ykn hidhaman ittiin qorataniin tooftaaleefi hojiiwwan akkaataa namoonni hidhaman itti qabamuu qabaniin ilaalan yeroo hunda sakatta'uudhaan hiraarsa namaa hanbisuuf hojjachuu qabu. Tokkoon tokkoon Biyya Waliigaltee kana fudhatee waytii naannoo kutaa isaa keessatti hojiin nama hiraarsuu adeemsifameera jedhee amane qondaaltoota dhimma kana qulqulleessuuf gahummaa qaban muuduudhaan qulqulleessuu garee hundarraa walaba tahe adeemsisuu akka dandahan mirkaneessuu qabu. Tokkoon tokkoon Biyya Waliigaltee kana fudhatee naannoo kutaa isaa keessatti namni tokkolleen hojiin hiraarsaa yoo irra gahe himata dhiheessuuf mirga akka qabuufi qondaaltoota gahummaa qabaniif dhihaatee qulqulleessuun loogiirraa walaba tahee akka adeemsifamuuf mirkaneessuu qaba. Himataan ykn ragaaleen odeeffannoo dhiheessaniin wal qabatee dararuuniifi sodaachisuun akka isaanirra hin geenye kan isaanirraa ittisu wabummaa argachuu qabu. Tokkoon tokkoon Biyya Waliigaltee kana fudhatee nama hojiin hiraarfamaa mudateef sirni seera qabeessa tahe kan rakkoo tanarraa bilisa baasu, kan mirga beenyaa gahaafi haqa qabeessa tahe argachuu isaa mirkaneessu, akkasumas miidhaa isarra gaherraa haala isa kabjsiisu uumu mirkaneessuu qaba. Namni rakkoon tun mudatte sababa hiraarfama isarra gaheetiin yoo du'e dhaaltoonni isaa beenyaa argachuu qabu. Keewwanni kun nama gochi hiraarfamaa mudate seera biyyummaarratti hundaawe mirga beenyaa argachuusaa hin faallessu. Tokkoon tokkoon Biyya Waliigaltee kana fudhatee jechi of saaxilu kan hojii hiraarsuutiin argame dhaddachuma kamittuu akka ragaatti akka hin dhihaanne mirkaneessuu qaba. Haa tahuu malee jechi of saaxilu kun hojii hiraarsaa raawwachuu isaatiin kan himatameef akka odeeffannootti dhihaachuufii ni dandaha. Tokkoon tokkoon Biyya Waliigaltee kana fudhatee gocha nama hiraarsuu kan Keewwata 1 irratti hin eeramin, garuu ammoo naannoo kutaa isaa keessatti qondaala mootummaatiin ykn sadarkaa qondaaltummaatiin namni socho'u gochoota gara jabeessa raawwatu, qabiinsa nama salphisuu fi namummaa hin qabne itisuuf tarkaanfii dandeessistu fudhachuu qaba. Keessattuu waliigaltee kana Keewwatoota 10, 11, 12 fi 13 irratti dirqamoota eeraman gocha hiraarsuu ykn akaakuulee gara jabeessa birootiif, qabiinsa namooma hin qabneefi nama salphisu ykn adaba bakka buusuudhaan fayyadamuun ni dandahama. Keewwatootiin Waliigaltee kanaa, seeroota gara jabeenyummaa, gidiraa namummaan alaa ykn qabinsa ykn adaba nama salphisu itisuuf kanneen bahan akkaataalee hojii idil-addunyaatiifi seeroota biyyummaa kanneen biraa ykn seeroota yakkamaa dabarsanii kennuudhaa ykn biyyaa arihuutiin seeroota walitti hidhaman hin faallessan. 1. Nama hiraarsuu mormuudhaan Koree hojjatu (kanaan booda Koree jedhamee kan waamamu) ni ijaarama. Hojiiwwan kanatti aananii tarreeffamanis ni raawwata. Koreen kun ogeeyyota naamusa ol-aanaafi damee mirgoota dhala namummaarratti gahummaa qaban, akkasumas mataa isaanii bakka bu'uudhaan kan hojjatan kudhan miseensummaan kan qabu taha. Ogeeyyonni kunneen Biyyoota waliigaltee kana fudhatanirraa kan filaman hoggaa tahu, filannichis miseensotiin Koree kanaa bakka bu’ummaa biyyoota naannoo adda addaa kan hirmaachiseefi tokkoon tokkoon isaanii muuxannoo seeratti qaban yaada keessa kan galche taha. Miseensotiin Koree kanaa Biyyoota Waliigaltee kana fudhatan irra kaadhimamtoota dhihaatan gidduudhaa sirna kenna sagalee kennu iccitiitiin filaman. Mata mataan Biyya Waliigaltee kana fudhatee lammiiwwan isaa keessaa filannichaaf kaadhimamaa tokko dhiheessa. Akkaataa Waliigaltee Mirgoota Siviilii fi Siyaasaa Idil addunyaatiin kan dhaabbate miseensota koree mirgoota dhala namummaa namoonni ta'an koree ilma namaa hiraarsuu ittisu keessa galanii tajaajiluuf fedhii kan qaban, Biyyoonni Waliigaltee kana fudhatan wayitii filannichaa isa kana tilmmaama keessa ni galchan. Filannoon miseensoota Koree kanaa walgahii Biyyoota Waliigaltee kana mallatteessanii kan Barreessaan Muummichi Mootummoota Gamtoomanii waggaa lama lamaan waamurratti adeemsifama. Walgahii kanarratti Biyyoota Waliigaltee kana mallatteessan harka sadiirraa harki lama yoo argaman guutummaan yaa'ii ni taha. Miseensota Koree kanaa tahuun kan filataman sagalee ol aanaa kanneen argataniifi walgahicharratti kan argaman bakka bu'oota Biyyoota Waliigalticha mallatteessanii keessa walakkaa ol kan tahan kanneen deggaran ni tahu. Filannoon jalqabaa guyyaa Waliigaltuichi dirqisiisaa itti taherraa jalqabee yeroo ji'oota jaha hin caalletti adeemsifama. Barreessaan Muummichi Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii tokkoon tokkoon filannoorratti xalayaa ji'oota afuriin dura Biyyoota Waliigalticha fudhataniif barreessuun ji'oota sadii keessatti maqaa nama kaadhimamtummaaf filanii akka ergan gaafata. Barreessaan Muummichi gama isaatiin maqaa filatamtootaatiifi biyya bakka bu'anii walduraa duubee qubeetiin qopheessuudhaan Biyyoota Waliigaltee kana mallatteessaniif dhiheessa. Miseensootiin Koree kanaa yeroo hojii waggootii afuriitiif filaman. Lammata kaadhimamtummaan yoo dhihaatan filatamuu ni dandahan. Haa ta'uu immoo filannoo jalqabaatiin kan filaman miseensotiin Koree kanaa shan yeroon hojii isaanii waggootii lama qofaaf taha. Maqaan namoota kanaa filannoon jalqabaa eega adeemsifamee booda akkaataa Keewwata xiqqaa 3 irratti eerameen dura ta'aan walgahichaa carraa baasuun adda baafama. Miseensi Koree kanaa du'aan ykn fedhii mataa isaatiin hujii yoo gad dhiise ykn sababa biraa kamiinuu hojii Koree kanaa hojjachuu osoo hin dandahin yoo hafe Biyyi kaadhimamtummaan isa dhiheesse kan Waliigaltee kana mallatteesse, lammiilee isaa keessaa yeroo hafteef kan tajaajilu nama biraa ramada. Ta’us kun hojiirra kan oolu Biyyoota waliigaltee kana mallatteessan keessaa irra caalaan yoo isa deeggarani dha. Biyyoota Waliigalticha fudhatan keessaa walakkaa ykn walakkaa ol kan tahan barreessaa Muummicha Mootummoota Gamtoomaniitiin eega isaaniif ibsameen booda torban jaha keessatti deebii mormii yoo hin ergin hafan namni bakka buufame sun deeggarsi akka kennameefitti lakkaawama. Koreen kanaaf baasiin itti gaafatamummaa itti kenname raawwachuuf isa barbaachiftu Biyyoota Waliigaltee kana fudhataniin kaffalama. 1. Koreen kun qondaaltota waggootii lamaaf tajaajilan ni fila. Lammata filatamuus ni dandahan. Koreen kun seera danbii mataa isaatiis ni baafataa. Ta'ullee haalli inni seerra ittiin baasu kanneen asitti aanan of keessaa qabaachuu qaba: Miseensonni jaha yoo argaman guutumman yaa'ii ni taha; Murteewwan Koree kanaa sagalee caalmaan murteeffaman; Barreessaan Muummichi Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii Koree kana hujii isaa sirriitti hojjachuu kan dandeessisu humna namaatiifi waantoota barbaachisaa tahan ni guutaafi. Walgahii Koree kanaa inni jalqabaa Barreessaa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiin waamama. Danbiifi seera walgahii jalqabaa kana booda bahurratti hundaawuudhaan yeroo wal fakkaatu wal gahama. Biyyoonni Waliigaltee kana fudhatan baasii yeroo walgahiilee Koree kanaatiifi Biyyoonni Waliigalticha mallatteessan yeroo walgahan baasii baatu ni kaffalan. Dabalataanis Dhaabbanni Mootummoota Gamtoomanii Koree kanaaf humna namaatiifi waan barbaachisu guutuuf kanaan dura baasii baase Biyyoonni Waliigalticha mallatteessan akka keewwata xiqqaa 3ffaa Keewwata kanaatti bakka buusan. 1. Biyyoonni Waliigaltee kana fudhatan, hojiiwwan Waliigaltee kana hojiirra oolchuuf raawwatan gabaasaa ilaalu gama Barreessa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiin Koree kanaaf ni dhiheessu. Waliigalticha yeroo biyyattiitti dirqisiisaa tahuu itti jalqaberraa kaasee yeroo waggaa tokko keessatti gabaasichi ni dhihaata. Kana booda Biyyoonni Waliigalticha fudhatan gabaasaa dabalataatiifi tarkaanfiiwwan hahaarayaa fudhatan odeeffannoolee ilaalan waggaa afur afuriin dhiheessu. Dhimmi biraa kan Koreen kun gaafatu yoo jiraates dabalaniiti ergan. Muummichi Barreessaanis gabaasaalee kanneen gama Biyyoota Waliigalticha mallatteessan hundaa ni raabsa. Tokkoon tokkoon gabaasa Koree kanaan kan ilaalamu hogga tahu, Koreen kun gabaasaa kanarratti odeeffannoo ykn yaada yoo qabaate Biyya Waliigalticha mallatteesse kan ilaallatuuf erga. Biyyi mallatteesse kun dhimmicharratti diddaa qabu ilaalchisee deebii ni kenna. Koreen kun keewwatuma kana keewwata xiqqaa sadiirratti hundaawuun odeeffannoofi yaanni kennu, akkasumas diddaa Biyya Waliigalticha mallatteesserraa ergamteef barbaachisaa tahee yoo argate akkaataa Waliigaltee kana Keewwata 24-tti gabaasaa dhiheessu keessa galchuu ni dandaha. Biyya mallatteesse kan dhimmi ilaallatuun gaaffiin yoo dhihaateefiis waraabbii gabaasaa keewwata xiqqaa tokkoon eeramee dabaleeti qopheessa. Koreen kun kutaa Biyya Waliigaltee kana mallatteessee tokko keessatti idilummaan hiraarsuun adeemsifamuuisaa odeeffannoon amansiisaan biyya isa gaherra hojii odeeffannoo qulqulleessuurratti akka gargaaruufi maayyiirrattis dhimma eerame kanarratti taajjaba qabu akka ergu waamicha dhiheessa. Koreen kun Biyya dhimmichi ilaallatu kan Waliigaltee kana mallatteesserra taajjaba dhihaateefi odeeffannoo bu'a qabeessa biraarra ka'uudhaan, dhimmichi qulqulleeffamuu akka qabu murtee yoo dabarse miseensoota isaa keessa nama tokko ykn tokkoo ol ramaduudhaan qulqulleessi walabaa akka godhamuufi gabaasnisaas saffisaan koree kanaaf akka dhihaatu qajeelfama ni kenna. Keewwatuma kana keewwata xiqqaa 2 irratti hundaawuun qulqulleessuun kan adeemsifamu yoo ta'e koreen kun Biyya dhimmichi ilaallatu deeggarsa gaafachuu ni dandaha. Walta’iinsa biyya waliigaltee kana fudhatee waliin godhamu irratti hundaawuun hojiin dhimmicha qulqulleessuudhaa kun kutaa biyya isaa keessa daawwannaa adeemsisuus ni dabalata. Koreen kun Keewwatuma kana keewwata xiqqaa 2 irratti hundaawuun miseensi ykn miseensootiin koree kanaa xumura irra gahan eega qoratee booda xumura kana dhimmichaa waliin wal simsiisuudhaan odeeffannoofi yaada mataa isaa itti dabaluudhaan biyya waliigaltee kana mallatteesse kan dhimmisaa ilaallatuuf erga. Keewwata xiqqaa 1 irraa hanga 4 kan tarreeffaman hojiiwwan koree kanaa hundaahuu iccitiidhaan qabuudha qaban. Sadarkaalee hujii tanaa hundarrattuu tumsi biyya waliigaltee kan mallatteessee jiraachuudha qaba. Keewwata xiqqaa 2 bu'ura godhachuun qorannoofi qulqulleessi adeemsifamu yoo xumurameefi Biyya Waliigaltee kana mallattsse kan dhimmichi ilaallatuu waliin mariin eega adeemsifameen booda firiin qulqulleessa kanaa gabaasaa waggaa kan Keewwata 24-n eerame keessa akka galfamu Koreen kun murteessuu ni dandaha. 1. Biyyi Waliigaltee kana fudhate Keewwata kanarratti hundaa'uudhaan, biyyi Waliigalticha mallatteesse kan biraan dirqamoota Waliigaltee kanarra kaayaman hin guunne jedhee yeroo amane Koreen kun aangoo himata fuudhuufi qorachuu dandeessiftu akka qabu yeroo kamiyyuu beekkamummaa kennuu ni dandaha. Koreen kun akkaataa danbiiwwan Keewwatuma kanaan kaa'amanitti himata akkanaa kan fuudhuufi qulqulleessuun aangoon koree kanaa himata biyya beekkamummaa kennerraa dhihaatu qofaafi. Biyya beekkamummaa akkanaa hin kenninirra himanni dhihaatu qulqulleessi hin godhamuufi. Keewwata kanarratti hundaawuudhaan himanni dhihaatu akkaataalee kanatti aanuun keessumeeffamu. Biyyi Waliigaltee kana fudhate biyyi Waliigalticha fudhate kan biraa seeroota waliigaltee kanaa hojiirra hin oolchine jedhee yoo amane, Biyya Waliigalticha mallatteesseef barreeffamaan beeksisa. Biyyi barreeffamni kun gahes barreeffama dhimmicha ifa taasisu ykn addeessu Biyya isaaf ergeef ji'oota sadii keessatti erguu qaba. Barreeffama ergame kana keessa danbii biyya keessaatiifi tarkaanfii sirreessaa fudhatamte ykn fudhatamuuf adeeminsarratti argamtu galchuu qaba. Adeemsa dhimmichaaf furmaata kennuu keessatti Biyyoonni ilaallatu lamaanuu yoo waliif galuu baatan Biyyi tokichi dhaamsi isa jalqabaa eega isa gahee booda ji'oota jaha keessatti gama xalayaa Koree kanaafi Biyya kaaniif erguutiin dhimmi isaa koree kanaan akka ilaalamuuf mirga gaafachuu ni qaba. Koreen akkaataa keewwata kanaatiin dhimma dhihaateef kan qulqulleessu qajeelfamoota seera idil-addunyaa waliigala fudhatamummaa qaban bu'ura godhachuudhaan tarkaanfiileen sirreessaa biyya keessa hundinuu faayidaarra ooluu isaanii eega mirkaneessee booda. Raawwiin takraanfiilee sirreessaa garmalee kan dheeratan yoo ta'aniifi namticha sababa seerri waliigaltee kanaa cabsamuu isaatiin miidhameef firii qabatamaa kan hin umne yoo ta'an seerichi raawatamummaa hin qabaatu. Koreen kun himannoolee keewwata kanarratti hundaa'uun dhihaataniif kan qulqulleessu walgahii cufaadhaani. Keewwatuma kata keewwata xiqqaa (c) irratti hundaawuun koreen kun kan ilaalu Biyyoonni Waliigalticha mallatteessan dirqamoota Waliigaltichi kaaye bu'ura godhachuudhaan dhimmicha mariidhaan akka hiikan tajaajila waajjiraa ni dhiheessaafi. Koreen kun dhimmichaaf furmaata kennuuf gargaara jedhee yoo amane komiishina manguddummaa kan yeroodhaa ijaaruu ni dandaha. Keewwatuma kanaan walqabatee keewwatuma xiqqaa kana kutaa (b) irratti kan eeraman Biyyoota Waliigalticha mallatteessan kanneen dhimmichi ilaallatu odeeffannoo barbaachiftu akka dhiheessan waamicha dhiheessuufii ni dandaha. Koreen kun dhimmicha wayita qulqulleessu keewwatuma xiqqaa kana kutaa (b) irratti kan eeraman Biyyoonni dhimmichi ilaallatu gama bakka bu'aa isaaniitiin mirga walqunnamuudhaatiifi ibsa afaaniitiifi barreeffamaa dhiheessuudhaa ni qaban. Koreen kun keewwatuma xiqqaa kana (b) irratti hundaawuun xalayaan eega isa gaheen booda ji'oota kudha lama keessatti gabaasaa dhiheessa. Keewwata xiqqaa (g) irratti hundaawuun dhimmichi furmaata argachuu yoo dhabe gabaasaan Koreen kun dhiheessu yaada cunfaa dhugaa jiruutiifi Biyyoota Waliigalticha mallatteessan kanneen dhimmichi ilaallatuun kan dhihaateef sanadii barreeffamaatiifi sanadii jechaan waraabame gabaasaa dhiheessu ta'a. Dhimmoota hundarrattuu Biyyoota dhimmichi ilaallatuufi Waliigalticha mallatteessaniif ergama. 2. Keewwatuma kana keewwata xiqqaa 1 irratti hundaawuun Biyyoonni Waadaa kana fudhatan shan beekkamummaa eega kennanii booda seeroonni keewwatichaa dirqisiisoodha ta'un. Ibsoonni beekkamummaa kennuu ilaallatan kunneen Barreessa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii bira taa'an. Muummichi Barreessaan gama isaatiin waraabbiilee kanneen gama Biyyoota waliigaltecha mallatteessanii kanneen biraatti tamsaasa. Ibsa beekamummaa kennuu ilaallatu xalayaa Barreessaa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii ergamtuun kaasuun ni dandahama. Keewwatuma kana irratti hundaawuun dhimmi adeeminsa qulqulleessuutiin argamu ibsa beekkamummaa kaasuudhaan hin gufatu. Biyyi Waliigalticha mallatteesse tokko kan erge xalayan beekkamummaa kaasuu isaa ibsitu Barreessa Muummichaaf eega geessee booda lammata xalayaa beekkamummaa kaasuu isaa ibsitu yoo erguu baate keewwata kanarratti hundaawee himata dhiheessuu hin dandahu. Biyyi Waliigaltee kana fudhate naannoo kutaa isaa keessatti gochi seeroota waliigaltee kanaa cabsan nurratti raawwateera jechuudhaan namoonni dhunfaa ykn bakka bu'oonni isaanii himata dhiheessan ilaalchisee itti gaafatamummaa Koreen kun qabu tan himaticha fuudhuufi qulqulleessuudhaan Keewwatuma kanarratti hundaawuun yoomiyyuu beekkamummaa kennuu ni dandaha. Biyya beekkamummaa akaakuu akkanaa hin kenniniin kan dhihaatu himanni namoota dhunfaa koree kanaan fudhatamumma hin qabaatu. Seeroota Waliigaltee kanarra kaayamaniin kan wal hin simanne, mirga himata dhiheessuudhaa sirriitti kan hin fayyadamin ykn himanni maqaan himataa irra hin jirre Koree kanaan fudhatamummaa hin qabaatu. Keewwata xiqqaa 2 irratti kan eerame akkuma eegametti ta'ee, himanni koree kanaaf dhihaate Biyya keewwata xiqqaa 1 irratti hundaawee beekkamummaa kenneefi seeroota waliigaltee kanaa hin kabajne jedhameef ergama. Biyyi himata kana fudhatuus iftiinsa dhimmicha ilaalu ykn dhimmicha sirreessuuf tarkaanfiin fudhatamte yoo jiraatte barreeffama kana ibsu ji'oota jaha keessatti koree kanaaf dhiheessa. Koreen kun Keewwatuma kanarratti hundaawuun namticharra ykn bakka bu’aa isaarraa fi biyya dhimmi kun ilaallatu kan Waliigaltee mallattesserraa erga fuudhee ni qorata. Koreen kun Keewwatuma kanarratti hundaawuun himanni nama dhuunfaarraa fuudhu dhimmoota kanatti aananii dirqama guutuu qaba.: Dhimmichi qorannoo idil-addunyaa kan biraatiin ykn manguddummaan kan hin ilaalamin ykn adeemnsa ilaaluurratti kan hin argamne tahuu qaba. Namtichi kun karaalee dhimmicha ittiin sirreessaniifi beenyaa argataniin kan biyya isaa keessaa hundaahuu xuruursee kan itti fayyadame tahuu qaba. haa ta'uu immoo adeeminsi dhimmicha sirreessuu baay'ee kan dheerateefi abbicha rakkoo tana mudateef bu'aa kan hin kennin yoo ta'e seerichi raawwatamummaa hin qabaatu. Koreen kun keewwatuma kanarratti hundaawuun himata dhihaateef kan qulqulleessu walgahii cufaadhaani. Koreen kun yaada isaa Biyya Waliigalticha mallatteesse kan himanni irratti dhihaateefi abbicha himateef dhiheessa. Keewwata xiqqaa 1 irratti hundaawuun Biyyoonni Waliigaltee fudhatan shan beekkamummaa isaanii yoo ibsan seeroonni keewwata kanaa dirqisiisaa ni ta'an. Beekkamummaan kun Barreessa Muummicha Dhaabbata Mootummootaa Gamtoomanii bira taa'a. Barreessaan Muummichi gama isaatiin gara Biyyoota Waliigaltee kana mallatteessanii kaneen birootti raabsa. Beekkamummaan kun xalayaa Barreessa Muummicha Mootummoota Gamtoomaniitti dhihaachuun kaafamuu ni dandaha. Hojiin beekkamummaa kaasuu akaakuu akkanaa kuni Keewwatuma kanarratti hundaawuun dhimma adeeminsa qulqulleessuurratti argamu hin gufachiisu. Gaaffiin beekkamummaa kaasuu tan biyyi eerame kun kaasu harka Barreessa Muummicha Mootummootaa Gamtoomanii eega seentee booda xalayaa beekkamummaa kennuu ilaalu lammata yoo erguu baate nama dhuunfaarraa ykn bakka bu'aa isaarraa himanni Koree kanaaf dhihaatu fudhatamummaa hin qabaatu. Miseensootiin Koree kanaa, keewwata 21 keewwata xiqqaa 1(g) irratti hundaawuun kan ijaaramu miseensootiin komiishiina manguddummaa yeroodhaa, akkasumas qaamootiin Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii kanneen ergamni adda kennameef hojii seeroonni dhaabbatichaa hayyamuuf sirriitti raawwachuu kan isaan dandeessisan faaydaaleefi waantoota barbaachisan akkasumas mirga himatamuu dhabuudhaa argachuudha qabu. Koreen kun sochiiwwan hojii Waliigaltee kanaan eeraman ilaalchisuudhaan kan qopheessu gabaasaa waggaa Biyyoota waliigaltee kana fudhataniifi Yaa'ii Waliigala Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif dhiheessa. Waliigalteen kun mallattoo Biyyoota hundaatiif banaa dha. Waliigalteen kun raggaasifamuu qaba. Sanadootiin raggaasisaniiniis Waajjira Barreessa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii taa'a. Waliigalteen kun Biyyoonni hundinuu akka fudhataniif banaa dha. Waliigalticha fudhachuun kan mirkaneeffamu sanadicha ittiin fudhataniin Waajjiraa Barreessaa Muummicha Mootummoota Gamtoomanii kaa'uudhaani. Sanadiin Waliigaltichaan raggaasisaniin ykn fudhatan ini digdammaffaan Barreessa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif yeroo itti dhihaaterraa jalqabee guyyaa soddommaffaa irratti kan sirne ta'a. Sanadiin Waliigaltichaan raggaasisaniin ykn fudhataniin inni digdamaffaan Barreessa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif eega dhiheessee booda tokkoon tokkoon Biyya sanada ittiin raggaasisaniin ykn fudhataniin dhiheessuutiif waliigalteen kun kan sirnuuf yeroo sanadii raggaasisaniin ykn fudhataniin itti dhiheesserraa jalqabee guyyaa soddommaffaa irratti ta'a. Mata mataan Biyya yeroo Waliigalticha mallatteessu ykn raggaasisu Waliigaltee kana Keewwata 20 irratti hundaawuun koree ijaaramu aangoo isaa beekkamummaa kennu dhabuu ni dandaha. Keewwata 1 irratti hundaahuun didda isaa kan dhiheesse Biyyi Waliigalticha mallatteesse kamiyyuu yeruma kamittuu Barreessa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif xalayaa barreessuun diddaa isaa kaasuu ni dandaha. Biyyi Waliigalticha mallatteesse tokkolleenuu yaada fooyyessaniin dhiheessuu ni dandaha. Yaada fooyyessaniin kana kan dhiheessuus Barreessa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif ta'a. Barreessaan Muummichi Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniis yaadni fooyyessaniin kun akkuma isa ga’een Biyyoonni Waliigalticha mallatteessan wal gahanii yaada fooyyessa dhihaate irratti haasawuufi murteessuu yoo kan barbaadan ta'e gaafachuudhaan yaada fooyyessaniin kana ni ergaafi. Kun eega ta'ee ji'oota afur booda yoo xiqqaate miseensoota harka sadii keessaa harki tokko walgahuu tana yoo deeggaran Barreessaan Muummichi Mootummoota Gamtoomanii maqaa Dhaabbatichaatiin waamicha walgahii dabarsan. Yaadni fooyyessaniin kun Biyyoota miseensoota walgahii kanarratti argamuun sagalee kennataniin sagalee caalmayaan kan deeggarame yoo ta'e Biyyoonni Waliigalticha mallatteessan hundi akka fudhatan Barreessaan Muummichi ni raabsa. Yaadni fooyyessaniin kan keewwata xiqqaa 1 irratti hundaawuun fudhatamummaa argate Biyyoonni Waliigaltee mallatteessan harka sadiirraa harki lama akkaataa heerri mootummaa isaanii ittiin hojjatu bu'ura godhachuudhaan akka fudhatan ibsuudhaan Barreessaa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitiif eega beeksisanii booda yaadni fooyyessaniin kun kan sirraahe ta'a. 3. Yaadni fooyyessaniin kun eega siranee booda Biyyoota Waadaa mallatteessan kanneen isa fudhataniif dirqisiisaadha ta'a. Biyyoonni Waadicha mallatteessan kanneen biraa immoo seeroota Waadaa kanaatiiniifi yaadoowwan fooyyessaniin kanneen armaan dura mataan isaanii fudhatan ni kabajan. Akkaataa Waliigaltee kana ittiin hiikan ykn raawwatanirratti hundaawuudhaan Biyyoota Waadicha mallatteessan lama ykn lamaa ol gidduutti wal diddaa uumamtu mariidhaan hiikuun yoo hin dandahamne gaaffii tokkoon isaaniitiin manguddummaaf dhihata. Biyyoonni wal didan ji'oota jaha keessatti gara dhaaba tajaajila manguddummaa kennuutiin waliigalteerra yoo gahuu baatan Biyyi tokkichi dhimmicha gara Mana Murtii Idil-addunyaa dhiheessuu ni dandaha. Kun kan ta'u Danbii Mana Murtichaarratti hundaawuudhaani. Tokkoon tokkoon Biyyaa yeroo Waliigaticha mallatteessu, raggaasisu ykn fudhatu Keewwatuma xiqqaa kanaan akka hin dirqamne ibsuu ni dandaha. Biyyoonni biraatiis Biyya diddaa isaa kaayee waliin walqunnamtii qabaniin seera keewwatuma xiqqaa kanaatiin hin dirqaman. Keewwatuma xiqqaa kanaan Biyyi diddaa isaa kaaye yeruma kamiyyuu gama xalayaa Barreessa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniif erguutiin didda isaa kaasuu ni dandaha. Biyyi Waliigalticha mallatteesse kamiyyuu xalayaa Barreessaa Muummicha Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniif barreessuun Waliigalticha mallatteessa tahuu isaa dhiisuu ni dandaha. Mallatteessa tahuun isaa kan hafu barreeffamni isaa yeroo Dhaabata Mootummoota Gamtoomaniitiif itti dhihaaterraa jalqabee waggaa tokko booda ta'a. Biyyi Waliigalticha mallatteesse mallatteessaa tahuu isaa dhiisuuf barreeffama dhiheessuu isaa dura Waliigalticha kanarratti hundaawuun itti gaafatummaa isaa raawwachuuf ykn raawwachuu diduuf dirqamootiin fudhate raawwatamummaa ni qaban. Gaaffiin miseensummaa dhiisuu raawwatamuun dura dhimmoonni harka Koree kanaa seenan hin gufatan. Gaaffiin miseensummaa dhiisuuf Biyya Waliigalticha mallatteesseen dhihaattu yeroo fudhatamummaa argaterraa jalqabee kan dhihaatu himanni haarayni Koree kanaan fudhatamumma hin qabaatu. Barreessaan Muummichi Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii Biyyoota Miseensoota Dhaabbatichaa hundaafi Biyyoota Waliigaltee kana mallatteessan ykn fudhatan hundaaf keessattuu dhimmoota asitti aanan kana ni beeksisa: Keewwata 25 fi 26 irratti hundaawuun kan adeemsifamu mallattoo, raggaasisuudhaafi fudhachuu, Keewwata 27 irratti hundaawuun guyyaa Waliigalticha dirqisiisaa itti tahuufi Keewwata 29 irratti hundaawuun guyyaa yaadawwan fooyyessaniin dirqisiisaa itti tahan, Keewwata 31 irratti hundaawuun kan dhihaatu murtee miseensummaa gargar muruudha. Sanadootiin Waliigaltee kanaa kanneen afaan Arabaa, Chaayinaa, Ingiliz, Faransaayiifi Ispaanishiin qophaa'an walqixa fudhatamummaa kan qaban hoggaa ta'u, mana galmee Dhaabbata Gamtaa Mootummootaa taa'an. Barreessaan Muummichi Dhaabbata Mootumoota Gamtoomanii waraabbiilee Waliigalticha kanneen sirrii tahuun isaanii mirkaneeffame gara Biyyoota hundaa ni raabsa. WAADAA MIRGOOTA DAA’IMMANII (CONVENTION ON THE RIGHTS OF THE CHILD) Seera daa’imman ilaalu irratti umriin gaa’elaaf itti qaqqaban kanaa gadi yoo ta’e malee, Waadaa kanaan “Daa’ima” jechuun, nama umriin isaa waggaa 18 gadi ta’e kamiyyuu jechuudha. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’ima biyya isaanii keessa jiraatan hundi sababa sanyii, bifa, koroniyaa, qooqa, amantii, siyaasa ykn ilaalcha kanbiraa, saba, gosa, ykn madda hawaasaa, qabeenyaa, hir’ina qaamaa, dhaloota ykn haala kanbiroo isaa, kan warra isaa ykn kan guddiftuun isaa garaagartummaan tokkollee utuu irratti hingodhamin, mirgoota Waadaa kana keessatti tarreeffaman kabajuufiifi mirkaneessuufiif waliigalaniiru. Biyyoonni Waadaa kana seenan, haala daa’ima isa kamiiyyuu, ykn haala guddiftuun isaa ykn haala miseensota maatiiwwan isaatiin, ykn sochii hojiitiin, ykn yaada kennameen, ykn sababa amantiitiin, loogiin bifa kamiyyuu akka irratti hingodhamne, ykn adabni akka irratti hinraawwatamne mirkaneessuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an hunda fudhachuu qabu. Dhaabbilee mootummaa ykn nageenya hawaasaa dhuunfaatiin, manneen murtiitiin, abbootii taayitaa bulchiinsaatiin, ykn qaamolee seera tumaniin, tarkaanfiin daa’imman ilaalu kamiyyuu wayita fudhatamu haalli faayidaa daa’immanii itti eegamu hundarra dhimma dursi kennamuuf ta’a. Biyyoonni Waadaa kana seenan, mirgootaafi dirqamoota warraa(maatii), guddiftuuwwan isaa ykn namoota biroo seeraan itti-gaafatamummaan kennameefii, tilmaama keessa galchuudhaan, eegumsaafi of eeggannoo nageenya daa’immaniitiif barbaachisu hundi godhamuu isaa mirkaneessuuf, kanaafis tarkaanfiiwwan seeraafi bulchiinsaa fudhachuuf waliigalaniiru. 3. Biyyoonni Waadaa kana seenan, dhaabbileen kunuunsaafi eegumsa daa’immaniif itti-gaafatamummaa qabaniifi dhaabbileen tajaajila kennan, sadarkaalee ittisa balaa, eegumsa fayyaa, baay’inaafi qulqullina humna namaa, akkasumas to’annoo ilaalan eegamuu isaanii ni mirkaneessu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, mirgoota Waadaa kanaan beekamummaa argatan hojiirra oolchuuf tarkaanfiiwwan seeraa, bulchiinsaafi kanneen biroo barbaachisoo ta’an hunda ni fudhatu. Mirgoota dinagdee, hawaasummaafi aadaa haala ilaaluun tarkaanfiiwwan biyyoonni Waadaa kana seenan fudhatan sadarkaa humni qabeenyaa biyya isaanii eyyamuufi barbaachisaa ta’ee yeroo argamus wal deggarsa idil-addunyaatiin gargaaramuun ta’a. Biyyoonni Waadaa kana seenan, warri daa’imaa, akka barbaachisummaa isaatti firoottan daa’imichaa firootaa, ykn aadaan naannoo kan eyyamu yoo ta’es hawaasichi, guddiftuun, ykn namoonni biroon daa’imicha guddisuuf itti-gaafatamummaan kennameef, daa’imichi mirgoota Waadaa kanaan beekamaniin yeroo fayyadamu, qajeelfama dandeettii isaa waliin wal simatu haala kennuufi to’achuutiin itti-gaafatamummaa, mirgaafi dirqama jiru ni kabaju. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imni kamiyyuu lubuudhaan jiraachuuf mirga uumamaa akka qabu ni beeku. Biyyoonni Waadaa kana seenan, tarkaanfii humni danda’e hunda fudhachuudhaan, lubbuun jiraachuufi guddachuu daa’immanii ni mirkaneessu. Daa’imni kamiyyuu, akka dhalatee ni galmeeffama. Erga dhalatee jalqabees maqaafi lammummaa argachuuf, haadhaafi abbaa isaa beekuufi warra isaa irraa kunuunsa argachuuf mirga qaba. Biyyoonni Waadaa kana seenan, keessumatti daa’imichi kan biyya hinqabne akka hintaaneef, bu’ura seera biyyaalessaa isaaniitti, akkasumas sanadoota idil-addunyaa waa’een dhimma kanaa isaan ilaallatuun dirqamoota isaanirra kaa’ame kabajuudhaan mirgoonni kun hojiirra ooluu isaanii ni mirkaneessu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imichi keessa seenuun seeraan ala ta’e utuu isarratti hinraawwatamin, lammummaa isaa seeraan mirkanaa’e, maqaa isaafi walitti-dhufeenya maatii isaa dabalatee, eenyummaa isaa eeguuf mirga inni qabu ni kabaju. Daa’michi mallattoowwan eenyummaa isaa keessaa tokko ykn hunda isaa akka dhabu kan taasifame yammuu ta’u, eenyummaan isaa haala guutuu ta’een deebi’ee hatattamaan akka mirkanaa’uuf, biyyoonni Waadaa kana seenan eegumsaafi gargaarsa barbaachisaa ta’e ni godhu. Dhimmichi haala gara mana murtiitti deebi’ee ilaalamuu danda’uun, abbootiin taayitaa dandeettii qaban bu’ura seeraafi naamusa dhimmichaatti faayidaa daa’imichaaf jedhamee daa’imichi warra isaa irraa adda ba’ee akka jiraatu yoo murteessan malee, daa’imni kamiyyuu eyyama warra isaatiin ala maatii isaarraa akka adda hinbaane biyyoonni Waadaa kana seenan ni mirkaneessu. Daa’imichi warra isaarraa adda ba’ee akka jiraatuufi iddoo kam jiraachuu akka qabu murteessuun kan barbaachisu, warri isaa daa’imicha irratti miidhaa wayita raawwatan, ykn wayita daantaa dhabaniif, ykn adda adda yeroo jiraatan ta’a. Keewwata kana keewwata xiqqaa 1, jalatti bu’ura caqasameen yeroo dhimmichi ilaalamaa jiru qaamoleen nu galcha jedhan hundi akka irratti hirmaatanii yaada isaanii dhiyeessaniif carraan ni kennamaaf. Biyyoonni Waadaa kana seenan, faayidaafi nageenya daa’imichaaf faallaa ta’ee yoo argame malee daa’ima haadhaafi abbaa isaa keessaa isa tokkorraa ykn lamaan isaanii irraa adda ba’eef, yeroo yerootti warra isa waliin dhuunfaattiifi kallattiidhaan wal qunnamuuf mirga inni qabu ni kabajuuf. Daa’imichi haadhaafi abbaa isaa irraa kan adda ba’e biyyi Waadaa seene tarkaanfii fudhateen yoo ta’e, fakkeenyaaf, haadhaafi abbaa isaa keessaa namni tokko, ykn lamanuu, ykn daa’imichi sababa hidhameef ykn sababa mana sirreessaa seeneef, sababa biyyaa baqateef, sababa biyyaa ari’ameef ykn du’eef (mana hidhaatti sababa kamiiniyyuu du’a isa qunnamuu danda’u dabalatee), daa’imichaaf, ykn kan isa ilaallatu yammuu ta’us miseensa maatichaa kan biroof, miseensi maatii tarkaanfiin irratti fudhatamee iddoo jiru haala ilaaluun odeeffannoo kennuun nageenya daa’imichaa balaarra kan buusu yoo ta’e malee, biyyichi Waadaa seene warri daa’imichaa yammuu gaaffii dhiyeessaniif haadhaafi abbaaf odeeffannoowwan barbaachisoo ta’an ni kenna. Kanarratti dabalees, biyyoonni Waadaa kana seenan gaaffii akkasii dhiyeessuuniyyuu namoota dhimmichi isaan ilaallatu irratti rakkoo kan hin-uumne ta’uu mirkaneessu. KEEWWATA – 10 Bu’uura dirqamoota biyyoota Waadaa kana seenanii isa keewwata 9 keewwata xiqqaa 1 irratti caqasamaniitti, daa’imni tokko gara biyya Waadaa kana gale seenee, ykn keessaa ba’ee warra isatti akka makamu daa’imichi ykn haadhaafi abbaan isaa yammuu iyyannoo dhiyeessan, dhimmichi yaada qajeelaafi gara- laafinaan ilaalamee hatattamaan tarkaanfiin fudhatama. Kanarrattis dabalee, biyyoonni Waadaa kana seenan gaaffii akkasii dhiyeessuun iyyattootaafi maatiiwwan isaanii irratti rakkoo tokkollee kan hin-uumne ta’uu ni mirkaneessu. Haalli adda ta’e yoo qunname malee, daa’imni haadhaafi abbaan isaa biyyoota garaagaraa jiraatan, haadhaafi abbaa isaa waliin yeroo yerootti dhuunfaaniifi kallattiidhaan wal qunnamuuf mirga qaba. Keewwata 9 keewwata xiqqaa 1, jalatti kan ibsame dirqama biyyoota Waadaa kana seenanii bu’ura taasisuun, mirga kana hojiirra oolchuuf, biyyoonni Waadaa kana seenan daa’imichiifi warri isaa, biyya mataa isaanii dabalatee, biyya isa kam keessaayyuu ba’uufi gara biyya isaaniitti galuuf mirga isaan qaban ni kabajuuf. Biyya isa kamiiyyuu keessaa ba’uun daangeffamuu kan danda’u, haala dursee labsameefi nageenya biyyaalessaa, tasgabbii, fayyaafi naamusa gaarii ummataa, ykn mirgootaafi bilisummootaa, warra biroo kabajsiisuuf barbaachisoo kan ta’aniifi mirgoota biroo Waadaa kana keessattis ibsaman waliin haala wal ta’umsa qabu qofaan ta’a. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imman karaa seeraan alaa biyyaa baasuufi gara biyya isaaniitti akka isaan hindeebine ittisuu hambisuuf tarkaanfiiwwan ni fudhatu. Kaayoo kanaafis, biyyoonni Waadaa kana seenan qaamolee Waadaa taasian lama ykn baay’ee isaanii ammatan akka mallatteeffaman; ykn Waadaawwan duraan turan fudhatama akka argataniif ni jajjabeessu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imni yaada isaa ibsachuuf dandeettii qabu kamiyyuu dhimma isa ilaallatu hundatti yaada isaa bilisaan ibsuuf mirga inni qabu ni mirkaneessu. Yaadi daa’imichi dhiyeessus, haalli umrii isaafi bilchina sammuu isaa ilaalamee fudhatamni cimina qabu ni kennamaaf. Kaayoo kanaaf jedhamee, keessumatti dhimmi daa’imicha ilaallatu abbaa seeraan ykn qaama bulchiinsaatiin wayita ilaalamu, seera deemsa falmii biyyattii waliin haala wal simatuun mataan isaa of danda’ee, ykn karaa bakka bu’aa isaatiin, ykn qaama seeraan fudhatama qabuutiin akka dhaga’u carraan ni kennamaaf. 1. Daa’imichi yaada isaa ibsachuuf mirga ni qaba. Mirgi kunis daangaalee biyyootaatiin utuu hindaangeffamin odeeffannoowwaniifi yaadota hunda, jechaan, Barreeffamaan, ykn maxxansaan, ykn bifa ogummaa artiitiin, ykn haalota qunnamtii kan biroo daa’imichi filateen, gaaffii dhiyeessuuf, fudhachuufi dabarsuuf mirga qabu ni dabalata. Itti-fayyadama mirga kanaa irratti daangaan tokko tokko kaayyamuu ni danda’u. Haa ta’u malee, daangessuun kun duratti seeraan kan labsamanii fi, Mirgaafi maqaa gaarii namoota biroo eeguuf, ykn Nageenya biyyattii ykn nageenya ykn fayyaa ummataa, ykn hamilee eeguuf kan barbaachisan qofa ta’u. Biyyoonni Waadaa kana seenan, bilisummaa yaadaa, sammuufi amantii daa’imichaa ni kabaju. Biyyoonni Waadaa kana seenan, haadhaafi abbaan, ykn yeroo barbaachisaa ta’etti, daa’immaniifi haala guddina isaanii waliin wal gituun waa’ee itti-fayyadama mirga isaanii ilaalchisuun qajeelfama kennuuf mirgaafi itti-gaafatamummaa isaan qaban ni kabaju. Amantiifi dhugeeffannaa ibsuudhaan daangessoonni walabummaa irratti taasifaman kanneen seeraan labsamaniifi nageenya tasgabbii, fayyaa, ykn hamilee ummataa, ykn mirgoota bu’uraafi walabummoota warra biroo kabajsiisuuf barbaachisoo kanneen ta’an qofadha. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imman waldaan gurmaa’uuf walga’ii nagayaa gochuuf mirga kan qaban ta’uu ni mirkaneessu. Hawaasa demokraatawaa keessatti nageenya biyyaalessaa, nageenya ummataa, ykn tasgabbii, ykn naamusa gaarii ykn mirgootaafi walabummoota namoota biroo eeguuf barbaachisoo ta’aniifi haala seera waliin wal-ta’umsa qabuun kanneen labsaman malee, itti-fayyadama mirgoota kanaa irratti daangessuun kamiyyuu hingodhamu. Daa’imni kamiyyuu jireenya dhuunfaa isaa, kan haadhaafi abbaa isaa, mana jireenyaa isaa, ykn xalayaa namoota waliin waliif barreessan keessa seeraan ala gidduu-seenuun dhorkaadha Kabajaafi maqaa gaariin inni qabus haala seeraan ala ta’een hintuqamu. Daa’imicha irratti gidduu-seenuufi tuqaatiin kana fakkaatu akka hinraawwatamne eegumsa seeraa argachuuf mirga qaba. Biyyoonni Waadaa kana seenan, meeshaalee sab-qunnamtii hojii faayidaa-qabeessa akka hojjetan hubachuudhaan, daa’imicha keessumatti nageenya ilaalchaafi hamilee isaa, fayyummaa qaamaafi sammuu isaa, eeguuf kan gargaaran odeeffannoowwaniifi meeshaalee madda biyyaalessaafi idil-addunyaa garaagaraa irraa argachuu danda’uu isaa ni mirkaneeffatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan haala kana hojiirra oolchuufis, Bu’uura keewwata 29tti, meeshaleen sab-qunnamtii odeeffannoowwaniifi meeshaalee aadaa waliin-jireenya daa’immaniif faayidaa qaban akka tamsaasaan ni jajjabeeffamu. Odeeffannoofi meeshaalee warra kanaas, maddoota aadaa, biyyaalessaafi idil-addunyaa irraa baay’ifamee ba’uu, wal- geddaruufi akka tamsa’u gochuu ilaalchisuun wal-gargaarsi idil-addunyaa akka jiraatan ni jajjabeeffamu. Kitaabonni daa’immanii akka barreeffamanii fi baay’ifamanii akka raabsaman ni jajjabeeffamu. Meeshaaleen sab-qunnamtii garee saba xiqqaaf, ykn daa’imman naannawatti dhalataniif, fedha afaanii isaan qabaniif xiyyeeffannaan addaa akka kennamu ni jajjabeeffamu. Isa keewwattoota 13 fi 18 jalatti labsame hubachuudhaan, daa’imman odeeffannoofi meeshaalee nageenya isaanii irratti hubaatii qaqqabsiisan irraa eeguuf qajeelfamoonni barbaachisoo ta’an akka ba’an ni jajjabeeffamu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, qajeelfamni warri daa’immanii lamaanuu haala daa’imichi itti qabamuufi itti guddifamu ilaalchisuun itti-gaafatamummaa walii wajjinii ni qabaatu jedhu fudhatama argachuu isaa mirkaneessuuf waan isaaniif danda’ame mara ni raawwatu. Haala daa’imichi itti qabamuufi itti guddatu irratti haadhaafi abbaan, ykn akka haala isaatti guddiftuun eenyuun caalattiyyuu itti-gaafatamummaa kan qaban yammuu ta’u, xiyyeeffannaan isaanii inni guddaanis, faayidaafi nageenya daa’imichaa ta’a. Mirgoota daa’immanii Waadaa kana keessatti ibsaman mirkaneessuuf, jajjabeessuufi itti-gaafatamummaa daa’imman guddisuuf qaban akka ba’an taasisuuf, biyyoonni Waadaa kana seenan haadhaafi abbaa daa’immaniifi warra seeraan guddiftoota ta’aniif gargaarsa barbaachisaa ni godhu. Jaarmiyaaleen, dhaabbattoonniifi tajaajiloonni daa’immaniif kunuunsa godhan hundeeffamuu isaaniis ni mirkaneessu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imman haadhaafi abbaan isaanii hojjettoota ta’an, tajaajilootaafi dhaabbilee kunuunsa daa’immaniif ramadamaniitti fayyadamuuf mirga isaan qaban mirkaneessuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an hunda ni fudhatu. Daa’imichi haadhaa fi abbaa isaa, ykn kan seeraan isa bulchu, ykn nama kanbiraa kamiyyuu bira yammuu jiraatu, gadi-qabaan qaamaafi sammuu, miidhaan, daantaa dhabuun, hirraanfatamuun ykn dagatamuun miidhaa of-eeggannoo dhabuu irraa maddu, garjabeenya, dhamaasisuun, ykn humna isaa saamuun, miidhaa saalqunnamtiin akka hin miidhamne, biyyoonni Waadaa kana seenan tarkaanfiiwwan seeraa labsuu, tarkaanfii bulchiisaa, hawaasummaa fi barnootaa ta’an ni fudhatu. Tarkaanfiiwwan eegumsaa kana fakkaatan, akka barbaachisummaa isaatti namoota daa’imicha kunuunsaniif deggarsa kan kennan sagantaalee jireenya hawaasummaa diriirsuuf, akkasumas haalonni qabiinsa daa’immaniif fokkisoo ta’an, akka kanneen armaan olitti ibsamanii wayita mul’atan eenyummaa ifa baasuuf, gabaasa dhiyeessuuf, qaama dhimmichi isa ilaallatuuf qajeelchuuf, qorachuuf, yaala gochuuf, hordofuufi akka barbaachisummaa isaatti manni murtii gidduu akka seenu taasisuu kan dandeessisan haalota qabatamoo of keessatti ni qabatu. Daa’immni yeroodhaaf ykn guutummaatti haadhaafi abbaa isaa irraa adda ba’e, ykn daa’ima faayidaa mataa isaaf jedhamee warra isaarraa adda akka ba’u taasifameef, mootummaan eegumsa addaafi gargaarsa ni godha. Biyyoonni Waadaa kana seenan, bu’ura seerota biyyaalessaa isaaniitti, daa’ima akka kanaatiif, kunuunsi kanbiraan filmaataaf ta’u qophaa’uu isaa ni mirkaneessu. Kunuunsi akkasii, oolmaa daa’immanii, akka amantii Islaamaatti kaffaalah gochuu, guddifachaa kennuu, ykn wayita barbaachisaa ta’u dhaabbata daa’imman guddisu gaarii ta’etti kennuufi kanneen biroo kana fakkaatan dabaluu ni danda’a. Furmaatonni wayita xiinxalaman, hojiin daa’imicha guddisuu akka itti-fufu gochuuf barbaachisummaan jiru hundee amantii, aadaafi afaan gosa daa’imichaaf ilaalcha guddaa ni kenna. Biyyoonni Waadaa kana seenan kanneen haala sirna guddifachaa beekan ykn eyyaman, hunda caalaatti faayidaa daa’imichaaf dursi kennamuu isaa mirkaneessu. Bu’ura kanaan biyyoonni kun: Daa’imichi guddifachaaf kan kenname abbootii taayitaa kana gochuuf aangoo qabaniin ta’uu, abbootiin taayitaa kunis seeraafi deemsa seeraa kana eyyamuun, akkasumas odeeffannoo barbaachisaa ta’e kamiyyuu irratti hundaa’uun haalli haadhaafi abbaa daa’imichaa, firootaafi kanneen isa guddisan, daa’imichi guddifachaaf akka kennamu kan eyyamu ta’uu, murteessuu isaaniifi yommuu barbaachisaa ta’us, namoonni dhimmichi isaan ilaallatu bu’ura gorsa isaaniif kennameetti, guddifachaa kanaaf eyyama kennuu isaanii ni mirkaneessu. Daa’imicha biyya isaa keessatti dhaabbata guddiftuu daa’immanii ykn maatii guddifachaan fudhatuuf kennuu ykn tooftaa gaarii ta’e kan biraan guddisuu yoo hindandeenye, biyya kan biraa keessatti, guddifachaan kennuu akka filmaata furmaataatti ni fudhatu. Daa’imni biyya kanbiraa keessatti guddifachaaf kenname, guddifachaa biyya keessatti godhamu waliin eegumsaafi kunuunsi walqixa ta’e kan godhamuuf ta’uu ni mirkaneessu. Biyya kanbiraatti guddifachaa kennuun, namoota hojii guddifachaa sana keessatti hirmaannaa qabaniif tooftaa ittiin seeraan ala maallaqa argatan akka hintaaneef tarkaanfiin barbaachisaa ta’e ni fudhatu. e. Akka barbaachisummaa isaatti, biyyoota lama ykn baa’yee waliin waliigaltee gochuudhaan kaayoowwan keewwata kanaa ni tarkaanfachiisu. Hojii daa’imicha biyya kanbiraaf guddifachaa kennuu abbootii taayitaa ykn qaamolee isaan ilaallatuun raawwatamuu isaa mirkaneessuuf tattaaffii ni godhu. Daa’imni biyyoota Waadaa kana seenan da’oo gaafatu, ykn bu’ura seeraafi deemsa seeraa idil-addunyaa ykn biyyaalessaa fudhatama qabuuutti, daa’imni kooluu galaa ta’uun isaa beekame qofaa isaa, haadhaafi abbaa isaa ykn namoota kan biroo waliin ta’us Waadaa kanaafi biyyoonni caqasaman kan irratti Waadaa kana seenan mirgoonni namoomaafi dokmantoonni namoomaa idil-addunyaa kanneen biroo keessatti mirgoota barbaachisoo labsamanitti akka fayyadamuuf gargaarsaafi eegumsa namoomaa barbaachisoo ta’an ni fudhatu. Kanaafis, biyyoonni Waadaa kana seenan barbaachisaa ta’ee wayita argan, Mootummoonni Gamtoomaniifi biyyoonni dhaabbilee mootummummaa aango-qabeeyyii gidduu isaaniitti uummatan ykn Mootummoota Gamtoomaniif deggarsa kan gumaachan dhaabbileen miti-mootummaa, daa’ima akka kanaatiif eegumsaafi gargaarsa gochuuf, akkasumas daa’ima koolu galaa ta’e kamiiniyyuu deebisanii warra isaa waliin walqunnamsiisuuf kan gargaaran odeeffannoowwan walitti qabuufi haadhaafi abbaa isaa ykn miseensota maatii isaa kanneen biroo iyyaafachuuf tattaaffii godhan irratti deggarsa ni godhuuf. Haadhaafi abbaa isaa ykn miseensota maatii isaa kanneen biroo argachuun yeroo itti hindanda’amne, bu’ura Waadaa kanaan labsameetti, daa’imichi sababa kamiiniyyuu yeroodhaaf ykn yeroo daangaa hinqabneef, daa’ima kanbiraa maatii isaa dhabeef eegumsa taasifamuun walfakkaataa ta’e isa kanaafi ni godhama. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imni miidhama qaamaafi dhibee sammuu qabu, haala kabaja namoomaa inni qabu mirkaneessuuf, haala mataa ofii isaatti amanuu cimsuuf, akkasumas hawaasa keessatti dammaqinsaan hirmaannaa akka qabaatuuf haala mijeessuufiin, jireenya guutuufi gaarii jiraachuun akka isaarra jiraatu ni hubatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imni miidhama sammuufi qaamaa qabu, egumsa of eeggannoo addaa qabu argachuuf mirga inni qabu ni beeku. Hanga humni qabeenyaa isaanii eyyameettis, gaaffiin wayita dhiyaatu, daa’imichaafi namoota isa kunuunsuuf itti-gaafatamummaa qabaniif, daa’imichiifi haadhaafi abbaan isaa, ykn namoonni daa’imichaaf kunuunsa godhan haala irratti argaman waliin gargaarsi wal-simatu kennamuun isaa ni mirkaneessu. Daa’ima miidhama qaamaa ykn sammuu qabu fedhii addaa inni qabu hubachuudhaan, bu’ura keewwata kana keewwata xiqqaa 2 jalatti ibsameen gargaarsi godhamu human maallaqaa haadhaafi abbaa isaa ykn warra daa’imicha bulchanii tilmaama keessa galchuudhaan, hanga danda’ametti kafaltii malee bilisaan kan kennamuufi dandeettii daa’imichaa guddisuuf, hawaasatti haala daran ol’aanaa ta’een makamee akka jiraatu dandeessisuufi guddinni aadaafi amantii isaa guutuu akka ta’u taasisuuf, tajaajila barnootaa, leenjii, fayyaafi haaromsaa mija’aa argachuu isaa mirkaneessuuf kan karoorfame ta’uu qaba. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imman miidhamtoota qaamaa ykn sammuu ta’an haala ilaaluun, gama yaalaatiin, fala ittisa dhukkubaa, waa’ee wal’aana qaamaa, xinsammuufi yaalii qaamarratti miidhaa hin qaqqabsiifne gochuu ilaalchisee waljijjiirraa odeeffannoo ilaalcha wal-deggarsa idil-addunyaatiin ni jajjabeessu. Kunis, biyyoonni Waadaa kana seenan gama kanaan dandeettiifi ogummaa qaban fooyyessuufi muuxannoo bal’isuuf kanneen gargaaran odeeffannoowwan tooftaalee haaromsaa, tajaajiloota barnootaafi leenjii ogummaa tamsaasuufi argachuu ni dabalata. Gama kanaan, biyyoonni misoomaa jiran fedhii isaan qabaniif tilmaamni addaa ni kennama. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imman kunuunsa fayyaa sadarkaa ol’aanaa irratti argamuu argachuu fi tajaajila yaalaafi haaromsaa irraa fayyadamoo ta’uuf mirga isaan qaban ni hubatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan daa’imni kamiyyuu tajaajiloota fayyaa kanneen akkasii argachuuf mirgi inni qabu akka hindhorkamne mirkaneessuuf tattaaffiin ni taasifama. Biyyoonni Waadaa kana seenan, mirgi kun guutummaan hojiirra ooluu isaa ni hordofu. Keessumatti ammo: Du’a daa’imman reef dhalataniifi daa’immanii hamma isaa gadi xiqqeessuuf, Guddina kunuunsa bu’ura fayyaatiif dursa kennuudhaan, daa’imman hundaaf tajaajiloonni yaalaafi fayyaa kennamuu isaa mirkaneessuuf, Xuraa’inni naannoo balaafi gaaga’ina inni fayyaa irratti fidu tilmaama keessa galchuudhaan, karaa caasaa kunuunsa bu’ura fayyaa bishaan qulqulluu dhugaatiifi nyaata qaama ijaaran dhiyeessuufi akkasumas teeknolojii salphaatti argamuutti fayyadamuun dhukkubaafi hanqina nyaata ijaaruu ittisuuf, Haadholii of eeggannoowwan barbaachisoo da’umsa duraafi tajaajila fayyaa da’umsa boodaa argachuu isaanii mirkaneessuuf, Kutaan hawaasaa kamiyyuu, keessumatti haadhaafi abbaafi daa’imman waa’ee fayyaafi akkaataa nyaachisuu daa’immanii, faayidaa harma hoosisuun qabu, waa’ee qulqullina dhuunfaafi naannoo, akkasumas odeeffannoo waa’ee ittisa balaa akka argatan, akka barataniifi beekumsa bu’uraa argatanitti akka fayyadamaniif deggarsi barbaachisu godhamuu isaa mirkaneessuuf, Tooftaa dhukkuba ittisuuf eegumsa fayyaa fooyyessuuf, barnoonniifi tajaajilli qusannaa maatii maatiiwwaniif akka babal’atu taasisuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, barmaatilee fayyaa daa’immaniif miidhaa qaban maqsuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoofi bu’aa buusuu danda’an ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, mirga keewwata kana keessatti ibsame guutummaatti sadarkaa sadarkaan hojiirra oolchuun akka danda’muuf wal-gargaarsa idil-addunyaa ni jajjabeessu. Gama kanaan, fedhiiwwan biyyoota misoomuurra jiraniif tilmaamni addaa ni kennama. Biyyoonni Waadaa kana seenan, of-eeggannoo qaamaa ykn sammuu, daa’imni eegumsa ykn gargaarsi yaalaa akka godhamuufiif murtii qaama aangoo qabuun iddoo murtaa’e tokko akka taa’u taasifame, gargaarsi yaalaa inni argatuufi haalonni akka inni iddoo murtaa’e taa’u itti taasifame yeroo yerootti akka qoratamuuf taasisuuf mirga inni qabu ni beeku. Biyyoonni Waadaa kana seenan, tokkoo tokkoon daa’imaa wabummaa jireenya gamtaa dabalatee wabummaa inshuraansii gamtaatti fayyadamuuf mirga inni qabu ni beeku. Mirga kana guutummaatti hojiirra oolchuuf, tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’anis bu’ura seera biyya isaaniitti ni fudhatu. Faayidaaleen kun kan kennamuu qaban, akka barbaachisummaa isaaniitti, namoota daa’imicha guddisuuf itti-gaafatamummaan isaanirra jiraatu haala jireenyaafi qabeenyaa isaanii, akkasumas iyyata faayidaan akka kennamuuf daa’imichaan ykn maqaa isaatiin dhiyaateef dhimmoota seera-qabeeyyii ta’an kanbiroo tilmaama keessa galchuudhaan ta’a. Biyyoonni Waadaa kana seenan, tokkoo tokkoon daa’imaa guddinni isaa qaamaan, sammuun, amantiin, yaadaan, jireenya gamtaan, sadarkaa jireenyaa hanqina hinqabne argachuuf mirga inni qabu ni beeku. Haadhaafi abbaan ykn daa’imicha guddisuuf itti-gaafatamummaa kan qaban namoonni kanbiroon, humni maallaqaafi dandeettiin isaanii hanga eyyametti, haalota jireenyaa guddina isaaf barbaachisoo ta’an mijeessuufiif sadarkaa jalqabaatti itti- gaafatamummaa qabu. Haadhaafi abbaafi namoonni kanbiroon daa’imichaaf itti- gaafatamummaa qaban, mirga kana akka hojiirra oolchaniif gargaaruuf, biyyoonni Waadaa kana seenan akka haalota biyyoota isaanii fi qabeenya isaaniitti tarkaanfii barbaachisaa ta’e ni fudhatu. Keessumatti gama midhaan nyaataan, uffannaafi iddoo jireenyaatiin, fedhiin wayita jiraatu, deggarsa meeshaalee ni kennu. Sagantaalee gargaarsaas ni qopheessu. 4. Haadhaafi abbaa isaa ykn daa’immicha maallaqaan gargaaruuf dirqama kan qaban namoonni biroon biyyoota Waadaa kana seenan keessa ykn biyya alaa jiraatan irraa daa’imichaaf nyaata argamsiisuuf, biyyoonni Waadaa kana seenan tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an hunda ni fudhatu. Keessumatti, maallaqa daa’imichi ittiin guddifamu kennuuf namni itti-gaafatamummaa qabu biyya daa’imichi keessa jiraatuun ala kan jiraatu yoo ta’e, biyyoonni Waadaa kana seenan, waliigalteewwan idil-addunyaa gocha kanaaf tajaajilan fudhannaa akka argatan ykn waliigalteewwan haarawoon akka godhaman ykn tarkaanfiiwwan biro barbaachisoo ta’an akk fudhataman ni jajjabeessu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, mirga daa’imman barachuuf qaban ni beeku. Yaada mirga kana sadarkaa-sadarkaadhaan hojiirra oolchuu fi mirga kana hundaafuu walqixa kennuu jedhurratti hundaa’uudhaan: Barumsi sadarkaa tokkoffaa dirqama akka ta’uufi hundaafuu kafaltii irraa bilisaan akka kennamu ni taasisu. Barumsa waliigalaa fi barumsa ogummaa dabalatee, barumsi sadarkaa lammaffaa gosa addaddaa akka babal’atan ni jajjabeessu; barnoonni kunis tokko tokkoo daa’imaaf akka ga’an tarkaanfiiwwan barbaachisoo kan akka barumsa kafaltii irraa bilisaa ta’e kennuu fi barattoota hiyyeeyyii ta’aniif gargaarsa maallaqaa gochuu fakkaatan ni fudhatu. Karaa fudhatamaa ta’e kamiiniyyuu, dandeettii bu’ura taasisuun, barumsi sadarkaa ol’aanaa hundaaf akka qaqqabu ni taasisu. Deggarsi gorsaa fi odeeffannoon barumsaa fi ogummaa daa’imman hundaaf akka ga’an ni godhu. Barattoonni barumsarratti idileedhaan akka argamanii fi lakkoofsi barattoota barnoota utuu hin xumuriin irraa citan xiqqataa akka deemu gochuuf tarkaanfiiwwan ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, naamusa mana barumsaa eeguun kabaja namoomaa daa’immaniifi Waadaa kana waliin haala wal simatuun qajeelfamuu isaa mirkaneessuuf tarkaanfii barbaachisaa ta’e hunda ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan dhimmoota barnoota ilaallatan irratti, keessumatti wallaalummaafi doofummaa addunyaa irraa balleessuuf gumaacha gochuuf, tooftaa saayinsawaan, beekumsi teeknikaafi tooftaan barumsi ammayyaa ittiin kennaman hundaaf akka qaqqaban haala mijeessuudhaaf walgargaarsi idil-addunyaa akka jiraatu, ni jajjabeeffamu. Gama kanaan, biyyoonni misoomaan guddataa jiran fedhiiwwan isaan qaban filmaanni addaa ni kennamaaf. Biyyoonni Waadaa kana seenan, barumsi daa’immaniif kennamu qixa kanatti aanee argisiifame akka qabatuuf waliigalaniiru. Namummaa, kennaa uumamaa, dandeettii sammuufi qaama daa’imichaa haala guutuu ta’een gabbisuuf, Mirgoota namoomaafi bilisummoota bu’uraa, akkasumas qajeelfamoota Chaartarii Mootummoota Gamtoomanii keessatti labsaman kabajuuf fedhii mul’atu cimsuu, Haadhaa fi abbaan aadaa, afaan, haalaa fi naamusa jireenyaa, haalotaa fi akkaataa jireenya biyyaalessaa biyya itti dhalatani, akkasumas qaroominoota kan mataa isaaniirraa adda ta’an kabajuuf fedhii jiru cimsuuf, Ummattoonni hundi, gosoonni, saboonniifi gareewwan, akkasumas dhalattoota biyyattii kan ta’an hawaasni walaba ta’an bakka itti jiraatan keessa seenuudhaan, nagaan, wal danda’uun, walqixxummaa koroniyaa haala eegeefi haala michooma gaariin daa’imman jireenya itti-gaafatamummaa qabuuf qopheessuuf, Fedhii naannoo uumamaa kabajuufi cimsuuf. Qajeelfamoonniifi keewwata xiqqaa 1 kan keewwata kanaa jalatti labsamaniifi biyyoonni akkaata barumsi itti kennamu ilaalchisuun sadarkaaleen yeroo yerootti baasan akka eegamanitti ta’anii, kutaan keewwata kanaa ykn kan keewwata 28 kamiyyuu, namoonni dhuunfaa dhaabbattoota ykn jaarmiyaalee barnootaa hundeessuufi qajeelchuuf mirga qaban keessatti gidduu-seenuu akkaataa dandeessisuun taasifamee hiikni itti hinkennamu. Gosaalee lakkoofsi ummata isaanii xiqqaa ta’e, gareewwan afaanii ykn amantii ykn dhalattoonni biyyaa, biyyoota jiranitti daa’imni qaama garee namoota muraasa qabu kanaa ta’e, ykn daa’imni dhalataa biyyichaa ta’e, miseensota garee mataa isaatii waliin gamtaadhaan aadaa mataa isaa hordofuuf, amantii isaa ifa taasisuufi sirna isaa kabajuuf, akkasumas afaan isaatti fayyadamuuf mirgi inni qabu hindhorkamu. 1. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imman boqonnaa fudhachuuf, bashannanuuf, taphaafi bashannana sadarkaa umrii isaaniif ta’u irratti hirmaachuuf aadaafi artii waan ilaalurratti walaba ta’anii hirmaachuuf mirga isaan qaban ni beeku. 2. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imman sochiiwwan aadaafi artiirratti hirmaachuuf mirga isaan qaban kabajuufi deggaruudhaan sagantaalee aadaa, artiifi bashannanaa irratti mirgi guutummaa hirmaachuu hundaafuu haala walqixaafi qajeelaa ta’een akka wal ga’u ni jajjabeessu. Biyyoonni Waadaa kana seenan daa’imicha saamicha diinagdeefi hojii balaaf saaxilu, ykn barumsa isaa kan gufachiisu, ykn fayyaa daa’imichaaf, ykn deemsa guddina qaamaa, sammuu, amantii, hamilee ykn jireenya hawaasummaa isaaf miidhaa qaburraa eegumsa argachuuf mirga kan qabu ta’uu isaa ni beeku. Biyyoonni Waadaa kana seenan, keewwati kun hojiirra ooluu isaa mirkaneessuuf tarkaanfiiwwan seera baasuu ykn tumuu, bulchiinsaa, jireenya gamtaafi barnoota ilaallatan ni fudhatu. Kaayoo kanaafi sanadoota idil-addunyaa kanneen biroon labsiiwwan barbaachisoo labsaman tilmaama keessa galchuudhaan, biyyoonni Waadaa kana seenan keessumatti, Umrii mindeeffamaa isa xiqqaa ni murteessu. Danbii barbaachisaa yeroo hojiifi haala mindeeffamaa ilaallatu ni baasu. Keewwati kun sirriitti hojiirra ooluu isaa mirkaneessuuf adabbiiwwan barbaachisoo ykn tarkaanfiiwwan kanbiroo ni labusu. Biyyoonni Waadaa kana seenan bu’ura Waadaawwan idil- addunyaatiin hiiki itti kennameetti, daa’imman wantoota araada qabsiisaniifi sammuu hadoochaniin seeraan ala akka hinfayyadamne taasisuuf, akkasumas namoonni daa’iman hojii wantoota kana oomishuu ykn raabsuu irratti akka hinbobbaafne ittisuuf tarkaanfiiwwan seeraa, bulchiinsaa, jireenya hawaasummaafi barumsa kennuu dabalatee, tarkaanfii barbaachisaa ta’e kaminiyyuu ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, bifa kamiiniyyuu gochi miidhaa saalqunnamtii daa’imman irratti akka hinraawwatamne eegumsa gochuuf waliigalaniiru. Kaayoowwan kunneeniif jecha biyyoonni Waadaa kana seenan keessumatti: Daa’imman saalqunnamtii seeraan alaa akka raawwataniif sossobuu ykn dirqisiisuu, Daa’imman gocha sagaagalaa ykn hojii saalqunnamtii seeraan alaa kanbiroo irratti bobbaasuun bu’aa isaan gocha kana irraa argatan saamuu, Daa’imman suuraalee fi fiilmiiwwan leeyyaasisoo saalquunnamtii agarsiisanfi meeshaaleewwan biroof itti fayyadamuun bu’aa dadhabbii isaanii saamuuf gocha raawwatamu ittisuuf sadarkaa biyyaalessaatti ykn wal ta’umsa biyyoota lamaaf ykn lamaa oliitiin tarkaanfiiwwan waldeggarsarratti hunda’an kamiiniyyuu ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, kaayoo kamiiniyyuu ykn bifa kamiiniyyuu, gocha buttaa, gurguraa, ykn daldala daa’immanii ittisuuf sadarkaa biyyaalessaafi wal-deggarsa biyyoota lamaafi sanaan ol ta’anii irratti kanneen hunda’an tarkaanfiiwwan barbaachisoo ta’an kamiiniyyuu ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imman gochoota saamichaa nageenya isaaniitiif miidhaa fidan kamirraayyuu ni eegu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, kanneen armaan gaditti argaman kabajamuu isaanii ni mirkaneessu. Daa’imni kamiyyuu, adabbii isa gidiruun, gara-jabinaan kan raawwatamuun, faalla namoomaa ta’een, kabaja namoomaa haala salphisuun, hin-adabamu. Namoonni umriin isaanii waggaa 18 gadi ta’e irratti yakkoota raawwataniif, adabbii du’aa ykn adabbiin hidhaa keessaa bahuu hinqabne kan umrii guutuu hinmurtaa’u. Daa’imni kamiyyuu karaa seeraan ala ta’een ykn gocha daanfaa dhabiinsaan raawwatamuun walabummaan isaa hinhaqamu. Daa’imni tokko kan qabamu, kan to’annoo jala ooluu fi kan hidhamu bu’ura seeraatiin ta’a. Hidhaan isaas akka filmaata isa dhumaatti kan raawwatamuufi tilmaama sammuutiif gaarii ta’een yeroo gabaabaaf qofa kan turu ta’uu qaba. Daa’imni akka walabummaa isaa dhabu taasifame kamiyyuu, fedhiiwwan umriin isaa barbaadu tilmaama keessa galchuudhaan, kabajaafi gara-laafina uumama dhala namaaf kennamuu qabuun qabamuutu isarra jiraata. Keessumatti, hidhamtoota biro gaa’ila gahan adda ba’uun daa’imichaaf kan hintolle yoo ta’e malee, da’imni akka walabummaa isaa dhabu taasifame kamiyyuu, hidhamtoota biro gaa’ila gahan akka adda ba’u taasifama. Haalonni addaa yoo qunnaman malees dhaamsa wal jijjiiruufi do’annaadhaan maatii isaa waliin walitti- dhufeenya gochuuf mirgi inni qabu ni eegama. d. Daa’imni walabummaa isaa akka dhabu taasifame kamiyyuu, karaa seeraafi qixa barbaachisaa seera-qabeessa ta’e kan biroon gargaarsa argachuufi mana murtii ykn abbaa taayitaa walabaafi adda ba’aa ta’e kan aangoo qabu bira dhiyaatee haalli inni itti walabummaa isaa akka dhabu taasifame seerummaa isaa gaafachuufi dhimmicha irrattis murtii ariifataa argachuuf mirga qaba. Biyyoonni Waadaa kana seenan, yeroo waraanaa seerotaafi danbiiwwan qabiinsa namoomaa idil-addunyaa daa’immaniif ta’aniifi raawwatamumma qaban ni kabaju. Kabajamuu isaaniis ni mirkaneessu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, namoonni umriin isaanii waggaa 15 gadi ta’e, waraana irratti kallattiin akka hinhirmaanne tarkaanfii isaaniif danda’ame hunda ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, namoota umriin isaanii waggaa 15 hinguunne humnoota waraanaa isaanii keessatti filachuu irraa ni ittifamu. Umriin isaanii waggaa 15 fi 18 gidduu warra jiran yeroo filachuu, warra umrii gurguddaa qabaniif dursa kennuuf tattaaffii godhu. Biyyoonni Waadaa kana seenan yeroo waraanaa nageenya ummata siviilii eeguuf bu’ura seera qabiinsa namoomaa idil- addunyaan dirqama isaanirra jiruutti daa’imman waraanni rakkoo isaanirratti uumeef, eegumsaafi of-eeggannoon taasifamuu isaa mirkaneessuuf tarkaanfiiwwan isaaniif danda’ame hunda ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’ima dhabiinsa kunuunsaaf, saamichaaf, dhamaatiif, gidiraaf ykn adaba kabaja namoomaa salphisuuf, ykn daa’ima waraanaaf saaxilame miidhaa qaamaafi xinsammuu isaarra ga’e irraa fayyee gara hawaasaatti dhimmi makamuu isaa fayyaa daa’imichaaf kan toluufi ilaalcha mataa isaaf ulfina gaariifi kabaja jabaa inni ittiin ofiif kennu cimsuuf naannawa mija’aa ta’etti raawwatama. Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imni seera adaba yakkaa cabseera jedhamee himatame, ykn cabsuun isaa kan beekame kamiyyuu qabiinsa waa’ee kabajaafi gatii mataa isaatiif bilchina ilaalchaa inni qabu waliin kan wal simatu, mirgoota namoomaafi walabummoota bu’uraa namoota kanbiroof kabaja kennuu kan cimsu, umrii isaa akkasumas hawaasichatti akka makamuufi hawaasa keessatti shoora gaarii akka qabaatuuf deeggarsa gochuun barbaachisummaa inni qabu tilmaama keessa kan galche argachuuf mirga qabaachuu isaa ni beeku. Galma ga’iinsa kaayoo kanaatiif, biyyoonni Waadaa kana seenan sanadoota seera-qabeeyyii idil-addunyaa tilmaama keessa galchuudhaan, keessumatti kanneen kanatti aananii argaman raawwachuuf ni tattaafatu: Daa’imni kamiyyuu, seerota biyyaalessaa ykn idil-addunyaatiin gochoota hindhorkamne sababa raawwachuu isaaf, ykn hinraawwatin hafuu isaatiif, seera adaba yakkaa cabseera jedhamee kan hinhimatamne, ykn akka cabseetti kan hinlakka’amne ta’uu; Daa’imni seera adaba yakkamaa cabseera jedhame ykn cabsuu isaaf kan himatame kamiyyuu, yoo xiqqaate wabummoota kanatti aananii argaman ni qabaata: Bu’uura seeraatti, balleessaa ta’uun isaa hanga mirkanaa’utti, akka qulqulluutti tilmaamamuuf; Himata isarratti dhiyaate hatattamaafi kallattiidhaan, yommuu barbaachisaa ta’us karaa haadhaa fi abbaa isaa ykn karaa guddiftuu isaa beekuuf, akkasumas himannichas ofirraa ittisuuf wayita qophii godhu gargaarsa seeraa ykn deeggarsa biroo barbaachisaa ta’an argachuu; Qaama dandeettii, bilisummaa fi walabummaa qabuun ykn qaama aangoo abbaa seerummaa qabuutiin dhimmi isaa utuu lafarra hin harkifamiin haala gaarii fi seera qabeessa ta’een dhagahamee, umurii daa’imichaa ykn haala inni ykn haatii fi abbaan isaa ykn guddiftuun isaa keessa jiran tilmaama keessa galchuudhaan daa’imicha kan hin fayyadne yoo ta’e irraan kan hafe, bakka gargaarsi seeraa ykn deeggarsi biroo barbaachisoo ta’an jiranitti murtii argachuu; Jecha ragummaa isaa kennuuf ykn balleessaa ta’uu isaa amanuuf hin dirqamu; namoota ragaa isarratti bahan gaaffii qaxxamuraa ofiin gaafachuuf ykn ormi akka isaaf gaafatan gochuu fi; haallan carraan walqixa ta’e jiraachuu isaa agarsiisuun, ragoonni inni waammates jecha isaanii akka kennanii fi dhimmicha keessatti gama isaa goranii akka hirmaatan gochuu; Seera adaba yakkamaa cabseera jedhamee yoo itti murteeffame, murtiin kunii fi bu’ura murtii kanaatiin tarkaanfiiwwan isarratti fudhataman hundi qaama ol’aanaa dandeettii, bilisummaa fi walabummaa qabun ykn qaama aangoo abbaa seerummaa qabun irra deebi’amee akka ilaalamuuf taasifachuu; Qooqa ittiin hojjetamu kan hinhubanne ykn dubbachuu kan hindandeenye yoo ta’e, gargaarsa qooqa hiikuu bilisaan argachuuf; Sadarkaa dhimmisaa itti ilaalamu kam irrattiyyuu dhuunfummaan jireenya mataa isaa isaa akka kabajamuuf taasifachuuf, Biyyoonni Waadaa kana seenan, daa’imman seera adaba yakkamaa cabsaniiru jedhaman, yakkaan himataman, ykn cabsuun isaanii mirkanaahe ilaalchisee, seerri sirnii, waajiroonniifi dhaabbileen akka jiraatan gochuuf, keessumatti: Umrii xiqqaa daa’imman ittiin seera adaba yakkaa cabsuu akka hindandeenyeetti lakka’aman murteessuuf, Barbaachisaafi kan ta’uu qabu ta’ee wayita argamu, mirgoonni namoomaafi wabiiwwan seeraan gonfataman hanga kabajamanitti, dhimmi daa’imman akkanaa sirna falmiitti dhimma bahuu utuu hin barbaachisiin ilaaluun akka danda’amu tarkaanfiiwwan fudhachuu; Kunuunsi gosa adda-addaa kana akka oggansaa fi to’anna, gorsaa, amakkiroon, oolmaa daa’immaniitti, sagantaaleen barumsaafi leenjii ogummaa, akksumas kunuunsa dhaabbilee kan bakka bu’an kanbiroon filatamoo ta’an addaddaa, nageenya daa’immaniif amansiisoo ta’aniifi haala irratti argamaniifi yakkicha waliin kan wal gitan ta’uu qabu. Waadaan kun, mirga daa’immanii hojiirra oolchuuf caalmaatti mijaa’oo kan ta’aniif seera biyya Waadaa seeneetti; ykn Labsiiwwan seera idil-addunyaa biyya sanatti raawwatamummaa qaban irratti ibsaman kan tuqu hinta’u. Biyyoonni Waadaa kana seenan yaadnii fi tumaaleen Waadaa kanaa namoota gayeessota ta’anii fi daa’imman biratti bal’inaan akka beekaman taasisuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoo fi qabatamoo ta’an hunda ni fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, dirqamoota Waadicharratti fudhatan raawwachuuf tarkaanfiiwwan fudhataman kan qoratu Koreen Mirgoota Daa’immanii hojiiwwan kanatti aananii argaman hojjetu tokko ni hundeeffama. Koreen kun ogeessota naamusa ol’aanaafi dhimmoota Waadaa kana keessatti ammatamanirratti dandeettii ol’aanaa qaban kudhan miseensummaan of keessatti ni qabata. Miseensonni Koree lammiiwwan biyyoota Waadaa kana seenani keessaa biyyoota Waadaa kana seenaniin filatamanii dhuunfaa isaaniitti tajaajila kennu. Yeroo filannichaa hirmaannaan biyyoota qixa addaddaa jiranii akka jiraatuufi deemsonni sirnoota seeraas akka bakka bu’aman xiyyeeffannoon ni kennama. Miseensonni Koree maqaa kaadhimamtoota biyyoota Waadaa kana seenanii keessaa filannoo sirna iccitiin adeemsifamuun filatamu. Tokkoo tokkoon biyya filannoo kanaaf lammiiwwan isaa keessaa kaadhimamaa tokko dhiyeessuu ni danda’a. Filannoon miseensota Koree inni jalqabaa Waadaan kun guyyaa hojiirra oolee jalqabee yeroo ji’a jaha hincaalle keessatti fi filannoowwan itti aanan ammo waggaa lama-lamaan kan raawwatamu ta’a. Tokkoo tokkoon filannoo raawwatamuu isaa dura yoo xiqqaate ji’a afur dursee Muummichi Barreessaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii, biyyoonni kaadhimamtoota isaanii yeroo ji’a lamaa keessatti akka beeksisan xalayaadhaan isaan gaafata. Itti aansuudhaanis Muummichi Barreessaa maqaa kaadhimamtootaa bu’ura tartiiba qubee maqaa isaaniitti biyya kamirra akka dhiyaatan waliin tarreeffamaan galmeessee biyyoota Waadaa kana seenaniif akka qaqqabu taasisa. Filannoowwan kan taasifaman walga’iiwwan Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniin waamamaniifi biyyoonni Waadaa kana seenan waajjira giddugaleessaatti deemsiifamaniin ta’a. Biyyoota Waadaa kana seenan keessaa harka sadii keessaa harki lama (2/3) yoo argaman, walga’iin kan adeemsifamu ta’ee, bakka bu’oota biyyoota Waadaa kana seenan kanneen walga’iiwwan kanarratti argamanii sagalee waliigala kennan keessaa kaadhimamtoonni sagalee walakkaa oliifi ol’aanaa argatan miseensota Koree ta’anii filatamu. Miseensonni Koree, turtaa yeroo hojii waggaa afuriitiif filatamu. Yoo yeroo lammaffaaf kaadhimummaan dhiyaatanis, yeroo lammaffaaf filatamuuf dorgomuu ni danda’u. Turtaan waggoota hojii miseensota Koree keessaa kanneen nama shanii filannoon inni jalqabaa raawwatamee dhuma waggaa lammaffaatti xumurama. Filannoon jalqabaa raawwatamee battalumatti, dura- taa’an walga’ichaa carraa buusuun, maqaan miseensota shanan kana adda ba’ee beekama. Koreen kun raggaasisuuf aangoon inni qabu akka eegametti ta’ee miseensi Koree tokko yoo du’e ykn fedhii mataa isaatiin hojii isaa yoo gadi dhiise, ykn sababa kamiiniyyuu hojii Koree kanaa adeemsisuu kan hindandeenye ta’uu yoo beeksise, bara hojii isa hafeef biyyi duraan kaadhimummaan isa dhiyeesse oggeessa kan biraa tokko lammiiwwan isaa keessaa filatee ni muuda. Koreen kun danbii naamusa hojii mataa isaatii ni baafata. Koreen kun muudamtoota yeroo hojii waggaa lamaatiif isa ogganan ni filata. Walga’iiwwan Koree kanaa waajjira giddugaleessa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniitti ykn iddoo kanbiraa Koreen murteessuutti adeemsifamu. Koreen waggaatti yeroo tokko walga’ii taa’a. Walga’iiwwan Koree hojiirra yeroo hammamiif akka turan walga’ii biyyoonni Waadaa kana seenan adeemsisan irratti murtaa’a. Akka barbaachisummaa isaattis ni fooyyeffama. Yaa’ii Waliigalaa irrattis akka ragga’u taasifama. Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii, Koreen kun hojiiwwan isa Waadaa kana irratti kaa’aman kan ga’umsaan raawwachuu isa dandeessisu humni namaafi qophiin barbaachisu akka qixaa’uuf taasisa. Yaa’ii Waliigalaa irratti yammuu raggaasifamuufi bu’ura haalota Yaa’ichi murteessuutti, miseensonni Koreen Waadaa kanaan hundeeffamuu kaffaltii tajaajilaa Mootummoota Gamtoomanirraa fudhatu. Biyyoonni Waadaa kana seenan, mirgoota Waadaa kana keessatti eegumsa argatan hojiirra oolchuuf waa’ee tarkaanfiiwwan fudhataniifi mirgoota kanatti fayyadamuu ilaalchisee fooyya’insa mul’ate yeroo itti aanee ibsame keessatti gama Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomaniitiin Koree kanaaf gabaasa dhiyeessuuf waliigalaniiru. Biyya dhimmichi isa ilaallatuuf, guyyaa Waadaan kun hojiirra oolee jalqabee yeroo waggaa lamaa keessatti, Sana booda waggaa shan- shanitti. Gabaasonni bu’ura keewwata kanaatti dhiyaatan, akkaataa raawwii dirqamoota Waadaa kana keessatti labsamanii haala ilaaluun haalotaafi rakkoowwan isaan qunnaman yoo jiraatan ibsuutu isaanirra jiraata. Biyya dhimmi gabaasichaa isa ilaallatu keessatti, waa’ee raawwatamummaa waliigaltichi qabuu irratti Koreen kun hubannoo waliigalaa akka argatuuf, odeeffannoowwan gahaa of keessatti qabaachuu qabu. Biyyi gabaasa waliigalaa isa jalqabaa Koree kanaaf dhiyeesse bu’ura keewwata xiqqaa 1(b) kan keewwata kanaatti, gabaasota itti aananii jiran yeroo dhiyeessu, odeeffannoowwan bu’uraa gabaasa isa duraa keessatti dhiyeessee ture irra deebi’ee dhiyeessuu isa hinbarbaachisu. Koreen ragaalee dabalataa Waadicha raawwachuuf isa barbaachisu biyyoota Waadaa kana seenan irraa gaafachuu ni danda’a. Koreen kun waa’ee sochii hojii isaatii gama Mana Maree Dinagdee fi Hawaasummaa Mootummoota Gamtoomanii, Yaa’ii Waliigalaatiif waggaa lamatti yeroo tokko gabaasa dhiyeessa. Biyyoonni Waadaa kana seenan, gaabaasoti isaanii ummatoota biyyoota isaaniitiif bal’inaan akka qaqqaban ni taasisu. Waadicha haala gaariin hojiirra akka oolu gochuufidhimma Waadichaan hammatamerratti wal deggarsa idil-addunyaa jajjabeessuuf: Dhaabbattoonni Mootummoota Gamtoomanii itti- gaafatamummaan hojii addaa kennameefii, Dhaabbati Gargaarsa Daa’immanii Mootummoota Gamtoomaniifi qaamoleen dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii kanneen biroon marii labsiiwwan Waadaa kanaa hojiirra oolchuuf adeemsifamu irratti itti-gaafatamummaa hojii isaaniif kenname ilaalchisuun bakka bu’ummaan hirmaachuuf mirga ni qabaatu. Koreen kun dhaabbilee Mootummoota Gamtoomanii itti gaafatamummaan hojii addaa kennameef, Dhaabbata Gargaarsa Daa’immanii Mootummoota Gamtoomaniifi qaamolee dhaabbatichaa kanneen biroo barbaachisoodha jedhee itti amane akka akka gahee itti-gaafatamummaa isaaniitti, gama waliigalticha hojiirra oolchuutiin gorsa eksipartummaa akka kennaniif afeeruu ni danda’a. Koreen kun dhaabbilee Mootummoota Gamtoomanii itti- gaafatamummaan hojii addaa kennameef, Dhaabbati Gargaarsa Daa’immanii Mootummoota Gamtoomaniifi qaamoleen dhaabbatichaa kanneen biroon akka akka gahee hojii isaaniitti, waa’ee raawwatamummaa waliigalichaa ilaalu irratti gabaasa akka dhiyeessan gaaffachuu ni danda’a. Koreen kun barbaachisaa ta’ee yammuu argu gaaffiiwwan gorsa teeknikaa ykn gargaarsaa biyyoonni miseensota ta’an dhiyeessan kamiyyuu, yaada isaa itti dabaluudhaan dhaabbilee Mootummoota Gamtoomanii itti-gaafatamummaan hojii addaa kennameef, Dhaabbanni Gargaarsa Daa’immanii Mootummoota Gamtoomaniifi qaamolee Mootummoota Gamtoomanii dhimmichi isaan ilaallatu kanneen biroof ni dabarsa. Koreen kun dhimmoota mirgoota daa’immanii ilaalchisuun murta’an irratti maqaa Koree kanaatiin qu’annaan akka godhamu, Yaa’iin Waliigalaa Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii akka gaafatuuf yaada murtii dhiyeessuu ni danda’a. Koreen kun bu’ura keewwata 44 fi 45tti odeeffannoowwan argamanirratti hundaa’uudhaan yaadotaafi waliigalli yaadota murtii biyyoota Waadaa kana seenan kanneen dhimmichi isaan ilaallatu kamiifiyyuu akka darban taasifamu. Yaa’ii Waliigalaatiifis yaada biyyoonni Waadaa kana seenan dhiyeessan waliin gabaasa ni dhiyeessu. Waadaan kun biyyi kamiyyuu akka mallatteessuuf banaa ta’a. Waadaan kun raggaasifamuu isa barbaachisa. Sanadoonni inni ittiin raggaasifamu Muummicha Barreessaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii bira taa’u. Waadaan kun biyyi kamiyyuu akka fudhatuuf banaa ta’ee ni tura. Sanadoonni ittiin fudhatamus Muummicha Barreessaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii bira taa’u. Sanadni Waadichi ittiin raggaasifame ykn ittiin fudhatame inni digdamaffaan Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii bira kaa’amee irraa eegalee guyyaa soddomaffaatti kan ragga’e ta’a. Sanadni Waadichi ittiin raggaasifame ykn ittiin fudhatame inni digdamaffaan erga Muummicha Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii bira taa’ee booda, tokkoo tokkoo biyya Waadicha fudhatu ykn raggaasisu, sanadni Waadicha itti raggaasifamu ykn fudhatamu kaa’ee gaafa guyyaa sodommaffaa Waadichi kan ragga’e ta’a. Biyyi Waadaa kana seene Waandaan kun akka fooya’u yaada murtii dhiyeessuu ni danda’a. Yaada fooyyee ta’es qopheessanii Barreessaa Muummicha Mootummoota Gamtoomaniitiif dhiheessuu ni dandaha. Barreessaan Muummichis yaadonni fooyyessaa biyyoota Waadaa kana seenaniif akka ergaman taasisa. Akkasumas yaadota fooyyessaa dhiyaatanirratti mari’achuufi sagalee kennuuf korri biyyoota Waadaa kana seenanii akka adeemsifamu kan barbaadan yoo ta’e yaada isaanii akka isa beeksisan gaafata. Yaadonni fooyyessaa biyyoota Waadaa kana seenaniif akka ga’u godhamee yeroo ji’a afurii keessatti biyyoota Waadaa kana seenan keessaa yoo xiqqaate harka sadii keessaa harki tokko (1/3) korichi akka qophaa’u kan deggaran yoo ta’e, Barreessaan Muummichi qopheessummaa Mootummoota Gamtoomaniitiin kora ni waama. Biyyoota Waadaa kana seenan kanneen kora kana irratti hirmaatan keessaa harki caalu kan deggare yaadni fooyyessaa kamiyyuu akka raggaasifamuuf Yaa’ii Waliigalaaf dhiyaata. Bu’ura keewwata kana keewwata xiqqaa 1 kanaatti yaadni fooyyessaa fudhatama argate Yaa’ii Waliigalaatiin yammuu raggaasifamuufi biyyoota Waadaa kana seenan keessaa harka sadii keessaa harki lama yammuu fudhatan kan ragga’e ta’a. Yaadi fooyyessaa tokko wayita ragga’u, biyyoota isa fudhatan irratti humna dirqisiisummaa ni qabaata. Biyyoonni Waadaa kana seenan kanneen biroon garuu keewwattoota Waadichaa warren jiranii fi fooyyessoota duraan fudhataniin ni dirqamamu. Biyyoonni Waadicha yammuu raggaasisan ykn yammuu fudhatan, dhimmoota akka isaan biratti raawwii hin-arganneef danqoo itti ta’an ykn irraa of qusatan Muummichi Barreessaa Mootummoota Gamtoomanii barreeffamaan fuudhee, biyyoota hundaaf akka ga’an taasisa. Kaayoo fi yaada Waadaa kana waliin bifa wal hinsimanneen raawwii irraa ittisuun kan dhorkamedha. Dhimmoota akka hinraawwatamne ittifaman Barreessaa Muummicha beeksisuudhaan yeroo kamiyyuu kaasuun ni danda’ama. Barreessaan Muummichis dhimmuma kana biyyoota hundaaf beeksisa. Beeksisni akkasii guyyaa itti Barreesaa Muummicha qaqqabee jalqabee bu’aa kan qabaatu ta’a. Biyyi Waadaa kana keessa jiru tokko, Barreessaa Muummicha Mootummoota Gamtoomaniif barreeffamaan beeksisuudhaan, Waadaa kana keessaa bahuu ni danda’a. Waadaa keessaa ba’unis kan ragga’u beeksifnichi Barreessaa Muummichaa Mootummoota Gamtoomanii guyyaa qaqqabe irraa eegalee waggaa tokko booda ta’a. Waadaan kun Barreessaa Muummichaa Mootummoota Gamtoomanii bira taa’a. Orginaalli Waadaa kanaa muummicha barreessaa mootummoota Gamtoomanii bira taa’a. Garagalchoonni afaan Arabiffaa, afaan Chaayinaa, Ingiliffaa, afaan Faransaay, afaan Ruusiyaafi Ispaaniish walqixa beekamummaa qabaatu. Waadaan kun namoota mootummoota isaaniif bakka bu’oota guutuu ta’aniifi aangoo kennameetiin mallatteeffamuun isaa mirkanaa’eera. Namoonni baay’een waa‘ee jireenya bara baraa yaaduu hin barbaadan. Yeroo waa‘ee du’aa yaadanitillee du’aan boodaa waan ta’u yaaduu hin fedhan. Fiilmii ‚E.T.’ jedhamu keessaatti taatoo bu‘uuraa ta’uun kan taphatte Dreew Berimoor bara 1975 A.L.A. bakka hermoori jedhamutti kan dhalatte, yeroo umuriin ishee waggaa 28 ga‘u, “Adurree koo dura yoon du’e qaamni kiyyaa adurree kootiin nyaatamee kan hafe yoo hafes, kan ishiin nyaatame sanan yoo xiqqaate ishee ykn adurree koo keessaa jiraachuun barbaadaa“ jettee turte. Kun egaa hubannoo dhabuufi waan gara fuulduraatti ta‘uu malu arguu dadhabuu mitiiree?Gooftaa Yesuus yeroo lafa kana irra turetti namoonnii baay’een gara isaatti dhufaa turan. Gaaffiin isaanis waa’ee yeroo ammaafi wantoota yeroo dhiyoo keessaatti ta’an irratti kan xiyyeeffatu ture. aa ta‘u malee namoonnii muraasni gara Yesuus dhufuudhaan, akkamitti gara mootummaa Waaqayyoo seenuun akka danda’amu ni dhaggeefatu turan. Dargaggeessi sooreessa ta‘ee hubannoo seeraa qabu tokko gara Yesuusitti dhiyaachuun. „Yaa barsiisaa arjaa nana jireenya bara baraa dhaaluuf maal godhu“ jedheen (Luqas 18:18). Garuu Gooftaa Yesuus waan qabu hundaa dhiisee isa duukaa akka bu‘u yeroo itti himu, sooreessa waan ta’eef qabeenyi isaa garaa isa nyaatee, daandii mootummaa Waaqayyoo irraa gore. Karaa biraatin immoo dargaggeessichi kun mootummaa Waaqayyoo galuuf barbaaduu baatuus barnoota waa’ee mootummaa Waaqayyoo dhaga’ee hubachuun gaaffii Yesuus gaafachuun carraa argatetti fayyadameera. Haaluma wal-fakkaatuun Zakiwoos yeroo baay’ee Yesuusin arguuf baay’ee osoo hawwuu, yeroo argatettis hamma inni eegeen ol Yesuus ta‘eeraf. Nyaata osoo waliin nyaataa jiraanii Yesuus “Har’a mana kanaaf fayyinni ta’eera“ (Luqaas 19:9) mootummaa Waaqayyoos argateera“ jechuun dubbateera. Akkamittan mootummaa Waaqayyoo dhaaluu danda’a? Akkuma ammaan dura ilaalleetti waanti nuti hubachuu qabnu: Mootummaa Waaqayyoo argachuun kan dandaa’amu yeroo murta’e keessaatti jaal’atamtoota dubbistootaa! Kana jechuun jireenya bara baraa argachuuf murteessuun yeroon isaa amma ta’uu akka beektaan jechuu dha. Gara mootummaa Waaqayyootti hojiiwwaan gagaarii qofa hojjechuun galuun hin danda’amu. Haal-duree tokko malee mootummaa Waaqayyoo dhaaluun ni danda’ama. Yaanni keenya gara mootummaa Waaqayyoo dhaaluuf qabnu yaada Waaqayyoo waliin kan wal hin simne yoo ta’e dogogorreraa jechuudha. Fakkeenyaaf, namni sirbu ykn weeddisuu tokko beekamaa fi kan nama kofalchisuu waan ta’eef, yeroo soorama ba’etti mootummaa Waaqayyoo ni dhaala. Sababiin isaas namoota baay’ee waan kofalchiseef ykn waan sirbisiseef,”. Dubartiin soorettiin tokko, namoota harka qalleeyyii 20 ta’aniif mana ijaartee kennuun kaffaltii tokko malee keessaa akka jiraataan goote garuu, guyyaatti sa’aatii tokkoof akka isheen jireenya bara baraa argattuuf akka kadhataniif taasisaa turte. Haa ta’uu malee dhugaadhaan akkamittiin mootummaa Waaqayyoo dhaaluun danda’ama? Yesuus fakkeenyaatti fayyadamuun barsiise. Fakkeenyi kunis, Waaqayyoon kan mul’isuu yoo ta’u, mootiin tokko afeerraa guddaa akka godhe kan dubbatu ture. Wangeela Luqaas 14:16, mootichis namoonnii gara afeerraa isaa akka dhufan ergamtoota isaa erge. Haa ta’uu malee garuu namoonni waamaman deebiin isaanii gaddisiisaa ture. Hundi isaanii adda addaan waakkachuu jalqaban. Inni duraa, lafa biteen … inni biraa sangoota cimdii shan biteen … inni hafe haadha manaa fudheen … kanaafuu, dhufuu hin dandeenyu jedhaniin. Yesuus yeroo fakkeenya isaa dubbii mootichaan goolabu“ isiinii nan jedha, warra waamamee keessaa namni tokko illee dhiyaanan ani qopheesee hin dhandhamu“ jedhee dubbate. Fakkeenyi kun baay’ee ifaadha. Saababni isaa Mootummaa Waaqayyoo dhaaluu ykn dhaaluu dhabuun akka danda’aamu waan dubbateef. Yaanni bu’uura isaa waamicha fudhachuu ykn fudhachuu diduu ta’a. Kun waan salphaatti ta’u miti ree? Bara dhumaa irratti namootni mootummaan Waaqayyoo yoo itti cufame, kun kan ta’eef daandii waan hin beekneef osoo hin taane waan hin fudhanneef qofadha. Fakkenya irratti kan ilaalle namootni sadanuu fakkenya gaarii nuuf ta’uu hin danda’an. Isaan keessaa namni tokko illee waamicha afeerra hin fudhanne. Maarree mootichi uummata gara afeerratti yeroo waamuu qubee warqeen hin bareefamne, garuu daandii salphaa ta’een “Kottaa“ jedhee qofaa waame. Waamicha kana salphaatti kan fudhatan afeerra guddaa irratti bakka qabaatu. Sana booda namootni baay’een gara bakka sanaa dhufuu jalqaban. Mootichis bakkeewwan ilaaluudhaan hojjattoota isaatiin “deemaa gara dandii sana dangaa magalaa ba’aatii waamaa, manni koos akka guutuuf“ jedheen. Yaadni fakkeenya kanaa nuuf maal akka ilaallu barbaada. Kunis mootummaa Waaqayyoo keessatti bakka qaba. Waaqayyoo bakkee kana kottuu dhaali jedha. Murtee dhugaa murteesuudhaan bakkee bara baraa jiraadhaa. Kanas amma taasisaa. Yesuus afeerraa faana kan firoomseef mootummaan Waaqayyoo bakka tolaa waan ta’eefi. „Waan waaqayyo warra isa jaal’ataniif qopheesse,iji namaa hin argine, gurri namaa hin dhageenye yaadni namaas bira hin geenye.“ (1 Qorontos 2:9) Lafa irratti goonkumaa mootummaa Waaqayyootiin kan walfakkaatu hin jiru. Dhabuu kan hin qabnee baay’ee toleessa kan ta’e mootummaa Waaqayyooti. Gati-jabeessaa fi bakka raajiiti ilma Waaqayyoo kan ta’e Yesuus daandii kana akka salphaatti nuuf bane. Gara mootummaa Waaqayyoo akka dhaallu taasise. Waanti nuti gochuu qabnu yoo jiraate, gara mootummaa Waaqayyoo deemuu barbaaduu qofaadha. Akkasumaas kan boruu ilaaluu hin dandeenyee akkuma namoota warra fakkeenya irratti ibsamanii, afeerraa Waaqayyoo nii tuffatu. Fayyinni gooftaa Yesuusiin Hojii ergamootaa 2:21 luuqisii baay’ee barbaachisaa haa dubbifnu. „Maqaa gooftaa kan waammatu hundinuu immoo nii oola“ yaadni kun bu’uura barsiisa kaakuu haaraati. Phawuloos, mana hidhaa Filiphiyoos geggeessaa warra mana sirreessaatiin akkas jedhe. ”Gooftaa Yesuusitti amani ati in fayyita, maatiin kees in fayyu“ jedhee yaada walii galaa dubbatera. (hojii ergamootaa 16:31) Ergichi baay’ee ifaa fi gabaabaa ta’uu iyyuu guutummaatti jireenya kan jijiiru ture. Yesuus maal irraa fayyisaa? Gaaffii baay’ee gaariidha. Daandii isa gara jireenya badii geessuu fi si’ooli irraa fayyisa. Macaafni Qulqulluun namootni mootummaa waaqayyoo ykn sii’ooliin keessa bara baraan akka jiraatan dubbata. Lamaan keessaa inni duraa waan gaarii yoo ta’u, inni itti aanu garuu gidiraadha. Kanaan alatti filannoon biraa gonkumaa hin jiru. Namootni du’anii daqiiqaa shan illee osoo hin turin duuti kan dhumaa akka hin taane amaanuuf carraa hin qaban. Jireenyii kee kan itti murtaa’u haariroo Yesuus waaliin qabduuni kun immoo jireenyi kee bara baraa eessatti akka ta’u murteessa jechuudha. “Biyya Polaand daawwannaaf bakkan turetti kanaan dura Awushwitzi konseentireshin kampii“ bakka jedhamu yeroon ilaalu bakka kanatti bara (1942 – 1944 G.C). Bara bulchiinsa 3ffaa Jarmaan yeroo waraana adunyaa lammaffaa, sanyii warra Yihuudotaa miliyoona 1.6 ol ta’an haala baay’ee suukanneessaa ta’een, qaamni isaanii akka gubatu godhameera. Kana bu’uureffachuun og-barruuwwaan baay’een si’ooliin Awushwitzi dha jedhanii ibsu. Maarree jechamni kun namoota dhibba ja’a yeroo tokkotti balleessuuf kan qophaa’e gaazi champarii yeroon ilaaluu gara yadaa koo dhufe. Dhiphinni isaa akkam akka turee tilmamuu nii dandeenya jedhee hin yaadu haa ta’uu malee kun si’ooliin turee? Bara 1945 G.C. Jalqabee champarii kanati dhiphinni waan darbeef kan nama qaanessu haaja’ibni isaa ni darbe. Amma bakkicha daawwachuun nii danda’ama. Yeroo kanatti Awushwitzi kan dhiphatus kan du’us hin jiru. Haa ta’u malee si’ooliin bakka dhiphuu bara baraa akka ta’e macaafni qulqulluun ni dubbata. Seensaa kampichaa irratti akka qaamni Yesuus fannifame kan argisisu argeera. Moodeela kana kan hojjete bakka mana adabaa keessaa kan turee adabamaa seeraa ture. Innis girgiddaa iratti shorooqudhaan ture. Adabaamaan seeraa kun bakka kanatti du’u illee, fayyisaa kan ta’e Yesuus nii beeka ture. Bakka dhiphinaatti du’uus mootummaa Waaqayyoo keessatti garuu fudhatama argateera. Kaakuu haaraa keessatti Yesuus kan ibse si’ooliin namni kamiyyuu jelaa ba’uu hin danda’u. Fakkenyaaf (Mat 7:13; Mat 5:29-30; Mat 18:8). Bakka dhiphinni isaa itti fufuu kaatanii si’ooliin daawwachuun nii dandeessu. Mootummaan Waaqayyoos akkanuma, kan bara baraati, gara bakka kanatti Waaqayyoo siin fudhachuu barbaada. Afeerraa kanaaf eyyamamaa of taasisi. Mootummaa isaa barbaaduun maqaa gooftaa waammadhu. Dubartiin tokko ana waliin erga mari’anneen booda macaafaa qulqulluu kenninaaniif baay’ee aartee turte. Akkamitti namni tokko gara mootummaa waaqayyoo seenuuf dursee bakka qabachuu danda’a? Jette. Dubbiin sun akka qamni bakka bu’un waan kana raawatu jiru fakkaata. “Anis ishee faana waliin gala.“ Yoo dursitee bakka qabachuu baatte, bakka deemuf barbaaddu gonkumaa ga’u hin dandeessu. Fakkeenya gara Eddo Hawa’ii deemuuf tikeetii sirrii ta’ee akkuma barbaachisuu gara jireenyaa deemuufis tikeetii sirrii fi dhugaa ta’e barbaaachisa jechuudha. Haata’uu malee tikeetimaa bituu barbachisaa yeroon isheen jettu, anis dhugumaan, mootummaa Waaqayyoo dhaaluufis ta’e kaffaluun dirqama. Ta’us garuu gatii kana kaffaluuf namni kamiyyuu hin danda’u. Waan baay’ee mi’aa ta’eef, Waaqayyo mootummaa isaa keessaati cubbuu argee bira darbuu waan hin dandeenyeef, cubbuun keenya achi akka hin seenne dhorkeera. Kanaafuu atis baraa baraan Waaqayyoo waliin jiraachuu yoo barbaadee cubbuu Irraa fayyuu qabdan jedheen. Kun immoo kan ta’uu, cubbuun kan isa hin beekneetti nuuf jedhee kan nama ta’e karaa Yesuus Kiristos qofani. Inni dhiiga isaatin fannoo irraa oolee gatii guddaa kaffaluun daandii bal’aa gara mootummaa Waaqayyootti nama galchu nuuf ta’eera. Kanaafuu gara mootummaa Waaqayyoo dhaaluuf maal gochuu qabna? Waaqayyoon hundumaa keenya waamicha caafata qullqullutin amma mootummaa isa dhaaluuf nu affeera. Mootummaan waaqayyoo waan dhiyaateef yaada garaa keessanii geeddaradhaa jedhee labsuu jalqabe. (Mat 4:17) Karra isa dhiphaadhaan ol galaa! Karaan gara badiisaatti geessu boochoodha, karri isaas bal’aadha; namoonni ittiin ol galan immoo baay’eedha.karaan gara jireenyaatti geessu rakkoodha, namoonni isa argatan muraasa” jedhe (Mat 7:13-14) Wal’ansoo amantii isa gaarii sana jabeessii qabi! Jireenya bara baraas harka kee keessaa galfadhu! Isaaf waan waamamtee, dhuga-baatuu baay’ee duraati amantii kee ba’eessaa gootee beeksifteetta. (1.Ximo 6:12) Isaan immoo ”Gooftaa yesuusitti amani ,ati in fayyita, maatiin kees in fayyu” jedhaniin. (Hojii Erg. 16:31) Ergaa kana keessatti waanti miira namaa kakaasuu fi waamicha simadhu jedhaatii jira. Ergaawwan armaan olii kana hundaa yeroo hubannu, keessa namaa kan banuu fi gaarummaan kan guutameef waamicha yaada garaa geeddarannaa fudhattee kadhannaa armaan gadii kadhattee wamicha siif dhiyaate kana akka fudhattu gochuuf. Yaa gooftaa Yesuus lubbuun koo iddoo argamsa keetiin ala turte. Har’a garuu waanan si hubadheef yeroo jalqabaatiif kadhannaadhaan gara keetti nan dhufa. Yeroo amma kana jenatni fi gahanamni amma jiru hubadheera. Gahanamni cubbuu kootii fi amanuu dhabuu kootiin akka na hin fudhannee akka na olchituuf sin kadhadha. Siwaliin mootummaa kee keessaa bara baraan jiraachuu nan barbaada. Siin amanuun malee gochammaan fedha foon kootii rawwaachuun mootummaa kee dhaaluu akka hin dandeenye hubadheera. Bakka koo fannoo irraa oltee cubbuu kootiif gatii kaffalteerta. Ati jaalala waan taateef qooda koo naaf duuterta, sin Werner Gitt galateefadha. Cubbuun ani umurii ijoolummaa kootii kaasee rawwaadhe, kan ani yaades ta’ee kan hin yaadanees ati argiteetta, ni beektaas. Ani si fuulduraatti amma caafata dubbifamaadha. Cubbamaa kana hunda keessaa ture waanan ta’eef, gara kee isa waaqa jiraataa dhufee mootummaa kee dhaaluu hin dandeenye. Haa ta’uu malee cubbuu kootti waanan gaabbeef dhifama akka naaf gootu sin kadhadha. Si fulduratti waan gaarii hin taanee akkan dhiisuuf na gargaari. Amala fi barsiifata gaarii akkan qabadhuu fi sagalee kee akkan hubadhuu na taasisi. Waan natti dubbatu akkan hubadhuuf, jabinaa fi abdii fulduraa jecha irraa akkan argadhu na eebisi. Waan na dhageesseef galaanni siif haa ta’uu. Ammas siin abdadhee, sitti amanee gara keetti dhufeen jira. Amma mucaa kee ta’eera. Gaafa tokko immoo mootummaa kee keessatti siin waliin nan argama. Yeroo kanattillee ati waan hundummaan waan na faanaa jirtuuf gammachuunifi abdiin sirraa qabu dachaadha. Sirna Gadaa: Sirna Gadaa sirna ittiin bulmataa oromoot. Gadaan jaarmiyaa umurii fi dhalootaan ijaarame yoo ta’u, sirna bulchiinsaa diimokiraatawaadhaa. Gadaan sirna ittiin siyaasni dinagdeenii fi hawaasumman ummata oromoo ittiin murteeffamu, kan miseensi sabichaa mirgaa fi dirqama isaa beekee ittiin walii galuu fi tokkumman ittiin waliin jiraatudha. Sirni Gadaa diimookraatawaa ta’uu isaa beektoonni seenaa fi saayinsii hawaasaa hedduun mirkaneessanii jiru. Keessumattu sirni kun uummata Oromoo Gujii fi Booranaa biratti hanga ammaatti osoo hin jeeqamin jeebantummaa isaa eegatee hanga har'aatti jira. Duula Bilisummaa Sirna Gadaa Jalatti: Keessumatti, bara 1270 (bara ka'umsa Yukuno Amlaak) irraa eegalee hanga dhumaa jaarraa 15ffaatti Oromoon dhiibbaa fi roorroo humnoota Kiristaana fi Islaamaa jala akka ture ragooleen ni ibsu. Roorroo kana ittisuurratti gootota fi hayyoota hedduutu wareegame, kanarraan kan ka'e sabni Oromoo walakaansaa manaa fi biyya abbaa ofii gadi-lakkisee waan qabu fudhatee gara kibbaa fi bahaatti godaane. Achiittis dhiibaan ittuma fufe. Kana booda Oromoon gara waggaa dhibba tokkootif roorroo kana ofirraa ittisuuf mala dhahaa ture, keessumaa bara Gadaa Gadawwoo Galgaloo 1470n keessa haala karaa lolaattin biyyaa ofii falmanii deebifachuuf akka toluutti of ijaaruun barbaachisaa akka ta’e amanee, hawaasa umuriin ijaaree, akka umurii isaatti dirqama itti kenne. Gadaan inni jalqabaa akka haaraatti waan ijaarameef "Gadaa mala haaraa baase ykn Gadaa mala-baase" jedhamee hayyootan moggaafamee, meedhicha hidhate. Maqaan Gadaa kanaa seenaa keessatti Gadaa Melbaa (Gadaa mala-baase kan jedhurraa dhufe) jedhamee beekkama. Bara Gadaa Melbaa: Gadaan Melbaa Oromoodhaf Gadaa isa jalqabaa miti; isa durayyuu ganna kuma caaluuf Oromoon Gadaan bulaa akka ture ragaan nijira. Gadaan Melbaa garuu uummata bara saddeet saddeettin qoodee namoota waggaa 8 olii fi 80 gad jiraniitti dirqama adda addaa kenne. Bara Gadaa kanaa Oromoon jalqabaaf Abbaa Duulattiin of ijaaree, akka kana duraa yeroodhuma ormi ittidhufu ofirraa ittisuu qofaa dhisee biyya ofii deebifachuuf jecha lafa diinnonnisaa (Habashoonni) irraa fudhatan dhaqee loluu jalqabe. Waraani Oromoo bara sanaa akka waraana qaroomeetti hiriiree loluu eegale. Gadaan Melbaa Baale deebifachuuf yeroo lolu mooticha Habashaa Faasil jedhamu ajjeese. Gadaan kun lola irratti cimaa akka ture Abbaan Baahireefaa raggaa bahee jira. Bara Gadaa Muudana: Baalli kan Melba weeraruu jalqabe Muudannii dhufatee hamma qarqara laga Awaashitti irra qubatan. Barri Gadaa Muudanaa kun bara Muusliimonni Imaam Ahimadiin geggeefamanii kiristaanootaan waraanaa turani. Waraana diinoonni isaa lamaan godhaa jiran kana Oromoon faana bu’aa ture. Daareel Baates namichi jedhamu kana barreessee ture. Waan waaqni diinoota isaa lamaan wal waraansiseef, Gadaa kana waaqatu mirga muude jechuudhan Gadaa Muudanaa jedhee moggaase. Gadaa Muudanaatu dura laga Waabee ce’ee lafa qabate jedhe Abbaan Baahire. Kun seenaa ummata oromoof kan xumura osoo hin taane kan jalqabati kanarra ka'un lafa babalifanna itti fufe. Bara Gadaa Kiilolee: Muudanarraa Gadaa kan fudhate Kiiloleedha. Kiiloleen duula bal’isee Dawaaroo rukutuu jalqabe. Yeroo gabaaba keessati handhuura Dawaaroo gahe. Galaawudoos mooti Habashaa waana isaa kan nama Adaal Mabraq jedhamuun hoogganamu Dawarrootti bara 1545tti erge. Waraanni Adaal Mabraq harka Oromootti baqe, inniniis lbaqatee laga Awaash ce’e. Dawaaroo kan jedhamu Arsii har’aatt akeekuun ni dandayama. Galaawudoos Islaamoota mohuu dandahullee Oromoo biyaa isaaf lolu moohuu hindandeenye.Muudanatti aanee kan baalii fudhate Gadaa kiilolee ti. Bara Gadaa Kiilolee keessa Habashoonni gargaarsa warra Poorchugaalin, Imaam Ahimadiin bara 1543 waan ajjeesaniif qalbii tokkoon Oromorratti xiyyeefatanii meeshaa ammayyaa fi human waraanaa Awuroopparraa argataniin gargaaramuudhan Oromoo irratti duulani. Mootichi Habashaa Galaawudoos Imaam Ahimadiin erga ajjeese booda, waraana guddaa nama Adaal Mabiiraq jedhanuun hoogganamu gara Oromootti bobbaase. Gadaan Kiilolee waraana Habashaa fi Faranjii meeshaa hammayyaa akka madfii hidhate kana bara 1545 ofirraa rukutee, ajajaa waraanaa ari'ee laga Awwash ceesise. Waraani habashaa hedduun harka Gadaa Kiiloleetti baqee dhume jedhe Abbaan Baahire. Humnoota Habashaa fi Faranjii meeshaa hammayyaatti gargaaramanu waan mo’eef, Gadaa dhugaa lole, kan Lole jedhamee seenaa keessati yaadatama. Jechi "kan lole" jedhu kun bara dheerina keesa "Kiilolee" jedhamuun beekkama. Bara Gadaa Biifolee: Barri Gadaa Biifolee bara mootiin Habashaa lola warra Islaamaa waliin qabu moo'atee humna isaa mara gara Oromoo qofaatti xiyyeefate ture. Mootichi Habashaa Galaawdos, Adal Mabiraq moo’amuu dhaga’ee humna isaa walitti gurmeesee waraana Porchugaal wajjin Oromoo irratti bara 1548 duula guddaa saaqe. Gadaan Biifolee diina itti dhufe qolee, rukuutee moo’uudhan ofirraa deebise. Lafa bal’aa dabalee qabachuu dadhabus, humana guddaa kana falmee moo’ee ofirraa deebisuu waan danda’eef, waanti hojjate akka gootumaa guddaati fudhatameefii maqaa Bif-oole jedhamu akka argatu ta’e. Bif-oole jechuun odoo hin dabaliin, odoo hin hirrisin akkuma jirutti, bifuma duraan jiruun eegee dabarse jechuu dha. Jechi "Bif-oole" jedhu kun bara dheeraa keessa Biifolee jedhame. Gadaan Biifolee dangaa Oromoo eegee, dirqama ofii raawwatee aangoo Gadaa Michilleetti dabarse. Bara Gadaa Michillee : Fardaa fi gaachanaan jabaatee loluu kan jalqabe Gadaa Michilleetti. Michillee waraana Galawudos, Hamalmaaliin hogganamu waraanee moo’e, Faxagariin (Ererii fi Karrayyu) guutuummaatti harka Oromooti galche. Itti dabalees hooggani Islaamaa Amir Nuur mooticha Habashaa Galawudewoosin waraanee moo’un ajjeesee gammadee ayyaaneffachaa otoo jiru Michille Harariin qabate. Amir Nuur oduu kana dhaga’ee otoo inni gara Hararitti deebi’uutti jiruu Michille bakka Tulluu Haazaaloo jedhamutti haxxee hidhatee rukute. Lola kana irratti Oromoon hedduun dhumullee waraanni Amir Nuur moo’amee harka Michilleetti baqee raawwate. Abbaan Baahire akka barreesetti Gadaan 5ffaan Missillee jedhamu biyya waraanee moo’atee idda balleesee booda loon ofii fudhatee itti gale jedha. Oromoon durii biyya waraanee waan barbaade erga godhee booda gara dhufetti deebi’aa jechuu isaattii. Seenaa Oromoo keessatti kan akka Gadaa Michillee diinota, warra habashaa (kan Porchugaalin gargaarame) akkasumas Affaar (kan Turkiin gargaarame) haleelee dangaa bal’aa bilisoomse hinjiru. Michillee jechuun, bineensa bara caamsaan hammaatee yeroo haroon qooru bakka bishaan ture keessa bahu, bineensa gurraatti hanga saree xiqoo geessu, kan waraanni hin seenne, kan nama hin soodaanne, kan nama duukaa kaattee nama ciniintu, bineensa hamtuudha. Gadaan Michillee farda luka afur qabu yaabatee gaachanaan waraana of irraa qolatee waan bakka yaade ga‘eef Gadaa Michillee jedhamee moggaafame. Gadaa Harmufaa fi Gadaa Hambisaa: Gadaan Michillee daangaa bal’aa waan bilisoomseef daangaa bal’aa kana Gadaa tokkoon hoogganuun rakkisaa waan ta’eef, Gadaan duraan Boorana fi Baarentuu irraa ijaaramee hooggana tokkoon walfaana socho’aa ture bakka lamatti qooduun dirqama ta’e. Baarentuu Gadaa Harmufaa akkasumas Boorani Gadaa Hambisaatiin akka hoogganaman godhame. Harmufni Bageemidir rukutee gosati moggaasee of jala galche, Hambisaan immo duula guddaa mooticha habashaa Minaas Oromoo irratti bobbaase jabinaan falmee, balaa dhufu danda’u hambise. Hambisni akka Harmufaa lafa bal’aa dabalee qabachuu baatuus, kan ture akka jirutti eegee dabarsuu waan danda’eef, Gadaa Harmufaa wajjin meedhicha hidhatanii baali dabarsanii Gadaa Roobaleetti kennan. Bara Gadaa Roobalee: Gadaan kun Roobalee Baarentuu fi Roobalee Booranaati. Roobaleen lachuu wal gargaarudhaan Bagamdir fi Wallootti duula guddaa bananii (keessatuu Roobalee inni Booranaa Amaaroota hallayyaa fi holqatti naquudhan) dangaa biyyaa ballisuu danda’anii turan. Wa’ee Gadaa Roobalee Abbaan Baahire akkas jedha, waggaa saddeet booda kan bakka Harmuufaa qabate Roobaleen ilma Gadaa Muudanaati, isa kan Shawaa balleessee Gojjaamin rukutee, nama aangoo cimaa qabu Azmaachi Zari Yohannis ajjeese jedhe. Gadaan kun Birmajii Baarentuu fi Birmajii Booranaa ti. Gadaan Birmajii Baarentuu habashaa Kaabaa akka malee muddee qabuudhan, Dambiyaa rukutee Abooli fi Baahera Nagaash yeroo ajjeesu, Gadaan Birmajii inni Booranaa maqaa Maccaa fi Tuulamaatiin ijaaramee Amaaroota bakka hundaatii ari’ee, lafa fardi isaa seenuu danda’u hundaa qabate. Amaarris gaaratti, hallayyaatti, holqatti galtee dhokatte. “Utuu gaarrii, hallayyaa fi holqi hin jiru ta’ee namni hafu hin jiru jedhe” barreessaan habashootaa Alaqaa Atsimeen. Bara Gadaa Muul’ataa: Gadaan kun Muul’ataa Baarentuu fi Muul’ataa Booranaa ti. Bara Gadaa Muul’ataa kana Walloo hedduu hinduulle. Yeroo lama qofaa Gondoritti duulee deebi’ee qubate jedhama. Muul’ataa Maccaa fi Tuulamaa garuu duulasaa itti fufee. Bifa lolaa geeddaree Amaara karaa irratti gaadee ajjeesuu jalqabe. Gaara gidduu fi saqa dhiphoo ta’an gidduutti eegee ajjeesaa, murataa ture. Bakka farda isaaf mijaa’u mara Goojjaami fi Gondor keessa gulufee, qabatee, basha’ee achi taa’e. Barreesan yeroo sanaa Abbaa Baahire akka jedhetti, biyyi Gadaa Booranaa jalatti bule, kan hafe tokkollee hin jiru jedhe. Muul’anni baalii Gadaa Duulootti dabarsee kenne. Haala kanaan Abbootin Gadaa injiffannoo erga argatanii booda sabni Oromoo hanga sirni Nafxanyaa jaarraa 19ffaa keessa ka’uutti jaarraa lamaa ol tasgabbaa’ee Gadaa isaa kabajataa nagaadhan jiraataa ture. Oduu BBC Afaan Oromoo sirna gadaa 4. amantii sirna gadaa 1. Uunkaa jireenya hawaasaa laalla.Hiriyyaa:- Hiriyyaan warra goggeessi Gadaa isaanii tokko taheedha. Kana jechuuniis hawaasa Oormoo kees satti warrii waggaa Gadaa keessatti dhalatan hundiifi kan maqaan Goggeessa Gadaa isaanii yoo dulloomoo tahanillee wal’irraa bu’ee yookaa tokko tahee hiriyyaadha. Ijoolleen waggaa Gadaa 1-8 jidduufi gaheeyyiin waggaa Gadaa 45-56 jidduu yoo Goggeessi Gadaa isaanii tokko tahe hiriyyaa tokko jedhamu. Marsaan Gadaa naannawutti walitti fidee ijoolleefi jaarsoolii hiriyyaa taasisaa. Marsaan Gadaafi Goggeessi Gadaa akkanatti hiriyyummaa murteessu. Hawaasa Oromoo keessatti hiriyyaan akka obbaleeyyaniitti wal’ilaalu. Ayyaana gurguddaafi beekamoorratti hiriyyaan wal argee waliin turuudhaan walfaarsa. Jaalalti walii, walamanuun, waliif dhimmuun, walgargaaruunâ€Âà ‚¦kkf hiriyyaa biratti jabaadha. Aangoo polotikaa keessatti paartii tokko tahu. Kanaf, hiriyyummaan karaa hawaassfi polotikaa Oromootaa walitti hidhuudha. Waa’een hiriyyaa hoggaa akkas tahu, ijoolleefi ga’eessoota maaltu walitti fidee hiriyyaa godha? Gaaffiin jedhu ka’uun nimala. Gaaffi kana deebisuuf, nama Goggeessa Gadaa isaatiin Gadaa keenya jedha. Gadaa isaa faarsa, kabaja. Kanarraa akka ilaalcha polotikaa baraatti hubachuuf waan Paartii ilaaluun gaarii taha. Hawaasa keessatti paartiileen uumamtu turan jechuudha. Goggeessi Gadaa shaman paartiilee shan kan ijoolleefii manguddoota hiriyyaa godhuus paartii tokkicha waliin qabaachuudha. c. Ilmaan kormaafi Ilmaan jaarsaa: sirna Gadaa keessatti Ilmaan kormaafi Ilmaan Jaarsaa qoodameef beekama. Kan hawaasa bakka lamatti qooduudha. Kun jireenya hawaasa Oromoo bara sirna Gadaa keesaatti akkaataa Qabannoo aangoo polotikaa kan murteessuudha. Warra aangoo polotikaa qabachuuf deemaniifi kanatti hawasa qooda. Kuniis, waggaa Gadaa wajjiin walitti hidhataadha. Carraan aangoo polotikaa keessaa qooda qabaachuufi dhiisuun isaa yeroo itti dhalaterratti hundeeyfama. Kanaaniis ilmaan Oromoo yeroo dhalatanirraa kaasee ilmaan kormaafi ilmaan Jaarsaatti qoodamu. Akkaataan qoodamaa kuniis, seera umamaa kan hordofu qaba. Ijoolleen Abbootiin isaanii sadarkaalee Gadaa keessa seenanii yeroo isaan aangoo polotikaa qabachuttii dhihaatan ykn qabatan (gadooma keessa) dhalatan ” ilmaan kormaa” jedhamu. Isaaniis, bara Gadooma abbootii isaanii keessa (waggaa 40 abbootii isaanii eeganii) kan dhalatan waan tahaniif sadarkaa Gadaa keessa seenuudhaan miseensa paartii tahuu dandayan. Kanaaf aangoo polotikaa keessaa qooda fudhachuu dandayu. Ilmaan Gadooma abbootii isaanii (aangoo polotikaa qabachuu) dura ykn booda dhalataniifi abbootiin sadarkaalee Gadaa seenuu hindandeenyerraa dhalatan hundi “ilmaan jaarsaa” jedhamu. Ilman jaarsaa warra sadarkaalee Gadaa seenanii miseensa paartii tahuu hindandeenyedha. Kanaafiis aangoo polotikaa keessaa warraa qooda fudhachuu hin dandeenyeedha. Ilmaan jaarsaa warra waliin dhalatan hundaan hiriyyaa tahuu dandayu, jechuun ilmaan kormaa wajjiinillee hiriyyaa walii tahuu dandayu. Eega, hawaasa keessatti Gadoomuuf carraa kan qaban ilmaan kormaa thuu hubanne. Ilmaan kormaa gaafa dhalatanirraa kaasee sadarkaalee Gadaa seenanii akkuma gudachaa deemaniin dalagaa garagaraarratti dirqama polotikaafiis qophaawan. Kun dirqama isaaniiti. Ilmaan jaarsaa garuu, waa’een waan qoratamuufi baratamu hundaaf dirqamuun yoo hawaasicha keessa jiraachuu dandayuuf tahe malee, itti hin dirqaman. Ilmaan Oromoo akkanatti qoodamuun bakka heddutti mul’ate. Gadaa Boorana, Maccaa, Tuulamaafii Gujii keessatti qoodamni kun jira. Qoodamni yoo hinjiraanne tarii Gadaa Arsii, Ituufi Humbanna keessatii tahuu hin’oolu . d. Sadarkaalee Gadaafi Murnoota Gadaa: Akkaataa waggaa dhalootaatiin gurmuu ykn murni ilmaan kormaa tartiibaan keessa dabran sadarkaa Gadaa jedhama. Sadarkaan Gadaa maqaa gurmuu waggaa dhaloota ilmaan kormaati jechuudha. Gurmuu kanaan akkaataan jiruufi jireenya dhala Oromoo hundaatu keessatti murtaawa. Ilmaan kormaatu kormaatu keessa daddabran yoo tahellee, jirenya dhala Oromoo karaa polotikaa, amanti, aadaa, dinagdeefi waraanaafi kkf keessatti kan ilaalu addatti maqaa haaqabaatan malee akkaataan guddinaa, dalagaafii jireenyaa, kan ilmaan Jaarsaa wajjiin tokkuma. Karaa polotikaatiin garuu, garaagarummaa guddaatu jira. Tahullee sadarkaaleen Gadaa jiruuf jireenya dhala Oromoo mara calaqqisiisa. Sadarkaalee Gadaa garagaraakeessatti ilmaan Oromoo dirqama (dalagaa) adda addaatu isa eeggata. Yeroon isaas osoo hin gahinnillee waan beekamuuf sadarkaa itti aanuuf isa qopheessaa ture. Sadarkaa Gadaa tokko waggaa saddeet qaba. Waggaa saddeet saddeettan kanaan namni Oromoo hamma gaafa dulloomee du’utti hawaasa keessatti bakkafi qoodama dalagaa qabaata. Sadarkaaleen Gadaa ilmaan kormaa keessa dabran bakka gariitti amala addaa yoo qabaatanillee waliigalatti akka armaa gadiitti keenya. 1. Dabballooma waggaa 0-8 2. Gaammoma waggaa 9- 16 3. Dargaggooma waggaa 17- 24 4. Kuusoma waggaa 25- 32 5. Raaboma waggaa 33 – 40 6. Gadooma waggaa 41- 48 7. Yubooma waggaa 49- 56 Gadaa Tuulamaa keessatti Gadoomni waggaa 32 – 40 gidduutii waan taheef kana yaadachiisuun barbaachisaadha. Armaa gaditti sadarkaalee Gadaa jiraniifi murnoota Gadaa isaanii laalla. 1. Dabballooma Kun jecha dabballee jedhamu kan Gadaa Booranaarraa fudhatameedha. Ijoolleen dhiiraa Gadooma abbaa isaanii keessatti dhalatan Dabballee jedhamanii yaamaman. Ijoolleen kun waggaa saddeet hamma fixaanitti Dabballetti beekamu, Boorana keessatti Dabballee haa jedhaman malee, bakka biraatti maqaa biraa qabu. Fakkeenyyaaf: a. Tuulam keessatti – Itti makoo jedhamu. b. Ituu keessatti – maxxarrii jedhamu. c. Gujii keessatti- Suluda jedhamu. Sadarkaan Gadaa kun bakkayyuu waan jiruuf walitti qabatti Dabballoota jechuun hin badu. Dabballoomanii sadarkaa Gadaa isa dura ilmaan kormaa akka dhalataniin itti seenaniidha. Sadarkaa Gadaa kanatti ijoolleen hojii beekamaa hinqaban. Naannoo qa’ee turanii toohannoofi tajaajila guddaadhaan guddatan. Ilmaan kormaa sadarkaa kana: a. Boorana keessatti ilmaan Dooriiwwaniifi warra Gadaati. b. Tuulam keessatti Foollee jedhama . 2. Gaammoma:- jechi kun sadarkaa Gadaa Boornaa keessaa maqaa gaammee jedhamurraa kan fudhatameedha. Ilmaan kormaa sadrakaa Dabballoomaa fixan Gaammotti dabru. Waggaa 8 – 16tti akkaataa itti rifeensii isaanii qoramurraa yoo jedhame dhugaadharraa hin fagaatu. Ijoolleen dhiiraa sadarkaa Gammomaarra jiran: a. Booran keessatti – Gaammee xixiqqoo jedhamu. b. Tuulama keessatti – Dabballee jedhamu. c. Gujii keessatti – Dabballee jedhamu. d. Ituu keessatti – Ruuboo jedhamu. Gaammoonni sadarkaa Gadaa yeroo itti ijoolleen jabbiilee tiksan, hojii warraarratti gargaaraniifi loon tiksaniidha. Dalagaa kanaafi kana fakkaatanitti haa bobbahan malee, sadarkaa kanatti tohannoo warraa ala hin bahan. Yeroo kanatti taphatanii caalatti walbaruu jalqabu. 1. Dargaggooma Yeroo kana kan itti dargaggooman waan taheef, sadarkaa Gadaa kanaas bakka gargaraatti maqaa garagaraa waan qabuuf sadarkaa kanaan, Dargaggooma jedhama. Ilmaan kormaa sadarkaa lammaffaa fixanii waggaa 16 – 24 jidduu: a. Booran keessatti – Gaammee Gurguddaa jedhamu b. Tuulam keessatti – Foollee jedhamu. c. Gujii keessatti – kuusa jedhamu. d. Ituu keessatti – Goobam jedhamu. Dargaggoomni sadarkaa itti namichi toohannoo warraarraa hillee walaba tahaa deemuufi warrarraa fgaatee soch’auu dandayuudha. Akkasumas, yeroo itti jabina, beekumsafi jagnummaa ofii mul’isuu jalqaabniidha. Jiruu dhufataa deemuudhaan yeroo itti ofdandayutti tarkaanfataniidha. Hawaasichaa bu’aa buusuufiis kan keessatti ofqophessu. Dalagaarratti bobbahanii, loon fagaatanii bobbaasuu, ol’aantoota isaanii wajjiin deddeemuu, adamoo bahuufi bineessoota loonirraa ittisuudha. 4. Kuusoma kuusomni sadrkaa loltummaati. Naannoo garagaraatti ilmaan kormaa sadrkaa kanaa adda addaa qabaatanillee Booran keessatti kuusa waan jedhamaniif kanarraa fudhannee kuusoma ittiin jenne. Murni kun:- a. Boorna keessatti – Kuusa jedhama. b. Tuulama keessatti – Qondaala jedhama. c. Gujii keessatti – Raaba jedhama. d. Ituu keessatti Raaba jedhama. Hawaasa Oromoo bara sirna gadaa keessatti, kun murna lolu ture. Waggaa 25 – 32 jidduu kan tahan dirqama loltummaa qabu. Namuu roorroo biyyarra geesse ittisuuf waan ittiin lolu- xiyyaas tahee, eeboo fii gaachana mataa isaatii qopheeyfatee farad lolaas qabaate taha. Lolli argamnaan akka dhagayeen qophaawee walgurmeessee duula. Kanatti dabalee waan dhimma biyyaa ilaalan yeroo kanaa kaasee qorachuu dandaya. Sadarkaan kun, Tuulamaafi Ituu keessatti yeroo itti ilmaan kormaa aangoo qabachuuf ofqophessan, sadarkaa 4ffaa tahuudhaanifi dirqama loltummaa qabaachuudhaan tokko yoo tahan kaanirraa kanaan adda bahu. 1. Doorama Bakka heddutti sadarkaa itti aangoo qabachuudhaaf ilmaan kormaa qophii barbaachisaa godhaniidha. Yeroo kana keessatti dhimma biyya, bulchiinsa, sera, aadaa, amantiifi seena dabre baratu. Waa’ee sirna Gadaa caalatti hubachuu dandayu. Haalli isaanii warra biyya bulchuu ykn qondaaloota Gadaa wajjiin walitti hidhataadha. Bakka warrii Gadaa itti murtii seeraa kennan, dubbii gosaa ilaalanfi marii godhanitti argamanii irraa baratu. Bakka aadaafi amantiitti argamanii sirna qalbifatu. Caffee yaa’ii Gadaarratti argamanii murtii kennuudhaan hojiidhaan ofqaru. Hayyoonniifi manguddoonni biyyaarraa qoratanii barachuudhaan beekumsa isaanii bal’ifatu. Biyya keessa sossohanii ummataan walbaruu, akkanatti aangoo polotikaaf ofqopheessu jechuudha. Sadarkaan kun, Tuulamafi Ituu keessatti isa afraffaadha. Ilma kormaa sadarkaa kanaa akkamu asii olitti kaa’ametti Tuulama keessatti qondaala, Ituu keessatti Raba jedhamu. Sadarkaan Gadooma isaanii waggaa 32- 40 jiddutti waan tahaniif, isaan keessatti dalagaa akkanaa (doorama) kan qaban wagaa 23-32 jidduutti kan jiran Tuulama keessatti Qondaala, Ituu keessatti Raaba, akkanatti ofqopheessu. Boranaafi Gujii keessatti ammoo, yeroon aangoon qabanna tartiibaan waggaa 45-53ttifi waggaa 40-48tti waan taheef, yeroon itti aangoof ofqopheessan kun waggaa Gadaa 32-40 jiddutti taha. Arsii kessattiis akkanuma. Sadarkaa Dooramaa Booranaa keessatti iddoo lamatti qoodama. Isaniis Raabamaafi Doorama tahu. Raaboonni yeroo itti ilmaan kormaa Raaba tahan jedhamu, waggaa 32-40 jiddutti. Waggaa 41-45tti Doorama jedhama. Inniniis yeroo itti ilmaan kormaa Doorii jedhamaniidha. Kanaaf, sadarkaadhaan bakka itti garaagarummaan jiru tokko kana taha. Kuniis kan mul’ateef dagaagina sirni Gadaa arge keessatti jijjiiramni waan argameefi. Yoo sadarkaa kana ilaalle ilmaan kormaa sadarkaa shanaffaatti (waggaa 32-40 jiuddutti) a. Tuulama keessatti- Luba jedhama. Ituu keessatti – Doorii (Raaba-dorii) jedhamu. c. Boorana keessatti – Raaba dorii jedhamu. d. Gujii keessatti – Doorii jedhamu. Idileen sadarkaa kanatti kan ilaalle garuu, Dooramni qophii aangoo qabachuuf godhamuudha.6. Gadooma sadarkaa itti ilmaan kormaa aangoo polotikaa qabataniidha. Yeroo itti warri Gadaan isaanii geessee biyya bulchan, seera ilaalan, dubbii Gosaa furaniidha. Sadarkaa Gadaa kun Tuulamafi Ituu keessatti isa shannaffaadha. Boorana, Gujiifi Arsii keessatti ammoo, isa jahaffaadha. Ilmaan kormaa sadarkaa Gadooma Booranaafi Gujii keessatti Gadaa; Tuulamafi Ituu keessatti Luba. Ituu keessatti Raaba doorii jedhamu. Yeroo Gadoomaa: a. Tuulama keessatti – waggaa 32-40tti b. Ituu keessatti – waggaa Gadaa 32-40tti c. Boorana keessatti – waggaa Gadaa 45-54tti d. Gujii keessatti – waggaa Gadaa 40-48tti e. Arsii keessatti – waggaa Gadaa 40-48tti taha Bakka heddutti Gadooma keessatti ilmaan kormaa martinuu sadarkaa Gadaa keessaa hamma guutuu biyyatti dhibdee polotikaa, dinagdee, hawaasafi waraanaa cufa furuuf itti gaafatama qaba. 7. Yubooma Sadarkaa gadaa, murni itti aangoo Gadaarra ture aangoo eega gadi dhiisee itti dabruudha. Gadaa jaarsummaa ykn manguddummaati. Sadarkaa kana keessatti ilmaan kormaa akka hangafaatti ilaalamu. Dalagaan isaanii warra Gadooman gorsuu, qacheelchuu, maandhaa isaanii kan tahan gorsuu, leenjisuufi barsiisuudha. Gara boodaatti hojiirraa walaboomanii ta’anii sadarkaa itti aangoo dhiisanii soorama seenaa kana keessa kan jiran (kan Yubooma) a. boorana keessatti – yubaafi booda Gadamoojji b. Tuulam keessatti Yuba c. Ituu keessatti Lubajedhamu. Aadaa sirna gadaa Dhallii namaa akkaata itti naannoo isaa hubatee, itti jijjiiru qaba. Kana keessatti hooda, safuu, beekumssa, qaroomaafi yaadumsi qooda guddaa kennu. Kun hundi dinagdeefi polotikaa sirna hawaasaarratti hundeeyfamau; kanneenirraa calaqqisa argamaniidha. Akkaataaan itti dhalli namaa naannoo isaa hubatee jijjiiru, daawwannoo dinagdeefi polotikaa kan tahe kun aadaa jedhama. Sirna Gadaa keessaas aadaan maddu jira. Akkaataa dinagdeefi polotikaa issaarraa aadaan hawaasa Oromoo keessatti, bara Gadaa dagaagee beekamaa ture. “aadaa Gadaa” jedhama. Kuniis sirnicha sirna aadaa fakkeessa. Hubannootni karaa cufaa jiru akka aadaatti fudhatamee hawaasa keessatti fudhatama. Kabajaa, safuu, hoodaafi kkf qabaatee mul’ata. Hoodni, safuufi amantiin sirna kana keessa ture hundi nama hunda biratti fudhatamee kabajama; sanii ala bahuun hawaasaa ala tahutti waan fudhatamuuf nam-tokkoo kaasee hamma maatiitti, maatiirraa kaasee hamma sabaatti qaama walii tahanii jiraatu. Akkaataan jireenya maatii, fuudhaafii heerumaa, hariiroon uumaa, baasiin gumaa, adabni seeraa cabsaniifi kkf hundi aadaa waan tahaniif fudhtamoo turan. Akka bara saniitti eenyulleen aadaa kana nifudhata. Murtiin du’aa yoo itti dabrellee namni sun aadaa waan taheef, beekee eegumsa tokko malee, taa’ee adaba isarritti raaw’atamu eeggata jedhamee himama. Waliigalteen jaalalaan, tokkummaan waliinjiraachuuniis aadaa jiraachaa ture. Aadaa kanaa ala bahuun, badii isa sadarkaa oliitti waan fudhatamuuf, namuu aadaa tahuu isaa waan beekuuf sirna Gadaa keessa jiru kabajee osoo keessaa hinbaasin kabajee jiraata. Heeraafii seerri biyyaa akka aadaatti fudhatamee jabaata, kabajamaas, waan jiruufi jireenya ofii ittiin geggeeffatan taheef seeraafi heerri ni kabajamu jechuudha. Waan sirna kana keessatti tahan hundi akka aadaafii amala biyyaatti fudhatamee kabajama. Akkaataan qabannoo qabeenyaa itti loon bobbaasan, looniifi bishaan eelaa baasan, itti qotaniifi akkaataan itti waa horatanii dhimma ittiin bahan aadaa Gadaa keessatti gamtoomaafi marabbaatu calaqqisa. Namuu qabeenya mataa isaa qabaatee irratti mirga guutuu qaba. Kan dhabe, kan balaan uumaafi lolli dhaqqabe, kan dhukkubsateefi abaarri itti dhufe, â€Ã⠀šÃ‚¦ hundaa suphuufi hadhaadhiyyuun beekamaadha. Har’allee Boorana keessatti “Buussaafi Gonfa” kan jedhamu aadaa osoo hin badin jiruudha. Namuu waan waliin horate waliin dhimma bahuurraa dabree hawaasa keessatti walbadhaasuufi walgargaaruun aadaa Gadaa keessatti beekamaadha. Aadaa kanaafi kana fakkaatan ala bahuun hawaasa keessaa nama baasa. Jechuun adaba namarratti seeraan dabru malee, waan halaba (out-casted) nama taasisan jiru. Isaan keessaa haraamuu, caphanaa,ââ‚à ‚¬Ã‚¦fikkf beekamoodha. Namni haraamuu, caphana,.. jedhamee gosa keessaa bahee namummaa dhabee kophaa jiraata; kophaa godaana, qubata. Gargaarsi hawaasummaa keessati godhamuuf irraa dhaabbata. Gatamuun kana fakkaatan waan jiraniif namuu aadaa Gadaa keessaa kabajee jiraata. Sirna Gadaa keessatti yeroo garagaraatti aadaan jireenya hafuura ilmaan Oromoo calaqqisan jiru. Isaan keeessaa, ayyaanootni beekamoon kabajamuun waan jiraatani. Ayyaanoota kana keessaa kan sirna Gadaa keessaa jireenya polotikaa ilmaan Oromoocalaqqisu ayyaana buttaati. Guutuu hawaasichaa keessatti yeroo itti aangoon polotikaa Gadaa tokkorraa kanitti dabru, ayyaana kanarratti horiin (loon) qalamanii, nyaachisni guddaan godhama. Sirba, tapha, faaruufi wanni kana fakkaatan ayyaanicha ho’isan addatti beekamoodha. Ayyaana buttaa malee, kanneen sirna kana fakkaatanii maqaa mataa isaanii qaban sadarkaa oliiti dhaabbata tahanii yeroo beekoomaatti kabajaman hedduudha. Isaan keessaa garii maqaa dhawuuf: a. Boorana keessatti ayyaana Guduruu buufachuufi qumbii walirraa fudhachuu. b. Arsii keessatti ayyaana baraartiifi guduruu, gurra uraafii jaarraa qaluu c. Tuulam keessatti ayyaana dhagaa kooraafi jaarraa d. Gujii keessatti ayyaana bantii haaddachuu Kanneenii alattiis, cidhni gargaraa yeroo beekamootti bakka bakkatti godhamu, amantiiniis qaama aadaa hawaasichaa waan taheef, ayyaanni amantii sirna Gadaa calaqqisan bakka hundatti godhamaa ture. Ayyaana kana namuu Qaalluu (geggeessaa amantii) muuduudhaan eeyba kadhata, waaqa (rabbi) isaa galateeyfata; biyyaaf nagaya kadhata; hormaatarratti milkaa’uufi ilmaan isaa, uummtaafi mataa isaaf, fayyaafi jireenya kaadhata. Eegaa, kun aadaa amantii sirna Gadaa keessaa isa tokko. Aadaa Oromoo kan bara sirna Gadaa keessatti yeroon baay’ee barbaachisaadha. Guyyaa, ji’a (baati), waggaafi Gadaa lakkaawuudhaan hawaasa Oromoo sirna kan jalatti qindeessuun qaama aadaa ture. Kanaafiis, hawaasa Oromoo keessatti qaroomni (civilization) addunyyaf gumaache kalandarii Oromooti. Kalandariin Oromo kuniis, astronoomiin kan qoratamee argameedha. Ji’a waggaa dhaloota, bara Gadaa, guyyaafi ji’a ayyaanaa lakkaawanii add baafachuuf tattaafii qormaata ji’a, urjiifi aduu irratti godhamaniin qarooma Oromoota adda godhuufi dagaagina argameedha. Akkaataa kalandarii Oromootti ji’i (baatiin) tokko guyyaa 29.5 qaba. Waggaan tokko ammoo, ji’a 12 ykn guyyaa 354 qaba. Kanneeniis addaan kan baafataman: a. ba’uu, seenuufi guddina addeessaa (ji’a) lakkaawuu b. bakka, teessuma, mul’ina urjiilee keessaa buusaa, bakkalcha, ââ‚à ‚¬Ã‚¦ to’achuufi jala bu’anii hordafuudhaan tahu. Hojii mataa isaanii godhanii hordafuudhaan kan hawaasicha beeksisan, beektoota astronoomiiti. Isaaniis beekumsa qaban kana kaaniif dabarsuurratti barnoota laatu, shaakalsiisu. Guyyootiin ji’a tokkoo soddomitti dhihaatan hundi maqaa mataa isaanii addatti qabaatu. Guyyootii jiraniif maqaa 27tu jira. Har’a Boorana keessatti hojjetaa jiru. Maqaan 27n tartiibaan guyyootii 27f tahanii hoggaa xumuraman gara isa jalqabaatti deebi’anii ammaas marsuuf itti fufu. Maqaaleen 27n kun: Maqootiin kun hundi hiikkaa mataa isaanii qabu. Inniniis urjii, bakkalcha fi ji’arratti huundeeyfamee hiikama. Yeroo hiikamuus ayyaana guyyootii sana ibsu. Fakkeenyaaf, Gidaadaafi Gabra naannaa kan jedhaman ayyaana carraa gadheeti. Inni hiikaa hangafaa waan qabuuf, dureettiin jaalatama waan ibsuufi gaafa wanti hojjetan hundi, waan namatti tolaniifi ayyaana carraa gaariidha. Namni dhalatu ayyaana akkamiirra akka dhalate kanneen irraa himama. Eegaa, hundi qarooma Oromoota haatahan malee, sirna Gadaa keessatti aadaa tureedha. Waggaa tokko keessa kan jiran ji’ooti (baatiileen) Oromoo 12n maqaa mataa isaani qabu. Isaaniis bakka garagaraatti maqaa adda addaa qabaatu. Ji’ 12n wagga tokko keessa jiran keessa guyyaa 354 akka jiran olitti kaafneerra, ammaas ni yaadachiifna. Maqaan ji’oota Oromoo bakka bakkaatti: Walumaagalatti aadaan calaqqisan akkaataa dinagdeefi polotikaa sirna tokkoo, akkaataa dhalli namaa ittiin naannoo isaa hubatee jijjiiru tahuu olitti ilaalleera. Sirna Gadaa keessattiis ummanni Oromoo aadaa walii galatti bifa armaan olii qabaatu akka qabu, aadaa kanarraahiis qaroomni ummata Oromoo kalandara mataa isaa qabaachutti akka geesse hubanna. Aadaa sana keessaa immoo amantiin maddee maal akka fakkaatu kophatti ilaalla. Amantii sirna gadaa Amaantiin Gadaa ummanni qabaatu keessaa tokko waan sirna Gadaa keessatti hojjetaman aadaa tahee qaama Oromootaa akka ture olitti kaafneerra. Inniniis waan sirna sana gadi jabeesse akka tahe hubatamaadha. Aadaa jiran keessaahiis amantiin hordafamaa ture, sirnicha utubee kan jabeesse dha. Amantiin aadaa haatahuu malee, mataa isaatiis sirna Gadaa keessatti waan aadaa tahan hundaa kan jabeesseedha. Kanaaf amantiifi aadaan tokkummaa akka qaban ifaadha. Jireenya hafuura qabu keessatti dhalli namaa, hubannoota naannoo isaarraa qabuun waan amanu qabaachuu waan malu, bara Gadaa keessattiis ummanni Oromoo waan itti amanu qaba ture. Inniniis waaqa jedhamee yaamama. Waaqni waan hundumaa ol kan tahe, hunda kan tolcheefi kan uume, waan hunda kan dandayu, … tahuu isaatti amanama. Ormootaafi waaqa kana kan walqunnamsiisan qaalloota jedhamu. Hojiin isaaniis akka qeesotafii sheekootaati. Qaaloota yeroo jennu akka bara dhihoo keessa ummata samuuf jecha sobanii, gowwoomsanii irraa waa guurratan akka qaallichaa Habashaamiti. Qaalloonni Oromoo bara sirna Gadaa ummata, uumamaafi biyyaaf waaqa kadhatu; galateeffatu, ummata eeybisu, looniifi madhaaniif rooba kadhatu, warra bira dhaqanii waaqa kadhachuuf isaaf muudaniif eebba keennu. Dalagaa kana fi kana fakkaataniin akka ummanni amantii Waaqatti amanuufi hordofu godhu; ummataafi Waaqa walqunnamsiisu. Oromoonni karaa Qaalluu Waaqaan walqunnamuu malee, akkaataa biraas niqabu. Kuniis yeroo garagaraarratti ofiis waaqa kadhachuufi galateeyfachuudha. Bakki itti waaqa kadhatan, galateeffataniis galma ijaarame keessa, muka jala, gaararraa malkaa gubbaa,ââ‚à ‚¬Ã‚¦dha. Kanneen utuu kana godhanii, yeroo yerotti dhaqanii Qaalluu muudu. Ayyaanni amantiis yerootti ayyaaneeffataman nijiru. Isaaniis warraa akka a. Ateetee- Kan dubartootaati. Inniniis kan mucaa argachuuti. b. Nabii – Kan abbootiiti. c. Jaarri ayyaana nagayaa, tikfama namaa, looniifi qa’eeti. d. Abdaarrii-ayyaana dachii midhaan baasisuuti Qaallonniis sirna ayyaana amantii kanarratti ummata gorsu, jajjebeessu. Qaalluun eessaa baha? Gaaffiin jedhuu ka’uun nidandaya. Gosa keessaa Qaalluun bahuu dandayuufi hin dandeenye jiru. Inniniis waanuma hangafummaafi quxxusummaa hawaasa Oromoo keessa turerraa tahuun nimala. Qaalluun gosa beekamaa keessaa baha. Achi keessaa bahee gosoota hafniifiis Qaalluu tahu. Hundaaniis muudama. Qaalluun gosa beekamaa keessaa haa bahu malee, tokko qofa taha jechuumiti. Maadhee hawaasa olii sana keessaa dabalanii jiraachuu dandayu. Garuu isaan keessaa tokkootu hundarra kabajaa qabaata. Isaanutuus yeroo ayyaanaa muudatti muudamaas. Fakkeenyaaf Boorana keessatti Qaalloota (laduu) shana jiran kan Maxxaarrii sadaniifi kan Karrayyuu tokkoofi kan Odituu tokko keessaa hunda caala kabajaman Qaalluu Odituuti. Qaalluun isa oliiti jechuudha. Booranaa alaas qaalluun kana muuduuf Oromoonni lafa fagoo deemanii dhaqu. Kanaaf, sadarkaa qabu; warri gad hafan isaa gaditti dalagu jechuudha. Qaalluun abbaadhaa ilmatti dabree dhaalama deema. Namchi mataan amantii Qaalluu hoggaa jedhamu, haati mana isaa ammoo, qaallitti jedhamti. Qaallitiiniis akkuma qaalluu kabajamtuudha. Ilma hangafaatu yeroo abbaan isaa du’u dhaalee qaaluu tahuuf carraa duraa qaba. Sirna Gadaa keessatti muuda Qaaluu kan yeroo malee, ayyaanni guddaan muuda jedhamu jira. Inniniis jidduu Gadaa tokkootti yeroo (si’a) beekamaafi dhaabbata tokkotti yaha. Ayyaana kanarratti Oromoonni dhaqanii galma isaatti qaalluu olii muudu. Sirna tahu keessatti yeroo kanatti eeyba Qaalluu fudhachuun beekamaadha. Namoonni lafa fagoorraa ka’anii dhaqan, ganda isaatti muudu, achitti qalanii nyaatu, nyaachisuusi. Eegaa, walumaagalatti dalagaan Qaalluu inni tokko namaafi waaqa walqunnamsiisuu akka tahefi jireenyi hafuura Oromootaa maal akka fakkaatu ilaalleerra. Qooda Qaalluufi amantiin sirna Gadaa keessaas sirni kun sirna amantii tahuu fakkeessa. Dhugaan isaa garuu sirna amantiis, ofkeessaa qabaachuudha. Qoodni Qaalluun qabu kan biraa aadaa Oromoo kan sirna Gadaa keessaa tiksuufi too’achuudha. Kanarratti bakka guddaa qaba. Akka aadaan sirna kanaa hin dabnefi seerriifi heerri sirnichaa hin banne qaceelcha. Ummata biratti karaa aadaafi amantii fudhatama guddaa guddaa waan qabuuf, yaada ummataa (public opinion) dhufata isaa jalaa waan qabuuf aadaa Oromoo tiksuufi daandii sirna Gadaarratti too’achuu dandaya. Waan haraamuu, caphana,… gatama namatti fiduu dandayanirraa ummata eegu dandaya. Kanneenirratti dabalee qoodni guddaan Qaalluun qabu jireenya polotikaa sirna Gadaa too’achuufi qajeelchuudha. Murtii polotikaarratti fuulaan yoo qooda hin fudhannellee, waan yaada ummataa of harkaa qabaniif qajeelchuufi karooraratti qooda guddaa kennu. Filmaata qondaaloota Gaddfi marii biyyaarratti argamuudhaan gargaaru. Filmaata qondaaloota Gadaarratti yaada ummataa sassaabuudhaan irratti hundeeyfamanii ija filmaata godhamee adda baasanii labsu. Marii seeraafi heeraarratti argamanii akka seerriifi heerri Gadaa hin dabneef gorsuufi qajeechuudha. Qoondaaloota Gadaa aangoo qabatan sirnaan muudu, eeybisu. Kanaaf, amantiin sirna Gadaas karaa kanaafii kana fakkaataniin jireenya polotikaa ummata Oromoo qajeelchuurratti qooda guddaa qaba. Eegaa xumuruudhaaf, geggeessaa amantii kan tahe Qaalluun jireenya hawaasa Oromoo sirna Gadaa keessatti qooda guddaa sadii qabaata. Isaaniis:- a. qooda amantii – namafii waaqa walqunnamsiisuu b. qooda aadaa- aadaa sirna Gadaa eeguuf, tiksuufi too’achuu c. qooda polotikaa- filmaatarrattiifi marii biyyaa kan seeraafi heeraarratti too’achuufi qajeelchuudha. Dhumarratti aadaan, polotikaafi amantiin walitti hidhatoo tahuun ifaadha. Godaansa Oromoo Jaarraa 16ffaan duratti Ummata akka waan hinsossoonee kana akka garaa, dhagaa ykn galaanaa godhanii fudhachuun hin tahu. Ummatni kamiyyuu ni sossoha, bakka takka gadhiisee bakka biraatti ni godaana. Seenaa ummatoota addunyaa keessatti godaansa heedduu argina. Sababootii godaansaa uuman akkuma biyya sanaafi haala yeroo sanaarratti hudeeyfama. Kanaaf sababootii godaansa uuman bal’aafi hedduudha. Haa tahuu malee, warri keessaa gurguddaa tahan nijiru: haalli qilleensaa geeddaramuun balaa dhufee jalaa dheessuuf, lakkooysi ummataa sanaa hedduu dabaluun dhiphina lafaa dhalatu keessaa bahuuf, lola ummatoota olla jiddutti dhalaturraa kan ka’ee jalaa dheessuuf, kun ammoo lafa bal’ifachuuf tahu nidandaya. Seenaan godaansa Oromoo kan jaarraa 16ffaan duraa haala kana keessaa tokkorratti hundeeyfamuun nimala. Madda ummata Oromoo yeroo ilaalletti Oromoon Baddaa Baaleefi gam tokkoon Sidaamoo keessa yeroo dheeraaf akka jiraataa ture mirkana’ee jira. Kana jechuun Oromoon hangaa jaarraa 16ffaa keessatti naannoo kana duwwatti murtaa’ee jiraataa ture jechuumiti. Godaansa haala akkasiitiin dhiheessinu warri barbaadan Qeesoota Amaaraati. Godaansi ummata kamiyyuu ballama qabatee jaarraa akkasiitiin godaana hinjedhu. Godaansi sossohiinsa ummata dhawaataan, suuta suutaan, yeroo dheerinaa keessa kan mul’atudha. Waan jaarraa tokko keessatti jalqabee dhumatuusiimiti. Herbert S Luwis madda saba Oromoo argacuuf afaanoota Kushoota bahaa bakka 24tti qoode. Afaanoota isaanii karraa kan ka’e, durattii isaa kun lammii tokko turan jedhe. Yroo dheeraa keessa lakkooysii namaa babal’achurraa kan ka’e walirraa fagaatanii qubacuun, lammiin adda addaa dagaagan. Walbiraa godaanuun isaanii kun yoomifii akkamitti akka jalqabameef wanti beekamu hinjiru. Sababnii isaa garuu, waa asii olitti ka’erraa tokko tahuun nimala. Lammiin affaariifi Saahoon dura godaanuu waan jalqaban fakkaata. Gara kaabaatti baay’ee fagaatanii kan qubatan, isaan kana. Lammiin kun lameen, yeroo dheeraaf waliin jiraataa turanii booda foxxqanii akka qubataniidha. Bara dhihoo dura akka waliin turan, afaan isaanii walitti seenuun ragaa nitaha. Lammiin Somaalee itti aanee sossohee waan gara bahaafi kibbaa qubate fakkaata. Ar’a Somaaleen Oromoorraa gara bahaafi kibbaa, Affaarirraa ammoo, gaara kibbaa qubattee jirti. Akka Herbert S. Luwis jedutti isaan kanatti aanee kan godaane Oromoodha. Affaar, Sahoo,Somaaleefi Oromoon hoggaa naannoo sanarraa sossohan Kuushootni bahaatti hafan ammoo, naannoo ha’a irra jiraatan keessa babal’atan malee hedduu hinsossoone. Ormoon naannoo Mandayyoo, Dallofi Jamjam bara dheeraa jiraataa turanii dhawaata lafa naannoo isaaniitti siqaa, irra jiraataa dhufan. Yeroo isaan itti naannoo Baaleefii Saidaamoorraa sossohanii hamma Wallootti qubatan waan beekamuumiti. Garuu yeroo dheeraa keessa tahuun hinmamu. Eega Affaarootnifi Saahootni naannoo amma jiran keessa jiraachuu jalqabanii ykn, isaanumatti aananii godaananii qubacuun waan malu. Akkaata godaansa Oromoo kan ofumaan deemaa ture kana, isa jaarraa 16ffaatti akeekuun hin tahu. Abbaa Baahireenuu yeroo akkaataa godaansa Oromoo barreeyse: Booranni biyya isaarraa yeroo godaanu hundaan hindeemu, warri deemuu hin baebaanne nihafa. Kuniis waan mootii hinqabneef namni isaan ajaju hinjiru. Abbaan akka barbaade hojjata” jedhe. Bartels namchi jedhamu ammoo, akkaata godaansa Oromoorratti yeroo barreeyse: nama Oromoo tokko gaafatee deebii argate: Yeroo tochoonu, ilmi hangafni bakka itti dhalateetti hafa. Ilmi quxxusuun dabranii lafa haaraya barbaadu. Ilmaa warra hangafaa naannotti hafan ammoo, firoota isaanii barbaaduu ka’anii godaanu” jedhee jira. Ragaa kana lamaanirraa kan hubachuu dandeenyu, Oromoon godaanee daangaa Keeniya kaasee hamma daangaa Tigreetti qubachuu kan dandahee, yeroo dheeraa keessa akka tureedha. Jaarraa 16ffaa keessa yeroo Baahireen barreeyse baayyinni ummata Oromoo meeqa taha? Akaa inni jedhutti utuu godaansi Oromoo yeroosunii jalqabee ilmaan quxxusuu duwwaan dabranii kan qubatan yoo tahee, lafa har’a Oromoon irra jiraatu firfirsanillee wal hingayan jechuudha. Kanaaf Oromoon jaarraa 16ffaa keessa godaanuu jalqabee utuu hintaane, jaarraa hedduun dura suuta suutaan, ilmi quxxisuun dabree qubachaa, lafa margaafi bishaan qabu barbaadaa godaane. Haalli jaarraa 16 ffaa keessatti mul’ate waan gara biraa waan taheef bakka isaatti laalla. Duraani Oromoonni lammi tokko tahee osoo jiraatanii gosa Booranafi Bareentummati adda bahan. Bareentumafi Booranni osoo naannoo Baaleefi Sidaamoorraa gara bahaa jiraatanii lakkooysi namaafi horiin saanii baay’achuun gargar fagaatanii qubachuu jalqaban. Ilmaan Bareenummaas akka walitti heddommaachaa deemaniin adda adda bahanii qubachuu jalqaban. Ituufii Humbanni Mormorirraa ka’anii gara bahaatti sossohanii osoo adda hin bahin naannoo Odaa Bultum qubatan. Odaan Bultum kaarra Qurquraarraa gara kibbaatti hamma km 3 fagaatee argama. Ituufi Humbanni osoo adda hinbahin bakka Odaa Bultum kana Akkaataa bultuma Oromoon Gaddaan duratti. Sirna Gadaan duratti akkaataa bultuma Oromoo akkam akka ture wanti beekamu hinjiru. Qesoota Amaaraa tahee, seenaa barreeysitoonni gara biraa waa’ee Orommoo kan barreeyssuu jalqaban jaarraa 16ffaa booda ture. Kanaf sanaan dura seenaan Oromoo ture himamsa aadaarraa, yoo argame malee wanti galmaa’e kan jiru hinfakkaatu. Haa tahuu malee, himamsa afaaniitfi akkaataa dagaagina hawaasaarraa kan hubachuu dandeenyu nijira. Akkaataan dagaagina hawaasaa dhala namaa kamiyyuu sirna keeessa dabru niqaba. Haalli hawaasni Oromoo bara Gadaa duraafi booddee keessa ture calaqqiinsa akkaataa bulmaata isaa ka duraanii nuuf ibsuu ni dandaya. Akkuma ummata kamiyyuu hawaasni Oromooo gamtooma Doofaa durii keessa turuun isaa waan hin’ooleedha. Kuniis akkaata qabeenya dhuufaa turerraa calaqqisa. Ormoon waan tikfattee tureef qabeenya dhuunfaa loon yoo tahe malee, lafti qabeenya gamtaa ture. Kanaa wajjiin kan ilaalamu haala walbulchiinsa isa jidduu tureedha. Hamma hawaasaatti Oromoon guddatee sadarkaa gosa gahetti manguddoo walbulchuun saa hin’oolle. Kabajaa manguddoon hawaasa Oromoo keessatti qabu har’allee aadaa Oromoo keessatti ni calaqqisa. Hamma Gadaan dhufee bakka qabtetti, manguddootaan buluun kun sadarkaa sadarkaan guddataa dhufuun hinhafne. Haalli kun akkamitti ture? Akkamitti hojjachuu dandaye? Wanti kana calaqqisu boodana dabree maali? Hawaasa Oromoo keessatti aadaan jalqabarraa ka’ee gad dhaabbate hariiroo hangafaafi quxxusuuti. Hariiroon kun dura sadarkaa maatii keessatti gad dhaabbate. Ilmi hangafni kabajamuu qaba. Warri quxxusuu isa hordofu. Waan inni jedhe dhagayu. Hariiroon kun maati duwwaa keessatti hin hafu. Akkuma hawaasni sun dagaaguun hangafaafi quxxusuun ibidda, manaafi gosa keessattiis hojiirra oola. Ibiddi hangafaafi quxxusutti adda bahee walkabjuuniifi waliif abboomamuun buluun dhalate. Hariiroon ku yeroo dheeraaf hawaasa Oromoo keessatti hojjate. Goso tokko keessa karra hagafaafi quxxusuu nijiraatu. Maanguddootni karra hangafaa keessa jiran biyya (gosa) bulchuurratti qceelfama kennu. Karri quxxusuu tahan warra hanagafa kana jalatti gurmaawu. Sadarkaa gossaattiis hariiroon kun ittifufa. Gositi hangafni yeroo warra kaan qaceechu, geggeessu warri quxxusuun isaan jalati walitti qabamu. Gosootni kun akkasitt walitti dhufanii tokkooma gosaa (tribal confederacies) tolfatan. Tokkoomni gosaa kun ammoo, walkeessatti hangafaafi quxxusuu qabu. Hawaasa Oromoo keessatti akkaataan hangafaafi quxxusutti qoodamuun kun qoodama karra cimdii” ( bi social differentiation) jedhama. Sirni bulmaataa karra lamatti qoodamuun bu’ureeyfamu ammoo, sirna qoodama karra cimdii taha. Hamma Gadaan dagaagutti akkaataan bulmaata Oromoo sirna kanaan ture. Sirna kana keessatti manguddoonni qooda lammii guddaa qabu. Manguddoota lammii keessaa ammoo, kan warra hangafaa hunda dursu. Waldhabbii gosoota giddutti ka’u manguddoota kanaatu ilaala. Gosoota Oromoo keessaa Booranni hangafa. Kanaaf waldhabbiin gosa bareentumaa, fakkeenyaaf Arsiifi Macca giddutti yoo ka’e, manguddoota Booranaatu ilaala. Haalli kun gosa, karra hundumaa keessatti akkasitti hojjata. Ummata ollaa wajjiin waldhabbiin yoo argamees, gumaabaasuufiis tahee, falmu, lola waan ilaaluufi dantaa lammii saanaa guutummatti manguddootaan ilaalamee murtii godhata. Sirni manguddootaan qaceelu amaluma hawaasa doofaa taheellee kan Oromoon dhaabbate jabaa tahuun isaa, hangafaafi quxxusuun qaceeluu isaati. Sirna isa booddee Oromoon tolfatee ittiin walbulcheef bu’ura kan qabuudha. Sirna Gadaa keessatti hawaasni Oromoo gartuu lamatti qoodamee ijaarame. Gartuuleen kun aadaadhaan hangafaafi quxxusutti beekamu. Garuu waltoo’achuufi walgituurratti walqixa. Fakkeenyaaf qoodamni akkasii Boorana keessati Sabboofi Goona, Maccaa keessatti Booranaafi Gabaro, Ituu keessatti Kuraafi Galaan, Humabnna keessatti Qal’oofi Anniyya jedhamanii beekamu. Haaluma qoodama gosa keessa duraan tureetu Sirna Gadaa keessattiis ga-dhaabbate jechuudha. Kanaaf Oromoon osoo sirna Gadaatiin as hin bahin, sirna qoodama karra cimdii kanaan walbulchaa ture jechuun nidandeenya. Meelba:- bara 1522-1530 Gadaan duraa Melba jedhama jedhu. Bara Gadaa Melbaa kana Oromoon abbaa duulaa itti ijaaree yeroo duraatiif gurmuun duulutti bobbaase. Baalli weeraruu jalqaban. Namichaa Amaara Faasil jedhamuu wajji wal lolanii inniis duularratti du’e. Duula Oromoo isa jalqabaa kanaan amaarri “dawwee” jedhan. Afaan Amaaraatti dawwee jechun, dhukkuba lamxii jechuudha Muudana:- bara 1531-1538 Mebatti aane kan Gadaa fudhate Muudana jedham. Bara Muudana kana seera jajjabaa lama tumatan. Lubni hundi duula akka duuluufi laf haaraya baasan malee, meendhicha akka hin hidhanne kan jedhu ture. Baalli kan Melba weeraruu jalqabe Muudannii dhufatee hamma qarqara laga Awaashitti irra qubatan. Barri Gadaa Muudanaa kun bara Islaamoonni Imaam Ahmadiin geggeefamanii Kiristaanootaan lolaa turani. Lola diinootni isaa lamaan wal lolaa jiran kan Oromoon faana bu’aa ture. daareel Baates namichi jedhamu kana hogga ibsu: “lolli Kiristaanoota Habashafi Islaamoota ture, Poortugaal gargaartee Imaam Ahmed mohamullee hin dhaabbanne. Waggootii dheeraaf dabree dabree deemsifamaa ture, gaallaa (Oromoo) haala kana duukaa bu’anii too’ataa turan. Gartuun lamanuu waan miidhameef lafa isaanii deebifachuuf Ãà ‚¢Ã¢â€šÂ¬Ã‚¦.yeroo itti eeggachaa turan”jedha. Lolli amantii yeroof akkasiit qabbanaawullee Oromoon lola isaa itti fufe. Muudanni Gadaa isaa fixee Kiiloleetti dabarse. Kiilolee:- bara 1539-1546 Kiiloleen duula bal’isee DAWAAROO rukutuu jalqabe. Yeroo gabaaba keessati handhuura Dawaaroo gahe. Galaawudoos mooti Habashaa waana isaa kan nama Adaal Mabraq jedhamuun hoogganamu Dawarrootti bara 1545tti erge. Waraanni Adaal Mabraq harka Oromootti baqe, inniniis lbaqatee laga Awaash cehe.Dawaaroo kan jedhamu Arsii har’aatt akeekuun ni dandayama. Galaawudoos Islaamoota mohuu dandahullee Oromoobiyya isaaf lolu mohuu hindandeenye. Kiiloleen Gadaa isaa fixee Biifoleetti dabarse. Biifolee:- bara 1547-1554 Galaawudoos Adaal Mabraq moohamuu dhagayee humna isaa waliti gurmeessee, waraana warra Poortugaaal fogargaarsisee Oromootti bara 1548tti duule. Humna guddaan itti haa duulu malee, Galaawudoos Oromoo mohuu dadhabee, dahannoo jabaa qotatee Dawaaroo keessa qubate. Oromoonni achitti iti marsanii lolan. Lolli sun guyyaa kudhalama deeme. Oromoonni gootummaan lolanii gaafa 12ffaa waraana Habashaa dahannoo isaa keessatti itti seenaanii hedduu irraa fixan. Ajajaan waraana Poortugaal Ayrees Deez jedhamu madaawee boodarratti du’e. Waraanni Habashaa moohame. Biifoleen duulaa isaa itti fufef Awaash cehee Faxagar waraanuu jalqabe. Hatahuu malee, Biifoleen akka Luboota isa duraa lafa haaraya qabachuudhaan hinmilkooyne. Habashoonni dhiibbaan Oromoo gara qa’ee isaaniitti dhihaataa waan deemeef jabaatanii dura dhaabbatan. Galaawudoos humna Habasha gurmeesse ofirraa ittise. Gama lachuu namni dhube baay’ee guddaa ture. biifoleen Gadaa isaa raaw’atee Michilleetti dabarse. Michille:- bara 1555-1562 Michilleen Gadaa isaa kana keessatti namni diina hinajjeefne akka hin fuune, akka rifeensa mataa hinhaaddanne seera baase. Akka jedhamuttiis bara Gadaa Michillee kana Oromoon fardaan loluu jalqabe. Kanaaf lafa fagoo deemee lola gochuu jalqabe. Bara Michillee kana Galaawudoos waraana isaa Faxagar keessa jiru namicha Hamalmaal jedhamuti kennee bataskaana Imaam gube ijaarutti deebi’ee ture. bara 1555tti Michilleen Hamlmaaliin bakka Dagoo jedhamutti waraanee moohe. Hamalmaal moohamuun Faxagariin guutumatti harka Oromootti deebise. Faxagar Enriif Karrayyuu har’aani taha. Michilleen Faxagar irra dhaabbatee Cafaat, Bazimoofi Daamoot salphatti rukutuu jalqabe. Gibeen qabachuuniis yeroo kana jalqabe. Bara Michillee injifannoo guddaan argame garuu, Islaamootarratti ture. islaamoonni eega Imaam Ahmed boodde weerara guddaa kiristaanatti bobbaasuu hindandeenye. Hatahuu malee, geggeessaan Islaama Harar Amiir Nuur jedhamu humna walitti qabatee bara 1559tti Habashatti duulee ture. amiir Nuur Galaawudoosiin lolee moohe. Galaawudoos lola sanirratti du’e. Amiir Nuur osoo inni injifannoo argatetti gammadee ayyaaneeffachaa jiruu Oromoonni magaalaa Harar seenanii barbadeessan. Oduu kana dhagahee osoo inni gara Harar deebu’utti jiruu Michillee bakka Tulluu Hazaaloo jedhamtutti haxxee hidhee rukute. Lola taherratti Oromoonni haa dhuman malee, Amiir Nuur ni moohame. Waraanni saa harka loltuu Oromoorratti akka dhadhaa baqee dhume. Lubbuun kan keessa bahan xiqqaa ture. lolli Tulluu Hazaaloo biratti tahe kun, yeroo dheeraaf Kiristaanaafii Islaama gidduutti lola deemaa ture addaan kute. Humni Oromoo jabaachuun warra wal lolaa turan gidduutti nagaya buuse. Michillee booddee duulli Oromoo karaa lamaarraa tahuu jalqabe. Isaaniis:- Oromoota Walloofi Maccaafi Tuulama. Wallo keessati kan Gadaa fudhate Harmuffaa jedhama. Kan Tuulama ammoo, Hambisaa jedhama. Lachuu saanii bara 1563-70tti Gadaarra turan. Hambisaan duula gurguddaa Shawaa keessatti haa godhu malee, Amaara dhiibuu hin dandeenye. Mootiin Habashaa Minaas akka jabatti Hambisaafi Harmuffaa dura dhaabbate. Osoo isaaniin loluu du’e. Malaak Saggad ykn Sarta Dingil kan jedhamu itti dabree aangoo Habashaa qabatee lola ittifufe. Hambisaaniis lafaa haaraya osoo hinqabatin Minas wajjiin lola gurguddaa osoo godhuu Gadaan isaa dhumeeRoobaleetti dabarse. Harmuf Awaash cehee Affaarootafi Habashootatti duuluu jalqabe. Gi’orgis Haaylee kan jedhamu bakka qacinaafi Wayaata jedhamutti lolee Moo’e. Affaarootaas lolee naannoo Angootttifi Ganyi jedhamtu qabatee taa’e. Bakka kanarraa Amaara Saaynitiifi Bagamidritti duuluu jalqabe. Harmuuf bara Gadaa isaa Affaaroota, Argoboota, Doobotafi Amaaroota Ganyiifi Angoot keessa turan waraanee ofjala galchee gosa moggaase. Harmuuf Affaaroota humna isaanii cabsee baay’ee xiqqeese. Harmuuf Gadaan isaa dhumee Robaleen harka fudhate. Robaleen:- bara 1571-1578 Malaak Saggad Roobalee Shawaa keessatti dabarsuu dhoorke. Ofiis garuu Roobalee dhiibuu hindandeenye. Shawaa keessatti haala akkanaan jiru Roobaleen Walloo Bagamidir seenee lola jalqabe. Yeroo kana Malaak Saggad saffisaan gara Bagaamidir deebi’ee Roobalee bakka wayinaa Dagaa jedhamutti lolee Roobaleen moohame wallotti deebi’e. Roobaleen hoggaa Malaak Saggfad gara Bagaamidir deeme, duula Shawaa keessatti jabeessee Amaaroota gara hallayyafi olqatti naqee biyya qabate. Malaak Saggad deebi’ee Roobalee dhiibuu hindandeenye. Gadaan isaanii dhumee lamaanuu Birmajiif bakka gaddhiisan. Birmajii:- bara 1579-1586 Bara Gadaa Birmajii Oromootni Amaara hedduu muddanii qaban. Birmajiin Wallo Bagamidir seenanii Amaaroota hedduu fixan. Aantoot Malaak Saggad lolarratti dhuman. Amaara Bagamidir akka malee hollachiisee. Birmajiin Tuulamaafi Macaa lafa fardi isaa dhaquu dandayu mara deemee qabate. Amaarri gara hallayyaafi holqatti galtee dhokatte. Osoo gaarri, hoqiifi hallayyaan hinjiru tahee, namni hafu hinjiru jedhaa ture barreeysaan Habashaa Alaqaa Atsimeen. Malaa Saggad oliifi gad fiigutti yeroo isaa fixe. Birmajiin Shawaa laga Jamayii cehee Waqaa qabatee Amaara lafa Oromoo keessa qubatte Habashaarraa kute. Achirraa Gojjaamiifi Daamoot waraanuu jalqabe. Malaak Saggad nama Daragoot jedhamu akka Gojjaamiin ittisuuf itti erge. Birmajiin lola Daaragootirratti du’e. Haa tahu malee Birmajiin gara dhuma Gadaa isaati jala Gojjaam keessatti moohame. Biramjiin bakka lachuutti Gadaa gad dhiisanii Mul’atatti dabarsan. Wixata Mudde 1, 2020 irraa kaasuun barnoonni sirna Gadaa akka gosa barumsaa tokkootti manneen barnootaa Afaan Oromoon barsiisan hunda keessatti kennamuu jalqabeera. Hayyoonni hedduun kan sirna Gadaa irratti qorannoo adeemsisaa turan qophii kitaabaa kanarratti hirmaataniiru. Kitaabni kuni barattoota kutaa 1 hanga 8 jiraniifi kan qophaa'e," jedhan Obbo Efreem. Hanga ammaattis kitaabni barataa fi qajeelchi barsiisaa miliyoona walakkaa ol ta'u maxxanfamee manneen barnootaatiif rabsamuu eeran. Biiroon Barnootaa Oromiyaa fi Biiroon Aaadaa fi Turiizimii Oromiyaa aadaan diimokiraasii hambaa addunyaa ta'ee galmaa'e kun akka gosa barnootaatti yoo kenname fedhiin uummataa maal fakkaata kan jedhu qorannoo gaggeessaa turaniiru. Hogganaa Itti aanaan Biiroo Barnootaa Oromiyaa Obbo Efreem Tasammaa BBC'tti akka himanitti qorannoo bu'a qabeessummaa waggoota darbe adeemsifameen fedhiin Gadaan akka barsiifamuuf jiru daran olaanaa ture jedhan. Kitaabni Gadaa kun duudhaa sirna Gadaa gadi fageenyaan kan barsiisuu fi gulantaalee sirna Gadaa, duudhaawwan Waaqeffannaa akkasumas ga'ee gulantaalee Gadaa sirritti kan hammate ta'uu himan. "Barnootni Gadaa kun duudhaa sirna Gadaa karaa aadaatiin daddarbaa ture ammayyeesuuf kan gargaarudha. Barattoota beekumsaa fi amala gaarii kan gonfachiisu waan ta'eef jijjiirama biyyaatiif gumaacha guddaa fida" jedhan.Godinaalee Oromiyaa daangaa Naannolee Somaalee fi Affaar jiranitti afaan Somaalee fi Afaan Affaar barsiifamuuf hojiin eegalamuus Obbo Efreem Himaniiru. Tibba darbe kanas biirooleen barnootaa naannoo Oromiyaa fi Somaalee akkaataa jiraattonni daangaa afaan walii baratan irratti waliigaltee duraa waliif mallatteessuu himaniiru. Karoora Kanaan naannoo Somaaleettis Afaan Oromoo ni barsiifama. "Jiraattonni daangaa naannoo Oromiyaa fi Somaalee akkasumas Affaar dhimmoota hawaasummaa waliin qooddatu, Oromooni hedduun gara bahaa jiranimmoo Afaan Somaalees ni fayyadamu. Somaalee keessas afaan Oromoo ni fayyadamu. Kanaaf afaanota kana waliin guddisuuf yaadameeti" jedhan. Yeroo ammaa kanas koreen akkaataa somaalee keessatti Afaan Oromoo barsiifamu akkasumas Oromiyaa keessatti Af-Somaalii barsiifamuu danda'u qoratu hundaa'ee hojiitti galuus eeran. Sirna Gadaa Sirna gadaa amma kiyyoo kolonii jala hin seeninitti Oromonni sirna ittiin bulan kan mataa isaanii qabu turan. Maqaan sirna kanaas Gadaa jedhama. Sirni kuniis bal’aa ture. Dhimma jireenya ummata Oromo kallattii hundaan kan ilaalu sirna siyaasa, aada diinagdeefi amantiiti. Sirni Gadaa sirnaa seera Oromonni ittiin walbulchu, kan duulee roorroo ofirraa ittisu, kan dinagdee isaa ittiin tikfatuufi dagaagfatu, akkaata inni itti waliin jiraatuufi kan hawwiin dhala Oromo cufa ittiin guutu ture. Oromota sirna akkasii jalatti qindeessuudhaaf yeroo dheeraa fudhate. Oromota gosatti hiraman walitti fidanii sirna tokko jalatti walitti qabuun kufaatiifi ka’uumsaa yeroo dheeraa gaafate. Haata’u malee, Gara walakkaa jaarraa kudha shanaffaa isa lammaffaa keessa sirni gutuun argamuu danda’e. Akkaata himamsa aadaa Boorana kibbaa keessatti yeroon itti Gadaan dhaabbate kanumaan walkipha. Akka mangoddoonni Booranaa himanitti Gadaa ijaaruuf yaalii dheeraan eega godhame booda, Gadaan yeroo dheeraaf bifa hojechuu danda’un dhaabbate. Sirna Gadaa keessatti wanni hundi gadaan walqabata. Lakkoofsi yeroo, aadaan, amantiin, jireenyi hawaasaa fi ittisi biyyaa hundi hidhata Gadaa qabu. Bara Gadaan sirna gutuu ture sana akka tahutti galmeessuun hindanda’amne. Hammi galmeefame baay’ee yaraadha. Haata’u malee, kan galemeeffame keessaa irra guddaan kan baroota dhihooti. Waa’een sirna Gadaa hammi beekamu baay’ee yaraadha. Irraa caalaattii odeeffannoon argaman oduu Afaniin kan daddabraniidha. Isaaniis bakka bakkati garagar tahu. Sunillee Gadaan Caffe Caffetti deebi’uu haa agarsiisu malee, tokkummaa sirna kanaaf raga kan tahu haftee sirna kan Gadaa Booranaa har’aalee haga taheefuu hojjataa jiruudha. Kanaaf waa’ee sirna Gadaarratti hangi hubatame xiqqaadha. Waliigalatti sirna kana caalatti hubachuudhaaf qormaata cimaa sirna Gadaa kan mul’isan armaan gaditti ilaalla. Hawaasa keessatti dhalli namaa kophaa hinjiraatu. Kophaas hindalagu. Namoota biraa wajji jiraata, hojjataas. Jireenyi dhala namaa walitti hidhaataadha. Hawaasa Oromo bara Gadaa keessaa yoo fudhannee akkaataa jiruufii jireenya Oromo, akkaataa qoodama dalagaa, hariiroo ummanni Oromo hawaasa keessatti waliinqabau, sirna Gadaa keessatti qaama tokko. Akkaataan polotikaa sirnichaas uunkaa jireenyya hawaasa Oromotti hidhamee jira. Uunkaa jireenya hawaasa sirna Gadaa keessaa hubachuuf waan kanaa gadii hubachuun barbaachisaadha. Sirna gadaa keessatti odeffannoon argaman tursiisuuf haala danqaa tu turee. Sirnoota darban kanaan dura keessattii odeefaannoo wa'ee sirnagadaa tursiisuuf ta'ee hojirraa olchuuf argaman muraasa turan.Mallattoon Booqaa Birraa, ibsaan Masqalaa ayyaanni Masqalaa kan itti kabajamu dha. Dargaggeessi xomboora guuree Daamaraa Masqalaa gubee, Kormoomsaa daaraa masqalaa addatti dibatee, sirba masqalaa wal jalaa qabee sirbaa yiikkisee dhiichisu, shamarran dibbeen lafa goosan jaarsi biyyaa ija irraa hafaa, horaa bulaa jedhee naannoo ibsaa masqalaa dhaabbatee yeroo itti eebbisu dha. Kanaaf hawaasni Oromoo Waaqa waa hunda keessa isa dabarsee birraa hawwataa kanaan isa ga’e Irreeffatee galateeffata. Akka amantaafi falaasama Uummata Oromootti, Uummamni hundi gochaafi humna waaqa isaan uume mullisu jedha. Iccitiin humna Waaqa tokkichaa karaa uumamoota kanaa ibsama. Kanaaf, Irreechi bifa aadaatiin sirna galateeffannaa fi kadhaa waaqaa taasifamu waan ta’eef iddoowwan humni uumuu Waaqaa adda ta’anii itti mullatan keessaa bakka lama ; Isaaniis Irreecha Tulluu fi Irreecha Malkaa jedhamu. Iddoon kun lamaan ballinaan waan achitti kabajamaniif jecha malee akkaatuma lafa Oromoottii bakkeewwan biroon Irreeffannan itti raawwataman hin jiran jechuu miti. Irreechi Tulluu kan itti kabajamu jiini bonaa darbee yeroo bokkaan afraasaa itti roobuu qaba jedhamee eegamu keessattidha. Tibbi bonaa goginsaan beekama. Aduufi hoo’a irraan kan ka’e jiidhi lafaa gogee, margi qooree, bishaan cooreefi malkaa jiru hunda keessatti qal’atee mul’ata. Yoo gogiin kun dheerate horiis ta’ee dhala namaa balaa irra buusa. Kun akka hin taaneef giddugala ji’a Bitootessaatti hangafootni biyyaa wal waamanii akka seera isaatti naannoo lafaa bakka jiidha qaba jedhamutti yaa’un harka isaanii gara waaqaatti qabanii “Jiidha nun dhowwatin, waqtiileen toora isaanii eeganii haa naanna’an, qilleensa roobaa nuuf kenni, araar” jedhanii kadhaa waaqaa taasifatu. Tulluutti ba’anii waaqa tokkicha sana kadhatu. Sirni kadhaa kun Aadaafi falaasama amantaa kuushota duriin kan wal qabatedha jedhama. Irreechi malkaa kan adeemsifamu, wayita jiini gannaa darbuuf jedhu Baatii Fulbaanaa gara walakkaa keessatti dha. Jiini Fulbaanaa jalqaba Waqtii Birraa waan ta’eef haalli qilleensa gannaa jijjiirama itti agarsiisu eegaludha. Kunis lafti xuuxxataafi sochiif mijataa, qilleensi duumessaafi huurrii ture ifaafi ho’a aduu Birraan bakka bu’aa deema. Dacheen daraaraa biqilootaan uwwifamtee bareeduu eegalti. Kanaaf, guyyaan irreechaa kun “Ayyaana Birraa” jedhamee beekama. Guyyaan Irreechaa kun bakka tokko tokkotti ammoo guyyaa “Xaddacha saaquus” ni jedhama. Kunis hoggaa dukkanniifi bacaqii gannaa darbee wal arguun itti danda’ame jedhamee amanama. Kanuma irraan kan ka’e Irreechi guyyaa galata Waaqaati jedhama. Galateeffannaa kana irratti namni hundi akkuma umurii isaatti uffata aadaa uffatee, dargaggoonni bareedanii, haawwanis, Wandaboo kuula bareedaan hojjetame irratti balees ta’ee kaabbaa, calleefi dooqaan faayame uffatanii coqorsa jiidhaa, keelloo, hadaa, daraaraa qabatanii malkaa gamaa gamanaan wal ga’anii Waaqa faarfatu, Maaramii galateeffatu, “Maareewoo, Maareewoo...”jedhu. Haala kanaan, gara malkaatti yaa’u. Abbootiin Gadaa, kallacha, bokkuu, marga, alangaa, jirma ykn ulee aangoo Gadaa ibsu qabatanii dura bu’anii tooraan seeraafi hayyataan sochii gara malkaattii ta’u sana geggeessu. Haalli uffannaa nama hundumaa bifa kabaja Waaqaa ibsuun ta’a. Haawwaniis ta’e shamarran mogalee gaditti uuffata dheeraa uffatu. Kunis “ Yaa waaqi nun soqolin, gaaddidduu kee nun dhowwatin “ jechuu dha jedhama. Malkaan Irreechi akka Oromiyaatti bal’inaan itti kabajamu Magaalaa Bishooftuu bakka Hora Har-sadii jedhamuttidha. Magaalaan Bishooftuu, Hora adda addaan badhaatee bifa bareedaafi uumama taatee akka kan godhe bishaan hedduu waan qabduufidha. Kanumaaf naannoo bishaanoftuu waan jedhamu irraa ka’uudhaan magaalaan kun Bishooftuu jedhamte jedhu Jaarsoliin Biyyaa. Horri harsadiis Horawwan magaalaatti marsanii jiran keessaa Malkaa Irreechaa beekamaafi bara dheeraan duraa kaasee itti Irreeffatamaa ture ta’uu dubbatama. Harsadiin abbaa malkaa hora sanaa gosa Liiban keessaa kan ta’e, harri kun maqaa isaarraa ka’uun kan moggaafame ta’uu jaarsoliin ykn maanguddoonni Galaan ni dubbatu. Oromoon golee Oromiyaa jiru hunduma irraa guyyaa Irreechaa kanatti seera guutee uffatee jiidha qabachuun Waaqa galateeffanna, ni kadhanna, Uumamaan uumaa isa ta’e waaqa raajeffanna! jechuun Hora Harsadii magaalaa Bishooftuutti argamu kana deemee galata galchata. Hawaasni waggaa waggaan achitti argamu bara baraan dabalaa deemaa jira. Yeroo ammaa kana uummata Miliyoona Afurii ol ta’utu achitti argama jedhama. Gadaa ( Afaan Oromoo : Gadaa : qubee: Gadaa ; jecha jechaatti: bara) sirna bulchiinsa dimokiraatawaa dhalootaan Oromoonni Itoophiyaa fi kaaba Keeniyaa keessatti. fi Gedeo kibba Itoophiyaatiinisni shaakalamuSirnichi sochii siyaasaa, dinagdee, hawaasummaa fi amantii hawaasaa ni to’ata. Gadaa jalatti waggaa saddeetitti Oromoon hooggantoota Salgan ya'ii Booranaa (yaa'ii sagal Booranaa) jedhamuun beekaman sagal waliigalteedhaan filata ture. Abbaan Gadaa tokko hojii isaa osoo hojjachaa jiruu yeroo du’u hundatti bokkuun (mallattoo aangoo) gara haadha manaa isaatti darbuun isheen bokkuu eegdee seera labsiti.Sirni Gadaa bara 2016 irraa eegalee UNESCOn hambaa aadaa hin qabamne jedhamee galmaa'ee jira It is the brainchild of Oromo from the Oromia district of Madda Walabu . Uummanni Oromoo sirnicha akka hambaa waloo isaaniitti fi akka qaama guddaa eenyummaa aadaa isaaniitti ilaala ture. Sirna ummanni Oromoo jaarraa hedduuf karaa dimokraatawaa ta’een of bulchaa tureedha. Oromoon jaarraa 16ffaa dura yeroo dheeraa dura, waraanni gurguddaan dhaaba sadii isa kaabaa isaa fi sulxaanota Islaamaa gara bahaa fi kibbaa gidduutti eegalame, akkaataa sirna Gadaatiin of bulchaa ture. Bu’aan isaas Oromoon amantii Kiristaanaa fi Islaamaa ofitti liqimse . Gareen Booranaa fi Gujii naannoo daangaa Itoophiyaa fi Keeniyaatti argaman osoo addaan hin kutin Gadaa shaakaluu danda'aniiru. Naannoo Oromiyaa sirna Federaalaa Itoophiyaa jalatti sirni Gadaa Oromiyaa guutuu keessatti haaromsa eegale. Bara 2015 Giddugalli Gadaa Odaa Bultumtti argamu eebbifamee bara 2018tti Giddugalli Gadaa Odaa Hulleetti argamu jaarraa lamaaf erga addaan citee booda deebi’ee dhaabame. [17] .[18] Bara 2019 Yuunivarsitiin Bulee Horaa barnoota Gadaatiin barnoota digrii lammaffaa eegale. LubaaHawaasni Gadaa garee hiriyaa umurii tartiiba yeroo irratti hundaa'uun ykn dhaloota hidda dhalootaa Luba jedhamutti caaseffame . Tokkoon tokkoon lubaa ilmaan dhiiraa kutaa addaa biraa keessa jiran hunda of keessaa qaba. Kutaan guutuun kutaalee adda addaa kudha tokko keessa darba, tokkoon tokkoon isaanii marsaa waggaa saddeet irratti hundaa’uun, tokkoon tokkoon isaaniis tuuta mirgaa fi itti gaafatamummaa mataa isaanii qaban . Paartii Gadaa ( Gogeessaa Gadaa ) . Paartiileen Gadaa shanan Gadaa Oromoo jedhamuun beekaman shan jiru . Paartileen kunneen ilaalcha addunyaa shanan ummata Oromoo hordofu. Paartileen Gadaa shanan sirnaan gara aangootti dhufu. Dhaabni tokko waggaa afurtamatti al tokko aangootti dhufa. Kanarraa ka’uun dhaabota Gadaa shanan gidduutti wal-dorgommiin kallattiin hin jiraatu, kanaa mannaa wal-dorgommichi namoota dhuunfaa dhaaba tokko keessa jiran gidduutti ta’a. Paartileen Gadaa shanan Booranaa, Maccaa-Tuulama, Arsii, Gujii fi Ituu-Humbannaa gidduutti maqaa adda addaa qabu. Paartiilee Gadaa Sirna Gadaa, sirna hawaas-siyaasaa dimokiraatawaa dhalootaan Oromoo Gadaan sirna bulchiinsa aadaa uummanni Oromoo Itiyoophiyaa itti fayyadamu beekumsa muuxannoo hawaasni dhalootarraa argate irraa guddatedha. Sirnichi sochii siyaasaa, dinagdee, hawaasummaa fi amantii hawaasaa dhimmoota akka waldhabdee furuu, beenyaa fi mirga dubartootaa eeguu ilaallatu ni to’ata. Naamusa naamusaa kabachiisuuf, walitti hidhamiinsa hawaasummaa ijaaruuf, fi bifa aadaa hawaasaa ibsuuf akka malaatti tajaajila. Gadaan kutaa shanitti kan gurmaa’ee yoo ta’u, isaan keessaa tokko akka gita bittaa ta’ee kan hojjetu dura taa’aa, qondaaltotaa fi yaa’ii of keessaa qaba. Tokkoon tokkoon daree waggaa saddeetitti hoggansi jijjiirama wal jijjiiruun aangoodhaan hojjechuu isaa dura qabxiilee walduraa duubaan kennaman keessa darba. Miseensummaan daree dhiirotaaf banaadha, abbootiin isaanii duraanuu miseensa ta’aniif, . mirga dubartootaa eeguu irratti murtii kennuudhaaf dubartoonni yeroo mari’atamu. Kutaaleen kunneen seenaa, seera, sirna, herrega yeroo, koosmooloojii, sheekkoo, seera naamusaa, fi hojii sirna Gadaa kan hammate hayyoota seenaa afaaniin dubbataniin kan barsiifamanidha. Walgahii fi sirni muka sikaamoo (mallattoo Gadaa jedhamee fudhatama) jalatti kan raawwatamu yoo ta’u, gosootni gurguddoon wiirtuuwwan Gadaa fi iddoowwan sirnaa akkaataa naannootiin hundeessaniiru. Beekumsi waa’ee sirna Gadaa daa’imman mana keessattis ta’e mana barumsaatti darba. Walgahii fi sirni muka sikaamoo (mallattoo Gadaa jedhamee fudhatama) jalatti kan raawwatamu yoo ta’u, gosootni gurguddoon wiirtuuwwan Gadaa fi iddoowwan sirnaa akkaataa naannootiin hundeessaniiru. Beekumsi waa’ee sirna Gadaa daa’imman mana keessattis ta’e mana barumsaatti darba. Walgahii fi sirni muka sikaamoo (mallattoo Gadaa jedhamee fudhatama) jalatti kan raawwatamu yoo ta’u, gosootni gurguddoon wiirtuuwwan Gadaa fi iddoowwan sirnaa akkaataa naannootiin hundeessaniiru. Beekumsi waa’ee sirna Gadaa daa’imman mana keessattis ta’e mana barumsaatti darba. Qorannoon kun gahee dubartoonni sirna Gadaa keessatti Oromoo Tuulamaa Iluu keessatti qaban ilaalla. Gadaan dhaabbata dhalattootaa dhimma siyaasaa, hawaasummaa fi diinagdee Oromoo of keessatti hammateedha. Dhaabbata kana keessatti Dubartoonni dhimma siyaasaa, hawaasummaa fi dinagdee hawaasa Oromoo keessatti gahee fi sadarkaa mataa isaanii qabu. Kaayyoon qorannoo kanaa gahee dubartoonni Oromoo Tuulamaa sirna Gadaa Iluu biratti qaban qorachuudha. Kaayyoo kana galmaan ga’uuf daataa sadarkaa tokkoffaa fi lammaffaa fayyadameera. Haaluma kanaan odeeffannoo walitti qabuuf af-gaaffii, marii garee xiyyeeffannoo fi ilaalcha hirmaattotaa qacaramaniiru. Kanaafis odeeffattoonni Abbaa Gadaa (abbaa Gadaa), Lubaa, Jaartii Cifree (haadha warraa Yuubaa (jaarsa Gadaa soorama bahan)), Haadha Siiqqee (haadha warraa Abbaa Gadaa, Lubaa), manguddoota hawaasaa fi waajjira aadaa fi turizimii irraa filatamaniiru qondaaltota mootummaa. Odeeffattoonni kun af-gaaffii, marii garee xiyyeeffannoo irratti hirmaataniiru. Haala kanaan odeeffattoonni 36 qorannoo kana keessatti kallattiin hirmaataniiru. Qorannoowwan antiroopooloojii keessatti xiinxalli meeshaa daataa yeroo hojii dirree argaman irraa hiikaa fi hiika baasuuf gargaarudha. Haala kanaan daataa gosa qulqullina qabuun dhiyaateera. Argannoon qorannichaa akka agarsiisuttidubartoonni sirna gadaa keessatti gahee guddaa qabu. Haala kana keessatti hirmaannaa guutuu dubartootaa malee qophiin kamiyyuu ykn sirni tokkollee hin raawwatamu. Dubartoonni bu’uuraan karaa dhaabbilee adda addaa kan akka Siiqqee fi sirna sirnaa biroo fi dhaabbilee akka waliigalaatti mirga dubartootaa eeguuf akka check and balances ta’anii hojjetaniin bakka bu’ummaa fi/ykn gahee olaanaa taphataniiru. Kanarraa ka’uun hirmaannaa dubartootaa malee gochi hawaas-siyaasaa Oromoo hiika hin qabne ta’uu danda’a. Kana jechuun, dubartoonni osoo hin ilaalin gochi hawaasummaa, siyaasaa fi dinagdee kamiyyuu bu’aa qabaachuu dhiisuu danda’a. Argannoo qorannichaa bu’uura godhachuun yaadonni hubannoo sirna Gadaa cimsan tokko tokko dabarfamaniiru. Marsaa Gadaa tokko keessa jiranii bakka adda addaa tahuun mul’ateera. Kanaas, qabsiisuuf armaa gaditti mee haa ilaallu. Maqaan Goggeessota Gadaa bakka garagaraatti:-Goggeessa Gadaafi Marsaan Gadaa waan hiriyymummaafi aangoo polotik ilaaluun hariiroo murteessa qabu. Sanaas bal’inaan booda laalla. Hiriyyaa:-Hiriyyaan warra goggeessi Gadaa isaanii tokko taheedha.Kana jechuuniis hawaasa Oormoo keessatti warrii waggaa Gadaa keessatti dhalatan hundiifi kan maqaan Goggeessa Gadaa isaanii yoo dulloomoo tahanillee wal’irraa bu’ee yookaa tokko tahee hiriyyaadha Ijoolleen waggaa Gadaa jidduufi gaheeyyiin waggaa Gadaa 45-56 jidduu yoo Goggeessi Gadaa isaanii tokko tahe hiriyyaa tokko jedhamu. Marsaan Gadaa naannawutti walitti fidee ijoolleefi jaarsoolii hiriyyaa taasisaa. Marsaan Gadaafi Goggeessi Gadaa akkanatti hiriyyummaa murteessu. Hawaasa Oromoo keessatti hiriyyaan akka obbaleeyyaniitti wal’ilaalu. Ayyaana gurguddaafi beekamoorratti hiriyyaan wal argee waliin turuudhaan walfaarsa. Jaalalti walii, walamanuun, waliif dhimmuun, walgargaaruunâ€Âà ‚¦kkf hiriyyaa biratti jabaadha. Aangoo polotikaa keessatti paartii tokko tahu. Kanaf, hiriyyummaan karaa hawaassfi polotikaa Oromootaa walitti hidhuudha. Waa’een hiriyyaa hoggaa akkas tahu, ijoolleefi ga’eessoota maaltu walitti fidee hiriyyaa godha? Gaaffiin jedhu ka’uun nimala. Gaaffi kana deebisuuf, nama Goggeessa Gadaa isaatiin Gadaa keenya jedha. Gadaa isaa faarsa, kabaja. Kanarraa akka ilaalcha polotikaa baraatti hubachuuf waan Paartii ilaaluun gaarii taha. Hawaasa keessatti paartiileen uumamtu turan jechuudha. Goggeessi Gadaa shanan paartiilee shan kan ijoolleefii manguddoota hiriyyaa godhuus paartii tokkicha waliin qabaachuudha. c. Ilmaan kormaafi Ilmaan jaarsaa: sirna Gadaa keessatti Ilmaan kormaafi Ilmaan Jaarsaa qoodameef beekama. Kan hawaasa bakka lamatti qooduudha. Kun jireenya hawaasa Oromoo bara sirna Gadaa keesaatti akkaataa Qabannoo aangoo polotikaa kan murteessuudha. Warra aangoo polotikaa qabachuuf deemaniifi kanatti hawasa qooda. Kuniis, waggaa Gadaa wajjiin walitti hidhataadha. Carraan aangoo polotikaa keessaa qooda qabaachuufi dhiisuun isaa yeroo itti dhalaterratti hundeeyfama. Kanaaniis ilmaan Oromoo yeroo dhalatanirraa kaasee ilmaan kormaafi ilmaan Jaarsaatti qoodamu. Akkaataan qoodamaa kuniis, seera umamaa kan hordofu qaba. Ijoolleen Abbootiin isaanii sadarkaalee Gadaa keessa seenanii yeroo isaan aangoo polotikaa qabachuttii dhihaatan ykn qabatan (gadooma keessa) dhalatan ” ilmaan kormaa” jedhamu. Isaaniis, bara Gadooma abbootii isaanii keessa (waggaa 40 abbootii isaanii eeganii) kan dhalatan waan tahaniif sadarkaa Gadaa keessa seenuudhaan miseensa paartii tahuu dandayan. Kanaaf aangoo polotikaa keessaa qooda fudhachuu dandayu. Ilmaan Gadooma abbootii isaanii (aangoo polotikaa qabachuu) dura ykn booda dhalataniifi abbootiin sadarkaalee Gadaa seenuu hindandeenyerraa dhalatan hundi “ilmaan jaarsaa” jedhamu. Ilman jaarsaa warra sadarkaalee Gadaa seenanii miseensa paartii tahuu hindandeenyedha. Kanaafiis aangoo polotikaa keessaa warraa qooda fudhachuu hin dandeenyeedha. Ilmaan jaarsaa warra waliin dhalatan hundaan hiriyyaa tahuu dandayu, jechuun ilmaan kormaa wajjiinillee hiriyyaa walii tahuu dandayu. Eega, hawaasa keessatti Gadoomuuf carraa kan qaban ilmaan kormaa thuu hubanne. Ilmaan kormaa gaafa dhalatanirraa kaasee sadarkaalee Gadaa seenanii akkuma gudachaa deemaniin dalagaa garagaraarratti dirqama polotikaafiis qophaawan. Kun dirqama isaaniiti. Ilmaan jaarsaa garuu, waa’een waan qoratamuufi baratamu hundaaf dirqamuun yoo hawaasicha keessa jiraachuu dandayuuf tahe malee, itti hin dirqaman. Ilmaan Oromoo akkanatti qoodamuun bakka heddutti mul’ate. Gadaa Boorana, Maccaa, Tuulamaafii Gujii keessatti qoodamni kun jira. Qoodamni yoo hinjiraanne tarii Gadaa Arsii, Ituufi Humbanna keessatii tahuu hin’oolu. d. Sadarkaalee Gadaafi Murnoota Gadaa: Akkaataa waggaa dhalootaatiin gurmuu ykn murni ilmaan kormaa tartiibaan keessa dabran sadarkaa Gadaa jedhama. Sadarkaan Gadaa maqaa gurmuu waggaa dhaloota ilmaan kormaati jechuudha. Gurmuu kanaan akkaataan jiruufi jireenya dhala Oromoo hundaatu keessatti murtaawa. Ilmaan kormaatu kormaatu keessa daddabran yoo tahellee, jirenya dhala Oromoo karaa polotikaa, amanti, aadaa, dinagdeefi waraanaafi kkf keessatti kan ilaalu addatti maqaa haaqabaatan malee akkaataan guddinaa, dalagaafii jireenyaa, kan ilmaan Jaarsaa wajjiin tokkuma. Karaa polotikaatiin garuu, garaagarummaa guddaatu jira. Tahullee sadarkaaleen Gadaa jiruuf jireenya dhala Oromoo mara calaqqisiisa. Sadarkaalee Gadaa garagaraakeessatti ilmaan Oromoo dirqama (dalagaa) adda addaatu isa eeggata. Yeroon isaas osoo hin gahinnillee waan beekamuuf sadarkaa itti aanuuf isa qopheessaa ture. Sadarkaa Gadaa tokko waggaa saddeet qaba. Waggaa saddeet saddeettan kanaan namni Oromoo hamma gaafa dulloomee du’utti hawaasa keessatti bakkafi qoodama dalagaa qabaata. Sadarkaaleen Gadaa ilmaan kormaa keessa dabran bakka gariitti amala addaa yoo qabaatanillee waliigalatti akka armaa gadiitti keenya. 1. Dabballooma waggaa 0-8 2. Gaammoma waggaa 9- 16 3. Dargaggooma waggaa 17- 24 4. Kuusoma waggaa 25- 32 5. Raaboma waggaa 33 – 40 6. Gadooma waggaa 41- 48 7. Yubooma waggaa 49- 56 Gadaa Tuulamaa keessatti Gadoomni waggaa 32 – 40 gidduutii waan taheef kana yaadachiisuun barbaachisaadha. Armaa gaditti sadarkaalee Gadaa jiraniifi murnoota Gadaa isaanii laalla. 1. Dabballooma Kun jecha dabballee jedhamu kan Gadaa Booranaarraa fudhatameedha. Ijoolleen dhiiraa Gadooma abbaa isaanii keessatti dhalatan Dabballee jedhamanii yaamaman. Ijoolleen kun waggaa saddeet hamma fixaanitti Dabballetti beekamu, Boorana keessatti Dabballee haa jedhaman malee, bakka biraatti maqaa biraa qabu. Fakkeenyyaaf: a. Tuulam keessatti – Itti makoo jedhamu. b. Ituu keessatti – maxxarrii jedhamu. c. Gujii keessatti- Suluda jedhamu. Sadarkaan Gadaa kun bakkayyuu waan jiruuf walitti qabatti Dabballoota jechuun hin badu. Dabballoomanii sadarkaa Gadaa isa dura ilmaan kormaa akka dhalataniin itti seenaniidha. Sadarkaa Gadaa kanatti ijoolleen hojii beekamaa hinqaban. Naannoo qa’ee turanii toohannoofi tajaajila guddaadhaan guddatan. Ilmaan kormaa sadarkaa kana: a. Boorana keessatti ilmaan Dooriiwwaniifi warra Gadaati. b. Tuulam keessatti Foollee jedhama 2. Gaammoma:- jechi kun sadarkaa Gadaa Boornaa keessaa maqaa gaammee jedhamurraa kan fudhatameedha. Ilmaan kormaa sadrakaa Dabballoomaa fixan Gaammotti dabru. Waggaa 8 – 16tti akkaataa itti rifeensii isaanii qoramurraa yoo jedhame dhugaadharraa hin fagaatu. Ijoolleen dhiiraa sadarkaa Gammomaarra jiran: a. Booran keessatti – Gaammee xixiqqoo jedhamu. b. Tuulama keessatti – Dabballee jedhamu. c. Gujii keessatti – Dabballee jedhamu. d. Ituu keessatti – Ruuboo jedhamu. Gaammoonni sadarkaa Gadaa yeroo itti ijoolleen jabbiilee tiksan, hojii warraarratti gargaaraniifi loon tiksaniidha. Dalagaa kanaafi kana fakkaatanitti haa bobbahan malee, sadarkaa kanatti tohannoo warraa ala hin bahan. Yeroo kanatti taphatanii caalatti walbaruu jalqabu. 1. Dargaggooma Yeroo kana kan itti dargaggooman waan taheef, sadarkaa Gadaa kanaas bakka gargaraatti maqaa garagaraa waan qabuuf sadarkaa kanaan, Dargaggooma jedhama. Ilmaan kormaa sadarkaa lammaffaa fixanii waggaa 16 – 24 jidduu: a. Booran keessatti – Gaammee Gurguddaa jedhamu b. Tuulam keessatti – Foollee jedhamu. c. Gujii keessatti – kuusa jedhamu. d. Ituu keessatti – Goobam jedhamu. Dargaggoomni sadarkaa itti namichi toohannoo warraarraa hillee walaba tahaa deemuufi warrarraa fgaatee soch’auu dandayuudha. Akkasumas, yeroo itti jabina, beekumsafi jagnummaa ofii mul’isuu jalqaabniidha. Jiruu dhufataa deemuudhaan yeroo itti ofdandayutti tarkaanfataniidha. Hawaasichaa bu’aa buusuufiis kan keessatti ofqophessu. Dalagaarratti bobbahanii, loon fagaatanii bobbaasuu, ol’aantoota isaanii wajjiin deddeemuu, adamoo bahuufi bineessoota loonirraa ittisuudha. 4. kuusoma kuusomni sadrkaa loltummaati. Naannoo garagaraatti ilmaan kormaa sadrkaa kanaa adda addaa qabaatanillee Booran keessatti kuusa waan jedhamaniif kanarraa fudhannee kuusoma ittiin jenne. Murni kun:- a. Boorna keessatti – Kuusa jedhama. b. Tuulama keessatti – Qondaala jedhama. c. Gujii keessatti – Raaba jedhama. d. Ituu keessatti Raaba jedhama. Hawaasa Oromoo bara sirna gadaa keessatti, kun murna lolu ture. Waggaa 25 – 32 jidduu kan tahan dirqama loltummaa qabu. Namuu roorroo biyyarra geesse ittisuuf waan ittiin lolu- xiyyaas tahee, eeboofii gaachana mataa isaatii qopheeyfatee farda lolaas qabaate taha. Lolli argamnaan akka dhagayeen qophaawee walgurmeessee duula. Kanatti dabalee waan dhimma biyyaa ilaalan yeroo kanaa kaasee qorachuu dandaya. Sadarkaan kun, Tuulamaafi Ituu keessatti yeroo itti ilmaan kormaa aangoo qabachuuf ofqophessan, sadarkaa 4ffaa tahuudhaanifi dirqama loltummaa qabaachuudhaan tokko yoo tahan kaanirraa kanaan adda bahu. 1. Doorama Bakka heddutti sadarkaa itti aangoo qabachuudhaaf ilmaan kormaa qophii barbaachisaa godhaniidha. Yeroo kana keessatti dhimma biyya, bulchiinsa, sera, aadaa, amantiifi seena dabre baratu. Waa’ee sirna Gadaa caalatti hubachuu dandayu. Haalli isaanii warra biyya bulchuu ykn qondaaloota Gadaa wajjiin walitti hidhataadha. Bakka warrii Gadaa itti murtii seeraa kennan, dubbii gosaa ilaalanfi marii godhanitti argamanii irraa baratu. Bakka aadaafi amantiitti argamanii sirna qalbifatu. Caffee yaa’ii Gadaarratti argamanii murtii kennuudhaan hojiidhaan ofqaru. Hayyoonniifi manguddoonni biyyaarraa qoratanii barachuudhaan beekumsa isaanii bal’ifatu. Biyya keessa sossohanii ummataan walbaruu, akkanatti aangoo polotikaaf of qopheessu jechuudha. Sadarkaan kun, Tuulamafi Ituu keessatti isa afraffaadha. Ilma kormaa sadarkaa kanaa, akkamu asii olitti kaa’ametti Tuulama keessatti qondaala, Ituu keessatti Raba jedhamu. Sadarkaan Gadooma isaanii waggaa 32- 40 jiddutti waan tahaniif, isaan keessatti dalagaa akkanaa (doorama) kan qaban wagaa 23-32 jidduutti kan jiran Tuulama keessatti Qondaala, Ituu keessatti Raaba, akkanatti ofqopheessu. Boranaafi Gujii keessatti ammoo, yeroon aangoon qabanna tartiibaan waggaa 45-53ttifi waggaa 40-48tti waan taheef, yeroon itti aangoof ofqopheessan kun waggaa Gadaa 32-40 jiddutti taha. Arsii kessattiis akkanuma. Sadarkaa Dooramaa Booranaa keessatti iddoo lamatti qoodama. Isaniis Raabamaafi Doorama tahu. Raaboonni yeroo itti ilmaan kormaa Raaba tahan jedhamu, waggaa 32-40 jiddutti. Waggaa 41-45tti Doorama jedhama. Inniniis yeroo itti ilmaan kormaa Doorii jedhamaniidha. Kanaaf, sadarkaadhaan bakka itti garaagarummaan jiru tokko kana taha. Kuniis kan mul’ateef dagaagina sirni Gadaa arge keessatti jijjiiramni waan argameefi. Yoo sadarkaa kana ilaalle ilmaan kormaa sadarkaa shanaffaatti (waggaa 32-40 jiuddutti). a. Tuulama keessatti- Luba jedhama. b. Ituu keessatti – Doorii (Raaba-dorii) jedhamu. c. Boorana keessatti – Raaba dorii jedhamu. d. Gujii keessatti – Doorii jedhamu. Idileen sadarkaa kanatti kan ilaalle garuu, Dooramni qophii aangoo qabachuuf godhamuudha. 6. Gadooma sadarkaa itti ilmaan kormaa aangoo polotikaa qabataniidha. Yeroo itti warri Gadaan isaanii geessee biyya bulchan, seera ilaalan, dubbii Gosaa furaniidha. Sadarkaa Gadaa kun Tuulamafi Ituu keessatti isa shannaffaadha. Boorana, Gujiifi Arsii keessatti ammoo, isa jahaffaadha. Ilmaan kormaa sadarkaa Gadooma Booranaafi Gujii keessatti Gadaa; Tuulamafi Ituu keessatti Luba. Ituu keessatti Raaba doorii jedhamu. Yeroo Gadoomaa: a. Tuulama keessatti – waggaa 32-40tti b. Ituu keessatti – waggaa Gadaa 32-40tti c. Boorana keessatti – waggaa Gadaa 45-54tti d. Gujii keessatti – waggaa Gadaa 40-48tti e. Arsii keessatti – waggaa Gadaa 40-48tti taha Bakka heddutti Gadooma keessatti ilmaan kormaa martinuu sadarkaa Gadaa keessaa hamma guutuu biyyatti dhibdee polotikaa, dinagdee, hawaasafi waraanaa cufa furuuf itti gaafatama qaba. 7. Yubooma Sadarkaa gadaa, murni itti aangoo Gadaarra ture aangoo eega gadi dhiisee itti dabruudha. Gadaa jaarsummaa ykn manguddummaati. Sadarkaa kana keessatti ilmaan kormaa akka hangafaatti ilaalamu. Dalagaan isaanii warra Gadooman gorsuu, qacheelchuu, maandhaa isaanii kan tahan gorsuu, leenjisuufi barsiisuudha. Gara boodaatti hojiirraa walaboomanii ta’anii sadarkaa itti aangoo dhiisanii soorama seenaa kana keessa kan jiran (kan Yubooma) a. boorana keessatti – yubaafi booda Gadamoojji b. Tuulam keessatti Yuba c. Ituu keessatti Lubajedhamu. Aadaa sirna gadaa Dhallii namaa akkaata itti naannoo isaa hubatee, itti jijjiiru qaba. Kana keessatti hooda, safuu, beekumssa, qaroomaafi yaadumsi qooda guddaa kennu. Kun hundi dinagdeefi polotikaa sirna hawaasaarratti hundeeyfamau; kanneenirraa calaqqisa argamaniidha. Akkaataaan itti dhalli namaa naannoo isaa hubatee jijjiiru, daawwannoo dinagdeefi polotikaa kan tahe kun aadaa jedhama. Sirna Gadaa keessaas aadaan maddu jira. Akkaataa dinagdeefi polotikaa issaarraa aadaan hawaasa Oromoo keessatti, bara Gadaa dagaagee beekamaa ture. “aadaa Gadaa” jedhama. Kuniis sirnicha sirna aadaa fakkeessa. Hubannootni karaa cufaa jiru akka aadaatti fudhatamee hawaasa keessatti fudhatama. Kabajaa, safuu, hoodaafi kkf qabaatee mul’ata. Hoodni, safuufi amantiin sirna kana keessa ture hundi nama hunda biratti fudhatamee kabajama; sanii ala bahuun hawaasaa ala tahutti waan fudhatamuuf nam-tokkoo kaasee hamma maatiitti, maatiirraa kaasee hamma sabaatti qaama walii tahanii jiraatu. Akkaataan jireenya maatii, fuudhaafii heerumaa, hariiroon uumaa, baasiin gumaa, adabni seeraa cabsaniifi kkf hundi aadaa waan tahaniif fudhtamoo turan. Akka bara saniitti eenyulleen aadaa kana nifudhata. Murtiin du’aa yoo itti dabrellee namni sun aadaa waan taheef, beekee eegumsa tokko malee, taa’ee adaba isarritti raaw’atamu eeggata jedhamee himama. Waliigalteen jaalalaan, tokkummaan waliinjiraachuuniis aadaa jiraachaa ture. Aadaa kanaa ala bahuun, badii isa sadarkaa oliitti waan fudhatamuuf, namuu aadaa tahuu isaa waan beekuuf sirna Gadaa keessa jiru kabajee osoo keessaa hinbaasin kabajee jiraata. Heeraafii seerri biyyaa akka aadaatti fudhatamee jabaata, kabajamaas, waan jiruufi jireenya ofii ittiin geggeeffatan taheef seeraafi heerri ni kabajamu jechuudha. Waan sirna kana keessatti tahan hundi akka aadaafii amala biyyaatti fudhatamee kabajama. Akkaataan qabannoo qabeenyaa itti loon bobbaasan, looniifi bishaan eelaa baasan, itti qotaniifi akkaataan itti waa horatanii dhimma ittiin bahan aadaa Gadaa keessatti gamtoomaafi marabbaatu calaqqisa. Namuu qabeenya mataa isaa qabaatee irratti mirga guutuu qaba. Kan dhabe, kan balaan uumaafi lolli dhaqqabe, kan dhukkubsateefi abaarri itti dhufe, â€Ã⠀šÃ‚¦ hundaa suphuufi hadhaadhiyyuun beekamaadha. Har’allee Boorana keessatti “Buussaafi Gonfa” kan jedhamu aadaa osoo hin badin jiruudha. Namuu waan waliin horate waliin dhimma bahuurraa dabree hawaasa keessatti walbadhaasuufi walgargaaruun aadaa Gadaa keessatti beekamaadha. Aadaa kanaafi kana fakkaatan ala bahuun hawaasa keessaa nama baasa. Jechuun adaba namarratti seeraan dabru malee, waan halaba (out-casted) nama taasisan jiru. Isaan keessaa haraamuu, caphanaa,ââ‚à ‚¬Ã‚¦fikkf beekamoodha. Namni haraamuu, caphana,.. jedhamee gosa keessaa bahee namummaa dhabee kophaa jiraata; kophaa godaana, qubata. Gargaarsi hawaasummaa keessati godhamuuf irraa dhaabbata. Gatamuun kana fakkaatan waan jiraniif namuu aadaa Gadaa keessaa kabajee jiraata. Sirna Gadaa keessatti yeroo garagaraatti aadaan jireenya hafuura ilmaan Oromoo calaqqisan jiru. Isaan keeessaa, ayyaanootni beekamoon kabajamuun waan jiraatani. Ayyaanoota kana keessaa kan sirna Gadaa keessaa jireenya polotikaa ilmaan Oromoocalaqqisu ayyaana buttaati. Guutuu hawaasichaa keessatti yeroo itti aangoon polotikaa Gadaa tokkorraa kanitti dabru, ayyaana kanarratti horiin (loon) qalamanii, nyaachisni guddaan godhama. Sirba, tapha, faaruufi wanni kana fakkaatan ayyaanicha ho’isan addatti beekamoodha. Ayyaana buttaa malee, kanneen sirna kana fakkaatanii maqaa mataa isaanii qaban sadarkaa oliiti dhaabbata tahanii yeroo beekoomaatti kabajaman hedduudha. Isaan keessaa garii maqaa dhawuuf: a. Boorana keessatti ayyaana Guduruu buufachuufi qumbii walirraa fudhachuu. b. Arsii keessatti ayyaana baraartiifi guduruu, gurra uraafii jaarraa qaluu c. Tuulam keessatti ayyaana dhagaa kooraafi jaarraa d. Gujii keessatti ayyaana bantii haaddachuu Kanneenii alattiis, cidhni gargaraa yeroo beekamootti bakka bakkatti godhamu, amantiiniis qaama aadaa hawaasichaa waan taheef, ayyaanni amantii sirna Gadaa calaqqisan bakka hundatti godhamaa ture. Ayyaana kana namuu Qaalluu (geggeessaa amantii) muuduudhaan eeyba kadhata, waaqa (rabbi) isaa galateeyfata; biyyaaf nagaya kadhata; hormaatarratti milkaa’uufi ilmaan isaa, uummtaafi mataa isaaf, fayyaafi jireenya kaadhata. Eegaa, kun aadaa amantii sirna Gadaa keessaa isa tokko. Aadaa Oromoo kan bara sirna Gadaa keessatti yeroon baay’ee barbaachisaadha. Guyyaa, ji’a (baati), waggaafi Gadaa lakkaawuudhaan hawaasa Oromoo sirna kan jalatti qindeessuun qaama aadaa ture. Kanaafiis, hawaasa Oromoo keessatti qaroomni (civilization) addunyyaf gumaache kalandarii Oromooti. Kalandariin Oromo kuniis, astronoomiin kan qoratamee argameedha. Ji’a waggaa dhaloota, bara Gadaa, guyyaafi ji’a ayyaanaa lakkaawanii add baafachuuf tattaafii qormaata ji’a, urjiifi aduu irratti godhamaniin qarooma Oromoota adda godhuufi dagaagina argameedha. Akkaataa kalandarii Oromootti ji’i (baatiin) tokko guyyaa 29.5 qaba. Waggaan tokko ammoo, ji’a 12 ykn guyyaa 354 qaba. Kanneeniis addaan kan baafataman: a. ba’uu, seenuufi guddina addeessaa (ji’a) lakkaawuu b. bakka, teessuma, mul’ina urjiilee keessaa buusaa, bakkalcha, ââ‚à ‚¬Ã‚¦ to’achuufi jala bu’anii hordafuudhaan tahu. Hojii mataa isaanii godhanii hordafuudhaan kan hawaasicha beeksisan, beektoota astronoomiiti. Isaaniis beekumsa qaban kana kaaniif dabarsuurratti barnoota laatu, shaakalsiisu. Guyyootiin ji’a tokkoo soddomitti dhihaatan hundi maqaa mataa isaanii addatti qabaatu. Guyyootii jiraniif maqaa 27tu jira. Har’a Boorana keessatti hojjetaa jiru. Maqaan 27n tartiibaan guyyootii 27f tahanii hoggaa xumuraman gara isa jalqabaatti deebi’anii ammaas marsuuf itti fufu. Maqaaleen 27n kun: Maqootiin kun hundi hiikkaa mataa isaanii qabu. Inniniis urjii, bakkalcha fi ji’arratti huundeeyfamee hiikama. Yeroo hiikamuus ayyaana guyyootii sana ibsu. Fakkeenyaaf, Gidaadaafi Gabra naannaa kan jedhaman ayyaana carraa gadheeti. Inni hiikaa hangafaa waan qabuuf, dureettiin jaalatama waan ibsuufi gaafa wanti hojjetan hundi, waan namatti tolaniifi ayyaana carraa gaariidha. Namni dhalatu ayyaana akkamiirra akka dhalate kanneen irraa himama. Eegaa, hundi qarooma Oromoota haatahan malee, sirna Gadaa keessatti aadaa tureedha. Waggaa tokko keessa kan jiran ji’ooti (baatiileen) Oromoo 12n maqaa mataa isaani qabu. Isaaniis bakka garagaraatti maqaa adda addaa qabaatu. Ji’ 12n wagga tokko keessa jiran keessa guyyaa 354 akka jiran olitti kaafneerra, ammaas ni yaadachiifna. Maqaan ji’oota Oromoo bakka bakkaatti: Walumaagalatti aadaan calaqqisan akkaataa dinagdeefi polotikaa sirna tokkoo, akkaataa dhalli namaa ittiin naannoo isaa hubatee jijjiiru tahuu olitti ilaalleera. Sirna Gadaa keessattiis ummanni Oromoo aadaa walii galatti bifa armaan olii qabaatu akka qabu, aadaa kanarraahiis qaroomni ummata Oromoo kalandara mataa isaa qabaachutti akka geesse hubanna. Aadaa sana keessaa immoo amantiin maddee maal akka fakkaatu kophatti ilaalla. Amantii sirna gadaa Amaantiin Gadaa ummanni qabaatu keessaa tokko waan sirna Gadaa keessatti hojjetaman aadaa tahee qaama Oromootaa akka ture olitti kaafneerra. Inniniis waan sirna sana gadi jabeesse akka tahe hubatamaadha. Aadaa jiran keessaahiis amantiin hordafamaa ture, sirnicha utubee kan jabeesse dha. Amantiin aadaa haatahuu malee, mataa isaatiis sirna Gadaa keessatti waan aadaa tahan hundaa kan jabeesseedha. Kanaaf amantiifi aadaan tokkummaa akka qaban ifaadha. Jireenya hafuura qabu keessatti dhalli namaa, hubannoota naannoo isaarraa qabuun waan amanu qabaachuu waan malu, bara Gadaa keessattiis ummanni Oromoo waan itti amanu qaba ture. Inniniis waaqa jedhamee yaamama. Waaqni waan hundumaa ol kan tahe, hunda kan tolcheefi kan uume, waan hunda kan dandayu, … tahuu isaatti amanama. Ormootaafi waaqa kana kan walqunnamsiisan qaalloota jedhamu. Hojiin isaaniis akka qeesotafii sheekootaati. Qaaloota yeroo jennu akka bara dhihoo keessa ummata samuuf jecha sobanii, gowwoomsanii irraa waa guurratan akka qaallichaa Habashaamiti. Qaalloonni Oromoo bara sirna Gadaa ummata, uumamaafi biyyaaf waaqa kadhatu; galateeffatu, ummata eeybisu, looniifi madhaaniif rooba kadhatu, warra bira dhaqanii waaqa kadhachuuf isaaf muudaniif eebba keennu. Dalagaa kana fi kana fakkaataniin akka ummanni amantii Waaqatti amanuufi hordofu godhu; ummataafi Waaqa walqunnamsiisu. Oromoonni karaa Qaalluu Waaqaan walqunnamuu malee, akkaataa biraas niqabu. Kuniis yeroo garagaraarratti ofiis waaqa kadhachuufi galateeyfachuudha. Bakki itti waaqa kadhatan, galateeffataniis galma ijaarame keessa, muka jala, gaararraa malkaa gubbaa,ââ‚à ‚¬Ã‚¦dha. Kanneen utuu kana godhanii, yeroo yerotti dhaqanii Qaalluu muudu. Ayyaanni amantiis yerootti ayyaaneeffataman nijiru. Isaaniis warraa akka a. Ateetee- Kan dubartootaati. Inniniis kan mucaa argachuuti. b. Nabii – Kan abbootiiti. c. Jaarri ayyaana nagayaa, tikfama namaa, looniifi qa’eeti. d. Abdaarrii-ayyaana dachii midhaan baasisuuti Qaallonniis sirna ayyaana amantii kanarratti ummata gorsu, jajjebeessu. Qaalluun eessaa baha? Gaaffiin jedhuu ka’uun nidandaya. Gosa keessaa Qaalluun bahuu dandayuufi hin dandeenye jiru. Inniniis waanuma hangafummaafi quxxusummaa hawaasa Oromoo keessa turerraa tahuun nimala. Qaalluun gosa beekamaa keessaa baha. Achi keessaa bahee gosoota hafniifiis Qaalluu tahu. Hundaaniis muudama. Qaalluun gosa beekamaa keessaa haa bahu malee, tokko qofa taha jechuumiti. Maadhee hawaasa olii sana keessaa dabalanii jiraachuu dandayu. Garuu isaan keessaa tokkootu hundarra kabajaa qabaata. Isaanutuus yeroo ayyaanaa muudatti muudamaas. Fakkeenyaaf Boorana keessatti Qaalloota (laduu) shana jiran kan Maxxaarrii sadaniifi kan Karrayyuu tokkoofi kan Odituu tokko keessaa hunda caala kabajaman Qaalluu Odituuti. Qaalluun isa oliiti jechuudha. Booranaa alaas qaalluun kana muuduuf Oromoonni lafa fagoo deemanii dhaqu. Kanaaf, sadarkaa qabu; warri gad hafan isaa gaditti dalagu jechuudha. Qaalluun abbaadhaa ilmatti dabree dhaalama deema. Namchi mataan amantii Qaalluu hoggaa jedhamu, haati mana isaa ammoo, qaallitti jedhamti. Qaallitiiniis akkuma qaalluu kabajamtuudha. Ilma hangafaatu yeroo abbaan isaa du’u dhaalee qaaluu tahuuf carraa duraa qaba. Sirna Gadaa keessatti muuda Qaaluu kan yeroo malee, ayyaanni guddaan muuda jedhamu jira. Inniniis jidduu Gadaa tokkootti yeroo (si’a) beekamaafi dhaabbata tokkotti yaha. Ayyaana kanarratti Oromoonni dhaqanii galma isaatti qaalluu olii muudu. Sirna tahu keessatti yeroo kanatti eeyba Qaalluu fudhachuun beekamaadha. Namoonni lafa fagoorraa ka’anii dhaqan, ganda isaatti muudu, achitti qalanii nyaatu,nyaachisuusi. Eegaa, walumaagalatti dalagaan Qaalluu inni tokko namaafi waaqa walqunnamsiisuu akka tahefi jireenyi hafuura Oromootaa maal akka fakkaatu ilaalleerra. Qooda Qaalluufi amantiin sirna Gadaa keessaas sirni kun sirna amantii tahuu fakkeessa. Dhugaan isaa garuu sirna amantiis, ofkeessaa qabaachuudha. Qoodni Qaalluun qabu kan biraa aadaa Oromoo kan sirna Gadaa keessaa tiksuufi too’achuudha. Kanarratti bakka guddaa qaba. Akka aadaan sirna kanaa hin dabnefi seerriifi heerri sirnichaa hin banne qaceelcha. Ummata biratti karaa aadaafi amantii fudhatama guddaa guddaa waan qabuuf, yaada ummataa (public opinion) dhufata isaa jalaa waan qabuuf aadaa Oromoo tiksuufi daandii sirna Gadaarratti too’achuu dandaya. Waan haraamuu, caphana,… gatama namatti fiduu dandayanirraa ummata eegu dandaya. Kanneenirratti dabalee qoodni guddaan Qaalluun qabu jireenya polotikaa sirna Gadaa too’achuufi qajeelchuudha. Murtii polotikaarratti fuulaan yoo qooda hin fudhannellee, waan yaada ummataa of harkaa qabaniif qajeelchuufi karooraratti qooda guddaa kennu. Filmaata qondaaloota Gaddfi marii biyyaarratti argamuudhaan gargaaru. Filmaata qondaaloota Gadaarratti yaada ummataa sassaabuudhaan irratti hundeeyfamanii ija filmaata godhamee adda baasanii labsu. Marii seeraafi heeraarratti argamanii akka seerriifi heerri Gadaa hin dabneef gorsuufi qajeechuudha. Qoondaaloota Gadaa aangoo qabatan sirnaan muudu, eeybisu. Kanaaf, amantiin sirna Gadaas karaa kanaafii kana fakkaataniin jireenya polotikaa ummata Oromoo qajeelchuurratti qooda guddaa qaba. Eegaa xumuruudhaaf, geggeessaa amantii kan tahe Qaalluun jireenya hawaasa Oromoo sirna Gadaa keessatti qooda guddaa sadii qabaata. Isaaniis:- a. qooda amantii – namafii waaqa walqunnamsiisuu b. qooda aadaa- aadaa sirna Gadaa eeguuf, tiksuufi too’achuu c. qooda polotikaa- filmaatarrattiifi marii biyyaa kan seeraafi heeraarratti too’achuufi qajeelchuudha. Dhumarratti aadaan, polotikaafi amantiin walitti hidhatoo tahuun ifaadha. Godaansa Oromoo Jaarraa 16ffaan duratti Ummata akka waan hinsossoonee kana akka garaa, dhagaa ykn galaanaa godhanii fudhachuun hin tahu. Ummatni kamiyyuu ni sossoha, bakka takka gadhiisee bakka biraatti ni godaana. Seenaa ummatoota addunyaa keessatti godaansa heedduu argina. Sababootii godaansaa uuman akkuma biyya sanaafi haala yeroo sanaarratti hudeeyfama. Kanaaf sababootii godaansa uuman bal’aafi hedduudha. Haa tahuu malee, warri keessaa gurguddaa tahan nijiru: haalli qilleensaa geeddaramuun balaa dhufee jalaa dheessuuf, lakkooysi ummataa sanaa hedduu dabaluun dhiphina lafaa dhalatu keessaa bahuuf, lola ummatoota olla jiddutti dhalaturraa kan ka’ee jalaa dheessuuf, kun ammoo lafa bal’ifachuuf tahu nidandaya. Seenaan godaansa Oromoo kan jaarraa 16ffaan duraa haala kana keessaa tokkorratti hundeeyfamuun nimala. Madda ummata Oromoo yeroo ilaalletti Oromoon Baddaa Baaleefi gam tokkoon Sidaamoo keessa yeroo dheeraaf akka jiraataa ture mirkana’ee jira. Kana jechuun Oromoon hangaa jaarraa 16ffaa keessatti naannoo kana duwwatti murtaa’ee jiraataa ture jechuumiti. Godaansa haala akkasiitiin dhiheessinu warri barbaadan Qeesoota Amaaraati. Godaansi ummata kamiyyuu ballama qabatee jaarraa akkasiitiin godaana hinjedhu. Godaansi sossohiinsa ummata dhawaataan, suuta suutaan, yeroo dheerinaa keessa kan mul’atudha. Waan jaarraa tokko keessatti jalqabee dhumatuusiimiti. Herbert S Luwis madda saba Oromoo argacuuf afaanoota Kushoota bahaa bakka 24tti qoode. Afaanoota isaanii karraa kan ka’e, durattii isaa kun lammii tokko turan jedhe. Yroo dheeraa keessa lakkooysii namaa babal’achurraa kan ka’e walirraa fagaatanii qubacuun, lammiin adda addaa dagaagan. Walbiraa godaanuun isaanii kun yoomifii akkamitti akka jalqabameef wanti beekamu hinjiru. Sababnii isaa garuu, waa asii olitti ka’erraa tokko tahuun nimala. Lammiin affaariifi Saahoon dura godaanuu waan jalqaban fakkaata. Gara kaabaatti baay’ee fagaatanii kan qubatan, isaan kana. Lammiin kun lameen, yeroo dheeraaf waliin jiraataa turanii booda foxxqanii akka qubataniidha. Bara dhihoo dura akka waliin turan, afaan isaanii walitti seenuun ragaa nitaha. Lammiin Somaalee itti aanee sossohee waan gara bahaafi kibbaa qubate fakkaata. Ar’a Somaaleen Oromoorraa gara bahaafi kibbaa, Affaarirraa ammoo, gaara kibbaa qubattee jirti. Akka Herbert S. Luwis jedutti isaan kanatti aanee kan godaane Oromoodha. Affaar, Sahoo,Somaaleefi Oromoon hoggaa naannoo sanarraa sossohan Kuushootni bahaatti hafan ammoo, naannoo ha’a irra jiraatan keessa babal’atan malee hedduu hinsossoone. Ormoon naannoo Mandayyoo, Dallofi Jamjam bara dheeraa jiraataa turanii dhawaata lafa naannoo isaaniitti siqaa, irra jiraataa dhufan. Yeroo isaan itti naannoo Baaleefii Saidaamoorraa sossohanii hamma Wallootti qubatan waan beekamuumiti. Garuu yeroo dheeraa keessa tahuun hinmamu. Eega Affaarootnifi Saahootni naannoo amma jiran keessa jiraachuu jalqabanii ykn, isaanumatti aananii godaananii qubacuun waan malu. Akkaata godaansa Oromoo kan ofumaan deemaa ture kana, isa jaarraa 16ffaatti akeekuun hin tahu. Abbaa Baahireenuu yeroo akkaataa godaansa Oromoo barreeyse: Booranni biyya isaarraa yeroo godaanu hundaan hindeemu, warri deemuu hin baebaanne nihafa. Kuniis waan mootii hinqabneef namni isaan ajaju hinjiru. Abbaan akka barbaade hojjata” jedhe. Bartels namchi jedhamu ammoo, akkaata godaansa Oromoorratti yeroo barreeyse: nama Oromoo tokko gaafatee deebii argate: Yeroo tochoonu, ilmi hangafni bakka itti dhalateetti hafa. Ilmi quxxusuun dabranii lafa haaraya barbaadu. Ilmaa warra hangafaa naannotti hafan ammoo, firoota isaanii barbaaduu ka’anii godaanu” jedhee jira. Ragaa kana lamaanirraa kan hubachuu dandeenyu, Oromoon godaanee daangaa Keeniya kaasee hamma daangaa Tigreetti qubachuu kan dandahee, yeroo dheeraa keessa akka tureedha. Jaarraa 16ffaa keessa yeroo Baahireen barreeyse baayyinni ummata Oromoo meeqa taha? Akaa inni jedhutti utuu godaansi Oromoo yeroosunii jalqabee ilmaan quxxusuu duwwaan dabranii kan qubatan yoo tahee, lafa har’a Oromoon irra jiraatu firfirsanillee wal hingayan jechuudha. Kanaaf Oromoon jaarraa 16ffaa keessa godaanuu jalqabee utuu hintaane, jaarraa hedduun dura suuta suutaan, ilmi quxxisuun dabree qubachaa, lafa margaafi bishaan qabu barbaadaa godaane. Haalli jaarraa 16 ffaa keessatti mul’ate waan gara biraa waan taheef bakka isaatti laalla. Duraani Oromoonni lammi tokko tahee osoo jiraatanii gosa Booranafi Bareentummati adda bahan. Bareentumafi Booranni osoo naannoo Baaleefi Sidaamoorraa gara bahaa jiraatanii lakkooysi namaafi horiin saanii baay’achuun gargar fagaatanii qubachuu jalqaban. Ilmaan Bareenummaas akka walitti heddommaachaa deemaniin adda adda bahanii qubachuu jalqaban. Ituufii Humbanni Mormorirraa ka’anii gara bahaatti sossohanii osoo adda hin bahin naannoo Odaa Bultum qubatan. Odaan Bultum kaarra Qurquraarraa gara kibbaatti hamma km 3 fagaatee argama. Ituufi Humbanni osoo adda hinbahin bakka Odaa Bultum kana Akkaataa bultuma Oromoon Gaddaan duratti. Sirna Gadaan duratti akkaataa bultuma Oromoo akkam akka ture wanti beekamu hinjiru. Qesoota Amaaraa tahee, seenaa barreeysitoonni gara biraa waa’ee Orommoo kan barreeyssuu jalqaban jaarraa 16ffaa booda ture. Kanaf sanaan dura seenaan Oromoo ture himamsa aadaarraa, yoo argame malee wanti galmaa’e kan jiru hinfakkaatu. Haa tahuu malee, himamsa afaaniitfi akkaataa dagaagina hawaasaarraa kan hubachuu dandeenyu nijira. Akkaataan dagaagina hawaasaa dhala namaa kamiyyuu sirna keeessa dabru niqaba. Haalli hawaasni Oromoo bara Gadaa duraafi booddee keessa ture calaqqiinsa akkaataa bulmaata isaa ka duraanii nuuf ibsuu ni dandaya. Akkuma ummata kamiyyuu hawaasni Oromooo gamtooma Doofaa durii keessa turuun isaa waan hin’ooleedha. Kuniis akkaata qabeenya dhuufaa turerraa calaqqisa. Ormoon waan tikfattee tureef qabeenya dhuunfaa loon yoo tahe malee, lafti qabeenya gamtaa ture. Kanaa wajjiin kan ilaalamu haala walbulchiinsa isa jidduu tureedha. Hamma hawaasaatti Oromoon guddatee sadarkaa gosa gahetti manguddoo walbulchuun saa hin’oolle. Kabajaa manguddoon hawaasa Oromoo keessatti qabu har’allee aadaa Oromoo keessatti ni calaqqisa. Hamma Gadaan dhufee bakka qabtetti, manguddootaan buluun kun sadarkaa sadarkaan guddataa dhufuun hinhafne. Haalli kun akkamitti ture? Akkamitti hojjachuu dandaye? Wanti kana calaqqisu boodana dabree maali? Hawaasa Oromoo keessatti aadaan jalqabarraa ka’ee gad dhaabbate hariiroo hangafaafi quxxusuuti. Hariiroon kun dura sadarkaa maatii keessatti gad dhaabbate. Ilmi hangafni kabajamuu qaba. Warri quxxusuu isa hordofu. Waan inni jedhe dhagayu. Hariiroon kun maati duwwaa keessatti hin hafu. Akkuma hawaasni sun dagaaguun hangafaafi quxxusuun ibidda, manaafi gosa keessattiis hojiirra oola. Ibiddi hangafaafi quxxusutti adda bahee walkabjuuniifi waliif abboomamuun buluun dhalate. Hariiroon ku yeroo dheeraaf hawaasa Oromoo keessatti hojjate. Goso tokko keessa karra hagafaafi quxxusuu nijiraatu. Maanguddootni karra hangafaa keessa jiran biyya (gosa) bulchuurratti qceelfama kennu. Karri quxxusuu tahan warra hanagafa kana jalatti gurmaawu. Sadarkaa gossaattiis hariiroon kun ittifufa. Gositi hangafni yeroo warra kaan qaceechu, geggeessu warri quxxusuun isaan jalati walitti qabamu. Gosootni kun akkasitt walitti dhufanii tokkooma gosaa (tribal confederacies) tolfatan. Tokkoomni gosaa kun ammoo, walkeessatti hangafaafi quxxusuu qabu. Hawaasa Oromoo keessatti akkaataan hangafaafi quxxusutti qoodamuun kun qoodama karra cimdii” ( bi social differentiation) jedhama. Sirni bulmaataa karra lamatti qoodamuun bu’ureeyfamu ammoo, sirna qoodama karra cimdii taha. Hamma Gadaan dagaagutti akkaataan bulmaata Oromoo sirna kanaan ture. Sirna kana keessatti manguddoonni qooda lammii guddaa qabu. Manguddoota lammii keessaa ammoo, kan warra hangafaa hunda dursu. Waldhabbii gosoota giddutti ka’u manguddoota kanaatu ilaala. Gosoota Oromoo keessaa Booranni hangafa. Kanaaf waldhabbiin gosa bareentumaa, fakkeenyaaf Arsiifi Macca giddutti yoo ka’e, manguddoota Booranaatu ilaala. Haalli kun gosa, karra hundumaa keessatti akkasitti hojjata. Ummata ollaa wajjiin waldhabbiin yoo argamees, gumaabaasuufiis tahee, falmu, lola waan ilaaluufi dantaa lammii saanaa guutummatti manguddootaan ilaalamee murtii godhata. Sirni manguddootaan qaceelu amaluma hawaasa doofaa taheellee kan Oromoon dhaabbate jabaatahuun isaa, hangafaafi quxxusuun qaceeluu isaati. Sirna isa booddee Oromoon tolfatee ittiin walbulcheef bu’ura kan qabuudha. Sirna Gadaa keessatti hawaasni Oromoo gartuu lamatti qoodamee ijaarame. Gartuuleen kun aadaadhaan hangafaafi quxxusutti beekamu. Garuu waltoo’achuufi walgituurratti walqixa. Fakkeenyaaf qoodamni akkasii Boorana keessati Sabboofi Goona, Maccaa keessatti Booranaafi Gabaro, Ituu keessatti Kuraafi Galaan, Humabnna keessatti Qal’oofi Anniyya jedhamanii beekamu. Haaluma qoodama gosa keessa duraan tureetu Sirna Gadaa keessattiis ga-dhaabbate jechuudha. Kanaaf Oromoon osoo sirna Gadaatiin as hin bahin, sirna qoodama karra cimdii kanaan walbulchaa ture jechuun nidandeenya. Meelba:- bara 1522-1530 Gadaan duraa Melba jedhama jedhu. Bara Gadaa Melbaa kana Oromoon abbaa duulaa itti ijaaree yeroo duraatiif gurmuun duulutti bobbaase. Baalli weeraruu jalqaban. Namichaa Amaara Faasil jedhamuu wajji wal lolanii inniis duularratti du’e. Duula Oromoo isa jalqabaa kanaan amaarri “dawwee” jedhan. Afaan Amaaraatti dawwee jechun, dhukkuba lamxii jechuudha Muudana:- bara 1531-1538 Mebatti aane kan Gadaa fudhate Muudana jedham. Bara Muudana kana seera jajjabaa lama tumatan. Lubni hundi duula akka duuluufi laf haaraya baasan malee, meendhicha akka hin hidhanne kan jedhu ture. Baalli kan Melba weeraruu jalqabe Muudannii dhufatee hamma qarqara laga Awaashitti irra qubatan. Barri Gadaa Muudanaa kun bara Islaamoonni Imaam Ahmadiin geggeefamanii Kiristaanootaan lolaa turani. Lola diinootni isaa lamaan wal lolaa jiran kan Oromoon faana bu’aa ture. daareel Baates namichi jedhamu kana hogga ibsu: “lolli Kiristaanoota Habashafi Islaamoota ture, Poortugaal gargaartee Imaam Ahmed mohamullee hin dhaabbanne. Waggootii dheeraaf dabree dabree deemsifamaa ture, gaallaa (Oromoo) haala kana duukaa bu’anii too’ataa turan. Gartuun lamanuu waan miidhameef lafa isaanii deebifachuuf Ãà ‚¢Ã¢â€šÂ¬Ã‚¦.yeroo itti eeggachaa turan”jedha. Lolli amantii yeroof akkasiit qabbanaawullee Oromoon lola isaa itti fufe. Muudanni Gadaa isaa fixee Kiiloleetti dabarse. Kiilolee:- bara 1539-1546 Kiiloleen duula bal’isee DAWAAROO rukutuu jalqabe. Yeroo gabaaba keessati handhuura Dawaaroo gahe. Galaawudoos mooti Habashaa waana isaa kan nama Adaal Mabraq jedhamuun hoogganamu Dawarrootti bara 1545tti erge. Waraanni Adaal Mabraq harka Oromootti baqe, inniniis lbaqatee laga Awaash cehe.Dawaaroo kan jedhamu Arsii har’aatt akeekuun ni dandayama. Galaawudoos Islaamoota mohuu dandahullee Oromoobiyya isaaf lolu mohuu hindandeenye. Kiiloleen Gadaa isaa fixee Biifoleetti dabarse. Biifolee:- bara 1547-1554 Galaawudoos Adaal Mabraq moohamuu dhagayee humna isaa waliti gurmeessee, waraana warra Poortugaaal fogargaarsisee Oromootti bara 1548tti duule. Humna guddaan itti haa duulu malee, Galaawudoos Oromoo mohuu dadhabee, dahannoo jabaa qotatee Dawaaroo keessa qubate. Oromoonni achitti iti marsanii lolan. Lolli sun guyyaa kudhalama deeme. Oromoonni gootummaan lolanii gaafa 12ffaa waraana Habashaa dahannoo isaa keessatti itti seenaanii hedduu irraa fixan. Ajajaan waraana Poortugaal Ayrees Deez jedhamu madaawee boodarratti du’e. Waraanni Habashaa moohame. Biifoleen duulaa isaa itti fufef Awaash cehee Faxagar waraanuu jalqabe. Hatahuu malee, Biifoleen akka Luboota isa duraa lafa haaraya qabachuudhaan hinmilkooyne. Habashoonni dhiibbaan Oromoo gara qa’ee isaaniitti dhihaataa waan deemeef jabaatanii dura dhaabbatan. Galaawudoos humna Habasha gurmeesse ofirraa ittise. Gama lachuu namni dhube baay’ee guddaa ture. biifoleen Gadaa isaa raaw’atee Michilleetti dabarse. Michille:- bara 1555-1562 Michilleen Gadaa isaa kana keessatti namni diina hinajjeefne akka hin fuune, akka rifeensa mataa hinhaaddanne seera baase. Akka jedhamuttiis bara Gadaa Michillee kana Oromoon fardaan loluu jalqabe. Kanaaf lafa fagoo deemee lola gochuu jalqabe. Bara Michillee kana Galaawudoos waraana isaa Faxagar keessa jiru namicha Hamalmaal jedhamuti kennee bataskaana Imaam gube ijaarutti deebi’ee ture. bara 1555tti Michilleen Hamlmaaliin bakka Dagoo jedhamutti waraanee moohe. Hamalmaal moohamuun Faxagariin guutumatti harka Oromootti deebise. Faxagar Enriif Karrayyuu har’aani taha. Michilleen Faxagar irra dhaabbatee Cafaat, Bazimoofi Daamoot salphatti rukutuu jalqabe. Gibeen qabachuuniis yeroo kana jalqabe. Bara Michillee injifannoo guddaan argame garuu, Islaamootarratti ture. islaamoonni eega Imaam Ahmed boodde weerara guddaa kiristaanatti bobbaasuu hindandeenye. Hatahuu malee, geggeessaan Islaama Harar Amiir Nuur jedhamu humna walitti qabatee bara 1559tti Habashatti duulee ture. amiir Nuur Galaawudoosiin lolee moohe. Galaawudoos lola sanirratti du’e. Amiir Nuur osoo inni injifannoo argatetti gammadee ayyaaneeffachaa jiruu Oromoonni magaalaa Harar seenanii barbadeessan. Oduu kana dhagahee osoo inni gara Harar deebu’utti jiruu Michillee bakka Tulluu Hazaaloo jedhamtutti haxxee hidhee rukute. Lola taherratti Oromoonni haa dhuman malee, Amiir Nuur ni moohame. Waraanni saa harka loltuu Oromoorratti akka dhadhaa baqee dhume. Lubbuun kan keessa bahan xiqqaa ture. lolli Tulluu Hazaaloo biratti tahe kun, yeroo dheeraaf Kiristaanaafii Islaama gidduutti lola deemaa ture addaan kute. Humni Oromoo jabaachuun warra wal lolaa turan gidduutti nagaya buuse. Michillee booddee duulli Oromoo karaa lamaarraa tahuu jalqabe. Isaaniis:- Oromoota Walloofi Maccaafi Tuulama. Wallo keessati kan Gadaa fudhate Harmuffaa jedhama. Kan Tuulama ammoo, Hambisaa jedhama. Lachuu saanii bara 1563-70tti Gadaarra turan. Hambisaan duula gurguddaa Shawaa keessatti haa godhu malee, Amaara dhiibuu hin dandeenye. Mootiin Habashaa Minaas akka jabatti Hambisaafi Harmuffaa dura dhaabbate. Osoo isaaniin loluu du’e. Malaak Saggad ykn Sarta Dingil kan jedhamu itti dabree aangoo Habashaa qabatee lola ittifufe. Hambisaaniis lafaa haaraya osoo hinqabatin Minas wajjiin lola gurguddaa osoo godhuu Gadaan isaa dhumeeRoobaleetti dabarse. Harmuf Awaash cehee Affaarootafi Habashootatti duuluu jalqabe. Gi’orgis Haaylee kan jedhamu bakka qacinaafi Wayaata jedhamutti lolee Moo’e. Affaarootaas lolee naannoo Angootttifi Ganyi jedhamtu qabatee taa’e. Bakka kanarraa Amaara Saaynitiifi Bagamidritti duuluu jalqabe. Harmuuf bara Gadaa isaa Affaaroota, Argoboota, Doobotafi Amaaroota Ganyiifi Angoot keessa turan waraanee ofjala galchee gosa moggaase. Harmuuf Affaaroota humna isaanii cabsee baay’ee xiqqeese. Harmuuf Gadaan isaa dhumee Robaleen harka fudhate. Robaleen:- bara 1571-1578 Malaak Saggad Roobalee Shawaa keessatti dabarsuu dhoorke. Ofiis garuu Roobalee dhiibuu hindandeenye. Shawaa keessatti haala akkanaan jiru Roobaleen Walloo Bagamidir seenee lola jalqabe. Yeroo kana Malaak Saggad saffisaan gara Bagaamidir deebi’ee Roobalee bakka wayinaa Dagaa jedhamutti lolee Roobaleen moohame wallotti deebi’e. Roobaleen hoggaa Malaak Saggfad gara Bagaamidir deeme, duula Shawaa keessatti jabeessee Amaaroota gara hallayyafi olqatti naqee biyya qabate. Malaak Saggad deebi’ee Roobalee dhiibuu hindandeenye. Gadaan isaanii dhumee lamaanuu Birmajiif bakka gaddhiisan. Birmajii:- bara 1579-1586 Bara Gadaa Birmajii Oromootni Amaara hedduu muddanii qaban. Birmajiin Wallo Bagamidir seenanii Amaaroota hedduu fixan. Aantoot Malaak Saggad lolarratti dhuman. Amaara Bagamidir akka malee hollachiisee. Birmajiin Tuulamaafi Macaa lafa fardi isaa dhaquu dandayu mara deemee qabate. Amaarri gara hallayyaafi holqatti galtee dhokatte. Osoo gaarri, hoqiifi hallayyaan hinjiru tahee, namni hafu hinjiru jedhaa ture barreeysaan Habashaa Alaqaa Atsimeen. Malaa Saggad oliifi gad fiigutti yeroo isaa fixe. Birmajiin Shawaa laga Jamayii cehee Waqaa qabatee Amaara lafa Oromoo keessa qubatte Habashaarraa kute. Achirraa Gojjaamiifi Daamoot waraanuu jalqabe. Malaak Saggad nama Daragoot jedhamu akka Gojjaamiin ittisuuf itti erge. Birmajiin lola Daaragootirratti du’e. Haa tahu malee Birmajiin gara dhuma Gadaa isaati jala Gojjaam keessatti moohame. Biramjiin bakka lachuutti Gadaa gad dhiisanii Mul’atatti dabarsan. BBC News, Afaan Oromoo Qabiyyeetti darbi Oduu Itoophiyaa Viidiyoo Jajjaboo Barnoota: Gadaan akka gosa barnootaatti guutuu Oromiyaatti kennamuu jalqabe 8 Muddee 2020 Sirni Gadaa erga hambaa kiliyaa Addunyaa ta'ee UNESCOtti galmaa'ee waggoottan afur ta'eera. Biiroon Barnootaa Oromiyaa fi Biiroon Aaadaa fi Turiizimii Oromiyaa aadaan diimokiraasii hambaa addunyaa ta'ee galmaa'e kun akka gosa barnootaatti yoo kenname fedhiin uummataa maal fakkaata kan jedhu qorannoo gaggeessaa turaniiru. Hogganaa Itti aanaan Biiroo Barnootaa Oromiyaa Obbo Efreem Tasammaa BBC'tti akka himanitti qorannoo bu'a qabeessummaa waggoota darbe adeemsifameen fedhiin Gadaan akka barsiifamuuf jiru daran olaanaa ture jedhan. Qophii Kitaabaa Wixata Mudde 1, 2020 irraa kaasuun barnoonni sirna Gadaa akka gosa barumsaa tokkootti manneen barnootaa Afaan Oromoon barsiisan hunda keessatti kennamuu jalqabeera. Hayyoonni hedduun kan sirna Gadaa irratti qorannoo adeemsisaa turan qophii kitaabaa kanarratti hirmaataniiru. Kitaabni kuni barattoota kutaa 1 hanga 8 jiraniifi kan qophaa'e," jedhan Obbo Efreem. Hanga ammaattis kitaabni barataa fi qajeelchi barsiisaa miliyoona walakkaa ol ta'u maxxanfamee manneen 'Barnoota Sirna Gadaa eegaluuf hayyama eenyuuyyuu hin barbaachisu' Barnoonni Afaan Amaaraa Chaayinaatti sadarkaa digiriii jalqabaatti kennamuufi Kitaabni Gadaa kun duudhaa sirna Gadaa gadi fageenyaan kan barsiisuu fi gulantaalee sirna Gadaa, duudhaawwan Waaqeffannaa akkasumas ga'ee gulantaalee Gadaa sirritti kan hammate ta'uu himan."Barnootni Gadaa kun duudhaa sirna Gadaa karaa aadaatiin daddarbaa ture ammayyeesuuf kan gargaarudha. Barattoota beekumsaa fi amala gaarii kan gonfachiisu waan ta'eef jijjiirama biyyaatiif gumaacha guddaa fida" jedhan. Ibsa waa'ee suuraa, Kitaaba qajeelcha barsiisaa barnoota sirna Gadaa Gara fuula duraattis naannolee Ollaa kanneen fedhii barsiisuu qabanitti babal'isuuf karoorri qabamee jiraachuus himu Obbo Efreem. "Afaan Oromoo barachuuf fedhiin jiru amma naannolee hedduu biraa dhufaa jira. Akkuma sana karaa fedhii isaanii giddugaleessa godhateen Afaan Oromoos ta'e barnoota sirna Gadaa kana naannolee biraattis kan babal'atu taha" jedhan. Afaan naannolee ollaa barachuu Godinaalee Oromiyaa daangaa Naannolee Somaalee fi Affaar jiranitti afaan Somaalee fi Afaan Affaar barsiifamuuf hojiin eegalamuus Obbo Efreem Himaniiru.Tibba darbe kanas biirooleen barnootaa naannoo Oromiyaa fi Somaalee akkaataa jiraattonni daangaa afaan walii baratan irratti waliigaltee duraa waliif mallatteessuu himaniiru. Karoora Kanaan naannoo Somaaleettis Afaan Oromoo ni barsiifama."Jiraattonni daangaa naannoo Oromiyaa Somaalee akkasumas Affaar dhimmoota hawaasummaa waliin qooddatu, Oromooni hedduun gara bahaa jiranimmoo Afaan Somaalees ni fayyadamu. Somaalee keessas afaan Oromoo ni fayyadamu. Kanaaf afaanota kana waliin guddisuuf yaadameeti" jedhan. Yeroo ammaa kanas koreen akkaataa somaalee keessatti Afaan Oromoo barsiifamu akkasumas Oromiyaa keessatti Af-Somaalii barsiifamuu danda'u qoratu hundaa'ee hojiitti galuus eeran. Mata dureewwan walitti dhiyaatan Itoophiyaa Uummata Oromoo Aadaa Barnoota Odeessa kana irratti dabalata Biiroo Barnootaa Oromiyaa: Oromiyaatti maatiin ijoolleef 'maaskii bitanii barnootni eegala' 25 Sadaasa 2020Abbaan Gadaa Kuraa Jaarsoo 'Shaneen nyaapha Booranaati' jechuun labsan 2 Muddee 2020 'Barnoota Sirna Gadaa eegaluuf hayyama eenyuuyyuu hin barbaachisu' Biiroo Barnoota Finfinnee 1 Fuulbaana 2020 Isin hin darbiin Hawaasni idil-addunyaa mootummaan Itoophiyaa fi TPLF gara mariitti akka deebii'aniif dhiibbaa gochuu danda’uu? Sa'aatii 8 dura Kantiibaan magaalaa Shawaa Roobiit rasaasaan ajjeefaman Sa'aatii 4 dura Godina Baaleetti dubartiin nama daddabarsitu hidhaa waggaa 13'n adabamte Sa'aatii 8 dura Maaltu haasa'ama? 'Dhimmi Hacee qaama bilisa ta'een akka ilaalamu nan iyyadha'-Haadha warraa Hacaaluu eebba Fiilmiirratti 29 Hagayya 2022 Uhuruu Keniyaataa ‘leegasii’ akkamii Keeniyaaf dabarse? 29 Hagayya 2022 Seenaa gaddisiisaa shamarree Ertiraa nageenya barbaacha biyyaa baatee abjuunshee karaatti hafe 29 Hagayya 2022 Ayyaana Ilillii: Shamarran hanga 'wadaajii' baafatanii dhungachuutti mirga qabu 21 Hagayya 2022 Bulchiinsi haaraa Keeniyaa rakkoo gosaa kaaba biyyattii ni dhaabaa? 27 Hagayya 2022 Addunyaa irratti jiruu qaala'eef maaltu fala? 27 Hagayya 2022 Masiriitti dubartoota hijaaba uffatan irra dhiibbaan gahaa jira 28 Hagayya 2022 Oduu BBC Afaan Oromoo 30 Amajjii 2020 'Paayilatoonni Daandii Qilleensa Itoophiyaa 'rafuu isaaniin' xiyyaarri bakka qubachuuf tureerra darbe' 19 Hagayya 2022 Baay'ee kan dubbifame 1 Kantiibaan magaalaa Shawaa Roobiit rasaasaan ajjeefaman 2 Finfinneetti hojjattuun manaa daa’ima obboolaa lama haala sukkanneessaan ajjeefte poolisiitti harka kennatte 3 Qeerransa balaafamaa tokko qabuuf Hindiin namoota heddu bobbaafte 4 Hawaasni idil-addunyaa mootummaan Itoophiyaa fi TPLF gara mariitti akka deebii'aniif dhiibbaa gochuu danda’uu?? 5 Dhukkubbiin laguu dhiirota Indiyaa iyyisiise 6 'Ilaalchi Tiraamp dimokiraasii Ameerikaaf dhibeedha' - Baayidan 7 Priimiyeer Liigiin Ingiliz jijjiirraa bonaan taphattoota 169 mallattesise 8 Godina Baaleetti dubartiin nama daddabarsitu hidhaa waggaa 13'n adabamte 9 Waraanni Itoophiyaafi Ertiraa Kaaba-Lixa Tigraayiin haleellaa banan - TPLF 10 Lixa Oromiyaa bakka Raayyaan Ittisaa bahee Humni Addaa galaa jirutti maaltu ta'aa jira? BBC News, Afaan Oromoo BBC News maaliif amanuu dandeessa Haala itti fayyadamaa Waa'ee BBC Imaammata mateenyaa Kuus-yaadannoo BBC qunnami AdChoices / Do Not Sell My Info © 2022 BBC. Qabiyyeewwan maddawwan alaa irraa ta'aniif BBCn itti gaafatamaa miti. Gara geessituu alaatti akkaataa itti hojjennu dubbisi. Barulleen qo’annaa kun kan dhiheessu akkaataa jechootni Afaan Oromoo akka galumsaisaaniitti kompiitarri kuusaa jechootaa fayyadamuun sirreessuu irratti kan xiyyeeffateedha. Qo’annoon kunis jechoota Afaan Oromoo barreessuufi dogoggora Soroorsuu/sirreessuufis jalqabaa fi haaraadha. Kompiitaraan jechoota sirreessanii barreessuun kaayyoo isa guddaandha. Sababiin isaas, Afaan Oromoon baay’ina dham-jechootaan sooressa (morphological rich) waanta’eefidha. Kaayyoon sombajjii kanaas rakkoo seeraan qubeessuu dadhabuu jechoota Afaan Oromoo hir’isuudha. Kaayyoon waraqaa kanaas sombajjjii uume kana fayyadamuun rakkoo jechoota katabuu dadhabuu furuudha. Kunis, Afaan Oromoo sagaleen dubbachiiftotaa jechoota keessatti waan baay’atuufiidha. Maloonnifi al-goorizimiin qo’annoo kana keessatti tajaajilanmala staatistiksii (2-gram)fi kuusaa jechoota Oromoo guuraman, kana dura kan hinleenjineefi tajaajila biraaf kan hinoolleedha. Kuusaa jechoota kana keessa akkaataa galumsaa barbaaduuf ‘n-gram’ kan ta’e ‘bi-gram’-fi walitti dhiyeenya galumsa isaanii beekuu fi immoo ‘levenshtein’ fayyadamneerra. Bu’aan qorannoo kanaa dogoggora jechaa kanta’ee fi dogoggora jechaa kan hintaane yeroo kataban kan mul’isuu dha. Rakkoo kana furuuf sombajjiin kun gahee guddaan qaba. Sombajjiin kun yeroo madaalamu bu’aa gammachiisaa mul’iseera. Sababni isaas, Afaan Oromoon kuusaa jechootaa qulqullina isaa eeggate waan hinqabneefii dha. Yeroo shaakalamu %93.9 gahumsa qulqullinaa qabaachuunisaa biraga’ameera. Haata’umalee, hanqinni sombajjii kanaa maqaa waantootaa, gabaajee, kottoonfachiisaa, jechat-ishoo, hudhaa fi kan kana fakkaatan irratti gahumsa gadaanaa waanqabuuf, qo’annoon itti aanu al-goorizimii jijjiiiruun qo’annoo biraa gaggeessuun akka danda’amu argarsiisa Gaafa tokkoo bineensoni cidha gabaabdu tokkof mooti bineensota obboo leencaan affeeraman.hundi isaaniyyuuobboo leencoo waan soddatanif hatattaman guyyaa jedhametti wal yaa'aani osoo tokko hin hafne kanneen akka jaldeessaa,sardidaa,saree,qamalee,kuruphee, gadaamsa,bosonuu,gafarsa,qerreensa,yeyyii,wenni fi hantuuta fi kanneen biroos gosa bineensota kuma saddeettama ol kan ta'aani affeera mooticha irraattii argaman. Hundii isaaniyyuu tarree galani ta'ani akkuma dabaree dabaree ittin dhufaanittin.kan isaani yaa'aanif waan tokko waan ta'eef haa mari'anuu jedhani jedha gururi'ani garuu kan sagalee ol kaase dubbaatu hin jiru hundinuu ijaa keessaa wal ilaalu egaalani.Sabaabin wamsaa isaanis obboo leencootu cidha qaba kanaaf kan isaani mana obbo leencooti argamanif. Akka aadaa sanyii mootichatti cidha godhachuun kan danda'amuu ulaaga tokko yoo guutan qofa,innis yoo gosa bineensa kan olaantummaa bineensota biroo irraatti agarsiisuun ,jireenya bineensota kuma saddeettama ol borreessaa ture yoo mo'aatani aangoorraa buusani qofadha. Obboo leencoonis waan kana ifaajjee yeroo dheeraa booda dhugoomsu waan danda'eef kan cidha guyyaa hardhaf milkaayef. Akka aadaatti dursa haa ebbifaannu jedhan,garuu hunduu ijaa keessaa wal ilaaluu kan dubbaatu hin jiru hunduu mooticha ofiirraatti eguu,sodda irraa kankee hundu bakkumma jiraanitti hollaattuu,gariin isaani lafarraa shunquqaa walitti siqaani koraa addaatti uumaanirruu, walittis haasasuu.leencichii fudhaaf bahuf baayee sardaamerraa gadi ta'aa ol ka'aa.........dhangaanis guutun akkuma samsameen ni dhiyaate hunduu akkuma dubbiin dugdaa itti galeeti dhangichaa hiikuuf irraa jooruun maarsu,ta'uus hardha dubbiin ulfaatudha hardha itti bitaacha'erraa. Leencichis gootummaa ofii muldhiifaachuuf aaduu egaale,warrabbeessis yuusu egaale afaani lafatti qadaade,taa duraatti miti amma wanti haarofni dhalaate kan warrabbeessaa soddatanis daaraan naasuun liqimfamani hollanani qaama isaani akkuma "vibratory " maayikiroosekondiin lakka'uu egaale. Yeroo muraasan booda mushurichaan alaa kanneen hafan yaada tokkorraatti wali galani,innis yeroon diimookiraasiidha abbaan feetani ebbisaa kan jedhudha.Yeroo kana kan leencii dallaane,sabaabni mooti ta'uu isaatu tuffatame,dimookiraasis yoo ta'ee kan hundeessefi akka bineensoni addunyaa itti fayyadamanif kan bu'urraa ta'ee isummaa waan tureef . haa ta'uu malee sabaaba inni beekamti bineensota biroo biraatti horate waan tureef bineensoni addunya biroo akka madda qaroomina isaanitti fakkeessuuni maqaa leencichi itti fayyaadamani turee kan dhaloota dhalootatti dadabarsani ture jijjirun dimookiraasi jedhanin akka moggasanis kan beeku isummaa qofa isaarraa kan hafe kanneen biroo waan beekan hin jiru. Dallansuun isaa dangaa darbe hundu nahani isaa ilaalu egaalani ........awwal digeessii lafa hadhe afuufe seenuuf iddoo filaatarraa,hantuutni durummaa boollaa qote galabaa gubatti gurte irraa ta'aa turte waan ta'eef nan ebbisaa jette,illilfaachuu egaalani bineensoni biroo warrii gowwani dubbii ishee kana waan quba hin qabnef.Wanti nama aja'ibuu hantuutni diimookiraasi maqaa malee hiikaa isaayyuu waan irraa beektu hin qabdu.........afaan mimi'eeffate ebbisu egaalte....achuman leencichi dallaane irraa ejjaate macarasuf takkatti yoo inni aaduu isheen sii gane abbaatti hin himani beelamarraa olaani jette bollaatti xiliq.....xiliq ...jette. Leencichii dallaane cidhas itti dhiise,dhangaa bineensoni kennanif dhiite daaraan wal fakkeesse bosonatti qajeele.....haa ta'uu malee leencooni hundii tokkummaani miti kan bosonatti qajeelani gantuwwaan takka takka teesse dhangicha nyaate bineensota cidhaaf dhufaani taphaachisu egaalte........isaanis ishee gantu tana baaye waan tuffaatanif nyaane dhugne amma mooti haa filaanuu jechuu egaalani irraattis walii galani.Marii yeroo dheeraan booda akka filaachuu qaban wali galani. sabaabni isaani osoo gantuun leencicha jirtu akka mooti bira filaatanif isaan kakkase keessaa tokko tuffi fi tokkummaa dhaabun akkasumaas gantuu ta'uun ishee akka tuffatamtu ishee taasise.Hundii bineensota olaantummaa fi abbaa qabeenyummaa akkasummas mirgaa isaani kabaachisuuf qooda bahanirruu waggaa dheeraafis dirree qabsoo keessaa turani. Isaani hunduu baayee dadhaban waan ta'eef teessoo kabaajarraa ta'aani galma keessaatti mari'aachu akka qabani fi qoqqodumsa aangoo rawwachuu akka qabani walii galani bosona yaa'aani hunduu afaani isaanitti iyyaa ol utaala gara galmatti qajeelani........haa ta'uu malee abshaalumman hantuuta kan sardiida gahu baatus amma bineensota maraaf boollaa qoteef jirti ykn maala itti dhoyte jirti.....sardiida garuu hin dandeenye sabaabni firummaa waan qabani fi qooda qabsoo keessaattis sardiidni hantuuta gargara waan turtef galaata irraa qabdii. Gaafa bineensoni galma biraa gahan meesha isaani hundu lafa kawwatani akka wal gahi seenani ajajjaman.toles jedhani meesha isaani osoo kopheen miilaa isaanis hin hafin itti laatani gara wal gayicha seenaani ofii jaja.....garuu ofii jajuun kan jaldeessaa gahu hin jiru malaxawuu tafa isaa malee bareedi fuulaa isaas deemsi isaas akkuma leencatti garuu maal godhan onneen isaa dabeessaa fi salbadheessaa wayyitti. Hantuutni durummanu mooti ta'uuf haal- durewwaan jiru xumurte jirti. sardiidas waada galtef jirti......yoo "ani mooti ta'ee ati mirgi hiree kee ofiin murteeffachuu fi qabeenyummaa waan kee irraatti sif eggama " jetten ,ammas wanti gochuu qabdu hanga ani haala mijeesse dhufuutti meesha kana bineensota kamittuu akka hin kennine jetten............. ....................................... .............................................,.. Hunduu mirqaanani gammadan ol utaala miilaa lafa hanqiisaa,sagaleen bineensota kannen duraan wal sodaatani sagalee gad qabatanis hardha iyyaa allaalasa ,bosonnis waliin hursa,laftis dummeessa'ee ,sagaleen sinbirootas... Wucci.. Cii......wii....jedha waan hamommatafyaa'aani fakkaatani akkummaa geggeessaniin galmaa wal geeyti caffee gulaleettii gaala isaani ofirraa hobafaatani galmaattii dudaani Imaala dheeraa karaa dheeraa qaxxamurani waan dhufanif hunduu akkamu dadhabii isaanin kun teessoo gubaa lukka wal jala dabarse, kun immoo mormaan irraatti gadii fogodee,kunu muggaa,kun immoo gammaachuun iliilchaa teessoorraa ol kaa'aa gadii ta'aa osoo jedhani hantuutni dhufte wal gayii akka egaalu qabani akeekkachifte. Hunduu mootii filaachuu harkaa isaani baasan gara waaqattii akka nama waaqan mooti samii gad buusii,mootummaa waaqan hoggaanamna, cinaan isaani immoo waan gurraacha garaa garba,leemuu garaa taaliilaa, waaqa sagaltaman gabra,waaqa salgan boorana ,waaqa torbaan bareentummaa ati nuu dhagaayyii jedhani waan kadhatani fakkaatu .............................marree oromoon yoo mammakuu"beekachuun yoo olte "akkummaa jedhamuu hantuutni jaalataani jibbitanis abbaan aangoo ana ta'uu qaba jette ,akkuma jettes dhugoomfate ....tokkichi keessaa waan feetan fiduu hin dandeessaani jechuun itti fufte akka waan aangoon waaqa uumaa fi uumaama irraa itti laatamettii goote ofii dhadduun afaan boollaa irraa olii fi gadii kaata geraaruu egaalte, durummayyuu meeshas isheen hin hiikaane waan ta'eef hundaa isaani doorsisuu egaalte .Hunduu baayee waan dallaananif waan yerooma sana uttaalan garraa fi hallayyaallee ,boollaa jedaallas waan jigsani akka dacheeti diriirsuuf dandeetti qaban fakkatuu. Wal gayiis dhiitaani baahani miilaa koo na baasii jedhan gara iddoo hidhaano isaani itti hiikaatani deemsa fiigicharraa hin caalen imaalani ,garuu ammas dallaansuu irraan dallaansu dabalatani malee dubbiin akka isaani yaadan hin taane,yoo jeedalis waligalteen hantuuta wajjiin goone osoo hin dhufiin hidhaano itti deebisuu akka hin dandeene yoo itti himtu isaanis osoo lafti cite gad lixeen gad lixuu kan barbaadani fakkatu,awwaldigeessis kan harkaan haadhe lafa seenuun aadaa isaa ture amma humna dhabee gurraa isaa akka gurraa harree dheeratu hargufuu egaale.Hanga hantuutni dhuftu hunduu obsa fixaatani gabbin quba ofii nyaatani ,haacaaluu jennan haa abbasu hantuutni akkuma dhuften sanyiin leencaa barooduu egaale ,figee hidhaano bira yoo gahu hantuutni qabi hin qabda jechuun sanyii leencaa kuma hedduu fiixuun aangoo ishee mirkaaneeffate .........kan du'ee du'ee kan hafte dallaansuun gara bosonatti dacha'aani qabsoof ta'uus humni isaani baayee lafe sabaaba laman isaanis: Tokkoffaa ajjeechaa hantuutani fi gantuuwwaan leencaa tokko tokkos aangoo kijjiba barbaaduuf wali galtee hantuuta wajjiin mallaatteessan. Akkasiin direen leencooni hidhaannoo itti hiikaatani diree godaanisa seenaa ta'ee reefaa bineensota baaye nyaate hafe.akkasin aangoon warrabbeessaarraa gara hantuutati dabre.Akkuma oromoon gaafa mammaku jedhu"olii-kayyaan malee "ol ka'aani hin fudhan......bineensoni hunduu osoo meeshichaa harka isaani amaanti gowwummaa isaanitti fi abju hiree ofii ofiin murteeffaachuu qaban irraa ka'aan osoo dabarsani bineensa ofii jaalatuu sanatti laachuu baatani ol kaa'aani fudhun isaani hin rakkisu ture akkasummas abjuun isaa hanga bara dhiibaa ykn jarraatti jala lafarraa hin harkifaamu ture. Sabaabni isaa ni guddaan godaannisa of dagaachuuti.seenaan seenaarraattii dabarsee dabareedhan walitti hin kennuu ture,bineensota tokko tokko ammas tanaan godaannisa of dagaachuu keessaa kan dammaqan hin fakkatani,cinaan isaani immoo abdii kuteeyyii keessaattii ofii ramadan abjuu dukkanayyaan bara jireenya isaani gaggeessuuf dirqaamani jiru .Asiirraatti wanti hubaatamuu qabu yoo jiraate ,tattaaffanaan,ifaajjeen hin jiru tanaan iddoo yaadame fi karoorfame gahun akka hin danda'amneedha. Ammas ilaalchigaragara qabaachun akkuma jirutti ta'ee ,tokkummaa fi wal fakkeenyi jiraachuun dirqaama ta'uu qaba iddoo fedhan gahuf tokkummaan dhagaa bu'uura ta'uu qaba. Akkuma faraanjonnii warrii adiin jedhan Never promise unless you promise otherwise a promise is promise waada gonkuma hin galin yoo waada galte malee ta'uu banaan garuu waadanis waadama ta'ee hafa ,kana jechuun waadan hojitti hin hiikamne akkuma waadummaa isaatti dhaabbate kan hafuudha,dhugaa dhugaa caaluu.Waada rawwaachuf waada galuun matan isaa waada waadadhaf galamuudha.Akkuma waadan galaamef mirgi hiree ofii ofiin murteeffaachuu jeedalaf kennamef .haa ta'uu malee gaafummaa tokkollee waliigalten hantuuta fi jeedala jiddutti uumaame hin beeku sabaabni inni guddan waadan guutamef jeedalaf kan fedha guutu hantuuta irraa ka'uun itti laatame miti dirqaama hantuutni bahu dandeettuu waan hin tureef malee. Haa ta'uu malee waan akka leenca soddatu addunya kanarraa hin qabdu hantuutni.guyyama tokkos shiiraa leencaarraattii xaxxuudhaf hirriba rafte hin beektu abjuu keessaa kan yaadu waa'ee gootumma leencaatu rajjii ykn abjuu hin hiikamne ta'ee jireenya du'aa gadii ishee jiraachisa. OBN Waxabajjii 8,2014-Waldaan Misooma Oromiyaa Godina Harargee Lixaa Aanaa Odaa Bultumitti Pirojektoota garaagaraa Hojjachiise harka caalu tajaajilaaf banaa taasise. Waldaan Misooma Oromiyaa Dhaabbata "Gilimer of Hope Ethiopia" waliin tahuun Aanaa Odaa Bultumitti turtii waggoota shaniif pirojektoota garaagaraa Qarshii miliyoona 300fi miliyoona 50'n hojjechuuf karoorfate keessaa Manneen Barnootaa Bu'uura Boruu, Daree Dabalataa,Manneen Kitaabaa, Kilinika Yaala namaa fi Beeyladaa akkasumas pirojektoota bishaanii dabalatee pirojektoota 43 hanga ammaatti hojjechaa turee keessaa harka caalu tajaajilaaf banaa taasisee jira. Hojiiwwan waldichaan hojjetamanii tajaajila kennaa jiran keessaa Daree dabalataa Manneen Barnootaa bilookiin tokko Araddaa Goda Horaa jedhamu keessatti Sirni baruu fi barsiisuu kessatti gaggeeffamaa jira. Hawaasni naannichaas fedhii barnootaa qaban milkeessuuf hamilee horannee jedhan. Haaluma wal fakkaatuun Magaalaa Kaarra Qurquraa keessattiis Mana Barumsa Bu'ura Boruu fi Manni Kitaabaa ijaaraman tajaajila keennaa jiru. Anichuma keessatti yeroo ammaa hojjetamaa kan jiru Manni Barumsa Daree Dabalataa Bilookiin lama Waldaa Misooma Oromiyaa fi Deeggaraa isaa Dhaabbata "Glimer of Ethiopia"n Araddaa Ubbii 63 jedhamtu keessatti hojjetamaa jiru hawaasni Naannichaas hojii isaaniif hojjetamaa jiruuf galateeffatanii gammachuu guddaas qabaachuu himan. Rakkooleen akka Neetwoorkii fi Daandiis isaaniif furamuu akka qabus gaafatan. Waldaan Misooma Oromiyaa Egeree Oromiyaa lammii Baratee Beekumsaan Dorgomu hedduu Omishuun Mootummaa fi Uummata deeggaruuf hojii bal'aa hojjechaa jir a kan jedhan Daarektara Ol'aanaa Waldaa Misooma Oromiyaa Obbo Dajanee Itichaati. Keessattuu Dhaabbata "Glimer of Hope "Waliin tahuun Barmaatilee duubatti hafaadhaan barattootaa shamarranii Yeroo malee heerumsiisuun barnoota isaanii adda kutan hambisuuf hojii hedduu hojjechaa jiraachuus Obbo Dajaneen himanii jiru. BN Waxabajjii 08,2014- Biiroon Barnootaa Magaalaa Finfinnee agarsiisa kalaqaa fi saayinsii ilaalchisuun ibsa miidiyaaf kenne.Agarsiisni kalaqaa saayinsii kun mata duree barnoota saayinsiif xiyyeefannoo addaa kennuun badhaadhina biyya keenyaa ni mirkaneessina jedhuun Waxabajjii 9 hanga 11 bara 2014’tti guyyoota sadiif gaggeeffama jedhameera. Daarekterri Daarekterootii Dhimmoota Kominikeeshinii Biirichaa, Obbo Abbaabaa Charinnat ibsa kennaniin akka jedhanitti, agarsiisni kun yeroo 7ffaaf qophaa'a. Agarsiisa kana irraatti hojiin kalaqa saayinsii hedduun dorgoommiif akka dhiyaatu dubbataniiru. Barnoota qulqullina qabu lammii hundaaf qaqqabsiisuun guddina biyyaaf karraa banas jedhan, Obbo Abbaabaan. Barnoota qulqullinni isaa mirkaanaa'e immoo kalaqa saayinsiifi teeknooloojiin deeggaruun milkaa’ina dhalootaaf waan galtee guddaa tahuu fi mul'ata barnoota kan dhugoomsudha. Agarsiisni kun Manneen Barnoota keessatti lammii dandeetti kalaqa gonfatan gahumsaan baasuu keessaatti gahe olaana qabu jedhan. Agarsiisni kun Waxabajjii 9, bara 2014 ganama sa'aatii 2:30 irraa kaasuun bakka hoggantoonni olaanoo fi keessummoonni argamanitti Paarkii Obbolummaatti eegalama jedhan. Xumura agarsiisa kalaqa saayinsii kanarraatti hojii kalaqa kanneenif beekamtiin kan kennamu tahuu fi namoota hojii gagggaarii hojjataniif badhaasnis akka laatamuu tahuu ibsa kennaamee irraa hubatameera. OBN Waxabajjii 08,2014-Faawundeeshiniin maqaa Artist Haacaaluu Hundeessaan hundeeffame"'Hacaaluu Hundeessaa Award'Waxabajjii 22 bara 2014 akka kennu beeksise. Badhaasa ( Awwaardii )Haacaaluu Hundeessaa ilaalchisee Koreen Qindeessituu sagantichaa miidiyaaf ibsa kenneera. Ibsicha kan kennan Haadha Warraa Artisti Haacaaluu Hundeessaa Aadde Faantuu Damissaw Fawundeeshiniin Haacaaluu Hundeessaa waggaa 1'n dura maatii isaatiin hundeeffamuu isaa himaniiru. Kaayyoon Faawundeeshinichaas artii jajjabeessuu fi hawaasa rakkoof saaxilaman gargaaruuf akka ta'e himaniiru. Faawundeeshinichi artii jajjabeessuuf dorgommii idil- show Haacaaluu Hundeessaa jalqabuu, giddu gala artii Haacaaluu Hundeessaa hundeessuu fi hojiiwwan tola ooltummaa garaagaraa irratti kan hirmaatu ta'uus Aadde Faantuun dubbataniiru. Hojiiwwan faawundeeshinichi artii cimsuuf qabate keessaa tokko badhaasa Haacaaluu Hundeessaa ta'uu fi bara jalqabaa kanatti muuziqaarratti kan xiyyeeffate ta'uus himaniiru. Awwaardichi dameewwan muuziqaa 10 irratti hojiiwwan muuziqaa filatamoo dorgomsiisuun badhaasas jedhaniiru. Badhaasichi Waxabajjii 22 bara 2014 kan gaggeeffamu ta'uu eeruun Faawundeeshinicha deeggaruu warri barbaadan lakkoofsi akkawuntii fuula feesbuukii irratti ibsameen gargaaruu akka danda'anis Aadde Faantuun waamicha dhiyeessaniiru. Girmaa Hundeetu gabaase. OBN Waxabajjii 08,2014-Feestivaaliin Aadaafi Aartii Afrikaa Bahaa Finfinneetti qophaa'uunsaa aadaa fi duudhaa Oromoon qabu darnan beeksisuuf carraa guddaa uuma jedhame. Feestivaaliin Aadaafi Aartii Afrikaa Bahaa mata duree "Aartii fi Aadaan walitti hidhamiinsa Naannawaaf’’ jedhuun Finfinneetti qophaa'eera. Feestivaalii kanarratti Hoggantuun Biiroo Aadaa fi Tuuriizimii Oromiyaa, Aadde Sa’aadaa Usmaan, Abbootii Gadaa, Haadholiin Sinqee fi kanneen biroo naannoo Oromiyaarraa hirmaataniiru. Feestivaalii kanarratti Naannoon Oromiyaa qophii naannicha gituu fi feestivaalicha miidhaksu,sabdaneessummaa ummattummaa cimsuuf gargaaran kan akka agarsiisa sirboota aadaafi shubbisa godinaalee aadaa naannoo Oromiyaa mul'isan namonni 107 irratti hirmaachuu, Hoggantuun Biiroo Aadaa fi Tuuriizimii Oromiyaa, Aadde Sa'aadaa Usmaan himaniiru. Sirna kanarratti meeshaaleefi faayaa aadaa waldaalee 6 maagaalota Jimmaa ,Adaamaafi Shaashamanneerraa filataman qooda fudhachuus himaniiru. Nyaata aadaa Oromoo gosoota 36 ta’uufi qorichi aadaa agarsiisa kanarratti dhiyaatee feestivaalichaaf miidhagina olaanaa gonfachiiseera. Feestivaaliin Aadaafi Aartii Afrikaa Bahaa Finfinneetti qophaa'uunsaa aadaa fi duudhaa Oromoon qabu daran beeksisuuf carraa guddaa uumas jedhan. Feestivaaliin kun Hariiroo, jaalala , tokkummaafi walitti dhufeenya uummattoota biyya keenyaafi biyyoota Afrikaa Bahaa gidduutti uumuuf bakka olaanaa qabaachuusaas Aadde Sa'aadaan himaniiru. Aadaa keenya uummattoota biyya keenyyatti agarsiisuu bira darbee, biyyoota biroof dhiyeessuun akka inni beekamu, misoomuufi guddatu gochuun guddina hawaas-dinagdee biyya keenyaa keessatti gahee olaana qabas jedhan. Feestivaala kanarratti Agarsiisa sirbootaa, shubbisaafi nyaata aadaa, meeshaalee aadaafi faayaa dhiyaataniin walitti hidhaminsa gabaa biyyaa hanga Afrikaa Bahaatti uumuun agarsiisaafi gurgurtaaf dhiyaataniin tuuristoonni biyya keessaafi Afrikaa Bahaa baasii waliigalaa yeroo tuurtiisaaniitti baasan dabalatee, guddina dinagdee akka seektara tuuriizimiitiin galmaa'u kan gabbisu ta’uu kan ittiin mirkaneeffamedhas jedhan. Lammaa Xiyyeetu gabasse. 1 FUULEFFANNOO Kitaabonni kanaan dura ana Beekan Gulummaa Irranaatiin hanga ammaatti maxxanfamanii hawaasa Oromoo bira ga'an lakkoofsaan 19 dha. Kan barreeffamanii maxxanfamuuf qophaa'anii jiran 9 dha. Warreen hawaasa qaqqabanii jiranis kanneen armaan gadiiti. 1. KOOTICHA KOTA'AME. 2. Seenaa Asoosamaan Qindaa'e. 3. 2. LOOKOO JAALALAA. 4. Asoosama Dheeraa 5. 3. GAACHANA DHOMMOQE. 6. Asoosama Eenyummaa Gonfachiisu. 2013. 4. BU'UURA BARUMSA AFAAN OROMOOfi AFOOLAa 2013. (Nama Faana). 5. IMAANAA JIREENYAA. 2013. (Nama Faana) 7. HAMUUMMANNAA: 8. Kuusaa Weedduu Oromoo. 9. 2013. 2 7. BAKKALCHA: 10. Oduuu Durii Oromoofi kan biroo: 1.2013. 8. MUDATA: Baacoowwan Gaggabaaboofi kan biroo. 2013. 9. OONNATA: Geerarsa Oromoofi kan biroo. 2013. 10. DHIKKIFANNAA: Kuusaa Walaloofi Saayinsiisaa. 2012. 11. GUUBOO SEENAA:Maxxansa 1ffaa. 2012. 12. GUUBOO SEENAA: Maxxansa 2ffaa. 2013. 13. BIIFTUU: Guddina Afaanii. 2012. 14. WAL’AANSOO: Gorsa Dhalootaa. 2012. 15. YANDOO: Ogumaafi Ogwalaloo Oromoo. 2012. 16. NAATOO: Duudhaa Gaa’eela Oromoo. 2011. 17. KATTAA: Ogummaa Barreessuu. 2011. 3 18. SANYII: Ogummaa Dubbisuu. 2011. 19. DILBII: Bu’uuraalee Afoola Oromoo. 2011. II. Kitaabota xumuramaa Jiran. 1. FAAJJII SAMII KEESSAA: Asoosama 2. WALDIIGESSA BARII: Asoosama 3. WARQEE QABSOON BOODAA : Asoosama 4. GALAANA RAAFAME: Asoosama 5. JOOBIRA: Mala Barreessuu Ogumaa 6. DHIIGA DHIIGA XUUXE: Walaloo 7. OGUMA AFAANII: Kitaaba Barnootaa 8. NADHII: Afoola Oromoo 9. GIIMII UKKAAMAME: Asoosama III. Kitaabota Ani Gulaale keessaa Muraasa: 4 1.GUMAA GALAATE: Asoosama Dheeraa. 2. ILKEE ARRABAA: Asoosama Dheeraa, Maxxansa 2 ffaa 3. CANCALA: Asoosama Dheeraa. 4.IRREECHA; HORA ARSADII-Kitaaba Duudhaa Oromoo. 5.MIL'UU MILIQUU-Asoosama Dheeraa 6. CARRAA ILMAAN WARAABUU- Asoosama Dheeraa. 7. BISHAANTU DHEEBOTE -Kitaaba Walaloo. 8. AMARTII IMAANAA: Asoosamaafi Walaloo. 9. KUDHAAMA SEENAA: Kitaaba Seenaafi Duudhaa |Oromoo. 10. WARAANSA LAFEE: Kuusaa Asoosama Gaggabaaboo. 5 11. JI'A DUKKANAA: Asoosama Dheeraa. 12. GOLA ICCITII: Walaloo. 13. WAL'AANSOO JIREENYAA: Asoosamaafi Afoola. 14. HUURUU HARREE: Asoosama Dheeraa. 15. KAAYYOO: Kitaaba Walaloo. 16. WAL'AANSOO JIREENYAA: Asoosama Dheeraa. 17. SUBII: Kitaaba Barnootaa 18. DUKKANA BARII JALAA: Asoosama Dheeraa. 19. SOOKOO JAALALAA: Asoosama 20. DHUNDHUMA HINDHUMANNE: Asoosama Dheeraa. 21. EELAA JIREENYAA: Asoosama Dheeraa. 22. BURQAA: Kitaaba Walaloo. 6 23. GALAA EGEREE: Asoosama Dheeraa. 24. HIMALA JIREENYAA: Asoosama Dheeraa. 25. MADAA CIQILEE: Asoosama Dheeraa 26. ABBAA HINQABU: Asoosama Dheeraa. 27. SAFUU: Asoosama Dheeraa. 28. QAROO DHIIGA BOOSSE: Asoosama Dheeraa. 29. ILKEE ARRABAA: Asoosama Dheeraa: Maxxansa 1ffaa 30. MAAL KOLFA DHALOONNI: Kitaaba Walaloo. 31. DUUB DEEBII SEENAA: Kitaaba Seenaa. 32. KARRAMOO KARAADHA: Kitaaba Walaloo. 33. JINNII NYAARAA: Asoosama Dheeraa 34. ABDII HAADHAA: Asoosama Dheeraa. 35. DHAMAATEE HARMEE: Asoosama Dheeraa. 7 36. CINIINSUU: Asoosama Dheeraa. 37. ONNEE RIPHE: Kitaaba Walaloo. 38. SEEXAA: Kitaaba Xiinsammuu. 39. SAFUU OROMOO: Kitaaba Duudhaa Oromoo. 40. YABOO YEELLOFTE: Asoosama Dheeraa. 41. QABSOON OROMOO: Eessaa Karam-Kitaaba Seenaa. 42. ILMAAN BOOREE: Kitaama Asoosamaafi Walaloo 43. MIILTOO: Kitaaba Saayikooloojii 44. HIREE DUKKANOOFTE: Asoosama Dheeraa 45. SUSSUKA ADOOLESSAA: Asoosama Dheeraa. 46. DHAAMSA DHUMAA: Asoosama Dheeraa IV . Galmee Jechootaa ani gulaale. 8 1.Borana -Barentu: Special Oromo-English-Amharic Dictionary V. Barruulee Oromoo (Oromo Magazine) ani Gulaale. 1. SIIFSIIN JILDII 1ffaa 2. SIIFSIIN JILDII 2ffaa 3. SIIFSIIN JILDII 3ffaa VI. Moojuloota Barnoota Ani barreesse. 1. Seensa Afoola Oromoo (introduction to Oromo Folklore) 2. Malleen Qorannoo (Research Method) 3.Xiinloogaafi Waaltina Afaanii (Dialectology and Language Standardization). VII. Moojuloota Barnoota Ani barreesse. 1.Ogbarruufi dhimma uummataa (Liteartaure and Human Concern). 9 2. Bu'uuraalee Og-barruu (Fundamentals of Literature). 3. Ogbarruufi dhimma uummataa (Literature and Human concern). 4. Quunnamtii Sabaa (Public Relations). VIII. Kitaabota Amantiilee ani gulaale. 1. Bu'uura Leenjii Wangeelaa (Basic Evangelism Training). 2. Leenjii Wangeelaa Giddu galeessaa (Intermediate Evangelism). 3. Leenjii geggeessummaa (Leadership). 4. Ulfa Baasuu (Abortion). 5. Naamusaa Kiristaanummaa (Christian Ethics). 6. Lallaba Kiristoosiin gidduu galeeffate (Christ centred preaching. 7. Ogeessa ogeessaan olii (More than the carpenter). 8. Jireenyaa Kiristaanota Shamarranii 10 9. Geggeessummaa Afuuraa (Spiritual Leadership) 10. Tajaajila Soortummaa (Pastoral Ministry). 11. Wantoota Rakkoolee Naamusaa Fidan 12. Jireenya Kiristaanummaafi Dargaggummaa. 13. Gurraa Godhadhu. ********* ''Tuullaa beekumsaa kan sammuu keenya keessa taa'ee jiru mannaa, beekumsa fal'aana tokkittii kan waraqaarra taa'ee lammii keenya bira nuuga'e irra wayya'' Lammiinkoo Jabaadhaa Barreessaa!! ASOOSAMA GABAABA Dallansuu Leencaa Gaafa tokkoo bineensoni cidha gabaabdu tokkof mooti bineensota obboo leencaan affeeraman.hundi isaaniyyuuobboo leencoo waan soddatanif hatattaman guyyaa jedhametti wal yaa'aani osoo tokko hin hafne kanneen akka jaldeessaa, sardidaa,saree,qamalee,kuruphee,gadaamsa, bosonuu,gafarsa,qerreensa,yeyyii,wenni fi hantuuta fi kanneen biroos gosa bineensota kuma saddeettama ol kan ta'aani affeera mooticha irraattii argaman. Hundii isaaniyyuu tarree galani ta'ani akkuma dabaree dabaree ittin dhufaanittin.kan isaani yaa'aanif waan tokko waan ta'eef haa mari'anuu jedhani jedha gururi'ani garuu kan sagalee ol kaase dubbaatu hin jiru hundinuu ijaa keessaa wal ilaalu egaalani.Sabaabin wamsaa isaanis obboo leencootu cidha qaba kanaaf kan isaani mana obbo leencooti argamanif. Akka aadaa sanyii mootichatti cidha godhachuun kan danda'amuu ulaaga tokko yoo guutan qofa,innis yoo gosa bineensa kan olaantummaa bineensota biroo irraatti agarsiisuun,jireenya bineensota kuma saddeettama ol borreessaa ture yoo mo'aatani aangoorraa buusani qofadha. Obboo leencoonis waan kana ifaajjee yeroo dheeraa booda dhugoomsu waan danda'eef kan cidha guyyaa hardhaf milkaayef. Akka aadaatti dursa haa ebbifaannu jedhan,garuu hunduu ijaa keessaa wal ilaaluu kan dubbaatu hin jiru hunduu mooticha ofiirraatti eguu,sodda irraa kankee hundu bakkumma jiraanitti hollaattuu,gariin isaani lafarraa shunquqaa walitti siqaani koraa addaatti uumaanirruu,walittis haasasuu.leencichii fudhaaf bahuf baayee sardaamerraa gadi ta'aa ol ka'aa.........dhangaanis guutun akkuma samsameen ni dhiyaate hunduu akkuma dubbiin dugdaa itti galeeti dhangichaa hiikuuf irraa jooruun maarsu,ta'uus hardha dubbiin ulfaatudha hardha itti bitaacha'erraa. Leencichis gootummaa ofii muldhiifaachuuf aaduu egaale,warrabbeessis yuusu egaale afaani lafatti qadaade,taa duraatti miti amma wanti haarofni dhalaate kan warrabbeessaa soddatanis daaraan naasuun liqimfamani hollanani qaama isaani akkuma "vibratory " maayikiroosekondiin lakka'uu egaale.Yeroo muraasan booda mushurichaan alaa kanneen hafan yaada tokkorraatti wali galani,innis yeroon diimookiraasiidha abbaan feetani ebbisaa kan jedhudha.Yeroo kana kan leencii dallaane, sabaabni mooti ta'uu isaatu tuffatame,dimookiraasis yoo ta'ee kan hundeessefi akka bineensoni addunyaa itti fayyadamanif kan bu'urraa ta'ee isummaa waan tureef .haa ta'uu malee sabaaba inni beekamti bineensota biroo biraatti horate waan tureef bineensoni addunya biroo akka madda qaroomina isaanitti fakkeessuuni maqaa leencichi itti fayyaadamani turee kan dhaloota dhalootatti dadabarsani ture jijjirun dimookiraasi jedhanin akka moggasanis kan beeku isummaa qofa isaarraa kan hafe kanneen biroo waan beekan hin jiru. Dallansuun isaa dangaa darbe hundu nahani isaa ilaalu egaalani ........awwal digeessii lafa hadhe afuufe seenuuf iddoo filaatarraa,hantuutni durummaa boollaa qote galabaa gubatti gurte irraa ta'aa turte waan ta'eef nan ebbisaa jette,illilfaachuu egaalani bineensoni biroo warrii gowwani dubbii ishee kana waan quba hin qabnef.Wanti nama aja'ibuu hantuutni diimookiraasi maqaa malee hiikaa isaayyuu waan irraa beektu hin qabdu.........afaan mimi'eeffate ebbisu egaalte....achuman leencichi dallaane irraa ejjaate macarasuf takkatti yoo inni aaduu isheen sii gane abbaatti hin himani beelamarraa olaani jette bollaatti xiliq.....xiliq ...jette.Leencichii dallaane cidhas itti bineensoni kennanif dhiite daaraan wal fakkeesse bosonatti qajeele.....haa ta'uu malee leencooni hundii tokkummaani miti kan bosonatti qajeelani gantuwwaan takka takka teesse dhangicha nyaate bineensota cidhaaf dhufaani taphaachisu egaalte........isaanis ishee gantu tana baaye waan tuffaatanif nyaane dhugne amma mooti haa filaanuu jechuu egaalani irraattis walii galani. Marii yeroo dheeraan booda akka filaachuu qaban wali galani.sabaabni isaani osoo gantuun leencicha jirtu akka mooti bira filaatanif isaan kakkase keessaa tokko tuffi fi tokkummaa dhaabun akkasumaas gantuu ta'uun ishee akka tuffatamtu ishee taasise.Hundii bineensota olaantummaa fi abbaa qabeenyummaa akkasummas mirgaa isaani kabaachisuuf qooda bahanirruu waggaa dheeraafis dirree qabsoo keessaa turani.Isaani hunduu baayee dadhaban waan ta'eef teessoo kabaajarraa ta'aani galma keessaatti mari'aachu akka qabani fi qoqqodumsa aangoo rawwachuu akka qabani walii galani bosona yaa'aani hunduu afaani isaanitti iyyaa ol utaala gara galmatti qajeelani........ haa ta'uu malee abshaalumman hantuuta kan sardiida gahu baatus amma bineensota maraaf boollaa qoteef jirti ykn maala itti dhoyte jirti.....sardiida garuu hin dandeenye sabaabni firummaa waan qabani fi qooda qabsoo keessaattis sardiidni hantuuta gargara waan turtef galaata irraa qabdii. Gaafa bineensoni galma biraa gahan meesha isaani hundu lafa kawwatani akka wal gahi seenani ajajjaman.toles jedhani meesha isaani osoo kopheen miilaa isaanis hin hafin itti laatani gara wal gayicha seenaani ofii jaja.....garuu ofii jajuun kan jaldeessaa gahu hin jiru malaxawuu tafa isaa malee bareedi fuulaa isaas deemsi isaas akkuma leencatti garuu maal godhan onneen isaa dabeessaa fi salbadheessaa wayyitti.Hantuutni durummanu mooti ta'uuf haal- durewwaan jiru xumurte jirti.sardiidas waada galtef jirti......yoo "ani mooti ta'ee ati mirgi hiree kee ofiin murteeffachuu fi qabeenyummaa waan kee irraatti sif eggama " jetten ,ammas wanti gochuu qabdu hanga ani haala mijeesse dhufuutti meesha kana bineensota kamittuu akka hin kennine jetten ....................................... .............................................,.. Hunduu mirqaanani gammadan ol utaala miilaa lafa hanqiisaa,sagaleen bineensota kannen duraan wal sodaatani sagalee gad qabatanis hardha iyyaa allaalasa ,bosonnis waliin hursa,laftis dummeessa'ee ,sagaleen sinbirootas... Wucci.. Cii......wii....jedha waan hamommatafyaa'aani fakkaatani akkummaa geggeessaniin galmaa wal geeyti caffee gulaleettii gaala isaani ofirraa hobafaatani galmaattii dudaani Imaala dheeraa karaa dheeraa qaxxamurani waan dhufanif hunduu akkamu dadhabii isaanin kun teessoo gubaa lukka wal jala dabarse,kun immoo mormaan irraatti gadii fogodee,kunu muggaa,kun immoo gammaachuun iliilchaa teessoorraa ol kaa'aa gadii ta'aa osoo jedhani hantuutni dhufte wal gayii akka egaalu qabani akeekkachifte.Hunduu mootii filaachuu harkaa isaani baasan gara waaqattii akka nama waaqan mooti samii gad buusii,mootummaa waaqan hoggaanamna,cinaan isaani immoo waan gurraacha garaa garba,leemuu garaa taaliilaa,waaqa sagaltaman gabra,waaqa salgan boorana ,waaqa torbaan bareentummaa ati nuu dhagaayyii jedhani waan kadhatani fakkaatu.......................marree oromoon yoo mammakuu"beekachuun yoo olte "akkummaa jedhamuu hantuutni jaalataani jibbitanis abbaan aangoo ana ta'uu qaba jette ,akkuma jettes dhugoomfate ....tokkichi keessaa waan feetan fiduu hin dandeessaani jechuun itti fufte akka waan aangoon waaqa uumaa fi uumaama irraa itti laatamettii goote ofii dhadduun afaan boollaa irraa olii fi gadii kaata geraaruu egaalte, durummayyuu meeshas isheen hin hiikaane waan ta'eef hundaa isaani doorsisuu egaalte . Hunduu baayee waan dallaananif waan yerooma sana uttaalan garraa fi hallayyaallee ,boollaa jedaallas waan jigsani akka dacheeti diriirsuuf dandeetti qaban fakkatuu.Wal gayiis dhiitaani baahani miilaa koo na baasii jedhan gara iddoo hidhaano isaani itti hiikaatani deemsa fiigicharraa hin caalen imaalani ,garuu ammas dallaansuu irraan dallaansu dabalatani malee dubbiin akka isaani yaadan hin taane,yoo jeedalis waligalteen hantuuta wajjiin goone osoo hin dhufiin hidhaano itti deebisuu akka hin dandeene yoo itti himtu isaanis osoo lafti cite gad lixeen gad lixuu kan barbaadani fakkatu ,awwaldigeessis kan harkaan haadhe lafa seenuun aadaa isaa ture amma humna dhabee gurraa isaa akka gurraa harree dheeratu hargufuu egaale. Hanga hantuutni dhuftu hunduu obsa fixaatani gabbin quba ofii nyaatani ,haacaaluu jennan haa abbasu hantuutni akkuma dhuften sanyiin leencaa barooduu egaale ,figee hidhaano bira yoo gahu hantuutni qabi hin qabda jechuun sanyii leencaa kuma hedduu fiixuun aangoo ishee mirkaaneeffate ......... kan du'ee du'ee kan hafte dallaansuun gara bosonatti dacha'aani qabsoof ta'uus humni isaani baayee lafe sabaaba laman isaanis: Tokkoffaa ajjeechaa hantuutani fi gantuuwwaan leencaa tokko tokkos aangoo kijjiba barbaaduuf wali galtee hantuuta wajjiin mallaatteessan. Akkasiin direen leencooni hidhaannoo itti hiikaatani diree godaanisa seenaa ta'ee reefaa bineensota baaye nyaate hafe.akkasin aangoon warrabbeessaarraa gara hantuutati dabre. Akkuma oromoon gaafa mammaku jedhu"olii-kayyaan malee "ol ka'aani hin fudhan......bineensoni hunduu osoo meeshichaa harka isaani amaanti gowwummaa isaanitti fi abju hiree ofii ofiin murteeffaachuu qaban irraa ka'aan osoo dabarsani bineensa ofii jaalatuu sanatti laachuu baatani ol kaa'aani fudhun isaani hin rakkisu ture akkasummas abjuun isaa hanga bara dhiibaa ykn jarraatti jala lafarraa hin harkifaamu ture.Sabaabni isaa ni guddaan godaannisa of dagaachuuti.seenaan seenaarraattii dabarsee dabareedhan walitti hin kennuu ture,bineensota tokko tokko ammas tanaan godaannisa of dagaachuu keessaa kan dammaqan hin fakkatani,cinaan isaani immoo abdii kuteeyyii keessaattii ofii ramadan abjuu dukkanayyaan bara jireenya isaani gaggeessuuf dirqaamani jiru . Asiirraatti wanti hubaatamuu qabu yoo jiraate ,tattaaffanaan,ifaajjeen hin jiru tanaan iddoo yaadame fi karoorfame gahun akka hin danda'amneedha. Ammas ilaalchigaragara qabaachun akkuma jirutti ta'ee ,tokkummaa fi wal fakkeenyi jiraachuun dirqaama ta'uu qaba iddoo fedhan gahuf tokkummaan dhagaa bu'uura ta'uu qaba.Akkuma faraanjonnii warrii adiin jedhan "Never promise unless you promise otherwise a promise is promise"..... ......waada gonkuma hin galin yoo waada galte malee ta'uu banaan garuu waadanis waadama ta'ee hafa ,kana jechuun waadan hojitti hin hiikamne akkuma waadummaa isaatti dhaabbate kan hafuudha,dhugaa dhugaa caaluu. Waada rawwaachuf waada galuun matan isaa waada waadadhaf galamuudha. Akkuma waadan galaamef mirgi hiree ofii ofiin murteeffaachuu jeedalaf kennamef .haa ta'uu malee gaafummaa tokkollee waliigalten hantuuta fi jeedala jiddutti uumaame hin beeku sabaabni inni guddan waadan guutamef jeedalaf kan fedha guutu hantuuta irraa ka'uun itti laatame miti dirqaama hantuutni bahu dandeettuu waan hin tureef malee. Haa ta'uu malee waan akka leenca soddatu addunya kanarraa hin qabdu hantuutni. guyyama tokkos shiiraa leencaarraattii xaxxuudhaf hirriba rafte hin beektu ,abjuu keessaa kan yaadu waa'ee gootumma leencaatu rajjii ykn abjuu hin hiikamne ta'ee jireenya du'aa gadii ishee jiraachisa. Gaanfa Afrikaa Seenaan Gaanfa Afrikaa baay’inaan Itoophiyaan kan ol’aantummaa argate yoo ta’u , qabeenyaafi iddoo jireenyaaf waldhabdee tiksitoota Musliimaafi kan biroofi qonnaan bultoota Kiristaanotaa gidduutti taasifamaa tureera. Kiristaanonni irra caalaa afaanota Seem kan dubbatan yoo ta’u, Muslimoonni immoo afaanota Kuushii kan dubbatan turan. Afaanonni kunniin istookii Afroo-Eeshiyaa tokko irraa kan fudhataman ta’us, garaagarummaan ummatoota gidduu jiru caalaatti mul’atu yeroo baay’ee sababa waraanaa ture, kunis, dhuma jaarraa 20ffaatti, alaabaa sabboonummaa fi Maarkisizimii-Leeniinizimii jalatti geggeeffamaa ture.Aksum jedhamaImpaayerri Itoophiyaa Aksum dhuma jaarraa 1ffaa CE tti yeroo ifa seenaatti baate akka mootummaa daldalaa naannoo Galaana Diimaa guutuu keessatti beekamtutti ture . Sabni ishee afaan Seem kan taʼe Geʿez kan dubbatan siʼa taʼu, asii fi achi waaqni aadaa Afrikaa taʼe tokko kan hafe taʼus, irra caalaa waaqolii Baha Giddu Galeessaa waaqeffatu turan. Buufata doonii ishee kanAdulis daldaltoota wal irraa hin cinne kan argate yoo ta’u, isaanis huccuu, meeshaalee geejjibaa, meeshaalee, faaya gatii guddaa qabu , sibiila diimaa, sibiilaa fi sibiilaa kan dhiyeessan yoo ta’u, isaanis gaanfa gaanfa, qola sangootaa, gaanfa saroonni, warqee, meetii, garboota, ixaanaafi qurxummiin isaaniif kennaniiru.Aksum , magaalaa guddittii, qarqara galaanaa irraa gara lafa diriiraa Tigraayitti hiriira guyyoota shan kan turte yoo ta’u, bakka kana irraa daandii daldalaa gara kibbaa fi dhihaatti, bakka meeshaaleen itti maddan ol’aantummaa qabdi turte. Jaarraa 4ffaatti Aksum humna naannoo fi michuu Qosxanxinoos ta'ee, afaanii fi aadaan ishee elitoota bulchaa turan hawwate. Yeroo tokko naannoo bara 321 Emperor Ezana fi mana murtii Aksumite gara monophysitic jijjiiranKiristaanummaan —Kiristoos uumama tokko kan waaqummaa fi namaa ta’e akka qabu amantaa—Mana Qulqullummaa Maarqoos kan Aleeksaandiraa. Waggoota 200 itti aananiif Kiristaanummaan ummata bal’aa keessa seene, sababiin isaas monoksoonni biyya alaa fi dhalootaan dhalatan biyya keessaa jijjiiramanii , bakka mana qulqullummaa fi mana qulqullummaa warra ormaa argatan hundatti waldoota ijaaruu fi mana qulqullummaa hundeessan.Walakkaa jaarraa 6ffaa jalqabaa keessa Aksum naannoo Galaana Diimaa–Galaana Hindii keessatti mootummaa hunda caalaa barbaachisaa turte yoo ta’u, mootummaa Ḥimyarites kan Arabaa irratti aangoo ishee illee babal’ise. Gaanfa keessatti Aksuum Weeloo, Tigraay, Eertiraa, fi daandii daldalaa barbaachisoo gara Sudaan deemuu fi deebi’uu irratti ol’aantummaa qaba ture . Gamoonni dhagaa irraa ijaaraman, siidaawwan, bataskaanotaa fi jiraattota 20,000 taʼan gibiraa fi gibira warra mootummaa fi daldaltoota irraa baafameen kan deeggaraman turan. Bara 543ttiAbraha , jeneraal itti gaafatamaa Ḥimyar , fincilee Aksum Kibba Arabiyaa irratti qabate laaffise. Taatee kun xumura olaantummaa naannoo impaayera sanaa kan agarsiise , Faarsiin olaantummaa akka qabattu kan hayyame yoo ta’u, Qosxanxinoos daandii daldalaa lafaa Hindii fi Afrikaa wajjin akka gootu kan dirqisiise. Daldalli idil-addunyaa Aksum hir'ate, jijjiiramni kun saantima mootummaa gadi bu'uu keessatti calaqqise. Jaarraa tokko booda Arabiyaa keessatti Islaamummaan ka’uun isaa Aksum guutummaatti jechuun ni danda’ama, dooniiwwan Musliimaa dooniiwwan Itoophiyaa daandii galaanaa irraa haxaa’an. Aksum humna dinagdee dhabdee, Adulis fi wiirtuuleen daldalaa biroo goggogan. Galiin mootummaa baay’ee hir’ate, mootummaan kana booda waraana dhaabbataa, bulchiinsa walxaxaa fi mijaa’ina magaalaa eeguu hin dandeenye. Aadaan addunyaa alaa waliin walqabatu dafee yaadannoo ta’ee, Itoophiyaan jecha biyya keessaatiin jiraachuu baratte. Mootummaan Kiristiyaanaa gara kibbaatti gara naannoowwan biyya keessaa midhaan itti biqilan badhaadhaa taʼanitti, bakka bulchitoonni of jiraachisuu dandaʼanitti ceʼe. Achitti isaanis ta’ee ummanni naannoo sanaa kan afaan Kuushii dubbatu, Agaawu (Agaw, ykn Agew) Itiyoophiyaaf qophii siyaasaa haaraa hojjetan. IchaSomaaleeGama biraatiin ammoo ummanni Kuush kan biraa kan ta’e Somaalee bakka amma kaaba-giddugaleessa Keeniyaa jedhamtutti Oromoo irraa adda of baasee ture . Jireenya isaaniif, gaala Arabaa , hoolaa fi re’oota Arabaa kan qoochoo tokko qabu irratti hirkatanii turan. Jaarraa jalqabaa CE keessatti kallattii kibba bahaatiin godaananii, dhumarratti laga Tana hordofanii gara Galaana Hindii . Sana booda gara kaabaatti garagalanii guutummaa peninsula Somaaliyaa ummata godhatanii, qarqara galaanaa irratti hawaasa daldalaa Arabaa fi Faarsi waliin wal qunnaman, kan Islaamummaa fi madda Arabaa sheekkoo irraa fudhatan. Jaarraa 12ffaatti guutummaan qarqara galaanaa kaaba Somaaliyaa Islaamummaa kan argate yoo ta’u, kunis biyya keessaa keessatti amantii jijjiiruuf bu’uura ta’eera. Garuu, godaansi Somaalee fi Islaamummaan gara dhihaatti yommuu adeemu, Itoophiyaa Kiristaanaa deebitee ka’aa jirtu waliin wal-qunnaman. IchaSolomoonidoota Mootummaan Kiristaanummaa walitti makame, kan Semitized Agau tiin durfamu, jaarraa 12ffaa keessa deebi’ee mul’atee ture. Sirni mootummaa Zaagwe kun dhuma jaarraa 13ffaa keessa sirna mootummaa Mootii Solomoon fi Mootittii Sheebaa irraa hidda dhaloota jedhuuf bakka kenne , hidda dhalootaa seera qabeessummaa fi itti fufiinsa seenaa biyyoolessaa Itoophiyaa isa boodaa keessatti akkasitti kabajame kan kennudha. Jaarraa 14ffaa fi 15ffaa keessa mootonni Solomoon naannoo isaanii gara kibbaa fi bahaatti babal’isan. Yeroo sanatti Musliimonni daldala Itoophiyaa irratti ol'aantummaa kan qaban yoo ta'u, daldala Itoophiyaa karaa Mitsiwaa Eertiraa ykn karaa Seylac qarqara galaanaa Somaaliyaa kaabaatti ba'a ture. Solomoonoonni hojii daldalaa Musliimootaa deebisanii bitamuu fi gibiraaf hayyamu turan. Bara 1332ttiIfat , siyaasa guddaa Muslimaa kan buufata doonii isaa Seylac jedhamutti argamu, bilisa Kiristaanaa ta’uu irraa quuftee, lola qulqulluu Itoophiyaa irratti labsuun naannoo ishee weeraruun, manneen amantaa barbadeessuu fi Islaamummaatti akka jijjiiran dirqisiise. Mootiin Itoophiyaa, .Amda Tseyon , jabeessee ofirraa deebisee, diina injifatee, daangaa aangoo Kiristaanummaa baattee gara qarqara diriiraa Shewaan, gammoojjii Awaash baay’inaan Muslimoonni keessa jiraatan ilaalu. Waggaa dhibba tokko booda Emperor Zara Yakob jalatti impaayera Solomoon aangoo isaa gara kibbaatti gara Baalee ammayyaa fi Sidamootti babal’ise. Yeroo sanatti Itoophiyaan qormaata irraa...Adal , Ifaat bakka bu'aa hidhattootaa. Naannoo Harer walakkaa gammoojjii keessatti kan argamu Adaal, loltoota fardaa Somaalee fi Affaar sochii guddaa qaban kan qacare yoo ta’u, Itiyoophiyaan weeraruun isaanii to’achuu hin dandeenye. Yeroo kana, mootummaan Solomoon, rakkoo walduraa duubaa fi walxaxiinsa impaayera guddaa bulchuu irraa kan ka’e , manca’uu jalqabee ture. Kanarraa kan ka’e Muslimoonni gibiraafi bu’aa daldalaa isaanii keessaa dhibbeentaa tokko Kiristaanota jibbamaniif kaffaluu dhiisan. Sana booda, cimee fi ija jabinaan guddachaa kan dhufan yoo ta’u, kunis baay’ina ummataa Somaalee biratti garmalee baay’achuu isaatiif gartokkoon deebii kennaniiru. Dhiphina kana kan itti fayyadame Ahmad ibnu Ibraahiim al-Ghaazii kan Habashaan akka ...Aḥmad Grāñ (“Ahmad kan harka bitaa qabu”). Musliima Waaqayyoon sodaatu, dhugumatti cimaa ta’e, Aḥmad uumama sekulaarii Adaal irratti arrabse , gosoota sochoosuun mootummaa qulqulleessuu, akkasumas enlistees isaa tooftaa ammayyaa fi qawwee dhukaasaa dhiheenya kana Usmaanonni naannoo Galaana Diimaa seenan akka fayyadaman leenjise. Gara bara 1526tti Adaal erga qabatee booda, gibira kaffaluu diduu isaatiin bara 1527tti weerara Solomoon kakaase, waraanni isaa salphaatti ofirraa deebise. Aḥmad sana booda waraana qulqulluu labsee, namoota isaa gara Itoophiyaatti geggeessee, lola lolaan injifachuun mootummaa Solomoon kutaalee isaa keessatti gargar caccabse. Bara 1531–32 keessa Muslimoonni gara kaabaatti dhiibuun, badhaadhina Amaaraa Plateau kaaba Awaash keessa darbanii bataskaanotaa fi mana qulqullummaa barbadeessan. Aḥmad Grāñ bulchiinsa siiviilii namoota ofii isaatii, haftee gita bulchaa Solomoon duraa fi tumsitoota irraa ijaarame ijaare. Bara 1535tti impaayera Islaamaa bal’aa Seylac irraa kaasee hanga Mitsiwa qarqara galaanaa irratti diriiree fi keessaa harka caalu Itoophiyaa of keessatti hammate hooggane, garuu gaarreen kiristaanaa ciccimoo hin taane. Achitti bara 1541tti EmperorGalawdewos akka hubatetti, musketeers Poortugaal 400 ta'an gargaarsa akka gaafataniif deebii kennuudhaan Mitsiwaatti doonii irraa bu'uu isaanii hubate. Gara biyya keessaa socho'uu humna isaanii walakkaa dhabanis, meeshaan waraanaa fi tooftaa isaanii Galawdewos lafa rakkisaa Itoophiyaatti fayyadamuun lola rukuttaa fi fiiguun akka fayyadaman kakaase. Aḥmad mormitoonni isaa eessa akka rukutan gonkumaa waan hin beekneef humnoota isaa bakka ittisaa keessa kaa’ee, bakka sochii isaanii dhaban, inni fi eegduun dhuunfaa isaa akka rizaabii saffisaan bobbaafameetti socho’u. Weyna Dega naannoo Lake Tana jedhamutti buufatanii , kutaan Aḥmad Fulbaana 21, 1543, Galawdewos fi utubaa balali'uun haleelame. Yeroo lola cimaa godhame Ahmad ajjeefame, duuti tokkichi sun waraana sana xumure. Itiyoophiyaan Kiristaanaa yeroon itti darbe, garuu baasii guddaa kaffalchiise. Biyyattiin lubbuu namoota kuma dhibbaan lakkaa’aman, ofitti amanamummaa fi amantii ishee irratti qabdu, akkasumas kuusaa kaappitaalaa ishee dhabdee turte. Awurooppaa hordofuun gara kaappitaalizimii daldalaa fi sana booda industirii seenuu waan hin dandeenyeef, Itoophiyaan fiwudaalizimii deebitee ijaarte, sababiin isaas mootummaan bulchiinsa gatii madaalawaa ta’e deebisuu qofa waan qabuuf. Jalqaba bara 1550mootaatti Galawdewos faksii madaalawaa impaayera Solomoon ol aanaa hojjetee ture. Musliimonni, keessattuu bulchiinsa daangaa Ifaat, Dawaaroo (naannoo Arsii ammayyaa keessatti), fi Baaleetti mufatanii hafan. Kiristaanonni jijjiiraman naannoo onnee, kibba Abbayyaa Biluu fi Laga Awaash , faayidaa haaromfame jalatti aaranii, fi Yihudoota ta’anBeta Israel , gara kaaba Haroo Tanaatti, jireenya isaanii kan qabeenya irraa buqqisuu fi dinagdeen marginalization deebi'an. Dhumarratti, kibba Haroo Taanaa irraa, Goojam ammayyaa , Welega, Ilubabor, Kefaa, Gaamoo Gofaa, fi Sidamoo keessatti, namoonni guutuun mootummaa Kiristaanummaaf gibira ta’anii hafan. Ramaddii isa dhumaa kana keessaa balaan haaraa fi bu’uuraa ta’e kan Itoophiyaa durii irratti mul’ate. Ka'uu kanAfaan Oromoo Qormaanni kan dhufe Oromoo , uummata tiksee afaan Kuush dubbatu kan biyyi isaa inni jalqabaa dirree Sidamoo-Borenaa irratti argamtu irraa ture. Achi irraa, ummatoonni Affaar fi Somaalee kanneen walqabatan gara kaaba bahaatti gara qarqara Galaana Diimaa, Galaana Hindii fi Galoo Galaana Aden , tarii karaa tokkoon dhiibbaa dhuma irratti weerara Aḥmad Grāñ mootummaa Solomoon irratti dhoohe fideera. Oromoon tokko tokko dhuma jaarraa 13ffaa keessa lafa diriiraa kiristaanaa olka’aa irra ol ba’uu danda’a, garuu ofirraa deebi’uu danda’a. Garrisonni naannoo impaayera sanaa Amda Tseyon fi Zara Yakob tiin hundeeffaman Oromoo akka hin baane kan qophaa’an yoo ta’u, garuu, yeroo waraana Aḥmad Grāñ waliin godhame ittisiiwwan kun yeroo barbadaa’an, Oromoon uumamaan deebi’ee seenuu jalqabe. Oromoon tokko qaba turebifa mootummaa umuriitiin murtaa’ee fi waggaa saddeet saddeetitti jijjiiramu, yeroo gita waraanaa haaraan qabeenya naannoon uumamaa hin qabne dhiyeessuuf jecha weeraruun fi rukutuudhaan qabeenya isaa barbaadu . Waggaa saddeet saddeetitti, bara 1540moota irraa eegalee, gara lafa olka’aa bishaan gaarii qabuu fi lalisaa ta’etti fagootti tarkaanfatu-biyya isaanii isa bosona goggogaa ta’e irraa baay’ee wal faallaadha. Waraana dadhabuu mormituu isaanii, hamilee hir'isuu, fi baay'ina ummataa hir'isuun gargaaramee Oromoon invariably territory after territory injifate. Jalqaba jaarraa 17ffaatti gara kaaba dhihaatti gara naannolee ammayyaa Arsii, Shewaa , Welegaa, fi Gojaamitti dhiibanii gara kaaba bahaatti gara Harerge fi Welootti dhiibanii, bakka bosonaan, baay’ina ummataatiin, ykn humnoota Kiristiyaanaa bu’a qabeessa ta’een sochoosuun ugguraman qofa dhaabbatan . Axaarera Mammaaksi yaada yookiin dubbii dheeraa hima gabaabaan mala kurfeessanii teessisanidha.Mammaaksi amala fookloorii yookaan afoolaa kan qooddatudha. Akkasumas, yaadota, dhugaa, amantaalee fi muuxannoo kan baasee ibsuu danda’udha. Qorannoon kun kan gaggeeffame qaaccessa Mammaaksota Oromoo Dhimma dinagdee irratti mammaakaman kan Godina Jimmaa Aanaa Maannaa iirrattidha.Kaayyoon qorannoo kanaa inni guddaa mammaaksota Oromoo dhimma dinagdee irratti mammaakaman ergaa isaanii fi haala itti fayyadama isaanii qaaccessuudha. Qorannoon kun mala qorannoo qulqulleeffataa irratti xiyyeeffata. Sababni isaa qorataan hawaasa bira deemuun odeeffannoo funaannachuun xiinxaleera.Qorannoo kana gaggeessuufis odeeffannoon barbaachisu hawaasa Aanaa Maannaa irraa funaanuun yoo ta’u, kitaabilee garaa garaa fayyadamuun koo beekamaa dha. Kunis Uummata Oromoo Aanaa Maannaa gandoota digdamii sadii (23) keessa jiraatan keessaa gandoota sadii (3) fi manguddootaa fi namoota muuxannoo fi hubannoo qaban nama digdama(20) odeeffannoo irraa fudhata. Malli iddattoo qorannoo kanaa itti filatamanis mala miti carraa keessaa mala eeruutti gargaaramuun manguddootaa fi namoota muuxannoo fi beekumsa waa’ee mammaaksota Oromoo dhimmoota dinagdee irratti mammaakamanii irratti qaban irraa odeeffannoo fudhachuuf mijataa ta’a.mammaaksonni dhimma dinagdee irratti mammaakaman yeroo ammaa kana sadarkaa baduutti deemaa jiru. Sababni isaas, guddina saayinsii fi teeknooloojii fi akkasumas dhaloonni ammaa dhimma aadaa abbaa isaa dhabuudha.Kanaafuu, akka qorataatti yaadolee kanneen lafa kaa’ee jira. Tokkoffaan, dhaabbileen mootummaas ta’e miti mootummaa kanneen dhimmi aadaa, amantii fi dhugeeffannaa isaan ilaallatu waa’ee mammaaksa Oromoo irrattis xiyyeeffatanii osoo hojjetan gaarii ta’a.Kan biraan, hayyoonni Oromoo kanneen waa’ee Oromoo irratti qorannoo fi qo’annoo adda addaa gochaa jiran mammaaksota Oromoo irrattis xiyyeeffatanii osoo hojjetanii fi kitaabaan maxxansiisanii hawaasa bal’aa bira akka gahu osoo godhanii bayeessa ta’a.Akkasumas, dhaloonni har’a jirus ta’ee kan boodarraan dhufaa jiru aadaa, duudhaa, safuu, seenaa fi amantii hawaasichaa qoratee akka aadaan abbaa isaa deebi’u taasisuuf tumsa fi dirqama isaa bahachuu qaba. Hiika Jechootaa Kurfeessanii =walitti qabanii, cuunfaanii Qunxur= kutachu Cimmis= kuusuu Raatuu = jaanjoftuu Qodaa = meeshaa yookaan mi’a mana keessatti itti gargaaramanu Uwwifti = uffisti Doqna = ofittoo Agiboo = galumsa BAAFATA QABIYYEE FUULA Galata I Axaarera II Hiika Jechootaa III BOQONNAA TOKKO:SEENSA 1.1 Seen-duubee qorannichaa 2 1.2 Ka’umsa qorannichaa 3 1.3. Kaayyoo Qorannichaa 3 1.3.1 Kaayyoo Gooroo 3 1.3.2 Kaayyoo Gooree 4 1.4 Barbaachisummaa qo’annichaa 1.5. Daangaa qo’annichaa 4 1.6. Seen-duubee Bakka Qorannichaa BOQONNAA LAMA 5 SAKATTA’INSA BARRUU 5 2.1 Maalummaa Og-afaanii 5 2.2 Gooroowwan Og-afaanii 6 2.3 Faayidaa Og-afaanii 6 2.4. Maalummaa Mammaaksaa 7 2.5. Faayidaa Mammaaksi Oromoof Qabu 8 BOQONNAA SADII 9 MALLEEN QORANNICHAA 9 3.1 Irraawwatama Qorannichaa 10 3.2. Iddattoo fi Iddatteessuu 10 3.3 Meeshaalee Odeeffannoo Ittiin Funaanaman 10 3.3.1. Af-gaaffii 10 3.3.2. Marii Garee 11 3.3.3. Daawwannaa 11 3.4. Madda Odeeffannoo 11 3.5. Mala Qaaccessa Odeeffannoo 11 BOQONNAA AFUR 12 QAACCESSA ODEEFFANNOO FUNAANAMEE 13 4.1. Mammaaksa 13 4.2. Xiinxala Mammaaksota Dhimma Dinagdee irratti Mammaakaman kan Hawaasicha irraa Funaanamanii 13 4.3. Yoomessa Mammaaksota Dhimma Dinagdee Irratti Mammaakaman 17 4.3. Faayidaa Mammaaksonni Dhimma Dinagdeerratti Mammaakaman Qaban 19 4.4. Mammaaksonni Dhimma Dinagdeerratti Mammaakama yeroo ammaa sadarkaa isaan irra jiran 20 BOQONNAA SHAN: GOOLABAA FI YAADA FURMAATAA 21 5.1. Goolaba 21 5.2. Yaada Furmaataa 21 Wabiilee 23 BOQONNAA TOKKO: SEENSA 1.1 Seen-duubee qorannichaa Sabni Oromoo aadaa eenyummaa isaa ibsu qaba.Aadaa nyaataa, aadaa uffataa, aadaa ayyaaneffachuu qabu (Abarraa, 1995).Uummanni Oromoo akkuma saba kanneen biro aadaa mataa isaa ni qaba. Kitaabni Wiirtuu Jildii 6ffaa (1993) akka ibsutti, “Aadaa fi haala sochii waliigalaa kan hawaasni tokko jireenya ofii gaggeessuuf raawwatuu fi akkaataan ittiin raawwatu hunda kan qabudha. Aadaan mul’istuu eenyummaa fi mallattoo sabichaati. Saba biroo saba tokko haala jiruu fi jireenya uummatichaa kan calaqqisiisuu fi seenaasaa kan mul’isudha. Akka Warqinaa (2008: III) ibsutti, “Aadaan mallattoo eenyummaa saba tokkooti,” jedha. Kana jechuun aadaan saba tokko iddoo bu’u ta’ee sabicha ibsuu kan danda’u ta’uudha. Afoolli ammoo kan sabnitokko barreeffamaan osoo hin taane afaan qofa fayyadamee aadaa isaa dhaloota dhalootatti dabarfatudha. Muuxannoo fi dandeettii hawaasni tokko kuufatee dhalootaa dhalootatti dabarsudha. Geetaachoon (2011:139) akka ibsutti, “Afoolli bifa ‘litireecharii’ ta’ee aadaa, duudhaa, seenaa fi eenyummaa dhaloota darbee himamsa afaaniitiin dhalootaa dhalootatti kan daddarbudha.” Afoolli ammoo gooroowwan baay’ee of jalatti kan haammatedha. Mammaaksi hawaasa oromoo keessatti gahee guddaa qaba.Seenaa, duudhaa, amantaa fi safuu isaanii ittiin ibsachuuf mammaaksatti gargaaramu.Jaalalaa fi kabaja fira fi lafa, biyya isaaniif qaban mammaaksa gargaaramanii ibsatu.Akka fakkeenyaatti, Seenaa Gonfaa(2008:2) irratti mammaaksa gargaaramuun jaalala haadhaaf qaban yemmuu ibsitu, The Oromo have a special place for their mothers (wives) and they have a lot of proverbs with which they express their respect to their mothers (wives) as in pro- verbs: “Haadhadhabuu mannaa, haadha dhabduu wayya.” which means, (“Having a destitute mother is better for a person than not having a mother at all.”); “Haatiif bishaan hamaa hin qaban.” Which means, (“A mother and water have no evil.”) jetti? Yaada kanarraa waanti nuyi hubachuu dandeenyu mammaaksatti fayyadamuun jaalala qaban ibsuun akka danda’amudha.Keessattuu, hawaasni Oromoo akka itti dhimma bahatu kallattiin nutti agarsiisa.Hawaasni Oromoo yeroo mammaakuyyuu “Ittoon soogidda hin qabnee fi dubbiin mammaaksa hin qabne hin mi’aawu,” jedhu. Kunis kan agarsiisu mammaaksi akka baay’ee barbaachisaa fi gahee guddaa qabudha. Qorannoon kunis mammaaksota Oromoo dhimmoota dinagdee irratti mammaakaman kan Godina Jimmaa Aanaa Maannaa irratti xiyyeeffate kan raawwatamedha. 1.2 Ka’umsa qorannichaa Afoolli hawaasa oromoo biratti bakka olaanaa qaba.Seenaa, aadaa, duudhaa, achii as dhuftee fi amantaa isaa ittiin ibsata.Afoolli hawaasichaa ammoo afaaniin dhaloota irraa dhalootatti himamuun waan daddarbuuf rakkooleen adda addaa mudachuu danda’u. Fakkeenyaaf, rakkoon itti dabalamuu, irraa hir’achuu, irraanfatamuu/dagatamuu fi baduun ni mudata. Mammaaksis gooroowwan afoolaa jalatti waan ramadamuuf rakkooleen kanneen mudachuu danda’u. Haa ta’u malee hanga yoonaatti hayyootni adda addaa afoolas ta’ee mammaaksa waraabuun kan lafa kaa’an baay’eedha. Keessattuu, hayyoonni yookaan miseensonni Gumii Waaltina Afaan Oromoo ta’an funaanuun afoola hedduu barreessanii jiru. Ani immoo funaanuu qofa osoo hin mammaaksota Oromoo dhimmoota dinagdee irratti mammaakaman kan Godina Jimmaa Aanaa Maannaa funaanuun qaaccesseera. Qorannoo kanaafis, gaaffilee qorannoo barbaachisoo ta’an kanneen armaan gadiif deebii kennameera.  Mammaaksi dhimma dinagdee irratti mammaakaman kam fa’i?  Mammaaksi dhimma dinagdee yoomii fi eessatti mammaakamu?  Mammaaksonni kunniin faayidaa akkamii qabu?  Mammaaksonni kun yeroo ammaa kana sadarkaa akkamii irra jira? 1.3. Kaayyoo Qorannichaa 1.3.1 Kaayyoo Gooroo Kaayyoon gooroon qorannoo mammaaksota Oromoo dhimmoota dinagdee irratti mammaakaman kan Godina Jimmaa Aanaa Maannaa keessaa qorachuun xiinxaluudha 1.3.2 Kaayyoo Gooree •Mammaaksota Oromoo dhimma dinagdee irratti mammaakaman kam faa akka ta’an adda baasuu, •Yoomessa mammaaksota Oromoo dhimmoota dinagdee irratti mammaakamanii ibsuu, •Faayidaa mammaaksota Oromoo tarreessuun ibsuu, •Yeroo ammaa mammaaksota Oromoo sadarkaa akkamii irra akka jiran ibsuu, 1.4 Barbaachisummaa qo’annichaa Qorannoon kun bu’aa baay’ee qabaachuu danda’a. •Aadaan hawaasa aanaa kanaa gama mammaaksa kanaan jiru akka kuufamee turuu taasisa. •Namoota dhuunfaadhaanis ta’ee akka dhaabbataa (gareedhaan) qorannoo aadaa gaggeessuu fedhaniif akka wabiitti ni tajaajila. •Waajjira Aadaa fi Tuurizimii Aanaa Maannaatiifis ni fayyada. Sababni isaas waajjirri kun aadaa hawaasichaa kuusuuf kan dhaabbate waan ta’eef akka wabiitti isaan gargaara. •Mammaaksi kunneen afoolaan waan tureef gara barreeffamaatti jijjiiramuun og-barruu Oromoo ni guddisa. 1.5. Daangaa qo’annichaa Qorannoon kun bakkaan Aanaa Maannaa Godina Jimmaa irratti daanga’a. Yeroo gabaabaa qorannoo kana keessatti hawaasa bakka biraa waliin wal baruuniyyuu waan ulfaatuuf bakka kana irratti xiyyeeffadheera.Karaa biraatiin, qorannoon kun mata duree mammaaksota Oromoo dhimmoota dinagdee irratti mammaakaman irratti kan xiyyeeffatedha. 1.6. Seen-duubee Bakka Qorannichaa Aanaan Maannaa Godina Jimmaatti aanolee argaman keessaa tokko taatee magaalaa Jimmaa irraa gara Kibbaatti fageenya kiiloomeetira diigdamii lama (km 22) irratti argamti.Magaala guddoo biyyattii Finfinnee irraa immoo gara Kibba Dhihaatti kiiloomeetira dhibba sadii fi jaahatamii torba (km 367) fagaattee argamti.Magaalli guddoon Aanaa Maannaa magaala Yabbuu jedhamti. Aanaan Maannaa kallattii hundaan aanolee Godina Jimmaatiin marfamtee kan argamtudha. Kaabaan Magaalaa Jimmaa, Bahaan Aanaa Limmuu Kossaa, Kibbaan Aanaa Saqqaa Coqorsaa fi Dhihaan Aanaa Gommaatiin daangeffamtee argamti. Aanaan Maannaa sabaa fi sab-lammii baay’ee kan of keessaa qabdu yoo taatu, jireessi isaanii saba Oromoodha. Qorannoon kun Uummata Oromoo Aanaa Maannaa keessa jiraatan irratti xiyyeeffata. Irra jireessi jireenya hawaasa aanaa kanaa oomisha bunaan kan haammatamedha. Midhaanotaa fi kuduraalee fi muduraaleen adda addaa keessatti argamu. Haalli qilleensaa aanaa kanaa badda daree yemmuu ta’u, jireenya kan namatti toludha. (Waajjira Misooma Qonnaa fi Waajjira Bulchiinsaa Aanaa Maannaa) BOQONNAA LAMA SAKATTA’INSA BARRUU 2.1 Maalummaa Og-afaanii Maalummaa og-afaanii ilaalachisee Okpewho (1992:42) ibsutti, “Oral literature is now the most commonly use a term for subject. It is simply means delivered by word of mouth,” jedha. Kana jechuun og-afaan hambaa uummataa kan dhaabbataan itti fayyadamaa dhalootaa dhalootatti afaaniin daddarbudha. Yaaduma kanaan walqabatee Melakneh (2006:13) yemmuu ibsu, “Oral literature refers to verbal heritage, it mankind transmitted from generation to generation by word of mouth,” jedha. Yaadni kunis og-afaan hambaa yookaan haftee seenaa dhala namaa kan himamsa yookiin afaaniin dhalootaa dhalootatti daddarbu ta’uu eera. Haaluma walfakkaatuun, Bukenyaan (1994:45) waa’ee og-afaanii yeroo ibsu, “Oral literature is the heart of a people way of life; it is the very soul of the culture. As the reservoir of peoples values, it expresses a given societies world view and gives them a spring board from which their day to day existence is propelled,” jedha. Akka yaada kanaatti og-afaan haala jireenya hawaasaa kan ibsu; kan murteessuufi kuufama beekumsaa kan fuulduratti hawaasa fuudhee adeemudha. 2.2 Gooroowwan Og-afaanii Og-afaan dubbii afaaniin yeedaloon kennametti yookiin hin kennamiin kalaqaa fi ogummaa dhimma hawaasummaa adda addaa irratti xiyyeeffatudha. Og-afaan waantota hawaasni tokko raawwatu yookaan calaqqisiisu; seenaa, jiruu fi jireenya, eenyummaa fi ilaalcha hawaasaa bifa dubbii afaanii fi gochaan kan dhalootaa dhalootatti dabarsudha. Og-afaan dimshaashumatti karaa lamaan ilaalamuu ni danda’ama. Inni tokko kan nama hawwatan ta’anii dubbiidhaan kan darban; lammaffaan, bifa walaloo fi yadaloon dhihaachuu kan danda’anidha (Finnegan, 1970:12). 2.3 Faayidaa Og-afaanii Geetachoo (2005:4) og-afaan jiruu fi jireenya ilmaan namaa keessatti faayidaa hedduu qaba. Isaan keessaa muraasni og-afaan uummata qubee mataa isaa hin qabne seenaa mataa isaa ittiin dabarsuuf, akkasumas ittiin bashannanuuf oola Dabalataan, Jaarraa fi Wasanee (2008:82) “Og-afaan faayidaa inni qabu: barsiisuu, ibsuu, miliquu, tuqama haamilee, amala sirreessu/to’achuu/, bashannansiisuu, dandeettii waa madaaluu, xiinxaluu, hiika kennuu fi kanneen biro fa’a. 2.4. Maalummaa Mammaaksaa Africa is a continent known for its rich oral arts. Proverbs are the most widely and commonly used in the continent’s long-standing tradition of oral arts. Among such oral arts, the African proverbs have been facilitating the transmission of knowledge and conventions from generation to generation (Hussein, Jeylan W., 2005). Yaada hayyuu kana irraa kan hubatamu, Ardiin Afrikaa qabeenya og-afaaniin badhaatuu akka taate hubanna. Mammaaaksi ammoo og-afaanota kanneen keessa akka gaariitti ardii kana guutuu keessatti dhaabbatee kan argamu ta’uu eera. Mammaaksonni kunneen beekumsa daddabarsuu fi dhaloota gara biraatti darbuu ni qabu jedha. Aadaalee mimmiidhagoo sabni tokko beekaman keessaa inni tokko mammaaksa. Dubbii cimsanii fi gabaabsanii fixuuf mammaaksatti fayyadamu. Kanaafis mammaaksi koobaa dubbiiti jedhama.Akkasumas soogidda dubbiiti. Dubbii tokko fiduufis ta’ee fixuuf nu gargaara. Jecha gabaabaa ogummaa hawaasaa kan darbe, kan ammaa fi kan dhufu karaa miira keenyatti dhagamuun kan ibsudha. (Cimdii fi Salaamaawwit, 2012:106). Mammaaksi gosa afoolaa waan ta’eef dhaloota tokkorraa dhaloota birootti afaaniin kan darbudha. Mammaaksi himamsa bifa haasawaa murtaawaa ta’een gabaabbatee dhiyaatuu fi qaamolee miiraa keenyaatti kan dhagahamu dhugaa miseensota hawaasaa biratti fudhatamu qabudha. Haasawaa keessatti ijoo dubbii tokko ibsuuf yookiin gabaabsuuf mammaakama. (Geetaachoo, 2011:78). Mammaaksi bakkee namoonni lama yookaan isaa ol jiranitti kan dubbatamu waan ta’eef kan dubbatuufi kan dhaggeeffatu jiraachuun dirqama. Mammaaksi dubbii dubbatamuu fi mata duree haasawichaa waliin kan wal simatu ta’uu qaba (Geetaachoo, 2011:140). Mammaaksi amala Fookloorii yookaan afoolaa kan qooddatudha. Akkasumas, yaadota, dhugaa, amantaalee fi muuxannoo kan baasee ibsuu danda’udha. Mammaaksa kallattii tokko qofaan hiikne ibsuun akka hin danda’amne hayyooni qorannoo adda addaa taasisan ibsu.Akkaa hayyoonni Finnegan, (1970) fi Sumner, (1995) jedhanitti,“To define a proverb to be so difficult and that there is no clear cut definition of a proverb.”Akka yaada hayyoota kanaatti ibsi mammaaksaa gara kana jedhanii ibsuun nama dhiba. Mammaaksi qofatti mataa isaa danda’een adda bahee ibsamuu akka hin dandeenyellee niibsu. 2.5. Faayidaa Mammaaksi Oromoof Qabu Mammaaksonni addunyaa kana irratti wal fakkaatoodha.Garuu, yeroo fi bakka akkasumas ibsama hawaasa kan xinsammuu isaanii kan ibsudha. Proverbs are overwhelmingly similar (the same) all over the world despite their difference intime and place, as people are fundamentally and psychologically the same regardless of theircontinental and color differences. (Finnegan, 1970).Akka yaada hayyuu kanaa irraa hubannutti mammaaksi akka addunyaa guutuutti wal fakkaata yommuu ta’u, akkaataa itti fayyadamaa fi ilaalcha hawaasa itti gargaaramuun adda addummaa qabaachuu akka danda’udha.Akkasumas, haala bifaa fi akkaataa itti fayyadama ardiileetii adda bahuu akka danda’udha kanumaan wal qabsiisee hayyuun Sumner(1995:53) yemmuu ibsu, “This is because, “Love, hunger and fear are the basic factors that rule mankind, primitiveor cultured; are factors uninfluenced by environment or civilization,” jedha. Akka yaada kana irraa hubatamuttis mammaaksi wantoota bu’uura jireenya dhala naamaa, aadeeffannaa achii as dhuftee fi naannoo dhiibbaatiin hacuucame kan adda bahuu danda’udha. Mammaaksi yaada yookiin dubbii dheeraa hima gabaabaan mala kurfeessanii teessisanidha.Yeroo baay’ee dubbii jaarsolii Oromoo dubbatan keessatti mammaaksi iddoo guddaa qaba. Haasawaa tokko keessatti jechoota muraasaan yaada guddaa fi gadfageenya qabu ibsuuf, fakkaattii dubbii sanii yaada bal’aa fi dheeraa ta’a gabaabsanii walitti qabuun nama biraatiif dabarsuuf mammaaksi gahee guddaa qaba (Geetaachoo, 2011:140). Dabalataanis hayyoonni tokko tokko yaaduma mammaaksota Afrikaa waliin wal qabsiisuun yemmuu ibsan, “In most traditional African societies proverbs may serve similarfunctions, even in nearly the same meanings that are different only for their actual context ofperformance than due to their content and attitude.” (Lindfors, 1977; Finnegan, 1970; Ben Amos,1975a). Akkuma uummatoota Afrikaa biro Uummanni Oromoos mammaaksotaaf bakka guddaa qaba.Akkuma Uummanni Afrikaa keessaa Igbo jedhaman mammaaksa isaanii zayita waliin wal qabsiisanii ibsan, Uummanni Oromoos mammaaksa isaa soogidda waliin wal bira qabuun ibsata.Oromoo biratti bakka mammaaksi qabu akka Sumner (1995:44)ibsetti, “Since the beginning of my ministry among the [Oromo] populations, I have beenstruck by the importance given to proverbs by these people, who made a vast usage of them,”jedha. Hawaasa Oromoo keessatti jalqabbii waan tokkoof iyyuu mammaaksa akka barbaachisu hubachuu isaa ibsa.Kallattii tokko qofaan akka isaan itti hin gargaaramnes ibseera.Akka itti dabaluun ibsetti, “The proverbs then, stand as a storehouse of the accumulated experience, knowledge and philosophy of the people,” jedha. Akka yaada hayyuu kanaatti, mammaaksi akka mana kuusaa kan muuxannnoon, beekumsi, dandeettiinii fi faalasamani uummataa kan keessatti haammatamedha. Mammaaksi humnaa fi yeroo qusachuuf akkasumas dubbii haala hin irraanfatamneen dabarsuuf gargaara “dubbiin mammaaksa hin qabne ittoo soogidda hin qabne” jedhanii haasawu.Kana jechuun akkuma ittoon soogidda malee hin mi’oofne dubbiinis mammaaksa malee bushaawaadha. (Geetaachoo, 2011:78). Kana irraa kan hubatamu, mammaaksi hundee afaanii ibsa. Dubbiin mammaaksa dhabnaan jibbisiisaa akka ta’e nama hubachiisa. Akka yaadolee olii hunda irraa hubachuun danda’amutti Oromoon mammaaksa malee homaa tokko haasa’ee kaa’uu hin danda’u.Mammaaksaan dubbii jalqabu; mammaaksaan dubbii goolabu.Kanaafuu, haasawaa isaanii keessaa yeroo xiqqoofillee hin dhabamu.Kun immoo mammaaksa kuusaa jireenya hawaasa sanaa ta’uu kan ibsu. Jireenya hawaasa sanaa mammaaksa ala ibsuun hin danda’amu nama jechisiisa. BOQONNAA SADII MALLEEN QORANNICHAA Qorannoon kun mala qorannoo qulqulleeffataa irratti xiyyeeffata. Sababni isaa qorataan hawaasa bira deemuun gad fageenyaan dhugaa fi haala qabatamaa hawaasaa waan qoratuufi. Kanaaf qorannoon kun dhugaa hawaasaa irratti hundaa’uun waan hawaasichi qabu baasee ibsuuf kan kaayyeffatedha. 3.1 Irraawwatama Qorannichaa Irraawwatamni qorannoo kanaa hawaasa Oromoo Godina Jimmaa Aaanaa Maannaa keessa jiraatan irrattidha.Mata dureen qorannoo kanaa qaaccessa mammaalsota Oromoo dhimmoota dinagdee irratti mammaakamanii yemmuu ta’u, namoota beekumsa, dandeettii fi muuxannoo waa’ee mata-duree kanaa qaban irraa ni qoratama. Qorataan qorannoo kana aanaa kana irratti kan xiyyeeffateef irra caalaa jiraataa fi hojjataa aanaa kanaa ta’uu fi hariiroo (walitti dhufeenya) jiraattota aanaa kanaa waliin waan qabuuf odeeffannoo gahaa argachuu waan danada’uufi. 3.2. Iddattoo fi Iddatteessuu Aanaan Maannaa aanolee Godina Jimmaa keessaa tokko yemmuu taatu gandoota baadiyyaa digdamii tokkoo (21) fi gandoota magaalaa lama (2), waliigalaan digdamii sadii (23) kan qabdudha. Baay’inni uummata aanaa kana keessa jiraatuu dhiirri kuma digdamaa fi dhibba sadii, dhalaan kuma digdamii sagaliifi fi dhibba torbaa yemmuu ta’u, walumaagalatti kuma dhibba lamaa fi shantamaa (250,000) dha. (Waajjira Istaatistiksii Aanaa Maannaa Irraa) Malli iddattoo qorannoo kanaa itti filatamanis mala miti-carraa keessaa mala eeruutti gargaaramuun manguddootaa fi namoota muuxannoo fi beekumsa waa’ee mammaaksota Oromoo dhimmoota dinagdee irratti mammaakamanii irratti qaban irraa odeeffannoo fudhachuuf mijataa ta’a.kunis Uummata Oromoo Aanaa Maannaa gandoota digdamii sadii (23) keessa jiraatan keessaa gandoota sadii (3) fi manguddootaa fi namoota muuxannoo fi hubannoo qaban nama digdama odeeffannoo irraa fudhata. Namoonnii fi gandoonni filaman qorannoo kanaaf gahaadha jedhee waan yaadeef lakkoofsa isaanii kan murteesseera. 3.3 Meeshaalee Odeeffannoo Ittiin Funaanaman 3.3.1. Af-gaaffii Af-gaaffiin kanbarbaachisuuf hawaasa kamiyyuu bifa barreeffamaan osoo hin taane odeeffannoo gahaa fuulaa fuulattiargachuuf tajaajila. Odeeffannoo quubsaa fi barbaachisan mala kana keessatti ni argama.Mala kana keesatti namoota kudhan mala miti carraatiin filachuun qorannoon irraa funaannama. Qorataanis mala kanatti dhimma bahuun iddattoo isaa fuulaa fi fuulatti bira deemuun odeeffannoo quubsaa fi barbaachisa ta’ee argachuun yaadannoo ni qabata. Yaadannoo qabate immoo xiinxaluun (qaaccessuun) waraqaa qorannoo isaa ni dhiyeessa. 3.3.2. Marii Garee Malli kun namoonni waa’ee mata-duree qorannoo kanaa irratti hubannoo qaban filachuun akka gareen mari’atan ni taasisa. Yeroo isaan mari’atan immoo waan isaan irratti yaada wal jijjiiruun waliigalan yaadannoo qabata. Mala kana keessatti namoota kudhan filachuun garee lamatti qooduun ni mari’achiisa. Gareen tokko namoota shan of keessaa qabudha. Mala kanaaf, namoonni filataman kan waa’ee mata duree qorannoo irratti muuxannoo fi hubannoo gahaa fi quubsaa qabanidha. Sababa malli kun filatameef qorataan odeeffannoo maloota af-gaaffii fi daawwannaa keessatti ifaa ta’uu fi dhaban qulqulleeffachuufi. Qorataan mala kana gargaaramuun yaada bal’aa fi barbaarchisraa ta’e argaachuuf gargaaruu danda’a. 3.3.3. Daawwannaa Daawwannaan akkuma af-gaaffii, hawaasa keessa deemuun kan raawwatamudha. Qorataan waltajjiilee mammaaksonni irratti mammaakaman hawaasa keessaa sakatta’ee ni daawwata. Waan argate bifa sagalee fi viidiyoo yookaan suuraan dhiyeessa. 3.4. Madda Odeeffannoo Qorataan kun qorannoo kana raawwachuuf maddoota qorannoo lamaan ni deeggarama. Maddi odeeffannoo ragaa tokkoffaa odeeffannoo barbaachisaa kan hawaasa waliin fuulaa fuulatti wal arguun kan qoratamudha. Maddi odeeffannoo ragaa lammaffaa immoo kitaabilee, galaalcha, barruulee, miidiyaalee adda addaa sakatta’uun kan qoratamudha. 3.5. Mala Qaaccessa Odeeffannoo Odeeffannoon maloota olitti eeramaniin, erga funaanamee booda qaacceffameera. Kunis, walitti dhuufeenyaa fi walitti dhiheenya isaan mata duree mata dureetti qoqqooduun ta’a.malli qaaccessa ittiin dhihaatus mala seenessaa fi akkasumas gabatee fi lakkoofsaadha BOQONNAA AFUR QAACCESSA ODEEFFANNOO FUNAANAMEE 4.1. Mammaaksa Mammaaksi afoola Oromoo keessaa tokko yoo ta'u jechoota beekkumsaa fi ogummaa qaban of keessaa qaba. Mammaaksi dubbii gabaabsanii fixuuf ykn salphaatti namatti himuuf tajaajila. Mammaaksi afoola Oromoo beekaman kessaa isa tokko. Oromoon dubbii cimsanii fi gabaabsanii fixuuf mammaaksatti fayyadama, keessaahuu warri maanguddoo. Yeroo baay’ee manguddoonni araarsufis ta’e marii hawaas-dinagdee adda addaaf yoo walga’an yaada isaanii gadi fagessanii garuu osoo dubbii hindheeressin ibsachuuf mammaaksatti fayyadamu. Kanarraa ka’udhaanis, Oromoon "Dubbiin dubbii fida mammaaksi dubbii fixa" jedha. Mammaaksi beekumsaa fi muuxannoo maanguddootaati. Haasaan maanguddootaa yeroo baayyee mammaaksaan kan guutameedha, kunis dubbii gabaabsanii himuuf, dubbii mi'eessuuf ykn bareechuuf godhama. Kanaafis, sagantaa aadaa ykn hawaasummaa bakka maanguddoonni itti baayyatan keessatti mammaaksi baay’inaan dubbatama. Yeroo baay’ee manguddooti araarsaafis ta’e marii hawaas dinagdee adda addaaf yoo walga’an yaada isaanii gadi fagessanii garuu osoo dubbii hindheeressin ibsachuuf mammaaksatti fayyadamu. Kanarraa ka’udhaanis Oromoon Dubbiin dubbii fida mammaaksi dubbii fixa jadha. Dubbii gar malee dheeressuu mannaa mammaaksaan gabaabsanii yaada cimaa lafa kaayyachuun akka danda’amu ibsuufis cuunfaa baay’isuun dubbii gogsuudha jadha oromoon. Kanaaf mammaaksi mariis ta’e haasawa Oromoo kessatti waan bakka guddaa qabudha. Aadaa Oromoo kessatti mammaaksi dubbii gabaabsufi fixuu qofa osoo hin ta’in dubbii mi’essufis shoora guddaa taphata. Dubbiin jaarsolii Oromoo mammaaksaan deggarame dhagahamee hin quufamu. Haaluma kana ibsuufis dubbii mammaaksa hinqabne mannaa ittoo soogidda hin qabne wayya jachuun mammaaksa mammaaksaan mi’eessa Oromoon. Bulchiinsa fi jaalala biyyaa, qabeenya uumamaa, siyaasaa, amantaa, addaa hojii, naamusaa fi safuu, heeraa fi seera, dhimma hawaasaa fi dinagdee walumaagalatti falaasamaa fi xinsammuu ummata Oromoo mammaaksa isaa kessatti hubachuun ni danda’ama. “Namni beekumsa seenaa darbee, madda irraa dhufee fi aadaa isaa malee jiraatu muka hundee malee jiraatudha”(Marcus Garvey).Mammaaksi gahee kana kan bahatudha. Seenaa saba tokkoo dhaloota itti aanuuf akka lufu taasisa.Oromiyaan qabeenyaa mammaaksaan baay’ee soorettiidha.Afoolaa keessaa kan akka mammaaksa qabeenyaa Oromiyaa kan ta’e ibsuun nama dhiba. Hundeen isaa aadaa Oromoo keessaa kan maddee fi irra jireessaan kan Oromiyaa keessatti dhalatee fi guddate akkaataa itti mammaaksi Oromoo aadaa isaa kan guyyuu akka ibsu hin wallaalu. Naannoolee Oromiyaa adda addaatti kan mul’atu mammaaksa malee haasaa(dubbiin) akka hin dubbatamnetu mul’ata. Manguddoonni Oromoo bakka wal dhabinsa hiikanitti, dubbii dubbatan mi’aawaa taasisuuf mammaaksa gargaaramu. Dubbiin yaraa (ajaan) mammaaksa ofkeessaa qabu, dubbii bareeda irra caalaa dhaggeeffattoota hawwata.Sababa kanaaaf, mammaaksa, “Dubbiin mammaaksa hin qabnee fi ittoon soogidda hin qabne tokko” jedhu.Kunis kan agarsiisu mammaaksi dubbii hawaasichaa keessatti bakka guddaa akka qabudha. Mammaaksi akka hawaasichaa gahee guddaa kan qabudha. Mammaaksi dubbii jalqabuufis ta’ee dubbii xumuruuf ni gargaara. Kanaaf, hawaasni yemmuu mammaaku, “Mammaaksi dubbii fida; dubbii fixa” jedhu. Kunis kan hubachiisu, mammaaksi dubbii tokko akka eegalluuf ka’umsa akka ta’uu akka danda’udha. Akkasumas, dubbii tokko goolabuuf mammaaksi gahee guddaa akka qabu ibsa. 4.2. Xiinxala Mammaaksota Dhimma Dinagdee irratti Mammaakaman kan Hawaasicha irraa Funaanamanii Mammaaksi Oromoo waan baay’ee kan ibsuufi gama baay’eetti hiikamuu kan danda’udha. Akka hawaasa keessa deemuun funaanametti mammaaksi hawaasa Oromoo cirracha galaana keessaati; waraabamee hin dhumu. Mammaaksi hawaasa Oromoof Aadaa, duudhaa, amantaa, safeeffannaa, ilaalchaa fi gorsa isaa dabarsee kan ibsudha. Aadaa hawaasichaa bifa afaaniin daddarbuun dhaloota tokko irraa gara dhaloota itti aanutti kan darbudha. Akkasumas, gahee dhaloota booda gara fuula duraatti qabatee deemuu ni qaba. Mammaaksonni dhimma dinagdee irratti mammaakaman hawaasicha bira deemuun funaanaman tokko tokkoon isaanii akka kana gadiitti qaacceffamaniiru. “Midhaan warra raatuu bona ganna nyaatu” mammaaksa kana irraa kan nuyi hubannu qabeenya nama gowwaa abbaan fedhe akka itti gargaaramu ibsa. Namni gowwaan akka barbaadame yoo jalaa nyaatamee illee na jalaa dhumaa hin beeku. Gama biraatiin, namni abshaala ta’e akka barbaade of akka hin mine nu hubachiisa. Boruuf yaaduun ni kaawwata. Inni raatuun/gowwaan garuu akka kanaa yaadee boruuf iftaaniif hin keewwatu.Har’umaaf jiraatee darbuu fedha.Sababa kanaaf abbaan itti tole goree nyaata.Mammaaksi kanumaan walitti dhiyaatus ni jira. “Boru hin beekneen qodaan bukoon ishee sagal!”Akka mammaaksa kanaattis namni boruuf hin yaadne har’a qofaa jiraatee darbuuf nyaata waan ta’eef karoora itti hin baasu.Har’uma nyaatee kan boruu waaqatu beeka jedha. Mammaaksi Oromoo dinagdee qusachuu agarsiisan kan biraan “Ol kaayan malee olka’aniif hin fuudhan!”jedha. Mammaaksa kana irraa kan nuti hubannu yoo qusatan malee akka boru itti fayyamuu hin dandeenye ibsa. Namni olkaayate yookaan qusate guyyaa rakkate itti fayyadamuu danda’a.namni olkeewwannee garuu faallaa kana guyyaa rakkoo bakka itti fidu dhaba.Beela’ee waan nyaatu dhaba.Dhukkubsatee waan ittiin yaalamu dhaba.Kanaaf, mammaaksi kun dinagdee yookaan qabeenya keenya qusachuu akka qabnu nutti ibsa. Akkasumas mammaaksi qusannoo agarsiisu, “Qunxur manaa fixxee cimmis mana guutti,” jedhan.Mammaaksa kana keessatti jechi ‘Qunxur’ jedhu irraa fuffuudhaa jechuudha.‘Cimmis’ jechuun immoo walitti qabuu jechuudha. Kanaaf, akka mammaaksa kanaatti namni qabeenya akka barbaade karoora malee itti fayyadamu manaa of jalaa fixa.Kunimmoo, booda waan ittiin jiraatu akka dhabu taasisa.Namni karooraan kuusatee itti gargaaramu garuu yoomuu akka hin rakkanne nu hubachiisa.Namni qabeenya isaa karooraan fayyadamaa yoo qusate guyyaa rakkoo isaaf hin cinqamu.Bakkuma kaa’ee fudhatee itti gargaarama. Mammaaksonni kan biroon qabeenyi ormaa akka nama hin fayyadne. Abbummaan isaa kan isaa kan ta’etti yoo fayyadame itti tola. Kana agarsiisuuf mammaaksi mammaakamu "Muka biyya jiruun mana ijaaran" jedhu.Kun kan agarsiisu waan hin qabne yookaan hin qabne akka hin abdannee fi itti hin fayyadamne ibsa. Namni waan namaa abdatu yookaan ni argata yookiin dhaba. Kan ofii garuu yeroo barbaadanitti gammachuun itti fayyadama.Sodaa fi dhiphuu tokko malee waan fedha isaa ittiin raawwatata.Kanatti dabalatee mammaaksi kan biraan, “Kan qabaniin qaba dhaqu,” jedhu. Kunis kan agarsiisu qabeenyi ofii akka fedha ofiitti yoo itti gargaaraman kan nama gaafatu akka hin jirre eera. Kana nama biraa akka fedha keenyatti itti fayyadamuun hin danda’amu. Kanaafuu, qabeenyi ofii gaadidduu jireenya ofii akka namaaf taa’u ibsa. Itti dabalees, “Kan mana qabu mala hin dhabu,” jedhama. Mammaaksi kunis qabeenyi abdii akka namaa kennu nama hubachiisa. Mana keessa jiraatan qabaachuun aara galfii yookaan boqonnaa tokko akka namaaf kennu nu hubachiisa. “Abbaan loonii dhoqqee hin xireeffatu,” jedhama. Akka mammaaksa kanaatti, qabeenyi ofii yoomillee kabaja ofiiti malee nama akka hin tuffachiisne eera. Namni waan kan isaa akka hin tuffannee namaatti agarsiisa. Kana waliin wal qabatee mammaaksi haati ilmi ishee ballaa “Yaa bakkalcha koo,” jetti jedhama. Kanaaf, waan ofii bareedaadha .Kabaja isaa gad hin buusu jechuudha. Akkasumas mammaaksi biraan “Godaa mannaa godoo ofii wayya” jette haftuun jedhama.Mammaaksi kana irraa kan hubannu kan koo waan jedhan akka wabii namaaf ta’u eera. Haftuun jechuun dubara hin heerumnedha.Isheen illee mana maatii ishee keessa yemmuu jiraattu abbaa qabeenyummaan itti hin dhaga’amu ibsa. Kana waliin wal qabatee mammaaksi “Mana ormaa bareedaarra, godoo ofii wayya, ” jedhus ni jira. Akka kanattis, manni ormaa hangam yoo miidhagellee hanga kan ofii caccabaa akka hin geenye eera. Kanaafuu, qabeenyi namaa yoomillee nama hin boonsu; kan ofii qabantu kabaja namaa kenna. Mammaaksonni nama qabeenya hin qabne tuffachuuf mammaakamanis ni jiru. “Hiyyeessaaf hin qalani kan qalame nyaata,”jedhama.Namni qabeenya hin qabne hiyyeessa jedhama.Hiyyeessi bakka kamittiyyuu kabaja akka hin qabne namatti ibsa.Hiyyeessaaf bakka taa’umsaa hin qabu.Dursi hin qabu. Osoo uffataa fi qabeenya qabaatee garuu kan isaa dursee waamamuu fi bakka taa’umsaa argatu hin jiru. “Hiyyeessa irraa liqeeffachuu mannaa sooressa kadhachuu wayya,” jedhama.Kunis nama qabeenya hin qabne tuffachuu agarsiisa. Namni hiyyeessi nama liqeessuu hin danda’u; yoo liqeesses boqonnaa nama dhorkata. Kana irraa ka’uun hiyyeessa irraa liqeeffachuun akka hin barbaachise hima.Kanaafuu, kun namni qabeenya hin qabne hangam akka bakka hin qabne hubachiisa. Itti dabalees, “Hiyyeessi har’aa quufeen bulaatti duutee bulti,” jedhama.Hiyyeesi gaafa argate nyaatee gaafa dhabe ammoo hagabuu bula. Mammaaksi kunis tuffii hiyyeessaaf qabamu irraa ka’uun kan mammaakamudha .Kana malees, “Billaachi ofiifuu hin qabduu dhagaatti uwwifti,”jedhama.Akka mammaaksa kanaattis, hiyyeessa tuffachuu agarsiisa.Namni qabeenya hin qabne ol hiixachuu hin qabu jechuun tuffata.Garuu, namni dhabeef waan tokko hirmaachuu hin danda’u jechuun hin danda’amu ture.Akkasumas, mammaaksi tuffii hiyyeessaa agarsiisu, “Mataa hiyyeessaatti haaduu baru,” jedhama.Akka mammaaksa kanaatti, namni hojii rifeensa haaduu yookaan muruu hin beekne kan hiyyeessaa irratti sirreessuu eegalu eera. Kunimmoo, tuffii hiyyeessaaf qabanu irraa ka’uun kan raawwatamuu fi mammaakamudha. Namni qabeenya hin qabne kabajaa fi bakka hin qabne hubachiisa.Hiyyeessi yoo beela’e irraa hafaa adda addaafi daaraa yoo dhabe kan nama irraa hafe moofaa akka uffatu eera. Kun ammo nama tuffachiisa. Kanneen irraa kan hubannu, hiyyeessa ta’uu akka hin barbaachifnee hojjechuu akka qabu barsiisa. Qabeenyi hangam akka kabaja namaa kennuus mammaaksonni hubachiisan ni jiru. Mammaaksonni akka kanaa namni qabeenya ilaalcha fi kabaja guddaa akka qabu nama hubachiisa. Mammaaksi Oromoo yaada kana ibsu, “Ijoollee sooressaa dhungachuun gabbarsuu fakkaatti,” jedhama.Mammaaksa kana irraa kan hubannu, namni ijoollee sooressaa ofiitti qabu akka waan inni jara sanaaf gad jedhee buluu fakkeessa. Qabeenya qabaachuu fi dhabuu adda addummaa guddaa uuma.Sababa kana namni qabeenya hin kan isa qabeenya qabuu daa’ima isaa yoo dhungate akka waan kabaja isaa buusee jara sana gabbareetti ilaalama. “Kan harree hin qabne gaangee tuffata!” jedhama. Mammaaksi kunis hiyyeessi nama tuffachuu akka hin dandeenye ibsa. Mataa ol qabatanii dubbachuun qabeenya waliin akka wal qabatu ibsa. Mammaaksi qabeenya irratti mammaakaman kan biroon, akka fedhaa fi hawwii ta’uu dhabuu kan ibsanidha. "Moluu tiyya boruufuu si'abdadhe" jedhe jaarsi aduun mataa dhoofte.Mammaaksa kana irraa hubachuu kan dandeenyu, namni qabeenya isaa abdatee abdii irraa dhabuu kan eerudha. Akkasumas, mammaaksi “Miila lama qabaataniif muka lama hin koran,” jedhama. Akka mammaaksa kanaattis, namni qaba jedhee akka fedhaa fi hawwii isaatti akka gargaaramuu hin dandeenye eera. Mammaaksonni qabeenya dhabuun akka jibbamaa ta’uu agarsiisanis ni jiru. “ Dhabaaf malee fooniif nu uume” jette sareen jedhama.Bakka gahuuf fedhan akka nama hanqisuu danda’ullee ni eera. Kanumaan walqabatee mammaaksi “Dhabaaf malee cirriin cooma kajeelti,” jedha.Kunis dhabuun hawwii ofii irraa akka nama hambisu nu hubachiisa. Kana malees, “Deegarra ulfaatti” jedhee namtichi ashaboo mataatti baate.Kun kan agarsiisu deegni hangam ulfaataa fi jibbisiisaa akka ta’e ibsudha. Deegni yookaan hiyyummaan galma akka nama hanqisu hubachiisa. Namni qabeenya yoo qabu waaqa uumaa isaa akka hin yaadanne ibsanillee mammaaksonni ni jiru. “Deegan malee waqayyo hin beekani,” jedhama.Kunis, kan agarsiisu namni yemmuu deegu waaqni maal akka ta’e akka yaadatu eera. Yemmuu qabeenya qabu waan ofii isaatiif ummate itti fakkaata.Guyyaa tokkoof illee waan jalaa hin hir’anne itti fakkaata.Ta’us qabeenyi “Qabeenyi fixeensa ganamaati” waan jedhamuuf ni dhumti. Yemmuu kan waaqni akka jiru hubata. Waaqa komachuu eegala.Garuu, dhalli namaa oolee galuu isaaf, taa’ee ka’uu, nyaate sifaa’uu, dhugee dheebuu bahuu, deemee galuu isaaf guyyaa guyyaan waaqaaf galata dhiyeessuu akka qabu nu hubachiisa. Sababni isaa oolmaa namaa guutuu kan to’atu waaqa waan ta’eefi. Nama qabeenya isaa ollaa isaa waliin hin nyaanneef yookaan ollaa isaa hin kenneef maqaa doqna jedhu moggaasuuf.Doqni akka hawaasichaatti baay’ee jibbama; ni tuffatama. Baay’ee qeequ.Kana nu hubachiisuuf, mammaaksi, “ Doqnaa fi garbuu sukkuumanii nyaatu,” jedha.Kun agarsiisu doqni akka garaa jabeessa ta’e eera.Haala salphaan qabeenya isaa nama waliin akka hin nyaanne eera. Akkasumas, mammaaksi abbaa qabeenyaa qabeenyi isaa yemmuu balleessu akka birmaataa yookaan deeggara hin qabne kan eeranis jiru. “Manni abbaan gube iyya hin qabu,” jedhama.Namni ofii isaa balleessu akka namni itti birmatu hin barbaadu. Kun ammoo namoota isa cina dhaabbatan akka hin qabne agarsiisa.Kana waliin wal qabatee mammaaksi Oromoo, “Sangaa abbaan gaafa cabse, ormi ija jaamsa,” jedha. Kun illee yoo abbaan balleesse kan cina dhaabbatu hin jiru; deeggaraa tokkollee hin qabaatu. 4.3. Yoomessa Mammaaksota Dhimma Dinagdee Irratti Mammaakaman Mammaaksi Oromoo akka barbaadametti, yeroo barbaadettiifi bakka barbaadatti kan yaadatamee himamu miti. Galumsa mataa isaa qaba.Kana mammaaksaan yemmuu ibsa, “Mammaaksi agibooqaba;calliseenamahindhufu,” jedhu manguddoonni Oromoo. Kunis kan agarsiisu mammaaksi galumsa mataa isaa danda’e akka qabudha. Mammaaksi dinagdee irratti mammaakaman waltajjiiwwan akka walgargaarsaa (daboo, afoosha, daadoo, qaboo(daboo waliin kan fakkaatu ta’ee nama tokkotti himatanii namni sun daboo namaa kadhatee kan dhufudha) , buusaa gonofaa),fi waldhabdee hiikuufaa irratti kan dhiyaatanidha. Waltajjii wal gargaarsaa irratti mammaaksonni mammaakaman jajjabina namoota waliin hojjataniif taasisuuf kan mammaakamudha. Mammaaksonni akka kana kan “Jabaatan galu, galan waan nyaatu,” jedhudha. Kun kan agarsiisu namoonni hojii hojjechaa jiran akka humna godhatanii hojjataniif kaka’umsa kennaaf. Akkasumas, nama rakkate yemmuu gargaaraniis humna taa’uufi. Mammaaksa “Deeganiif hin du’an,” jedhufaa mammaaku. Kun kan namatti ibsu namni yoo hiyyoome akka yoo hojjete keessaa bahuu danda’udha. Namni ani deegeerra jedhee akka hojii hojjachuu hin dhaabneef kan mammaakamudha. “Har’a dhabuun bor dhabuu miti,” mammaaksa jedhuutiin wal jajjabeessu.Namni har’a qabeenya hin qabne, borus qabeenya hin qabaatu jechuu miti.Kanaafuu, yeroo namoonni rakkatan furmaata ofii kennuuf cinqaman mammaaksota kanneeniin akka namni sun tasgabbaa’uu taasisu. Kana malees, namoota sababa dinagdeen wal dhaban araarsuuf mammaaksi ni mammaakama. Namoonni adda addaa daangaa lafaa, dhaala abbaa isaa hirmaachuu irratti, qarshii walii kennuu, loon qixxee kennuu irraan kan ka’e waldhabuu fi kan biroo fa’aa irratti kan wallolaniif furmaata kennuuf mammaaksi ni mammaakama. Mammaaksonni kunneen waltajjii araaraa irratti kan mammaakamanidha. Fakkeenyaaf, obbolaan lama lafa irratti yoo wal dhaban “Foon lafa jiru allaattiin samiirraa wal dhabdi,” jechuun jara wallolan gorsuun araarsuu yaalu.Lafti sun gaafa isaan du’an lafatti hafa har’a garuu waliin gahanii jiraachuu dhabanii wal dhabuun isaanii barbaachisaa akka hin taane ibsu.Akkasumas, “Nyaatanii gara firatti garagalanii liqimsu,” jedhu .Akka mammaaksa kanattis namni fira isaan wal dhabee orma waliin jiraachuun ni ulfaata. Qabeenya irratti wal dhabee bor nama walii jiraatu dhaba. “Firaan boonu malee firatti hin boonan,” jedhu.Akka mammaaksa kanatti namni qabeenyaan boonurra firaan boonu akka wayyu nu hubachiisa.Kana malees, “Namni mana tokko ijaaru citaa wal hin saamu,” jedhu. Akka mammaaksa kanaatti, namoonni fira ta’anii waliin jiraatan qabeenya irratti wal dhabuu akka hin qabne barsiisa.Jiruufi jiireenyi isaanii walitti hidhataadh jechuudha.Kanaaf, mammaaksi dinagdee waltajjii araaraa irrattis akka dhiyaatu hubanna. 4.4. Faayidaa Mammaaksonni Dhimma Dinagdeerratti Mammaakaman Qaban Mammaaksi faayidaa guddaa qaba.Akka Ummata Oromootti mammaaksa jechuun soogidda jechuudha.Akkuma yoo soogidda waantota adda addaa keessaa dhabne namatti hin mi’oofne, dubbiin yookaan haasawaan mammaaksa of keessaa hin qabne tasumaa hin mi’aawu.Yoomessa mammaaksa dhimma dinagdee irratti ibsamuuf yaalametti mammaaksi namoota waldhaban araarsuu keessatti tajaajila guddaa qaba. Namni qabeenya irratti wallole akka waliif dhiise walitti araaramuuf gahee guddaa qaba.Kana waliin wal qabatee mammaaksi mammaakamu, “Mammaaksi dubbii fida; mammaaksi dubbii fixas,” jedhu.Akkasumas, “Mammaaksi dubbii gabaabsa,” jedhu.Mammaaksota kanneen irraa kan nuti hubannu, mammaaksi dubbii yookiin haasawaa tokko haala salphaa fi yeroo gabaabaa keessatti raawwachuuf akka nama gargaarudha. Akkasumas, gorsuuf gargaara.Namni qabeenya irratti wal dhabe akka irraa of deebisu taasisuuf ni gargaara. Namoonni wal dhaban akka diinatti dabarsanii wal hin kennine gorsuuf akkas jedhanii mammaaku.“Wadalli harree nitii isaa irraa waraabessa hin dhowwu,” jedhu.Kana jechuun namni fira isaa dabarsee diinatti akka kennuu hin barbaachisne gorsa.Sababa qabeenyaa namoonni tokko tokko fira isaanii hamatu. Kanaaf, mammaaksi kunneen namoota kanneeniif gorsa kenna. Namoonni akka jabaatanii hojjataniif kaka’umsa taa’af.Namni hojiif fedha hin qabne akka hojii haala bareedaa ta’ee hojjetuuf mammaaksi mammaakamu ni jira. Akkuma olitti ibsame namni hojii waliin hojjatu akka jajjabaate hojjatuuf kaka’umsa kennaaf. Akkasumas, namoota qabeenya hin qabne jajjabeessuuf ni gargaara. Namoonni qabeenya hin qabne akka abdii hin kutne taasisuuf mammaaksi ni mammaakama. Fakkeenyaaf, “Jarjaraan re'ee hin horu,” jedhu.Kana jechuun itti ariifataniif qabeenya hin horani jechuu agarsiisa. Obsa akka barbaachisu eera. Namni obsa hin yeroo gabaabaa keessatti abdii kutata.Kanaaf, ariifachuu akka hin barbaachifne ibsa. Kana malees, namoonni wal gargaaruun akka hojjetanii mammaaksi ibsu jira.Namni qofaa isaa hojjatu dafee hojii xumuruu hin danda’u.kanaaf, nama isa barbaachisa. “Namni namaaf qoricha,” jedhu.Namni nama malee jiraachuu akka hin dandeenye nu hubachiisa. Namni wal gargaaree waliin jiraatu, hojii of harkaa fixuuf baay’ee itti salphata.Yeroo gabaabaa keessatti hojii baay’ee of irraa xumuranii galu.Kanaaf, hojiirratti walgargaarsi barbaachisaa ta’uu mammaaksi ni ibsa. 4.5. Mammaaksonni Dhimma Dinagdeerratti Mammaakaman yeroo ammaa sadarkaa isaan irra jiran Mammaaksonni dhimma dinagdee irratti mammaakaman yeroo amma kana baay’inaa jiraachuu baatan illee jiru.Kana jechuun haala ijaaramaa fi dhiyeenya isaatiin mammaaksi kan dagatamuu danda’amu miti ture. Haa ta’u malee, yeroo har’aa kana naannoo namoonni itti wal gargaaranii mammaaksota adda addaa gargaaraman baay’ee hir’ataa dhufeera. Kanaaf, sababa kan ta’e immoo yeroo ammaa kana meeshaaleen qonnaa ammayya ta’an gara lafa qonnaa irratti bobbaa’uun mammaaksi kun bakka akka hin arganne taasisaniiru. Osoo kun hin jirree namoonni bahanii yemmuu wal gargaaran mammaaksota baay’eetti gargaaramu ture. Yemmuu meeshaaleen kun bakka buufaman ammoo namoonni bahanii wal gargaaruun ni hir’ata. Kun immoo mammaaksi waltajjii kanneen irratti mammaakaman akka hir’ataniif daandii bana. Akkausmas, guddina saayinsii fi teeknooloojii keessattuu wayita qonnaa qotan meeshaaleen teeknooloojii dhufuu irraa kan ka’e aadaa hawaasichaa akka dagatamu ta’ee jira. Yeroo ammaa kana mammaaksonni dhimmoota dinagdee irratti mammaakaman baay’ee hir’atanii jiru. Keessattuu, guddinni teeknooloojii dhibbaa guddaa mammaaksa dhimma dinagdee irratti mammaakaman irratti fide. Fakkeenyaaf, dhalataan yeroo ammaa moobayila qabatee waan biroo hojjachuu malee mammaaksonni abbootii isaanii irraa akka itti darbu hin dhagahani. Kun immoo guddina Afaaniifis ta’e dhalootaaf daddarbuu mammaaksota irratti dhiibbaa qaba. Kana malees, dhaloonni ammaa itti fayyadama mammaaksaa baay’ee hir’iseera. Sababni isaa immoo, dhaloonni kunammayyummaa waan hordofuuf akka ta’edha. BOQONNAA SHAN: GOOLABAA FI YAADA FURMAATAA 5.1. Goolaba Mammaaksi guddina afaan saba tokko keessatti gahee guddaa qaba. Mammaaksi addunyaa kana keessatti bakka hundatti kan itti hin gargaaramne hin jiru. Garuu, haala itti fayyadamaa fi yeroo itti fayyadamaan adda ta’uu danda’a. Akka uummata Oromoo mammaaksi gahee guddaa kan qabudha. Mammaaksi hundee jireenya isaanii akka ta’etti himu.Dubbiin dubbatmu mammaaksa malee bu’aa akka hin qabne himuuf mammaaksaa fi soogiddaa wal bira qabu.Akka hawaasa qorannoo irra funaaname irraa hubatametti mammaaksa lubbuu hawaasichaa akka ta’etti ibsu.Mammaaksaan dubbii fedhan ibsuun akka danda’amu ni eeru. Mammaaksi dhimma dinagdee agarsiisan irratti mammaakamanis yaada hawaasichaa gama dinagdeen jiran baasee akka ibsuu danda’u hubachuun danda’ame. Fakkeenyaaf, nama qabeenya hin qabne qeequuf mammaaksota garaagaraa akka gargaaraman ibsu. Mammaaksi dinagdee irratti mammaakaman yeroo hojii walgargaarsaa adda addaa fi waltajjii araaraa namoota waa’ee dinagdee irratti waldhaban araarsuuf ta’u keessatti akka itti gargaaraman namoota odeeffannoon irraa fuunanameerra hubachuun danda’ameera.Akkasumas, qorannoo kana keessatti mammaaksonni dinagdee irratti mammaakaman sababa saayinsii fi dinagdeeti.Kunimmoo, aadaan wal gargaarsa akka hafu taasisuun mammaaksonni kunneen akka hir’ataniif sababa ta’eera. Kana malees, dhaloonni itti fayyadamuu dhabuu irraa kan ka’e mammaaksonni kunneen akka baduuf daandii qabataniif sababa akka ta’an hubachuun danda’ameera. 5.2. Yaada Furmaataa Hawaasni Oromoo aadaa, duudhaa, safuu, amantii, falaasama, seenaa fi dhugeeffannaa mataa isaa kan qabu dha. Calaqqisiistonni eenyummaa hawaasaa kun sababoota adda addaan dhiibbaan irra gahee yeroo ammaa kan dagatamaa fi hafanii kan badan jiru. Akka kanaan mammaaksi Oromoo dhimma dinagdee irratti mammaakamanis akkum olitti ibsamuuf yaalameeti daandii baduu fi dagatamuu irra gahanii jiru.Kanaafuu, akka qorataatti yaadolee armaan gadii lafa kaa’ee jira. Dhaabbileen mootummaas ta’e miti mootummaa kanneen dhimmi aadaa, amantii fi dhugeeffannaa isaan ilaallatu waa’ee mammaaksa Oromoo irrattis xiyyeeffatanii osoo hojjetan gaarii ta’a. Hayyoonni Oromoo kanneen waa’ee Oromoo irratti qorannoo fi qo’annoo adda addaa gochaa jiran mammaaksota Oromoo irrattis xiyyeeffatanii osoo hojjetanii fi kitaabaan maxxansiisanii hawaasa bal’aa bira akka gahu osoo godhanii bayeessa ta’a. Dhaloonni har’a jirus ta’ee kan boodarraan dhufaa jiru aadaa, duudhaa, safuu, seenaa fi amantii hawaasichaa qoratee akka aadaan abbaa isaa deebi’u taasisuuf tumsa fi dirqama isaa bahachuu qaba. Barattoonni Afaan Oromoofi Og-barruu barannehawaasa keessa seennee hubannoo namoonni aadaa kanarratti qaban hubannee adda baafachuudhaan waa’ee mammaaksota Oromoo irratti hubannoo gaarii akka horatanii aadaa isaaniitti akka boonan osoo hojii hubannoo cimsuu irratti hojjennee jijjiirama fiduu qabna. Waajjirri aadaa fi turizimii Aanaa Maannaa aadaa hawaasaa qorachuun hawaasaaf marii paanaalii qopheessuun aadaan hawaasaa akka waltajjii isaatti deebisu taasisuu qaba. Akka seenaan ibsutti, ummanni Oromoof Sirna Gadaa Qabsoo ture. Oromoon mootummoota of bulchan ummatas qaba, kanas Sidaamaa waliin qooddata. Kana keessaa mootummoota barbaachisan Gibee ta'an Geeraa , Gommaa , Garo , Gummaa , Jimmaa fi Limmuu-Inaariyaa , Fi Hoggansa Jireeni . Akka seenaan dubbatutti, walmorkiin karaa nagaa fi waraana ummata Oromoo fi saboo ollaa kan akka Amaaraa , Sidaamaa fi Sumaalee waliin ture siyaasa nama Oromoo irratti dhiibbaa fide. Goddansi Oromoonni akka Yajuu gara kaabatti godhan , fi keessumattuu Oromoon A fi siyaasa gara lafa saba Sumaalee fi Sidaamaatti godhan baallii Amaari gara kibbaatti godhe waliin wal ta'ee, fi siyaasa sanyii Itoophiyaa kan harraa kana boce. quuqama, baballinni guddaa Sumaalee lafaraa Ogaadeniirraa dirii dhiyeenya gara laga Jubaattigodhame Oromoo waliin walitti bu'iinsa fide. Iddoo tokko, Oromoonii fi Sumaaleen uummamaa fi lafa gabbata waliin bu'aa turan. Dabalataan, Oromoonni Bahaa, kan Sumaalee fi Affaar waraan qaamaa Sulxaana Adaal kan Islaamaa turan. Sulxaanni Adaal hooggana Imaam Ahimad Ibin Ibraahim Al-Gaazii Dhiyeessii Abisiiniyaa kan Kiristaana turef duule ture. Qorataan seenaa Riichaardi Paankirasti odoo humnoonni Yuurooppi hin dhufinii fi mootummaan Itoophiyaa hin hundaa'in dura, naan amma Itoophiyaa , Eertiraa fi Somaaliyaa keessaa kana: Tuuta mootummootaa fi bulchiinsotaa qabata, walkaasanii ofumasaaanii kan socho'an turan, garummoo warra kaanibeffamaa fi warra kaanin gaafatabeffamaa turan. Bulchaan tokko bulchaa biyya biraa ofidhan ilaala garummoo yeroo baay'ee kennaa fi dhaam garii wal jijjiiru , tarii yoo wal waraanaaf malee malee. Sanyiiin warra mootii karaa fuudhaa walitti hidhuun baramaadha, garuu yeroo baay'ee amantii hin cabsuu. Karaa biraa, daldalli, amantii barbaada keessa kan galche miti, daldalaa mootummoota amantii aadaa, fi Islaama hordofan kiristaana hidha. Hawaasni fi sabni afaan mataasaa dubbatu baayyinaan warra kaanirraa adda ta'eetu jiraata, garuu aadaa walii dhaalun ni jira. Kunis Galaana Diimaa Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoofi Gaarren Itoophiyaa keessatti qofa odoo hin taane, gara kibbaa guutuu Sumaalee fi Oromoo dabalata; achittis kara-deemtonni dhuma jaarraa 19ffaa keessa garas deeman daldalu kan afaan baay'ee dubbatu argan. Suura mootittii Oromoo kan yeroo Biriitish Maqdalaatti duula geggeessite bara 1867-68 kaafame. Mootittii Oromoom fi ilma ishii. Waggaa kurnan jalqaba jaarraa 19ffaa keessaa, mootummaan Oromoo sadi'i Inaariyaa , Gommaa fi Gumaan cimanii barbaada. Naannoon kun walumatti lafa-Oromoo irratti yoo beekkamu lafa walakeessaa fi kibba qabata, kunis yeroo amma lafa sabni Oromoo hin taane jiraatu of keessatti qabata. Gumaachi Oromoo hundeessuu keessatti yoo ilaallame, Goobana Daaccii lola geggeessudhaan mootummoota bilisummaan jiraa ture keessa galcheera. Goobanaan Minilik jala galuudhan mootummoota Oromoo baay'ee cabsee Itoophiyaatti galche. Sababanaa is Oromoonnii Goobanaaakka gantuutti ilaalu. Itoophiyaan odoo hin'in hunda' dura dallii, E har'a karaain, dheera fi guutuu Itoophiyaa har'aa fi kutaan Somaal walitti hidhaa hidhee ture. Karaan gurgurtaa kun Boongaa , Jimmaa , Saqqaa , Asandaaboo , Goojjam , Bageemidir , Maramma , Misuwwaa , Sooddo , Shawaa , Harar , Zaayilaa fi Baarbaraa walitti qabsiisa ture. Bara 1973tti, Oromoon Itoophiyaa keessatti hacuuccamuunsaanii waan dhabeef ABO hundeessan; ABOnis Oromiyaa keessatti uummataaf yaada. Baruma kana Itoophiyaa keessa beela hamaa kan ummataa nuusa mtii ol ta'uu fixetu dhufuu; kanarrattis mootummaan Hayila Sillaa tarkanfii fudhataa gargaarsi akka rabsamu eeyyamuufillee yeroosee dheera itti. dhugaa beelan dhuman baayyensaanii Oromootaa fi Amaarotaa Walloo , Affaarii fi Tigroota turan. Bara 1974 Finfinnee keessa hiriira nagaa fi fincila hojii dhaabuutu jira ture; baruma kana Gurraandhala keessa mootummaan Hayila Sillaasee kufeeDargiin qabachuu qabate; ammas kaawonsiliin kun Amaaradhaan kan guuttame ture, yaada kaawonsilii kanaa 125 keessa 25 qofatu Amaara miti. Bara 1975 mootummaan lafti baadiyyaa hundi kan mootummaa akka ta'e labse, sirna abbaa lafaas balleessee. Garuu, bu'aan kunis qonnaaii waliin kan qabataa, qonnaa mootummaa fi gaaffii ummataa qubsirraan ka'e galmaa'ee gaa'uu dide. Mudde 2009tti, gabaasni fuula 96 qabu kan Mirga Namoomaa Itoophiyaatti: Karaa Ija Diyaaspooraa Oromootiin Leelliftoota Mirga Namoomaa qophii'e sarbama mirga dhala ummata Oromoo mootummoota Itoophiyaa sadan darban: Impaayera Abisiiniyaa kan Hayila Sillaaseen bulchaa ture, sirna Maarkisistii kan hordofu Dargii fi kan'a Itoophiyaa bul jiruchaa ADWUI kan ABUT(Adda Bilisummaa Ummata Tigraayin) hoogganamu, irra ga'e gabaasa. ABUT waliin ABOaman 20,000 ta'u kan hidhan yoo ta'u hoggantoota ABO hunda biyyaa ari', ABOn Itoophiyaa keessatti akka dhaaba akka hin sochoone godhan. Akka Biiroo Mootummoota Gamtoomanii Komishinera Olaanaa Mirga Namaatti, Garee Deeggarsa Oromiyaa (OSG) bara 2005 Hagayya 2008tti Oromoonni 594 odoo Itoophiyaa gara manatti hin geeffamin humnoota barnoota mootummaatin ajjeeffam jalqabaa, 43 booda booda booda booda. Akka Gabaasa Amnistii Internaashinaal ANI OROMOO TA'UUF jedhu kan bara 2014 baase ibsutti hacuuccaan mootummaan ADWUI ilmaan Oromoorraan ga'u cimee kan itti fufee ta'uu ibsa. Bara 2011 hanga bara 2014 qofa, Oromoonni 5,000 ol ta'an mootummaa karaa nagaatin warri morman ykn mormu jedhamanii shakkaman mana hidhaatti galfamanii. Itoophiyaa keessa gazessitonnii fi yaadaan waan hin jirreef, lakkoofsii hidhamanii kun kana caaluu danda'a jedha. Miseensonnii dhaaba siyaasaa seeran galmaa'ee socho'uullee odoo hinn kan dhibbaa olitti lakkaawwaman mana hidhaatti akka darbaman dubbata. Ka'umsi Oromoo eessaa akka ta'e sirriitti hubachuuf qorannoon dabalataa barbaachisuyyuu, Oromoon jalqabarratti akka horsiisee-bulaatti fi/ykn gartokkeen qotee-bulaatti jiraachaa ture jedhamee amanama. Qorattoonni seenaa baayyen gosoonni Oromoo (Baale) muraasni fiixee-kibbaa Itoophiyaa har'aa keessa waggaa kumaa ol jiraacha akka turan walii galu. Qoratoonni kun Godaansi Oromoo daldalaan-dhiibbame ummata Oromoo gara bakka har'a jiraatan walakkaa fi dhihaa Itooophiyaa jaarraa 16ffaa fi 17ffaatti akka fide dubbatu. Kaartaan durii kan impaayera Aaksum/Abisiniyaa fi Adaal/Sumaalee Oromoon gara walakkaa Itoophiyaa har'aatti haaraa ta'uu agarsiisa. Barnoota garii == Dhufaatii == Ka'umsi Oromoo eessaa akka ta'e sirriitti hubachuuf qorannoon dabalataa barbaachisuyyuu, Oromoon jalqabarratti akka horsiisee-bulaatti fi/ykn gartokkeen qotee-bulaatti jiraachaa ture jedhamee amanama. Qorattoonni seenaa baayyen gosoonni Oromoo (Baale) muraasni fiixee-kibbaa Itoophiyaa har'aa keessa waggaa kumaa ol jiraacha akka turan walii galu. Qoratoonni kun Godaansi Oromoo daldalaan-dhiibbame ummata Oromoo gara bakka har'a jiraatan walakkaa fi dhihaa Itooophiyaa jaarraa 16ffaa fi 17ffaatti akka fide dubbatu. Kaartaan durii kan impaayera Aaksum/Abisiniyaa fi Adaal/Sumaalee Oromoon gara walakkaa Itoophiyaa har'aatti haaraa ta'uu agarsiisa. Barnoota garii Seenaa As DhihooEdit Kanas ilaali: Seenaa Oromoo Kaartaa Itoophiyaa kan Naannoo Oromiyaa]] agarsiisu Akka seenaan ibsutti, ummanni Oromoo bulchiinsaaf Sirna G adaa fayyadamaa ture. Oromoon mootummoota ofbulchan muraasas qaba, kanas ummata Sidaamaa wajjin qooddata. Kana keessaa mootummoota naannoo Gibee ta'an Geeraa, Gommaa, Garo, Gummaa, Jimmaa fi Limmuu-Inaariyaa, fi akkasumas mootummaa Jireeni. Akka seenaan dubbatutti, walmorkiin karaa nagaa fi waraanaa ummata Oromoo fi sabootaa ollaa kan akka Amaaraa, Sidaamaa fi Sumaalee wajjin ture siyaasa hawaasa Oromoorratti dhiibbaa fide. Goddansi Oromoonni akka Yajuu gara kaabatti godhan, fi keessumattuu Oromoon Arsii gara lafa saba Sumaalee fi Sidaamaatti godhan baballiinsa Amaarri gara kibbaatti godhe wajjin wal fakkaata, fi siyaasa sanyii Itoophiyaa kan harraa kana boce. Akkasumas, baballinni guddaan Sumaalee lafa diriiraa Ogaadeniirraa gara dhihaatti gara laga Jubaatti godhame Oromoo wajjiniin walitti bu'iinsa fide. Iddoo tokko tokkotti, Oromoonii fi Sumaalen qabeenya uummamaa fi lafa gabbata irratti walitti bu'aa turan. Dabalataan, Oromoonni Bahaa, kan Islaamummaa fudhatanii turan, warra Sumaalee fi Affaar wajjin qaama Sulxaana Adaal kan Islaamaa hordofuu turan. Sulxaanni Adaal hooggana Imaam Ahimad Ibin Ibraahim Al-Gaazii jalatti Impaayera Abisiiniyaa kan Kiristaana ture qabachuuf duule ture. Qorataan seenaa Riichaardi Paankirasti odoo humnoonni Yuurooppi hin dhufinii fi mootummaan Itoophiyaa hin hundaa'in dura, naannon amma Itoophiyaa, Eertiraa fi Somaaliyaa jedhamu kana: Tuuta mootummootaa fi bulchiinsotaa qabata, tokkoon tokkoonsaanii ofumasaaanii kan socho'an turan, garummoo warra kaani dhiibbessaa fi warra kaanin dhiibbeffamaa turan. Bulchaan tokko bulchaa biyya biraa of eeggannoodhan ilaala garummoo yeroo baayyee kennaa fi dhaamsaa garii wal jijjiiru, tarii yoo wal waraanaa jiraatan malee. Sanyiin warra mootii karaa fuudhaa walitti hidhuun baramaadha, garuu yeroo baayyee daangaa amantii hin cabsuu. Karaa biraa, daldalli, garaagarummaa amantii ilaalcha keessa kan galche miti, karaan daldalaa mootummoota amantii aadaa, kiristaana, fi Islaama hordofan walitti hidha. Hawaasni fi sabni afaan mataasaa dubbatu baayyinaan warra kaanirraa adda ta'eetu jiraata, garuu aadaa walirraa dhaalun ni jira. Kunis qarqara Galaana Diimaa fi Gaarren Itoophiyaa keessatti qofa odoo hin taane, gara kibbaa daangaa Sumaalee fi Oromoo dabalata; achittis kara-deemtonni dhuma jaarraa 19ffaa keessa garas deeman hawaasa daldalu kan afaan baayyee dubbatu arganiiru. Suura mootittii Oromoo kan yeroo Biriitish Maqdalaatti duula geggeessite bara 1867-68 kaafame. Mootittii Oromoom fi ilma ishii. Wagga kurnan jalqabaa jaarraa 19ffaa keessaa, mootummaan Oromoo sadi'i Inaariyaa, Gommaa fi Gumaan cimanii dhufan. Naannoon kun walumatti lafa-Oromoo jedhamee yoo beekkamu lafa walakeessaa fi kibba Itoophiyaa qabata, kunis yeroo amma lafa sabni Oromoo hin taane irra jiraatu of keessatti qabata. Gumaachi Oromoo Itoophiyaa hundeessuu keessatti yoo ilaallame, Goobana Daaccii waraana geggeessudhaan mootummoota bilisummaan jiraachaa turan Itoophiyaa jalatti galcheera. Goobanaan Minilik jala galuudhan mootummoota Oromoo baayyee cabsee Itoophiyaa jalatti galche. Sababa kanaafis Oromoonnii Goobanaa akka gantuutti ilaalu. Itoophiyaan har'aa odoo hin hundaa'in dura daldallii naannoo, karaa dheeraa fi daangaa qaxxaamuru Itoophiyaa har'aa, Eertiraa fi kutaan Somaaliyaa walitti hidhee ture. Karaan daldalaa kun Boongaa, Jimma, Saqqaa, Asandaaboo, Goojjam, Bageemidir, Maramma, Misuwwaa, Sooddo, Shawaa, Harar, Zaayilaa fi Baarbaraa walitti qabsiisa ture. Bara 1973tti, Oromoon Itoophiyaa keessatti hacuuccamuunsaanii waan daangaa dhabeef ABO hundeessan; ABOnis naannoo Oromiyaa keessatti ummata sochoosuu jalqabe. Baruma kana Itoophiyaa keessa beela hamaa kan ummataa nuusa miliyoonatii ol ta'u fixetu dhufe; kanarrattis mootummaan Hayila Sillaasee tarkanfii fudhatee gargaarsi akka rabsamu eeyyamuufillee yeroo dheeraa itti fudhate. Namoonni beelan dhuman baayyensaanii Oromootaa fi Amaarotaa Walloo, Affaarii fi Tigroota turan. Bara 1974 Finfinnee keessa hiriira nagaa fi fincila hojii dhaabuutu jira ture; baruma kana Gurraandhala keessa mootummaan Hayila Sillaasee kufee Dargiin aangoo qabate; garuu ammas kaawonsiliin kun Amaaradhaan kan guuttame ture, namoota miseensa kaawonsilii kanaa 125 keessa 25 qofatu Amaara miti. Bara 1975 mootummaan lafti baadiyyaa hundi kan mootummaa akka ta'e labse, sirna abbaa lafaas balleesse. Garuu, bu'aan kunis qonnaa waliinii kan dirqamaa, qonnaa mootummaa fi sagantaa ummata dirqamaan qubsiisuurraan kan ka'e galmaa gaa'uu dide. Mudde 2009tti, gabaasni fuula 96 qabu kan Human Rights in Ethiopia: Through the Eyes of the Oromo Diaspora jedhamu kan Advocates for Human Rights jedhamuun qophaa'e sarbama mirga dhala namaa ummata Oromoo mootummoota Itoophiyaa sadan darban: Impaayera Abisiiniyaa kan Hayila Sillaaseen bulchaa ture, sirna Maarkisistii kan hordofu Dargii fi kan har'a Itoophiyaa bulchaa jiru ADWUI kan ABUT(Adda Bilisummaa Ummata Tigraayin) hoogganamu, jalatti irra ga'e gabaasa. ABUT miseensota ABO tilmaaman 20,000 ta'u kan hidhan yoo ta'u hoggantoota ABO hunda biyyaa ari'aniiru, ABOn Itoophiyaa keessatti akka dhaaba siyaasaatti akka hin sochoone godhaniiru. Akka Biiroo Mootummoota Gamtoomanii Komishinera Olaanaa Mirga Namaatti, Oromia Support Group (OSG) bara 2005 hanga Hagayya 2008tti Oromoonni 594 odoo gara mana murtiitti hin geeffamin humnoota nageenyaa mootummaa Itoophiyaatin ajjeeffamaniiru, 43 ammoo mana hidhaa erga galanii booda dhabamaniiru. Akka Gabaasa Amnistii Internaashinaal BECAUSE I AM OROMO jedhu kan bara 2014 baase ibsutti hacuuccaan mootummaan ADWUI ilmaan Oromoorraan ga'u cimee kan itti fufe ta'uu ibsa. Bara 2011 hanga bara 2014 gidduutti qofa, Oromoonni 5,000 ol ta'an mootummaa karaa nagaatin warri morman ykn mormu jedhamanii shakkaman mana hidhaatti galfamaniiru. Itoophiyaa keessa gazeexessitonnii dhuunfaa fi miidiyaan bilisaa waan hin jirreef, lakkoofsi namoota hidhamanii kun kana caaluu danda'a jedha. Miseensonnii dhaaba siyaasaa seeran galmaa'ee socho'uullee odoo hin hafin kan dhibbaa olitti lakkaawwaman mana hidhaatti akka darbaman dubbata. DimoogiraafiiEdit Uummanni Oromoo Itoophiyaa, kan walumaagalatti sablammoota afaan 74 dubbatan qabdu, keessatti saba isa guddaadha. Oromoonni 95% ta'an qubatanii kan qonnaan bulanii fi horiisee bultoota godaanani. Oromoon tooftaa qonnaa aadaa duubatti hafaa ta'e kan hordofu yoo ta'u jireenyi isaanis irra caala harkaa gara afaanitti. Oromoonni muraasni naannoo magaalaa jiraatu. Ummatni Oromoo kaabaan hanga Tigraay, kibbaan hanga Keeniyaa faffaca'ee argama. Oromoon harki caalaan naannoo Oromiyaa keessa kan jiraatan yoo ta'u hangi tokkommoo kaaba Keeniyaa keessa jiraatu. Kana malees Oromoonni hangi tokko naannoo Amaaraa godina addaa saba Oromoo keessaa naannoo Tigraay aanaalee akka Raayyaa Azaboo jiraatu. Sabaa fi sablammoota naannoo Beenishaangul Gumuz keessa jiraatu keessa harki caalaan saba Oromooti. AfaanEdit Kanas ilaali: Afaan Oromoo Ummanni Oromoo Afaan Oromoo (Oromiffas ni jedhama) dubbata. Afaan Oromoon maatii afaanii Afroo-Eeshiyaatik jalatti ramadama. Gaanfa Afrikaa keessa Oromoon saba kuushii dubbatu guddicha dha. Akka itinooloogin jedhutti, addunyaa guutuutti ummata 40,467,900tu Afaan Oromoo dubbata. Afaan Oromoo damee afur gurguddaatti qoqqooddama: Afaan Oromoo Booranaa-Arsii-Gujii, Afaan Oromoo Bahaa, Afaan Oromoo Dhihaaf Walakeessaa fi Afaan Oromoo Ormaati. Yeroo ammaa Afaan Oromoo qubee Laatiniitin barreeffama.gahee guddaa kan tapatanii jalqabarratti sheikh bakri sapaloo turan. Qubeen Saaphaalloos Afaan Oromoo barreesuuf keessattu baha Oromiyaatti tajaajila ture. haa tauu malee qubeen isaan kaayan osoo hojii irra hin oolin hayyuun fi bekhaan oromoo DR Sheikh Mohammed-rashad khabir Abdullee kan dhalootan gama baha oromiyaa naannawa harar turan lafa kaayanii akka ummanni itti fayyadamu godhan.kitaabota amantaas dabalatee kitaaba hedduu afaan biroo irraa gara afaan oromootti barreessan.Nannoo Oromoonni baayyen Musliima ta'anitti ammoo qubeen Arabaa Afaan Oromoo barreessuf fayyadamaa turan. Onesmoos Nasib eenyu hundeeffame caasluga Afaan Oromoo ammayyaa. Oromoo Saba horsiisee bultoota (Pastoralist/nomadic) fi gartokkee qonnaan bultoota (semi-agriculturalist) jedhaman keessaa akka dhufe amanama.Jaarraa 16 keessatti eega mootummaan Habashaa fi Sulxaanetii Adaal wal hadhanii lachuu dadhabanii dhiisanii booda, ummanni Oromoo gara Kaabaatti (kaaba Oromiyaa ammaatti)babal'atan. Abbaan amantii "Baahiree" jedhamu akka bara 1593tti barreessetti jajjabeenya Oromoon yeroo sunitti qabu cimaa akka ture ibseera. Baahiree itti aanee Oromoon akka gara kaaba-dhihaatti gara Arsii, Shawaa, Wallagga fi Goojjam akkasumas gara kaaba-bahaan gara Harargee fi Walloo akka fafaca'e ibseera. Haroold G. Maarkas(Harold G. Marcus) akka jedhetti kaabi-dhihaa Boorana akka bakki Oromoon duran qubate akka ta'e ibseera. Jaarraa 17 jalqabee Oromoon Amaara irraa gargar bahuu jalqaban. Haa ta'u malee, Oromoon bulchiinsa Itoophiyaa bara suni keessatti bakka argachuu jalqabde. Keessattuu Emperor Iyo'as 1ffaan (1730-55) Oromoota saba haadha isaa ta'an ofitti dhiheessuu jalqabe. Akkasumas waltajjii Gondar keessatti Afaan Oromoo akka dubbatamu taasise. Bara "Zemene Mesafinti" keessatti dhaloota Oromoo kan ta'an Yejjuun bara dheeraaf waraanaan Imperoota Itoophiyaa dursaa turan. Akkasumas Bageemidir, Enderases jalatti qoodamuu jalqaban. Yejjuunis Raas Alii 1ffaa jala bulaa ture, haa ta'u malee, bara dheeraan duuba Tewodiroos 1ffaan Raas Alii 1ffaa injifate. Ta'us, ammallee Impereronni Itoophiyaa waan dadhabaniif waraanni Yejjuu Itoophiyaa keessaa tokkoffaa ture. Oromoonni bara sunnitti beekkamoo turan keessaa 1.Bulchituu Manan kan Walloo, kan bara 1800 mootii taate. 2.Ras Mahaammad kan Walloo, kan Raas Mikaa'el ta'e, achiin bulchiinsa Sion. 3.Bulchituu Manan kan Ambaassal, kan haadha manaa Hayila Sillaasee taate. Humnaa fi maatii imperiyaalaa wajjin walitti qabamuf jecha ummatni Oromoo hedduun Kiristaanummaatti jijjiiramanii turan. Itti fufee immoo, gara dhuma 1800ffaatti, Imperer Yohaannis 4ffaan gosa Oromoo Walloo keessa jiran hunda akka Kiristaanummaatti jijjiraman yookaan immoo akka qabeenya isaanii dhaban sodaachisee ture. Kun immoo gosa Oromoo lafa warra dhiisan akka gara kibbaatti godaanan warra godhee ture. Bulchaan Oromoo Mohaammad maqaa jijjiratee Abbaa lafaa Mikaa'el jedhame, niitii erga fuudhee booda abbaa Imperer Iyyaasuu 4ffaa ta'e. Qoqqoodama Oromoo!!Edit Uummanni Oromoo bakka kudha lamatti adda baha. Bakka dhiha baha irra eegalee hanga bahaatti tuutni kun: •Uummanni Wallaggaa ummata naannawa dhihaa jiraatu ummanni kun naannawa bishaanii jiraatan; •Oromoo Maccaa -Shawaa Lixaa,Shawaa Kibba Lixaa,Wallaggaa, Ilu Abbaa Booraa fi Jimmaa keessa jiraatu. •Oromoo Tuulamaa - Handhuura Oromiyaa naannoo Finfinnee jiraatu; •Oromoo Walloo - gara Kaabaa naannoo Amaaraa godina addaa Oromiyaa, naannoo Hara Ashangee, jiraatu; Oromoo Raayyaa fi Oromoo Yajjuu jedhamu •Oromoo Ituu, nannoo Oromiyaa keessa Laga Hawaas fi magaalaa Dirre Dhawaa jiraatu; •Oromoo Anniyyaa- kibba warra Ituu fi dhiha Laga Erer jiraatu; •oborra handhura baha oromiya jiratu Ala Oromoo - magaalaa Harar fi Laga Erer dhihatti, warra Ituu fi Anniyyaa gidduu jiraatu; •Oromoo Nole - magaalaa Dirree Dhawaa bahatti kaaba magaalaa Harar; •Oromoo Baabbilee - qaama Oromoo bahaa yoo ta'an, baha Laga Erer fi kibba Oromoo Bahaa jiraatu •Oromoo Jaarsoo - Harargee Bahaa gara bahaatti; •Oromoo Arsii - godinaalee Arsii, Baalee fi haga tokko Shawaa Bahaa keessa jiraatu. •Oromoo Booranaa - Kibba Oromiyaa fi kaaba Keeniyaa jiraatu. •Warra Qaalluu - Laga Hawaas fi magaalaa Dirre Dhawaa gidduu jiraatu. •Oromoo Gujii - qaama Oromoo Kibba jiraatuu yoo ta'an, ollaa Oromoo Booranaa jiraatu. •Shariifaa Laga Hawaas fi magaalaa Dirre Dhawaa gidduu jiraatu. BulchiinsaEdit Oromoon waggaa dheeran dura jalqabee sirna Gadaatin bulaa ture. Sirni Gadaa sirna dimokiraatawaa kan ammaa wajjin kan wal fakkaatu yoo ta'u, aangoo waggaa saddeetitti wal harkaa fuudhama. Afaan Oromoo afaan baay'inaan Afrikaa keessatti dubbataman keessaa sadarkaa afraffaarra jira akka Baayisaa Fufaan qorannoo isaa keessatti addeessetti. Kana jechuun afaan Arabaa, afaan Kiswaahiliitiif, afaan Hawusaatti aana jechuudha. Afaan Arabaa fi afaan Kiswaahilii afaan ardii biraa yoo ta'an, Afaan Oromoo afaan Afrikaa keessatti dubbatamu keessaa Lammaffaa ta'a; osoo mootummaa yookiin wiirtuu afaanii qabaatee immoo addunyaarratti sadarkaa sadaffaa ta'u ni mala. Afaan Oromoo Afaanota Itoophiyaa keessaa isa duraati. Afaan Oromoo kutaa afaanii Afroo-Eshiyaatiik jedhamu jalatti ramadama. Afaan kun Afroo-Eshiyaatiik keessaa garee afaanii Kuush jalatti qooddama. Afaanota Kuushi keessa Afaan Oromoo afaan sabni baayyeen dubbatu yoo ta'u, uummata miiliyoona 60 ol ta'utu dubbata. Uummatni afaan kana dubbatu Itoophiyaa fi Kaaba Keeniyaa keessa jiraata. Akka warri afaan qoratan jedhanitti, Afaan Oromoo loqoda(garee) afur qaba: Oromoo Boorana-Arsii-Gujii, Oromoo Bahaa, Ormaa, fi Oromoo Dhihaa fi Giddugaleessa ti. Diikshinerii Qabiyyee Seenaa AfaaniiEdit Warraaqsa Itoophiyaa kan bara 1974 dura, Afaan Oromootiin barreeffama maxxansuunii fi tamsaasa raadiyoo ykn TV dabarsuun dhorkaa ture. Barreeffamni xiqqoon san dura maxxanfaman kan akka hiikaa Macaafa Qulqulluu kan Onesimoos Nasiibii fi Asteer Gannootiin hiikaman qubee Gi'iiziitti fayyadamuun. Kakuu Haaraan bara 1875 Kiraapfin maxxanfames akkasuma qubee Gi'iiziitti fayyadame. Warraaqsa Itoophiyaa bara 1974tti aansee, mootummaan duula barreessuu fi dubbisuu afaan baay'eedhaan, Afaan Oromoo dabalatee, geggeessaa kan ture yoo ta'u, Afaan Oromootiin barreeffama maxxansuunii fi tamsaasa dabarsuun yeroo kana jalqabe. Barreeffamoonni yeroo kana Afaan Oromootiin maxxanfaman, kan akka gaazexaa Bariisaa, qubee Gi'iizii fayyadaman. Afaan Oromoo afaan barnootaa taasisuuf yaaliin godhame amma mootummaan Dargii bara 1991 kufutti milkaa'uu hin dandeenye. Sana dura garuu naannoowwan ABOn too'ataman keessatti afaan barnootaa taasifameera. Erga Mootummaan Naannoo Oromiyaa hundeeffamee booda, manneen barnootaa sadarkaa 1ffaa keessatti Afaan Oromoo afaan barumsaa akka ta'uufii afaan hojii kan naannichaa akka ta'u godhameera. Bara 1991 jalqabee, Afaan Oromoo [Qubee[]]tti fayyadamee barreeffama. Murtii kanaan booda, barreeffamoonni adda addaa bara 1991 hamma 1997tti maxxanfaman kan duraan waggaa 100f maxxanfaman akka caalan dubbatama. Galanni Rabbiif haa ta'u malee, amma afaan keenya Afaan Oromoo, afaan saba guddaa,afaan lammii sabboontotaa kan akka ardii Afrikaatti sadarkaa keessa gale kun fuulduratti afaan addunyaatti beekamtii qabuu fi isa duraa akka ta'u nama hin shakkisiisu. Kunimmoo hirmaannaa lammii baratee fi gahee nama maraati. == Seerluga == BamaqootaEdit Bamaqootni ammoo jechoota maqoota bakka bu'uu danda'aniidha. Jechumti "Bamaqaa" jedhu iyyuu yoo qoodamee ilaalamu "Ba-" fi "Maqaa" of keessaa qaba. "Ba-" kan jedhu jecha "Bakka" jedhu bakka bu'a. "Bamaqaa" = "Bakka Maqaa" Bamaqoota matayyeeEdit +Bamaqoota matayyee Base Subject Dative Instrumental Locative Ablative Maqibsoota abbuummee ana, na ani, an naa, naaf, natti naan natti narraa koo kiyya [too tiyya si ati sii, siif, sitti siin sitti sirraa kee tee isa inni isaa isaa isatti isaatiin isatti isarraa saa isii ishii isee, ishee isiin ishii ishiif ishiitti ishiin ishiitti ishiirraa sii shii nu nuti, nu'i, nuy, nu nuu, nuuf, nutti nuun nutti nurraa keenna, keenya [teenna, teenya isin isini isinii isiniif isinitti isiniin isinitti isinirraa keessan [teessa isaan isaani isaanii isaaniif isaanitti isaaniitiin isaanitti isaanirraa saani Lakkoofsa Edit Kanas ilaali: Lakkoofsa 0 — zeeroo/duwwaa 40 — afurtama 1 — tokko 50 — shantama 2 — lama 60 — jahaatama/ ja'aatama 3 — sadii 70 — torbaatama 4 — afur 80 — saddeetama 5 — shan 90 — sagaltama 6 — jaha, ja'a 100 — dhibba (tokko) 7 — torba 101 — dhibba (tokko) fi tokko 8 — saddeet 102 — dhibba (tokko) fi lama 9 — sagal ... 10 — kudhan 200 — dhibba lama 11 — kudha tokko 201 — dhibba lama fi tokko 12 — kudha lama ... 1000 — kuma (tokoo) 20 — digdama 2000 — kuma lama 21 — digdami tokko 2043 — kuma lama fi afurtami sadii 22 — digdami lama 5327 — kuma shan dhibba sadii fi digdami torba 30 — soddoma 31 — soddomi tokko OrdinalsEdit 1st — tokkoffaa' 2nd — lammaffaa 3rd — sadaffaa 4th — arfaffaa, afraffa 5th — shanaffaa 6th — jahaffaa 7th — torbaffaa 8th — saddeettaffaa 9th — salgaffaa 10th — kurnaffaa, kudhaffaa 11th — kudha tokkoffaa FractionsEdit 1/2 — walakkaa (tokko lamaffaa) 1/3 — nuusa (tokko sadaffaa) 1/4 — kurmaana (tokko arfaffaa) 7/8 — torba saddettaffaa MaqibsaEdit Xumibsa Fi'ilootaEdit GochibsootaEdit Tolaan saree ajjeese QarqabdootaEdit DurabuutootaEdit DuukabuutotaEdit OgbarruuEdit Ogbarruu Oromoo •Geerarsa •Fixeensa (Boruu Barraaqaa) •Mudaammuddii (Boruu Barraaqaa) •Ali, Mohammed; Andrzej Zaborski (1990). Handbook of the Oromo Language. Poland: Polska Akademia Nauk. •Journal of Oromo Studies Open main menu We usually invite the world to create the sum of all human knowledge. Now, we are inviting the world to create the sound of all human knowledge.Learn more Oromiyaa •Afaan •Download PDF •Ilalu •Edit Kanas ilaali: Oromoo Oromiyaa Biyya: Itoophiyaa Magaalaa Guddaa: Finfinnee Afaan Hojii: Afaan Oromoo Ballina: 353,690 km² Baayyina ummataa: 35,467,001 Tuuta'insa ummataa: 95/km² Oromiyaan ( Afaan Ingiliish: Oromia) kutaalee Itoophiyaa kudha tokko keessaa tokko kan taateedha. Ballina lafaa Bahaa hanga Kibba-dhihaa biyya keessatti 353,632 km² ta'e qabatee, baayyina ummataa bara 2002 tilmaamaan hanga miiliyoona digdamii-afurii qabdi (24,000,000), kunis ballina lafaa fi baay'ina ummataan biyya keessaa tokkoffaa ishee taasisa. Isheenis kan ofii keessa qabdu: kutaa Arsii, Baalee, Harargee, Iluu Abbaa Booraa, Shawaa, Wallagga, Gujii fi Boorana. Magaalaan guddoon Oromiyaa Finfinnee dha. Bara booda gaaffii mirgaa sabni Oromoo gaafateen booda gara Finfinneetti deebite. Magaalonni gurguddoon biraa Oromiyaa keessatti argaman Adaamaa, Amboo, Asallaa, Bishooftuu, Dambidoolloo, Fiichee, Gimbii, Gobbaa, magaalaa Jimmaa, Mattuu, Nagellee,Naqamtee, Shaashamannee, Bulee Horaa dha. Haala yeroo ammaatiin Oromiyaan naannoo Tigraay irraa kan hafe naannolee hundaan wal daangessiti ykn wal tuqxi. Kunimmoo yeroo tokko tokko walitti bu'iinsa uuma. Fakkkeenyaaf naannoo Sumaalee keessatti. Godinaaleen Oromiyaa keessatti argaman Arsii, Arsii Lixaa, Baalee, Boorana, Gujii, Harargee Bahaa, Harargee , Iluu Abbaa Booraa, Jimma, Shawaa Bahaa, Shawaa Dhihaa, Shawaa Kaabaa, hawaa Kibba Lixaa, Wallagga Bahaa, Wallagga Dhihaa, Horroo Guduruu Waallaggaa fi Qeellem Waallaagaa, ti. Qabiyyee SeenaaEdit Kanas ilaali: Seenaa Oromoo Jaarraa digdamii tokkoffaan duratti, magaalaan guddittii Oromiyaa Finfinnee turte, kunis maqaa biraa Addis Ababaa jedhamuunis nibeekamti (maqaan kun Afaan Oromoo miti). Magaalaan guddittii Oromiyaa gara Adaamaatti jijjiiramuun ishee mormii hedduu fidee ture. Morkattoonni akka jedhanitti bulchaan Itoophiyaa Finfinneen Oromiyaa keessatti argamuu ishee hinbarbaadne jedhaniiru.[1] Karaa biraammoo, Finfinneen afaan, aadaafi seenaa Oromoo guddisuudhaaf mijataa miti jechuudhaan mootummaan nidubbata. Waxabajjii 10, 2005 keessatti Dhaabbata Dimookraatawaa Ummata Oromoo(DhDUO) kan kutaa bulchaa Adda Dimookraatawaa Warraaqsa Ummattoota Itoophiyaa (ADWUI) ta'e, magaalaa guddoo Oromiyaa akka Finfinneetti deebisu ifa godhee. Seenaa Itoophiyaa sirrii AfaanotaEdit Kanas ilaali: Afaan Oromoo Afaan Oromoo, kan yeroo ammaa qubee Laatiniitiin barreeffamu, afaan bal'inaan dubbatamu yoo ta'u kunis afaan Oromiyaa keessatti dubbatamu keessaa %83.5 ta'a. Afaanonni kan biraa kan baayyinaan dubbataman Amaariffa (11%) (keessaahuu Wallagga Bahaa fi Shawaa Kaabaa keessatti), afaan Guraagee ([Sabatbeet [Guraagee]], Sooddoo fi [Silxee]), Afaan Hadiyyaa, afaan Geedi'oo (0.98%) (keessumaayyuu Shawaa Dhihaa fi Shawaa Bahaa keessatti), Tigiriffa (0.25%). Afaanonni Oomotiik ummata muraasaan naannoo Jimmaa, Iluu Abbaa Booraa fi Wallagga Lixaa keessatti nidubbatama; afaanonni Naayiloo-Sahaaraa (Koomoo, Majangi, Gumuzii fi Bartaa) ummattoota dhihaa keessa faffaca'anii jiraniin ni dubbatama. DiinagdeeEdit Akka ATI (Abbaa Taayitaa Istaatistiiksii Itoophiyaa) gabaasetti, bara 2004-2005tti Oromiyaa keessatti buna toonii 115,083 oomishame; kunis galmee Abbaa Taayitaa Bunaa fi Shaayii Itoophiyaa argame. Lakkoofsi kun oomisha bunaa Itoophiyaa keessaa dhibbeentaa 50.7% ta'a. Qonnaan bultoonnii naannoo Oromiyaa loon 17,214,540 qabu (kunis loon Itoophiyaa keessaa 44.4% ta'a), hoolota 6,905,370 (39.6), re'oota 4,849,060 (37.4%), fardeen 959,710 (63.25%), gaangota 63,460 (43.1%), harree 278,440 (11.1%), gaala 139,830 (30.6%), lukkuu 11,637,070 (37.7%), fi kaanniisa gaagura 2,513,790 (57.73%) qabu. Akka maxxansaa Baankii Addunyaa Bitootessa 2003tti, abbaan warraa baadiyaa lafa heektaara 1.14 qaba, kunis qabeenya lafaa kan biyyatti kan heektaara 1.01 ta'e ni caala. Namoonni 24% hojii qonnaan alaarratti kan bobba'ani(kan biyyatti ammoo 25%). WabiileeEdit Qoqooddama Itoophiyaa Naannoo Affaar | Amaara | Benishaangul-Gumuz | Gaambeellaa | Hararii | Oromiyaa | Sumaalee | Naannoo Sabaa fi Sab-lammoota Ummattoota Kibbaa | Tigraay Magaalota Of Bulchan Finfinnee | Dirre Dhawaa Kutaa Biyyaa Bara 1995 Dura Arsii | Baale | Gamuu-Gofaa | Goojjam | Bageemidir | Harargee | Iluubabor | Kafaa | Shawaa | Sidaamoo | Tigraay | Wallagga | Wallo Godinaalee Oromiyaa[2][3] Arsii | Arsii Dhihaa| Baale | Baalee Bahaa | Harargee Dhihaa| Harargee Bahaa | godina Addaa Oromiyaa Naannoo Finfinne | Shawaa Bahaa | Shawaa Kaabaa| Shawaa Kibba Lixaa | Shawaa Dhihaa | Qeellam Wallagaa | Wallaga Bahaa | Wallagga Dhihaa | Horroo Guduruu| Boorana| Gujii | Guji Dhihaa | Iluu Abbaa Booraa | Buno Baddallee | Jimmaa 1. ↑ Mosisa, Abraham T. Letter to U.N. Secretary-General 2. ↑ "Oromia zone". oromiyaa.gov.et. 3. ↑ "sirni hundeeffama Godina Baalee Bahaa". obnoromia.com (in oromo). Last edited 3 months ago by QueerEcofeminist RELATED PAGES • Shawaa Dhihaa Godina Oromiyaa • Oromoo Baarentuu • Lafa Gujii oromiyan • Content is available under CC BY-SA 3.0 unless otherwise noted. • Imaammata mateenyaa • Terms of Use • Desktop Open main menu • • • • • • • • Sirna Gadaa Bor Bariin Ifa • Afaan • Download PDF • Ilalu • Edit Sirna Gadaa sirna ittiin bulmataa Oromoo ti. Gadaan jaarmiyaa umurii fi dhalootan ijaarame yoo ta'u, sirna bulchiinsaa diimokiraatawaadha. Gadaan sirna ittiin siyaasni, dinagdeenii fi hawaasummaan ummata Oromoo ittiin murteeffamu, kan miseensi sabichaa mirgaa fi dirqama isaa beekee ittiin walii galuu fi tokkummaan ittiin waliin jiraatudha. Sirni Gadaa diimookraatawaa ta’uu isaa beektoonni seenaa fi saayinsii hawaasaa hedduun mirkaneessanii jiru. Keessumattu sirni kun uummata Oromoo Gujii fi Booranaa biratti hanga ammaatti osoo hin jeeqamin jeebantummaa isaa eegatee hanga har'aatti jira. Qabiyyee Sadarkaa GadaaEdit Akkaataa waggaa dhalootaatiin gurmuu ykn murni ilmaan kormaa tartiibaan keessa dabran sadarkaa Gadaa jedhama. Sadarkaan Gadaa tokko waggaa saddeet qaba. Waggaa saddeet saddeettan kanaan namni Oromoo hamma gaafa dulloomee du'utti hawaasa keessatti bakkaafi qoodama dalagaa qabaata. Sadarkaaleen Gadaa ilmaan kormaa keessa dabran bakka gariitti amala addaa yoo qabaatanillee waliigalatti akka armaa gadiitti keenya. • Dabballooma (waggaa 0-8) • Gaammoma (waggaa 9- 16) • Dargaggooma (waggaa 17- 24) • Qondaala/Kuusaa Waggaa(25-32) • Raaboma (waggaa 33 - 40) • Gadooma (waggaa 41- 48) • Yubooma (waggaa 49- 56) Dabballee (Ganna 0-8)Edit Dabballeen sadarkaan daa’immaaniiti, da'imman umurii 0-8 qaban Dabballee jedhamu. Riifeensi mataa mucaa sadarkaa Dabballee hin haadamu, guduruu guddifata. Akkasumas Dabballeen maqaa kan argatu yeroo sadarkaa kana huluuqe, amma sanatti maqaa manaatin waamama (fakk. Jaldeessoo, Qamalee kkf.). Warri isaanii horii aannaii kan hin qabaane yoo ta’an gosatu obaasa Gogeessa GadaaEdit Gadaan gogeessa (garee) shan kan qabu yoo ta'u isaanis shanan Gadaa Oromoo jedhamu. Gareewwan kun ganna sadeet sadeetiin aangoo wal harkaa fuudhu. Shanan Gadaa Oromoo kun bakka adda addaatti maqaa adda addaatiin beekkamuu (gabatee ilaali). Boorana Macca-Tuulama Arsii Gujii Ituu-Humbannaa Meelba / Harmufaa Birmajii Birmajii Harmufa Horata Muudana / Roobalee Michilee / Muudana Roobalee Roobalee Dibbaaqa Kiilolee / Birmajii Duuloo / Halchiisa Bahara Muudana Dibbeessa Biifolee / Muldhata Meelbaa / Hambissaa Horata Halchiisa Fadata Michilee / Duuloo Roobalee Bultuma Dhalana Daraara Ilmi Oromoo kamiyyuu, guyyaa itti dhalatee eegalee gogeessa shanan Gadaa keessaa tokko keessatti haammatama. Duraan dursee kan inni hammatamu, shanan Gadaa keessaa miseensa isa gaafa inni dhalatu aangoorra jirutini, kunis gogeessa abbaa isaa keessati jechuudha. Duula Bilisummaa Sirna Gadaa JalattiEdit Keessumatti, bara 1270 (bara ka'umsa Yukuno Amlaak) irraa eegalee hanga dhumaa jaarraa 15ffaatti Oromoon dhiibbaa fi roorroo humnoota Kiristaana fi Islaamaa jala akka ture ragooleen ni ibsu. Roorroo kana ittisuurratti gootota fi hayyoota hedduutu wareegame, kanarraan kan ka'e sabni Oromoo walakaansaa manaa fi biyya abbaa ofii gadi-lakkisee waan qabu fudhatee gara kibbaa fi bahaatti godaane. Achiittis dhiibaan ittuma fufe. Kana booda Oromoon gara waggaa dhibba tokkootif roorroo kana ofirraa ittisuuf mala dhahaa ture, keessumaa bara Gadaa Gadawwoo Galgaloo 1470n keessa haala karaa lolaattin biyyaa ofii falmanii deebifachuuf akka toluutti of ijaaruun barbaachisaa akka ta’e amanee, hawaasa umuriin ijaaree, akka umurii isaatti dirqama itti kenne. Gadaan inni jalqabaa akka haaraatti waan ijaarameef "Gadaa mala haaraa baase ykn Gadaa mala-baase" jedhamee hayyootan moggaafamee, meedhicha hidhate. Maqaan Gadaa kanaa seenaa keessatti Gadaa Melbaa (Gadaa mala-baase kan jedhurraa dhufe) jedhamee beekkama. Bara Gadaa Melbaa (bara 1522-1530)Edit Gadaan Melbaa Oromoodhaf Gadaa isa jalqabaa miti; isa durayyuu ganna kuma caaluuf Oromoon Gadaan bulaa akka ture ragaan nijira. Gadaan Melbaa garuu uummata bara saddeet saddeettin qoodee namoota waggaa 8 olii fi 80 gad jiraniitti dirqama adda addaa kenne. Bara Gadaa kanaa Oromoon jalqabaaf Abbaa Duulattiin of ijaaree, akka kana duraa yeroodhuma ormi ittidhufu ofirraa ittisuu qofaa dhisee biyya ofii deebifachuuf jecha lafa diinnonnisaa (Habashoonni) irraa fudhatan dhaqee loluu jalqabe. Waraani Oromoo bara sanaa akka waraana qaroomeetti hiriiree loluu eegale. Gadaan Melbaa Baale deebifachuuf yeroo lolu mooticha Habashaa Faasil jedhamu ajjeese. Gadaan kun lola irratti cimaa akka ture Abbaan Baahireefaa raggaa bahee jira. Bara Gadaa Muudana (bara 1531-1538)Edit Melbaatti aanee kan Gadaa fudhate Muudana. Bara Muudanaa kana seera jajjabaa lama tumatan. 1. Lubni hundi akkuma aangoo qabateen akka duulu 2. Lubni hundi osoo lafa dabalee hin bilisoomsiin meedhacha akka hin hidhaanne kan jedhan ture. Baalli kan Melba weeraruu jalqabe Muudannii dhufatee hamma qarqara laga Awaashitti irra qubatan. Barri Gadaa Muudanaa kun bara Muusliimonni Imaam Ahimadiin geggeefamanii kiristaanootaan waraanaa turani. Waraana diinoonni isaa lamaan godhaa jiran kana Oromoon faana bu’aa ture. Daareel Baates namichi jedhamu kana barreessee ture. Waan waaqni diinoota isaa lamaan wal waraansiseef, Gadaa kana waaqatu mirga muude jechuudhan Gadaa Muudanaa jedhee moggaase. Gadaa Muudanaatu dura laga Waabee ce’ee lafa qabate jedhe Abbaan Baahire. Kun seenaa ummata oromoof kan xumura osoo hin taane kan jalqabati kanarra ka'un lafa babalifanna itti fufe. Bara Gadaa Kiilolee (bara 1539-1546)Edit Muudanarraa Gadaa kan fudhate Kiiloleedha. Kiiloleen duula bal’isee Dawaaroo rukutuu jalqabe. Yeroo gabaaba keessati handhuura Dawaaroo gahe. Galaawudoos mooti Habashaa waana isaa kan nama Adaal Mabraq jedhamuun hoogganamu Dawarrootti bara 1545tti erge. Waraanni Adaal Mabraq harka Oromootti baqe, inniniis lbaqatee laga Awaash ce’e. Dawaaroo kan jedhamu Arsii har’aatt akeekuun ni dandayama. Galaawudoos Islaamoota mohuu dandahullee Oromoo biyaa isaaf lolu moohuu hindandeenye. Muudanatti aanee kan baalii fudhate Gadaa kiilolee ti. Bara Gadaa Kiilolee keessa Habashoonni gargaarsa warra Poorchugaalin, Imaam Ahimadiin bara 1543 waan ajjeesaniif qalbii tokkoon Oromorratti xiyyeefatanii meeshaa ammayyaa fi human waraanaa Awuroopparraa argataniin gargaaramuudhan Oromoo irratti duulani. Mootichi Habashaa Galaawudoos Imaam Ahimadiin erga ajjeese booda , waraana guddaa nama Adaal Mabiiraq jedhanuun hoogganamu gara Oromootti bobbaase. Gadaan Kiilolee waraana Habashaa fi Faranjii meeshaa hammayyaa akka madfii hidhate kana bara 1545 ofirraa rukutee, ajajaa waraanaa ari'ee laga Awwash ceesise. Waraani habashaa hedduun harka Gadaa Kiiloleetti baqee dhume jedhe Abbaan Baahire. Humnoota Habashaa fi Faranjii meeshaa hammayyaatti gargaaramanu waan mo’eef, Gadaa dhugaa lole, kan Lole jedhamee seenaa keessati yaadatama. Jechi "kan lole" jedhu kun bara dheerina keesa "Kiilolee" jedhamuun beekkama. Bara Gadaa Biifolee (Bar 1547-1554)Edit Barri Gadaa Biifolee bara mootiin Habashaa lola warra Islaamaa waliin qabu moo'atee humna isaa mara gara Oromoo qofaatti xiyyeefate ture. Mootichi Habashaa Galaawdos, Adal Mabiraq moo’amuu dhaga’ee humna isaa walitti gurmeesee waraana Porchugaal wajjin Oromoo irratti bara 1548 duula guddaa saaqe. Gadaan Biifolee diina itti dhufe qolee, rukuutee moo’uudhan ofirraa deebise. Lafa bal’aa dabalee qabachuu dadhabus, humana guddaa kana falmee moo’ee ofirraa deebisuu waan danda’eef, waanti hojjate akka gootumaa guddaati fudhatameefii maqaa Bif-oole jedhamu akka argatu ta’e. Bif-oole jechuun odoo hin dabaliin, odoo hin hirrisin akkuma jirutti, bifuma duraan jiruun eegee dabarse jechuu dha. Jechi "Bif-oole" jedhu kun bara dheeraa keessa Biifolee jedhame. Gadaan Biifolee dangaa Oromoo eegee, dirqama ofii raawwatee aangoo Gadaa Michilleetti dabarse. Bara Michillee (Bara 1554-1562) Miidhaan warra Abashaa fi Islaamaa karaa lamaan jabaatee waan dhufeef Gadaan Michillee seerota sadii baasee labsuudhan hojjaa irra oolchee ture, isaanis: 1. Namni diina hinajjeefne akka hinfuune, akka rifeensa mataasaa hin aaddanne 2. Namni ganna 8 oli fi 80 gadii lola keessatti qooda akka fudhatu 3. Waraanni Fardaan lolu hedduun leenjifamee akka bobba’u seera jedhu, kun immoo iddoo fagoo deemee akka lolu isa taasise. Fardaa fi gaachanaan jabaatee loluu kan jalqabe Gadaa Michilleetti. Michillee waraana Galawudos, Hamalmaaliin hogganamu waraanee moo’e, Faxagariin (Ererii fi Karrayyu) guutuummaatti harka Oromooti galche. Itti dabalees hooggani Islaamaa Amir Nuur mooticha Habashaa Galawudewoosin waraanee moo’un ajjeesee gammadee ayyaaneffachaa otoo jiru Michille Harariin qabate. Amir Nuur oduu kana dhaga’ee otoo inni gara Hararitti deebi’uutti jiruu Michille bakka Tulluu Haazaaloo jedhamutti haxxee hidhatee rukute . Lola kana irratti Oromoon hedduun dhumullee waraanni Amir Nuur moo’amee harka Michilleetti baqee raawwate. Abbaan Baahire akka barreesetti Gadaan 5ffaan Missillee jedhamu biyya waraanee moo’atee idda balleesee booda loon ofii fudhatee itti gale jedha. Oromoon durii biyya waraanee waan barbaade erga godhee booda gara dhufetti deebi’aa jechuu isaattii. Seenaa Oromoo keessatti kan akka Gadaa Michillee diinota, warra habashaa (kan Porchugaalin gargaarame) akkasumas Affaar (kan Turkiin gargaarame) haleelee dangaa bal’aa bilisoomse hinjiru. Michillee jechuun, bineensa bara caamsaan hammaatee yeroo haroon qooru bakka bishaan ture keessa bahu, bineensa gurraatti hanga saree xiqoo geessu, kan waraanni hin seenne, kan nama hin soodaanne, kan nama duukaa kaattee nama ciniintu, bineensa hamtuudha. Gadaan Michillee farda luka afur qabu yaabatee gaachanaan waraana of irraa qolatee waan bakka yaade ga‘eef Gadaa Michillee jedhamee moggaafame. Gadaa Harmufaa fi Gadaa Hambisaa (Bar 1563-1570)Edit Gadaan Michillee daangaa bal’aa waan bilisoomseef daangaa bal’aa kana Gadaa tokkoon hoogganuun rakkisaa waan ta’eef, Gadaan duraan Boorana fi Baarentuu irraa ijaaramee hooggana tokkoon walfaana socho’aa ture bakka lamatti qooduun dirqama ta’e. Baarentuu Gadaa Harmufaa akkasumas Boorani Gadaa Hambisaatiin akka hoogganaman godhame. Harmufni Bageemidir rukutee gosati moggaasee of jala galche, Hambisaan immo duula guddaa mooticha habashaa Minaas Oromoo irratti bobbaase jabinaan falmee, balaa dhufu danda’u hambise. Hambisni akka Harmufaa lafa bal’aa dabalee qabachuu baatuus, kan ture akka jirutti eegee dabarsuu waan danda’eef, Gadaa Harmufaa wajjin meedhicha hidhatanii baali dabarsanii Gadaa Roobaleetti kennan. Bara Gadaa Roobalee (Bara 1571-1578)Edit Gadaan kun Roobalee Baarentuu fi Roobalee Booranaati. Roobaleen lachuu wal gargaarudhaan Bagamdir fi Wallootti duula guddaa bananii (keessatuu Roobalee inni Booranaa Amaaroota hallayyaa fi holqatti naquudhan) dangaa biyyaa ballisuu danda’anii turan. Wa’ee Gadaa Roobalee Abbaan Baahire akkas jedha, waggaa saddeet booda kan bakka Harmuufaa qabate Roobaleen ilma Gadaa Muudanaati, isa kan Shawaa balleessee Gojjaamin rukutee, nama aangoo cimaa qabu Azmaachi Zari Yohannis ajjeese jedhe. Bara Gadaa Birmajii (Bara 1579-1586)Edit Gadaan kun Birmajii Baarentuu fi Birmajii Booranaa ti. Gadaan Birmajii Baarentuu habashaa Kaabaa akka malee muddee qabuudhan, Dambiyaa rukutee Abooli fi Baahera Nagaash yeroo ajjeesu, Gadaan Birmajii inni Booranaa maqaa Maccaa fi Tuulamaatiin ijaaramee Amaaroota bakka hundaatii ari’ee, lafa fardi isaa seenuu danda’u hundaa qabate. Amaarris gaaratti, hallayyaatti, holqatti galtee dhokatte. “Utuu gaarrii, hallayyaa fi holqi hin jiru ta’ee namni hafu hin jiru jedhe ” barreessaan habashootaa Alaqaa Atsimeen. Bara Gadaa Muul’ataa (Bara 1587-1594)Edit Gadaan kun Muul’ataa Baarentuu fi Muul’ataa Booranaa ti. Bara Gadaa Muul’ataa kana Walloo hedduu hinduulle. Yeroo lama qofaa Gondoritti duulee deebi’ee qubate jedhama. Muul’ataa Maccaa fi Tuulamaa garuu duulasaa itti fufee. Bifa lolaa geeddaree Amaara karaa irratti gaadee ajjeesuu jalqabe. Gaara gidduu fi saqa dhiphoo ta’an gidduutti eegee ajjeesaa, murataa ture. Bakka farda isaaf mijaa’u mara Goojjaami fi Gondor keessa gulufee, qabatee, basha’ee achi taa’e. Barreesan yeroo sanaa Abbaa Baahire akka jedhetti, biyyi Gadaa Booranaa jalatti bule, kan hafe tokkollee hin jiru jedhe. Muul’anni baalii Gadaa Duulootti dabarsee kenne. Haala kanaan Abbootin Gadaa injiffannoo erga argatanii booda sabni Oromoo hanga sirni Nafxanyaa jaarraa 19ffaa keessa ka’uutti jaarraa lamaa ol tasgabbaa’ee Gadaa isaa kabajataa nagaadhan jiraataa ture. Sirni Nafxanyaa kan jalqabe, Amaari Oromoo waraanuu dadhabnaan araarfachuu calqabe. Walitti makamuu (wal fuudhudhaan) uummameen kan ka’e Oromoonni Gondarii fi Goojjam keessa jiraatanu Afaani fi Amantaa ofii irraanfachuudhaan kan Amaaraa fudhatan jedhama. Seerota imaammataa fi tarsiimoo Mootummaa saffinaan hojiirra oolchuuf dandeessisan qorachuun uummata hirmaachisuun baasuu, karooraafi baajata qaamolee Mootummaa raggaasuun raawwiisaa hordofuufi to‟achuu, akkasumas Manneen Maree Uummataa sadarkaa sadarkaan jiran dandeettii raawwachiisummaa isaanii cimsuun hojiilee bakka bu‟ummaa isaanii ga‟umsaan raawwachuu akka danda‟aniif deeggarsa barbaachisaa kennuun, uummata Naannichaa gama hundaanuu fayyadamaa taasisuu. Akkaatuma Heera Mootummaa Naannoo Oromiyaa fooyya‟ee bahe keewwata 49 keewwata xiqqaa 1, 2 fi 3 a-qfi Seerota Akkaataa Gurmaawina, Hojimaata, Naamusa Miseensotaafi Sirna Walgahii Caffee Mootummaa Naannoo Oromiyaa murteessuuf Bahan irratti hundaa‟uun aangoofi hojiileen muummeyyii Caffichaa: Caffeen Naannichaa qaama seera baastuu Naannichaati; Caffichi dhimmoota Naannichaarratti abbaa aangoo siyaasaa isa olaanaadha; Seerota adda addaa Heeraafi seerota Federaalaa hin faallessine ni tuma; karoorafi raawwii hojii Qaamolee Mootummaa Naannichaa ni hordofa; ni to‟ata; hoggantoota gaaffiif ni waama; qajeelfama ni kenna; yommuu barbaarchisa ta‟e argamu tarkaanfii barbsaachiisa akka fudhatamu ni taasisa. Akkaata Heera Mootummaa Naannicharratti tumameen hoggantoota qaamolee Mootummaa adda addaa ni moggaasa; ni muuda ykn muudamaa isaanii ni raggasa. Aangoofi hojiisaa haalaan raawwachuu kan isa dandeessisan koreewwan dhaabbiifi yeroo ni hundeessa; gabaasa isaaniis ni dhaggeeffata. Manneen Maree Aanaalee, Magaalotaafi Gandootatiif dandeettii raawwachiisummaa isaanii ni cimsa; deggarsaa barbaachisaa ta‟e kennaa; raawwii hojii isaanii ni hordofa; haala aangoo isaaniitiin walitti hin buuneen bu‟aa hordoffii irratti hundaa‟un furmaata ni dhiyeessa. Akka waligalaatti fedhiifi faayidaa ummata bakka isa buufate kabachiisuuf dirqama isarraa eegamu ni baha. Bulchiinsa Mootummaa Naannoo Oromiyaa Naannolee sagalan keessaa tokko ta‟ee Heeraa Mootummaa yeroo cehumsaatiin kan hundeeffame yoo ta‟u, yeroon cehumsaa xumuramuun Heera Mootummaa Naannichaa Labsii Lak. 1/1987 Keewwata 46 (1)n dhaabbiidhaan hundeeffameera. Heerri Mootummaa Naanichaa bara 1987 bakka bu‟oota ummataa filatamaniin ragga‟e Keewwata 46(1) irratti “Qaamni Mootummaa Naannichaa inni seera baasu, qaamni taayitaa ol‟aanaan Caffee Nannichaa” akka ta‟e ni ibsa. Haa ta‟u malee, Heericha Keewwata 56 (2) irratti Pirezidaantichi Caffee Naannichaafi Koree Hojii Raawwachiiftuu bakka bu‟a; dura taa‟ummaanis ni gaggeessa waan jedhuuf, Pirezidaantiin Mootummaa Naannichaa qaama seera baaftuufi qaama raawwachiiftuu gaggeessaa tureera. Gama aangoo Mootummaatiin rakkoon walmakiinsa hoggansa qaamolee Mootummaa, keessattuu aangoofi hojiin qaama seera baastuufi qaama raawwachiiftuu jidduu jiraachuunsaa hojiirratti rakkoo waan uumeef isa kana sirreessuun barbaachisaa ta‟eera. Waan kana ta‟eefis, rakkinoota walmakiinsa hoggansa Mootummaa hundeeffama Caffeerraa kaasee mudatan qorachuun, Caffeen Mootummaa Naannoo Oromiyaa Yaa‟ii Ariifachiisaa bara 1994 gaggeesseen akkaataa Heera Mootummaa Naannoo Oromiyaa Fooyya‟ee Bahe, Labsii Lak. 46/1994, Keewwata 46n aangoofi hojii qaamolee Mootummaa: kan qaama seera baaftuufi seera raawwachiiftuu ifatti adda baasuun irra deebiidhaan bifa haarawaan akka ijaaraman taasiseera. Qaamni seera baaftuu Mootummaa Naannoo Oromiyaa, Caffeen hoggansa mataa isaa akka qabaatu Afyaa‟iin filamee gurmaa‟iina, waajjira, humna namaafi baajata qabaatee yeroo duraatiif of danda‟ee socho‟uu kan jalqabe Heeruma kanaani. Heerota Naannichi baase isaan duraanii keessatti, maqaan Caffee jedhu Afaan Ingiliiziitiin ‘council’ jedhamee kan kaa’ame Heera kana Keewwata 46 irratti Afaan Ingiliiziitiin ‟Caffee’ jedhamee tumameera. Maqaan kunis, akkuma paarlaamoonni biyyoota tokko tokko maqaa ittiin waamaman qabaatan Caffeenis afaan kamiinuu yoo barreeffamu maqaa qaama seera baaftuu qofa ta’uusa Adda bahee kaa’ameera. Mootummaa Yeroo Cehumsaa Bakka Bu‟oota Ummataa filannoo Caamsaa bara 1984 gaggeeffameen filatamaniin Fulbaana bara 1985 hundaa‟e. Heerri Mootummaa Yeroo Cehumsaa Labsii Lak.2/1985, keewwata 45 irratti Caffeen Pirezidaantiidhaan kan hogganamu akka ta‟e tumeera. Yeroo turtiisaa bara 1985 - 1987tti, Seerota Mootummaa Bulchiinsa Yeroo Ce‟umsaa, caasaalee mootummaa gurmeessuuf labsiiwwan 8 tumuuniifi caasaa isa hojjachiisu danda‟u diriirsuun hojiisaa raawwachaa turee aangoosaa mootummaa dhaabbataa bara 1987 keessatti hundaa‟eef dabarseera. Bara hojii Caffee kana keessatti Afyaa‟iin waan hin turreef Caffeen, akkaataa Heerichaa Keewwata 56, keewwata xiqqaa 2 jalatti tumameen Pirezidaantichi qaamolee lamaan: Caffeefi qaama raawwachiiftuu- dura ta‟ummaan gaggeessaa tureera. Caffeen Bara Hojii tokkoffaa kunis, turtiisaa waggoota shan (1987-1992) keessatti Labsiiwwan 36 kan tume yoo ta‟u, isaan kana keessaa 19 kan ta‟an labsiiwwan gurmaa‟na irratti xiyyeeffatan, isaan hafan immoo labsiiwwan hojimaata, baajataafi dhimmoota waliigalaa mootummaan raawwataman irratti kan xiyyeeffatan turan. Akkuma armaan olitti ibsame, Caffeen Walgahii Ariifachiisaa Onkoloolessa 1994 gaggeesseen Heera Naannichaa amma hojiirra jiru fooyyeessee baasuun Caffeen Oromiyaas qaama seera baaftuu Mootummaa Naannichaa hoggansa ofiisaa qabu ta‟ee Heera kanaan hundaayee jira. Bu‟uuruma kanaan, qajeeltoo qoodinsaa aangoo qaamolee Mootummaa giddu galeessa godhachuun qaamolee lamaan walmakanii jiran addaan baasuun qaamni seera baastuu Naannichaa Afyaa‟ii fi I/A/Afyaa‟ii qabaatee of danda‟ee akka hoogganamuu fi Waajjirri Afyaa‟iifi Caffee oromiyaas Labsii Lak. 47/1994n gurmaa‟ee hojiisaa raawwachaa ture. Haaluma kanaan, Caffichi Afyaa‟ii, I/A/Afyaa‟ii, Koree Qindeessituu, Koreewwan dhaabbataa, Koree Yeroo, Ogeeyyotaa fi Hojjattoota mataasaa akka qabaatu Labsii Lak. 55/1995 Keew.4n murtaa‟eera. Koreewwan Dhaabbataa sadii kan miseensota 42 qabu Walgahii Idilee 4ffaa Caffeen taa‟e irratti murtaa‟uun hojiisaa eegale. Walumaagalatti, Caffeen Bara Hojii 2ffaa kun erga hundaa’e irraa eegalee Walgahiiwwan 11 gaggeessuun hojii hordoffii fi to‟annoo raawwachaa kan ture yoo ta‟u, Labsiiwwan 68 fi Dambii 1 baasuun hojiisaa Qaammee 01/1997 xumuuree jira. Dhaabbilee siyaasaa dorgoman 10 keessaa dhaabbileen siyaasaa shan(5) teessuma Cafficha keessa argachuu danda‟aniiru. Akkaataa teessuma caalmaan argataniitiin walduraa duubaan yoo ilaalamu: dhaabbata Dimokraatawaa Uummata Oromoo (Dh.D.U.O.) Kongirasii Biyyoleessa Oromoo (KBO, miseensota maqaa dhaabbata „Qinijjiti La‟andinnat Innaa Ladimokiraasii‟tin dorgomanii filataman, ‘Idee’appaa Madihin’, Warraaqsa Federaalaa Dimokraasummaa Oromoo (WFDO)fi Paartii Tarkaanfachiisaa Sirna Gadaati. Barri Hojii Caffee sadaffaa kun Walgahii Idilee 14fi Ariifachiisa tokko (1) gaggeessuun seerota tumuun, karooraafi gabaasa qaamolee Mootummaa dhaggeeffachuun irratti mari‟achuun raggaasuu, murtiilee garaagara dabarsuufi muudama adda addaa mirkaneessuun, labsiiwwan 57, Dambiiwwan 2fi Qajeelfamoota 2 imaammattootaafi tarsiimoowwan mootummaa hojiirra oolchuu dandeessisan raggaassuun bara hojiisaa xumureera. Caffeen Bara Hojii Arfaffaa kun, turtiisaa waggoota shanan (Hagayyaa 13/2002- 2007) keessatti Walgahiwwan Idilee 13fi Ariifachiisa tokko(1) gaggeessuun Labsiiwwan 32fi Dambii tokko (1) kan tume yoo ta‟u, seerota gurmaa‟inaa fi hojimaata qaamolee mootummaa akkasumas manneen hojii addaa addaa aangessan, imaammattawwan, tarsiimoolee fi karoorawwan mootummaa galmaan gahuu dandeessisan tumuun, murtiiwwan adda addaa dabarsuufi muudama qaamolee Mootummaa adda addaa raggaassuun hojiisaa gahumsaan bahachaa turuun bara hojiisaa xumureera. Guddinaa fi Jijjiirama Gurmaa’inaa fi Hojimaata Caffichaa Akkaata Heeraa Mootummaa Naanichaa bara 1987 keewwata 56(2)tti Pirezidaantiin Caffee Naannichaatiifi Koree Raawwachiiftuu bakka bu‟uufi dura taa‟ummaanis gaggeessa waan waan tureef, Pirezidaantiin Mootummaa Naannichaa Caffee yeroo Ce‟umsaa, Caffee Bara Hojii 1ffaa fi Caffee Bara Hojii 2ffaa hanga Caffeen qaama Seera raawwachiiftuurraa Onkoloolessa 1994 addaan bahutti qaama seera baaftuufi qaama seera raawwachiiftuu hogganaa tureera. Caffeen Heeraan hoggansa mataa isaa akka qabaatu erga ta‟e bara 1994 irraa eegalee, gurmaa‟ina isaa yeroo lama jijjiiree jira. Jalqaba Labsii Lak. 55/1994 , Keewwata 4 irratti Afyaa’ii, I/A Afyaa’ii, Koree Qindeessituu, Koree Dhaabbataa, Koree Yeroofi Ogeeyyotaafi hojjattoota biroo akka qabaatu taasifamee gurmaa‟ee ture. Haa ta’u malee, gurmaa’ina haarawaa qaamolee mootummaa wajjin walsimate qabaachuun barbaachisaa ta‟ee waan argameef, hojimaata Caffichaafi gurmaa‟ina Koreewwaniis irra deebiidhaan fooyyessuun saffina raawwiitiif barbaachisaa ta‟uun waan itti amanameef, mirgaafi dirqama miseensota Caffeefi gurmaa‟ina bakka bu‟oonni dhaabbilee siyaasaa teessoo Cafficha keessaa qaban, akkasumas gaheen qabaachuuf malan ifaan tumamuun waan barbaachiseef, adeemsa dimokraatawaa gabbisuufi iftoomina uumuuf jecha walgahii Hundeeffamaa Bara Hojii Caffee Sadaffaa irratti seerota gurmaa‟inaafi hojimaata isaa fooyyessuun Caffichi gurmaa‟ina waliigalaa yaa’ii Caffee, Waajjira Caffee, Koree Qindeessituu, Koreewwan Dhaabbiifi bakka bu’oota paartiilee akka qabaatu ta‟ee gurmaa‟eera. Akkasumas, Koreewwan Dhaabbii duraan sadii turan gara jahatti akka ol guddatan taasifameera. Koreewwan kun tokko tokkon isaanii miseensota 5-9n kan gurmaa'an turan. Bara 2001 keessatti immoo seerota Gurmaawina, Hojimaata, Naamusa Miseensotaafi Sirna Walgahii Caffee Mootummaa Naannoo Oromiyaa Murteessu Fooyyessuun Caffichi gurmaa‟ina Yaa’ii Caffee, Waajjira Caffee, Koree Qindeessituu, Koreewwan Dhaabbiifi Bakka Bu’oota Paartii, Koree Mari'achiistuu Dhimmoota Caffee fi Garee Caffeeakka qabaatu ta'ee caaseffameera. Yaa’ii Caffee miseensota Caffee hunda hammata; waggaatti yoo xiqqaate Walgahiiwwan Idilee sadii gadi hin taane ni gaggeessa. Gahee isaa seerota tumuu, karooraafi gabaasa raawwii qaamolee mootummaa irratti mari‟achuu, murteewwan adda addaa dabarsuu, muudama hoggantoota qaamolee addaa raggaasuufi hojii bakka bu‟iinsa ummataa kan raawwatuudha. Waajjirri Caffee kun Labsii Lak. 47/1994n kan hundeeffamee Caffeefi qaamolee Caffeetiif tajaajila kennaa ture yoo ta‟u, Labsii Lak. 191/2007 Waajjiricha Irra Deebiidhaan Hundeessuuf Bahe irratti hundaa‟ee qaamolee kanaaf tajaajila waliigalaafi deeggarsa ogummaa kennamuu qabu kennaa jira. Akka caasaa waajjirichaatti, humna namaa filatamtoota, muudamtoota, ogeessotaafi hojjettoota adda addaa qabachuun socho‟aa jira. Koree Qindeessituu Caffee miseesummaan, Afyaa‟ii, Itti aanaa Afyaa‟ii, Dura taa‟ota Koreewwanii, Itti aantota dura taa‟ota Koreewwanii, Itti Gaafatamaa Waajjira Caffeefi Bakka Bu‟aa Mootummaa Muummichaa ni qabata. Koreen Qindeessitu kun Yaa’ii Caffeetii gaditti aangoo olaanaa kan qabu yoo ta’u, aangoofi hojii adeemsa waliigala Caffichaa qindominaafi fixa bahinsa akka qabaatuuf hojjechuu; karooraafi raawwii koreewwanii qindeessuufi gaggeessuu; rakkoolee gurguddoo uumamaniif furmaata barbaachuu; ciminoota jajjabaachuu qaban jajjabeessuufi kallattii hojii waliigalaa uumuun koree dhimmi ilaaluuf qajeelfama kennuu; dhimmoota Afyaa‟iifi koreewwan dhaabbiitiin dhiyaataniif irratti mari‟achuu; manneen hojii haaraa yeroo hundeeffamaan haala amala hojii isaatiin walsimateen koree dhaabbii hordofuufi to‟atuuf ramaduu kkf ni qabaata. Koreewwan Dhaabbii Caffee kun itti waamamni isaanii Caffeedhaaf ta‟ee, baay‟inni Manneen Hojii Koreewwan hordofaniifi bal‟inni hojichaa ilaalamee bara 1994 sadii qofa kan turan walduraa duubaan gara jahaafi saddeetiitti akka ol guddatan taasifameera. Baay‟inni miseensota koreewwan Dhaabbii 42 irraa gara 48 tti akka ol guddatu ta‟eera. Yeroo ammaa baay‟inni miseensota koreewwanii 48tti kan guddate yoo ta‟u, hirmaannaan dhiiraafi dubartootaas dabalaa dhufeera. Hirmaannaan paartiilee siyaasaa akkaataa teessoo Caffee keessaa argataniitiin miseensa 1 hanga miseensota 10 hirmaachaa turaniiru. Bakka bu‟oonni paartiilee akkaataa teessoo Caffee keessaa argataniitti: Paartii ykn paartiilee teessoo caalmaa Caffee keessaa argate ykn argatan; Paartii Mormaa Muummicha teessoo caalmaa ittaansee argateefi paartiilee Caffee keessaa teessoo qaban hunda kan hirmaachisuudha. Gaheen isaanis hojiilee dhaabaa/dhaabbilee isaanii kan qindeessan yoo ta’u; Caffee keessatti gurmaa‟uun miseensota Caffee miseensota paartiilee isaanii ta‟an kan qindeessaniifi gaggeessaniidha. Aangoo fi gaheen hojii koree kanaa ajandaa Caffichi irratti mari‟atu ni qopheessa, yeroo mariis ni ramada; Labsiifi Dambii gurmaa‟inaafi hojimaata Caffee ilaalchisee yaada fooyya‟iinsaa barbaachisaa ta‟e Caffeef ni dhiyeessa; falmiin Labsiifi Dambii gurmaa‟inaafi hojimaata Caffeerratti yoo ka‟e ni hiika; dambicha hojiirra oolchuuf qajeelfama ykn maanuwaalii ni baasa; Caffichaaf gabaasa ni dhiyeessa; hojiilee biroo Caffeefi Afyaa‟iidhaan kennamaniif ni raawwata. Garee Caffee jechuun paartiin tokko yookiin naannoo filannoo tokkotti walii isaaniitiin kan wal hin dorgomin sagantaa siyaasaa paartii tokko jalatti miseensota argaman kan of-keessatti qabate paartii ykn paartiileefi tuuta miseensota 10ni gadi hin taane Caffee keessaa teessoo kan qabu ykn kan qabaniidha. Heeraa Mootummaa Naannoo Oromiyaa Heerri bu‟uura aangoo mootummaa ta‟uu; Mootummaa Naannoo Oromiyaa fi Caffeen kan Heeraan hundaa‟anii fi Heeraan bulan ta‟uu; Caffeen kan ummata naannichaa bakka bu‟u, qaama abbaa aangoo olaanaa Mootummaa Naannichaa fi akkaataa qoodiinsa aangoo mootummaatiin seerota naannichaa kan tumuu fi hordoffii fi to‟annoo qaamolee mootummaa irratti qaama gaggeessu ta‟uusaa kan mul'isuufi Bokkuu: Mallattoo olaantummaa seeraa fi Caffeen ittiin ijaarame; Hangafummaa fi olaantummaa Heeraa; Nageenyaa fi olaanatummaa seeraa fi rawwannaa heeraa fi seeraa kan tiksuudha jedhamuun hiikamaniiru. Baroota dheeraadhaaf kan natti dhaga’amaa ture akkamitti ummatni abbaa irrummaa dhorkuu fi dhabamsiisuu danda’u kan jedhu ture. Yaada koo kana kan gaabbisanii fi cimsan amanatta mootummooti abbaa irree ummata hacuucuu fi dhabamsiisuu hin qaban kan jedhu ture. Amantaa kana daran kan naa cimse kitaabota barbaachisummaa mirga dhala namaa ibsan, haalaa fi amaloota abbaa irree (kan Aristotle abbaa irree itti xiinxale), fi seenaa abbootii irree keessaafuu kan Nazi fi Stalin faa dubbisuu kiyya ture. Bulchiinsa Nazitii jala namoota jiraatanii fi miidhaman, warra kaampitti guuramani irraa hafan wajjin wal bareera. Biyya Norway tti namoota bulchiinsa Nazi didanii fi irraa hafan qunnameera. Oduu warra didda Nazi irratti dhumanis dhaga’eera. Yihudota du’a Nazi jalaa miliqanii fi jara miliqsuu irratti namoota isaan gargaaran wajjin haasa’eera. Beekumsa shororkaa bulchiinsi komunisti ummata irraan gahan namoota qunnamuun osoo hin taane kitaabota dubbisuun argadhe. Shororkaan warri komunistii kun maqaa cunqurfamootaa bilisoomsuutin sirna abbaa irrummaa gaggeessu tahee natti mul’ata. Waggooti dhihoo as ammoo biyyoota akka Panama, Poland, Chile, Tibet fi Burma kanneen abbaa irreen bulan keessa namoota jiraatan qunnamuun caalaatti maalummaa abba irree hubachuu danda’eera. Weerara komunisti Chayna of irraa deebisuuf lola warri Tibet lolan; Rashiyaa keessatti fonqolcha mootummaa bara 1991 yaalame warra fashalsiise fi Thailand keessatti bulchiinsa waraanaa deebisuu yaalii tahe ummatni karaa nagaa qabsoo godhuun hambisuu danda’uu isaanii fi waa’ee hammenya abbaa irrummaa irraa waan baayyee baradheera. Bulchiinsa hammeenyaan mormuuf qabsoo godhamee fi wareegamni hadhaawaan kaffalame kan nama gaddisiisuu tahus amma illee balaan guddaan jiraatuu osoo beekanii dhiiraa fi dhalaan qabsoo godhuu itti fufan isaanii kan nama jajjabeessuu dha. Kanaaf fakkeenya gaari kan tahu: Panamaa keessatti bulchiinsa Noreegaa kan morman, cunqursaa Soviet mormuun Vilnius fi Lithuania keessatti qabsoo godhame, Chaynaa keessatti waltajjii Tiananmen tti hiriira bahamee haga galgala taankiin waltajjiii seenutti fi Burmaa keessatti naannoo Manerplaw bilisoomsuuf qabsoo godhamanii dha. Bakkoota qabsoon itti godhamanii mormitooti itti kufan dowwadhe keessaa: bakka awwaalaa fi waajjira TV Vilnius, Riga bakka namooti itti rashanaman, Kaaba Xaliyaani keessa bakka Ferrara jedhamu iddoo mormitooti dhukaasaan ajjeefaman, bakka awaalaa Manerplaw kan namooti hedduun daa’ima dabalatee itti awwaalaman dha. Sirni abbaa irrummaa hundi godaanisa kana fakkaatu of duubatti dhiisanii dabru. Muxannoolee kana keessaa, abbaa irree ittisuun, ajjeechaa inni raawwatu irratti qabsoo gaggeessanii injifachuun, abbaa irree daaraa tahee awwaala isaa irratti gara biraan akka hin dhalanne ittisuun ni danda’ama yaadi jedhu dagaage. Akkaataa fi mala, wareegamaa fi miidhaa xiqqaa dhaan, abbaa irree guutummaatti diiganii dhabamsiisan irratti yaaduuf yaaleera. Waggootii dheeraaf abbaa irrummaa, sochii diddaa, warraaqsota, yaada politikaa, sirna mootumma fi qabsoo karaa nagaa godhamu qoradheen jira. Kitaabni kun itti baha qorannoo kanaa ti. Kitaabni kun akka guutuu hin taane naaf gala. Haa tahu malee sochii bilisummaattif yaada masakaa kan irra dhaabbatanii yaadanii fi karoorsan ni taha jedheen amana. Xiyyeeffannaan kitaaba kanaa abbaa irrummaa akkaataa itti dhabamsiisanii fi haaraan akka hin dhalanne godhanii dha. Biyyi tokko maal akka godhuu qabu xiinxaluu fi yaada dhiheessuf dandeetti isaa itti hin qabu. Haata’u malee xiinxalli bu’uraa an godhe kun biyya rakkoo abbaa irrummaa qabanii hundaaf ni hojjata. Xiinxala asitti dhihaate haala biyya isaanii keessa jiruu wajjin wal fudhachiisuun qabsoo isaanii qindeeffachuu dha. Xiinxala kana keessatti abbaa irree diduun kan gatii hin gaafanne fi salphaa jedhee hin dhiheessine. Qabsoon hundi xaxaa mataa isaa fi wareegama kaffalchiisu qaba. Abbaa irree loluun miidhama qamaa fi lubbuu geessisu ni qaba. Xiinxalli as keessatti dhiheesse kun hoggantooti humna isaanitti gahaatti dhimma bahanii, fincilaa daandii wareegama xiqqaa gaafatu akka filatan isaan gargaara jedhee abdadha. Xinxalli kun abbaan irree tokko oggaa kufu rakkoon hundi ni dhabama akka jedhutti fudhachuun hin tahu. Mootummaan tokko kufuun rakkoo hundaa hin dhabamsiisu. Kan inni godhu hojii jabaaf ulaa saaqee, dadhabbii guddan hawaasa, dinagdee, fi hariiroo siyaasaa kan cunqursaa fi miidhaan hin qabne ijaaruu dha. Xiinxalli gabaabaa akkaataa abbaa irrummaa itti buqqisan kun fedhii ummatooti jala jiran bilisoomsuu ni garaa jedhen abdadha. Boqonnaa 1ffaa Abbaa Irree Kallattin Kiphuu Baroota as kaluu kana keessa Abbaan irree gosti fedhe iyyuu ummatni wal kakaasee yeroo dura dhaabbatu oggaa caccaban agarree jirra. Abbootii Irree jaboo fi kan hin sochoone fakkaatan illee diddaa ummataa qindaawe karaa siyaasaa, dinagdee fi hawaasummaa godhamu dura dhaabbachuu hin danda’an. !980ta irraa kaasee ummatooti biyya Estonia, Latvia, Luthuania, Poland, Jarman Bahaa, Czechoslovakia, Slovenia, Madagaskar, Mali, Bolivia fi Philiphinnes diddaa karaa nagaa adeemsisaniin abbootii irree caccabsanii jiru. Biyyoota akka Nepal, Zambia, South korea, Chile, Argentina, Haiti, Brazil, Uruguay, Malawi, Thailand, Bulgaria, Hungary fi warra qaama Soviet Union turan keessatti qabsoo dimokraateessuuf godhamuuf diddan karaa nagaa godhamu guddaa gumaachee jira. Itti dabalees diddaan siyaasaa Chayna, Burma fi Tibet keessatti dhiheenya kana mul’atee jira.1 Qabsoon biyyoota kana keessatti deeman akeeka isaanii rukutanii abbooti irree ykn mootummaa hacuccuu buqqisuu baatan illee hammenya mootummaalee kanaa hawaasa addunyatti saaxiluu duwwaa osoo hin taane ummaticha bu’aa qabsoon karaa nagaa maal akka tahe itti agarsiiseera. Biyyootii olitti maqaan dhawame keessatti sirni Abbaan irree buqqifamuun rakkoolee hawaasaa: hiyyummaa, yakka, xaxaa birokraasii, fi uumama naannoo mancaasuu haquu hin dandeenye. Rakkooleen kun bulchinsa Abbaan irree irraa kan as dabranii dha. Abbaan irree kun buqqa’uun yoo xiqqaate cunqursaa ummataa irra guddaa kaasee hawaasichi akka dimokraasii, bilisummaa fi haqa ijaaruuf karaa saaqeera. 1.1 Rakkoo Itti Fufu Kudhanota dabran keessa addunyaan gara dimokraasii fi bilisummaatti tarkaanfii guddaa fudhate. Akka dhaabbati Mana Bilisummaa jedhamu sadarkaa mirgoota siyaasaa fi civilii qoratee galmeesseetti biyyooti bilisa jedhaman lakkoobsi isaan guddaa dabalee jira. Haalli kun gaarii fakkaatu illee amma iyyuu ummatni bulchiinsa abbaa irree jala jiran guddaa dha. Haga bara 2008tti baayyina ummata addunyaa biliyoona 6.68 keessaa %34 biyyoota “bilisa miti” jedhaman keessa jiru jedhama. Isaan kun biyyoota mirgi siyaasaa fi civilii akka cimaatti ugguramee dha. Biyyoota 42 bilisa miti jedhaman keessaa garii bulchiinsa abbaa irree waraanaa (kan akka Burmaa), sirna mootiin bulchuu (kan akka Saudi Arabia fi Bhutan), paartiin tokkichan buluu (kan akka Chayna fi Koriya Kaabaa), humnoota alagaan hacuucamani bulfamuu ( kan akka Tibet fi Sahaaraa dhihaa), ykn warra cehumsa sirnaa irra jiranii dha. Har’a biyyootiin baayyeen haala guddina dinagdee ariifachiisaa, jijjiirraa siyaasaa fi hawaasaa keessa jiru. Lakkobsi biyyoota bilisa jedhaman baayyatu illee guddina buqqaasaa galmeessaa jiru waan taheef gara bulchiinsa Abbaan irree bifa haaraa jalatti deebi’uu maluu shakkiin jedhu ni jira. Murni qondalota waraanaa, namtokkeen bolola qaban, qondaalli filame fi paatiin garii dantaa isaanii duwwaa gad dhaabuuf ni tattaafatu. Fonqolchi waan amma tahuu ykn gara fuulduraatti as bahuu maluu dha. Haala akkasiin ammoo mirgi namoomaa fi siyaasaa ummataa ugguramuun itti fufuu danda’a. Haalli kaleessaa fi dheengadda ture har’a illee numa wajjin jira. Rakkon Abbaa Irruummaa hiddi isaa gad fagoo dha. Ummatni biyyoota baayyee keessa jiran cunqursaa keessaa ykn kan alagaa baroota kudhanoota ykn jaarraa dhaaf jala jiraatan. Yeroo baayyee gaaffii malee jilbeenfatanii warra aangoo qabuuf abboomamuun sammuu namaa keessatti maxxanee jira. Yeroo tokko tokko ammoo jaarmayaan hawaasaa, siyaasaa, dinagde fi amantii beekaa mootummaan dadhabsiifamanii, meeshaa mootumman hawaasa ittin tohatu tahanii jiru. Ummatni akka quba wal qabaatee, wal irratti amantaa horatee bilisummaa isaaf hin sochoone godhama. Haala akkasii keessatti itti bahi isaa: ummatni dadhabaa taha, of irratti amantii dhaba, diddaa agarsiisuu hin danda’u. Ummatni mootummaa Abbaa Irruummaa akka jibbu, bilisummaa akka dheebotu kan biraa illee hafee firaa fi maatii isaa wajjin hin haasa’u. Diddaa ummataa gaggeessina yaada jedhu yaaduun iyyuu ummata ni sodaachisa. Waan akkasii yaaduun maal bu’aa buusa? Abdii kutatee mataa gad qabadhee jiraachuu naa wayya jedha. Har’a haalli Abbaan irree keessa jiru isa duraanii irra gadhee tahuu mala. Yeroo dabre namooti garii finciluu yaalanii turan. Yeroo gabaabduuf illee haa taatu malee ummatni hiriira bahuun diddaa isaa agarsiisuun ni ture. Kun hamilee ol kaasuu hin oolle. Yeroo gara biraa ammoo namtokkeelee fi gartuun xiqqoon gootumman ka’anii sochii ija hin qabne godhan illee kaayyoo diddaa fi finciluu akeekaniiru. Tarkaanfiileen kabajamaan amma duraa kun garuu, sodaa fi aadaa gaaffii malee abboomamuu ummataa, kan Abbaa Irruummaa buqqisuuf haal-duree tahan dhabamsiisuu hin dandeenye. Diddaa fi fincilli ka’anii dhaaman dhiphuu fi ajjefamuu ummataa dabalan malee injifannoo fi abdii hin fidne. 1.2 Bilisummaa Goolii Dhaan Haala akkasii keessatti maaltu godhamuu qaba? Waanti godhamu danda’u kan bu’aa hin qabne fakkaata. Abbootiin irree heera fi seera, murtii nama seeraa fi yaada ummataa irra eejjetu. Gochaa ajjeesuu, ukkamsuu, reebuun dararuu fi ukkaamsanii dhabamsiiu kanaaf ummatni falli jiru goolii uumuu dhaan, meeshaa lolaan debii kennuu dha jedhee xumura taha. Warri miidhaan aarsite wal ijaaree Abbaa Irruummaa haga funyaanitti hidhate meeshaa lolaa fi dandeetii waraana haga qabuun of irraa loluutti seena. Kun ammoo fafa isaaf qabaachuu hin hubatu taha. Namooti akkasitti ka’an gootummaan lolanii wareegama lubbuu fi qaamaa hir’achuun irra gaheera taha. Tarkaanfiilee boonsa galmeessan illee bilisummaa barbaadamu kan argamsiisan baayyee xiqqo tahu. Diddaan meeshaa lolaan godhamu Abbaan irree gara jabinaan akka ummata caalaatti miidhuu fi abdii kutachiisu godhuun deddeebi’ee mul’ateera. Hidhannoon diddaa agarsiisuun bu’aa qabaatu illee waanti tokko ifatti mul’ata. Meeshaan loluu filachuun mataan isaa dirree Abbaan irree olaantummaa itti qabuutti seenuu taha. Abbootin Irree goolii hojii irra oolchuu hidhatanii jiru. Dimokraatonni qawwee lafaa kaasan yeroo haga tokkof itti fufan illee haleellaan waraana Abbaa Irruummaa jalaa baraaramuu hin danda’an. Abbootin Irree meeshaa waraanaa , rasaasa, geejjiba fi humna loltuu olaanaa qabu. Dimokraatonni gootummaa hagam qabaatan illee humna Abbaan irreen gituu hin danda’an. Warri fincile lola dhaabbataa loluun akka bu’aa hin qabne yeroo hubatan tooftaa riphee lolaa filachuu ni malan. Haata’u malee lolli riphee lolaa yeroo baayyee ummata cunqurfameef bu’aa hin qabu, dimokraasiis fidee hin beeku. Lola riphee lolaa loluun miidhaa guddaa ummata irraan gaha waan taheef furmaata fidu hin qabu. Tooftaan kun deggersa keessaa fi alaa qabaatu illee kufaatii oolchuuf waanti iggitii tahu hin jiru. Qabsoon riphee lolaan godhamu yeroo dheeraa fudhata. Ummatni qe’ee isaanii irraa buqqifamu, miidhaa fi dararama guddaatu irra gaha. Lolli riphee lolaa yoo milkaawee injifate iyyuu yeroo lolaa bu’ura ijaarsa biyyaa diigaman bakkatti deebisuun yeroo dheera fudhata. Mootummaan lolamaa jiru sun of ittisuuf jecha Abbaa Irruummaa hiriyaa hin qabne taha. Riphee loltooni yeroo injifatanii aangootti dhufan humni waraanaa fi caasaan isaanii waaltawaa waan taheef, dimokraasii gad dhaabuuf jaarmaya hawaasaa barbaachisan diiguu ykn dadhabsiisuu dhaan yeroo tokko tokko Abbaa Irruummaa isa kuffisan caalaa Abbaa Irruummaa tahanii as bahu. Namooti Abbaa Irruummaa jibban fala gara biraa dhawuu jalqabuu qaban. 1.3 Fonqolcha, Filmaata, Gargaarsa Alagaa? Mootummaa Abbaa Irruummaa cunqursituu tahe karaa salphaa fi gabaabaan itti buqqisan fonqolcha waraanaa gaggeessuu fakkaachuu mala. Haata’u malee malli kun rakkoo cimaa qaba. Rakkoon duraa fi cimaan wal caalmaa akkaataa aangoon ummataa fi qondaalota waraanaa qoodame bakkumatti dhisa. Namtokke ykn murna tokko bulchiinsa harkaa qabu kaasuun gara biraa akka bakka bu’u godha malee waan geeddaru hin qabu. Tarii gartuun amma aangootti dhufe hammenya guddaa kan hin qabne fi jijjiiraa dimokraasee garii fudhachuu danda’a. Haata’u malee faallaan kanas as bahuu danda’a. Murni reef aangootti dhufe gaafa gad of dhaabe kan duraanii caalaatti bololaa fi gara jabaataa tahuu mala. Jijjiirraa fida jedhamee murni abdatame, dimokraasii fi mirga namoomaaf dantaa osoo hin qabaanne waan fedhe hojjachuu jalqaba. Kun ammoo rakkoo Abbaan irreef furmaata hin tahu. Sirna Abbaa Irruummaa jalatti filmaatni jijjiiraa siyaasaa fida hin jedhamu. Mootummooti abbaa irree kan Soviet duraanii dimokraatawaa fakkaachuuf tarkaanfiilee fudhatan ni qabu. Filmaatni Abbaan irree geggeessan garuu ummata kan tohatu, kadhimamtooti dorgommiif dhihaatan dursanii kan qopheessani dha. Dhiibamanii ykn dirqisiifamanii Abbaa Irruummaa seera filmaataa haaraa fudhatan illee sagalee kennamu hatuun abbaa barbaadan duwwaa moo’e jechu dhan maxxantoota isaanii akka waajjira mootummaa qabatan godhu. Yoo kaadhimamtooti mormitootaa akka dorgoman godhamee filaman, akkuma bara 1990 Burma, bara 1993 Nigeria keessatti tahe, sagaleen ummatni kennate kabajamuun hafee, inni mohate sun arihatamuu, hidhamuu ykn ajjeefamuun iyyuu isa muudachuu danda’a. Abbaa Irruummaa filmaata aangoo irraa isaan buqqisu akka geggeefamu hin eeyyaman. Ummatni baayyeen kan bulchiinsa Abbaa Irruummaa jalatti cunqurfamanii bulan, ykn kanneen baqatanii biyyaa bahan, cunqurfamaan of bilisoomsuu ni danda’a jedhanii hin amanani. Namni ykn humni gara biraan dhufee akka bilisa isaan baasutti abdatu. Hawwii fi abdii isaanii humna alaa irra kaa’u. Gargaarsa addunyaatu duwwaatu cimina qabaatee Abbaa Irruummaa buqqisa jedhanii amanu. Ilaalchi curqufamaan Abbaan irree buqqisuu hin dandeenyu jedhu kun yeroo haga tokkoof sirrii tahuu danda’a. Malaa fi tooftaa cunqursaa ittin of irraa buqqisan waan hin beekneef cunqurfamooti of irratti abdii qabaatanii wal ijaaranii qabsoo hin godhan. Haalli kun yeroo haga tokkof dhugaa tahuu danda’a. Kana irraa ka’ee sababiin ummatni humni alagaa na bilisoomsa jedhe abdatuuf hubatamaa dha. Humni alaa kan jedhamu Mootummoota Waltaha (UN), biyya beekamaa tokko, ykn ammoo wixii dinagdee fi siyaasaa hawaasi addunya godhu tahu mala. Tahu-malaa humni alaa bilisa na baasa jedhanii abdatun kan nama jajjabeessu fakkaatu illee rakkoo cimaa of keessaa qaba. Abdii akkasii guutummaatti kan hin jirre taha. Humni alaa dhufee bilisa nama baasu hin jiraatu, yoo mootummoti itti seenan ammoo kun tasa kan hin amanamne dha. Dhugaa jiru irraa ka’amee maaliif humna alaa akka hin abdatamne tuttuquuf: • Mootummooti alaa dantaa siyaasaa fi dinagdee isaanii dursuun Abbaan irree gargaaruu ykn ammoo gochaa isaa obsuufii ni malu. • Mootummooti alaa akeeka mataa isaanii dursuun fedhi cunqurfamooti bilisummaaf qabanif dhimmuu dhiisuu ni malu. • Mootummoti alaa garii biyya sana harka lafa jalaan tohatanii dantaa dinagdee, siyaasaa fi waraanaa isaanii tikfachuuf Abbaan irree irratti tarkaanfii ni fudhatu. • Mootummoti alaa erga diddaan ummataa biyya keessaa ka’ee cimee Abbaan irree raasee ilaalcha addunyaa argatee booda itti seenanii gargaarsa kennuu danda’u. Yeroo baayyee Abbootiin Irree lubbuu kan dheerataniif akkaataa aangoon biyya sana keessatti qoodame irraa ti. Qabeenyaa fi aangoon harka namoota muraasatti (xinnoo) kuufamee jira yoo tahe ummatni fi hawaasi dadhaboo waan tahaniif Abbaan irreetti rakkoo uumuu hin danda’an. Hariiroon alaa Abbaa Irruummaaf aanjaa uumuu ykn dadhabsiisuu malu illee umrii isaanii itti fufuuf haala biyya keessaatu murteessaa dha. Biyya keessaa sochiin diddaa ummataa cimaan yoo jiraate dhiibbaan alaa godhamu gargaarsa bu’a qabeessa kennuu ni danda’a. Wixileen kan akka hariiroo diplomaasii kutuu, dinagdee, jaarmayaa idil-addunyaa keessaa arihuu, Mootummoti Waltahan balaaleffachuu fi kkf guddaa gargaara. Haata’u malee kun tahuuf sochiin didda ummataa cimaan biyya keessa jiraachuu qaba. 1.4 Dhugaa Hadhaawaa Dhaandhamu Xumurri dhimma kanaa baayyee jabaa dha. Abbaan irree karaa salphaa fi gatii laafaa dhan buusuf dalagaalee afur hatattamaan hojjatamuu qaban: • Murannoo, of irratti amantii fi tooftaa diddaa ummata cunqurfamaa cimsuu • Dhaabbilee fi jaarmayaalee walaba hawaasaa jabeessuu • Diddaa biyya keessaa humna qabu uumuu fi • Bilisummaa argamsiisuuf karoora cimaa fi tarsiimawaa karoorsuuf bilchinaan hojii irra oolchuu dha. Gartuun bilisummaaf qabsoo godhu of irratti irkachuu fi humna isaa jabeeffachuu qaba. Bara 1879 fi 1880 keessa oggaa warri Ireland diddaa gaggeessan namtichi Charles Stewart Parnell jedhamu, Mootummaa irratti abdachuu ykn irkachun bu’aa hin qabu….. Kan ati irratti abdatu ykn irkattu murannoo kee tahuu qaba….. Walcinaa dhaabbachuun wal gargaaraa..isin keessaa warra dadhaboo tahan jajjabeessaa… harka wal qabadhaa, wal ijaaraa egaa ni injifattu. Haga gaafa haala kan dhugoomsitanitti hin dubbatinaa. Gaafa bilcheessitan dubbadha.4 Abbaan irree humna cimaa of irratti amantii qabu, karoora ogomte kan karoorfate, naamusa cimaa fi gootummaan tarkaanfii fudhatu, cimina keessa isaa irrati kan hundaawuun yoo rukutame ni burkutaawa, ni diigama. Yoo xiqqaate garuu ulaagaaleen afuran olitti tarrifaman guutamuu qabu. Haasawa armaa olii irraa kan hubatamu, Abbaan irree buqqisanii bilisoomuuf murteessaan dandeetii ummataa ti. Diddaa siyaasaa karaa nagaan gaggeessanii galiin gahuun, akka olitti tuqametti, ummatni of bilisoomsuuf carraa ni qaba. Carraan kun garuu dhimma itti bahamaa hin jiru. Boqonnaa itti aanu keessatti dhimma kana ilaalla. Haata’u malee dura dhimma araaraan wal haasa’uun Abbaan irree buqqisuu ilaalla. Boqonnaa 2ffaa Balaa Araara/Walhaasa’uun Qabu Abbaa Irruummaa buqqisuuf yaalanii yeroo itti ulfaatu ykn rakkoon itti heddumaatu ummatni garii mormii malee harka kennachuutti deebi’u. Namooti garii Abbaan Irree kan achii hin sochoone itti fakkaatee, dimokraasii argachuu hin dandeenyu kanaaf araara, walhaasa’uu dhaan cunqursaa of irraa xiqqeessuu dandeenya jedhanii yaadu. Irra keessa yeroo ilaalan filmaata gara biraa dhabuu irraa akkasitti yaadun waan bu’aa qabu fakkaata. Abbaan irree irratti qabsoo godhuun waan salphaa miti. Karaa qabsoo kana deemun iyyuu maaliif barbaachise? Walhaasa’uu dhaan, jaarsummaa dhaan suuta jechuu dhaan Abbaan irree kaasuun hin danda’amuu? Dimokraatooti Abbaan irreetti dhihaatanii haasofsiisuun akka namoomaaf jecha gochaa isaanii hammenyaa kana suuta akka laaffisaa deeman godhuun, maayii irratti aangoo gad dhiisanii akka dimokraasiin utubamu godhuun hin danda’amuu? Yeroo tokko tokko dhugaan gama tokko jiraachuu dhiisuu ni malti jedhanii falmuun ni danda’ama. Tarii dimokraatonni A/ Irre hubachuu dhabu irraa kan ka’e Abbaan irree yeroo keessa tarkaanfii gaarii ni fudhatuu? Tarii namooti garii Abbaan irree yeroo rakkoo cimtuun biyya qunnamtu, xiqqoo yoo jajjabeessan, gammachuu dhaan aangoo irraa bu’u jedhanii yaadu taha. Haala gamni tokko argatee kaan hin kaasaarre, Abbaa Irruummaa fi ummatni bu’aa itti argatan Abbaan irreef dhiheessuun ni danda’ama jedhani falmuun tarii ni ka’a. Qabsoo kanaaf kana caalaa wareegama kaffaluu fi balaan muudachuun hin barbaachisu jechun falmuu fi akka namooti beekamoon ykn mootummaan biraa dhimma karaa nagaa fi araaraa xumuru wayya jechuun ka’uu danda’a. Qabsoo ulfaataa gaggeessuu irra kun irra hin wayyuu? 2.1 Mishoomaa fi Fafa Walhaasa’uu Walhaasa’uun/jaarsummaan mormii tokko tokko furuu irratti meeshaa baayyee barbaachisaa yeroo tahu waan jiruuf lagatamuu hin qabu. Haala wal haasa’uu kaayyoo bu’uraa hin miine keessatti mormii furuuf wal haasa’anii, waan garii walii beekanii dhiisuun meeshaa araaraa gaarii dha. Dafqaan bulaan dabala mindaa gaafachuun hojjii yeroo dhaabu, mormii kana furuuf walhaasa’uun furmaata fida. Gaaffii dafqaan bulaan gaafatee fi abbaan warshaa deebii kennu giddutti madaalani walhaasa’uun furmaata irra gahuun ni danda’ama. Haalli wal mormii dafqaan bulaa waldaan ijaarame fi abbaa qabeenyaa gidduu jiruu fi Abbaan irree humnaa fi gara jabinaan bulchuu fi ummata gaaffii siyaasaa gaafatu giduu jiru wal hin fakkaatu. Dhimmi irratti haasa’amu kaayyoo bu’uraa amantii, mirga namoomaa ykn ammoo dagaagina hawaasaa gara fuulduraa kan tuqu ykn miidhu yoo tahe walhaasa’uun furmaata wal hubannaan irratti argamu fiduu hin danda’u. Dhimmota bu’uraa fi murteessoo tahan irratti haasa’uun irraa bu’un tasa hin jiraatu. Kaayyoo bu’uraa kan iggiteessuu danda’u yoo aangoon harka Abbaa Irruummaatii bahee harka dimokraatotaatti gale duwwaa dha. Aangoon harka geeddarachun kan danda’u ammoo qabsoo dhaan malee wal haasa’uun hin tahu. Kana jechun ammoo walhaasa’uun lagatamuu qaba jechuu miti. Yoo dimokraatoti humna qaban jiraatan malee Abbaan irree jabaa walhaasa’uun kaasuun hin danda’amu. Walhaasa’uun filmaata tokko tahuu dhiisuu ni mala. Abbaan irree akka gaaritti gad of dhaaban mormiitoota isaani dimokraatootaa wajjin haasa’u diduu danda’an. Yokaan wal haasa’uun jalqabee, dimokraatooti haasaa jalqaban achumaan dhabamuu malan. 2.2 Walhaasa’uun Harka Kennuu? Gartuu ykn namooti Abbaan irree dhaan morman sababa qabatamaa araara itti barbaadan qabaachuu danda’u. Keessaafuu karaa hidhannoo qabsoo godhan yoo tahe, qabsoon sun bara dheeraa deemee injifannoo galmeessuu oggaa hanqatu, ummatni nagaa nuu wayya jechuu danda’a. Haala Abbaan irree karaa humna waraanaa olaantummaa qabaatee miidhaa guddaa ummata irraan gahu yeroo ulfaatu dimokraatoti walhaasa’uun qabxii ka’u taha. Haala akkasii keessatti akeeka dimokraatoota haga tokko dandamachiisuuf, goolii fi jeequmsa uumame dhaabuuf mala dhawuun jalqabuf fedhiin namatti buluu ni mala. Waamicha araaraa Abbaan irree dimokraatootaaf godhu hin amanamu. Goolii fi jeequmsii deemaa jiru battalatti kan dhaabbatu yoo Abbaa Irruummaa ummata isaanii irratti lola banan yoo dhaabanii dha. Kana ammoo dhiibbaa tokko malee kaka’iinsa mataa isaaniin, wal haasa’uu tokko malee, kabajaa ummataaf qaban bakkatti deebisanii, mirga naamoomaa beekanii kabajanii, hidhamtota siyaasaa hiikanii, torchar dhaabanii, ummata dhiifama gaafatanii aangoo irraa bu’uu danda’u. Abbaan irree ciminni yeroo itti dhaga’amu, mormiitoota dadhaboo garuu kan isa tuttuqan, nagaa golgaa godhachuun, mormitoota harka kennachiisuuf walhaasa’uu ni fedha taha. Waamichi walhaasa’uuf godhamu nama harkisuu mala, garuu balaa hamaan walhaasa’u kanaan dhufuu danda’a. Gama biraan ammoo yoo mormitooti baayye cimoo tahanii Abbaa Irruummaa kan sodaachisan tahe, Abbaan irree haga tokko of dandamachiisee qabeenya isaa hambifachuuf walhaasa’u ni fedha taha. Karaa lamaaniinis tahe dimokraatoti akeeka Abbaan irree gargaaruu qabuu? Kiyyoo walhaasa’uu Abbaan irree diriirsanitti akka hin kufne dimokraatoti guddisanii of eeguu qaban. Dhimma walabummaa siyaasaa ilaalu irratti waamichi Abbaa Irruummaa walhaasa’uuf dimokraatotaaf dhiheessu akka harka kennatanii, Abbaan irree hacuuccaa isaa itti fufu taasisa. Walhaasa’uun dhugaa kan argamuu danda’u qabsoon cimee aangoo Abbaan irree erga akka gaaritti dhabamsiisee booda taha. Kunis Abbaan irree nageenya mataa isaaf dirree xiyyaaraan akka biyyaa bahuuf gargaara. 2.3 Walhaasa’uu keessatti humnaa fi haqa Akkaataa walhaasa’uun itti deemu irratti kan dhihaate yoo ulfaate warra walhaasa’uu fedhaniif karaa laafa dhiheessun ni danda’ama. Garuu akkaataa walhaasa’uun deemu irratti yaadi ifaan jiraachuu qaba. Walhaasa’uu yeroo jedhamu gamni lachuu wal qixa wal maddii taa’anii waldhabbii isaan gidduu jiru haasa’anii furatu jechuu miti. Kana irratti qabxiin lama hubatamuu qaba. Tokkoffaa, walhaasa’u keessatti ilaalchaa fi akeeka wal morman lamaan gidduu dhugaan jiru waltahiinsa fiduu hin fidu. Lammaffaa, qabxiin irratti wal galamu humna gamni lachuu qaban irratti hundaa’a. Gaaffiilen jajjaboon as irratti ilaalamuu qaban. Haasawaan deemee, dhuma irratti, walii galtee irra gahuun yoo dadhabame, akeeka ofii tikfachuuf gamni lachuu maal godhuu qaban? Walii galtee irra gahamee, gamni tokko waadaa gale yoo cabsee humna qabuun akeeka deebifachuuf socho’e, gamni lachuu maal godhuu qaban? Dhimma haasa’amu irratti kun sirrii, sun sirrii miti jechuu dhaan furmaata irra gahuun hin danda’amu. Dhimmota sana irratti marii fi haasaa bal’aan godhamu illee wahitti bahuuf murteessaan humna gartuun wal falman lamaan qabanii dha. Dimokraatooti waan barbaada keessaa isa xiqqaa akka hin dhorkatamneef maal godhuu qaban? Abbaan irree aangoo irra turanii dimokraatoota tohachuu fi dadhabiisuuf maal godhuu qaban? Yoo walii galteen kan bu’u tahe, akkaataa gamni lachuu humna wali itti tilmaamanii fi qabsoo sana itti xumuran itti herregan irratti hundaa’a. Kan ilaalamuu qabu, walii galtee irra gahuuf gamni lachuu maal kennuuf fedhii akka qabuu dha. Walhaasa’u milkiin xumuramu keessa kennanii fudhachuun, garaagarummaa walii beekutu jira. Gamni lachuu akeeka isaa irraa haga tokko bu’ee, kan barbaadu irraa ammoo haga tokko argata. Haala Abbaan irree fuggifamaa tahe keessatti dimokraatoti hagam gad dhiisuufii qabu? Akeeka Abbaa Irruummaa keessaa dimokraatooti maal fudhachuufii danda’u? Dimokraatoti mootummaa gara fuulduraatti heera irratti hundaawe dhaabbatu keessatti akka qooda qabaatu Abbaa Irruummaaf kennuu danda’uu? Sana keessatti dimokraasiin eessa jiraata? Walhaasa’uun akka gaaritti yoo deeme illee gaaffilee : Nagaa akkamitu bu’a? Yoo dimokraatotni qabsoo itti fufan jireenyi ni foyya’a moo ittumaa hammata? gaafachuu barbaachisa. 2.4 Abbaa Irree Mijjataa Abbaan irree akeekaa fi fedhii itti hacuucanii bulchanif adda addaa kan akka: aangoo, qabeenyaa, hawaasa jijjiiruu fi kkf qabaachuu danda’u. Yoo bakka qabatani irraa ka’an fedhiin isaanii kun duraa hafa. Kanaaf yeroo walhaasa’an Abbaa Irruummaa akeeki isaanii akka hin tuqamne barbaadu. Abbaan irree dimokraatota harkatti galfaachuu yeroo walhaasa’amu abdii fi waadaa adda addaa galanii erga harkaan gahatanii booda waadaa isaani sodaa tokko malee cabsu. Dimokraatoti diddaa isaanii giddutti yoo dhaaba maayi irratti itti gaabbu. Qabsoo diddaa gidduutti laaffisuun cunqrusaa hin hir’isu. Humni isaaniin mormu keessas tahe alaa qabbanaaw Abbaan irree isa durii caalaatti tarkaanfii hammeenyaa fi hacuuccaa fudhatu. Diddaan ummataa jiraachuun Abbaan irree miidhaa ummata irraan geessu irraa akka of qusatu taasisa. Yoo diddaan ummataa hin jiraanne Abbaa Irruummaa abbaa fedhe irratti tarkaanfii fudhata. Krishnalal Shridharani namni jedhamu “ Abbaan irree waan nuti of irraa ittisuu hin dandeenya humna waan qabuuf rawwata”5 jedhe. Kaayyoon bu’ura kan tuqamu yoo tahe mormii jiru hiikuuf diddaa itti fufuu malee walhaasa’uun gatii hin qabu. Diddaan haga Abbaa Irruummaa aangoo irraa buusutti itti fufuu qaba. Injifannoon yeroo baayyee walhaasa’un waliin galuun osoo hin taane diddaa ummataatti ogummaan fi ciminaan dhimma itti bahuu dhaan argama. Qabsoo bilisummaaf godhamu keessatti meeshaa jabaan diddaa siyaasaa fi qabsoo karaa nagaa godhamu akka tahe ni dhiheessina. 2.5 Nagaa Gosa Kamii? Yoo Abbaan irree fi dimokraatonni waa’ee nagaa haasa’an, yaada ifaa qabaatan malee balaa qaba. Nagaan barbaada kan jedhu hundi nagaa bilisummaa fi haqa wajjin hin barbaadu. Abbaa Irruummaa ummata kumootaan cunqursuu fi hacuucutti harka kennuun nagaa fiduu hin danda’u. Hitler nagaa jedhaan kan ture, fedhii fi aangoo isaatti harka kennaa jechuu ture. Nagaa Abbaan irree jedhan yeroo baayyee nagaa mana hidhaa ykn awaala keessa irraa adda miti. Balaa gara biraas ni jira. Namooti garii akeeka walhaasa’uu fi deemsa haasaa waliin dhawu. Dimokraatooti yeroo Abbaan irree wajjin haasa’an biyya keessaa fi alatti fudhatama Abbaan irree sababa hammeenyaa fi dhiittaa mirga namaa raawwatuuf dhabee ture deebisuuf. Abbaa Irruummaa fudhatama yoo hin arganne bulchiinsa isaanii itti fufuu hin danda’an. Warri nagaa barbaadan fudhatama Abbaan irree dhabe sana kennuufii hin qaban. 2.6 Sababoota Abdii Nuu Kennan Akkuma olitti tuqamee ture, hoggantooti mormitootaa qabsoo godhan irraa yeroo abdii dhaban gara nagaa haasa’uutti deebi’u. Abdii kutannaa ykn laafinni har’a mul’atu ni jijjiirama. Abbaan irree bara baraan kan jiraatan miti. Ummatooti bulchiinsa Abbaan irree jala jiran dadhaboo akka tahanitti hafuu hin qaban. Akkasumas Abbaan irree jabaa fi abbaa humnaa akka tahanitti hin hafan. Aristootil bara dheeraan dura “ Bulchiinsi Abbaan irree bulchiinsa warra kaan irra lubbuu gabaabbatu . Abbaan irree lubbuu dheerate hin jiru.” jedhee jira. Abbaan irree barannee ammoo qaama laafina qabu. ( Boqonnaa IV keessatti qaama laafina kana bal’inaan ilaalla.) Seenaa irraa akka arginutti Abbaan irree yeroo gabaabaa keessatti unkutaa’anii caccabu. Kanaaf fakkeenya kan tahu biyyoota bulchiinsa komunistii jala turan Polaand, East Germany, Chekoslovia faa dha. Abbaan irree biyyoota kanaa bara 1989 keessa torbanoota gabaaboo keessatti caccabanii badan. Bara 1944 keessa qabsoon Abbaan irree humna waraanaa buusuuf deemifame torban lama duwwaa fudhate. Mootummaan Shaah biyya Iraan kan humna waraanaa guddaa qabu yeroo gabaabaa keessatti buqqa’e. Bulchiinsi Abbaa Irree Maarqos, kan biyya Philippines 1986ta keessa bulchaa ture, qabsoo mormitootaa itti jabaannaan, yeroo gabaabaa keessatti biyya gad dhiisee Ameerikaatti baqate. Biyya Rashiiyaa keessatti fonqolchi bara 1991 yaalamee ture diddaa ummataan bakka gahuu hanqate. Haala kanaan hawaasoti cunqursaa jala turan yeroo gabaabaa keessatti bilisummaa isaanii argatan. Kanaaf ilaalchi dullachi kan qabsoon hidhannoo dafee hojjata, qabsoon karaa nagaa yeroo dheeraa fudhata jedhamaa ture dhugaa tahuu dhiiseera. Haalaa fi hawaasa keessatti jijjiirraa buqqaasaa fiduun yeroo yoo fudhate illee, yeroo tokko tokko abbaa irree buusuuf qabsoon karaa nagaa godhamu shaffisuu danda’a. Lola itti fufuu ykn harka kennuuf dhaaf walhaasa’uun filmaata tokkicha tahuu hin danda’u. Fakkeenyoti olitti kaafne, boqonnaa tokkoffaa keessatti akkuma ibsame, nagaa fi bilisummaa warra barbaadaniif filmaatni gara biraan diddaa siyaasaa karaa nagaa deemsisuu dha. Boqonnaa 3ffaa Aangoon Eessaa Dhufaa? Hawaasa nagaa fi bilisummaa qabu argamsiisuun dalagaa salphaa miti. Kana argamsiisuuf ogummaa, jaarmayaa fi karoora tarsimawaa qabaachuu gaafata. Hundaa olitti ammoo aangoo qabaachuu gaafata. Abbaan irree buqqisuuf dimokraatonni siyaasaa walaba gad dhaabuuf aangoo siyaasaa qabaatanii gahummaan dhimma itti bahuu isaan barbaachisa. Garuu, aangoo siyaasaa kanatti akkamitti dhimma bahamaa? Humna waraanaa fi polisii Abbaan irree dhabamsiisuuf dimokraatonni aangoo siyaasaa akkamii fi hagamiin socho’uu qabanii? Deebiin gaaffilee kanaa aangoo siyaasaa hubachuu irraa dhufa. Aangoon siyaasaa maal akka tahe hubachuun guddoo rakkisaa miti. Dhugaan garii salphaa fi dirree irra jira. 3.1 Oduu Qamalee Aangoon siyaasaa maal akka tahe hubachuuf oduu/fakkeenya warra Chaynaa lui-Ji jedhamu ilaalun ni gaha. Oduun ykn fakkeenyi kunis akkasi: Kutaa Chayna Chu jedhamu keessa jaarsi tokko qamalee hojjachiifachuun jiraata ture. Ummatni Chu jaarsa kanaan ‘ju-gong’ jedhanii waamu. Ji-gong jechuun gooftaa qamalee jechuu dha. Jaarsi kun ganamuu qamalee balbala mana isaa duratti walgahii godhaaf ture. Walgahii kana irratti isaan keessa isa jaarsa tahetti warra kaan fudhee gara bosonaa akka deemu ajaja itti kenna ture. Qamaleenis bosona deemanii ija mukaa funaananii akka fidan dirqama qabu. Qamaleen kam iyyuu ija mukaa funaane kudhan keessaa tokko jaarsa kanaaf kennuu qaba. Kun seera dhaabbataa tures. Warri seera kana kabajuu didan alangaa dhaan reebamu turan. Qamaloti miidhaa kana hubatan illee kan isaan keessaa onnee godhatee gungumu hin turre. Guyyaa tokko ganama, qamalee xiqqoon tokko “mukketii bosonaa kana hundaa jaarsa kanatu dhaabeeyii?’ jettee warra kaan gaafatte. Qamalooti kaanis “ lakkii mukkeetiin kun ofumaan biqilanii” jedhanii deebisaniif. Qamalee xiqqoon sun itti fuftee “eeyyama jaarsa kanaa male ija mukkeetii kana ofii fudhachuu hin dandeenyuu?” jettee gaafatte. Warri kaanis “eeyyee ni dandeenya” jedhanii deebisaniif. Qamalee xiqqoon sun itti fuftee “egaa, nuti maaliif jaarsa kanaaf hojjanna ree?” Osoo isheen gaaffii ishee gaafattee hin fixin qamalooti dhugaan galeefii dammaqan. Halkan guyyaa sanaa, akka jaarsichi rafe erga mirkaneeffatanii booda dallaa mooraa itti galan cabsanii bahan. Gumbisaa iji mukaa keessatti walitti qabamu cabsanii barbadeessan. Ija mukaa jaarsichi walitti kuufate guurrattanii mukatti galan, lamatas gara isaatti hin deebine. Jaarsichii waan nyaatu dhabee beela’ee du’e. Addunyaa kana keessa namooti garii ummata bulchan dhugaan osoo hin taane gowwomsaa ykn abshaalummaa xixiqqaa dhaan bulchu jedhe ture namtichi Chayna Yuli-zi jedhamu. Namooti akkasii jaarsa gooftaa qamalee sanan wal hin fakkaatuu? Sammuun isaanii akka joonja’aa tahe of irratti hin beekan. Ummatni isaan gowwomsaan bulchan gaafa itti dammaqe, abshaalummaan isaanii lammata tasa hin hojjatuuf. 3.2 Madda Aangoo Siyaasaa Madda aangoo siyaasaa baruun salphaa dha. Abbaan irree ummata bituuf tumsa isaanii qabaachuu qabu. Yoo tumsa ummataa hin qabaanne Abbaan irree madda aangoo siyaasaa qabaachuu fi turfachuu hin danda’an. Madda aangoo siyaasaa kan jedhaman warra armaan gadiiti. Aboo/Abbommuu (Authority) Ummatni kan mootummaa dhaaf ajajamu ykn abboomamuuf waan mootummaan sun sirnaawwa/ seerawaa dha jedhee amanuuf. Mootummaan sun seerawa dha jedhee waan amanuuf abboomamaaf. Deggersa Namaa (Human Resources) Bayyinnii fi dandeetin namoota murna biyya bulchuuf tumsa, gargaarsaa fi warri abbomaman aangoo siyaasaaf murteessaa dha. Gita bittuuf warri tumsan abboomaman fi gargaaran bayyinni fi dandeetiin isaanii jabinaa fi laafina aangoo siyaasaa akeeka. Ogummaa fi Beekumsa (Skills and Knowledge) Mootummaan waan tokkoo tokko dalaguu dhaaf beekumsaa fi ogummaan warra isaaf tumsanii cimaa ykn dadhabaa tahuun murteessa dha. Wanneen Hin Mul’anne/ Qorqalbii (Intangible Factors) Ummatni warra bulchaniif tole jedhee ajajamuu fi bitamuuf qorqalbii fi idolojiin jiru dhiibbaa qaba. Qabeenya (Material Resources) Warri bulchan hagam akka qabeenya uumamaa, badhaadhina jiru, maallaqa, dinagdee, daandii wal qunnamtii fi geejjibaa akka tohatan murteessaa dha. Adaba/Wixii (sanctions) Warra isaaf abboomamuuf diddaa agarsiisan jilbeenfachiisuuf adabbii, sodaachisa, dorsiisa ummata irratti raawwatamu. Imaammata isaa hojii irra oolchuuf dhiibbaa humnaa warri bulchu ummata irraan gahu. Maddi aangoo armaa olii kun hundi kan irratti hundaawu ummatni mootummaa sana fudhachuu fi dhiisuu irratti taha. Yoo ummatni gaaffii tokko malee mootummaa dhaaf ajajame waan inni ajaju dalage baayyinni ummata ajaja fudhatu, dhaabbileen isaaf tumsanii jabina aangoo siyaasaa ni akeeku. Haalli hundi ajajamuu, abboomamuu ammoo iggitawaa miti, ni geggeedarama. Ummatnii fi dhaabbileen guutummaatti mootummaadhaf ni ajajamu, ni gargaaru, ni tumsu yoo tahe aangoon siyaasaa isaa ni jabaata. Karaa gara biraa ummatni fi caasaaleen jiran Abbaan irree tumsuu fi gargaaruu yoo dhaaban aangoon siyaasaa ni dhumata. Maddi aangoo siyaasaa murna bittuu deggersa ummaticha biraa qabu irratti hundaa’a. Tumsaa fi deggersa ummataa yoo hin qabu tahe aangoon siyaasaa gareen bittuu laaffatee maayii irratti ni diigama ykn ni dhabama. Abbaan irree gochaa ykn yaada akka fedhan dalaguu fi ajajuu isaanii xiqqeessu ykn gaaffii jala galchu guddaa sodaatu. Kanaaf Abbaan irree warra isaaf ajajamuu, tumsuu, hojjachuu fi abboomamuu didan ni sodaachisa, ni adabas. Kana gochuun Abbaan irree garuu jaalala fi ajajamu ummataa inni barbaadu hin argamsiisuuf. Abbaan irree ummata humnaan hacuucuun jilbeeffachiisuun kan inni barbaadu ajajamuu fi abboomamuu ummataa fiduufii hin danda’u. Miidhaa fi hacuuccaan osoo irra gahaa jiruu ummatni yoo diddaa isaa yeroo gabaabaaf illee itti agarsiise mooraa Abbaa Irruummaa keessatti jeequmsa uuma. Ummata sochaachuu fi garaa wallaalutti seena. Kun ammoo aangoo Abbaan irree sharafa ykn dadhabsiisa. Ummatni aangoo mootummaa sodaachuu dhiisuun yeroo dheerina keessa gara sirna Abbaa Irruummaa laamisheessuu fi dalagaa dadhabsiisuutti geessee maayii irratti kufaatiin isaan xumurama. Haalli kun aangoon Abbaan irree deggersa siyaasaa dhabuun agabee suuta ykn shaffisee du’uu agarsiisa. Sirna mootummaa kam keessatti iyyuu sadarkaa bilisummaa ykn gabrummaa ummatoota kan irratti hundaawu murannoo ummatni sun bilisummaaf qabu, sirna isa hudhee gabromsuu fedhu of irraa kaasuuf murannoo fi cichoomina inni qabuu dha. Faallaa akkaataa hubannaa hawaasaatti Abbaan Irree deggersa ummataa malee jiraachuu hin danda’u. Haala kana namtichi Karl W. Deutsch jedhame bara 1953tti akkasitti ibse. “ Abbaan irree aangoo harkaa qaban hundumaa guutummaatti dhimma itti hin baane lubbuu ni dheeratu. Abbaa Irruummaa aangoo isaanii guutummaatti yeroo hundumaa kan dhimma itti bahan yoo tahe bulchiinsi isaanii lubbuu hin dheeratu. Gosa mootummaa kamu iyyuu caalaatti mootummaan Abbaa Irruummaa aangoon isaanii ummatni bulchan isaaniif ajajamuu fi abboomamuu irratti hunda’a. Ummatni yoo isaan hin deggerre barri isaanii lubbuu dheerachuu hin danda’u.” Namtichi Ingilizii John Austin jedhamu jaarraa 19ffaa keessa hariiroo Abbaa Irruummaa fi ummata gidduu jiru ibsee jira. Akka Austin jedhdetti yoo ummatni mootummaa kana buqqisuun qaba jedhee murteeffate, murtii isaa hojii irra oolchuuf waan isa muudachuu malu beekee itti seene, mootummaan ummatni jibbee sun humna jabaa qabaatus, deggersa keessaa fi alaa qabaatus, kufaatii irraa waanti isa dandamachiisu hin jiru. Ummata didee fincile humni deebisee akka duraanitti akka abboomamee bulu godhu tasa hin jiru jedha Austin. Namtichi Nikolo Makivelii jedhamus “ mootiin hawaasa guutuu diineffate nagaan jiraachuu hin danda’u. Ummata irratti hammeenyi raawwatu akka cimaa deemeen mootummaan isaa laafaa deema” jedhe. Dhugaan olitti himame seenaa keessatti ummatni Norway duula Naazii dura dhaabbachun mirkaneessanii jiru. Itti dabalees cunqursaa fi abbaa irrummaa komunistootaa dura ummatooti Polaand, Jarman, Czechs, Solvak fi warri kaan dhugaa kana raggaasisanii jiru. Dhuma irrattis sirna komunistii Awroppaa keessaa buqqisuun dhaan xumuranii jiru. Seenaa keessatti dhaloota Kristoos dura bara 494tti ummatni bulchiitoota Roomaatiif karaa nagaa ajajamuu didanii mootummicha diiguu danda’anii jiru. Qabsoon karaa nagaa godhamu ummatoota Awroppaa, Eshiyaa, Afrikaa, Amerikaa, Australia fi bakkoota biroottis dhimma bahamee jira. Mootummaan aangoo tohachuu ykn tohachuu dhabuu qabxiilee murteessan: a) fedhii ummatni dhiibbaa godhee aangoo mootummaa daangeessuuf qabu, b) cimina jaarmayaa fi dhaabbilee ummataa waloon deggersa mootummaa dhorkachuu danda’uu fi c) dandeettii ummatni gargaarsaa fi deggersa mootummaaf godhu agabsuu danda’uu tahu. 3.3 Wiirtuulee Aangoo Dimokraatawaa Hawaasi tokko dimokraatawaa tahuuf mallattoolee jiran keessaa tokko jaarmayaan hawaasaa, dhaabbileen adda addaa fi jaarmayooti miti-mootummaa walabni kan mootummaan hin tohanne jiraachuu dha. Dhaabbilee ykn jaarmayaalee kun fakkeenyaaf: kan maatii, waldaa amantii, waldaa aadaa, waldaa isportii, siyaasaa, naannoo qubsumaa, walda mirga namoomaa, waldaa muziqaa, waldaa beektootaa, fi kkf dha. Waldaaleen ykn dhaabbileen akkasii hawaasa tokko keessa jiraachuun mallattoo dimokraatawaa tahuu ti. Qaamoti ykn waldaaleen gara garaa kun akeeka dhaabbataniif haa hojjatan malee walitti kuufamee waan hawaasichi barbaadu argamsiisu. Itti dabalee qaamoti kun siyaasaa keessatti qooda guddaa qabu. Hawaasichi kallatti itti deemu bu’urri irraa ka’anii dhiibbaa godhamu qaamota kana tahu. Waldaaleen, jaarmayaaleen fi qaamoti kun hawaasicha irratti dhiibbaa godhan qabu jechuu dha. Akkasumas yoo mootummaan ykn gartuun tokko fedhii hawaasaa ala deemuu jalqabe qaamoti kun dura dhaabbachuu danda’u. Namtokkeen yoo hin ijaaramin hawaasichaaf waan gumaachan hin qabaatan. Ummatni yoo hin ijaaramne ammoo mootummaa Abbaa Irruummaa irratti dhiibbaa godhuu hin danda’an. Mootummaan Abbaa Irruummaa qaamotaa fi waldaalee kana walabummaa yoo dhorkate ummatni dhiibbaa godhuuf humna hin qabaatu. Akkasumas mootummaan sun waldaalee fi dhaabbilee kana yoo kan dhuunfate tahe mootummaan sun namtokkee fi hawaasa hacuuca jechuu dha. Yoo jaarmayooti fi waldaaleen hawaasaa kun walaba kan mootummaan isaan hin tohanne yoo tahe diddaa siyaasaa ummatni godhuuf qooda guddaa qabaatu. Ummatni harka wal qabatee jaarmayatti dhimma bahee diddaa siyaasaa gaggeessaniin Abbaa Irruummaa buqqisuu ykn laaffisuu akka danda’an fakkeenya heddutu seena keessa jira. Jaarmayaaleen ummataa wiirtuu aangoo fi bu’ura ummatni irraa ka’ee Abbaa Irruummaa dura dhaabbatuu dha. Hawaasa bilisa bor ijaaramuuf jaarmayooti kanatu bu’ura tahu. Qabsoon bilisummaa milkaawuuf jaarmayaaleen walabni jiraachuu fi jabaachuun haal-duree barbaachisaa dha. Abbootiin Irree dhaabbilee miti-mootummaa fi jaarmayaalee hawaasaa tohachuutti yoo milkaawan ummatni jaarmayaa gara biraa bilisaa fi walaba ijaarrachuun barbaachisaa dha. Biyya Hungary keessatti warraaqsa bara 1956 – 57 deemsisan keessatti waldaalee walaba ijaarratanii, waldaalee kana walitti fiduun yeroo gabaabaaf illee tahu sirna federaalummaa dhaabbatanii turan. Akkasumas bara 1980ta keessa hojjattooti biyya Poland walitti dhufuun tumsa ijaarrataniin dhimma biyyaa sadarkaa tohachuu irra gahanii turan. Jaarmayaalee akkasii dhaabbachuuf fi dagaagsuun deemsa siyaasaa keessatti barbaachisummaa cimaa qaba. Malli ykn tooftaan adda addaa olitti tuqaman salphaa dhumatti Abbaa Irruummaa dhabamsiisuu ykn dadhabsiisu jechuu miti. Yaalii yeroo tokkoon fiixa bahuus jechuun hin danda’amu. Qabsoon godhamu wareegama malee ta’as hin jedhamu. Warri Abbaa Irruummaaf hojjatan ummatni akkuma isaa duraanitti akka mootummaaf ajajamu godhuuf humnatti dhimma bahuun isaanii hin oolu. Unkaa madda aangoo olitti ilaalle diigamuu sirna Abbaa Irruummaatti gumaachuu ni danda’u. Haa tahu malee Abbaa Irruummaa buqqisuuf qaama laafina sirna isaa beekuun barbaachisaa dha. Itti aansinee amalaa fi qaama laafina Abbaa Irruummaa ilaalla. Boqonnaa 4ffaa Abbootiin Irree Laafina Qabu Abbootiin Irree jabaa kan qilleensi hin raafne fakkaatan illee laafina ni qabu. Caasaan mootummaa Abbaan irree: tikaa, polisii, waraanaa, mana hidhaa, saglii dhoksaan nama ajjeeftuu fi kkf namoota lakkobsaan xiqqoo dhaan tohatamu, ajajamus. Qabeenyi uumamaa, maallaqni, omishini biyyaa, fi kkf Abbaa Irruummaan saamamu akka dantaa isaaniif duwwaa oolu godhama. Biyya akkasii keessatti dhaaboti ykn humnoti mormiitootaa dadhaboo, laaffatoo kan waa godhuu hin dandeenye fi aangoo hin qabne dha. Haalli kun humnotiin mormiitootaa akka homaa godhuu hin dandeenye fakkeessa. Kun garuu dubbii isa dhumaa miti. 4.1 Faana Achilles Adda Baafachuu (Identifying the Achilles’ Heel) Hirpha Achilles kan jedhamu kun oduu durii warra Giriikii irraa dhufa. Oduun kun qaamni jabaa kan hin tuqamne fakkaatu bakka laafaa tokko akka qabu agarsiisa. Oduun kunis akkasi. Biyya Giriikii keessa goota ykn loltuu jabaa Achilles jedhamutu ture. Loltuu kana meeshaan lolaa eeboo fi goraadeen gogaa isaa seenu hin turre jedhama. Sababni isaas daa’imummaa isaatti haatii isaa laga Styx jedhamu laga xinqolaa keessa cuuphxee turte jedhama. Namni laga kana keessa cuuphame sibillii qaama isaa hin seenu jedhanii amanu turan. Balaan akkamii illee isatti hin dhufus jedhu. Achilleen garuu qaama laafaa sibilli waraanu danda’u qaba ture. Haati isaa oggaa laga sana keessa isa cuuphxe akka bishaan fudhatee hin deemneef faana isaa qabdee ture. Bakka harki haadha isaa qabde sun bishaan hin tuqne ture. Qaamni laafaan Achilles bakka kana tahe. Achilles guddatee loltuu oggaa tahe meeshaan isa waraanu dhabame. Lola seenu hundaatti injifatee gala. Haata’u malee lola warra Troy jedhaman wajjin godhame irratti dhoksaa qaama laafina Achilles namni beeku tokko loltuu Troy miilla/ faana isaa ilaalii xiyyaan rukuti jedhee gorse. Akkuma sanatti loltuun Troy faana Achilleetti qiyyaafatee rukutee madeesse. Achillenis madaa sana irraa hafuu dadhabee moo’ame. Erga yeroo sanaatii jechi “ Faana Achilles” jedhamu qaama laafina nama, dhaaba, jaarmayaa ykn mootummaan tokko qabu akeekuuf dhimma itti bahama. Jechi dhugaan kun Abbaa Irruummaatif ni hojjata. Abbaa Irruummaa jabaa fakkaatu illee moo’amee booji’amuu danda’a. Kun tahuuf ammoo bakka laafina isaanii (Faana Achilles) beekuutu barbaachisa. Waan dandeessu hundaa humnaa fi qabeenya walitti kuuftee bakka laafina Abbaa Irruummaa haleeluu dhaan isa injifachuun ni danda’ama. Laafina Sirna Abbaa Irruummaa Laafinoota sirna Abbaa Irruummaa keessaa garii warra armaan gadii ti. 1.Sirna Abbaa Irruummaa sochoosuuf tumsa ummataa, dhaabbilee fi jaarmayaa isa barbaachisu irraa kutuu ni mala. 2.Imaammata haaraa kan isaa duraan hordofaa ture baafachuun haala fi amalli isaa isa hin dandeessisu. 3. Sirni Abbaan irree waanuma nuffisiisaa kanuma kaleessaa fi dheengadda dalagaa ture irra deddeebi’ee hojjachuu malee dhaala haaraa dafee simatee itti of madaqsuu hin danda’u. 4. Qabeenyaa fi humni namaa dalagaalee karoormafaniif qabame bira dabree haaraa dalagsiisuu hin danda’u. 5. Abbaa Irruummaa gammachiisuuf jecha hojjattootni isaa gabaasaa dhugaa fi haala jiru ibsu dhiisanii waan Abbaa Irruummaa gammachiisu gabaasu. Kun ammoo akka Abbaa Irruummaa haala jiru hubatee murtii sirrii hin murteessine dhorka. 6. Bu’urri aydolojii sirna Abbaan irree soofamee akkaataan itti dalagamu raafamaa taha. 7. Aydolojii cimaan yoo jiraate akkaataa hubannaa irratti dhiibbaa qabaatee haala dhugaa jiruu hubachuu dhabuu irratti dhiibbaani qabaata. 8. Gahummaa fi shaffisaan dalaguun birkoraasii sirnichaa nyaatamee laaffatee ykn tohannoon godhamu cimee imaammatni sirnichi baasu akka hojii irra hin oolle taasisuu danda’a. 9. Caasaa sirnichaa gidduutti wal mormiin, qondaalota isaa giddutti wal dhabbii fi dorgommiin uumamee sirna Abbaa Irruummaa miidhuu ykn diiguu danda’a. 10. Ukkamsaa, uggura, tohannoo, hordoffii, h acuuccaa fi haala jiru irraa beektootii fi barattooti quufa dhabuun jeeqamuu malu. 11. Idileetti hawaasi yeroo keessa mootummicha irraa abdii fi dantaa dhabuu, shakkuu fi diineffachuu malu. 12. Garaagarumman godinaa, gitaa, aadaa fi sabummaa cimuu ni mala. 13. Muudamuun aangoo sirna Abbaa Irruummaa sabatawaa tahuu dhiisuu ni danda’a. siran kana keessatti namooti garii aangoon ol bahuu , kaan gad bu’u, bakka aangoo irraa kaafamuu, arihamuu, gara biraan bakka buufamuun sirnicha sabatiinsa dhorkata. 14. Humna waraanaa ykn polisii keessaa gartuun tokko fedhii isaa guuttachuuf akeekaa fi fedhee Abbaa Irruummaa ala socho’uu ykn fonqolcha godhuu mala. 15. Abbaa Irruummaa reef aangoo qabate yoo tahe gad of dhaabuuf yeroo isa barbaachisa. 16. Abbaa Irruummaa keessatti namooti muraasi murtii baayyee waan godhaniif imaammataa fi tarkaanfii fudhatamu irratti dogoggorri dhalachuu ni mala. 17. Mootummaan sun tohannoo fi murtii waaltessee ture laaffisee qaama gadiif aangoo yoo dabarsee kun caalmaatti isa dadhabsiisuu danda’a. 4.3 Laafina Sirna Abbaa Irruummaa Haleeluu Dhaabni dimokraatawaa tahe tokko laafinoota sirna Abbaan irree olitti tarrifamanitti dhimma bahee faana Abbaa Irruummaa (Achilles Heel) waraanuu danda’a. Qaama laafina Abbaa Irruummaa baranii haleeluu dhaan akka inni geeddaramu ykn caccabee unkutaawu godhuun ni danda’ama. Xumura Abbootiin Irree fagoo irraa kan sochoone jaboo fakkaatan illee laafina: waldorgommi qondaalotaa, caasaan wal danqee akka shaffisaan hin hojjanne godhuu, walmormii dameelee fi jaarmayaa qaama mootummaa gidduu qabaachuu danda’a. Laafinooti kun yeroo keessa mootummicha dadhabsiisuu dhaan, sirna kan qilleensi hin raafne fakkaataa ture garuu keessi isaa horsosso’ee diddaan ummataa itti ka’ee diiguu mala. Yeroo kana tahu karoorri mootummichi nan hojjadha jedhee baafatu tokko illee fiixa bahuu hin danda’u. Kanaaf fakkeenya gaarii kan tahu waan Hitler irra gahee dha. Ajajni Hitler olii dabarsu dabarsu sababa qondaaloti isaa gad jiran didaniif ajaja isaa hojii irra hin oolu ture. Mootummaan Abbaa Irruummaa yeroo tokko tokko, osoo hin beekamne, yeroo gabaabaa keessatti diigama. Haalli akkasii deddeebi’ee waanuma mul’atee dha. Yeroo kana jedhamu sirni Abbaa Irruummaa wareegama fi balaa malee dhabama jechuun hin danda’amu. Daandiin bilisummaa kam iyyuu balaa qaba, wareegama, itti dhiphachuu fi rakkachuu gaafata. Battalatti osoo hin taane yeroo keessa galii isaa rukuta. Tarkaanfiin fudhatamu kamuu injifannoo yeroo gabaabaa keessatti argama jedhanii eeguun hin tahu. Haata’u malee laafina Abbaa Irruummaa adda baafatanii sana irratti qabsoo godhuun injifannoon xumuruuf carraa guddaa qaba. Waanti murteessaan akkaataa qabsoon sun itti gaggeeffamuu dha. Boqonnaa 5ffaa Aangootti Dhimma Bahuu Boqonnaa 1ffaa keessatti Abbaa Irruummaa karaa waraanaan qabsoo irratti godhuuf bakka laafina isaa osoo hin taane bakka jabina isaa rukutuu dha jennee turre. Mormitooti haala meeshaan lolaa, dhiheessiin rasaasaa fi gara biraa hir’uu tahe keessatti Abbaan irree karaa waraanan dura dhaabbachuu filachuun aanjaa isaaniif hin qabaatu. Abbaan irree karaa humna waraanaa olaantummaa qabu. Humna alagaa irratti abdachuunis akka hin baafne ifaa dha. Boqonnaa lammaffaa keessatti Abbaan irree buqqisuuf walhaasa’uu irratti abdachuun maal akka of keessaa qabu dubbannee jirra. Erga akkas tahee dadhabiinsa Abbaan irree saaxilee, dimokraatootaaf haala aanjaa malli uumu maaltu jira? Aangoo siyaasaa boqonnaa sadii keessatti dubbatame irratti hundaa’uun tooftaa akkamii hordofama? Filmaatni gara biraan diddaa siyaasaa ti. Diddaan siyaasaa amaloota armaan gadii qaba. •Abbaan irree loluu dhaaf tooftaa Abbaan irree filatu kan itti bahi isaa isaaf madaalu hin fudhatu •Mootummaan diddaa siyaasaa ukkamsuuf ni rakkisa •Diddaan siyaasaa dadhabiinsa Abbaan irree hammeessee, humna isaa jalaa cira. •Tarkaanfiin naannoo bal’aa irratti fudhamu illee akeeki isaa ifaa dha. •Akka Abbaan irree murtii fi tarkaanfii dogoggoraa fudhatu taasisa. •Hawaasa guutummaatti, gartuulee fi dhaabbilee hawaasaa qabsoof sochoosee bulchiinsa jibbisiisaa Abbaan irree buqqisa. • Aangoo harka hawaasaatti galchee sirni dimokraasii akka gad dhaabbatu godha. Qabsoon Karaa Nagaa Maal Akka Dalagu Diddaan siyaasaa akkuma humna waraanaa dhimma adda adda irra ooluu danda’a: humni ittin morman dhiibbaan itti jabaatee akka tarkaanfi gara biraa fudhatu godhuuf, mormii karaa nagaa furuuf haala aanjeessuuf, ykn mootummaan ittin morman diiguuf ni taha. Diddaan siyaasaa qabsoo humnaan godhamu irraa karaa baayyee adda taheen gaggeeffama. Diddaan siyaasaa fi qabsoo humna maluma qabsoo ittin godhanii dha. Haata’u malee malaa addaa fi itti baha addaa argamsiisu. Mormii furuuf qabsoon hidhannon godhamu meeshaa lolaatti dhimma waan bahuuf lubbuun ni bada, qaamni ni hir’ata, qabeenyaan ni barbadaawa. Qabsoon karaa nagaa gaggeeffamu wal xaxaa fi qabsoo humnaan godhamu irraa mala addaa hordofa. Qabsoon karaa nagaa yeroo godhamu qorqalbii ummataa,hawaasaa fi dinagdee irratti qiyaafata. Siyaasaa meeshaa godhachuun dhaabbilee hawaasaa fi ummata irratti hojjata. Tooftaan qabsoo kun maqootii akka: diduu, hojii dhaabuu, tumsa dhorkachuu, hiriira bahu, ajajamuu diduu, fi humna ummataa jedhamaniin beekamu. Akkuma amma dura jedhametti mootummaan kam iyyuu kan biyya bulchuu danda’u yoo ummata biraa tumsa qabaate, yoo ummatni ajajameef duwwaa dha. Qabsoo hidhanoo irraa addatti diddaan siyaasaa akka mootummaan jarreen kana dhabee agabu godha. Naamusaa fi Meeshaa Qabsoo Karaa Nagaa Diddaa siyaasaa amma dura deemsifan irraa dogoggorri mul’ate tooftaa tokko ykn lama (hojii dhaabuu fi hiriira nagaa) duwwaatti dhimma bahuu dha. Diddaa sana waalteessu ykn wiirtuu hedduu irraa deemsisuu kan dandeesisan tooftaalee hedduutu jiran. Haga ammaatti tooftaalee diddaa karaa nagaa gara dhibba lamaa bira gahamanii jiru. Isaan malee gara biraanis ni jiru. Tooftaaleen kun garuulee sadii jalatti qoodamuu danda’u. Isaanis: 1) mormuu fi amansiifachuu, 2) tumsa dhorkachuu fi 3) itti seenanii irraa hirmachuu tahu. Tooftaan karaa nagaa mormuu fi amansiisuu kan godhamu hiriira bahuu, waltajjii qabatanii taa’uu, baayyinaan bahanii karaa cufuu dha. Kun tooftaa 54 qaba. Tumsa dhorkachuun amma illee damee gad jalee saditti qoodama. Isaanis: a) karaa hawaasummaa tumsa dhorkachuu (tooftaa 16), b) karaa dinagdee tumsa dhorkachuu (tooftaa26), fi hojii dhaabu (tooftaa 23), c) karaa siyaasaa tumsa dhorkachuu (tooftaa 38). Tooftaan itti seenanii irraa hirmaachuu kun kan qaamaan keessaa hirmaatan kan akka nyaata lagachuu, waajjira qabatani taa’uu, fi caasaa mootummaa cinaatti mootummaa dirirfachuu dha. Inni mootummaa tolfachuu kun tarkaanfii isa dhumaa ti. Barreeffama kana gara dhumaatti tooftaaleen 198 maxxananii jiru. Tooftaalee kana keessaa irra guddaan yoo of eeggannoon filaman, itti fufiinsaa fi bal’inaan, mala bilchaataan, namoota oggumaa qabaniin hojii irra oolan mootummoota seeraan hin deggeramnetti rakkoo guddaa uumuu danda’u. Kun Abbaan irree gosa kamii irratti ni hojjata. Akka qabsoo karaa hidhannoo osoo hin taane tooftaan karaa nagaa qabsoo godhuu dhimma baayyee barbaachisaa tahe irratti xiyyeeffachuu danda’a. Fakkeenyaf, Abbaan irree buqqisuun hundeen siyaasaa waan taheef, karaa nagaa qabsoo siyaasaa gaggeessuun baayyee murteessaa taha. Kunis Abbaan irree beekuu fi tumsa kennuufii diduu taha. Tumsa kennuu diduun imaammata addaa irratti tahuu danda’a. Osoo of irratti hin beeksifne dhibaa fi hojii hudhuu dhaan dadhabsiisuu, yeroo garii ammoo ifatti ajajamuu diduu fi hiriira bahuun diddaa agarsiisuu maloota dhimma itti bahamanii dha. Qaamni dadhabiinsa Abbaan irree yoo dinagdee tahe, dinagdeen irratti ummatni gungummii qaba yoo tahe, hojii dhaabuu fi dhibaa’uun tooftaa mijjataa diddaa karaa nagaa taha. Fedhii saamicha dinagdee Abbaan irree qabu dura dhaabbachuuf hojii dhaabuu, hojii dadhabsiisuu, ogeessoti hojii irraa baduu faatti dhimma bahutu danda’ama. Fincilli hojii diduu gosa adda addaa warshaa, geejjiba fi dhiheessii irratti dhimma bahuun barbaachisaa dha. Qabsoo karaa nagaa godhamu keessaa malli tokko hojjataan waajjira seenee garuu hojii lafa irra harkisu, ni dhibaa’uu, shaffisaa fi mirqaanaan hojjachuu dhabu faa dha. Hojii irratti dogoggorri beekaa dalagama. Na dhukkuba jechuun hoji dhiisuu ykn ammoo beekaa dadhabsiisuun ni jiraata. Yokaan ammoo tasuma hojjachuu dida. Namni garii diddaa agarsiisuuf bakka waaqeffannaa dhaqa. Ijoolleetu nu duraa rukutama olola jedhu sababfachuun akka ijoolleen mana barnootaa hin dhaqne godhame manatti barsiisama. Waldaalee ykn jaarmayaa kan yeroo nagaa miseensa itti tahamu amma diddaa agarsiisuuf seenun didama. Jireenya normal tahe akkasii jiraachaa garuu keessatti diddaalee armaan olii agarsiisuun qabsoo bilisummaatif hedduu gumaacha. Qabsoo karaa nagaa godhamuu fi qabsoon hidhannoo dhaan gaggeeffamu baayyee wal irraa adda. Kana waan taheef, yeroo qabsoo karaa nagaa gaggeessan humnaatti dhimma bahuu irraa of qusachuu feesisa. Abbaan irree karaa humnaa olaantummaa qaba waan taheef yoo tarkaanfii humnaa fudhatan isaaf irra mijjata. Miidhaan Abbaa Irruummaa geessisu gara qabsoo hidhannotti nama harkisu illee qabsoon karaa nagaa gaggeeffamu injifachuuf naamusa cimaa hordofuu feesisa. Abbaa irree humnatti dhimma bahu dura dhaabatanii naamusa cimaan qabsoo karaa nagaa geessuun waan afur armaa gaditti ibsamu hordofuu feesisa. Qabsoo siyaasaa karaa nagaa godhamu keessatti naamusa jabaa hordofuun baayyee barbaachisaa dha. Ummata harka duwwaa qabso karaa nagaa godhu irratti tarkaanfiin Abbaan irree fudhatu deggersa isa dhabsiisee, gartuu isaa keessaa illee kannen mormitoota deggaran ni mul’atu, warri mormii godhu ammoo deggersa guddaa ummata irraa argataa deema. Yeroo tokko tokko tarkaanfii humnaa Abbaan irree irratti fudhachuun ni barbaachisa taha. Jibbaa fi abdii kutannaan mormiitooti akka gara tarkaanfi humnaatti cehan ni godha. Yokaan ammoo gartu tokko tokko osoo bu’aa qabsoo karaa nagaa gaggeessuu beekuu, qabsoo humnaan godhan dhiisuu dida. Yeroo akkas tahu, diddaan siyaasaa jalqabame dhiifamu hin qabu. Garuu haga danda’ametti,tarkaanfilee karaa nagaa fi humnaa fudhataman adda baasuun baayyisee barbaachisaa dha. Kana adda baasuuf teessuma lafaa, gartu ummataa, yeroo fi dhimma irratti hunda’uutu danda’ama. Yoo kun hin taane diddaan siyaasaa karaa nagaa godhamu akka hin milkoofne godhuu danda’a. Diddaa siyaasaa yeroo gaggeessan madaawu, fi du’uun akka jiraatu beekamaa dha. Haata’u malee qabsoo hidhanoon godhamu irra ni xiqqaata. Qabsoon karaa nagaa godhamu marsaa dhuma hin qabne ajjeesuu fi gara jabeenyaatti hin gumaachu. Qabsoon karaa nagaa godhamu sodaa of irraa dhabamsiisuu gaafata. Deemsa keessas sodaa mootummaa irraa ummatni qabu dhabamsiisa. Sodaa kana jalaa bilisa bahuun hundee aangoo Abbaan irree cira. A/irre ummata irratti aangoo qabu dhabamsiisa. Banaa, Iccitii fi Hamilee Guddaa Iccitiin, gowwomsaa fi lafa jalaan shiruun qabsoo karaa nagaa godhamuuf rakkoo dha. Basaasotaa fi tikni mootummaa waan karoora karoorfame akka hin barre godhuun hin danda’amu. Sochii karaa nagaa godhamuu iccitaawaa taasisuun sodaa irraa kan maddu tahee sodaas kan cimsuu dha. Kun ammoo namoota silaa sochii diddaa irraa qooda fudhatan xiqqeessa, hafuura diddaas ni qabanneessa. Sochii godhamu iccitaawaa taasisuun namooti akka wal shakkan, wal balaaleeffatan, abalu lukkee diinaati jedhanii akka wal baqatan godha. Sochii sana iccitaawaa taasisuun akka inni qabsoo karaa nagaa geggeeffamu hin taane taasisa. Karooraa fi yaada qaban dhoksaa tokko malee ifa taasisuun sochiin sun akka jabaatu godhutti gumaacha. Rakkinichi baayyee wal xaxaa dha. Kanaaf sadarkaa tokkotti iccitii isaa eeguun ni barbaachisa. Namooti beekumsa qaban basaasi akka irratti hin barretti haala Abbaan irree fi tarkaanfii fudhatamuu qaban gad faginaan xiinxaluu qaban. Waraqaa dhoksaan lafa jala facaatu qopheessuu fi baayyisuu, radio biyya keessaa seeraan ala dabrutti dhimma bahuu fi odeeffannoo tarkaanfii Abbaan irree fudhatu walitti qabun bifa dhokataa fi iccitaawaan tahuu qaba. Sadarkaa qabso karaa nagaa godhamu hundaa irratti hamilee jabaa qabaachuu fi hordofuun barbaachisaa dha. Sodaa of irraa balleessuu fi naamusa barbaachisu eeguun guddisee barbaachisaa dha. Jijjirama fiduu dhaaf lakkobsi namaa baayyee tahun barbaachisaa dha. Lakkobisa namaa baayyee argamsiisuuf ammoo warri irratti hirmaatan hamilee jabaa qabaachuutu irraa eegama. Hariiroo Aangoo Bakka Geeddaruu Diddaan siyaasaa haala qabsoo guyyuu jijjiiramu keessatti adeemsifama. Tarkaanfiin fudhatamu tokko kan fallaasaa isaa fudhatamuun jijjiirama. Waanti dhaabbatan hin jiru. Hariiroo aangoo shaffisaan geeddarama. Kun kan dhugoomu miidhaa fi hacuccaan jiraatu illee warri diddaa godhan qabsoo isaanii karaa nagaa osoo wal irraa hin kutne yoo itti fufanii dha. Garaagarummaan aangoo gartuulee lamaan wal morman gidduu jiru, isa qabsoo hidhannoo caalaatti, wal irraa fagaataa, dhuma irratti itti baha siyaasaa bal’aa fi haaraa maddisisuu danda’a. Garaagarummaa kana irraa kan ka’e, tarkaanfiileen fincilotaan fudhatamu itti baha isaan yeroo sanatti hin yaadin as baasuu danda’a. Kun ammoo gama tokko jabeessuu, kaan laaffisuu ni mala. Gamni qabsoo karaa nagaa godhu, tarkaanfii fudhatuun humna mormituu isaa laaffisuu ykn jabeessuu irratti dhiibbaa guddaa godhuu danda’a. Fakkeenyaaf mormitooti muratoo fi kutatoon, gochaa bineessummaa Abbaan irreef yoo jilbeeffachuu didan waraana isaa fi ummata keessatti deggersa dhabsiisa, sadarkaa tokkotti ammoo sadarkaa waraanni itti fincilu gahuu danda’a. Sochiin mormitooti godhan bal’atee akka hawaasi addunyaa Abbaan irree balaaleffatu fi abaaru taasisa. Diddaa siyaasaa ogummaan, naamusaan fi itti fufiinsaan yoo gaggeessan ummatni duraan Abbaan irree deggeru ykn moggaa dhaabbatu, akka baayyinaan qabsoo irraa hirmaatan godha, Abbaan irree deggersa ummataa akka dhabu taasisa. Jijjiirraa Fiduuf Mala Afur Qabsoon karaa nagaa godhamu jijjiirraa karaa afuriin maddisiisuu danda’a. Malli inni duraa yeroo baayyee kan hin taane tahu illee garuu tahee jira. Finciltoota muratoo fi jagna kan miidhaan gosa fedhe iyyuu akeeka isaani irraa hin tochoofne tahuu gareen isaaniin morman yeroo argan kaayyoon finciltootaa haqa jechuu gadduufii jalqabanii booda irratti isaan cinaa hiriiruu ni malan. Malli kun amansiifachuu jedhama. Malli kun dabree dabree kan mul’atu tahu illee mormii garii hiikuu dhaaf yeroo itti hin danda’amne tahu ni jira. Yeroo baayyee kan tahu, qabsoon karaa nagaa gaggeeffamu haala mormii fi hawaasa geeddaree akka gareen faallaa dhaabbatu akka fedhe hin hojjanne taasisa. Jijjiirraa akkasii argamsiisuutu mallota sadan hafan: ofitti fudhachuu (accommodation), karaa nagaan dirqisiisuu (nonviolent coercion) fi diigamuu (disintegration) fida. Isaan kana keessaa isa kamtu dhalataa kan murteessu garuu hammam akka aangoon gara dimokraatootaati akka galuu dha. Yoo kaayyoon qabatani ka’an kan bu’uraa hin taane, gaaffiin mormitooti qabatanii ka’an kan sodaachisu waan hin taaneef, aangoo irratti gaaffiin ka’ee haga tokko kan jijjiirame yoo tahe, mormii sun walii galtee uumuu dhaan furamuu danda’a. Haala akkasiin mormii furuun ofitti fuudhachuu (accommodation) isa jedhan taha. Fincilli hojii dhaabuu yeroo baayyee bifa kanaan xumurama. Gamni lachuu akeeka isaanii irraa haga tokko waan argataniif walii galtee irra gahamee araaraan qadaadama. Mootummaan fincilli bifa kanaan xumuramuu ni fedha. Sababni isaa wal diddaa dhalate waan furee, mootummaa haqaa isa fakkeessuun maqaa isaa hawaasa addunyaa biratti waan tolchuuf. Yeroo mala ofitti fudhachuu (accommodation) kanaan mormii furuuf yaalan of eeggannoo cimaa godhuu feesisa. Qabsoon Abbaa Irruummaa buusuuf godhamu mala kanaan hin gaggeeffamu waan taheef. Qabsoon karaa nagaa mala amansiisuu ykn ofitti fudhachuu caalaatti humna qabeessa tahuu danda’a. Ummatni tumsa dhorkachuu fi diddaa agarsiisuun haala siyaasaa fi hawaasaa geeddaruu danda’a. Keessaafuu aangoo Abbaan irree dinagdee, hawaasaa fi politikaa irratti qabu ni geeddara. Humni waraanaa fi tiksaa mootummaan qabu mormitoota hacuucu akka duraanitti ajaja fudhachuu dhiisuu amanamummaan isaa shakkisiisaa tahuu mala. Humni waraana fincilootaaf looguu jalqaba. Bulchitootaa fi abbootiin irraa akeeka isaani ganamatti cichan illee humni ittin hojii irra oolchan jalaa haxaawamee dhabamuu mala. Malli kun karaa nagaan dirqisiisuu (nonviolent coercion) isa jenne sana taha. Karaa nagaan dirqisiisuun kun haala tokko tokko keessatti kana caalaa bal’atee deemuu danda’a. Mootummaan sun aangoo ajajee waa hojjachiisuu guutummaatti dhabee caasaan inni diriirfate caccabe unkutaawa. Finciltooti diddaan agarsiisanii fi tumsi dhorkatan bakka gahee Abbaan irree isaan irratti aangoo tohannoo qabu guutummaatti dhaba. Birokraasin isaa ajajamuufii dida. Humni waraanaa fi polisii irratti fincilu. Deggertoota isaa kan turanii fi ummatni nu hogganuf mirga seeraa beekuufii didu. Duraan gargaarsi godhanii fi abbomamaa kan turan ni dhabama. Kun egaa mala jijjiramaa isa afuraffaa diigamuu (disintegration) sana taha. Humni Abbaa Irruummaa qabu soofamee waan dhumeef harka kennuu duwwaatu isa hafa. Akka kanatti mootummaan sun kufee caccaba. Tarsiimoo qabsoo bilisummaa yero diriirsan maloota afuran sana sammutti qabachuu feesisa. Yeroo garii akka tasaatti hojjatu. Haata’u malee, isaan keessaa eegganoon yoo mala tokko ykn lama filan, qabsoo jijjiirraaf godhamu keessatti tarsiimoo kaan wajjin wal gargaaranii ija argamsiisuu danda’u. Mala tokko ykn baayyee filachun haala danuu irratti hunda’a. Isaan keessa tokko hariiroo aangoo, haalaa fi akeeka qabsoo karaa nagaa mootummaa fi mormitoota gidduu jiruu dha. 5.6 Dimokraasii Argamsiisuuf Qooda Diddaan Siyaasaa Karaa nagaa qabsoo godhuun siyaasaa hawaasa tokko dimokraateessuuf karaa hedduu gumaacha. Karaa nagaan qabsoo godhuun dimokraatessuu irratti fafa qabaachuu danda’a. Warri diddaa siyaasaa kana hogganan ummatni akka isaan hordofu dhiibbaa godhuu danda’u malee humna waraanaa fi polisii waan of harkaa hin qabneef kan isaanii ajajamu didu hidhuu fi ykn ajjeessuuf hin danda’an. Haala akkasi ikeessatti gartuun tokko ka’ee abbaa irree tahuu danda’a jechuu dha. Dimokraasiin hawwame hafee abbaa irree bakka bu’uu danda’a jechu dha. Diddaan siyaasaa dimokraateessu dhaaf qooda guddaa taphachuu danda’a. Kunis, qabsoon karaa nagaa gaggeeffamu ummatni mala addaan fincilee bilisummaa isaa akka gonfatuu fi tikfatu isa dandeessisa. Haala akkasii keessatti kan abbaa irree tahuuf abjootu bakka hin argatu. Gadi kanatti qooda qabsoon karaa nagaa godhamu dimokraatessuu keessatti qabu tarrifna. •Qabsoo karaa nagaa godhamu irraa muxannoo argamuun ummatni of irratti amantii horatee tarkaanfii fi sodaachisa mootummaan fudhatu dura dhaabbachuu danda’a. •Qabsoon karaa nagaa godhamu ummatni tooftaa tumsa dhorkachuu fi finciluutti dhimma bahee hacuuccaa mootummaan mirga dimokraasii ukkamsuun ummata tohachuu barbaadu dura akka dhaabbatan gargaara. •Ukkamsaa fi cunqursaan mootummaa osoo jiruu qabsoon karaa nagaa godhamu ummatni mirga dimokraasii kan akka haasa’uu, barreessuu, ijaaramuu fi walgahii gaggeeffachuu hojii irra oolfatu isa dandeesisa. •Qabsoon karaa nagaa godhamu akka gartuulee walabni, dhaabbati hawaasaa bilisa tahe akka jabaatu, haaraan akka dhalatu godhuu irratti gargaara. Isaan kun dimokraasii dhugoomsuuf hedduu barbaachisa. Sababni isaa ummatni ijaaramee humna horatee isa abbaa irraa tahuuf abjootu hongeessa. • Qabsoon karaa nagaa godhamu humna waraanaa fi polisii mootummaa abbaa irree dura akka dhaabbatu isa dandeesisa. • Qabsoon karaa nagaa godhamu, warri bulchiinsa harkaa qaban akka gara hacuucanii bulchuutti akka hin tarkaanfannee ummataaf malaa fi tooftaa kenna. Kun ammoo dantaa dimokraasiif barbaachisa. Qabsoon Karaa Nagaa Walxaxaa dha Akka armaa olitti lafa kaa’ametti qabsoon karaa nagaa gaggeeffamu tarkaanfii hawaasaa wal xaxaa, mala hedduu kan hordofu, jijjirama gosa adda adda kan fiduu danda’uu fi naamusa adda kan gaafatu utahuu dha. Diddaan siyaasaa injifannon xumuramee abbaa irree buqqisuu danda’uuf qophii gahaa fi karoora of eeggannon karoorfame gaafata. Warri qabsoo kana irraa hirmaatan dursanii maal akka isaan irraa eegamu beekuu qaban. Dinagdeen barbaachisu argamuu qaba. Warri sirritti xiinxalan akkaataa qabsoon karaa nagaa galii isaa rukutuu danda’u irratti hojjachuu qabu. Amma dhimma fardii- karoora tarsimoo- baafachu kan jedhutti fuula deebifana. Boqonnaa 6ffaa Barbaachisummaa Karoora Tarsiimoo Abbaan irree fonqolchuu dhaaf diddaan siyaasaa bifa adda addaan jalqabuu danda’a. Baroota dabran keessa qabsoon diddaa siyaasaa kun osoo hin saganteeffatamin kan ofumaan ka’an turan. Sababooti diddaa kana kaasan waan adda addaa tahan illee yeroo baayyee hacuuccaa haaraa, nama beekamaa fi kabajamaa hidhuu ykn ajjeessuu, imaammata cunqursaa haaraa, hir’ina nyaataa, amantii kabajuu dhabuu, fi haala barbaachisaa tahe ayyaaneffachuu tahuu danda’u. Yeroo tokko tokko gochaan Abbaan irree ummata aarsuu irraa itti bahani isaa maal taha jedhee osoo itti hin yaadin fincila jalqaba. Yeroo garii tarkaanfii namtokkee ykn gartuu xiqqoon jagnummaan fudhatu deggersa ummataa argatee fincila taha. Miiddaan addaa gartuu xiqqoon yeroo hubatamu, warra miidhaa fakkaataan isaan irraa gahee ture dammaqsee akka qabsootti seenan godha. Yeroo tokko tokko waamichi fincilaa gartuu xiqqoo ykn namtokkee dhaan godhamu deggersa guddaa itti yaadamin argachuu danda’a. Hatattamaan ka’uun fafaa fi mishoomas qaba. Dimokraatoti yeroo diddaa kana jalqaban garajabina abbaa irree hagam akka gahu hubachuu dhabuu irraa miidhaa guddaan irra gahee fincilli sun illee dhaamuu danda’a. Dimokraatoti karoora gaarii baafachuu dhabuun, murtii garii akka haalli ykn carraan murteessu godhuun itti baha hamaan isaan qunnama. Fincilli sun milkaawee Abbaa Irruummaa buqqisu illee gara sirna dimokraasiitti cehuuf karoora cimaa lafaa yoo hin qabaanne, abbaa irree haaraan akka dhalatuuf karaa bana. 6.1 Karoora Qabatamaa Gara fuulduraatti osoo hin saganteeffatin fincilli ummataa abbaa irree rukutuu irratti bakka guddaa ni qabaata. Haata’u malee, har’a haala siyaasaa xiinxalauun, hamilee fi murannoo ummataa bilchaataa ykn qophii tahuu ilaaluun, abbaa irree kuffisuuf karoora cimaa lafa kaa’uun ni danda’ama. Bilisummaa gonfachuuf, akka gaaritti of eegganoon itti yaaduu, haala dhugaan lafa jiruu fi dandeetti ummataa xiinxalanii isa bu’ura godhachun barbaachisaa dha. Namni waa hojjatee milkaawuu barbaadu, akkaataa itti hojjatu karoorfachuun qaroomina. Kufaatii hambisanii injifannoon xumuruuf karoora baasuun baayyee barbaachisaa taha. Karoora tarsiimawe baafachuun qabeenyaa fi dandeetii jiru gurmeessanii akka gahaatti dhimma bahuu dandeessisa. Kana gochuun sochii dimokraasii kan abbaa irree buqqisuu akeekkateef baayyee barbaachisa. Sababni isaa dimokraatoti qabeenya xiqqaa qaban sirnaan dhimma itti bahu danda’u, balaa deggertoota irra gahu xiqqeessuf gargaara. Faallaa kanaa Abbaan irree humna guddaa, jaarmayaa cimaa fi dandeetii hammenya ittin hojjatu qaba. Kaayyoo karoorsuu jechuun tarkaanfii har’a irraa kaasee bakka gahuuf hawwinuun nu gahu herreguu ykn qiyaasu jechuu dha. Afaan salphaa dhaan Abbaa irree irraa gara sirna dimokraasitti cehuu jechuu dha. Karoorri bahu tarkaanfiilee diddaa fi jaarmayaa fuula adda addaa qabu, kan cunqurfamoota irree jabeessaa , abbaa irree ammoo laaffisuu tahuu qaba. As irratti kan hubatamu qabu galiin jiru abbaa irree kuffisuu duwwaa osoo hin taane sirna dimokraasii bakka isaatti gad dhaabuu dha. Karoorri abbaa irree kaasuu duwwaa irratti of itti murteessuu balaa abbaa irree gara biraa as baasuu qabaata. Karoorfachuuf Gufuulee Jiran Addunyaa kana keessaa warri bilisummaaf qabsaawan rakkoolee akeeka isaanii gonfachuuf isaan muudatu dursanii itti hin yaadan. Osoo sochii hin jalqabin karoora cimaa baafachuun akka barbaachisu hin hubatan. Yeroo baayyee karoora baafachuun osoo hin hojjatamin hafa. Maaliif namooti ummata isaanii bilisummaa siyaasaa gonfachiisuuf kaayyo qaban karoora tarsimawe lafa hin kaa’atanii? Kan nama gaddisiisuu, namooti dimokraasiif qabsoo godhan barbaachisummaa karoora tarsimawe qabaachuu hin galuuf, ykn ammoo karoora baafachuu aadaa hin godhatan, sammuu tarsimaween hin yaadan. Karoora tarsimawe qopheessuun dalagaa ulfaataa dha. Hoggantooti diddaa ummataa abbaa irreen waan arihatamaniif, dirqamani isaani irra jiruuf ulfaataa waan taheef haala tasgabbaawe fi yerooo itti karoora baafatan hin qabaatan. Kun hafee gochaa abbaa irree of irraa ittisuu duwwaa taha hojiin. Yeroo akkas tahu mormitooti, sochii abbaa irree gufachiisuuf rakko haga tokko itti uumu malee yeroo hundaa ittisa irra jiraatu. Namooti ykn gartuuleen garii sochii bilisummaatiif barbaachisummaan karoora yeroo dheeraa baafachu isaanitti hin mul’atu taha. Of karoorsuu dhiisanii, yoo akeeka keenyatti cichinee yeroo dheeraaf dura dhaabbanne haala ni geeddarra jedhanii yaadu taha. Akkasitti yaaduun ammoo gowwummaa dha. Namooti kaan ammoo rakkoo hundaa dandeenyee yoo akka kaayyoo fi amantaa keenyaatti jiraanne, isaan fiixa baasuuf kan nurraa eegamu godhaa jirra jedhanii yaadu. Kaayyoo fi amantaa ofiitti cichuun waan baayyee maalalchiisaa dha. Garuu abbaa irree buqqisanii bilisummaa gonfachuuf baayyee hanquu dha. Namooti abbaa irreen mormani garii, yaada gowwaan kan humnaan qabsoo bal’aa yoo kaafne bilisummaan ni dhufa jedhu qabu. Akkuma amma dura kaafne, humnaan qabsoo godhuun milkaawuuf iggitii hin tahu. Injifannoo galmeessee, bilisummaa fiduun hafee kufaatii hamaa fi gaddaan xumuramuu danda’a. Humnaan qabsoo godhuu keessatti medaalli haalaa dimokraatootaaf osoo abbaa irreef aanjaa qaba. Qabsaawoti garii tarkaanfii fudhatan miira gochuu nan danda’a jedhu irratti hunda’u. Akkaataa kanatti hojjachuun ofittummaa irratti kan bu’ureeffame waan taheef, bilisummaaf karoora bal’aa baafachuu dhorka. Tarkaanfii fudhatamu yaada guddaa fi ifaa irratti hundeessuun hir’ina qabaata. Kan tahuu qabu, abbaa irree buqqisuuf tarkaanfiilee wal duraa duuba fudhatamuu qaban of eegganoon qiyaasuu dha. Xiinxala gad fagoo yoo hin goone, hoggantooti fincilaa tarkaanfii itti aanee fudhatamuu beekuu hin danda’an. Sababni isaa injifannoo galmeessuuf tarkaanfii wal duraa duubaan fudhatamuu qaban dursanii waan lafa hin kaawwatiniif. Yaada haaraa fi guddaa maddisiisuun baayyisee barbaachisaa dha. Garuu akkaataa dhimma itti bahamu irratti karoora tarsimawe qabaachuu feesisa. Namooti garii tarkaanfiilee hedduu abbaa irree irratti fudhatamuu qaban keessaa isa kamiin akka jalqabuu qaban murteeffachuu dadhabuu irraa “hundaa wal faana hojjadhaa” yaada jedhu irra gahu. Akkasitti yaaduun bu’aa qabaatu illee sochiin laafaa reef jalqabuu raawwachuu hin danda’u. Itti dabalees, akka kanatti jalqabuun eessaa akka jalqabamuu qabu lafa kaawwachuu hin dandeesisu, eessa irratti akka xiyyeeffatamuu qabu hin akeeku, qabeenya xiqqaa jiruu qusiin dhimma bahuuf hoggana kennu dadhabsiisa. Namooti garii barbaachisummaa karooraan hojjatuu beekan illee karoorri isaan baasan kan yeroo gabaabaa fi tooftaa duwwaa taha. Karoora yeroo dheeraa fi bal’aa qabaachun akka barbaachisuu fi danda’amu hin argan. Dhimma xixxiqaan waan qabamaniif, ykn tarkaanfii mootummaan fudhatu of irraa deebisuutti waan yeroo dabarsaniif bal’isanii yaaduu fi karoorfachu hin danda’an. Jarri akkasii humnaa fi yeroo isaanii sochii yeroo gabaabaa irratti waan balleessaniif, gara fuulduraa maal tahuu mala, maal yoo goone wayya jedhanii yaaduu fi xiinxaluu dadhabu. Kun ammoo galii barbaadaniin isaan hin gahu. Sochiin dimokraatotaa garii abbaa irree buqqisuuf tarsiimoo bal’aa irratti qiyaafachuu dhiisanii, dhimmota harkaa qaban duwwaa irratti xiyyeeffatu. Keessa isaanitti abbaa irree buusuuf murteessaan sochii fi tattaaffi isaan godhan akka tahetti hin amanani. Kana waan taheef karoora baasuun yeroo ofii balleessuu fi bu’aa kan hin qabnee dha jedhanii yaadu. Namooti bilisummaaf qabsoo godhan abbaa irree humna waraanaa fi polisii cimaa qabu, kan waan barbaade godhu danda’u isaan qunnamuu mala. Akkasiis tahu abdii dhabuu irraas tahu namooti kabajaa namummaa isaaniitiif jecha ajaja diduu jalqabu. Abdii akka hin qabne garuu keessa isaanitti ukkamsanii qabatu malee ifa hin baasan. Warra akkasiif karoorri yeroo dheeraa bu’a qaba jedhanii hin yaadan. Karoora tarsimawe qabaachuu dadhabuun itti baha hamaa: humni kee laaffataa deemuu, tarkaanfiin fudhattu bu’aa dhabuu, waan xixxinnoo irratti yeroo dabarsuu, haala mijjataa dhalatutti dhimma bahuu dadhabuu, fi wareegama hin barbaachifne kaffaluutti geessa. Dimokraatooti yoo karoora tarsimawe hin baafanne akeeka ka’aniif bira gahuu dadhabuu malu. Karoorri dadhabaa tahee fi tarkaanfiilee wal hin fudhanne diddaa jalqabame of dura hin sochoosuu. Inumaa akka abbaan irree aangoo fi tohannoo isaa cimsu godha. Qabsoo bilisummaattif karoorri bal’aa fi tarsiimawaan waan hin qophoofneef abbaa irree caalaatti kan lubbu dheeratu fi hin tuqamne fakkaachuu danda’a. Yeroo haga silaa jiraachuu qaban caalaa jiraatu. 6.3 Karoora tarsimawe baasuuf ulaagaalee fardii afur Sirrii yaaduu akka nu dandeessisuuf hiikaan ulaagaalee fardii afuran ifa tahuu qaba. Tarsiimo Guddicha kan jedhamu qabsoo keessatti akeeka ka’aniif bakkaan gahuuf qabeenya jiru (dinagdee, humna namaa, hamilee, siyaasaa fi jaarmayaa) qindeessuu fi hogganuu kan gargaaruu dha. Tarsiimo guddichi qabeenyaa fi akeeka gartuu mormituun qabu irratti xiyyeeffachuun, tarkaanfiin fudhatamu, kan waraanaa moo kan qabsoo karaa nagaa akka tahu murteessa. Hoggantooti diddaa yeroo karoora tarsiimoo guddicha baafatan maal yoo godhame akka dhiibbaa guddaa mootummaa irraan akka gahuu danda’an xiinxalu. Itti dabales, tarsiimoo guddichi duulli diddaa haalaa fi yeroo itti jalqabu murteessuu of keessaa qaba. Tarsiimoo guddichi qabsoo sana gaggeessuuf wannen bu’uraa filatanii murteessuu dha. Tarsiimoo guddichi gartuulee dhaaf dirqama qooda, qabeenya qabsoof barbaachisu raabsa. Tarsiimoo kan jedhamu ammoo akeeka ka’ameef bakkan gahuuf murtiilee tarsiimoo guddicha keessatti wannen lafa kaa’aman keessaa osoo hin baane akkaataa itti hojjatamuu dha. Tarsiimoo kan jennu yoom, maaliif, akkamitti akka lolluu fi galii keenya gahuuf waan godhamuu dha. Tarsiimoon kaartaa kaasuu wajjin wal fakkaata. Tarsiimoon haala mijjataa uumuu dhaaf tattaaffi godhamu dabalachuu danda’a. Mormitooti qabsoo godhan keessatti waan aanjaa qabuu fi kan kufaatitti geessu hubachuuf isaan gargaara. Tarsiimoon wayyaawee qophaawe qabsoo milkiin xumurachuu dandeessisa. Tarsiimoon injifannoo galmeeffame akka gaaritti hojii irra oolchuuf gargaara. Deemsa qabsichaa keessati, karoora tarsimawe jechuun duula godhamu akkaataa guddisaa itti deeman, qaamoti adda addaa akkaataa waliin qindeeffatani hojjachuun galii ka’aniif gahan jechuu dha. Karoorri tarsimawe humna qaban, gartuulee xixxinnaan, akkaataa ogummaan bu’aa akka buusuuf bobbasanii dha. Tarsimoo cimaadhaaf karoora baasuuf qabsoo godhamu milkeessuuf tooftaalee barbaachisan ilaalcha keessa galchuu gaafata. Tooftaan garii waan isa barbaachisu addaa qabaata. Wanneen barbaachisa duwwaa guuttachuun milkii argamsiisuu hin danda’u taha. Sana irratti waan dabalamu qabu ni jiraata taha. Dimokraatooti yeroo tarsiimoo isaanii lafa kaa’an, akeeka isaanii gaariitti beekuu fi galii gahuuf tarkaanfiilee fudhatamuu qaban murteessuu qaban. Akeeka ka’aniif akka gaaritti beekuu fi xiinxaluu danda’uun galii gahuuf barbaachisa. Akeeka beekuu fi xiinxaluun karoora tooftaa baasuufis ni barbaachisa. Tarkaanfiilee fudhatamanii tooftaa fi malli hordofaman, tarsiimoo hojii irra oolchuf gargaaru. Tooftaan, humna qaban, yeroo murtaawe keessatti akka bu’aa buusuutti qindeessun walitti hidhata. Tooftaan tarkaanfii murtaawaa, akeeka murtaawaa tokko galmeessuuf fudhatamuu dha. Tooftaa filachuun haala jiruu keessatti tarsiimoo galmaan gahuuf qabsoo godhamuuf aanjaalee jiranitti dhimma bahuu irratti hundaa’a. Tooftaa fi malli hordofaman tarsiimoo galmaan gahu irratti xiyyeeffachuu qabu. Injifannoon tooftaan argamu yoo akeeka tarsimoo galiin gahuu wajjin kan wal hin cimsine tahe humni bahe bilaasha taha. Akkuma tarsimoon tarsimoo guddichaa wajjin walitti hidhatu, tooftaan tarkaanfii murtaawaa tarsimo bakkaan gahuuf fudhatamuu dha. Tooftaan yeroo hundaa waan lolaa ilaala, tarsimoon ammoo lola irra waan bal’aa ilaaluu dabalata. Tooftaan lola bal’aa ykn duula guddicha keessaa qaama tokko tahuutti hubatama. Tooftaan yeroo gabaabaa, naannoo murtaawa, namoota xinnoodhaan, akeeka gabaabaadhaf dhimma itti bahama. Tarsiimoo kan yeroo dheeraa ti. Qabsoo karaa nagaa godhamu keessatti garaagarummaan tooftaa fi tarsimoo akeeki tarkaanfii filmee guddaa ykn xiqqaa tahuu irratti hunda’a. Hallellaan tooftaa fudhatamu akeeka tarsiimoo galmaan gahuuf tahuu qaba. Tarkaanfiin tooftaa fudhatamu mootummaa sana rukutanii injifannoo galmeessuuf kan haala aanjessuu dha. Warri duula tooftaa karoorsuu fi hojii irra oolchuuf dirqamni irra jiru haala gamaggamuu fi mala ni baasa jedhan filuun barbaachisaa dha. Warra irraa hirmaatan leenjiisuu fi qopheessuu feesisa. Mala yeroo jennu meeshaa ykn akkaataa tarkaanfii ilaala. Qabsoo karaa nagaa godhamu keessatti mala kan jennu tarkaanfiilee akka hojii dhaabuu, dhibaa’uu, tumsa siyaasaa dhorkachuu, fi kkf dha. Kun boqonnaa 5ffaa keessatti ibsamee jira. (Appendix ilaali.) Qabsoo karaa nagaattif karoora tarsimawe qopheessuun of eeggannoon tarsimoo guddichi, tarsimoo, tooftaa fi mala walitti qindeessuu fi unkeessuu gaafata. Waan haga ammaatti dubbatame irraa kan barannu, hacuccaa abbaa irree jalaa bilisa bahuuf sammutti dhimma bahanii karoora tarsimawe karoorsuu barbaachisa. Qaroominaan karoorsuu dhabuun kufaatiitti geessa. Yoo sammuu ofitti dhimma bahanii daandii tarsimoo qabu qiyaafatan, qabeenya qaban hundaa gurmeessanii hawaasa gara bilisummaa fi dimokraasitti ceesisuutu danda’ama. Boqonnaa 7ffaa Karoora Tarsimaawe qabaachuu Irra-aantummaa argamu amansiisaa taasisuuf, ummata gita bittootaan dhmaasamaa jiru jabeessuuf, abbaa-irrootaa dadhabsiisuudhaan dhabamsiisuuf, sirna dimokiraatawaa hundeqabeessa tahe jabeessuuf karoora waliigalaa wixinachuun barbaachisaa dha. Karoora akkasii wixinachuuf garuu haallan qabatamoo tattahan akkaan xiinxaluu fi filmaata itti-baha gaarii argamsiisan adda baasachuu fedhsisa.Xiinxala eeggannoo guddaa qabuu irraa ka’uudhaanis Tarsimoo Bu’uraas tahe Tarsimoo Duula galii bilisummaa dhaqqabsiisan lafa kaayyachuutu danda’ama. Tarsimoon Bu’uraa fi Tarsimoon Duulaa hariiroo wal fakkaataa haa qabaatan malee garuu lamaan isaaniituu adda addummaa ni qaban. Dura Tarsimoon Bu’uraa erga wixinamee booda itti aansee Tarsimoo Duulaa ijaaruu fi qopheessuutu danda’ama. Tarsimoon Duulaas yeroo wixinamu bifa Tarsimoo Bu’uraa jabeessuu fi bakkaan gahuu dandeessisuun tahuu qaba. Tarsimoon mormii gaaffilee fi dirqamoota hedduu kan tilmaammate tahuu qaba. As irratti sadarkaa Tarsimoo Bu’uraattis tahe Tarsimoo Duulaatti sababoota hedduu barbaachisoo tattahan ilaaluutu nu irra jira. Haa tahu malee tarsimoo kamuu wixinuuf seenaa dabre, ijaarsa mootummaa, humna loltummaa, aadaa, hawaasummaa, siyaasummaa, sirna-qalbeessa, dinagdee fi haala idil-addunyaa tolchanii hubachuun qabsichi garamitti akka deemuu qabu dursanii tilmaammachuuf hubannoo argachuun barbaachisaa dha, Tarsimoon kan wixinamuu danda’amanis roga qabsichaa tilmaammachuu fi eessa irraa akka ka’ame hubachuudhaan taha. Hoggantootni dimikiraatawoo fi warreen tarsimicha qiyyaasan barbaachisummaa qabsichaa fi galii itti deemamu gamaaggamuun waan dursi itti kennamuu qabuu dha. Galii eegamu dhaqqabuufi qabsoo murteessoo tattahan gaggeessun ni barbaachisaa? Maaliif? Waan taheef, galii qabatamaa tahe kaayyachuun murteessaa dha. Akkuma olitti ilaalle abbaa-irrootni aangoo irraa buusamuu ykn ariyatamuu qofti gahaa miti. Akkeekni qabsichaa inni guddaan hawaasa bilisa mootummaa dimokiraatawaa taheen gaggeessamu ijaaruu dha. Yaada kana caalaatti ifaa taasisuuf Tarsimoo Bu’uraa akka walii galaatti fi tokkoo tokkoo tarsimoo adda addatti wixinachuutu danda’ama. Kanaaf, warreen egeree qabsichaa qiyyaasan gaaffilee bu’uraa kanaa gadii tilmaammchuun irraa eegama. Bilisummaa gonfachuuf danqaalee gudguddaan jiran maali? Sababootni gonfannaa bilisummaa saffisiisan maalfaa dha? Qaamni jabina mootummichi abbaa-irree kun qabu maalfaa dha? Qaamni dadahbiinsaa adda addaa mootummichi abbaa-irree qabu hoo maalfaa dha? Taayitaa mootummicha abbaa-irree sarbeessuuf hundee warreen tattahaniif haleellaaf hammam saaxilamoo dha? Qaamni jabaan humnoota dimokiraasiif sossa’anii fi kan ummataicha bal’aa maalfaa dha? Qaama dadhabiinsa humnoota dimokiraasiif sosso’anii akkamiin jajjabeessuun danda’ama? Ejeennoon humnoota 3fa sududaan qabsicha keessatti hin hirmatne garuu takkaahuu mootummicha abbaa-irreef ykn ummatichaaf baamsuu malan maal fakkaata? Karaa kamis humnoota dimokiraatawoo tahan gargaaruu fi tumsuu danda’u? Mala qabsoo filachuu Qiyyaason qabsichaa sadarkaa Tarsimoo Bu’uraatti walitti bu’iinsa gara duraatti tattahuuf deemu tilmaamuudhaan fala qabsicha mo’iinsaan geessisuu filachuu qaban. Tooftaalee adda addaa jechuun fakkeenyyaf: humna loltuun wal dura dhaabbachuutti kan geessu yoo tahe, bifa riphee loltummaan qabsicha itti fufuun yoo fedhsise, mormii siyaasaa gaggeessuun yoo furmaata fakkaate, akkasumas faluma qabsicha siiqsuuf faayidaa qabanii fi murteessoo tattahan madaaluutu barbaachisa. Yaada kanaa olii irratti hundaahuudhaan warreen Tarsimoo qabsichaa qiyyaasan gaafilee kanaa gadii xiinxaluun barbaachisaa taha. Bifni qabsoo filatamee humna dimokiraatotaan kan wal gituu dhaa? Tooftaan qabsoo filatamee qaama jabaa sabichaatti ni gargaaramaa? Tooftaan qabsoo filatame qaama dadhabiinsa moo qaama jabinaa abbaa-irrootaa irratti qiyyaafate? Malli qabsoo filatame humnootni dimikiraasii sosso’an caalaatti akka of irratti amantii horatan kan taasisuu dhaa moo humnoota 3fa ykn humnoota alaa irratti akka hirkatan kan taasisuu dha? • Malli qabsoo filatame abbaa irroota dhabamsiisuu irratti seenaan qabu maal fakkaata? • Malli qabsoo filatame hubaatii fi miidhaa tarii deemsa qabsichaa keessa mummudatan kan tilmaamee dhaa? • Malli qabsoo filatame abbaa irroota bakka dhabamsiisee mootummaa qabsicha keessaa dhalatu bakka buusu irratti to’annoo akkamii qabaata? Tarsimoon Bu’uraa tuqaalee kanaa olii hin tilmaammannee fi itti-baha ifaas if duraa hin qabne keessa deebi’ee deemsa isaa ilaaluun barbaachisaa taha. Boqonnaalee dabran keessatti mormii siyaasaa gaggeessuun tooftaalee qabsoon ittiin gaggeessamu, faayida-qabeessas akka tahe hubannee jirra. Kanaaf, warreen tarsimoo qabsichaa qiyyaasan haala lola deemuuf jiruu gad-fageenyaan xiinxalanii mormii siyaasaa deemaniif deebii gahaa itti kennuuf gaaffilee kanaa olitti tuxxuqamaniif deebii gahaa kennuu ni danda’aa isaa dura hubachuu qaban. Dimikiraasii Qiyyaasuu Akeekni Tarsimoo Bu’uraa abbaa-irroota taayitaa isaa buusuu qofa osoo hin tahin sirna dimokiraatawaa hundeessuudhaan abbaa-irree haaraan akka deebi’ee hin uumamne ittisuuf akka tahe dagatamuu hin qabu. Akeeka kana bakkaan gahuufis tooftaan qabsoo filatamu hawaasicha keessatti qoodumsaan aangoo haqaa akkaataa uumamu irratti kan fuuleffate tahuutu irra jira. Madaalii humna lolaan yoo ilaalame bulchiinsa abbaa-irruummaa jalatti hawaasni fi ummatni meesha-maleeyyiin akkaan dadhaboo yeroo tahan gama kaaniin garuu bulchiisni abbaa irrootaa akkaan jabaa dha. Wal-caalmaan madaalii humnaa kun osoo wal hin qixxaatini mootummaa haaraan yoo bakka buusame kan bakka buusame kanas abbaa irree of taasisuu irraa wanni ittisu hin jiru. Yoo caalmaan humnaa harka hawaasichaa hin jiraatini masaraa mootummaa irratti finciluus tahe fonqolcha mootummaa gaggeessuunis fudhatama hin qaban. Akkuma boqonnaa 5fa keessatti qabsoon siyaasaa hawaasicha sossoosuudhaan hawaasicha keessatti taayitaan wal qixa tahe akka uumamuu danda’u ilaallee jirra. Deemsi kunis karaa hedduu dhugoomuu danda’a. Mormiin laf-jalaa yoo jabaataa deeme abbaa-irrichi aangoo cunqursaa fi hiraarsa hawaasicha irra ittiin geessisaa ture duraa laaffataa deema. Hawaasni biyyattiis tarkaanfii cunqursaa of irraa ittisuu danda’uutti dabalee al tokko tokkos of irraa qolachuu kan is dandeessisu humna horataa deemuu danda’a. Dabalees bifa mormii siyaasaa qabateen hawaasicha sossoosuu danda’uun akka hawaasichi dhaabbata bilisa tahe kan mataa isaa ummatu dandeessisa. Muuxannoon akkasitti hawaasicha keessaa argamus saphlaatti kan dagatamu miti. Dabalees beekumsi fi muuxannoon bifa qabsoo hawaasaa kana keessaa argamu hawaasicha deebi’ee abbaa-irrootaaf akka hin bulleef karra saaqa. Jijjiiramni bu’uraa hiriira humnaa (gama abbaa-irrummaa irraa gama hawaasichaatti dabruu) akkasii hireen sirna dimokiraatawaan bu’ura irraa akka uumamuuf hiree amansiisaa gumaacha. Deggersa Alaa Yeroo Tarsimoon Bu’uraa qopheessamu qabsoo abbaa-irroota kuffisuu taasisamu keessatti qabsoon keessaa fi dhiibbaan ala irraa gumaachamu hariiroo akka qaban gamaaggamuun barbaachisaa dha. Kana keessatti qabsoon innikkaa biyya keessatti akka tahu amanamaa dha. Kana jechuun deggersi idil-addunyaa yoo hin jiraanne illee qabsoon keessa biyyattiitti gaggeessamu jabaachaa deemuun dhiibbaa ala irraa godhamu dadammaqsuu danda’a. Deggersi alaa kun akka humna duubbee qabsichaa tahees hawaasa addunyaa biraa dhimmoota mirga namoomaa, amantii fi hamilee ummatichaa tiksuu ilaalchisee dhiibbaan akka bulchiinsa abbaa-irree irratti taasisamu sossoosuu danda’a. Kana irraa ka’ees mootummootni alaa fi dhaabbatootni idil-addunyaa dhiibbaa fi qoqqobbii diplomaasii, siyaasaa fi dinagdee mootummaa abbaa irree irraan geesisuu danda’an. Tarkaanfiin kun qoqqobbii dinagdee fi waraanaa mootummicha irraan geessisuu, hariiroo diplomaasii waliin qaban hir’isuu, ykn dhaabuu gargaarsa dinagdee fi homishataa (investment) irraa dhorkuu fi mootummicha jaarmolee idil-addunyaa fi mootummooto gamtooman keessaa hanga ariisisuu kan gahu tahuu mala. Dabalees sadrakaa idil-addunyaatti gargaarsi maallaqaa fi hariiroo tumsaa humnoota dimokiraatwaoo tahanif argamuu danda’u. Tarsimoo Bu’uraa utubeessuu Haallan jiran gahaatti gamaaggamuudhaan fala deemsa qabsichaa furgaasu fi aanjawina deggersi alaa qabsichaaf qaban tilmaama keessa galchuudhaan karaa itti qabsichi galii isaa dhaqqabu yaaduun utubeessitoota Tarsimoo Bu’uraa irraa kan eegamuu dha. Wixineen qopheessamus qabsichi sadarkaa irra jiru irraa hamma galii bilisummaa fi sirna dimokiraasii hundeessuutti akkamitti akka gaggeessamu qiyyaasuu kan dabalu taha. Warreen Tarsimoo Bu’uraa kana qiyyaasanis gaaffilee adda addaa of gaafachuu isaan barbaachisa. Gaaffilee kanaa gadiis gaaffilee kanaa olitti ilaalle caalaatti Tooftaa Bu’uraa kana qopheessuuf kan gargaaranii dha. Gaaffilee tooftaa Bu’uraa qopheessuuf tilmaamamuu qaban kun: Qabsoon yeroo dheeraaf gaggeessamu akkamitti yoo jalqabe irra filatama? Ummatni cunqursame osooma haala murtaawe keessatti sosso’aa jira tahees of irratti abdii akka horatuu fi jabina gahaa tahe akkamiin argachaa deemuu danda’a? Ummatichi waltahiinsa walii isaa gidduu jiru damboomsataa, mormii mootummicha irraa qabu dhawataan akkamiin jabeessataa deemuu danda’a? Sochii mootummaa abbaa irree ugguraa, dimokiraasii ummatichaas to’annoo qajeelaa itti tolchuuf duulli gaggeessamu maalfaa akeekkatuu qaba? Tarkaanfii mootummaa abbaa irree hanga dhumaatti of irraa ittisanii kan itti milkaawan fi bilisummaa fiduuf kan qabsaawan dhaabbatootni bilisummaan sosso’an ni eenyufaa dha? Utuma ittisa mootummicha abbaa-irree jala jiranii harkaa bahuuf kan qabsaawaniif ykn humnoota dimokiraatawoo bifa haarawaan of gurmeessuu danda’anii haallan toosisan fi dhaabbattootni jijjiran kamfaa dha? Jabinni jaarmayaa deemsa qabsichaa keessa akkamiin uumamaa deemuu danda’a? Hirmaattotni hoo akkamiin leenjisamaa deemuu danda’u? Deeminsa qabsichaa humneessuuf maallaqaa fi dinagdee k.k.f akkamii barbaachisa? Ummaticha sossoosuuf fakkeenyi qabatamummaan dhidhihaatan maalfaatu jira? Karaan itti humni abbaa irrootaa suuta laaffataa deemee xuuxamee dhumuu sadarkaa akkam akkamii fi tarkaanfiin akkamii yoo fudhatamee dha? Ummatichii karaa naamusa qabeessa taheen akkamiin mormii fi qabsoo karaa nagaa wal maddii mootummicha irraatti gaggeessuu danda’a? Hawaasichi deeminsa qabsichaa keessatti akkamiin fedhii isaa bu’uraa guuttataa deemuu danda’a? Qabsicha keessatti seerrii fi sirni akkamiin eegamuu danda’an? Erga mootummichi injifatameen booda sirna itti aansee ijaaramuuf yeroo cehumsaa walqixaawaa tahe akkamiin hundeessuun danda’ama? Qabsoo abbaa irroota irratti gaggeessamu bifa akkanaan tahuu qaba kan jedhu falli falchame (formula) akka hin jirre dagatamuu hin qabu. Abbaa irroota dhabamsiisuu fi sirna dimokiraasii hundeessuuf qabsoon gaggeessamu tokko isa kaan irraa adda tahuu mala. Haallan tasumaa wal fakkaatan akka hin jirre hunda mootummootni abbaa irrootaas adda addummaa qabaatu. Humni ummaticha bilisummaa gonfachuuf tattaafatus akkasuma adda adda. Waan taheef Tarsimoon Bu’uraa yeroo qiyyaasamu haallan qabatamoo mormicha uumanii fi deemsisan xiinxaluu qaofa osoo hin tahina mala qabsichi ittiin gaggeessamu lafa kaayuu irrattis hubannoo qabsichaa gahaatti qabaachuun barbaachisaa taha. Tarsimoon Bu’uraa qiyyaasames bal’inaan ummaticha biraatti akka hubatamu taasissun maaliif akka barbaachisan sababoota adda addaatu jiran. Kunis namootni hedduun qabsicha keessatti hirmaatan qabsichi maal akka tilmaammate yoo hubatan caalaatti gahaatti keessatti hirmaachuu fi of-kennummaan hojjachuu danda’an. Qabsicha irraa hubannoo gahaa yoo qabaatan hamilee qabsoof qaban ol guddisuutti dabalee of-kennummaa isaanii jabeessee qabsichaaf akka murteeffatanii hojjetan taasisuu dandeessisa. Gama kaaniin ammo Tarsimoon Bu’uraa qiyyaasamuu mootummichi abbaa-irree waan hubachuu maluuf cunqursaa ummaticha irraan geessisu laaffisuu mala. Tarsimoon Bu’uraa qindaawuun miseensota mootummicha abbaa-irree gidduutti mormii uumee kaan isaanii akka irratti fincilan ykn dhiisanii bahan taasisuus mala. Tarsimoon Bu’uraa abbaa-irroota kuffisuu fi sirna dimokiraasii hundeessu erga wxinamee booda humnootni dimikiraatwoon sana dalagaa irra oolchuu danda’uu isaan barbaachisa.Tarsimoo qiyyaasame keessaa bahuun kan danda’amus kan yoo haalli dirqisiisuu fi hin eegamin mudate qofa. Tarsimoon Bu’uraa qiyyaasame hubannoo gahaa horachuu dadhabuun isaa yoo itti amaname ykn akki itti qabsichi gaggeessamu jijjiiruun yoo barbaachise qofa wanni jalqaba lafa kaayyame geddaramuu danda’a. Tarsimoon Bu’uraa sadarkaa fooyyessamuu qabu irra yoo gahe garuu gamaaggamni gahaan taasisamee tarsimoo haaraan wixinamee erga raggaheen booda kan jalqaba lafa kaa’ame jijjiiramuu danda’ama. Tarsimoo Duulaa Wixinuu Abbaa-irroota kuffisuu fi sirna dimokiraasii hundeessuuf Tarsimoo Bu’uraa irratti abdiin kan gatamu yoo tahe illee sun gara galiitti kan dhiheessuu dha malee mataa isaatiin galii sanaaf kan deemsisu waan hin taaneef tarsimoon deemsisu jiraachuu barbaachisa. Humna abbaa-irrichaa shororkeessuu kan tilmaammatee fi akka qajeelchaattis kan gargaaran tarsimooleen addaa qiyyaasamuu barbaachisa. Tarsimooleen akkasii dabaree isaanii abbaa-irroota irratti murtii maayyii kan dabarsan, dirqamoota tooftaa adda addaan deemsifaman kan dabalan tahuu danda’u. Fallii fi tooftaaleen galii tarsimoo kana bakkaan gahuutti gumaachanis eeggannoodhaan filatamuu qaban. As irratti mareen gaggeessinu sadarkaa tarsimoo qofatti kan murtaawe taha. Namootni Tarsimoo Duulaa qiyyaasan akkuma namoota Tarsimoo Bu’uraa qiyyaasanii akkataa raawwii fi mala duulichi ittiin gaggeessamu irraa hubannoo gahaa kan qaban tahuutu irraa eegama. Ajajootni tarsimoo lolaa qiyyaasan akkaataa waraanni isaanii itti ijaarame, tooftaa fi dhiheessii sanaaf barbaachisan, aayinaa meeshaa lolaa hidhatan, teessuma lafaa keessa sosso’an akka gaariitti kan beekan, k.k.f. gadi fageenyaan kan tolchanii beekan tahuu dha qaban. Haa tahu, malee akkasis tahee beekumsa qabsoo karaa nagaa gaggeessuu, gaaffilee barreeffama kana keessatti tuxxuqamaniif qofaa isaanitti tarsimoo maddisiisuu hin danda’an. Qabsichaaf tarsimoo qiyyaasuuf waa-umteen (creativity) beekumsa irratti hundaawe barbaachisaa dha. Duula yeroo gabaabaaf waan murtaawe akeekkatee fi qabsoo bilisummaa eegalame ittiin fufiinsaan gaggeessuuf qajeelfama kennuuf warreen akkaataa itti mormiin siyaasaa gaggeessamu qiyyaasan wanneen hubannoo keessa galchuu qabantu jira. Kanneen hedduu keessaa warreen itti aanan kanatu argama: Galiin duulaa filataman Tarsimoo Bu’uraa mirkaneessuuf gahee gumaachan murteessuu; Tooftaa tarsimoo filataman waliin wal siman ykn meeshaalee siyaasaa toofticha waliin wal fudhatan hubachuu; Karoora duulaa hunda keessatti malli sasaphlaan mootummaa abbaa irree irraan dhiibbaa geessisuu danda’an akkamitti akka uumamuu danda’an murteessuu fi Tarsimoon Bu’uraa galii yaadame dhaqqabuuf tarkaanfileen akka sasaphlaatti ilaalaman eeggannoodhaan filatamuu fi hujii irras oolchamuun barbaachisaa tahuu; Hariiroo gaaffilee dinagdee fi siyaasaa ummatichi qabu adda baasachuu Gaaffiin dinagdee qabsoo gaggeessamu keessatti bakka maluuf akka qabatu kan barbaadamu yoo tahe erga mootummaan abbaa irree kufeen booda rakkoo dinageetti furmaatni gahaan akkamitti argama kan jedhu eeggannoodhaan dursamee xiinxalamuu qaba. Kan yoo jalqabuma deemsa qabsichaa keessatti furmaatni dinagdee akeekamee irratti hojjetamuun dadhabame yeroo cehumsaa keessa furmaatni gahaan itti kennamuu qaba. Yeroo cehumsaa jiru keessa furmaatni yoo itti hin kennamne ummatichi sirna haaraa bakka buusame irraa abdii dhabuu mala. Abdii dhabiinsa kanatti abdii horra jechuu irraa humni haaraan gara aangootti dhufes abbaa irruummaa haaraa ummachuuf hiree argachuu malu. [Fakkeenyaaf diddaa fi mormii ummataa dhimma dinagdee ilaalu callisiisuuf humnaa fi doorsisafaatti dhimma bahuu k.k.f.] • Qabsicha itti fufuuf caasaa fi qunnamtiin akkamii akka ijaaramuu qabu dura murteessuun barbaachisaa dha. Caalaatti ammo mormitootas tahe ummatichaaf, deemsa qabsichaa keessa murtiileen akkamitti akka kennamanii fi hariiroon akkamii jiraachuu akka barbaachisu dursa murteessuu gaafata. Walumaa gala ummaticha qabsoon gaggeessamuufiif, humnoota waraanaa fi poolisii mootummichaaf, akkasumas hawaasa idil-addunyaaf karaa sab-qunnamtii (media) adda addaa sadarkaa qabsichi irra geessisame yero yerootti ibsuun barbaachisaa taha. Ragaan bifa kanaan dhihaatus kan dhaadhessamee fi hundee kan hin qqabne yoo tahe kaan irraa amantaa waan dhabsiisuuf raga qabatamaa fi dhugaa jiru irratti kan hundaawe tahuu barbaachisa. Qabsoo itti fufee godhamu keessatti fedhii ummatichaa guutuuf karaa of irratti abdachiisaa taheen sochii barmootaa, dinagdee fi siyaasaaf dursanii karoorsachuun barbaachisaa taha. Hamilata (project) kana gaggeessuuf garuu namootni kallattiin ykn sududaan qabsicha gaggeessuu keessatti hin hirmaatnes irratti hojjetuu danda’an. Duula addaa qabsichi yeroof ittiin gaggeessamus tahe walumaa gala jireenya qabsichaaf gargaarsi ala irraa fudhatamuu qabu kan akkamii akka tahe dursa itti karoorsamuun gaarii dha. Kunis osoo qabsoon biyya keessaa amansiisaa hin tahin gargaarsa biyyoota alaa irratti irkatamee kan gaggeessamu yoo tahe akka ummatichi fedhutti hojii irra ooluu hin danda’u. [Kana jechuun qabsichi gargaarsa biyyoota alaa waan abdatuuf, fedhii gargaartota alaa kana guutuuf dirqama jechuu dha]. Gartuulee biyyoota alaa irraa warreen kamfaa qabsicha yoo deggeran ummata biyyicha keessaaf bu’a qabeessa akka tahe jalqabuma irraa murteessuun barbaachisaa dha. Fakkeenyaaf; dhaabbattootni gargaarsaa fi hawaasummaa gara garaa, dhaabbattootni amantii, gartuuleen siyaasaa, waldaan hojjettootaa k.k.f. mootummootni biyyoota adda addaas tahe Golli Tokkooma Mootummootaa (UN), akkasumas qaama Gola Tokkooma Mootummootaa waliin hriiroo ummachuun barbaachisaa taha. Kanatti dabalees yeroo itti ummatni bulchiinsa abbaa irrootaa irratti finciluu eegalu humnootni dimokiraatwoon sirnaa fi seerri akka eegamu tiksuutti dabalee, jireenya ummatichaa guyya guyyaa qajeelchuu fi waan barbaachisu dhiheessuufiif tarkaanfii barbaachisu kan fudhatan gahaatti jiraachuun barbaachisaa dha. Kana jechuun ummaticha bulchiinsa abbaa irroota jalaa bilisoomsuudhaan dhaabbata dimokiraatawaa tahee ummatichaaf hojjetu gadi dhaabuun barbaachisaa dha. Yeroo itti seerrii fi sirni cabu karaa itti cunqursaa fi miidhaa hin qabneen qajeelchuun akka danda’amu kan ummaticha barsiisaa deeman jiraachuu barbaachisa. Kunis seerrii fi sirni cabee qajeelchi sanaaf barbaachisu faana hin jiru yoo tahe ummatichi yaada sirnuma abbaa irrootaa duraanii wayya akka hin jedhneef gargaara. 7.6. Yaada Diddaa Babal’isuu Bakka gahiinsa mormii polotikaa mootummaa abbaa- irree irratti gaggeessamuuf barbaachisummaan diddaa maal akka tahe ummatichi akka hubatu taasisuun barbaachisaa dha. Boqonnaa 3fa keessatti fakkeenyi “Mootii Jaldeessaa” jedhuun dhihaate saphlaatti yaada kana ibsa. Cunqursaan hagamuu yoo hammaate, ummatichi sirnichaan miidhamaa jiran mootummicha irraa walii galtee yoo qoqqoban sirnichi laaffatee kufuun isaa kan hin oolle taha. Namootni sirna abbaa-irrootaa jala jiraatan yaada kanaaf haaraa tahuu dhiisuu malu. Namootni akkasitti yaada kanaaf haaraa hin tahin garuu yaadicha ummata keessa babal’isuutu irra jiraata. Hoduu durii kan ‘Mootii Jaldeessaa’ faffakkaatu bal’inaan ummaticha keessa akka babal’atu taasisuu qaban. Ummatnis hoduu-durii akkasii kana karaa saphlaa taheen hubatu; hin dagatanis. Ummatchi bifa akkasiin mootummaa abbaa irree waliin walii galuu yoo didaa deeme yeroo yaamichi qabsoo taasisamuuf yaamichichi haaraa itti hin tahu. Dabalees ummatichuu akka haalaa fi barbaachisummaa isaatti karaa itti diddaan mootummicha irratti babal’atu dabalee qiyyaasuu jalqabuu mala. Bulchiinsa abbaa-irrootaa jalatti rakkisaa fi balaa kan geessisu tahuun yoo beekamaa tahe illee yaada wal geggeddaruu, ragaalee adda addaa dhiheessuu fi ajaja dabrsuun akka danda’amu biyyoota adda addaa keessatti hojiin mul’atee jira. Bara bulchiinsa Nazi German fi koministootaa namootni mata mataatti qofa osoo hin tahin ummatni akka ummataatti waltajjii argame hunda irratti, gaazexoota, waraqaa facaatuu, kitaabolee, booda irra ammo karaa raadiyoo fi bifa kaaseta videon yaada wal jijjiiraa ture. Jalqaba irratti qajeelfamni deemsa qabsichaatti hundee horu bifa trsimaaween qopheessamee akka facaasamu taasisamuu dha qaba. Kunis ummatichi wanneen mormuu qabu akkamitti akka mormuu, kan deggeru bifa kamiin deggersa akka mul’isuu fi hojii irras oolchu, raawwii haallan kanneenii kan ibsu taha. Hogganoota qabsicha gaggeessan irraa kan yoo adda kutame ajajni barbaachisu yero yerootti dafee dhaqqabuu irraa yoo danqame illee dhimmoota jajjaboo tattahan irratti hawaasichi maal gochuu akka qabu ni hubata jechuu dha. Qajeelfamni deemsa qabsichaatti hundee horu ummaticha biratti akka gaariitti hubatamuun kan yoo mootummichi abbaan irree qajeelfama ummaticha dogoggorsu baase illee akka ummatichi saphlaatti hin gowwoomsamne taasisa. Dhugaa fi dharri isa kam akka tahe saphlaattis ummatichi adda baasata. 7.7. Cunqursaa fi Tarkaanfii Maluuf Kanneen Tarsimoo deemsa qabsichaa qiyyaasan sochii humnootni dimokiratawoon godhan ukkaamsuuf mootummaan abbaa irree tarkaanfii akkamii fudhachuu akka malu dursanii gamaaggamuu isaan barbaachisa. Humnootni dimokiraatawoonis miidhaa abbaa-irrootaaf osoo hin jilbeenfatin akkamitti of irraa dandamachuu danda’an, tarkaanfii ittisaa malu akkamitti akka fudhachuu danda’an ykn miidhaa hammaatu keessa (fknf; funaanamuu fi hidhaatti guuramuufaa) osoo hin seenin akkamitti irraa dandamachuun danda’amu karoorsamuu qaba. Tooftaan baasamu tarkaanfii ukkaamsaa mootummichi abbaa-irree gaggeessuu malu dursanii akka hubatan taasisuu fi deemsa qabsichaa keessattis balaan fi miidhaan akkamii geessisamuu akka malu ummatichi akka hubatu taasisuun gaarii dha. Sochiin qabsichaa humnaan itti fufuun kan hin oolle yoo tahe, kan yoo tarii namootni madaawanii akkamitti wal’aansa fayyaa akka argachuu danda’an dursanii qopheessuun barbaachisaa dha. Humnaan wal dura dhaabbannaan kan jiru tahuu dursamee kan hubatamu yoo tahe illee warreen tarsimoo qabsichaa qiyyaasan galii ka’ame dhaqqabuuf tooftaa fi tarsimoo barbaachis baasuu qofa osoo hin taanee miidhaan garmaleen ummaticha irra akka hin geenyeef mala dhawuun barbaachisaa taha. Fakkeenyaaf abbaa-irroota sirna gara-jabinaa naatoo hin qabneen ummaticha dhiitanii bulchan mormuuf ummatni karaa cufee hiriira yoo baasame kan raajamu yoo tahe illee lubbuun kumaatamaan galaafatamuu danda’a. Haa tahu malee diddaan bifa hiriiraan daandii cufanii gaggeessan miidhaa inni mootummicha abbaa –irree irraan geessisu hamma isa ummatni yaamicha mootummichaa duraa callisuu, dalagaa dhaabuu, mootummichaan walii galuu diduu ykn hojjettootni mootummaa diddaa fi rincicummaa bifa adda addaan mul’isuu hin gahu. Mormiin ifatti mootummicha irratti gaggeessamu akeeka tarsimaaweef kan dhaabbate tahuun osoma beekamuu illee balaa karaa mootummichaa geessisamuu malu xiinxaluu fi tilmaama keessa galchuun barbaachisaa taha. Haala akkasii keessatti ummatni karaa nagaa fi sirna qabeessa taheen mormii qaban mootummicha abbaa-irree irratti mul’isuu danda’uu? Tarkaanfii mootummicha abbaa-irreen isaan irratti fudhatamu irraa hoo dandamachuu ni danda’uu? Qiyyaason qabsichaa tarkaanfiin miidhaa mootummichaan yoo fudhatame illee qabsichi naamusa qabeessa tahee akka itti fufu taasisuuf tarkaanfii akkamii fudhachuu akka qaban tilmaammachuu barbaachisa. Fkkeenyaaf wanneen akka waadaa seenuu, ibsoota adda addaa babaasuu, waraqaa seeraa fi naamusa deemsa qabsichaa damboomsan facaasuu, hoggantootni hiriira nagaa akka dhiheenyaan jiraatan taasisuu fi gartuulee deemsicha gara dabsuuf tattaafatan yoo jiraatan irraa qoqqobuu fi sochii eegalame itti-baha gaariin gahuuf hojjechuu barbaachisa. Dhuma irratti hoggantootni qabsichaa qabsichi gara lolaa fi dhumaatii hin barbaachinetti akka cehu gartuulee shira xaxan yoo jiraatan jabaatanii irraa of eeguu barbaachisa. 7.8. Tarsimoo Qiyyaasameetti Amanuu Trsimoon ittiin deemamu gahaatti erga qiyyasameen booda humnootni dimokiraatwoon Tarsimoo Bu’uraa fi Duulaa lafa kaayyame keessaa ala bahanii sababoota hin barbaachisne irratti akka fuuleffatanii fi yeroo isaanii balleessaniif dhiibbaa karaa mootummicha abbaa-irree geessifamutti dursanii yaadaan of qopheessuu isaan barbaachisa. Yookaanis onnannaa akka malee irraa kan ka’e Tarsimoo Bu’uraas tahe Tarsimoo Duulichaa hojiitti fasaruu keessatti kallattii dogoggoraa akka hin qabanne of eeggachuun barbaachisaa taha. Mootummichi abbaairree tarsimoo ummatichaaf lafa kaayyame irraa dogoggorsuudhaan akka ummatichi jarjaree gama tarkaanfii humnaatti of ceesisuuf onnatu taasisuu mala. Onnannaa ummataa tarsimoo irraa kaate akkasii kanas sababa godhatee mootummichi humnaan rukutee qabsicha dhaamsuuf humna qabu hawaasichatti bobbaasuuf shira xaxuu mala. Tarsimoon qabsichi ittiin gaggeessamu sirrii tahuun erga hubatamee booda dirqamni humnoota dimokiraatawoo qabsichi dhawataan gara duraatti akka sosso’u dandeessisuu qaban. Sanas tahee garuu galii lafa kaayyame dhaqqabuuf tooftaa gara garaatti gargaaramuun waan hin oolleef hogganootni bilchina itti qaban hiree hahaaraa mummudatanitti gargaaramuu irraa of booda hin jedhan. Tooftaaleen yero yerootti jijjiiramuu malan kunis Tarsimoo Bu’uraa fi Tarsimoo Duulaa waliin wal duraa nama rukutuu hin qaban. Tarsimoon Bu’uraa fi Duulaa lafa kaayyaman akka hundeetti gargaaranii toofticha kan sossooan tahuutti dabalee galii akeekame dhaqqabuuf qooda guddaa qabaatu. Boqonnaa 8ffaa Diddaa Siyaasaan Hojjachuu Haala ummatni sodaa fi humna dhabuun itti dhaga’amu keessatti tarkaanfii jalqaba fudhatamu kan ofi irratti amantaa ijaaruu fi gaaga’ama xiqqeessu tahuu qaba. Fakkeenyaaf tarkaanfii kan akka uffata sirna dur itti uffatamu irraa geeddaranii uffachuu (uffata gurraacha), rifeensa mataa gam tokko haaddachuu faa yoo fudhatan ummata harkisee akka diddaa keessaa qooda fudhatan gochuu danda’a. Tarkaanfii siyaasaa hin taane faa fudhachuun ummata kakaasuuf ni gargaara. Warri diddaa qindeessan qabxii ummata biratti fudhatamu, kan didamuu hin dandeeye filachuu qabu. Sochii sassalphaa akkasiin jalqabuun ummatni akka humna qabu barsiisuu danda’a. Abbaa irree battalatti kuffisuu akeekkatani ka’uu irra injifannoo xixixqaa galmeessaa fi kuufataa yeroo dheeraa keessa kuffisuuf qiyyaafachuu wayya. Sochiin godhamu keessaa ummatni guutummaattu hirmaachuu qaba jedhanii yaaduun hin tahu. Warru duula siyaasaa kana qindeessan wanneen jalqaba irratti, giddutti fi xumura irratti hojjatamuu qaban tartiiba isaa lafa kaa’uu qaban. 8.1 Diddaa filachuu Jalqaba qabsiichaa irratti akeeka addaaf rukutuuf sochii sanaaf tahu filuun bu’aa qaba. Sochiin akkasii yeroo filamu akka wal duraa duuba qabaatan godhuu dha. Sochiin gosti tokko ykn lama wal irra bu’uu ykn wal faana deemuu danda’u. Yeroo diddaa filatan dhimma beekamaa tokkicha ykn miidhaa jiru keessaa kan ummata hundaatti dhaga’amuu adda baasuu fi waan abbaa irree saaxilu irratti xiyyeeffachuu dha. Dhimmooti akkasii akeeka guddicha keessatti ilaalamanii itti qiyaafachuun bu’a qabeessa. Akeeki tarsimoo giddu galeessaa kan humna dimokraatootaa ol hin taanee fi kan hojii irra ooluu danda’u tahuu qaba. Kana godhuun akka Injifannoolee xixiqqaa galma’ee hamilee ol kaasu, aangoon suuta akka geeddaramee harka ummataa seenuu godhuuf gargaara. Diddaa yeroo filan dhimmota hawaasaa, dinagdee ykn siyaasaa keessaa warra beekamaa tahan irratti xiyyeeffachuu dha. Kana godhuun dhimma hawaasaa ykn siyaasaa keessa garii akka abbaan irree hin tohanne godha; wanneen abbaan irree tohataa jiru keessa garii akka ummatni harka galfatu dandeessisa. Diddaan yeroo filatamu qaama dadhabiinsa abbaa irree tokko ykn lamma irratti qiyaafachuun barbaachisaa dha. Yoo akkas tahe dimokraatoti humna murtaawaa qabaniin dhiibbaa cimaa geessisuu danda’u. Jalqaba fincila sanaa irratti qindeessitooti tarsiimo isaa karoorsuu qaban. Akeeki duula diddaa kun maal? Akeeka guddicha bira gahuuf akkamitti gargaara? Yoo ni danda’ama tahe duula marsaa tokkoffaa, lammaffaa jedhamee lafa kaa’amuun ni gargaara. Fincilli karoorfamu masaka idilee lafa kaa’ame hogganamuun kaayyoo guddicha galmaan gahu irratti hojjachuu qaba. 8.2 Didhaa Agarsiisuu Duula haaraa aangoo abbaa irree tuffachuu yeroo jalqaban gaaffii siyaasaa kan akeeka murtaawa qabuun jalqabuu dha. Tarkaanfiin dura fudhatamu kun kan ummata hamilee kakaasuu tahee, qabsoo diddaa kan akka tumsa dhorchuu fi diddaa siyaasaa itti fufanii gaggeessuuf kan isaan qopheessu tahuu qaba. Yeroo jalqabaa irratti tarkaanfiin diddaa fudhatamu kan itti fakkeessuu, yeroo gabaabaa tahuu danda’a. Yoo namooti didda kana irraa qooda fudhachuuf fedhii qaban xiqqaa tahe tarkaanfiin fudhatamu salphaa kan akka daraaraa awwala gootootaa ykn bakka beekamaa fi mul’ataa tahe irra kaa’uu faa tahuu danda’a. Yoo ammoo namooti qooda irraa fudhatan guddaa tahe ammas tarkaanfiin fudhatamu salpaa kan akka daqiiqaa shaniif sochii fi hojii dhaabu ykn daqiiqoota haga tokkof haasa’uu dhaabuu tahuu danda’a. Haala garii keessatti, namooti murtaawoon nyaata lagachuu, ifaa qabatanii bakka beekamaatti wal gahuu, baratootii barnoota dhaabuu fi waajjira tokkotti seenanii qabachuun gad dhiisuu diduu faa taha. Abbaan irree tarkaanfiilee kana humnaan ukkaamsuutti seena. Yeroo diddaa kana jalqaban masaraa abbaa irree ykn waajjira siyaasaa beekama duratti walitti qabamanii deemuu diduun balaa waan qabuuf tarkaanfii akkasii fudhachuun hin jajjabeeffamu. Yeroo jalqabaa didhaa agarsiisuuf tarkaanfin hiriira guddaa bahuu faa ilaalcha addunyaa harkisuu danda’a. Fakkeenyaa bara 1988 keessa hirirri guddaan Burmaa keessatti bahame, bara 1989 Chaniya keessatti baratootii waltajjii Tiananman qabachuu dhaggeetti addunyaa isaanii argamsiisee ture. Balaa guddaan fakkenyota kana lamaan irra gahee dimokraatooti osoo duula diddaa hin jalqabin karoora tarsimawe baafachuu akka qaban barnoota taha. Diddaalee akkasi agarsiisuun qorqalbii ummataa ol kaasuuf gargaara malee abbaa irree buqqisuu hin danda’u. Qabsichi yeroo jalqabu battalumatti humna abbaa irree ciree kan hongeessu tahuu hin danda’u. Humna abbaa irree ciranii hongeessuun ummatni duran boquu gad qabatee bulu yeroo ajajamuu didu, tumsa dhorkatu , ummatni guutummaan itti fincilee, jaarmayaan mootummaa ajajamuufii yeroo didu duwwaa dha. Haalli akkasii uumamuun salphaatti kan danda’amu miti. Duula diddaa yeroo jalqaban battalumatti ummatni mootummaa tumsa dhorkata, ka’ee irratti fincila jedhanii yaaduun dhugaa irraa fagaachuu taha. 8.3 Dirqama babal’isuu Yeroo duula diddaa jalqabamu dirqamni namoota murtaawoo ykn gartuu hawaasaa xiqqoo irra jira. Akka qabsichi babal’ateen ba’aan qabsoo murna hawaasaa gara garaatti qoodama. Fakkeenyaaf baratootti dhimma barnootaa irratti fincilu, hoggantooti amantii fi amantooti dhimma mirga amantii irratti duwwaa irratti xiyyeeffatu, hojjatooti baabura hadiidaa irratti hojjatan of eegganno jabeessina jedhanii sochii qabbaneessu, gaazexeessitooti sansurii diduuf gaazexaa irraa fuula tokko faa duwwaa baasu, ykn polisiin namoota qabi jedhaman qabuu dhiisa. Fincila diddaa siyaasaa fuula fuulaan akka gaggeeffamu godhuun gartuun hawaasaa tokko yeroo fincilu kaan akka hafuura fudhatu taasisa. Akka kanatti fincilli sun itti fufiinsa qabaata. Diddaa filamuu gaggeessuun, jaarama hawaasaa, dinagdee, fi gartuu siyaasaa tohannoo abbaa irree jala turan harkaa baasee ummatni akka tohatu taasisa. Jaarama akkasii harka abbaa irree keessa baafachuun bu’u irratti of ijaaranii tohannoo abbaa irree itti of irraa ittisan taha. Abbaan irree kana hanqisuuf xiyyeeffate hojjata. 8.4 Aangoo Abbaa Irreetti Qiyaafachuu Akka qabsoon diddaa siyaasaa sadarkaa jalqabaa irra dabree jabaachaa dhufeen hoggantoti fincilaa akkaataa madda humna abbaa irree gu’aa deemu irratti xiyyeeffachu qaban. Ummatni walii galatti akka tumsa dhorkatu gochuu irratti hojjachuun dimokraatootaaf aanjaa gaarii uuma. Humni dimokraatoota akka cimaa deemeen, hoggantooti daran karaa itti tumsa dhorkatan fi diddaa siyaasaa bal’isan irratti hojjachuu qabu. Kana gochuun humna abbaa irree huqqisaa deemee, karaa siyaasaa laamishaa’ee, maayii irratti bulchiinsi abbaa irree akka diigamu taasisa. Deggersaa fi gargaarsi ummatni abbaa irreef kennaa turee suuta hir’ataa akka deemu godhuuf of eeggannoo karoora baafachuu feesisa. Gochaa hammeenyaa abbaan irree raawwate saaxiluun deggersa ummatni godhuuf ni hir’isaa? Saamicha dinagdee abbaan irree raawwataa jiru ummatni akka beeku godhuun deggersa ni hir’isaa? Moo akka ummatni maalummaa abbaa irree beeku godhutu deggersa hir’isa? Ummatni deggersa al tokkotti dhaabuu dhaa yoo baate illee akka shakkin itti seenee gar-lamee tahu godhun barbaachisaa dha. Akka ummatni sochii farra abbaa irree deggeru godhuun ammoo irra filatamaa dha. Yeroo diddaa siyaasaa fi tumsa dhorkachuu karoorsanii fi hojii irra oolchan, deggertoota abbaa irree, gargaartoota isaa, paartii politikaa, humna polisii, birokraasii fi keessattu humna waraanaa isaa irratti xiyyeeffachuu fi hordofuun baayyisee barbaachisaa dha. Qondaaloti humna waraanaa fi loltooti hagam tokko abbaa irreef amanamoo akka tahan gahaatti gamaggamuu feesisa. Gamaggama kana irraa ka’uun dimokraatooti qondaalotaa fi loltoota hawwachuuf haalli mijjataa tahuu fi dhiisu murteessuu irra gahuu danda’u. Loltuun gara gadii jiruu mufannaa adda addaa qabaatinaa? Qondaaloti fi loltuun sababa ilaalcha siyaasa, gosaa, waldhabii namtokkee irraa fi waan gara biraa irraa moggaatti dhiibamanii jiruu? Waan akkamiitu akka dimokraatooti qondaalotaa fi loltoota hawwatan isaan dandeessisa? Yeroo dhuma qabsoo bilisummaa jalqaban waraanaa fi jaarmayaa abbaa irree qunnamuuf tarsiimoon diriirfamuu qaba. Humni dimokraatootaa humna waraana abbaa irree barreeffaman, mallattoon, fi gochaa dhaan fincilli gaggeeffamu galii isaa gahu malee kan of duuba hin deebine tahu beekuun barbaachisaa dha. Humni waraana abbaa irree qabsoon gaggeeffamu amala adda kan qabu, abbaa irree buqqisuuf malee jireenya isaaniif kan sodaachifne tahuu beeksifamuu qaban. Akka kanatti humna waraana abbaa irreetti dhihaachuu hamilee isaanii irratti dhiibbaa qabaata. Deemsa keessa ammoo gara finciltootaa akka goran godha. Mala fakkaataa dhaan humna polisaa fi hojjataa mootummaa irratti xiyyeeffatanii hojjachuu barbaachisa. Humna waraanaa abbaa irree irraa mararfannoo argachuun, maayii irratti akka isaaf hin ajajamne godhuun akka humni waraanaa tarkaafii shaffisaa fudhatee abbaa irree humnaan buqqisu godhutti fudhatamuu hin qabu. Fonqolcha gaggeessuun sirna dimokraasii fida jedhani yaaduun hin tahu. Maaliif akka tahe amma dura irratti dubbatamee jira. Kanaaf qondaaloti waraanaa abbaa irree buqqisuuf fonqolchi mootummaa ykn lolli biyya keessaa (civil war) akka hin barbaachifne fi hin feesifne gahaatti hubachisuun barbaachisaa dha. Qondaaloti waraanaa sochii dimokraatootaa mararfachuu ykn deggeruun qooda guddaa qaba. Yoo isaan fincila mararfatan ajaja hojii irra oolchuu dhiisu, waraanichi akka hamileen bu’u godhuu danda’u, akkasumas tarkaanfii cunqursaan fudhadhu jedhu fiixa baasuu didu. Qondaaloti waraanaa sochii dimokraasii odeesa, nyaata, qoricha kennuu fi karaa irra miliqan agarsiisuun qabsoo karaa nagaa godhamu gargaaruu danda’u. Waraanni naamusaan bula waan taheef, meeshaas hidhatee qaba waan taheef abbaan irree humna kanatti dhimma bahee ummata isaaf ajajamuu dide rukutee adaba. Warri fincila diddaa siyaasaa qindeessan yoo humni waraanaa fi polisii, birokraasii fi tikni guutummaatti abbaa irreef amanamoo fi kan ajajaman tahan, abbaa irree buqqisuun guddisee rakkisaa taha. Hoggantooti dimokraasii dursa kan kennuufii qaban akka humni waraanaa abbaa irree isaaf hin ajajamne godhuu irratti hojjachuu dha. Seeraa fi naamusi waraanaa jabaa waan taheef humna waraanaa fi polisii keessaa gartuun diddaa agarsiise adabamu mala. Adabni waraana ajaja didee ammoo ajjeesuu dha. Kanaaf dimokraatooti humni waraanaa ammuma akka fincilu gaafachu hin qaban. Daandii qunnamtii diriirfameen yeroo jalqabaa kanatti abboomamuu diduuf maloota danuun akka jiran itti hubachiisuu dha. Fakkeenyaaf humni polisii fi loltuu ajaja finciltoota rukutu itti dabru shaffisaan hojjachuu dhabuu, nama haa qabamu jedhame bakka jiru wallaalle jedhanii akka miliqu godhuu, finciltootaaf hidhaan, ukkamsaan akka jiru odeessa kennuu, odeessa barbaachisu dafanii ol hogganatti dabrsuu dhabuun mala ittin finciltoota gargaaranii dha. Qondaalli finciltootaaf naasuu qabu ammoo caasaa irraan ajaja ykn tarkaanfii fudhatamuu qabu osoo hin dabarsin hafa. Akkasumas hojjatoti mootummaa dosee barbaachisu dhabamsiisuun ni bade jedhu, garaa guutuun hin hojjatan, na dhukkuba jedhanii hojii irraa hafu. Akkas gochuun finciltoota gargaaruu danda’u. 8.5 Tarsiimoo Jijjirrachuu Hoggantooti fincila siyaasaa, tarsimo guddichii fi duulli isa milkeessuuf godhamu akka wal fudhataniif yeroo hundaa haala gamaggamuu qaban. Qabsoon akka silaa barbaadametti deemuu dhiisuu ni mala. Haalli yeroo akkas tahu tarsiimoo keessaa isa kam akka jijjiirrachuun barbaachisu xiinxaluu feesisa. Maal yoo godhame humnaa fi hamilee finciltootaa jabeessaa fi cimsaa deemuun danda’ama? Haala akkasi keessatti waanti godhamu qabu: rakkoo jiru dafanii adda baafachu, xiinxala bilchataa godhachuu, dirqama namootaa geeddaruu, humna haaraa itti dabaluu, daandii qabsoo itti godhan gara biraa faluu taha. Erga sakkatta’aa fi jijjiirraa kana godhame karoorri bahu dafee hojii irra ooluu qaba. Gama kaaniin ammoo qabsichi furga’ee, abbaan irree yeroo tilmaamame dura gara kufaatiin deemaa jira yoo tahe, maal yoo godhan dimokraatooti injifannoo argame jabeeffachaa diigamu abbaa irree xumuran gahu? Deebii gaaffii kanaa boqonnaa itti aanu keessatti ilaalla. Boqonnaa 9ffaa Sirna Abbaa Irree Caccabsuu Diddaan siyaasaa xixxiqan walitti kuufamanii milkii yeroo galmeessan, hawaasi hamilee horateen humni isaa jabaatee akka abbaan irree tohachuu hin dandeenya taasisa. Duula diddaa kana irraa akkamitti akka tumsa dhorkatani fi fincila finiinsan muuxannoon argama. Muuxannoon akkasitti argamu tarkaanfii isa maayii ummatni walii galatti fudhatuuf gudda gargaara. Akka boqonnaa sadaffaa keessatti ibsame abbaan irree humna qabeessa tahuuf ummatni ajajamuufii, tumsa kennuufii fi tole jedhee buluufii qaba. Abbootiin irree madda aangoo isaanii kana yoo hin qaban tahe dadhabanii dhuma irratti diigamu. Kanaaf, deggersa dhorkachuun abbaa irree caccabsuuf qabxii isa baayyee jabaa dha. Yoo barbaachisaa tahe, akkaataa diddaan siyaasaa madda aangoo abbaa irree soofu irra deebi’anii ilaalu dha. Aangoo karaa siyaasaa fi seeraa abbaan irree ummata irratti qabu sharafuun kan jalqabamu ajajamuu diduudhaan taha. Ummata biraa deggersii fi abbomamuun abbaan irree qabu yoo guddaa tahe aangoon isaas akkasuma jabaa fi cimaa taha. Diddaan moralaa tarkaanfii dhaan yeroo mul’atu jireenya abbaa irref gudda sodaachisa. Tumsaa dhorkachuu fi ajajamuu diduun madda aangoo abbaa irree guddaa dadhabsiisa. Maddi aangoo jabaan gara biraan dhala-namaa ti. Kunis baayyinaa fi ayinaa namoota ykn gartuulee abbaa irreef hojjatan, tumsan, abboomamanii fi gargaaranii dha. Yoo ummata keessaa namootii baayyee tumsa dhorkatan mootummaan sun rakkoo guddaa keessa seena. Fakkeenyaaf yoo hojjattooti mootummaa hamileen guutummaatti hin hojjataman tahe, yoo hojii dhaquu dhiisani mana oolan, caasaan bulchiinsaa ni jeeqama. Akkasumas yoo namooti ykn gartuuleen tumsa dhorkatan warra hojii ogoomte hojjatan tahe abbaan irree guddisee laaffata. Dandeettiin murtii bilchaataa dabarsuu fi imaammata baasanii hojii irra oolu ni xiqqaata. Yoo dhiibbaan karaa qorqalbii fi idolojii kannen akka ummatni abboomamuu fi mootummaa akka deggeran godhan laaffate, ummatni daran akka diduu fi tumsa dhorkatu hamilee jabeessa. Abbaan irree qabeenya biyyaa harkaa qabaachuun humna isaa ni jabeessa. Yoo maddi maallaqaa, sirni dinagdee, qabeenyi uumamaa, geejjibaa, fi wal qunnamtii tohannoo abbaa irree jalaa bahani haga tokko harka mormitootaa galan, maddi aangoo abbaa irree hafan kaan illee ni dadhabu, salphaatti bakkaa ka’u. Hojii dhaabuu, finciluu fi dinagdee, qunnamtii fi geejjiba haga tokko tohannoo jalaa baasuun mootummaa sana ni dadhabsiisa. Akkuma amma dura ibsame, hundeen aangoo abbaa irree warra isa irratti fincilanii ajajamuufii didan sodaachisuu, hidhuu fi adabuu danda’uu isaa ti. Maddi aangoo isaa kun karaa lama dadhabsiifamuu danda’a. Tokkoffan, yoo ummatni sababa finciluu isaattin gaaga’ama irra gahu fudhachuuf of qopheesse, akeeki abbaan irree ummata humnaan rukutee fi sodaachisee jilbeeffachisuu ni fashala. Lammaffaa, yoo humni waraanaa fi polisii finciltootaaf mararfannoo agarsiisan, akka namtokkeetti ykn gartuu dhaan ajaja finciltoota rukuti, itti dhukaasi, ajjeesi fi hidhi jedhu hojii irra oolchuu didanii dha. Yoo humni waraanaa fi polisii abbooti irree ajaja ummata irratti tarkaanfii fudhachuu hojii irra oolchuu didan, abbaan irree haala hamaa keessa jira jechuu dha. Xumuruudhaaf, aangoo fi dandeetii abbaa irree jabaa laaffisuu fi bakkaa kaasuuf, tumsa dhorkachuu fi diddaa wal irraa hin citne godhuu gaafata. Abbaan irree madda aangoo isaa sharafamaa jiruu bakkatti deebifachuu hin danda’u yoo tahe ni laaffata, maayii irratti caccabee unkutaawa. Kanaaf, warri fincila ummata hogganan yoo qaroo tahan madda aangoo abbaa irree gogsuu irratti qiyaafatanii hojjatu. 9.1 Bilisummaa Babal’isuu Diddaan siyaasaa jalqabame; fi dhaabbileen hawaasummaa, dinagdee, aadaa fi siyaasaa akka jabaataa fi walaba tahun walitti kuufamee dimokraasii bal’isaa, tohannoo abbaan irree godhu shuntursu. Akka dhaabbileen hawaasaa jabaataa deemaniin waanti abbaan irree fedhu laaffataa deemu; ummatni tohannoo abbaa irree jalaa bahaa deema. Bilisummaa babal’ataa deemu kana abbaan irree ugguruu yoo yaale, ummatni qabsoo karaa nagaa godhu finiinsuun injifannoolee argame ittisa, kun ammoo abbaa irree irratti qabsoo haaraa kaasa ykn kan jiru jabeessa. Injifannoo argame jabeessuu fi dhaabbilee barbaachisan ijaaraa deemuun bilisummaan akka hin hafne dursee labsa. Kufaatiin abbaa irree kan hin hafne taha. Medaalli aangoo hawaasa keessa jiru waan geeddarameef sirni dimokraasii gad dhaabbachuun kan of duuba hin fonqolchamne taha. Kanaaf fakkeenya gaarii kan tahu bara 1970ta fi 1980ta keessa biyya Poland keessatti diddaa ummatatiin injifannoo argamee dha. Waldaan Kirstaanaa Katolikii guddaa arihatamu illee warra komunistiif jlbeenfatee tohannoo isaanii jala galee hin beeku. Bara 1976 keessa hojjattootii fi beektooti gartuu xiqqoo Koree Ittisa Hojjattootaa (Workers Defense Committee) jedhamu dhaabanii politikaa barsiisuu fi babal’isuu eegalan. Jaarmayaan “The Solidarity Trade Union” jedhamu ammoo bara 1980 seeraan beekame. Qotee bulaan, barattooti, fi gartuuleen hawaasaa kaan jaarmayaa walaba mataa isaani dhaabbatan. Warri komunistii gartuuleen kun ijaaramuu oggaa hubatan, bu’urri aangoo geeddaramuu isaa arganii jaarmayaa “Solidarity” seeraan dhorkani seera waraanan biyya bulchan. Bulchiinsa seera waraanaa (martial law) jalatti hidhaa fi arihatamuu guddaan irra gahu illee jaarmayooti hawaasuu dalaguu itti fufan. Fakkeenyaaf gaazixaalee fi barruuleen adda addaa dhoksaan maxxanfamuu itti fufan. Manni maxxansaa kitaabotaa dhoksaan hojjatan kitaabota dhibbootaan lakkaawamu maxxansanii baasan. Barreessitooti beekamoon barruu warra komunistii irratti barreessuu fi mana maxxansaa isaanitti dhimma bahuu lagatan. Sochii fakkaataan hawaasa keessatti itti fufe. Mootummaa waraanaa Jaruselski jalatti, hawaasa mataa irra malee keessa akka hin seennetti ibsamaa ture. Qondaaloti mootummaa wajjira ni seenu. Mootummichi tarkaanfiilee akka hidhuu, ukkaamsuu, mana maxxansaa cufuu, fi kkf fudhatu illee abbaan irree sun hawaasicha tohachuu hin dandeenye. Ficnillii fi diddaan ummataa sadarkaa sana irra oggaa gahe, kufaatiin abbaa irree guyyaa lakkawata malee kan xumurame tahe. Osuma abbaan irree barcuma bulchiinsa mootummaa irra jiruu, cinaa isaatti mootummaa dimokraatawaa dhaabuun ni danda’ama. Kun tahuun, dorgommii ummatni mootummaa isa kamiif akka amanamu, deggeruu fi tumsu dhalcha. Akkuma bubbuluun abbaan irree ulaagaalee mootummaa isa taasiisu dhabaa deema. Dhuma irratti mootummaan dimokraatotaa kan cinaan hojjatu guutummaatti bakka abbaa irree fudhate gara sirna dimokraasitti cehama. Yeroo cehumsaa kana heerri biyyaa wixinamuu fi filmaati gaggeeffamuutu dalagama. 9.2 Abbaa Irrummaa Caccabsuu/Unkuteessuu Yeroo ijaarsi hawaaasaa jijjiramaa jiru kanatti diddaa fi tumsa dhorkachuun finiinuu danda’a. Hoggantoti humnoota dimokraasii jalqaba irraa kan mataatti qabachuu qaban, yeroon itti diddaan dhimma filame irratti godhamu irraa gara diddaa walii galaa kan ummata hundaa hirmaachisu akka dhufuu dha. Diddaa walii galaa kana uumuu, ijaaruu, fi bal’isuu dhaaf yeroo akka fudhatu beekamuu qaba. Waggooti dheeraa illee gaafachuu mala. Haga diddaa isa dhumaa gahamutti, duula diddaa akeeka siyaasaa beekamaa tokkof qindeeffamu qaba. Ummatni sadarkaa hundaa jiruu, lakkobsa guddaa dhaan, keessaa hirmaachuu qaba. Diddan ykn fincilli kun murannoo fi naamusa cimaan yoo finiine, dadhabiinsi abbaa irrumaa salphaatti dirree baha. Diddaan siyaasaa cimaa fi dhaabbileen hawaasaa walabni jiraachuun walitti eda’amanii humnoota dimokraasiif akka hawaasa addunyaa biratti dhaggeetti argatan taasisu. Akkuma Poland keessatti tahe, hawaasi fi diplomaattooti addunyaa mootummaa sana abaaruu, lagachuu fi wixii irra kaa’uu jalqabu. Hoggantooti diddaa ummataa abbaan irree battalatti kufuu akka danda’u sammuu keessaa qabaachuu qaban. Haalli akkasi bara 1989 Jarmanii Bahaa keessatti tahee jira. Haalli akkas kan tahuu danda’u yeroo ummatni guutummaatti tumsuu didee, aangoon abbaa irree hundee dhaan gu’uu dha. Haalli akkasi yeroo hundaa kan hin argamne tahu illee karoora yeroo dheeraa qabsoof karoorfamu keessa galchuun barbaachisaa dha. Kunis itti qophaa’uuf nama gargaara. Yeroo bilisummaaf qabsoo godhan injifannoon waanuma xiqqaa tokko irratti yeroo galmaa’u ayyaaneffachuu fi gammaduun barbaachisaa dha. Warri injifannoo sana galmeessan badhaafamuu qabu. Ayyaaneffachuun godhamu qabso fuuldura jiru akka hin irraanfachifnetti of eeggannon tahuu qaba. 9.3 Injifannoo fi milkii sirnaan qabu Warri tarsimo guddicha karoorsan, akka abbaan irree gara biraan hin dhalanneetti, qabsoon sun mikiin xumuramee, sirni dimokraasii gad dhaabbuuf iggitti kan jedhan dursanii tilmaamuu qaban. Xumura qabsichaa irratti, dimoktaatooti akkaataa abbaa irrummaa irraa gara mootummaa yerootti cehamu itti qabamu irratti dursanii itti yaaduu qaban. Mootummaa haaraa hojjatu daddaffin ijaaruu irratti hojjachuu barbaachisa. Mootummaa duraani kan namooti haaraan itti geeddaraman tahuu hin qabu. Caasaa mootummaa keessaa qaama kam akka diigamuu qabuu fi qaamni kam akka turfamuu qabu dursanii herreguu feesisa. Fakkeenya caasaan polisii kan farra dimokraasii tahe battalatti diigamuu qaba. Caasaa mootummaa guutummaatti diiguun jeequmsa hin barbaachifne uuma, ykn abbaan irree haaraan akka as bahuuf karaa saaqa. Mootummaan abbaa irree oggaa kufu qondaalota isaa maal goona kan jedhu irratti dursanii yaada qabaachu feesisa. Fakkeenyaaf abbootiin irree fuula abbootii seeratti dhihaachuu qabuu? Akka biyyaa bahaniif ni eeyyamamaa? Injifannoo booda biyyicha deebisanii ijaaruu fi dimokraasii gad dhaabuuf akeeka diddaa sana osoo hin faalleessine malli adda addaa maaltu jiraa? Dhiiga dhangalaasuun tasumaa hin barbaachisu. Kun sirna dimokraasii gad dhaabbatuuf jirutti gufuu guddaa taha. Yeroo abbaan irree dadhabuu fi caccaabuu jalqabu karoorri ifaan akkaataa gara sirna dimokraasitti itti cehan lafa jiraachuu qaba. Karoorri akkasii jiraachuu gartuun gara biraa fonqolchaan akka aangoo mootummaa hin qabanne dhorka. Sirna mootumaa dimokraatawaa heera irratti hundawe kan mirga siyaasaa fi namtokkee kabaju gad dhaabuuf karoorri qophaawuu barbaachisaa dha. Injifannoon wareegama guddaan argame karoora dhabuu dhaan akka hin fashallee godhuu feesisa. Abbootiin irree ummata aangawee fi jaarmayaa dimokrasii jabaate, kan ofii tohachuu hin dandeenye oggaa argan barri isaanii akka dhumatetti fudhatu. Ummatni baayyinaan bahee diddaa ogaa agarsiisu, hojii dhaabu, manaa bahuu didu, hiriira diddaa guddaa bahu, fi tarkaanfiilee diddaa fakkaataa fudhatu caasaa fi jaarmayaa abbaa irre akka hin hojjanne taasisa. Diddaa fi tumsa dhorkachuu bilchinaan qindaawe kun yeroo dheerina keessa abbaa irree humna dhorkatee dimokraatooti qabsoo karaa nagaan akka injifatan taasisa. Abbaan irrummaa fuula ummata dideetti caccabee unkutaawa. Qabsoon akkasii yeroo garii hin milkaawu taha. Yokaan salphaatti hin tahu. Yokaan dafee hintahu. Kan yaadatamuu qabu lola injifannoon xumuramee kan kufantu danata. Haata’u malee, diddaan siyaasa carraa injifannoo fi milkiin xumuramuu ni qaba. Carraan sun gabbifamuu fi cimuu kan danda’u, akkuma amma dura ibsame, qaroominaan tarsimoo guddicha lafa kaa’u, karoora tarsimawe baafachuu, jabina, naamusa cimaa fi abdii guutuun gootumaan hojjachuu barbaachisa. Boqonnaa 10ffaa Dimokraasii Gad Dhaabuuf Hojii Durfamuu Qabu Abbaan Irrummaa diigamuun gammachuu guddaan kan ayyaaneffatamuu dha. Ummatni yeroo dheeraaf dararamaa turee fi wareegama guddan qabsoo godhe injifate yeroo itti gammaduu, bashannannuu fi walii kuudhuu dha. Warri qabsoo godhe injifannoo siyaasaa galmeesse fi ummatni bal’aan ofitti boonuu qaba. Warri qabsoo godhe hundi lubbuun jiraatee guyyaa kana hin argu. Warri wareegamee fi lubbuun jiran hundi, gootota seenaa jijjiiranii bilisummaa fidan jedhamanii yaadatamu. Akkanas tahee ammoo yeroo of eeggannoo laaffisan miti. Diddaa siyaasaatiin abbaa irrumaa diiguun injifannon argame nama daguu hin qabu. Kufaatii abbaa irree booda jeequmsa dhalatuun mootummaan cunqursaa haaraan akka hin dhalannef of eggannoo cimaa godhutu barbaachisa. Hoggantooti fincilaa sun dursanii cehumsi gara dimokraasi haala tasgabba’en akka tahuuf of qopheessuu qaban. Caasaaleen abbaa irruummaa diigamuu qaban. Dimokraasii cimaa ijaaruuf heera fi seera irratti hunda’an caasaa tolchuu feesisa. Abbaan irree akkuma kufeen battaluma sanatti hawaasi gara dimokraasitti dhibdee tokko malee ceha jedhani amanuun hin tahu. Abbaan irree caccabee unkutaa’uu jalqaba malee dhuma miti. Itti aansee fedhii namootaa fi hawaasa jijjiiruuf bilisummaa argametti dhimma bahanii yeroo dheeraaf hojjachuu gaafata. Rakkoon siyaasaa, dinagdee fi hawaasummaa cimaan yeroo dheeraaf itti fufa. Rakkoo kana buqqisuuf tumsaa fi hirmannaa ummataa fi gartuulee adda addaa gaafata. Sirni siyaasaa haaraa diriiraa jiru, namooti ilaalcha garagaraa qaban biyya ijaaruu fi imaammata dagaaginaa diriirsuu keessatti carraa akka qabaatan godhuu qaba. 10.1 Sodaa Abbaa Irree Haaraa Aristotle bara dheeraan dura “ cunqursaan tokko cunqursaa gara biraatti geeddarama” jedhe jira. Seenaa addunyaa keessaa mootummaan cunqursaan tokko kufee namooti garii fi gartuuleen carraa dhalatetti dhimma bahanii yeroo aangootti ol bahanii gooftaa haaraa tahan kan akka biyya Farnsaa (Jacobins fi Napoleon), Iraan (Ayatollah), Burma (SLORC), keessatti tahe ragaa guddaa dha. Fedhii fi hawwiin gooftoota haaraa adda adda tahuu mala. Garuu itti bahi isaa tokkuma. Abbootiin irree haaraan isa duraan ture caalaatti hammenyaa fi tohannoon gadhee tahuu danda’u. Osoo abbaan irree hin kufin, miseensoti sirna isaa, qabsoon dimokraasiif godhamu akka fiixa hin baaneef fonqolcha gaggeessun gufachiisuu yaaluu malu. Fonqolcha kanaan abbaa irree buufne jedhani labsu, garuu sirnuma isaa haaromsanii itti fufuu barbaadu. 10.2 Fonqolcha Ittisuu Sirna haaraa gad dhaabbataa jiru fonqolchuuf yaali godhamu karaan itti ittisan ni jira. Akkaataa ittisa itti godhan irratti beekumsa qabaachuun akka fonqolchi hin kaane ni hanqisa. Qophii jalqabuun iyyuu ittisa taha. Akkuma fonqolcha gaggeessaniin, warri mootummaa fonqolche sun, bulchiinsa itti fufuuf beekumsa argachuu barbaadu. Tarkaanfii farra fonqolchaa inni duraa warra fonqolcha gaggeesseef beekumsa dhorkachuu dha. Warri mootumma garagalche sun ummatni akka isaan deggeru, ykn waan godhu wallaalee jaanja’ee harka maratee akka taa’u barbaadu. Warri mootummaa fonqolche tohannoo isaani cimsuuf warri oggeeyyotaa, birokraatootaa, hojjattoota mootummaa, bulchitoota, fi abbootii seeraa isa gargaaranii hawaasicha akka qabbaneessaniif barbaadu. Warri mootummaa garagalche, namooti baayyeen sirna siyaasaa , dinagdee, polisii, fi humna waraanaa keessa jiran akka cal’isani harka kennanii, sochii osoo hin goone, sirnaa fi ajaja fonqolchitooti baasan fudhatanii, hojii isaanii guyyu guyyaa itti fufan barbaadu. Fonqolcha ittisuuf tarkaanfiin lammaffaan diddaa tumsa dhorkaachuu fi finciluu dha. Tumsaa fi gargaarsa jarri barbaadan kennuu diduu dha. Tooftaa fi malli abbaa irree kuffisuuf dhimma itti bahame, warra fonqolcha mootummaa gaggeesse irratti daddaffiin dhimma bahamuu qaba. Yoo beekumsii fi tumsi dhorkatame fonqolchi sun deggersa siyaasaa agabee du’uu danda’a. Akeeki hawaasa dimokraatawaa dhaabuu bakkatti deebi’a. 10.3 Heera Mootummaa Wixinuu Sirni dimokraatawaa haaraan, heera caasaa mootummaa dimokraatawaa utubuu fi diriirsu qabaachuu qaba. Heerri; akeeka mootummaa maal akka tahe, aangoo mootummaa haga eessaa akka tahe, qondaaloti mootummaa yoom fi akkamitti akka filaman, mirga bu’uraa ummatni qabu maal akka tahe, hariiroo qaamota mootummaa olii fi gadii jiru, ifa taasiisu qaba. Mootummaan waaltan yoo akka dimokraatawaa tahu fedhame, aangoon qaama mootummaa Hojii Raawwachiftuu, Seera-tumeessaa fi Seera-ilaali adda qoodamee ifa tahee beekamuu fi taa’u qaba. Polisiin, tiknii fi humni waraanaa dhimma siyaasaa keessa akka hin seenne uggurri jabaan godhamuu qaba. Sirna dimokraasii sana jabeessuuf, bulchiinsi abbaa irree akka hin deebine godhuuf, heerri tumamu sirna federaalaa hordofee, aangoo mootumma waaltaa, godinaa fi gad-jaleetti kan qoodu tahuun barbaachisaa dha. Haala garii keessatti fakkeenya biyya Swiss kan aangoo guddaa qaama isa gad-jalee dhaa kennu, garuu akka biyyatti kan hojjatu hordofuun ni danda’ama. Seenaa biyya sanaa keessati, heerri aangoolee olitti tuqaman qabu yo amma dura jira tahe, sanuma fudhatanii, bakka wayyeessuu barbaachisu wayyeessanii, ittin hojjachuun fafa hin qabu. Yoo heerri gaariin amma dura hin jiruu tahe, heera yeroo cehumsaa tolchuu dha. Kanaa achi heera haaraa qopheessuu feesisa. Heera haaraa qopheessuun yeroo fudhata, itti yaaduu guddaas gaafata. Ummatni heera haaraa qopheessuu irraa hirmaatee yaada akka itti kennatu godhuunis barbaachisaa dha. Yeroo heera wixinan abdii bor hojii irra olchuuf nama rakkisu akka itti hin galle of eeggannoo guddaa godhuu feesisa. Akkasumas aangoo heeraa kan mootummaa baayee waaltomeen malee dalagaa irra hin oolle keessa galchuun abbaa irree haaraa maddisisuutti gumachuu danda’a. Heerri kun jechoota salphaa ummataaf galuu danda’uun barreeffamuu qaba. Heerri baayyee xaxaa, hiikkaan isaa kan hin ifne, kan namooti seeraa malee kaan beekuu hin dandeenye tahuu hin qabu. 10.4 Imaammata Ittisa Biyyaa Dimokraatawaa Biyyi qabsoo dhaan bilisome humna alaan weeraramuu danda’a. Humni alaa karaa dinagdee, siyaasaa ykn waraanaa biyyicha tohannoo isa jala galchuuf tattaafachu ni mala. Kun biyya reef bilisoomeef baayyee sodachisaa dha. Sirna dimokraasii lafaa ka’aa jiru jabeeffachuuf, ittisa biyyaatiif kaayyoo diddaa siyaasaa bu’ura tahetti dhimma bahun ni barbaachisa. Ummatni akka biyya ittisuuf ijaaruu malee humna waraanaa guddaa, kan baasii guddaa gaafatuu fi sirna dimokraasiif yaaddeessa tahuu malu ijaaruun hin barbaachisu. Gartuuleen garii, heera biyyaa irra ejjetanii, akeeka abbaa irree haaraa tahuu tarkaanfachiisuu danda’u. Kanaaf ummatni yeroo hundaa qabsoo diddaa siyaasaa fi tumsa dhorkachuutti dhimma bahee dimokraasii ijaaraa jiru tikfachuu fi warra abbaa irree tahuuf abjootan of irraa ittisuu qaba. 10.5 Diqama ykn gaafatama Kabajaa gonfachiisu Akeeki qabsoon karaa nagaa godhamu, abbaa irree dadhabsiisee bakkaa kaasuu duwwaa osoo hin taane, cunqurfamoota aangoo gofachiisuu dha. Qabsoon kun ummata duraan humna hin qabne, bulchitooti akka barbaadan godhan bilisoomsee, aangoo kennuufii dhaan akka bilisummaan jiraatan taasisa. Qabsoo keessatti muxannoon argataniin ummatni duraan dadhabaa kan humna hin qabne, qorqalbiin isaa geeddaramee, of irratti amantii horatee, dandeettii isaan hojjachuu akka danda’u isa barsiisa. Bu’aan yeroo dheeraa, mootummaa dimokraatawaa utubuuf qabsoo karaa nagaa godhamu qabu, ummatni rakkoolee jiran fi gara fuulduraa isa qunnaman irratti itti fufiinsaan qabsaawuu isa dandeessisa. Rakkoolen kun afoollummaa, aangoo mootummaatti garmalee dhimma bahuu, gartuun sirnaa ala dalaguu, miidhaa dinagdee, mirga siyaasaa xiqqeessuu faa tahuu danda’a. Ummatni muxannoo diddaa siyaasaa qabu calaqqinsa abbaa irree deebisuu barbaadu dura dhaabbachuuf hin rakkatu. Bilisummaa booddee iyyuu akkaataa qabsoo karaa godhan beekuun dimokraasi, mirga namoomaa, mirga murna bicuu akka hin tuqamne tiksuu fi dhaabbileen godinaa, biyyaa, mootumma gad-jalee fi miti-mootummaa akka tikfaman godhuuf ni gargaara. Mala qabsoo itti godhan kana beekuun ummata keessaa gartuun tokko ka’ee qabsoo riphee lolaa ykn tarkaanfii shororkeessuu fudhachuu jalqabe illee rakkinicha karaa nagaa furuuf ni gargaara. Diddaa siyaasaa ykn qabsoo karaa nagaa gaggeessuu yeroo qorannu cunqursaa abbaa irree kaasuuf duwwaa osoo hin taane sirna dimokraasii amansiisaa kan mirgoota bu’uraa kabajuu fi bilisummaa raggaasee hawaasa haaromsuu fiduuf kan gargaaru tahuu isaa ti. Asitti xumura qabxii sadii qabu irra gahuutu danda’ama: • Bulchiinsa abbaa irrummaa jalaa bilisa baasa; • Kana milkeessuuf of eeggannoon itti yaaduu fi karoora tarsimawe karoorsuu gaafata; • Qabsoo dammaqiinsa, jabaatanii hojjachuu fi naamusa jabaa qabu fi wareegama qaalii kaffalchiisuu gaggeessuu gaafata; Jechi “bilisummaan tolatti hin dhufu” yeroo baayyee jedhamu dhugaa dha. Ummata cunqurfameef humna alaa dhufee bilisummaa gonfachuu hin jiru. Ummatni akkaataa itti bilisummaa sana argatu ofii isaa beekuu qaba. Kun ammoo salphaa hin tahu. Yoo ummatni bilisummaaf wareegama barbaachisu hundaa kaffaluuf murteeffate, daandii isaa hamaa, qabsoon isaa hadhaawaa tahu illee bilisummaa barbaadu ofii isaa gonfachuu ni danda’a. Yeroo akkas tahu sirna dimokraasii dammaqinaan ijaara, ittisa godhuufis of qopheessa. Kunis ummata cichaa fi murataa sirna isaa tiksuu fi guddisuun argama. Sutaa (Appendix) Maloota Diddaa Karaa Nagaa (nonviolent) Maloota Fincila Karaa Nagaa fi Amansiisuu Ibsa adda addaa 1. Waltajjiitti Hasawa godhuu 2. Xalayaa mormii ykn deggersaa 3. Labsii jaarmiyotaa fi dhaabbilee 4. Yaada ummataa mallattoodhaan deggeramee funaaname 5. Balaaleffata himatnaa mootummaan ummata irratti dhiheessuu 6. Gartuu ykn ummatni bal’aan himannaa dhiheessuu Daawwattoota Baayyee waliin hariiroo ummachuu 7. Dhaadannoolee, fakkoolee raajamanii fi mallattoolee adda addaa mormii mul’isan fannisuu 8. Dhaadannoo wuccu irratti katabame fannisuu, laalimee (poster) fi do’ii diddaa adda addaa 9. Waraqaa facaatu, Kitaabbilee fi kitaabban waa’ee mormii fi diddaa mul’isan facaasuu 10. Gaazexootaa fi barruulee 11. Waraabbii galmee diddaa, raadiyoo fi Televizyina 12. Samii fi dachee gubbaatti, utubaa fi bantii manaa irratti dhaadannoo barreessuu fi fannisuu Gartuulee bakka bu’uu 13. Bakka bu’iinsa 14. Badhaasa baacoo ykn qoosaa – diddaa fi mormii ittiin mul’isan 15. Gartuulee hawwachuu, mooqsuu, shooshiluu fi ofitti qabachuu 16. Naannoo ofii tiksuu fi to’achuu – Akka mootummaan balaa ummata irraan hin geenyeef dammaqanii naannoo ofii tiksachuu 17. Filmaata baacoo fi qoosaa – Baacoo mootummaa abbaa-irree irratti ittiin qoosan garuu ummataaf barmoota dabarsu Mallattoolee Tarkaanfii Ummataa ibsan 18. Alaabaa fi halluu adda addaa mormii mul’isan fannisuu 19. Asxaalee fi mallattoolee mormii ibsan uffachuu 20. Kadhannaa fi lallabbii manneen kadhannaa amantiitti taasisuu 21. Mallattoolee mi’oota gargaraa bakka bakkatti harcaasuu 22. Uffata of irraa yaasuun (qullaa of dhaabuudhaan – fknf; qomee of irraa yaasuudhaa - mormii agarsiisuu 23. 23. Qabeenyaa ofii akka mootummichi dhimma itti hin baane dhorkachuu – Fkn dhabamsiisuu ykn barbadeessuufaadhaa 24. Ibsaa (ifa) diddaa mul’isu bobbobeessuu (decoration) – fkn ibsaa calaqqee barreessama mormii qaban bakka bakkatti qaqabsiisuufaa 25. Fakkoolee diddaa mul’isan bakka bakkatti fafannisuu 26. Fakkoo diddaa agarsiisan bakka mumul’atanitti kaasuu ykn diddibuu 27. Maqaa fi moggaasa mootummaan dhimma itti bahu irraa adda tahe babaasuu 28. Qooqa fakkii adda addaa (symbolic sounds) mormii mul’isan uummachuu 29. Fakkii (symbolic) mootummaa yaaddessu babbasuu 30. Abbootii taayitaa mootummaa (akka matayyaatti - individuals) duchiisuu, aarsuu fi gochaa isaanii ummata biratti saaxiluu Dhiibbaa Akka nam-tokkeetti 31. 32. 33. 34. Abbootii taayitaa ija jibbaa fi cigoon ilaaluu Abbootii taayitaa tuffachuu fi arraba qisuu (taunting) Namoota abbootii taayitaa jibban waliin firummaa jabeessuu Bakka beekamaatti bahanii ibsaa qabsiifatanii taa’uu, eegumsa godhu Diraamaa fi Muziqaa Qoosaa, baaltii fi xaba cabsaa (hamilee abbootii taayitaa cabsufaa) Do’ii fi agarsiisa adda addaa taasisuu – Guyyaa ayyaaneffataa fi kabajatnaatti diddaa ummata daddammaqsuu – vigils 37. Faaruu fi wallee mormii dhageessisuu – bakkayyutti babal’isuu 35. 36. Hiriira 38. Jigiin (tuutaan) deemuu – Daandii guutanii yaa’uu k.k.f 39. Hiriiraan (toora galanii) karaa irra yaa’uu 40. Hiriira ayyaaneffata amantii fakkeessuudhaan ummatni akka daandii irra yaa’uu taasisuu – itti qabata amantii fakkeessanii hiriira bahuu Amantootni imala bahuu – Naannoo irraa fagaatanii akka dhageettii horatutti imala deemuufaa 42. Naannoo mijjatutti Konkolaattota heddumminaan akka daandii cufanii bifa hiriiraan bahan taasisuu –(Deliberate Traffic junction) 41. Wareegamtoota Yaadachuu 43. Gadda siyaasummaa of keessaa qabu taa’uu 44. Yaa’ii gaddaa –bifa mareetiin – ummta yaasanii mariyachiisuu ykn gaggeessachuu 45. Bifa fakkeessaa qabuun awwaalcha gaddaa fi mormii of keessaa qabu gaggeessuu – Gadduu fi wawwaachuu irra bifa dheekkamsaa fi dhadannootiin awwaaluu 46. Awwaala wareegamtoota biratti tuutaan yaa’anii yaadachuu fi yaadannoo adda addaa awwaalatti irkisuu Wal-gahii ummataa 47. Yaa’ii deggersaa ykn mormii ummataa taasisuu 48. Wal-gahii diddaa – waltajjii mormiin ummataa itti dhageessifamu qopheessuu 49. Wal-gahii mormii bir’achiisaa fi naasisaa tahe ooffachuu 50. Walghii lallabbii, maree fi wal barsiisuu gaggeessachuu Gad-dhiisuu fi Haaluu/Abaaruu 51. Dhiisanii ykn dhiitanii bahuu – fkn walgahii yaamame 52. Duraa Callisuu 53. Kabajaa dhorkachuu – Saphlisuu 54. Fuula irraa deebisuu – Dugda itti gatuufaa Maloota tumsa gamtaa dhorkachuu Nam-tokkee halabuu 55. Gamtaadhaan lagachuu 56. Gamtaan lagachuu filatame gaggeessuu 57. Lysistratic nonaction 58. Hawaasa keessaa baasuu, 59. Dhorkannaa (interdict) Qophiilee, dhaabbilee fi tattahiinsa adda addaa tumsuu diduu 60. Sochii gamtaa fi sportii irraa qooda fudhachuu diduu 61. Haajota gamtaa mootummaan qopheessu lagachuu 62. Hiriira Diddaa Bartootaa qopheessuu 63. Gamtaadhaan ajajamuu diduu mul’ifachuu 64. Miseensummaa Dhaabbilee gamtaa dhiisuu Sirna Gamtaa Keessaa Bahuu 65. Mana ooluu ykn taa’uu 66. Gargaarsa akka nam-tokkootti gumaachan dhaabuu ykn dhiisuu 67. Dalagaa (hujii) irraa ooluu, fagaachuu fi sababoota funaananii dhiisanii irraa deemuufaa 68. Mata mataatti dhokachuu, miliquu fi hin jiru jedhanii dhaamuufaa 69. Akka gartuutti wal gurmeessanii dalagaa irraa miliquu, sababa adda addaa dhiheessanii argamuu dhiisuu 70. Imala mormii deemuu, akka ijaa namootaa ykn ummataa harkisu taasianii karaa dheeraa imala deemuu – Fakkeenyaaf uffata addaa uffatanii akka ija namootaa harkis taasisuudhaan mormii qaban ibsachuufaa dabala. Maloota gargaarsa dinagdee dhorkachuu (1). Laguu (boycott) Dinagdee – Tarkaanfii maammilotaa 71. Laguu maamilootaa – Waan kan mootummaa fakkaatu irraa fudhachuu ykn bitachuu diduu k.k.f. 72. Meeshaalee fi mi’oota akka lagataman jedhamanitti dhimma bahuu dhaabuu 73. Imaammata rakkoo, dhiphina jireenyaa fi mufii mul’isu hordofuu, yeroo hunda rakkoo jiru mul’isuu fi ummata kakaasuu – (Fk.f. mootummichi itti fakkeessuuf kn ummatatti tolaa jiru kan yoo of fakkeessee sanaan gowwoomsamanii rakkoon akka furamaa jirutti hubachuu diduufaa) 74. Kiraa ykn gatii mootummaa baasuu diduu fi bacancarsuu 75. Mootummaa irraa kireeffachuu diduu 76. Laguu biyyoolessaa bittaa fi gurgurtaa fi fayyadamtootaa gaggeessuu 77. Laguu fayyadamtootaa idil-addunyaatti dhageessifachuu fi dhageettii horachiisachuu Tarkaanfii Hojjettootaa fi omishtootaa 78. Laguu hojjettotaa gaggeessuu 79. Laguu omishtootaa gaggeessuu Tarknaafii sharshaarotaa (middlemen) 80. Laguu dhiheessitootaa fi raabsotaa gaggeessuu Tarkaanfii Abbootii Qabeenyaa fi gaggeessitoota qabeenyaa 81. Daldaltootni laguu (boycott) gaggeessuu 82. Qabeenya kiressuu ykn gurguruu diduu 83. Dhaabbilee fi jaarmota daldala gaggeessan cuccufuu 84. Deggersa homishummaa dhorkachuu – Akka gurmuu homishtootaatti gargaarsa mootummaan irraa barbaadu dhorkachuu 85. Bittaa fi gurgurtaa guutummaatti dhaabuu Tarkaanfii Burqaa Maallaqaa 86. Maallaqa Baankiitti kuusatan keessaa baafachuu ykn fudhachuu 87. Qaraxa, baasii fi gibira mootummaa baasuu diduu, 88. Liqaa ykn dhala maallaqaa kaffaluu diduu 89. Baasii dabalaa mootummaan yero yerootti itti eda’u mormuu fi baasuu diduu 90. Gibira galii mormuu, Waan daldalame irratti baasuu gaafatamu diduu 91. Maallaqa mootummichaa harkaa fuudhachuu diduu – Harkaa fuudhanii ittiin hojjachuu diduu k.k.f. Tarkaanfii mootummootaan fudhatu 92. Biyyattii keessatti qoqqobbii/wixii gaggeessuu 93. Daldaltoota mootummicha waliin hojjetan akeekkachiisuu, doorsisuu fi addatti galmeessuu 94. Daldaltoota alatti gurguran qoqqobuu 95. Daldaltoota ala irraa bitan qoqqobuu 96. Qoqqobbii daldala idil-addunyaa Mala ittiin gargaarsa dinagdee dhorkatan (2) Hojii Dhaabuu (strike) Hojii dhaabuu mul’ataa 97. Fincilanii hojii dhaabuu 98. Tarkaanfii sardamaa fudhatamu (shaffisaan hojii dhaabu) Hojii dhaabuu qonaa (agricultural strike) 99. Hojii dhaabuu qottootaa 100. Hojjattooti qonnaa hojii dhaabuu Hojii dhaabuu gartuu addaa 101. 102. 103. 104. Hujii dirqamaan mootummaan kennu diduu fi bakkayyutti mormuu Hojii dhaabu hidhamtootaa gaggeessuu ykn taasisuu Warreen ogummaa harkaa qaban fi waa tolchan hojii dhaabuu Warreen beekumsaa fi dandeettiin gomaachan hojii dhaabu Hojii dhaabuu Warshaa 105. Hojii dhaabuu fi mormii hojjettoota ijaarsaa (Construction workers) 106. Hojii dhaabuu fi mormii hojjettoota warshaa 107. Hojii dhaabuu deggersaa gaggeessuu Mormii Tarkaanfii qabu gaggeessuu 108. Dollotaa fi Mormii bifa adda addaan karuma karaa finiinsuu 109. Karaa ykn daandii beekaa muddisiisuu fi cufuu, (traffic jam and chaos) keessattuu yeroo dalagaa irraa bahamu akka daandiin wal muddee ummata nuffisiisuu fi mootummicha irratti guungummii heddummeessanii sanumaan sababa godhatanii hiriiran taasisuu. 110. Beekaa boodatti hrkisachuu, dhibaawuu fi tutturuu – Bakka deemanii fi waan raawwachuuf jiran daddaffiin xumuruu diduu – Beekaa talisaawuu 111. Seera hujii (dalagaa) mootummichaa mormuu fi sakaaluu 112. Beekaa dhukkuba himatanii dalagaa irraa hafuu ykn ooluu 113. Hujii gadi lakkisuu ykn yoo hujii irraa baasaman mormii kakaasuu 114. Yero yerootti bifa adda addaan sababoota uumanii mormii gaggeessuu – callisanii sababa uumuu fi funaanuu 115. Gaggeessitoota keessaa namoota adda baasuun qofa qofaatti mormii irratti gaggeessuu Dollota Warshaa walii-galaa 114. Guutummaan Warshaa dollotuu 115. Dollotnaa walii-galaa – Dollatnaa warshaa deggeruun waliin hiriiruu dabala Sochii Dollotnaa fi Burqqa Diangdee wal tumsiisuu 116. Sochii Dinagdee ugguruu fi dhaabuu ykn dhaabsisuu Mala Waltahiinsa Siyaasaa Dhorkachuu Abbootii Taayitaa fi taayitaa isaanii tuffachiisuu, jibbisiisuu fi beekuufii diduu 117. Deggersa siyaasaa dhorkachuu fi mormii itti kakaasuu 118. Deggersa ummataa irraa ugguruu- akka umamtni hin deggerre jibbisiisuu 119. Haasawa waltajjii mormii qabu ummataaf gochuu, ibsa mormii adda addaa babaasuu fi faffacaasuu Lammiileen biyyattii keessa jiraatan akka mmotummichaaf hin tumsine taasisuu 120. Qaamota hujii seeraa mootummichaa gaggeessan irratti dollotuu 121. Filmaata diduu fi irrattis dollotuu 122. Hujii mootummaa (employment) fudhachuu diduu fi gonfaa (promotion) mootummichi kennus diduu 123. Dhaabbilee mootummichaatti dhimma bahuu diduu fi kan duraan itti gargaaramaa turan irraa dhaabuu 124. Dhaabbilee barmootaa mootummaa keessaa yaa’uu, dhiisuu 125. Dhaabbilee mootummicha waliin hidhata qabanitti gargaaramuu diduu fi keessaa bahuu 126. Dhaabbilee mootummicha deggeran irratti mormii kakaasuu 127. Mallattoo deggersaa mootummichaaf qaban duraa kaasachuu fi bakka mootummichaan wal argan irraa dhaabuu 128. Gonfamtoota mootummaa fudhachuu, beekuu diduu fi ittiin mormuu 129. Dhaabbilee mootummaa dalagaafii jiran dadhabsiisuu, diiguu fi akka hin jbaatne irratti hojjachuu- yero yerootti mormii itti heddummeessuu Lammiin biyyattii essatti akka ajajaman filmaata tolchuufii 130. Mootummicha duraa callisiisuu fi danqaa itti taasisuu 131. Bakka to’annoon hin jirretti ofiin hojjachuu diduu fi beekaa talisaawuu 132. Fincila diddaa umamtaa gaggeessu, akka ummatni bitamuu didu taasisuu 133. Dugda duubaan diddaa isaa akka mul’isu taasisuu 134. Wal-gahii gumii mootummichaa sadarkaa adda addaatti tatta’an jeequudhaan gar gar bittimsuu , keessattuu yaadaan akka wal dhiban fi wal dhaban taasisuu 135. Diddaa ummataa jajjabeessuu, ummatni walitti fufiinsaan diddaa isaa akka hin qabbaneessine taasisuu 136. Yaamicha hatattamaa biyyoolessaa mootummichi godhuuf owwaachuu diduu 137. Akka ummataatti wal gurmeessanii fi dhaamsa waliif dabarsanii naannoo jiranitti rirriphuu, 138. Seerota mootummaa seerawaa hin taane irratti finciluu – fknf kan mootummichi aangoo isaa ittiin tiksachuu fi ummata ittiin to’achuuf babaasu Tarkaanfii Hojjettoota Mootummn fudhatamuu qaban 139. Deggersaa fi gargaarsa mootummichi taasisu keessaa filuudhaan mormii itti kakaasuu 140. Caasaa ajajaa fi odeeffata mootummichaa keessa seenanii jeequu fi duraa dadhabsiisuu danda’uu 141. Gochaa fi sochii mootummichaa hunda guyya guyyaatti balaaleffachuu fi gufachiisuu irratti hojjachuu 142. Walumaa gala dhimmoota bulchiinsa mootummichaa fakkaatan hundaan mormuu fi tumsa barbaadamu gochuu diduu 143. Tumsa seerawaa fi haqaa akka ummataatti mootummaaf godhamuu qabu hunda irraa dhaabuu 144. Warreen hojii mootummaa qindeessan hawwachuun akka isaan talisan ykn dhibaawan taasisuu – karaa isanii danqaa uumuu 145. Finciluu, ajajamuu diduu fi kachachaluu Tarkaanfii Bulchiitoota mootummaa irraa eegamu. 146. Seeratti qabatanii beekaa dhibaawuu, talisaawuu fi hojii sirriitti gaggeessuu dhiisuu 147. Qaamota mootummaa kaan naannoo isaanii jiran waliin hojjachuu diduu – fknf. Dhaabbatni poolisii bulchitoota mootummichaa naannoo waliin walii galuu diduu, k.k.f. Tarkaanfii mootummaa Idil-addunyaa 148. Karaa Diplomaasii fi bakka bu’iinsa adda addaatti jijjiiramni akka taasisamu biyyoota alaa hawwachuu 149. Dalagaa diplomaasii fi raawwii isaanii lafa irra harkisuu fi tuttursuu 150. Mootummicha beekumsa Diplomaasii dhorkachiisuu ykn duraa hir’isiisuu 151. Hariiroo diplomaasii ugguruu fi lafa irra harkisuu 152. 152. Dhaabilee fi miseensummaa idil-addunyaa mootummichaaf baamsan keessaa of baasuu – mormii agarsiisuu 153. Miseensummaa idil-addunyaa mootummichaa mormuu 154. Gaafatama, taayitaa fi hirmaatnaa keessaa mootummicha baasuu fi qoqqobuu Akkaataa karaa nagaa diddaa finiinsan fi keessa seenan - Qor-qalbii hatuu 155. Akka abbootiin taayitaa mootummichaa mata-mataatti of qeeqan, waan dalaganitti gaabbanii dubbatan taasisuu 156. Kakuu waliif seenuu fi of hagabsuu (fasting) 157. a. Hamilee wal jajjabeessuuf waliin hagabuu 158. b. Duula bia fincilaan hagabuu ooluu gaggeessuu 159. Murtii dabre fudhachuu diduu 160. Diddaa nagaan doorsisuu – Bifa naga qabeessa fakkaatuun hiriira bahanii garuu doorsisas gaggeessuu Qaamaan akkataa itti fincila keessatti hirmaatan 161. 162. 163. 164. 165. 166. akka Karaa ykn daandii cufanii tattaa’uu Daandii danquu, tuutaan, gurmuu gurmuun dhadhaabbachuu Jeequmsa fi wajjabbara (mess) uumuu Wal-muddamsaa fi dhiibboo ummuudhaan naannoo dhiphisuu Karaa fi daandii irratti waa daddaakuu fi caccabsuu Bifa dirreetti ykn daandittii bahuutiin naannicha dhuunfachuudhaan daandiin irraa jal’atu taasisuu 167. 168. Hiriira nagaa fakkeessanii jeequmsaa fi wajjabbara uumuu Hiriira nagaa fakkeessanii samii irratti mallattoo jeequmsaa facaasuu- kun kan yoo humni qilleensaa (xayyaaraa) keessatti hirmaate saphlata. Ykn afuuffee laastikaa baraa samii keessa facaasuun ni gargaara 169. Hiriira nagaadhaan qabatanii weerara dhuunfannaa gaggeessuu – naannoo to’achuu 170. Hiriira nagaa diddaa fi dheekkamsaan wal make gaggeessuu 171. Hiriira nagaa diddaa fi dheekkamsa qabuun jeequu, karaa cufuu fi akka hin dabarre ittisuu 172. Hiriira nagaa diddaa mul’isuun bakka dhuunfatanii qabachuu fi bakka hir’ate tuuta ummataan guuttachuu, naannoo qabamee jirutti akka ummatni yaa’u gochuu Bifa hawaasummaan akkaataa fincila keessatti itti hirmaatan: 173. Hariiroo hawaasummaa mootummaan duraan gaggeessaa ture irraa adda kan tahe haaraa hundeessuu 174. Dhaabbilee tajaajila adda addaa ummachuu 175. Sochii hawaasummaa mootummaan qabu bacancarsuu, tajaajila akka sirriitti hin gumaachine danquu 176. Haasawa bakka buutota mootummaa ummataaf taasisamu gidduu seenanii danquu, afaanitti kutuu fi jeequu 177. Agarsiisa ykn do’ii faallaa gochaa mootummaa dhiheessuu – hawaasa daddammaqsuu 178. Waldaa Tajaajila Hawaasaa kan biraa fi fakkaattii kan mootummaa dhadhaabuu, I’ijaaruu 179. Daandii fi karaa daldalaa kan mootummaa irraa adda tahe baasuu, barbaaduu fi ummataaf akeekuu Karaa Dinagdee akkaataa itti fincila keessatti hirmaatan: 180. Fincila mootummaan hammeessuu barbaadu dura dhaabbachuu fi akka ummatni hin gaaga’amne gochuu 181. Dollota itti fufuu fi tursiisuu, hamma deebiin barbaadamu argamutti addaan kutuu diduu fi itti cichuu 182. Sochii diddaa fi mormiidhaan bakka dhuunfachuu, qabachuu 183. Ittisaa fi qoqqobbii mootummaan geessisuun mormuu fi diddaa durumaan eegalameef akka sababa dabalaa tahu gochuu Diddaa siyaasaa fi muddama (tension) siyaasaa gaggeessuu, 184. Bittaa fi Gurgurtaa mootummichaa jeequu, akka ciccitu taasisuu 185. Qabeenyaa dhuunfachuu, fuudhuu fi akka hin sossoone ittisuu 186. Qabeenyaa bakka tokkotti walitti guuruu, cancaluu fi akka itti hin gargaaramne taasisuu 187. Mootummicha keessaa fo’anii kanneen ummataaf tumsan deggeruu fi jajjabeessuu 188. Bakka bittaa fi gurgurtaa addatti baasuu, haaraa baasuu ykn uumuu 189. Akkaataa fi sirna geejjibaa haaraa uumuu fi barbaaduu 190. Dhaabbilee dinagdee hahaaraa fi akka filmaataatti ummata gargaaran dhaabuu ykn uumuu Akkataa itti fincila dhuunfatanii fi finiinsan 191. Sirna bulchiinsa mootummichaa mudduu fi dhiphisuu – akka inni jeeqamu taasisuu 192. Basaasotaa fi warren dhokatanii mootummaaf hojjetan, oduu deddeebisan saaxiluu 193. Bakka namoota bebbeekamoo fi fincilicha sochoosuu keessatti qooda gudguddaa qaban akka hin hidhamne ofiif itti dabruu, beekaa haasawa fincilaa gochuun akka qiyyaafannoo mootummaa isaan irra tahu taasisuu, namoota ija fincilichaa tattahan irraa ilaalcha mootummaa gara dabarsuuf ofiif gaafatamaummaa fudhachuuf of kennuu 194. Seerota hin baamsine jedhamnaitti golgamanii fincila ummataa kakaasuu Mootummichaan wal tahiinsa didanii dalagaa ofii qofaatti itti fufuu, ajajamuu diduu Caasaa mootummaa addatti of danda’e qabu qofaatti uummachaa deemuu. Fuul-Duree Bara kana, dhibeen “HIV/AIDS” balaa addunyaa kanaa ta’ee, rakkoolee sodachisaa dinagdee fi guddina hawaasaa gufachiisan keessaa isa tokkodha. Biyyoota miidhaman baay’ee keessatti, dhibeen kun: misooma waggoota dheeraa irraa calqabee argame diigaa jira; dinagdee humna-fuudhaa jira; sodaa nageenyaa uumee hawaasa tasgabbii dhowwaa jira. Biyyoota Afrikaa Sahaaratii gadi jiran keessa-bakka itti dhibeen kun badii guddaa gessiseerubalaan kun haala yeroo atattamaa uumee jira. Gadadoo matayyaa fi maatii isaanii irraan gahuun olitti, dhibeen kun, irra caalaatti, hundee dinagdee fi hawaasaa miidhaa jira. “HIV/AIDS”n addunyaa hojiif yaaddoo isa cimaadha. Garee humna namaa isa irra caalaatti oomisheessu miidhee galii xiqqeessaa jira. Akkasumas: oomisha xiqqeessee; baasii humna namaaf bahu guddisee; muuxannoo fi ogummaa dhabamsiisee, dhaabbilee gama damee hundumaatiin jiran irratti baasii guddaa fe’aa jira. Kana duukaas, “HIV/AIDS”n, mirgoota bu’uuraa bakka hojii miidhaa jira. Keessumaayyuu, haalli kun, loogii fi qoobsii gara hojjettootaa fi namoota “HIV/AIDS” wajjin jiraatan fi isaatiinis miidhaman irratti aggaamameen ta’uun isaa qabatamaadha. Dhibeen kun fi miidhaan isaa, irra caalaatti, namoota dadhabaa ta’an kan akka dubartootaa fi da’imman irratti cimuudhaan, rakkoo gama wal-caaltee saalaa fi daa’imman hojjechiisuutiin jiru daraan cimsaa jira. Kana irraa ka’ee, Dhaabni Hojii Addunyaa (DhHA), “Qajeelfama Dhimma ‘HIV/AIDS’ fi Addunyaa Hojii” jedhamu fi kan yaada ciccimaa of keessaa qabu baasuuf dirqame. Qajeelfamni kun, tamsa’ina dhibee kanaa ittisuu fi miidhaa inni hojjettootaa fi maatii isaanii irraan gahu salphisuuf, akkasumas dhukkuba kana akka dandamataniif gargaarsaa fi dahoo hawaasaa kennuufiif deeggersa cimaa ta’a. Kanaafuu, waa’ee dhibee kanaa bakka hojiitti ijoo dubbii gochuuf, ejjeta ciccimaa kan akka: “HIV/AIDS” akka dhimma bakka hojiitti beekuu; miindessuu irratti qoobsuu dhiisuu; walqixxummaa koorniyaa; calallii fi eegumsa icciitii; walmarii hawaasaa; ittisaa fi of-eegannoo; fi gargaarsaa qabata. Qajeelfamni kun, wal-ta’insa DhHA fi miseensotaa sadeen isaa, akkasumas walitti-dhufeenya inni miiltota isaa guutuu addunyaa wajjin qabuun kan qophaahedha. Innis, imaammata bakka hojii mijjaa’aa fi sagantaalee ittisaa fi kunuunsaa qopheessanii hojii irra ooshuu, fi imaammata waa’ee hojjettoota damee dhaabbataa hin-taanee keessa jiran baasuuf kan gargaaru qajeelfama qabatamaa hamma kana hin jedhamne, warra imaammata baasaniif, miindessitootaaf, waldaalee hojjettootaa fi miiltolee hawaasaa warra kaaniif kenna. Qajeelfamni kun, addunyaan “HIV/AIDS” waraanuuf tattaaffii godhu keessatti, gumaacha gati-qabeessa DhHAn kennedha. Haala namummaa fi misoomaa hunkuramaa kana keessatti, qajeelfamni kun, akkaataa itti hojiin tasgabbaahaan jiraatu gargaara. Hamma ammaatuu, kufinsa kana irratti hojjechuuf tattaaffii godhame irraa barumsi gatii qabu argameera. Biyyootni muraasni, tamsa’ina faalamuu suutessuu fi dhiibbaa inni matayyaa fi hawaasa isaanii irraan gahu salphisuu irratti hamma ta’e milkaahaniiru. Gochi ciccimoon raawwataman: gara-kuteenya ooggansaa; walittidhufeenya damee hojii maraa; miiltoma hawaasa wajjin uumuu; namoota “HIV/AIDS” waliin jiraatan dabalachuu fi barumsa dabalatu. Qabxiileen kun, duudhaa qajeelfamichaa ijoo ta’an keessatti calaqisuu fi miiltolee hawaasaa birmachiisuun, sochoosuun raawwii qabatamaa argamsiisuuf abdachiisaadha. Qajeelfamni kun, waa’ee dhibee kanaa fi dhiibbaa inni bakka hojii irratti qabu ilaalchisee, yaada haaraa karaa banu, kan rakkoo amma jiru hubatee waan isatti aanus tilmaamudha. Karaa qajeelfama kanaa, DhHAn, deegersa qaamota sadarkaa addunyaa fi biyyaatti mirgaa fi kabaja hojjettootaa fi namoota “HIV/AIDS” waliin jiraatan hundumaa eeguuf kennu ni guddisa. Ittisa “HIV/AIDS”; To’annaa fi gadi-xiqqeessuu miidhaa “HIV/AIDS”n addunyaa hojii irraan gahu; Kunuunsaa fi deeggersa hojjettoota “HIV/AIDS”tiin faalamani fi miidhaman; Qoobsii fi loogii HIVn qabamuun ykn shakkamuun uumamu balleessuu/hambisuu Faayidaa Qajeelfamni kun dhimmoota kanaa gadiitiif fayyada: (a) Deebii qabatamaa sadarkaa dhaabbilee hojii, hawaasaa, naannoo, damee, biyyaa fi addunyaatti uumuu; (b) Haala marii, gorsaa, waliigaltee fi gamtooma; mootummotaa, miindessitootaa fi hojjetootaa fi bakka-buutota isaanii, hojjettota fayyaa, beektota dhimma “HIV/AIDS” fi warra dhimmi ilaalu hunduma (kunis dhaabbilee hawaasaa fi miti-mootummaa dabalachuu ni dandaha) gidduutti babal’isuu; (c) Miiltoolee hawaasaa wajjin mari’achuudhaan dhimmoota inni qabatee hojii irra ooshuu. Kunis: - seera biyyaa, imaammataa fi sagantaalee raawwii keessatti, - waliigaltee bakka hojiitti/dhaabbilee keessattii, fi - imaammataa fi karoora raawwii bakka hojii keessatti. 3. Bal’inaa fi jechoota qajeelfama kana keessatti faayida irra oolan 3.1 Bal’ina Qajeelfamni kun warra kanaan gadii ilaala. (a) Miindessitoota fi hojjettoota (warra miindessamuuf gaafate dabalatee) kan mana mootummaa fi dhuunfaa keessa jiran hundumaa; fi (b) Gosa hojii hundumaa (damee dhaabbataa fi dhaabbataa hin-ta’iin). 3.2 Jechoota qajeelfama kana keessatti faayidaa irra oolan HIV: Vaayresii humna dhukkuba of-irraa dhowwuu dadhabsiisee dhuma irratti AIDS nama irraan gahu. Namoota miidhaman: Namoota jireenyi isaanii karaa kamiyyuu dhiibbaa gosa baay’ee “HIV/AIDS” tiin jijjiirame. “AIDS”: Tuuta haala fayyaa, baay’inaan akka dhukkuboota haala eeggatanii fi akka xafaatti beekamanii fi kan fayyuu hin-dandahamne. Qoobsuu: Jechi kun, qajeelfama kana keessatti akkaataa hiika Waliigaltee Qoobsuu (Miindeffamuu fi Gosa Hojii) 1958 (Lakkoofsa 111) keessatti kennameen akka “HIV” dabalatutti fayyadamameera. Akkasumas, qoobsii haala hojjetaan “HIV”tti shakkamee fi qoobsii filannoo sal-quunnamtii irraatti hundaahee uumamu dabalata. Namoota qaamni hir’ate: Jechi kun, qajeelfama kana keessatti, akkaata hiika “Waliigaltee Baraarsa Ogummaa fi Hojii (Namoota Qaamni Hir’ate) 1983 (lakkoofsa 159) keessatti kennameefiin fayyadamameera. Kallattiitti, namoota carraan isaanii gama hojii itti fufinsa qabu argachuu, irra turuu fi irratti guddachuutiin jiru, hir’ina qaamaa fi sammuu mirkanaaheen kan ka’e, baay’ee xiqqaatedha. Miindessituu: Nama yookiin jaarmiyaa waliigaltee affaanii ykn barreeffamaatiin hojjettoota miindessuu. Waliigalteen kunis, seeraa fi heera biyyichaa irratti hundaahee, mirgaa fi dirqama qaama lamaanii kan qabatudha. Miindessitootni, mootummaa, abbaa-taa’itaa mootummaa, jaarmiyaa dhuunfaa fi namoota ta’uu ni dandahu. Tajaajila fayyaa bakka hojii: kun qajeelfama kana keessatti haala ibsa “Waliigaltee Tajaajila Fayyaa Bakka Hojii”, 1985 (lakkoofsa 161) keessatti kennameen fayyadameera. Kunis, kallattiitti tajaajiloota fayyaa warra dhukkuba ittisanii fi warra miindessitootaa fi hojjettoota fi bakka buu’tota isaanii gorsuuf itti-gaafatama qaban ilaala. Gorsi kunis, akkaataa itti naannoo bakka hojii qulqulluu fi naga-qabeessa akkasumas mala hojii kan qaamaa fi sammuu fayyaa fi gaheessa hojiif mijjessu dabalata. Jijjiirraa fudhatamaa: fooyya’insa ykn jijjiirraa hojii ykn bakka hojii haala quubsaa ta’een raawwatamuu dandahu fi kan nama “HIV” ykn “AIDS” waliin jiraatu miindessamuu fi hojii keessatti guddachuu dandeessisu. Calallii: tarkaanfii kallattii (“HIV” qorachuu), karaa biraa (soniinsa sadarka dabarsanii of-kennuu), ykn gaaffii waa’ee qorannoo godhamee ykn waa’ee qoricha fudhatamuu gaafachuu. Saalaa fi koorniyaa: Dhiiraa fi dubartii gidduu garaagarummaa uumamaa fi hawaasaatu jira. Jechi “saalaa” garaagarummaa uumamaan murtaahe yoo mul’isu, jechi “koorniyaa” immoo gehee fi hariiroo dhiiraa fi dubartii gidduu jiru mul’isa. Gaheen gama korniyaattiin jiru hawaasa irraa kan baramu yommuu ta’u aadaa keessaa fi gidduutti garaagarummaa qaba. Gaheen koorniyaa umurii, sanyii, gosaa fi amantii, akkasumas biyyaan, dinagdeedhaani fi siyaasaan murtaahu. Faalamuu wal-quunnamtii saalaatiin daddarbu: kun dhukkuboota kan akka cobxoo, fanxoo fi kan kana fakkaatani fi dhibeewwan bal’inaan akka dhukkuboota wal-quunnamtii saalaattiin daddarbanitti beekaman qabata. Miindessuu dhaabuu: Kun hiika Waliigaltee Miindessuu Dhaabuu, 1982 (lakkoofsa. 158) keessatti kenname kan qabatu ta’ee kunis fedha miindessaatiin hojii irraa arihuudha. Of-eeggannoo Waliigalaa: warri kun akkaataa hojii murtaahaa kan balaa dhibeewwan dhiiga irraa uumaman ittiin to’atanidha. (Bal’inaan Maxxantuu II keessatti kennameera). Hojjettoota hojii dhaabbataa hin taanee keessaa (damee dhaabbataa hin-ta’iin jedhamaniis beekamu): Jechi kun Maxxantuu I keessatti ibsameera. Bakka-bu’oota hojjettootaa: Akkaataa Waliigaltee Bakka-buutota Hojjettootaa, 1971 (lakkoofsa 135) tiin, warri kun seera biyyaatiin isaan kanaa gadii keessaa akka tokkootti kan beekamanidha. (a) Bakka-buutota waldaa hojjettootaa, kan akka bakka-buutota filatamanii; ykn waldaa hojjettootaatiin ykn miseensota waldootii kanaan kan filataman; ykn (b) Baaka-buutota filataman, kan akka bakka buutota warra hojjettoota mirga qabaniin haala seera ykn heera biyyaa ykn waliigaltee dhimma kanaaf jiruun filataman, haata’u malee, warra hojiin isaanii dhimmoota biyya sanaa keessatti akka mirga addaa waldaa hojjettootaatti beekaman hin dabalanedha. Gadadamuu: Kun gama hawaasa, dinagdee fi aadaatiin humna dhabuu, haala hojii kan hojjettoota qarxii fuudhee dhukkubaaf saaxiluu fi akkasumas kan daa’imman sadarkaa hojiitti bobba’uutiin gahudha (dabalataaf Maxxantuu I ilaali). 4. Duudhaawwan Ijoo 4.1 “HIV/AIDS” akka dhimma bakka hojiitti beekuu “HIV/AIDS” dhimma bakka hojii waan ta’eef, akkuma dhukkuboota ciccimoo bakka hojii gosa biraatti ilalamuu qaba. Kunis kan barbaachise, dhibeen kun bakka hojii waan miidhuuf qofa otoo hin ta’iin, bakki hojii ofii isaa qaama hawaasa naannoo isaa ta’ee, tamsa’inaa fi miidhaa dhibee kanaa ittisuuf qabsoo bal’inaan taasifamu keessatti gahee guddaa taphachuu waan qabuufidha. 4.2 Qoobsuu hambisuu Amantii bakka hojii tasgabbaahaa fi kabaja mirgootaa fi ulfina namoota “HIV/AIDS” tiin qabamanii ykn miidhamaniin, haala "HIV" mul’ate ykn shakkame irratti hundaahe hojjetootaa qoobsuun jiraachuu hin qabu. Qoobsuunii fi handaarsuun namoota "HIV/AIDS" wajjin jiraatani, tattaaffii ittisa "HIV/AIDS" dagaagsuuf godhamu balleessa. 4.3Wal-qixxummaa koorniyaa Waa’een “HIV/AIDS” gama koorniyaatiin jiru fudhatamuu qaba. Uumama, aadaa, hariiroo hawaasaa fi dinagdeen wal-qabatee, dubartootni dhiira caalaa dhibee “HIV/AIDS”tiin qabamu, ciminaanis ni miidhamu. Hawaasa tokko keessatti, yoo qoobsiin koorniyaa irratti hundaahe guddatee fi yoo gaheen dubartootaa xiqqaate, carran isaan “HIV/AIDS” tiin miidhaman ni guddata. Kanaafuu, tamsa’ina dhukkuba "HIV" dhowwuu fi dubartootni akka miidhaa “HIV/AIDS” dandamatan dandeessisuuf, wal-qixxummaa koorniyaa fooyyessuu fi dubartoota aangomsuun dirqamadha. 4.4 Nageenya bakka hojii Hamma gochuun dandahamutti, warra dhimmi ilaalu hundaaf, haallii fi naannoon hojii qulqulluu fi nagaa-qabeessa ta’uu qaba. Kunis tamsa’ina “HIV” dhowwuuf, haala qabxiilee Waliigaltee Nageenyaa fi Fayyaa Hojii, 1981 (Lakkoofsa. 155) tiin kan ta’udha. Naannoon hojii nageenya qabu hojjettootaaf waan haala mijjeessuuf hojjettootni dandeettii guutuutiin hojii isaanii akka raawwatan gargaara. 4.5 Wal-marii hawaasaa Imaammataa fi sagantaa “HIV/AIDS” fiixaan baasuuf, miindessitoota, hojjettootaa fi bakka buutota isaanii fi mootummaa [bakka ta’uu dandahutti, qooda fudhannaa hojjettoota "HIV/AIDS" wajjin jiraatani fi miidhaman] gidduutti, gamtoomni fi wal-amanuun barbaachisaadha. 4.6 Calallii miindahuu ykn bakka hojii irraa ittisuuf godhamu Hojjettootni fi namootni miindefaamuuf dorgoman irraa qorannoo “HIV/AIDS” gaafatamuu hin qaban. 4.7 Icciitii eeguu Namootni miindessamuuf gaafatan ykn hojjettootni, waa’ee dhimma mataa isaanii "HIV/AIDS" wajjin wal-qabatu akka ifa baasan gaafachuun fudhatamaa miti. Akkasumas, hojjettootni, waa’ee hojjettoota warra kaanii akka himan gaafatamuu hin-qaban. Ragaa haala "HIV" hojjetaa faana wal-qabatu ilaaluun, seera icciitii qajeelfama raawwii DhHA eeggitii icciitii hojjettootaaf jiru (1997) wajjin wal-simuun abboomamuu ni qaba. 4.8 Itti-fufinsa miindeffamuu “HIV”tiin qabamuun, miindeffamuu dhaabuuf ka’umsa ta’uu hin-danda’u. Akkuma dhukkuboota warra kaanii, namootni dhukkuba “HIV” faana wal-qabatun qabaman, hamma gama ulaagaa fayyaatiin dandeettii qabaniitti, hojii jiruu fi kan isaanii ta’u irratti hojjechuu dandahuu qabu. 4.9 Ittisa “HIV”tiin qabamuun ittisamuu ni danda’a. Karaa daddarbinsaa isaa hunda tooftaa addaaddaatiin ittisuun ni dandahama. Tooftaaleen kunis, haala biyya sanaa fi aadaa wajjin walsimuu qabu. Ittisuun; jijjiirraa amalaatiin, beekumsaan, wal’aansaa fi haala qoobsiin ala ta’e uumuudhaan cimuu ni dandaha. Miiltoleen hawaasaa, tattaaffii ittisaa babal’isuuf, keessumaayyuu, karaa odeeffannoo fi barumsa kennuttiin, jijjiirraa ilaalchaa fi amalaatiin wal-qabatee fi dhimmoota hawaasaa fi dinagdee gaggeessuu irratti, bakka addaa ni qabaatu. 4.10 Kunuunsuu fi gargaarsa Addunyaa hojii keessattii, tokkummaa, kunuunsuu fi deeggersi, deebii “HIV/AIDS”f kennamuuf karaa agarsiisuu qabu. Hojjettootni hundi, hojjettota “HIV” wajjin jiraatan dabalatee, tajaajila fayyaa bitachuu dandahan argachuu qabu. Gama sagantaa wabii hawaasaa fi carraa hojiitiin jirutti gargaaramuu fi argachuutiin, isaanis ta’ee warra isaan bulchan irratti qoobsuun raawwatamuu hin-qabu. 5. Mirgaa fi itti-gaafatamummaa waliigalaa 5.1 Mootummootaa fi cimina abbaa-taa’itoota isaanii (a) Wal-unachuu: Mootummootni, waa’ee addunyaa hojii karoora biyyaa keessa gashuun barbaachisaa ta’uu isaa beekuudhaan, tarsiimoo fi sagantaalee “HIV/AIDS” biyyaa keessatti wal-unachuu isaanii mirkaneessu qabu. Fakkeenyaaf, manni maree “AIDS” biyyaa, bakka buutota miindessitootaa, hojjettootaa, namoota “HIV/AIDS” wajjin jiraatani fi ministeera dhimma hojii fi hawaasaa ammachuu isaa mirkaneessuudhan ta’uu dandaha. (b) Hirmaannaa damee adda-addaa: Abbootiin taa’itaa dandeettii qaban, dhukkuba kana dhaabuu fi ittisuuf bal’inaan socho’uu fi deeggaruu qabu. Kunis, harki-caalaan qoodafudhattoota addunyaa hojii akka keessatti hirmaataniif; dhaabbilee mootummaa, dameewwan dhuunfaa, jaarmiyaalee miindessittootaa fi hojjettotaa, fi dameewwan dhimmi ilaalu hundaa qabachuu qaba. (c) Qindeessuu: Mootummaan; addunyaa hojii keessatti hirmaannaa gosa hundaa gochuuf, haala hojjechiisuu danda’u uumuu fi miiltolee hawaasaa fi qaamota biroo hirmaannaa gochaa jiran humneessuuf, sadarkaa guutuu biyyaatti haala mijjeesuu fi qindeessuu qaba. Qindeessuun kunis, tarkaanfii sanaan dura fudhatamanii fi tajaajila gargaarsaa jiran irratti ijaaramuu qaba. (d) Ittisuu fi fayyaa dagaagsuu: Abbootiin taa’itaa dhimmi ilaalu, kaka’umsa fudhachuudhaan, miiltolee hawaasaa wajjin, waa’ee sagantaalee quba-qabsiisuu fi ittisuu irratti hojjechuu qabu, keessumaayyuu bakka hojiitti. (e) Qajeelfama tajaajila fayyaa: Biyyoota miindessittootni hojjeettootaaf tajaajila fayyaa kallattiidhaan kennuuf itti gaafatama qaban keessatti, mootummaan, gama kunuunsaa fi dhimma wal’aansa “HIV/AIDS” irratti, qajeelfama kennuudhaan miindessitoota gargaaruu qaba. Qajeelfamni kunis tajaajila amma jiru hubachuu qaba. (f) Eegumsa hawaasaa: Mootummootni, faayidootni haala seeraa fi heera biyyaa sanaatiin hojjettoota dhukkuba cimaa biraatiin qabamaniif kennaman, otoo walcaalteen hin-jiraatiin, hojjettoota “HIV/AIDS”n qabamaniifis kennamuu isaanii mirkaneessuu qabu. Sagantaalee wabii hawaasaa qopheessuu fi raawwachuu irratti, mootummotni, umamaan nafa-tamsa’inaa fi jijjiiramuu dhukkuba kanaa qalbeeffatanii, sochii/gargaarsa, faayidaa fi yaalii haala kanaan qindeessuu fi kennuu qabu. (g) Qo’annoo: Karoora “AIDS” biyyoolessaa wajjin wal-unachuu irra gahuuf, miiltolee hawaasaa kakaasuuf, miidhaa dhibeen kun bakka hojii irraan gahu qorachuuf, sirna wabii hawaasaa fi dinagdee biyyaa fi akkaataa itti miidhaa dhibeen kun hawaasaa fi dinagdee irraan gahu salphatu karooruuf, abbooleen taa’itaa dhimmi ilaalu, tilmaama baay’ina uummataa, qorannoo mul’inaa fi babal’ina dhukkuba kanaa fi qorannoo waa’ee hojii ciccimoo gama kanaan raawwatamanii jajjabeessuu, deeggeruu, raawwachuu fi firii argame maxxansiisuu qabu. Mootummootni, akka kun fiixaan baahuuf, gama jaarmiyaa fi to’annaatiin gargaaruuf tattaafachuu qabu. Qorannoon kunis, ragaalee miindessitootaa fi waldaa isaanii fi hojjettootaa fi waldaa isaanii biraa argamanitti fayyadamuudhaan xiinxala xiyyeeffannoo dhimma koorinyaa dabalatu ta’uu qaba. Funaansi ragaas, hamma gochuun dandahamutti, dameewwan irratti xiyyeeffachuu fi saalaa, sanyii, akkeeka saalaa, umurii, akkaataa fi sadarkaa hojiitiin kan qoodame ta’ee, haala aadaa kabajuun raawwatamuu qaba. Bakka dandahamutti, hubannoon dhiibbaa dhibee kanaa yeroo hundaa gaggeeffamuu qaba. (h) Maallaqa barbaaduu: Bakka dandahamutti, mootummootni, miiltoleen hawaasaa fi warra qooda fudhatan kan biraa wajjin ta’uudhaan, maallaqa “HIV/AIDS”f barbaachisu [karoora biyyaa “HIV/AIDS” irratti jiru, bakka barbaachisetti, sirna wabii hawaasaaf] tilmaamanii, maallaqa biyya keessaa fi alaa irra walitti qabuu qabu. (i) Seerummaa: Qoobsuu bakka hojii hambisuu fi ittisaa fi eegumsa hawaasaa dhugoomsuuf, mootummootni, miltoolee hawaasaa fi ogeessota “HIV/AIDS” wajjin wal-marihachuudhaan, sirna to’annaa barbaachisaa ta’e kennuu fi bakka barbaadametti, seera hojii fi kan biraa haaromsuu qabu. (j) Haala deeggersa mootummaa: Mootummootni, dhaabbilee biyya keessaas ta’e biyya alaaf maallaqa akka hojii ittiin jalqabaniifs ta’e isaan cimsuuf/hamileessuuf yommaa kennaniif, warri maallaqa kana fudhatan seera biyyaa akka kabajan itti himuu qabu. Akkasumas, qajeelfama kana imaammataa fi danbiilee akka qajeelfamni kun jiraatu gargaaran akka fudhatan jajjabeessuu qabu. (k) Hojii irra oolchuu: Dhaabbileen taa’itaa qaban, miindessitootaa fi hojjettootaaf, dhimmoota akkaataa itti heeraa fi qajeelfama “HIV/AIDS” fi addunyaa hojii wajjin wal-qabatani jiran hojii irra oolchan irratti odeeffannoo ogummaa fi gorsa kennuu qabu. Caasaa fi adeemsa hojii irra ittiin oolfaman, kan akka to’annaa hojii fi dhadacha hojii jajjabeessuus qabu. (l) Hojjettoota hojii dhaabbataa hin taanee keessa jiran (damee dhaabbataa hin-ta’iin jedhamaniis beekamu): Mootummootni, sagantaalee ittisa “HIV/AIDS” isaanii, galii uumuu fi eegumsa hawaasaa dabalatee, gara hojjettoota akkasiitti diddiriirsuu fi akka hojii irra oolan gochuu qabu. Akkasumas, mootummootni, bakka barbaachisaa ta’etti, hawaasa naannootti gargaaramuudhaan, adeemsa haaraa uumuu fi qiyyaafachuu qabu. (m) Salphisuu. Mootummootni, karaa sagantaalee fayyaa uummataa, sirna wabii hawaasaa fi/ykn kaka’umsa mootummaa kan birootiin, kunuunsuu fi gargaarsa babal’isuu qabu. Akkasumas, mootummootni, argachuu wal’aansaa dhugoomsuu fi, bakka barbaachisaa ta’etti, dhaabbilee miindessitootaa fi hojjettootaa wajjin miiltummaadhaan hojjechuuf tattaafachuu qabu. (n) Daa’immani fi dargaggoota: Sagantaalee hojiitti bobbahuu ijoollee hambisan keessatti, mootummootni, dhiibbaa dhibeen kun daa’immani fi dargaggota haadha fi/ykn abbaan issaanii “HIV/AIDS”n kan ka’e irraa du’an irraan gahuuf ilaalchi kennamuu isaa dhugoomsuu qabu. (o) Wal-deeggersa sadarkaa naannoo fi addunyaa: Mootummootni, karaa dhaabbilee mootummota gidduu jirani fi karaa qooda-fudhattoota hundumaatiin, waligaltee sadarkaa naannoo fi addunyaa babal’isuu fi deeggaruu qabu. Kunis, qalbii addunyaa gara “HIV/AIDS” fi gara fedhiiwwan addunyaa hojii kana wajjin wal-qabataniitti qajeelchuuf gargaara. (p) Gargaarsa Addunyaa: Mootummootni, yeroo mijjaa’aa ta’e, sagantaalee biyya keessaa deeggaruuf, gargaarsa biyyoota kaanii mijjeessuu qabu. Wixinoota duula waliigalaa gatii qoricha dhukkuba “HIV/AIDS” salphisu (antiretroviral) fi bakka barbaadametti akka argamu gochu irratti aggaamamani jajjabeessuu qabu. (q) Gadadummaa: Mootummootni garee hojjettootaa warra dhukkuba kanaan qabamuuf saaxilbahan addaan fohuu fi tarsiimoo dhimmoota isaan saxilbaasan dandamachuun itti dandahamu irratti tarkaanfii fudhachuu qabu. Akkasumas, mootummootni, sagantaaleen ittisaa gahaa ta’an akka hojjettoota kanaaf jiraataniif tattaafachuu qabu. 5.2 Miindessitoota fi Jaarmiyaalee isaanii (a) Imaammata bakka hojii: Miindessitootni; imaammata gaarii bakka hojii isaaniif ta’u qopheessuuf akkaataa tamsa’ina dhukkuba kanaa itti ittisan karoorsuu fi hojjettoota hundaa qoobsuu “HIV/AIDS” wajjin wal-qabate irraa eeguuf, hojjettoota wajjin mari’achuu qabu. Qabxiileen akkaataa imaammata bakka hojii ittiin karooranii fi hojii irra ooshan Maxxantuu III keessa jira. (b) Waliigalteewwan biyyaa, damee fi bakka hojii: Miindessitootni, gama marii waliigaltee miindessuu fi waa’ee “HIV/AIDS”tiin, seeraa fi adeemsa biyyaa kabajuuf, hojjettotaa fi bakka-buutota isaanii wajjin mari’achuu qabu. Akkasumas, waa’ee dhimmoota ittisa “HIV/AIDS” waliigaltee biyyaa, damee fi bakka hojii/jaarmiyaa keessa gashuuf tattaafachuu qabu. (c) Barumsaa fi leenjii: Miindessitootni fi jaarmiyaan isaanii, hojjettootaa fi bakkabuutota isaanii wajjin mari’achuudhan, waa’ee ittisa, kunuunsaa fi gargaarsa “HIVV/AIDS” fi waa’ee imaammata dhaabichi “HIV/AIDS” irratti qabu hojjettoota quba-qabsiisuu/hubachiisuu, barsiisuu fi leenjisuuf sagantaalee bakka hojii isaaniitti ummuu fi deeggaruu qabu. Kunis tarkaanfii qoobsii namoota “HIV/AIDS” tiin qabamani ykn miidhaman irra gahu xiqqeessuu fi waa’ee faayidaa fi mirga hojjettootaa dabalata. (d) Miidhaa dinagdee: Miindessitootni, hojjettootnii fi waldaaleen isaanii, tarsiimoo mijjaahaa qopheessanii, miidha dinagdee “HIV/AIDSn” bakka hojii fi damee isaanii irraan gahu qoratanii haala quubsaa ta’een deebii kennuuf wal-wajjin hojjechuu qabu. (e) Imaammata bulchiinsa hojjettootaa: Miindessitootni, imaammata hojjettootaa ykn adeemsa hojjettoota “HIV/AIDS”n qabaman ykn waliin jiraatan qoobsu hojii irra ooshuu ykn akka hojii irra oolu hayyamuu hin-qaban. Keessumaa, warra kanaa gadii hubachuu qabu. Qajeelfama kana (kutaa 8) keessatti kan ibsameen alatti, calallii keessa waa’ee “HIV/AIDS” gashuu hin qaban. Hojiin qoodinsaa ykn handaarsuu/alabaasuu haala HIV beekame ykn shakkame irratti hundaaheen ala bilisaan akka raawwatamu dhugoomsuu qabu. Namootni dhukkuboota “HIV” fi “AIDSn” wal-qabataniin qabaman, hamma gama fayyaatiin hojii isaanii ta’u hojjechuu danda’anitti, akka hojjetan jajjabeessu qabu. Yommaa hojjetaan dhibee “AIDS”n wal-qabateen baay’ee dhukkubsatee hojii ittifufuu dadhabuu fi yommaa haalli hojiin kan biraa, boqonnaa dhukkubaa yeroo dheeraa dabalatee, ijibbaatamu, akkaataa seera hojii loogiin ala ta’ee fi addeemsa waliigalaa fi faayidaa guutuudhaan, walitti-dhufeenyi hojii dhaabachuu ni dandaha. (f) Komii fi adeemsa naamusaa: Miindessitootni, adeemsa hojjettootnii fi bakka-buutotni isaanii dhimma komii hojii wajjin wal-qabateef itti gargaaraman qabaachuu qabu. Adeemsi kunis, hojjetaa kamiyyuu haala “HIV/AIDSn” qabame ykn shakkame irratti hundaa’ee loogii uumee fi imaammata “HIV/AIDS” iddoo hojii dabse irratti haala attamii keessatti tartiibni adabbii akka eegalamuu dandahuu mul’isuu qaba. (g) Icciitii eeguu: Ragaaleen hojjettootaa “HIV/AIDS” wajjin wal-qabatu of-eeggannoo cimaatiin eegamuu qaba. Innis, kuusaa ragaa dhimma fayyaa keessa qofaa kaahamee ragaa kana ilaaluun haala Gorsa Tajaajila Fayyaa Hojii, 1985 (lakkoofsa. 171) fi seeraa fi raawwii biyyaa jiruun raawwatamuu qaba. Ragaa kana ilaalu kan danda’ani hojjettoota fayyaa qofaa ta’anii, ragaan kun yoo seeraan barbaadame ykn namichi dhimmi ilaalu yoo ayyame qofaa ifa bahuu ni dandaha. (h) Balaa xiqqeessuu fi to’achuu: Miindessitootni, Of-eeggannoo Waliigalaa (Univeral Precauitons) hojii irra ooshuudhaan, dhiheessuu fi suphuu meeshaalee balaa dhowwuuf kan gargaarsi duraa ittiin kannamu dabalatee, bakkii fi haalli hojii nagaa fi qulqullina qabu jiraachuu isaa mirkaneessuu qabu. Jijjiirraa amalaa namootaa fiduu gargaaruuf, bakka mijjaa’aa ta’etti, miindessitootni; kondomii dhiiraa fi dubartii, gorsa, kunuunsa, deeggersa fi gara tajaajila fayyaa ol-annutti darbuu dhiheessuu qabu. Yoo gitii fi gatiin issaa kan kana hin-dandeessisne ta’e, miindessitootnii fi/ykn waldaan isaanii, mootummaa ykn jaarmiyaa dhimmi ilaalu irraa gargaarsa barbaaduu qabu. (i) Bakka hojii hojjettootni yeroo hundaa dhiigaa fi dkangala’aa qaama namaa wajjin wal-xuqan: Bakka hojii akkasiitti: hojjettootni hunduu Of-eegganoo Waliigalaa irratti leenji’uu isaanii; yoo hojii irratti rakkoon uumame, waa’ee adeemsa hordofamuu qabuu beekuu isaanii; fi Of-eeggannoon Waliigalaa yeroo hundaa kabajamuu isaa dhugoomsuuf, miindessitootni tarkaanfii dabalataa fudhachuu qabu. Tarkaanfii kanaafis haalli mijjaa’uu qaba. (j) Simannaa fudhatamaa: Miindessitootni, hojjettootaa fi baka-buutota isaanii wajjin mari’achuudaan, hojjettoota dhukkuba “AIDS” wajjin wal-qabate qabaniif haala mijjeessuuf tarkaanfii fudhachuu qabu. Kunis; yeroo hojii mijjeessu, meeshaa addaa irratti ramaduu, boqonnaa gaggabaabaa, beellama mana yaalaaf hayyama kennuu, hayyama dhukkubaa, hojii yeroo boqonnaa fi yeroo isaanii wayyu akka hojiitti deebi’an gochuu ni dabalata. (k) Wal-kakaasuu/Iyya dabarsuu: Yaada lammummaatiin, miindessitootni fi waldaaleen isaanii, bakka barbaachisaa ta’etti, miindessitoota warra kaan, ittisaa fi ooggana “HIV/AIDS” bakka hojiif akka tumsan jajjabeessuu qabu. Akkasumas, mootummaan tamsa’ina “HIV/AIDS” dhaabuu fi miidhaa isaas salphisuuf tarkaanfii barbaachisu hundaa akka fudhatu jajjabeessuu qabu. Miiltoleen kaan, fakkeenyaaf, mana maree “HIV/AIDS” waldaa isaanii dhaabuudhaan dhimma kana deeggaruu ni dandahu. (l) Gargaarsa dhoksaatti fedhiidhaan “HIV” qoramuu fi gorsamuu. Miindessitoonni, hojjettotni fi waldaaleen isaanii: dhoksaadhaan fedhiidaan sakkatta’amuu, gorsa ogeessa fayyaa dandeettii qabuun kennamuun gargaaramuu fi tajaajilli kunis akka jiraatu jajjabeessuu qabu. (m) Hojjettoota hojii dhaabbataa hin taanee keessa jiran (damee dhaabbataa hin-ta’iin jedhamaniis beekamu): Miindessitootni hojjettoota hojii dhaabbataa hin-taanee hojjetanii, haala isaa qoratan, bakka barbaachisaa ta’etti, hojjettoota kanaaf sagantaa ittisaa fi kunuunsaa uumuu qabu. (n) Miiltooma guutuu-addunyaa: Miindessitootni fi waldaaleen isaanii, bakka barbaachisaa ta’etti, miiltooma guutuu addunyaa “HIV/AIDS” irratti qabsaahuu keessatti hirmaachuu qabu. 5.3 Hojjettotaa fi waldaalee isaanii (a) Imaammata bakka hojii: Hojjettootnii fi bakka-buutotni isaanii, akkaataa raawwii imaammata bakka hojii tatamsa’ina dhibee kanaa ittisuuf karoorame fi hojjettoota hundaa qoobsuu “HIV/AIDS” wajjin wal-qabate irraa eeguuf, miindessitoota isaanii wajjin mari’achuu qabu. Qabxiileen akkaataa imaammata bakka hojii karooranii fi hojii irra ooshan Maxxantuu III keessa jira. (b) Waliigalteewwan biyyoolessaa dame fi bakka hojii dhaabbilee: Hojjettotnii fi waldaaleen isaanii, gama marii waliigaltee miindessuu fi waa’ee “HIV/AIDS”, seeraa fi adeemsa biyyaa kabajuu fi hojjettotaa fi bakka-buutota isaanii wajjin mari’achuu qabu. Akkasumas, waa’ee ittisa “HIV/AIDS” waliigaltee biyyoolessaa, damee fi bakka hojii/jaarmiyaa keessa gashuu qabu. (c) Odeeffannoo fi barumsa: Hojjettootni fi waldaaleen isaanii caasaa waldaa hojjettootaa jiruu fi caasaa biraatiin gargaaramuudhaan, haala itti odeeffanoon dhimma “HIV/AIDS” bakka hojiitti kennamu mijjeessuu qabu. Akkasumas, meeshaalee barnootaa fi sochiilee hojjettootaa fi maatii isaaniif ta’an, waa’ee faayidaa fi mirga hojjettootaa dabalatee, odeeffannoo yeroo yerootiin qopheessuu qabu. (d) Miidhaa dinagdee: Hojjettootni fi waldaaleen isaanii, miindessitoota isaanii wajjin ta’uudhaan, tarsiimoo mijjaahaa qopheessanii, miidhaa dinagdee “HIV/AIDS” bakka hojii fi damee isaanii irraan gahu qoratanii haala quubsaa ta’een deebii kennuuf walwajjin hojjechuu qabu. (e) Wal-kakaasuu/Iyya dabarsuu: Hojjettootni fi waldaaleen isaanii, waa’ee qubaqabannoo “HIV/AIDS” fi bulchiinsa isaa babal’isuuf, miindessitoota fi waldaalee isaanii fi mootummaa wajjin hojjechuu qabu. (f) Imaammata bulchiinsa hojjettoota: Hojjettootni fi bakka-buutotni isaanii, imaammata bulchiinsa hojjettootaa isa hojjettoota “HIV/AIDS” waliin jiraatan hin-qoobsine qopheessuu fi hojii irratti miindessitoota gargaaruu fi jajjabeessuu qabu. (g) Komii to’achuu: Bakka-buutotni hojjettootaa, rakkoolee bakka hojiitti uumamanii komatamani fi adeemsa naamusaa irratti dubbachuuf, fi/ykn qoobsii “HIV/AIDS” irratti hundaa’ee qaama seeraa dhimmi ilaalutti gabaasuuf, mirga qabu. (h) Leenjii: Waldaaleen hojjettootaa, hojjettoota isaan bakka buufateef: dhimmoota bakka hojii dhukkuba kanaan wal-qabatanii ka’an; waa’ee deebii kennamuu qabuu fi waa’ee fedhii waliigalaa namoota “HIV/AIDSn” qabamani fi wajjin jiraatan irratti leenjii qopheessanii hojii irra ooshuu qabu. (i) Balaa xiqqeessuu fi to’achuu: Hojjettootni fi waldaaleen isaanii, haalli hojii nagaa fi qulqulluu ta’e akka jiraatuuf jajjabeessuuf miindessitoota isaanii wajjin waliita’uu qabu. Kunis meeshaalee ittisaa balaa fi gargaarsa duraa sirrii ta’an qopheessuu fi suphuu dabalata. Hojjeettootnii fi waldaaleen isaanii, saaxilbahina haala hojii qoratanii, akka barbaachisaa ta’etti, sagantaa mijjaahaa hojjettootaaf qopheessuu qabu. (j) Icciitii eeguu: Hojjettootni, kuusaa dhuunfaa fi dhimma fayyaa isaanii ilaaluuf mirga ni qabu. Waldaaleen hojjettootaa, ragaalee bulchiinsa hojjettootaa waa’ee haala “HIV” hojjettootaa ibsu argachuu hin-qabani. Dhimmoota hundaafuu, yommaa ittigaafatamummaani fi dhimmootni gurmuu hojjettootaa raawwataman, haala Gorsa Tajaajila Fayyaa Hojii, 1985 (lakkoofsa 171) keessatti keennameen, seerri icciitii fi fedhiin nama dhimmi ilaaluu hojii irra ooluu qaba. (k) Hojjettoota hojii dhaabbataa hin taanee keessa jiran (damee dhaabbataa hin-ta’iin jedhamaniis beekamu): Hojjettootni fi waldaaleen isaanii, qooda-fudhattoota warra kaan wajjin ta’uudhaan, sochii isaanii gara gama hojjettoota kanaatti diriirsuu qabu. Akkasumas, bakka barbaachisaa ta’etti, sochii haaraa kan tamsa’ina “HIV/AIDS” ittisuu fi miidhaa isaa xiqqeessu gargaaruu qabu. (l) Gadadummaa. Hojjettootni fi bakka buutotni isaanii waa’een dhimmoota hojjettootaa balaa dhibee kanaan qabamuuf saaxilaman hubatamuu isaa dhugoomsuu qabu. (m) Gargaarsa dhoksaadhaan fedhiidhaan “HIV” qoratamuu fi gorsamuu: Hojjettootni fi waldaaleen isaanii, miindessitoota wajjin ta’uudhaan, dhoksaatti fedhiidhaan akka sakatta’amani fi gorsaman jajjabeessuu fi gargaaruu qabu. (n) Miiltooma guutuu-addunyaa: Waldaaleen hojjettootaa, waa’ee “HIV/AIDS” fi addunyaa hojii duula mirga hojjettootaa keessa gashuuf, gareewwan damee, naannoo fi addunyaatti gargaaramuudhaan, gamtummaa daangaa biyyootaa cehu uumuu qabu. 6. Ittisa karaa odeeffannoo fi barumsaa Sagantaaleen odeeffannoo fi barumsi bakka hojii, tamsa'ina dhibee kanaa faccisuuf obsaa fi jabina hojjettoota ''HIV/AIDS" wajjin jiraatan gargaaruuf murteessaadha. Barumsi bu'aa qabeessi, beekumsa hojjettootaa cimsee "HIV" tiin qabamuu irraa akka of-eegan gargaaruu ni dandaha. Akkasumas: gaddaa fi handaarsuu "HIV" tiin wal-qabatanii jiran baay'ee hir'isa; shororkaa bakka hojii xiqqeessa; jijjiirraa ilaalchaa fi amalaa fiduu ni dandaha. Sagantaaleen, marii mootummaa, miindessitootaa fi hojjettootaa fi bakka-bu'oota isaaniitiin diriiruu qabu. Kunis kan ta'u, deeggersa cimaa fi qooda fudhanno warra dhimmi ilaalu guutuutti mirkaneessuuf. Odeeffannoo fi barumsi gosa adda addaatiin kennamuu qabu. Ergaa barreeffame qofaa otoo hin abdatiin, bakka barbaachisetti, barumsa fagootti gargaaramuun ni dandahama. Sagantaaleen; umurii, koorniyaa, saalaa, damee hojii, amala hojjettotaa fi aadaa jiru wajjin karorsamuu fi wal-simuu qabu. Akkasumas, namoota kabajamoo fi amanamootiin gaggeeffamuu qabu. Keessumaayyuu, akkuma qooda fudhannoon namoota "HIV/AIDS" wajjin jiraatan diriirsuu fi raawwii sagantaalee keessatti qabu, barumsi hiriyyootaan kennamu bu'aa qabeessa akka ta'e mirkanaaheera. 6.1 Odeeffannoo fi duula quba-qabsiisuu (a) Sagantaaleen odeeffannoo, bakka dandahametti, duula "HIV/AIDS" irratti; hawaasa, damee, naannoo ykn biyya keessatti godhamu wajjin walitti dhufuu qaba. Sagantaaleen kun odeeffannoo sirrii fi haaraa irratti hundahu qabu. Odeeffaannoon akkasiis: akkaataatti "HIV"n daddarbuu fi hin dabarre; waa’ee hamii "HIV/AIDS" ilaalchisee tamsa'uu cabsuuf; attamitti "HIV/AIDS" ittisuun akka dandahamu; dhibee kana ilaalchisee gama qorichaan waanta jiru; dhiibbaa "AIDS"n namoota irraan gahu; fi gargaarasa, deeggersa fi wal’aansaaf carraa jiru qabaachuu qabu. (b) Hamma gochuu dandahamutti, sagantaaleen odeeffannoo, leenjii fi duulotni: imaammataa fi sagntaalee barumsaa fi humna namaa; nageenya bakka hojii fi fayyaa; fi tarsiimoo loogii hambisuu wajjin wal-simuu qabu. 6.2 Sagantaalee barnootaa (a) Tarsiimoon barnootaa, wal-marii miindessitootaa fi hojjettota fi bakka-buutota isaanii gidduutti ta'u irratti hundaa’uu qaba. Akkasumas, yommaa ta'uu qabu, mootummaa fi warra kaan warra qooda fudhachuu qaban, oggummaa waa’ee barumsa "HIV/AIDS", gorsaa fi kunuunsuu irratti hundaaha. Haalli itti gargaaramanis, hamma dandahametti, mariisisaa fi hirmaachisaa ta'uu qaba. (b) Sagantaalee barumsaa yeroo hojii gaggeeffamanii fi qophii meeshaalee barnootaa hojjeettootni bakka hojiin alatti itti fayyadamaniif ilaalchi godhamuu qaba. Bakka itti barumsi kennamutti, barumsa irratti hirmaachuun akka hojiitti lakkaawamuu qaba. (c) Bakka hojii irra ooluu fi barbaachisaa ta'etti, sagantaaleen warra kanaan gadii qabaachuu qabu: - Sochiilee akka namootni balaa matayyaa (akka namoota dhuunfaa fi akka miseensota gareetti) isaan mudatu hubatani fi balaa kanas karaa ogummoota kan akka murtii kennuu, wal-marihachuu fi beekumsa wal-quunnamtiitiin; akkasumas, karaa sagantaalee barnootaa, gorsaa fi ittisaa akka gad xiqqeessan isaan gargaaran dabalachuu; - Amaloota balaa guddaatiif saaxilamani fi dhimmoota balaa kaan kan akka hojii dirree wajjin wal-qabatee hojjettota hamma ta'an guddaatti balaa "HIV"f saaxilan irratti hubannoo addaa gochuu; - Odeeffannoo akka "HIV”n karaa limmee qorichaa diruutiin daddarbuu fi odeeffannoo akkaataa itti balaa daddarbuu kana xiqqeessuun dandahamu kennuu; - Mootummaa, miindessitootaa fi waldaalee hojjettootaa biyyoota ollaa fi sadarkaa naannoo gidduutti wal-marii babal'isuu; - Waldaa hojjettotaa wajjin wal-ta'uudhaan, sagantaalee leenjii ogummaa mootummaa fi dhaabbilee kaaniin gaggeeffaman keessatti waa’ee “HIV/AIDS” barsiisuu; - Duula hojjettoota dargaggoo fi dubartoota irratti xiyyeeffate babal'isuu; - Waa’ee dubartootni “HIV”f saaxalamanii fi tarsiimoota ittisaa saaxilamuu kana xiqqeessan irratti hubannoo addaa kennuu (kutaa 6.3 ilaali); - Akka "HIV"n wal-xuquudhaan hin daddabarre ciminaan himamuu qaba. Namootni "HIV" waliin jiraatan fohamuu fi handaarfamuu hin qaban, bakka hojiittis gargaaramuu fi fudhatamuu qabu; -Waa’een vayiresiin kun yeroodhaa yerootti nama miidhaa fi humna fuudhaa adeemuu fi hojjettootni hundinuu hojjettoota "HIV/AIDS” waliin jiran akka ija jaalala/garalaafina fi loogii malee ilaalan ibsamuu qaba; - Hojjettootni waa’ee "HIV/AIDS" kan isaanitti dhagahamuu fi waan godhan akka himanii fi akka marihatan carraan kennamuufii qaba; - Akkaataan Of-eeggannoo Waliigalaatti gargaaramanii fi yoo saaxilamanis maal-maal gochuun akka qabamu hojjettootatti himamuu qaba; - Waa’ee ittisaa fi wal'aansa dhukkuboota wal-quunnamtii saalaan daddarbanii fi dhukkuba sombaa (qakkee) barumsi kennamuu qaba. Kunis kan ta'uu qabu, balaa "HIV" waliin waan wal-qabatuuf qofa otoo hin ta'iin, dhibeewwan kun wal'aanamanii fayyuu fi qarxii hojjettootaa fooyyessuun waan dandhamuufidha; - Waa’ee qulqullinaa fi nyaata gaarii babal'isuu; - Waa’een wal-quunnamtii saalaa of-eeggannoo qabuu fi gorsa akkaataan itti kondomii dhiiraa fi dubartiitti gargaaraman babal'achuu qaba; - Wal-barsiisuun hiriyyootaa fi barumsii idilee hin taane jajjabaachuu qaba; - Bakka barbaachisutti, hordoffii, to'annoo, xiinxallii fi fooyyessuun/haaromsuun yeroo hunda haa jiraatu. Sagantaalee koorniyaa irratti xiyyeeffatan (a) Sagantaaleen hundi, koorniyaa irratti akkasumas saalaa fi sanyii irratti hubannoo qabaachuu qabu. Kunis, dhiiraa fi dubartii lamaanuu ifatti calaluu. Yookiin, sadarkaa fi gosti balaa dhukkuba kanaa hojjettoota dhiiraa fi dubartootaaf adda adda akka ta'e hubachuudhaan, dhiiraaf ykn dubartootaaf sagantaalee adda addaa qopheessuu. (b) Odeeffannoon dubartootaaf kennamu, balaa kanaan qabamuun isaan irraatti akka cimaa ta'e isaan akeekkachiisuu fi isaanii ibsuu qaba. Keessumaayyuu, hubaatii cimaan shamarraawwan irra waan gahuuf xiyyeeffannaa addaa kennamuu qaba. (c) Barumsi, saalaa lamaanuu, aangoon walitti dhufeenyaa wal-qixxee ta'a gama miindeffamuutiinii fi jireenya dhuunfaatiin dhiiraa fi dubartoota gidduu akka hin jirre akka hubatan isaan gargaaruu qaba. Akkasumas, cunqursaa fi goolii uumuun haala adda ta'een ilaalamuu qabu. (d) Sagantaaleen, dubartootni akka mirga isaanii hubatan gargaaruu qabu. Kunis, bakka hojii fi isaan alattidha. Akka of-eeganis isaan aangomsuu qaba. (e) Barumsi dhiiraaf kennamu, quba-qabsiisuu, balaa qorachuu fi tarsiimoo gaafatmummaa dhiiraa gama ittisa "HIV/AIDS"tiin jiru dabalachuu qaba. (f) Dhiirota wal-quunnamtii saalaa waliin raawwatan (wal-gudeedan) fi bakka-buutota isaanii wajjin ta'uudhaan, sagantaan ittisaa addaa kallattiidhaan qophaahuu qaba. 6.4 Walitti-dhufeenya sagantaalee babal'ina fayyaa wajjinii Bakka dandahamutti, sagantaaleen barnootaa, sagantaalee babal'ina fayyaa warra bakka hojiitti gaggeeffaman kan akka dhimmoota hormaata maatii wajjin wal-qabachuu qabu. Manni maree ykn koreen fayyaa fi nageenyaa jiran, duula waa’ee "HIV/AIDS" qubaqabsiisuu fi sagantaalee barmootaaf karaa banuu ni dandahu. Walitti-dhufeenyi kun, limmee faalameen diruu wajjin wal-qabatee balaa dabalataa daddarbina dhibee kanaan jiru ibsuu qaba. Akkasumas, dhugaatii fi waanta biraatiin machaahuun, amala dhukkuba kanaan qabamuuf nama saaxilu fiduu akka dandahu ibsuu qaba. 6.5 Tarkaanfii qabatamoo jijjiirraa amalaa gargaaran (a) Hojjettotni, waa’ee tarsiimoo balaa gadi xiqqeessuu irratti, barumsa haala-hubataa, sirrii, fi waan-dhihoo ta'e argachuu qabu. Akkasumas, bakka barbaachisaa ta'etti, kondomiin dhiiraa fi dubartii dhihaachuu qabu. (b) Faalamuu karaa wal-quunnamtii saalaa daddarbuu fi dhukkuba sombaa irratti qoranna, yaalii fi to'annaan bu'a-qabeessii yerootiin ta'uu qaba. Akkasumas, bakka ta'uu qabutti, sagantaan limmee affeelamee fi siriingaa wal-jijjiiru jiraachuu qaba, ykn eessaa argachuu akka dandahamu odeeffannoon jiraachuu qaba. (c) Hojjettoota dubartootaa hanqina maallaqaa qabaniif, barumsi, tarsiimoo deeggersa galii xixiqqaa dabalachuu qaba. Fakkeenyaaf, odeeffannoo waa’ee hojiiwwan galii maddisiisani, ashuuraa irraa bilisoomuu, deeggersa humnaa kennuufaa. 6.6 Sagantaalee tajaajila alaa hawaasaa Miindessitootni, hojjettotni fi bakka-buutotni isaanii, hawaasa naannoo [keessumaayyuu mana barumsaa] keessatti, ittisa fi to'annaa "HIV/AIDS" irratti, sagantaalee odeeffannoo fi barumsaa jajjabeessuu fi babal'isu qabu. Namootaaf carraa yaada isaanii ibsachuu kennuuf fohuu fi handaarsuu hambisanii faayidaa hojjettoota "HIV/AIDS" waliin jiran cimsuuf, tajaajila alaa keessatti qooda fudhannoon jajjabaachuu qaba. Sagantaaleen akkasii, miiltommaa qaamota naannoo ykn biyyaa kennata qabaniin raawwatamuu qabu. 7. Leenjii Leenjiin, garee adda addaa leenji’aa jiran kan akka: ooggantootaa, to’attootaa fi hojjettoota dhimma bulchiinsa hojjetaa; warra lenjistoota lenjisan (dhiira fi dubartii); barsiistota hiriyyaa; hojjettoota fayyaa fi nagaa hojii; fi to’attoota warshaa/hojii xiyyeeffachuu fi haala kanaanis sirraahuu qaba. Baasii xiqqeessuuf, mallii fi karaan adda addaa yaadamuu qaba. Fakkeenyaaf, sagantaa “AIDS” biyyaa ykn qooda-fudhattoota kan biraa irraa haala barsiistota ergiffachuu ykn barsiistota akka isaanii leenjisan gochuudhan gargaarsa argachuu dandahu. Meeshaaleen leenjii, qabeenya jiru irraa ka’ee bal’inaan adda adda ta’uu ni dandahu. Garuu, haala naannoo fi haala dhiiraa fi dubartii hubachuudhaan sirraahuu ni dandahu. Leenjistootni, akkaataa oftuulummaa sabootaa fi garee xixiqqoo irratti godhamu hambisuu irratti leenjii argachuu qabu, keessumaayyuu gosaa fi filannoo saalaatiin kan wal-qabateen. Leenjistootni, gabaasa qorannoo addaa fi meeshaalee muuxannoon irraa maddutti fayyadamuu qabu. Leenjistootni gaariin hojjettoota ofiitti, wal-barsiisuun hiriyyootaas [namoota wal-wajjin hojjetan] sadarkaa hundummatti akka jiraatu ni gorsama. Kunis, leenjiin, qaama karoora waggaa bakka hojii ta’uu fi bakka buutota hojjettootaa wajjin wal-mari’achuudhaan qophaahuu qaba. 7.1 Leenjii ooggantootaa, to’attootaa fi hojjettoota bulchiinsaa Sagantaalee odeeffannoo fi barumsaa hojjettoota hundaatti aggaammatan keessatti qooda fudhachuu wajjin, to’attootnii fi ooggantootni, dhimmoota kanaa gadiif leenjii fudhachuu qabu. - Waa’ee imaammata “HIV/AIDS” bakka hojii ibsuu fi gaaffii ka’aniif deebii kennuu isaan dandeessisuu; - Waa’ee bakka hojiitti tamsa’ina “HIV/AIDS” ilaalshisee yaada dogoggoraa jiru akka hubatan hojjettoota warra kaan gargaaruuf oddeeffannoo gahaa akka qabaataniif; - Hojjettootni “HIV/AIDS” wajjin jiraatan, filannoo haala hojii jiruu isaanii ibsuudhaan, hamma dandahanitti hojiitti akka fufan isaan dandeessisuuf; - Amala, haala waltii-dhufeenyaa fi raawwii bakka hojii warra hojjettoota “HIV/AIDS” wajjin jiraatan qoobsan ykn handaarsan addaan baasanii akka to’ataniif; 7.2 Waa’ee tajaajila fayyaa fi faayidaa hawaasaa jiranii gorsa akka kennan isaan dandeessisuu; Leenjii barsiisota hiriyyaa Barsiisotni hiriyyaa, dhimmoota kanaa gadii raawwachuuf, leenjii addaa fudhachuu qabu: - waa’ee qabeenyaa fi mala “HIV/AIDS” ittiin ittisan beekumsa gahaa godhatanii, sagantaa odeeffannoo fi barumsaa hamma ta’e ykn guutuutti hojjettootaaf dhiheessuu akka dandahaniif; - yommaa leenjii kennan, dhimmoota sanyii, filannoo saalaa, koorniyaa fi aadaa ofeeggannoo akka godkaniif; - imaammata bakka hojii kan akka cunqursaa sal-quunnamtii ykn namoota hir’ina qaamaa qabanii ilaalchsee jiran wajjin walitti dhufeenyaa fi wal-jijjiirraa muuxannoo akka uumaniif; - miiltota waliin hojjetan, jireenya isaanii keessatti, dhimmoota balaa saaxilbahuutti isaan oofan akka addaan baafatan akka dandeessisanii; fi - hojjettoota “HIV/AIDS” wajjin jiraatan akkaataa itti haala isaaniif addeemsa dhibee kanaa dandamatan barsiisuu akka dandahaniif. 7.3 Leenjii bakka-buutota hojjettootaa Bakka-buutotni hojjettootaa, yeroo hojiif isaanii kaffalamutti, dhimmoota kanaa gadii raawwachuuf leenji’uu qabu. - Waa’ee imaamata “HIV/AIDS” bakka hojii ibsuu fi gaaffii ka’aniif deebii kennuu isaan dandeessisuuf; - Sagantaalee barsiisa leenjistootaa keessatti, hojjettoota warra kaan akka leenjisan isaan dandeesiisuuf; - Amala, haala wal-quunnamitti fi raawwii dhuunfaa bakka hojii warra hojjettoota “HIV/AIDS” wajjin jiraatan qoobsan ykn handaarsan addaan baasanii haala quubsaa ta’een akka faccifataniif; - Yommaa kanaaf gaafataman, hojjettootni dhukkuboota “AIDS” wajjin wal-qabataniin dhukkubsatani akka haala gaariin qabaman isaan gargaaruu fi baaka isaanii bu’uuf; - Hojjettootni, jireenya dhuunfaa isaanii keessaatti madda balaan qabamuu akka addaan baafatanii fi xiqqeeffatan gorsuu akka dandahaniif; Waa’ee “HIV/AIDS” sirriitti baratanii, akkaataa tamsa’ina “HIV/AIDS” hojjeettoota akka hubachiisaniif; - Odeeffannoon waa’ee hojjeettootaa “HIV/AIDS” waliin jiraatanii haala hojii bakkabu’insaa isaanii wajjin wal-qabateen barani icciitiidhaan akka qabaniif. 7.4 Leenjii hojjettoota fayyaa fi nageenyaa Sagantaalee odeeffannoo fi barumsaa hojjettoota hundaatti aggaammatani baruu wajjin, hojjettootni fayyaa fi nageenyaa, dhimmoota kanaa gadiif leenjii addaa fudhachuu qabu. - waa’ee qabeenyaa fi mala “HIV/AIDS” ittiin ittisan beekumsa gahaa godhatanii, sagantaa odeeffannoo fi barumsaa hojjettootaaf dhiheessuu akka dandahaniif; - hojjettoota, hubaatii “HIV/AIDS”f saaxilbahan xiqqeessuuf, akkaataa jijjiirama ykn fooyya’insa hojii addaan baasuu dandahan waan qorataniif; - miindessitootni hojjettootaaf haala hojii qulqulluu fi nagaa, gargaarsa duraa nagaa dabalatee, yeroo hundaa uumuu isaanii mirkaneessuuf; - odeeffaatnoon waa’ee “HIV/AIDS”, yoo jiraateef, akkuma ragaa fayyaa warra kaan, icciitii cimaatiin qabamuu isaa fi haala qajeelfama raawwii DhHA eegumsa ragaa dhuunfaa hojjettootaa illalchisee jiruun qofa ifa-bahuu isaa dhugoomsuu; - Hojjettoota, jireenya dhuunfaa isaanii keessaa madda balaan qabamuu akka addaan baafatanii fi xiqqeeffatan gorsuu akka dandahaniif; - Hojjettoota gara tajaajila fayyaa mana keessaa ykn warra bakka hojiin ala jiranitti fedhii isaanii haala gaheessaan guutuu dandahaniitti qajeeshuu akka dandahaniif. 7.5 Leenjii to’attoota warshaa/hojii Abbaan taa’itaa dandeettii qabu, to’attootni warshaa fi hojii dirqama; to’annaa, raawwachisuu, fi gorsuu isaanii guuttachuuf haala gahaa ta’e akka qaban dhugoomsuu qaba, kessumaayyuu waa’ee ittisa “HIV/AIDS” ilaalchisee. Sadarkaa kana irra gahuufis, tarsiimoo ittisaa fi eegumsa “HIV/AIDS” bakka hojii irratti leenjii addaa fudhachuu qabu. Leenjiin kunis warra kanaan gadii dabalachuu qaba: - Odeeffannoo sadarkaa hojii walii-gala addunyaa barbaachisaa ta’e, keessumaa Waliigala Qoobsuu (Mindeessuu fi Hojii), 1958 (lakk. 111), fi seeraa fi heera biyyoolessaa; - Attamitti hojjettootaa fi ooggantoota waa’ee “HIV/AIDS” quba-qabsiisuu/hubachiisuu akka dandahamu; Attamitti matadureewwan “HIV/AIDS” hojii nageenyaa isaanii idilee fi gorsa fayyaa fi leenjii bakka hojii keessa gashuu akka dandahan; - Attamitti hojjettootni faayidaa jiru akka argatan akka gargaaran (kan akka attamitti unkaa faayidaa akka guutani) fi seera mirgaa kaanitti dhimma bahuu; - Haala “HIV/ADS” wajjin walqabateen mirgoolee hojjettootaa dhiitaman, ykn hanqina raawwatinsaa qaban, attamitti akka addaan baasan; - Qorannaa dhukkuba daddarbaa ykn jijjiirama hawaasummaa fi qajeelfama kana kan tumsu yoo ta’e, beekumsa funaansaa fi xiinxala ragaa dhimma HIV/AIDS iddoo hojiitiin walqabate. 7.6 Leenjii hojjettoota dhiiga namaa fi dhangala’aa qaamaa wajjin wal-xuqan Hojjettootni hundi, haala balaa bakka hojii fi gargaarsa duraatiin walqabateen, leenjii waa’ee adeemsa to’annaa faalamuu fudhachuu qabu. Sagantaaleen dhimma kanaa gadii irratti leenjii kennuu qabu: - akkaataa itti gargaarsa duraa kennan; - waa’ee Of-eeggannoo Waliigalaa farra dhiiga namaa fi dhangala’aa qaamaa kan biraa itti saaxilaman xiqqeessuu (Maxxantuu II ilaalaa); - itti fayyadamina meeshaalee ittisaa; - yommaa dhiiga namaa ykn dhangala’aa qaamaatti saaxilaman, adeemsa sirrii hordofamuu qabu; - balaa hojii irratti nama quunnamuuf mirga beenyaa. Haa-ta’u malee, off-eeggannoo kana fudhachuun haala “HIV” namootaa beekame ykn shakkame wajjin wal-qabachuu hin-qabu. 8. Qorannaa Haala qajeelfama kana keessatti ibsameen malee, qorannaan “HIV/AIDS” bakka hojiitti gaggeeffamuu hin-qabu. Kun, mirga namaa fi ulfina hojii waan miidhuuf, barbaachisaa miti. Argamni qorannoo ifa bahuu fi haala malees itti fayyadamuun ni dandahama. Akkasumas, hayyamni/waligalteen hojjettotaa yeroo hundumaa guutummaatti bilisa ta’uu hin-dandahu, ykn dhugaa fi haala argama kana wajjin dhufu guutummaatti hubachuudhaan hin-ta’u. Bakka hojiitii alatti yoo ta’eyyuu, icciitiidhaan “HIV”qorachuun, fedhii fi waliigaltee beekumsa irratti hundaa’een, nama sadarkaa barbaadameen leenji’een qofaa raawwatamuu qaba, kunuu akkaataa icciitii cimaa keessatti. 8.1 Miindessuu fi hojjechiisuu keessaa hambisuu Qorannoon “HIV”, hojjeetaa miindessuufis ta’e hojii keessa tursuuf barbaadamuu hin qabu. Qorannoon fayyaa yeroo hundaa ta’u kamiyyuu, kan akka qorannoo hojiif gaheessa ta’uu otoo hojii hin eegaliin ykn itti fufinsaan ta’u, qorannoo “HIV” dirqamaan ta’u dabalachuu hin qabu. 8.2 Dhimma inshuraansiif qorannoo hambisuu (a) Qorannoon “HIV”; sirna wabii hawaasaa biyyoolessaa, imaammata inshuraansii waliigalaa, sirna hojii fi inshuraansii fayyaaf akka haala guutamuu qabutti gaafatamuu hin qabu. (b) Dhaabbileen inshuraansii otoo bakka hojii tokko inshuraansii hin gashiin dura, qorannoo “HIV” gaafachuu hin qaban. Baasii fi galii isaanii, ragaa dhimma fayyaa nama hundaaf jiru irratti hundaa’anii tilmaamuu ni dandahu. (c) Miindessitootni qorannoo dhimma inshuraansii wajjin wal-qabate mijjeessuu hin qaban, ragaan isaan of-harkaa qabanis icciitii tiin turuu qaba. 8.3 To’annaa dhimma fayyaa Otoo maqaa hin-himiinii fi nama wajjin otoo wal-hinqabatiin, dhimma fayyaa waliigalaaf, to’annaan ykn qorannoon “HIV” bakka hojiitti gaggeeffamuu qaba. Kunis kan ta’u, yoo qorannoon kun haala duudha naamusa qorannoo saayinsii, naamusa ogummaa fi eggiitii mirga namaa fi icciitiitiin gaggeeffama ta’edha. Bakka qorannoon akkasii gaggeeffamutti, hojjettootnii fi miindessitootni waa’ee kanaa mari’achuu fi baruu qabu. Ragaan argamus, namoota ykn garee ta’e qoobsuuf itti fayyadamuu dhiisuu mala. Yoo argama isaa irraa waa’ee haala “HIV” nama tokkoo baruun dandahama ta’e, qorannoon kun maqaa namaa qabaachuu hin qabu. 8.4 Qorannoo fedhii Haalli itti hojjettootni kaka’umsa mataa isaaniitiin fi akka qooda sagantaa fedhiidhaan qoratamuutti, fedhiidhaan qaratamuun jiraachuu ni dandaha. Fedhiidhaan qoratamuun, bakka tajaajila hawaasaatti malee bakka hojiitti gaggeefamuu hin-qabu. Bakka tajaajilli fayyaa gahaa ta’e jirutti, qorannoon fedhii, gaaffii fi waliigaltee barreeffamaa hojjetichaa fi, yoo barbaadame, gorsa bakka-buutota hojjettootaatiin ta’uu ni dandaha. Innis, hojjetaa haala mijjaa’aa ta’een leenjifameen, iciitii haala cimaatiin eeguudhaanii fi waadaa akka barbaadame galameen qofa ifa baasuutiin gaggeeffamuu ni qaba. Adeemsa qorannoo keessatti, gorsa koorniyaa xiyyeeffate qorannoo duraa fi boodaa kennuun iddoo cimaa qabaachuu qaba. Kunis, beekumsa waa'ee akkaataa fi barbaachisummaa qorannoo kanaa, faayidaa fi miidhaa qorannoo kanaa, akkasumas, dhiibbaa fi faayidaa argaminsi kun hojjetaa irratti qabu babal’isuuf gargaara. 8.5 Qorannoo fi wal’aansa hojii irratti saaxilbahuu boodaa (a) Bakka balaa dhiiga namaa, dhangala’aa qaamaatii fi kkf saaxilbahuun jiruttii, balaa akkasii kana to’achuuf, bakki hojii, adeemsa barbaachisaa qabaachuu qaba. (b) Yoo hojjetaan bakka hojiitti waanta dhukkuba kanaan faalametti (dhiiga namaa, dhangala’aa qaamaa, kkf) saaxilbahe, hojjetaan kun: akkaataa itti dhimma kana dandamatu; gama fayyaatiin maal ta’uu akka dandahu; qorannoo “HIV” gaggeessuun barbaachisaa akka ta’e; saaxilbahuun boodas qorichi gargaaru jiraachuu isaa fi gara mana yaalaa ta’uu qabuutti darbu gorsamuu qaba. Akka argamni qorannoo murtaaheenis, dhimma mirga hojjetaa ilaalchisee, beenyaa argachuuf carraa jiruu fi adeemsa isaa irraatti hojjetaa kanaaf gorsi kennamuu qaba. 9. Kunuunsa fi gargaarsa Tokkummaa, kunuunsuu fi deeggersi qabxiilee murteessaa dhimma “HIV/AIDS” irratti hojjechuuf qajeelfama bakka hojii ta’uu qabanidha. Hojjettoota haala “HIV” isaanii ifa baasaniif; ifa ta’uu, fudhatamaa fi deeggersa jajjabeessuuf falli uumamuu qaba. Akkasumas, akka isaan hin-qoodamnee fi hin-handaarfamne dhugoomuu qaba. Dhiibbaa “HIV/AIDS” bakka hojii irraan gahu xiqqeessuuf, bakki hojii, hojjettoota “HIV/AIDS”n miidhamaniif gorsa fi gargaarsa hawaasaa gosa biroo kennuuf carraaquu qaba. Bakka tajaajilli kun hin jirretti, hojjettootni tajaajila akkanaa eessaa argachuu akka dandahan gorsamuu qabu. Walittidhufeenyi akkasii, bu’aa hojjettootaa irra darbanii, maatii isaanii, keessumaayyuu ijoollee isaanii qaqqabuu qaba. Miiltummaan mootummootaa, miindessitootaa, hojjettootaa fi waldaalee isaanii fi qooda fudhattoota warra kaan gidduutti uumamu, tajaajila gahaa ta’e kennuu fi baasii xiqqeesuuf ni gargaara. 9.1 Wal-fakii dhukkuboota ciccimoo gosa biraa wajjin (a) “HIV”tiin qabamuunii fi dhukkubni “AIDS”, bakka hojiitti, dhukkuboota haala ciccimoo gosa biraatii gaditti ilaalamuu fi to’atamuu hin qaban. (b) Hojjettootni “HIV/AIDS”n qabaman, gama faayidaa, beenyaa hojjettootaa fi haala hojiitiin, hojjettoota dhukkuba cimaa gosa biraan qabamaniin gaditti gargaaramuu hin qaban. (c) Hamma hojjettootni gama fayyaatiin hojiidhaaf geheessa ta’anitti, wabii hojii fi carraa jijjiiramuu fi sadarkaa guddinaa argachuu qabu. 9.2 Gorsa (a) Miindessitootni, hojjettoota “HIV/AIDS” wajjin jiran, beekumsaa fi deeggersa gorsaa dhaaba isaaniitii ala jirutti; yookiin, yoo gorsi ogummaa fi icciitii garee nageenyaa fi fayyaa bakka hojii isaanii ykn saagantaan bakka hojii isaanii garabiraan cimaa ta’e, akka itti gargaaraman jajjabeessuu qabu. (b) Kana raawwachiisuuf, miindessitootni tarkaanfii kanaan gadii fudhachuu qabu: - Ogeessota, garee wal-gargaarsaa fi tajaajiloota hawaasaa ykn naannoo keessa jiranii fi warra gorsaa fi wal’aansa “HIV/AIDS” wajjin wal-qabatan irratti muuxannoo qaban addaan baafachuu; - Dhaabbilee hawaasaa warra fayyaa fi fayyaan alaa ta’ani fi warra hojjettoota “HIV/AIDS” wajjin jiran gargaaruu dandahan addaan baafachuu. - Akka hojjetichi hubannoo duraa fi yaaliif [yoo yaalamaa hin jiru ta’e] dooktera ykn nama kunuunsa fayyaa isaa/ishii kennu akka quunnamu/quunnamtu yaada kennuu. Yoo hojjetichi nama akkasii hinbeeku/hinbeektu ta’e, namni akkasii eessatti argamuu akka dandahu itti himuu. (c) Hojjechiisotni, hojjettoota “HIV/AIDS” waliin jiraatan, gorsaa fi wal’aansa madaallii gulantaa gadi-aanaa biyyoolessaa haala simatuun, hayyama yeroo hojii arjoomuu qabu. (d) Tajaajilli gorsaa, baasii tokko malee, akkaataa fedhii fi haala hojjettoota dhiiraa fi dubartiif mijjaahuun dhiheessamuu qaba. Addeemsa gargaarsa kanaa qopheessuu fi kennuu keessatti, mootummaa, hojjettootaa fi waldaalee isaanii fi qooda-fudhattoota warra kaan wajjin walitti-dhufeenya uumuun barbaachisaadha. (e) Bakka buutotni hojjettootaa, yoo gaafataman, hojjetaan “HIV/AIDS” waliin jiraatu akka gorsa ogeessaa argatu gargaaruu qabu. (f) Tajaajilli gorsaa, hojjettota hundaa, waa’ee mirga fi faayidaa isaanii, haala sagantaa wabii hawaasaa seeraan jiruu fi sagantaalee hojii wajjin walitti dhufuun, akkasumas sagantaa ogummaa jireenyaa warra hojjettootaa akka “HIV/AIDS” dandamatan gargaaru, itti himuu qaba. (g) Yeroo hojii keessaan “HIV”f saaxilbahamu, akka hojjettootni gorsa fudhataniif, miindessitootni, hayyama miindaa wajjinii yeroo quubsaa ta’eef kennuufii qabu. 9.3 Tajaajila fayyaa hojiif kan biraa (a) Hojjechiistotni tokko tokko, hojjettootni isaanii qoricha humna vaayiresii kanaa dadhabsiisu (antiretroviral) akka argatan gargaaruuf qophaa’haa ta’uu dandahu. Bakka tajaajilli fayyaa iddoo hojii jirutti, mootummaa fi qooda-fudhattoota hundaan walita’uudhaan, tajaajila fayyaa: faayidaa bal’aa qabu; kan “HIV/AIDS” ittisuu fi to’atu; fi hojjettoota “HIV/AIDS” waliin jiraatan gargaaru kennuu qaba. (b) Tajaajilli akkasii kun: qoricha “HIV/AIDS” dadhabsiisu (antiretroviral) kennuu; wal’aansa dhukkuboota mallattoo “HIV” qaban wayyeessu kennuu; gorsa waa’ee nyaataa fi nyaata dabalataa; dhiphachuu salphisuu fi wal’aansa dhukuboota haala eeggatan kan akka dhukkuboota wal-quunnamtii saalaan daddarbanii fi dhukkuba sombaa kennuu dabalachuu qaba. 9.4 Walitti-dhufeenya gareewwan wal-gargaarsaa fi gareewwan hawaasaa wajjin Bakka barbaachisaa ta’etti, miindessitootni, waldaaleen hojjettootaa fi hojjettootni fayyaa bakka hojii, bakka hojii keessatti hundeeffama garee wal-gargaarsaa ykn hojjettoota “HIV/AIDS”n miidhaman gara garee wal-gargaarsaa fi gara dhaabbilee gargaarsa kennaniitti gaggeessuuf qindeessuu qabu. 9.5 Faayidaa (a) Mootummootni, miiltota hawaasaa wajjin ta’uudhaan, faayidaaleen haala seeraa fi heera biyyaatiin jiran, sadarkaa hojjettoota dhukkuba cimaa kan biraatiin qabamaniif ta’uutti gadi hin taaneen, hojjettoota “HIV/AIDS” waliin jiraataniifis hojii irra ooluu isaa dhugoomsuu qabu. Akkasumas, amala saffisaa fi jijjiirama “HIV/AIDS” hubachuudhaan, itti-fufinsa faayidaalee haaraa hubachuu qabu. (b) Miindessitootni fi waldaaleen miindessitootaa fi hojjettootaa, haala faayidaa amma jiru [gargaarsa addaa hojjettootaaf godhamu dabalatee] akkaataa fedha hojjettoota “HIV/AIDS” waliin jiraniif ta’utti mijjeessuuf, mootummaa wajjin hojii irra ooshuu qabu. 9.6 (a) Wabii hawaasaa argachuu Mootummootni, miindessitootni fi waldaaleen hojjettootaa, akka hojjettootni “HIV” waliin jiraatani fi maatiin isaanii, sagantaalee kunuunsaa fi faayidaa wabii hawaasaa guutuu isaa fi sagantaalee hojii keessaa akka hin-baasamne dhugoomsuuf tarkaanfii barbaachisaa ta’e fudhachuu qabu. Kun hojjettoota warra hojiitiini fi haala hiree hawaasa keessaa qabaniin kan ka’e, “HIV/AIDS”f saaxilamanii fi maatii isaanii irrattis hojjechuu qaba. (b) Sagantaaleen kun, hojjettoota “HIV/AIDS” tiin qabamani fi hojjettoota dhukkuba cimaa kan biraatiin qabamaniif faayidaa wal-fakkaatu kennuu qabu. 9.7 Dhimma dhuunfaa fi icciitii (a) Mootummootni, kaampaaniin inshuraansii dhuunfaanii fi miindessitootni, akkuma ragaa fayyaa hojjettootaa, odeeffannoon; gorsa, kunuunsa, yaalii fi faayidaa fudhachuu iccitiidhaan qabamuu isaanii fi akkaataa Gorsaa Tajaajila Fayyaa Hojii, 1985 (lakkoofsa 171) qofaatiin ilaalamuu isaanii dhugoomsuu qabu. (b) Qaamotni sadaffaan, kan akka warra imaanaa fudhatanii, bulchitoota sagantaalee wabii hawaasaa fi sagantaalee hojii, oddeeffannoo “HIV/AIDS”n wal-qabate hundaa, akkuma ragaa fayyaa hojjettootaa, icciitiitiin eeguu qabu. Kunis, haala dambii raawwii DhHA eeggitii ragaa dhuunfaa hojjettootaaf jirutti raawwatamuu qaba. 9.8 Sagantaalee hojjettootaa fi maatii isaanii gargaaran (a) Akkaataa uumama dhukkuba kanaan wal-qabateen, sagantaaleen gargaarsa hojjettootaa, tajaajila adda addaa keessatti hojjettootaa akka miseensota maatiitti qabachuu fi miseensota maatii isaanii gargaaruuf, diriirfamu ykn akkaataa gaariidhaan babal’achuu qaba. Kunis, hojjettootaa fi bakka buutoota isaanii wajjin mari’achuudhaan raawwatamuu qaba. Innis, mootummaa fi qooda-fudhattoota warra kaan wajjin ta’uudhaan, akkaataa qabeenyaa fi fedhii wajjin wal-qabateen, raawwatamuu ni dandaha. (b) Sagantaaleen akkasii, waliigalatti, irra-caalaan kunuunsa namoota dhukkuboota “AIDS”n wal-qabataniin miidhamani, dubartootaan akka raawwatamu beekuu qabu. Akkasumas, fedhii addaa dubartoota ulfaa beekuu qabu. Fedhii daa’imman warra isaanii tokko ykn lamaan “AIDS”n dhabanii, kan kanaan ka’e; barumsa dhiisan, hojjechuuf dirqamani fi miidhama wal-quunnamtii saalaaf saaxilamaniif deebii kennuu qabu. Sagantaaleen kun mana keessatti ta’uu dandahu, ykn dhaabbileen mootummaa sagantaalee akkanaa walitti qabuudhaan gargaaruu ni dandahu, ykn tajaajilli akkasii dhaabbilee dhuunfaa irraa argamuu ni dandahu. (c) Sagantaan gargaarsa maatii qabxiilee armaan gadii dabalachuu ni danda’a. - boqonnaa wali-beekuu; - sagantaalee odeeffannoo fi barumsaa keessatti akka qooda fudhatan afeeruu; -gara dhaaba gargaarsaa fi gareewwan wal-gargaarsaatti qajeeshuu; -yoo hojiin kun barumsa hin-danqu ta’e, akka hojjetaan ykn miseensi maatii hojjetaa hojii argatan gargaaruu. fedhii daa’immanii fi dargaggoota warra isaanii tokko ykn lamaan “AIDS”n dhaban guutuuf, tarkaanfii addaa kan akka gargaarsa barumsa dhaabbataa, leenjii ogummaa fi shaakala hojii. - Qooda-fudhattoota hundumaa fi dhaabbilee hawaasa keessa jiran, mana barumsaa ijoolleen hojjettoota miidhamanii keessatti baratan dabalatee, wajjin wal-qindeessuu. - Gargaarsa maallaqaa kallattii ta’ee fi hin-ta’iin. - Dhimmoota maallaqaa dhukkubsachuudhaa fi fedhii maatii wajjin wal-qabate to’achuu. - Odeeffannoo seeraa, gorsaa fi gargaarsa. - Gama hubannoo dhimmaa fi adeemsa seeraa dhukubsachuu fi du’uu wajjin walqabatan; kan akka raawwii dhimmoota maallaqaa/qabeenyaa; kan akka baasii dhukkuba wajjin wal-qabatee, dhaalaa fi dhaamsa kaahuu. - Maatiiwwan sagantaalee wabii hawaasaa fi sagantaalee hojii akka hubatan gargaaruu. - Hojjetaa miidhameef kaffaltiin dura dabarsee akka raawwatamuuf gochuu. - Maatiiwwan gara abbaa-taa’itaalee seeraa fi fayyaa hariiroo qabaniitti qajeeshuu, ykn maqaalee abbaa-ta’itoota akkasii kennuufii. Dhugaa bu'uuraa waa’ee dhibee kanaa fi hubachiisa isaa Dhugaa waa’ee "HIV" fi "AIDS" Vaayresiin dandeettii dhukkuba ittisuu namaa dhibamsiisu (HIV), inni "AIDS" fidu, karaa dhangala’a qaamaa, keessumaa, dhiiga, fincaan kormaa, dhangala'a dubartii fi aannan harmaa ni daddarba. Hamma yoonaatti akka beekametti, dhukkubni kun karaa afur daddarba: miiltoo qabame wajjin wal-quunnamtii saalaa of-eeggannoo hin qabne gochuu (isa irra baay'ee); karaa dhiigaa fi dhiigaan wal-qabate, fakkeenyaaf, dhiiga faalame namaa kennuu, nafa tokkoo tokkotti dabarsuu, ykn meeshaa fayyaa faalametti gargaaramuu; haadha qabamte irraa gara mucaatti gadameessa keessatti ykn yommaa dahumsaa fi harma hoosisuudhaan. "HIV"n, qaamaan wal-xuquutiin, qufa'uudhaan, haxiffachuudhaan, dhunguudhaan, mana qulqullinaa (fincaanii/boolii) fi meeshaalee ittiin dhiqatan tokkotti fayyadamuudhaan, meeshaalee ittiin nyaataniin, ykn nyaata fi dhugaatii nama "HIV" qabuun xuqameeru nyaachuu/dhuguudhaan; fi bookee fi ilbiisa biraatiin hin daddarbu. "HIV"n, dandeettii dhukkuba ofirraa dhowwuu qaama namaa dadhabsiisee, madaa dandamachuuf rakkisa. Namni erga qabamee booda waggaa kudhan ykn sanaa ol jiraachuu dandaha. Yeroo kana keessaa baay'eesaa otoo mallattoo hin-mul'siin ykn dhukkuba malee turuun ni dandahama. Garuu, dhibee kana nama kaanitti dabarsuu ni dandahu. Mallattoon "AIDS" jalqabatti mul'atan warra kana dabalatu: dadhabbii yeroo hundaa; garaa kaasaa; gubuu/o'uu dhaqnaa; jijjiirama sammuu kan akka irraanfachuu; hir'ina ulfinaa; qufaa walitti aanaa; madaa gurguddaa deddeebi'ee qaama irratti mul'atu; madaa naannoo afaanii; fi dhiitahuu mudaamuddii/bobaa. Dhukkubootni haala eeggatan kan akka xafaa, boquu jallisaa, qorra fi dhukkuba sombaa, haala dadhabina qaamaa kanatti gargaaramuu dandahu. Yeroon dhukkubaa, yeroo namatti furu wajjin kan wal-furu yoo ta'uyyuu, "AIDS" irra-caalaa yeroo hundumaa lubbuu-dabarsaadha. Talaala dhukkuba kanaa umuuf qorannoon gaggeeffamaa jiraatuyyuu, hamma yoonaatti kan furmaata kenne hin-jiru. Qorichootni guddina vayiresii kanaa suutessan (antiretroviral) lubbuu namaa dheeressan ni jiru. Haata'u malee, yeroo ammaa, gatiin qoricha kanaa mi'aahaa waan ta'eef, warri baay'ee rakkatan argachuu hin dandahani, garuu hallii jiru nafa nafa jijjiramaa jira. "HIV"n vayiressii laafaa haala murtaahee keessa qofaa jiraachuu dandahudha. Gogaa hin-madoofne uruu waan hin-dandeenyeef, qaama aseenuu han-dandahus karaa uumamaan jiidhaa ta'an qofaadha. Kanaafuu, ittisni vayiresii kanaa warra kanatti aanan dabalachuu qaba: waanti vayiresii kana dhaabu jiraachuu mala, fakeenyaaf, kondomoota ykn meeshaalee ittisaa kan akka warra harkaa fi fuula haguugani (bakka ta'uu qabutti); meeshaaleen gogaa uruu dandahan kan faalaman akka hin-taane; vayiresich miicuudhaan, saamunaa humna qabanii fi bishaan o'aatiin ajjesamuu qaba. Tamsa'inaa fi dhiibbaa inni humna oomishaa irratti qabu Dhuma bara 2000tti, namootni miliyoonii 36 ol "HIV/AIDS" wajjin kan jiraatanidha. Harka sadii keessaa harki lama biyyoota Afrikaa Saharaan gadii keessa jiru. Namootni gara miliyoonii 22 "AIDS"tiin du'aniiru; bara 2000 ji’ota 12 keessatti namni miliyoonii sadii addunyaa irraa du'aniiru. Ardiin hundumtuu miidhameera. Gaheessotni fi ijoolleen "HIV/AIDS" wajjin jiraatan: biyyoota Afrikaa Sahaaraan gadii keessaa, miliyoonii 25; Eeshiyaa keessaa, miliyoonii jaha; Laatiin Amerikaa fi Karibiyaan keessaa, miliyoonii lama; Amerikaa Kaabaa keessaa, gara miliyoonii tokkoo; Awuroopaa Dhihaa keessaa, miliyoonii walakkaa; Awuroopaa Bahaa fi Eeshiyaa Giddu-galeessa keessaa, gara kuma 750; Afrikaa Kaabaa fi Giddu-galeessa Bahaa keessatti, gara miliyoonii walkkaa ta'u. Akkaataan irra guddinaan itti daddarbu adda adda yoo ta'eyyuu, ardiiwwan hunduu nafa-nafa miidhamaa jiru. Dhiibbaan "AIDS"n baay'ina namaa Afrikaa irratti qabu ifaadha. Biyyoota jireenyi dhibee kanaa 2% oli ta'ee 29 keessatti, baay'inni namaa kan otoo "AIDS" hin-jiraannee bara 2010 tti ta'uu malu irraa miliyoona 50 xiqqaata. Gama umurii fi saalaatiinis dhiibbaan ni jiraata. Biyyoota baay'eetti, yeroo baay'ee, dhiira caalaa dubartootni ijoollummaatti qabamu. Afrikaa keessatti, namoota haaraa qabaman keessaa walakkaatii olitti dubartootadha. Namoota umuriin isaanii 15 hanga 49 gidduu ta'etu caalmaatti qabama. Isaanis, garee humna cimaa waan ta'aniif, bu'aan isaan maatiif, hawaasaa fi dinagdeef godhan dhabamaa jira. DhHAn, addunyaa irratti, hojjettootni miliyoonii 20 ol ta'an "HIV/AIDS" wajjin akka jiraatan tilmaama. Bara 2020tti, biyyoota tamsa’inni ol’aanaan jiru keessatti, baay'inni namoota hojjetanii, kan otoo "AIDS"n hin-jiraannee ta'uu malu irraa, dhibbantaa 10 fi 30 gidduu ni xiqqaata. Daa'imman miliyoonii 14 warra isaanii tokko ykn lamaan "AIDS"n dhabaniiru. Akkasumas, baay'een isaanii, barumsa dhiisanii, akka hojiitti bobbahan dirqamaniiru. Kunis, rakkoo daa'imman hojjechiisuu cimseera. "HIV/AIDS"n namoota qabamani fi maatii isaanii, akkasumas hawaasa irratti dhiibbaa cimaa geessiseera. Rakkoon kunis, maanguddoo fi daa'imman namootni qabaman kun bushan irratti cima. Dhiibbaan namootaa fi hawaasa isaanii irra gahe kunis sadarkaa dhaabbilee fi biyyaatti calaqqiseera. Dhibeen kun addunyaa hojii keessatti karaa adda addaa of-mul'isa: oomisha addaan kutuu; loogii miindessuu; wal-caaltee koorniyaa bal'isuu; fi babal'ina balaa ijoollee hojjechiisuu. Akkasumas; hir'ina qabeenya namaa geessisee; sirna wabii fayyaa fi hawaasaa irratti dhiibbaa baay'isuudhaan; wabii fi nageenya hojii sodaa keessa gasha. Dhimmoota gadadummaaf saaxilan Haala waliigalaa "AIDS"n bakka itti mirgi dinagdee, hawaasaa fi aadaa sarbamanitti fi bakka itti dhaabni sivilii fi siyaasa handaarfmaniitti dagaaga. Gama dinagdeetiin, hiyyummaan bakka cimaa fudhata. Doofummaani fi handaarsuun warra hiyyeessa, faalamuuf isaan saaxila. Hiyyummaan dubartootni wal-quunnamtii saalaa naagaa qabeessa hin-taane raawwatanii akka jiraatanii fi maatii isaaniis akka bulchan isaan dirqisiisa. Nyaatni guutuu hin-taanee, manni jireenyaa gahaa hin-taane fi qulqullina dhabuun namoota "HIV" qaban, akka dhukkuboota "AIDS" wajjin wal-qabatanitti saaxilaman ni godha. Gama hawaasaa fi aadaatiin, walcaalteen namummaa fi walitti dhufeenya hojii ilalchisee jiru, gara wal-quunnamtii salaa hinbarbaadamnee fi balaa qabuutti nama oofa. Ilaalchii fi amalli akka qabxiilee balaa guddisaniitti fudhatamuu qabu ta'a. "HIV"n qoricha limmee faalameen kennuutiin daddarbuu ni dandaha. Qorichaa/araada fi dhugaatii haala malee fudhachuun, dandeettii namootaa walquunnamtii saalaa nagaa qabuu fi fudhannaa qoricha seera qabu akka hin-raawwanne isaan godha. Namoota "HIV/AIDS" wajjin jiraatan qoobsuun/handaarsuun, fedhii waa’ee dhibee kanaa caljechuu uumaadhaan jiru cimsee, akka dhukkubni kun tatamsa'u gargaara. Dhiibbaan aadaa fi diddaan, akkaataa dhibeen kun sadarkaa hawaasaa fi biyyaatti irra jiru dhoksee, karoora hawaasaafis ta'e namootaaf deebii quubsaa kennu qopheessuu irratti rakkoo uuma. Gama sivilii fi siyaasaatiin; haalli walitti-bu'insaa, dhibinsi seeraa fi nageenyaa, caasaan seeraa fi hojii irra ooshuu dadhaban, diddaa mirgoota gurmaahuu fi carraa wal-wajjin ta'uu faana wal-qabatee, waliigaltee misoomaa gufachiisee, keessumaa hojii babali'na dhimma fayyaa dadhabsiisa. Biyyoota hedduu liqaa irra jiruu fi jijjiirama caasaatiin baay'ee miidhaman keessatti, sirni fayyaa qabeenya gahaa waan hin-arganneef kunuunsaa fi ittisa barbaadame kennuu hin-dandeenye. Waliigalaatti, haalli qoobsuu fi dhibinsi kabaja mirga namaa, hojjettootni faalamuuf irra caalaa akka saaxilbahanii fi "AIDS" dandamachuu akka hin-dandeenye isaan godha. Maaliif yoo jedhame, haalli kun: qorannoo fedhii, gorsa, yaalii fi gargaarsa akka hinbarbaaddanne isaan godha; akkasumas, duula gorsaa fi ittisaa keessatti qooda fudhachuuf hindandahan. Qabxiilee balaa faalamuu garee hojjettoota murtaahe guddisan Dhimmi murteessaan waan hojjetan otoo hin-ta'iin amala ofii otuma ta'uuyyuu, hojiin tokko tokko hojii gosa kaan irra balaa faalamuuf nama saaxilu. Warri kanaan gadditti tarreeffaman, isaan keessa hamma tokkodha. - hojii yeroo hundaa adeemmii barbaaduu, keessumaa isa yeroo hundaa miiltoo jireenyaa irraa fagaatanii akka jiraatan nama dirqisiisu; - Hojii bakka qobaa beheeruu fi bakka hawaasa wajjin walitti-dhufeenya gahaa ta'e hinqabnee fi bakka tajaajilli fayyaa gahaa ta'e hin-jirretti hojjetamu; - Bakka dhiirri qofaan wal-wajjin hojjetanii fi jiraatan; - Bakka hojjetaan faalamuu ittisuu irratti abboommi hin-qabne; - Hojii dhiira baay'ee fi dubartoota xiqqootiin hojjetamu; - Hojii balaaa saaxilbahuu qabu kan akka: dhiiga namaa, waanta dhiiga keessaa bahuu fi dhangala'aa qaamaa kan biraa wajjin wal-xuquu; limmeedhaan miidhamuu fi dhangala'uu dhiiga faalamee; bakka Of-eeggannoon Waliigalaa hin-hordofamnee fi/ykn bakka meeshaaleen gahaa hin-taane. Warra kana wajjin 'hojiin ala' dabalamuu ni danda’a. Kunis, warri kanatti aanan akka dabalamaniif: hojjettootni hojii hinqabne, magaalota keessatti waliti-qabamanii carraa galii xiqqoo argachuu eeggatan, "HIV"f saaxilamaniiru; dhiibbaa sodaachisaa, ykn namoota buqqa'anii fi namoota mooraa kooluu-galtootaa keessa jiraatan, akkasumas warri nama/hiriyyaa wajjin hin-jirree fi akka gatamaniitti yaadan, gara hojii saalaatti asseenuu, ykn kanaaf dirqamuu danda’u, keessumaa haadholiin qobaa jiran. Fedhii addaa damee hojii dhaabbataa hin-taanee Hojjettotni dhaabbataa hin-taane keessumaa dhiibbaa "AIDS"tiin kan rakkatan fakkaatu. Kunis kan ta'u karaa sadiin. Tokkoffaan, isaan yeroo baay'ee tajaajila fayyaa ykn gargaarsa hawaasaa hojjettoota damee dhaabbataa keessaa jiru hin-argtan. Lammaffaan, hojiin isaanii, kan wabii maallaqaa irratti hundaa’e miti, ykn kan kana argachiisu miti. Saddaffaa, uumaan hojiin isaanii gabaabaa ykn kan saaxilame waan ta’eef, yoo inni dhibe, daldaluus ta’e oomishuu hin dandahan. Hojii dhaabbataa hin-taaneef, hojjetaa tokko ykn lama dhabuun, jijjiirama hamma kufiinsa hojichaatti adeemu fiduu dandaha. Yoo abbaan qabeenyaa “HIV”tiin faalame, dhukkubsatee du’e, qabeenyi hojichaa, gara yaalii, kunuunsaa fi awwasha namtichaatti waan galagaluuf, hojichi achumatti dhaabatee, hojjettootaa fi maatii namtichaa harka duwwaa hambisa. Damee dhaabbataa hin-taane baadiyyaa keessatti, kunnuunsuun humna namaa hojii qonnaa irraa hir’isa. Akkasumas, dhabinsi humna namaa “AIDS” irraa kan ka’e, oomisha midhaan nyaataa hir’isee, sadarkaa wabii midhaan nyaataa gadibuusa. Walumaa galatti, maammilootni waan du’aniif, ykn galii xiqqoo qaban yaalii fi kunuunsaaf waan ol-kaawwataniif, kufinsi dinagdee haala kanaan dhufu, dameewwan dhaabbataa hin-taane irra miidha. Gama koorniyaatiin “HIV/AIDS”, gama saaxilbahuu fi miidhaatiin, dhiiraa fi dubartoota haala adda addaan miidha. Haalli uumamaa adda addaa kan dhiira caalaa dubartoota faalamuuf saaxilanis ni jiru. Wal-caalteeen gama uumama qaammatiin jirus dubartoota tarkaanfii faalamuu of-irraa dhowwuu akka hin-fudhanne isaan ittisee miidhaan “HIV/AIDS” akka isaan irratti cimu godha. Akka gabaasa Direkteerri Ol’aanaa DhHA Yaa'ii Hojii Addunyaaf bara 1991 keessa dhiheessanitti, jechi 'damee hojii dhaabbataa hin-taane', han-kanatti aanuu jechuu akka ta'etti fudhatameera. Dhaabbilee baay'ee xixiqqoo ta'an, meeshaalee fi tajaajila homishanii hiran; irra gudda homishtoota offiin bulani fi of-miindessani magaalota biyyoota guddachaa jiran keesstti argaman qabata; hammi ta'an isaanii humna maatii isaanii fi/ykn humna miindeffame muraasa ykn shaakaltoota hojjechiisu; warra maallaqa baay'ee xiqqaa ta'een, ykn homaaniyyuu hojjetani; warra teeknoolojii fi ogummaa xiqqaattiin gargaaramani; kanaafuu warra oomishummaa sadarkaa xiqqaatiin hojjetan; fi waliigalatti warra namoota irratti bobbahaniif galii xiqqaa fi ciccitaa fi hojii abdachiisa hin-taan kennanidha. Dhaabbataa han hin-taanes: bakka caalutti waan hin-glmoomnee fi akka ragaa seeraatti waan hin-qabamneef; magaala gurmaahetti, dhaabbilee liqiitti, dhaabbilee leenjii fi barumsa beekamootti, ykn tajaajila fi gargaarsa mootummaatti waan hin-fayyadamneef; mootummaatiin waan hinbeekamnee, hin-to'atamnee fi waan hin-deeggaramneef; yeroo baay'ee haala adda addaatiin caasaa seeraa ala akka hojjetan dirqamu. Baaka galmaahanii haala seeraa tokko tokko kabajanittis yoo ta'e, waliigalaan yerro hundaa ilaalcha/gahumsa wabii hawaasa, seera hojii fi off-eeggannoo bakka hojiitiin ala ta'u. Hojjettotni fi hoomishtootni demeen hojii dhabbataa hin-taanee walumaa galatti warra hin-beekamnedha (hamma ta'an isaaniif waldaan beekamaa hin-taane jiraachuu dandaha). Yeroo baay'ees, raawwii fi qaqabii waldaa hojjettootaani fi waldaa miindessitootaan ala ta'u. Dubartootni baay’een gaa’elaan ykn walitti-dhufeenyaan gadi-aantummaa saalaa fi dinagdee keessa jiraatu. Kan kanaan ka’e, wal-quunnamtii saalaa nagaa qabeessa filachuu ykn isaan nagaa hin-taane diduu hindandahan. - Wal-caalteen aangoo bakka hojii jiru dubartoota sodaa gamaa saalaan doorsifamuuf saaxilbaasa. - Hiyyummaan “AIDS”f saaxilbahuuf akka tumsu hubatameera. Hiyyeeyyii addunyaa kana keessaa warri baay’een dubartootadha. Yommaa hiyyummaa cimaan dhufu, irra gudda, ijoollee dubartootni mana barumsaa keessaa bahu, hojii humnaa ykn hojii wal-quunnamtii saalaa akka hojjetaniif gurguramu. - Doofummaa isaanii irraa kan ka’e, dubartootni, ergaan “HIV” of-irraa ittisuu isaan hingahu. Kan kanaan ka’e, addunyaa irratti, dhiira caalaa dubartootni baay’een miidhamu – biyyoota tokko tokko keessatti harka lama. - Harki-caalaan godaantotni biyya keessaa dubartootadha. Akkasumas, ijoollee wajjin, dhibbantaa 75% kooluu galtootaa ta’u. Haalli kun lamaan, balaa “HIV”tiin qabamuu wajjin, sadarkaa cimaatti wal-qabateera. Naannoo waraanni jirutti, warra wal-waraananiin, dubartoota humnaan gudeeduun qindaahee, baay’inaan raawwatamaa dhufeera. - Ba’aan kunuunsuu miseensota maatii fi hawaasa “HIV”tiin qabamanii, yeroo baay’ee dubartootaa fi shamarraawwan irratti fe’ema. Gama biraatiin, kun hojii isaanitti baay’isa, humna galii argachuu fi hirmaannaa mana barumsaa ni xiqqeessaa. - Dubartootni “HIV/AIDS” waliin jiraatan, warri miiltoo salaa isaanii dhaban ykn “HIV” waan qabaniif warrii dhiifaman, rakkoo maallaqaa cimaa godhatu; carraa dinagdee fooyyeffachuus dhabu. Halli kunis, jiraachuuf akka qaama isaanii gurguran isaan dirqisiisa. Keessumaa ijoolleen shamarran maagaala wal-quunnamtii saalaatti akka bobbahan isaan dirqisiisa. - Qorannoon, dubartootni dhiira caalaa guddinaan qoobsuu hawaasaa fi handaarsuu “AIDS” wajjin wal-qabateef akka saxilbahaniiru mul’isu. Kunis, keessumaa naannoo baadiyyaatti cimee akka dhiibamanii fi akka qobaatti bahan isaan godhee, karaa wal-quunnamtii saalaatiin akka jiraatan isaan dirqisiisa. - Hojiin dubartootni raawwatan- kaffalamanis ta’e otoo hin beekamiin – salphaatti “AIDS” tiin diigamu. Fakkeenyaaf, dubartootni damee hojii dhaabbataa hin-taane keessa baay’inaan hojjetu. Karaa biraan, hojiin akkasii, wabii hawaasaa ykn faayidaa fayyaa hojii wajjin wal-qabatee irraa hin-fayyadamu. - Dhiiraa gaditti, dubartootni xinnoon wabii hawaasaa ykn faayidaa fayyaa hojii wajjin walqabate irraa fayyadamu. Yeroo baay’ee, dhiirri, aadaa dhiirummaan wal-qabatee jiru irraa kan ka’e, walquunnamtii saalaa nagaa hin-taanee fi/ykn wal-quunnamitii saalaa waliigaltee irratti hinhundoofneef saaxilbahu. - Bakka damee hojii hojjettootni saaxilbahanii jiranitti, lakkoofsi hojjettoota dhiiraa kanta’uu qabuutii olitti baay’eedha. Haalli hojii kunis, wal-quunnamtii saalaa waliin raawwachuuf isaan saaxila. - Akkaataa walitti-dhufeenya aangoo dhiiraa fi dubartii gidduu jiruun, dhiirri, gama ittisaa fi dandamachuu “HIV/AIDS”tiin, ilaalcha itti gaafatamummaa fudhachuu fi jajjabeessuu gahee guddaa qaba. II. Bakka hojiitti faalamuu to’achuu A. Of-eeggannoo waliigalaa dhiigaa fi dhangala’aa qaamaa Of-eeggannoon waliigalaa dhiigaa fi dhangala’aa qaamaa (akka ‘Of-eeggannoo Waliigalaa’ ykn ‘Of-eeggannoo Sadarkaaheetti’ kan beekamu), yeroo duraaf biyya Ameerikaa keessatti dhaaba Giddu-galleessa To’annaa fi Ittisa Dhukkubaa tiin bara 1985 keessatti tolfame. Kunis irra guddaa dhibee “HIV/AIDS”n wal-qabatee, hojjettoota hospitaalaa faalama dhiigaa wajjin wal-qabate irraa ittisuuf tarsiimoo haaraan hatattamaan waan barbaadameef. Akkaataan haaraan kun, yeroo duraaf, itti-fayyadama of-eegganno dhiigaa fi dhangala’aa qaamaa sadarkaa waliigalatti, namoota hundumaaf (sadarkaa fayyaa isaanii otoo hinhubatiin), akka faayyadamu cimse. Of-eeggannoon waliigalaa kun, raawwii salphaa faalamuu to’achuuf qophaahedha. Kunis, balaa dhukkuboota dhiiga irraan dhufan xiqqeessuuf, dhukkubsattoota hundumaaf, yeroo hundumaa itti fayyadamama. Of-eeggannon waliigalaa kun, warra kanaan gadii qabatu. - waanta qara qaban (limmee ykn waanta qara qabu kan biraa), of-eeggannootiin qabuu fi balleessuu; - hojii duraa fi booda harka dhiqachuu; - dhiigaa fi dhangala’aa qaamaa kan-biraa kallatiidhaan xuquuf, meeshaalee ittisaa kan akka meeshaalee harkatti diramanii, uffatamanii, kkf. itti fayyadamuu; - kosii dhiigaa fi dhangala’aa qaamaa wajjin wal-xuqan, of-eeggannootiin balleessuu; - meeshaalee adda addaa faalaman haala quubsaatiin qulqulleessuu; fi - uffata/wayyaa xuraahee seeraan qabuu. III. Qabiyyee imaammata “HIV/AIDS” iddoo hojii karooruu fi raawwachuu Miindessitootni, hojjettootni fi waldaaleen isaanii, imaammata “HIV/AIDS”, akkaataa fedhii miindessitootaa fi hojjettootaaf deebii kennuu fi madaaluun qopheessuuf qulqullummaa fi haala kunuunsaatiin wal-wajjin ta’uu qabu. Waadaa mootummaatiin deeggaramee, imaammatni kun akkaataa “HIV/AIDS” oogganan irratti hawaasaaf fakkeenya ta’uu qaba. Qabiyyeen imaammata kanaa ciccimoon, akka qajeelfama kana kutaa 6–9 keessa kaahametti, odeeffannoo waa’ee “HIV/AIDS” fi attamitti akka daddarbu; tarkaanfii beekumsa waa’ee balaa namootaa fooyyessuu fi tarsiimoo dandeettii babal’isu; tarkaanfii ittisa qabatamaa kan jijjiirama amala gargaarani fi jajjabeessan; tarkaanfii hojjettoota miidhaman kunuunsuu fi gargaaru, hojjettootas ta’e ykn miseensa maatii “HIV/AIDS” wajjin jiraatu; loogii fi qoobsuu gosa kamiiyyuu iddoo hojiitti gudhamuuf dhuudhaa sabrii/obsa dhabuu qabata. Tartiibni kanaa gadi taa’e, imaammatas ta’e sagantaa baasuuf akka qabiyyeetti ni gargaru. Bakka-buutota warra kannatti aananiitiin koreen “HIV/AIDS” ni gurmaaha; ooggana olaanu, to’attoota’ hojjettootaa’, waldaa hojjettootaa, misooma humna namaa, qajeelcha leenjii, garee wal-quunnamtii industirii, garee fayyaa hojii, koree fayyaa fi nageenya fi namoota “AIDS” wajjin jiraatan –yoo fedha godhatan; Koreen kun; hojii isaa, aangoo murtii kennuu isaa fi itti-gaafatamummaa isaa murteeffata; Seera biyyaa fi dhaaba kanaaf agarsiisa isaan qaban/ergaa isaan dabarsan xiinxala; Qorannoo bu’uuraa icciitiidhaan gaggeessuudhaan, koreen kun, miidhaa dhibeen “HIV” bakka hojii irraan gahe fi fedha hojjettoota “HIV/AIDS”n qabamee fi miidhamee hubata; Koreen kun imaammata qopheessa, akka irratti marihatamu godha, irra deebi’ee hojjechuudhaan mirkaneessa; Koreen kun bajata barbaachisu hojjeta, yoo dandahame dhaaba kanaan alaa irraa maallaqa barbaada, akkasumas, hawaasa naannoo keessa madda jiru addaan baafata; Koreen kun, imaammata kana hojii irra oshuuf, karoora raawwii yerroo fi ittigaafatamummaa qabu baafata; Imaammatni fi karoorri raawwii kun karaa adda addaa bal’inaan ni raabsama/tamsa’a, fakkeenyaaf; gabatee beeksisaa, mana poostaa, miindaa wajjin, walgahii addaa, barumsa jalqabsiisuu fi leenjii; Koreen kun bu’aa imaammata kanaa qorata/hordofa; Koreen kun imaammata kana yeroo yeroodhaan qorata. Kunis, to’annaa bakka hojii keessaa fi odeeffannoo alaa irraa waa’ee vayiresii kanaa fi bakka hojii kana ilaalchisee waan inni mul’isu qorata. Sadarkaa kanaatii olitti ibsame tokko tokkoon isaa, imaammata dhaaba kanaa isa dhaabbataadhaan karoorame, to’atame fi itti-fufinsa godhate wajjin wal-simuu qaba. Jechi “Invastimentii” jedhu hiikoowwan wal-fakkaataa fi tokko kan hinqabne yoo ta’ellee, yaada- rime itti fayyadama kaappitaala oomishtummaa qabu kan agarsiisu dha. Kana jechuunis maallaqaa fi qabeenyaa adda addaa (Finance and productive asset) hojiirra oolchuudhaan bu’aa (return) argachuu jechuu dha.1Kaappitaalli invastimentii uumamuu kan danda’u oomisha oomishamu irraa ykn galii argamu irraa qusachuun itti fayyadamuun yoo danda’ame dha. Hangi qusannoo fedhii fi dandeettii qusannoo jiru irratti hundaa’ee kan murtaa’u ta’ee yeroo ykn wayita murtaa’e tokko keessatti gaaffiiwwan galiin biyyoolessa hangamtu argama? Kana keessaa hangamtu hojiirra oole? Galiin kun lammiiwwan jidduutti akkamitti qoodama? Isaan jedhamaniif deebii gahaa kennuun yoo danda’ame qamarii wal-quunnamtii galii fi hanga itti fayyadama galiitti (marginal prospensity to consume) fayyadamuun dandeetti qusannoo jiru tilmaamuun ni danda’ama. 2 Hangi galii, haallawwan dandeettii qusannoo murteessan keessaa isa tokko yoo ta’ellee haallawwan kan biroon dandeettii qusannoo irratti dhiibbaa qaban ni jiru. Kanneen keessaa hangi dhalaa (interest rate) isa tokko dha. Akkaataa sadarkaa galii argamuun dhiibbaan isaa garaagarummaa yaa qabaatu malee hangi dhalaa ol’aanaan qusannoo kanneen jajjabeessan keessaa isa tokko dha. Aadaa qusannoo dhabuunis kanneen quusannoo irratti dhiibbaa geessisan keessaa isa tokko dha. Jireenya fooyya’aa gara fuula-duraatti jiraachuuf, yaadanii maallaqaa fi qabeenya qusachuun ni danda’ama. Namoota dhuunfaa irra darbee dhaabbileen maallaqaa humna maallaqaa isaanii fooyyessuu fi dorgomaa cimaa ta’uuf galii argatan irraa qusachuun isaanii dirqama ta’a. Galiiwwan argaman irraa haala qusannootiin itti fayyadamuuf haallawwan barbaachisan keessaa haalli siyaasaa fi diinagdee tasgabbaa’aan jiraachuun isaas murteessaa dha. Sodaan waraanaa yoo jriaate heeraa fi seerri kan hin kabajamne yoo ta’e mirgi abbaa qabeenyummaa kan hineegamne yoo ta’ee fi kufaatiin gaatii maallaqaa kan uumame yoo ta’e haalli dandeettii qusannoo dadhabaa ta’uu ni danda’a. Imaammatni Mootummas haala dandeettii qusannoo irratti dhiibbaawwan adda addaa uumuu ni danda’a. Keessumayyuu, seerotni gibiraa ykn taaksii dhiibbaa guddaa qabu. Fakkeenyaaf, gibira ykn taaksii namootni adda addaa kaffalan irratti taasisuun bu’aa dhaabbilee hiramuu hindandeenye irraa taaksii kaffalamu hir’isuun qusannoo jajjabeessuun ni danda’ama. Armaan olitti barreeffama kana keessatti akkuma ibsametti hanga dhalaa haala qusannoo jajjabeessuun murteessuun, tajaajila baankii fi inshuuraansii babal’isuun, waldaalee qusannoo fi liiqii jajjabeessuun, akkasumas hawaasni guddina diinagdee keessatti ga’ee ol’aanaa akka taphatu sochoosuu fi hubannoo uumuun dhiibbaa imaammatni mootummaa qusannoo irraan ga’uu danda’u hir’isuun ni danda’ama.Tarkaanfiiwwan qusannoo jajjabeessan armaan olii kun immoo karaa kallattii hintaaneen dhiyeessa kaappitaala biyya keessaa invastimentiif barbaachisan ta’uun tajaajiluu ni danda’u. Qaamotni kaappitaala qusannoon argame kana faayidaa irra oolchuu barbaadan kan jiran yammuu ta’u isaan keessaas kaayyoon isaanii bu’aa argachuu kan ta’e dhaabbileen dhuunfaa isaan adda duree dha. Abbootiin qabeenyaa ykn dhaabbileen dhuunfaa gosoota invastimentii qonna, warshaa, Albuuda ijaarsawwanii fi hojiiwwan misoomaa adda addaa fi hojiiwwan daldalaa adda addaa gaggeessuf maallaqaa ol’aanaa barbaadu. Mallaqni kun immoo meeshaalee dhaabbataa bituuf ykn horachuuf, akkasumas hojii ittiin adeemsisuuf karoora yeroo dheeraa ykn gabaabaatiif kan barbaadamu ta’uu ni danda’a. Karaa biraatiinis tajaajiloota kanneen akka barnootaa, nageenyaa fi tasgabbii biyyaa (national Security), akkasumas tajaajiloota hawaasummaa fi diinagdee adda addaa abbootii qabeenyaa dhuunfaatiin hojjatamuu hindandeenye babal’isuu fi kanneen jiran suphuuf mootummaanis kaappitaala ni barbaada. Hangi kaappitaalaa wayita tokkotti barbaadamu bu’aa investimantichi buusuu danda’uu fi sadarkaa guddina diinagdee biyyi tokko irratti argamtuun kan murtaa’uu fi garaa garummaa kan qabu ta’ee yeroo yeroon guddachaa deemuu ni danda’a. Gabaa diinagdee keessatti murtee fi ciminni abbootii qabeenyaa dhuunfaa irra caalaa isaa bu’aa irratti kan xiyyeeffate ta’us dhimmootni kana waliin wal-qabatan kanneen akka tasgabbii siyaasaa, seerota taaksii mijaa’aa kaappitaalli gahaan argamuun tekinootiin ammayyaa jiraachuun, jajjabeessituu ykn onnachiiftuun adda addaa jiraachuun, fedhiin gabaa jiraachuu fi fedhii gabaa jiru keessatti dorgomaa ta’anii turuuf dandeettii qabaachuun, akkasumas, imaammatni diinagdee mijaa’aan jiraachuun isaa invastimentii kanneen jajjabeessan keessaan isaan gurguddoo dha. Armaan olitti akkuma ibsuuf yaalametti qusannoo fi invastimentiin dhimmoota walquunnamtii qabani dha. Aadaa qusannoo jajjabeessuun babal’ina invasstimentiitiif ga’ee ol’aanaa qaba. Babal’inni invastimentiis gama isaatiin diinagdee guddisuudhaan aadaan qusannoo akka cimuu fi dagaagu ga’ee mataa isaa ni qabaata. Qo’annoon Baankii addunyaatiin gaggeeffame akka agarsiisutti Afrikaatti guddina diinagdee 6% itti fufiinsa qabu waggaatti fiduuf oomisha walii gala biyyoolessaa keessaa invasstimentiin 25% irraa gahuu qaba. Itoophiyaatti wayita ammaa ga’een invasstimentii 15% qofa 5 waan ta’eef sadarkaa guddina diinagdee barbaachisu irra ga’uuf invastimentii babal’isuu irratti bal’inaan hojjachuu akka barbaachisu dha. Kun ta’uu baannaan guddinni diinagdee barbaadamu kan hin argamnee fi jireenyi hawaasa biyyattiis fooyya’uu hindanda’u. Invastimentiin jirus kaappitaala biyya alaa irraa dhufu qofa irratti kan hundaa’e yoo ta’e diinagdeen biyyattii kan of danda’e osoo hinta’un humna kaappitaalaa biyyoota biro irratti kan maxxanu ykn hirkatu waan ta’uuf balaaf kan saaxilamu ta’a. Kanaafuu aadaa qusannoo jajjabeessuun lammiiwwan biyyattiis ta’e invastarootni biyya alaa invastimentii irratti bobba’uun guddina diinagdee keessatti ga’ee isaanii akka taphatan taasisuun dhimma murteessaa dha. Akkaataa imaammata diinagdee biyyi tokko hordofuutuutiin maddi kaappitaala invastimentii biyya keessaa ykn alaa irraa ta’uu ni danda’a Bu’uuruma kanaan gosootni invastimentii invastimentii kallatiin biyya alaa irraa dhufu (Foreign Direct Investment) fi invastimentii biyya keessaa (Domestic investment) jedhamuun bakka lamatti qooduun ni danda’ama Haaluma kanaan kutaan kun gosota invastimentii kana irraatti kan xiyyeeffate ta’a. Guddina diinagdee biyya tokkoo keessatti ga’een invastimentiin qabu murteessaa dha. Keessumattuu, biyyoota akka Itoophiyaa galii-xiqqaa qabaniifi sadarkaan beekumsaa fi hubannoo tekinoolojii ammayyaa dubatti hafetti, akkasumas rakkoowwan hojii-dhabdummaan bal’inaan jirutti barbaachisummaan invastimentii dhimma murteessaa fi ol’aanaa dha. Invastimentiin gosoota lama kan qabu yammuu ta’u isaanis invastimentii kallatti biyya alaa fi invastimentii biyya keessaa jedhamuun beekamu. Kanatti aansuun gososta invastimentii kanneen tokko tokkoon yaa ilaallu. Invastimentiin kallattii biyya alaa gosa invastimentii kallattiidhaan biyya alaa irraa dhufu ta’e yeroo gabaabaa keessatti rakkoowwan diinagdee hiikuun guddina diinagdeetiif guumaachaa kan taasisu dha Diinagdee biyya tokkoo, keessattuu biyyoota akka Itoophiyaa diinagdeen isaanii duubatti hafaa ta’etti invastimentii kallattii biyya alaa faayidaa qabu keessaa isaan gurguddoon guddina diinagdee ariifachiisuu, qabeenya uumama biyyattii sirnaan akka hojii irra oolu taasisuu fi oomishtummaa dabaluudhaan gabaa biyya keessaa babal’isuuf ga’een inni qabu guddaa dha. Kana malees,sharafa biyya alaa argamsiisuu fi oomisha biyya alaatti ergamu babal’isuu, carraa hojii uumuu fi beekumsaa fi hubannoo tekinoloojii ammayyaa dabarsuu keessatti iddoo guddaa qaba. Gosti invastimentii inni lammaffaan invastimentii biyya keessa yammuu ta’u, invastimentii lammiiwwan biyya keessatiin gaggeeffamu dha. Biyyi kamiyyuu invastimentii biyya keessaa lammiiwwan ishiitiin gaggeeffaman kan barbaadduu fi jajjabeessitu yammuu ta’u, Itoophiyaaniis biyya invastimentii biyya keessaa jajjabeessitu keessaa ishii tokko dha. Invastimentiin biyya keessaa faayidaa adda addaa kan qabu yammuu ta’u isaan keessaa kaappitaala ykn bu’aa argamu invastarootni biyya alaa gara biyya isaanii fudhatanii deemuu danda’an hambisuuf ykn hir’isuuf ga’ee guddaa taphachuun kaappitaalli ykn bu’aan argame faayidaa biyyaatiif akka oolu ni taasisa. Haaluma kanaan biyyootni adda addaa invastaroota biyya keessaa jajjabeessuuf, akaakuuwwan invastimentii lammiiwwan biyya keessaa qofti irratti bobba’an seerota invastimentii keessatti haalli itti tuman ni jira. Itoophiyaattis invastimentii biyya keessaa jijjabeessuuf akaakuwwan invastimentii lammiwwan biyyatti qofti irratti bobba’uu danda’an seerota invastimentii keessatti addaan bahee tumamee jira. Akkaataa Imaammata diinagdee biyyi tokko hordofuutiin ga’een mootummaa fi abbootii qabeenyaa dhuunfaa guddina diinagdee keessatti qaban adda addaa yoo ta’ellee mootummaanis ta’e abbootiin qabeenya dhuunfaa guddinni diinagdee akka dhufu shoora mataa isaanii ni qabaatu. Guddina diinagdee biyya tokko keessatti sochii mootummaan taasisu cinatti, abbootiin qabeenyaa guddinni diinagdee ariifataanii fi itti fufiinsa qabu akka dhufu, abbootiin qabeenyaas ga’ee mataa isaanii akka bahan mootummaan haallawwan barbaachisaa ta’an gama isaatiin guutuun dirqama ta’a. Abbootiin qabeenyaa hojii invastimentii irratti bobba’an hojii invastimentii gaggeessaniin bu’a qabeessa kan ta’an deeggarsi gama mootummaan taasifamuu qabu yoo taasifameef qofa dha. Keessumattuu, biyyoota akka Itoophiyaa, Kaappitaalli biyya keessaa gahan hinjiretti, abbootiin qabeenya biyya keessaa kaappitaala xiqqaa qabaniin hojii invastimentii irratti bobba’an gosa invastimentii irratti bobba’aniin dorgomaa ta’uun hojii bu’a qabeessa akka hojjatan deeggarsi gama mootummaantiin taasifamuu qabu akka salphaatti kan ilaallamu miti. Babal’ina hojii invastimentii keessatti ga’een mootummaa inni ol’aanaan invastaroota hojii invastimentii irratti bobba’uu barbaadaniif haalli mijaa’aan akka jiraatu taasisuu dha. Ga’een Mootummaan invastimentii, keessumaayyuu, invastimentii dhuunfaa babal’isuu ilaalchisee qabu ga’ee taphachiisaan kubbaa miillaa tokko qabuun kan wal-fakkaatu jechuun ni danda’ama. Akkuma taphachiisaan kubbaa millaa tokko, tapha kubbaa miillaa jalqabsiisuun dura waantotni taphichaaf barbaachisaa ta’an guutamuu qaban guutamuu isaanii mirkaneeffachuu qabu mootummaanis abbootii qabeenya dhuunfaa hojii invastimentii irratti bobbaasuun dura, waantota invastaroota dhuunfaadhaaf gufuu ta’an maqsuun haalawwan mijaa’aa uumuu qaba. Imaammata diinagdee hirmaannaa invastaroota dhuunfaa cimsu diriirsuu qaba. Kana malees, bu’uura misooma adda addaa fi waantota biro invastimentii babal’isuuf murteessaa ta’an hunda guutuu qaba. Imaammatni mootummaa akkataa jijjiirama yerootiin kan wal-hinsimne yoo ta’e babal’ina hojii invastimentii irratti dhiibbaa fiduu ni danda’a. Akkaataa qabatamaa sadarkaa addunyaattis ta’e sadarkaa biyyaa tokkootti haalli gabaa yeroo yeroon kan jijjiiramu waan ta’eef, imaammatni mootummaas yeroo yeroon jijjiramuu qaba jechuun rakkisaa yoo ta’elle, jijjiirama uumameen wal-simuuf, imaammata ture irratti fooyya’iinsa (reform) gaggeessuu baannaan 9 sochiin invastimentii taasifamu dudduubatti deebi’uu ni danda’a. Dhabamuun tasgabbii siyaasaa fi hawaasummaa (political and social instability) babal’iina invastimentii kanneen gufachiisan keessaa isa tokko dha 10. Walitti bu’iinsi biyya keessaa ta’e, biyyoota ollaa waliin kan jiru yoo ta’e babal’ina hojii invastimentii gaarii waan eegamu miti. Haallawwaan siyaasaa tasgabbaahaan bakka hinjirretti mirgi qabeenyaa fi nageenyi namaa kabajamuu hin danda’u. Bakka mirgii qabeenyaa fi nageenyi namaa hinkabajamnetti hojii invastimentii gaggeessuun dhimma hinyaadamne dha.Haallawwan akkasii kun jiraachuun isaanii immoo invastarootni yaada tokkoon soda malee hojii invastimentii irratti akka hinbobbaanee fi ilaalcha sodaa akka of keessatti dagaagsan kan taasisu dha. Bu’uuraawwan misooma kaneen akka daandii, humna ibsaa, telekominikeeshinii, tajaajila poostaa, tajaajila buufata doonii fi kkf haala barbaadameen kan hin guuttamne yoo ta’e invastimentii harkisuu irratti dhiibbaa mataa isaa kan qabuu 11 fi invastarootni hojii invastimentii irratti bobba’anis ta’e kanneen fuulduratti bobba’uu barbaadan fedha isaanii jijjiiruun biyyoota biraa akka deeman taasisuu ni danda’a. Dhaabbileen mootummaa tajaajila ga’umsa qabu kennan kan hinjirre yoo ta’e invastarootni tajaajila gahaa argachuu waan hindandeenyeef, sababa tajaajila gahaa dhabaniif mufachuun gara biyyoota biro deemuu ni danda’u.Dandeetti fi ga’umsi dhaabbileen mootummaa tajaajila kennan qaban murtiin isaanii iftoominaa fi qulqullina akka qabaatu dhimmoota murteessaniii dha 12 Dhaabbileen Mootummaa dandeettii fi ga’umsa kan hinqabne yoo ta’e tajaajilli isaan kennan qulqullina fi iftoomina qabaachuu hindanda’u. Bakka tajaajilli qulqullinaa fi iftoomina qabu hinkennamnetti immoo gochaaleen malaanmaltummaa uumamuun isaanii waan hinoolleef, tajaajila dhaabbilee mootummaatiin kennaman keessatti loogiin adda addaa akka raawwatamu kan taasisuu fi babal’ina invastimentii tiif guufuu kan ta’u dha. Humni kaappitaalaa gahanis biyya keessa kan hinjirre yoo ta’e babal’innii invastimentii akka barbaadametti deemuu hindanda’u. Sababni isaa abbootiin qabeenyaa dhuunfaa kaappitaala xiqqaa qabanitti dabaluun dhaabbilee Maallaqaa (Financial institutions) irraa liqii kan barbaadan yoo ta’e akka fedha isaaniitti argachuu hindanda’an. Humna maallaqaa barbaachisu akka barbaadametti argachuu baannaan immoo hojii invastimentii irratti akkaataa barbaadameen hirmaachuun hindanda’amu. Hanqinootni invastimentii gufachiisan armaan olitti ibsaman akkuma jiranitti ta’ee hanqinni dandeetti fi ogummaa invastarootni dhuunfaan qabanis kanneen invastimentii gofachiisan keessaa isa tokko dha. Hanqinnootni invastarootni dhuunfaan qaban kan akka hanqina dandeetti gaggeessummaa, fi aadaa hojii mataa ofii uumanii (Enter perenurship) hojjachuu dhabuu invastimentiin, keessumaayyuu, invastimentii dhuunfaa akka hinbabal’annee kanneen taasisan keessaa isaan gurguddoo dha. Hojii invastimentii irratti bobba’udhaaf waantoota murteessaa ta’an keessaa lafa ta’uun isaa beekamaa dha. Invastaroota hojii invastimentiitiif affeeruun dura lafti dhimma kanaaf tajaajilu duraan dursee qophaa’u isaa akkaataa gosa invastimentii gaggeeffamuun addaan bahuu isaa mirkaneeffachuun barbaachisaa dha. Lafa invastimentiif qophaa’ee invastarootaaf kennuu keessatti rakkoowwan mudachuu danda’an hambisuf seerotni bulchiinsaa fi itti fayyadama lafa ifa ta’e jiraachuun isaas murteessaa dha. Walumaa galatti, waantota armaan olitti ibsaman kanneen invastimentii gufachiisuu danda’an maqsuuf ykn salphiisuuf ga’een mootummaa dhimma akka salphaatti ilaalamu miti. Kanaafuu, mootummaan babal’inni invastimentii haala itti fufiinsa qabuun cimaa akka deemu waantota armaan olitti invastimentii gufachiisuu danda’u jedhamanii tarreeffaman irraatti gama hundaanuu xiyyeeffannaan hojjachuutu irraa eegama. Guddina diinagdee fiduuf invastimentiin ga’ee ol’aanaa qaba. Bakka invastimentiin ykn kuufamni kaappitaala hinjirretti waa’ee guddina diinagdee yaaduun hindanda’amu. Invastimentiin oomishaa fi oomishtummaa babal’isuu keessatti ga’een inni qabu salphaa miti kana malees, guddina tekinoolojii fi dandeetti fi ogummaa addaa uumuudha. Kanneen daandii banan keessaa isa tokko dha. Dabalataanis carraan hojii uumuudhaan hojidhabdummaa hir’isuu keessatti ga’een inni qabu akka salphaatti dhimma ilaalamuu miti. Kanaafuu, babal’inni invastimentii guddina diinagdee keessatti dhimma akka bu’uuraatti ilaalamu jechuun ni danda’ama. Hojiin invastimentii mootuummaa fi abbootii qabeenya dhuunfatiin kan gaggeeffamu yammuu ta’u guddina diinagdee keessatti ga’een invastimentii dhuunfaa ol’aanaa dha. Kanuma irraa ka’uun yeroo ammaa guddina diinagdee biyya tokko fiduu keessatti barbaachisummaa invastimentii dhuunfaa yeroo yeroon dabalaa deemaa jira. Waraanni Itoophiyaa fi Ixaaliyaa jidduu ture akkuma xumurameen mootummaan H/Sillaasee sochiin inni taasisaa ture sirna mootummaa ammayyaa ta’e hundeessuu irratti kan xiyyeeffate ture. Yeroo sanatti sirni diinagde ture, sirna diinagdee seekarootni dhuunfaa fi mootummaa wal-cina deemuun guddina diinagdee keessatti hirmaachaa itti turani dha. Haala waliigalaa sochii diinagdee yeroo sanaa yoo ilaalle ga’een mootummaa guddina diinagdeetiif haallawwan mijaa’aa uumuu irratti kan xiyyeeffate ture-1 Haaluma kanaan, haallawwan mijaawaa kanatti fayyadamuun yeroon sun yeroo invastimentiin dhuunfaa dagaaguu itti jalqabe jechuun ni danda’ama. Yeroo sanatti invastimentii dhuunfaa jajjabeessuuf tarkaanfiiwwan adda addaa mootummaa yammuu sana tureen kan fudhataman yammuu ta’u, isaan keessaas seerotni invastimentii, invastaroota dhuunfaa jajjabeessan akka qophaa’an ta’ee ture. Seerota kana keessaa labsii lakk 242/1958 akka fakkeenyaatti tuquun ni danda’ama. Kaayyoowwan invastimentii ilaalchisee labsii kana keessatti tumaman keessaa inni guddaan kaappitaala biyyoolessa uumuu fi invastaroota biyya alaa harkisuu dha. Akkasumas karoorawwan invastimentii yeroo sana bahan keessatti dhangala’iinsa ykn dhufaatii invastimentii biyya alaa gara biyya keessatti taasisamu dhibbeentaa 44’n ol-guddisuu fi maallaqa baasii invastimentiif oolu dhibbeentaa 33’n ol-guddisuuf sochiin taasifame irraa hubaachuun akka danda’amutti invastimentii jajjabeessuuf hojjiwwan kan hojjatamaa turan ta’uu isaati 14Labsii armaan olitti ibsame kana keessatti abbootiin qabeenya hundumtuu gosa invastimentii kamiyyuu irratti bobba’uu ni danda’u. Gosti invastimentii abbootiin qabeenya akka irratti hinhirmaanne daangeffame hinjiru. Taaksii biyya keessaa fi alaa irra bilisa ta’uu dabalatee onnachiiftuuwwan gaarii ta’an adda addaa labsii kana keessatti kan tumaman yammuu ta’u, abbootiin qabeenyaa biyya alaa lafa invastimentii argachuudhaaf mirga qabu turan 15.Abbootii qabeenyaa dhuunfaa jajjabeessuuf sochiin taasisamaa ture yoo jiraateyyuu invastimentii yeroo sanatti gaggeeffamaa ture keessatti ga’een abbootii qabeenyaa dhuunfaa kan tilmaama keessa galu hinturre. Invastarootni dhunfaadhaan hojii invastimentii irratti bobba’anis jiraatanullee irra caalaan isaanii invastaroota biyya alaa ti. Invasstarotni dhuunfaa, keessumaayyuu, invastarootni dhuunfaa biyya keessaa ga’een isaan invastimentii keessatti qaban gadi-aanaa akka ta’u sababootni adda addaa kan jiran yammuu ta’u aadaa hojii mataa ofii uumanii hojjachuu dhabuunii fi hanqinni kaappitaalaa isaan gurguddoo dha. Kun immoo karaa biraatiin invastimentiin biyyattitti gaggeeffamaa ture madda maallaqaa biyyoota alaa irratti kan hundaa’e akka ta’u taasisaa tureera. Hanqinootni armaan olitti ibsaman jiraatanillee haalli sochii invastimentii yeroo sanatti ture invastimentii, keessummaayyuu invastimentii dhuunfaatiif karaa kan bane jechuun ni danda’ama Bara Mootummaa Dargii (1967-1982) Yeroon kun yeroo sirni mootummaa H/Sillaasee itti kufee fi ilaalchi syaasaa fi diinagdee biyyatti bu’uuraan itti jijjiirame dha. Sochiin invastimentii jajjabeessu kan bara sirna bittaa Mootummaa H/Sillaasee ture dudduubatti yeroo itti deebi’e dha jechuun ni danda’ama. Keessumattuu, invastimentii abbootii qabeenyaa dhuunfaatiin jalqabamanii turan sababa jijjiirama siyaasaa fi diinagdee biyyatiitti gaggeeffameen akka bu’uuran rinciccee hafu yeroo itti taasisame dha. Sirni bittaa mootummaa dargii bara 1967 tti taayitaa mootummaa erga qabatee booda ilaalcha siyaasaa sooshaalizimii biyyattiitti akka diriiru taasisuun ga’ee lammiiwwan biyyatti dhuunfadhaan guddina diinagdee biyyattii keessatti taasisan akka laafuu fi duubatti deebi’u taasiseera. Mootummmaan Dargii ilaalcha siyaasaa sooshaalizimii biyyattiitti erga labsee booda guddinni diinagdee fi siyaasa biyyatti qajeeltoowwan yaada bu’uuraa sooshaalizimii qofaan akka gaggeeffamu taasiseera. Akkaataa qajeeltoowwan yaada bu’uuraa ilaalcha siyaasaa sooshaalizimitiin dhaabileen dhuunfaa gara qabeenya mootummaatti akka jijjiiraman taasiseera. Qabeenya dhuunfaa gara mootummaatti jijjiiruudhaaf yeroo jalqabaatiif ka’umaa kan ta’e labsii lakk 26/1971 yammuu ta’u seensa labsichaa irratti akka ibsametti guddina diinagdee biyyattitiif ykn tajaajilota murteessaa ta’an hawaasaaf kennuuf sababa jedhuun qabeenyawwan jiran hundi gara abbaa qabeenyummaa mootummaatti akka jijjiiraman tumame jira. Bu’uuruma labsii kanaatiin dhaabbileen dhuunfaa dhibba tokkoo ol ta’an gara mootummaatti akka jijjiiraman taasifamaniiru. Haaluma wal-fakkaatuun, serotni itti fufuun bahanis aangoo mootummaan diinagdee biyyattii kallattii hundaan too’achuu itti danda’u kan cimsan turan. Keessumattuu, sochiiwwan daldalaa hirmaannaa abbootii qabeenyaa dhuunfaatiin gaggeeffamaa turan harka mootummaa yammuu galan hirmaannaa abbootii qabeenyaa dhuunfaa warshaalee xixiqqaadhaan kan daangeffame ture. Sochiin qabeenya dhuunfaa gara mootummaatti jijjiruuf taasifame itti fufee osoo jiruu mootummaan Dargi18 bara 1975 labsii bahe labsii lakk 235/1975’n haala invastarootni biyya alaa mootummaa waliin itti hojjatan baasee ture. Haata’u malee, abbootiin qabeenyaa lammummaan isaanii Itoophiyaa ta’e kana keessatti akka hirmatan hintaasisamne. Fooyya’iinsi diinagdee gabaa bilisaa hanga tokko bara dhuma sirna bittaa mootummaa dargii kan taasisame yammuu ta’u, gatii fi gabaan oomishaalee qonnaa haala bilisa ta’een akka gaggeeffamu ta’ee ture. Haata’u malee, bu’aan fooyya’insichi argamsiise osoo qabatamaan hin mul’atin dargiin taayitaa mootummaa irraa bu’eera. Akkuma walii-galaatti, imaammataa fi seerota invastimentii sirna bittaa mootummaa dargii irraa hubachuun akka danda’amutti invastarootni dhuunfaan kan hinjajjabeeffame ture. Qabatamaan ilaalchi yeroo sana tures invastimentii dhuunfaa kan jajjabeessu osoo hinta’in hojii invastimentii mootummaadhaan gaggeeffamaniif kan loogu ture jechuun ni danda’ama. Bara 1983 booda Dhuma bara 1983tti taayitaa mootummaa kan qabate Mootummaa ADWUI yammuu ta’u yeroon kun biyyaatttiitti yeroo ilaalchi siyaasaa duraan ture bu’uuraan itti jijjiiramee fi sirni caasaa mootummaa haaraan itti diriire dha.. Haaluma kanaan ga’een mootummaan diinagdee keessatti qabu dhimmoota imaammataa fi tarsiimoo irratti kan itti daangeffamee fi ga’een abbootii qabeenyaa dhunfaa guddina diinagdee biyyatti keessatti qaban akka babal’atu haallawwan mijaa’aan yeroo itti uumamani dha. Akkaataa immammata diinagdee yeroo kana keessatti taasisameen mootummaan shoora diinagdee keessatti qabu jijjiiruun dhimmoota gurguddoo tarsiimoowwan diinagdee ta’an qofa irratti of daangessuun abbootiin qabeenyaa dhuunfaan guddina diinagdee keessatti hirmaannaa ol’aanaa akka qabaatuun kan taasise yammuu ta’u haaluma kanaan imaamata diinagdee biyyattii irratti akkuma ibsametti ga’een mootummaan diinagdee keessatti qabu kanneen armaan gadii tuquun ni danda’ama. Guddina diinagdee biyyatti ariifachiisuu fi hawaasa biyyattiis itti fayyadamaa taasisuuf kallittiwwan guddinaa kaa’uu; Seektaroota Mootummaan yoo gaggeeffaman caalmaatti bu’aa buusanii fi kaappittala dhuunfaatiin kanneen hingaggeeffamne qofa irratti hirmaachuu; Hojii gabaa tasgabeessuu raawwachuu; Kaappittalli dhuunfaan akka cimu haala mijeessuu; Uummatni biyyatti wal-ta’iinsaan sochii diinagdee keessatti akka hirmaatu taasisuu; Kaappitaalli biyya keessaas ta’e biyya alaa daangaa malee diinagdee biyyattii keessatti akka socho’u haala mijeessuu; Sirna hojii walxaxaa dhabamsiisuun kanaafis seeroota haaraa baasuu fi kan jiran fooyyessuu; Kaappitaala dhuunfaa keessatti kaappitaalli biyya keessaa haala dursa itti argatu uumuun sirna onnachachiiftuu adda addaa diriirsuu; Kaappitaalli biyya alaas haala ga’umsa qabuun diinagdee keessatti akka socho’u taasisuu; Waldaaleen adda addaa dhiibbbaa mootummaa irraa bilisa ta’uun akka gurmaa’an haala mijeessuu fi k.k.f. Fooyya’iinsa Imaammata diinagdee biyyattii irratti hundaa’uun kan qophaa’ee tarsimoon misooma diinagdee biyyattiis oomishtummaa qonnaan bulaa guddisuu fi oomishaalee dheedhii biyya keessaa fi humna namaa jirutti ga’umsaan fayyadamuun damee diinagdee industrii babal’isuu irratti kan xiyyeeffate dha. Raawwiin tarsiimichaa humnoota gabaa irratti kan hunda’ee fi hirmaannaa cimaa damee diinagdee invastimentii dhuunfaa kan jajjabeessu dha. Dabalataanis imaammataa fi tarsiimoo misooma diinagdee biyyattii hojii irra oolchuudhaaf mootummaan imaammata adda addaa guddina diinagdee biyyattiif gumaacha taasisan adda addaa baasee jira. Kanneen keessaa imaammata Fiisikaalaa (Fiscal Policy) tuquun ni danda’ama. Imaammata kana keessatti mootummaan sagantaalee galii fi baasii irratti jijjiirama taasisuun guddina diinagdee keessatti tooftaa ga’ee mataa isaa itti bahu baasee jra. Haaluma kanaan dameen diinagdee invastimentii, keessumaayyuu, invastimentii dhuunfaa humna hojii ga’umsa qabu akka qabaatu, dhiibbaan kaffaltii taaksii akka hir’atuu fi dhiibbaan mootummaan diinagdee keessatti qabu akka salphatu tarkaanfiiwwan adda addaa fudhatamaniiru. Kanneen keessaa akka fakkeenyaatti.: Meeshaaleen gara biyyoota alaatti ergaman gosaa fi qulqullinaan akka dabalan taasisuun gabaa addunyaa irratti dorgomaa akka ta’an (buna osoo hindabalatin) gibirrii fi qaraxni meeshaalee biyya alaatti ergaman irraa akka ka’u taasisamuu isaa. Hanqinni kaappitaalaa damee diinagdee invastimentii dhuunfaa akka hin quunnamne qaamolee mootummaatiif daangaan hanga liqii murtaa’uu isaa fi k.kf.. Akkasumas, imaammatni faayinaansii biyyattii kan qophaa’e yammuu ta’u, imaammatichis dhiyeessi fi fedhiin faayinaansii ykn maallaqaa akka wal-gitu taasisuun sirna diinagdeen ittiin hoogganamu waan ta’eef, haaluma kanaan gama tokkoon dhiyeessi maallaqa biyya keessaa seektara hojii oomishaa keessumaayyuu, fedhii liiqii damee diinagdee dhuunfaatiif akka oolu, gama biraatiin kufatiin gatii maallaqaa biyya keessaa haala itti hir’achuu danda’uun kan karoorfame yammuu ta’u fooyya’iinsa imammata Fisikaalaa (Fiscal policy) waliin haala wal simuun liiqii mootummaaf kennamu xiqqeessuu kaayyoo isaa ol’aanaa godhachuun qophaa’eera. Imaammata maallaqa kanaa hojiirra oolchuuf human maallaqaa jiru walitti qindeessuun sochoosuu fi haala ga’umsa qabuun itti fayyadamuuf hangi dhala baankii akka ol ka’u ta’ee jira. Kana malees, abbootiin qabeenya dhuunfa tajaajila hojii bankii irratti akka bobba’an taasisuun monopolummaan mootummaan tajaajila hojii seektara bankii irratti qabatee ture akka dhaabbatu ta’ee jira. Walumaa galatti, imaammatni invastimentii amma jiru, imaammattoota sirna bittaa mootummaa H/Sillaasee fi Dargii walii wal-bira qabamee yammuu ilaallamu qalbii invastaroota biyya keessaas ta’e kan biyya alaa kan harkisu dha jechuun ni danda’ama. Imaammata diinagdee gabaa bilisaa bu’uura godhachuun diriire irratti hundaa’uun bara 1983 baooda biyyattiitti seerotni adda addaa kan bahan yammuu ta’u seerota kana keessaa tokko seerota invastimentii ilaalchisanii bahanii dha. Seerota invastimentii bahan keessa inni jalqabaa labsii lakk 15/1984 bahe dha. Labsiin kun invastimentii ilaalchisee seerota abbootii qabeenyaa dhuunfaa jajjabeesan keessaa adda dureen kan tuqamu dha. Hojiiwwan invastimentii duraan abbootiin qabeenyaa dhuunfaa akka irratti hinbobbaane dhorkamanii turan hunda banaa taasisuun, abbootiin qabeenyaa biyya keessaa akka hirmaatan taasiseera. Abbootiin qabeenyaa biyya alaas kaappittaala qaban abbootii qabeenya lammiiwwan biyyattii ta’an waliin walitti dabaluun hojii invastimentii irratti akka bobba’an karaa bane jira. Ga’ee abbootiin qabeenyaa dhuunfaa guddina diinagdee keessatti qaban cimsuu fi loogiiwwan adda addaa abbootii qabeenya dhuunfaa irratti raawwatamaa ture hambisuuf mootummaan tarkaanfiiwwan adda addaa fudhatamaniiru. Haaluma kanaan invastarootni biyya keessaa kaappitaala qarshii 250,000 fi invastarootni doolaara Amerikaa 500,000’n hojii invastimentii irratti bobba’an onnachiiftuu ykn jajjabeessituuwwan adda addaa akka argatan labsii lakk 15/1984 keessatti tumamee jira. Onnachiiftuuwwan ykn jajjabeessituwwan invastarootni kunniin akka argatan labsii armaan olii keessatti tumaman keessaa akka fakkeenyaatti kanneen armaan gadii tuquun ni danda’ama. Gibirrii fi qaraxa maashinarii fi meeshaalee adda addaa biyya alaa irraa galchaniif kaappitaala hojii invastimentii irra oole keessaa hanga 15% tti bilisa ta’uu. Gibira galii argatan irraa kaffalamu ilaalchisee hanga waggaa sadiitti bilisa ta’u. Invastarootni biyya alaa bu’aa fi dividandii argatan gara biyya isaanii erguu akka danda’an. Kana malees, Labsichi invastaroota biyyaa keessaa fi alaatiif wabii fi eegumsa seeraa adda addaa kan taasise yammuu kana keessaas qabeenyi invastara biyya keessaas ta’e biyya alaa akkaataa seerri hayyamuun yoo ta’e malee dhaalamuu ykn gara abbaa qabeenyummaa mootummaatti jijjiramu akka hindandeenye ifatti tumee jira. Fedhii fi faayidaa uummataa eegsisuuf jecha qabeenyi invastaraa kan dhaalamu yoo ta’e beenyaan gahaan dursee kaffalamufii akka qabu labsii kana keessatti tumamee jira. Labsiin lakk 15/1984 labsii lakk. 37/1988’n kan fooyya’e yammuu ta’u labsichi hanqinoota labsii lakk 15/1984 keessatti mul’atan fooyyessuuf kan qophaa’e dha. Haaluma kanaan hanqinoota labsii lakk 15/1984 keessatti mul’atan kan labsii lakk 37/1988”n fooyya’an keessan inni tokko invastaroota kaappitaala qarshii 250,000’n hojii invastimentii xixiqqaa fi giddu galeessaa irratti bobba’aniif onnachiiftuuwwan adda addaa akka kennaman of keessaa qabaachuu isaa ti. Kana malees, labsichi abbootii qabeenya seektara qonnaa, warshaalee fi ijaarsawaan xixiqqaa irratti bobba’uu barbaadanis kan jajjabeessuu yammuu ta’u invastrootni seektara barnoota, fayyaa, hoteelaa fi tuurizinii irratti bobba’anis itti fayyadamtoota onnachiftuu akka ta’an kan of keessatti qabate dha. Labsiin invastimentii Federaalaa lakk 37/1988, labsii lakk 280/1994”n kan fooyya’e yammuu ta’u labsii kana keessatti gosoota pirojektii invastimentii mootummaan qofti ykn abbootii qabeenya biro waliin walta’iinsaan hojjachuu danda’an, kanneen invastarootni biyya keessaa qofti irratti bobba’uu danda’anii fi kanneen invastaroota biyya alaatiif hayyamaman addaan bahanii tumamanii jiru. Haaluma kanaan gosootni pirojektii invastimentii kan akka dhiyeessa humna ibsaa akka biyyoolessaatti gaggeeffaman, tajaajila poostaa atattamaa osoo hindabalatiin tajaajiloota poostaa kan biro (postal services with the exception of couries services), gosoota pirojektii mootummaan qofti gaggeessuu danda’u ta’uu isaa labsii kana keewwata 5(1)(a-b) jalatti ifatti tumamee jira. Keewwatuma kana keewwata xiqqqaa 2(a-b) jalatti akkaataa tumameen gosoota piroojektii kan akka meeshaa waraanaa oomishuu fi tajaajila telekoominikeeshiinii mootummaa fi abbootiin qabeenya dhuunfaa waliin ta’uun kanneen hojjachuu danda’an ta’uun isaa tumamee jira.Gosoota invastimentii kana irraa hafan abbootii qabeenyaa dhuunfaatiif banaa akka ta’an taasisamaniiru. Gosootni pirojektii invastimentii mootummaan ykn abbootii qabeenya dhuunfaa biyya keessatiin akka hojjataman hayyamamaniin ala kan jiran abbootii qabeenya dhuunfaa biyya alaatiif banaa akka ta’an labsicha keewwata 8 jalatti ifatti tumamee jira. Invastaroota biyya keessaas ta’e biyya alaa harkisuuf onnahiiftuuwwan adda addaa invastarootaaf kennamuu akka danda’u labsii lakk 280/1994 keewwata 9 jalatti kan tumame yammuu ta’u gosti fi hangi onnichiiftuu kennamuu qabu Dambii Manni Maree Ministrootaa baasuun kan murtaa’uu ta’uu isaas tumamee jira.Haaluma kanaan Dambii lakk 84/1995 bahe keewwatoota (4-9) jalatti gosootni pirojektii invastimentii onnachiiftuun hayyamamuufii qabuu fi gosti onnachiiftuu kennamuu qabu ifatti tumamee jira. Wabii fi eegumsa invastarootaaf taasifamu ilaalchisee haaluma labsii lakk 15/1984 keessatti tumameen labsii lakk 280/1994 keewwata 21 jalatti kaappitaalli ykn qabeenya hojii invastimentii irra oole faayidaa fi fedhii uummataatiif yoo ta’ee fi akkaataa seeraatiin yoo ta’e malee fudhatamuu ykn dhaalamuu akka hindandeenye ifatti tumamee jira. Faayidaa uummataatiif jecha akkaataa seeraatiin kan fudhatamu ykn dhaallamu yoo ta’e beenyaan galii gabaa yerootiin wal-gitu dursee kaffalamu akka qabu keewwata kana jalatti ifatti tumamee jira. Kana malees, invastarii biyya alaa akkaataa keewwata armaan olittin beenyaan kaffalameef, beenyaa kaffalameef sharafa biyya alaatti jijjiruun Itoophiyaa alatti ergu akka danda’u keewwatuma kana jalatti tumamee jira.. Kufaatii sirna bittaa mootummaa Dargii booda Itoophiyaatti sirni caasaa mootummaa haaraan jechuunis sirni caasaa mootummaa Federaalawaa kan diriire yammuu ta’u sadarkaa jiddu galeessaa fi sadarkaa naannootti qaamoleen aangoo mootummaa adda, addaa qaban hundeeffamaniiru. Haaluma kanaan qaamooleen kunis mootummaa Federaalaa fi Naannoolee yammuu ta’an dhimma invastimentii ilaalchisee sadarkaa Federalaatiis ta’e sadarkaa naannoleetti qaamotni Bulchiinsa invastimentii hundeeffamaniiru. Sadarkaa Federaalaatti qaamotni bulchiinsa invastimentii kan hundeeffaman yammuu ta’u isaanis Boordii fi Ejensii invastimentii Federaalaa ti. Akkaataa labsii Lakk 280/1994 keewwata 22 tiin Boordiin invastimentii Federaalaa Ministeera Daldalaa fi Industriitiin kan hoogganamu ta’ee aangoo fi ga’ee hojii adda addaa kan qabu yammuu ta’u kana keessaa invastimentii ilaalchisee imaammatni fi seerotni bahan Ejensii invastimentii Federaalaatiin hojii irraa ooluu isaanii too’achuun isa tokko dha. Akkasumas dhimmoota imaammaataa irratti murtee ni kenna. Kana malees, labsiiwwan invastimentii hojii irra oolchuudhaaf daambiiwwan fi qajeelfamoota adda addaa baasuuf qaama aangoo qabu dha. Dabalatanis Boordichi onnachiiftuuwwan invastarootaaf kennaman ykn kennamuu qaban ilaalchisee murtee kennuuf qaama aangoo qabu. Murtiiwwan invastimentii ilaalchisee Ejensiin invastimentii Federaalaa kennu irratti invastarootni komii kan dhiyeessan yoo ta’e komii dhiyaate ilaaluun murtii kennuudhaaf aangoo ni qaba. Bakka barbaachisaa dha jedhee itti amanetti onnachiiftuuwwan haaraa ykn dabalataa invastarootaaf kennamu qaban ilaalchisee yaada murtii qopheessee Mana Maree ministrootaaf dhiyeessuu ni danda’a. Qaamni bulchiinsa invastimentii sadarkaa Federaalaa Boordichatti aanee jiru Ejensii Invastimentii federaalaa yammuu ta’u Ejensichi aangoo fi ga’ee hojii adda addaa kan qabu dha.Isaan keessaas invastaroota hojii invastimentii irratti bobba’uu barbaadaniif carraa invastimentii biyyattiin qabdu beeksisuun invastarootaaf odeeffannoo kennuun isa tokko dha. Akkasumas invastaroota biyya alaa hojii invastimentii irratti bobba’aniif hayyamaa invastimentii fi hojii ni kenna. Galmeessa waliigaltee tekinoolojii dabarsuu dabalatee invastimentii kallatti biyya alaa irraa dhuufuf haala ni mijeessa. Akkasumas, sadarkaa raawwii projektoota invastimentii hojii irra jiran ni too’ata, tarkaanfii sirreeffamaas ni fudhata. Walii-galteewwan beeksisaa fi eegumsa invastimentii ( Investment Promotion and Protection Agreements) ilaalchisee biyyoota biroo wliin taasisamu qaama dhimmi ilaaluun erga mirkanaa’ee booda ni mallatteessa. Walumaagalatti invastimentii ilaalchisee dhimmoota immaammataa irratti mootummaadhaaf gorsa ni kenna. Kufaatii sirna dargiitti aansuun bu’uura sirna caasa mootummaa haaraa diriirfameen, Itoophiyaan sirna caasaa mootummaa Federalawaa hordofaa jiraachuun ni beekama. Haaluma kanaan biyyattiitti mootummaalee naannoo adda addaa hundeeffamanii jiru. Naannoolee akka mootummaa naannootti hundeeffaman keessaa mootummaa naannoo Oromiyaa isa tokko dha. Haaluma kanaan mootummaan naannichaa haala qabatamaa biyyoleessaa fi naannichaa irratti hundaa’uun dhimmoota hawaasummaa, diinagdee fi siyaasaa naannicha keessatti gaggeeffaman irratti sochiiwwan adda addaa taasisaa tureera. Jireenya hawasa naannichaa gama hawaasummaa fi diinagdeetiin fooyyessuuf tarkanfiiwwan adda addaa fudhatamaa turaniiru. Naannichaatti dhimmoota sochiin irratti gaggeeffamaa ture keessaa tokko dhimma invastimentii yammuu ta’u imaammata invastimentii akka biyyaatti gabaa bilisa bu’uura godhachuun qophaa’e irratti hundaa’uun haala invastimentii, keessumaayyuu, invastimentii dhuunfaa jajjabeessuun seerootni adda addaa bahaa turaniiru. Akkuma beekamu naannoon Oromiyaa naannoolee carraan invastimentii bal’aan keessatti argamu keessaa tokko dha. Carraawwan invastimentii naannichatti invastarootni irratti bobba’uu danda’an keessaa kan akka qonnaa, agro-prosesiingii, warshaalee adda addaa tuquun ni danda’ama. Kana malees, naannichi gama tuurizimiitiin carra invastimentii bal’aa kan qabu yammuu ta’u iddoowwan tuurizimii tuuristoota biyya keessaas ta’e alaa hawwatan hedduutu jira. Carrawwan invastimentii jiran kana irratti invastarootni biyya keessaas ta’e biyya alaa akka hirmaatan qaamoleen hordofan qaamoleen bulchiinsa invastimentiis seeraan kan hundaa’an yammuu ta’u seerotni invastimentii adda addaas bahanii jiru. Invastimentii ilaalchisee yeroo duraatiif seerri bahe labsii Qaamolee bulchiinsa invastimentii naannichaa hundeessuuf bahe Lakk.2/1987 fi Labsii Itti Fayyadama Lafa Baadiyyaa invastimentiidhaaf ooluu danda’u Murteessuuf labsii bahe Lakk 3/1987 dha. Labsii Itti fayyadama lafa baadiyyaa Invastimentiif ta’u murteessuuf bahe lakk 3/1987 keewwata 3(1) jalatti akkaataa tumameen bu’uura labsii Invastimentii Federaalaa fi naannichaatiin invastarri naannichaatti hojii invastimentii irratti bobba’uu barbaadu lafa invastimentiif oolu mirga argachuu fi itti fayyadamuu akka qabu tumamee jira. Invastarri akkaataa labsii kanaa keewwata 3(1) tiin lafa fudhate, lafa fudhate irratti hojii invastimentii jalqabdun dura akkaataa seera daldala biyyattiitiin galmaa’uu fi hayyama daldalaa qabaachuu akka qabu labsii kana keewwata 12(1) fi (2) jalatti ifatti tumamee jira. Invastarri lafa invastimentii fudhachuun mirga itti fayyadama lafa baadiyyaa qabu kamiyyuu mirga itti fayyadamaa argate akkaataa pirojektii invastimentii hayyamameetiin qaama birootiif dabarsuu akka danda’u labsii kana keewwata 16 jalatti tumamee jira. Haata’u malee, akkaataa keewwata kanaatiin qaama birootti dabarsuudhaaf duraan dursee lafa kennameef irratti akkaataa kaayyoo pirojektichaatiin duraan dursee oomisha jalqabuu akka qabu kewwatuma kana jalatti tumamee jira. Kana malees, labsii kana keessatti dhimmoota tumaman keessaa inni biroo wabii fi eegumsa invastarootaaf taasifame yammuu ta’u, akkaataa labsii kanaa keewwata 17(1)tiin invastarri mirga itti fayyadama lafa baadiyyaa argate kamiyyuu ragaa laficha seeraan argachuu isaa ibsu akka dhiyeesseen waraqaa ragaa abbaa qabiyyee lafaa qaama dhimmi ilaalu irra argachuuf mirga qaba. Dabalataanis hanga barri waliigaltee dhumutti mirga lafichatti fayyadamuu akka qabu fi akka itti hinfayyadamne dhorkamuu akka hindandeenye keewwatuma armaan olii keewwata xiqqaa(2) jalatti tumamee jira. Faayidaa fi fedhii uummataatiif oolchuuf mootummaan kan barbaadu yoo ta’e malee qabeenyi invastaraa dhaalamuu ykn harkaa fuudhamuu akka hindandeenye, faayidaa fi fedhii uummaataatiif kan dhaalamu ykn kan harkaa fuudhamu yoo ta’e duraan dursee beenyaan gabaa yerootiin walgitu kaffalamuufii akka qabus keewwata 17(3) jalatti ifatti tumamee jira. Sadarkaa naannoo Oromiyaatti qaamoleen bulchiinsa invastimentii naanichaa kan hundeeffaman yammuu ta’u Labsiin Qaamolee Qulchiinsa Invastimentii naannichaa hundeessuuf bahe lakk 2/1987 isa jalqabaa ti. Akkaataa labsii kana keewwata 5tiin qaamoleen bulchiinsa Invastimentii naannichaa Boordii, waajjira Invastimentii naannichaa, koreewwan invastimentii sadarkaa Godinaa fi Aanaatti hundeeffaman yammuu ta’u, labsiin kun labsii lakk 115/1998”n deebi’ee fooyya’ee jira. Labsii irra deebiidhaan qaamolee bulchiinsa invastimentii naannichaa hundeessuuf bahe kana keewwata 6 jalatti akkaataa tumameen qaamoleen bulchiinsa invastimentii naannichaa Boordii, koomishinii invastimentii fi koreewwan invastimentii Godinaa, Aanaa, akkasumas sadarkaa bulchiinsaa magaalaa yammuu ta’an, labsii lakk 2/1987 keessatti waajjirri Invastimentii naannichaa sadarkaa waajjiraatti hundeeffamee ture sadarkaa koomishiniitti akka gurmaa’u ta’ee jira. Labsiin lakk 115/1998tiis labsii qaamolee bulchiinsaa invastimentii naannichaa irra deebiidhaan yeroo lammaffaaf fooyyessuuf bahe lakk 138/2000”n kan fooyya’e yammuu ta’u labsiin kun labsii yeroo ammaa hojii irra jiru dha.Akkaataa labsii kanaatiin qaamoleen bulchiinsa invastimentii naannichaa Boordii, Koomishinii Invastimentii, koreewwan invastimentii sadarkaa godinaa, Aanaa fi Bulchiinsa Magaalaa ti. Akkaataa Labsii lakk 138/2000tiin walitti qabaan Boordii invastimentii naannichaa pirezidaantii naannichaa ta’ee boordichi invastimentii qaama hooggansaa ol’aanaa dha. Guddina diinagdee biyya tokkoo keessatti ga’een qaamolee haqaa dhimma akka salphaatti ilaalamu miti. Akkuma beekamu qaamoleen haqaa qaamolee seerota bahan hojii irra akka oolan taasisanii dha. Seeraa fi Qaamolee haqaa (Law and Justice Sectors) gargar baasuun ilaaluun kan hindanda’amne yoo ta’ellee, lamaanuu bu’aa jireenya hawaasummaa ilma namaa ta’anii waantota of danda’anii dhaabbatanii dha. Seerri meeshaa wal-quunamtiin hawaasa jidduutti taasisamu ittiin too’atamu dha. Qaamoleen haqaa immoo gama isaaniitiin meeshaalee seerota bahan hojii irra ittiin oolchinuu fi seerotni bahan qabatamaan hojiirra akka oolan kan taasisanii dha. Seerotni gaariin hojii irra ooluu danda’an jiraatanus seerota kana hojii irra oolchuuf qaamni ga’umsa qabu kan hinjirre yoo ta’e seerotni barreeffaman faayaa waraqaa ta’anii hafu. Qaamoleen haqaa tajaajila haqaa haala saffisa qabuu fi bu’a qabeessa kan hinkennine yoo ta’e abdii fi amantaan hawaasni qaama kana irraa qabaachuu qabu ni xiqqaata. Seerota bahan bu’uura godhachuudhaan amoloota hawaasa biratti fudhatama hinqabnee fi seeraan dhorkamaa ta’an sirreessuun tajaajila haqa qabeessa, tilmaamaa fi qaqqabamaa ta’e kan hinkennine yoo ta’e haallawwan sochii diinagdee, keessumattuu haallaawwan invastimentiidhaaf mijaa’aa ta’an jiraachuu hin danda’an. Seerotnii bahan haala iftoominaa qabuu fi haqa qabeessa ta’een qaamolee haqaatiin hojii irra kan hin oolle yoo ta’e mirgi qabeenyaa fi nageenyi namootaa hinkabajamu. Kana malees, waliigalteewwan adda addaa namoota jidduutti hinraawwataman. Waldhabiinsi qaamolee adda addaa jidduutti uumamus furmaata argachuu hidanda’u.22 Walumaa-galatti kenniinsi tajaajila haqaa qaamolee haqaatiin kennamu haala si’oominaa fi bu’a qabeessa ta’een kan kennamu yoo ta’e hawaasni qaamolee kana irraa abdii fi amantaan hinqabaatu. Murtii hawaasni akka walii-galaatti sochii hawaasummaa, diinagdee fi siyaasaa keessatti taasisu ilaalchisee sirni kenninsa tajaajila haqaa murteessaa dha. Keessumaayyuu, murtii abbootiin qabeenyaa invastimentii keessa galuuf taasisanuu fi bu’aa isaa ilaalchisee ga’een qaamoleen haqaadhimma murteessaa dha. Jaarra 21ffaa keessa guddina diinagdeefi hawaasummaa jechuun ijaarsawwan adda addaa kanneen akka daandii warshaalee fi kkf babal’isuu qofa miti. Akkasumas galiiwwan gibiraa adda addaa sassaabuu qofa irratti rarra’ee kan hafu miti. Guddina diinagdee fi hawaasummaa jechuun ol’aantummaa seeraa waliin dhimma walqabatu dha. Bakka Ol’aantummaan seeraa hin jirretti waa’ee guddina diinagdee fi hawaasummaa yaaduun hindanda’amu. Seerotni hojii irra ooluu danda’an, nageenyi amansiisaanii fi tajaajilli haqaa qaqqabamaan jiraachuun isaa ol’aantummaa seeraa mirkaneessuu keessatti dhimmoota murteessoo dha.Seerota bahan hojii irra oolchuun nageenyi amansiisaanii fi tajaajilli qaqqabamaa akka jiraatu taasisuun ol’aantummaa seeraa kan mirkaneessan immoo eenyuunuu caalaa qaamolee haqaa ti. Ga’ee qaamoleen haqaa guddina diinagdeetiif bahuu qaban ilaalchisee hawaasni addunyaa bira ilaalcha dogoggoraatu jira ture. Dhimma kana ilaalchisee akka barreessaan tokko ibsetti: “Qaamoleen haqaa Seenaadhaan gumaachota guddina diinagdee fi hawaasummaa akka ta’anitti osoo hin ta’in , akka itti fayyadamtoota qabeenyaa qofaatti ilaallamaa turan” (Hiikoon keenya) Kanaafuu, qaamoleen haqaa guddina diinagdee fi hawaasumma keessatti itti fayyadamtoota qabeenyaa qofa osoo hin ta’in, gama kanaan ga’ee isaan irra eegamu bahuun guumacha mataa isaanii taasisuu qabu. Naannoo Oromiyaatti Carraan invastimentii adda addaa bal’inaan waan jiruuf carraa invastimentii kanatti fayyadamuuf invastarootni hedduun naannichatti hojii invastimentii irratti bobba’anii jiru. Ragaan koomishinii invastimentii naannichaa irraa argame akka ibsutti hanga ji’a Waxabajjii bara 2000tti pirojektoota invastimentii abbootii qabeenyaa biyya keessaa fi biyya alaa qarshii biliyoona 115 ol galmeessisanif hayyamni invastimentii kennameera. Invastaroota biyya keessaas ta’e biyya alaa Itoophiyaatti hojii invastimentii irratti bobba’an keessaa ga’een naannichaa ol’aanaa dha.24 Carraa invastimentii naannichatti argamuu fi hirmaannaa bal’aa invastarootni naannichatti taasisanuun wal-qabatee wal dhabiiinsi invastimentii abbootii qabeenyaa fi koomishinii invastimentii naannichaa, akkasumas koreewwan invastimentii sadarkaa sadarkaan jiran jidduutti ni uumama.25 Kana malees, abbootii qabeenyaa fi hawaasa naannoo jidduttis waldhabiinsi adda addaa dabree dabree kan uumamu yammuu ta’u abbootii qabeenyaa waliin ta’uun hojii invastimentii irratti bobba’an jiddutis waldhabdeeeewwan adda addaa ni uumamu. Koomishinii Invastimentii naannichaa fi abbootii qabeenyaa jidduutti waldhabiinsi adda addaa yeroo hedduu kan uumamu yammuu ta’u wal-dhabiinsa kanaaf akka ka’umsaatti sababoota tuqaman keessa inni duraa akkaataa walii- galteetiin abbootii qabeenyaa yeroo walii-galame keessatti hojii jalqabuu dhiisuun, kaayyoo pirojektii investimentii hayyamameen ala hojjachuunii fi lafa invastimentiidhaaf kenname seeraan ala qaama biraatti dabarsuun isaan gurguddoo dha. Invastarootaa fi hawaasa naannoo jidduuttis dabree dabree wal-dhabiinsi kan uumamu yammuu wal dhabiinsa kanaaf akka sababaatti kanneen tuqaman keessaa lafa invastimentiidhaaf akka oolu qaama dhimmi ilaaluun murtaa’e namootni laficha irra jiraatan sababoota adda addaa tuquun gadi lakkisuu diduu fi gochaalee yakkaa adda addaa invastarootaa fi qabeenya isaanii irratti rawwachuu dha. Abbootii qabeenyaa waliin ta’uun hojii invastimentii irratti bobba’an jidduuttis waldhabiinsi darbee darbee kan uumamu yammuu ta’u waldhabiinsa kanaafis akka sababaatti kan tuqamu abbootiin qabeenyaa biyya keessaa hojii invastimentiif lafa erga fudhatanii booda abbootii qabeenyaa biyya alaa waliin hojjachuuf walii-galuun, porojektichi osoo hojii hinjalqabin qooda isaanii fudhachuun bahuuf gaaffiin dhiyeessan abbootii qabeenyaa isaan kaaniin fudhatama dhabuun isa tokko dha. Waldhabiinsa invastimeenti ilaalchisee ka’u hiikuuf tooftaaleen adda addaa kan jiran yammuu ta’u abbootii qabeenyaa fi koomishinicha jidduutti wal dhabiinsa uumame yoo ta’e waliigaltee taasisame bu’uura godhachuun marii taasisuun waldhabiinsa uumame hiikuun isa duraa ti. Marii gaggeeffamuun kan waliihingalle yoo ta’ee qaamoolee bulchiinsa invastimentii naanichaa sadarkaa sadarkaa jiraniin ta’a. Dhimmootni invastimentii Manneen Murtii idileetti dhiyaatan yeroon murtii argachuu dhabuu irraan kan ka’e dogoggora seeraa bu’uraa yoo ta’e malee Manneen Murtiitti akka hindhiyaannee fi Boordiin invastimentii naannichaa murtii dhumaa kennnuuf aangoo akka qabu Labsii lakk 138/2000 yoo tumamellee koomishinichaa fi qaamolee bulchiinsa invastimentii sadarkaa sadarkaan jiranuu fi abbootii qabeenyaa jidduutti waldhabiinsi kan uumamu yoo ta’e abbootiin qabeenyaa tokko tokko dhimmicha Mana Murtiitti geessuudhaan furmaata argachuuf yaalii taasisuun ni mula’ta. Wal-dhabiinsa abbootii qabeenyaa fi hawaasa naannoo jidduutti uumamu ilaalchisee mootummaan invastimentiif jecha hawaasa naannoo, keessuumaayyuu, qonnaan bultootaa beenyaa kaffaluun lafa kan irraa fuudhu yoo ta’ellee, qonnaan bultootni laficha irra jiraatan, beenya erga fudhatanii booda laficha gadi lakkisuu diduun abbootii qabeenyaa waliin walitti bu’iinsa haalli isaan itti uuman ni jira. Qonnaan bultootni beenyaa kaffalameef lafa invastimentiif harkaa fuudhame akka gadi lakkisan murteewwan adda adda qaamolee bulchiinsa Invastimentii sadarkaa sadarkaan jiraniin kan darban yoo ta’ellee murtii kana rawwachiisuu irratti hanqinootni ni mul’ata. 28. Ga’ee Manneen Murtii Akkuma beekamu Manneen murtii qaamolee mootummaa keessaa qaama seera hiikuuf aangoo qabani dha. Heera Mootummaa Federalaa keewwata 79(1) fi Heera Mootummaa Naannoo Oromiyaa fooyya’ee bahe Lakk 46(1994) keewwata 63(1) jalatti qaamni aangoo abbaa seerummaa qabu manneen murtii qofa ta’uu isaa ibsamee jira. Manneen Murtiis aangoo abbaa seerummaa heera mootummaatiin keennameef irratti hundaa’uun waldhabiinsa gara isaaniitti dhiyaatu seeraa fi seera qofa irratti hundaa’uun loogii tokko malee murtii haqa qabeessa akka kennan kan hundeeffamanii dha. Aangoo fi dirqama Manneen murtii qaban kana irraa ka’uun invastimentii jajjabeessuu keessatti ga’een isaan qaban maal ta’uu akka qabuu fi rakkoowwan jiran akka armaan gadiitti ilaaluuf yaalla. Barreeffama kana keessatti akkuma tuquuf yaalletti wal-dhabiisi invastimentiin waliin wal-qabatee ka’u jiraachuu ilaallee jira. Wal-dhabdeewwan uumaman tooftaalee adda addatiin furmaata kan argatan yammu ta’u, kanneen keessaas dhimmichi karaa Manneen Murtiitiin furmaata akka argatan taasisuun isa tokko dha. Labsii lakk 138/2000 keewwata 6(5) jalatti akkaataa tumameen dogoggora seeraa bu’uuraa yoo ta’e malee dhimma invastimentii ilaalchisee Murtii dhumaa kennuuf aangoo kan qabu Boordii Invastimentii naannichaa ti. Haata’u malee qabatamaadhaan akka jirutti darbee darbee Manneen Murtii tokko tokko wal dhabiinsa invastimentii ilaalchisee isaanitti dhiyaatu kan keessumeessan yammuu, Manneen Murtii tokko tokko immoo dhimmichi aangoo Manneen Murtii miti jechuun haalli isaan itti deebisan ni mul’ata. Dhimmoota invastimentii Manneen Murtiin ilaalaman akka fakkeenyaatti kanneen armaan gadii tuquun ni danda’ama. Lakk. Galmee 53628’n falmii siviilii Innat Agroo Industrii fi Koomishinii Invastimentii Oromiyaa jidduutti ka’een himataan (Innat Agroo- Industrii) himatamaan (Koomishinii Invastimentii Oromiyaa) lafa invastimentiidhaaf kenname heektaara 200 keessaa hektaara 100 seeraan ala narraa fudhate jechuun himata M/M/Ol’aangaa godina Shawaa Bahaatti dhiyeesse Manni Murtii walii galaa Oromiyaa Ol’iyyaannoo dhiyaateen ialaalee murtii kenneera. Haaluma wal fakkatuun lakk Galmee 14574’n Barah Hullagaabbi Gibirinnaa Limaat fi Koomishinii Invastimentii Oromiyaa jidduutti falmii Siviilii ka’een himataan (Barah Hallagabbi Gibiriinnaa Limaat) himatamaan (K/I/O) lafa invastimentiif naaf kenname seeraan ala akkan gadilakkisu naa taasise jechuun Mana Murtii aanaa Barahitti himata dhiyeessee M/M/Ol’aanaa Godina Sh/Kaabaa ol’iyyannoon ilaalee murtii kenneera. Gama biraatiin dhimmuma invastimentii ilaalchisee lakk Galmee 13989’n falmii siviilii Dhaabbata Z.H.PLC fi K/I/O jidduutti ka’een, himataan (Dhaabbatni Z.H.PLC), himatamaan (K.I.O) lafa invastimentiif naaf kenne seeraan ala narraa fudhate jechuun Mana Murtii aanaa Aqaaqiitti himata dhiyeessee kan isaaf murtaa’e yammuu ta’u himatamaan (Koomishiniin Invastimentii Oromiyaa) dhimmicha ol’iyyannoodhaan M/M/ol’aanaa Go/Sh/Bahaatti dhiyeessee Manni Murtichaa doggogora seeraa bu’uura (error of law) kan qabu yoo ta’e malee dhimmi invastimentii aangoo Mana Murtii miti jechuun murtii Manni Murtii jalaa kenne diigee jira. Haaluma kanaan murtiiwwan armaan olitti invastimentiin ilaalchisee kennaman irraa hubachuun akka danda’amutti Manneen Murtii biratti hubannoon wal-fakkaataan kan hin jirre ta’uu isaa fi seerota invastimentii irratti hubannoon jiru laafaa ta’uu isaa ti . Kanaafuu, Manneen Murtii seerota invastimentii akka biyyaattis ta’e akka naannoo Oromiyaatti hojii irra jiran hubachuun akkaataa seerota jiraniitiin tajajila haqaa kennuun invastimentii babalisuu keessatti ga’ee isaanii irraa eegamu bahuu qabu. Haala amma jiruun dhimmootni Invastiment hundi Manneen Murtiiti kan hindhiyaanne yoo ta’ellee, dhimmoota invastimentii Manneen Murtiitti dhiyaatan waggaa lamaa fi isaa ol murtii osoo hinargatin haalli isaan itti turan ni jira29. Invastarootni, keessumaayyuu, invastarootni biyya alaa waldhabiinsa invastimentii gara Manneen Murtii dhiyeessan dhimmi isaanii yeroon murtii kan hinarganne yoo ta’e, kaappitaala isaanii fudhachuun gara biyyoota birootti socho’uu ni danda’u. Dhimmootni invastimentii daangaa aangoo Manneen Murtii keessatti kufan kan jiranii fi Manneen Murtiitti kan dhiyaatan yoo ta’e dhimmicha ilaaluun yeroo gabaabaa keessatti murtii itti kennuu qabu. Gochaaleen yakkaas darbee darbee invastarootaa fi qabeenya isaanii irratti kan raawwatamu yoo ta’e invastarootni sodaa fi yaaddoo malee hojii isaanii akka gaggeessan himanni yakkaa Manneen Murtiitti kan dhiyaatu yoo ta’e murtii saffisaa fi haqa qabeessa kennuun gochaaleen seeraan alaa invastimentii gufachiisan akka hinraawwatamne gochuun ga’ee Manneen Murtii ti. Kana malees, qabeenyi hojii invastimentiitiif oolu inni guddaan lafa waan ta’eef, falmiin lafa invastimentii irratti mootummaa fi abbootii abeenyaa jidduutti, akkasummas abbootii qabeenyaa fi namoota sababa invastimentii lafa irraa ka’an jidduuti ka’u dafee murtii kan hin arganne yoo ta’e, misoomni gama kanaan eegamu dudduubatti harkifachuu ni danda’a.Walumaa galatti,tajaajilli haqaa saffisaan hinkennamne akka tajajila hinkennamnetti waan lakkaawwamuuf Manneen Murtii tajaajila isaan irraa eegamu akkataa si’oominaa fi bu’a qabeessa ta’een kennuutu isaan irraa eegama. Bulchiinsa Sirna Haqaa, keessumaayyuu, Bulchiinsa Sirna Haqaa Yakkaa keessatti ga’een Abbaa Alangaa fi Poolisii ol’aanaa dha. Akkaataa Seeraa Sirna Deemsa Falmii yakka keewwata 8(1) jalatti tumameen Abbaan Alangaa tumaalee seera kana keessatti tumaman hojii irra oolchuuf dirqama qaba. Dhimmoota yakkaa ilaalchisee bakka gochi yakkaaa raawwatameera jedhee shakketti ykn gochi yakkaa raawwatamuun isaa odeeffannoon akka isaa qaqqabeen qorannoon yakkaa akka gaggeeffamu taasisuun aangoo fi gahee hojii Abbaa Alangaa ti. Kana malees, dhimmoota yakkaa irratti poolisii waliin qindoominaan hojjachuu akka qabus seera kana keewwata 8(2) jalatti tumamee jira. Gama biraatiin ga’ee poolisiin yakka ittisuu fi kanneen rawwataman qorachuu keessatti qabu ilaalchisee seera kana keewwata 9 jalatti tumamee jira. Akkaataa keewwata armaan olitti tuqame jalatti ibsameen ga’een poolisii kanneen armaan gadii ti. Nageenya eeguu fi yakki akka hin raawwatamne ittisuu; Yakkoota raawwataman irratti qorannoo gaggeessuu; Shakkamtoota yakka raawwatan jedhaman qabuudhaan seeratti dhiyeessuu fi Seera kabachiisuu keessatti Abbaa Alangaa deeggaruuf dirqama qabaachuu isaa; Walumaa galatti ga’een Abbaan Alangaa fi Poolisii mirga namoota qulqulluu osoo hin tuqin namoota gocha yakkaa rawwataniiru jedhamanii shakkaman addaan baasuun seeratti akka dhiyaatan taasisuu dha. Ga’ee hojii Abbaan Alangaa fi Poolisiin qabu kana irraa ka’uun yakkoota invastimantiin walqabatanii raawwataman seeratti dhiyeessuu keessatti ga’een qaamolee kanaa maal ta’uu qaba isa jedhu kanatti aansinee ilaalla. Akkuma beekamu bakka mirgi qabeenyaa fi mirgi namaa seeraan eegame hinkabajamnee fi nageenyii fi tasgabbiin hinjirretti waa’ee guddina diinagdee yaaduun hindanda’amu. Guddina diinagadeetiif kanneen guumaachan keessaa invastimentiin tokko waan ta’eef invastaroota hojii invastimentii irratti bobba’aniif deeggarsi barbaachisaa ta’e kan hintaasifamneef yoo ta’e gumaachi guddina diinagdeetiif invastimentiin taasisu duubatti harkifachuu ni danda’a. Invastarootni ofii isaaniitifis ta’e qabeenya horataniif eegumsa seeraa barbaadu. Qabeenya hojii invastimentii ittiin gaggeessan irrattis ta’e ofii isaanii irratti namootni gochaalee yakkaa raawwatan seeratti kan hindhiyaanne yoo ta’e sodaa fi shakkii malee garaa tokkoon hojii invastimentii irratti bobba’uu hindanda’an. Dhimma kana ilaachisee haala naannoo Oromiyaa yammuu ilaallu gochaaleen yakkaa kan akka meeshaalee invastarootaa hatuu fi dhoksuu,saamichi, mooraa dhaabbilee dhuunfaa keessatti jeequmsa kaasuu, abbootii qabeenyaa dhuunfaa sodaachisuu fi k.k.f raawwatamaa jiru. Akka fakkeenyaatti Godina Addaa Oromiyaa naannawa Finfinnee, Aanaa Walmaraatti gochaaleen yakkaa invastaroota qonna abaaboo irratti bobba’an irratti kan raawwatamaa jiran yammuu ta’u Abbaan Alangaa fi Poolisiin Aanichaa waliin ta’uun qorachuun namoota gochaalee yakkaa raawwatan kana Mana Murtii aanichaatti dhiyeessuun haalli isaan akka adabaman itti taasisan ni jira. Godinaalee Oromiyaa kan biroottis gochaaleen yakkaa wal-fakkaataan invastaroota irrattis ta’e qabeenya isaanii irratti kan raawwataman yammuu ta’u hubannoo dhabuu irraas haata’u sababoota adda addaatiin invastaroota hojii invastimentii irratti bobba’an tutuquun dhiibbaa irraan gahaa akka jiran invastarootni tokko tokko ni ibsu. Namoota gochaalee yakkaa akkasii raawwatan seeratti dhiyeessuu irrattis ta’e ga’ee invastimentiin guddina diinagdee keessatti qabu irratti hawaasni hubannoo akka argatu taasisuu irratti darbee darbee hanqinni akka mul’atu invastarootni tokko tokko ni dubbatu.30 Kanaafuu, gochaaleen yakkaa invastaroota irratti raawwataman invastarootni haala tasgabbaa’een hojii isaanii akka hinraawwanne waan taasisaniif gochaalee yakkaa invastaroota irratti raawwataman haala addaatiin xiyyeeffannoo kennuun irratti hojjachuun barbaachisaa dha. Gama biraatiin ga’ee poolisii yoo ilaalle ga’een inni yakka ittisuu fi abbaa alangaa waliin ta’uun namoota yakka raawwatan seeratti dhiyeessuuf qabu akkuma jirutti ta’ee, murteewwan qaamoleen bulchiinsa invastimentii naannichaa sadarkaa sadarkaan jiran dabarsan hojii irra oolchuu irratti qabus ol’aanaa dha. Akkaataa gaaffii fi deebii ogeessa Seeraa K/I/O waliin gaggeeffameen akka fakkeenyaatti Godina Shawaa Kaabaatti lafa Invastimentii Dhaabbata Barah Maaunteen Agroo Industrii jedhamuuf Boordiin invastimentii naannichaa akka kennamu murteesse namtichi lafa sana irra ture beenyaan kan kaffalameef yoo ta’ellee laficha akka gadi lakkisu Boordiidhaan yoo murtaa’es murtiin kun hojii irra ooluu hindandeenye. Koreen Invastimentii Godina Shawwa Kaabaas murtii boordii bu’uura godhachuun xalayaa Lakk G-6/89/342/1 gaafa guyyaa 06/01/2001 barreeffameen Waajira Poolisii aanaa Barah deeggarsa gaafatullee murtichi hanga yoonaatti hojii irra ooluu hindandeenye. Rakkoowwan akkanaa kun bal’inaan kan uumaman yoo ta’e murtiiwwan qaamolee invastimentii naannichaa sadarkaa sadarkaan jiran dabarsan hojii irra ooluu waan hindandeenyeef amantaan invastarootni murtii qaamolee kanaa irratti qaban laafuu waan danda’uuf , sababa kanaanis sochiin invastimentii naannichaas duubatti harkifachuu waan danda’uuf murtiiwwan qaamoleen invastimentii naannichaa dabarsan hojii irra oolchuuf poolisiin deeggarsa kan gaafatamu yoo ta’e itti dhimmamuudhaan miira itti gaafatamummaa qabuun deebii kennuutu irraa eegama. “Faaruun hundi Kan Rabbii kanatti nu qajeelcheti. Osoo Rabbiin nu qajeelchu baatee silaa nuti gonkumaa hin qajeellu turre. Ergamtoonni Gooftaa keenyaa dhugaadhaan dhufanii jiru.” Suuratu Al-A’araaf 7:43 Jechoota Ijoo-Jazaa jechuun nama waan gaarii hojjateef mindaa isaaf kennuu ykn nama waan badaa hojjate adabbii isaaf malu adabuudha. Gaafiwwan gurguddaan mataa namaa keessa naanna’anii fi namni hundii deebii argachuuf tattaafatu sadii akka ta’an barruu “Isin keessa mallattotu jira- kutaa 2” jedhu keessatti ilaalle turre. Yaadachisaaf gaafiwwan sunniin kanniin turan: 1ffaa-Ani duraan dachii tanarra hin turre. Kanaafu, eenyutu dhabamarraa na argamsiisee ykn na uumee? 2ffaa- Kaayyoon itti uumameef maalii? (Maaliif uumamee?) 3ffaa- Erga du’ee gahuumsi kiyya eessaa? Dhugumatti gaafileen kunniin gaafilee bu’uura jireenyaa fi milkaa’innaatti. Namni gaafilee kanniin deebii sirrii fi gahaa yoo argate, jireenya keessatti tasgabbiin jiraata. Sababni isaas, eessarraa ka’ee garam deemaa akka jiru sirritti ni hubata. Kaayyoo fi ergamni yeroo muraasaaf addunyaa tana keessa turuu maal akka ta’e yoo beeke jireenya keessatti hin dhama’u. Aslimaa (hundemaa) namni dhama’u nama kaayyoo hin qabnee fi eessa deemaa akka jiru nama hin beeknedha. Gaafileen armaan oli sadan keessaa gaafi tokkoffaa deebisuuf ji’oota darban mata-dureewwan “Isin keessa mallattoo jiraa” fi “Uumama namaatti xinxalluu1” jedhan jalatti ilaalle turre. jedhu jalattis wanta yaqiina (mirkaneefannaa) keenya dabalu ilaalle jirra. Kanaafu, Alhamdulillah gaafi tokkoffaaf deebii gaha arganne jirraa jechuudha. Amma itti aansinee gaafi lammaffaaf deebii gahaa fi quubsaa gargaarsa Mawlaatiin argachuuf carraaqna. “Kaayyoon ani itti uumameef maalii?” jette of gaafatte beektaa? Jireenya tana keessatti qormaanni adda addaa maaliif nama muudataa? Namoonni gariin rakkoo dhandhamu, gariin immoo qananii keessa daaku. Gariin ni gubatu, gariin ni gammadu. Iccitiin kana duuba jiru maaliidha jechuun of gaafatte beektaa? In sha Allaah gaafiwwan kanniin hundaaf deebii gahaa argachuuf ni carraaqna. Kaayyoo namni itti uumameef beekun dura kaayyoo jireenyi addunyaa tanaa itti uumamteef beekun nurra jira. Deebii kana argachuuf maal gochuu qabnaa? Eenyuun gaafachuu qabnaa? Mana addaa garmalee bareedu tokko yoo arginee fi kaayyoo itti ijaarrameef beeku yoo barbaanne, eenyun gaafannaa? Takkaa abbaa mana kana ijaare takka immoo namoota abbaa manaa kanatti dhiyoo ta’an gaafannaa mitii ree? Abbaa manaa ykn nama isatti dhiyoo ta’e dhiisnee nama alagaa (badhee) waa’ee mana kanaa sirritti hin beekne yoo gaafanne, kaayyoo manni kuni itti ijaarrameef nutti himuu danda’aa? Tarii alaa ilaalun kuni keessa jiraachuuf ykn daldalaaf jechuu danda’a. Garuu dhugaan odeefannoo guutuu kan nu kennu danda’u abbaa mana kana ijaaredha. Jireenya tanas yommuu ilaallu kan ishii uumee fi ijaaretu jira. Samii fi dachii, wantoota isaan keessa jiran hundaa Kan uumee, ijaaree fi tartiiba qabsiise Rabbii Olta’aadha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa kana hunda taphaaf hin hojjanne. Kaayyoo itti uumeef qaba. Kanaafu, jireenyi tuni maaliif akka uumamte deebii gahaa fi quubsa argachuu kan dandeenyu Rabbiin irraayyi. Sababni isaas, Rabbiin jireenya tana kan uumee fi kaayyoo itti uumeef Kan beekudha. Mulk (mootummaa) jechuun wanta tokko qabaachu fi too’annaa guutuu irratti argachuudha. Akkasumas, wanta lubbuu qabu ajajuun, dhoowwun, adabuu fi badhaasun aangoo guutuu irratti qabaachudha. Motummaan wanta hundaa harka Rabbii jira. Jecha mootummaa jedhu hiika wanta tokko qabaachu fi too’anna guutuu irratti argachuun yoo ilaalle, Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa Dhuunfataa waan hundaati. Sababni isaas, Rabbiin wantoota Isaan ala jiran hundaa kan uumee fi Gooftaa isaaniiti. Kanaafu, wanta hunda kan uumee erga ta’e, too’anna guutuu wantoota uume kanniin irratti qaba. Akka fedhetti wantoota kanniin jijjiruu danda’a. Jecha mootummaa jedhu hiika aangootiin yoo ilaalle immoo Rabbiin aangoo fi taaytaa guutuu wantoota jiran irratti qaba2. Murtiin hundi kan Isaati, nama fedhe ol’aansa, nama fedhe gadi buusa. Gabroota Isaa ni ajaja, ni dhoowwa. Nama Isaaf ajajamee ni badhaasa, kan Isa dide immoo ni adaba. Gonkuma Isa jalaa miliquu fi dheessun hin jiru. Sababni isaas, “Inni waan hundaa irratti Danda’aadha.” Rabbiin dandeetti fi humna guutuu qaba. Samii fi dachiin too’anna Isaa jala jiru. Kanaafu, eessatti jalaa dheessan? “[Rabbiin] eenyu keessantu irra gaarii akka hojjatu isin qoruuf Kan du’aa fi jireenya uumedha.” Kana jechuun Rabbiin isin qoruu fi qormaata kanaan eenyutu hojii irra gaarii ta'e akka hojjatu ifa baasuf ergasii hojii isaa irratti hundaa’e nama hundaafu mindaa kennuuf ykn adabuuf du’aa fi jireenya uume. Ibn al-Jawzin (Rabbiin rahmata Isaaf haa godhu) akkana jechuun keeyyata (aayah) tana ibsa: Jireenya tana keessatti isin qoruuf jireenya uume, du’a immoo isin kaasu fi jazaa isiniif kafaluuf uume. Hayyoonni biroos ibsa kana kennani jiru. Rabbiin subhaanahu wa ta’aala samiiwwanii fi dachii guyyaa jaha keessatti akka uume ni beeksisa. Yeroo samiiwwanii fi dachii uumu, samii torbaffaa ol Arshiin Isaa bishaan irra ture. Erga samii fi dachii uumee booda olta’iinsa Isaaf malu Arshii ol olta'uun dhimmoota ni qindeessa, murtiiwwan qadaraa fi murtiiwwan shari’aa irraa wanta fedhe ni jijjira. Gabrootaaf seera itti bulmaata ni baasaf, wanta badaa irraa ni dhoowwa, wanta gaariitti ni ajaja. Kuni murti shari’aati. Akkasumas, ogummaa (hikmaa) guutuu Isaatiin wanta fedhe ni uuma, nama fedhe gadi buusa, kan fedhe olkaasa, kan fedhe dureessa godha, kan fedhe hiyyeessa godha, kan fedhe ni ajjeesa, yeroo fedhetti immoo ni kaasa. Kunniin murtii qadaraatti. Kanaafi, itti aanse, “Eenyu keessantu irra gaarii akka hojjatu isin qoruuf, [isaan uume].” jedhe. Kana jechuun isin qoruuf wanta samii fi dachii keessa jiran isiniif uume. Ergasii isin keessaa kamtu dalagaa irra gaarii ta’e akka hojjatu ni ilaala ykn ifa baasa. Hojiin tokko “hojii irra gaarii” jedhamuuf haala shari’aan ajajuun ikhlaasan kan hojjatame yoo ta’ee qofaadha. Kana jechuun namni hojii gaarii hojjatu Rabbiif qofa jedhee hojjachu fi akkaataa Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ajajeen hojjachu qaba. Kallattii Eebbisaa Baayisaa KUN KAN KEETI! Kallattiin kitaaba kallattii nama argisiiftuu dha. Yaadannoon Eebbisaan ofii isaaf barreesse kun qajeelfamootaa fi falaasamawwan jireenyaa bu'aa gurguddaa qabaniin guutuu dha. Faayidaa kitaaba kanaa yommuun yaadu, kitaaba kana naman baay'ee jaalladhuuf kennaa taasisee kennuu akkan qabun murteesse. Eenyuuf akkan kennu yeroon yaadu battalumatti sammuu koo keessa kan dhufe si'i. Ati anaaf namoota jireenya koof baay'ee barbaachisoo ta'an muraasa keessaa tokko dha. YAADANNOON KITAABA KANAA... Ijoollummaadhaa kaasnee waan hedduu kan waliin dabarsine, galaana og-barruu irraa waliin waraabbachuu kan eegalle, hiriyyaa koo dhugaa kanan onnee koo guutuu jaalladhu, akka tasaa kanan ilaalee of biraa dhabe, guca utuun hin se'iin na biraa dhaame, hiriyyaa koo dhugaa— Sanyii Warquu Qanaateef. Eenyuyyuu lafa irratti akka hin hafne beeka, umurii ijoollummaatti du'aan si dhabuun garuu hammam akka natti hadhaa'e iddoon argee sitti himu hin qabu. Ati na dursitee iddoo dhugaa deemtus kaayyoo waliin eegalle—Baargamoo keessa teenyee isa barreessaa turre—sana galmaan ga'ee abjuu kee ijoollummaa fiixaan baasuuf hamma danda'ametti nan dhama'a. Qaamaan of biraa si dhabus yaadannoo taatee sammuu koo keessa jiraatta. Michuu koo, sin jaalladha! Si yaadachaan jiraadhas! Abaaboo xobbeetti citte, iddoo guddaaf utuun si eeguu haala nama suukaneessuun bishaan akka si nyaate kanan dhaga'e, hamma ammaatti sammuun koo darbuu kee amanuu dadhabee kan na rakkisu, jaalala addaa kanan siif qabu, bara 2009 (Akka Lakkoofsa Addunyaatti) hamman Yuuniversiitiidhaa eebbifamee galee si argutti utuun ariifadhuu si arguuf kanan hin milkaa'in, jireenya koo keessatti guyyoota baay'ee hadhaa'oo jedhee kanan lakkaa'u guyyaa gurraachan du'a kee dhaga'e sanatti siif boo'us, yaadannoon kee yeroo hundaa kan na nyaatu durbee jaallatamtuu Jamaanesh Ayyaanaa Abdiif. Eebbifamee galee namoonni dhufanii yeroo na dubbisan amma moo amma dhufta jedhee utuun karaa ilaaluu hin dhufiin hafte. Irmii baafadhu! Isheen ati jaallattu intalli adaadoo keetii Jamoon darbiteettii naan jedhan! Gadda natti dhaga'ame jecha kamiinuu ibsuu hin danda'u. Jamaanee koo! Erga deemtee homaa gochuu hin danda'u. Guddattee, fagoo geessee si arguun hawwii koo ture. Siidaa isa siif dhaabame kan caalu siidaa guddaa kan rirmi hin nyaanne, kan bokkaan itti hin roobne, kunuunfamee kan jiraatu sammuu koo keessaa qabda. Yeroon waa'ee kee barreessu kana akka waanan har'a oduu gaddaa sana dhaga'een boo'e. Nagaan naaf boqodhu! Haqa lammii isaa jalaa badde utuu barbaaduu, cunqursaa alagaa jibbee bilisummaa saba isaa dheebotee utuu socho'uu, qabamee sobaan itti murtaa'ee waggootaaf mana hidhaa Qaallittiitti dararamaa kan jiru hiriyyaa koo ijoollummaa Saamu'el Dhinsaa Ayyaanaaf. Saamii! Waggootaaf of biraa si dhabus, gatii ati lammii kee jaallattuuf baaste seenaan akka yaadatu yommuun yaadu nan jajjabaadha. Seenaan sammuu qaba jedhee kitaaba kana keessatti akkuman barreesse, dararamnii fi miidhamni ati hamma har'aatti dabarsite hin irraanfatamu. Waaqni haqaaf dhaabatu gatii kee bilisummaa akka siif taasisu nan amana. Hawwii gaarii saba keef hawwites galma ga'ee guyyaa tokko akka ati argitu shakkii hin qabu. Niilsen Mandeellaan hidhaa waggaa 27 booda bilisummaa biyya isaa akkuma labse, atis guyyaa tokko guca bilisummaa ol kaastee ibsuuf jirta. Kaayyoo keef jabaattee gatii guddaa ati baasteef maqaa saba Oromoon sin galateeffadha. Si irraa fagaadhus sirraa hin fagaanne. Yoomiyyuu sin yaada. Guyyaa tokko akka amala keenyaa laga Leemmattii deemnee asheeta boqqolloo akka wajjin nyaannu nan abdadha. Ittiin nu haa ga'u. Galata Angafni galata koo kan eenyuu akka ta'e beekamaa dha. Jireenya koo keessatti haalota rakkisoo hedduu kan na dabarse, dhukkuba ulfaataa taayirootooksikoosisii jedhamu kanan waggootaaf ittiin dararamaa ture irraa na fayyisee, yeroo meeqa boolla awwaalaa biraa deebisee nama har'aa isa na taasise, isa eegumsi isaa yeroo hundumaa na ajaa'ibu angafni galata koo kan Waaqayyooti. Isatu nama kanaa na taasise. Hojiin namni tokko hojjetu hojii mataa isaa qofa miti. Wantotan baree barreesse kana hunda kan na barsiisan namoota hedduutu jiru. Eenyuun galateeffadhee eenyuun akkan dhiisu hin beeku. Hamman yaadadhu hunda utuun tarreessee kitaabni kun guutummaan isaa maqaa namootaa ta'a ture. Kanaafuu, obboloota karaa hundaa na gargaartan mara baay'een isin galateeffadha. Barataa kutaa shanaffaa ta'ee utuun jiruu ganamaan eenyummaa koo hubatee guyyaa tokko—waaree booda—gara daree keenyaa dhufee maqaa koon na waame—barsiisaan koo tokko. Gad na baasee abboommii gabaabaa tokko naaf kenne: Bor guyyaa ayyaana maatii waan qabnuuf dhimma guddisa daa'immanii irratti walaloo waltajjii irratti dubbistu barreessii kottuutii dubbisi. Abboommii ture. Abboommii ani diduu hin dandeenye. Guyyaa sana ture tokko jedhee tarkaanfii og-barruu kanan eegale. Walaloo ani barreesse naaf ilaalee, "Gurbaa akkanatti yoo itti fufte ni abdachiifta! Mee jabaadhu!" naan jedhe. Hamileen sun anaaf waan guddaa ture. Barsiisaa koo kanaaf har'a galata addaan qaba. Barsiisaa Abbabaa Malataa! Baay'een isin galateeffadha. Harmee kootti aansanii oolmaa addaa kan naaf oolan dubartoota gurguddoo sadiin qaba. Eenyummaa koo har'aa kanaaf gumaacha guddaa kan taasisan, jireenya isaaniin fakkeenya kan naaf ta'an, gadameessa isaanii keessaa ba'uu baadhus akka haadhaatti kan na gargaaran, yoomiyyuu kanan isaan yaadadhuu fi kabaju: Barsiistuu Zoodituu Ayyalaa (haadha warraa eessuma koo obbo Geetaachoo Mokonnon), Aadde Biraanee Mokonnon (jaallatamtuu adaadaa koo, haadha warraa obbo Margaa Gabulaa), fi Aadde Maaree Lamuu (Ayyaantu jennee kan waamnu, haadha warraa obboleessa koo Tamasgeen Yaadataa). Laphee koo keessaa iddoo addaa qabdu. Naaf jiraadhaa! Kitaabni kun maxxanfamtee dubbistoota koo harka akka geessu gumaacha guddaa kan taasisan hiriyyoota koo Beekan Gulummaa fi Baqqalaa Jogoraaf galanni koo guddaa dha. Hunda keessan isinan jaalladha! Seensa Kitaabni kun kitaaba akka ta'uuf hin turre kanan barreesse. Qajeelfamoota jireenya nama tokkoof barbaachisoo ta'an icciitiidhaan mataa koof barreessaan ture. Taa'ee taa'ee akka yaadannoo guyyaa guyyaa (diary) ttin barreesse. Akka naaf ta'uttin barreesse. Kallattiidhaan maqaa koo waamee barreessuu mannaa lubbuu koo jedheen of waamaa ture. Jechi lubbuu koo jedhu maqaa koo bakka naaf bu'a. Malee lubbuu koo kan qaama koo keessa jirtu, kan ijaan hin argamne sana miti. Suuta suutaan barreeffamoonni ani akkanatti barreeffadhu baay'achaa dhufan. Hammamuu yoo baay'atan garuu yaadannoo dhuunfaa koo kana hawaasaan nan ga'a jedhee hin yaadne. Hamma dhumaatti ofumaafan barreesse. Kanaan utuun jiruu hiriyyoonni koo kan baay'ee walitti dhi'aannu tokko saanduqa icciitii koo bananii dhaamsa ani ofii koo ofiif barreesse kana na jalaa dubbisan. Maqaa koos 'Lubbuu koo' jedhanii na moggaasan. Keessa beekettii haa dhaban aboo! Dhoksanii dhoksanii dubbisu. Dubbisanii itti gammadu. Guyyoota keessaa guyyaa tokko yaada naaf fidan. "Maal ta'a?" naan jedhan. "Maal ta'a amma yaadannoo lubbuu keef barreessite sana akka kitaabaaf ta'utti boca itti baaftee dubbiftoota keen utuu geessee?" naan jedhan—keessa beektonni koo. Nan dheekkame. Icciitii ani ofiif barreesse kana baasanii dubbisuu isaaniif gaddi natti dhaga'ame. Baay'ee erga irratti haasofnee booda dubbiin isaanii na amansiise. Jalqaba fuula hin laanneef. "Mee ittan mari'adha!" jedheen isaan biraa deeme. Irra deebi'ee dubbisnaan dhugumayyuu wanti namoota fayyaduu danda'u keessa waan jiru natti fakkaate. Qajeelfamootaa fi falaasama jireenya dhuunfaa koo kana muraasa isaa akka kitaabaatti utuun qopheessee dubbiftoonni koo irraa fayyadamu jedheen yaade. Kanarraa kan ka'e barreeffamoota sana keessaa mata dureewwan muraasa filadheen boca qabsiisuu eegale. Keessa beektonni sun guyyaa dhaa guyyaatti na tuttuquu ittuma fufan. Guutummaatti yaada isaanii fudhachuu koo isaaniif ibseen irratti hojjedhe. Yeroo murtaa'e booda kitaaba xiqqoo akka taatu qopheesseen dhi'eesse. Waraabbii jalqabaa ilaalanii gulaalanii naaf deebisan. Bilisummaa guutuu waanan isaaniif kenneef bilisummaadhaan irratti hojjetan. Waan hafuu qaba jedhanii amanan keessaa haqan. Itti dabalamuu qaba jedhanii waan amanan immoo itti ida'an. Akka waan ofii isaaniitii barreessaniitti waan hedduu na jalaa jijjiiran. Itti hin gaddine. Barreeffamoonni koo ija namoota hedduu jala akka darban waanan barbaaduuf, sirreessa isaan naaf kennan tole jedheen fudhadhe. Isan itti amanu qofan sirreesse, isan itti hin amanne garuu akkuma jiruttan kaa'e. Afaan Oromoodhaan barreeffamni akkanaa hamma ammaatti akka hin amaleeffatamiin nan beeka. Dubbiftoonni MIILTOO dubbisan kitaaba kana dubbisanii xiqqoo bitaa itti galuu danda'a. "Eebbisaa maaltu tuqee? Maaliif waan akkanaa barreessaa? Akkuma Miiltootti maaliif hin barreessuu?" kan naan jedhan jiraachuu malu. Garuu ni baay'atu jedhee hin yaadu. Namoonni akkuma koo wanta haaraa arguutti gammadan immoo, ittumaa akka na hamileessan nan amana. Hojii gaarii akkan hojjedhes naaf himu jedheen eega. Hojiin haaraan yommuu gara hawaasaa dhufu deebiin hawaasichaa waa lama keessaa tokko ta'a: Jaallachuu yokiis jibbuu. Anis kana lachuu keessaa tokkon eega. Dhugaan dubbiftoonni koo beekuu qaban garuu hojii kana kanan hojjedhe isaan gargaaruuf fedhan qabu irraa ka'eetu. Malee kitaabonni ani qopheessee of harkaa qabu hedduu turan. Maxxansee fixuufuu yeroo fi humna guddaa na gaafata. Hiriyyoonni koo—keessa beektonni—ragaa kooti. Obsaan hamma dhumaatti akka dubbistanin barbaada. Murtoof garuu hin ariifatinaa. Yaada qeeqaa keessa keessan jiru naaf qoodaa. Qajeelfamnii fi falaasamni jireenya kootii isiniifis kan hojjetu ta'ee argitu ta'a. Isa isin fayyadu fudhadhaa. Falaasama itti hin amanne immoo akkuma jirutti dhiisaa. Nan amana, yoo dubbistan waan isin gargaaru tokko keessaa argattu. Kallattiin akkuma maqaa ishee kallattii sirrii isin argisiisti jedheen yaada. Ijoollee irraa eegalee dargaggoonni akkasumas ga'eessonni yoo dubbisan waan hedduu irraa fayyadamu. Yoomiyyuu dubbistoota koo MIILTOO dubbistanii yaada jajjabinaa naaf laattaniif waan gaarii qofan isiniif hawwa. Hamma naaf danda'ametti waanan isin fayyada jedhee yaadu qofan isiniif dhi'eessa. Yaadonni jajjabinaa isin karaa adda addaa naaf kennitan hojiiwwan hedduu akkan hojjedhu boba'aa ta'ee na sochooseera. Sagaleen namoota hedduu gurra koo irraa utuu dhaga'amuun hojjedha. Jajjabina karaa bilbilaa naaf gootan hedduun ajaa'ibsiifadha. Isaan Iimeeliidhaan naaf barreessitanis yeroo yerootti banee yaada keessan yeroon dubbisu kaka'umsa guddaa naaf kenna. Waa'ee Kallattiis maal akka jettan dhaga'uun barbaada. Hojiiwwan ani gara fuula duraatti hojjedhu qulqullina isaanii kan eeggatan akka ta'an kan feetan yoo ta'e, mudaa hojiin kun qabu callistanii hin darbiinaa. Wantota ani sirreessuu qabu naaf himaa. Irraan deebi'aa! Wantan haalaan itti fufuu qabu immoo na argisiisaa. Ittan fufaa! Kallattiin kallattii akka isin argisiistu hawwiin qaba. Kitaabni kun maxxanfamee rabsamee dubbistoota koo yommuu qaqqabu gammachuu guddaan qaba. Kun anaaf milkaa'ina guddaa dha. Gatiin dadhabbii kootiis isa kana dha. Walumaa galatti, yeroo dhi'ootti kitaabota koo isaan kaanis isinan qaqqabsiisa. Yoo fedha gooftaa ta'e, hojii gurguddaa qabadheen dhufa. Hamma isiniif danda'ametti kitaabota ani barreesses ta'e kanan afaan biroo irraa hiike argattanii akka dubbistan isinan jajjabeessa. Kitaabonni ani qopheessu hundi warra ani ni fayyadu jedhee itti amanu qofa dha waan ta'eef. Yeroo dubbisaa gaariin isiniif hawwa. Jireenyi addunyaa kun deemsa karaa dheeraati. Deemsa waggaa torbaatamaa yokiin saddeettamaa, yoo baay’ate sagaltamaati. Namoota hamma har’aatti addunyaarra jiraatanii darban keessaa eenyuyyuu waggoota kumaan lakkaa’aman hin jiraanne. Eessattuu haa dhalatu, eessattuu haa guddatu, eessayyuu haa jiraatu, maaliyyuu haa hojjetu, qabeenya hammamuu haa qabaatu....umuriin namaa gabaabduu fi murtooftuu dha. Dureessi qabeenya isaan umurii hin dabalatu. Hiyyeessi immoo dhabisa isaaf umurii hin gabaabbatu. Gurraachis adiinis, inni barates inni hin barannes, dhiirris dubartiinis...takka jiraatanii addunyaa kanatti nagaa dhaamanii deemu. Dhalli namaa lolee wanti inni mo’achuu dadhabe inni guddaan du’a dha. Duuti hin mo’amne. Maatusaalaan waggoota 969 jiraatee akka du’e Macaafni Qulqulluun nuuf hima. Namoota gurguddoo addunyaa kana jijjiiran hedduu du’aan dhabneerra. Utuu duuti mo’amee namoonni addunyaa kanaaf oolmaa guddaa oolan hin awwaalaman. Humna ittiin du’a mo’an dhabisa malee silaa Abrahaam Liinken awwaalamee achitti hafaa? Bilisummaa gurraacha Amerikaaf hamma sana qabsaa’ee, cunqurfamtootaaf jedhee jireenya hadhaa’aa jiraatee, warra gad-qabaman waliin boo’ee, garboota waliin akka garbaa ta’ee, ilaalcha gurraachota irra ture irraa kaasuuf hojjechaa kan ture Abbeen silaa du’ee hin hafu. Xinnaa fi guddaa biratti amanamummaa isaan kan beekamu; dhugaaf jiraatee dhugaa hojjetee; dhugaa deggeree; dhugaa kan kabaje Abbeen du’ee hin hafu—silaa! Utuu duuti mo’amee Maartiin Luuter Kiing Jr, faa ni du’aa? Du’ee hafaa? Harka maaltu boolla qotee reeffa isaa biyyoo keessa kaa’ee deema? Namni abjuu qabu; nama guyyaa tokko dachee Amerikaa irratti gurraachii fi adiin wal-qixxummaan jiraachuuf akka jiran raaje; nama rakkataaf gaddee gama hiyyeessaa dhaabate...silaa eenyutu isa awwaalaa? Dhukaasa tokko utuu hin dhukaasiin fincila—karaa—nagaan eenyummaa saba gurraachaa kan jijjiire silaa isatu hin du’u. Du’a mo’uun utuu danda’amee Maazer Tereezaan duutee haftii? Hin duutu turte! Dungoo hiyyeessotaaf iftee ofii jireenya gaarii utuu hin argiin hafte. Jaalalaa fi gara-laafinni ilmaan namaa hammam guddachuu akka danda’u kan nu argisiifte; garaa qulqulluudhaan jiraattee kunoo hamma ammaa seenaan kan ishee leellisu; warra gatamanii fi tuffataman ofitti qabdee gad-buutee isaan wajjin kan jiraatte; haadha warra nama biraa ilaalcha dhabanii; utuu duuti mo’amee isheetu jiraataa hafa. Utuu duuti mo’ameemoo? Silaa Maahtama Gaandiitu hin awwaalamu. Abbaa saba Indii; karaa nagaan qabsaa’ee gabrummaa warra Ingilizii waggoota dhibbootaan lakka’amuu saba Indiirraa kan cabse; abbaa cunqurfamtootaa; diinota ofii jaallachuu kan nu barsiise; jaalalli haala irratti hin hundoofne maal jechuu akka ta’e kan nu argisiise Maahtama Gaandiin du’ee hin hafu—silaa! Nama meeqa siif kaasu? Waa’ee nama meeqaa siif himu? Gootota gaarummaa fi qajeelummaa ilmaan namaaf oolaniin yaadataman. Namoota dhalootaaf fakkeenyummaa guddaa kaa’anii darban. Namoota addunyaan kun irraanfachuu dadhabde. Namoota addunyaa kana daran mijattuu akka taatu taasisan. Namoota fakkeessuu dhiisanii haqaaf falfamanii, haqaaf dhiibamanii, haqaaf hari’atamanii, haqaaf gatii baasan....meeqan isaanii siif himu? Hunda isaanii maqaa dha’uu hin danda’u. Yeroonis, iddoonis, beekumsis na hin ga’u. Isaan du’anii addunyaarraa deemanis hojiin isaanii garuu afaan qaba ni dubbata, miilla qaba ni deema, lubbuu qaba ni socho’a. Isaan du’anis hojiin isaanii hin du’u. Seenaan sammuu qaba, waa hin irraanfatu. Gaariis hamaas, bu’aas miidhaas, isa balleesses isa misoomses....ni yaadata. Kanaafuu, akka waan har’a nu gidduu jiraniitti nutti dhaga’ama. Maal goona foon isaanii? Lafee isaanii, dhiiga isaanii maal godhanna? Hojiin isaanii iyyee, mul’annii fi obsi kaayyoo fi eenyummaan dhugaa isaanii iyyee akka nuti isaan yaadannu erga taasisee, maal godhanna isa kaan? Atis akkuma isaan kaanii gaaf tokko ni duuta. Duuti hin oolu. Guyyaa tokko waa taatee foon har’a keessa jiraattu kana iddoo tokkotti gatta. Dha’annaan onnee kee ni dhaabata. Sombi kee hojii hafuura fudhatee hafuura baafachuu isaa ni dhaaba. Sammuun kee yaaduu dhiisa. Dhiigni kee guyyaatti yeroo hedduu marsee qaama kee waliin ga’u sochii dhaaba. Dura gogaa kee, itti aansee ija kee, itti aansee gurra kee, itti aansee funyaan kee, dhuma irrattis arrabni kee ni du’u (Saayinsiin mirkaneesseera). Guyyaa tokko duutee firri siif boo’a, si awwaala, siif gadda. Sirna awwala kee irratti seenaa jireenyaa kee dubbisu. Eenyurraa akka dhalatte, bara kam, eessatti, attamitti, maaliif akka dhalatte dubbatu. Bara jireenya keetti maal akka hojjette siif himu. Addunyaan gaafa ati dhalatte marqaadhaan si simatte mulluudhaan si geggeessiti. Dacheen kolfaa gammachuudhaan anaa dhufu siin jette, boo’aa gaddaan nagaatti siin jetti. Wanti guddaan jiraatanii du’uu miti. Waggoota hedduu lafarra turanii, arrii baasanii, dulloomanii, gugguufanii deemanii, bara quufanii du’uus miti—wanti irratti xiyyeeffatamuu qabu. Ergama qaban raawwatanii deemuu dha. Mee yaadi! Namoota addunyaa irra jiran keessaa nama meeqatu ergama qabatee dhufeef jiraata? Nan amana. Waaqayyo eenyuunuu lafa kana irratti ergama malee hin uumne. Waaqayyo haa turuu, namniyyuu waan uume tokko kaayyoo malee hin uumu. Wanti hundi hojii tokko akka hojjetuuf uumame. Namni ogeessa fayyaa ta’uuf uumamee, poolisii ta’ee jiraatu umurii isaa qisaasessuu isaati jedheen yaada. Namni muuziqaaf uumame daldalaa ta’a. Daldalaaf kan uumame yoon barsiise malee jedha. Geggeessuuf kan uumame konkolaachisaa ta’a. Meeqan keenyatu kaayyoo keenya beeke laata? Dhugaan jiru garuu hamma isa hojjechuuf uumaman bira ga’anitti keessi ofii iyya wal irraa hin cinne iyyuu isaati. Ni iyya. Uu—uu—uu.... Milkaa’inni dhugaan kaayyoo ofii beekuu keessa jira. Maarree waggaa meeqa jiraatte gaaffiin jedhu fudhatama hin qabu. Isatti hin dhiphatiin. Hamma jiraattetti maal hojjette isa jedhu irratti xiyyeeffadhu. Ija kee kaayyoo kee irratti irraanfadhu. Yoo dandeesse seenaa hojjedhu, yoo dadhabde seenaa barreessi. Hojjechuus barreessuus yoo dadhabde garuu har’ayyuu utuu hafuura baafattuu dhaabbiitti duuteetta. Gabaabsitee hin ilaalin. Akka namaatti duuta, hojii hin duune hojjechuuf garuu carraa qabda. Guyyaa dhufee darbu hundumaa akka qabeenya guddaatti lakkaa’i. Sa’atiiwwan ati itti fayyadamuu dandeessu 24 siif fidee dhufa. Kaayyoof kan hojjettu yoo ta’e sa’atiiwwan kun qabeenya kee kamiyyuu caalaa si mararu. Nama kaayyoo hin qabne yoo taate garuu tokkoo tokkoon isaanii si jibbisiisuu irraa kan ka’e hamma waggaa tokkoo sirra dheeratu. Yeroon kee harkuma kee keessa jira. Iddoon ati itti yeroo kee irratti aboo hin qabne mana hidhaa keessa duwwaa dha. Bilisa taanaan garuu akka barbaaddetti itti hojjechuu ni dandeessa. Akkaataan itti yeroo keetti fayyadamtu eenyummaa kee murteessa. Cancala wal qabatee socho’u, kan inni tokko isa kaan irratti dhiibbaa guddaa qabu dha—yeroon. Farda luugama hin qabne, kan ati to’achuu hin dandeenye dha. Yeroo barbaadde dhaabdee yeroo barbaadde deemsisuu hin dandeessu. Al tokko yoo darbe hin gulaaltu. Yaadannoo ta’ee sammuu kee keessaa yaadatamaa hafa malee, taatee kaleessa ta’e tokko suuta jettee keessaa haquu hin dandeessu. Yeroo keef gatii laatte jechuun jireenya keef gatii laatte jechuu dha. Yeroon kee geejjiba ittiin karaa jireenyaarra imaltu dha. Dhi’ee utuu bari’uu, bari’ee utuu dhi’uu, halkan utuu guyyaa ta’uu, guyyaan utuu halkan ta’uu, utuu guyyoota lakkooftuu, guyyoota walitti idaatee utuu ji’oota taasiftuu, ji’oota walitti dabaluun utuu waggoota taasiftuu imala kee xumurta. Akka itti qabattu beekuudhaa yoo baatte yeroon ibidda dha si guba. Isa darbe yaaddee gaabbiin ati gaabbitu guba ibiddaa caalaa si guba. Bor dulluma keessa tokkoo tokkoo waggoota dabarsiteetti gaabbuu mannaa har’a yeroo keetti fayyadami. Jecha warra adii yaadadhu: “Yakki yeroo balleessuu caalu hin jiru!” Namni si dura waan deemu duwwaaf hin deemin. Baala galaana irra buute kan gara qilleensi oofe maratti oofamtu hin ta’iin. Tokkoo tokkoo hojii hojjettuuf sababa quubsaa qabaadhu. Akka argite hin jiraatiin. Gorsa Niilsen Mandeellaa ishee inni gaafa dhiphinaa sana dubbate yaadadhu: “Kaayyoo kanaafan jiraadha. Yoo barbaachisaa ta’emmoo kaayyoo kanaaf du’uuf qophaa’aa dha.” Kaayyoo hamma du’aatti gatii baaftuuf qabaachuu yoo baatte, jireenyi kee hiika hin qabu. “Namni kaayyoo du’uuf tokko hin qabne lafarra jiraachuuf hin malu”—isa jedhu dubbii Maartiin Luuter Kiing itti dabaladhu. Nama ta’i! Nama addunyaa irra jiraatutti ba’aa hin taane. Nama buddeena ishee nyaatee, bishaan ishee dhugee, uffata ishee uffatee, durboota ishee keessaa tokko fuudhee, ijoollee horee, qabeenya isheetti fayyadamee, kasaara keessa ishee buusee, bu’aa tokko utuu isheef hin buusiin dachee kana dhiisee deemu akka hin taane. Guyyaa dhumaatti herregni yoo bu’e gatiin akka sirratti hin hafne eeggadhu. Addunyaa hamma ammaatti waan si barbaachisu siif dhi’eessiteef oolmaan ati ooltu maali? Mee naaf himi! Gatii ishee maaliin baafta? Badhaasi ati ishee badhaaftee deemtu maali? Ba’aa moo bu’aa taataaf? Situ beeka! Itti yaadi. Dabalii itti yaadi. Irratti hojjedhu. Dhaamsa koo kana akka salphaatti hin ilaalin. Bor akka hin gaabbine har’a maal-dhibdi hin jedhin. Imaanaa!! Hin gumgumiin, uumaa kee galateeffadhu! Ni danda'ama ta'ee utuu danda'amee Uumaan kee waa'ee kee utuu gaafatamee Utuu yaada kennee maaliif akka si uume Maal dubbata laata deebiinsaa maali mee? Ani nama kana lafarratti uumuun koo Hamaattii isa eegee 'sa jiraachisuun koo Sammuu isaaf kennee nama taasisuun koo Wanta biraaf miti sababni koo tokko Walirraa utuu hin kutiin haala kam keessattuu Ana uumaa isaa akka galateeffatu Kaayyoo kanaaf ture kan inni jiraatu Isaaf garuu hin galle dhugaa kanatu Xinnaafis guddaafis cal jedhee gumguma Waakkiidhaan dubbata yeroo hundumaa Jedha jedheen yaada utuu gaafatamee Akka ati jiraattuuf Waaqni inni si uume! Jireenyi addunyaa adeemsa akka ta’e si yaadachiiseera. Adeemsa akkamii isa jedhummoo amman siif hima. Adeemsichi adeemsa mijataa kan gufuu hin qabne miti. Adeemsa akka barbaaddetti bal’ifattee irra deemtu miti. Adeemsa gammachuudhaan eegaltee gammachuudhaan xumurtu miti. Sana mannaa adeemsa bu’aa ba’ii hedduu qabuu dha. Adeemsa tabba gurguddaa—mogolee nama miidhu—qabu. Adeemsa hafuura dheeraa baafachaa deeman. Adeemsa takka gaddaa takkammoo gammadaa deeman. Har’a sitti tolee kolfita. Borimmoo taatee si boossisutu uumama. Har’a milkooftee alaabaa mo’ichaa ol kaaftee raasuun addunyaatti argisiifta. Borimmoo dorgomtee kuftee akka muujjaa cooligee mataa gad qabattee yella’aa deemta. Guyyaa tokko jireenyi sitti salphatti. Guyyaa itti aanummoo hamma gaara Everest taatee tuulamtee si dura dhaabbatti. Dhiibdee dhiibdee sochoosuu dadhabda. Al tokko namni hundi hamilee siif kennee ol si qaba. Si ajaa’ibsiifata. Al tokkommoo namni hundi fuula sitti gurraachessee sitti dukkanaa’uun jireenyas sitti dukkaneessa. Yeroo tokko tokko wantonni akka ati barbaaddutti kallattii ati barbaadduun siif deemu. Yeroo biraammoo wantota ati hin eegintu si mudatu. Rakkinni rakkina waama. Haala kam keessayyuu jiraadhu. Wanti fedhe si haa mudatu. Jireenyi kee gidiraa hammamii keessayyuu haa jiraatu. Yeroo sitti tolus yeroo sitti hin tolles hojiirra oolchuu kan ati qabdu qajeelfama guddaa tokkon siif kenna. Jireenya kee keessatti hamma liphsuu ijaafillee kan ati dagachuu hin qabne. Yeroo hundumaa yaadattee raawwachuun kan siif ta’u qajeelfama jireenyaa guddaa. Innis yeroo hundumaa uumaa kee galateeffachuun akka siif ta’uu dha. Nan beeka kun baay’ee ulfaataa dha. Gaafa namaaf mijatu, guyyaa wantonni gaggaariin nama mudatan, yeroo namoonni nama jaallatan, yeroo hojjetanii itti milkaa’an, yeroo addunyaan mirga namaa dhaabattu, yeroo fayyaa guutuu qabaatan waaqa galateeffachuun salphaa dha. Garuu guyyaa haalonni nama jalaa babbadan, gaafa namaaf mijachuu didu, guyyaa wantonni hin eegamin rakkisoon nama mudatan, yeroo namni hundi nama jibbu, yeroo itti dadhabanii hojjetanii milkooma dhaban, yeroo addunyaan dalga nama galtu, yeroo dhukkubsatan....afaan ofiitii baasanii galateeffachuun akka malee ulfaata. Ta’ullee ati galateeffadhu. Hafuura baafachuu hamma dandeessutti, sammuun kee waa yaaduu hamma danda’utti galateeffadhu. Waan garaan kee dheebotu dhabdeetta ta’a. Abjuun kee ijoollummaa inni laphee kee ishee xiqqoo keessaa dha’ataa ture galma hin geenye ta’a. Bakka yaadde hin ga’iin jirta ta’a. Wanti abdii godhatte siif hin raawwatamne ta’a. Gaaffii gurguddaa keessa jirta ta’a. Nama icciitii kee siif qabu hiriyyaa dhugaa barbaaddee dhabdee rakkoo hedduu qofaa kee baattee harganaa jirta ta’a. Ta’ullee galateeffadhu. Yaadadhu! Namni waaqa galateeffachuuf sababa hin dhabu. Uffata yoo dhabde, qullaa ta’uu keef uumaa kee komachuu mannaa dhagna uffata itti uffattu qabaachuu keef galateeffadhu. Addunyaa kanarraa nama meeqatu dhagna itti uffatu dhabee ciisee aadaa jiraa. Kophee yoo dhabde, kophee dhabuu keef dhibaa’ummaa irratti dubbattee uumaa keen wal dhabuu mannaa miilla kophee itti ka’attu siif kennuu isaaf galateeffadhu. Nama meeqatu miilla hin qabuu. Yoo beelofte, miira beelaa kee obsuu dadhabdee waaqa hin komatiin. “Waan na nyaachiftu erga naaf hin laannee maaliif lafarratti na uumte? Dhalachuun koo maaliif hin hafiin?” hin jedhiin. Qaama fayyaa qabaatee beela’uu danda’u isa siif kenne galateeffadhu. Nama meeqatu waan nyaatamu utuu qabuu akka itti nyaatu dhabee dararamaa jiraa. Lubbuu koo!..... Yoo maallaqa dhabde, maallaqa dhabuu keef waaqa komachuu utuu hin taane, waan maallaqni bituu hin dandeenye qabaachuu keef galateeffadhu. Dheengadda maal akka argine yaadadhu. Nama dhukkubsatee wayyaa ofitti maree konkolaataa keessa ciisu sana yaadadhu. Suurri namichaa fi barreeffamni dhukkuba isaa ibsu konkolaaticha irratti maxxanfamee jira. Namni fayyaan tokkommoo sagalee guddiftuu qabatee konkolaaticha keessaa sagalee guddaadhaan iyyee maallaqa kadhataaf. “Adaraa Maaramii! Adaraa Gabreelii!......Nu bira hin darbinaa. Obboleessi asitti argitan kun dargaggoo ganna 28 yoo ta’u, abbaa maatiiti. Ijoollee sadii qaba: dhiira lamaa fi durba tokko. Dhukkuba onneen qabamee hospitaala Leenca Gurraachatti (Xiqur Ambassaa jedhan jarri!) yaalamaa ture. Dhuma irratti dhibeen isaa biyya keessatti yaalamuu waan hin dandeenyeef, boordiin hospitaalichaa Kibba Afrikaa, Johaannisbarg deemee akka yaalamu murteesseera. Achi deemee yaalamuuf ammoo maallaqa Itoophiyaa qarshii kuma dhibba sadii fi saddeettama gaafata. Yaa firoota koo, egaa kadhaaf kan karaatti nu baase kana dha. Adaraa keessan. Adaraa Maaramii! Adaraa Gabreelii!....Hamma dandeessan nu gargaaraa. Lubbuu obboleessa kanaa waliin taanee du’a jalaa haa baraarru. Ijoollee isaa maatii malee hafanii diigamuu irraa haa oolchinu. Lammiif kan qaqqabu lammii dha. Wal malee maal qabnaa? Adaraa keessan...” jedhee kadhata. Warra itti goranii waa hiixataniif ammoo akka bokkaa Hagayyaa eebba itti roobsa. “Mana keessan irra isin haa jiraachisu! Balaa fi dhibee akka malee isin irraa haa qabu. Nagaa guutuu qabaadhaa. Gabreeliin balaa irraa isin haa baraaru. Kadhaaf karaatti hin ba’inaa!” jedha. Lubbuu koo!..... Mee yaadi. Akka ati qarshii kuma dhibba sadii fi saddeettama hin qabne beekamaa dha. Hin qabdu. Garuu onneen kee fayyaa dha. Akka namichaa onnee dhukkubsattee maallaqa hamma sana si hin barbaachifne. Kun maal jechuu dha? Onnee fayyaa qabda jechuun qarshii kuma dhibba sadii fi saddeettama qabda jechuu dha. Fayyaan maallaqa akka caalu kan namaaf galu gaafa dhukkubsatan qofa. Amma kana...kunoo amma kaatee utuu hospitaala tokko seentee dhukkubsataa ciisee aadu argitee, du’aa fi jireenya gidduu seenee kan dhiphatu nama meeqa utuu ilaaltee, fayyaa keef uumaa galateeffatta. Namni fayyaa dhabee ittiin yaalamuuf qarshii kadhata. Atimmoo dhukkuba hin qabdu. Fayyaa qarshii caalu erga qabaattee, qarshii qabda. Giiphii kee keessaa yokiis baankiidhaa utuu hin taane, qaama kee keessaa qabda. Akkamitti ani hiyyeessa ofiin jettaree? Hin jedhamu! Dureessi siree gaarii bitachuu danda’a. Hirriba garuu maallaqa isaan hin bitatu. Namni maallaqa qabu kitaaba gaggaarii bitachuu danda’a. Beekumsi garuu maallaqaan hin bitamu. Qarshiin nyaata gaggaarii siif bituu danda’a. Garaacha fayyaa garuu namaaf hin bitu. Wantota dureessi qarshiin bitachuu hin dandeenye erga qabaattee akka ati hin galateeffanne maaltu si taasisaree? Siree miidhagaa dhabdus, waanuma irra raftu irratti hirriba nagaa raftee erga bultee; maddoota beekumsaa haalaan argachuu dhabdus beekumsa si ga’u erga qabaattee, nyaata gaggaarii nyaachuu baattus nyaattee erga siif sifaa’ee...maaliif hin galateeffattu? Lubbuu koo!... Addunyaa kanarraa guyyaa tokkotti namoota hedduutu du’u. Maarree ati namoota guyyaa kaleessaa du’anii awwaalaman keessaa tokko hin taane. Nagaan raftee nagaan dammaqxee jireenya jiraachuu itti fufteetta. Balaan tasaa si mudatee hin duune. Konkolaataan ittiin deemaa oolte galagalee si hin ajjeefne. Nyaanni ati nyaatte summaa’ee yokiis akka tasaa ol si ka’ee si hin ajjeefne. Humni elektirikaa si qabatee si hin ajjeefne. Ganna waan ta’eef bakakkaan sirra bu’ee si hin ajjeefne. Dhoqqee irra ejjettee mucucaattee kuftee hin duune. Ammayyuu lubbuudhaan jirta. Kun galateeffachuuf sababa barbaadamuu ol mitiiree? Addunyaa kanarraa namoonni hedduun barreessuuf dubbisuu hin danda’an. Mana barnootaa seenanii barnoota idilee argachuuf carraa hin arganne. Atimmoo namoota kanneen keessaa tokko hin taane. Ni dubbifta. Ni barreessita. Ergaa addunyaan waliif dhaamu ni hubatta. Ofii kee dubbisuu dadhabuudhaan namoota dubbisuu danda’an hawwaa hin jirtu. Utuun akka abaluufaa baradheera ta’ee jettee gaabbii hin qabdu. Kun si hin galateeffachiisuuree? Namoonni miliyoonaan lakkaa’aman mana keessa jiraatan waan hin qabneef daandii irra bulu. Qorraa fi bokkaa danda’anii jiraatu. Ati garuu isaan keessaa tokko miti. Kiraa haa ta’ullee malee mana keessa jiraattu qabda. Ala hin bultu. Bokkaa fi qorraan gubattee dararamaa hin jirtu. Kanaafhoo Waaqayyoon maaliif hin galateeffattu? Jireenya kee keessatti waan dhabde qofa ilaaltee hin yaadda’in. Waan qabdu irratti xiyyeeffadhu. Isa sitti hir’ate qofa ilaaltee komachaa jiraachuu dhiisiitii isa siif guuteef galateeffadhu. Barattuun kutaa tokkoo sun barnoota guddaa tokko nu hin barsiifnee? Barnoota ishee semisteera tokkoffaa xumurtee qabxii ishee bartee gara manaatti galte. Abbaan ishee ofitti waamee meeqaffaa akka baate ishee gaafate. Shanaffaa akka baate itti himte. Abbaan ishee qabxii isheetti hin gammadne. Tokkoffaa baati jedhee eegaa waan tureef fuula itti dukkaneesse. Hamilee ga’aa hin laanneef. “Tokkoffaaf utuun si eeguu shanaffaa baataa? Maaliif?” jedhee gaafate. “Baabbaa koo,” jette sagalee nama hawwatuun, “Waan siif hin galletu jiraam. Daree ani itti baradhu keessa barattoota jaatamatu jiru. Jaatama keessaa shanaffaan ba’e. Nama afur qofatu na dura jira. Barattoonni shantamii shan garuu na booddee jiru. Warra na booda jiran barattoota shantamii shan arguu dadhabdee, barattoota muraasa [4] warra na dura jiran qofa argite. Garuu maaliif?” ittiin jette. Dubbii inni ishee irraa hin eegiin dhaga’uu isaaf rifatee callise. Dhugaadhaam! Waan nu galateeffachiisu hedduu arguu dadhabnee waan nu komachiisu muraasa arginee uumaa keenyaan walitti buuna. Macaafni Guddichi maal nu barsiisaa? Seenaa nama Iyoob jedhamuu sanaa. Sababa malee gidiraan yommuu itti dhufu, fayyaa fi qabeenya isaa ijoollee isaas yeroo dhabu maal akka inni jedhe yaadadhu. Haadha manaa isaa ishee, “Waaqayyoon arrabsii du’i” isaan jetteef deebii inni deebise yaadaan qabi. “Atis akkuma dubartoota gowwaa taataa? Waan gaarii akkuma irraa fudhanne waan hamaas isa irraa fudhachuun nuuf ta’a!” jedhe. Atis akkuma yeroo wanti gaariin siif ta’u galateeffattu, wanti hamaan yeroo si mudatus galateeffadhu. Hin gumgumiin. Hin komatin. Waaqayyoon komattee isa hin gaddisiisin. Guyyaa tokkotti—sa’atii 24 keessatti—yoo xiqqaate si’a 22,000 harganta. Yeroo qilleensa ol fudhattee baafattu mara uumaadhaan, “Galata kee!” jedhi. Raawwattee waakkii hin dubbatin. Hir’uu haasoftee uumaa kee namatti hin hamatiin. Carraa argatte hundumaan, yeroo argatte hundumaatti, haala argatte hundumaa keessatti, namoota argatte hundumaatti wanta gaarii uumaan kee siif godhe qofa dubbadhu. Yeroo hedduu wanti hamaan hamma fedheyyuu yoo hammaate waan gaarii of keessaa ni qabaata. Rooziin qoraattii qaba. Nama waraana. Ta’ullee, abaaboo miidhagaa fi urgaa’aa kan akka malee ija namaa hawwatus ni qaba. Kaannisni ilkee qaba. Yoo nama hidde nama dhukkubsa. Garuu damma akka malee miyaa’u namaaf kenna. Kanaafuu, wanti hamaan tokko yommuu si mudatu, hammeenya isaa duwwaa irratti xiyyeeffattee mataa of naannessuu utuu hin taane, wanti uumaa kee si galateeffachiisu maaltu akka keessa jiru hubannaadhaan ilaali. Wanta dubartittiin guyyaa tokkoo sun dubbatte yaadadhu. Si yaadachiisuu? “Mucaan ilmaa koo umurii waggaa 16tti na jalaa du’e. Baay’ee nama gaddisiisa. Taatee kana keessaa wanti uumaa galateeffachiisu yoo jiraateef ittan yaade. Nan argadhes. Waggoota 16 yeroon ilma koo waliin ture keessatti guyyoota gammachiisoo kanneen hin irraanfatamne isa waliin dabarseera. Har’a du’aan mucaa koo dhabus, guyyoota gaggaarii sana naaf kennuu isaaf uumaa koo galateeffadheera” jette. Itti dabalteehoo? “Guyyaa tokko tokko abbaan manaa koo hojiidhaa galee na wajjin haasa'uu dhiisee taa’ee gaazexaa dubbisa. Yokiinimmoo TV ilaala. Ani isa yaadaan oola, akka inni na waliin haasa’un barbaada. Inni garuu hojii biraatti qabama. Aaruuf jedheen gidduutti waa yaada. Dubartoota addunyaa keessa jiran hedduu warra abbaa manaa hin qabne. Natti dubbachuu baatus, dubartii abbaa manaa qabdu isa na taasise uumaa koon galateeffadha” jette. “Guyyaa tokko tokko hojii oolee dadhabee galeen boqochuu fedha. Kutaa ciisichaa seenaan ciisa. Iddoo tasgabbaa’aa fi bakka jeequmsi hin jirren barbaada. Ijoolleen koo garuu mana keessa fiiganii waan taphataniif sagalee isaanii ol kaasanii na jeequ. Aaruuf jedheen gidduuttimmoo waa yaada. Ijoolleen koo taphatanii kan na jeeqan fayyaa guutuu waan qabaniif. Utuu dhukkubsatanii natti hin iyyan. Kanaaf jeequmsa isaaniitti aaruu dhiiseen, uumaa isaanii isa fayyaa isaaniif kenne galateeffadha.” “Guyyaa tokko abbaan manaa koo furtuu mana keenyaa qabatee gara manaatti galuu dide. Hojiidhaa dhufee yeroo dheeraan ala dhaabadhee isa eege. Itti aaruuf ka’een gidduutti waa yaade. Utuu abbaan manaa koo furtuu kana fuudhee hin deemne ta’ee, silaa hattuun furticha fudhatee banatee mana seena. Mana seenee meeshaa keenya hunda nu saama ture. Isan ala dhaabadhu aaruu dhiiseen isa meeshaan keenya hatamuu ooleef waaqa galateeffadha” jette. Yaa lubbuu koo!... Rakkina kee keessaa galata barbaadii uumaaf kenni. Yoo barbaaddee dhabde sababa guddaa tokkon siif kenna. Yoo xiqqaatee xiqqaatee hamma har’aatti lubbuudhaan jirta. Hafuura ni baafatta. Kun si galateeffachiisa. Yaadadhu! Umurii gabaabduu jiraatte keessatti namoota meeqa of biraa dhabdeetta. Balaa to’annaa isaanii gararraa ta’een du’anii kan hafan meeqatu jiru? Atis jabaattee hin jiraanne. Humna qabaattee, beekaa taatee, dureessa taatee yokiis waan addaa tokko qabaattee hamma har’aatti hin jiraanne. Lakki! Akkana miti. Hammam dadhabaa akka taate atuu beekta. Garuu jiraatteetta. Kun gargaarsa uumaati. Lubbuu koo!..... Qoraattii roozii kee irra jiruuf uumaa komachuu mannaa abaaboo roozii kee irra jirutti gammadi. Dubbisi, dubbisuu hin dadhabiin Hamma jiraattutti addunyaa kanarra Mudannoo hedduutu fuul dura kee jira Nama baay'ee horatta hiriyyaa fi fira Tokko si jaallata tokko si gurgura Tarkaanfii jireenyaa taasiftu keessatti Umurii kee guutuu waggaa lakkooftutti Michuun tokko jira hiriyyaan si hin ganne Haala irratti hundaa'ee kan si dhiisee hin deemne Bu'aa xiqqoof jedhee kan si hin gurguranne Ofii darbee deemuuf boolla kan si hin buufne Hiriyyaa dhugaa garaan isaa qulqulluu Waahila amansiisaa fira fira caalu Yoo kufte kan si kaasu Dadhabnaan kan si jabeessu Michuu tokko qabda michuu ajaa'ibaa ...innis kitaaba! Har’as qajeelfama guddaa tokkon siif kenna. Kun qajeelfama ati akka salphaatti ilaaluu hin qabnee dha. Take it serious! Qajeelfama kana hojiirra oolchitee si arguun fedha. Akka amaleeffattu, barsiifata akka siif ta’u, aadaa akka taasifattun barbaada. Dogoggora namoonni hedduun uuman waan ta’eef, atis qajeelfama kana hin dogoggorin. Jireenya kee keessatti kitaabotaaf iddoo guddaa qabaadhu. Dubbisuun hojii yokiis amala ati ittiin beekamtu haa ta’u. Namni waa’ee kee yaadu yeroo hundumaa wanti inni ittiin si yaadachuu qabu dubbisuu siif haa ta’u. Lubbuu koo!.... Aadaan dubbisuu aadaa ati ittiin beekamtu siif haa ta’u. Baacoo fi oduu durii funaantee nama kofalchiisuun miti. Miti! Tokko tokkotti hamattee namoota walitti buusuun miti. Xinnaafis guddaafis aartee dheekkamuudhaan miti. Namni si beeku marti amala dubbisuu keetiin si haa beeku. Kitaabonni michuu jireenya keetiiti. Michuu waan hamaa sitti hin yaadne. Michuu akka namaa waan meeqaan si hin gaddisiifne. Michuu waa siif kennuuf malee waa sirraa fudhachuuf sitti hin dhi’aanne. Michuu jaalala haala irratti hundaa’een si hin sossobne. Michuu icciitii kee baasee hin saaxille. Michuu bu’aa sirraa hin barbaanne. Michuu garaa qulqulluu. Michuu kallattii hin taane si agarsiisee galma gadheetti si hin geessine. Kitaabonni michuu keeti. Michuu ati amanachuu dandeessu; kan ati gaaf tokko dabarsee na kenna jettee hin sodaanne; michuu du’aafan of biraa dhaba jettee hin sodaanne; michuu har’a faara sitti tolee bor sitti hin jijjiiramne....kitaabonni michuu keeti. Kitaabonni hundi si gargaaru jechuu koo miti. Kanneen baay’ee si fayyadan akkuma jiran, kanneen si balleessanis ni jiru. Kanneen kallattii sirrii si argisiisanii galma miidhagaatti si geessan akkuma jiran kanneen gara hin taanetti si oofanis hedduu dha. Kitaabonni sammuu kee irratti dhiibbaa fi jijjiirama gaarii fidan akkuma jiran, kitaabonni jireenya kee miidhanis ni jiru. Tokko tokko nama guddaa guddatee lammii isaaf bu’aa buusu si taasisu, kaanimmoo nama dhaloota dogoggorsu kan badiisa namoota hedduuf sababa ta’u si taasisu. Kanaafuu, waan argatte hunda akka ati dubbiftu siif hin dhaamu. Kitaabota si fayyadan qofa akka dubbiftun si gorsa. Jireenyi dhimma filannoo akka ta’e beekta. Har’i keenya bu’aa filannoo keenya kaleessaa akka ta’e deddeebi’ee si yaadachiiseera. Filannoon keenya har’aammoo jireenya keenya isa borii irratti hundaa’a. Hamma jiraattutti filannoowwan ati taasiftu warra baay’ee barbaachisoo fi murteessoo keessaa tokko filannoo kitaabotaati. Eeggannoo guddaadhaan erga filattee booda yeroo fudhadhuutii dubbisi. Kitaabota itti amantu dubbisuuf yeroon ati fudhatte yeroo qisaasa’e sitti hin fakkaatiin. Yeroon dubbisa kitaabotaaf oole dhuguma yeroo ati haalaan dhimma itti baatee dha. Namoonni tokko tokko qabxii kana wallaalu. Mana shayee tokko ta’anii nama waliin sa’atii sadii fi walakkaa haasa’u. Ni odeessu. Dhimma dhuunfaa isaanii, dhimma namoota biroo, dhimma naannoo isaanii....waan meeqa haasa’aa oolu. Wanti isaan hafu hin jiru. Kitaaba dubbisuuf daqiiqaa kudha shan yoo fudhatan garuu du’a itti fakkaata. Yeroo isaaniitti akka waan taphataniitti ilaalu. Dogoggorri kana caalu maaltu jira laata? Yaadadhu, namoota waliin yeroo haasoftu yeroo hedduu wanta nama haaressu hin haasoftu. Mata duree ofii filatte utuu hin taane kan namichi inni ati waliin haasoftu sun filatte haasofta. Nama tokko jajjee isa kaan hamatta. Tokkoof hamilee kennitee hamilee isa tokkoorra deemta. Waan hedduu waan haasoftuuf cubbuu hedduutu keessa jira. Kitaabonni garuu dogoggoraa fi cubbuu akkanaa irraa si oolchu. Akka ati nama itti hamattu gurra siif hin kennan. Waa siif kennuuf malee waa sirraa fudhachuuf carraa hin argattu. Maamilli ati waliin dubbattee jal’ina kamuu keessa hin galle kitaaba qofa! Yoo kun soba sitti fakkaate asuma irratti dhaabiitii nama tokko waliin haasa’i. Daqiiqaa muraasa waliin haasa’ii hammam wantota hin barbaachifne akka dubbattu of irratti ilaali. Kanaafuu, akka kootti namoota waliin yeroo dheeraa fudhattee kitaabotaaf yeroo dhabuu mannaa, kitaabotaaf yeroo dheeraa kenniitii namootaaf yeroo kennitu gabaabsi. Gaaffii akka qabdu nan arga! “Kun attamitti danda’amaa? Nama malee akkamittan jiraadha?” yeroo naan jettu natti dhaga’ama. Maaliif dalga na hubattaa? Maal taate? Nama malee jiraachuu dandeessa yooman jedhe?" Lubbuu koo!..... Si dadhabaa kana haa turuu eenyuyyuu nama malee jiraachuu hin dandeenye. Sana gochuu kan yaale yoo jiraatemmoo hin milkoofne. Yesuus Kiristoos lafa irra yeroo ture namoota kudha lama waamee—bartoota taasifatee—waliin jiraate. Isayyuu namni barbaachiseera. Atis nama malee jiraachuu hin dandeessu. Karaa kamiinuu hin dandeessu. Qabxiin ani siif ibsuu barbaade garuu namoota wajjin jiraattuuf yeroo hin barbaachifne akka hin kenninee dha. Nama taa’ee nama sitti hamatu waliin sa’atii hedduu gubuu irra kitaaba waan gaarii irraa barattu waliin turuu siif hin wayyuu? Wayya! Kitaabota hedduu dubbisuun nama sababaa fi bu’aa gad fageessee yaadu si taasisa. Hammam beekaa akka taate miti, hammam wallaalaa akka taate si argisiisuun beekumsa dabalataa argachuuf dheebuu si keessatti uumu. Hammuma baay’ee dubbisaa dhuftu beekumsa dheebochaa dhufta. Yoo dubbifte dubbiin ati dubbatu bilchaataa fi kan namoota irratti dhiibbaa taasisu ta’a. Dubbattee amansiifta. Hawaasa keessatti dhageettii qabaatta. Hayyuu taata—hayyuu bu’aa buusu. Wanta michuun keenya yeroo darbe nuun jedhe yaadadhu. “Maaliif akkanatti yeroo dheeraa fudhattee dubbiftaa?” jennee yeroo gaafanne deebiin isaa maal turee? “Dubbisuun gaarii dha. Ergan kitaabota dubbisuutti ka’ee sammuun koo nagaa argate. Dubbisuun sammuu bal’isee afaan dhiphisa. Baay’ee kan dubbiftu yoo taate waan baay’ee hin dubbattu. Xiqqoo dubbatta, garuu ishumaan waan guddaa hojjetta” nuun jedhe. Nama hin dhibuu? Kitaabota dubbisuun sammuu namaa akka bal’isuu fi afaan namaa akka dhiphisu erga nuuf himee maaliif hin dubbifturee? Maallaqa kitaaba bitachuuf baafteef gaabbuun sirra hin jiraatu. Na fayyada jettee kitaaba itti amantu bituuf maallaqni ati baaftu akka waan baankii kaawwatteetti sitti haa dhagaa’amu. Iddoo baankii caalu, bakka amansiisaa, gola hattuun seentee si jalaa hin hanne, kutaa moofa’ee si jalaa hin banne keessa kaawwachuu dha—sammuu kee keessa. Mudannoo hiriyyaa keenyaa isa yeroo darbee yaadadhu. Tolasaan qarshii 150 qofa giiphii isaa keessaa qaba ture. Hiriyyaa isaa Gaarummaa waliin osoo deemuu karaa irratti nama kitaabota gurguru argan. Itti goraniis ilaalan. Achumaan Tolasaan qarshii jaatama jaatama baasee qarshii 120’ n kitaabota lama bitate. Qarshii 30 qofatu isaaf hafe. Gaarummaan akka malee itti dheekkame. Sun gowwummaa guddaa fakkaatee itti mul’ate. Tolasaan ija isaa keessa ilaalaa Gaarummaadhaan akkana jedhe, “Hin dogoggorin! Kitaaba bitachuuf qarshiin baaseef yoomiyyuu hin gaabbu. Qarshii walirra tuulee dureessa ta’uun waan addaa miti. Sun salphaa dha. Addunyaa kanarraa wanti ati akka tasaatti ta’uu dandeessu dureessa dha. Dureessa maallaqaa. Maaltu beeka? Guyyaa tokko akka tasaa osoo karaa deemtuu dhagaa calaqqisu tokko argitee gad jettee fudhatta. Yommuu qorachiiftu warqee ta’a. Deemtee gurguratta. Argitee! Dhagaa lafaa fuutee gurgurattee ittiin miliyeenera taata. Yoo kun siif ta’uu baatemmoo waliin dhooftee duroomuu dandeessa. Qarshiin waraqaa seera qabeessa dha—ni hatama. Hattee duroomuun salphaadha” jedhe. Ittuma fufee akkana jedheen, “Addunyaa kana irraa wanti ati akka tasaatti ta’uu hin dandeenye hayyuu dha. Eenyuyyuu akka carraa hayyuu ta’uu hin danda’u. Sababni isaa beekumsi akka qarshii waraqaa miti. Giiphii keessa yokiin baankii keessa hin kaa’amu. Harkaan hin qaqqabamu, ijaanis hin argamu. Sammuu keessatti qofa kuufamuu danda’a. Maarree namni hayyuu ta’uu fedhu, beekaan beekumsa isaan dhalootaaf waa buusuu barbaadu yoomiyyuu karaa ittiin beekumsa argatu barbaaduu qaba. Karaawwan gara sanatti geessan keessaa tokko—inni murteessaan—kitaabota dubbisuu dha.” Tolasaan ibsa ajaa’ibsiisaa kenne. Atis ibsa kana qalbifadhu. Ergaa guddaa iddoo gaarii kaa’amuu qabuu dha. Yoo waan fedheef yeroo dhabde kitaabota waliin dabarsuuf yeroo hin dhabin. Eenyu irraallee yoo fagaatte kitaabota irraa hin fagaatiin. Itti dhi’aadhu. Michoomfadhu. Ofitti qabi. Wanti nama gaddisiisu hawaasi ati keessa jirtu muuxannoo dubbisuu ga’aa hin qabu. Abbootiin ijoollee isaaniif kitaabota barbaachisoo bituuf fedha hin qabaatan. Hiriyyoota isaanii waamanii galgala tokko dhugaatii wal afeeru. Biiraa dhuganii dhuganii garaatti of guutu. Dhugaatii bor irraanfatamuuf qarshii dhibbaa fi wayi baasanii, kitaaba ijoollee isaanii fayyadu garuu qarshii shantamaan bituu dadhabu. Sababni isaa yoo kitaaba bitan akka waan maallaqa isaanii waan hin taanetti baasaniitti ilaalu. Ilaalchi kun ilaalcha dhukkubsataa dha. Ilaalcha rakkina qabu. Akkasitti akka yaadan kan isaan taasisu dhiphina sammuuti—sunimmoo ofii isaanii kitaabota dubbisuu dhabuu isaanii irraa dhufa. Amma waan hedduu waan hubatte natti fakkaata. Eebba sana yaadadhu, “Sammuun kee qullaa ta’uu irra giiphiin kee qullaa haa ta’u!” isa jedhu. Maarree, giiphii keetti hir’isii sammuu keetti kuusi. Nan beeka aadaan dubbisuu Afrikaa keessatti hir'ina qaba. Nuti ijoollee Afrikaaf waa dubbisuu fi barreessuu caalaa uumaan haasa’uu nuuf kenne. Daqiiqaa shan dubbisuu mannaa sa’atii shan odeessuu filanna. Haasofnee haasofnee hin quufnu. Taatee guyyaa tokkoo waggaa guutuu dubbanna. Faranjoonni Lixaa dhufanii maakiyaatoo qarshii shanii nu afeeruun waan meeqa nu haasofsiisu. Isa nuti haasofnu waraabbatanii fudhatanii deemu. Yeroo xiqqoo booda oduu keenya kitaaba gochuun maxxansiisanii gatii guddaan nutti gurguratu. Dubbisuu baannus irraa bitanna. Fuula tokko hin barreessinu, fuula tokko hin dubbifnu. Akka kootti dhukkubni kana caalu hin jiru. Dhukkuba fayyina atattamaa barbaadu dha kun. Namoonni gariin kaayyoo sirrii hin taaneef kitaaba dubbisu. Fakkeenyaaf, yoo hirribni isaan qabachuu dide qofa kan kitaaba dubbisan hedduu dha. Akka kitaabni lafarra jiru kan yaadatan gaafa hirribni dhibu dha. Isumayyuu irraa barachuuf utuu hin taane, hirriba isaanii ittiin eeggachuuf. Yeroo hirribni isaanii dhufu kitaaba dugdaan ciisanii dubbisaa turan funyaanitti haguuggatanii rafu. Ni rafu. Halkan guutuu rafu. Rafanii rafanii hin quufan. Nama tokkoof guyyaa tokkotti hirribni sa’atii torbaa ga’aa dha. Namoonni tokko tokkommoo sa’atii ja’a qofa rafnaan ga’aa dha. Kan maaliitiree inni kitaaba dubbisuu dhiisanii halkan guutuu rafaa bulan? Namoonni tokko tokkommoo waan hojjetan dhabanii yeroo muka’an kitaabni ija isaanii dura bu’a. Mukuu itti ba’uuf qofa dubbisu. Kunis kaayyoo fayyaalessa miti. Kitaaba dubbisuuf yeroon mijataan yeroo itti sammuun ofii dadhabee waan hojjetu wallaalu miti. Yeroo itti lafti namatti dhiphatee miirri namaa jeeqamu miti. Yeroo waan fuudhanii waan kaa’an wallaalan miti. Yeroon kitaaba dubbisuuf ta’u inni sirriin yeroo itti sammuun namaa dadhabbii fi mukuu irraa bilisa ta’ee odeeffannoo argatu fudhachuuf qophaa’aa ta’uu dha. Walakkaan immoo utuu namoonni kitaaba tokko jajanii dhaga’anii irraa ergifatu. Silaa maallaqa baasanii bituun isaaniif akka yakkaatti ilaalama. Ergifatanii fudhatanii galu. Fuula jalqabaa bananii ilaalu. Galataa fi seensa kitaabichaa qofa dubbisu. Galagalchanii dugda kitaabichaa irra isa jiru dubbisu. Sana goonaan boraatii siree isaanii irra jiru jala kaa’u. Ofii hin dubbisan, namas hin dubbisiisan. Hayyuun sun maal jedhee? “Akka nama kitaaba dubbisuu eegalee gidduutti dhiisuu namni nama gaddisiisu hin jiru!” Namoota akkanaa meeqa qabnaa laata? Keessumaa hawaasni keenya kanaan guddaa komatama. Lubbuu koo!... Kaayyoon ati kitaabota dubbiftuuf waan tokko qofa haa ta’u. Innis beekumsa ittiin of fayyaddee lammii kee fayyaddu argachuuf. Na amani, qajeelfamni kun si gargaara. Dubbisi dubbisi dubbisuu hin dadhabin. Hin nuffiin. Addaan hin kutin. Yoos nama dhimma baasu taata. Ni guddattas. Jabaadhu! Obsi, Obsa hin dhabiin Addunyaa gidiraa addunyaa rakkistuu Kan nama waraantu qoraattiidhaan guutuu Bu'aa ba'ii qabdi hundaaf hin mijattu Tokkotti yoo tolte kaanittimmoo hamtuu Tokko kofalchiiftee 'sa tokko boossisti Nama tokko ol kaastee 'sa tokko gad buusti Filannoo mataa isheen nama wal caalchifti Ija tokko hin qabdu qooddee nama ilaalti Jireenyi ofuma ishee mana barnootaati Rakkistee dhiphistee waa nama barsiisti Mi'aawaas hadha'aas gaarii ta'u hamaa isaa Danda'anii deemuuf gammachuu fi gadda isaa Meeshaan tokkotu jiru baay'ee barbaachisaa ...innis obsa! Jireenyi addunyaa bu’aa ba’ii akka qabuu fi daandii bal’ifatanii irra deeman akka hin taane duraan siif himeen ture. Bu’aa ba’ii sana keessa darbuuf wantota haalaan barbaachisan keessaa tokko obsa dha. Jireenyi addunyaa galaana dha yoo jedhame, riqichi ittiin ce’an obsa dha. Lubbuu koo!... Yoomiyyuu Macaafa Qulqulluu dubbisuun amala ijoollummaadhaa kaastee barsiifattee dha. Sun qajeelfama jireenya keetiiti. Ammas yaadaadhu! Kitaabni guddichi maal akka barsiisu. Noh markaba ittiin badisa oolu hojjetachuuf waggoota 120 itti fudhate. Waggoota kana hundumaa hojii tokko hojjechuun dadhabsiisaa ta’uurra darbee nuffisiisaa dha. Waan hojjechuuf of kenne tokkoof namni hamma kana gatii baasa jechuu dha. Abrahaam ilma isaa argachuuf waggoota 25 eeguutu itti ture. Utuu dhala hin godhatin umuriin isaa waggoota 99 kan ga’e Abrahaam, guyyaa tokko uumaan maqaadhaan isa waame. Waamee waadaa guddaa tokko isaaf kenne. Ilma akka isaaf kennu. Haa ta’u malee, ilma isaa sana argachuuf waggoota 25 eeguutu isa irra ture. Museen waggoota 40 guutuu lafa onaa keessa taa’ee Waaqa eeggachuutu irra ture. Waggoonni 40 qoosaa dhaa? Jabinni ittiin obsanii hamma kana eeggatanhoo eessaa dhufaa? Kun hin ulfaatuu? Namoota Macaafa Qulqulluu keessaa duwwaa miti. Baroota adda addaatti namoonni obsa qabaachuun fakkeenya siif ta’an hedduutu jiru. Mee armaan gaditti muraasa isaaniin si yaadachiisa. Li’oonaardoo Daavinchii hamma tokko seenaa jireenya isaa beekta. Nama uumaan kennaa hedduu kenneef—nama dandeettii addaa qabu ture. Saayintistii, artistii fi nama filoosoofii ture. Fakkii kaasuudhaan namni isa dorgomu waan jiru hin fakkaatu. Moonaaliizaan hojii isaa addaati. Akka salphaatti hin hojjenne. Baay’ee baay’ee itti dadhabe. Hidhii Moonaaliizaa qofa hojjetee xumuruuf waggoota 11 hojjete. Hubadhu! Guyyaa 11 ykn ji’oota 11 miti. Waggoota 11’n jedhe. Obsa guddaa! Toomaas A. Ediisen namoota dandeettii kalaqaa adda ta’e qaban muraasa addunyaan keenya argite keessaa isa tokko ture. Barumsa ji’a sadii qofaa ture kan barate. Dhamaatii mataa isaa fi gargaarsa harmee isaatiin garuu addunyaa kanaaf oolmaa guddaa ooleera. Kanaafuu, namoota addunyaan kun tasuma dagachuu hin dandeenye keessaa tokko dha. Balbii elektirikii hojjechuuf yeroo 10,000 ol irra deddeebi’ee yaaluu qaba ture. Kanas hubadhu! Yeroo kudhan hin jenne, yeroo kuma kudhan! Balbii ishee hojjete sana hojjetoota isaa keessaa isa tokko waamee akka inni isaaf kaa’uuf itti kenne. Innis baatee utuu deemuu lafa buusee cabse. Hojii yeroo hamma sana dheeratu fudhatee hojjetame al tokkotti lafa buusee yommuu cabsu—utuu Ediiseniin taatee maal taata? Inni garuu ni callise. Irra deebi’ee hojjete. Wanti nama ajaa’ibu immoo isa irra deebi’ee hojjete sanas namicha isa dura jalaa cabse sanatti kennuu isaati. Namoonni hedduun utuu jiranii isa balbii jalqabaa jalaa cabse waamee itti kennuun isaa fakkeenya obsaa namoonni hedduun ajaa’ibsiifatan ta’ee jiraata. Obsa! Niilsen Mandeellaan bilisummaa biyya isaa isa abjoote bira ga’uuf waggoota 27 mana hidhaa Rooben keessatti hidhamee eeguutu irra ture. Yeroo mana hidhaa seene ga’eessa ture. Yeroo hiikamee ba’u garuu jaarsa mataa harrii ta’ee ture. “Obbo Mandeellaa, ni dulloomtekaa!” isaan jedhe namichi tokko. “Eyyee, bilchaadheen ba’e!” jedhee deebiseef. Hiikaa Awwaajii (Onesimoos Nasib) Macaafa Qulqulluu yeroo jalqabaaf Afaan Oromootti hiikuudhaan beekama. Sana birattis kitaabota biroo tokko tokko hiikee maxxansiiseera. Kitaabota ofii isaatiis barreesseera. Namoota guddina Afaan Oromoof ga’ee addaa taphatan keessaa nama tokko ture. Biyya Awurooppaa keessatti waggoota 10 gannaa fi bona guutuu taa’ee Macaafa Qulqulluu hiike. Hiikee erga xumuree boodammoo deggersa gaafatee maxxansiisuuf waggoota 7 guutuu itti fudhate. Walumaa galatti waggoota 17 itti fudhate—hojiin hiikkaa sun. Tokko lama jedhee ibsee fixuu hin danda’u. Obsanii kaayyoo isaanii bira kan ga’an, itti dadhabanii hojjetanii abjuu isaanii fiixaan kan baafatan, dhiibbaa fi rakkina, gufuu fi miidhama isaan mudate hundumaa keessa darbanii bakka yaadan kan ga’an hedduutu jiru. Ati garuu, qoramtee kan itti darbuu dadhabde inni guddaan obsa dha. Kaayyoo qabda. Abjuu qabda. Mul’ata qabda. Fagoo yaadda, fagoo argitas. Garuu obsa hin qabdu. Wanti ani siif mirkaneessuu barbaadu garuu obsa malee eessayyuu ga’uu akka hin dandeenyee dha. Dhugaa dha! Addunyaan kun kan warra obsa qabaniiti. Jireenya kee guyyaa guyyaa keessatti obsi murteessaa dha. Keessumaa amala namootaa dandeessee wajjin jiraachuuf obsa qabaachuun dirqama dha. Siin garuu si taajjabeera. Deddeebitee obsa dhabdeetta. Yeroo hedduu garaa dhiphatteetta. Garaa dhiphachuu kee irraa kan ka’e waan gurguddaa dhabdeetta. Toomaas A. Ediisen hojii tokkotti milkaa’uuf yeroo 10,000 yaale jedhee amma sitti himeera, yaadadhu, ati garuu yeroo lama sadiiyyuu hin yaaltu. Al tokko hojjetta. Yoo kufte ciniiinnatee lammaffaa yaalta. Sana booda carraa kee, namoota, akkasumas uumaa kee komachaa dhiiftee deemta. Galgala tokko maal jettee akka gumgumte yaadadhu. Mee yaadadhu. Karoora pirojektii (proposal) barreessite. Hojii guddaa tokko ittiin hojjechuuf maallaqa guddaa heyyamsiifatte. Dhaabbanni siif heyyame sun waajjira mootummaa keessaa hojjechaa turterraa xalayaa deggersaa barreeffadhuu kottuutii maallaqa fudhadhu siin jedhe. Bara jireenya kee maallaqa ati argattee hin beekne ture. Eessatti beektaa? Ati hiyyeessa. Maallaqa hin beektu, ammoo maallaqni si hin beeku. Kanaafuu, maallaqa hamma sana ga’u sochoosuu danda’uu keef gammaddee waan taatu wallaalte. Akka waan dandeettii mataa keen argattee of jajje. “Yes! I did it!” (Nan hojjedhe!) jette—afaan warra bishaan gamaan. Gammachuu irraa kan ka’e dacheen hammas bal’attu kun sitti dhiphatte. Qophii barbaachisu hunda xumurte. Gammachuun guyyaa sanaa hin irraanfatamu. Edaa baay’ee yoo gammadan akka sana ta’u! Guyyaan isaa Kamisa ture. Xalayaan deggersaa guyyaa sana siif xumuramuu qaba. Jimaata akka siif hin hojjetamne dhaabbanni maallaqa siif kennuuf ture gaaf sana dhimma gargaarsaa irratti hin hojjetu. Sambanni immoo guyyaa itti namoota waliin deemtee hojii karoorfatte sana raawwattu ture. Maal godharee?... Geggeessaan waajjira keetii xalayaa jedhame siif kenne. Ati garuu ariifachuu irraa kan ka’e xalayicha waraqaa waamichaa namootaaf qopheessite waliin bakka saddeetitti kutte. Saffisaan poostaa duwwaa qabattee gara dhaabbata gargaarsaa sana deemte. Achi geessee ilaallaan, poostaa waraqaan keessa hin jirree dha. Fiigichaan gara waajjira keetti deebite. Achi geenyaan geggeessaan waajjiraa hin jiru. Itti aanaan immoo—haala nama gaddisiisuun—xalayaa siif kennuu dide. Chaappaatti sanduqa cufatee utuu ati ilaaltuu ba’ee deeme. Guyyaa sa’atii 10:00 tti sitti dukkanaa’e. Biyyaaf guyyaa dha, siif halkan ta’e. Carraan guddaa sitti fakkaate sun utuu si jalaa gubatuu argite. Ibidda carraa kee si jalaa gube karkarfatte. Si gube! Fala dhabdee dhiiftee deemte. Akka nama maraatee harka raastee qofaa kee haasa’aa deemsa itti fufte. Geejjibaan konkolaataa keessa seentee bakka itti buutu wallaalte. Konkolaachisaan iddoo ga’uuf ka'e waan ga’eef akka buutu si gaafate. Irraa buuteef. Buutee immoo karaa walakkaa deemuu eegalte. Bitaa fi mirga keen konkolaataatu fiiga. Sagalee akeekkachiisaa (fiinoo) afuufanii dadhabanii sirraa goranii darban. Inni tokko garuu siif gaddee konkolaataa isaa dhaabe. Morma isaa karaa foddaa konkolaataa gad-baafatee akkana siin jedhe: “Friend! Abdii tokkollee hin qabdu jechuu dhaa?” “Hin qabu! Abdii eessaan fidee? Nama abdii qabun fakkaadhaa?” “Nama gaddisiisa! Waan hundaafuu, guyyaa tokko siif darba ta’aa utuu qarqara irra deemtee wayya!” Aariin yeroo sanaa dhukkuba garaachaa sitti fide. Baay’ees dhukkubsatte. Jecha ittiin guyyaa sana uumaa komatte yaadadhu. “Uumaan eessa deemee? Yeroo namni tokko dabaa hammas ga’u narratti hojjetu maaf callisee ilaalaa? Yaa anaa! Amma ani maal naaf wayyaa? Inni nama hin qabne Waaqa qaba. Inni Waaqa hin qabne nama qaba. Ani lachuu keessaa hin qabu. Yaa anaa….” hin jennee ati? Hin jennee? Obsi akkanaa? Obsi bor keessatti abdii arganii isa har’aa dhiisuu dha. Aduu bor ba’uuf jirtu yaadanii dukkana har’aa keessatti jabina argachuu dha. Gufuu dukkana keessaan nama rukkutu dhukkuba isaa obsuu dha. Lubbuu koo!..... Kitaaba Waaqaa irraa maal baranne? Yesuus Kiristoos yeroo namoonni isa arrabsan, reeban, itti tufanii fi fannisanii ajjeesan ni callise. Deebii hin laanneef. Fannoo irra taa’ee warra isa fannisaniif kadhate: “Yaa abbaa waan gochaa jiran hin beekanii isaaniif dhiisi" jedhe. Garuu maaliif? Maaliif isaan hin abaarre? Maaliif humna waaqummaa isaa fayyadamee diinota isaa du’aan hin adabnee? Maaliif gatii gatii isaanii hin laanneef? Maaliif jettee yaadda? Kabaja guddaa du’a garasitti isa eegu yaadee wanta guyyaa sana isa mudate obse. Malee dhukkubsachuu dhabee miti? Nama muka irratti fannifame caalaa eenyutu dhukkubsataa? Harka mismaarri mukatti hodhe caalaa harka kamtu dhukkubsataa? Miilla mukatti hodhamee dhiiga cobsu caalaa maaltu dhukkubsatan jedheem? Cinaacha eeboon waraanamee dhiigni keessaa dhangala’u caalaa mee maaltu haa dhukkubsatuu? Kiristoos garuu sana hundumaa obse. Cal jedhe! Obsi dhugaan kana dha. Lubbuu koo!... Atoo? Madaallii obsaa irratti yommuu madaalamtu akkam? Atuu beekta. Nama si arrabseef achumatti gatii isaa kennitaaf. Tokko isa si arrabse atimmoo shan arrabsita. Nama dabaa sitti yaade dabaa itti yaadda. Hin dagatin! Karaan milkaa’inatti geessu qoraattiin kan guutamee dha. Waraanamaa, qoraattii ofittii buqqisaa, aadaa, okkolaa deemta malee siif mijatee, kophee baay’ee namatti tolu miilatti godhattee, bashannanaa fi kolfaa kan irra deemtu miti. Ni kufta, ni kaata, ni kufta, ni kaata—kun qajeelfama milkaa’inaati. “Namni madaa kufaatii hin obsine deemsa milkaa’inaa hin eegalin” kan jedhan sun kanaaf. Wanta meeqa jalqabdee obsa dhabuun gidduutti kuttee dhiifte? Sana gochuu keen humnaa fi yeroo kee hammam qisaasessite? Eessa ga’uuf isa turte hankaaktee? Waan meeqatu si darbee? Barreessaa guddaa ajaa’ibsiifattu Naappooliyoon Hiil irraa maal barattee? Kitaaba isaa Think and Grow rich jedhamu keessatti namichi kun maal sitti himee? Seenaa Darbii fi eessuma isaa yaadadhu. Koloraadoo keessaa warqee qotanii baasuuf maallaqa firoota irraa liqeeffatanii meeshaa barbaachisu bitatanii lafa qotuu eegalan. Warqeen baay’inaan naannicha akka jiru mallattoo argan, argachuu garuu hin dandeenye. Qotanii dadhaban. Dhuma irratti obsa dhabuu irraa kan ka’e yaalii isaanii addaan kutuuf wal mari’atan. Mari’atanii murteessan. Meeshaa warqee ittiin qotan kan doolaara Amerikaa hedduun bitame sana gatii baay’ee xiqqoodhaan namicha tokkotti gurguranii deeman. Namichi meeshaa irraa bitate sun garuu abshaala ture. Ogeessa oguma sanaa qabu (Injiinara) waamee akka isaaf ilaalu gaafate. Ogeessichi akka baratetti herrega muraasa erga hojjetee booda warqeen bakka Darbiinfaa qonnaa sana dhaaban irraa kophee sadii qofa fagaatee akka argamu mirkaneesse. Argitee? Namni obsa hin qabne qotee qotee tarkaanfii sadiif jedhee warqee dhaba. Itti fuftee qotuuf obsa dhabuu kee irraa kan ka’e warqee hammamtu si darbee laata? Darbiin umurii isaa yeroo dheeraaf gatii namoota irraa liqeeffatame sana kaffalaa jiraate. Namichi meeshaa bitate garuu miliyoonara ta’uun dureessota biyyaa keessaa tokko ta’uu danda’eera. Naaf ta’a jettee waan itti amantu tokkotti obsa hin dhabiin. Nama mari’attees addaan hin kutiin. Kun yoo ta’uu dide sanatu ta’a. Sun yoo ta’uu dide isa kaantu ta’a. Har’a yoo milkaa’uu baatte bor milkoofta. Bor milkaa’uudhaa yoo baatte iftaan milkoofta. Barana mo’achuu yoo baatte bara itti aanu mo’atta. Wanti ani siif mirkaneessuu barbaadu tokko jira, hamma abdii hin kutannetti, hamma itti fuftee yaaltetti mo’achuun kee hin oolu. Dubbii Maartiin Luuter Kiing Jr, tokko siif himeen dhaamsa koo har’aa gudunfa. “Yoo barrisuu dadhabde fiigi. Yoo fiiguu dadhabde dafii deemi. Yoo daftee deemuu dadhabde tiradhu. Yoo tirachuu dadhabde daa’imi. Yoo daa’imuu dadhabde foqoqi. Akka feetetti socho’i; hin dhaabatin duwwaa!” Namoota waliin nagaadhaan jiraadhu Haa tolus haa badus mijatus hammaatus Waan gaarii siif godhus gaarii gochuu baatus Hiixatee siif kennus didee si dhowwatus Garaan 'saa siif laafus homaa sitti jabaatus Dhala namaa wajjin jiraachuun dirqama Qofaa kee hin jiraattu dandeessee matumaa Takkaa si madeessee booddee si fayyisa Al tokko si aarsee simmoo gammachiisa Quuqama kee aadaa waraansa kee obsaa Wajjinin jiraatta si'uma barbaachisa Addunyaan qofaa kee deemtee irra jiraattu Kanaan dura hin turre sichis hin argattu Kanaafuu lubbuu koo mee malan siif mala Namaaf iddoo kenni waan hundumaa caalaa Xinnaafis guddaafis qabaadhu jaalala ...kanatu siif fala! Hariiroo namoota wajjin qabdu ilaalchisee namoota gorsa guddaa irraa argatte keessaa isa hundumaa caalaa si fayyade ni yaadattaa? Akkamitti irraanfatta? Dhugaa dubbachuuf taanaan, namichi sun yaadatamuutu isaaf ta’a. Jireenya kee keessatti gumaacha addaa siif gumaache. Si qajeelche. Maqaa isaa? Del Karniijee! Jireenya addunyaa kanarraa namoota hedduu waliin qooddatta. Addunyaan iddoo qofaa ofii jiraatan utuu hin taane, obdii keessatti jireenya waliin qooddatanii dha. Namni bineensa hariiroo hawaasummaa uumee jiraachuuf uumamee dha. Kanaafuu, jaallattus jibbitus jireenya kee keessaa nama dhabuu hin dandeessu. Mee ilaali. Bitaa fi mirga kee, dhi’oo fi fagoo, asii fi achi sirriitti ilaali. Abbaan kee nama. Harmeen kees nama. Obboleessi kee nama. Obboleettiin kees nama. Hiriyyoonni kee dhiiraa nama. Hiriyyoonni kee durbaas nama dha. Haati manaa kee nama. Ollaan kee nama dha. Gara fuula duraatti— yoo Waaqayyo jedhe—warri ati godhattu ijoolleen kees namoota dha. Pilaaneta qofaa kan namni irra hin jirre hin argattu. Hammamuu yoo si miidhe, hammamuu yoo sitti darbe, hammamuu yoo dabarsee si kenne, hammamuu yoo si rakkise....namattii adda baatee hin jiraattu. Lubbuu koo!... “Yoo dandeessan namoota hundumaa wajjin nagaatti jiraachuuf yaalaa” isa jedhu qajeelfama Macaafa Qulqulluuf iddoo guddaa kenni. Dubbii kana akka salphaatti hin ilaalin. Namoota hundumaa wajjin nagaatti jiraachuun hammam akka ulfaatu namni hunduu beeka—namni hundi namoota wajjin jiraata waan ta’eef. Ulfaatus, garuu ni danda’ama. “Akkamitti?” jettee gaafachuun mirga keeti. Akka akka amala isaatti isaaf deebisuudhaan. Hariiroo namoota waliin qabdu wantota ulfaataa taasisan keessaa tokko garaa garummaa uumaan ittiin namoota uumee dha. Yeroo ani dhaamsa kana siif barreessu kana baay’inni namoota addunyaa irra jiranii lakkoofsaan biliyoona 7 ta’uun beekameera. Namoonni kun hundi eenyummaa mataa isaanii qabu. Namoonni lakkuu dhalatan tarii wal-fakkaachuu danda’u. Garuu raawwatanii tokko ta’uu hin danda’an. Sana jechuun namoota karaa hundumaa adda adda ta’an biliyoona 7 guutuutu jiru jechuu dha. Amala mataa mataa isaanii qabu. Eenyummaan isaaniis kophaatti. Isa inni tokko jaallatu isa tokkotu jibba. Isa inni tokko hawwu inni tokko ni baqata. Fedhiin namoota hundumaa adda dha. Kun hariiroo namoota wajjin qabdu ulfaataa taasisa. Yoo qalbeeffatte Deel Kaarniijee waan guddaa si gorseera. Kitaaba isaa How to Win Friends and Influence People jedhamu keessatti wanti inni sitti hime kallattii si argisiisuuf ga’aa dha. Macaafa Qulqulluutti aanee jechuu kooti. Mee yaadota namichi siif dhaame gabaabseen siif gudunfa: Qajeelfama # 1: Damma yoo barbaadde, gaagura isaa hin dhiitin. Hamma nama wajjin jiraattutti qajeelfama si gargaaru— qajeelfama guddaa dha kun. Argitee? Yeroo baay’ee namoonni damma isaa malee gaagura hin argan. Gaagura malee garuu damma argachuun hin danda’amu. Namni nama ta’ee addunyaa irratti uumamuu isaa qofaaf kabajamuutu isaaf ta’a. Nama akkamiiyyuu haa ta’u, umurii akkamii irra haa jiraatu, sadarkaan barnootaa isaa hammamuu haa ta’u, qabeenyaanis waan fedhe haa ta’u, bifni isaa waan fedhe haa ta’u, nama ta’ee hamma dhalatetti ulfina qaba. Kabaja haala irratti hin hundoofne. Maaliif yoo jedhame, harka Waaqayyoon waan uumameef, ogummaan Waaqayyoo inni ajaa’ibiisaan ittiin mul’ateera. Namoonni baay’een qajeelfama kana hubachuu waan dadhabaniif si rakkisu. Hojii ati hojjettu ni jaallatu, siif garuu homaa iddoo hin qaban. Waamanii si ergatu, gatiin dadhabbii kee garuu sammuu isaanii keessa hin dhufu. Waan ofii barbaadan sirraa argachuuf baay’ee jarjaru, waan si barbaachisu garuu quba hin qaban. Maal akka ati isaan gargaaruu dandeessu yaadu, maal si gargaaruu akka yaadan garuu hin yaadan. Akka carraa ta’ee ijoollummaa keetii eegaltee rakkoo akkanaa qabda. Kanaafiim waan hedduu hojjettee akka waan waa hin hojjennee kan taate. Halkanii fi guyyaa itti dadhabdee waan ati hojjette iji siif argu dhabamee kunoo akka mataa gad-qabattetti jirta. Hedduun si ergatee si ergatee dugda qullaa si oofe! Yeroo tokko tokko namni kan awwaalamu du’ee qofa miti. Namni utuu lubbuun jiruu awwaalamu jira. Namoota hedduun marfamee utuu jiruu ija isa argu tokko kan hin qabne. Namoota bu’aa mataa isaaniif isa barbaadan hedduu qabaatee, namoota isa gargaaruuf isa waaman argachuuf kan hin milkoofne. Harka waa irraa fudhachuuf itti hiixatu baay’ee qabaatee, harka waa isaaf kennuuf itti hiixamu dheebotee ijaan argaafuu kan dhabu. Namoonni akkanaa, namootaan marfamanii miira qofummaan dhiphatan meeqa ta’u? Shakkii malee hedduu dha. Ija si argu dhabdus, iji kee garuu namoota hedduu haa argu. Namoota bu’aaf sitti dhi’aataniin marfamtee namoota si gargaaruuf yaadan dhabdus, ati immoo jaalala bu’aa irratti hin hundoofneen namootatti dhi’aadhu. "Abalu maal na gargaaruu danda’a?” jettee yaaduu mannaa, “Abaluun maalan gargaaruu danda’aa?” jedhii yaadi. Bu’aa mataa keetii kan namootaa hin dursiisiin. Hojiin kee dhokatee, hamma uumaan awwaala kee diigee si baasutti, namoota akka kee awwaalamanii jiran jajjabeessi. Nama hin qabduu namaaf nama ta’i! Qajeelfama # 2: Namoota hin komatiin Hamma lafarra jiraattutti namoota komachuu irraa of eeggadhu. Namoonni hadheeffamuu hin jaallatan. Kallattiidhaan komachuu utuu hin taane, suuta jedhii balleessaa isaanii itti argisiisi. Yaada sammuu kee keessa jiru ittiin ibsachuuf jechoota gaggaarii filadhu. Amma fakkeenyaaf mee himoota armaan gadii ilaali: a. Kitaaba koo fudhattee deemuu keef balleessiteetta. b. Utuu kitaaba koo hin fuune ta’ee gaarii ture. Himoonni kun yaadota wal fakkaatan qabu. Garuu akkaataa addaatiin ibsaman. Himni b irra jiru ilmaan namootaaf mijataa dha. Uumamaan namoonni komatamuu qofaa miti kan isaan jibban, ajaja fudhachuus hin fedhan. Eenyuunuu hin ajajin. Namni nama akkasumaanii irraa haa turuu itti gaafatamaa isaa irraayyuu ajaja fudhachuu hin barbaadu. “Kana hojjedhu, sana hojjedhu” hin jedhiin. “Kana utuu hojjettee, sana utuu hojjettee...” jedhi. Kun balaa guddaa irraa si eega— namootaan wal dhabuu irraa. Namoota ajajjee si sodaatanii akka siif abboomaman gochuu dandeessa ta’a. Haala kanaan akka si jaallatan garuu taasisuu hin dandeessu. Hin yaalin, hin dandeessuu. Balleessaa namoonni sitti balleessaniif ariifattee murtii hin fudhatin. Maaliif akka inni sitti balleesse beeki. Dadhabbii isaaniif namoota hubadhu. Yeroo hedduu namoonni rakkatanii si yakku malee ta’e jedhanii si miidhuuf sitti hin balleessan. Kana jechuun garuu namoonni itti yaadanii akka ati miidhamtuuf si yakkan hin jiran jechuu miti. Isa atuu bay’ee beekta. Siifan dhiisa. Qajeelfama # 3: Namoota hundumaaf yaada gaarii qabaadhu Kun akka sitti cimu beeka. Nama akka kee namoota hedduu harkatti miidhame, namoota hedduun gurgurame, namoota hedduun dabaan gurguddaan irratti raawwatameef qajeelfama kana kennuun madaa dhukkubu irratti madaa dabaluu ta’a. Garuu waan gaarii yaadiif. Namni ati dhadhaa afaan keesse dhagaa siif hiixata. Namni ati sabbata godhattee mudhiitti hidhatte bofa ta’ee si idda ta’a. Namni ati humna kee hundumaan gargaartee sadarkaa tokko irraan geesse deebi’ee diina sitti ta’a ta’a. Namni ati yaabbannoo guddinaa qabdeefii ol baasuuf dhaabattu boolla utuu siif qotuu argita ta’a. Namni ati nadhii jaalalaa obaafte summii ittiin duutu siif dhi’eessa ta’a. Harki ati qabdee lafaa kaaste si kuffisuuf si darbata ta’a. Ati garuu ittuma didii waan gaarii yaadiif. Eyyee, wanta gaarii qofaa yaadiif. Namootaaf wanta gaarii yaaduuf, yaada si gargaaru tokko siifan hima. Dabaa inni sirratti hojjete utuu hin taane, gaarummaa inni siif oolee beeku yaadadhu. Namni yeroo 99 hammeenya si irratti hojjete, wanta gaarii siif hojjete tokkommoo hin dhabu. Hammamuu yoo hammaate namni ni xiqqaata malee waan ba’eessa ni qabaata. Kanaafuu, yeroo namni hiixatee si waraanu harka isaa isa gaaf tokko hiixatee si obaasuun dheebuu si baase yaadi. Yoo akkana taasifte namoota waliin nagaatti jiraachuun hamma tokko siif salphata. Hariiroo namoota waliin qabdu wantota balaaf saaxilan keessaa inni guddaan mudaa isaanii dabarsitee odeessuu dha. Yoo dadhabbii namaa argite namicha waamii itti argisiisi. Tokko lamaan itti himi. Yoo siif mijate balleessaa inni balleesseef adabi. Garuu dabarsitee namootatti hin dubbatiin. Furmaata yoo dhabde qofa dhoksaadhaan nama isatti dhi’aatutti himi. Kanaan ala garuu hir’ina namaa baastee hin dubbatiin. Qajeelfama # 4 Icciitii namootaa eegiif. Namoonni yeroo hundumaa hariiroo si wajjin qabaatan keessatti icciitii isaanii akka isaaniif eegdu barbaadu. Dhoksaa isaanii baasanii kan sitti himatanis akka ati dabarsitee namootatti hin himne yoo si amanatan qofaa dha. Amanamaa yoo taate namoonni si amanu. Wanta Dilgaasaan yeroo darbe si irratti hojjete yaadadhu. “Nama tokkotti hin himiin” jettee icciitii dhuunfaakeetii hedduu itti himatte. Akka dabarsee hin dubbanne waadaa siif seenee dubbii si harkaa sassaabe. Si dhaggeeffate. Itti odeeffatte. Waan garaa kee keessa jiru tokko lamaan ibsiteef. Inni garuu, siif hin amanamne. “Namatti hin himinaa” jedhee namootatti siif hime. Dhoksaan kee ba’ee bakkee guute. Garaan kee akka malee gadde. Dilgaasaan ijaan argaaf si jibbisiise. Yihudaa isa gooftaa isaa meetii 30 tti gurgurate sitti fakkaate. “Muu! Na gurgurtee gurgurami!” jettee abaarte. Madaa Dilgaasaan si madeesse irraa waa baradhu. Maal? Atis icciitii namootaa baaftee yeroo haasoftu hammuma kana nama dhukkubsita. Eenyuyyuu amanee waa sitti hin dubbatu.Kun immoo jireenya hawaasummaa keessatti miidhama guddaa qaba. Icciitii eeguun qulqullina (quality) jireenyaa ati ittiin beekamtu siif haa ta’u. Namoonni yeroo waa’ee kee yaadan amaloota kee keessaa kan sammuu isaanii keessa dhufu icciitii eeguu kee utuu ta’ee akkam na gammachiisaa? Yoos namoonni odeeffannoo sitti himaniif hin sodaatan. Shakkiinis itti hin dhaga’amu. Qajeelfama # 5 Namoota wal hin caalchisiin Jireenya keessatti namoota naannoo kee jiran akka wal caalchiftu wantonni si qoran jiraachuu malu. Fakkeenyaaf, haala namni tokko keessa jiru iddoo ati isaaf kennitu irratti yeroo itti dhiibbaa taasisu jiraachuu danda’a. Inni tokko dureessa beekamaa dha, kaanimmoo hiyyeessa dha. Jara kana lachuu akka wal caalchiftu wanti si taasisuu danda’u dinagdee isaaniiti. Garuu hin dogoggoriin. Namni namuma. Eyyee, dhalli namaa wal qixa dha. Uumaan yeroo addunyaa irratti nu uume wal qixa taasiseetu. Hundi keenya mucaa taanee yeroo dhalanne waan wal caallu hin qabnu turre. Namni uffata gatii guddaa baasu uffatee dhalate hin jiru. Hundi keenya qullaa keenya dhalanne. Namni maallaqa qabatee dhalate hin jiru. Hundi keenya harka duwwaa dhalanne. Nu keessaa namni baratee digirii tokko qabatee dhalate hin turre. Hundi keenya dhalannee booda baranne. Eyyee, nu keessaa namni afaan beekee ittiin dubbachaa dhalate hin jiru. Hundi keenya afaan kamiyyuu—afaan itti dhalanne dabalatee—dhalannee booda baranne. Darbee darbee daa’imman muraasa malee, hundi keenya ilkaan hin qabnu turre. Hundi keenya haaluma wal fakkaatuun dhalanne. Nuti wal-qixa. Dhalannee booda wanti nuti taane naannoo keenyaan murtaa’e. Tarii bakka haalli hin mijannetti dhalanne ta’a. Sanarraa kan ka’e sadarkaan milkooma keenyaa wal caaluu danda’a. Sun garuu akka namaatti kabaja nuti qabaachuu qabnu nu jalaa tuquu hin qabu. Namni hundi wal qixa jettee yoo amante ofii kees balaa of tuulummaa irraa oolta. Ani nama hin caalu kan jettu yoo ta’e of tuulummaadhaan hin qoramtu. Gad of qabdee namoota waliin jiraatta. Of tuulummaan Waaqayyo birattis namoota birattis jibbamaa dha. Macaafni guddichi, of tuulummaan kufaatii dura akka deemtu nu barsiisa. Seexanni Mootummaa Waaqaa keessaa kan gad darbatame of tuuluu isaatiin ture. Mootiin Baabiloon—Naabuukednaazaar—of tuulummaa isaa irraa kan ka’e waggoota torbaaf lagatti galee marga nyaateera. Of hin tuulin. Of tuulummaa jalaa ooluuf yeroo hundumaa qabxiilee gurguddoo lama fayyadami: a. Ani nama hin caalu ilaalcha jedhu qabaadhu. Addunyaa kanarraa ati eenyuunuu hin caaltu. Namoota muraasa caalaa beekuu dandeessa, caalaa barachuu dandeessa, caalaa duroomuu dandeessa...kun garuu namoota si hin caalchisu. Wanta qabdu hundumaan namoota akka tajaajiltuuf siif kenne malee uumaan ittiin akka of tuultuuf siif hin laanne. Gama biraanimmoo addunyaa kanarraa ati eenyuunuu gad miti. Nama caaltu hin qabdu, namni si caalus hin jiru. Kun ilaalcha fayya qabeessa dha. b. Eessaa akka kaate hin irraanfatiin. Namoonni akka salphaatti of tuulummaaf akka saaxilaman kan taasisu inni guddaan bakka amma jiran malee bakka kanaan dura turan yaadachuu dadhabuu isaaniiti. Eessaa akka ka’an yoo hin yaadne, eessa akka jiran hubachuun ni rakkisa. Hin irraanfatiin. Akka mucaa baadiyyaatti haalota hin mijanne keessatti akka guddatte; ibsaa elektirikaa dhabdee kurraaziin qo’achaa akka guddatte, yeroo meeqa dhukkuba du’aan nama ga’uun dhukkubsattee qarqara boollaatii akka deebite...hin irraanfatiin. Namni hundi wal-qixa dha. Kana hin dagatiin. Hariiroo namaa malee jiraachuu akka hin dandeenye ergan siif himee, qajeelfamoonni ani armaan olitti siif kenne shanan furtuu hariiroo ati namoota waliin qabduuti. Guyyaa hundumaa furtuuwwan kanatti fayyadami. Lafa keessee manaa hin ba’iin. Haalaan isaanitti fayyadamuu yoo dandeesse, akka itti milkooftu hin shakku. Nan beeka, nan amanas. Ilaali. Irratti hojjedhuutii akkam akka ta’u ilaali. Maaltu sitti argamaa? Gaaffii tokkon qaba kanan si gaafadhu Deebisi lubbuu koo sirriitti hubadhuu Addunyaa kanarratti dhuftee erga dhalattee Ilma obbo abaluu jedhamtee waamamtee Nama taatee jireenya eegaltee Nyaattee dhugdee uffattee As geesseetta kunoo umurii lakkooftee Anoo gaaffiin qaba kan garaa na nyaatu Maal hojjechuuf dhufte maali wanti hojjettu? Abjuu attamii qabda maali wanti argitu? Mul'anni kee maali waan ati raawwattu? Dhalootaaf waan ta'u of harkaa maal qabdaa? Kaayyoon jireenya kee yaadi kee maali dha? Gara addunyaa kanaa maal qabattee dhuftee? Naaf himi lubbuu koo na hin laaliin callistee Fedhii kee bu'uraa guuttachuun gamatti Dulloomuu fi du'uu awwaalamuun achitti Seenaan kan yaadatu maal hojjechuuf jirta? Maal argita maaltu sitti mul'ata? ...nama akkamii taata? Gootni bilisummaa Afrikaa Kibbaa—Niilsen Maandeellaan—mucaa intalaa isaa Zenaanii jedhee moggaaseera. Sana jechuun, “Addunyaa kanaaf maal fiddee dhuftee?” jechuu dha. Dhugaa qaba! Intalli isaa waan addunyaa kana gargaaru maal qabattee akka dhufte beekuu barbaada. Nama akkamii ta’uuf jirti? Akka abbaa ishee qabsoo bilisummaa finiinsitee ga’ee siyaasaa isheerraa eegamu ba’attee darbitimoo nama akkasumaanii ta’uuf jirti? Nama seenaa hojjettumoo, nama seenaa barreessitumoo nama seenaan quba hin qabne taati? Nama addunyaan kun hamma jiraattutti yaadattumoo biliyoonota galmeen seenaa hin beekne keessaa tokko taatee darbiti? Mee nama akkamii taatee darbiti? Dhalattee, barattee hojii salphaa tokko qabattee, heerumtee, ijoollee hortee, ijoollee ishee guddifattee qofa duutimoo—sana garasitti nama lammii fayyadu taati? Kana kanatu sammuu isaa keessa ture abbaan ishee Maandeellaan Zenaanii jedhee yeroo maqaa ishee moggaasu. Atihoo? Maal qabattee gara addunyaa kanaa dhuftee? Wanti uumaan ergama taasisee si keessa kaa’e maaltu jiraa? Dhaloonni ati keessa jiraattu maal sirraa fayyadamaa? Eenyu ta’uuf dhalattee? Maal ta’uu barbaaddaa? Mul’ata akkamii qabdaa? Iji ilaalu baay’ee dha, iji argu muraasa jedhama. Iji kee ni ilaalamoo ni argaa? Nama xiqqoo taatee, jireenya xiqqoo jiraattee, hojii xiqqoo hojjettee, maatii xiqqoo horattee, du’a duutee, awwaala xiqqoo keessatti awwaalamtamoo, sana garasitti waa argaa jirtaa? Oromoof ergama maal qabdaa? Saba Afrikaaf waan dhimma baasu maal karoorsitee? Addunyaan maal sirraa eeggataa? Maal maal yaadde? Maaltu sirka jiraa? Hammam fageessitee argitaa? Fedhiiwwan bu’uraa—nyaata, uffataa fi mana—qabaattee itti fayyadamtee darbitamoo waan sanarra caalu argaa jirtaa? Haala siif hin mijanne lakkooftee boo’ichaa fi waakkiidhaan bara kee xumurtamoo qabsooftee ba’aa naannoon sirra kaa’e ofirraa cabsitaa? Natti himi! Mul’anni kee maali? Maal hojjechuuf dhalattee? Yoo wanta uumaan si keessa kaa’e baastee ittiin hojjechuu baattee ati akka lafa sanyii nyaateeti. Waa malee uumaan si hin ergina. Waa malee jaarraa 21ffaa kana keessa akka dhalattu hin taasifne. Waa malee dhaloota rakkina gurguddaa fi qarooma gurguddaa qabu gidduu akka jiraattuuf si hin ergine. Maal ta’a amma waggoota hedduu dura utuu dhalatteetta ta’ee? Maal ta’a Dhaloota Kiristoos Dura utuu dhalattee? Bara sana! Bara namoonni jaalala haalaan hin boorofneen wal jaallatan. Bara itti namni akka horii maallaqaan wal hin gurguranne. Bara namnis akka wal hin ganne kakatee deebisee waan xiqqoof wal hin ganne keessa dhalatteetta utuu ta’ee maal ta’a? Garuu hin taane. Uumaan isa kana siif hin heyyamne. Bara sirriitti, haala sirrii keessatti, namoota sirrii irraa, sababa sirriif akka dhalatte of amansiisuun sirraa eegama. Ati nama jaarraa 21ffaati. Jaarraan kun jaarraa itti ilmaan namaa qarooma guddaa irra ga’anii dha. Addunyaan waggoota muraasaa asitti jijjiirama kallattii hedduu argisiisteetti. Mee yaadi. Abaabayyuun koo—namni waggoota dhibba muraasa dura jiraachaa ture—carraa ittiin du’aa ka’u argatee utuu ka’ee maal jedhaa? Utuu ka’ee dhufee maal arga laata? Sadarkaa tekinooloojii addunyaan kun irra geesse argee yaada maal kenna laata? Dhugaa dubbachuuf yoo ta’e, addunyaan kun kan inni al tokko irra jiraataa ture itti hin fakkaattu. Amanuun isa rakkisa. Bara inni jiraate namni miilaan deema. Konkolaataa yeroo argu maal itti fakkaata? Mana deemu! Bara inni jiraate mana citaa—godoo xixiqqoo—keessa jiraatu. Amma garuu gamoowwan gurguddoo hedduu miidhagantu jiru. Isaan argee maal jedhaa laata? Xiyyaara samiirra balali’u argeehoo maal jedha? Allaattii sagalee guddaa qabdu jedha! Waan hundi dabaleera. Wanti hin dabaliin maaltu jiraa? Wantota gaggaarii qofa miti, hammeenyis akka malee dabaleera. Bara abaabayyuun koo jiraate namni haqaan haqaaf jiraata. Har’a haalli jiru faallaa kanaati. Dhaloonni har’aa dhaloota jireenya haqaa arguuf milkaa’e miti. Guddaan haqa hin beeku, xiqqaan haqa hin beeku! Inni barate haqa hin beeku, inni hin baranne haqa hin beeku! Aanga'oonni mootummaa haqa hin beekan. Dhugaa dhugaa haasa’uu hin wayyuu? Haqni hin jiru. Namni sammuu qabu utuu jiruu nama fira qabuuf dursa kennu. Akka akka walitti dhi’aatanitti wal gargaaru. Yoo fira dhabde maallaqaan haqa bitta. Kana lachuu keessaa tokko dhabnaan addunyaan jaarraa kanaa kan kee miti. Yokaan fira qabaadhu, yokiin maallaqa hin dhabiin. Yoo lachuu dhabde hin ta’u. Jaarraa itti addunyaan yaaddoo guddaa keessa jirtu keessa dhalatte... Hubadhu! Barri akkanaa bara ati itti dhaloota gargaaruuf carraa bal’aa qabaattuu dha. Waan uumaan keessa kee kaa’e fayyadamuudhaan gama keen hamma dandeesse furmaata kennuu dandeessa. Rakkinni yeroo hundumaa hamaa miti. Rakkinnimoo? Yeroo baay’ee gaarummaaf ta’a. Gama tokkoon rakkinni mana barumsaa akkaataa jiruu fi jireenyaa itti baratanii dha. Dhalli namaa saayinsii irraa qofa miti kan baratu. Rakkina guyyaa guyyaatti isa mudatu irraas waan guddaa barata. Kanaaf rakkinni kolleejjii ilmaan namootaati. Gama biraanimmoo rakkinni furmaata barbaaduuf carraa siif kenna. Utuu rakkinni hin jiru ta’e namni maaliif hojjetaa? Hojiinoo hiika maalii qabaa? Kanaaf addunyaa rakkinni itti baay’atu kana keessatti waan gumaachitu hin dhabdu. Yoo waan hojjettu beekte waan hojjettu hin dhabdu. Oromoon mammaaksa isaa keessatti, “Kan qabu kan darbate dogna hin jedhamu!” jedha. Waan qabdu darbadhu. Darbachuun duratti garuu waan qabdu—isa harka keerra jiru—addaan baasii beeki. Waan harka keerra jiru beekuun gara itti darbachuu qabdu beekuuf si gargaara. Gaaffiin ka'uu qabu egaa, "Maaltu sitti argama?" isa jedhuu dha. Maaltu sitti argamaa? Dhaloota har’aaf maal argaa jirtaa? Hamma ammaatti gufuuwwan mul’ataa namoonni itti rakkatan hamma tokko addaan baaseera. Keessumaa dargaggoonni wanti isaan ittiin muddamanii mul’ata isaaniif abdii kutachuudhaan bakka jiranitti dhaaban muraasa argeera. Atis isaan kanarraa of eeggadhu. Mee gufuuwwan mul’ataa kana akka armaan gadiittan siif ibsa: Gufuu # 1: Maallaqni hin jiru yoo ta’e mul’anni gatii hin qabu ilaalcha jedhu. Ilaalchi dogoggoraa kun mul’ata namoota meeqaa karaatti akka jalaa hambise sitti himuu hin danda’u. Namoonni mul’ata gurguddaa isaan keessa jiru dhiisanii maallaqa mul’aticha ittiin raawwatan yaadu. Waaqni mul’ata kenne maallaqa akka hin dhabne hin beekan. Joon Muler ijoollee abbaa fi haadha hin qabne keessatti guddisuuf gamoo ajaa’ibsiisaa sana biyya Ingiliziitti hojjechuuf tokko jedhee yeroo lafa qotuu eegale maallaqni inni giiphii keessaa qabu paawundii muraasa ture. Yeroo inni hojicha eegale namoonni ka’umsaaf maallaqa hammam akka inni qabu gaafataniiru. Giiphii isaa keessaa saantimoota muraasa qofa baasee itti argisiisee akkana jedhe, “Ani kana qofan qaba! Kan kana caalu garuu qabeenya guddaa tokko qaba. Qabeenyan abdadhee hojii kana eegale waan guddaa tokkon qaba. Innis amantii dha! Waaqni akka ani ijoollee rakkatoo guddisu mul’ata na keessa kaa’e maallaqa akka na hin dhowwanne nan amana!” Atis Waaqayyoon isa mul’ata siif kenne amanuu maaliif dadhabdaa? Dhukkubsattee mana yaalaa deemtee dokterri qoricha yoo siif kenne akka fayyitu ni amanta. Waaqayyoonhoo maaliif amanuu dadhabdaa? Namni waa qabu tokko maallaqaan akka si gargaaru yoo waadaa siif seene ni amanta. Waaqa akka hin amanneef sababni kee maaliree? Manni ati keessa jiraattu guyyaa tokko kufee akka si ajjeesu hin shakkitu, ni amanta. Mana harki namaa ijaare hamma kana erga amantee Waaqa isa hundumaa caalu maaliif hin amanturee? Dhugaan ati hubachuu qabdu inni guddaan mul’anni maallaqaan alas hojjetamuu danda’uu isaati. Maallaqni dhibuun mul’ata namaa karaatti hin hambisu—yoo ati akka inni hambisu amante malee. Mee amani. Kaayyoodhaan gara addunyaa kanaa kan si fide uumaan mul’ata keefis kaayyoo qaba. Kaayyoodhaan waan si uumeef jireenya kaayyoo qabu akka ati jiraattu barbaada. Guyyaa dhufee darbu hundumaa kaayyoodhaan akka dabarsitu barbaada. Kaayyoodhaan jiraachuuf immoo sababaa fi bu’aa yaaduu utuu hin taane, amantiitu si barbaachisa. Barreessaa beekamaan sun maal jedhee? “Inni mul’ata kenne galma ga’u hin dhabu!” Gufuu # 2: Mul’ata koo danda’ee galmaan hin ga’u ilaalcha jedhu Dhageessaa? Ilaalchi kun bara jireenya kee guutuu dhiibbaa guddaa sirratti qaba. Balaa guddaa dha—kun. Akka sabaatti yoo ilaalle, haalli siyaasaa jaarraa tokkoo oliif keessa turre ofitti amanamummaa keenya kan qoruu fi akka ija hin jabaanne kan nu taasisuu dha. Keessumaa wanti hamma malee nama gaddisiisu hamileen dargaggoota keenyaa du’aa ta’uu isaati. Dargaggoonni miliyoonatti lakkaa’aman of tuffachuu irraa kan ka’e jireenya waa’ummaa jiraatu. Of tuffachuun kaka’umsa ofii nama keessatti ajjeesa. Kaka’umsi jiraachuudhaa yoo baatemmoo namni danda’ee hojii hin hojjetu. Dargaggoonni keenyas hiree hawaasa isaanii harka isaaniitti baatanii akka rafan kan isaan taasise kanuma dha. Uumaan kee gaafa mul’ata keessa kee kaa’e humna ati qabdu hin wallaalle. Eenyummaa fi amala kee, kutannoo kees ni beeka. Har’a haalli ati keessa jirtu jireenya kee borii akka hin murteessines beeka. Har’i guyyaa biraa dha, borimmoo kan biraa. Tokkoon tokkoon guyyaa dhufee darbuu haaraa dha. Waan qabatee dhufu gumaacha mataa isaa qaba. Namoonni haala isaanii har’aan borii isaanii madaalan namoota sammuun isaanii dukkanaa’aa dha. “Animoo?” hin jedhiin. Seen-duubee kee ilaaltee madaallii kee hin xiqqeessin. Gatiin ati ofiif kennitu hamma of tuulummaa hin taanetti haa guddatu. Nama akkana akkanaa ta’ee utuun jiruu, umuriin koo akkana ta’ee utuu jiruu, dinagdeen koo akkana ta’ee utuu jiruu, sadarkaan barumsaa koo akkana ta’ee utuu jiruu....jettee mudaa baay’ee of irratti lakkaa’uudhaan mul’ata kee hin awwaalin. Utuu sadarkaa barnootaatu murteessa ta’ee, silaa Ediisen namni ji’oota sadii qofa barate argannoowwan gurguddoo hin abuuru; silaa namni barumsa sadarkaa 1ffaa hin xumurin Henerii Foord yeroo jalqabaaf konkolaataa hin kalaqu ture, silaa namni barnoota kutaa muraasaa qofa barate Abrahaam Liinken geggeessitoota lafti Amerikaa baafte warra ol-aanoo keessaa tokko hin ta’u ture. Fira dhabuuf of hin tuffatin. Nama dhabuun addunyaa har’aa keessatti baay’ee akka nama miidhu nan beeka. Garuu namni ulee shombooqqooti—utuu hin beekin si jalaa caba. Nama dhabuu keef bakka uumaan siif heyyame hin hankaaktu. Karaarra bubbulta ta’a, daftee ga’uu dadhabda ta’a....garuu inuma geessa. Maaltu beeka? Addunyaa kanarratti harki namaa jireenya kee keessaa ga’ee akka dhabu kan taasise Rabbi sababa mataa isaa qaba. Namni guyyaa tokko waan xiqqoo siif oolee waggaa meeqa haasa’a. Guyyaa ati iddoo guddaa geessu, “Utuu ani hin jiraannee silaa achi hin ga’u ture!” jedha. Uumaan kee galata isaa namoota waliin qooddachuu waan hin barbaanneef qofaa isaa si gargaaruu barbaada. Qofaa isaa gama kee dhaabbatee si tumsuun mul’ata kee galmaan siif ga’uu barbaada. Qofaa isaa isa si jalqabsiise qofaa isaa si xumursiisuu fedha ta’a. Kanaafuu, karaa kee irraa yeroo namoota dhabdu dalga sitti hin galin. Namoonni ati guyyaa rakkinaaf akka siif ta’an abdatte haala nama suukaneessuun yeroo dugda sitti gatan, sun waan haaraa ta’ee sammuu si hin dhukkubsiin. Jaallatanii miti, waaqatu akkas akka ta’u barbaada. Sababoota adda addaa lakkooftee of tuffachuudhaan mul’ata kee hin ajjeesin. Hamileen kee jabaa haa ta’u. Hubadhu! Du’a dhugaa kan duutu gaafa onneen kee dha’annaa ishee dhaabdu miti, guyyaa itti dhiigni kee dhagna kee keessa naanna’uu dhaabu miti, guyyaa itti sombi kee qilleensa ol-fudhachuu fi gad-baasuu dhaabu miti, guyyaa itti biyyi siif boo’ee sanduuqa awwaalaa keessa si kaa’u miti, guyyaa itti boolla biratti seenaa jireenya kee gabaabaatti dubbisanii....boollicha keessa si kaa’anii dhagaa sirra naquun gara manaatti deebi’anii mulluu nyaatan miti. Guyyaa sana miti kan ati duute! Du’a dhugaa kan duutu guyyaa itti hamileen kee du’ee dha. Hamileen kee yoo du’e, nyaattee dhugdus, nama keessa sochootus, dubbattus...ati du’aa dha. Du’aa socho’u! Hubadhu! Uumaan waan namni hin dandeenye namaaf hin kennu. Akka dandeessu waan beekuuf siif kenne. Mul’ata kee akka ati fiixaan hin baafne humni qabee si dhaabuu danda’u akka hin jirre siif mirkaneessuun barbaada. Eenyuyyuu karaatti si hambisuu hin danda’u. Garuu namichi tokko ni jira. Dhugaa dha! Addunyaa kanarraa namni qabee si dhaabuu danda’u, namni danqee karaatti si hambisuu danda’u, namni iddoo uumaan siif yaade si hankaaksuu danda’u, namni waa sitti himee abdii si kutachiisuu danda’u, namni akka ati mul’ata kee hin raawwanne si taasisuu danda’u nama tokko qofatu jira. Namni sodaachuun siif malu, namni ati eeggannoo guddaadhaan qabachuu qabdu nama tokko qofa. Eenyu inni? Si’uma mataa keeti! Namni akka kee si qabee si dhaabuu danda’u addunyaa kanarra hin jiru. Kanaafuu, ofii kee irraa of eeggadhu. Yeroo hundumaa ilaalcha mo’ichaa qabaadhu. Gidiraa gidduudhaa wanti gaariin sitti haa mul’atu. Ni dandeessa. Waan dandeessuuf mul’ata qabaatte. Gufuu # 3: Gatii guddaa waan na baasisuuf irratti hin hojjedhu jedhanii yaaduu Raawwii mul’ata keef gufuun guddaan kan biraanimmoo gatii baasuuf kutannoo dhabuu dha. Hammi isaa wal haa caaluyyuu malee hojiin gatii nama hin baasifne hin jiru. Wanti guddaan garuu gatii mul’anni ofii nama gaafatu baasuu sodaatanii harka maratanii taa’uu mannaa, dhuma irratti raawwii mul’atichaa irraa gammachuu argamu yaadanii itti deemuu dha. Macaafni Qulqulluun maal jedha? Namni yeroo hundumaa qilleensa gaarii eeggatu sanyii hin facaafatiin hafa. Kun dhugaa mitii? Hamma haalli hundi siif mijatutti mul’ata kee irratti hojii eegaluudhaa yoo baatte utuma hin eegaliin duuta. Addunyaan gidiraadhaan guutuu dha. Abboonni keenya gidiraadhaan keessa jiraatanii darban. Nutis akkuma sanatti jiraanna. Rakkinni jiraachuudhaa utuu baatee dhalli namaa hin wixxifatu. Wixxifatee karaa ittiin keessaa ba’u hin barbaaddatu. Guddinni addunyaan kun har’a irra geesse kun bu’aa rakkinaati yoon jedhe na hin amantuu amma ati? Maaliif? Ka’umsi argannoo haaraa tokkoo yoomiyyuu rakkina dha. Qorannoon tokko qoratamuuf jalqaba rakkinni jiraachuu qaba. Rakkinni ka’umsa furmaata hundumaati. Kanaafuu, yeroo hundumaa rakkina hin jibbin. Mul’ata kee raawwachuuf adeemsa deemtu keessatti rakkinoonni si mudatan amala kee siif bilcheessu. Barumsa ati kollejjii kamuu seentee hin arganne si barsiisu. Meetiin ibidda keessatti baqfamee booda gatiin kennamaaf. Warqeen qulqullinni isaa kan ittiin beekamu ibiddaan erga gubamee booda dha. Ibiddi gubee balleessuu akkuma danda’u, miyeessuus ni danda’a. Jireenyi ibidda keessa hin darbine qulqulluu miti. Hin miyaa’us. Maarree maaliif ibidda jibbitee booddee deebita? Abbootii mul’ataa ibiddaan qoramanii hin ilaalamiin natti himtaa? Eenyudha rakkinni tokko utuu isa hin mudatin ergama isaa lafarraa kan xumure? Mee gara Macaafa Qulqulluutti si deebisuu? Kanaan dura waan hedduu akkuman kaase, namoonni Macaafa Qulqulluu hedduun ibidda keessa darbaniiru. Museen waggoota 40 guutuu hoolaa tiksuutu irra ture. Namni guddaan hamma Musee ga’u gad deebi’ee hojii tuffatamaa akkanaa hojjechuun isaa hammam akka nama gaddisiisu ilaali. Isayyuu waggoota 40 guutuu! Iyoob gara waggoota 25 f gidiraa dubbachuun isaayyuu namatti ulfaatu keessa ture. Fayyaa isaa dhabee, qabeenya qabu hunda dhabee, ijoollee isaa dhabee...yeroo dheeraa sana dabarsuun ibidda caala. Daawwit mootii ta’uuf erga dibamee booda akka nama waan guddaa balleessee adamsamee du’aaf barbaadamaa ture. Mootiin biyya tokkoo nama tokko ajjeesuuf loltoota guuree yommuu isa adamsu yeroon sun Daawwitiif hadha’aa ture. Guyyaa itti ulfaate tokko akkana jedhee ture: “Anaa fi du’a gidduu taakkuu tokkotu hafe!” Gooftaan Yesuus yeroo du’a isaa jala dafqa dhiigaa dafqeera. Mul’ata isaa galmaan ga’uuf jecha gatii baasuun isaaf hin malle baaseera. Ilmaan namootaa harkatti gidirfameera, reebameera, itti tufameera, fannifameera, waraanameera, ajjeefameera, awwaalameera. Abbaan isaa garuu du’aa isa kaaseera. Phaawuloos kaayyoo isaaf jedhee gatii gurguddaa baaseera. Yeroo hedduu reebameera, itti murtaa’ee mana hidhaa seeneera, arrabsameera, dooniin inni ittiin galaana irra deemu yeroo meeqa caccabeera, dhuma irrattis morma isaa kenneeraaf. Yohaannis mul’ata isaaf jedhee lafa galaanaan marfame kan namni irra jiraachuu hin dandeenye—Faaximootti— hidhamee gidirfameera. Boba’aa zayitii keessa bu’eera. Walumaa galatti namni gatii baasuu hin barbaanne abbaa mul’ataa ta’uu hin danda’u. Tarii namoota biraa waliin hiriiree mul’ata isaanii galmaan ga’uuf hojjechuu danda’a. Garbicha mul’ata nama biraa ta’a. Eyyee, sun iddoo isaaf malu isa sirrii dha. Abbaan mul’ataa garuu waa’ee mul’ataa waan guddaa tokko ni beeka. Mul’annii fi gidiraan akka addaan hin baane. Guutummaan guutuutti iddoo rakkinni hin jirre Mootummaa Waaqayyoo isa waaqarraa keessa duwwaa dha. Ergamni kee ergama dhaloota fayyaduu dha. Gama biraatiin, rakkina sodaattee ergama dhaloota kanaaf qabdu ajjeefte 76 Kallattii Eebbisaa Baayisaa jechuun dhaloota kana irratti yakka guddaa hojjetteetta jechuu dha. Yakka kanaafimmoo qaamni si gaafatu tokko jira. Guyyaa tokko gaafatamuuf akka jirtu hin dagatiin. Uumaan inni ergama siif kennee dhaloota lafarra jiraachaa jiru kanatti si erge guyyaa tokko raawwii ergama keetii ni madaala. Madaalamtee yoo kufte, itti gaafatamaa taata, gatii yakka keetiis ni argatta. Walumaa galatti, gufuuwwan mul’ataa kana sadaniif carraa hin kenniin. Isaan mo’adhu. Bira darbii deemi. Yeroo hundumaa Waaqayyoon isa mul’ata siif kenne of biratti yaadi. Yeroo tokko tokko si jalaa callisa ta’a, abbummaan isaa sitti dhaga’amuu dida ta’a, gara jabeessa fakkaatee sitti argama ta’a.... Garuu dhugaan ani siif mirkaneessuu barbaadu tokko jira. Uumaan kee mul’ata keef si tumsuuf yeroo hundumaa si bira dhaabatee jira. Namichi maal nuuf himee? Ganda tokko keessa nama baay’ee goota ta’etu ture. Gootummaa isaa ganda guutuutu beeka. Haala nama gaddisiisuun ilmi isaammoo lugna /dabeessa ta’e. Abbaan ilma isaatti aare. Lugna ta’ee maqaa isaa balleessuu isaaf akka malee itti dhaga’ame. Sana booda, guyyaa tokko galgala ilma isaa fudhatee bosona guddaa tokko keessa deeme. Bosonichi bineensonni hedduun waan keessa jiraniif baay’ee sodaachisaa ture. Karaan bosonicha keessa qaxxaamuru tokkommoo keessa ture. Abbaan achi ga’ee ilma isaatiin, “Ani asuma dhaabadheen si eegaa karaa kanarra deemii gama ga’ii deebi’i. Sodaa kee dhiisi. Goota ta’i” jedheen. Ilmi isaa sun boo’ee, gara jabina 77 Kallattii Eebbisaa Baayisaa abbaa isaaf gaddaa dirqama isaa ba’achuuf deemsa eegale. Al tokko ga’ee deebi’e. Abbaan isaa garuu yeroo lammaffaas akka inni deebi’ee deemu dirqisiise. Baay’ee boo’e—ilmichi. Abbaan isaa gara jabina kanaan dura itti argisiisee hin beekne qabaachuu isaaf baay’ee gadde. Garuu dirqama waan ta’eef ammas deemsa eegale. Walakkaa bosonichaa yeroo ga’u Qeerramsi guddaan tokko ariitiidhaan fiigaa fuula duraan itti dhufe. Mucichi hamma malee na’e. Battaluma Qeerramsichi isa bira ga’u, sagaleen dhukaasaa guddaan dhaga’ame. Addi Qeerramsichaa rukkutame. Innis lafa dha’e. Mucichi garagalee yeroo of-dudduuba ilaalu, abbaan isaa rasaasa qabatee dhaabatee ture. Edaa durayyuu sagalee dhoksatee ilma isaa dudduuba deemaa ture. Argitee? Abbaan gootummaa nama shaakalsiisu argamuu isaa nama dhoksee booddee namaa deema. Afaan nama nyaatu bamamee yeroo namatti dhi’aatu akka tasaa rasaasa isaa irratti bobeessa. Yeroo tokko tokko haalli si mudatu kana fakkaata. Jireenyi taateewwan kana fakkaataniin guutamtuu dha. Al tokko tokko akka waan ati qofti addunyaa kanarra jiraattuutti qofummaan sitti dhaga’ama. Namnis Waaqnis waan si dhiisanii fi si gatan sitti fakkaata. Waamtee deebii dhabda, kadhannaan kan si jalaa qabu dhiba. Qofummaan sodaa sitti harkisa. Dhiphattee jeeqamta. Haalli akkanaa haala ati keessatti gootummaa barattuu dha. Wanti ani siif mirkaneessu yoo jiraate garuu, abbaan kee rasaasa baatee si booddee jira. Sagalee isaa dhaga’uu baattus, fuula isaa arguu baattus, sokoksaa kottee isaa dhaga’uu 78 Kallattii Eebbisaa Baayisaa dadhabdus—haala kam keessattiyyuu—inni sitti dhi’oo jira. Abbaan mul’ataa akka abbaan isaa isatti dhi’oo jiru ni hubata. Kanaaf haala dhufee darbuun hin raafamu. Bubbee xiqqoo itti kaateef na’ee waan qabate gad dhiisee baqatee hin deemu. Gufuuwwan mul’ataaf harka kennee—mo’amee—hojii dhaabee hin badu. Rakkinni ibidda bilcheessee isa miyeessu akka ta’e waan beekuuf ciniinnatee gubata. Egaa... Dhugaawwan ani siif ibse kun siif haa galan. Sammuu banamaadhaan fudhadhu. Hojiitti jijjiiri. Mul’ata keef wareegama ga’aa qabaadhu. Mul’ata kooti jettee waan itti amante sanaaf lubbuu kee kenni. Sana irratti mormi kee si hin mararin. Kutannoo qabaadhu. Kutatan malee lafa ka’aniif hin ga’an. Haala utuu hin ilaalin fiigicha jireenyaa eegalte ittuma fufi. Ittuma fufii fiigi. Guyyaa tokko xumurtee, “Ergamni ani qabadhee gara addunyaa kanaa dhufe kana fakkaata!” jechuuf carraa qabaatta. Milkiin siif hawwa! Garaa Dhiifamaa Qabaadhu Ta'e jettanii beekaa yokiis utuu hin beekin Tarii itti yaaddanii yokiis utuu hin yaadin Mucummaadhaa kaasee namoonni na miitan Sababa adda addaan natti balleessitan Sammuun koo galmeessee kan inni yaadatu Waraansa onnee koo keessaa dhikkifatu Isa na boossiftan caban okkoladhu Dhiphina keessa koo muddamee isan aadu Badiin 'sin hojjettan waan fedheyyuu haa ta'u Dabaan natti maltan hammamuu haa ga'u Garaa koo guutuudhaan isiniif dhiiseera Keessi koo waa hin qabu haaloon qabu haqeera Isinis badii koof haa hafu naaf jedhaa Dhiifama nuuf wayya jibbi maal nuuf godhaa? Addunyaan kun addunyaa amaloota namoota hedduudhaan guuttee dha. Mee yaadi! Erga namoonni isheerra jiraachuu eegalanii as addunyaan amala namoota meeqaa argiteetti laata? Utuu akka koo kana kobbee qabattee waraqaa irratti barreessuu dandeessee mudannoon ilmaan namaa waliin qabdu hammam ta’a laata? Waraqaan irratti barreeffamu kobbeen ittiin barreessanis hin ga’u. Utuu galaanonni addunyaa irraa hundi qalama ittiin barreessan ta’anii, utuu baalonni mukeetii hundimmoo waraqaa irratti barreessan ta’anii mudannoo addunyaa irratti barreessanii fixuun hin danda’amu. Ni danda’amaaree? Lakki! Natti hin fakkaatu. Namoonni gara jabeeyyiin kan dhala namaaf hin yaanne hedduun keessa jiraataniiru. Warra akka Neeroofaa seenaan ni yaadata. Suurri faana miila isaanii cirracha seenaa irraa sirriitti mul’ata. Akka malee garaa jabaatu. Neeroon mootii biyya Roomaa durii kan waggoota kuma lama dura aangoo guddaan biyyattii bulchaa turee dha. Mootota addunyaa irratti ka’an keessaa kanneen gara jabina isaaniin beekaman gurguddoo keessaa isa tokko ture. Gadameessi isa baate maal akka fakkaatu ilaaluuf garaa haadha isaa billaadhaan baqaqseera. Dhala dhabuu isheef haadha manaa isaa kan baay’ee isa jaallattu ajjeeseera. Ilma isaa sababa malee qaleera. Namoota kumootaan lakkaa’aman hedduu ajjeesiseera. Isaaf gidiraa ilmaan namaa arguun madda gammachuu dha. Nama ajjeesee du’a namaatti kan gammadu amala bineensummaa kan qabu ture—Neeroon. Namoota addunyaan kun gara jabina hadhaa’aa fi suukaneessaadhaan isaan yaadattu keessaa inni biraan Adolf Hitler, aanga’aa biyya Jarmaniiti. Hundeessaa fi hoogganaa paartii Naazii kan ture Hitler, jabaatee akkuma aangoo qabateen dabaa guddaa tokko yaaduutti akka ka’e seenaan dhugaa ba’a. Saba Jarmanii kan caalu sabni biraan addunyaarra akka hin jirre kan amanu mootiin sun, saba Jarmanii dorgomuu danda’u jedhee saba yaadu hunda lafarraa balleessuu yaade. Isaan keessaa tokko saba Yihudiiti jedhee waan amanuuf akka isaan dhuman karoorsuu eegale. Akka malee wanti nama gaddisiisu garuu waldoonni amantaa biyya Jarman keessa turanillee mootii gara jabeessa kanaaf deggersa kennuu isaaniiti. Namicha sodaatanii haa ta’uyyuu malee gocha sanaaf deebii kennaniiru. “Macaafa Qulqulluu keessan keessaa sabni Yihudii balleeffamuu akka qabu kan nu deggeru barbaadaa fidaa!” jedhee abboommii isaaniif kenneef yeroo fudhatanii itti yaadan. Dhuma irratti, “Ilma Waaqayyoo Yesuusiin (Almasii Iisaa) kan ajjeese isaani dha. Dhiigni isaammoo nuu fi ilmaan keenyarraa haa barbaadamu jedhanii kakataniiru. Kanaaf sabni kun gatii hojii isaa argachuun isaaf ni ta’a. Lafarraa haa dhuman!” jedhanii kan deebii kennan hayyoota amantaa ta’uun isaanii baay’ee nama gaddisiisa. Gurguddoota seenaa kanaan wal fakkaatu qaban hedduu kaasee siif ibsuun salphaa dha. Garuu maal si fayyadaa? Hojiin isaanii inni isaan gara jabinaan dhala namaa irratti raawwatan siin maal si gargaara. Kanayyuu eenyummaa namaa irratti hubannaa akka dabalattu barbaadeen malee waan biraaf miti. Rabbi yeroo nama lafarratti uume akka namni jal’inaan jiraatuuf hin turre. Uumaan keenya gaarii ta’ee utuu jiruu akkamitti jal’oota akka nuti taane naaf hin galu. Abbaan keenya abbaa jaalalaa ta’ee utuu jiruu jibba eessaa akka nuti fidne gaaffii koo kan deebii hin qabnee dha. Waaqa dhugaarraa uumamnee daandii sobaa filachuun keenya maaliif laata? Hojii gaarii waliif hojjennee, waan gaarii waliif dubbannee, waan gaarii waliif yaadnee xumuruufiyyuu yeroon nu hin ga’u. Nuti garuu yeroo baay’ee dabaa walirratti yaadna. Ilaamee!... Namoonni si marsanii jiran lakkoofsaan hammuma baay’atan rakkinoonni karaa isaanii sitti dhufanis baay’achaa akka deeman beekta. Namni kamiyyuu rakkina mataa isaa qaba. Nagaa baatee akkuma deemu dhibees baatee deema. Jaallattus jibbitus—karaa tokkos karaa lamas—namni inuma si miidha. Haadhoo kee kan ati waliin gadameessa tokko keessatti tiruu tokko waliin boraafatte haa ta’u, michuu ijoollummaa ati waliin guddatte kan waan hedduu waliin dabarsitanis haa ta’u, hiriyyaa jaalalaa ati garaa kee guutuu amanattus haa ta’u—eenyuyyuu—si gaddisiisa. Namni nama akkasaa mitii, uumaa isaayyuu gaddisiisaa oola. Wanti guddaan eenyummaa namaa isa uumama isaan inni qabu kana hubattee dabaa sirratti hojjetamuuf deebii sirrii deebisuu danda’uu dha. Haaloo garaatti qabachuu dhiisuu. Bineensota keessaa yeroo dheeraaf haaloo qabachuudhaan kan beekamu Gaala dha. Gaalli nama guyyaa tokko waa itti balleesse waggoota torba guutuuf yaadatti. Waggoota kana keessaa guyyaa haala mijataa argattu tokko namicha miidhuudhaan gadoo ishee ba’atti. Ati garuu akka Gaalaa haaloo garaatti qabattee waliin hin jiraatin. Yoo namni waa sitti balleesse balleessaa isaa utuu hin taane, maaliif akka sitti balleesse beekuu irratti xiyyeeffadhu. Yeroo hedduu namoonni kan si miidhan si miidhuu barbaadanii miti. Ta’e jedhanii si gaddisiisuuf dabaa sirratti hin hojjetan. Kanaaf waan sitti balleesseef qofa nama tokkotti hin murteessin. Namoota naannoo keetii hubachuun kennaa guddaa dha. Tokko, uumamumaan namichi maal fakkaataa? Rakkoon inni sirratti uume tarii uumama isaa waliin wal-qabataa? Lama, yeroo balleessaa sana hojjete haala akkamii keessa turee? Wanti isa aarsee ture jiraa? Sadii, balleessaa sana beekaa si miidhuuf hojjetemoo rakkatee hojjetee? Namni si miidhuu hin barbaanne, garuu filannoo biraa dhabee yoo si miidhe, nama si miidhuuf si miidherra ni wayya. Kanaaf, daftee namootatti hin murteessin. Daftee namootatti murteessuu irraa of eeggadhu. Macaafni Qulqulluunis, Qulqulluun Quraanaas dhugaan isaan deggeran tokko jira. Dhugaan kun anaaf qajeelfama jireenya koo akka ta’u nan yaala. Garuu hin dandeenye! Maalinni? Waan hamaa gaariidhaan mo’uu! Mee yaadi—al tokko. Namoonni addunyaa kanarra jiraatan marti qajeelfama guddaa kana fudhatanii utuu itti jiraatanii maaltu ta’aa laata? Silaa addunyaan kun raawwattee kan amma taatee jirtu kana ni taati jettee yaaddaa? Maal eessaa? Silaa mee addunyaan kun buufata namoota ofiif caalaa namoota biroof yaadanii waan taatuuf ofittummaan keessatti hin argamu. Hamaa obboleessi kee sirratti hojjetuuf atis hamaa hojjettee gatii isaa hin deebisiinif. Nama si arrabse hin arrabsin. Jajadhu. Nama si abaaru hin abaarin. Eebbisi. Nama waa si dhowwate waan qabdu hin dhowwatin. Kenniif. Nama boolla siif qoteef boolla hin qotiin. Gama siif danda’amu hundumaan gargaari. Nama dhagaa siif hiixateef dhagaa hin hiixatin. Dhadhaa hiixadhuuf. Ta’e jedhee nama si miidhe atimmoo ta’e jedhii fayyadi. Yaadadhu. Dhiifamaaf fakkeenya dhalootaa ta’uu kan danda’u Niilsen Maandeellaan, waggoota 27 guutuu hidhamee erga ba’ee booda dhiifamni inni warra isa miidheef taasise ajaa’ibsiisaa dha. Abbaa alangaa isa murtiin du’aa akka itti murtaa’uuf gaafatee tureef afeerraa laaqanaa taasiseera. Warra dabaa isarratti hojjete irratti gadoo isaa ba’achuuf uleen aangoo yeroo isaaf kenname nama tokkorratti illee haaloo hin ba’anne. Haala ummata addunyaa hundumaa ajaa’ibsiiseen dhiifama taasiseef. Haaloon garaa kee keessa ka’attee jirtu namicha ati itti qabatte caalaa akka si miidhu beekamaa dha. Dhukkuboonni dhiifama gochuu dhabuu waliin wal qabatan hedduun ni jiru. Gama biroonimmoo bu’aawwan dhiifama namaaf gochuu keessaa argaman hedduu dha. Mee muraasa isaanii akka armaan gadiitti siif haa himu: 1. Dhiifama gochuun mana hidhaa keessaa nama tokko baasuu dha; namichis si dha jedhama. Hamma namatti gadoo qabattee jirtutti nama tokkotu mana hidhaa jira. Namichi sun karaa ba’aa dhabee iyyataa jira. Innis si’uma mataa keeti. Namichi sitti balleesse tarii irraanfatee dhiiseera. Maal akka sitti balleesses hin beeku ta’a. Ati garuu yeroo hundumaa balleessaa isaa yaadachaa garaacha kee dhukkubsita. Nagaa of dhowwatta. Hamma siif danda’ame hundumaatti nama hundumaaf garaa qulla’aa qabaadhu. Balleessaa tokko lamaaf namaaf garaa hin kutatiin. Carraa biraa kenniif. Dhiifama gaafa namaaf gootu egaa bu’aan kee inni guddaan boqonnaa sammuuti. Sammuu keef boqonnaa kana kennuun mana hidhaa keessaa of baasuu jechuu dha. Bilisummaa dhugaa argachuu. Tarii badii namootaa irraanfachuu dadhabuu dandeessa. Sammuun namaa uumamaan filatee hin yaadatu. Tooftaan ittiin odeeffannoo sammuu kee keessaa haqxu hamma ammaatti hin jiru. Tasuma hin argattu. Waan sammuun kee yaadatu hundumaa yaadachuun kee dirqama. Kun dirqama uumamaati. Uumaan namni waan barbaadu duwwaa yaadatee waan hin barbaanne akka irraanfatuuf carraa hin laanneef. Badii isaanii irraanfachuu yoo dadhabde rakkoo hin qabu. Yeroo sana yaadattu hundumaatti miira sitti dhaga’amu to’achuu garuu ni dandeessa. 2. Dhiifama namootaaf gochuun dhukkuboota hedduu irraa si eega. Saayinsiin qoratee waan bira ga’en siif hima. Namoonni yeroo hedduu haaloo qabatanii wajjin jiraatan dhukkuboota hedduuf saaxilamu. Maaliif? Sababni isaa xiinsammuu namootaaf qaama isaanii gidduu hariiroon jiru cimaa waan ta’eef. Dhukkuboota namoonni dhukkubsatan keessaa hedduun yaada isaan yaadan waliin walqabatu. Dhukkuboota akka dhiibbaa dhiigaa, dhukkuba onnee fi kkf irraa si bilisoomsa. Maal jechuu akkan barbaade beekta. Nama si miidhe tokkoof dhiifama gochuun isaaf qofa utuu hin taane, ofii keefiyyuu bu’aa guddaa dha. Qorannoon saayinsii dhugaa kana deddeebi’ee mirkaneesseera. Namoonni gadoo kuusan, miira yakkamtummaa keessa jiraatanii fi dhiifama gochuuf fedha hin qabne carraan dhibee adda addaaf saaxilamuu isaanii daran guddaa dha. Kanaaf dhaamsi ani siif dhaamu inni guddaan ofiif jedhii dhiisiif. Maal wayyaree? Danda’i. Namoonni amalli isaanii rakkisoon waliin jiraachuun akka malee ulfaatu ni jiru. Garuu danda’i. Haa xiqqaatanillee malee namoonni miidhama gurguddaa sirratti hojjetan ni jiraatu. Danda’i. Jecha arrabaa ati raawwattee irraanfachuu hin dandeenyeen kan si waraanan kan sagaleen isaanii inni lafee namaa cabsu yeroo hundaa gurra kee irraa iyyu ni jiru. Danda’i. Gaarummaa kee hammeenyatti jijjiiranii carraa argatan maraan maqaa keetti cilee kan diban ni jiru. Garuu danda’i. Namni bineensa dha—bineensa haala mijataa eeggatee harka irraa nyaate nyaatu. Danda’i! Irraanfadhu. Miidhama namoonni sirratti raawwatan yoo siif danda’ame irraanfadhu. Caba isaan si cabsan—isa miira kee miidhe—irraanfadhu. 3. Dhiifama gochuun yeroo kee isa gara fuula duraa siif miidhagsa. Yaadadhu! Dhiifama namootaaf taasisuun yeroo kee isa darbe hin jijjiiru. Miidhamni kee kanaan duraa yaadannoo sammuu godaannisa ta’ee hafa. Uumaan dandeettii taatee yeroo darbee sirreessuu nuuf hin laanne. Jaallannes jibbines wanta kaleessa hojjenne irra deebinee qajeelchuu hin dandeenyu. Waa itti hin daballu, waa irraa hin hir’ifnu. Gaarummaan isaa garuu dhiifama gochuun yeroo kee isa gara fuula duraa siif miidhagsa. Hariiroo ati nama si miidhe sana waliin qabdu siif jijjiira. Miirawwan nama miidhan warra akka haaloo qabachuu, dheekkamsaa, aarii, ija ba’umsaa fi kkf irraa si oolcha. Jaalala akka horattu si taasisa. Guutummaan guutuutti nama dhiifama gooteef tokkoof miira jaalalaa horachuun salphaa dha. Biriyaant Maakgiil maal jedhan? “Dhiifama malee jaalalli hin jiru, jaalala malee dhiifamni hin jiru!” Dubbii dhugaa fi amansiisaa dha. Hin jaallattu yoo ta’e dhiisuufii hin dandeessu. Hin dhiiftuuf yoo ta’emmoo jaallachuu hin dandeessu. Jaalladhu. Jaalalli filannoo hin qabu. Namoota gaarummaa siif oolan filattee jaallachuudhaan warra si miidhan jibbuun qajeelfama jireenyaa isa sirrii miti. Uumama isaarraa eegalee namni kamiyyuu dadhabaa waan ta’eef balleessaa hundarraa bilisa ta’ee kan jiraatu hin jiru. Kanaaf jaalladhu. Namoota tokko tokko hojii isaanii yeroo yaaddu jaallachuun akka malee sitti ulfaata ta’a. Ta’ullee jaalladhu. Sababa hin funaaniin. Sababa malee jaalladhu. Namoota hundaaf jaalala haalaan hin murtoofne qabaadhu. 4. Dhiifama namaaf gochuun boqonnaa sammuu namaaf kenna. Haala kam keessayyuu yoo jiraatte namni ati gadoo itti qabatte tokko utuu jiruu sammuun kee boqonnaa guutuu hin qabu. Dhiphina keessa jiraata. Yeroo itti namichaaf dhiifama godhurraa eegalee garuu ni boqota. Tarii nama tokko dhiifama gaafachuun kabaja keetti waan bu’u fakkaatee sitti ulfaachuu danda’a. Namoota dhiphisanii yaadaniif dhiifama gaafachuun mallattoo kufaatii fi namaa gad ta’uuti. Akka itti balleessan utuu beekanii dhiifama gaafachuu sodaatu. Kanarraa kan ka’e yeroo hundumaa miira yakkamtummaa keessa jiraatu. Kun bu’aa tokkollee hin qabu. Dhiifama ilaalchisee dubbii Maatama Gaandiin dubbatan yaadadhu. “Namni dadhabaan tasuma dhiifama hin beeku. Dhiifamni amala namoota jajjabooti!” Bara jiraattu hundumaatti dubbii kana sammuutti qabadhu. Tasuma hin dagatin. Dhiifama gaafachuu fi taasisuu yoo dadhabde ati dadhaboota keessaa nama tokko dha jechuu dha. Yeroo barbaachisaa ta’e hundumaatti dhiifama nama gaafachuun sitti hin ulfaatin. Yoos boqonnaa sammuu argattaa. 5. Dhiifama gochuun ni danda’ama. Namoonni tokko tokko, “Raawwadhee balleessaa kanaaf dhiifama gochuu hin danda’u! Hin danda’u!” utuu jedhanii dhaga’amu. Soba! Miidhamni ati namootaaf dhiisuu hin dandeenye hin jiru. Seenaa yeroo gabaabaa dura dubbifne sana yaadadhu! Dubartii tokkotu turte. Seenaa sana isheetu barreesse. Mudannoo jireenya isheeti. Dubartittiin Yihudoota bara Hitler keessa miidhamni guddaan irra ga’e keessaa tokko turte. Maatii ishee waliin qabamtee bakka itti Yihudoonni qalamanitti geeffaman. Utuu isheen ilaaltuu abbaa fi haati ishee akkasumas obbolaan ishee marti ajjeefaman. Isheen haala nama ajaa’ibuun du’a oolte. Miseensota maatii ishee keessaa ishee qofatu lubbuudhaan hafe. Yeroo dheeraa booddee yaa’ii tokko irratti seenaa dabarsite sana namootatti himte. Guyyaa sana akkuma isheen sana haasoftee waltajjii irraa buuteen namichi tokko sagalee ol ka’aadhaan boo’aa dhufee miilla ishee irratti kufe. “Maaloo dhiifama naaf godhi! Dhiifama! Namni hamma koo si miidhe hin jiru. Baay’een sitti balleesse. Dhiifama!” jedhee iyye. Isheen eenyummaa isaa hin beektu turte. Isa booda qabdee lafaa kaasuun eenyu akka inni ta’e gaafatte. “Ani!” jedhe namichi, “Loltuu isa utuu ati ilaaltuu maatii kee hunda dhukaasaan ajjeesee dha!” Mee yaadi. Yeroo sana miira attamiitu itti dhaga’ama jettee yaaddaa?” Dubartittiin garaa dhiifamaa ajaa’ibsiisaa qabdi. Al tokko akka malee naatee miirri isheen haalaan ibsachuu hin dandeenye tokko itti dhaga’ame. Isa booda ofitti qabdee haammatee akka isaaf dhiifte itti himte. Namichi amanuu dadhabe. Isheen garuu garaa ishee guutuu dhiifteef. Badiin namichaa hamma malee ulfaataa ta’us isheen al tokkoo fi isa dhumaa dhiifteef. Namni tokko nama miseensota maatii isaa hundumaa rasaasaan fixeef dhiifama guutuu gochuu erga danda’ee, dhimmi dhiifama gochuun ulfaatu maaliree? Natti hin mul’atu. Atis dhiisiif. Miidhamteetta. Karaa jireenyaa ati hamma har’aatti irra deemtee dhufte kana irratti namoonni baay’ee si miidhan jiru. Yoon kaan dhiise, kan abalu na irratti hojjete attamittan dhiisa? jettee gaafatta. Lakki! Yoo murteessite ni dandeesse. Badiin ati dhiisuufii hin dandeenye hin jiru. Ta’e jettee yoo sammuu kee amansiifteen alatti hunda isaa ni dandeessa. Atis dhiifama barbaadda! Atis nama dha. Wanti nama irraa adda si taasisu hin jiru. Akkuma namoonni si miidhan atis namoota miiteetta. Ati badii namoota hedduu yaadannoo sammuu kee irratti qabattee akkuma jirtu namoonni badii ati isaan irratti hojjetteef si komatan immoo meeqa ta’u laata? Hedduu dha. Akka carraa ta’ee ilmaan namootaa ija ittiin balleessaa nama biraa argan malee ija ittiin dogoggora mataa isaanii argan hin qaban. Yoo qabaatanis haalaan hin argu. Kun rakkoo walii gala ilmaan namootaati. Miidhama namoonni hojjetan addaan baasuu fi balaaleffachuutti beekamoo dha. Balleessaa mataa keenyaaf garuu iddoo hin laannu. Addunyaan kun akka nuti barbaannu qofaa akka taatu barbaanna. Akka obboleessa keenyaaf mijatu hin barbaannu. Dhukkubni kun dawaa atattamaa barbaada. Dogoggora obboleessa keetii qofa funaanuu utuu hin taane, dogoggora mataa keetiis yaadadhu. Miidhamni ati nama miitee miidhama namni si miidheen gad akka hin taane amani. Eyyee. Amani. Sitti badeera, atis balleessiteetta. Dubbii Gooftaa Yesuus sana yaadadhu! “Huuba ija obboleessa kee keessaa baasuun duratti utubaa ija kee keessaa baafadhu!” Argitee! Namoonni hedduun ija isaanii keessaa utubaa qabu. Utubaa sana garuu hin argan. Huuba xiqqoo ija namootaa keessa jirtu baasuuf harka isaanii diriirsu. Maaliif laata? Dhalli namaa maaliif ofittoo ta’aa? Kan isaa dhiisee maaliif dadhabbii namaa irratti xiyyeeffataa? Ofii of qulqulleessee maaliif obboleessa isaa yakkamaa taasisaa? Maaltu tuqe laata? Dogoggora isaa isa hamma gaaraa guddatu dhiisee dogoggora nama biraa ishee xiqqoof aaree maaliif garaacha of dhukkubsaa? Ani maalan beeka! Addunyaan kun isa yeroo kamiiyyuu caalaa yeroo ammaa kana namoota garaa dhiifamaa qaban barbaaddi. Gara balleeyyii—garaa bal’atanii— namoota waliin jiraatan. Garaa hin ballattu yoo ta’e addunyaan har’aa iddoo siif hin qabdu. Suuta suutaan balaaf si kennitee si geggeessiti. Yeroon kun kan warra yakka namootaa utuu hin taane faayidaa isaan irraa argatan irratti xiyyeeffataniiti. Dhugaadhaam! Yeroon kun kan warra dogoggora isaaniif itti gaafatamummaa fudhatanii warra miidhan dhiifama gaafataniiti. Yeroon kun kan warra mataa irra keessa qabatanii deemanii utuu hin taane, kan warra gad of deebisanii haala isaan keessa jiran waliin namoota hubataniiti. Namni garaa dhiphatu, namni hin obsine, namni dhiifama gaafatee dhiifama hin fudhanne addunyaa har’aaf hin malu. Salphaadhumatti gatii isaa kennitiif. Miindaa isa barbaachisu kenniteefii gara addunyaa itti aanuutti dabarsiti. Kanaafuu dhaga’i lubbuu koo—addunyaa irra hamma jirtutti dhiifama gochuu malee filannoo biraa hin qabdu. Nama malee addunyaa irra jiraachuu akka hin dandeenye, dhiifama gochuudhaan malees jiraachuu hin dandeessu. Waan dandeessu sitti hin fakkaatin. Dhiifama gaafachuu fi kennuun mallattoo bilchinaati. Yeroo barbaachisaa fakkaatee sitti mul’atu hundumaatti sana gochuuf booddee hin deebi’in. As irratti maal jedhuun hin barbaachisu. Namoonni maaliyyuu haa jedhan, jechi isaanii dhiibbaa akka sirratti taasisu heyyamuu hin qabdu. Hammamuu yoo waan gaarii hojjette namoonni si qeequu hin oolan. Kun waanuma jiru. Dogoggora irraa hammamuu yoo of eeggatte namoonni dogoggora jedhanii waan yaadan hin dhaban. Qeeqa namootaa sodaachuun eenyummaa kee isa dhugaa jiraachuu akka ati hin dandeenye si daangessa. Yaadni namni siif kennu yeroo tokko tokko barbaachisaa ta’ullee geengoo jireenya kee naannessu garuu ta’uu hin qabu. Of dandeessee murtoo mataa kee fudhachaa jiraachuudhaa yoo baatte ati nama ofitti amanamummaa hin qabnee dha jechuu dha. Sun immoo balaa guddaa qaba. Hojii hojjettu hundumaaf yaada namootaa irratti hirkachuu si gaafata jechuu dha. Nama akkanaa ta’uun immoo maal jedhuu sodaattee waan qajeelaa hojjechuu akka dhiiftu si taasisa. Yaada qeeqaa namoonni siif kennan ilaalchisee namichi Joonaas Saalk jedhamu—namichi yeroo jalqabaaf kittibaata pooliyoo abuure—sun maal akka jedhe ni yaadatta jedheen amana. “Jaqaba namoonni akka ati sirrii hin taane sitti himu. Isa booda sirrii akka taate, garuu hojiin kee barbaachisaa akka hin taane sitti himu. Dhuma irratti, sirrii ta’uu kee, hojiin hojjettus faayidaa akka qabu sitti himu!” Jireenyi kee yaada namootaa irratti akka bu’uureffamu taasisuudhaan, nama dhiifama gaafachuuf ofitti amanamummaa hin qabne hin ta’iin. Namoota itti balleesseera jettee yaaddu hunda dhiifama gaafadhu. Balleessaa sammuun kee itti amanu hundaaf dhiifama gaafadhu. Kana namnis Waaqnis ni jaallata. Kitaabni amantaa yaada kanaan mormu hin jiru. Kitaaba warra seexanaaf sagadanii Satanism yoo ta’e malee kan dhiifama balaaleffatu hin argine ani. Quraanni dhiifama ni jajjabeessa. Macaafni Qulqulluunis akkasuma dhiifamaaf iddoo guddaa kenna. Qajeelfamni amantaa Waaqeffataas yoo ta’e yaada kana ni jajjabeessa. Iddoo kamittiyyuu, haala kam keessattiyyuu, yoomiyyuu dhiifamni barbaachisaa dha. Ilaalchi ati dhiifama irratti qabdu sirrii haa ta’u. Dhimma kana ilaalchisee ejjennoon kee maaliiniyyuu kan raafamu hin ta’iin. Dhiifamni ajandaa gurguddootaati. Gocha sammuu namoota gurguddoon raawwatamuu dha. Madaallii bilchina sammuu dhala namaati dhiifamni. Carraa guddaa ilmaan namaaf kennamee dha. Itti fayyadamuunimmoo ga’ee si irraa eegamuu dha. Har’a murtoo tokko akka murteessitun siif dhaama. Yoo dandeesse nama hundaa wajjin nagaatti jiraachuuf garaa dhiifamaa qabaadhu. Namoota hundumaaf dhiisi. Dhiisiif! Jaraaf dhiisi! Ni dandeessa! Haala koo ilaalee kan natti murteessu Hin dandeessu jedhee mogolee na buusu Dadhabbii koo ibsee hamilee na cabsu Waa akkan hin hojjenne booddee na deebisu Amma deebiin qabaaf waanan ittiin jedhu Dubbadheen falmadha afaan hin qabadhu Nan danda'an jedha eenyutu naan morma? Kaayyoo koo dhugoomsuun ni danda'ama! Hin danda'u jedhee sammuun koo hin amanu Abdii kutee taa'ee kufaatiif nan kennu Karaa dogoggoree dalga na hin hoogganu To'annoo koo jala abjuun koo hundinuu Sichi of hin tuffadhu xiqqeessee of ilaalee Eenyummaan koo sirriin amma erga naaf galee Kutannoo guutuunan hojiif ka'a malee Mammaradhee hin taa'u waan fedhe ta'ullee Amansiifadheera itti himee sammuu koo Booddee akka hin deebine sodaatee waan tokko! Jaarraa 20ffaa gara dhumaatti, lubni beekamaan Miilton Raayit jedhamu biyya Amerikaa keessaa, afeeramee barreeffamoota yeroo sana barreeffaman beekamoo keessaa tokko irratti yaada akka kennu gaafatame. Barreeffamichi ilmaan namootaa meeshaa ittiin qilleensa keessa barrisan hojjechuu akka isaan danda’an kan dubbatu ture. Lubichi akkana jechuun yaada kenne: “Barrisuuf kan uumaman ergamoota Waaqayyoo qofaa dha. Dhalli namaa barrisuu hin danda’u!” Yeroo muraasa booda dargaggoonni waggaa soddomoota gara jalqabaa turan—obbolaan lakkuu—yaada luba kanaa soba ta’uu isaa mirkaneessuuf yaalii eegalan. Meeshaa ittiin barrisan hojjetanii dhalli namaa barrisuu akka danda’u argisiisuu fedhan. Kaarolaayinaa Kaabaa, qarqara laga Kiitiiy Haawukitti hojii isaanii eegalan. Gara jalqabaatti yaaliin isaanii milkaa’aa ta’uu baatus, yaalii yeroo murtaa’ee booda yeroo jalqabaaf meeshaa hojjetaniin meetira 40 ol ka’anii barrisan. Sana gochuu isaaniin dubbiin lubichaa soba akka ta’e argisiisan. Maqaan isaanii eenyu? Wiilbarii fi Orviil— ijoollee luba Miilton Raayit lachan! Iddoo abbaan isaanii akka hin danda’amne dubbatetti akka danda’amu mirkaneessan. Ni danda’ama! Maal seete? Yeroo hundumaa sammuu kee amansiifnaan ni dandeessa. Sammuun namaa raawwatee daangaa akka hin qabne Naappooliyoon Hiil nutti himeera. “Sammuun namaa daangaa hin qabu—yoo abbaan isaa of daangesse malee!” jedhe. Dhimmichi dhimma ilaalcha mo’ichaa qabaachuuti. Henerii Foord guyyaa tokko gara Toomaas A. Ediisen deemee yaada guddaa tokko qoodeef. Meeshaa nama baatee deemu—konkolaataa—hojjechuuf wixinee barbaachisaa akka qopheessee fi sana irratti hojjechuu eegaluu akka barbaadu mariisise. Ediisen argannoowwan gurguddoo addunyaa kana fayyadan abuuruudhaan haalaan beekamaa waan tureef gara isaa deeme. Ediisen yaada Foord kana dhaggeeffatee deebiin inni isaaf deebise hojiif kan nama hamileessu hin turre. “Wanta bira ga’uu hin dandeenye maaliif abjoottaa? Kun bar hin danda’amu. Ofumaa yeroo kee gubuun hin barbaachisu. Kana mannaa gara mana hojii kootii kottu. Hojiin siif kennaa na waliin hojjedhu!” isaan jedhe. Foord dubbii kanaan miidhamullee abdii hin kutanne. Deebi’ee galee hojicha eegale. Danda’ee akka hin dandeenye isa isatti himetti akka danda’u argisiisuu fedhe. Yeroo murtaa’eef jabaatee irratti hojjete. Wareegama barbaachisu hunda baasee hamma dhumaatti itti ciche. Guyyoota keessaa gaaf tokko konkolaataa isaa konkolaachisee deemsa eegale. Mo’ichaan hojii isaa xumure. Ni danda’ama! Maaliif hin danda’amu? Ogeessi muuziqaa beekamaan biyya Raashiyaa—Luwis Armistiroong—jalqaba hojii isaa irratti gufuun guddaan isa mudatee ture. Guyyaa tokko dorgommii muuziqaa tokko irratti hirmaachuuf deeme. Nootaawwan muuziqaa akka inni taphatuuf isaaf kennaman keessaa muraasa qofaa taphatee isa kaan dadhabee dhiise. Namoonni murteessuuf iddoo sana turan ariifatanii itti murteessan. “Nama muuziqaa akka taatu kan si taasisu ga’umsa homaa of keessaa hin qabdu!” ittiin jedhan. Gaddee boo’e. Garuu abdii kutee hojii muuziqaa hin dhiifne. Hiriyyoota isaan akkana jedhe, “Isaanillee ga’umsa homaa hin qabdu naan jedhan. Ani garuu muuziqaan akka na keessa jiru nan beeka!” Guyyaa sanarraa eegalee muuziqaa isa keessa jiru addunyaatti argisiisuuf halkanii fi guyyaa cimee hojjete. Yeroo murtaa’ee booda ogeeyyii muuziqaa gurguddoo addunyaa kanaa keessaa tokko ta'uu danda'e. Ni danda’ama. Waan gochuun siif ta'u... Galmee jechootaa kee irraa jecha tokko haquuf yoo carraa argatte maal haquu akka qabdu beektaa? Jacha tokko. Jecha diina dhala namaa ta’e tokko. Jecha kaayyoo gurguddaa hedduu karaatti hambisee, mul’ata hedduu danqee, namoota hedduu galma isaanii hankaakse tokko. Jecha, Hin danda’amu jedhu haquutu siif ta’a. Galmee jechootaa irraa haquu hin dandeessu. Sababni isaa jechichi kan dhuunfaa kee miti, kan uummataati. Garuu sammuu kee keessaa haquu dandeessa. Sammuu kee keessaa haqxe jechuun ni milkoofte jechuu dha. Yaadadhu! Iddoo milkaa’inni itti eegalu—yeroo hundumaa— sammuu namaati. Utuu hojiidhaan hin milkaa’in dura ilaalchaan milkaa’uu qabda. Kufaatiif sababni akka hin jirre amani. Yaadonni gurguddoon lama sammuu kee hoogganu: milkaa’inaa fi kufaatii. Jaallattus jibbitus yaadota kana lamaan keessaa isa tokkoon hoogganamta. Yokiinimmoo lachuun isaanii dabareedhaan si geggeessu. Carraan gaariin ati qabdu garuu yaadota kanneen ofii kee filattee kan yaaddu ta’uu isaati. Wanti ati deddeebitee sammuu keetti himtu si dhuunfata. Xiinsammuun maal nu barsiise? Kitaabota namoota gurguddoo irraa maal baranne? Keessi sammuu keenyaa gola ijaan hin mul’anne lama akka qabu baranne. Inni tokko isa gara alaa (conscious mind) yoo ta’u, inni biraanimmoo isa gara keessaa (gol-keessoo-sammuu) isa subconscious mind jedhamuu dha. Kutaan gara alaa sun waan hundumaaf sababa barbaada. Akka salphaatti hin amanu. Wantota ta’an hundaaf sababa funaana. Nan barrisa yoo jette, koochoo dhabuu kee sababa godhachuudhaan akka ati hin dandeenye siif hima. Siif himee siif mirkaneessa. Siif mirkaneessee si amansiisa. Hojii guddaa tokko hojjechuuf yommuu karoorsitu sababoota akka ati hin dandeenye si taasisan siif tarreessa. Seen-duubee kee si yaadachiisee abdii si kutachiisuun karoora kee akka dhaabdu si taasisa. Kutaan sammuu inni keessaa sun humna ajaa’ibsiisaa kan hamma ammaatti saayinsiin sirriitti ibsuu dadhabe of keessaa qaba. Akka isa gara olii sana sababa hin funaanu. Wanta itti himame hunda—dhugaas ta’u soba—ni amana. Akka kutaa isa olii dammaqaa miti. Kutaa dhokataa humna dhokataa of keessaa qabuu dha. Egaa waanuma ati itti himtu mara dhugaa dha jedhee kan fudhatu gol-keessoon-sammuu kee waan dhaga’e sana hunda akkuma dhaga’etti si irratti hojjeta. Jecha biraan siif ibsuuf, gol-keessoon-sammuu maasii waanuma ati irra dhaabde siif biqilchuu dha. Yeroo muraasa booda isa irra facaafte sana irraa haammata. Sunimmoo carraa jireenya keetii siif murteessa. Waan ati isatti kennatte deebisee siif kenna. Wanta itti kennitu filachuun ga’ee sirraa eegamuu dha. Kanaan wal-qabatee dubbiin ati of irratti dubbattu yeroo hundumaa wanta gaggaarii qofa ta’uu qaba. Ani nama hin ta’u yoo jette kutaan sammuu inni keessaa sun sana qabatee akka ati nama hin taane si taasisa. Anaaf hin darbu jettee dubbii yoo baay’ifte siif hin darbiin hafa. Maaliif? Sammuun kee waan amane sana raawwata waan ta’eef. Yeroo haalonni namatti ulfaatan, yeroo wanti hundi bitaa nama galu, yeroo addunyaan kun dalga nama ilaaltu....waan gaarii dubbachuun akka ulfaatu nan beeka. Gumgumuun, ofirratti waan hamaa dubbachuun, abaaruu fi jechoota abdii kutannaa of irratti labsuun filannoo isa dhumaa yeroo itti ta’utu jira. Ta’ullee, dhugaa ani armaan olitti ibse irraa ka’uun yeroo kamiyyuu waan gaarii duwwaa of irratti dubbadhu. Haalonni ni jijjiiramu. Wanti har’a mul’atu bor ni dhabama. Yeroon Waaqa malee waan hin jijjiirre hin qabu. Har’a yoo hin milkoofne bor milkoofta. Amma yoo dukkanaa’e xiqqoo turee siif bari’a. Bari’uuf dhi’ee bar! Haalonni dhufanii darban dubbii arraba keetii hin murteessin. Yeroo hundumaa nama abdii qabu—nama egeree miidhagaan itti mul’atu—ta’i. Abdiin boba’aa injiinii jireenya namaa sochoosu akka ta’e beekkadhu. Namni abdii hin qabne abdii nama kutachiisa. Ofii bitaa yoo itti gale bitaa nama galcha. Waan dubbifne sana ni yaadattaa? Bara Xaaliyaanonni mo’amanii salphinaan biyya isaaniitti deebi’an bara lola Aduwa sana waan ta’etu jira. Giraaziyaaniin—aanga’aan loltoota Xaaliyaanii yeroo sanaa—mataa buusee yelloodhaan fuula Beniitoo Musiloonii dhaabate. Deebii akka kennuufis gaafatame. Akkamitti Itoophiyaan akka isaan mo’atte, meeshaa hammayyaan utuu lolanii akkamitti akka mo’aman deebisuuf dhaabatee jira. Dhuma irratti waan tokko dubbate: Sabni dalga itti gale dalga nu galche (The confused people confused us!) jedhe. Amma yeroon kun yeroo ani seenaa si barsiisu miti. Bakki isaas bakka sanaaf mijatu miti. Dubbii Giraaziyaanii kana fayyadamuufan jedhe. Namni bitaa itti gale nagaa hin dubbatu. Al tokko yoo abdii kutate dubbii abdii kutannaa qofa haasa’a. Waakkii namatti dubbatee hamilee namaa ajjeesa. Kanaafuu, nama abdii kutate baqadhu. Nama abdii kutate jechuun nama du’a ofitti murteessee namoota isaan kaanis ajjeesuuf summii baatee deemuu dha. Irraa fagaadhu. Baay’ee waliin hin dubbatin. Yeroo dheeraa waliin hin dabarsin. Atimmoo abdii qabaadhu. Dhugaa qabatamaa keessa jirtutti gammaduudhaa yoo baatte abdii dura kee jirutti gammadi. Gammachuun kennaa qaamni jireenya keen ala ta’e siif kennu miti. Gammachuun wanta ati ofii keetii uummattuu dha. Gammaduu yoo barbaadde yoomiyyuu sababa hin dhabdu. Gadduus yoo barbaadde sababoota lakkoofsa hin qabne argatta. Namni mo’u abdii hin kutu; namni abdii kutu hin mo’atu jedhama. Abdii qabaadhuu itti gammadi. Yoo beelofte abdii nyaadhu. Yoo dheebotte abdii dhugi. Yoo uffata dhabde abdii uffadhu. Eyyee, abdii qabaadhu. Egaa akka dandeessu sammuu kee amansiifnaan wanti siif dadhabamu hin jiru. Hamma humna nama tokkootti wanta karoorsite hunda bira geessa. Yoo milkoofte milkaa’ina keef sababni inni guddaan sammuu kee amansiisuu keeti. Yoo kuftes sababni kee sanuma. Gufuu fi qormaanni jireenya keessatti si mudatan dalga akka ati yaaddu si hin taasisiin. Jireenyi nama kamiiyyuu qormaatuma. Jireenyi qormaata dha. Tarii haala amma keessa jirtu keessaa baatee haala xiqqoo fooyya’u keessa utuu seentee sammuun kee boqonnaa akka argatu yaadda ta’a. Garuu akkana miti. Hammamuu guddadhu, hammamuu milkaa’i sadarkaan jireenyaa hundi qormaataa fi rakkina mataa isaa qaba. Namichi maal jedhe? “Nama guddaa ta’ee gaara beekamtii ol ka’aarra ga’ee addunyaa kana irratti beekamuun hawwii koo umurii guutuu ture. Jabaadhee hojjedhee iddoon yaade ga’eera. Fiixee gaarichaa irra ejjedheera. Garuu dhugaan ani isiniif mirkaneessu tokko jira. Gaaricha irra homtuu hin jiru!” jedhe. Ol ka’insi jireenyaa rakkina irraa bilisa ta’e hin jiru. Dubbii dhi’oo kana dubbifne sana yaadadhu! Jireenyi qormaata namoonni muraasni qofti qabxii gaarii fidanii darbanii dha. Sababni isaa hundi keenya waraqaa qormaataa kan mataa keenyaa adda addaan akka qabnu hin hubatan. Waraqaan qormaataa isaanii kan namoota biroo waliin tokko itti fakkaata. Akkanatti waan yaadaniif deebii namoota biroo irraa galagalchu. Dogoggora uuman irraa kan ka’e kufanii argamu. Hundi keenya gaaffii qormaataa adda addaa qabna. Gaaffii kee obboleessi kee hin hojjetu. Atis gaaffii isaa hin hojjettuuf. Wanti nama gaddisiisu—egaa—namoonni hedduun jireenya isaanii kan namoota isaan kaanii fakkeessuuf utuu yaalanii darbu. Hundi keenya orijinaala taanee dhalanna. Hedduun keenya garuu waraabbii (copy) taanee duuna kan jedhe tokko eenyu dhaa? Na dhageessaa? Toora fiigichaa kan mataa keetii irra fiigi malee kan nama biraarra hin deemin. Eenyuuniyyuu hin akkeessiin. Ati si’uma. Of ta’uuf uumamte malee eenyuunuu ta’uuf hin uumamne. Maaliif akkeessitaa? Uumaan nama akka kee lama addunyaa irratti hin barbaadu. Atii fi namichi ati akkeessitu eenyummaa mataa keessanii akka qabaattan barbaada. Waaqni nama wal fakkaatu lama uumee hin beeku. Meeshaa ittiin si hojjete (uume) cabsee gateera siin jedhe barreessichi. Sana jechuun namni si fakkaatu kan biraan addunyaarra hin jiru jechuu dha. Erga uumaan meeshaa ittiin si uume cabsee gatee, atis meeshaa ittiin namoota akkeessitu cabsii gati. Na amani. Sun hin barbaachisu. Homaa si hin fayyadus. Mee furtuu milkaa’inaan siif hima. Ni dandeessa! Kana of amansiisi. Sammuun dhala namaa waan tokko sirriitti fudhachuuf guyyoota 21 akka itti fudhatu qorattoonni xiinsammuu ibsaniiru. Maal jechuu dha—kun? Barsiifata haaraa tokko haalaan akka inni qabatu leenjii torban sadii sammuu keef kennuu qabda jechuu dha. Guyyoota 21'f ganama ganamaa fi galgala galgala, akka dandeessuu fi humna ga’aa akka qabdu deddeebitee sammuu keetti yoo himte ni amansiifta. Sagalee ol ka’aadhaan dubbachuutu siif ta’a. Isa booda gol-keessoon-sammuu (subconscious mind) kee akkuma jirutti dubbii kee amanuudhaan hojiitti siif jijjiira. Dursitee kufaatii hin abjootin. Barattoonni tokko tokko utuu barnoota hin eegalin dura kufu. Akka kufan of amansiisanii barnoota waan eegalaniif kufu. Qonnaan bultoonni tokko tokko utuu sanyii hin faacafatin dura akka midhaan hin margine labsu. Midhaanichis akkuma isaan jedhan sana ta’a. Wanta uumaan keessa kee kaa’e—dandeettii kee—addaan baaftee irratti hojjennaan ni dandeessa. Nama akka kee fayyaa guutuu qabu haa turuu, namoonni hir’ina qaamaa qaban hedduun gufuu isaanii gara riqicha ittiin gama milkaa’inaatti ce’aniitti jijjiiranii mo’achuu isaanii seenaan ragaa dha. Seenaa erga kaasnee waan ati yaadachuu qabdu tokkon siif hima. Dorgommii Olompikii bara 1960 taasifame irratti yeroo sadii walitti aansitee mo’chuun badhaasa warqee kan fudhatte nama miilli ishee naafa turee dha. Maqaan ishee Wiilmaa Rudoolfi jedhama. Biyya Amerikaa, Teneseetti kan dhalatte Wiilmaan umurii waggaa afuriitti dhukkuba pooliyoo ishee mudateen miilli ishee laamsha’ee hafe. Mucummaa isheedhaa kaastee garuu atileetii addunyaa irratti beekamtuu ta’uu hawwiti turte. Naafa atileetummaan itti bareedu! Umurii waggaa 15 tti Yuuniversiitii Teenesee seenuun leenjisaa maqaan isaa Eed Teempil jedhamuun wal argite. Leenjisichaanis akkana jette, “Addunyaa kanarraa durba hundumaa caalaa fiigdu ta’uun barbaada!” Leenjisichi hamilee ishee ajaa’ibsiifachuudhaan akkana jedhe, “Hafuura qabdu kanaan eenyuyyuu si dura dhaabachuu hin danda’u. Dabalataan, anis sin gargaara!” Shaakala barbaachisaa erga taasiftee booda, dorgommii Olompikii sanatti dhi’aatte. Dorgommicha wanti sodaachisaa taasisu sababni tokko tureera. Dubartoota isheen morkattu keessaa tokko Juuttaa Henii dubartii dorgomtee mo’amtee hin beekne turte. Juuttaa mo’achuun hojii ulfaataa ture. Haala nama ajaa’ibsiisuun, Wiilmaan—miilli ishee naafatee utuu jiruu—Juuttaa morkachuudhaan dorgommiiwwan meetira 100, 200 fi 400 sadanuu mo’attee badhaasa warqee gonfachuun addunyaa kana safuu jechisiifteetti. Hojiin ishee bara sanaa seenaa ta’ee hafe: Dorgommii Olompikii bara 1960 keessatti dubartiin naafti tokko hundumaa caalaa ariitiidhaan fiigde jedhame. Hamma har’aatti seenaan ni yaadata. Waaqa hin dhibin! Ati hir’ina qaamaa gosa kam irraayyuu bilisa. Fayyaa guutuu erga qabaattee akka ati kaayyoo kee bira hin geenye kan si taasisu hin jiru. Gufuun si dura dhaabbatee si daangessuu danda’u—akkuman kanaan dura siif hime—si’uma mataa keeti. Situ karaatti si hambisa! Hin danda’u jettee yoo amante eenyuyyuu si hin dandeessisu. Nan danda’a yoo jettemmoo eenyuyyuu karaatti si hin hambisu. Yoo yaadota mo’ichaa yaadde lafa kaateef ni geessa. Umuriin namaa dirree waraanaa namni biraan namaaf hin lolle dha. Situ lolata. Yoo mo'atte situ badhaafama. Yoo kufte situ itti hadheeffama. Addunyaan kun namoota gosa lamaan guuttee jirti. Mo'attootaa fi mo'amtoota. Garaa garummaan isaanii maal akka ta'e ibsuun garee keessa jirtu beektee yoo bakka siif hin malle jirta ta'e akka iddoo kee sirreeffattuuf si gargaara. Garaa garummaa garee lachuu gidduu jiru barreessaan Shiiv Keeraa jedhamu kitaaba isaa You Can Win jedhu keessatti haalaan ibseera. Mee akka armaan gadiittan muraasa isaanii siif tarreessa: Mo'attoonni yeroo hundumaa qaama furmaataati; mo'amtoonni immoo qaama rakkinaati. Mo'attoonni sagantaadhaan hojjettu; mo'amtoonni immoo sababa barbaadanii itti qabatu. Mo'ataan, "Siifan hojjedha" jedha; mo'amaan immoo, "Sun hojii koo miti" jedha. Mo'ataan rakkina hundumaaf deebii arga; mo'amaan immoo deebii hundumaaf rakkina arga. Mo'ataan, "Ulfaachuu ni danda'a, garuu ni danda'ama" jedha; mo'amaan immoo, "Ni danda'ama ta'a, garuu ni ulfaata" jedha. Mo'ataan yeroo dogoggora uumu, "Nan dogoggore" jedha; mo'amaan immoo yoo dogoggore, "Balleessaa koo miti" jedha. Mo'ataan wareegama fudhatee hojjeta; mo'amaan immoo waadaa akkasumaanii seena. Mo'attoonni abjuu qabu, mo'amtoonni immoo wixinee (scheme) qabu. Mo'attoonni, "Waan tokko hojjechuun qaba" jedhu; mo'amtoonni immoo, "Wanti tokko hojjetamuu qaba" jedhu. Mo'attoonni garee wajjin hojjetu; mo'amtoonni immoo garee baqatu. Mo'attoonni waan argachuuf jiran argu; mo'amtoonni immoo miidhama isaan qunnamu argu. Mo'attoonni wantota danda'aman argu; mo'amtoonni immoo rakkina argu. Mo'attoonni humna qaban argu; mo'amtoonni immoo yeroo isa darbe qofa yaadu. Mo'attoonni wanta dubbatan filatu; mo'amtoonni immoo wanta filatan dubbatu. Mo'attoonni waan dubbatan beeku; mo'amtoonni immoo waan beekan dubbatu. Mo'attoonni jecha salphaadhaan falmii guddaa dabarsu; mo'amtoonni immoo jecha ulfaataadhaan falmii xiqqaa dabarsu. Mo'attoonni waan isaan fayyadu irratti xiyyeeffachuun waan isaan hin fayyadnerraa fagaatu; mo'amtoonni immoo waan isaan hin fayyadne irratti xiyyeeffachuun waan isaan fayyadu irraa dheessu.  Mo'attoonni filoosoofii akkana jedhu hordofu: "Namni biraan akka si irratti hin hojjenne kan barbaaddu nama biraa irratti hin hojjetin; mo'amtoonni immoo filoosoofii akkana jedhu hordofu: "Utuu isaan dursanii si irratti hin hojjetiin namoota biroo irratti hojjedhu." Mo'attoonni ni hojjetu; mo'amtoonni immoo akka hojjetamu taasisu. Mo'attoonni mo'achuuf karoorsu, of qopheessus. Jechi baay'ee barbaachisaan of qopheessuu isa jedhuu dha. Atihoo? Eessa jirtaa? Mo'ataa moo mo'amaa dha ati? Of ilaali! Of sirreessi! Milkaa'i! Amanamaa ta'i! Harmee jaallatamtuu haadha ijoollee hedduu Ilmaan baay'ee hortee danuu utuu qabduu Naaf dabarsu jettee utuu isaan eegduu Akka isheen abdatte ta'uu didan hunduu Harka isheerraa nyaatee irraa dhugee uffatee Hamma dandeesse hunda harmeen kunuunsitee Utuu itti hin hir'isiin jaalalaan guddiftee Bara naaf dabarsa jettee isa abdattee Nama guddaa ta'ee gaafa iddoo qabatu Barcuma qabatee taayitaa yoo argatu Aangootti ol ba'ee yommuutti jabaatu Wanta biraa ta'ee yaadni isaa hundumtuu Bu'aa xiqqoof jedhee harmee isaa gurguree Oolmaa ishee dagatee harka ishee irraa mure Qabeenya ishee saamee orma qisaasessee Warra ishee miidhanitti karaa agarsiise Alagaan hin komadhu inni maal na godhe? Miixadhee isan da'e mucaa kootu na miidhe Jettee boossi harmeen imimmaan lolaastee Waa'ee dhala isheetii isa imaanaa nyaatee ...baay'istee gadditee! Biyya Ingiliziitti, namicha baankii keessaa hojjetu tokkotu ture. Guyyaa tokko hoogganaan isaa isa waamee waan tokko itti dubbate. "Yoo abalu dhufee na barbaade hin jiru jedhi" jedhe. Hojjetichi ija hoogganichaa keessa ilaalaa, "Maaliif? Bakkadeemtu qabdamoo?" jedhee gaafate. Hoogganichis, "Lakki, hin deemu. Namicha waliin wal arguu waanan hin barbaanneef malee" jedhe. Hojjetichi deebiseefii, "Ani hin sobu. Utuu ati jirtuu hin jiru hin jedhu. Kun qajeelfama jireenyaa ani hordofu waliin hin deemu" jedheen. Hoogganaan akka malee aare. Ni dheekkame. Hojjetichi garuu sagalee tasgabba'aadhaan akkana jedhe, "Kabajamaa hoogganaa koo, kun si dheekkamsiisuu hin qabu. Amala koo kanatti gammaduutu siif ta'a. Har'a siif sobuu diduun koo yeroo biraa akka ani si hin sobne argisiisa. Siif hin sobu jechuun si hin sobu jechuu dha!" Bara itti amanamummaan namootaa gad-dhumaa deeme keessa akka jirru beekamaa dha. Amanamummaan jireenya dhala namaaf baay'ee murteessaa ta'ullee, suuta suutaan garuu dhabamaa jira. Mudannoo guyyaa guyyaatti ta'u irraa ka'uudhaan namni tokko isa kaan amanuu dadhabeera. Orma haa turuu obbolaan maatii tokko keessatti dhalatanii guddataniyyuu wal hin amanan. Akka namni waliif hin amanamne wantota taasisan keessaa inni guddaan bu'aa mataa ofii barbaaduu dha. Dhalli namaa bineensa of qofaaf dursa kennuudhaan beekamu yoo ta'u, ofittummaan isaa amanamummaa isaa gaaffii keessa galcheera. Xinnaan hin amanamu, guddaan hin amanamu. Inni beeku hin amanamu. Inni hin beekne hin amanamu. Amanamummaa ilaalchisee wanti nama gaddisiisu yoo jiraate, bara kana keessa dhuguma namni amanamu yoo jiraate akka gowwaatti lakkaa'amuu isaati. Nama haalota waliin deemuu dadhabe, nama bara biraa hafe jedhama. Kun dogoggora guddaadha. Namoota waliin dha'anii haala mijeeffatantu akka namoota sirriitti lakkaa'ama. Keessumaa namoota aangoo qabanitti fayyadamuudhaan faayidaa uummataa dagatanii kan mataa isaaniif jiraatantu akka namoota sirriitti ilaalama. Garuu maaliif? Amanamummaan dhibuu irraa kan ka'e malaammaltummaan jecha qalbii namaa hawwatu ta'eera. Baroota murtaa'anii as jecha nuti irra deddeebinee dhageenyuu dha. Bakkaa fi taayitaa qabanitti fayyadamuudhaan namoota saamuu. Hawaasa ofii isaafuu waa hin qabne gidirsuudhaan ishee inni qabu irraa saamuu. Uummataaf hojjechuuf aangoo fudhatee namni uummata hatu gantuu dha. Gantummaa dhugaa dha sun. Saba ofii ganuun harka nama guddise cabsuu dha. Gochi akkanaa gocha kaleessa seenaa keessatti warri akka Goobanaa Daacceefaa raawwatanii gaditti hin ilaalamnee dha. Haati hiyyeessaa qabeenya hin qabnerraa walitti qabdee fiddee kennitiif. Imimmaan ishee dhangalaasaa itti hiixatti. Yelloo tokko malee harkaa fudhatanii itti fayyadamu. Utuu sammuun isaanii yakkamtummaa isaaniif itti iyyuu sagalee dhugaa keessa isaaniitii dhaga'aniif deebii kennuu dhiisu. Himannaa sammuun isaanii isaanitti dhi'eessu jalaa dhokachuuf alkoolii dhugu. Gochaawwan barbaachisoo hin taane keessatti hirmaatu. Kun dhugaa hawaasi keenya beekuudha. Ofii addunyaan kun addunyaa haqni hoogganuu dhaa? Haqa beektii addunyaan? Namoota isheen baattee jirtu keessaa meeqatu sammuu haqaa fi amanamummaatti amanu qaba laata? Dhaloonni haaraan ka'aa jiru abboota isaarraa maal barate laata? Kan hojjetoota mootummaa qofaatti! Namni harki isaa qulqulluun muraasa. Baay'ee muraasa. Fooliin dhugaa waajjira isaanii irraa kan hin urgoofne, sobaan oolanii sobaan kan bulan, sobaan dubbatanii sobaan kan raawwatan, sobaan waadaa seenanii sobaan kan xumuran meeqaa fi meeqa. Miindaan isaanii giddu galeessa ta'ee utuu jiruu waliin dha'uudhaan mana akka muuziyeemii namni itti yaa'ee ilaalu kan ijaarratan. Itti dadhabanii maallaqni isaan argatan hojjechuu kan hin dandeenye waan hedduu hojjetanii kan arginu hedduu dha. "Waraabessatti gogaa hin fe'an" jedhee Oromoon akka mammaaku, mootummaan waraabessa meeqatti gogaa fe'ee gogichi nyaatamee dhume. Hiyyeessi utuu boo'uu, cunqursaan borcii baasa. Naannoolee hedduutti argee kanan taajjabe dhugaan na ajaa'ibee fi na gaddisiise, dhukkubni qoricha dhabe, kan baay'ee na yaachisu tokko—barbaacha bu'aa karaa dalgaa. Seenaa keessatti yoo ilaalle hamma Oromoon Oromoo miidhe alagaan Oromoo hin miine. Ofitti murteessuu dadhabnee orma komanne malee kan akka keenya wal miidhe hin jiru. Yeroo alagaan gola seenee nu saamu obboleessa keenyatu karaa itti argiiisee geggeessee fide. Yeroo alagaan nu reebuuf galmee maqaa keenyaa baatee dhufe orma maqaa malee fuula keenya hin beeknetti abalu isa kana, abalu immoo isa sana jedhee kan itti nu argisiise obboleessa keenya. Soogidda xiqqoo jala qabanii Sangaa iddoo barbaadanitti akkuma geessan—gara qalmaattis taanaan— akkasuma faayidaa xiqqoo tokkoof jecha haadhoo isaa kan gurgurate meeqa? Piroofeeserichi guyyaa tokko maal jedhe? Yaa'ii guddaa tokko irratti saba Oromoof utuu haasaa taasisuu akkana jedhe, "Ijoolle! Gaaffii tokkon qaba. Ilki arbaa baay'ee jabaataa ta'uu beektu. Mee ilka arbaa maaltu danda'ee cabsa jettanii yaaddu?" Abba abbaan harka kaasee waanuma itti fakkaate dubbate. Tokko, sibiila diimaatu cabsa jedhe. Kaanimmoo ibiddatu gubee cabsa jedhe. Tokko, sibiila almaazii isa baay'ee jabaataatu cabsa jedhe. Kaanimmoo, warshaa sibiila caccabsutu cabsa jedhe. Hundinuu waanuma deebii ta'a jedhee yaade dubbate. "Lakkisaa" jedhe piroofeeseriin. "Sibiilli ilka arbaa hin cabsu. Ilka arbaa cabsuu kan danda'u ilka arbaa mataa isaati. Walii isaa yoo wal caccabse malee wanti danda'ee isa cabsu hin jiru!" jedhe. Dubbii kana akkuman dhaga'een haalli sabni koo keessa jiru sammuutti na dhufe. Imimmaantu ijatti na guute. Sabni Oromoo saba uumaan eebbisee uume, saba lakkoofsaan hedduu, saba humna nama baratee hedduu qabu, saba guddaa dha. Garuu jaarraa tokkoo oliif hacuuccaa fi cunqursaa alagaa jala tureera. Sun nama gaddisiisa. Garuu maaliif ta'e? Deebiin gaaffii kanaa gola seenaa keessa jira. Oromoo kan miidhe, kan cabse, kan dabarsee kenne orma miti—Oromoo dha. Har'as yoo ta'e malaammaltummaa keessa dhokatanii saba Oromoo irratti dabaa guddaa hojjechaa kan jiran alagoota miti. Namoota sabicha keessaa ba'an kan sabichi naaf dabarsu jedhee eeggatu dha. Na tajaajilu, naaf amanamu, sadarkaa itti aanutti na butu, na bilisoomsu jedhee warra sabichi abdii irratti gatetu sabicha nyaataa jira. "Baar-gamoo eessa ga'a jenne bulchiinsa gandaatu dhufee mure!" jette dubartittiin ollaa keenyaa. Bara gareen Kubbaa Miilaa Itoophiyaa biyya Naayijeeriyaatti garaagarummaa guddaadhaan mo'atame sana—waggoota hedduu dura—gaazexeessaan jara waliin deeme bilbilaan maal jedhe? "Jabbiin eessa ga'a jennee yaadne lukti isaa mana foonii jalatti argame!" jedhe. Ni qalame jechuu dha. Namoonni sabichi eessaan na ga'u jedhee abdate achii as galagalanii sabicha saamuutti ka'an. Alagaatu gidduu seenee facciseef. Horii Oromoo karaa dalgaa nyaachuun harma hodhanii guddatan muruu dha. Gantummaan kana caalus waan jiru natti hin fakkaatu. Ofii keenya saba keenyaaf utuu hin amanamiin eenyu irraa amanamummaa eeggannaa? Ofii keenya carraa argannetti fayyadamnee saba keenya saamaa eenyu dhufee akka Oromiyaa nuuf guddisu eeggannaa? Sun rakkina guddaa dha. Daldalaan hin amanamu. Karaa dalgaa maallaqa walitti qabachuuf yakka gurguddaa dalaga.Waaqaa fi lafa waamee yeroo kakatu waan dhugaa dubbatu fakkaata. Kakatee maallaqa sobaa karaa dalgaan saba isaarraa saama. Namoota gocha jibbisiisaa akkanaa keessa jiraniif dhaamsa gabaabduun dhaama: Yeroon kun yeroo itti saba keenya hannu utuu hin taane, yeroo itti waan qabnu irraa gumaachinuu dha. Kun yeroo itti waliin dhoofnee ofiif haala mijeessinu miti. Namni karaa dalgaa saba isaa hatu hundi of hatuu isaati. Rakkoo kallattii hedduu qabu isa dhiibbaan alagaa kan jaarraa tokkoo olii nutti fide sana irraa yoom bayyaannanne? Yoom rakkina xiin-sammuu barootaaf nurra ture irraa fayyine? Kana gidduutti akkamitti wal hanna? Akkamitti saba waan isaaf ga'u hin qabne irraa matta'aa fudhanna? Sabummaan maaliif nutti hin dhaga'amu? Lammii keenya karaa hedduu miidhamee jiruuf quuqamni maaliif nutti hin dhaga'amuu? Mee eenyutu eenyuun hataa? Oromoon tokko akkamitti Oromoo isa kaan hataa? Attamitti wal saamnaa? Utuu alagaatu nu saame ta'ee alagummaa dha jenna. Silaas alagaa irraa waan gaarii akkamitti eegganna jennee dhiifna. Utuu ormatu nu nyaate ta'ee ormummaa isaatti qabannee obsina turre. Amma garuu haadhootu dhaadhoo nyaata? Obboleessatu obboleessa isaa saamee isa gad qabee ofii ittiin durooma. Lubbuu koo!... Qajeelfamoota gurguddoo ani siif kennu keessaa inni kun ijoo dha: Hamma siif danda'ametti amanami. Irmii dha! Hawaasa keessaa baate hin nyaatin. Harki saba isaa nyaatu haa cabu! Humnaa fi beekumsa—waanuma qabdu hundumaan—saba keef hojjedhu. Karaa tokkos karaa lamas haqaaf dhaabadhu. Haala ilaaltee waliin hin dha'iin. Bara darbuuf jiruuf jettee seenaa gurraacha galmeessitee hin darbiin. Ofiif amanami! Duraan dursiitii ofii keef amanami. Amanamummaan ofirraa eegala. Dubbii afaan keef amanami. Dubbii afaan kee keessaa ba'e hunda raawwachuuf of eeggadhu. Waadaa hin seenin, yoo seente raawwii hin dhiisin. Nama dubbatee keessa deebi'u hin ta'iin. Dhugaa dubbadhu. Of hin sobiin. Kaayyoo keef ejjennoo qabaadhu. Nama murtoo mataa isaa hin qabne kan akka bishaa gabaatee irraa asii fi achi socho'u hin ta'iin. Waa utuu hin murteessin gad fageessii itti yaadi. Murteessuuf hin ariifatiin. Yoo murteessite garuu hin shakkiin. Nama kallattii tokko duwwaan ilaalu hin ta'iin. Wantota kallattii hedduudhaan ilaaluu yaali. Sababaa fi bu'aa walii wajjin yaadi. Ofii keef amanamuun namootaaf amanamuu dursa. Jiruu fi jireenya kee keessatti namoota naannoo kee jiran hundaaf amanami. Maatii keef, hiriyyoota keef, olloota keef, michoota beektu hundumaaf amanami. Nama namni shakku hin ta'iin. Bara itti amanamummaan namoota irraa bade kana hamma siif danda'ame hundumaatti amanamuu yaali. Bu'aa mataa keetii qofaaf namootatti hin dhi'aatin. "Namoonni akka siif kennan kan barbaaddu atis namootaaf sanuma kenni!" isa jedhamu seera warqee sana qalbifadhu. Wanti ati namootaaf kennitu wanta ofii kee namoota irraa barbaaddu qofa haa ta'u. Waan ofii keef hin jaallanne namootaaf hin raawwatin. Gama hundumaan amanami. Namoonni sitti dhi'aatan hundi akka isaaniif amanamtu fedhu. Haalli bara kana jiru akka ati hin amanamne si taasisuu danda'a. Garuu ciniinnadhuutii amanami. Amanamummaan gatii guddaa akka qabu yaadadhu. Waaqayyo amanamummaaf iddoo guddaa akka kennu beeki. Qaamolee Haqaa Biyya keenya keessa bara 2002 A.L.A tti sagantaan fooyya'iinsa sirna haqaa /justice system reform program/ ministeera ijaarsa dandeettii yeroo sanaa sadarkaa adda addaatti haqa waliin walqabatan akka qaamolee haqaatti ramadeera. Isaaniis: Bu’uura HMFDRI tiin sadarkaa mootummaa federaalaatti aangoo seera baasuu kan kennameef mana maree bakka bu'oota uummataa. Mana maree federeeshinii. Mana maree Naannoolee. Manneen murti sadarkaa federaalaa fi Naannootti argaman. Waajjiraalee haqaa, poolisii fi Mana amala sirreessaa sadarkaa federaalaa fi naannootti argaman. Manneen barnootaa seeraa, inistiitiyuutiiwwan qo'annoo seeraa. Waldaalee Abukaattootaa. Waldaalee siiviikii seeraa dha. Biyya tokko keessatti seera loogii tokko malee, akkasumas akkaataa mirga fi faayidaa lammiilee kabajameen hojiirraa oolchuudhaaf qindoomina qaamolee haqaa, hojii haqaa irratti bobba'an jiraachuun isaa barbaachisaa dha.Qaamolee gubbaatti tarreeffaman kunniin dalagaa isaan akkaataa seeraan hin raawwanne yoo ta'e, mirga lammilee haqa argachuuf seeraan gonfatan kan dhabamsiisuu fi mootummaa irrattis komiin akka baay'atu kan godhu akka ta'e hubachuu qabna. Mootummaan FDRI kana hubachuudhaan qaamolee haqaa gubbaatti caqafaman bu'uura godhachuudhaan sagantaa sirna fooyya'iinsa haqaa wixineessee hojiirra oolchaa jira.Leenjifamtoonni ammaa leenjii kana irra jiraniis bu'aa dhumaa sirna fooyya'iinsaan wixineeffame kana irratti miseensa ta'uudhaan leenjii abbaa seerummaa fi abbaa alangummaaf barbaachisu sirnaan fudhachaa jiru. Kana irraa ka'uudhaan namoonni baay'een qaamolee haqaa yoo jedhamu manneen murtii, poolisii fi waajjiraalee haqaa qofa yaadatu.Haa ta'u malee kallattiidhaanis ta'ee al- kallattiidhaan seera raawwaachiisurratti qaamonni hirmaatan akka jiran hubachuun barbaachisaa dha. Haa ta'uutii kutaa leenjii kana jalatti qaamolee seera baasan dhiisuudhaan qaamolee akka mana murtii, waajjira haqaa, poolisii fi mana amala sirreessaa ilaaluudhaaf yaalii ni goona. Boqonnaa sagalaffaan HMFDRI waa'ee manneen murtii kan ilaalatu yoo ta'u, manneen murtii federaalaa fi Naannoolee akka hundeeffaman ni ibsa.Mana murtii idiileedhaan alas mana murtii aadaa fi manni murtii amantiis akkaatuma walfakkaatuun heera mootummaadhaan beekkamtiin kennameefi jira.Heera mootummaa irratti hin ibsamne malee, manneen murtii hawaasummaas akka jiran beekkamaa dha. Akkasumas murtii manneen murtii hawaasummaa irraa kennaman ol'iyyannoodhaan gara mana murtii idileetis akka deeman tumameera.Haa ta'u malee manneen murtii hawaasummaa ilaalchisee hojimaanni naannoolee adda addaa gara gara ta'uu danda'a.Sadarkaa fedeeraalattis ta'ee, sadarkaa naannoottii akkaataan abbootiin seeraa itti filataman, haalli itti muudaman, adeemsi tajaajilaa, dhimmi naamusaan walqabatee jiruu fi kkf kan hoogganamu gumii bulchiinsa abbootii seeraatin ta'a. Mana murtii, waajjirii haqaa, waajjiirrii poolisii fi manni amala sirreessaa gaaffii haqaa ummataan gaafatamuuf guyyaa guyyaadhaan kan deebisan yoo ta'u qaamolee kanneen keessaa shoora guddaa kan qabu mana murtii dha jechuu ni dandeenya. Sirni haqaa sirna heera mootummaa kan eegsisu waan ta'eef heera mootummaa qaama gahee ol'aanaa qabu jechuun mana murtiidhaaf eegumsa ol'aanaa kaa'eera.Kunis bilisummaa mana murtii mirkanneessuu akka ta'eetti fudhatamuu qaba. Aangoo Abbaa seerummaa Mootummaa federaalaattis ta'ee kan naannooti, aangoon abbaa seerummaa kan manneen murtii qofa dha. Qaamni abbaa seerummaa sadarkaa kamittuu argamu, dhiibbaa qaama mootummaa, abbaa taayitaas ta'ee kan biraa kamiiyyuurraa bilisa. Abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa isaanii bilisummaa guutuudhaan raawwatu, seeraan malee waan biraatin hin qajeelfaman. Abbaan seeraa kamiyyuu haalawwan kanaa gaditti ilaalamaniin yoo ta'e malee umriin sooramaa seeraan murtaa'e otoo hin gahiin dura fedhii isaatin alatti hojii abbaa seerummaa isaa irraa hin ka'u. Gumiin bulchiinsa abbootii seeraa akka seera naamusa abbootii seeraatti, badii raawwateera yookiin dandeettii fi saffisa hojii isaa ifatti hir'ateera jedhee ymmuu murteessu yookin, Sababa dhukkubaatin hojii isaa haala sirriin raawwachuu hin danda'u jedhee yoommuu murteesuu fi Murteen gumichaa Mana Maree bakka bu'oota Uummataa yookiin naannootin sagalee walakkaa ooliin yoommuu raggaasifamu. Yeroon soorama bahuu abbaa seeraa kamiyyuu hin dheereefamu. Manni murtii waliigalaa federaalaa bajata qaama abbaaseerummaa federalaa mana mare bakka bu’uutaaf dhiyeessuun ni raggaasifata, yoo ragga’es bajata isaa ni bulcha Mana murtii sadarkaa federaalaas ta'ee sadarkaa naannoorra jiran hojii idilee guyyaa guyyaadhaan qaban hogganuudhaaf aangoo kan qabu pireezeedaantoota mana murtii dha.Kanaafuu pireezedaantoonni mana murtii hojii abbaa seerummaa fi hoggansaa hojjetan jechuu dha.Itti waamamni isaaniis pireezeedaantii mana murtii waliigalaatiif ta'a. Pireezeedaantoonni mana murtii koree adda addaa keessatti miseensa ta'uudhaan haqni akka bahu shoora kan taphatan waan ta'eef hojjiin itti baay'achuu danda'a.Akkasumas manni murtii iddoo haqni itti argamu waan ta'eef xiyyeeffannoo fi hoggansa cimaa ta'e barbaaduun isaas dhimma dagatamuu qabuu miti. Manni hojii abbaa alangaa qaama seera raawwachiiftuu ta'ee kan hundaa'ee dha.Aangoon Abbaa Alangaa federaalaa ministeera haqaaf kan kennamee dha. Haa ta'u malee, hojii Abbaa Alangaa kan hojjetan waajjiraaleen mootummaa biroos ni jiru.Fakkeenyaaf yakka malaammaltummaa ilaalchisee koomishinii farra malaamaltummaa federaalaa, akkasumas yakkoota taaksii/gibira/ ilaalchisee waajjirrii galiiwwanii aangoo Abbaa Alangummaa seeraan gonfatee jira. Kun kan agarsiisu sirna dimokraasii keessatti hojii qaama tokko irratti akka hin tulamnee fi haqni akka hin dabneef furmaata ta'a jechuu dha.Biyyoonni heddu mala kana fayyadamuudhaan bu'aa qabeessa ta'uu danda'aniiru. Sadarkaa mootummaa naannoottis aangoon Abbaa Alangummaa ministeeri haqaa qabu akkaatuma sadarkaa federaala irra jiruun walfakkaatee kan diriirfamee dha.Abbootiin Alangaa federaalaa kan muudaman, ministeera haqaatin yookiin, gumii ministeera haqaatiin hundaa'een raawwatama. Kaadhimamaan tokko Abbaa Alangaa federaalaa ta'ee muudamuudhaaf, sadarkaan barnoota isaa seeraan digirii yookiin diploomaa qabaachuu qaba.Abbaa Alangaa qorannoo yakkaa ilaalchisee poolisii ajajuu fi hoganuudhaaf aangoo kan qabu yoo ta'u, mana amala sirreessaa waliin garuu walitti dhufeenya maammilummaa hin qabu. Bu'uurri seeraa aangoo abbaa alangummaa seera yakkaa bara 1996 fooyya'ee bahee fi seera deemsa falmii yakkaa bara 1961 bahee dha. Caaseefamni dhaabbata poolisii Itoophiyaa sadarkaa federaalaa fi Naannoolee saglaniitti kan gurmaa’e hogguu ta’u haala addaatiin kan gurmaa’an dhaabbata poolisiin magaalaa Finfinnee fi Diree Dawaas kan haammatee dha.Komishiniin polisii federaalaa itti waamamni isaa ministeera dhimma federaalaaf yoo ta'u, mootummaan naannoolees caaseeffama mataa isaanii hordofuu ni danda'u. Haa ta'u malee komishiniin poolisii mootummaa naannoolee itti waamamni isaanii bulchiinsa magaalaa isaaniitiif ta'a.Leenjiinis kan adeemsifamu Koolleejjii poolisootaa federaalaa fi naannooleetiin ta’a. Ciminni poolisii akka dhaabbataatti sadarkaa naannoo irraa fooyyee kan qabu magaala Finfinnee keessa dha.Poolisoota cinaatti fedhiidhaan kan gurmaa’an milishoonni naannoos ni jiru.Kan hogganamanis qaama raawwachiiftuutiin ta'a. Manni Amala sirreessaa yeroo jalqabaatiif bara 1944 A.L.A tti labsii lakkoofsa 45/1944 tiin kan hundaa'e yoo ta'u, labsiin kun labsii lakkoofsa 365/1995 tiin bakka bu'ameera.Seerri yakkaa itti gaafatamummaa, adabbii fi amakiroo tumaalee ilaalatan qaba.Seerri adeemsa yakkaa murtii dura himatamtoota hidhaa keessa akka turan tumaalee muraasa qaba.Namoota mana hidhaa poolisii keessa jiran ilaalchisee itti gaafatamummaan kan ajajaa buufatichaa ti. Mana Amala Sirreessaa ilaalchisee sadarkaa mootummaa federaalaatti aangoon kan ministeera dhimma federaalaa yoo ta'u, sadarkaa naannootti garuu aangoon kan waajjira haqaati. Qajeeltoowwan bu'uuraa HMFDRI keessaa tokko ol'aantummaa heera mootummaa ti.Heerri mootummaa keewwata 9 fi keewwata xixxiqqaa kana jala jiraniin heerri mootummaa seera ol'aanaa biyyattii akka ta'ee fi seerri kamiiyyuu, hojimaanni baratamaa, akkasumas murtii qaama mootummaa yookiin abbaa taayitaa kamiiyyuu heera mootummaa waliin kan wal faalleessu yoo ta'e raawwatiinsa akka hin qabne lammiin kamiiyyuu, qaamoleen mootummaa, dhaabbileen siyaasaa, waldaaleen biroo akkasumas abbootiin taayitaa isaanii heera mootummaa kabachiisuu fi itti gaafatamummaa heera mootummaadhaaf bitamu akka qaban fi akkaataa heera mootummaa irratti tumameen ala aangoo qabachuun dhoorkaa akka ta'e ifaan tumameera. Tumaalee HMFDRI akka waliigalaa irraa hubachuun akka danda'amutti ol'aantummaa heera mootummaa jechuun tumaaleen heera mootummaa qaamolee mootummaa hundaaf jechuun seera baastuu, seera raawwachiiftuu fi seera hiiktuun kabajuu akka qabanii fi bitamuufi akka qaban akkasumas seeronnii fi qajeelfammoonni qaamolee kanaan bahan heera mootummaatiin gadi akka ta'an hubachuu dandeenya. Seerri kamiiyyuu yookiin murtiin kamuu heera mootummaa waliin kan wal faalleessu yoo ta'ee raawwatiinsa akka hin qabanne ilaallee jirra. Kanaafuu heerri mootummaa gama tokkoon qaamoleen kun hojii isaanii seera irratti hundaa'anii akka hojjetan qaamolee kanneen hundeessuudhaan leenjii gahaa kan kennu yoo ta'u gama biraatiin ammoo mirgi dhala namoomaa akka hin sarbamneef daangaa ni kaa'a. Qaamoleen hundinuu heera mootummaa kabajuu fi kabachiisuu kan qaban heerri mootummaa seera ol'aanaa waan ta'eef qofa miti.Maddi heera mootummaa kabajuu fi kabachiisuun ka'uumsa kan godhate ibsama birmadummaa saboota, sab-lammootaa fi ummattoota ta'uu isaatiin akka ta'e ni hubatama. Heerri mootummaa sanada dhabiilee siyaasaa yookiin dhaabbata siyaasaa tokkoo otoo hin taane waadaa waliigaltee sabaaf sab-lammootaa fi uummattootaa waan ta'eef.Kanaafuu qaamoleen mootummaa qaamolee haqaa dabalatee kabajamuu heera mootummaatif kuttannoodhaan dhaabbachuu qabu.Kana jechuun dhaabbata siyaasaa tokkoof dhaabachuudha jechuu otoo hin taanee uummata hundaaf dhaabbachuu ta'uu qaba. Ol’aantummaan heera mootummaa kan mirkanaa'u qaamoleen mootummaa daangaa seeraa kanneen otoo hin darbin aangoo fedhii uummataan kenname bu'uura godhachuudhaan yoo hojjetanii dha.Mirgoota heerri mootummaadhaa namoota dhuunfaa fi sabaaf sab-lammootaa fi ummattootaaf keenname otoo hin sarbin itti gaafatamummaa kannameef qixa seeraan hojiirra yoo olchan akka ta'e ifa. Qaamoleen mootummaa, abbootiin taayitaa fi hojjatoonni yeroo hundaa seeraaf bitamuun gaaddiduu seeraa jala taa'uu qabu.Qaamolee mootummaa yoo jedhamu qaamolee haqaa fi hojjattoota isaan keessa jiran jechuu dha.Kanaafuu ibsamni heera mootummaa jechuun mootummaa seeraan daanga'e / limited government/ fi mootummaa seeraaf bitame jechuudha. Mootummaan seeraan yoo bitamu sirni dimokraasii ijaaruudhaaf karaa saaqa. Ol'aantummaan heera mootummaa kan mirkanaa'u nammoonni dhuunfaa heera mootummaadhaan mirgaa fi faayidaan isaanii mirkanaa'eef dhaabileen siyaasaa, waldaaleen biroo fi abbootiin aangoo isaanii, qaamolee mootummaa heera mootummaadhaan yeroo hundaa'an, heera mootummaa irratti hundaa'uudhaan seeroonni, danbootaa fi qajeelfammooni akkasumas heera mootummaa bu'uura godhachuun murtee kennan yoo kabajanii fi sirna heerri mootummaa hundeesseef fayyadamuudhaan yoo soocha'anii dha. Kun yoo ta'uu baatee heerri mootummaa fi sirna heerri mootummaa qaamni cabsu, dhaabileen siyaasaa, waldaaleen biroo fi abbootiin aangoo balleessaa isaaniitiif yoo itti gaafataman akka ta'e ifa dha. Itti gaafatammuummaa kana fixaan baasuudhaaf gahee ol'aanaa kan qaban ammoo qaamoota haqaa dha.Qaamoleen haqaas itti gaafatammuummaa kana galmaan gahuu kan danda'an yoo sirna heera mootummaa fi heera mootummaadhaaf amanammummaan yoo dhaabbatan qofa dha.Qaamoleen haqaa heera mootummaadhaaf kan dhaabbachuu danda'an yoo qajeeltoowwan bu'uuraa heera mootummaa fi tumaalee heera mootummaa irratti ejjannoo waliinii tokko yoo qabanii fi heera mootummaa kabachiisuuf yoo qophaa'anii dha. Kanaafuu oggeessoonnii qaamoolee haqaa keessatti hojjeetan kaayyoo fi afuura heera mootummaa haalaan hubachuudhaan faayyidaa fedhii uummataa heera mootummaa irra jiran akkasumas soonaawwan ummataa hojiirra oolchuudhaaf kutannoodhaan ka'uu qabu.Heera mootummaa fi dhaabbilee heera mootummaadhaan uummataaf hundaa'an hunda dalagaa guyyaa guyyaa isaanii keessatti heera mootummaa fayyadamuudhaan hojirra oolchuu qabu. Qoodinsa mirgootaa fi sababoota isaa ilaalchisee biyyoonni filannoowwan mataa isaanii hordofuu ni danda’u.Dhimmi kunis tarree seeraan ibsamu danda'a.Biyyoonni tokko tokko mirgoota hunda boqonnaa tokko jalatti yoo tarreessan, biyyoonni biroo ammoo boqonnaa heedduu jalatti mirgoota dhala namaa tarreessanii tumu. Biyya keenya ilaalchisee seensa heera mootummaa irratti akka ibsameen dogongora seenaa uumame sirreessuudhaan biyya waligaltee fi wal danda'uu irratti kan hundoofte, biyyaa hawaas-diinagdee fi siyaasaa qabdu, mirga namoomaa ilaalchisee ejjannoon qabdu mirgoota hundumaa kan “bu'uuara” gochuudhaani.Mirgoonni hundinuu kan “bu’uuraa” ta’anii mirgoota namoomaa fi dimokraasii jedhamanii ramadamaniiru. Kunis mirgoonni kunniin addunyaawaa, kan hin qoqoodamne, kan walqabatanii fi kana addaan hin babbaane ta'uu isaanii hin hambisu.Mirgoonni kunniin heera mootummaa keewwta 13 hanga keewwata 45/1/ jalatti tumaman yoo ta'an akkaataa raawwii mirgoota kanaa ilaalchisee gahee qaamolee haqaa ilaaluu keenyaan dura waa'ee mirgoota garee fi mirgoota dhuunfaa ilaalla. Mirgoota garee kan jedhaman nammoonni eenyummaa isaaniitin, yookiin fedhii addaa waliin qaban irraa ka'uudhaan miidhaa isaanirra gahu ofirraa ittisuudhaaf kan isaan dandeesisu / group collection/ mirga eenyummaa eegsiisuuf itti faayyadaman akka ta'e hubatama.Namoonni garee keessa jiran ida'ama mirgoota dhuunfaa otoo hin taane gareen akka gareetti naaf barbaachisu /ta'u/ jechuudhaan naaf yaa eegaman dhimmoota jedhan kan of keessaatti haamatee dha.Mirgoonni dhala namaa seenaadhaan yeroo jalqabaaf beekkamtii yeroo argatan jedhamee tilmaamamu, jechuun dhaloota Kirstoos dura jaarraa 6ffaa irraa kaasee hanga yeroo dhihootti mirgonni garee beekkamtii otoo hin argatin turuun isaanii beekkamaa dha. Seenaan mirga dhala namaa irraa akka hubatamutti gaaffiin mirgootaa ka'an nama dhuunfaa bu'uura kan godhatee uumamaaan /biological theory/, amantii / Natural theory/, fedhii /interest theory/ waan tureef mirgi garee beekkamtii dhabuun isaa kan dinqisiifamuu miti.Kana jechuun garuu namoonni yeroo dur irraa kaasee muuxannoo gareedhaan jiraachuu hin qaban jechuu dhaa miti. Afriikaa keessattuu seenaa dheeraa biyya keenyaa yoo ilaalle haalli jireenya hawaasaa gareedhaan akka ta'ee fi fedhii garee qofa otoo hin taane dirqama nama dhuunfaas gareedhaan raawwachuudhaaf fedhiin akka jiru hubanna.Kanaaf qorattootni dhimma kana qoratan tokko tokko tumaan mirgi namoomaa kutaa addunyaa tokko tokko adda foo'a, bu'uurri isaanis hamilee fi nama waan ta'aniif hamilee bu'uuaraa qabatamaan (objective, reasoned moral) dhabu jedhu. Yeroo dhihoo keessattuu, waggoota 30 /soddama/ darban keessa mirgi garee nuuf yaa eegamu gaaffin jedhu sadarkaa idil-addunyaa gaaffii guddaa ta'aa dhufeera.Keessatuu diiggamuu Sooviyeetii, jijjiirama hawaasummaa bu'uuraa Yigoozlaaviyaa fi Afrikaa kibbaa booda gaaffiin kun daran babal'achaa deemeera.Kun akka fakkeenyaatti ka'e malee yeroo ammaa akka addunyaatti umrii waaggaa 30 gadi kan ta'an gaaffii kana kaasaa jiran jechuun ni danda'ama.Biyyoonni sirna koloniiraa/bittaa/ kan haara galfataa jiran yookiin haara galfachuu kan hin dandeenye garuu bilisummaa siyaasaa fi diinagdee /independence and identity/ mirkaneessu kan barbaadanii dha. Kanarraa ka'uudhaan gareewwan addunyaarra jiran keessattu aadaa, afaanii fi amantii ilaalchisee garaagarummaa qaban ifaan ibsuudhaaf kan isaan dandeessisu mirga gaafachaa jiran. Gareen heddu sirna cunqursaa jala ture fonqolchuudhaaf kan dhufe miti. Fedhiin kun sanyii tokko, yookiin garee qofa irratti kan hundaa'e miti, walgahiiwwan dhabbata mootummoota gamtoomanii irrattis fedhii biyyooleessaa ta'ee kan dhiyaatuu dha.Sababni ka'uumsa kun baayy'ee ta'uu danda'u.Uumamni dhala namaa garaagarummaa irratti kan hundaa'e yoo ta'u garaagarummaan kun otoo hin sarbamiin eegamee turuun isaa nageenyaa fi misoomaaf bu'uura ni ta'a. Addunyaa ammayyaawaa kana keessatti garaagarummaa jiru dhabamsiisuun balaa heddu fida.Gaaffiin eenyummaa yoo deebi'uu baate kalaqni guddinaaf ta'an /doom to creativity/ akka dukkanaa'an kan taasisuu dha.Adduunyaa ammayyaa ammaa keessatti bulchiinsi uummataa filatamaan sirna bulchiinsa dimokraasii ta'uun isaa gaaffii keessa kan galuu miti.Biyyi keenyas qajeeltoo bulchiinsa kanaa hordofaa jirti.Qajeeltoo sirna bulchiinsa dimokraasii keessaa tokko fi inni xiqqaan /garee, sanyii/ mirgi eegamu, mirgi hawaas- dinagdee fi siyaasaa(pluralism) fudhachuun raawaachuu fi wal danda'uu akkasumas wal gargaaruu of keessatti qabatee jira. Kun immoo garaagarummaa garee bu'uura godhatan dhabamsiisuu akka hin danda'amne qofa otoo hin taane, gareewwan filannoo fi dhumaa isaanii mirga itti filatanii fi murteessan akka qabaachuu danda'an kan agarsiisuu dha.Gareen / sanyiin, uummanni/ akka of ibsuu fi fedhii isaa akka hojiirra oolchu taasisuun gaaffii bilisummaadhaaf bu'uura ta'a. Kanaaf barreessitoonni “... the ability of people to define themselves and to exercise their will is the very essence of liberty” jechuudhaan ibsu.Kun hanga hin taanetti gabrummaa irraa bilisa ta'uu, bilisummaa isa dhugaa ta'e akkasumas bilisummaa/ freedom/ argateera jechuun hin danda'amu.Biyya tokko keessatti nageenyi badhaadheera,haqni jira jechuudhaaf sabni tokko, sanyiin yookiin gareen fedhii, eenyummaa, filannoon, fi dhumarratti makamuu /dhoorkamuu/ garee birootiin walitti otoo hin makamin wal kabajee jiraachuu qaba. Haalli kun fudhatama kan qabu ta'us, fedhiin garee lamaanii akkamiti walsimuu danda'a? Mirgi nama dhuunfaa miseensa garee ta’e mirga garee wajjiin akkamitti walsima? gaaffiiwwan jedhan ka'uu ni danda'u.Kana deebisuudhaaf ammoo akkaataa armaan gadiitin madaaluun barbaachisaa dha. 1. Sabni, sanyiin yookiin gareen tokko garee biroo akka garee of danda'e tokkotti ilaaluun fudhachuu qaba. Gareen xiqqaas ta'ee gareen guddaan ibsama ofii isaa kan ta'an kan akka afaan, amantii, aadaa, sirna haqaa, fi kkf kan biroodhaan otoo jalaa hin liqimfaiin ibsama jiruuf jireenyaa fi eenyummaa isaa ta'uudhaan akka jiraatu akka barbaadu hunda, kan saba biroos akkaatuma ofii barbaaduun akka kabajamuuf hubachuun fudhachuu qaba. Barreessitootni dhimma akkanaa kana / mutual recognition/ jedhanii waamu. 2. Gama biraatiin garee ibsama addaa ofii akka qabu hunda garee biroo waliin mirga wal fakkeessu, kan walitti fidu, fi adda kan bahuu hin dandeenye qabaachuu danda'a. Biyyi aadaa hedduu /multi cultural/ akka ta'e hunda, /inter cultural/ ni ta'a.Kanaafuu fedhii eenyummaa ofii eegun akka jiraachuu barbaaduu, eenyummaa garees eegee waliin jiraachuudhaaf fedhii qaba. Fedhiin lamaan kanneen wal simsiisuudhaan waliin jiraachuudhaaf walta'iinsa waliiniitu barbaachisa, kunis Afan Ingiliffaatin /Mutual concept/ jedhama. 3. Walta'iinsi waliin jiraachuu kun fulla’aa ta’uus qaba. Beekkamtii kennuun, fi akkaatuma kanaan fedhiin waliin jiraachuu galma waliinii sirnichaas ta'uu qaba. Kanas barreessitootni /mutual continuity/ jedhanii waamu. Qabxiiwwan sadeen armaan olii biyyi yookiin gareen qabu nageenya itti fufaa horachuun waliigaluun misoomuu kan danda'u akka ta'e hayyoonni ni ibsu.Gara heera mootummaa biyya keenyaa yoo deebinu yaada armaan olitti tarreeffame kaa'ame kana tumaalee adda addaa jalatti argachuu dandeenya. HMFDRI kan raggaasifame sabaaf sab-lammoonni fi uummattootni Itiyoophiyaa gadi fageenyaan irratti mari'achuun murtii dabarsaniin akka ta'ee kutaalee leenjii gubbaa keessatti ilaaluu keenya ni yaadanna.Sabaaf sab-lammoonnii fi ummattoonni” namoonni waliin ta'uudhaan hawaasa /a group of people/ uuman akka ta’ees heera mootummaa keewwata 39 jalatti ilaallee jirra. Hawaasni kun aadaa waliinii, afaan, muuxannoo walfakkaataa, kan jiraachaa jiruu fi xiin- sammuu tokko kan qabuu dha. HMFDRI kanas kan ragaasifatan miseensoota ummataa xiin-sammuu tokko qaban kanneeniin waliigaluudhaan marii taasisanii ti.Heera mootummaa kanas yoo raggaasifatan aadaan yookiin amantiin tokko isa biroo irraa akka caalu yaadame otoo hin ta'iin amantii fi aadaan kamiiyyuu garaagarummaa tokko malee tarkaanfachiisuu akka danda'an amanamee ti. Armaan olitti ilaaluuf akka yaaleetti saboonni, sab-lammoonni, fi ummattootni aadaa, duudhaa, fi amantii ofiitiif kenne kan birootiifis haala walfakkaatuun kennee jira. Kana jechuun sabni tokko aadaa fi duudhaa saba biraa akkaatuma aadaa fi duudhaa ofii kabajutti kabaja jechuu dha. Ilaalchi akkanaa kun biyya akka keenyaa amantii tokko, mootummaa waalta'aa tokko ta'ee ture keessatti jijjiirama gaarii dha. Heera mootummaa sanada ani hunda nan caala ilaalcha jedhu kan qabatee miti, ilaalchi heera mootummaa irratti calaqisiifamu qabu sirna “nuti walqixa, walqixas tarkaaffanna” kan jedhu hundeessuudhaaf kan kaayyeeffatee dha.Sabaaf, sab-lammoonnii, fi uummattootni ilaalcha kana yoo murteessan fedhii fi amantii bilisaa mataa isaanii irratti hundaa'uudhaan, aadaa boonsaa ofii akka qaban hubachuudhaan, hundi isaaniitu faayidaa fi ilaalcha waliinii akka qaban ta'uu isaa hubatanii ti. Heera mootummaa akkaataa kanaan raggaasifame, nageenya fula'aaf wabii kan ta'u, guddina hawaas dinagdee kan aariifachiisu, walitti dhufeenya seenaa dogonggoraa kan sirreessu, fi mirgaa fi fayyidaa waliinii kabachiisuudhaan hawaas dinagdee fi siyaasaa tokko uumuu kan nama dandeesiisu akka ta'e ni hubatama. Kana galmaan gahuudhaaf tumaalee heera mootummaa tarreeffaman keessaa tokkoo fooyyeessuun yoo barbaadame waliigaltee sabaaf, sab-lammootaa, fi uummattootaa akka barbaadu jala sararuun tumaniiru. Gareen akka jiraatuuf dirqama qabee tokkoo keessatti kan walitti qabamu qabu miti, /policy of assimilation/, / mutual recognition, consent and mutual continuity/ dhimmoonni jedhaman xiyyeeffannoon kennamee fi taa'uu qaban. Qaamni mootummaa seera baasu, seera hiikuu fi seera raawwachiisu, dhabbanni amantii fi aadaa, manneen barnootaa seeraa, akkasumas qaamooleen haqaa biroo hundi yeroo hojii isaanii raawwatan fedhii garee hawaasaa kana ilaalcha keessa galchuun dirqama Heera Mootummaadhaan itti kenname akka ta'e hubachuu qaban. Sabni, sab-lammiin yookiin uummanni tokko dhimmoota sadeen gubbaati ibsaman keessaa tokko na jalaa hir'ateera jedhee yoo koomate, qaamooleen haqaa gaaffii kana keessummeessan akka barreessitootni jedhanitti 'gaarii' fi 'haqaan kan deebi'u' ta'uusaa hubatanii eegumsa alaa /external protection/ kennuufi qabu. Mirga Namoota Dhuunfaa Nmootni nama ta'uu isaaniitiin mirga akka qaban beekkamaa dha.Mirga nama ta'uu isaaniitin argatan kana seeraan yoo tumame malee eenyuyyuu jalaa cabsu hin danda'u. Mirga namoota dhunfaa kan jedhaman, namootni nama ta'uu isaaniitin qofa mirga gonfatan akka ta'e ni beekkama. Mirgi nama dhuunfaa tokkoo hawaasa keessatti qoodiinsa tajaajilaa qabu ilaalchisee qajeeltoo walitti dhufeenya nama biraa walin qabu itti hoogganamu dha.Faayidaa waliinii waan qabaniif, gaaffii haamilee bu'uuraa waan qabaniif yookin waadaa seeraan waan hidhamanii fi dhimmoota kkf kabajamu akka qaban beeku qabna. Gocha tokko raawwachisuu waan danda'aniif /claims to freedom of action/ ta'uu isaaniitin mootummaan hundeefamu isaatin dura kan jiran waan ta'eef, mirgootni dhala namaa fi mirgoota siivikii kan jedhaman waliin guutuumaan guutuutti walitti dhufuu baachuu danda'u.Mirgoota namoota dhunfaa kana ilaalchisee qaamooleen haqaa dhimmota dhiyaataniif qorachuu, qulqulleessuu fi eegumsa ol'aanaa gochuufi akka qaban leenjifamtootaan hanga danda'ameen aarsaa barbaachisaa ta'e kaffaluun gahee isaanirraa eeggamu bahu qabu. Gama Mirgoota Garee fi Dhuunfaa Eegsisuutiin Shoora Qaamolee Haqaa Gubbaati kan ilaaluudhaaf yaale maalummaa fi bu'uura mirga nama dhunfaa fi garee ti. Itti aansuudhaan kan ilaalli mirgoota kanneen kabachiisuu fi eegsiisu ilaalchisee gahee qaamoolee haqaa maal ta'uu qaba kan jedhu dha. Waggootan kurnan darban keesstti Heera Mootummaa raggaasifaman, kan of keessatti qabatan biyyi yookiin ummanni tokko galma yookiin fedhii /aspiration/ itti gahuu barbaadu otoo hin taane tumaalee kaallattiidhaan qaamolee haqaatin raawwatamanis of keessaa qabu. Heera mootummaa biyya keenyaas tumaalee kanneen of keesaa qaba.Kanaafi heera mootummaa keenya keewwata 9/2/ jalatti qaamooleen mootummaa kamiyyuu dirqama heera mootummaa kabachiisuu fi ittiin ajajamu akka qaban ibseera. Heera mootummaa dhaaf ajajamuu, kabajuu fi kabachiisuudhaaf dirqama labsiin biraa nu hin barbaachisu.Qaamni haqaa kamiyyuu mala adda addaa fayyadamuun heera mootummaa kana kabajuu fi kabachiisuu akka qaban hubatamu qaba. Kana galmaan gahuudhaaf ammoo heera mootummaa hojiirra oolchuu /apply/ fi haallaan raawwachuu /enforcement/ jiraachuun dirqama ta'a.Qaamoleen haqaa hunduu heera mootummaa kabachiisuuf itti gaafatamummaa waan qabaniif seera dhimma kana guufachiisu, murtii fi hojimaata bartamaa hundaaf gatii kennuu hin qaban. Qabxii kanaan walqabatee murtiin, seerri fi hojimaanni baratamaa kan jiru heera mootummaa bahuu isaatin dura yookin erga bahee booda /pre or post constitution/ kan bahe ta'uun isaa biyya keenyaaf garaagarummaa hin qabu.Kanaafuu qamoolee hawaasummaa fi diinagdee heera mootummaa keessatti tumaman bifa qabatamaa fi hiikkaa qabuun akka raawwataman fi ergama heera mootummaa galmaan gahuutu isaani irraa eegama. Yeroo tokko tokko seerootni gaaffii kaafne hunda nu deebisuu hin danda'an.Seerri sirna adeemsa yakkaa mataa isaatin banaa seeraa kan qabu waan ta'eef, tumaalee heera mootummaa waliin wal faalleessan waan qabatee jiruuf raawwatinsa irratti banaa uumuu danda'a.Banaa haala kanaan uumaman kallattiidhaan tumaale heera mootummaatiin yookiin afuura heera mootummaa irratti hundaa'udhaan guutamu akka qaban beekuun daran barbaacchisaa dha. Mirgoota dhala namaa ilaalchisee seerri adeemsa yakka kan rakkoo qabu waan ta'eef qaamoleen haqaa mirgootaa fi bilisummaawwan bu’uuraa heera mootummaa of eegannoodhaan raawwachuuf akka tolu taasisuun qaawwa seeraa uumame duuchuu qaban. Gama kanaan keessattuu qaamoleen abbaa seerummaa/ manneen murtii / fi ogeessoonni waajjira haqaa yookiin abbootin alangaa hojii isaan yeroo raawwatan qajeeltoowwan heera mootummaa fayyadamuudhaan raakkoo ummame hundaaf furmaata kennuuf yaaluun barbaachisaa ta'a. Dhimmoota mirga namoomaa waliin walitti bu'iinsaa fi banaa seeraa uumamu kan nuuf hiikuu danda’u heera mootummaa qofaa miti, walgalteewwan addunyaas raawwatiinsa akka qabaatan heera mootummaa irratti ifaan tumameera. Waliigalteewwan idil-addunyaa biyyi keenya mallatteesite raggaasifte sadarkaa heera mootummaadhaa gadi ta'uudhaan qaama seeraa biyya keenyaa ta'uudhaan tajaajila kennaa jiru.Akkasumas mirga dhala namaa biyya keenya keessatti kabajamaniif maddaa fi bu'uura ta'uudhaan tajaajilu. Kanaafuu qaamoleen haqaa tumaalee mirga namoomaa waliin jiran hiikuu yoo barbaadan waliigalteewwan addunyaa biyyii keenya raggaasiiste ilaalu qabu.Walligalteewwan idil- addunyaa kunniin hanga raggasifamanitti hiikkuudhaan yookiin kallattiidhaan fayyidaara oolu qabu.Keessattu abbotiin seeraa fi abbootin alangaa walgalteewwan dhimmoota keessaan ala raawachuudhaaf /creative judge, and creative public prosecutor/ ta'uu qabu. Kanaafuu mirgoota bu'uuraa fi bilisummaa heera mootummaa irratti hammataman ilaalchisee qaamoleen haqaa: 1. Mirgonni bu'uuraa fi bilisummaawwan addunyaawaa ta'uu isaanii tii fi heera mootummaa keenya keessatti haammatamanii xiyyeeffannoo cimaa qaamoolee haqaa kan barbaadan ta'uu isaanii. 2. Keessattuu qaamni aangoo abbaa seerummaa qabu ogeessota haalaan leenji'an waan qabuuf mirgoota kabachiisuu ilaalchisee gahee ol'aanaa kan qabuu ta'uusaa murtii fi raawwii hunda keessatti tumaalee mirga namoomaa fi afuurri jireenya hawaasa keenya keessatti kan dhugoomu ta'uusaa. 3. Mirgoonni hawaasaa, diinagdee, fi garee raawwachiisuudhaaf qaama abbaa seerummaa irra qaamoleen raawwachiiftuu biraa kan dursu ta'uus raawwii hojii abbaa seerummaadhaaf wabii / vital point of reference/ akka ta'an. 4. Dhimmootni mirga nammoomaa aariitiidhaan kan ilaalamanii fi badii uummameefis beenyaan madalawaa jiraachuu qaba. 5. Gama kanaan Koomishiniin farra malaammaltummaa, dhabbanni abbaa gaar uummataa, mirgoota sarbaman qorachuudhaan, too'achuu, qo'annoo fi barnoota babal'isuun dirqama qaban bahuu qabu jechu dha. 6. Qaamoleen haqaa akka waliigalaatti, keessattu qaamni aangoo abbaa seerummaa qabu, seeraan kan leenji'e qofa otoo hin taane uummataf fedhii fi miira mirga namoomaa qaban hubachuudhaan deebii aariitiin kennuu qaba. Keessattuu qaama hawaasaa miidhaadhaaf saaxila bahuu danda'an adda baasuudhaan fedhii fi rakkoo isaanii hubachuudhaan mirga gareefis ta'ee dhunfaadhaaf xiyyeeffannoo addaa qaama haqaa kennu daran barbaachisaa akka ta'e. 7. Dhimmoota mirga namoomaa ilaalatan ilaalchisee qaamni haqaa iyyata sirna itti fudhatu baay'isuu fi akkaataa adda ta'een dhaqabamuummaa akka qabaatu, haqa himatamaaf qofa otoo hin taanee midhamtootaaf dhaqabsiisuu akka qabu, qaama haqaa hubachu akka qabu. Mirga Namoota Dhuunfaa Raawachisuu Ilaalchisee Manni murtii waliigalaa Ameerikaa, maloota ammayyuummaan biyya tokko itti madaalamu keessaa akkaataa raawwatiinsa seera yakkaa biyya tokko keessatti adeemsifamu dhiphachuun yookiin bal'achuun iddoo guddaa akka qabu ibseera.Kana bu'uura godhachuudhaan fakkaata heerri mootummaa keenya boqonnaa sadi jalatti tumaalee sirna adeemsa yakkaa kan tarreesuu danda'eef. Afuura tumaalee heera mootummaa kana yoo ilaalu falmii dhimma yakkaa irratti dhiibbaa gaarii kan uuman akka ta'e ifa. Tumaaleen kun gama biraatin seeroota kanaan walqabatan kan itti raawwatamanii dha.Qaamni haqaa hundii gaheen qaban sadarkaa adda addaa haa qabaatan malee hundi isaaniitu gahee mataa isaanii qabu.Kuni jechuun qaamni haqaa tokko gahee hojii qaama haqaa biroo keessa jiddu lixuudhaan bilisummaa dhabbatichaa irratti rakkoo uuma jechuu dhaa miti.Akkasumas qaamni hunduu gahee isaa bilisummaadhaan baha jechuuniis akka barbaadetti afuura heera mootummaa tiin alatti sochoo'a jechu dhaa miti. Hojiin raawatamu hundi qajeeltoo heera mootummaa tin ala akka hin taane to'annoon raawwii duraa fi raawwii boodaa diriirsuun itti gaafatammummaan jiraachuu qaba. Fakkeenyaaf miseensi poolisii tokko yakka raawwatame tokko qulqulleesuudhaaf qorannoo yeroo adeemsiisu qabeenya qabaman, namoota qabaman, ilaalchisee mana murtiidhaan qajeelfamni keennamuufi danda'a. Qorannoon miseensi poolisii fi ajajni mana murtii bu'uurri isaa heera mootummaa keewwata 17/1/ ta'uu danda'a.Kanumaan miseensi poolisii qorannoon adeemsiisuee ajaja mana murtiidhaan kennamen ala bahee yoo hojjete qaama haqaa biraatin gaafatamu danda'a. Gama biraatin ajajni mana murtiidhaan kenname afuura heera mootummaatin ala yoo ta'es qaama haqaa biraatiin ni gaafatama jechuu dha.Raawwiin qorannoo erga xumuramee booda galmeen gara abbaa alangaati darbuudhaan, abbaan Alangaas seera bu'uura godhachuun filannoo qabu hunda fayyadama jechuu dha. Filannoowwan kanneen yoo fayyadamu mirgi dhala namaa yoo sarbame Abbaan Alangaas seeraan ni gaafatama.Mirga dhala namaaf eegumsi kan barbaachisu yeroo qorannoo, fi qorannoon booda, himannaan dura yeroo jiru, qofa otoo hin taane yeroo dhagaha himannichaatis ta'uu qaba. Yeroo akkanaa qaamolee haqaa keessaa gaheen mana murtii daran ol'aanaa dha.Guyyaa bellamaa irraa kaasee hanga murtiin balleessummaa kennamutti adeemsa jiru kan too'atu mana murtii dha.Adeemsa kana keessatti mirga dhuunfaa namootaa sarbuu kan hordofsiisan gaaffileen heedduu ka'uu danda'u. Gaaffileen sababa namni dhunfaa falmu kaapiitaala maallaqaa fi beekumsa dhabuurraa ka'uu danda'u.Yeroo akkanaa qaamni abbaa seerummaa sarbamuu mirga dhala namaa dhoorkuudhaaf fi mirga isaa kabachiisuuf hanga kamitti adeemuu qabaa? Kan jedhu ka'uu barbaachisaa dha. Dabalataan qabxiilee itti aanan ilaalla. Jalqaba tumaalee heera mootummaa of eegannoodhaan yoo madaalle qaamni seera baastuu sirna heera mootummaadhaaf keessattuu ol'aantummaa seeraatiif xiyyeeffannoo addaa akka kenne hubachuu dandeenya.Sababa kanaafi mirgoonni bu'uuraa boqonnaa sadi jala jiran haawwii otoo hin taane mirgoota raawwatamuu qaban akka ta'an kan agarsiisu.Mirgoota kanneen manneen murtii akka qaama mootummaa tokkootti dirqama raawwachisuu akka qaban tumameera. Mannen murtii keenya heera mootummaadhaan hundaa'an kan qajeelfaman heera kanaan fi seeroota biriitin akka ta'e ifa dha. Kanaafuu mirgi ofirraa ittisuu himatamaa, sababa maalaqaa fi dandeettii dhabuudhaan ni sarbama jedhe Manni Murtii yoo amanee, fi seerri yoo eeyyame, dhimmi akkanaa kun Abukaatoo ittisaa ramaduudhaan sirreessu qaba jechu dha. Abukaatoo ittisaa dhaabuun kan rakkisu yoo ta'ees manni murtii dhimma kanaaf mala barbaaduudhaan fooyyeessu akka qabu fi mirga dhala namaa kabachiisu akka qabu gaheen ol'aanaa kennamee fi jira.Kanaan walqabatees afuura heera mootummaas qorachuu qabna. Heera mootummaa tumaa ifa ta'een beekkamtii hin kennuuf jedhamee kan yaadamaa ture manneen murtii aadaas gurmaa'anii akka hojjetan tumameera.Manneen murtii aadaa fi amantii akka mana murtii idileetti haqa kan baasan seera akkaataa ogeessaatti qaacceessuudhaan otoo hin taane dhugaarra gahuudhaaf xaaruudhaan akka ta'e ni beekkama. Manneen Murtii kun dhugaa /truth/ baasuudhaaf dhihoodha jedhame yaadama. Kanaafuu heera mootummaa fi qaama abbaa seerummaa akka waliigalaatti dhugaa fi haqa / truth and justice/ akka argamu carraa banu.Dhugaarra gahuudhaaf sirni abbaan seerummaa dandeesisu kan jiraatu falmii bitaa mirgaa qofa dhagahuudhaan murtii kan kennu qofa otoo hin taane jidduutti falmiirratti kan adeemsoota mirga dhala namaa sarbuu danda'an yoo jiraatan jiddu lixuudhaan sirna sirreessu ta'uu qaba. Gama kanaan seera deemsa falmii keenya otoo ilaallee qaamni abbaa seerummaa kaka'uumsa mataa isaatin dhimmoonni raawwachuu qabu /a pro active justice activities/ tumamanii argamu.Fakkeenyaaf himatamaan tokko qorannoo duraatiif mana murtii yoo dhiyaatu kaayyoon itti dhiyaate jecha amantaa fi waakkiidhaaf akka dhiyaate manni murtii itti himuu akka qabu seerri ni ajaja. Gaaffii gaafatamuuf deebii kennuuf akka hin dirqamne itti himama.Himannaan sarbamu mirgoota dhala namaa hordofsiisu iddoo tokkotti yoo dhiyaatan himannaan akkanaa akka gar gar bahan manni murtii ajaju qaba. Akkasumas himannaan mirga dhuunfaa namootaa kan sarbu danda'u yoo dhiyaates fooyya'ee akka diyaatuu fi sirna mirga namaa kabajuun akka sirreeffamu ajajamu qaba. Himannaan yakkaa haraa yoo dhiyaatu falmiin kan gaggeeffamu qabu mirga himatamaa akka hin sarbine manni murti erga qoratee booda ta'uu qaba. Gama biraatin manni murti chaarjii himannaa fudhe tokko himannaa himatamaaf dubbisuun qofa kan daanga'uu miti.Himannaa dubbisuun qofa otoo hin taane akka himatamaadhaaf galu taasisuun ibsuu fi qabu.Himatamaan qabiyyee himannichaa hubate himannaadhaaf deebii kennuu dhiisuudhaan otoo callisee mirgi isaa daran kan kabajamu yeroo ragaan dhiyaatu waan ta'eef manni murti ragaan akka dhiyaatu ajajuuf dirqama jechu dha. Gama biraatin himatamaan yakka akka raawwate kan amane ta'uus manni murti beellama kan kennu mirga himatamaa kabachiisuudhaaf otoo beelama hin baay'isin murtii barbaachisaa ta'ee kennuu qaba. Kuni jechuun garu namni tokko waan amaneef qofa balleessaa qaba jechuun nama rakkisa. Jecha amantaa himataan kennee bu'uura godhachuudhaan murtiin balleessummaa erga kenname booda, yeroo himannaan dhagahamu manni murti jecha waakkii galmeessuu akka qabu yoo amane kanuma kaka'uumsa mataa isaatin galmeessudhaan murtii balleessummaa kennee ture kufaa akka godhu seerri ni ajaja.Jechi ragaa abbaa alangaa yeroo dhagahamuus manni murti ragaalee dhiyaataniif gaaffii barbaachisaa ta'e yeroo barbaadetti gaafachu danda'a.Ragaaleen abbaa alangaa erga dhagahamaniin booda barbaachisaa yoo ta'e ragaan himatamaa dhagahamu danda'u.Himatamaan jecha kennuu yoo barbaade jalqaba kenna jechu dha. Manni murtis dhimmicha ibsuudhaaf akka tolu gaaffii barbaachisaa ta'e gaafachu danda'a.Himataan yookin himatamaan ragaan dabalataa akka dhagahamuuf yoo gaafatan manni murtii kan eeyyamu danda'u ragaaleen dabalataan waammaman ijoo dubbii qabame kan haalaan ibsanii fi haqaaf barbaachisaa dha jedhee yoo amanee dha. Ibsamni tarree kanaa seera adeemsa yakkaa keessatti ni tarreeffama. As irratti kan agarsiisuudhaaf yaalame qaamni abbaa seerummaa akka qaama mootummaa birootti mirgoota bu'uuraa nammummaa fi bilisummaa kabachiisuudhaaf dirqama kan qabu ta'uu isaa haala kan mijeesse seera adeemsaa raggaasimee jiru akka ta'u hubachuu qabna. Mirgi dhala nama dhuunfaa akka hin sarbamneef sadarkaa himannaa dubbisurraa eegalee hanga murtii kennuutti qaamni haqaa mala jiddu itti lixuu danda'u hedduu dha. Himatamaan gaaffii qaxaamuraa gaafaachu yoo hin dandeenye offirraa ittiifachuudhaaf Abukaatoo ittisaatti fayyadamuun rakkoo uummamu danda'u furuun ni danda'ama. Manni murtii ragaa daran barbaachisaa ta'e sababa rakkoo dandeettii yookiin dagannoodhaan yoo dhiyaachu dhabe sarbamuu mirgaa kan hordofsiisu waan ta'eef ragaan kun dhiyaate murtiidhaaf akka tolu taasifamu qaba. Dhugaa baasuudhaaf qaamni abbaa seerummaa falmii barreeffamaa fi afaanii bitaa mirgaa, ragaa madaaluu, fi dhimmota kana fakkaatan keessatti hirmaannaa guddaa taasisu akka qabu hubatamuu qaba.Hirmaannaan hoo’aa qaamni abbaa seerummaa /judicial activism/ yeroo barbaadametti kan godhamu sirna adeemsa seeraa tiif barbaachisaa ta'ee yoo argamee dha. Barbaachisaa ta'ee argameera kan jedhamu, abbaan seerummaa bilisaan gaggeefamu isaa sarbuudhaan otoo hin taane mirgaa fi bilisummaa heera mootummaa irratti caqafaman kabachisuudhaaf akka ta'ee tilmaamuun barbaachisaa dha. Kanumaan dhimma kana waliin walqabatee kan ilaalamu qabu, falmii bitaa mirgi hin kaafne maalifan kaasa jechuudhaan bira darbuun mirgoota bu'uuraa heera mootummaa waliin waan wal hin simneef haaqa baasuudhaaf qaamni abbaa seerummaa baayy'ee tataafachuu akka qaban kan agarsiisuu dha. Manni murtii hanqina ogeessaa jiru, himatamaan Abukaatoo dhaabbachuudhaaf maallaqa qabaachu isaa, qindoomina gaarii himataa/abbaa alangaa/ qabu, rakkoo teeknikaa seeraa hubachuudhaan mirgoonni dhala namaa akka hin sarbamneef haala mijeessuu fi toochuudhaaf gahee ol'aanaa akka qaban gubbaatti bal'innaan ilaallee jirra. Kana taasisuun ammoo al- kallattiidhaanis ta'ee kallattiidhaan tumaalee heera mootummaa kabachisuu dha. Seera kabajuu dhabuun ammoo itti gafatamummaa naamusaa kan hordofsiisu waan ta'eef seera kabajuun lammilee hundarraa kan eegamu ta'a jechu dha. Armaan olitti ilaaluuf akka yaaletti abbootiin seeraa hubannoo gahaa argachuu qabu yoo jedhamu, Abbootiin seeraa dhimmoota hundarratti aangoo abbaa seerummaa ni qabu jechuu dhaa miti. Biyya kamiyyuu keessatti walitti bu'iinsi hundi furmaata kan argatu mana murtii keessattii miti.Inumaa rakkooleen hedduu mana murtiidhaan ala qaamoota haqaa fi namoota dhunfaa birootin fala argatu jechamee amanama.Biyya Ameerikaa keessatti dhimmoonni gaaffii siyaasaa/ question of political doctrine/ ka'an ilaaluudhaaf manneen murtii aangoo hin qaban. Akkataa kanaan keessattuu qaamoolee mootummaa federaalaa gidduutti walitti bu'iinsi yoo uummame dhimmichi mana murtiin ala akka ilaalamu taasisun kan baratamee dha. Fakkeenyaaf biyya Ameerikaa keessatti gaaffii akkanaatin walqabatee gaafileen ijoo Heera Mootummaa /akaakuun Mootummaa Riipabliika ta'uusaa, aangoo wal qunnamtii biyya alaa waliin walqabate ilaalchisee, sirna heerri mootummaa itti fooyya'u ilaalchisee fi kkf / non justiciable / jedhamanii mana murtiidhaan hin ilaalaman jechuu dha.Barreeffamni dhihoo kana barreeffamanis, dhimmoonni federaalaa /non justiciable / ta'aa jiru. Gaaffiileen akkanaa fi kanaan walfakkaatan kan hiikkaman adeemsa siyaasaatin hiikkamu jechu dha. Biyya Faransaay keessattis haaluma kanaan kan wal fakkatu dha. Biyya Jarman keessatti dhimmoonni kun kan dhiyaatan ilaalaman mana murtii heera mootummaa keessatti ta'uus qaamooleen dhiyyeessan yeroo baayy'ee bu'aa siyaasaa argachuudhaaf kaayyeefatu jedhamanii waan shakkamaniif ni jibbamu. Biyya keenya keessattis dhimmootni akkanaa kan ilaalaman, mana murtii keessatti otoo hin taane qaama heera mootummaadhaan aangoon kennameef jechuun Mana Maree federeeshiniidhaaf akka ta'e kutaa moojulii kana keessatti ilaalle bira darbuun keenya ni yaadatama. Kanaafuu qaamni Abbaa seerummaa yeroo hundaa kan argamu /omnipotent/ fi murteessu kan danda'u / omnipresent/ taasifame fudhatamu hin qabu.Abbootin seeraa dhimma qabame tokko irratti, murtee kennuu isaaniin dura dhimmichi mana murtiidhaan kan ilaalamu qabu / justiciable/ ta'ee tumaa seeraa ifa ta'een tumamu isaa mirkaneessu qabu. Dhimmichi mana murtii kan dhiyaachu hin qabne /non justiciable/ ta'ee otoo jiru dhimmicha ofitti fudhachuun kan ilaalan yoo ta'e mirga haqa argachuu heera mootummaa keewwata 37 jalatti tumame cabsuu isaanii hubachuu qabu. Dhimma akkanaa mana murtii keessatti akka ilaalamu ifa dha.Fakkeenyaaf tajaajilaa Bataskaanaa tokko falmiidhaan bulchaa Bataskaanaa gochuudhaan murtee kennuun mirga namummaa hojjetaa kabachiisuu dha moo?Yookin mirga namootaa haaqa argachuu qaban dhiphisuu dha?Dhimma kana irratti leenjifamtootni otoo irratti mari'atanii gaarii ta'a. 2.2. Misooma Ariifachiisaa fi Fulla'aa mirkanneessuu Keessatti Shoora qaban Ummanni Itoophiyaa hoongee fi hiyyummaa keessa waan tureef waggaa dha waggatti carraa hoongeedhaaf saaxilamuun isaa baay'ee bal'aa dha.kanaafuu wabii midhaan nyaataa kan hin mirkaneessine /guddinni fi misoomni waggoottan darban akka eegametti ta'e/ dhugaa hin haalamne akka ta'e ni beekkama.Biyyattiin tun sadarkaa idil- addunyaatti biyyoota daran hiyyuumma keessa jiran tarreetti ramadamtee argamti. Gama biraatiin ammas akka addunyaatti biyyoota aariitiidhaan misoomaa jiran keessattiis sadarkaa guddaarra jirti.Dimokraasii fi bulchiinsi gaarii biyya keessa hin jirreetti, dhimmoonni misoomaaf barbaachisaa ta'an ni jiru jechuun hin danda'amu.Otoo jiraataniyyuu biyyatti hiyyuummaa jalaa ni baasu jedhamee hin tilmaamamu. Dimokraasii fi bulchiinsi gaarii mirgaa fi walqixxummaa ummataa mirkaneessuudhaan biyya keenya keessatti nageenyi fulla'aan jiraachuun isaa biyyatti hiyyuummaa keessaa baasuudhaaf haal duree tokko akka ta'e kan nama walgaaffachisuu miti. Dimokraasii fi bulchiinsi gaariin imaammata biyyi keenya itti misoomtu baasuudhaaf akka nama gargaaru beekkamaa dha. Fedhiin ummataa misooma mirkanneessu waan ta'eef sirna dimokraasii fi bulchiinsi gaarii keessatti paartileen siyaasaa imammata misoomaaf barbaachisaa dha jedhan ni dhiyeessu.Ummannis imammattoota paartileedhaan dhiyaatan keessaa barbaachisaa dha jedhee kan amane filata jechuu dha.Kan hin barbaanne ammoo bira darba. Uummanni guutuu imamattoota misoomaa dhiyaatan galmaan gahuudhaaf miira kaka'uumsa horatee gahee isaa bahuudhaaf sirni dimokraasii barbaachisaa dha jedhamee amanama.Sochiin duula misoomaa kun galmaan gahamee bu’aa qabeessa kan ta'u hawaasni guutuu dhimmoota fi kaayyoolee bu'uura ta'an irratti ejjannoo fi ilaalcha tokko qabaatee lamiileen hunduu gahee mataa isaa bahuu yoo danda'ee dha. Bulchiinsi haqaa ammayyaa, hojii isaa si’oominaan dalaguu fi bu'aa qabeessa ta'e jiraachuun isaa misooma diinagdee fi hawaasummaa mirkaneessuudhaaf warraaqsa godhamu keessatti shoora ol'aanaa akka qabu gubbaattis ibsamuuf yaalameera.Sirni haqaa akkanaa jiraachuun isaa ol'aantummaa seeraa mirkaneessudhaaf fi lamiilee fi uummanni akka waliigalaatti misooma diriirfame keessatti akka hirmaataniif carraa bana jechu dha.Sirni haqaa akkaanaa bakka hin jirreetti sirni dimokraasii fi bulchiinsi gaarii dagaaguu waan hin dandeenyeef ummannii fedhii bilisa guutuu qabuun misooma keessatti hirmaachuudhaaf carraa qabu ni daangeeffama jedhamee yaadama. Sirni haqaa bu'aa qabeessaa fi si’oomaa ta'e jiraachuun isaa nageenya tasgabbeessudhaaf sochiin daldalaa wabii akka qabaatu, lammiileen qabeenya hooratan inveestii gochuudhaan kaappitaalli alaa fi invastimantiin akka hawwachisaa ta'u akka waliigalaatti hiyyummaa biyya keessaa dhabamsiisuudhaaf baay'ee barbaachisaa dha. Kaayyoo kana galmaan gahuudhaaf sirni haqaa heerri mootummaa, uummaataa fi mootummaan sadarkaa irra jiruun fooyya'iinsa taasisuudhaan ijaarsa sirna dimokraasii fi mirga dhala namaaf wabii keennuu fi kabajuun, biyyattii keesatti guddinaa fi diinagdee ariifachiisaa fi fulla'aa ta'een lammiin hunduu sadarkaa jiru irratti itti fayyadamaa kan itti ta'u mirkanneessuudhaaf tattaaffii godhamaa jiru keessatti gahee isaa akka bahu carraa banuun dhimma yeroo itti kennamu miti.Gama kanaan qaamoleen haqaa nageenyaa tasgabeessudhaaf qajeeltoo gabaa bilisaa mirkaneessuudhaaf gahee ofii ni taphatu jechuu dha. Nageenyaa fi Tasgabbii Misoomaa Gargaaru Gama Uumuutiin Nageenyaa fi tasgabbiif qaamni haqaa si’oomaan jiaachuun isaa misooma diinagdee tiif baay'ee barbaachisaa dha.Misooma mirkanneessuf, nageenyaa fi tasgabbii diriisuudhaaf seeraa fi sirni akkaataa amansiisaa ta'een mirkanaa'uu qaba. Biyyaattin akkasumas hawaasni guutuun naasuu yakkaa irraa fi rakkoolee hawaasummaa irraa bilisa ta'ee misoommaa irratti akka hirmaatu nageenyi akka itti dhagahamu gochuun barbaachisaa dha.Yakkaa fi lolli yoo baay'ate misooma fulla'aa ta'e galmeessisuu irratti dhiibbaa mataa isaa akka qabu ni hubatama. Lammiileen mirga heera mootummaatiin mirkanaa'eef keessaa kan akka qabeenya horachuudhaaf wabii yoo dhabe hirmannaa diinagdeedhaaf taasisan ni daangeessa jedhamee amanama. Kanaafuu hawaasni biyyattii qabeenyii isaa, lubbuun isaa, nageenyi qaama isaa akka kabajamuuf qaamoleen haqaa fi mootummaan itti gaafatamummaa heera mootummaa kan keenameef akka ta'e heera mootummaa dubbisuudhaan qofa hubachu dandeenya.Hawsni naasuu xin-sammuu fi sodaa qaamaa irraa bilisa ta'ee misooma irratti akka hirmaatu taasifamu qaba. Nageenyaa fi tasgabbiin biyya tokko keessa yoo kan hin jiraanne ta'e hojiin daldalaa amantii akka hin horannee fi sadarkaan inveastimantii akka xiqqaatu taasisa.Invastimantiin haaraa yaaduudhaafis kan nama rakkisu waan ta'eef misoomni biyyatti guyyaadhaa guyyaatti akka hir'achaa deemuuf sababa ta'a jechuu dha.Invastimantii argamurraa carraa hojii lammiileedhaaf uumaman hiyyuummaan akka qancaruu fi hojii dhabdoonni nageenyaa fi tasgabbiidhaaf ba'aa akka ta'an hubachuu qabna. Kanaaf qaamoleen haqaa inveestmantii alaatiif haalli mijaawaa jiraachuun isaa uummanni addunyaa akka hubachuu danda'u gochuudhaan invastmantii fi daldala argamurraa faayidaa itti fufaa fi aamansiisaa ta'e uummuudhaan hiyyuummaa fi hoongee biyyaa daraaraa jiru irraa bilisa ta'uuf tattaafachuun dirqama mootummaa qofa otoo hin taane dirqama lammiilee fi hawaasa hundaa akka ta'e hubachun dirqama ta'a. Qaamni haqaa yakkaa aariifataa fi bu'aa qabeessa ta'e akka jiraatu gochuudhaan uummannis ol'aantummaa seeraa fi qaama haqaa irraa amantaa akka horatu taaisuun nageenya fula'aaf haala mijeessuutu nama hundarraa eeggama. Kanaaf yoo danda'ame yakki akka hin raawwatamne dhoorkuu fi dhaabuu, yeroo yakki uummame ammoo qaama yakka raawwate qorachuudhaan adda baasuu, qaama yakka raawwate hawaasa keessaa foo'anii baasuudhaan murtii haqaa fi madaalawaa akka argatu taasisun adabbii madaalawaas akka argatu gochuudhaan yakki irra deebi'amee akka hin raawwatamne sirna dandeesiisu uumuun, sirna qaama yakka uume adamsee qabuu danda'u, kan himatuu fi kan adabu, namoota qulqulluu ta'an kan eegu, gahee ol'aanaa qaamni bulchiinsa haqaa ta'uu qaba. Yakka rawwatame qoratanii baasuudhaan qaama yakka raawwate hawaasa qulqulluu keessaa adda baasuudhaan murtiidhaaf akka dhiyyaatan gochuun midhamaa dhunfaa yakkiichaan kallattidhaan kan miidhame haara akka galfatu gochuudhaan, qaamoleen haqaa aamantaa uummataa akka horatan fi akka waliigalaatti hawaasa guutuu keessaatti tasgabbii fi nageenya uummamu dha.Kanaan misoomaaf haala mijaawaa ta'ee uumuu dha. Gama biraatin yakkaa adda baasuudhaan nama yakka uume hawaasa keessaa foo'nii baasuu irrtti sochiin taasifamu mirgi lamiilee qulqulluu ta'an akka hin tuqamne fi hin sarbamne sirna barbaachisaa ta'e uumuudhaan hawaasa fi mootummaa itti gaafatamuummaa itti dhagahamu irraa kan eegamu dha.Kaayyoo kana galmaan gahuudhaaf qaamooleen haqaa gahee ol'aanaa qabu. Kanaaf gama tokkoon namoonni yakka raawwatan himatamanii adabbii seeraan ka'ame yoo adabaman, gama biraatin ammoo adabbiin kan kennamu yakkamtoota qofarratti ta'ee, dhimmichiis kan laallamuu qabu seera roga qabeessa ta'een fayadamuun akka ta'e beekkamaa dha. Nageenyaa fi tasgabbii uumuudhaaf mootummaadhaaf shoora ol'aanaa kan qabu yoo ta'u, mirga dhala namaa kabajuu fi kabchiisuun Nageenaa fi tasgabbiiraa adda kan ta'ee miti.Kunis al kallattiidhaan misooma mirkanaa'e akka jiru kan itti agarsifamu ta'uu danda'a. Akka waliigalaatti sirni haqaa qaama naasuu yakkaa hawwaasa irraa hir'isuudhaan, namoonni yakka raawwatan murtiidhaaf akka dhiyaatan kan itti mirkanaa'uu fi misoomni akka aariifatu, mootummaa fi qaamoleen daldalaa fi invastimantiin aamntii akka qabaatan taasifamuu qaba. Kanaafis:  Sirni bulchiinsa haqaa keessattuu hawaasa bu'aa qabeessa ta'an hunda akkaataa haqa qabeessa ta'een kan isaan tajaajiluu danda'u ta'uusaa.  Hawaasa guutuudhaaf, midhamtoota dhuunfaa fi ragaa baatoota sirna qulqullina isaa kan eegatee yeroo fi sadarkaa barbaadametti kan keennamu ta'uusaa.  Sirna haqaa ammayyaa ta'ee fi akkaataa aarifachiisaan murtii itti kennamu mirkanneessudhaan yakkamtoota hawaasa qulqulluurraa adda baasuun murteedhaaf dhiyeessu danda'uu  Ajajaa fi murtii adabbii manneen murtii sirna haal duree tokko malee itti raawwatamu mijeessu.  Qaamni haqaa bifa qindoomina qabuun sirna tajaajila hawaasaa itti kennu ta'uu akka qabu. Yoo ta'uu baate qaamni haqaa nageenyaa fi tasgabbii uumuudhaan misoomaaf gargaarsa keennuu isaa dhaabuudhaan sirna diigaa fi nageenyaa fi tasgabbiidhaaf guufuu ta'uun isaa hin hafu jechu dha. Misooma fulla'aa fi aariifataa mirkanneessuudhaaf sadarkaa gabaa addunyaatti dorgomaa gahuumsa qabu ta'uudhaan tajaajila qulqullina qabu dhiyeessun bulchiinsa gaarii diriirsuun hojimaata iftoominaa fi itti gaafatamummaa qabu diriirsuun dhimma murteessaa dha.Seerri sirna aariitii fi bulchiinsa bu'aa qabeessa qofa ta'uun alatti bulchiinsa gaariis akka of keessatti hammachu qabu ifa dha. Sirni seerrii itti bahu seera raawwachuudhaaf gahumsi jiru fi aariifataa akkasumas yeroo barbaadame keessatti murtii kennu kan dandeessisu uummamuun isaa ibsama bulchiinsa gaarii itti mirkanaa'e kan itti mirkanaa'uu dha.Qorannoon adda addaa akka agarsiisutti inveestrootni biyya bulchiisi gaarii jiru keessatti, qabeenya isaanii dhagalaasuudhaaf akka barbaadanii fi dhiyyeessi taaksii fi malootni jajjaabeessaa kophaa isaanii akka gahaa hin taane mirkanaa'eera. Yeroo dorgommiin addunyaarra jiru kanatti dhiyeessaa fi jajjaabeessii mootummaa invastarootaaf godhamu invastimanti hawwachiisaa gochuudhaaf tarkaanfii jiran keessaa tarkaanfii isa jalqabaa ta'uus garuu gahaa dhaa miti.Invastaroonni biyya keessaa fi biyya alaa waamuudhaaf bakka jiranitti tursiisuudhaa fi babal'isuudhaaf hojii kana caalaa hojjechu qabna. Invastaroota gabaa keessa seenuudhaan dura seera beekuu fi qorachuu barbaadu.Gabaa keessa erga seenanii booda seeroota eeguudhaan akka raawwatan sababa wabummaa qabu barbaadu.Seerri akka jirutti akka itti fufu kan jijjiiramu yoo ta'ees mirga isaanii eegsiisuudhaan ifaa fi hirmaachisaa haala ta'een jijjiiramu akka qaban barbaadan. Seeroota kanneeniif hiikkaa mana murtii keessatti keenamu fi seerootni waligaltee akkasumas seerootni biroo haala itti raawwataman amananii socho'u.Invastarri goodaanttu dha akka jedhamu hunda, invastaroonni rakkoo madaallii, aamansiisaa kan hin taane, gabaa iftoominaa fi itti gaafatamummaa hin qabne dhiisuudhaan sirna dinagdee nageenaa fi tasgabbii qabutti fi haala gaariidhaan isaan dhimmoota mijjeessuti deemun barbaachisaa dha. Adeemsi kun akka jirutti ta'ee, wanta isaan qunnameen muxxannoo badaa ta'ee inveestaroota birootiif dabarsuudhaan dalagaa badaa ta'ee raawwachuu danda'u.Sabani isaa bulchiinsi gaarii Inveestmantii fi daldala harkisuudhaaf dhimmaa barbaachisaa waan ta'ee akka ta'e ifa dha. Kanaafuu bulchiinsa gaarii ijaaruudhaaf, dhimmoonni baay'ee barbaachisaa ta'an jiraataniis, ol'aantummaa seeraa hunda dura dursiisu akka sirni haqaa amansiisaa ta’e jiraatu godha.Qaamni haqaa yeroo barbaadame keessatti murtii keennu danda'u jiraachuun isaa dhimma murteessaa dha. Kaayyoon seeraa kan hubate, madaalamaa, dhimmoonni yeroo gabaaba keessatti akka murtaa'an sirni taasisu jiraachuun isaa miira madalamummaa uummuudhaaf, iftoomina fi itti gaafatamummaa mirkaneessuudhaaf dhimma barbaachisaa ta'ee dha. Sirni akkanaa invastaroonni, mootummaa fi abbaan taayitaa mootummaa akkaataa kamiin gahee hojii isaanii akka bahan ni barsiisa.Dhimmoonni kun yoo guutaman invastaroonni karroora yeroo dheeraa baasuudhaan hojiin isaanii baasiirraa bilisa kan ta'e akka ta'u barbaadu. Haqni Lammileedhaaf Dhaqabamaa Akka Ta’u Gochuu Dhimmi xiyyeeffannoo ol'aanaa barbaadu ammoo, akkaatuma Invastarootaa qaamoleen misoomaan fayyadamaa kan ta'aniis jiraachuun isaanii yaadatamuu qaba.Isaaniis namoota dhunfaa, hawaasa keesa jiraatanii dha.Guddinnii hawaasummaa fi diinagdee kan barbaadamu faayidaan qaamoolee kanaa yoo mirkanaa'uu dha. Sirni bulchiinsa haqaa fi bulchiinsi gaarii Invastarootaaf daran barbaachisaa akka ta'e hunda namoota dhuunfaadhaafis barbaachisaa dha.Namoonni dhuunfaas akka jireenya isaanii fooyyeeffatan carraa banaaf jedhamee yaadama.Carraan daldalaa fi akka waliigalaatti daldallii banaa yoo ta'e namoonnni dhuunfaa carraa argatan fayyadamuudhaan jireenya ofii ni fooyyeefatu waan ta'eef sirni jiru hirmaachisaa akka ta'eetti fudhatu. Sadarkaa tokkooffaatti, mirga bu'uuraa heera mootummaadhaan goonfatan akka beekkanii fi abbaa taayitaa fi namoota dhuunfaa irraa kan eegaman ta'uu isaanii mirkanneessu barbaadu. Kana gochuu kan danda'u ammoo qaama abbaa seerummaa bilisa ta'ee yoo qabaanne akka ta'e hubatamuu qaba. Eenyummaa namoota dhuunfaa fi abbootii taayitaa ilaalcha keessa otoo hin galchin seerri haqummaa fi miira nama kakaasurraa bilisaa ta’ee kan hiikkamu ta'uusaatiif qaamoleen seeraa fi laimmileen walaamanuu qabu. Murtii seeraan ala ta'an qaama sirreessudhaaf, aangoo abbaa taayitaa seeraan ala fayyadamuu ilaalchisee hojiimmaani jiru, abbootiin taayitaa aangoo isaaniitin fayyadamuun badii naamusaa uummaniif, malaammaltummaa fi aangoo seeraan ala fayyadamu ilaalchisee akka waliigalaatti yeroo barbaadame keessatti badii isaaniitiif itti gaafatamummaa akka qabaatan qaama haqaa taasisu barbaadu. Kanaafuu haqni lammiileedhaaf dhaqqabamaa akka ta'uu taasisuun misooma aariifachiisaa mirkaneessuudhaaf barbaachisaa dha.Kana gochuudhaaf sirni haqaa yeroo dheeraa kan hin fudhannee, baasii kan qusatu, fedhii tajaajilamaa kan guutu, fi hunda bifa walqixa ta'een kan tajaajilu ta'uu qaba. Sirna Dinagdee Gabaa Bilisaa Gargaaruu Ilaalchisee Sirna gabaa bilisaa waliigaltee fi qabeenya dhunfaa horachuu irratti kan hundaa'ee dha. Heera mootummaa irratti waa'ee gabaa bilisaa ilaalchisee ifaan kan tumame jiraachuu baatus, qajeeltoon sirna gabaa bilisaa keessaa qaama tokko kan ta'e abbaa qabeenyummaa qabiyyee bu'uura godhachuudhaan tumaan heera mootummaa agarsiisu jira. HMFDRI keewwata 40/1/ jalattii lammiin Itoophiyaa kamiiyyuu abbaa qabeenya dhuunfaa ta'uusaa akka kabajamuuf tumameera.Mirgi kun faayidaa ummataa eeguudhaaf haala biraatin seeraan hanga hin tumamneetti qabeenya ofii qabachuudhaan qabeenya ofiitti fayyadamuun yookiin mirga lammiilee biroo hanga hin tuqneetti qabeenya ofii gurgurachuu, dhaalchisuu, yookiin karaa nama biraatti dabarsuu akka danda'u tumamee argama. Qabeenyis humna isaaniitin, dandeettii uumuu isaaniitin, yookiin kaappitaala isaaniitin kan horatan bifa qabatamaa fi hin qabatamne ta'ee garuu gatii kan qabu ta'uusaa ibsuun sirna gabaa bilisaa maqaa isaatiin tumuu baatus aangoo abbaa qabeenya dhuunfaa waan of keessaa qabatee jiruuf qajeeltoo sirna gabaa bilisaatii iddoo gahaa keennu isaa agarsiisa. Seeroota raawwii biroo ilaaluudhaan sirnichi guutuu kan ta'ee fi iddoo gahaa kan qabu ta'uusaa hubachuun ni danda'ama.Seera invastmantii, seerri hariiroo hawaasaa fi seerri daldalaa tumaa heedduu sirnicha kan babali'isan qabu.sirna gabaa bilisaa heera mootummaa irraa akka ilaalu dandeenyuutti faayyidaa dhunfaa fi waliinii jidduutti sirna walitti bu'iinsa qabuu dha.Kanaafuu sirnicha tarkaanfachiisuudhaaf labsiileen bahan, danbootaa fi qajeelfamootni hubachuudhaan walitti bu'iinsa hiikuudhaan akkataa aariitii fi haaqa qabeessa ta'een hojii irra oolchuu qabna. Kanaafi sirni haqaa ariitii qabuu fi haaqa qabeessa ta'e jiraachuun isaa sirna gabaa bilisaa keessatti misooma ariifataa fi fuula'aa ta'e mirkanneessuudhaaf baay'ee barbaachisaa dha kan jedhamu.Namni bituu fi gurguru waliigaltee sirna gabaa bilisaa bakka hin jirreetti sirna gabaa bilisaa aariifataa ta'e ni jiraata jedhamee hin yaadamu. Waliigaltee namoonni mallatteessan akkaataa waliigaltee isaaniitin gahee isaanii akka bahan, sirrii ta'uu fi ta'uu dhabuu bakka hin beekkamneetti qaamni kamiiyyuu waliigaltee seeraan ala otoo diigee, hatattamaan waliigaltee akka kabaju yookiin kisaaraa gahaa akka kaffalu taasifama. Seerri haariiroo hawaasaa akka tumameetti, waliigalteen tokko seeraan ala qaamni hin raawwanne seeraan dirqamee waliigaltee akka raawwatu yookiin kisaaraa sirni itti kaffalamu diriiree jira.Wabiin kana raawwachiisuudhaaf yoo hin jiraaanne ta'e sirna gabaa bilisaa aariifataa fi wal jijjiirraa daldalaa hin jiraatu.Misoomnis akkatuma kanaan dhaabbata jechu dha. Waliigalteen yoo hin kabajamne ta'e, waliigalteen akka kabajamu waaggootaaf mana murtii deeddeebi'uun biyyaa keessa jirutti namoonni waliigaltee irratti wal aamanuudhaan walitti dhufeenya diinagdee uumuu waan hin dandeenyeef hiriyoota wal aamanan waliin yookiin hiriyyoota isaanii waliin yoo ta'e malee qaama sadaffaa biraa waliin walitti dhufeenya uummuudhaaf of quusatu.Walitti dhufeenyi diingdee uumuudhaaf sodaa keessa galu jechu dha. Misoomni dinagdees haaluma kanaan kan daanga'e ta'a.Waliigalteen haala seera qabeessa ta'een biyya itti hin kabajamne keessatti waa'ee inveestimantii yaaduun, jijjiirama daldalaa bu'aa qabeessa ta'e adeemsiisuudhaaf dorgommii haaqa qabeessa ta'e akka jiraatu hin taasisu. Biyyoota misoomanii fi sirna haqaa cimaa qaban keessatti waliigalteewwan seeraawaa ulaagaalee guutuu qaban beekuudhaan, ulaagalee kanas bu'uura godhachuudhaan waliigalteewwan hundi seerawaa fi barreeffamaan kan qabaman yoo ta'ee fi waliigaltee diiguudhaan waggootaaf manneen murtii keessatti kan rakkaman yoo hin taane, namoonni waliigaltee mallatteessan waliigaltee yoo mallatteessan waliigaltee bu'uura godhachuudhaan dirqama isaanii raawwachuun ala filannoo biraa akka hin qabne ni beeku. Waliigaltee yoo diiganiis caasseeffamni waliigaltee uummame waligalteen qaama lamaan gidduu jiru seera qabeessa ta'uusaa erga mirkanneessee booda kallattiidhaan gara raawwiitti kan seenamu waan ta'eef kana bifa aariifachisaa ta'een raawwachuu kan dandeessiisu sirna bulchiinsa waliigaltee waan diriirsuuf carraan lafarra haarkifamu hin jiraatu. Kanaaf waliigaltee kan diigan namoota muraasa dha jechuun ni danda'ama. Namni kammiyyuu waliigaltee qaama kamiiyyu waliin akka taasisu wal aamanuudhaaf carraa bana jechu dha.Walitti dhufeenyi dinagdees haaluma kanaan bal'atee guddiinnaaf haala miijaawwaa ni uuma.Kanaaf qaamoleen haqaa bu'aa qabeessaa fi si’oomaa ta'uudhaan haala wal fakkaatuun diinagdee dhaaf karaa banuu jechuu dha. Amaloota Bu'uuraa Sirna Haqaa Itoophiyaa 3.1. Walbiraqabaa Sirna seeraa sivil Loow fi Sirna Seeraa Koman Loow Addunyaa kana irratti sirnoonni seeraa bakka lamatti qoodamu, yeroo tokko tokko ammoo bakka sadiitti qoodamuudhaan dhiyachuu danda'u.Yeroo bakka lamatti qodamee dhiyaatu sirna koomanii fi sirna siviiliitu caqafama.Gama biraatin bakka sadiitti hogguu qoodamu qaba kan jedhan ammoo sirna seeraa amantii dabaluudhaan.sirnoota seeraa kanneen amalaa fi ibsama isaanii akka armaan gadiitti ilaalla. Sirna Seeraa Kooman Loow Barreeffamoota irraa akka hubannuutti, jechi koomanii jedhu kan agarsiisu fakkeenyaaf biyya Ingilizii keessatti naannoo naannootti seera baratamaa adda addaa jiru walmadaalchisuudhaan kutaalee biyyatti hunda keessatti fudhatama kan qabuu fi hojiirra kan oolfamu sirna waliinii agarsiisuudhaaf itti fayyadamu. Sirna koomanii ka'uumsi isaa biyya Inglizii yoo ta'u, biyyoonni Ingliiziidhaan bitamaa turaniis sirna koomanii kana kan fayyadaman ta'uusaa seenaadhaan kan beekkamuu dha. Kanneen keessaa biyya Ameeriikaa, Siingaapoor, Paakiistaan, Hindii, Gaanaa, Kaameerun, Kaanaadaa, Aayarlaandii, Niiwuzlaand, Awuustraaliyaa, Afriikaa kibbaa, fi Hong Kong akka fakkeenyaati ka'u. Biyyoota sirna koomanii hordofan keessatti maddi seeraa murtii abbootii seeraatiin keennamu dha.Seeronni kunniin sababoonni seeroota kanaas kan argaman murtii dhuma manneen murtii keessa. Ka'uumsi guddinaa sirna seeraa manneen murtii aadaa, muxannoo, piriisidantii bu'uura godhachuudhaan murtii kennamu dha.Ingliizii durii keessatti jiraattootni muxannoowwan hin barreeffamneen akka bulaa turan seenaa kan ibsu yoo ta'u muuxannoon kun naannoorraa naannootti garaagarummaa kan qabu yoo ta'u /Manni Murtii/ kan jedhamuus namoota al idilee ta'an walgahuudhaan walitti bu'iinsaaf furmaata kan kaa'an kan ilaalatu ture. Akkaataa naannootiin akka carraa ta'ee /trial by ordeal/ haalli ittii ilaalamu bal'aa ture.Adeemsa kana haanbisuudhaaf Henri 2ffaan dhimmoota yakkaa fi haariiroo hawaasaa kakuu jala ta'anii qorachuudhaan murtii kan keennan juurriiwwan /juries/ dhaabe fayyadama jechu dha.Too'anno Abbaa seerummaa gooxiidhaan akka barbaadame /arbitrariness/ hanbisuudhaaf abbootiin seeraa iddoodha iddootti sochoo'uudhaan akka falmiilee dhagahan taasifama ture. Abbootin seeraas bakka deemanitti aadaa jiru maal akka ta'e hiikudhaan gara bakka idilee isaanittii jechuun magaalaa / London/ ti yoo deebi'an dhimmooni marii irratti taasifame ni galmaa'a ture.Adeemsa keessas akkaataa bittinaa'een dhimmoonni murtii itti kennaman haala walfakkaatun murtiin kennameefi dhimma ijoo walfakkaatuuf murtii fi qajeeltoo walfakkaatu hordofuudhaan seera waliinii hundeessun jalqabame. Yeroo ammaa garuu sirna koomanii kan jedhamuu fi sirnichis sirna koomanii jedhame kan waamamu danda'e. Sirna koomanii kana keessatti marartoo/ equity/ seera waliin bakka walmadaalaa kan qabu yoo ta'u amma amma walitti qabamaa deeman malee mana seeraa / court of law/ fi manneen murtii marartoos /equity courts/ adda bahanii ni hundeeffamu ture. Mannee murtii seeraa dhimma maallaqaa irratti murtii kan kennan yoo ta'u manneen murtii marartoo ammoo furmaata biroo /relief injection / kennaa turaniiru.Sirna koomanii keessatti seera bifa kitaabaatin barreessanii kaa'uun kan hin baratamnee yoo ta'u amma amma garuu baratamaa dhufeera. Biyyoota sirna seeraa koomanii hordofan keessatti qaama seera baastuu yookiin paarlaamaa seeronni bahan hin jiran jechuudhaa miti seeroonni paarlaamaadhaan bahan yookiin kan bahaa jiran jiru, haa ta'uutii murtii mana murtiidhaan sirna seeraa dagaagaa dhufe dabalata ta'anii kan gargaaranii dha malee maddaa ijoo dhaa miti Fakkeenyaaf biyya Ameerikaa keessatti itti gaafatamummaan waliigalteen alaa, seerootni qabeenyaa, seeroota paarlaamaadhaan bahan irratti kan bu'uureefatan otoo hin taane murtii mana murtiitiin dagaagaa kan dhufanii dha. Seeronni paarlaamaadhaan bahan akka dabalataa ta'anii kan tajaajilanii dha malee maddi seeraa inni ijoon murtii mana murtii dha. Sirna koomanii keessatti manneen murtii seera akka baasan kan eeyyamu waan ta'eef, seerri suuta suuta jijjiiramaa deema jechu dha.Gama biraatin biyyaa sirna koomanii hordofan keessa seera paarlaamaadhaan fooyyeessuun rakkisaa dha.Sababni isaa seera baastuun dhimmiichi haaraa hanga hin taanetti seera haaraa waan hin baafneef ta'a jedhamee yaadama. Yeroo tokko tokko sirni murtii abbootii seeraatin dagaagaa dhufe kun sirna /case law/ jedhameetis ni waammama.Kanaaf jalqaba murtiin mana murtiidhaan kenname itti fufee haala walfakkataa ta'een dhimmoota dhiyaatan irratti kan raawwatamu waan ta'eef akkasumas dirqisiisaa waan ta'eef sirna koomanii biyyoonni hordofan sirna seeraa /president/ irratti kan hundaa'ee dha./president/ amala addaa biyyoota sirna koomanii hordofaniti. Dhimmi walfakkaataa ta'e yeroo dhufu abbaan seeraa dursee dhimma walfakkaatuuf sababa fi ibsa kana dura itti fayyadaman ilaaluudhaan fayyadamuuf dirqama qaba jechu dha.Kun 'sterii diisiis’ jedhame waammama.haa ta'u malee mana murtii keessatti dhimmi dhiyaate tokko murtii kana dura irratti hundaa'uudhaan bitamuu kan hin dandeenye yookin qajeeltoowwan kana dura jirannin kan hin bitamne yoo ta'e qajeeltoo haaraa wiixineessudhaan dhimmicha irratti murteen ni kennama jechu dha.Kunis gara fuulduraatti haala wal fakkaataa ta'een dhimmoota bahaniif ni tajaajilu. Sirni seeraa dagaagaa kan deemu mana murtii kana keessatti murtii kennamu irratti hundaa'uudhaan akka ta'e ni beekkama.Sirna koomanii keessatti yeroo hunda ta'uu baatus, sirnichi adivaarsaariyaal kan jedhamu dha. Kana jechuun gaheen abbaa seeraa bitaa mirgi haala wal qixa ta'een adeemsa itti dhagahaman carraa kan banu yoo ta'u, keessattuu ragaalee walitti qabuu, qoopheessuu, falmii qopheessuu fi mana murtiitti dhiyyeessu, ragaalee gaafii duraa, qaxxaamuraa gaaffachuudhaan dhimmicha ibsuudhaan manni murtii aamansiissuudhaaf dirqamni kan jiru qaamoolee walfalman irratti akka jiru hubachiisa.Abbaan seeraa qaama walfalmiittoota akkaataa qixa ta'een mirga itti falman mirkaneessuurra darbee, falmiin adeemsa seeraa akka qabatu irra darbuun hojii hojjetu otoo hin jiraatin falmii dhiyaatan aamansiisaa ta'ee yoo argame sirna murtii itti kennu dha. Kanaan walqabatee keessattuu falmii yakkaa irratti murtiin balleessummaa kan kennan Abbootii seeraa otoo hin taane namoota uummataa keessaa filataman /jury/ kan jedhamaniin waan ta'eef akkasumas falmiis kan too'atan walfalmiitoota ta'anii seerootni ragaa daran dagaaganii mul'atu.Amala kanarraa ka'uudhaan fakkeenyaaf biyyoota sirna koomanii hordofan ragaan /hearsay/ fudhatama hin qabu.Seerrii /hearsay/ sirna koomanii haala addaa 32 ta'an /exceptional/ mana murtiin ala jechootni kennaman /statements/ dhoorkamuu isaanii tumaan ibsu jira. Sirna Adversariyaaliin himataan dhimma ofii irratti akka ragaa bahu hin dirqamu.Ofii ragaa akka ta'uu eeyyamu malee Abbaa seeraatiinis ta'ee abbaa alangaatin hin gaafatamu.Haa ta'u malee yoo ragaa ta'uudhaaf eeyyamamaa ta'e gaaffii qaxxaamuraatiif saaxila bahuudhaan soobaan dubbachuu isaatin /perjury/ itti gaafatamu danda'a.Kanumaan walqabatee jechi amantii himatamaan kennu murtii balleessummaa kennuudhaaf gahaa dha.Sababa kanaaf sirna kana keessatti /plea bargain/ kan eeyyamamee dha. Qoodamiinsi aangoo/ separation of power/ sirna koomanii biyyoonni hordofan qaamni mootummaa tokkoo qaama mootummaa isa biroo adeemsa itti too'atu qaba.Fakkeenyaaf seera hiiktuun /manni murtii/ paaralaamaadhaan yookin seera baastuun seera baase heera mootummaawwaa miti jedhee haquu danda'a. Sirna seeraa koomanii biyyooni hordofan keessatti seerri maal jedha kan jedhu beekuudhaaf taattaffii baayy'eee gaafata.Jalqaba ijoon dubbii maal akka ta'e mirkanneessun barbaachisaa ta'a.Itti aansuudhaan murtii mana murtii dhimma qabameef walfakkaatu barbaaduun dirqama ta'a. Murtii mana murtii keessaayis qajeeltoo bu'uuraa /precedent/ kan ta'e adda foo'anii baasuun barbaachisaa ta'a.Kanneen hunda keessa darbamuun dirqama ta'a.Kana booda ijoo dubbii irratti hundaa'uudhaan seerrii raawwatamu beekkamee murtiin ni kennama jechu dha. Sirna seeraa Siivil Loow Akka addunyaatti sirni beekkamaa ta'e keessaa tokko sirna seeraa siviilii yookiin yeroo tokko tokko sirna seeraa koontineentaal awrooppaa jedhamee kan beekkamuu dha. Sirna seeraa siviilii jedhame kan moggaafame biyyoota sirna koomanii hordofanii fi afaan Ingiliffaa fayyadamaniin yoo ta'u, gabaabumatti sirna koomanii irraa adda baafachuudhaaf maqaa moggaafamee dha. Sirna seeraa siiviilii biyyoonni Awrooppaa keessa jiran baay'een isaanii fi biyyoonni addunyaarra jiran hedduun sirna hordofanii dha.Sirna seeraa Siviilii sirna yeroo durii ta'ee dhaloota Kiristoos waagga 450 dura kan jiru dha jedhmee tilmaamama. Bara kana keessa seerrii guddina ol'aanaa kan agarsiisu jalqabe Roomaan “juries consult” jedhamanii kan waammanii fi namoonni seeraan dandeettii ol'aanaa qaban oggummaa isaanii godhatanii yeroo qabnii dha. Yeroo sana abbootii seeraa jiran/ abbootii seeraa hin baranne/ lay-judges/ dhimma qabaniif namoota kanatti gorsaaf yeroo dhufan yaada kennan irraa ka'uudhaan akka guddachaa dhufe ni himama.Kana ta'uu isaatin seeraa dhaabbii irraa gara seera jijjiiramutti /fixed to flexible/ fi dhimmaa qabatamaan jiru irraa ka'anii yaaduun gara walxaxaa /abstract/ ta'eerraa ka'uudhaan yaaduu, xinxaluutti darbeera. Guddinii isaas dagaagaa dhufee seera Roomaa bifa kitaabaatin walitti qabamee/compilation/ akka taa'u godhameera.Kunis “corpus juries civil/ jedhamee kan beekkamu kutaalee afur / institutes, digest codes and novels / kitaaba walitti qabame keessatti walitti akka qabamu taasifameera.Wantoota kitaabni kun qabachuu qabu adda baasuuf filannoo yeroo dheeraa/selection / fi keessaa baasuun ykn gatuun/ rejection/ dirqama ta'eera. Sirna seeraa siviilii kun gara Awurooppaatti babala'atus sirni bulchiinsa bu'uurra isaaf ta'ee ture erga kufee booda yeroo dheeraadhaaf/ waggaa 100f/ faayidaarra otoo hin ooliin ture Awurooppaa jaarraa 11ffaa keessattii babal'innaa diinagdee agarsiifteen irra deebi'uun raawwatamuu danda'eera.Babal'achuun diinagdee seeraan qofa durfamuu otoo hin taane, seerri tilmaamamaa ta'ee jiraachuu isaa fi mala walitti bu'iinsi itti hiikkamu akka jiraatu dirqisiisuudhaan fedhii dhufe irratti shoora guddaa taphateera. Guddina diinagdee jiru waliin Yuunivarsiitiiwwan /keessattu kan biyya xaaliyaanii/ sirna seeraa siiviilii kana barattoota Awroopaarraa dhufaniif bal'innaan barsiisaa waan turaniif barattootni bakka deebi'aniitti akka babal'atu ta'uu danda'eera.Qeeqa hedduu /comments/ fi barreeffamoota waliin sirna seeraa siviilii kun Awurooppaa keessattii akka seera waliinitti /jus commone/akka jiraatu godheera. Kana jechuun garuu seerri kun biyyoota Awurooppaa hunda keessatti haala walfakkaatuun ni raawwatama jechuu dhaa miti.Seera waliinii bukkeetti muuxxannoon daldalaa gargar ta'uusaa, mootummaa walta'aa/ keessattuu jabana jiddugalleessaa keessatti jiraachuu dhabuun seeronni naannoo akka raawwataman taasiseera. Seerri akkaataa bu'uura ta'een akka qajeelfama waliigalaatti /guide line/ kan tajaajile yoo ta'u sirna diinagdee walxaxaa yeroo sanii hogganuudhaaf kan dandeessisee dha.Haa ta'u malee adeemsa keessa sabummaan/nationalism / babal'atee aangoonis bakka tokkootti/ royal power/ walitti qabamaa adada deemaa dhufeen seera naannoo fedhii seera biyyooleessaa godhanii baasuun dagaageera.Kunis keessattuu seera bifa kitaabaatiin /codification/ seera bahuu jalqaban keessaa inni ammayyaan seera hariiroo hawaasaa biyyaa Faransaay /civil code / dha. Bara 1804 jabana Naapooliyoo keessatti kan bahe yoo ta'u yeroo ammaa sadarkaa idil- addunyaatti sirna seeraa siviilii akka daran guddatu ta'eera.Naapooliyoon bara sanatti seeroota yakkaa, seera deemsa falmii lamaanii fi seera daldalaa baaseera.Ka'uumsi kitaabichaa namni mirgaa fi dandeettii yaaduu/qo'annoo/, dandeettii dhama qabeessa ta'e, ifaa fi kan walitti qabame/ rational, clear and comprehensive / seera ta'e baasuu danda'a jechuu dha. Kunis waa'ee namaa, seeraa fi mootummaa ilaalchii fi yaadni addaa akka dhufu kan godheedha. Haa ta'u malee seera kana qaamoonni wixineessan dhiibbaa seera Roomanii jala waan turaniif seerrichi dhiibbaa seera Roomaan irraa bilisa kan ture jechuudhaaf nama rakkisa. Kitaabni yoo bahu lammiilee hundaan akka dubbifamu lammiin hundi haala salphaa ta'een akka hubatu yaadameeti.Haa ta'u malee seera wanta hundaa too'atuu fi hogganu baasuun akka rakkisu yerroottii hubannoon waan tureef qajeeltoowwan waliigalaa akka of keessaa qabatu taasifameera.Itti aansuudhaan haala walfakkaatuun / garuu seenaa fi aadaan uummataa bu'uura godhachuudhaan /kitaabni seeraa bahuu qaba aamantiin jedhu biyyi Jarman seera hariiroo hawaasaa bara 1900 raawwatamu kan jalqabe bifa kitaabaatin baasteeti. Sirna seeraa hariiro hawaasaa biyyoota kanaa /waliin/ biyyoonni waraaban biyyoota sirna seeraa siviilii hordofan jedhamu danda'u.Biyyoonni kunniin akka waliigallaatti moggaasa kanaan yaa waammaman malee keessa isaanittii garaagarummaa mataa ofii qabu.Qoqodinsa kana keessa biyyi hunduu sirna adda ta'e qaba.Sirna seeraa siviilii biyyoota Faransaay, Jarmanii fi Skaandiniviyaa qoqodamee ilaalama. Sirna seeraa sivil low amala bu'uuraa qabu keessaa seeronni kitaaba tokko keessatti walitti qabamanii kan labsaman yoo ta'u akka sirna koomanitti abbootii seeraatiin kan murtaa'uu miti.Kaayyoon isaa seera hunda lammiileen hundi akka beekan barreeffamaan dhiyyeessuu dha. Kodii jechuun akkataa naamusaa fi qindoomina qabuun keewwattoonni gurmaa'anii kan itti taa'an jechuu dha. Koodiin yeroo hunda qaama seera baastuudhaan kan labsamuudha. Kanaaf biyyoota sirna seeraa siiviilii hordofan keessatti seerri koodii murtiilee mana murtiirraa walitti qabaman otoo hin taane, qajeeltoo seeraa sanada hammatee qabatee dha.Haa ta'u malee sirna seeraa kana keessa seera koodiidhaan kaa'uun ibsama addaa miti.Biyyoonni akkaataa koodiidhaan seera otoo hin qabaatin Sirna seeraa Siiviilii hordofanis jiru.Otoo koodii barreeffame hin qabaatin Sirna seeraa Siiviilii keessatti kan ramadaman Afriikaa Kibbaa fi Skootlaandii dha. Biyyoonni Iskaandineeviyaa seerri hariiroo hawaasaa isaanii yeroo baay'ee koodiidhaan gurmaa'ee kan bahe miti. Sirna seeraa sivil low kan isaan jechisiisu bu'uurri isaa seera Roomaa /a Justinian / ta'ee bara jiddu galeessaatti kan guddachaa dhufee dha. Yaad rimeen Seeroota akkaataa kitaabaatin qopheessun kan guddate keessattuu jaarraa 17ffaa fi 18ffaa keessatti seera uummamaa /natural law/ fi yaada 'enlightenment' ta'anii turan. Yeroo sanatti dudhaaleen siyaasaa /ideal/ kan ibsamu dimookraasiidhaan, eegumsa qabeenyaa fi ol'aantummaa seeraa jiddu galeefachuun tureera. Duudhaaleen siyaasaa kunniin, seerummaa fi haqa qabeessa ta'ee kan gaafatan waan ta'aniif kana dhugoomsuudhaaf seerrii barreeffamaan ta'e akka tumamu taasifameera.Kanaafuu seerrii biyyaa Roomaan armaan olitti ibsamee fi seerrii aadaa akkasumas seerota biyyooleessaas of keessatti hammachuudhaan duudhaalee siyaasaa armaan olitti ibsaman galmaan gahuudhaaf seera bifa kitaabaatiin qindeessuun baay'ee barbaachisaa ta'eera. Seerri bifa kitaabaatiin akka bahu gahee mataa isaa kan taphachuu danda'e jaarraa kudha saglaffaa keessaatti yaad rimee biyyoota biyyooleessaa waan bahuu jalqabeef seera biyyoota keessatti raawwatiinsa qabaatu akka qophaa'uuf adeemsa godhamu sababa tokko ture. Kaayyoon seera akka kitaabaatti qopheessuun kun mormii kaasees ture.Kaayyoo seerri akka kitaabaatti qophaa'u qaba kan jedhu hordofan adeemsi kun seerrii fudhatama akka qabaatu, tookkuummaa dhaa fi galmeessaa sirnaaf ni gargaara yoo jedhan mormitoonni ammoo gama isaaniitin seera bifa kitaabaatin qopheessuun seerri akka qancaru taasisa jechuun falmaa turan. Dhumma irratti seera bifa kitaabaan qopheessun mormiin isa qunnamuus, Awrooppaa keessatti seera akka kitaabaatti qindeessuun keessattuu seera dhuunfaa /private law/ itti fufuu danda'eera.Seerri haariiroo hawaasaa Faransaay Naappooliyoon / bara 1804/, seerri haariiroo hawaasaa biyya Jarman kan bara 1900, fi kitaaba seerotaa Swiiz seerota haariiroo hawaasaa beekkamaa turan. Jaarraa 19ffaa keessatti biyyi Jarman humna ka'aa jiru waan turteef, sirni seeraa biyyattiis kan guddate waan tureef biyyoonni Isiyaa misooman heedduun guddachuu yoo jalqaban, biyyi Jaappaanii fi Kooriyaa Kibbaa seera hariiroo hawaasaa biyya Jarman sirna seeraa isaaniitiif bu'uura godhataniiru. Biyyi Chaayinaas bara mootummaa Kiwingii tti seera hariiroo hawaasaa Jarman fudhachuudhaan sirna Ripaabliikaa Chaayinaa madda seeraa ta'uudhaan hanga ammaatti Taayiwaanii keessatti itti hojjatamaa jira. Barreessitootni tokko tokko sirna seeraa siviilii, sina seeraa biyyoota Koominiistii yaada Maarkisiistii fi Leeniiniziimii waliin ida'amee akka madda seeraatiitti akka tajaajilu ibsu.Biyyoonni sirna seeraa siviilii hordofaniif maddi seeraa isaanii seera qaama seera baastuudhaan bahanii fi koodoota waan ta'aniif abbaan seeraa tumaalee kitaaba seeraa irra jiran hiikuudhaan hojiin abbaa seerummaa kan hojjatamu yoo ta'u murtii manneen murtii duraan kennaman hordofuun hin barbaachisu jechuu dha. Kanaafuu sirna seeraa siviilii keessatti prisidaantii jedhamee kan beekkamu hojimaata hin beekkamnee dha.Biyyaa sirna siviilii hordofan keessatti tumaalee seeraa jiran ibsuudhaan barreeffamoonni hayyootaa yookiin oggeessootaa baay'ee fudhatama qaba.Biyyoota sirna seeraa siviilii hordofan jedhamanii beekkaman keessaa biyyii Faransaay, Ispeen, Jarman fi Meksiikoo kaasuu dandeenya. Biyyaa Sirna seeraa siviilii hordofan keessa, sirni seera deemsa falmii guddachaa deemee Inkuuziitooriyaal kan jedhamuu dha.Ka'uumsi Inkuuziitooriyaalii manneen murtii amantii jaarraa jidduu galeessaa keessa turan yoo ta'an, akkaataa sirna kanaan falmii taasifamuun gahee ol'aanaa kan taphatu abbaa seeraa dha. Fakkeenyaaf biyya faransaay keessattii dhimma yakkaa tokko qorachuun ragaalee walitti qabuun himannaa hundeessuuf akka tolutti godhee kan dhiyyeessuu abbaa seeraa qorataa kan jedhamuu dha. Gaheen abbaa seeraa kanaa dhugaa baasuu dha waan ta'eef itti gaafatamummaa ragaalee himataamaaf tajaajilan walitti qabuu qaba.Ragaan yoo dhagahamuus gaafilee kan dhiyeessuu abbaa seeraa dha. Abbaan seeraa ragoota dhiyaatan hunda kan gaafatu yoo ta'u gaaffii duraa, gaaffii qaxxaamuraa fi gaaffiin keessaa deebii hin beekkaman. Abbaan seeraa fi abukaatoon himatamaa abbaan seeraa kun akka haaqa baasu isa gargaaru malee falmicha hin hoogganan. Abbaan seeraa fi abbukaatoon gaaffii gaafachuu danda'u, haa ta'u malee gaaffii kan dhiyeessan yoo abbaan seeraa otoo hin gaafatin bira darbee dha.Kanaafuu gaheen isaanii sirna ‘Advarsariyaalii’ irraa faallaa dha jechuu dha.Murtiin balleessummaa kan kennamus abbaa seeraa ogummaa qabu kanaan waan ta'eef, akka sirna seeraa koomanii seera ragaa haalaan guddate hin qaban. Ragaan jette jettee /hear say/ sirna kana keessatti fudhatama kan qabuu dha. Rakkoon qulqullina akka jirutti ta'ee sirna Ikuziitooriyaal irraa kan adda ta'u, akka sirna Koomanii hojimaanni /Juries/ waan baay'atee hin ilaalamneef sirna kana keessatti himatamaan jecha isaa akka kennu ni dirqisiifama. Haa ta'u malee jechi kennu gaaffi qaxaamuraan jalaa kan kufuu danda'uu miti.Jecha isaas kakuudhaan akka kennu hin dirqamu. Sirna Inkuziitooriyaaliidhaan jalqaba jecha ragummaa isaa kan kennu himatamaa dha. Haa ta'u malee ragaa bahuu isaatiin dura himata abbaa alangaa akka ilaalu ni eeyyamamaaf.Baratamaan himatamtoonni deebii yookin maalummaa dhimmichaa dhiyyeessuudhaaf fedhii qabu.Sirna kana keessatti himatamaan himata irratti dhiyaateef kallattiidhaan yakkicha ilaalchisee akka deebii dhiyeessu dirqama hin qabu.Haa ta'u malee gaaffilee biroo fakkeenyaaf gaaffilee seenaa isaa ilaalatan deebisuuf mirga qaba.Kuni biyyoota sirna 'Adversarial' keessatti ragaa fudhatama hin qabnee dha /inadmissible/. Leellistoonni sirna “Adversarial” fi mormiitoonni sirni Inkuzitooriyaalii abbaan Seeraa sirna Inkuzitooriyaalii keessatti aangoo haala malee akka fayyadamu, fi himatamaa miidhuu danda'a jedhanii falmu.Gama biraatiin sirni Advarsarii abukaattoonni dhimma ofiitiif jecha ragaa waan walitti qabaniif haqa baasuudhaaf irra filatamaa dha jedhanii falmu.Abbaan seeraa bilisa ta'ee akka hojjetu taasisun gaariidha jedhanii falmii dhiyeessu. Leellistoonni sirna Inkuzitooriyaalii ammoo gama isaaniitiin sirna advarsarii keessatti adeemsi 'plea bargaining” jiraachun isaa, himatamaan nama seera beekun yoo bakka hin bu'amne waanuma balleessaa balleesseera jedhee amaneef qofa murtiin kennamu hin qabu jedhanii falmu. Kun keessattuu himatamaan hiyyeesa yoo ta'e ni uummama jedhu.Dabalataan himatamtoonni gara sirna 'plea bargaining” tti akka dhufan yaaduudhaan abbaan alangaa himata isaa ol kaasuun himata hundeessa jechuudhaan falmu.Sababa kanaan otoo hin balleessin balleesineera jedhanii akka amanan isaan dirqisiisa jechuu dha. Sirni Inkuzitooriyaalii himatamaan akka nama balleessaa qabutti hin lakkaa'amu.Haa ta'u malee himanni himatamaa irratti kan dhiyaatu sababa himannaa hundeessu danda'ani shakkamaan kun raawwateera jedhamee yoo tilmaamamu waan ta'eef akka nama qulqulluutti lakkaa'ama qajeeltoon jedhu hin beekkamu.Biyyoonni sirna seeraa Koomanii hordofan adeemsi akkanaa tilmaama qulqullummaa / presumption of innocence / hin deeggaru jedhan. Haa ta'u malee biyyoonni Awurooppaa hedduu koonveenshinii mirga dhala namaa Awurooppaa keessatti miseensa waan ta'aniif koonveenshinii kana keewwata 6 jalatti adeemsa haqa qabeessa ta'een dhagahamuu fi tilmaamni qulqullummaa tumamee argama.Koonveenshiniin kun biyyoota miseensa ta'an hundaan waan raggaasifameef seera biyyooleessaa isaaniis ta'uu danda'eera. Biyyoonni sirna siviilii hordofan muraasni koonveenshiniin kun raggaasifamuu isaatin dura seera mataa isaaniitin tilmaama qulqullummaa kana tumatanii jiru. Kanneen keessaa seera daldalaa biyya Noorweey, seera baratamaa kitaabaan hin qophoofne /un codified customary law/, akkasumas yaadrimee seeraa fudhatama argatan akka waliigalaatti mana murtii keessatti beekkamtii kan argatanii dha. Waan kana ta'eef falmiin kanaan walqabatee ka'u baayy'ee kan deemsiisu hin fakkaatu. Akkaataa qoodiinsa seeraatiinis, sirna seeraa siviilii keessatti qaamoleen aangoo tokkoo kan biroo kan too'atu otoo hin taane, hunduu hojiin seeraan kennamee fi kan itti hojjatuu dha.Kanaaf biyyoota kanneen keessatti manni murtii seera paarlaamaadhaan labsame heera mootummaa waliin walfaalleessa jechuudhaan haquu hin danda'u.Biyyoota kanneen keessatti kanaaf jecha gurmaa'inni adda addaa jiraachuu mala.Fakkeenyaaf biyya Jarman keessatti dhimma heera mootummaa ilaalchisee seera paarlaamaadhaan bahan ilaaluuf aangoo kan qabu manneen murtii heera mootummaa qofa dha. Haa ta'u malee sirnootni seeraa lamaanu tokko tokkorraa otoo hin dhaalin adda bahanii kan ilaallamanii miti.Tokko tokkoorraa haalli itti dhaalus jira.Garaagarummaan lamaan gidduu jiru yeroodhaa yerootti dhiphachaa deemaa jira. Biyyoota sirna seeraa koomanii keessatti seeroonni paarlaamaadhaan bahan dabalaa kan deemaa jiran yoo ta'u haaluma walfakkaatuun sirna seeraa siviilii keessatti murtii manneen murtii caqasuun dabalaa deemaa jira. Biyyoota sirna koomanii hordofan keessa fakkeenyaaf biyya Ameerikaatti, seerri yakkaa, seerrii daldalaa fi seerrii ragaa kan bahan yoo ta'u, gama biraatin biyya Xaaliyaanii keessatti ammoo murtiin dhaddacha ijibbaataan keenname /precedent/ ta 'anii murtiilee biroo mana murtii keessatti jiran akka hoogganan taasifamaa jira. Haa ta'uutii sirnootni lamaan kun akka jalqaba ibsamuuf yaalameetti sirnoota gara garaa ta'aniis mala adda addaatiin gara dhugaa kan nama geessisan akka ta'e ni hubatama. Sirnoota Seeraa Amantii Sirnoonni seeraa armaan olitti ibsaman akka jiranitti ta'anii sirnoonni seeraa amantiis akka jiraatan dagatamuu hin qabu.Sirnoota seeraa amantii yoo jedhamu sirnoonni fi sanadoonni amantii sirna seeraaf akka maddaatti yoo tajaajilanii dha. Gama kanaan Halakah Ayihudootaa, qanoonaa amantii Kiristaanaa /cannon law/ yeroo baay'ee sirna seeraa siviilii walin walitti dhufeenya qaba, akkasumas seera Shariyaa amantii Musliimaa, 'precedent' irratti kan hundaa'ee fi sirna seeraa Koomanii waliin kan walfakkaatuu dha. Yeroo tokko tokko isaan kun namoonni dhuunfaa hamilee itti hogganaman yoo ta'u, adeemsa murtaa'een ammoo bu'uura seeraa biyyootaa yookiin seeroota biyya tokko ta'anii yeroon itti tajaajilan ni jira.Keessattu yeroo jaarraa giddugaleessaatti akka seeraatti ta'uun tajaajila guddaa kennaa turaniiru. Sirni seera Shariyaa seera amantii baay'ee faayidaarra oolee fi kan oolaa jiruu dha. Sirni kun sirna seeraa siviilii fi sirna seeraa koomanii waliin kan dorgomuu danda'uu dha. Murtiileen hedduu murtii Ulamaayotaan kennaman irratti kan hundaa'ee dha. Sirna seera Shariyaa kan itti fayyadaman keessaa akka fakkeenyaatti kan ka'an biyyoota akka Saawud Arabiyaa fi Iraan kaasuun ni danda'ama.Biyyoonni hedduun ammoo seera Shariyaa, seera biyyooleessaa birootiif dabalataan akka tajaajila kennu taasisuun itti fayyadamu. Akka waliigalaatti sirna seera adda addaa yeroo ilaallu seerri biyya tokko kan biyya biroorraa ni caala yookiin gadi ta'a jechuudhaaf yaadameeti miti.Yoo akkanatti kan yaadamu ta'ees sirrii hin ta'u.Seerri biyyi tokko qabduu fi sirni seeraa hordoftu seenaa, aadaa, duudhaalee hawaasaa, hubannoo fi gahuumsa uummata biyya sanaa ti jechuudhaan yaaduu qabna. Haala qabatama biyyatti waliin walmadaalchisuudhaan /indigenization/ ni baha malee sirni seeraa otoo homaa jijjiiramni irratti hin taasifamin garagalfamee argachuun rakkisaa dha.Sirni haqaa biyya tokko ibsama seeraa fi muuxannoo biyyattiiti jechuu ni dandeenya. Sirna bulchiinsa haqaa yoo qoo'annu seenaa ogeessa sirna sana keessa jiru ilaaluun hubachuu dha malee dursanii sirna haqaa tokkoof /ethnocentric bias/ ta'uun ilaalu hin qabnu. Kan biraa namni kamiiyyuu dhimma qabate tokko waliin walitti dhufeenya miiraa qabu, sirna bulchiinsa haqaa qixa sirrii ta'een akka hin ilaale isa daangeessu hin qabu.Sirna bulchiinsa haqaa qixa sirriin ilaaluudhaaf miira jibbiinsa dursanii qabatan irraa bilisa ta'uun barbaachisaa dha.Akkasumas sirni haqaa biyya kamiiyyuu gonkumaa badaa dha yookiin daran gaariidha jedhame ilaalcha qabamu irraayis bilisa ta'uu qabna. Sirni bulchiinsa haqaa kamiiyyuu sirna biroorraa kan hin barbaadnee fi baay'ee gaariidha jechuu hin dandeenyu.Kana ka'uumsa gochuudhaan sirna haqaa tokko yeroo ilaallu sirna biraa galateefachuuf yookiin cubisuudhaaf ta'uu hin qabu.Xiyyeeffannoon kan itti kennamu qabu biyyi tokko sirna haqaa tokko maaliif filatte kan jedhu ta'uu qaba.Namoonni tokko tokko akka jedhanitti biyyi hunduu sirna haqaa ofii maaliif qabaate? Kan jedhu hubachuun qabxii barbaachisaa dha jedhu. Amaloota Bu'uuraa Sirna Haqaa Itoophiyaa 3.1. Sirna seeraa sivil Loow fi Sirna Seeraa Koman Loow wajjiin walbiraqabuun Sirni haqaa biyya keenyaa mootummaa federaalaa hundaa'e waliin kan jalqabame fi sadarkaa federaalaa fi naannootti kan qoqqoodamee dha.Sirni haqaa kun sirna haqaa siviilii yookiin sirna haqaa koomanii kan jedhamuu miti.Sirna lamaanuu irraa qajeeltooleen fudhataman jiru. Biyya keenya keessatti madda seeraa ta'ee kan tajaajilu seerri seera baastuun baasuu fi sirna “koodiifaayidii” kan horoofnu waan ta'eef sirna seeraa siviilii jechuu ni dandeenya. Dabalataan sirni seera ragaas akka sirna siviilitti sanada tokkoo keessatti walitti qabame kan hin dhiyaannee dha. Kana waliin walqabatee abbootiin seeraa murtii kennan yookiin ogeessoonni seeraa kan baratanii fi leenjii kan argataniin hogganaman.Kanaafuu akka biyyoota birootti ragaan /hear say/ fudhatama kan argchuu kan danda'uu dha. Gama biraatiin falmiin yeroo taasifamu kan hogganamu, falmiitoonni yookiin abbootiin alangaa fi abukaatoowwan gahee ol'aanaa kan taphatan waan ta'eef amalli akkanaa kun amala sirni 'advarsarii' ti .Haa ta'u malee abbootiin seeraa haala adda addaatiin hirmaannaa hoo'aa akka taasiisan tumaaleen eeyyaman jiraachuun isaa sirna Inkuziitooriyaal akka of keessaa qabu ilaaluu ni dandeenya. Heerri mootummaa keenya jalatti himatamaan ragaadhaan hanga irratti mirkanaa'uutti akka nama qulqulluu ta'eetti kan tilmaamamu yoo ta'u, dabalataan ofirratti akka ragaa hin baane ibsuudhaan tumaaleen tarreeffaman yeroo ilaallu qajeeltoo sirna koomanii irraa fudhataman akka ta'e ni hubanna. Dabalataan yeroo dhihoo kana keessatti murtii dhaddacha ijjibaataan murtaa'an amala dirqisiisaa akka qabaatan godhamee seeraan beekkamtii argachuun isaa sirna koomanii hordoofamaa akka jiru agarsiisa.Akkasumas sirni 'plea bargaining' jalqabamuun isaas, kan hin hafne akka ta'e sagantaa fooyya'iinsa sirna haqaa irraa hubachuun kan danda'amu yoo ta'u, kunis sirna seeraa koomanii waliin kan walitti dhufeenya qabu ta'uusaa agarsiisa. Sirna seeraa koomanii keessatti manneen murtii seera, qaama seera baastuudhaan bahe hin raawwachiifnu jechudhaan aangoo haaquus akka qabanii fi gama biraatiin sirna seeraa koontiineentaal keessattii ammoo, manneen murtii aangoo kana akka hin qabne ilaaluu dandeenya. Haa ta'u malee biyya Jarmanii fi biyyoota biroo keessatti dhimmoota heera mootummaa ilaalatan manni murtii addatti hundaa'ee jira.Biyya keenya keessatti manneen murtii seeroota manneen maree hin raawwachiifnu jechuu hin danda'an.Mana maree kanaaf jedhamee hundeeffame jechuun mana maree federeeshiniitti adeemu.Akkaataa kanaan muuxxannoon biyyi keenya qabdu biyyoota biroorraa adda kan ta'ee dha. Sirni seeraa biyya keenyaa namoonni falman, dhimma hariiroo hawaasaa ilaalchisee seera amantii yookiin aadaa bu'uura godhachuudhaan akka dhimma isaanii ilaalamu tumameera.Kanaafuu sirni seeraa biyya keenyaa, sirnoota addunyaa irratti beekkamaa ta'an lamaan irraa kan liqqeeffate yoo ta'u amala addaa ofiis dabalachuudhaan sirna biyya keenya irratti qofa jiraachunn isaa seera biyya keenyaa adda jedhamu danda'uun kan qophaa'ee dha. Sirna Haqaa Hariiroo Hawaasaa Seensa Sirni haqaa biyya tokko keessa jiru bakka lamatti qoodamee ilaallamuu ni danda'a.Falmii namoota dhuunfaa walitti dhufeenya dhimma hariiroo hawaasaa seeroonni hogganan akka sirna tokkootti kan caqafamuu qaban yoo ta'u, gama biraatiin dhaabbileen akka waliigalaatti sirna seeraa hariiroo hawaasaa jedhamanii kan beekkaman diriirsuudhaaf serri bahee akka sirna tokkootti fudhatamuu danda'a. Seerri yakkaa ammoo kan xiyyeeffatu gochoota hawaasaaf badii ta'an too'achuu irratti akka hundaa'u beekkamaa dha. Gochi badii kun raawwatamee yoo argame qaamni ijoo himataa ta'ee dhaabbatu nama miidhame otoo hin ta'iin mootummaa dha.Kanaafuu goochoota yakkaa too'achuu fi ittisuudhaaf seeronni diriirfaman, hojimaanni fi dhaabbileen hundaa'an akka waliigalaatti sirna seeraa yakkaa jedhamanii beekkamu. Kutaa kan keessatti sirna seeraa hariiroo hawaasaa kan ilaalu yoo ta'u kutaa itti aanuu keessatti ammoo sirna seeraa yakkaa kan ilaallu ta’a.Namoonni jiruuf jireenya guyyaa guyyaadhaan taasisan keessa galmaa fi kaayyoo hedduu qabatanii soocho'u.Kanarraa ka'uudhaan haala adda addaatiin namoota biroo waliin fedhiidhaaniis ta'ee akkaataa biraatiin walqunnamu danda'u.Walitti dhufeenyi kunniin walitti dhufeenya; gaa'iilaa, waliigaltee, fii kkf ta'uu danda'an. Kana bu'uura godhachuudhaan yeroodhaa gara yerootti falmiiwwan mirga isaanii waliin walqabatanii ka'an ni jiru.Falmiiwwan kanneen adeemsa mirga lammiilee kabajeen, baasii xiqqaadhaan hiikuun galma sirna seeraa hariiroo hawaasaa keessaa isa tokkoo dha.Sirna bulchiinsa seeraa hariiroo hawaasaa dhimmoota barbaachisoo ta'an heddu kan of keessaatti qabatuu dha. Akka waliigalaatti sirna bulchiinsa seeraa hariiroo hawaasaa /civil justice system/ dhaabbilee seeraa biyya tokko keessa jiran, seeroota deemsa falmii, murtiilee fi qajeeltoowwan ilaalata.Biyyi keenya sirna federeeraalaa waan hordoftuuf motummaa federaalaa fi naannoo qabna.Sirna bulchiinsa seeraa hariiroo hawaasaa jechuun dhaabbilee seeraa mootummootaa, seerota bu'uuraa fi seeroota deemsa falmii keessa darbuun ilaaluu jechuu dha. Mootummoonni hunduu dhaabbilee fi seeraa walfakkaatoo ni qabu jechuun nama rakkisa.Dhimmichi biyyaa yoo bahuus haaluma saniin qabiyyee fi addummaan isaa bal'achaa deema.Kanaafuu barreeffama kana keessatti dhimmi xiyyeeffannoo itti kenname sirna seeraa hariiroo hawaasaa biyya keenyaa irrattii dha.Mootummaa federaalaa fi naannoo gidduutti garaagarummaan jiraatus, dhimma bu'uuraa ta'ee hin fudhatamne. Barreeffama kana keessattii kutaaleen seeraa kan akka gaa'iilaa, waliigaltee fi kkf caqasamanii argamanis, tarreessuudhaan ilaaluuf otoo hin taane seera caqasuun sirna seeraa hariiroo hawaasaa qabnu akka sirnaatti ilaaluun barbaachiisaa waan ta'eefii dha. Sirna seeraa hariiroo hawaasaa yoo ilaalu, kan xiyyeeffannu seera hiikuudhaan yookiin raawwachiisuudhaan sirni seerichaa nageenya, misooma, guddina, fi guddina diinagdee guutuu ta'ef hangam gargaaruu danda'a dhimma jedhu kan daawwannu ta'a jechuu dha. Sirna Bulchiinsa Haqaa Hariiroo Hawaasaa fi Heera Mootummaa/Civil Justice System and The Constitution/ Seerri hariiroo hawaasaa sirni murtii itti argatan karaa ofii kan qabu ta'uus maddi isaa garuu heera mootummaa akka ta'e ibsa armaan olitti kennameerraa hubachuu ni dandeenya.Sirna bulchiinsa seeraa hariiroo hawaasaa keessatti qajeeltoowwan hordofamuu qaban hedduutu jira. Qajeeltoowwan falmii sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keessatti hordofamu qaban kunniinis:qajeelcha seeraa sirii ta'e hordofuudhaan murteessuun / due prosses of law/, mana murtii dhiyaachuu fi mirga dhagahamuu / to have a day in court and to be heard/, sirna aariifataa ta'een murtii argachuu /speedy trial/, ragaa dhiyyeessuudhaan madaalchisuu/examination of witness/, seeraa fi ijoo dubbii irratti hundaa'uudhaan murtii argachuu, fi kkf dha.Yaadrimeewwan kanneeniif ammoo bu'uura kan ta'ee heera mootummaa dha. Kanaafuu sirna bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa dhaaf ka'uumsaa fi dhumti heera mootummaa dha jechu dandeenya.Sirna haqaa bulchuun /administration of justice/ itti gaafatamummaa qaamoolee seeraa hundaati.Dhimmoota qixa ta'aniif walfakkaataa, kan walqixa hin taaneef akkatuma garaagarummaa isaanii tti seera adda addaa baasuun bulchiinsa haqaa ti /legislative justice/ keessaa isa tokko dha.Seera bahee kana madaalli seeraa eegu /just balance/ yeroo dabes’ gara madallii sirrii ta'eetti deebisuuniis haqa bulchu dha.Madaallii dabee sirreessuun akka haqa haqaan sirreeffameetti ilaalama. Sirna haqaa akkanaa kutaa barnoota kana keessa kan ilaallu ta'a. Sirna bulchiinsa haqaa akkanaa keessatti, namni tokko nama biraa irratti balaa geessisuun isaa jijjiirama kan fiduu miti. Seerri kan ilaalu balaan gahuusaa, hanga balaa, balaa dhaqabeef beenyaan akka barbaachisuu hubachuun barbaachisaa dha.Namoota lamaan kana seerri walqixa godhee erga keessummeessee booda, gaaffiin deebii argachuu qabu tokko miidhaa geesiisuu isaa fi inni biraa ammoo sababa miidhaa gahe kanaan kan kasaare ta'uusaa ta'a.Seerrii dhimmoota akkaataa kanaan uummame walqixa taasisuuf yaala jechu dha. Kunis yeroo baay'ee mana murtiidhaan kan raawwatamu dha.Sababni ka'uumsaa sirna bulchiinsa haqaa akkanaa heedduu ta'uu danda'u.Namootni bittaa fi gurgurtaa, liqaa/ dhalaan yookin dhalaan ala/, qabsiisuudhaan, imaanaadhaan, kiraa fi dhimmoota kana fakkaataniin fedhii isaaniitin waliigaluun kan itti seenan uumuu danda'u.Yookiin yakkoota akka hanaa, ajjeechaa lubbuudhaan, miidhaa qaamaa geesiisuudhaan, saamichaa fi kkf keessas keessa seenuu danda'u. Inni jalqabaa akkaataa seera waliigalteedhaan kan dhiyaatu yoo ta'u /heart power conferring / fi inni lammaffaa ammoo, dhimma yakkaa /primary rule of obligation/ irraa kan maddanii dha.Miidhaa akkataa kanaan uummaman seerrii qaamolee haqaa fayyadamuudhaan midhaa dhaqqabe akka beenyaa argamuuf ni taasifama.Yeroo kana qaamoleen haqaa / abbootin seeraa/ seericha haalaan hojirra akka oolu taasisuudhaan haaqa bulchu jechu dha. Seerri abbootiin seeraa murteessan waliigalaa ta'ee, dhimma tokko tokkoof raawwatiinsa qabaachuu ni danda'a.Seerrii kallattiidhaan kan ajaju yoo ta'e marartoo /equity/ bu'uura godhachuudhaan murteessuun kan barbaachisu yoo ta'e, yoo kuni hin jiraannees, dhimmichi seera baastuudhaaf dhiyaatee otoo jiraate seera dhufuu danda'u tilmaamuun murteessuun dirqama ta'a. Sirna bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa keenya keessatti marartoon dursa hin qabu.Kan raawwatamuu danda'u yoo seeraan ibsamee dha.Fakkeenyaaf miidhaa seeraan ala gaheen hanga beenyaa haala sirrii ta'een beekuun yoo hin danda'amne marartoodhaan akka murtaa'u seerri ni eeyyama. Dhimmichi mana murtiitiin ala yoo kan dhumu ta'e isa kana hoganuun, yookiin manni murtii qaamolee hawaasaa biroo waliin ta'uun dhimmichaaf fala ka'uu danda'u.Walitti dhuffeenya waldhabbii uuman seera yookin marartoo bu'uura godhachuudhaan murtii kennuun walitii dhufeenya bakka duraan jiranitti deebisu yookiin miidhaan gahuu isaatiin dura walitti dhufeenya hawaasaa, diinagdee, fi kkf namoonni qaban akka argatan taasisuun bulchinsa haqaa jechuunii ni dandeenya. Barreeffama kana keessatti dhimmii xiyyeeffannoo itti kenname, sirna bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa yoo ta'u keessattis eenyummaa dhaabiilee seera hariiroo biyya keenyaa, seeraa fi adeemsa seeraa raawwatiinsa qabaatan, rakkoo qabnuu fi fala rakkoowanii ni tarreeffamu.Sirna bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa yoo jennu qabxiileen kun sadarkaa biyyaatti akka sirnaatti ilaaluu kan of keessaa qabuu dha. Sirna Haqaa Hariiroo Hawaasaa Itoophiyaa Biyya keenya keessatti akkaataa bu'uura jedhamu danda'uun mootummaan jijjiiramaa tureera.Sirni fiiwuudaalaa bara 1966 erga barbadaa'een booda sirna kana mootummaan dargii balleessee kan ture ta'us mootummaan kunis haala walfakkaatuun bara 1983 barbadaa’eera. Sirni mootummaa Dargii erga kufeen booda biyyii keenya duudhaalee mirga bu'uuraa hojiirra oolchiteerti.Kanneen keessaa sirna gabaa bilisaa, ijaarsa sirna dimokraasii, eegumsa mirga namoomaa fi ol'aantummaa seeraa dhimmooota bu'uura jedhaman keessaa isaan tokkoo dha. Duudhaalee kanneen ilaalchisee leenjifamtoonni leenjii heera mootummaa fi leenjii poolisii biyyattii kana dura fudhatan keessatti bal'innaan kan ilaalan waan ta'eef barreeffama kana keessatti irra deebi'amee kan ilaalamu miti.Duudhaalee beekuu fi raawwachiisuudhaaf adeemsa seeraa jiran kutaa kana keessatti ilaalla jechuu dha. Hagguuggii Seeraa 1. Heera Mootummaa fi Seera Hariiroo Hawaasaa Baratamaan biyyoonnii sirna siviilii hordofan keessatti seeronni bu'uuraa bakka lamatti qoodamu.Isaanis kan mootummaa yookiin hawaasaa / public/ fi kan dhuunfaa /private/ jedhamanii beekkamu.Qoodamiinsi seeraa kun sirna seeraa siviilii hubachuuf kan gargaaru yoo ta'u, gurmaa'ina manneen murtiis ni murteessa.Manneen barnoota seeraa keessattis qoodaminsa haala kanaa fayyadamuudhaan barnoonni ni kennama. Gurmaa'iinsa manneen murtii ilaalchisee seerota mootummaa kan jedhamanii beekkamaniif manneen murtii adda ta'an kan hundeessan jiru.Fakkeenyaaf biyya Faransaayii fi Jarman kaasuu ni dandeenya.Dhimmoota mootummaa /dhimmoota yakkaan ala/ manneen murtii kanneen keessatti ilaallamu jechuu dha. Biyya keenya keessatti qoodamiinsi akkaanaa haala bu'uura ta'een hin jiru.Sirna bulchinsa haqaa siviilii dhimmoota mootummaas ta'ee kan dhuunfaa mana murtii keessatti kan ilaalaman yoo ta'u dhimmoonni muraasni hariiroo hawaasaa adda ta'an qofa manneen murtii adda ta'aniif /qaamolee murtii kennuu danda'aniin/ dhagahamu jechuu dha.Haa ta'u malee, qaamoleen murtii kennan hundi akkaataa duudhaalee gubbatti ilaaluuf yaallee keessa ta'anii murtii kennuu qaban. Duudhaaleen kunniin heera mootummaa irraa kaasee hanga seera adda addaa keessattis tumamanii ni argamu. HMFDRI bara 1987 labsame seensa isaa irratti kaayyoo seerrichaa yoo kaa'u saboonni, sab-lammoonnii fi ummattoonni Itoophiyaa “guddinni dinagdee fi hawaasummaa akka ariifatu” kutatanii ka'uu isaanii jala mureera.Guddina diinagdee kana ariifachiisuudhaaf dhimmoota barbaachisaa ta'an keessaa tokko diinagdeen gabaa bilisaan akka durfamu taasiisuu yoo ta'u gabaa keessattiis lammii Itoophiyaa kammiiyyuu sochii diinagdee barbaade keessatti akka hirmaatu eeyyamuun dhimma lammaffaa dha. Heerrii mootummaa ol'aantummaan seeraa akka babal'atuuf sirni haqaa si’oomaan akka jiraatu, mirgi dhala namaa fi dimokraasii akka kabajaman kan barsiisu sirna hariiroo hawaasaa biyya keenya keessatti kan jala sararame akka ta'e ni hubatama.Haala walfakkaatun biyyi keenya sanadoota addunyaa biyyi keenya raggaasifte sirna bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa tiif hagguuggii seeraa ta'anii tajaajilu. Sirna bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa keessatti seerota biroo dhimmoonni barbaachisaa ta’an keessaa seerri hariiroo hawaasaa/ civil code/ kan caqasamuu dha.Biyyooonni seera hariiroo hawaasaa qaban seera isaanii mata duree shanitti qoodu; isaanis seera namootaa, seera maatii, seera qabeenyaa, seera dhaalaa fi seera daladalaatin qoodu. Seerri hariiroo hawaasaa keenyas haala walfakkaatun kitaabota afuuriin qoodameera.Isaaniis seera namootaa, seera maatii, seera qabeenyaa, fi seera dhaalaati.Dhimmoota seera hariiroo hawaasaa ilaalchisee Heera Mootummaa irratti akka ilaalleetti aangoon kan mootummaa naannooti.Heerrii mootummaas kan jedhu mootummaan federaalaa dhimmoonni seera barbaadan “hawaas diinagdee tokko” uumuudhaaf barbaachisaa dha jedhamanii mana maree federeeshiniidhaan murtii irratti keennaman irratti manni maree bakka bu'ootaa seera baasuu ni danda'a. Kanaafuu sirna bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa keenyaa keessattii/ seera hojjataa fi hojjachiisaa akkasumas seera daladalaatiin alatti/ dhimmoota hariiroo hawaasaa biroo irratti seeronni federaalaa fi naannoo qabaachuu ni dandeenya jechuu dha.Fakkeenyaaf yeroo ammaa seera maatii naannoolee /naannoo Tigraay, Amaaraa, sabaaf sab- lammootaa fi uummattoota kibbaa fi oromiyaa / fi federaalaa fi seerri hariiroo hawaasaa akka raawwataman taasifama. Biyyi keenya sirna federaalizimii akka hordoftu kutaa barnootaa kana duraa irratti ilaallee jirra.Boca mootummaa kana hordofuudhaaf federaalawaa taasiisuun ni eeggama. Sirnichi seera baastuudhaan dabalatee sirna aadaadhaan dhagahamuudhaan haala walfakkaatuun ni eeyyama.Kanaaf sirna haqaa keenya keessatti aadaan, garaagarummaan seeraa jiru beekkamtii argateera jechuu dha. Beekkumsa idilee argachuu isaaniitin dabalatee heera mootummaa waliin hanga wal hin faalleessinneetti namootni aadaa ofiitin, fi dudhaa qabaniin buluu danda'u.Hawaasni tokko mataan isaa dhaabbata hariiroo hawaasaa, seerri hariiroo aadaa falmii fi murtii isaatin dhagahamuun beenyaa argachuu qabu.Eegumsi heera mootuummaadhaan kaa'ame ta'e sirni aadaa kun fudhatamuu qaba jechu dha. Kanaafuu seensa heera mootummaa keewwata 34/4/, 78/5/, 91, jalatti kan tumamee irraa kan hubannuu biyya keenya keessatti baay'inna seerotaa /legal pluralism / eenyummaa, yaad qalbii uummammaan, seerummaa/ legality/, gabaa, nageenya, waliin walitti dhufeenya kallattii kan qabu waan ta'eef idilee fi al-idilee/formally and informally/ haala hin taaneen raawwatiinsa akka qabaatu kan taasifamee dha. Seera Namootaa Seerri namootaa akka waliigalaatti dhimmoota seeraan hoganaman/ subjects of law/ namootaa fi dhaabbilee seeraa kan ilaalatuu dha. Akka waliigalaatti maqaa namootaa, haala /status/, dandeetti, namoota dandeettii hin qabneef eegumsa godhuu seerota qaban kan ilaalatuu dha.Bulchiinsi haqaa ka'uumsi isaa kana haa ta'u malee haala qabatama gabaa yeroo, imammatoota, akkasumas mirgoota dhala namaa fi dimokraasiidhaaf eeggumsa akka taasifamu seerota adda addaatiin fooyyaa'uu isaanii yaadachiisuun barbaachisaa dha. Haala kanaan lammiileen biyya alaa qabeenya horachuu ilaalchisee daangaan seerri hariiroo hawaasaa laafuun isaa akkasumas umrii seera maatii olka'uun isaa akka fakkeenyaatti caqasuu dandeenya.Seera namootaa kana keessatti gatii ol'aanaa kan argachuu qaban galmeessa haalaa /status/ti. Guyyaa dhalootaa, guyyaa du'aa, gaa'ila …qaama haqaa seera qabeesa ta'een dhiyaatanii galmaa'uun isaanii sirna bulchiinsa haqaatiif faayidaa ol'aanaa kan qabuu dha. Sirna galmeessaa kun /vital statistics/ sanadoota addunyaa keessatti /kan fudhanne qofa/ irratti dirqama ta'ee kan kaa'amee dha.Sirna galmeesaa kan raawwachuun dabuu haqaatii dhimmoota sababa ta'aniif furmaata kan kennuu dha.Falmii umrii, falmii guyyaa du'aa fi kkf daba haqaaf ka'uumsaa ta'uu isaani dhabamsiisa. Seera Maatii Dhimmi hariiroo hawaasaa kan biraa gaa’elaa fi maatiin isa tokkoo dha. Seera Maatii ilaalchisee, bu'aa gaa'iilaa, haala gaa'iilli itti hundeefamu, abbuummaa fi walgargaarsa maatii/support obligation/, addaan bahuu, ilaachisee tumaalee adda addaa kan of keessaa qabatee dha. Seerri hariiroo hawaasaa qabxiilee kanneen irratti tumaalee hedduu kan qabatee fi baay'een isaanii seera haraadhaan fooyya'aniiru yookiin haqamaniiru. Seerota kanneen foyyeessuudhaaf biyyoota adda addaa keessatti sirni haqaa hariiroo hawaasaa keessatti akka sababaatti kan fudhatan: 1. sirna gaa'ila diiguu bilisa gochuu 2. dhimma walii yaaduu fi bulchiinsa qabeenyaa ilaalchisee dubartoonni dhiira waliin ejjannoo /position/ akka qabaatan gochuu fi, 3. Faayidaa ijoollee gaa'ila keessaattii fi gaa'ilaan ala dhalatan wal fakkeessuu/ assimilation/ dha. Biyya keenya keessatti bulchiinsa seera maatii irratti keessa deebii yoo godhan ka'uumsa kan godhan dhimmoota gubbaa jiran lamaan qofa fakkaata. Dhiiraa fi dubarri kamiiyyuu umrii gaa'ilaa irratti yoo gahu gaa'ila uumuu qofa otoo hin taane gaa'illi yoo uummamu, bara gaa'ilaa akkasumas yeroo hiikkaas mirga walqixa ta'e qabu. Gaa'illi fedhii bilisa fi guutuu walfuutootaatiin kan hundaa'uu qabu akka ta'e heera mootummaa irratti kan tumame yoo ta'u dura umrii ka'uumsaa gaa'iilaa kan ta'e jijjiiruudhaaf ka'uumsa bu'uuraati. Seerri gaa'iila akkataa kanaan uummamu lammii fayyaa qabeessa ta'uu uumuuf qofa otoo hin taane hawaasa dagaagee fi dinagdee akka qabaatu seera dandeessisu kan of keessaa qabatee dha. Seerri kun seera kanaan dura bahe / seerri hariiroo hawaasaa/ keessatti seera dhaalaa waliin akkaataa kiataabaatin kan bahe ture. Haala walfakkatun nama tokko faayidaa ofiitiif jecha sababa sirrii ta'e kan jiraatu yoo ta'e abbootiin seeraa yoo raggaasisan waliigaltee guddiffachaatiin ilma godhachuu akka danda'amus seera hammates ture.Seerri hariiroo hawaasaa kutaa seera maatii keessatti tumaalee bal'aa dhimma kaadhimammuu of keessaatti haguugee argama ture. Tumaaleen guddiffachaa fi dhaalaa hanga ammaatti seera hariiroo hawaasaa bu'uura godhatanii kan hojiirra oolaa jiranii dha. Sirni wal kaadhimachuu ilaachisee tumaan seerri hariiroo hawaasaa kan haqame yoo ta'u seerri kun nu barbaachisa jedhanii naanooleen yaadan /fakkeenyaaf naannoon Amaaraa/ seera maatii isaanii keessatti akkaataa foyya'een akka bahu taasifameera.Seerri maatii federaalaa seera wal kaadhimachuu ilaalachisee jiru of keessaa dhabamsiiseera. Seera Dhaalaa Bulchiinsa seera dhaalaa ilaalchisee sirni hariiroo hawaasaa keenya tumaalee lakkoofsa dhibba lama caalaa ta'an of keessaa qaba.Akka seerota adda addaa irratti ilaallu namni mirga isaas ta'ee dirqama isaa namoota biroof dhaalaan ni dabarsa.Nama tokko gara nama biraatti darbuu hin dandeenya nama du'ee waliin mirgootaa fi dirqamoota hafan yoo ta'an malee mirgootaa fi dirqamoota dhaaltootaaf ni darbu.Dhaalaa tokkoof qabeenyi darbuun yoo danda'u dhaamoodhaan yookiin dhaamoon ala ta’a. Seerri dhaalaa biyya keenyaa fedhiin du'aa akka raawwatamu barbaada.Kanaafuu akkaakuuwwan dhaamoo filachuudhaan kan kaa'e yoo ta'u sirna dhaamoolee keessatti hordofamuu qabuus adda baasuudhaan kaa'eera. Namni dhaamoo kan hin dhaammannee otoo ta'ee dhaalli kan darbuu danda'u du'aan dhaamoo dhaamee otoo darbee haala dhama qabeessa ta'een isaan dhaalchisa jedhame namoota tilmaamamniif duraa duuba kaa'ameeni ta'uu qaba. Seerrii dhaammoon fedhii du'aa dhuunfaa kan itti ibsuu fi raawwachiifamu akka ta'u sirni kaa'ame akkasumas yeroo dhaamoon hin jirrees /yookin dhaamoon yoo kan haaqamu ta'e/ namoota dhihoo dhaalaa ta'an yeroo ilaallu seerri hariiroo hawaasaa raawwii dhaalaa irraatti sababa qabeessa/ reasonableness/ ka'uumsa kan godhatan fakkaata. Armaan olitti ibsamuuf akka yaalameetti sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keessatti dhimmoonni addaa dhaamoodhaan darban akka eeggame ta'ee mirgaa fi dirqama kamiiyyuu dha.Kanaaf namni qabeenya socho'uu fi hin sochoone ilaalchisee mirga qabu dabarsuu danda'a jechuu dha. Mirga lafa irraa qabaniis dabarsuu danda'an.Haa ta'u malee dhaamoodhaan dabarsuun kan danda'amu mirga qabuu qofa. Mirga lafarraa qabu yoo baay'ate kan qabiyyee yoo ta'u abbaa qabeenyummaa dabarsuudhaaf sirnichi hin eeyyamu.Namni yoo du'u kan dabarsu dirqama qabuus walumaan dabarsa. Yeroo lubbuudhaan jirutti liqiin dhaalchisaan liqeefate yoo jiraate qabeenyi dhaalaa kaffalamuun dura kaffalamuu qabu.Qabeenya dhaaltummaas qabeenya addaa ta'ee qabsiisa liqiidhaaf ta'ee tura.Kaffaltii kana raawwachuudhaaf qulqulleessituun dhaalaa dirqama jalqabaa qaba.Dirqamni beeksiisa baasuudhaan abbaa mirgaa hanga waamutti gaha jechu dha.Beeksiisniis yeroo turtii waggaa sadii akka turu taasifama. Namoonni jireenya isaanii keessatti liqii fi idaa adda addaa seenanii du'aan akka addaan hin cinne abbaa mirgaatiif eegumsa amnasiisaa gochuudhaaf sirna dandeessisu dha.Sodaa namootaa addunyaa kanarraa du'aan darban sababa godhachuudhaan rakkoo wal jiijjiiraa daldalaa akka hin uumamne sirna tumamee dha.Sirni kun wal jijjiiraa daldalaa kan nama amansiisuu fi wabii qabeenya akka argatan kan dandeessisu yoo ta'u dhaaltootaa fi du'aa akkasumas fedhii hawaasa guutuu ala ta'a jedhamee hin yaadamu. Sirni hariiroo hawaasaa abbaa mirgaa haala adda ta'een eega.Dhaalaan dhaaltummaa hin raawwatu kan jedhe faayyidaa namoota isarraa maallaqa gaafatan miidhuudhaaf yaaduun isaa yoo mirkanaa'e maallaqa qabu waliin walqixa hanga ta'ee dhaaltummaa akka fudhatu dirqamu danda'a. Dhimmi biraa kana waliin kan caqafamu qabu sirna bulchiinsa seera dhaaltummaa keessatti dhaaltummaa afaaniin dhaamoon dabarfamuun ala qabeenya jiru dhaamoo akkaataa kamiinuu dabarsuun kan eeyyamamee dha. Haa ta'u malee dhimma lafaa ilaalchisee dhaamoo taasifamuun namootni darbuufi danda'u seeroota addaa dhimma kanaaf bahan irratti kan hundaa'u ta'uusaa yaadachiisuun barbaachisaa dha. Dhimma lafaa irratti dhaalaa namoonni ta'an du'aa waliin maatii, du'aa kan xoora waliin kan jitaatan; galii biraa kan hin qabne akka ta'an kan eeggamu yoo ta'u qabeenya biroo ilaalchisee garuu dhaalaa ta'uudhaaf kuni dirqama miti. Seeroota lamaan keessa raawwatiinsa dhaaltummaa adda addaa jiraachuun isaa lafti hanga danda'ameen kan uummataa akka ta'u taasiisuu waliin kan walqabatee dha.Gama biraatiin qabeenya biroo akkaataa gubbaatti ibsameen hanga danda'ameen firaaf akka darbu yaada jedhu qabee jira.Dhaaltummaa irraa buqqa'uudhaafiis sababa gahaa barbaada. Bulchiinsa seera dhaaltummaa seerrii hariiroo hawaasaa keenya sirni hordoftuu dhaaltummaa qulqulleessuu hanga danda'amettii kan qulqulleessituu dhaalaati malee kan mana murtii akka hin taane barbaaduu isaati.Dhaaltuun eenyu ta'uu qaba? Qabeenya kam dhaala? Idaa kam kaffallu qaba? Gaaffiilee jedhan deebii kan kennu qulqulleessituu dhaalaati. Qulqulleessituun dhaalaa bu'uurarraa dhaalaa dha jedhamee yaadama. Dhaaltoonni kun kan hin beekkamne yoo ta'ee fi dhaalaan qabeenya dhaalaa qulqulleessuudhaaf eeyyamamaa yoo ta'uu baate manni murtii qulqulleessituu ramaduu danda'a. Haa ta'u malee akkaataa seerri hariiroo hawaasaa ajajuun haala seera qabeessa ta'een raawwatamaa waan hin jirreef manneen murtii heedduu keessattuu manneen murtii aanaa dhimmaa qulqulleessuu keessatti seenuudhaan yoo cinqaman ni mul'ata. Kan biraa sirna seeraa dhaaltummaa raawwachiifnu /garuu kan hin raawwatamne/ dhimma qallaba gaaffachu ti.Dhaaltummaa keessaa haadha yookiin abbaan du'aa, dhalattootni gara gadii, obboolleewwan, obbooleettiiwwan, abaa manaa yookiin haadha manaa qallaba argachuudhaaf mirga qabu. Nammoonni kunniin “rakkoo irra kan jiran yoo ta'ee” fi hojjatanii jireenya isaanii moo'achuu yoo hin dandeenye qabeenya dhaalmaarraa qallaba kaffalamu gaaffachuu ni danda'u. Qulqulleesituun dhaalaa gaaffii kana qoratee qarshii dhaaltummaarraa argachuu danda'an /kan itti xooraman/ qallabni muramuufi danda'a. Haa ta'u malee hojimaanni kun yeroo raawwii irra oolu hin mul'atu. Akka waliigalaatti sirna dhaaltummaa keenya yoo ilaalle fedhii du'aa fi fedhii uummataatif jalqaba kan kennu akka ta'e hubanna. Kana keessatti firri du'aa, maatiin, uummanni qabeenya du'aa yookiin qabeenya dhaalaa namoonni gaafatan, namoonni du'aarraa qallaba gaafatan, fi gabaan eegumsi ni taasifamaaf jechu dha. Seera Qabeenyaa Kan biraa bulchiinsa sirna hariiroo hawaasaa keessatti hagguuggii seeraa kan argate seera qabeenyaa ti.Akkaakuwwan qabeenyaa hedduu dha.Qoodiinsa qabeenyaa ilaalchisee sirni haqaa biyya keenyaa qabeenya socho'uu fi hin sochoone jedhee ibsa. Seenaa irraa akka hubannutti biyya keenya keessatti qabeenya hin sochoone kan socha'u caalaa faayidaa qabeessa ta'anii ilaalamu. Kanaaf qabeenya hin sochoone ilaalchisee daangaa seeraa kan itti baay'atu faayidaa uummataaf jecha akka ta’e ni hubatama. Seeroonni biyya keenyaa qabeenya ilaalchisee mirgoota bu'uuraa lama ni kaa'u.Abbaa qabeenyaa qabeenya tokko ta'uu fi qabiyyee qabeenyatti fayyadamuu, alaabaa, tajaajilaa fi kkf haguuggii argachuu danda'u. Fayyadamuun qabeenya kan qabamuu fi hin qabamne ta'ee namoonni qabeenya faayyidaa maallaqaan tilmaamamu itti argatanii dha yoo jedhame qabeenyi hunduu abbaa qabaachuu danda'a.Haa ta'u malee akaakuu qabeenyaa keessaa lafti akka qabeenya dhuunfaadhaati qabamuu hin danda'u. Qabeenya hafe garuu namoonni abbaa qabeenyaa ta'anii turuudhaaf, itti fayyadamuudhaaf, al-kallattiidhaan itti fayyadamuuf, balleessuudhaaf, barbadeessus ni danda'u. Mirga abbaa qabeenyummaa irratti qajeeltoon bilisummaa kun /principle of freedom/ kan jiru ta'uus, akka biyya kamiiyyuu sirni bulchiinsa haqaa biyya keenyaa abbaa qabeenyaa qabeenya tokko qabeenya kanatti yoo fayyadamu mirgoonni nama biraa tii bu'uu hin qabu, faayyidaa uummataas dhiibuu hin qabu jedhamee tumameera.Haala walfakkaatuun seeroota keenya keessatti “faayidaa uummataa” abbaa qabeenyaa ta'uudhaa ol ta'uusaa hubachuun barbaachisaa dha.Fakkeenyaaf faayidaa uummataaf jecha mirgi abbaa qabeenyummaa daangeessu qofa otoo hin taane qabeenyis uummataan fudhachuus dabalata. Qabeenyi yeroo muraasaaf kan dhiisame yookiin kan badee ta'uu danda'uus abbaa malee jiraachuu hin danda'u jedhamee akka waliigalaatti dubbachuun ni danda'ama. Biyyoonni tokko tokko haala kanaan qabeenya abba hin qabne/ vacant/ gara qabeenya mootummaa jalatti kan sassaaban yoo ta'u sirni seeraa biyya keenyaa garuu qabeenyi bade, kan dhiifame qabeenya mootummaa jala seenuu isaatin dura barbaachaaf sirna hanga tokko akka jiraatu godhama. Fakkeenyaaf beeksiisa baasuu, yeroo muraasa/ ji'a tokko/ fi kkf.Kunis sirna seeraa biyya keenyaa keessatti qabeenyaaf qofa otoo hin taane eegumsi abbaa qabeenyaatiifis akka jiru agarsiisa.Walqabatees abbaa qabeenyaa namni ta'e tokko qabeenya bakka argatetti gaaffachuu/ right of pursuit / fi abbaa mirgaarra dursuun jalqaba gaafachuu/right of preference/ kan qabu yoo ta'u, sirna bulchiinsa qabeenyaa keenya keessattiis kan beekkaman akka ta'e ni hubatama.Seera qabeenyaa keessatti kan haalaan ifa ta'ee mul'atu namoonni mirga qaban tarreessu isaaniiti. Seera qabeenyaa jechuun walgahii mirgaati /bundle of rights/ kan jedhamanii waamaman.Kun akka waliigalaatti yoo ilaallamu dirqama wal bira qabamee ilaallamu / correlative duty/ dabalatee qabu danda'u.Mirga qabeenyaatti fayyadamuu dhabuun abbaa qabeenyummaa qabeenyarraa buqqa'uu dhabuu hin hordofsiisu jechuu ni dandeenya. Haa ta'u malee sirna haqaa biyya keenya keessatti dhugaan kun qabeenya socho'uu danda'aniif sirriidha jedhamuus qabeenya hin soochooneef garuu yeroo hundaa sirrii dha jechu hin dandaeenyu. Sirni keena qabeenya hin sochoone keessattu lafa ilaalchisee mirga fayyadamuu qofa otoo hin taane kan terreeffamu dirqama fayyadamuus of keessaa qabata. Fakkeenyaaf labsii itti fayyadama lafa baadiyyaa 133/98 irratti abbaan qabiyyaa lafa tokkoo lafa qabate kunuunsuu, naannoo isaa eeguu, biqiltuu dhaabuu fi kunuunsuudhaan guddisuu, dhiqama biyyee hir'isuu, mala bishaan walitti qabu fayyadamu, eegumsa biyyee fi daagaa hojjeechuu, burqaa bishaanii akka hin googne taasisu, lafa karooraan itti fayyadamuu, daangaa dhiibuu dhabuu, buukii qabiyyummaaabbaa lafaa qabachuu, lagarraa faggeessanii qotuu, fi dirqamoota kana fakkaatan of keessaa qaba. Bu'aa bosoonaa muruu dhabuu, boosana ciramee bakka buusuu/ reforestation and trifling/, bakka caffee ta'e gaggogsu, biqiltuu akaakuu murtaa'e /tobacco / dhaabuurraa of qussachuu, gama biraatin biqiltuu muraasa dirqamni misoomsuu dabalataan kaa'amuu danda'an. Labsiin lafti qabnu qabeenya ta'us murtaa'aa ta'uun isaa fayyadamun irra deebi'uun misoomsuudhaa gadi ta'uu hin qabu.Qabeenya lafaa /daangaa/ ilaalchisee walitti bu'iinsi akka jiraatan qabatama naannichaa hubannoo keessa kan galchee dha. Abbaan qabiyyee lafa tokko mirga qabutti fayyadamuudhaan dirqama isaa kan hin baane yoo ta'e murtii akkeekkachiisa afaanii irraa kaasee lafa kanatti akka hin fayyaadamne taasisu akka danda'u tumameera. Kan biraa dhimmuuma sirna bulchiinsa qabeenyaa keessatti kan jala muramuu qabu qabeenya kan sochoo'uu fi kan hin soochoone jedhamee akka qoodutti raawwii dhaaltummaa fi maatii waliin kan walqabte qofaa miti dabalataaniis faayidaa hedduu qaba.Fakkeenyaaf qabeenyi sarara tokkoon yookiin gama biraatiin qabeenya qabachuurraa kaasee hanga naanneessuutti seeroota jiran adda baasee akka hojiirra oolan taasisa. Kana jechuun qabiyyee qabaachuu /possession/, abbaa qabeenyaa qabiyyee ta'uu, sirna maqaa naanneessuu /formality/, aangoo bulchaa qabeenyaa, dandeeti, raawwii qabiinsaa, aangoo Abbaa Seerummaa, giibira maqaa naanneessudhaaf kaffalamu fi kkf irratti seerootni raawwatiinsa qaban haaluma kanaan adda akka ta'an taasifama. Fakkeenyaaf yeroon yaa dheeratus haa gabaabatus qabeenya qabuudhaan abbaa qabeenyaa ta'uun kan danda'amu yoo ta'u lafa garuu yeroo barbaadanitti qabachuudhaan abbaa qabeenyaa ta'uun hin danda'amu. Seerri biyya keenyaa qabeenya hin sochoone dabarsuudhaaf /fakkeenyaaf gurgurtaadhaan/, walitti dhufeenya waliigalteetiin dabalataan sirna galmeessaa akka raawwatamu kan dirqisiisu yoo ta'u/ seera waliigaltee, seera bulchiinsa lafaa/, sirni galmeessaa kun qabeenya socho'u hundaaf hin raawwatamu.Kanaaf qabeenya hin sochoone irrattii mirga abbaa qabeenyummaa argachuudhaaf yookiin mirga fayyadamuu argachuudhaaf/lafaaf/ sirni seera hariiroo hawaasaa galmeessuu akka qajeeltootti /rule/ akka dirqamaatti raawwatamu akka qabu agarsiisa. Yaadrimeewwan namni abbaa qabeenyaa itti ta'an adda adda.Yaadrimee qabachuu /possession/, yaadrimee bu'aa humnaa/ theory of labor/, yaadrimee dinagdee/theory of economics/, yaadrimeewwan dhuunfaa/theory of personality/ caqasamu danda'u.Akkaataa yaadrimeewwan kanneenitti akka duraa duuba isaanitti namni qabeenya jalqaba waan qabeef/argachuu/ qabeenyi kan humnaa /xaarii/ isaa waan ta'eef abbaa qabeenyummaa qabeenya dhunfaa callaa kan dabalu waan ta'eef abbaa qabeenyaa ta'uun bilisummaan dhala namaa kan alaa/amala dhunfaa/ ibsama waan ta'eef dha. Heerri mootummaa biyya keenyaa keewwata 40 jalatti waa'ee mirga qabeenyaa namni humna isaatin yookin maallaqa isaatin qabeenya dhuunfaa horateef abbaa qabeenyaa ta'uun isaa callaa kan guddisu waan ta'eef abbaa qabeenyaati jechuudhaan tumamee jira. Gama biraatin qabeenya hin sochoone keessaa, keessattu lafti kan uummataa akka ta'ee fi heerri mootummaa ibsama birmadummaa uummataa akka ta'e yoo hubannu, qabiyyeen uummata waliin walitti dhufeenyi qabaata. Kanaaf sirni bulchiinsa qabeenyaa biyya keenyaa humna, dinagdee fi amala dhunfaa /yaadrimeewwan/ jedhaman bu'uura kan godhateedha jechu dandeenya. Akka waliigalaatii bu'uurri sirnichaa biyya keenyaaf qabeenyi hin sochooneef iddoon ol'aanaa kennamu waan tureef fi dabalataan heera mootummaa irratti kan kaa'ame guddina dinagdee aariifataa fiduudhaaf fedhiin waan jiruufi jechuus dandeenya.Mirga qabeenyaaf sadarkaalee adda addaa eegumsi seeraa godhamuuf akka bu'uura kana qaban yaaduudhaan seeroota haalaan raawwachuun barbaachisaa dha.Fakkeenyaaf walitti dhufeenyi hariiroo hawaasaa qabeenyaa haqa ariifataa kennuu gara dandeessisu danda'u jechuun sirna galmeessuutti fiduu qabna. Qabeenya irratti maqaa jeequmsi narraa haa dhaabbatu jedhamee himanni dhiyaatu akka adeemsa jirutti sababa himannaa qabaachuu isaanii dursanii qorachuun barbaachisaa dha.Raawwiin bulchiinsa haqaa qabeenyaa dhimmoota kanaa fi dhimmoota ka'uumsaa biroo tilmaama keessa galchuu dhabuudhaan sochii dinagdee adda addaa heedduu yeroo dheeraadhaaf dhoorkamanii akka turan kan yaadannu dha. Qabeenya ilaalchisee bulchiinsi hariiroo hawaasaa qabnu, seera hariiroo hawaasaa keessatti kan kaa'ame qofa otoo hin taane labsii adda addaa keessatti kan caqasame waan ta'ee fi falmii dhiyaate otoo hin qoratin dhuma irratti akkaataa labsiitin murtteessuudhaaf qorachuun barbaachisaa dha. Sirni bulchiinsa seera hariiroo hawaasaa eegumsa kan godhu qabeenya guddaadhaaf qofa otoo hin taane qabeenya hin qabamneefis /incorporeal rights/ eegumsi ni taasifama. Seeronni 'copy right', seera 'paatantii' seeroota addaa keessatiis dabalatee eegumsa akka argatan godhamee kan tumame dha. Amalli addaa seera kanaa jijjiiraa qabeenyaa bilisa ta'e sababoota muraasaa abbaa qabeenyaatiif, faayidaa fudhataadhaaf yookiin qaama sadaffaadhaaf, jecha kan daanga'uun ala kan eeyyamame ta'uu isaatii fi dhimmoonni dhaabbiidhaan qabeenya /gurguuru, jijjiiruu, keennaa/ /perpetual inalienability/ daanga'aa akka hin dandeenye agarsiisa. Sirni bulchiinsa seera hariiroo hawaasaatiin qabeenyaaf eegumsa gaarii kan godhame keessaa qabeenyi dhuunfaa faayidaa uummataaf yeroo fudhatmu, “ faayidaan uummataa jiraachuun isaa jiraachu akka qabuu fi fudhatamuu isaatin dura “kaffaltii walmadaalaa ta'e” “jiraachuu isaati”. Qabeenyi keessattu qabeenyi hin sochoone fayyadamuu dhabuudhaan mirga abbaa qabeenyummaa dhabuu akka jiru ta'ee, mirga kana fayyadamuu dhabuudhaan namoonni biroo qabeenya kanaan fayyadamuudhaaf dirqama kan qabanii fi dirqamoota biroos ni tarreessa.Dirqamni dabalataa kun, /fakkeenyaaf gibira maqaa isaatin kaffalu/ sirnicha keessatti namni mirga qabeenyaa isaa akka salphaatti akka hin dhabneef eegumsa godhamee dha. Akka sirnaatti qabeenya ilaalchisee kan ka'uu qabu seerri qabeenyaa seera hariiroo hawaasaa keessatti kan argamu ta'uus kutaan seeraa kun yeroo adda addaa labsii bahaniin akkataa bu'uura ta'een jijjiramaf dhimmoota taasifaman qabachuu isaati. Fakkeenyaaf lafti magaalaas ta'ee lafti baadiyaa nama dhunfaadhaan akka hin qabamne labsii lakk/ 47/67 fi labsii 31/67 irraa kaasee tumameera. Kanaaf seera hariiroo hawaasaa keessatti abba qabeenyummaa nama dhuunfaadhaan qabamu akka danda'an jedhamanii tumaman haqameera/ fooyya'eera/ jechuu dha. Yeroo tokko tokko fakkeenyaaf abbaa qabeenyaa lafa tokoo otoo mormuu namni biraa lafa irratti mana yoo ijaarate kisaaraa ni kaffala. Yookin mana kana gadhiisee deema jedhamanii kan tumaman irratti jijjirama barbaachisaa /mutants mutandis / irratti godhamaa “qabiyyee” jedhamanii dubbifamu danda'u.Tarreen bal'innaan seera qabeenyaa keessatti ilaalama. Haala walfakkaatun qabeenya ilaalchisee akka sirnaatti qabxiin ka'uu qabu qabeenyi aangoo mana murtii kan daangeessu ta'uusaa yeroo raawwiis sirni hordofnu irrattis jijjirama kan fidu ta'uu isaati. Qabeenyi hin sochoone irratti aangoo abbaa seerummaa kan qabu mana murtii qabeenyi keessa jiruu dha.Seera addunyaa dhuunfaa keessattis haaluma walfakkaatun raawwatama. Qabeenya hin sochoone calbaasiidhaan gurguruun yoo barbaachise sirna seeraa cimaa ta'eetu jira.Dhimmoota muraasa keessattuu sochii maallaqaa akka hin dhaabbanne faayidaa uummataa fi namoota dhuunfaa walmadaalchisuudhaan deebiisuudhaaf akka danda'amuuf qabeenyi mana murtiidhaan hin laalamne jiru.Fakkeenyaaf baankiin maallaqa waliigaltee liiqaadhaan kennan akkaataa waliigaltee isaaniitin deebisuu akka danda'an qabeenya liqeeffamtootni qabsiisan calbaasiidhaan gurguruu fi qabeenya isaanii sassaabuu danda'u.Haala walfakkaatun manneen labsii lakko, 47/1967 tiin dhaalaman ilaalchisee labsiichaan yookin labsiidhaan ala mana murtiitti falmiin otoo dhiyaate dhimmicha ilaaluudhaaf sirnichi hin eeyyamu. Dhimma qabeenyaa irratti dhimmi sirna bulchiinsa ofii qabu keessaa akka addaatti kan caqasamu dhimma lafaati.Lafa ilmi namaa otoo lubbuudhaan jiru yookiin erga du'ee booda itti fayyadamuudhaaf fedhiin jira. Lafti kan uummataa akka ta'u “lafti qonnaan bulaaf ykn kan qotaa jiruuf” gaaffii bara 1960 irraa kaasee gaafatamaa kan ture dha. Gaaffiin kun bara 1967 deebii kan argate yoo ta'u raawwii lafa ilaalchisee ka'aa turan gutuumaan guutuutti deebii hin arganne.Mirgaa fi dirqamni lafaan fayyadamu haala seera qabeessa ta'een otoo hin raawwatamin tureera. Lafaan fayyadamuun lafa misoomsuurraa miidhaa geessissaas turuun isaa ni yaadatama. Wadhabbiin lafa waliin walqabatanii ka'an qaama dhimmi ilaaluun furmaata argachaa hin ture.Rakkoolee kanaa fi kan kana fakkaatan hiikuudhaaf waa'ee lafaa fi misooma qonaa lafa baadiyyaa poolisiiwwan fi labsiiwwan adda addaa bahaniiru. Labsiileen bahan kunniin dhimma lafaa ilaalchisee kan hiikkamu qaban mana murtiirraa qaama filannoo biraa kaa'anii tumaman.Yoo jaarsummaan maanguddootaa milkaa'uu baate lafti baadiyyaas ta'ee kan magaalaa irratti aangoo qabu. Sababa walitti bu'iinsa lafaatin yakki hedduu akka raawwatamu, abbootin humanaa tokko tokko mirga itti fayyadama lafaa dubartootaa, dargaggootaa, ddhabdootni fi kkf akka hin sarbine hubachu qabna.Walitti bu'iinsa hawaasaa kana hiikkuudhaaf karaa filatamaa fayyadamuudhaan hiikuun barbaachisaa yoo ta'u falmii ka'ees yeroo furmaata argatu dudhaalee hawaasummaa fi seera giddu galeeffachuudhaan murtiin kennamuu qaba. Seera Dirqamootaa Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa keenya dhimmi xiyyeeffannoo itti kenne keessaa tokko seera dirqamootaa dha.Kutaan seeraa kun bifa tekniikii, wixinee fi kan hin jijjiiramnee dha.Seera dirqamootaa kun dhimmoota/claims, rights/ akka gochoota, haalawwan /situation/ adda adda ka haguuguu dha.Biyya keenya keessatti seerri waligaltee, waliigalteen otoo hin jiraatiin waan jiraatuuf seera ittii gaafatamummaa fi gar malee badhaadhuus ni ilaalata. Dabalataan sirni bulchiinsa haqaa biyya keenyaa seera xiyyeeffannoo addaa barbaadan haala addaan tumeera.Seeronni addaa seera hariiroo hawaasaa fi seerota birooras jiru.Fakkeenyaaf waliigalteewwan qabeenya hin sochoone ilaalchisanii jiran, waliigaltee bittaa fi gurgurtaa, waliigaltee bakka bu'uummaa, waliigaltee hojii, waliigalteewwan tajaajilaa meeshaa fi imaanaa ,waliigaltee bulchiinsaa, araara, fi kkf haguuggii seeraa addaa qabu. Armaan olitti akka ilaalleetti kaayyoon heera mootummaa guddina dinagdee fiduu qofa otoo hin taane akkaataa aariifataan galmeessisuu dha.Guddinni diinagdee sirna gabaa wabii qabu barbaada.Gabaan seera waliigalteedhaan kan hoojjatuu dha.Gabaan bilisa ta'uu waan qabuuf waliigalteeniis haaluma saniin bilisa ta'uu qabu.Akkaataa kanaan seerri hariiroo hawaasaa keenya adeemsa waliigaltee eeyyamu bu'uura godhachuun hojiirra ooluu qaba.Waliigalteewwan garaagarummaa qabaataniis qajeeltoo waliigalaa seera waliigaltee hariiroo hawaasaarra jiraniin hogganamu. Haa ta'u malee seeroonni addaa kun waliigaltee waliigalaa guutuu danda'aniis jijjiiramuus ni danda'u.Fakkeenyaaf hawaasa daldalaa sirna waljijjiirraa daldalaa aariifataa fi muuxannoo bu'uura godhachuun akka raawwatamu tumaaleen addaa seera daldalaa akkaataa adda ta'een raawwatamu. Walitti dhufeenyi daldalaa hedduun isaanii hojimaata yookin muxannoo bu'uura godhachuudhaan kan dagaaganii fi seerris muuxxannoo kanaaf beekkamtii kennuudhaan akkaataa adda ta'een raawwatamuun isaanii barbaachisaa dha jedhamee amanama.Sirna kana tarkaanfachiisuudhaan seera waliigaltee bu'uura kan qabu fi bulchiinsa hariiroo hawaasaa kan barbaadu seerii hojjeetaaf hojjechisaa bu'uura seeraa akan qabu ta'uus mootummaan haala too'annootin kan keessa galuu dha. Seerrii hojjataa fi hojjachisaa haal kitaabaatiin otoo hin taane labsiidhaan, danbiidhaan, walitti dhufeenya seeraa hojii irratti kan xiyyeeffatuu dha.Seerii hojjataa fi hojjachisaa qajeeltoo bakka hojiittii nageenyi Induustrii akka jiraatu kan godhuu dha.Gabaan bilisaa kana kan barbaaduu waan ta'eef humnis bilisaan akka naanna'u waan barbaaduuf labsiileenis kanuma jiddu galeeffachuudhaan kan bahanii dha.Hojjataan yeroo barbaadetti hojii kan gadhiisu ta'uus hojjataan tokko sababa gahaa malee akka hin gaggeeffamne kan dhoorkuu dha. Hojataan nageenya Induustrii keessatti akka babal'atuuf murtiilee dhaabbatichaa tokko tokko irrattis/shop-floor decision making/ akka hirmaatu ni taasiifama.Hojjataan waldaadhaan akka gurmaa'u kan eeyyamu ta'uus kaayyoon isaas hojjeetootni hojii ofii fi diinagdee ofii fooyyeeffachuuf kan yaalamu yoo ta'u, kaayyoon inni biroo ammoo nageenya Induustrii guddiina biyyattiitiif godhu akkaataa hirmaachisaa ta'een akka babal'atu taasiisu dha. Kanarraa ka'uudhaan hojjataan iddoo hojii balaa fi dhibeerraa fagaate hojjeechuu akka qabu fi mirga kanas seeraan akka gonfate ni beekkama.Seerri waliigaltee hojjeetaaf hojjechisaan taasisaniis nageenya Induustrii uummuudhaaf yaadamanii waan bahaniif akkaataa addaa fi of eeggannoodhaan raawwatamuu qabu.Waliigalteewwan hojiilee ijaarsaa ilaalchisee jiran akkaataa adda ta’een seera waliigaltee idileerraa adda bahuun raawwatamuun isaanii guddina dinagdeetiif gahee ol'aanaa taphata. Ittigaafatamummaa seerri otoo hin jiraatiin uummamu ilaalchisees seerrii keenya qaacceesuun kaa'eera.Dhimmi kun dhimmoota waliigalteetiin ala akka ta'an ni hubatamu. Itti gaafatamumman waliigaltee irraa madduu akka beekkamutti qaama waliigaltee raawwatan gidduu kan waliigalteerraa maddu akka ta'e ifa. Haa ta'u malee walitti dhuffeenyaa kallattii akkanaa jiraachuu baatus midhaa nama biraarra gahuun namni itti gaafatamu jiraachu danda'a. Miidhaan gocha tokkoon uummame seera yakkaa keessatti yakka kan jedhame ta'uu danda'a. Sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keenya keessatti yakkootni hunduu cabsuu waan agrsiisaniif itti gaafatamummaan hariiroo hawaasaa uummamuu danda'a.Kanaafuu sirna haqaa biyya keenyaa keessatti salphaa fi foyya'aa ta'e waliigalteen otoo hin jiraatin itti gaafatamummaa tumaalee hordoofsiisan tarreessuu otoo hin ta'iin yoo kan danda'amu ta'e itti gaafatamummaa kan hordofsiisan tarreesuu dha.Walfakkeessuun ibsuudhaaf sirna haqaa biyya keenya keessatti nami tokko abbaa otoo hin ta'iin dirqamaan ilma ta'a.Gochi midhaa tokko hordofsiisees, danbii cabsuu yookin yakka yoo ta’e waliigalteen jiraachuu baatuus itti gaafatamummaa namatti fida.Gargaltoon isaa garuu yeroo hundaa ta'uu baachuu danda'a. Sirna kanarraa kan hubannu, bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa keenya keessatti waliigaltee otoo hin jiraatiin itti gaafatamummaan akka jiruu fi namootni midhaan yoo irra gahe dhoorkuudhaaf qofa otoo hin taane, yakkis akka hin raawwatmneef dhoorkuu danda'a.Yakki haala kanaan dhoorkamu/prevention/ akka ijootti kan raawwatamu qabu, akkaataa seera yakkaatin yoo ta'u, waliigaltee otoo hin jiraatin ittigaafatamummaanis kanuma keessatti ramadamu danda'a.Waliigaltee otoo hin jiraatin ittigaafatamummaan jiraachuun isaa kaayyoo mataa ofii qaba.Seenaadhaan akka beekkamu haaloo bahuun, adabamuun, haqa diriirsuu, beenyaa kaffaluu, miidhaa qoqoduu, fi kkf kaayyoo waliigaltee otoo hin jiraatiin itti gaafatamummaan yoo jiraatudha. Sirna hariiroo hawaasaa keenyaa yoo ilaallu kaayyoon seera kanaa inni ol'aanaan beenyaa kaffaluu akka ta'e hubachuu dandeenya.Miidhaan beenyaa kaffalamu waliin wal madaaluu qaba jedhamee amanama.Miidhamaan gama biraatiin Inshuuraansiidhaan yookiin sooramaan kan beenyaan kaffalamuuf ta'uus beenyaa argachuurraa akka hin dhoorkamne jedhamee kan tumame yoo ilaallu sirnichi beenyaadhaa oliis kaayyoo biraa qaba jechuu ni dandeenya. Walitti dhufeenyi waliigaltee irratti hundaa'ee akkaataa waliigalteetti yoo raawwatame gareen lamaanuu gara diinagdee fooyya'aatti guddachuu danda'u jedhame waan yaaddamuuf seerri ittii gaafatamummaan waliigaltee otoo hin jiraatiin yoo haalaan raawwataman miidhaa qaqabe beenyaadhaan bakka buusuun ni danda'ama. Dhimma kana gabaa waliin yoo ilaallu,walitti dhufeenyi waliigalteen alaan namootaan uummaman sirnaa fi ofeeggannoodhaan akka hoogganamu hubanna.Seerri kun miidhaa namarra gaheen beenyaadhaan qofa bakka bu'uu danda'a ilaalacha jedhu hin qabu, kanaafis tumaalee beenyaa haala adda addaan kaffalamu danda'an tarreessee jira.Fakkeenyaaf gabaa bilisaa keessatti waldorgoommiin seeraan alaa yoo uummamu /unfair competition/waldorgommiin akkanaa akka dhaabbatu ajaju danda'ama.Kun gabaan bilisaa haala kanaan akka dagaagu taasifama jechuu dha. Miidhaan walmadaalaa ta'uu qaba jedhamuus addunyaa yeroodhaa yerootti jijjiiramu keessatti miidhaa gara fuulduraa tilmaamuun murtii kennuun rakkisaa ta'a.Dhimmi akkanaa yeroo mudatu sirna marartoo dhaan murtii kennamuu qaba. Seera Daldalaa fi Seerota Biroo Sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keenya keessatti daldalli iddoo addaa qaba.Seerri daldalaa akka waliigalaatti dhabbilee daldalaa /corporation/, waldaalee daldalaa, daldalaa, hojimaata Baankii, hojimaata inshuraansii, sanadoota seeraa fi walitti dhufeenya daldalaa biroo kan ilaalatuu dha.Seerri daldalaa keenya hiikkaa daldalaa fi walitti dhufeenyaa daldalaaf kenneera.Haa ta'u malee seerri daldalaa akka seera hariiroo hawaasaatti qajeeltoowwan seera waliigalaa hin qabanne. Dhimmoonni of keessaa qabatee haguuggii kenneefis /internal coherence/ akka seera hariiroo hawaasaa hedduu dhaa miti.Kanaafuu seerri hariiroo hawaasaa seera daldalaa irratti raawwatiinsa akka qabaatu /civilization of civil code/ tiif karra kan banuu dha jechuun ni danda’ama. Garagaltoodhaan dhimmoota barbaachisaa /formalism/ dhaaf xiyyeeffannoo kennuuraa caalaatti bitaa fi gurgurtaa qaamni sadaffaa taasiisuuf eeggumsa kennuusaa, hojimaannii bitaa gurgurtaa fulla'aa ta'e akka uummamu/an on going relationship rather than isolated legal events/ sirna ta'uu isaanii hubatee dha.Yaadni akkanaa kun /commercialization of civil code/keessattuu seera hariiroo hawaasaa keessatti haguugamaa jira. Dhaalamaan yaadaa fi seeraa akkanaa jiraatus sirna haqaa biyya keenyaa keessatti biyyoonni tokko tokko akka godhanitti seera hariiroo hawaasaa keessatti akka haguggamu taasiisuun otoo hin taane seera daldalaa of danda'ee akka dhaabbatuu fi seeroota daldalaa biraatiifis bu'uura ta'uudhaan tajaajila. Seera daldalaa waliin walqabatanii dhimmootni ilaalamu qaban seeroota daldalaa yookin seeroota /business /dha.Sirni diinagadee biyyaattii sirna diinagdee ajajaa yeroo ture seerootni barbaachisaa hin taane ammaa yeroo sirna gabaa bilisaa keessaatti barbaachisaa ta'anii dhufaniiru.Abbootiin qabeenyaa dhunfaa guddinni dingdee akka aariifatu shora guddaa taphachaa kan jiran waan ta'eef seerootni isaan daran jajjabeessuus bahaa jiraachuu isaa hin waakkatamu. Seerri hariiroo hawaasaa dhimmoota daldalaa waliin walqabatee muxannoo waan gahaa ta'ee waan kan hin jirree tureef raawwii irrattii rakkoon uumamaa tureera.Haa ta'u malee seerri daldalaa akka waliigalaatti muuxannoo daldalaa/practice / irratti hundaa'uun kan guddate ta'uusaa akka ilaallee hunda seeroonni /business / kaayyoo fi bu'uurri isaa muuxxannoo invastimanttii irratti hundaa'uudhaan guddina diinagdee fiduu akka ta'e hubachuu ni dandeenya. Bu'uurri seera kanaa muuxannoo yeroo addaa addaa irraa kan argamee dha. Gama biraatiin sirna keenya keessatti gabaan bilisaa fi bilisummaan waligaltee jira yoo jedhamu seera qabeessa ta'ee akka ta'e ni beekkama. Walitti dhufeenyi hunduu bilisa kan ta'u haguggii seeraa jala ta'uudhaan guddina dinagdee aariifataa fiduu hanga dandeenyeetti dha.Sirnichi hojimaata seeraan alaa hin jajjabeessu.Dadhabbii nama biraatiin guddachuudhaaf yaaduun kan jajjabeefamu miti.Yeroo dhimmi akkanaa uummamuus namni ifaajee nama birootin dinagdeedhaan guddate nama miidhameef beenyaa kaffaluu qaba. Waliigalteen diiggamuu isaa waliigalteen otoo hin jiraatin midhaan gahuu isaatin yookin kan biroo haala malee badhaadhuudhaaf abbaa qabeenyaa miidhaan irra gaheef hanga midhaa gahee waliin beenyaa walmadaalu /proportional compensation / sirna seeraa argamsiisu dha. Kunis sirna hariiroo hawaasaa keenyaa keessatti seera dirqamaa qabnu waliin kan walfakkaatuu dha. Seeroonni dirqamaa seeroota tasgabaa'aa dha jedhamanii beekkamaniis seeroota yeroo adda addaa bahan waliigalteewwan gabaa bilisaaf keessatti daldaltoota fi namoota kamiyyuu gargaaranii fi eegumasa seeraa gahaa kan uumee dha.Midhaan yoo isaanirra gahees beenyaa gahaa akka argatan kan godhu dha.Kayyoon isaas abbootiin qabeenyaas ta'ee namootni kamiyyuu eegumsa dhama qabeessa ta'ee akka jiraatuuf/ reasonable reliance and expectation/ gochuu dha. Seerootni dirqamaa kan raawwataman waliitti dhufeenya seeraan alaa kan dhabamsiisudha. Waliigalteewwan seera qabeessa ta'anii kan raawwataman ta'uus midhaan waliigalteen otoo hin jiraatin uummamaniis sirna kiisuu danda'uu akka ta'e gubbaati ilaaaluu dandeenyeera. Miidhaa akka sirna koomanii keessatti jiran tokkoon tokkoon isaanii tarreeffamanii dhiyyaachuu baataniis namni tokko nama biraa irratti kallattiidhaanis ta'e al- kallattiidhaan midhaa geessise kiisuu akka qabu ifaan tumamee argama.Nageenya hawaasummaa biyya keenya keessatti sirna /public and private insurance scheme / godhame fudhatama. Sirnichi midhaa dinagdee gahe akka qoqqadamu /risk distribution /ta'ee raawwatmuu qaba. Akaakuuwwan miidhaa fi hangi beenyaa akka waliigalaatti ta'uun isaa beenyaan miidha dhaqqabe waliin akka walmadaalu /proportional/ tasiisanii murteessuuf kan tajaajiluu dha.Biyya tokko keessatti sirni bulchiinsa hariiroo hawaasaa bu'uura qabatee jira jechuudhaaf sirni kaffaltii beenyaa kun akkaataa madaalamaa ta'een akka raawwatamu yoo taasifamee dha. Beenyaan madalamaa qofa ta'uu hin qabu, yeroo isaa eeggatee kaffalamuu qaba.Sirna kana sirni seeraa hariiroo hawaasaa keenya keessatti kan diriirfamee yoo ta'u raawwiin isaa akka sirnichaa ta'uu isaa kutaa gad'aanu keessatti ni ilaala. Maddoota Seeraa fi Seerota Boyyoonni sirna seeraa siviilii hordofan madda seeraa isaanii akka waliigalaatti bakka lamatti qoodu.Inni jalqabaa /primary/ lammaffaa /secondary/ jedhamanii qoodamu.Sirna jalaqabaa keessatti seerootni labsaman, baratmoonni/customs/ fi yeroo tokko tokko qajeeltoo waliigalaa /general principles of law/ of keessaa qabu. Maddii seeraa inni jalqabaa yeroo ifa hin taane, yookin yeroo hin beekkamne /case law /, barreessitootni seeraa, wixineewwan seeraa, akka madda lammaffaati lakkaa'amuu danda'u.Fakkeenyaaf biyya keenya keessatti bifa kitaabaatin of danda'ee seerrii bahe kan hin jirre ta'uus bara 1963 tti wixinee seera ragaa wiixineeffame manneen murtii qajeeltoo wixinee kanaa akka fayyadamaa jiran ni beekkama. Ragaan tokko ijoo tokko ibsuudhaaf barbaachisummaa qabu/relevancy/, fudhatamummaa ibsuu /admissibility/ tilmaama adda addaa /presumptions/ madaala ragaa naannoo /circumstantial evidence/ fi kkf wiixinee dhuma kanarraa fudhanee itti fayyadamaa jirra.Haa ta'u malee maddi seeraa yeroodhaa yerootti fi dhimma qabame waliin gargar ta'uu danda'a.Akkaataa sirna seeraa hariiroo hawaasaa keenyaatin madda seeraa ilaalla. Seera labsame Seera sadarkaa tokkoffaa irratti argannu seera dirqisiisaa labsiidhaan labsamanii dha.Sadarkaa mootummaa federaalaa fi sadarkaa mootummaa naannootti seerootni labsaman iddoo isaan ilaaltu, yeroo, fi dhimma irratti dirqisiisaa dha. Seerootni labsaman bahan seera baastuudhaan, seera raawwachiiftuudhaan, fi qaamoolee bulchiinsaa tin bahu danda'u.Sirna haqaa biyya keenya keessatti dhimmootni riifarandamiidhaan murtaa'an kan jiraatan yoo ta'u seera riifarandamiidhaan hin bahan.Seerootni bahan heera mootummaa irraa kaasee labsiiwwan, ajaja, danbootaa fi qajeelfamoota of keessaa qabaachuu qaba. Waliigalteewwan fudhannee fi waliigalteewwaan addunyaawaa qaamoolee hariiroo hawaasaa keenyaati.Seerootni seera baastuudhaan bahan lakkoofsaan hedduu dha jedhamuus seeroonni bakka bu'uummaadhaan bahanis salphaa dha kan jedhamanii miti. Seeroota qaamoolee adda addaan bahan kana qaamooleen haqaa hojirraa kan oolcha yoo yoo heera mootummaa waliin wal hin faalleessine akka ta'e waa'ee ol'aantummaa heera mootummaa yeroo barannu ilaaaluu keenya ni yaadanna. Aadaa/ custom/ Biyyoota sirna Seeraa Siiviilii hordoofan keessatti aadaan akka seera dirqisiisaa fi madda seeraa tokkootti fudhatama.Raawwiin kana waliin walqabatee jiru biyyarraa biyyatti garaagarummaa qaba.Biyyoonni tokko tokko baratama naannoo iddoo hojiirra oolchan seerri biyyooleessaa raawwatamu akka hin qabne tumuudhaan aadaa seera dirqisiisaa fi isa jalqabaa godhanii fayyadamu fakkeenyaaf biyya Ispeen kaasuu dandeenya. Biyyoonni akka Faransaay ammoo aadaan seera biyyooleessaa keessaa akka guutatu yoo eeyyaman biyyootni biroo ammoo dhimmoota tokko tokko qofaa irratti aadaan seera biyyooleessaa caalee akka raawwatamu eeyyamu fakkeenyaaf biyya Jarman fudhachuu dandeenya. Sirna bulchiinsa haqaa seera hariiroo hawaasaa keessatti, keessattuu seera daldalaa, seera hojjeetaa fi hojjeechisa, akkasumas raawwii ‘keez law' irratti aadaan gahee ol'aanaa akka qabu hubanna.Haa ta'u malee seerrii hariiroo hawaasaa keenya akkaataa kanaan baratamni dhimma hariiroo hawaasaa raawwatiinsa akka hin qabaanne dhoorkeera. Baratamni raawwii kan qabaatu, seerri hariiroo hawaasaa dhimmoota ilaalun ala dhimoota jiran yookin seerri hariiroo hawaasaa dhimmoota ilaalu irratti ifaan raawwatiinsa akka qabaatan dhimmoota eeyyamaman irratti dha.Kuni barreessitootni akka jedhanitti “legal monism” jedhama. Preefeesar Chichiinoovich akka jedhanitti aadaan raawwatiinsa kan qabaatu seeraa akka raawwatamu yoo tumame, seerri dhimmicharratti banaa yoo qabaate, hiikkaa Abbootii Seeraatiin, dhaabbileen aadaa aangoo fi itti gaafatamummaa yoo kennamuuf /para legal outlets/ dha. Seera maatii keessatti dhimmootni hedduu aadaa dhaan hiikkamuu danda'u.Haa ta'u malee banaawwan kun jiraatanis seensa seera hariiroo hawaasaa irratti “fedhii namoota seerri kun tumameef kan guutuu yookin haqa uummamaa kan eeguudha.” yoo ta'uu baate fayyiidaa hin qabu jechuudhaan kan kaa'ame waliin hin deemu. Tumaan seensaa kan biroo ta'ee tumaan aadaa daangeesse gara /legal monism/ kan madaala kaase dha.Haa ta'u malee qajeeltoon dhimmoota adda addaa haala tokkoon keessuumeessuu daangeessun HMFDRI keessatti kufaa taasifameera.Heerrii mootummaa 'legal pluralism ' ni eeyyama.Heerri mootummaa keewwata 24/5/ jalatti dhimmoota maatii fi dhunfaa ilaalchisee seera aadaadhaan akka ilaalaman ni eeyyama.Kanaafis manni murtii shariyaa mana murtii aanaarraa kaasee hanga mana murtii waliigalaati hundaa'uu danda'eera.Seerrii hariiroo hawaasaas hojiirra yeroo tueetti dhimmootni heedduu aadaadhaan murtii argachaa jiru. Aadaan fedhii uummata hedduu ta'uus seera daangaa kaa'e bira darbuu danda'eera.Keewwatni garagaleeti malee seensa hariiroo hawasaarraa akka hubanneeti seerri fedhii namootaa akka guutu, aadaa fi baratamas yeroo hin eegne ta'e akka faayyidaa hin dhabneetti ibsameera.Kanaafi heerrii mootummaa dhimmoota muraasa irratti abbaa seerummaa aadaa yoo eeyyamu kan hafan irratti ammoo heera mootummaa hanga hin falleesinetti ni jajjabeeffamu kan jedhu. Kutaa kanaa gadi dhiyaatu keessaatti akka ilaalutti manneen murtii hojii bu'aa qabeessa raawwachuudhaaf qabeenya, yeroo fi maallaqa qabu haalaan fayyadamuun bu'aa garii argachuudhaaf abbootii dhimmaaf akka haalli mijaawu manneen murtii aadaa hundeessuun hanga heera mootummaa hin faalleesinetti dhimmootni furmaata argachuu qabu.Yoo haala kanaan ni raawwatama ta'e manni murtii qabeenyaa fi yeroo qabu waan qusatuuf dhimmootni aariitiidhaan murtii aragtu. Kana jechuun namootni dhimma isaanii aadaa ofiitin yeroo hiikkatan bitaa mirgi dhimmicha akka mo'atanitti /win- win/ tiin akka furmaata argatu qofa otoo hin taane dhimmootni biroo manneen murtii keessatti akka hin baay'anneef aariitiidhaan murtiin akka kennamu taasisa jechuu dha. Seerri deemsa falmii abbootiin seeraa araara mana murtiidhaan /court anneexed ADR/ fi mana murtiin ala akka raawwaatan kakaasuu akka danda'an ni tuma.Waan kana ta'ef sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keenya keessatti aadaan akka madda seeraa ti qofa otoo hin ta'iin akka waltajjii hariiroo hawaasaa tokkootiis tajaajilu danda'a. Qajeeltoo Waliigalaa Seeroota labsaman /positive laws / yookiin sirna waliigala seeraa /legal order / qajeeltoowwan maddan madda seeraa ta'uu danda'u.Raawwii seeroota bulchiinsaatiif /natural justice/ qajeeltoon jedhu irra deedebi'ee raawwatamu ni dhageenya. Fakkeenyaaf seerri Bulchiinsaa sirna adeemsa mataa ofii kan hin qabne ta'uu baatuus qaamni falmii keessa jiru dhimma ofii irratti abbaa seeraa ta'uu hin qabu jechuudhaan, namni falmii keessa jiru dhiyaate otoo hin dhagahamin murtiin kennamu hin qabu jechuudhaan murtiin kennaman qajeeltoo kana bu'uura godhachuudhaan akka ta'e ifa dha. Abbaa qabeenyaa qabeenya hin sochoonee qaama biraatiif dabarsuudhaaf dirqama galmeessuun barbaachisaa dha yookiin hin barbaachisu falmiin jedhu otoo ka'ee qabeenya galmeessuun eegumsa qabeenyaaf wabii fooyya'aa kan argamsiisu waan ta'eef kunis guddinaa diinagdee biyya keenyaaf barbaachisaa waan ta'eef galmeessuun barbaachisaadha jechuun falmuun ni danda'ama. Dhimmoota heedduu irratti dhama qabeessummaan /reasonableness/ amala gaarii qabaachu /good moral/ haala walfakkaatuun murtiidhaaf bu'uura ta'uudhaan yeroo caqasaman ni mul'atu. Hiikkaa Seeraa Seera keenya keessatti kana waliin haala walfakkaatuun sirna haqaa keenyaaf madda seeraa ta'ee kan nu tajaajilu hiikkaa seeraa ti.Dhimmootni kitaabooleen seeraa qaban irratti /exhaustive / dha jedhamuus yeroo hundaa garuu akkas hin ta'an. Kitaabooleen seeraa biyya keenya keessa jiraniis haala kanaan kan hundeeffaman otoo hin taane labsii adda addaatiin deeggaramanii kan guutamanii dha.Biyya sirna Koomanii hordofan keessatti /case law/ murteessaa kka ta'e hunda, sirna haqaa biyya keenya keessattis qaamooleen haqaa seeroota akka hiikkan taasifama. Abbootiin Seeraa/ qaamoleen seeraa / hojii hiikkaa seeraa isaanii keessatti jalqaba kan isaan qunnamu jechootaaf hiikkaa kennuu dha.Kuni seera raawwachuu/apply/ jechuu dha moo seera barbaaduu dha/find/ kan jedhu akka eeggametti ta'e guyyaa dhaa guyyaatti gaaffileen seeraa keenya haala kanaan deebii argatu jechu dha.Seera shakkisiisaa, seera ifa hin taane, yookin kan walfaalleessu kan fakkaatu yeroo nama qunnamu haala walfakkaatuun seerri ni hiikkama. Gama biraatiin dhimma dhiyaate irratti deebii kennuudhaaf kan dandeessisu seerri kan hin jiraanne yoo ta'e afuura seeraa akka waliigalaatti fi amala bu'uuraa sirna haqaa biyya keenyaa hubachuudhaan seera hiikun barbaachisaa dha. Seerri guutuumaa guutuutti banaa yoo ta'e yookin seerri jiru sirna amma jirru waliin kan walhin simne yoo ta'e, abbootiin seeraa seerricha mataa ofiitin akka guddisan eeggama.Gama kanaan sirni haqaa biyya keenya keessattuu qaamni abbaa seerummaa gaheen taphatu ifatti hin mul'atu.Seerri guutuu yoo ta'uu baate /complete / seerraa fi qajeeltoo tarree /self sufficiency / kan qabe waan ta'eef kan raawwatiinsa akka argatan gochuudhaan qaawwii uummammees cufamu danda'a. Akkataa biraatiin seera baasuudhaan otoo hin ta'iin seera guddisuudhaan raawwatamaa waan jiruufis fakkaata.Haa ta'u malee sirni bulchiinsi haqaa hariiroo hawaasaa keenya hiikkaa seeraa barbaaduudhaan seera raawwachuun barbaachisaa ta'ee yoo argu qajeeltoo haaguggii seeraa /basic principles of the legal order qorachuudhaan abbootiin seeraa hojii kalaqaa /creative action/ raawwachu akka qaban ni eeggama. Fakkeenyaaf sirna seeraa waliigalaa kisaaraa akka kaffalchisu ni agarsiisa.Qaamni falmiirra jiru tokko qaama falmii keessa jiru isa biraa otoo midhee kisaaraa kaffalu akka danda'u seerrii deemsa falmii baasii kisaaraa ilaalchisee tume irratti beekkamtii kenneefi jira. Dhimma falmiirra jiru tokko yeroo fudhachuudhaan garee falmii keessa jiru tokko midhuudhaaf taasifame yoo jiraate abbootiin seeraa kisaaraa qofa kaffaluudhaan dhabbachu kan qaban hin fakkaatu.Hanga danda'ametti nama irratti deeddebisuu uumuun, yeroo fixuu fi midhaa kamiyyuu hanbisuu qabu. Falmii lafarra jiru yeroo qonnaa waggaa sadii fi lama booda otoo murtaa'ee miidhaa hin kiifamne geesiisu danda'a.Falmiin sangaa qarshii kuma shan baasu irratti otoo dhiyaate dhimmiichi uugurame turee yeroon qonnaa erga darbee boora murtiin otoo itti kenname kisaaraan kan hin kiiffamne ta'uu danda'a. Abbaan qabeenyaa tokko qabeenya isaa lafa isaarratti erga dhiyeessee booda sababa falmiitin hojiirraa dhorkamuu danda'a, dhimmicha irratti kisaaraan murtaa'e dhumarratti abbaa qabeenyaatiif murtaa'uus abbaan qabeenyaa bakka sirni haqaa ariifataa ta'eetti misoomsuu jalaqabuu danada'a. Qaamni falmiirra jiru haqni yeroo raawwatamu qofa ilaalu kan qabu otoo hin taane, haaqnis jira yeroo raawwatamuus argeera jedhee aamanuu qaba. Seera deemsa falmii keenya keessatti kana kallattiidhaan argachuu baanuus falmiin yeroo argachuudhaaf, nama miidhuudhaaf, deeddeebiisuudhaaf ta'uu hin qabu.Yoo ta'ees nama adabsiisa qajeeltoon jedhu guduunfaa kanaaf bu'uura ta'uu qaba.Qajeeltoowwan biroos haala walfakkaatuun raawwatamuu danda'u. Murtii Mana Murtii /case law/ Sirna seeraa siviilii keessatti gaheen Abbootii seeraa godhamee kan addatti fudhatamu dhimma tokko murteessuudha. Bakka bu'ootni uummataa filataman qofti seera baasu qabu, aamantiin jedhu hanga amma bu'uura ta'uudhaan kan itti fufaa jiru waan ta'eef gaheen Abbootii seeraa kun hagas mara kan jijjiiramaa jiru miti. Sirni haqaa biyya keenyaa sarara kana kan hordoofuudha.Haa ta'u malee abbootiin seeraa walitti fufiinsa godhanii seera hin baasan jechuus hin dandeenyu. Seerri isaan baasan seera ta'a kan jedhu hanga kamiitti kan jedhutu nama walgaafachiisa. Akka waliigalaati murtiin Abbootii Seeraa keenya yoo ilaalaman, mannen murtii jalaa irratti, manneen murtii walfakkaatoo irratti yookin mana murtii/co-ordinate/ irratti dirqisiisaa miti.Biyya keenya keessatti dhimmi kun sirna bulchiinsa hariiroo seeraa keenya keessatti dhimma of eeggannoodhaan ilaalamu qabuudha. Jalqaba manni murtii tokko dhimma tokko akkaataa adda addaa lamaan murteessuudhaaf karaan salphaa hin ta'uuf.Bal'inaan ta'uu baatuus darbee darbee baratamaan, /super panel of the court/ paanaalii jedhamu qabachuun/ adeemsiisuun/ dhimma tokko haala adda ta'een murteessuudhaaf manneen murtii yoo fayyadaman argina. Bu'uurri seeraa garuu ifaa miti.Dhimmi kun manneen murtii aangoo isaanii keessatti seera akkaataa walfakkataa ta'een /uniform / ta'een raawwachuu galma kan godhatee dha. Gama biraatiin manneen murtii ol'aanaarra jiran murtiin kennan manneen murtii jalaa irratti dhugaan jiru fi dhibbaan jiru/ defacto/ jiru salphaa kan jedhamu miti.Kana otoo murteessinee manneen murtii gubba jiran/ waliigalli/ haaqu danda'a aamantii jedhuun, murtii mana murtii gubbaan kenne akka ijjannooti fayyadamuudhaan yeroomurteessan ni laaalama. Sodaa murtiin ni diggama jedhurraa fi humna sammuu quusachhdhaaf fedhiin yoo maddus ni mul'ata. Fakkeenyaaf naannoo Amaaraati dhaamoon / SHH keewwata 881 jallatti /foormii gaafatu haalan kan hin guutne yoo ta'e ni diiggama jedhame falmii dhiyyatu irratti mana murtii waliigalaa / waan diiguuf/ jechuudhaan mana murtii jalaa murtii kan keennan akka ta'e ni yaadatama. Qabeenya hin sochoone bituu fi gurguruu ilaalchisee qaama aangoo qabu fulduratti dhiyaate galmaahuu dhabuun isaa bu'aan isaa garee sadaffaa kan ilaalatuu dha jechuudhaan mana murtii gubbaa jiru murtii kenne hordoofuudhaan murtii kennaa turaniiru.fakkeenyaaf dhimmoota ka'an kanarratti mana murtii waliigalaa federaalaa murtii mana murtii jalaa akkaataa cimsuu danda'uun murtii kenneera. Kuni kan agarsiisu 'case law' ijjannoo mana murtii tokko qaburra / de facto/ bitaa akka ta'ee fi ture agarsiisa. Gama biraatiin murtiin kennaman haala al kallattidhaanis ta'u seerri /codification/ ta'anii yeroon itti bahan jiraachu danda'a.Fakkeenyaaf biyya Faransaay waliigalteen otoo hin jiraatin seerri raawwatamu, haala kanaan kan guddatee dha. Serri bulchiinsaa kan guddachaa deeme murtii kennameerratti hundaa'uudhaan akka ta'e ni hubatama.Biyya keenya keessatti gaa'illi akka jiru ibsachuudhaaf ragaa dhiyaatu ilaalchisee, ragaa abbummaa ibsachuuf dhiyaatu yeroo ol'iyyannoon itti gaafatamu ilaalchisee murtii kennaman dhimmota kanarratti murtiin kennaman shora ol'aanaa qabu. Akka waliigalaatti murtiin mana murtii /de facto/ madda seeraa / seera/ ta'uu danda'u.Haala walfakkaatuun murtii keennaman kabaja mana murtii, murtiikana kenne /importance/ yaadni murtii irratti dhiyaate barraffamaaf murteessaa dha. Mana murtii gubbaa jiraniin /sadarkaa walqixarra jiran/ murtiin mana murtiidhaan kenname /de facto/ mana murtii jalaatiif seera akka ta'e akka ilaalle hunda, kanaan haala adda ta'een mana murtii waliigalaa federaalaatin murtiin dhaddacha ijjibaataatin kenname mana murtii kamittuu dirqisiisaa fi seera akka ta'ees labsiin lakkoofsa 454/1997 tumameera. Haala walfakkaatuun yaa'iin qulqulleessituu heera mootummaa, akkasumas manni maree federeeshinii aangoo heera mootummaa hiiku kennameef irratti murtiin kennan dhimma walfakkaataa irratti dhibbaa keessaa geessisu danda'uu yaadachuun barbaachisaa dha.Kanaaf sirna bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa keenya keessatti akkaataa muraasa ta'een ta'uus 'case law ' seeraan /de jure / fi Ac factor / mana murtii jalaa keessatti seera dha jechuun ni danda'ama. 'Case law' /de facto/ seera ta'uunsaa raawwii irraatti rakkisaa ta'uun isaa beekkamaa dha.Case law' haala kanaan seera ta'uun isaa dhimma qabamerratti lammiileen keenya yaada dhama qabeessa tilmaama /reasonable and predictability/, haqummaa /fairness / akka jiraatu kan godhu fi dabalataan haaqni akka ilaalmu qofa otoo hin taane haaqni yoo raawwatamuus akka mul'atu taasisa.Sirni bulchiinsi haqaa hariiroo hawaasaa keenya haala tasgabaa'een itti fufiinsa /continity / akka qabaatu taasisa. Barreeffamoota Hayyoota Seeraa Dhimmii biroo seera keenyaaf bu'uura ta'anii kan fudhataman barreeffamoota hayyoota seeraati.Case law, madda seeraa akka ta'u hunda ogeessootni seeraa /legal scholars/ barreeffamoota haala walfakkaatuun madda seeraa ta'uu danda'u. Case law tilmaamuudhaaf kan nu fayyadu yoo ta'u barreeffamootni seeraa garuu gaaffiin seeraa deebii tasgabaahaa akka qabaatu yookin gaaffii dhiyaatee irratti seerri deebii yoo hin qabaanne deebii gargaaraa ta'uudhaan nu deeggaruu danda'a. Barreeffamootni seeraa dhibbaan isaanii kallattiidhaan kan mul'atu miti. Akka waliigalaatti kitaaboota seeraa keenyaarratti yaadooleen kennaman barreeffamoota waliigalaatiif, barreeffamoota eebbaatiif, yaada ogeessootaaf, fi kkf sirni seeraa hariiroo hawaasaa keenyaa iddoo ni kennaaf. Haala kanaan seera waliigaltee keenya irratti yaadni deeviidii fi Chichinooviichiidhaan kennaman lakkaawwii yeroo ol'iyyataa irratti yaadooleen barreeffaman seera deemsa falmii irratti barreeffamootni Seedilariin barreeffaman, ragaa gaa'iilaa irratti barreeffamootni dhiyaatan, lakkaawwii yeroo ol'iiyyataa, danbii naamusaa abbootii seeraa waliin walqabatee, mana maree federeeshinii fi hojimaata yaa'ii qulqulleessituu irratti barreeffamootni dhiyaatan mana murtii keenya keessatti yeroo heedduu kan caqafaman fi falmii ka'eef guuduunfaa bituu danda'u /authority/ ta'anii kan fudhatamanii dha. Sirni haqaa seera hariiroo hawaasaa keenya madda seeraa gubbaati ibsaman qabachuudhaan haaqni akka dagaaguuf kan hawwu waan ta'eef dhimmoota lama/tension/ irratti kan jira garuu dhimmota walitti hin buune ilaala. Tilmaamamumma/predictability/ fi jijjiiramummaa /flexibility/ akkasumas tasgabaahuu/stability/ fi guddinna/ growth/ tilmaamamuummaa fi tsagabbii sirnoota keessattii seeroota barreeffaman fi /case law/ haguuguudhaaf kan yaalan yoo ta'u guddinaa fi jijjiiramu ilaalchisee danbii keessaan ibsa waliigalaan fi hiikkaadhaan akka haguggamu xaaru. Seera waliigaltee, seera waliigalteen otoo hin jiraatin, seera bulchiinsa qabeenya keenyaan /reasonableness / seera jedhu fakkeenyaan otoo ilaallee dhimmoota walitti bu'uuf jedhan qabaachuu isaa ni hubanna. Seerrii tilammamaa ta'uudhaan haala tasgabaa'aa ta'een raawwatiinsa akka qabaatu kan dandeessiisu fi haala jijjiiramaa jiraataniis yeroo waliin walsimanii raawwatamuu akka qabu haa ta'u malee Maneen Murtii keessattu walitti dhufeenya hawaasummaa tokko tokko yoo dhiyaatan qajeeltoodhaan dhiyyaachuu baatu dand'u. Kanaafu seeroonni kan hin tasgaboofnee fi dhama qabeessa yoo ta'uu baatan tilmaamamummaan kun dhabamu danda'a. Seera Deemsa Falmii /Procedure / Sirni falmii sararrii itti hogganaman akka waliigalaatti 'adversarial fi inquisitorial ' jedhamanii bakka lamatti qodamu danda'u.Sirni falmii Adversarial jedhamu gareen walfalmiitootaa daangaa malee falmii isaanii qaama murtii kennuuf mana murtii akka dhiyyeeffatan kan eeyyamu dha. Sirni kun yeroo baay'ee Anglo Ameerikaa keessatti/sirna seeraa koomanii/ keessatti raawwatiinsa qaba.Sirna kana keessatti abbootin seeraa hoggansa falmii irratti hirmaannaa hoo'aa yeroo godhan hin mul'atan, hojiin ijoo mana murtii falmii dhiyaate fudhuudhaan erag qoratanii booda murtii kennuu dha. Gama biraatiin sirni seeraa isaanii sirna inquisitorial hordofan biyyootni jedhaman sirna fallaa gubbaati ibsine hordofu jechu dandeenya.Sirni kana biyyoota sirna siviilii hordoofaniin kan faayyidaaarra oolu yoo ta'u sirna kanaan abbootiin seeraa falmii adeemsiifamu hirmaannaa ho'aa taasiisuudhaan hoogganu.Ragaas gaaffiin akkamii gaafatamuu akka qabu ni murteessu.Hojii qorannoo keessattiis hanga maalitti akka deemmamu ni murteessu. Sirni seeraa deemsa falmii biyya keenyaa yoo ilaallu yeroo dhiyo kana kan bahe dha. Biyya sirna seeraa Koomanii hordofan keessattu biyya Hindiirraa kan fudhatame ta'uus rakkoo bulchiinsa haqaa bara kanaa tilmaama keessa kan galchee dha. Iddoo adda addaatti akka ilaalu dandeenyu sirnootni lamaan kun jiraachuun isaa keewwatootni agarsiisan of keessaa qabatee jira. Seera idilee keessatti seerri hariiroo hawaasaa iddoo guddaa akka qabate hunda sirna deemsa seeraas ilaalchisee seerri seera deemsa falmii siviilii bakka addaa qaba.Biyyi keenya bara 1958 kan labsite sirna deemsa falmii siviilii jira. Seerri kunii fi seerri hariiroo hawaasaa dhimma tokko irratti gareen falmuu eenyu ta'u qaba, falmiin yoomii fi akkamitti dhiyaachu danda'a, kan jedhurraa ka'uudhaan murtiin kenname dhuma kan itti argatu hunda kan of keessaa qabatee dha. Foormii falmiidhaaf namatti tolan adda addaa kutaa seeraa godhee qabateera.Seerri ka'uumsarraa akka ijootti biyya sirna koomanii hordofan keessatti keessatti biyya Hindirraa waraabamee akkataa ajajaa tin kan dhufe dha. Bu'uurumarraa akka hubanutti falmiin hariiroo hawaasaa uumataaf banaa ta'anii kan adeemsifaman /publicity/ fi akkaataa falmiin itti dhiyaatu akkasumas too'annoo ragaa /proof / garee walfalmiitootaan kan hogganamu dha. Haa ta'u malee biyya keenya keessatti abbootiin seeraa sirna bulchiinsa haqaa fi Abbootin alangaa falmii hariiroo hawaasaa too'achudhaan /supervision/ fi hogganuudhaan hirmaannaa hoo'aa akka taasisan ni eeggama.Biyya keenya keessatti sirni deemsa falmii hariiroo hawaasaa /pre trial discovery and trial / haal sirrii ta'een yeroo hiikkaman hin agarru.Gama biraatin falmiin walitti dhufeenya adda addaa walitti dhufeenya walitti fufaa ta'an /meetings/, himata dhagahuu, barreeffama waljijjiiruu, ragaa dhagahuu, murtii fi bellamni kan itti kennamu ta'ee arganna. Kan giddutti abbootin seeraa ijoo qabachuudhaan akka barbaachisummaa isaatti jijjiiruudhaan, ragaale dhagahuudhaan, hirmannaa ho'aa yoo taasisan ni mul'ata. Abbootin seeraa ragaa oggeessaa waamuu akka danda'anii fi ragaalee yaada of keessaa qaban /opinion evidence / fudhachu kan danda'an waan ta'eef falmaan gahuumsa hin qabaanne lammiin haqa akka argatu carraa banu.ragaa dhiyaateef abbootiin seeraa ulfaatinni kennan madaallii bilisa ta'een /free evaluation of evidence / irratti hundaa'uudhaan ni kennu. Biyyaa keenya keessatti falmii fi ragaan erga xumuramee booda murtiin akka keennamu kan eeggamu yoo ta'u falmii fi ragaa abbaan seeraa kenne murtii akka kennu dirqama hin ta'u.Biyya Jarman keessatti abbaan seeraa falmii gaggeesse murtii akka kennu ni dirqama.Murtiiniis garaagarummaa yoo qabaate irratti barreeffama malee abbootii seeraatin akka kennamu taasifama. Gareen falmiitootaa falmiidhaaf baasii baasan /cost of litigation/ilaalchisee falmii abdii hin qabne taasiissudhaaf akkasumas beenyaa kaffaluudhaaf, abbootiin seeraa beenyaa akka muran ni godhama. Abbootiin serraa biyyoota biroo keessatti akka godhamuun oggeessa ta'uudhaan seera irratti yookiin ijoodubbii irratti murtii dhumaa kan kennuu danda'anii dha Biyya keenya keessatti falmii ijoo dubbii irratti gargaarsa 'jury' sirni itti argatan hin diriirfamne. Sirna bulchiinsa haqaa keenya keessatti dhimmi biroo ka'uu qabu, quusannoo fi qulqulliinnaan /efficient and economically/ kan xumuramu qaban yoo ta'u kanaafiis seerri deemsa falmii keenya carraa kenneera. Biyya akka Jarman jiran keessatti akka godhamutti walbira qabuudhaan yoo ilaallu dhimmoota salphaa jedhamaniif akkaataa waliigalaan yeroo tokko falmii dhagahuudhaan /single co-operative hearing model/ dhaan murteessuun hin danda'amu Haa ta'u malee sirna haqaa biyya keenyaa keessatti falmiin akkaataa idilee, sirna aariifataa fi sirna irra deebiin dhagahamu akka danda'an tumameera. Akka qajeeltoo bekkamaadhaan falmiin tokko kan dhiyaachuu qabu sirna idileedhaan ta'ee falmiin afaaniis yeroo adda adda lama ni adeemsifama. Qabatamaan kan jiru waljijjiiraan waraqaa heedduu ni taasifama malee seerri kan eeyyamu garu falmii afaaniiti. Kuni yeroo dheeraa kan fudhatu yoo ta'u haala kanaan adda ta'een falmiin akka gaggeeffamu sirni keenya ni ajaja. Fakkeenyaaf sirni gabaa bilisaa aariifataa akka ta'uuf falmiin bu'uuraa waliigaltee, herreega cheekii fi kkf sirna aariifataadhaan kan ilaalamanii dha. Sirna aariifataa kanaan deebii otoo hin taane himatamaan deebii otoo hin taane/ deebii dhiyyeessuudhaaf yoo eeyyamsiise malee/ yeroodhaan /aariitiidhaan/ murtii akka keennamu seerri ni ajaja.Gama biraatiin dhimmoota biroo muraasa ta'an irrattti maqaa jijjiiruu, gaa'iilli akka hin raawwatamne moormu, dhimma galmaa'e tokko qorachuuf, sanada ilaaluu gaaffachuudhaaf fi dhimmota kan fakkaatan irratti himmannaan otoo hin dhagahamin himannaa qofa ilaaluudhaan akka qoratamu taasifame murtiin kennamu danda'a. Dhimmoonni haala kanaan dhiyaatan guyyaa tokkoon kan murtaa’an, ol'iyyannoon kan isaan irratti hin gaafatamnee, ol'iyyaannoon otoo gaafatamees guyyaa jahaatama keessatti otoo hin taane guyyaa kudhan keessatti akka ta'e beekkamaa dha. Baratamaan falmiin cheekii akkataa sirna aariifachiisaan akka murtaa'an kan dhiyaatani fi falmiin heedduu/ amma fooyya'aa jira/ sirna idileetin hojeetamaa jira.Kuniis dhimmoonni gabaabaatti murtaa'uu qaban yeroo tokkoon murteessuun fedhii seeraa ta'uusaa falmiitoonni fi abbootiin seeraa haalaan hubachuudhaan gara ijjannoo seerratti deebi'uu qaban. Falmiin sadarkaa duraatti murti erga argatanii booda mana murtii sadarkaa jiddugaleessa ta'e tti ol'iyyata dhiyyeessuun serri keenya ni eeyyama.Mana murtii jiddu galaa murtii mana murtii jalaatin kenname galmee guutuu keessa deebi'ee ilaala. /review de novo/ ragaa dabalataa dhagahuuf carraa kan qabu ta'uus yeroo baay'ee galmee duraa irratti hundaa'uudhaan murtii kennu.Seera deemsa falmii siviilii keenya keessatti ol'iyyanni yeroo lammaaffaaf gaaffachuun kan haala adda ta'een kan eeyyamu ta'uus adeemsi kun garuu fooyya'eera. Haa ta'u malee ol'iyyannoo yeroo lammaffaa akkaataa adda ta'een akka dhiyaatu sirna qabna.Fakkeenyaaf dhimma federaalaa irratti manni murtii sadarkaa tokkooffaa murtii kennee irratti ol'iyyaataan yoo waliigale ol'iyyaani lammaffaa hin jiraatu.Dhimmichi dhaddacha ijjibaataan qofa ilaalama jechu dha. Hojimaata jiruun ol'iyyanni lammaffaa yoo dhiyaatu gaaffii seeraa qofaatu ilaalama.Biyya keenya keessatti ammaas ol'iyyaanni lammaffaa yoo dhiyaatu baratamaan keessa deebii godhamaa jira.Dhaddachi ijjibaataa mana murtii waliigalaa sadarkaa naannoottis dhimma naannoo irratti sadarkaa federaalaa haaluma walfakkaatuun jira.Akkasumas darbe mana murtii ol'aanaa irrattis /Naannoo Amaaraa/ keessatti ni ilaalama. Murtii dhumaa mana murtii kamiinuu kennamu dhaddacha ijjibaataaf sadarkaa federaalaas ta'e naannootti ni dhiyaata.Murtiin dhaddacha ijjibaataattin kennaman qaamni abbaa seerummaa danbii seera baastuudhaan bahan/ norms / bitamaa akka ta'u hiikkaa dirqisiisu kennuudhaaf/ authoritative interpretation / akka itti kennamu kan eeggamu yoo ta'u sirna haqaa biyya keenyaa keessatti mana murtii waligalaa federaalaa dhaddachi ijibaataa murtiin kennu qofatu bu'aa kana qabaata. Jechi ijjibaata /cassation /caser/jedhu irraa kan dhufe hiikkaa kallattiidhaan cabsuu / break, quash/ gochuu dha. Biyyootni tokko tokko murtiin ijjibaataan kennan murtii jalaa diiguudhaan deebisanii erguu dha male murtii biraatin hin jijjiiru. Sirna bulchiinsa haqaa biyya keenya keessatti garuu mana murtii ijjibaataa murtii mana murtii jalaa diiguudhaan murtii ofiitin bakka buusee akka deebisu seerri ni eeyyamaaf.Biyyootni akka Swiizarlaand, jarman, fi Awuustraaliyaan sirna akka biyya keenyaa hordofu. Sirna bulchiinsa haqaa biyya keenya keessatti dhimmootni hariiroo hawaasaa mootummaa ilaalatan akka falmii kamiyyuu mana murtii idileedhaan ilaalama.biyyootni biroo mana murtii bulchiinsaa hundeeffatan haala kanaan dhimmoota dhufaniif hin hundoofne.Mana murtii bulchiinsaa biyya jarman keessa jiran mana murtii idilee keessatti ta'uudhaan falmii hariiroo hawaasaa mootummaa ilaalu jechu dha.Seera deemsa falmii dhimma kanarratti hordofamuus hagas mara jabaa kan hin taane fi baasiis ni qusata. Kan biraa dhimma seera deemsa ilaalchisee gahee fi itti gaafatamummaa abbootii seeraa fi falmiitootni /role and responsibility / maalinni kana jedhuuf akka sirnaatti /system / ilaaluun barbaachisaa dha.Baratamaan sirni haqaa biyya tokko qofa otoo hin taane Sirna Siviilii fi sirna koomanii biyyootni hoordoofan kan itti adda bahan kanuumaan ta'a. Akka waliigalaati sirna haqaa keenya keessatti falmiitootni falmii isaanii/ the matter in dispute/ maalii dha? Ragaan barbaachiisaa ta'e kamii? Beellamni fi bellamni dhumarratti jiran yoom ta'u? Ragaa fi seera irratti hundaa'uudhaan murtiin maal ta'uu qaba? Gaafilee jedhan kan deebisu abbaa seeraa dha. Adeemsoonni kunniin gahee falmataa/ abukaatoo/ kan hafe /residual/ kan jedhamu danda'uu dha.Waldorgoomsiisuudhaan ibsuuf abbaan seeraa akka lubaa falmataan ammoo akka barataa dha jechu dha. Biyyootni sirna koomanii hordofan gargaltoodhaan abbaan seeraa /passive moderator/ ta'uun isaa ni beekkama.Biyyoonni sirna 'jury ' hordofan caalmaatti abbaan seeraa /passive / ta'a.Biyyoota sirna koomanii hordofan keessatti falmiitootni /combatants/ akka taphattoota kubbaa miilaa dha. Haa tau malee sirna haqaa biyya keenya keessatti falmiin hunduu gahee abbaa seeraa fi falmiitootaa walfakkaataa miti.Keessattuu sirna ammayyaa yookiin falmii daldalaa /commercial litigation/ fi falmii maatii keessatti gaheen abbootii seeraa akka dursaa garee/managerial role/ ta'ee gareen falmiitootaa waliin hojii koree waliin walfakkaatu ni hoojjeta jechu dha. Falmiin furmaata kan argatu falmiidhaan qofa araara fulla'aa ta'een araara/mediation/ fi waliigaluu /negotiation/ raawwiin jedhu erga hojjiira oolan booda ta'a. Falmiin qaama murteessaa/forum/ filchuudhaan kan jalqabamu yoo ta'u waliigalteedhaan hidhamu malee fooramii kana mirga filachuu kan qabu qaama falmii keessa jiru keessattu kan miidhame dha.Abbootiin seeraa yeroo akkanaa gaheen qabaatan aangoo faallaa /negative/ dha.Qaamni falii keessa jiru mala namatti hin tole yoo filate mala kana fudhachuurraa of qusachuu dha. Waltajjiin falmii erga filatamee booda qabiyyee himataa fi deebii kan jiraatu yoo ta'e himata himataadhaan dhiyaate irratti murtee qaama falmii keessa jiran akka ta'e ni hubatama.Gareen falmiitootaa aangoo murteessu kana haa qabaatan malee sirna haqaa biyya keenyaa keessatti aangoon kun haala malee faayidaarra akka hin oolle gochuudhaaf abbootiin seeraa falmiin akka fooyyeefatan godhuudhaan gahee ol'aanaa kaka'uumsa fiitin /motion/ taphachu qabu.Kun biyyoota biroof carraa dhiphaa yoo ta'u keessattuu biyyoota sirna koomanii hordofan keessatti daran dhiphaa ta'a jedhamee eeggama. Biyya keenya keessatti gaheen kun bal'innaan otoo hojjiira oolee sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa keenya sirna haqaa murtii sirraa'e akka kennu taasiisa. Abbootiin seeraa gama kanaan gahee mataa isaanii otoo taphatan murtiin seeraa fi ragaa irratti hundaa'uun kennu.Waldoorgommiidhaan dubbachuudhaaf /believers/ kitaabarraa dhimmi barachuu qaban luubootni ammoo baruumsicha/sermon/ kennu jechuu dha. Gama biraatin gahee kun falmii Abbootii seeraa fulduratti dhiyaate ofiitti fudhatanii himatamaa yaamuu isaaniitiin dura 'sababa himannaa qabaachuu isaa? Jechuudhaan akka qoratan kan eeyyamu falmii gahaa ta'ee fi sababani himannaa otoo hin jiraatin falmiin dhiyaatan akka itti hin fuufne kan godhuudha.Fakkeenyaaf abbaa qabeenyaa qabeenya hin sochoonee irratti galmeessi seera qabeessi yoo hin taasifamne ta'e akkaataa seeraatin sababni gahaan hin jiru jechuudhaan debisuu qaba. Mana murtii aanaa keessatti hojiiwwan invastimantii hedduudhaaf sababa guufuu ta'a jechuudhaan falmiin jeequmsi naaf haadhaabbatu irratti ka'u akkaataa seeraatiin jeequmsi jiraachuun isaa hanga hin mirkanoofnetti jalqabumarraa fudhatama hin qabu otoo jedhamee inveestimantiin guufuun isa hin muudatu ture.Akkasumas mana murtii falmii faayyidaa hin qabneen hin cinqaman ture. Gareen falmii keessa jiru himata isaa yoo hundeessu sababa himannaa nan qaba jedhee erga karaan kun na baasa jedhee aamanee booda /feasible evaluation/ gochuudhaan ta'uus sirni haqaa keenya abbootiin seeraa madaallii hayyootaa haala kanaan/intellectual evaluation/ akka godhaniis ni eeyyama. Falmii dhiyaate tokko irraatti seera dhiyaateef cimsee qorachuu qofatu barbaachisa. Diinagdee bu'aa qabeessaa fi sirrii ta'eerra gahuudhaaf sirni bulchiinsi haqaa keenya akka balbala tokkotti itti fayyadamuu dandeenya.Falmiin erga itti fufee boodas gareen falmiitootni ofii isaaniitiif mala teknikaawaa fayyadamudhaan walitti bu'iinsa ijoo garee falmiitoota keessa jiru kami kan jedhu adda baasuutu isaan irraa eeggama. Kunis abbootiin seeraa /judicial activism / bal'innaan akka taphatan keessatti qorannoo duraa keessatti dhimma hoogganuudhaaf akka qabaatan isaan taasisu danda'a.Abbootiin seeraa dhimmicha ka'uumsarraa yeroo qoratan maloota sadan dhumarratti hordoofnu dhimmi qabame mala kam keessatti seenuu qaba kan jedhu murteessuudhaaf isaan dandeessisa.Sirni hoggansa hojii akkanaa kun yeroo falmii kamiyyuu akka itti fayyadamu dandeenyu sirni keenya ni eeyyama. Seerrii fi adeemsi seeraa akka haalaan hojiirra ooluuf sirni biyya keenyaa keessatti gaheen Abbaa Seeraa ol'aanaa akka ta'u kan barbaaduu /judge central/ yoo ta'u kuniis tajaajilamaadhaaf aariifataa, bu'aa qabeessa, haaqa qabeessa, dhimma waliigalaarra gahuudhaaf akka danda'amu kan yaaddame akka ta'e hubachuu qabna. Yoo haala kanaan kan raawwatamu ta'e sirnichi tajaajilli isaa lammii kan giddu galeeffateedha/ client center / ta'a jechu dha.Biyyoonni tokko tokko akka godhanitti keessattu falmii daldalaa, dhimmoota ijoo walxaxaa qaban keessatti, fi dhimma teeknikaa ol'aanaa barbaadan fakkeenyaaf dhimmoota /mahaandisii,herreegaa, saayiinsii tarreeffama dhimma biyya alaa, afaanii fi kkf / falmii akkanaa yoo ta'an gaheen kun xiyyeeffannoo addaa argachuu qaba. Abbootiin seeraa baratamaan gaheen isaanii murtii kennuu qofa /sheer decisional function/ dha aamantiin jedhu jijjiiramee gahee uumaa fi hirmaannaa hoo'aa kan qabu /active and creativity/ ta'uun akka barbaachisu hunda kaka'uumsi abbootii seeraa, uumuun, xiyyeeeffannoo kennuun, jijjiiramaa ta'uun, gaheen hoggansa hojii jala muramuu qaba. Sirna bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasa keenyaas kana ni eeyyama. Kaayyoon sirna aariifataa falmiin akka aariifataa ta'u, diinagdeedhaaf shoora guddaa akka taphatu, baasii kan qusatu, akkaataa ta'een xumuramuu qaban.Seerota adda ta'an yeroo ilaalu / fakkeenyaaf seera liizii fi invastimantii/ dhimmoonni falmiirra jiran yeroo agabaabaa ta'e keessatti murtii argatan jechuun sirna bulchiinsa haaqaa keenya daran kan qindaa'e ta'uusaa agarsiisa. Akka waliigalaatti itti gaafatamummaan abbootii seeraa fi gareen falmiitootaa qabiyyee seera deemsa falmii siviilii waliin jiru yoo ilaalu dhimmootni adeemsa deemanii fi bu'aa argamsisaniin sirri akka ta'an taasiisu akka ta'e hubanna.Dirree falmii garee falmiitootaaf banaa gochuudhaan baasii fi yeroo qusachuu qabna.Abbootiin seera dhimmaicha yeroo ilaalan hanga maallaqaa, uulfaatina dhimmichaa, fi faayyidaa, ijoon walxaxaa ta'uusaa, gahuumsa maallaqaa fi beekumsaa garee falmitootaa, baay'inna namaa fi hanga qabeenyaa mana murtii, tilmaama ragaa bitaa mirgaa tilmaama keessa galchuun barbaachisaa ta'a. Fakkeenyaaf liqii qarshii kuma kudhanii ragaa namaatiinan ibsadha qaama jedhu irraa himata fudhuun dura, seerri hariiroo hawaasaa dhimma kanarratti maal jedha kan jedhu hubachuun barbaachisaa ta'a. Akka gubbaati ilaaluu dandeenyeen falmiin sirnoota sadeen keessaa kam irratti akka kufu ilaalun barbaachiisaa dha /triages should give in divided attention to cases/.dhimma tokko irratti ajajni kennamu haala kamiinis ta'e dhimma biroo irrattis dhiibbaa akka qabu akka hubatan afurri seeraa ni ajaja.Haqani hundaaf gahuu qaba. Haqni qabeenya tilmaama keessa kan galchu waan ta'eef nama qabeenya hin qabne irratti dhibbaa akka fidus hubachuu qabna.Seera hariiroo hawaasaa keenya keessatti iddoo adda addaa keessatti dirqama falmataarraa kan eeggmu akka ta'u dirqama raawwatamu kan qabu ta'uusaa nutti argisiisa. Gareen falmii keessa jiru sobaan otoo caqafamee namni sirri ta'e kisaaraa malee akka bakka bu'u kan godhamu hammeenyummaan kan bira hin darbamne yoo ta'ee dha.Falmiin jalqab hin dhiyaannee yookin ragaan hin dhiyaanne yeroo biraa dhiyyeessuudhaaf sababa gahaa dhiyyeessuu yookin akka kisaaraa kaffalutti kan eeggaman ta'uusaa fi dagannoodhaan fakkeenyaaf waraqaa eenyummaa geessuudhaan walqabatee hanga himata cufuutti kan geessisu akka ta'e ni beekkama. Falmiin yookiin deebiin gabaabaa, ifaa fi kan hin tabajaajoofneef eeggamuun isaa, bellamni yoo kennamu yeroon sababa bellamaatiin yoo ta'e waliin walmadaalaa ta'uu kan qabu yoo ta'u abukaatoon falmii keessa jiru bellamarratti dhiyyachuu hafuu isaatin bellama dabalataa kennuudhaaf sababa kan hin taane ta'uusaa. Sababni beellama kanaa rakkoo qaana falmii keessa jiruun kan hin raawwatamne yoo ta'e beellama dabalataa malee manni murtii murtii kennuu qaba. Kanaaf gareen falmii keessa jiran adeemsa falmii kanaan murtii haaqa qabeessa ta'e kennuudhaaf mana murtii waliin wal gargaaruu qabu jechu dha.Manneen murtii dhimmootni aariitiidhaan bu'aa qabeessa ta'anii furmaata akka kennan, yoo leenjiin dabalataa sirna seera bulchiinsa keenya keessatti haalaan kenname akka ta'e ilaallee jira.Fakkeenyaaf gareen falmii keessa jiran waldhabbii isaanii waliigalanii akka dhiyaatan jajjabeessu. Ijoo dursanii qabachuudhaan akkasumas seera irratti hundaa'uudhaan duraa duba eegsiisuudhaan murtii haaqa qabeessa ta'e kennu.Gareen falmii keessa jiran dhimma isaanii mana murtiidhaan ala araaraan akka xumuratan jajjabeessuun yookin beeksiisu barbaachisa dha. Tumaaleen seera deemsaa kunniin sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keenya keessatti falmiin haala haqa qabeessa ta'een akka furmaata argatan galma godhachuudhaan kan taa'anii dha.Seerri hariiroo hawaasaa keenyaas kaayyoo kana galmaan gahuudhaaf qabiyyee falmii barreeffamaan dhiyaatan ilaalchisee akka formii miltootti qabuu isaas yaadachisuun barbaachisaa dha. Dhimmi jala muramuu qabu keessaa tokko sirni haqaa bulchiinsa hariiroo hawaasa keenyaa akka seera deemsa falmii irratti ifaan tumameen,akka sirna seera komanii yookiin sirna siviilii gara fixee tokkootti kan gahe otoo hin taane,falmiin barreeffamaaniis jechaaniis qindaa'aanii akka dhiyaata sirna eeyyamu qabuun keenya beekkamu qaba.Falmiin barreeffamaas qabiyyeen isaa akka amma fuulaan lakkaa'amaa dhiyaatu ta'uu hin qabu.Falmiin tokko ijoo dubbii isaa yoo ibsate barreessaan /statment of fact or case /jedhanii waaman kun gahaadha jedhama.Hojiin ol'aanaa kan adeemsifamu himataan yookin falmiin yoo dhagahamuu fi ragaan yeroo dhagahamuu dha. Barreeffama walirraa fudhuu biyyootni tokko tokko abbootii seeraatiin otoo hin taane kan raawwatamu reegistraaroota/ofiisaroota seeraan/ raawwatama.Biyya keenya keessati garuu hojimaatni kun abbootii seeraatin akka raawwatamu godhama.Abbootiin seeraa hojii kana yoo rawwatan dhimmoonni waan baay'ataaniif ijoo dubbii qabuu fi duraa duba ragaa addaan baasuu yeroo dagatan ni ilaalama.Deebiin himatamaa erga dhiyaatee booda ragaan himataa akka dhiyaatu kan godhamu kanuumaaf. Ragaan hundi erga dhagahamee booda dhumarratti murtii kennamu irrattti ijoon yoo qabamu falmiin kan seeraa qofa ta'a yookiin manni murtii dhimmicha fudhatee murtii laachuudhaaf aangoo akka hin qabne otoo addaan bahee jiruu fi dhimmoota kkf niin galmeen yoo cufamu ni ilaalama.Ijoo dubbii hanga dhuma falamiitti dhooksanii tursiisuun falmiin ifaan/public/ ture? Jechuudhaaf, manni murtiis falmattootaaf dhaqqabamaa tureeraa? Mirga dhagahamu hin eegguu? Yeroo fi humna falamata hin qisaaseessu? Taatoota /actor/ Biyya tokko keessatti sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keessatti ogeessootni gahee ol'aanaa qaban jiraachu qabu.Ogeessi kamiyyuu hojii isaa waliin walqabatee tokko kan biroo waliin waliigaluudhaan kan hojjetu, tokko kan biroo irratti maxxanu /inter dependent /kan ta'ee dha. Sirni bulchiinsi hariiroo hawaasaa faayyidaa qabeessa akka ta'u fi lubbuu akka qabaatu kan taasisan abuukaatoowwan dhunfaa, abbootii seeraa, abbootii alangaa, dubbii fixaa mootummaa, haayyta seeraa ti.Hojiin kun walqabataa fi waldeeggaraa ta'uun isaa sadarkaa sadarkaadhaan murtiin kennamu bilisummaa oguummaa dhibbuudhaaf sababa hin ta'u. Sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keenya keessatti ogeessootni hirmaatan akka mana barnootaa seerratti lakka'aman / dhimmootni biroo akka eeggamaniitti ta'ee oggeessootni turtii mana barnoota seeraa keessatti baruumsa fudhatan akka waliigalaatti /general/ kan jedhamuu dha. Akka biyyoota sirna koomanii hordofaniitti dhimma tokko tarreedhaan ilaaluu otoo hin taane akka waliigalaatti sirna seeraa qo'achuudhaan kan eegalamuu dha.Dhimma qoodiinsa kana manneen barnootaa seeraa keessatti namni hin baranne hin jiru.Koorsiin hundaa yeroo jalqabamu qoodiinsa kanaan fakkaata.Ka'uumsi qoodiinsaa kan ta'an yaadrimeewwanii fi qajeeltoowwan irratti xiyyeeffannoon ni taasisama.Kanaan ala abbootiin seeraa iddoo kanatti ramadamuu isaaniitiin dura leenjii hojii duraa akka fudhatan taasisuun jalaqabameera. Biyyoonni biroos leenjiin yeroo dheeraa shaakkallii waliin akka raawwatamu ni taasifama.Fakkeenyaaf biyya Faransaa fi Jaappaan kaasuu dandeenya.Shaakkaliin hojiirraa erga xumuramee booda qormaata fudhachuudhaan darbus kan barbaadaniis jiru.Fakkeenyaaf biyya Faransaay fi Jarman. Biyya keenya keessatti sirna bulchiinsii hariiroo hawaas yeroo dhihoo booda jijjiiramaa deemee leenjiin haalduree ta'aa jira.Abbootiin seeraa leenjii seeraa keessa darbuun isaanii /is a civil servant who performs important but essentially uncreative action/ jechuudhaan kan kaa'ame akka jijjiiramu ni taasifama aamantii jedhu qabna. Sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keesatti dubbii fixaan idoo ol'aanaa qabu.Abbaan alangaas dhimmoota addaa faayyidaa uummataa eegsisan irratti jiddu lixuudhaan yookin dhimmicha kallattiidhaan qabuudhaan akka falmu sirni keenya ni eeyyama.Falmii hariiroo hawaasaa hangi qarshii isaanii ol'aanaa ta'an, mirga namootaa, dandeettii dhabuu, gaa'iilaa fi kisaaraa ilaalchisee falmii ka'an irratti dhiyaatanii falmuu akka danda'an akka fakkeenyaatti kaasu dandeenya. Sirna keenya keessatii abbaan alangaa qaama abbaa seerummaa kan ta'u murtii kennuudhaaf dhimmoota adda bahanii jiran irratti fakkeenyaaf falamii mana magaalaa irratti walitti qabaa boordii murteessaa ta'uudhaan qofa.Kanaan ala sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keessatti kallattiidhaan akka abbaa seerraatti hojjeechuudhaaf hojii abbaa seerummaa keessatti muudama of danda'een muudamuu qaba. Sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keessatti hayyoonni seeraa gahee ol'aanaa akka taphatan ni eeggama.Seensa irratti akka ilaalameetti haayyootni seeraa sirna haqaa keenya foyyeessudhaaf gahee ol'aanaa taphachuu qaban. Hayyuun saayiinsii hawaasummaa 'waashiiraa' / the unforgotten men of the law/ akka qaban /black stone, living oracles/ akka jedhaman sirna bulchiinsi hariiroo hawaasaa keenya galam heerrii mootummaadhaan taa'e bakkaan gahuudhaaf itti gaafatammuummaa ol'aanaa qabu. Sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keenya keessatti hirmaattootni biraa abukaattoo dhunfaa dha.Abukaatootni kan federaalaa fi kan naannoo jedhamanii eeyymni abukaatummaa qaama lamaan isaaniif kennamu danda'a. Qophiin barnoota isaanii fi yookin muxxannoon seeraan kuufatan ilaalame qormaata yaa'iidhaan erga darbanii booda eeyyamni kan kennamuu fi dha.Abukaatootni gorsa seeraa kennuudhaan, himataa fi deebii akkasumas barreeffamoota adda addaa qopheessuudhaan, waliigaltee fi ragaa gaa'ilaa wixiineessuudhaan, mana murtii dhiyaatanii falmuudhaan hirmaannaa godhu. Sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa keenya keessatti sadarkaan jiru 1ffaa 2ffaa fi 3ffaa ta'ee yookin manneen murtii murtaa'e keessatti falmuu akka danda'amu kan nama taasiisu qabachuun fayyadamuun ni danda'ama. Eeyyama namootni hin kennamneef aangoo kana otoo hin qabaatin himata qopheessuudhaan, gorsa seeraa kennuudhaan akka hirmaataniis ni beekkama. Abuukaatoonni biyya keenya keessa jiran yoo qooqqoodaman, raawwiinisaan hanga daangaa gubbaati ilaalalle tti dha.Dhimma gubbaati caqafamen ala sanada mirkaneessuu/ certification/, sanada kaa'uu /depositary/ ta'uudhaan tajaajila hin kennan.Baratamaan akka bekkamutti abukaatoon dhimma tokkoorratti dhunfatanii /specialized / ta'anii kan hojjetan otoo hin taane raawwii eeyyamame hunda kan raawwatanii dha. Biyya keenya keessatti sirna bulchiinsa hariiroo hawaasaa jiru ilaalu dandeenyeera.Sirni kun dadhabinaa fi cimina mataa ofii qaba. Dadhbina kan jedhaman keessatti raawwii irratti kan ibsamanii dha.Itti aansuudhaan ciminaa fi dadhabina sirnichaa yaada furmaataa waliin walitti qabuudhaan ilaala. Barbaachisummaa Sirna Bulchiinsa Hariiroo Hawaasaa Cimaa Falmiin hariirroo hawaasaa garee lamaan kan adeemsifamu ta'uus biyyaatti keessatti nageenya waliigalaa, dimookraasii, misoomaa fi ol'aantummaa seeraa kabachiisuudhaan fi kabajuudhaaf gahee ol'aanaa qabu.Kanaafuu falmii hariiroo hawaasaa irratti ka'an murtii ariifataa, timaamamaa, fi bu'aa qabeessa ta'ee kan kennamu sirna bulchiinsa haariiroo hawaasaa jiraachuun isaa dirqama ta'a. Falmiin garee lamaan ka'e kun seera bu'uura godhachuudhaan karaa nagahaatin kan hin hiikamne yoo ta'e gara tarkaanfii humnaatti guddachuun isaa hin hafu. Humna fayyadamuun ammoo loolaaf ka'uumsa akka ta'e ni beekkama. Qabatamni biyya keenya keessa jiru yoo ilaallu, lafa baadiyyaa xiqqoo irratti falmiin namoota dhunfaadhaan ka'e furmaata dhabee loola namoota dhuunfaarraa darbee gara firaatti, kanarras darbee lola gosaa fi amantii akkasumas gara sabaaf sablammootatti darbuudhaan guddachuudhaan biyya keenya keessatti lola cimaa ta'e uumaa akka ture ni beekkama.Falmiin waliigaltee seeraan furmaata hin arganne waldhabbii namoota lama gidduu uummamurra darbee dinagdee biyyattii keessatti fi invastimantii akkasumas gabaa bilisaa irratti dhiibbaa qaba. Dhimma falmii hojjetaa fi hojjeechisaa tin ka'e seera bu'uura godhachuudhaan furmaata yoo hin araganne nageenya Induustrii jeequu irraan dabalataan hojjetaan gara hojii dhaabbuutti darbuudhaan galii biyyatti xiqqeessu danda'a.Gara jeequmsaatti yoo ce'ees qabeenya biyyatti irratti barbadaa'a ol'aanaa hordoofsiisa.Kannarra darbee dhumaati namaa sukkanneessaas ni fida jedhamee aamanama.Sirna mootummaa jiruus ni qora. Adduunyaa keessatti Awurooppaa fi biyyoota biroo keessattihojjeetootni yeroo hojii dhaaban kan ilaaalamu kan nuuf mirkaneessu kanuma. Mootummaa fi hawaasni eeegumsi ol'aanaa kan godhamuuf sirni gaa'iilaas akkatuma gubbaatti ilaalle deebii aariiffachiisaa kan argate yoo hin taane maatiin diggamu danda'a.Mirgi daa'immannis balaarra kufa.Akkasumas lammii fayyaa qabu ijaaruun gaaffii keessa gala. Kanaaf sirna bulchiinsa haariiroo hawaasaa cimaa dhaabbileenis ta'ee namootni dhunfaa mirga isaanii haala seera qabeessa ta'een kabachiisuudhaaf, invastimantii jajjabeessuudhaan, akkasumas waljijjiirraa daldalaa keessaas ta'e alaa akkaataa nagahaa fi seera qabeessa ta'een adeemsiisuudhaaf biyya keessatti nageenyi dimokraasii fi misoomni aariifachisaa mirkaneessuu irratti gaheen taphatu ol'aanaa dha. Sirna bulchiinsa haarii roo hawaasaa cimaa ta'ee dhugoomsuuf biyya keenya keessas ta'ee biyyoota biraa keessatti muxannoo ilaalameerraa hubachuu kan dandeenyu dhimmootni dhibbaa geessisan jiraachu isaaniti. Kunis Hawaasni yeroodhaa yerootti fedhii, dandeettii fi yaada isaatin yoo guddachaa deemu sirni haqaa fedhii uummataa waliin tarkaanfachuu dhabuu. Guddinni teeknooloojii aariifataa, waljijjiirraa gabaa aariifataa fi walxaxaa, yeroo galmaa'u sirni haqaa garuu guddina kana waliin wal bukkeeti deemuu dhabuu. Sirni haqaa baay'ee dubatti harkifataa/too slaw/ ta'uusaa yeroodhaa yerootti of jijjiiruudhaan foyyeessaa kan hin deemne ta'uusaa Sirni haqaa baay'ee dubatti harkifataa waan ta'eef abbootiin dhimmaa baasii dandeettii olii fi hin tilmaamamneef/ too expensive and un pridictable/ saaxilamuu. Sirni haqaa dhaqabamaa kan hin taanee fi walxaxaa fi haala salphaadhaan abbootii dhimmaa tiif kan hin gallee /very complex and in not understandable accessable /ta'uusaa kan caqafamanii dha. Kanaaf biyyoonni hedduu guddinaa fi fedhii hawaasaa waliin teeknoolojii aariitiidhaan guddachaa jiru jijjirama dinagdee fi gabaa waliin sirna bulchiinsa haariiroo hawaasaa kan deemuu ijaaruudhaaf sirna bulchiinsa haariiroo hawaasaa tarkaanfii foyeessuu fudhachuudhaan sirna bulchiinsa haariiroo hawaasaa cimaa ta'e hundeessuudhaaf tattaafachaa jiru. Sirna bulchiinsa haariiroo hawaasaa cimaa yoo ta'e  Haqa madaalawaa fi sirrii ta'e kennuudhaaf ni danda'ama.  Abbootiin dhimmaa ija walqixa ta'een ilaalamuun keessumeeffamu.  Yeroo fi baasii falmiin tokko fudhatu tilmaamamaa akka ta'u dandeessisa/ litigation will be certain in terms of time and cost/  Gufuu teessuma lafaa, sirnaa, diinagdee malee haala salphaadhaan kan bira gahamu ta'a /accesable /.  Dhimmoota hundaaf yeroo gahaa kennanii dhagahuudhaan murtii barbaachisaa ta'e kan keenu ta'a.  Abbootiin dhimmaa hundi adeemsa mana murtii haalaan hubatanii dhimma isaanii beekumsa guutuudhaan haala itti hordofan ni mijaa'aaf.  Dhimmootni hunduu seera bu'uura godhachuudhaan kan murtaa'an waan ta'eef ol'aantummaan seeraa beekkamtii guddaa waan argatuuf bu'aa qabeessa ta'a. Kun yoo ta'e ammoo hawaasni sirna bulchiinsa haariiroo hawaasaa ti aamantii horata.Keessattuu falmii waliigaltee, falmii daldalaa, haala salphaa ta'een kan hikkamuu fi akkaataa haaqa qabbeessa ta'een haala aariifataa ta'een kan murtaa'u yoo ta'e inveestarichi wabii seeraa nana qaba waan jedhuuf gaheen inveestimantii keessatti taphatu ni guddata.kuni jechuun ammoo diinagdee biyyattii guddisuudhaan shora ol'aanaa akka jiraatu taasisa. Akka ibsa haayyuu tokkootti sirna bulchiinsa haariiroo hawaasaa fooyya'iinsa godhamuun dinagdee biyyatti guddisuudhaan gahee ol'aanaa qabaata.It is usually believed that civil justice reform will significantly improve economic performance / Sherwood 1999 / Invastariidhaaf deeggarsii mootummaadhaan godhamuuf jiraatuus gaaffiin inni ijoo qabeenya isaatiif bulchiinsa wabii kennu sirni haqaa jira moo hin jiru kana jedhu dha. Kunis ibsa armaan gadiitin kennamerraa hubachuun ni danda'ama. With out a strong justice system traders would be reluctant to inter in to wealth enhanced exchanges for fear that the bargain wouldn't be honored in hobbies, words when two parties inter in to a contract “he that performs first has no insurance the other will perform after because the bonds of words are too weak to bridle mens ambitions, avarice, anger as other passions with out the fear of same coercive power/Hobbes 1651/ Sirna haqaa hariiroo hawaasaa tokko falmii waliigaltee haalaan kan hin raawwatamne yoo ta'e daldallii akkaataa seera qabeessa hin taaneen raawwatamu jalqaba.Kanaaf biyya tokko keessatti guddinni diinagdee cimaan kan jiraachu danda'u waliigalteewwan yeroo dheeraa dhaaf turan irratti muxannoon daldalaa yoo jiraate qaamni haqaa cimaan kana raawwachiisu danda'u yoo jiraate dha.Kanas haayyootni tokko tokko akka armaan gadiitin ibsaniiru. In Williams’s /1995/ view a high performance economy in one that is characterized by a significant number of long term contracts and the type of business relationship that is unlikely to thrive in the absence of a well functioning justice. Qorrannoo biyya Peeruu kessatti godhameen daldaltootni hedduu nama kanaan dura beekaniin ala gatiin oto rakasa ta'ees daldalaa biraa waliin waliigltee akka hin gone qorrannoon taasifame ifa baase jira. Sababni kanaas waliigalteen maammila jalqabaa waliin uuman muxxannoo yeroo dheeraa booda barbaachisaa ta'uusaa waan itti aamananiif waliigaltee hin diigu jedhanii kan wal aamananiif isa haaraa garuu hojiidhaan waan hin ilaalleef, waliigaltee diiguus sirna bulchiinsaa waliigaltee raawwachiisu biyya keessa hin jiru soodaa jedhu waan qabaniifi dha. In Peru almost the third of those responding to a world bank boll said that they wouldn't switch from a trusted supplier to any one even if a lower price where offered for fear the new supplier couldn't be held to the new bargain /Koliad 1996/. Biyya Ikuwaadoor keessattis namootni daldalarra jiran qabeenya isaanii biyya isaanii keessatti hojjirra oolchuudhaaf baay'ee hin yaalan.Sababni kanaas sirna haqaa waliigalteewwan raawwachisu waan hin jiraanneef akka ta'e ibsama. A similar survey in Ecuador found that business man where hesitant to invest because of the uncertainty of and potential clack of timeliness in enforcement of contract rights /Dokolias 1996/. Biyya Braaziil keessattiis haaluma walfakkaatuun Inveestarootni heedduun gaafatamanii yoo deebisan Braaziil guddina dinagdee gabaatin sirna haqaa akka biyyoota guddatan otoo qabaattee inveestmantiin biyya keessaa dhibbantaa kudhaniin ni guddata ture jechuudhaan ibsan. In deeps interviews of Brazilian interpreners suggests that domestic investment would increase in ten present if the Brazilian justice where on per with those thata advanced market economies /Kateler pina haris 1998/ Amma dhiyoo kana biyyoota jahaatamii sagal keessatti dhaabbileen daldalaa 3600 jiran qorannoo adeemsifameen deebii kennitootni 70% kan ta'an kan ibsan sirna haqaa tilmamamaa hin taane fi biyyoota adda addaa keessatti argamu hojii daldalaa isaanii keessatti guufuu ijoo akka itti ta'e ni ibsu. Most recently in a survey of 3600 firms in 69 countries more than 70% of the respondent said that unpredictable justice system was a major problem in their business operation. /World Bank 1997 pp 36./ Kanarraa hubachuu kana dandeenyu Sirni haqaa hariiroo hawaasaa cimaa ta'e jiraachuun isaa ijaarsa dinagdee biyya tokko keessatti gahaa hangamii taphachuu akka danda'u kan ibsu dha.Keessattuu biyya akka keenyaa hiyyuummaa keessa jirtutti, hiyyuummaa keessaa bahuudhaaf biyya tattaafii cimaa ta'e keessa jirtu, Sirni haqaa hariiroo hawaasaa cimaan jiraachuun isaa barbaachisummaan isaa kan nama walgaaffachisu miti. Kana qofa otoo hin taane yeroon otoo hin gubatiin kan ijaaramu qabuufi dhimma jiruuf jireenyaas ta'ee fudhatamu akka qabu jala muramu qaba. Sirni haqaa hariiroo hawaasaa biroo ammoo falmii dhagahuudhaan murtiin kan kennamu ta'uus murtiin kennamu sochii biyyattii keessatti dhibbaa mataa isaa akka qabu hubachuun barbaachisaa dha. Sirni haqaa hariiroo hawaasaa akka mala falmii itti hiiknu tokkotti haa lakkaa'amu malee hojiilee walqabataa adda addaa raawwachuudhaan ijaarsa sirnaa biyyattii keessatti gaheen taphatu ol'aanaa ta'uun isaa qamooleen haqaas ta'ee kan biroo haalaan hubatan malee rakkoo cimaa fiduu danda'a. Sirni haqaa hariiroo hawaasaa yeroo cimaa deemu, biyyattii keessattiisiyaasni, diinagdee fi hawaasummaan jijjiiruudhaan fedhii uummataa guutuudhaan, gahee ofii akka taphatu hubachuudhaan sirni haqaa hariiroo hawaasaa cimaa akka jiraatu qaamni dhimmi ilaalu hundi xiyyeeffannoo kennuudhaan hojjeechu qaba. Ibsa hanga ammaa tarraa'an keessaa hubachuu kan dandeenyu Sirni haqaa hariiroo hawaasaa cimaa ijaaruun biyya tokkoof faayyidaan qabu daran ol'aanaa waan ta'eef mirga qabeenyaas ta'ee kan biroo heera mootummaa irratti caqafaman kabachisuu fi kabajuudhaan gahee ol'aanaa akka qabu ni hubatama.Abbaa qabeenyaa ta'uudhaaf beekkamtii Heera mootummaa aragchuun isaa addatti gahaa miti.Kana raawwiidhaan jijjiirrudhaaf Sirni haqaa hariiroo hawaasaa cimaan jiraachuun isaa dirqama ta'a. Abbaa qabeenyummaa qabeenya tokko wabii seeraa argtee kabajamuun isaa tasgabbii siyaasaa, hawaasummaa fi diinagdee uummudhaan omisha guddisuudhaan faayidaa heeddu qabu.Abbaa qabeenyummaa qabeenya tokko tasgabbii hawaasummaa fi hiyyuummaa dhabamsiisuudhaaf barbaachisaa dha.Kunis kan mirkanaa'u namni tokko kan argate, beekumsa isaatin kan uume yookin humna isaatin kan dalagate yookin akkaataa seeraatin haala biraatin qabiyyee ofii jala kan galfate jiddu lixummaa tokko malee nagayaan fayyidaa ofiitiif yoo oolchee dha. Abbaan qabeenyummaa heera mootummaadhaan, seera hariiroo hawaasaa fi seera yakkaan kabajamuun isaa qabeenya walitti tuuluudhaa fi qusachuudhaaf daran barbaachisaa dha.Abbaan qabeenyaa qabeenya isaatti fayyadamuudhaaf qabeenya dabalataa argachuudhaaf tattaaffii cimaa taasisa.Kanaanis daldala, qonna, konstraakshinii yookin Induustrii yookin Inveestmantii biroon ni jajjabeeffamu. Biyyis ni guddatti. Kanaaf akka futuutti kan ilaalamu Sirni haqaa hariiroo hawaasaa cimaa biyya tokko keessa jiraatu bu'uura aamansiisaa irratti ijaarramee biyya tokko keessatti nageenya aamansiisaa, dimokraasii fi bulchiinsi gaarii yoo jiraate dha.Gama biraatiin sirni haqaa hariiroo hawaasaa dadhabaa ta'e jiraachuun isaa sirni haqaa dhaqabamaa, ariifataa fi haaqa qabeessa akka hin taane godha.Biyyattiin gara waliitti bu'iinsa hin taane fi kufaati dinagdeetti deemu dandeessi. Lammiileen dhimma isaanii karaa nagayaan hiikkuurra karaa qaxaamuraan hiikuudhaaf yaalii godhu.Haalli karaa qaxaamuraan dhimma hiikkachuun kun yeroodhaaf akka fudrmaata tokkootti fudhatamu danda'a. Garuu itti fufaa yoo ta'e biyyattii balaa hin taane keessatti gatuudhaan waligaltee hawaasaa/social consusness/ kan dukkanneessu, bu'aan isaas gara hin beekkamnee fi gara walitti dhufeenya hawaasaa walxaxaatti deemuudhaan sirnicha akka waliigalaatti qormaata keessa kan galchu ta'a.Dhimma kana hayyootni tokko tokko haala kanaan kaa'u. The justice system in one country perform a series of vital function for any political system... law definition, conflict resolution and social control, and where they fail to perform them according to citizens needs and expectations, there are a series of negative social, political and economic consequence. Often their fail-or encourage the creation of alternative mechanism and practices that under cut judicial legitimacy and eventually threatens that of the entire political system. Biyya keenya keessati Sirni haqaa hariiroo hawaasaa dadhabaa akka jiraatu sababoota godhan keessaa isaan ijoo ta'an.Biyya keenya keessatti Sirni haqaa hariiroo hawaasaa dadhabaa jiraachuun isaatiif kan eeraman yeroo Mootii H/Silaasseerraa kaasee hanga ammaa rakkoon ijoo ta'e kan jiru seerootni bahan rakkoo mataa ofii qabaatanis, rakkoon ijoo garuu seerri otoo jiruu baratamaan yookin muuxannoodhaan hooganamuu dha. Yeroo Mootii H/Sillaasee abbootiin seeraa jiran hedduun isaanii kan hin baranne fi kan barataniis sadarkaa gad'aanaa akka ta'an ni ibsama.Namoonni kun kan isaan qunnamu baratamaan deemuudha malee seera ammayyaa hordofuu hin barbaadan.Yoo barbaadaniis beekkumsiis ta'ee gahuumsi isaani hin eeyyamu ture. Hayyootni sirni haqaa hariiroo hawaasaa keessatti makamaniis wanti foyyeessan hin jiru jedhamuu baatuus, isaaniis baratama durii balleessu hin dandeenye.Kana qofa otoo hin taane baratama durii ofitti fudhuudhaan deemu jalqaban.Suuta suuta muxannoon seera bitaa, seerris dhifamaa muxannoon seera ta'uu jalqabe. Amma Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa harkiifamni dhimmootaa, abbaa dhimmaa raakkamuu, abdii kutuu fi bu'aa seeraan ala ta'e, baasii hin taaneef saaxilamu, fi kkf seera irraa kan maddanii miti.Inumaa kan muuxannodhaan dagaagan seera duukaa bu'uudhaan kaayyoo seera baastuu irratti gufuu kan ta'an amma kan ilaalamu Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa akka waliigalaatti sirna haqaa aamanammummaa, abdii kutuu, fi filannoo biraa ofii mala falmii itti hiikkamu barbaadun uummamu danda'eera. Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa dadhabaa ta'e rakkoo qabu keessaa barnoota seeraa yuuniivarsiitii keessatti kennamuudha.Barnoonni Yuunvaarsiti keessatti kennamu dhugaa mataa isaa qabaatus barataa garuu rakkoo hiikaa sirna jedhe hubachuudhaan biyya keenya keessaa fi sadarkaa adunyaa waliin walfiroomsuudhaan seeroota hojiirraa akka oolchuuf dandeettii gahumsaa barataa tokko daran guddatee akka bahu kan taasisu miti. Banaa kana cufuudhaaf Instiitiyuutii leenjii abbootii seeraa fi abbootii alangaa amma dhihoo kan kan jalqabame malee, hundeeffama manneen murtii waliin kan jalqabame miti. Kanaaf sirnicha tajaajiiludhaaf abbootiin seeraa muudaman rakkoo dandeetti, yaadaa fi gahuumsaa kan qaban akka ture fi Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa cimsuurraa dadhabaa akka ta'u gahe mataa isaanii taphataniiru jechuun ni danda'ama. Kan biroo sababa dadhabina Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa tiif kan eeramu sirni haqaa fedhii hawaasaa guddina dinagdee biyyattiin galmeessisu barbaaddu waliin deemu waan hin dandeenyeef. Sirni haqaa guddina addunyawaa fi biyyooleessaa qabu waliin kan deemu fi kana bu'uura gochuudhaan of akka ammayyaatti kan qindeessu ta'uu otoo qabu amma akka jalqabaatti fooyya'ina ilaalamuun ala kan baay'ee isa hafu akka ta'e ifa dha. Dhimmoota dhaqabamoo, aariifataa fi haqa qabeessa taasiisuudhaaf akkasumas bu'aa qabeessa ta'anii akka xumuramaniif aamantaa hawaasaa kan hin qabne dha. Kuni ammoo dinagdee biyyaatiin galmeessissuu barbaaddu, fi mul'ata hiyyuummaarra bahudhaaf gahee mataa taphachuu dhisuudhaan gufuu ta'ee sirnicha balaa hin taaneef kan saaxiluu dha. Waan kana ta'eef Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa cimaa akka ta'u haala ammayyaatin kan gurmaa'e, yaada aammayyuummaadhaan kan ijaarrame, guutuu kan ta'ee fi bu'aa qabeessa ta'uu qaba/ it should be effective, adiquately resorsed and organized /. Kana waliin kan ilaalamu qabu Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa yoo dadhabaa akka ta'u shoora kan taphatu, Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa akka cimuuf kan gargaaran dhaabileen seeraan akka hundeeffamanseerri ajaje akka Qaama qabeenya hin sochoone galmeessu. Qaama galmeessaa du'a, dahuu, fi gaa'ilaa. Qaama dhaamoo fi sanadoota biroo eegu fi kkf hundaa'uu dhabuu isaaniti. Qaamooleen kunniin murtiin Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa keessatti kennan aamansiisaa ta'uun isaanii waldhabbii fi rakkoo amma jiruuf akkasumas baasii hin taane kan haanbisan ta'uu isaaniitin ala, murtii aamansiisaa fi aariifataa ta'e kennuudhaaf kan dandeessisanii dha. Kan biraa dadhabina sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa gahee mataa isaa kan qabu dhimma abbootii dhimmaa fi ragaaleen sirna haqaaf deeggarsi godhan hanga eegamutti ta'uu dhabun isaa sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa ciminni abbootii dhimmaa, haaqummaan ragoolee, murtii ariifataa, aamanamaa fi seera jiddugaleessa kan godhate kennuun ni danda'ama. Haa ta'u malee ammas ta'u abbootin dhimmaa dhimmoota akka walxaxan gochuudhaan dhimma isaanii haala barbaachisaa ta'een dhiyeessuu dhabuun keessattuu abukaatoonni tokko tokko kan agarsiisan adeemsa naamusa ogummaatin ala ta'e, ragooliinis haaqaaf gahee taphachu qabn dhabamsiisuu fi ragaa bahuudhaaf eeyyamamaa ta'uu dhabuun Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa dadhabaa akka ta'u kan taasisan keessaa muraasa dha. Kan gubbaatti caqafamaniin ala sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa akka dadhabuuf dhimmi otoo hin caqafamin bira darbamu manneen murtii keessatti adeemsa dhimmootaa dhabamuu isaatin akka ta'e ifa dha.Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa tilmaamamaa, bu'aa qabeessaa, baasii fi yeroo quusataa akka ta'u yoo barbaadame mannen murtii kan itti hogganaman haala adeemsa dhimmootaa / case flow management/ qabaachu qaban. Hoggansa dhangala’iinsaa dhimmootaa yoo jennu, dhimmoonni amalaa fi walxaxaa ta'uu isaaniitiin adda bahuudhaan adeemsa himmannaarraa kaasee hanga murtii adeemsa jiru kaa'uu dha.Gara Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa biyya keenyaa yoo deebinu dhimmootni akkataa sadiin kan hoogganaman akka ta'e tumameera. A. Sirna falmii idilee /s/h/h keewwata 213-223/ B. Falmii sirna gabaabaa dhaan taasifaman /summery procedure / C. Sirna aariifataa/ accelerated procedure/. Dhimmoota qoodudhaan hoganuun kaayyoo lama qaba.Isaaniis 1. Dhimmoonni akka amala isaanii hanga danda'ameen yeroo gabaabaa keessatti haala haaqa qabeessa ta'een akka hiikkaman. 2. Qabeenyaa fi yeroo mana murtii /resource/ akka amala dhimmootaa bu'aa qabeessa gochuu dha. Kanaaf dhimmoota hoogganu kan qaban qaamoolee falmii keessa jiran otoo hin taane mana murtii dha.Manneen murtii dhimmoota dhagahuudhaaf yeroo bellama qabatan dhimmootni akka dhagahaman garee falmitootaa irratti miira dhugaa ta'e uumuudhaaf sirna beelamaa cimaa akka poolisiitti wixinneessu qabu. Adeemsa hoggansa dhangala’iinsa dhimmootaa: Galmee tuulaman xiqqeessuudhaan /back loge /. Dandeetti qulqulleessuu dabaluudhaan /clearance rate/. Baay'inna hojii haalaan to'achuudhaaf/ work load/ yeroo, humna namaa fi qabeenya haalaan fayyadamuudhaaf/ efficient utilization of frame human, material and financial resource/ murtii aariifataa kennuudhaaf /immediate evolution/ bu'aa qabeessummaa safaruudhaaf/ effectiveness/ Bu’aa gaarii kan fidan badhaasuudhaaf kan dadhabaa ta'e irratti tarkaanfii sirreessuu fudhachuu /motivation and accountability/ dhaaf fayyidaa qaba. Kanaaf sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa bu’aa qabeessa akka ta'u haalli hoogansa adeemsaa hojirra oolchuun dirqama ta'a.Dhumarratti sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa cimee fulla'aa ta'ee akka turu yoo barbaadame, bilisummaan abbaa seerrummaa, itti gaafatamummaa, waliin deemsiisuuniis dirqama ta'a.Raawwii madaallii hojii abbootii seeraa itti gaafatamummaa bu'uura godhate manneen murtii hunda keessaatti hojiirra oolu qaba. Sirni bulchiinsa haqaa hariiroo hawaasaa cimaa ijaaruu waliin kan ka'uu qabu mala filanno falmiin itti gaggeeffamu yaaduuniis barbaachisaa dha.Keessattuu sirna Abbaa Seerummaa cimsuudhaaf sirna abbaa seerummaa kan hin jeeqne fi sirna abbaa seerummaa dhaaf deeggaraa kan ta'an hawaasniis salphaatti kan itti fayyadamu danda'u maloota falmiin itti gaggeeffaman fedhuun barbaachisaa qofa otoo hin taane muxannoon biyyoota heedduus kanuma agarsiisa. Manneen murtii dhimmootaa abbaa seerrummaadhaan dhumuu danda'an hunda kan keessummeessan ta'uus kuni garuu lammiileen mana murtiidhaan ala dhimmoota akka hin xummurre kan godhu miti.Inumaa hanga danda'ametti waldhabbiin isaan gudduu uummame manneen murtiidhaan ala akka fixan jajjabeessu qabu.Manneen murtii idilee biyyattii keessa jiranniin walbukkeetti sirna filannoo falmiin itti hiikkamu gurmeessuudhaan haala mijjeessuun barbaachisaa dha. Malli falmii haala biraatin hiikun baratama biyyoota biroo keessatti akka ilaalamuun keessattuu baay'inna falmii amma jiru fi gabaa bilisaan dorgoma ta'anii argamuudhaaf daldala karaa nagayaatin akka raawwatamu jajjabeessuudhaan ala filannoon hin jiru.Fayidaan isaa inni biroo ammoo yeroo mana murtii ni qusata. Manneen murtii dhimmoota mana murtiidhaan qofa fala argatan irratti akka xiyyeeffatan godha.Kanaaf qabeenya yeroo fi humna qusachuudhaan fayyadamaa kan ta'u sirna filannoo kana kan fayyadamu qofa otoo hin taane abbootiin dhimmaa Mana murtiitti fayyadamaniis bu'aa argatu. Maloota filannoo falmii itti hiikkaman kan jedhaman. Negotiation Mediation Conciliation Arbitration Kan jedhaman yoo ta'u maalummaa isaanii fi haala kamiin fayyadamu akka qabnu tokkuummaa fi garaagarummaa of keessaa qaban gara fulduraa of danda'ee kan ilaaltan waan ta'eef barreeffama kana keessatti mala falmiin itti hiikkamu fayyadamuun rakkoon inni qabuu fi faayidaan qabu maal ta'uu akka qabu ilaalluuf yaalla. Maloota filannoo falmiitti fayyadamuun faayidaan inni qabu: A. Gama Si’oominaatiin /speed/ Dhimmi tokko /mediation/ niin xumuruudhaaf guyyaa tokko yookin guyyaa lama fixu danda'a.Haala adda ta'eeniis hanga guyyaa shanii dheerachuus danda'a.Kanaa gadiis yeroo gababaa keessattis xumuramu danda'a.Yeroon kan dheerachuu danda'u abbootiin dhimmaa waliigaluudhaaf qophii qaban daran murteessaa dha.Abbootiin dhimmaa yeroo waliigalan raawwatiinsi isaas yeroo dhuma sanatti akka hin taane waanti dhoorku hin jiru. Dhimmii aariitiidhaan dhimma tokkoof fala kennuu kun daldalaa fi waldorgommii Giloobaalizationii keessatti iddoo guddaa qaba.Bulchaan warshaa tokko bu'aan falmii tokkoo maala ta'uu akka danda'u tilmaamuu yoo hin dandeenye gara fulduraatti kaayyeeffachuuf hin danda'u. Keessattu falmiin yeroo dheeraa kan fudhatu yoo ta'e waarshaa irratti bu'aan dhufu hamaa ta'uu danda'a.Hawaasa daldalaa keessatti dhimmi akkanaa yoo uummame baasii hin taanee fi aabdii kutachuun uummamu danda'a. Gama Baasiitiin/cost/ Mala filannoo falmii itti hiikamu danda'amu fayyadamuun baasii ilaalchisee faayyidaa qabeessa akka ta'e kan nama wal gaaffachisuu miti Dhimmicha namoota falmii keessa jiran yeroo barbaadaniii fi iddoo barbaadanitti waan raawwatamuuf baasiin abhuu baay'ee xiqqaa ta'a jechu dha.Kuni ammoo hawaasaa daldalaaf faayyidaan qabu ol'aanaa dha. Gama Adeemsa Too'achuutiin /control/ Abbootiin dhimmaa lamaanuu mala kana yoo fayyadaman adeemsi hordofamu walxaxaa waan hin taaneef adeemsa garee falmiitootaan kan too'atamu fi sirna mana murtii hin beekneef waan hin saaxilamneef filatamaa isa godha. Dhimmoota mana murtiitti yoo dhiyyeessan dhimmichi abbootii seeraadhaan waan qabamuuf sirna gareen falmiitootaa hin beekne fayadamu.Bu'aan isaas gahuumsa falmii isaanii, ragaalee dhiyyeessaniin, akkasumas hubannoo abbootii seeraatin kan hundaa'u dha. Malli filannoo falmii itti hiikkamu kun abbootii dhimmaa tin kan hooganamu waan ta'eef bu'aan isaas ofiin murteeffatan. Gama Walitti Dhufeenyaatiin/Relation Ship/ Falmii mana murtii keessatti taasifamu moo'aa fi moo'atamaa kan adda bahan abbaa seeraatin waan ta'eef afurri mo'aa fi moo'atamaa walitti dhufeenya garee falmitootaa haaloo walitti qabachudhaan waldhabbiin barbaachisaa hin taane ni uummama.Dhimmi akkanaa hawaasa daldalaa nagayaan akka hojii isaanii hin dalaganneef guufuu ta'uu danda'a. Mala filannoo falmiin itti hiikkamu fayyadamuun adeemsa jiru ofiin waan too'ataniif murtiiniis fedhii fi amantii ofii waan ta'eef firummaan garee falmiitootaa gidduu jiru gara loolaa fi jibbatti hin jijjiiramu jedhamee aamanama.Yeroo tokko tokko walitti dhufeenyi kanaan jalqabame gara walitti dhufeenya gaariitti deemuu akka danda'u/ in some cases may even provide a forum for new and more creative future working relationship to be established. / Falmiin mana murtii keessatti taasifamu dhaddacha banaadhaan, ragaa fi sanadaan kan deeggarame abbaa seeraatin kan murtaa'u waan ta'eef namni dhaddacha irratti argamu dhimma sabqunnamtii uummataan kan himamu danda'u waan ta'eef yeroo tokko tokko maqaa kaampaaniichaa balleessu mala. Kanarraa ka'uudhaan maqaa gaarii /good faith/ kaampaaniin kun qabu ni dhabama qofa otoo hin taane maamltootni isaas ni dhabamu. Sababa kanaaf gara kisaarraatti seenu danda'a/ litigation can also have implication for a company’s image or reputation. /Malli filannoo falmiin itti hikkamu garuu aamala kana waan hin hordoofneef dhimmichi waliigaluudhaan waan xumuramuuf gara garee sadaffaatti otoo hin darbin iciitin akka eeggameen sodaa tokko malee maqaa garii qaban itti fufsiisu isaan dandeessisa. Gama Maloota Haaraa fi Filannoowwan Adda Addaa Ka'uutiin /Creative And Forward Looking Solution/ Falmiin Mana murtii keessatti adeemsiifamu adeemsa mataa isaa waan qabuuf gareen falmiitootaa daangaa seerri ka'een ala bahuudhaan filannoo biraa akka fayyadaman kan isaan taasisu miti. Malli filannoo falmiin itti hiikkamu garuu abbootii dhimmaaf haala barbaadaniin falmatanii akka waliigalan kan filannoo kennuuf akka ta'e ni hubatama. /the scope for settlement is wider, generating more possibilities and making settlement more likely/ further more, it is logical that a settlement should reflect not only the strict legal position /or rather the parties perception of it/ but where possible their personal or commercial interests and needs as well. Gama Iccitii Eeguutiin /Confidentiality/ Falmin mana murtii dhaddacha ifa ta'ee fi bakka uummatni walgaheetti waan kennamuuf iciitii eeguun nama rakkisa. Mala filannoo falmiin itti hiikkamu abbootiin dhimmaa filatan garuu iciitii eeguun kan eeggame ta'a. ADR is a private process, and this is frequently cited by parties as a reason for using it. Gama Dhimmicharratti Hundaa'uudhaan Falmisiisuutiin /Discipline And Focus/ Dhimmi mana murtiitti furmaata argatu tokko ijoo tokko irratti kan hundaa'u waan ta'eef bal'isuudhaan dhimmoota biroo waliin walitti fiduun hin jiru. Malli filannoo falmiin itti hikkamu keessatti garuu daangaa otoo hin kaa'amin dhimmicha haalaan qaacceessuudhaan waan ilaalamuuf gara waligaltee waliiniitti nama geessuu danda'a. Gama Gareen Lamaanu Dhimma Qabame Irratti Deebii Quubsaa Argachuu Isaani/Satisfaction And Complians / Malli filannoo falmiin itti hiikkamu falmii mana murtiitti godhamu caalaa garee falmiitootaaf qubsaa dha. ADR processes are often more satisfying to the parties than a trial or hearing for many reasons. The focus and relief of reaching settlement and of doing so by consumers, find to penetrate very high levels of satisfaction / Kan biroo waliigalteen kun waliigaltee waliiniin waan godhamuuf raawwii irratti rakkoon isaan hin muudatu. Since any settlement is reached by consensus, it follows that the implementation or enforcement is much less likely to be a problem than it is where judgment is imposed. Malli filannoo falmiin itti hiikkamu kun faayidaa qabeessa ta'uun isaa kan nama walgaafachiisu ta'uu baatuus guutuumaan guutuutti rakkoo hin qabu jechuu dhaa miti. 1. Rakkoon inni jalqabaa abbaa dhimmaa innii tokko ciminaa fi dadhabina garee isa biroo qorachuudhaan kan na baasu mana murtiidhaan otoon falmee na baasa jechu danda'a. Jecha faranjootaa / I will disclose my hand/ akka jedhamutti. 2. Kan biraa mala kana dhimma qabame akka harkifatu gochuudhaaf itti fayyadamuunis jiraachu mala./ADR is merely a delaying tactic/ 3. baasii hir'asuu ilaalchisee wabii dhabuu ''there are no real cost savings '' 4. Dhimmicha mala filannoo falmii itti hiikamun fayyadamuudhaan dhibbaa uummuudhaf yaalu/ there pressure to settle. 5. Falmii gareen biraa qabe dadhabaa fi itti gaafatamaa akka ta'u danda'u dhibbaa godhu uumuu/”I will give the impression of weakness or liability”/. Akka waliigalaatti malli filannoo falmiin itti hiikkamu danda'u fayyadamuun midhaa qaqabsiisurraa faayyidaan qabu daran ol'aanaa ta'uus mala kana fayyadamuudhaaf jalqaba maloota haalaan beekudhaan ciminaa fi dadhabina jiru qorachuudhaan kana caalmaatti fayyadu filachuun barbaachisaa dha.Qabatama seera biyya keenyaas seera hariiroo hawaasaa fi seera deemsa falmii siivilii keessattiis hanga tokko kan caqafaman jiraataniis faayyidaarra garuu baay'ee oolaa hin jiran. Kanaan alas maloota kana waan hin fayyadamnee fi dhimmi hunduu mana murtii keessatti akka dhumu waan abarbaadamuuf hanga filannoon tokko kaa'amee fi hojjirraa oolutti manneen murtii galmee salphaas walxaxaas ilaaluudhaan baay'inna galmeetin hojiin itti baay'achaa akka jiru ifa ta'ee mul'achaa jira.Sirna bulchiinsi haariiroo hawaasaa kuni akka sirraa'uu yoo barbaade maloota kanneeniif beekkamtii kennuudhaan hojjiira oolchu qaba jedhame yaadama.Maloota kana fayyadamuudhaaf dhaabbanni dhamma akka kanaa ilaaluudhaaf dhaabbatan jiraachu akka qaban hubatamu qaba/small class tribunals/ . Muuxannoo biyyoota heedduurraa akka ilaalammutti dhimmootni sasalphaa dhaabbilee filannoodhaan falmii hiikaniin waan xumuramaniif yeroo ogeessootaa otoo hin fixin hawaasaan dhumu danda'u.Hawaasniis dhaabbilee kanneennitti haalaan fayyadamuudhaan yeroo isaas ta'ee baasii qusachudhaan fayyadama ta'a jechuu dha. Fakkeenyaaf biyya keenya keessattii manneen murtii hawaasummaa manneen murtii idilee irratti hojiin akka hin baay'anne taasisaa akka jiran kaasuu dandeenya. Guuduunfa Biyya keenya keessatti fooyya'iinsi sirna haqaa haala gaariidhaan kan adeemaa jiru ta'uus fooya'iinsi kun akkaatuma kanaana akka itti fufu qorrannoo fi qo'annoodhaan deeggaramu qaba.Sirni fooyya'iinsa haqaas nagaa, dimookraasii fi misooma heera mootummaadhaan barbaadamu mirkanneessuudhaaf ka'ame waliin ilaalamu qaba.Mul'anni fooyya'iinsa sirna haqaa mul'ata biyyatti waliin ilaalame hojjiirra oolu qaba. Sirna bulchiinsa sirna haqaa cimaa horachuudhaaf leenjiin abbootii seeraa fi Abbootii Alangaa amma jalqabame jiru haalaan cimee itti fufu akka qabu kan nama wal gaafachisu miti. Sirni haqaa sochiin biyyatti keenya misoomaaf taasistu akka itti fufuuf barbaachisaa dha.Sirna haqaa cimaa ta'e qabaachuun guddina, nageenya fi ol'aantumaa seeraaf barbaachisaa waan ta'eef sirna haqaa cimaa akka horannu lammiin hundu gahee mataa isaa taphachu akka qabu beekkamaa dha.Akka haayyootni tokko tokko jedhanitti With out an effective justice sector to enforce and regulate human contact, the environments in which people live is un safe and insecure and inhabit wealth creation. It is increasingly accepted that economic development is dependent on stable and just society. Sirna haqaa cimaa hariiroo hawaasaa akka ijaaramu yoo barbaadame dhimmota sadi irratti waliigaltee uumun barbaachisaa dha. Jalqaba rakkoowwan jiran adda baasuudhaan waliigaltee waliniirra gahuu. Furmaata rakkoowwana akka furamaniif fudhatamanis waliigaltee waliiniin taasisu. Rakkoowwan furuudhaaf sochii taasifamu keessatti amanammuummaa fi kaka'uumsi agarsiisuun barbaachisaa ta'a. Kun taasifamu baannaan akka jecha haayyoota tokko tokkoottiitti leenjiin, baay'inni koompitaraa fi humna namaa addattijijjiirama fidu hin danda'u jedhu.Training, Improving management system and supplying computers and other resources to the justice sector had little impact in countries where a concerns for reform was lacking/Blayer and Hanser/. Sirna Haqa Yakkaa /Criminal Justice System / Seensa Sirni haqa yakkaa /criminal justice system/ yaad rimee jedhu haayyootni dalagaa adda addaa irratti baba'an hiika adda addaa kennuuf.Haa ta'u malee “criminal justice is the sum total of society activities to defined it self against the action it defines as criminal.” hiikni jedhu salphaa dha.Hiika kannarraa akka hubannutti sirni haqa yakkaa uummata biyya tokkoo yakkarraa of eeguudhaaf raawwiin raawwatu hundi yaad rimee gabaabaatti ibsu danda'e dha. Hiika kana ka'uumsa gochuudhaan yoo ibsamu sirni haqa yakkaa biyya tokkoo. Seera yakkaa biyyattii, seera deemsa adaba yakkaa, fi seeroota biroo seera yakkaa waliin walitti dhufeenya qaban. Istraateejjiwwan yakka ittisuudhaaf wiixineeffaman gurmaa'ina qaamoolee raawwii ittisa yakkaaraawwatan poolisii fi qaamoota nageenya eegsiisan biroo qaamoolee haqaa namoota yakka raawwatan seeratti dhiyeessuu fi adabsiisuudhaaf akkasumas addabbii kenname hojjirraa oolchuudhaaf kan yaalan kan akka poolisii, abbaa alangaa, manneen murtii, fi mana amala sirreessaa yaad-rimee akaakuuwwan yakkaa, maloota yakki itti raawwatamu, sababoota yakkaa, maloota yakka itti ittifame dhaabbilee eeran, dhaabbilee qorrannoo fi qo'annoo seeraa fi akka waliigalaatti yakka hawaasnis ta'e uummanni mala itti ittisu Sirna jechuun dhimma qindaa'e tokko kan agarsiisu dha.Kanaaf sirni haqaa yakkaa yoo jedhamu sirna qaamooleen haqaa waliin ta'anii uuman jechu dha.Haa ta'u malee qaamni haqaa tokko kan hojjetu tokko kan guufachiisu yoo ta'e sirni haqaa bifa qindaa'een uummameera jechuun hin danda'amu. Qabatama biyyoota heedduu yoo illaalus dhimmi akkanaa kun raawwatamaa akka jiru hubanna.Kanaafuu qaamooleen yakkaa hunduu gahee mataa isaanii waan qabaniif qaamni tokko qaama isa biraa deeggaruudhaan akka waliin deemanii fi tokko kan birootiif barbaachisaa akka ta'e ifa ta'ee kan beekkamu qabu dha. Biyyooni heedduu seera baasuudhaan dhaabbilee yookiin qaamoota haqaa hundeessuudhaan yakka ittisuudhaaf qaamni hundu gahee isaa akka bahu ni taasisu. Kanaaniis nageenya biyya ofii hanga danda'ametti tasgabbeesuudhaaf yaalu jechu dha. Sirni haqaa yakkaa biyyi keenyaas dhimmoota gubbaati tarreeffaman ilaalcha keessa galchuudhaan ol'aantummaan seeraa akka kabajamuu fi mirgi sabaaf sab-lammootaa heera mootummaadhaan goonfatan akka kabajamu taasisu akka qabu dirqamni Heeraa fi seera irraa madde kennameefi jira. Hagguuggii Seeraa Sirni haqaa yakkaa biyya keenyaa tiif bu'uura kan ta'e HMFDRI ti. Heera mootummaa biyya keenyaa boqonnaa sadaffaa keessatti mirgi dhala namaa akka hin sarbamne, sirni fedraalaa akka eeggamu kabachiisuudhaaf dirqamni ol'aanaa sirni haqaa yakkaa tiif kan kenname dha. Akkasumas heera mootummaa boqonnaa sadii keessatti deemsa himannaa yakkaa fi haala qabiinsa shakkamaa ilaalchisee tumaaleen tumaman, akkasumas namootni murtiin balleesummaa aargatan ilaalchisee qajeeltoo sirni haqaa yakkaa itti hooganamu ilaalla. Kanneen keessaa Mirga namoota qabamani /keewwata 19/ Mirga namoota himataman/ keewwat 20/ Mirga namoota too'annoo jala jiranii fi namoota murtiidhaan hiidhaman./keewwat 21/ Seerri yakkaa dubatti deebi'ee kan hin hojjenne ta'uusaa /keewwat 22/ Yakka tokkoon addabbiin yeroo lamaa adabamuun akka hin jirre / keewwat 23/ fi kkf kan tarreeffamu danda'anii dha. Kana jiddu galeeffachuudhaan sirni haqaa yakkaa mirgoota bu'uuraa kan kabachisuu fi mirgoota gidduuttis madaala qixa sirrii ta'e qabachuudhaan kaayyoo heera mootummaa galmaan gahuu qaba. Sirni haqaa yakkaa keessatti seerrii yakkaa iddoo guddaa akka qabu ni beekkama.HMFDRI niis seera yakkaa mootummaan federaalaas ta'ee mootummaan naannoo akka baasan aangoo kenneefi jira.Kanaafu bakka mootummaan federaalaa dhimmoota yakkaa seera hin baasne irratti mootummaan naannoo seera baasu akka danda'u tumamee jira. HMFDRI irratti hundaa'uudhaan bara 1996 seerri yakkaa kan labsame yoo ta'u, seerri yakka kun kutaa qajeeltoowwan bu'uuraa, yakkoota idilee fi danbii darbuu jechuudhaan qoodee kaa'eera. Kanarraa kan hubannu maddi tumaalee seera yakkaa qofa akka hin taanee dha seerootni yookin labsiiwwan biroos of keessaa tumaalee yakkaa haaguganii waan qabaniif labsiiwwan heedduus bu'uura seeraati jechu dandeenya. Seerri yakkaa seera adaba yakkaatiin hoogganama.Seerri adaba yakkaa ammoo bara 1961 kan labsame hanga ammaatti faayyidaa kennaa jira.Haa ta'u malee seeroota yakkaa tokko tokkoof adeemsi addaatti akka baheefis yaadachuun barbaachisaa dha.Akka fakkeenyaattis seera farra malaamaltummaa fi seera ragaa kaasu dandeenya. 3.1.1. Kaayyoowwanii fi Galma Sirna Haqaa Yakkaa Kaayyoo fi galmi dhumaa sirni haqaa yakkaa maali? Seera yakkaa keewwata tokko irratti kan itti aanu tumamee jira. “Kaayyoon seera yakkaa faayyidaa hundaaf jecha nageenya, sirna fi faayyidaa mootummaa biyyattii, fi uummataa eeguu fi mirkaneessuu dha. Galmi seera yakkaa yakki akka hin uummamne ittisuu yoo ta'u, kanas kan godha waa'ee yakkootaa fi adabbii isaanii dursee of eeggannoo kennuudhaan, of eeggannoon gahaa yoo hin taane namootni yakka raawwatan adabamanii yakka biraa akka hin raawwanneef akka of qusatan, namoota biroo akka irraa baratan yookin akka sirraa'an, yookin yakka biraa akka hin raawwanneef tarkaanfiin akka irratti fudhatamu gochuudhaani.” Akka waliigalaati tumaa kana bakka lamatti qoodne otoo ilaallee.Kutaan inni jalqabaa seera, nageenya faayidaa fi mirga kabachisuu akka ta'e yoo ibsu, kutaan lammaffaa ammoo kaayyoo fi galma raawwachiisuudhaaf hojiiwwan qabatamaan hojjatamu qaban tarreessa. Kutaa lammaffaa tumaa kanaa yoo ilaalu dhimmota lama kaaseera.Dhimmi tokkoffaa sababni seerri yakkaa itti labsamu uummatni yakki maala akka ta'e hubatee seericha kabajee akka socha'u fi kaayyoo barsiisu akka of keessatti qabte yoo agarsisu, kutaa lammaffaa ammoo kaayyaa adaba yakkaa kan ibsuu dha. Tumaa kana keessatti qajeeltoowwan adaba yakkaa yakkarraa barachuu, amalaan haaroomsamuu, fi /foo'uu/ adda baasuu/ dha. Adabbiin nama barsiisa yoo jedhamu inni jalqabaa adabamaan yakka biraa akka hin raawwanne, yakki duraa isa barsiisa jechu yoo ta'u, gama biraatin namootni biroo nama adabame kana ilaaludhaan gocha yakkaatirraa akka of qusatan isaan barsiisa jechu dha. Aamalaan haaroomsamu jechuun adabamaan yeroo mana amala sirreessaa turutti leenjii ogummaa adda addaa, leenjii haamilee, fi kkf fudhachuudhaan akka waliigalaatti aamalli akka jijjiramu hojii taasisan dalagu jechu dha. Haaroomsa adabamaa kan fidan keessaa akka dabalataa ti kan caqafamu, seera yakkaa keewwata 191 tin erga murtiin balleessummaa kenname booda bu'uura seera yakkaa keewwata 192 tin otoo hin raawwatamine daangeessuu fi tarkaanfiin kanaafi kana fakkaatan of keessatti qabate jira. Haala kanaan tarkaanfiin mana murtiidhaan fudhatamu aamanamummaa fi kabaja adabamaa ilaalcha keessa kan galche waan ta'eef qajeeltoo adabamaan ofiin of sirreessa ilaalcha jedhurratti kan hundaa'ee dha. Kaayyoon Dhabamsiisu yookin adda foo'uu jedhu kan raawwatamu adaba ajjeechaa raawwachuu yookiin hidhaa dhaan tursiisu dha. Qaamolee Bulchiinsa Haqaa Yakkaa, Ittigaafatamummaa Isaanii fi Adeemsa Bulchiinsa Haqaa Yakkaa Bulchiinsi haqaa yakkaa kutaalee ijoo sadii of keessaa kan qabu yoo ta'u isaaniis: seera raawwachiisuudhaan yakka ittisuu/ hojiin kun haal dureedhaan kan raawwatamu pooliisiidhaani/ dhimmoota yakkaa qorachuudhaan murtii kennuu/ poolisii, Abbaa Alangaa, fi Mana Murtii kan irraati waliin hirmaatan ta'a/ Amala sirreessuu of keessaa qabata. Qaamooleen Bulchiinsi haqaa yakkaa seera yakkaa raawwachiisuudhaaf kan dhaabbatan yoo ta'u ol'aantummaa seeraa mirkanneessuudhaan kan dhaabbatanii dha.Kanaafuu isaaniis dalagaa isaanii yoo raawwatan ol'aantummaa isaanii kabajuudhaan ta'uu qaba. Bulchiinsi haqaa yakkaa keenya nageenyaa fi mirga mootummaa, uummataa, sirnaa, fi kkf yakkii raawwatamuu isaatiin dura yeroo ittifamee dha.Gama biraatiin yakkii tokko erga raawwatamee booda haala bu'aa qabeessaa fi aariifataa ta'een raawwii Bulchiinsi haqaa yakkaa yo jiraate dha. Yakkii Akka Hin Raawwatamne Ittisuu Sadarkaa mootummaa naannoo fi federaalaattii koomishiiniin poolisii kan hundeeffameef yakki hojjetamuu isaatin dura akka ittisan akka ta'ee hagguuggiin seeraa itti hundaa'an ni ibsa. Dhimmi gubbaatti ibsame kun galma ol'aanaa seera yakkaa waan ta'eef kaayyoo fi galmi Bulchiinsi haqaa yakkaa, hanga danda'ammeetti yakkii akka hin raawwatamne ittiisuu dha. Biyyaa adduunyaa kannarra jiran keessaa ittisni yakka bakka lammatti qooddamee ilaalama.Innii tokkooffaa mootummaa fi hawaasni yakkii tokko raawwatmuun isaa dura of yakkaarraa ittiisuudhaaf dalagaan jiru/proactive crime prevention/ yoo ta'u, inni lammaaffaa ammoo hawaasaa fi uummatni yakki erga raawwatamee booda raawwii ittisa yakkaa taasisan/reactive crime prevention/ yaada jedhu of keessaa qaba. Ittiisa yakkaa, yakkii otoo hin raawwatamin dura raawwataman barreessitootni tokko tokko sadarkaa jalqabaatti yakka ittisuu /primary crime prevention/ fi sadarkaa lammaffaa/ secondary crime prevention/ jechuudhaan kan qoodan yoo ta'u raawwii erga yakkii raawwatamee booda adeemsifamu ammoo /third crime prevention/ jechuudhaan ibsu. Kanatti aansuudhaan yakki raawwatamuu isaatin dura tarkaanfii fudhatamuu qabu fi erga raawwatamee booda dhimma jiru kan ilaallu ta'a. 1. Sirna ittisa yakkaa Hojii ittisa yakkaa bu'aa qabeessa akka ta'uuf dhimmii raawwatamu qabu seera yakkaa, poolisiiwwan yakkaa, fi istraatejiiwwan yakkaa baasuu bifa ammayyaa ta'een baasuudhaan hojjiirra oolchuu dha.Kanaafiis hawaasni sanadaa fi meeshaalee yakki itti ittifamu akka beeku seera barsiisuun barbaachisaa dha. Haala kanaan hojiin abbaa alangaa fi pooliisii inni guddaan hawaasni naannoo waa'ee seera yakkaa akka beekuu fi yaakka raawwachuurraa akka of qusatu gochuun dirqama isaanii ta'u qaba. Yakkii akka hin raawwatamneef fakkeenyaaf dhaabbatni tokko dursuudhaan eegumsa cimaa taasisu akka qabu fi dhaabbilee mootummaa baankii, dippoowwan boba'aa dhaabbilee gabaa fi karaa irratti eeguumsii fi to'annoon godhamu qaama yakka dursanii ittisuu keessatti kan ramadamuudha. Kanaafuu qaamni poolisii, miniishaa yookiin waardiyyaan kamiyyuu eegumsii fi /patrol/ lin godhu yakka dursanii ittiisuu akka ta'e hubatamu qaba. Biyya keenya keessatti yakka ittiisuudhaaf qaamni gurmaa'e sadarkaa mootummaa federaalaattiis ta'ee mootummaa naannootii pooliisii dha.Yakki akka hinraawwatmne ittisuu ilaalchisee qaamooleen nageenyaa biroos caqasuun ni danda'ama.Poolisiin dursuudhaan yakkii akka hin raawwatmne gochi taasisu qabatama biyya keenyaa keessatti buaa guddaa akka argamsiise hubatameera.Haa ta'u malee sodaa hawaasni yakki narraatti raawwatama jedhe qabu gutuudhaan hiri'iiseeraa? Kan jedhu gaaffii keessa kan jiruu fi gara fuldurraatti kana sirreesuudhaaf cimanii hojjechu akka qabnu kan hubachisu dha. Kanaafuu guyyaa guyyaadhaan yakka ittiisuudhaaf dalagaan taasifamu akka jirutti kan itti fufu qabuu akka ta'ee fi ittisa yakkaa bu'aa qabeessa ta'e uummuudhaaf: 1. Dhaabbileen mootummaas ta'ee dhaabbileen dhuunfaa waardiyyoota dandeettii yakka ittisuu qaban akka qacaran gochuudhaan hojii eegumsaa fi to'annoo isaanii poolisii waliin walitti fiduudhaan haala itti hojjetan mijjeessu. 2. Waardiyyootni dhaabbata dhunfaa fi mootummaa eegumsi godhan mooraa dhaabbata eegan keessaati kan daangeeffamu qabu otoo hin ta'iin hanga danda'ameen mooraa dhaabbataa eeganiin alas hagguugudhaan yeroo yakki uummamuu danda'uus gargaarsa poolisii haala itti argatan haala mijeessuu qabu. 3. Waardiyyootni dhaabbata dhunfaa fi mootummaa eegumsi godhan haalaan bahaa jiraachu isaanii kutaan/qaamni poolisii to'annoo fi hordoffii sirna itti taasisu diriirsuu. 4. Iddoo jireenyaatti jiraattootni maallaqa walitti qabuudhaan hojeetaa eegumsaa naannoo to'atu kan qaxaratan yookin ofii isaaniitiin sagantaa uummachuudhaan naannoo isaannii kan itti eegan fi hojii kanaafiis poolisiirraa deeggarsaa fi too'annoo ol'aanaa sirna itti argatan diriirsu qaba. 5. Akka waliigalaatti dhaabbiileen dhunfaa, dhaabbileen mootummaa fi jiraattootni sirna nageenya naannoo isaanii eeguurratti akka hirmaataniif carraan banafii qaba, akkasumas baadiyyaa keessattiis qabeenya akka horii, midhaan, fi naannoo jireenyaa hawaasni milishaa gandaa waliin ta'uudhaan nageenya ofii akka eeggatuuf haala mijjeessu. 6. Hawaasni ittisa yaakkaa irrattii hirmaachuudhaan bakka yakki uummameerraa iyyii naaf birmadhaa jedhu akkuma dhagahameen akkaataa qindoomina qabuun hirmaannaa taasiisuudhaan yakkki akka hin uummamneef haala mijaawaa uumuun barbaachisaa dha. Gama biraatiin naannoowwaan eeguumsii cimaa ta'e bakka barbaachisa jedhamee yaaddamutti yakkoota akka hannaa, saammichaa fi kkf akka hin uummamneef qaamooleen nageenya kabachiisan itti gaafatammuummaa akka qabaatan gochuun seeraan haagguuggii kennuudhaan raawwii keessa seenuun barbaachisaa dha. Akka waliigalaatti hogguu ilaallamu sadarkaa jalqabattii hojii yakka ittisuu raawwachuuf hojiiwwan eegumsaa fi hordoffii raawwatamuu qaban haala ittigafatamummaa qabuu fi kutaa hawwaasaa hunda hirmaachisuun raawwachuuf hojii human poolisii adda dureen hogganuu fi qindeessuu raawwachuuf hojii haala addaa naannoo tokko tokkoo keenyaa bu’uureffate nannoo keenyatti hojjachuu qabna. Hojiiwwan yakka ittisu lammaffaan hojiiwwan yakka ittisuu sadarkaa tokkoffaa hogguu raawwatamu ta’eewwan irra deddeebiin mul’atan; yakkoota daangaa yeroo tokko keessatti naannoo tokko keessatti raawwataman; gosa yakkoota; haala raawwii isaanii; miidhamtoota yakkichaa ykn qabeenya yakkichi irratti raawwatame; haala dhuunfaa namoota yakkichaan shakkamanii; qohiiwwan yakka raawwachuuf taasifaman; iddoo yakkamtoonni itti dhokatan; sarara walqunnamtii fi gurmaa’ina raawwattoota yakkaa beekuuf odeeffannoo gahaa ta’e sassaabuu fi xiinxaluudhaan yakoota fuulduratti raawwatamuu danda’an tilmaamuun yakkoonni osoo hin rawwatamin karaa seera qabeessaan jidduulixuudhaan soda yakkaa hirrisuuf hojii yakka ittisuu hojjatamuu dha. Hojiin yakka ittisuu lammaffaan hojii baratamaan guyya guyyaan eeggumsa ykn paatroolii gochuu irraa adda isa kan godhu yakkoota akkamii? Naannoo akkamiitti? Yoom? Eenyuun raawwatamuu akka danda’u dursanii tilmamamuun hojii yakka ittisuu yakkichi osoo hin raawwatin karaa adda addaatiin jiddulixuu gaafatu ta’uu isaati. Karaa kanaan biyya keenyatti ergama hojii yakkaa shororkeessitootaa fi keessa lixxoota( sargoo gabbooch) yaadaa fi qophii isaanii hordofuudhaan qophii isaanii gochaatti osoo hin jijjiirin too’annoo jala oolchuun hojiin yakka ittisuu rawwatamaa jiru akka fakkeenyaatti kaasuun ni danda’ama.Haata’u malee ammas taanaan hojiin yakka ittisuu sadarkaa lammaaffaa hojii irra oolchuuf hojiin raawwatamaa jiru yakkaa fi soda yakkaa sadarkaa barbaadamuun sadarkaa hirrisu irra gahee jirra jennee dubbachuu hin dandeenyu. Keessattuu hojiin yakka ittisuu sadarkaa lammaffaa gosa ittisa yakkaa odeeffannoowwan sirnaan sassaabuun xiinxaluudhaan sababoota yakkaa adda baasuu fi tooftaawwan ittisaa diriisuu gaafatu waan ta’eef: 1. Waa’ee qophii fi yaadonni raawwii yakka taasifamaa jiraachuu isaanii sochiiwwan shakkii keessa kan nama galchan madaaluun sirna hawaasni poolisiif odeeffannoo itti kennu uumuun; 2. Yakkoota raawwatamanii fi poolisiin galmaa’an himannoo dhiyaatee yakkoon murtii argatan ji’an, ykn ji’oota jahaan ykn waggaadhaan walitti qabamanii haalli itti qabamanii fi itti xiinxalaman wiirtooleen odeeffannoo fi qo’annoo yakkaa sadarkaa biyyaa fi naannoleetti gurmeessuun; 3. Qophiiwwanii fi gurmaa’inaawwan yakkaa fi sarara odeeffannoo yakkoota argachuuf hojiiwwan hordoffii odeeffannoo cimaa taasisuu fi yeroo fi iddoo bu’a qabeessa eeguudhaan bu’uura seeraatiin jidduulixuudhaa; 4. Bu’uuraalee hawwaasaa raawwii yakkaatiif sababa ta’an kan akka hiyyummaa, hoji-dhabdummaa, araada wantoota sammuu namaa hadoochanii fi dhugaati fi kkf balleessuu kan danda’an sagantaawwan hawas-diinagdee wixineessuun mootummaan, qaamoleen mit-mootummaa fi hawaasni raawwii isaatiif gahee isaanii akka gumaachan gochuudhaan yakka ittisuuf hojiiwwan hiikkaa qaban raawwachuun yakkaa fi soda yakkaa hirrisuun barbaachisaa dha. Akka waliigalaatti sadarkaa biyyaa fi naannootti hojiiwwan yakka ittisuu sadarkaa tokkoffaa fi lammaffaa karaa bu’a qabeessa ta’een raawwachuuf kan nu dandeessisanii fi adeemsa keessa shooraa fi hirmaannaa mootummaa; dhaabbilee mootummaa, dhaabbilee dhuunfaa fi namoota dhuunfaa, akkasumas gosaa sagantaawwan hawaasummaa fi diinagdee kaayyoo yakkaa fi soda yakkaa hirrisuu qabanii fi tooftaawwan itti raawwatan haala guutuu ta’een kan qabatu “istiraateejii ittisa yakkaa” bocuudhaan haala qabatamaa naannootiin walsimsiisuun sirnaan hojii irra oolchuuf hojjachuun qaama sirna haqaa yakkaati. Hojiin kun gosootaa fi amaloota yakkoota rawwatamanii; jabana ammaa haalli raawwii yakkaa fi haalli dhuunfaa raawwattoota yakkaa amalaa fi boca addaa qabataa dhufe kanatti haala rakkoo fi qormaata kana dandamachuu dandeessisuun gurmaa’ina, hojimaataa fi tooftaawwan yakka ittisuu dandeessisan haala tarkaanfii qabatamaa fudhachuu dandeessisaniin ammas irra deebi’amee fooyya’uu qabu. Kaayyoo fi galmi sagantaa fooyya’iinsa sirna haqaa biyya keenyatti raawwatamaa jiru dandeetti yakki osoo hin raawwatin ittisuu ijaaruu hogguu ta’u; gama kanaan haala bu’aa kana fiduun hojjatama kan jiru hogguu ta’u; fooyya’iinsi kun yeroo tokko hojjatamee kan dhaabbatu osoo hin ta’in sadarkaa sadarkaan hojiin dandeetti ittisuu ijaaruu bu’aa fidaa kan deemu ta’uun isaa hubatamuu qaba.Gama kanaa lammiiwwan qaamolee haqaa keessatti hirmatan hundinuu gahee mataa isaanii bahuu akka qabu dhimma jala muramuu qabuu dha. Ibsama Adeemsa sirna haqa yakkaa Raawwii yakkaa Booda jiru Ibsama Adeemsa Qorannoo fi Himannoo Yakkaa Yakki erga raawwateen booda nama yakka raawwachuun balleessummaa qabu addaan baasuu fi qabeenya fudhatame deebisiisuuf qorannoon yakkaa gaggeeffamu; nama balleessummaa qabu qaama alloogawaa fi bilisa ta’een adabsiisuu adeemsi himannoo fi falmii taasifamu; himatamaan balleessaa erga jedhameen booda dabbii fi tarkaanfiiwwan ofeeggannoo murtaa’anii fi adabbii fi tarkaanfiiwwan murtiidhaan murtaa’an raawwachiisuun balleessitoota sirreessuun lammii gaarii gochuuf hojiiwwan raawwii murtii hojjataman gara tokkoon namoota yakka raawwachuuf fedhii fi manaaba qaban ofeegannoo qabatamaa kennuun yaada yakka raawwachuu akka dhiisan gochuun; sadarkaa lammaffaa irratti immoo yakka raawwattoonni dandeetti yakka raawwachuu akka hin qabaanne gochuu fi yakkamtoota irra deddeebiin yakka raawwatan hirrisuun adeemsa yakka ittisuu keessatti shoora mataa isaa gumaacha. Gochi yakki erga raawwatameen booda qaamolee haqaatiin raawwatamu kun sirnaa fi haala bu’a qabeessa ta’een yoo raawwatame gama yakkaa fi sodaa yakkaa hirrisuutiin gahee ol’aanaa waan qabuuf akka hojii yakka ittisuu sadarkaa sadaffaatti kan laakka’amuu dha. Gochi yakkaa tokko yoo raawwatame ykn raawwatamuu isaatiif shakkiin yoo jiraate shakkamaan yeroo jalqabaatiif kan qunnamu qaama qaamolee haqaa kan ta’e poolisii dha.Poolisiin akkuma haala isaatti shakkamaa qabuudhaanii fi yeroodhaaf too’annoo ofii jala oolchuun jechi isa irraa fuudhuun yakkoonni biro akka hin raawwatamne tarkaanfiiwwan barbaachisaa akka fudhatu eeggama. Gama kanaan qaamoleen seera raawwachiiftuu seera yakkaa raawwachiisuuf, sirna, seeraa fi nageenya kabachiisuuf yeroo barbaachisaa ta’ee argametti human akka fayyadamuu danda’an aangoon kennameefii jira. Itoophiyaatti qorannoo yakkaa kan jalqaban dhaabbilee poolisii sadarkaaa federaalaa fi naannootti gurmaa’an hogguu ta’an dhaabbileen poolisii bulchiinsa magaalaa Finfinnee fi Dirree Dawwaatti hundeeffamanis aangoo walfakkaataa qaban. Poolisiin qorannoo yakkaa kan godhu: • Yakki raawwatamuu isaa mirkaneeffachuuf; • Yakki raawwatee yoo argame namoota yakkaan shakkaman adda baasuun qabuuf; • Yakka raawwattoota ragaa murtiidhaan iittigaafatamaa gochuu isaan dandeessisu sassaabuu fi bu’aqabeessuummaa adeemsa himannoo fi murtiitiif deeggarsa barbaachisaa gochuuf; • Qabeenya yakkaan fudhatame hordofuun qabuu; fi • Namoota yakkaaf saaxilaman baraaruufii dha. Poolisiin hogguu qorannoo yakkaa gaggeessu haala ol’aantummaa seeraa kabajuun ta’uu qaba.Durumaayyuu akkuma seera yakkaa raawwachiisuuf aangoon kennameef; gochichas hogguu raawwatu ol’aantummaa seeraa haala kabajuu fi hanga danda’ameen mirgi namoota akka hin sarbamne tattaaffii gochuu qaba jechuu dha.Gama kanaan: 1. Ganaa qorannoo yakkaa hogguu jalqabu dhugumaan dhimmi yakkaa jiraachuu isaa mirkaneeffachuu qaba; dhimma hariiroo hawaasaatii namni hidhamuu waan hin qabneef jalqabuma dhimmichi kan yakkaa ta’uu isaa ofeeggannoo gochuu qaba; 2. Shakkamaa too’annoo jala oolchuuf sababa gahaa qabaachuu akka qabu yaaduu fi murteessuu qaba; 3. Bu’uura seeraan ibsameen hanga danda’ameen mirgi wabummaa shakkamaa akka kabajamu tattaaffii gochuu qaba; 4. Qorannoo yakkaa ofii isaatii galma akka hin ta’in, kanaaf immoo karaa adda addaatii yakkichi raawwatamuu fi raawwatamuu dhabuu mirkaneessuun ququllinaan hojjachuu qaba. Kana yoo hin ta’in namoonni yakka hin raawwatin sirnaan ala mirgi isaanii akka sarbamu; karaa biraatiin yakkichi haguuggame yakka raawwataan osoo hin adabamin halli itti miliqu ni uumama; 5. Qabeeny gocha yakkaatiin fudhataman hordofuun qabuun deebisuun barbaachisaa dha.Kana yoo ta’ee dha sirni haqa yakkaa bu’aqabeessa kan ta’u.Kanaaf namni kamiiyyuu firii gocha yakkaatiin fayyadamaa ta’uu hin qabu qajeeltoo bu’uuraa jedhu hojii irra oolchuuf sosso’uu gaafata; 6. Namoonni yakkaaf saaxilaman akka qabsiisaatti ykn wabummaatti kan qabataman yoo ta’e, isaan balaaf saaxilaman kanneen baraaruu fi gargaarsa barbaachisaa gochuufin dirqama sirni haqichaa gaafatuu dha. Qorannoon yakkaa raawwatamee ragaan erga sassaabameen booda adeemsi qulqulleessuu /screening stage/ sirna haqaa yakkaa keessatti hojii raawwatamuu qabuu dha.Akkuma sirna seeraa biyyoonni hordofaniitti sirni ququlleessuu: • Abbaa alangaa qofaa akka hojjatamu aangoo kan kennan; • Mana murtii fi shangoodhaan(jury) akka raawwatamu kan taasifaman; • Lameenuu adeemsa ququlleessuu keessatti akka hirmaatan halli itti godhan muudachuu danda’a. Sirna seeraa amma qabnuun ragoota qorannoo yakkaatiin sassaabame madaaluun: • Himatamaa irratti himannoo dhiyeeffachuuf; • Himatamaa irratti murtii himannii dhiyaatuu hin qabuu; • Qorannoon dabalataa akka godhamuu fi ragaan dabalataa akka sassaababu angoon ajaja kennuu kan qabu abbaa alangaati. Kanaafiidha sirna seeraa keenyaatti dhimma yakkaa iratti abbaan alangaa dhaabbata hojii abbaaserummaa isa jalqabaa raawwatuu dha kan jedhamuuf. Dhimma daa’immanni balleessaa qabanii fi yakka malaammaltummaa ilaallatu ilaalchisee adeemsa dhagaha himannoo duraa yoo ta’e malee aangoon ykn hojiin qulqulleessuu gutumaan guututti seeraan abbaa alangaatiif kan kennamee dha. Haata’u malee daa’imman balleessaa qaban irratti yakkaa waggaa kudhan oli adabsiisuun himannoo dhiyeeffachuuf abbaan alangaa eeyyama mana murtii argachuu akka qabuu fi yakkoota malaammaltummaa ilaalchisee manni murtii adeemsa himannoo duraatiin sirrummaa himannoo abbaa alangaa falmii idileetiin dura sirni seeraa adeemsa qulqulleessuu irratti hirmaachuu fi murtii barbaachisaa kennuu dandeessisu ni jira. Adeemsa gocha yakkaa qorachuu keessatti poolisii fi abbaa alangaatiin ala qaamoleen haala adda ta’een hojima kanaaf jecha hundaa’an ni jiru.Isaanis yakka malaammaltummaa qorachuu fi himachuuf sadarkaa federaalaa fi naannooleetti komishinoonni namusaa fi farra malaammaltummaa kan hundeeffaman hogguu ta’u; raawwii gibiraatiin walqabatee yakkoota raawwatan abbaan taayitaa galiiwwanii fi gumrukaa aangoo qorachuu fi himachuu ni qaba. Adeemsa qulqulleessuu keessatti abbaan alangaa galmeen qorannoo poolisii dhaqabee guyyoota 15 keessatti seera deemsa falmii yakkaa keessatti filaannoowan murtii jiran keessa isa tokko murteessuu kan qabu hogguu ta’u; sababoonni abbaan alanagaa galmee qorannoo poolisii itti cufu seera deemsa falmii yakkaa kwt. 39 fi kwt. 42 jalatti tumamanii jiru. Seeri yakkaa sirnoonni dhimmoonni iyyata dhuunfaatiin qofa himannoo irratti jalqabuu qabuu fi gama biraatiin sadarkaa cimina isaaniitiin iyyanni dhuunfaa dhiyaachuu baatus himannoon irratti jalqabuu danda’u akka jiran kaayee jira. Himannoo bu’uura iyyata dhuunfaatiin jalqabu poolisiin erga fuudheen booda abbaa alangaatiif ni dabarsa.Poolisiin ofii isaatii himannicha cufuu hin danda’u.Abbaan alangaa kan hin himachiifne yoo ta’e kanuma iyyataa dhuunfaatiif ibsuu qaba. Iyyataan dhuunfaa baasii mataa isaatiin falmicha gaggeessuu ni danda’a. Biyya keenyaatti himatamaan abbaa alangaa waliin dubbachuun piliibaargeeyingiin kan eeyyamamu hin turre.Haata ‘u malee dhiheenya kan qaamoleen haqaa hogguu BPR hojjatamaa jiruun gama rakkoo sirni haqaa yakkaa qabu hiikuutii piliibaargeeyingiin akka furmaataatti dhiyaatee hojiirra oolchuuf yaaliin godhamaa jira. Adeemsa Falmii Yakkaa fi Kenniinsa Murtii Sirna haqaa yakkaa keenya keessatti adeemsa kana keessatti qaamoleen hirmaatan baay’ee hogguu ta’an isaan ijoon abbootii seeraa, abbootii alangaa, himatamaa ykn abukaattoo ittisaati. Abbaan seeraa manneen marii federalaa ykn naannootiin kan muudamu hogguu ta’u seera kan beeku, heera mootummaatiif amanamaa kan ta’e akka ta’utti eeggama.Hojiin isaa muummeen falmiin haala mirgaa fi faaydaa falmitootaa eeguun adeemsifamee adeemsa keessa firii dubbii ragaan mirkanaa’e bu’uureffachuun seera rogummaa qabu caqasuun murtii kennuu dha. Heera Itoophiyaa jalatti himatamaan hanga murtiin balleessummaa irratti kennamutti qulqulluu akka ta’eetti laakka’ama.Adeemsa falmichaas hogguu ilaallu abbaan alangaa himannoo dhiyeeffatee ragaa dhiyeeffatee erga dhaggeessifateen booda hubachiisuun isaa mirkanaa’eeti himatamaan ragaa ittisaa akka dhiyeeffatu kan godhamu. Gama kanaan dhaddacha irratti shoora guddaa kan taphatan abbaa alanagaa fi abukaattoota waan ta’eef sirni advaarsarii sirritti ol bahee kan mul’atuu dha.Kanaaf dhimmicha irratti kan murtaa’u falmiiwwan falmitootaa dhagahamee gama firii dubbii fi seeraatiin falmii irra caalmaa qabutu fudhatama argateeti. Abbaan alangaa ogeessa seeraa hogguu ta’uu dirqama yakka raawatame hubachiisuu,raga dhiyeeffachuu fi himatamaan balleessaa qabachuu mirkaneessuu qaba.Haata’u malee gosa yakkootaa muraasa irratti fakkeenyaaf yakka malaammaltummaa ,qabeenya fudhachuu fi hanna ilaalchisee abbaan alangaa wantoota qabatamaa(material elements) hubachiisuu yoo danda’e haalli sammuu yakkicha hundeessu waan tilmaamamuuf haalli dirqamni hubachiisuu himatamaatti itti naanna’us akka jiru beekuun barbaachisaa dha. Abbaa alangaa fi himataan dhimma hariiroo hawaasaa walmaku hin qaban.Lameenuu himattoota ta’anis abbaan alangaa dirqama seera kabachiisuu waan qabuuf mirgi himatamaas akka kabajamuuf itti gaafatamummaa ni qaba. Abukaattoon ittisaa himatamaa gorsa.Himatamaa waliin ta’uudhaan adeemsa falmii keessatti himatamaan akka hin miidhamne istiraateejii baasuun ykn bocuun himatamaa kan gargaaruu dha. Abukkaattoon himatamaa ragaa abbaa alangaa saaxiluudhaan dadhabina isaanii agarsiisuun adabbiin hin mallee himatamaa irratti akka hin murtoofne ni ittisa. Himatamaan ofiif abukaattoo dhaabbachuu yoo dadhabe mootummaan haqni ni jallata jedhee yoo tilmaame abukaattoo dhaabuufii akka qabu heericha keessatti ifaan tumamee jira. Adeemsa dhagahaa fi falmii yakkaa keessatti mormiiwwan sadarkaa duraa himatamaan dhiyaatu, mormiiwwan abbaan alangaa fi himatamaan bu’uura seera deemsa falmii yakkaa kwt.146 tiin dhiyeeffatan irratti manni murtii jalmurtii kan kennu hogguu ta’u. Dabalataanis manni murtii ragaa abbootii alangaatiin dhiyaate erga dhagaheen booda ragaan abbaan alangaa himatamaa balleessaa qabaachuu mirkaneessuu hin danda’u jedhee yoo yaade himataman of irraa ittisuu osoo hin barbaachifne bu’uura seera deemsa falmii dhimma yakkaa kwt. 141 tiin bilisa akka ta’u murteessa. Manni murtii himatamaan akka ofirraa ittisu yoo ajaje raga ittisaa himatamaa erga dhagaheen booda madaaluudhan • Himatamaan yakka himannoo keessatti kan raawwatee fi balleessaa akka ta’e ykn • Himatamaan keewwata abbaan alanagaa caqasuun himate osoo hin ta’in kan biraa jalatti balleessaa akka qabu ykn Himataman sababoota balleessa itti hin taane tarreessuun murtiidhaan bilisaan kan gaggeeffamu ta’a. Adeemsonni olitti ibsaman adeemsa kennii nsa murtii dhimma yakkaa guyya guyyaan gaggeeffamu keessatti kan raawwataman akka ta’an hunda keenyaafuu ifa ta’uu qaba. Adeemsa Adabbii Murteessuu Sirna haqaa yakkaa keessatti yaadrimeen “adabbii” jedhu jecha namni tokko seera yakkaa biyya tokkoo darbuudhaan balleessaa sababa hojjateef qoqobbii mirga isaa irratti gatamu ykn mirga dhabsiisuu kan agrasiisuu dha. Haata’u malee biyya kamittuu namani seera yakka darbuudhana balleessaa raawwate irratti qoqobbiin mirga isaa irratti gatuun ykn mirga isaa dhabsiisuun akka galma isa dhumaatti qabatameetii miti.Inummaayyuu kaayyoo fi galmi adabbiin balleessitoota irratti kennamuu fi raawwatamuu nagaa fi tasgabbii mootummaa fi hawaasaa kabachiisuu dha. Biyya keenyattis raawwiin adabbii manneen murtii keenyaan murtaa’uu nagaa fi tasgabbii hawaasaa kabachiisuuf gahee isaa akka gumaachu xiyyeeffannoon ilaallamuu fi madaalamuu kan qabuu dha. Akka waliigalatti murtiin adabbii balleessitoota irratti kennaman sadarkaa jalqabaatti yakka rawwattoota ta’ee namoonni biroo yakka raawwachuu iraa akka of qusatan gochuun yakki akka hirratu taasisuu fi “Detternt Effect”itti qabaachuu danda’uu; sadarkaa lammaffaa irratti balleessitoonni amala isaanitiin hamaa, balaafamaa ykn yakkamtoota irra deddeebi’oo hogguu ta’an yakkamtoonni yakka biraa raawwachuu fi carraa fi muudannoo akka hin arganne gochuu jechuun disablement,incapacitation or preventive punishment kan jedhu yaada keessa kan galche; sadarkaa sadaffaa irratti kaayyoo balleessitoota barsiisuu fi sirreessuu galmaan kan gahuu fi adeemsa murtii fi raawwii adabbii bu’aawwan cimdii kanneen fiduun ol’aantumma seeraa mirkaneessuun nagaa fi tasgabbii hawaasaa haala mirkaneessuun raawwatamuu qaba. Kanneen olitti ibsaman irratti dabalataan manneen murtii murtii adabbii hogguu murteessan: • Qajeeltoo seerummaa(principle of legality) • Qajeeltoo kabajamuu mirga namni kamiiyyuu adabbii fi raawwii adabbii farra namoomaa fi salphisaa ta’erraa bilisa ta’uu • Qajeeltoo murtii adabii sadarkaa nama dhuunfaatti malee garee ykn gosa tokko irratti jimladhaan murteessuu irraa of qusachuu, • Adabbiin gocha balleessaa raawwatameen walgichisiisuun osoo hin guddatin ykn hin xiqqaatin qajeeltoo “the principle of proportionality ” hordofuu, • Qajeeltoo haala dhuunfaa yakkamaa yaada keessaa galchuun adabbii murteessuu fi • Qajeeltoo adabbiin yakkaa haalaa fi adeemsa ummataaf ifa ta’een murteessuu bu’uureeffachuun murteessuu fi raawwachiisuun barbaachisaa dha. Qajeeltoo bu’uuraa adabbii keessaa tokko qajeeltoo walgituu adabbiiti.Abbootiin seeraa adabbii hogguu murteessan gocha balleessaa raawwatame waliin kan walgitu ta’uu isaa mirkaneeffachuu qaba.Adabbiin haala dhuunfaa yakkamaa waliinis wal gituu akka qabu seera yakkaa mootummaa federaalaawaa dimokraatawa ripaablika Itoophiyaa kwt.88 jalatti tumamee jira. Gochoota yakka akka ta’anii fi hin taanee fi hanga adabbii hordofsiisan murteessuuf aangoo kan qabu qaama seera baaftuuti.Haata’u malee seera baaftuun haala yakkamtoota hundaa dhiyeessuun itti qoratuu fi haala balaafamummaa yakkamaa, seenaa isaa, sababoota yakka raawwatu taasisan fi kkf…haalli itti mirkaneeffatu waan hin jirreef ulaagaawwn muraasa keessattuu gochi yakkaa tokkoon tokkoon isaa balaa haawaasa irraan gahu ykn hanga miidhaa yaada keessa galchuun yakkoota adda addaatiif adabbii adda addaa ni tuman Gama biraatii gochi yakkaa tokko miidhaan inni hawaasa irraan gahe ykn hangi miidhaa; sadarkaa balafamummaa fi balleessummaa yakkamaa fi haallan walfakkaatan yaada keessa galchuun ulaagaawwan seera baaftuun seeraan kaaye fayyadamuun yakkoota tokko tokkoof adabbii barbaachisaa fi walgitu murteessuu kan danda’an manneen murtiiti.Kanaaf daangaa seera baaftuun kaaye bira osoo hin darbin ulaagaawwan taa’an fayyadamuun yakkamtoota hundaaf adabbii barbaachisaa fi walgitu murteessuun barbaachisaa dha. Qajeeltoon bu’uuraa adabbiin walqabatu lammaffaan yakki tokko yeroo tokko qofa nama gaafachiisu ta’uu isaati. HMFDRI kwt.23 jalatti “namni kamiiyyuu yakka bu’uura seeraa fi sirna seera yakkaatiin ittin himatamee murtii isa dhumaatiin balleessummaan isaa yoo mirkanaa’e ykn bilisaan itti gaggeeffameen irra deebi’amee hin himatamu hin adabamu”jechuun tumameera.Seera yakkaa haaraa jalattis namni tokko yakka tokkoon yeroo lammataaf himatamuu fi adabamuu akka hin qabne tumameera. Yakki tokko yeroo tokkoon oli akka hin himachiifnee fi hin adabsiifne heeraa fi seera muummee jalatti tumamuu isaatiif sababa gahaatu jira. Tumaa seera yakkaa hunda keessatti yakki tokkoon tokkoon isaa adabbii akkamii akka hordofsiisu tarreeffaman kan tumame waan ta’eef yakka yeroo tokko raawwatameef seera baaftuun haallan adda addaa yaada keessa galchuun adabbii gahaa ykn walgitaa dha jedhee amanu kaayee jira.Kanaaf yakkamaan tokko yakka tokkoon himatamaee adabbiin irratti murtaa’ee adabichas raawwatee osoo jiru namuma sana yakkuma sanaaf himachuun ykn adabuun hawaasa irratti badii ol’aanaa affeeruu ta’a. Seera yakkaa jalatti akka ibsametti adabbiiwwan gosoota adda addaa hogguu ta’u: adabbii du’aa, hidhaa, adabbii maallaqaa, hojii humnaa, fi iddoo murtaa’een ala akka hin sossoone daangessuu ni dabalata. Yakkamtoonni Adabbi Akka Fudhatan Gochuu fi Sirreessuu Balleessaan isaanii mirkanaa’ee yakkamtoonni adabbiin irratti gatame kan deeman gara mana amala sirreessaati.Itoophiyaa keessaa sadaraa federaalaa fi naannootti manneen amala sirreessaa ni jiru.Adabbiin sirreeffamaa ijoon hidhaa ykn adabbii hidhaati. Manneen amala sirreessaa adabbii raawwachiisaa qofa osoo hin ta’in yakkamtoonni sirreeffamuun lammii gaarii ta’anii itti bahan taasisuuf hojjachuu qaban. Adabbiin bifa hidhaatiin kennamu kaayyoowwan galmaan gahu ni qaba. Tokkoffaa yakkamtoota hawaasaan addaan baasuun yakka biraa akka hin raawwanne gochuu dha.Haata’uuti hidhaa akka meeshaa haaloo ittiin bahanitti hawaasni Itoophiyaa fudhatan salphaa miti.Haala kanaan hawaasni haqni bahee jiraa baga kan itti jedhuu dha. Galmi inni biraa yakkamtoonni of sirreessanii ykn baratanii carraa lammii sirnaa fi seeraa kabaju ta’uun itti bahan kan itti argatanii dha.Gama biraatiin carraa mana barumsaa fi carraa hojii mana amala sirreessaa keessatti akka argatan taasisa.Hojii isaanii irraayis galii akka argatan ni godhama. Dhaabbileen amantaa manneen amala sirreessaatti argamuun naamusa gaarii barsiisuuf ni sosso’u.Yakkamaan turtii isaa keessatti barachuu fi fooyya’uun isaa yoo hubatame haalli amakiroon itti gadilakkifamus ni jira. Hoggantoonni hojjii fi hojjattoonni mana amala sirreessaa qabiinsa namoomaa sirreeffamootaa ilaalchisee ittigafatamummaa qaban xiinxaluun dura ergamaa fi ittigaafatamummaa manneen amala sirreessaa irratti hubannoo horachuu qabna: • Ergamni jalqabaa manneen amala sirreessaa ajaja adabii manneen murtii fudhachuun sirnaan raawwachiisuu dha. Kana jechuun manneen amala sirreessaa ofii isaaniitiin adabbiin yakkaa murteessan hin jiru jechuu dha.Garuu adabbiiwwan manneen murtiitiin kennaman sirnaan raawwachiisuun nageenyaa fi tasgabbii haawaasaa, biyyaa fi mootumma kabachiisuu qaamolee mootummaa dirqama ol’aanaa qabanii dha; • Manneen amala sirreessaa ergama adabbiiwwan manneen murtiitiin kennaman sirnaan raawwachiisuun nageenyaa fi tasgabbii haawaasaa, biyyaa fi mootumma kabachiisuu kan bahan namoonni too’annoo jala jiranii fi murtiin hidhaman hogguu mana amala sirreessaa turan yeroo, humnaa fi beekumsa isaanii hojii ijaaraa ta’e irratti akka oolchan gochuun barumsa qalamaa fi ogummaatiin akka gabbatan gochuun gorsa hawaasummaa fi xiin-sammuu gahaa kennuufiidhaan balleessitoonni sirraa’anii lammii gaarii ta’anii akka bahan taasisuu dha. Kanaaf kaa hojiin ijoon manneen amala sirreessaa balleessitoonni tajaajila haaroomsaa gahaa argatanii balleessaa isaanii irraa gaabbuun lammii gaarii ta’uun akka bahan tasisuun yakkamtoota irra deddeebi’oo hirrisuun nagaa fi tasgabbii hawaasaa mirkaneessuu ta’a. • Manneen amala sirreessaa ajaja fi murtiiwwan manneen murtii hogguu raawwachiisan mirgootaa fi bilisummaawwan bu’uura nammoota murtii mana murtiitiin too’annoo jala jiran kabajuu fi kabachiisuuf dirqama ni qabu.Namoonni eegumsa jala jiranii fi murtiin hidhaman mirga adeemsaa heera mootummaa kwt. 19 fi 20 jalatti mirkanaa’eefiin dabalataan mirga nageenya qaamaa isaanii qabiinsa al-namoomaa fi hammeenyummaa guutame irraa mirga bilisa ta’uu, mirga kabajaan namoomaa isaan haala kabajameen qabuu,maatii isaanii, waahela isaanii fi abukattoo isaniitiin mirga wal arguu akka qaban heera mootummaa kwtt, 16, 18 fi 21 ilaaluun hubachuun ni danda’ama. Akka waliigalaatti sirnoota heeraa fi dimokraasii yeroo ammaa keessa jiru keessatti ergamaa fi ittigaafatamummaan manneen amala sirreessaa ajaja fi murtiiwwan manneen murtii raawwachiisuun tajaajila eegumsaa, haarumsaa fi barumsa kennuun nagaa fi tasgabbii hawaasaa, biyyaa fi mootummaa mirkaneessuun mirgootaa fi bilisummaawwan bu’uura nammoota murtii mana murtiitiin too’annoo jala jiran kabajuu fi kabachiisuun balleessitoonni sirraa’anii lammii gaarii ta’anii akka bahan taasisuu dha. Hoggantoonni fi hojjattoonni mana amala sirreessaa sochii ergamaa fi ittigaafatamummaa kana bahuuf godhan keessatti rakkoowwanii fi qormaattonni baay’een isaan qunnamuu ni danda’a.Haata’u malee maddaawwan, ulfinaa fi furmaanni rakkoowwanii fi qormaattotaa adda adda kan ta’ee fi sadarkaa sadarkaan kan hiikkamaa deemuu waan ta’eef bu’uura kanaan hiikuuf tattaaffii gochuu qabu. Dirqama Mirgoota Sirreeffamtootaa Kabajuu fi Kabachiisuu Hoggantootaa fi Hojjatoota Mana Amala Sirreessaa Murtiidhaan namoonni too’annoo ykn eeggumsa jala jiran mirgoota kabajamuufii qabu ni qaban.Mirgoonni kunniin tajaajila gahaa nyataa, ciisichaa, fi yaalaa argachuu qofa irratti kan murtaa’ee miti. Dabalataan sirreeffamtoonni: Mirgi loogii fi garaagarummaa sanyii, amantaa fi hawaasummaa irraa eeggamuu; Mirga qabiinsaa fi adabbii al-namooma ta’e irraa eeggamuu, Murtiin du’aa sirnaan yoo raawwateen ala mirga lubbuun jiraachuu, Mirga firaan daawwatamuu, xalayaanis ta’ee karaawwan biraatiin walqunnamuu, Waa’ee qabeenya isaa/isii dhaamoo gochuu, Mana amala sirreessaa tokkoo isa kaanitti mirga naanna’uu, Mirga maallaqa qabate/tte imaanaan kaayachuu, Namoonni murtiin hidhamani fi too’annoo jala jiran hojiiwwan galii maddisiisuu danda’an irratti mirga bobba’uu, Mirga odeeffannoo argachuu, Namoonni murtiin hidhamani fi too’annoo jala jiran waldaalee galii maddisiisuu danda’aniin gurmaa’uu, Mirga iyyannoo dhiyeeffachuu fi iyyannichaaf deebii argachuu, Mirga bilisummaa amantaa fi amantii Mirga himannoo naamusaa fashaleessuu fi of irraa ittisuu, fi Gaafa gadilakkifamu mirga siinqii fi maallaqa geejjibaa maatii isaatti ittiin galu argachuu. Akka qabu qajeelfa idil-addunya qabiinsa sirreeffamtootaa fi danbiiwwan qabiinsaa fi murtii sirreeffamaa biyya keenya nannoo tokko tokko keessatti tumaman irraa ni hubatama. As irratti manneen amala sirreessaa eegumsa sirreeffamtoota sirreessuu fi nageenya isaanii mirkaneessuu dandeessisu gochuuf akka mijeessuu daa’imman balleessaan gurguddaa iraa, dubartoota dhiira iraa, kan hidhaa salphaan hidhaman isaan hidhaa cimaan adabaman iraa, isaan du’an adabaman isaan kaan iraa, isaan beellama irra jiran isaan irratti murtaa’e iraa; akkasumas isaan irratti murtaa’e akka ulfina murtii isaaniitiin bu’uura adabbii fixuuf yeroo isaan hafuutiin ramaduun tajaajila eegumsaa fi sirreessuu kennuutu isaan irraa eeggama. Kanaaf sirreeffamtoota sadarkaa ykn ramaddii adda addaatiif eegumsaa fi tajaajilli haarumsa garaagara ta’uun isaa falmisiisaa miti.Bu’uura kanaan hogguu ilaallu sirreeffamtoota, saalaan, sanyiin, ilaalcha siyaasaatiin, hawaasummaatiin, amantaa fi wantoota adda addaa bu’uureffachuun garaagarummaa fi loogii uumuudhaan garaagaraa dha. Manneen amala sirreessaa bu’uura seeraatiin too’annoo fi hordoffii cimaa fi laafaa gochuu, mirga tajaajila haarumsaa fi gorsaa adda addaa kennuu qabaatanis dhimmoota armaan olitti ibsaman bu’uura gochuun loogiidhaan garaagarummaa uumuu irraa of qusachuu qabu. Sadarkaa lammaffaa irratti namoonni too’annoo jala jiran mirga nageenya qaamaa isaanii qabiinsa al-namoomaa fi hammeenyummaa guutame irraa bilisa ta’uu, mirga kabajaan namoomaa isaan haala kabajameen qabamuu ni qabu. Mana amala sirreessaa keessatti badii naamusaa salphaa fi cimaa yoo raawwatan dhimmi isaanii koree naamusaatiin ilaallamuu kan qabuu fi bu’uura sanaan tarkaanfiin fudhatamuu qaba malee hidhamtoota seeraan ala reebuun,miidhaa qaamaa iraan gahuu fi gochoota biraa irratti raawwatamuu hin qaban. Kanaan walqabatee yeroo eegumsaa fi jala deemsaa barbaachisummaa wantoota sochii hidhamaa daangessan kan akka kaateenaa fi sansalataa, fi human fayyadamuuti.Manneen amala sirreessa nagaa fi tasgabbii hawaasaa kabachiisuuf ajajaa fi murtiiwwan manneen murtii raawwachiisuuf barbaachisaa yoo ta’e gocha humnaa fi wantoota sochii isaanii daangessan fayyadamuuf yeroon itti dirqamu akka jiru falmisiisa miti. Kanaaf manneen amala sirreessa humnaa fi meeshaalee sochii isaanii daangessan haala madaalawaa ta’ee akka fayyadaman sirna itti fayyadama isaanii ilaalchisee danbii fi qajeelfamoota tarreeffamaa baasuun barbaachisaa dha. Kanaan walqabatee osoo hin kaasin wanti bira darbamuu hin qabne hojjattoon mana amala sirreessaa seeraa fi sirnaan ala fedhii fi miira isaaniitiin dhiibbamuun gocha humnaa hidhamtoota seeraa irratti fudhataniif miidhaa qaqabuuf yakkaan itti gaafatamoo dha.Adeemsa hojii keessaa humna hanga barbaadamuu fi eeyyamamuu ol yoo fayyadaman haalli ittigaafataman jiraachuu isaati. Hidhamtoonni maatii fi abukaattoota isaanii wajjiin hogguu walqunnaman eegumsa taasisuun barbaachisaa dha.Meeshaalee fi waraqaalee irraa fuudhan hundumaa sakatta’uun karaa mana amala sirreessaatiin ilaallamee akka bahu gochuun nageenya hawaasaa fi hidhamtoota isaan kaanii kabachiisuuf barbaachisaa dha. Kanaaf sirna walqunnamtii, eegumsa hogguu walqunnamtii fi mirgaa fi dirqama nama eegumsa raawwatuu tarreeffamaan kaayuun gama tokkoon sirreeffamtoonni maatii fi abukaattoowwan isaanii wajjiin akka walqunnaman gama kanaan ittigaafatamummaan too’annoo fi hordoffii gochuu manneen sirreessaa haala madaalawaa ta’een akka raawwatamu gochuun barbaachisaa dha. Namoonni too’annoo jala jiran ykn sirreefamtoonni qabeenya hidhamuu isaaniitiin dura horatan dhaamoodhaan ykn kennaadhan dabarsuu yoo barbaadan kanuma akka danda’an manneen amala sirreessaa dirqama hoggantoota waliigaltee fi ragaa wajjiin akka walqunnaman, ragoota dandeettii qaban dhiyeessuu fi dhaamoo qaama ilaallatuuf dabarsuu ni qabu.Gama kanaan manneen amala sirreessaa gochoota sirreeffamtoonnii rtaawwatan deeggaruu qaban. Hidhamaan seeraa murtiin adabamee mirga ol’iyyannoo isaa fixe mirga mana amala sirreessaa iddoo maatii fi firoonni isaa jiranitti argamutti naanna’uun adabbii isaa xumurachuu ni qaba.Hogguu kun ta’u manneen amala sirreessaa gaaffiiwwan bifa kanaan dhiyaatan sirnan fuudhuun keessummeessuu qaba. Sirreeffamtoonni waldaa galii maddisiisuutti gurmaa’uuf mirga ni qabu. Gama kanaan manni sirreessaa miseensoota waldichaa fi hoggantoota jidduu waltittidhufeenyi jiru ifaa fi qajeeltoo irratti kan hundaa’e gochuun qabeenyi waldichaa akka hin qisaasamne sirreeffamtoonni too’annoo fi hordoffii akka taasisan haala mijeessu qabu.Akkasumas sirreeffamtoonni dhuunfaan hojiiwwan galii maddisiisan irratti akka hirmaatan tattaaffii gochuu qaban. Manneen sirreessaa iddoo namoonni itti sassaabamanii dha.Kanaaf karaa adda addaatiin haalonni komii fi iyyannoof bu’uura ta’uu danda’an ni uumamu.Isaanis: • Walittidhufeenya hojjattoota mana amala sirreessaa sababa hojiitiin sirreeffamoota waliin qaban, • Walitti dhufeenya dhuunfaadhaan hojjattoonni mana amala sirreessaa hidhamtoota waliin taasisan, walitti dhufeenya hidhamtoonni walii isaanii jidduu taasisan, • Hidhamtootaa fi hoggantoota waldaa hojii gamtaa wajjiin walitti dhufeenya qaban, • Sababa hojiitiif hojjattoota mana amala sirreessaa wajjiin walitti dhufeenya qabaniin hidhamtootaa fi namoonni eegumsa jala jiran mirgi keenya sarbamee jira jechuun iyyannoo dhiyeeffatan ni jiru. Hogguu kana qajeeltoo, seeraa fi sirna hordofuun mirga iyyannoon isaanii qoratamee furmaata argachuu ni qabu.Hoggantootaa fi hojjattoonni mana amala sirreessaa dirqama iyyannoo isaanii fuudhuu fi deebii itti laatuu akka qaban hubatanii rakkoo gama kanaan jiru hanbisuu qabu. Dabalataan manneen amala sirreessaa hordoftoota amantaa biroo haala hin tuqneen mirga amantaa hidhamtootaa fi namoota eegumsa jala jiran kabachiisuuf kan oolan kitaabota amataa karaa adda addaatiin walitti sassaabuun dhiyeessuuf dirqama ni qabu. Gama biraatin hidhamtoonnii ykn namoonni too’annoo jala jiran haalli hojjattoota mana amala sirreessaa, qabeenya mana amala sirreessaa, hojii nageenyaa mana sirreesaa ykn nageenya qaamaa, qabeenyaa fi mirga hidhamtoota biroo irratti balleessaa ykn badii naamusaa hogguu raawwatan ni muudata.Hogguu kana manni amala sirreessaa himannoo naamusaa hogguu dhagahu mirga deebii kennuu fi ragaa ittisaa dhiyeeffachuu hidhamaa kabajuu qabu. Dhuma irratti namni murtiidhaan hidhame tokko hidhaa isaa xumuree gara maatii isaa maallaqaa fi galaa ittiin galu haalli itti dhabu ni muudata.Hogguu kan manneen amala sirreessaa maallaqaa fi siinqii namni sun ittiin maatii isaatti galu gargaarsa yoo hin godhiniif manneen amala sirreessaa fi mootummaan karaa hin taaneen akka hubatamu waan taasisuuf gargaarsa gochuu qabu. Kanneen olitti ibsaman irratti dabalataan hidhamtoonni dubartootaa dubartummaa isaaniitiin sababa ulfaa, dahuumsaa fi kkf iddoo ciisichaa fi nyaataa ilaalchisee hojjattoonni mana amala sirreessaa hidhamtoota seeraa achi keessa jiraniif kunuunsa gochuu qabu. Rakkoowwan Ijoo Sirna Haqaa Yakkaa Kaayyoo fi galmi sirna haqa yakkaa ifaa ta’us kaayyoowwanii fi galmoota kanneen galmaan gahuuf ganaa baay’ee akka nu hafu ni hubatama. Ijaarsi qaamolee sirna haqa yakkaa kan jalqame jabana Atseewwanii keessa hogguu ta’u; ilaalchaa fi yaada yeroo sanaa bu’uureffachuun kan ijaaraman hogguu ta’u; itti aanees sirna Dargii keessaa gosa sirna mootummaa sirnichi ijaaruu barbaadu haala tajaajiluu danda’uun bocuu fi sirreessuuf yaaliin godhamee jira. Kanaaf kaayyoowwan sirnoonni turan uuman milkeessuuf kan gurmaa’anii fi kan bocaman, hojiimanni duraanis sirna haqa yakkaaf xiyyeeffannoo barbaachisaa waan hin kennaminiif; rakkoowwan keessatti guddatanii bilchaatan qaamolee kanneen waliin hanga ammaa kan dhufan waan ta’eef gama kaayyoowwanii fi mul’ata heera mootummaa federaalaawa dimokraataawa ripaablika Itoophiyaa jalatti ibsaman milkeessuutiin rakkoo mataa isaanii kan qabanii dha. Kana irraa ka’uun rakkoowwan kanneen habisuun sirna haqa yakkaa si’oomaa fi bu’aqabeessa taasisuuf sagataan fooyya’iinsa sirna haqaa diriiree, hojiiwwan fooyya’insaa baay’een hojjatamaa akka jiran ni beekama. Kun akkuma jirutti ta’ee kaayyoo fi galma sagataan fooyya’iinsa sirna haqaa hojiiwwan hojjatu hubachuun rakkoowwan sirna haqa yakkaa wajjiin turan maal akka ta’an hubachuun; gama tokkoon rakkoowwan kunniin deebi’anii akka hin dhufne ittisuuf; gama kaaniin rakkoowwan sagantaa fooyya’iinsi sirna haqaa furuuf deemuu fi dhugumaan ykn qabatamaan kallattiiwwan rakkoowwan kanneen itti hiikaman kan qabate ta’uu beekuu fi hubachuun sirreessuun barbaachisaa waan ta’eef rakkoowwa sirna haqa yakkaa keessa turan ilaaluun barbaachisaa waan ta’eef kanatti aansinee rakkoowwan sirna haqaa yakkaa keessa turanii fi ammas hafaa osoo hin ta’in sirnicha keessa jiran ilaaluuf yaalla. Rakkoowwan hojii fi Adeemsa Qorannoo Yakkaa Keessatti Mul’atan Qorannoon yakkaa mataa isaatiin galma akka hin ta’in kan beekkamu ta’us ;seenaa dheeraa qorannoo yakkaa keenyaan qorannoo yakkaa jalqabuun mataa isaatiin akka galmaatti yeroon itti fudhatamaa ture xiqqaa miti.Keessattuu: • Dhimmoota hariiroo hawaasaa amala yakkummaa hin qabne irratti jalqabamuun yeroo fi humna erga fixaniin booda hojiiwwan qorannoo hafaa ta’an jiraachuu isaanii; • Sababa gahaa malee namoota too’annoo jala oolchuun hidhanii tursiisuuf jecha qorannoowwan jimaata jalqabamanii wiixata addaan citan jiraachuu isaanii; • Yakki hogguu raawwatame irraa jalqabee hanga gaafa shakkamaan mana murtiitiin wabiidhaan gadilakkifamutti tarkaanfachuudhaan sana booda qorannoowwan rincicanii fi addaan citanii hafan jiraachuu isaanii; Hogguu ilaallamu yeroo ammaa sirreeffamaa fi fooyya’iinsi xiqqoon mul’achaa jiraatus ilaalchi jallataan qorannoo yakkaa mataa isaatiin akka galmaatti fudhachuu akka ture hubachuu ni dandeenya. Bu’aawwan dhumaa qorannoowwan yakkaa biyya keenyaa fi kaayyoo akkamii galmaan gahuu akka danda’an jalqabuma osoo itti yaadamin raawwachuun yeroo, maallaqaa fi humni qorattoo yakkaa bilaashitti qisaasamee dhuma irrattis bu’aa tokkollee osoo hin fidin akka hafan galmeewwan qorannoo yakkaa armaan duraa turaa ta’an ilaaluun hubachuun ni danda’ama. Haala ykn sirna himatamaan ittigaafatamaa ta’uun ulaagaa qabatamaa gochaa (material ingredient) fi ulaagaan yaadaa (moral element) jiraachuun isaanii gadifageenyaan osoo hin qoratin yeroon namoonni qulqulluun too’annoo jala oolanii itti dhama’an xiqqoo miti.Kana irratti dabalataan: Himannoon yakka raawwatame jedhamee iyyata miidhamaa dhuunfaatiin ykn mootummaan kan dhiyaachuu qabu ta’uun isaa addaan osoo hin bahin himannoo miidhaamaa dhuunfaatiin dhiyaatuu qabu eeyyamaa fi iyyanni miidhamaa dhuunfaa osoo hin jiraatin qorannoo gaggeessuu, Shakkamaan yakkicha raawwateera jedhame ittigaafatamummaa qabaachuu isaa mirkaneessuu dhabuu, Himannoon yakkicha ilaalchisee dhiyeessuuf darbiinsa yerootiin kan hin daangeffamin ta’uu mirkaneeffachuu dhabuu, Shakkamaan ittigafatamummaa yakkaatiin gaafatamu lubbuun jiraachuu isaa mirkaneeffachuu dhabuu, Himatamaan yakkichaan himatamee adabamuu isaa ykn bilisaan gaggeeffamuun isaa osoo hin qulqulleeffatin qorannoo gaggeessuun rakkoowwan sirna haqaa yakkaa keenya kan turanii dha. Dhimmoota armaan olitti tarreeffaman xiyyeeffannoon ilaaluun qorannoon yakkaa raawwatamaa jira moo raawwatamaa hin jiru gaaffiin jedhu hogguu ka’u sadarkaa federaalaa fi naannoott dogogoroonni baay’een akka jiran galmeewwan murtii argatan kaasuudhaan hubachiisuun ni danda’ama. Muuxannoo keenya yeroo dhiyootiinuu qaamni qorannoo yakkaa gaggeessuuf aangoo qabu (poolisiin) yakki raawwatamuu isaatiif eeruun hogguu isa qaqabu hojii qorannoo isaa dhuguma yakkichi kun raawwatameera moo hin raawwatamne qabxii jedhu qulqulleessuun hin jalqabu. Inumaa yakkichi raawwatamuu isaa osoo hin mirkaneeffatinii fi ragaa osoo hin sassaabin namoota raawwatanii jiru jechuun shakkaman qabuun too’annoo jala oolchuun ragoota namaa eeruu kennaan dhimmicha ni beekan jechuun dhiyeessu irraa jecha ragummaa fuudhuun haalli qorannoon itti jalqabamee xumuramu qalbeechuun ni danda’ama. Sababa kanaaf namoonni yakka raawwatamanii jiru jechuun sirnaan ala himatamanii yeroo dheeraa erga hidhamaniin booda yakki raawwatame jedhame sobaan qindeeffamee kan dhiyaate ta’uu isaa haalli itti hubatame murtiiwwan manneen murtii baay’ee irraa hubachuun ni danda’ama. Qorannoon yakkaa nama badii qabu murtiif dhiyeessuu ragaa dandeessisu sassaabuun himannoo yakkaa, falmii fi adeemsa murtii yakkaatiif gargaarsa gochuu dha.Haata’uutii qorannoo erga xumuramee fi abbaan alangaa himannaa erga dhiyeeffateen booda qorattoonni poolisii galmi qorannoo yakkaa akka milkaa’eetti fudhachuun dhiyaatinsi himatamaatii fi ragaa nu hin ilaallatu jechuun hogguu dubbatan ni mul’ata. Qorannoon tokko gaggeeffamee himatamaa fi ragaan mana murtii dhiyaatee himatamaan ittigaafatama yoo hin tahin kaayyoo fi galmi bu’uuraa qorannoo yakkaa hin milkoofne jechuu dha.Biyyoonni biroo himatamaa himachuun ittigaafatamaa taasisuuf deegarsi qorannoo yakkaa adeemsa tokko akka ta’eetti “ criminal investigation is the process of assisting prosection of the person charged with crime”jechuun ibsu. Kanaaf hojiin qorattoonni yakkaa qorannoo yakkaa adeemsa hanga galmee qorannoo xumuranitti jiru qofa akka ta’eetti kan yaadanii fi adeemsa himatamaa fi ragoota sassaabaman mana murtiitti dhiyeessuu keessatti deeggarsa tokkooyyuu akka gochuu hin qabneetti yaadan qorattoota yakkaa “qorannoo yakkaa akkaa adeemsa galmi bu’uuraa ittiin galma gahutti osoo hin ta’in qorannoon qulqulleeffachuun mataa isaatiin akka galmaatti kan ilaalan waan ta’eef kaayyoo fig alma bu’uuraa qorannoo yakkaa hubachuu ilaalchisee rakkoon akka jiru agarsiisa. Qorannoon yakkaa yakkoonni amala addaa qabanii fi namoota akka wabiitti qabachuun yakkoota rawwataman ilaalchisee dhimmoo nni armaan olii akkuma jiranitti ta’anii naamoota yakkoota kanneeniif saaxilaman balaa itti daqarame irraa baraaruu fi gargaarsa barbaachisu gochuus ni hammata. Biyya kamittuu odeeffannoon sirna iyyannoo fi eeruu idileetii fi kara al-idilee ta’een qorannoo fi hordoffiin ni argama.As irratti adeemsa qorannoo biyya keenyaa keessatti hojimaanni qorannoo eeruu kennaa ykn ragaa tokko irraa odeeffannoo jiru haxahuun itti argachuu nu dandeessisu eeruu kennaan barreessuun mallatteessuun kan dhiyeessuu qofa fuudhuun hojjachuun adeemsa baratamee dha. Poolisoonni biyya kamittuu odeeffannoo eeru kennitoonni beekan hundumaa hanxooxanii fuudhuu kan isaan dandeessisu tooftaa "Interviewing"jedhamutti fayyadamuun sirnaan odeeffannoo sassaabachuu irratti rakkoon ni jira. Qabatamaa kan raawwatamu eeruu kennaan barreessuun mallatteessuun poolisitti kennuun hogguu ta’u hojimaanni kun faallaa sirnoota fuudhiinsa odeeffannoo idil- addunyaa fudhatama argatanii qofa osoo hin ta’in faallaa tumaa SDFY kwt. 14(1) s akka ta’e tumaa seeraa kana dubbisuun hubachuun ni danda’ama. Akka waliigalaatti hogguu ilaallamu yeroo dheeraaf hidda kan gadi fageeffati hojiin qorannoon yakkaa biyya keenyaa: Yakki raawwatamuu isaa, haala raawwii yakkichaa fi namoota yakkichaan shakkaman bilisaa fi loogii malee filannoowwan hundumaa addaan baasuu fi tutuquu kan nama dandeessisuu odeeffannoowwan rogummaa qaban sassaabuun osoo hin ta’in dursanii guduunfaa tokko qabachuun dhugummaa guduunfichaa mirkaneeffachuu waan ta’eef. Odeeffannoo fi ragaa bu’uureffachuunii fi shakkamaan osoo hin beekin madda argachuun odeeffannoo fi raga argachuu galma bu’uuraa godhachuun osoo hin ta’in shakkama jiddugaleessa godhachuun odeeffannoowwanii fi ragaa shakkamaa irraa argachuu akka galmaatti fudhachuun kan raawwatamu waan ta’eef. Odeeffannoo haala guutuu ta’een sassaabu dhabuun,ragoonni fudhatamummaa seeraa,ulfinaa fi amanamummaa haala cimsuun osoo hin ta’in hojimaata kana laaffisu kan hordofu waan ta’eef, Ajaja sakatta’iinsa fi qabiinsaa seera qabeessa ta’e haala hin guutaminiin egzibiitii adda addaa qabuu,ragoota teeknikaa karaa fudhatama qabuun sassaabuu, qorachuu fi bu’aawwan isaan dhiyeessuu kan dandeessisan rakkoowwan ogummaa, meeshaa fi labraatoorii kan qaban waan ta’eef, Hojii dadhabsiisa jecha ragumma ragoota bilisaa fi loogii malee sassaabuu raawwachuu irra rgoota firummaan wal ijaaruun wal yaamanii dhiyatan irraa jecha fuudhuun galmee qorannoo xumuruu irratti kan xiyyeefate waan ta’eef, Ragoota fudhatamummaa seeraa,ulfinaa fi amanamummaa qaban sassaabuu irra ragoota dhimmicha waliin walqunnamtii kana jedhamu hin qabne walqabsiisuun quufuu fi galmee qorannoo xumuruu akka galmaatti kan qabate waan ta’eef, Adeemsa qorannoo irratti abbaa alangaa yaadaa fi gargaarsa ogummaa gaafachuu irraa waa’ee qorannoo qabamee fi ragaa sassaabamaa jiru ilaalchisee homaa isa hin galchu hojii fi ittigaafatamummaa kootti hafuura jedhuun galmee irratti qaama murtii kennu dhooksuun kan raawwatamu waan ta’eef, Hojii qorannoo bal’inaa fi duguuganii raawwachuuf rakkoon fedhii fi dandeettii kan mul’atu hogguu ta’u himatamaa balleessaa gochuuf ulaagaa dirqama hubachiisuu mootummaa irraa eeggamuu fi gahumsa ragaa guutuun ragaa sassaabamuun akka galmaatti fudhachuu ilaachisee rakkoon hubannoo fi dandeettii waan jiruuf Akka waliigalatti qorannoon ofii isaatii galma osoo hin ta’in himatamaa dhaddacha madaalawaa fi ifa ta’e irratti falmuun ragaa adabsiisuu danda’u sassaabuu fi himatamaan waliin adeemsa murtiitiin falmuun ittigaafatamummaa gochuun akka galma bu’uuraatti rakkoo qabachuu keessatti mul’achaa tureera. Kanaaf sirni haqa yakkaa galma taa’eef akka galmaan hin geenye gufuu guddaa ta’aa akka ture ni hubatama. Rakkoowwan Adeemsa Dhiyeessa Himannoo Irratti Mul’atan Sirna haqa yakkaa biyya keenyaa keessatti abbaan alangaa qaama aangoo isa ol’aanaa qabuu dha.Abbaan alangaa gahee isaa sirnaan bahuun isaa bu’a qabeessuummaa sirna haqaa yakkaatiif murteessaa dha.Haata’u malee bulchiinsa sirna haqaa keessatti rakkoowwan baay’ee kan qabu hogguu ta’u; isaanis: 1. Haallan himatamaa ittigaafatamummaan hin gaafachiifne ykn hin adabsiifne ragoota galmee qorannoo yakkaatiin walqabatan irraa jechuun himatamaan gochichaaf gonkumaa al-ittigaafatamaa ta’uusaa, haala dirqii gonkumaatii kan raawwate yoo ta’e, haala dirqisiisaan kan raawwate yoo ta’e ykn ofirraa ittisa seeraatiin kan raawwate ta’uu isaa ragaan gahaan osoo jiru himannoo kan dhiyeeffatu ta’uun isaa jalqaba kan caqafamuu dha.Kanaaf akka qabxii falmiitti kan ka’u SDFY kwt. 42(1)(a) abbaa alaangaa sababoota kanneeniif himannoon hin himachiisu jechuun kufaa gochuuf aangoo hin kennuuf kan jedhuu dha.Ta’us tumaa seerichaa hogguu ilaallu” himannoo dhiyeessuun kan hin danda’amne himatamaa balleessaa gochuuf ragaan gahaan kan hin jirre abbaan alangaa kan hubate yoo ta’ee dha”kan jedhu ta’ee argama.Kanaaf haallan olitti caqafaman yoo jiraatan abbaan alangaa ragaa himatamaa balleesaa gochuu danda’u ni qaba jechuun hin danda’amu. Haalli himatamaa gocha raawwateef ittigaafatamaa isa hin goone ykn hin adabsiifne jiraachuun isaa ragaa sassaabame irraa yoo hubatame himata dhiyeessuun abbaa alangaa faaydaa maal qaba?qabxiiwwan jedhan rakkoo biyyoolessaa fi hojimaata abbaa alangaa keessaatti rakkoon ilaalchaa bu’uura ta’e akka jiru agarsiisa. 2. Abbaan alangaa himannoo dhiyeessuuf jalqaba ragaan harkaa qabu ragoota ittisaa himatamaan dhiyeeffatu dandamachuun himatamaa balleessaa gochuu kan danda’u ta’uu isaa madaaluu fi qorachuu qabu.Ta’us rakkoon adeemsa dhiyeessa himannoo irratti mul’atu abbaan alangaa sadarkaa ragaa /Standard of proof/ himannoo dhiyeeffachuu fi ragaa himatamaa balleessaa gochuuf barbachisu garagara akka ta’etti yaaduudhaan himannoo ragaa lafaa bu’uureffachuun dhiyeessuun ni mul’ata 3. Abbaan alangaa iddoo fi yeroo yakkichi itti raawwatee fi gochaa fi bu’aa jidduu walitti dhufeenyi sababaawa ta’e jiraachuu mirkaneeffachuu dhabu. Sababa kanaaf himannoon guutuu hin dhiyaachaa jirachuu fi iddoo yakkichi itti raawwatame kan jedhu manneen murtiitiin dhiphinaan hiikkamuu isaa fkn maallaqa qabaan tokko fulbaana bara 1999 hanga waxabajjii bara 1999 tti maallaqa harka ishee gale keessaa qr. 50,000.00 hirriftee jirti jechuun himatamte guyya fi ji’a kam keessa akka ta’e ibsuun himannoo keessan fooyyessaa dhiyeesssaa haalli itti jedhamu ni muudata. 4. Namoonni tokkoo ol hogguu himataman himannicha bakka tokkotti himachiisuu sababani nu dandeessisu jiraachuu isaa mirkaneeffachuu dhabuu. Namoonni tokkoo ol hogguu himataman sadarkaan hirmaannaa isaanii ifaan addaan bahee himannoo keessatti ibsamuu dhabuu.Yakki tokko ol hogguu raawwatamu yakkoota tokkoon tokkoon isaanii irratti rakkoo himannoo dhiyeeffachuu dhabuu ni mul’ata. 5. Himannoowwan firiiwwan dubbii yaada yakkaa hin qabne dhiyeessuu. Dhaddacha dursanii qophaa’anii seenuu dhabu.Sababoota barbaachisaa hin taneen galmeewwan cufuu.Ragoota namaa dursanii addaan baasanii beekuu. Walumaagalatti galmee qorannoo fuudhuun himannoo dhiyeessuuf qophii godhamutti abbaan alangaa dhugaan akka bahuu fi haqni akka mirkana’u dirqama gochuu akka qabu haala hubannoo keessaa galcheen ittigaafatamummaa isaa bahuu dhabuu fi bu’uura seera keessatti ibsameen daanga yeroo taa’e keessatti himannoo dhiyeeffachuu dhabuun rakkoowwan caqafaman keessaa isaan muraasaa dha. Rakkoowwan Dhagaha Irratti Mul’atan Adeemsa dhagahaa keessatti abbaan alangaa fi himatamaan ykn abukaattoon ittisaa falmii gaggeessuun manneen murtii immoo ajaja kennuun ni hirmaatu.Adeemsa dhagaha yakkaa keessatti gaheen abbootii seeraa bu’uura sirna seeraa biyyootaatti garaagarummaa qabu.Kanaaf abbootiin seeraa adeemsa dhagahaa fi madaallii ragaatiin: Sirna seeraa Kooman Low Sirna Seeraa Siivil Low fi Sirna Seeraa makaa (Mixed) Biyyoota hordofan keessatti abbootiin seeraa shooraa fi gahee adda addaa qabu.As irratti biyya keenyatti seeronni deemsa falmii adeemsi dhagahaa ittiin qajeelfaman sirna seeraa kooman low fi sirna seeraa siivil low irraa kan fudhatamanii fi amalaa fi qabiyyee walitti makummaa (mixed) akka qaban fakkeenyota baay’ee kaasuun agarsiisuun ni danda’ama. Biyyoonni adeemsi dhagaha isaanii tumaalee sirna seeraa lama irraa fudhatamaniin qajeelfaman falmitoota ta’ee abbootiin seeraa sirna seerota lameenii fi tumaan seeraa tokko maaliif sirna seeraa kooman low ykn sirna seeraa siivil low irra akka fudhatame kan hin beekne yoo ta’e haalli adeemsichi madaallii isaa itti gadi dhiisu akka jiru falmisiisaa miti. Biyya keenyatti sirna adeemsa dhagahaa qajeelchuuf yaadamee tumaalee SDFY keessatti tumaman sirna seeraa kam irraa akka fudhannee fi akkamitti hiikuun hojiirra oolchuu akka qabnu sirriitti hubachuu ilaalchisee rakkoon ni mul’ata.Isaan keessaa muraasa caqasuuf: Abbaan alanagaan ittigaafatamummaa himannoo banuu isaa sirnaan kan hin baane ta’uu isaa, Abbaan alangaa qaamolee isaan kaan wajjiin mari’achuun dirqama dhiyeessa ragaa /Burdon of production/ kan hin baane ta’uu, Abbootiin seeraa mirga ragaa gaafachuu seeraan abbaa alangaa fi himatamaaf seeraan kenname daangaa darbuun yeroo tokko tokko dirqama falmicha jiddugalummaa qajeelchuu hanga irranfatanitti kan ittifayyadaman ta’uu, Abbootiin seeraa mirga ragaa isaa gaafachuu abbaa alangaa daangessuun abbaa alangaa bakka bu’uun waan hin beekne irratti ragaa dhagahuuf hogguu tattaaffatan ni mul’ata. Abbootiin seeraa aangoo ragaa dabalataa dhiyeessisuu fi dhagahuu hafuuraa fi kaayyoo seerichaatiin ala hojii irra kan oolchan ta’uu ykn aangoo isaanii kana iddoo itti fayyadamuu qabanitti fayyadamuu dhabuu, Faallaa tumaa SDFY kwt. 137(1) ragaan jette jettee fudhatama hin qabu jechuun dursanii kufaa kan godhan ta’uu. Walumaagalatti abbaan alangaa, abukaattoon ittisaa himatamaa fi abbootiin seeraa amala addaa fi makummaa seera deemsa falmii yakkaa keenya hubachuu dhabuun madaala eeguu irra yeroo tokko tokko akka abbootii seeraa sirna seeraa koman low hordofanii, yeroo kaan immoo akka abbootii seeraa sirna seeraa siviil low hordofanii adeemsa fi qajeelcha dhagahaa hordofuun haalli falmitoota fi ragoota irratti dhiibbaa hin male dhaqabsiisuun rakkoo adeemsa dhagahaa irratti mul’atuu dha. Akka seera jalatti ibsameetti murtiin adabbii kan kennamu abbaan yaadaa, falmii fi ragaa alangaa fi himatamaan murtii adabbii ilaalchisee dhiyeessan qorachuun ta’uu kan qabu hogguu ta’u: Gama abbaa alangaatiin seenaa fi amala himatamaa ilaalchisee ragaan qindaa’e wanti dhiyaatu hin jiru.Yaada adabbii hogguu gaafatamu qabxiilee ykn falmiiwwan amansiisoo haala kaayyoo fi galma seera yakkaa galmaan gahuu dandeessuun tarreessuun kan hin dhiyeessinee fi manni murtii adabbii itti fakkaate akka murteesse ykn salphisuun akka murteessu ykn adabbiin inni ol’aanaan itti haa murtaa’u jechuun bifa waliigalaatiin yaada kan kennu ta’uu, Abbootiin seeraa haala hawaasummaa, xiinsammuu fi haallan himatamaa kanneen biroo qorachuun gosa adabbii himatamaa barsiisuu ykn sirreessuu danda’u ilaalchisee ogeessota irraa gargaarsa ogummaa osoo hin argatin abbootiin seeraa gosaa fi hanga adabbii murteessuuf haalli itti dirqaman jiraachuu isaatiin; adabbii raawwachiisuuf baasii fi kasaaraa hawaasummaa fi diinagdee osoo hin madaalin, gama biraatiin namni balleessaa jedhame murtiin adabbii guutumaa guututti irratti raawwatamus namni sun bu’aa kan argatu ta’uu dhabuu fi kaayyoo bu’uuraa seera yakkaa galmaan gahuu hubannoo keessa galchuun gama murteessuutiin rakkoon akka jiru fakkeenya baay’ee dhiyeessuun ni danda’ama, Rakkoon kenniinsa murtii adabbiitiin walqabatu kan biraa qajeeltoo seerummaa (principle of legality) yaada keessa galchuu dhabuu dha.As irratti manneen murtii adabbii akka itti fakkaateetti murteessuu akka danda’an seeraan bakka itti hin tumaminitti daangaa xiqqaa seera yakkaatiin taa’e irraa gadi bu’uun fakkeenyaaf yakka ajjeechaa cimaa, yaalii yakka ajjeechaa cimaatiin nama balleessaa jedhame daangaa xiqqaa seeraan taa’e waggaa 10 gadi bu’uudhaan waggaa 5 fi 7 hogguu murteeffamanii fi yakkoota biros ilaalchisee bifa walfakkaatuun hanga daangaa adabbiin itti salphatu seeraan kaayameen gadi bu’uun hogguu murteessan bal’inaan kan mul’atuu dha, Yeroo tokko tokko adabbii ulfeessanii murteessuuf adabbii seerichaan tumamee ol adabbiin haalli itti murtaa’u jiraachuu isaa fi abbootiin seeraa daangaa adabbii gadi aanaa fi olaanaa seerichan taa’e sirriitti osoo hin xiinxalin akkuma barbaadanitti murteessuun baratama guddisaa dhufanii dha, Hallaan addaa adabbii salphisan hogguu jiraatan kenniinsa murtii adabbii keessatti yaada keessa galchuu dhabuu, faallaa isaa sababoota waliigalaa adabbii salphisan akka sababoota addaatti fudhachuun adabbii salphisuun haalli itti murteessan jiraachuu isaa, Yakkoon dachaan, firummaa qaban, fi yakkoonni cimdiin hogguu raawwtaman tumaaleen seeraa murtii adabbii isaanii ittiin hojjachuu ilaalchisee tumamaman hubannoo keessa haala galcheen hojjachuu dhabuun yeroo heddu kan mul’atuu dha, Murtiiwwan adabbii kennaman balleessaa yakkamaan raawwate waliin kan wal hin ginne yeroo tokko tokko akkasumattii murtiin adabbii hogguun kennamus ni jira, Haala seeraan tumameen ala murtii balleessummaa fi adabbii daangessuu fi gama biraatiin murtii balleessummaa fi adabbii daangessuun bu’aqabeessa haallaan itti ta’an dhiisuun murtiin adabbii himatamaa irratti murteessuun akka raawwatamu gochuun kan mul’atuu dha, Adabbiin maallaqaa raawwachiisuuf haala seeraan tumameen ala adabbii hidhaa akka adabbii filannootti murteessuu fi himatamaan maallaqicha hoggasuma kaffaluu hin dangeenye adabbii hidhaa akka raawwatu hoggasuma ajaja kennuun kan baratamee dha, Adabbiin maallaqaa fi adabbiin bilisummaa dhabsiisan hogguu murtaa’u himatamaan adabbii hidhaa 2/3 faa xumure adabbii maallaqaa hin kaffale jechuun amakiroon hogguu dhoowwatamu ni mul’ata, Tarkaanfiiwwan of eeggannoo adabbii idileetiin ala jiran kanneen biroo hojirra oolchuun kan hin barataminii ta’uu isaa, Seera yakkaa fi seeronni deemsa falmii kanneen birootiin qabeenyi akka dhaalamu hogguu gaafataman bu’uura seeraatiin murtii kennuu Adabbiiwwan filannoo hidhaatiin ala jiran haala kaayyoo fig alma seera yakkaa galmaan gahuu danda’aniin fayyadamuu dhabuu, Akka waliigalaatti yakka raawwattoonni gocha yakkaa raawwatamaniin bu’aa buufachuun firii hojii irraa fayyadamaa ta’uuf yaadanii amala yakka raawwataman hubachuun ilaalchaa fi gocha isaanii kanneen jajjabeessuun osoo hin ta’in adabbii hirreessuuf tajaajilu murteessuu dhabuu fi rakkoowwanii fi qaawwaan biro akka jiran ni hubatama. 3. Rakkoowwan Adeemsa Sirreessuu Murtiin Hidhamtootatiin Walqabatan Manneen amala sirreessaa biyya keenyaa seeraan beekumsa argatanii tajaajila kennuu gaafa jalqaban bara 1936 irraa jalqabee hanga ammaattii ergamni mana amala sirreessaa walxaxaa ta’uu isaatii fi dhaabbilee kunniin ergama isaanii galmaan gahuuf gurmaa’inaa fi gahumsa; beekumsa fi ogummaa hojjattoota isaanii ilaalchisee hawaasa ta’e mootummaan hubannoo guutuu fi sirrii ta’e akka hin qabne wabiiwwan baay’ee kaasuun ni danda’ama. Mootummoon darban mana amala sirreessaa ilaalchisee ilaalchi tarkaanfachiisaa turan hubachuuf labsii manneen sirreessaa lakk.45/ 1936 qofa qorachun gahaa dha.Manneen amala sirreessaa haala kabaja namooma hidhamtootaa eegganiin qabamanii,dhaabbilee sirreeffamuun lammii gaarii ta’uun keessaa bahamu akka ta’anitti yaadamee kan hin hundeeffaminii fi bu’uura sanaan kan hin gurmaa’inii dha.Hidhamtoonni qabiinsa hamaaf saaxilamuun miidhaan qaamaa fi xiin-sammuu irra gahee kan keessa bahamu akka ta’e falmisiisaa miti. Kanaan dabalata dhabbileen hanqina qaban kanaan dabalatan hidhamtoonni sababa adda addaatiin ittigaafatamaa mana amala sirreessaatii garafamaa akka turan hogguu ta’u labsiin lakk.45/1936 ittigaafatamaan mana amala sirreessaa dubartootaa fi namoota umrii 50 ol ta’an malee qaama garafuun adabuu akka danda’u tumaan aangessu ni jira. Hojimaanni farra namoomaa ta’e kun hanga ammaatti hawaasaan akka adeemsa yakkamtoota adabuu gaarii fi barsiisaatti fudhatamuun namoonni yakkaan shakkaman, himatamanii ykn murtiin adabaman mana amala sirreessaa hogguu seenaan haala ykn qormaanni ulfaataa fi jiruuf baay’ee rakkisaa akka isaan muudatu ibsuun manneen amala sirreessaa yeroo ammaa hoteelota ta’anii jiru jechuun namoonni falman hin dhabmne. Manneen amala sirreessaa ajaja fi murtii manneen murtiin kennaman raawwachiisuuf ittigaafatamummaa kan qaban hogguu ta’u adeemsa murtii raawwachiisuu keessatti gochootaa fi ittigaafatamummaa qaban labsii bulchiinsa manneen amala sirreessaa qofaan osoo hin ta’in seera yakkaa Itoophiyaatiin bal’inaan tarreeffamee jira. Manneen amala sirreessaa kaayyoo fig alma tumaalee seeraa sirnaan hubachuu dhabuu irraa kan ka’e yeroo tokko tokko seerota kaayyoo bahaniifin ala hojiirra oolchan gama tokkoon ergama nageenyaa fi tasgabbii hawaasaa eegsisuu sirnaan akka hin bahan kan godhanii fi gama kaaniin gochoota mirga hidhamtootaa sarban yeroon itti raawatan ni ni mula’ata. Isaan kanneen walittiqabaan ilaaluuf: A. Manneen amla sirreessaa dubartoota dhiirota irraa gargar baasuun; namoota murtiin hidhaman isaan bellama yerootiin ykn himatamanii himannoon isaanii dhagahamaa jiruun addaan baasuu; dhimma hariiroo hawaasaatiin kan hidhaman isaan yakkaan hidhaman irraa adda baasuun tajaajila eegumsaa fi haaromsa isaanii kennuu akka qaban seerota mirga namoomaa idil-addunyaa qofa osoo hin ta’in seera yakkaa keenya jalattis tumamanii jiru.Manneen amla sirreessaa baay’een dhiphoo waan ta’aniif namoota bifa kanaan addaan baasuuf kan mijatan waan hin ta’iniif tumaalee seera yakkaa hojiirra oolchuu dhabuuf akka sababaatti ni dhiyaatu. Dhuguma immoo maddi rakkoo kanaa rakkoo gurmaa’ina ol’aanaa manneen amala sirreessaa keenyaa akka ta’e balaaleffachuun hin danda’amu. Kun akkuma jiruutti ta’ee hanqinni hubannoo tumaalee seeraas akka jiru hubatamu qaba.Amalli hojii isaanii hidhamtoota waliin kan walqabsiisuu fi hojjattoota mootummaa namoonni turan yakka raawwatan jedhamanii hogguu gaafataman ykn himataman ykn adabaman manneen amala sirreessaa bu’uura seera yakkaa kwt 110 (3) tiin kophaatti qabuu ykn hidhuu osoo qaban ittigaafatamummaa fi dirqama kana bahuu dhabuun mirgaa fi kabajaa namoota kanneenii baay’ee akka tuqamu qabatamaa tokko tokko kaasuun ibsuun ni danda’ama. Seera baastuun namoonni hojjattoota mootummaa turan amallii hojii isaanii hidhamtootaan kan walqunnamsiisu kan ture yoo ta’e hogguu shakkiin qabaman, himataman fi murtiin adabaman hidhamtoota kaan irraa adda bahuun qabamuu akka qaban ifaan tumamee jira. B. Ergamni ijoon manneen amala sirreessaa murtiiwwan manneen murtiitiin kennaman raawwachiisuu dha.Gama kanaan manneen amala sirreessaa keessattuu garaagarummaa gosoota adabbii bilisummaa daangessan manneen murtiitiin kennaman hubachuu gama murtiiwwan raawwachiisuutiin hanga ammaa rakkoo hiikuu dadhaban keessa akka jiranii fi kunis bu’aqabeessuummaa sirna haqaa yakkaa laaffisuu keessatti gahee isaa taphachaa jiraachuun hubachuun ni danda’ama. Manneen murtii gosota adabbii bilisummaa daangessan lama ni murteessu.Isaanis adabbii hidhaa salphaa fi adabbii hidhaa cimaati.Namni tokko ji’oota ykn waggoota muraasaaf adabbii hidhaa salphaatiin kan adabaman nageenyaa fi tasgabbii biyyaa fi hawaasaa irratti miidhaan dhaqabsiisan xiqqaa ta’uu ilaaluu fi madaaluun akka ta’e seera yakkaa kwt. 106 jalatti kan tumame hogguu ta’u adabbii hidhaa cimaa kan murtaa’u immoo yakkamaan hawaasaa fi biyyaaf balafamaa kan ta’eef isaan adabbii hidhaa salphaan adabaman irraa haala adda ta’een qabamuu akka qabuu fi ulfaataa akka ta’e seera yakkaa kwt. 108 irraa ni hubatama. Dabalataan adabbiin hidhaa salphaa fi cimaan tokko akka hin ta’in seerichi namni tokko yakka adabbii salphaa adabsiisuun ykn adabbii hidhaa cimaa adabsiisuun balleessaa yoo jedhame manni murtii adabbicha walitti bakka tokkotti murteessuf adabbi hidhaa salphaa waggaa tokkoo walitti ida’uun adabbii hdhaa cimaa waggaa tokkoon adabuu akka qabu seera yakkaa kwt. 184(1) ni tuma. Tumaalee seeraa kanneen irraa akka hubatamutti seerichi adabbii hidhaa salphaa fi adabbii hidhaa cimaa jidduu garaagarummaa guddaa kan uumu hogguu ta’u eegumsaa fi haalli qabiinsaa manneen amala sirreessaas bu’uura sanaan addaan kan bahee fi bu’uura seerri ajajuun kan hin raawwanne ta’uu isaati. C. Adabbiiwwan hidhaa salphaa fi cimaan manneen murtiitiin kennaman haalli adabbii maallaqaatiin walbira itti kennaman ni muudata. Hogguu bifa kanaan murtaa’u fakkeenyaaf manni murtii hidhaa waggaa tokkoo fi qarshii kuma tokkoon yoo adabe ykn hidhaa cimaa waggaa jahaa fi qarshii kuma kudha yoo murteessan manneen amala sirreessaa murtiiwwan hidhaa raawwachiisuun yakkamaan hidhaa itti murtaa’e keessaa lama sadaffaa yoo xumuree fi amakiroon bahuuf gahumsa kan qabu yoo ta’e gaaffii isaa mana murtiitti dhiyeessuufii osoo qaban adabbii maallaqaa yoo hin kaffalin gaaffii amakiroo siif hin dhiyeessinu jechuun keessattuu namoonni hiyyeessa ta’an hiyyeessa waan ta;aniif qofaaf adabbii itti murtaa’e gutumaan guutuun akka xumuran gochuun mirgi amakiroon bahuu isaanii hogguu sarbamu ni mul’ata. Adabbii maallaqaa kaffalchiisuun ykn rawwachiisuun hojii manneen amala sirreessaatii miti.Haalli kaffaltii adabbii maallaqaa akkamitti raawwatamuu akka qabu seera yakkaa kwtt.94-96 jalatti ibsamee jira.Manneen amala sirreessaa kan osoo hin hubatin namoota amakiroon bahuu qaban adabbii maallaqaa osoo hin kaffalin gaaffiin keessaan mana murtiitti isiniif hin dhiyaatu jechuun namoonni amakiroon bahuu qaban daangaa seeraan hin jirreen iddoo tokko tokkootti inumaa adabbii hidhaa xumuranii adabbii maallaqaa hin kaffalle jechuun hogguun itti turanis ni jira. As irratti sirreeffaman seeraa maalla adabbii irratti murtaa’e kaffaluuf humna osoo qabu fakkeenyaaf mana amala sirreesssaa keessatti hojiiwwan galii maddisiisan irratti bobba’aa kan ture ta’ee maallaqicha kaffaluuf fedhii yoo hin qabaatin jijjiirraa amala akka hin fidiniitti ykn balleessaa raawwateetti akka hin gaabbin waan agarsiisuuf mirga amakirooon bahuu jalaa hafaa taasisuu dandeessisa. Amakkiroo kan dhoorkisiisu garuu hidhamaaan kun ta’e jedhee humna kaffaluu osoo qabu maallaqa adabbii irratti murtaa’e kaffaluuf diddaa qabaachuun isaa turtii isaa keessatti jijjiirama amalaa fiduu isaa irratti shakkiin akka jiru ragoonni qabatamaa fi gahaan jiraachuu qaba. Kana malee hidhamaan tokko maallaqa adabbii kaffaluuf dandeettii yoo hin qabaati ykn hiyyeessa waanta’eef qofa mirgi amakkiroon bahuu isaa daageffamuu hin qabu.Karaa kamiinuu taanaan hidhamaan adabbii hidhaa isaa xumure adabbii maallaqaa hin kaffalle jedhamee yeroo adabbii hidhaa mana murtiitiin murtaa’ee ol guyyaa tokkoofuu taanaan turuu hin qabu. D. Manneen amala sirreessaa ajaja ykn murtiiwwan manneen murtiitiin kennaman raawwachiisuuf ittigaafatamummaa kan qaban hogguu ta’u kanaan walqabatee aangoowwan kennamaniifis ni jiru.Kunis hidhamaan adabbii hidhaa manni murtii itti murteesse keessaa harka lamma sadaffaa yoo xumuree fi amala gaarii yoo qabaate hordofuudhaan ragaa barbaachisaa walqabsiisuun gaaffii amakiroo mana murtiitiif dhiyeessuuf aangoo fi ittigaafatamummaa ni qaba. Manneen amala sirreessaa hidhamaan tokko amakiroon akka bahu gaaffii kan gaafataan himatamaan ulaagaawwan seera yakkaa kwt. 202 jalatti tarraa’an hogguu guute ta’uun isaa ifaan kan taa’e hogguu ta’u isaa tokko tokko immoo amikiroon mirga hundumaa guchuun hundumaaf hogguu gaafatan kan mul’atu hogguu ta’u kunis seera yakkaatiin ittigaafatamummaa isaan irratti gatame sirnaan hubachuu irraa kan maddaa dha. Dhumaratti hidhamtoonni mana amala sirreessaa maatii isaaniitti dhiyaatutti akka jijjiiraman hogguu gaafatan manneen amala sirreessaa tokko kaffaltii geejjibaa fi dirgoo jala deemaa yoo dandeessan malee adeemsa jijjiirraa hin raawwannu jechuun namoonni hiyyeessa ta’an mirga mana amala sirreessaa maatii isaanitti dhihoo jiruutti jijjiiramuu hogguu dhabsiisan ni mul’ata. Dhaabbilee Eegumsa Mirgoota Namoomaa Seenaa Dhufaatii Dhabbilee Mirga Namoomaa Biyyoolessaa Yeroo ilmi namaa kabajamiinsa mirga isaatiif bifa qindoomina qabuun ykn dhuunfaadhaan gaaffii kaasuu fi sosso’uu jalqabe sirriitti caqasuun nama dhibus loogummaa fi hacuuccaa diduunii fi carraa argame hundattuu garakuteenyaan qabsaa’uun uumamaa fi amala ilma namaatiin kan walqabatee fi addaan bahee ilaallamuu kan hin dandeenyee dha jechuun ni danda’ama. Keessaattuu sochiiwwan akkanaa bifa qabatanii qaamolee hojii eegumsa mirga namoomaa irratti kallattiidhaan bobba’an muuduudhaan Awurooppaan keessattuu biyyoonni Iskaandineeviyaa isaan adda dureedhaan caqafamanii dha.Fakkeenyaaf bara 1909 kanni Abbaa Gaara Fiinlaand angaffummaan isaan caqafaman keessaati. Seenaadhaan hundeeffamne dhaabbilee kanneenii yeroo dheeraa kan laakkofsiise ta’ullee dhimmoota eegumsa mirga namoomaa dhuunfaadhaan akka dhimma hajaa biyya keessatti ilaalamuu bira darbanii sadarkaa qabiyyee idi-addunyummaa kan gahan seenaa ilmaan namaa keessattii lubbuun namoota baay’ee kan itti dhume, qabeenyi baay’een kan itti manca’ee fi sarbamiinsi mirgaa haala suukkaneessaa ta’een kan itti raawwataman waraana addunyaa lammaffaa booda keessattuu hundeeffama dhaabbata mootummoota gamtoomanii booda jechuun ni danda’ama. Kunis kan ibsamu chaartarii hundeeffama dhaabbatichaa keessatti barbaachisummaan mirga namoomaa fi kaayyoo dhaabbatichi hundeeffamees keessaa mirgi namoomaa isa tokkoo fi isa murteessaa akka ta’e ifaa tumamuu ol dhimma kana ol ‘aantummaan boodarra immoo abummaadhan dhaabbilee qajeelchan gurmaa’ina dhaabbatichaa keessatti akka hundeeffaman gochuun kan jalqabu ta’ee adeemsa sadarkaa biyyoolessaatti dhaabbilee eegumsa mirga namoomaa hundeessuu fi qajeelfamoota gurmaa’inaa fi hojimaata akka bahanii fi akka ciman gargaarsa maateeriyaalii fi teekniikaa gochoonni hammataman raawwatamuu isaaniiti. As irratti wanti beekkamuu qabu dhaabbileen mirga namoomaa biyyoolessaa beekumtii idil-addunyaa kan argatan dhiheenya kana bara 1990 ta jalqaba booda jechuun ni danda’ama.Bara 1991 dhabbanni mootummoota gamtoomanii gurmaa’ina dhaabbileen mirga namoomaa biyyoolessaa ilaalchisee workishooppii kan qopheesse hogguu ta’u kunis kan xumurame qajeeltoowwan dhaabbileen kunniin qajeelfamaniin boodarra koomishiinii mirga namoomaa dhaabbata mootummoota gamtoomanii fi walgahii waliigalaa dhaabbatichaatiin raggasisuudhaani. Qajeeltoowwan kunniin qajeeltoowwan Paaris (Paris principles) jechuun kan beekkaman hogguu ta’u seenaa guddina mirga namoomaa keessatti iddoon guddaan kan kennamuuf fi gurmaa’ina dhaabbileen mirga namoomaa biyyoolessaatiif akka qajeelfamaatti tajaajilaa jiru. Bahiinsi qajeeltoowwan idil-addunyaa kanniinii yoo xiqqaate dhabbileen mirga namoomaa biyyoolessaa biyyoota hunda keessatti gurmaa’an yoo xiqqaate ulaagaawwan maal maal hordofuun yoo gurmaa’an gaarii ta’a kan jedhuu akeeka kan kennu hogguu ta’u dhabbileen mirga namoomaa biyyoolessaa biyyoota hunda keessatti argaman moodeela gosa tokko gochuu hin dandeenye, gochuunis barbaachisaa ta’ee hin argamne. Gurmaa’in Dhaabbilee Kanneenii Gurmaa’inni dhaabbilee kanneenii biyya tokko irraa biyya kaanitti adda addummaa kan qabuu dha. Isaan kanneen keessaa isaan ijoon: Sirna Qaama Tokkee /Single organ system/ Sirna Qaama Dachaa/Dual organ system/ Sirna Qaama Hedduu/Multi organ system/ Sirna Qaama tokko kan jedhamu qaamolee lameen keessaa tokko jechuun dhimmoota sarbama mirga namoomaa ilaallatan kan hordofuu fi iyyannoon yoo dhiyaate kan qoratu komishiina mirga namoomaa ykn aangoo bal’aa kan qabuu fi iyyannoowwan lammiiwwan irraa dhiyaatu hundumaa ofitti fuudhuun keessummeessuuf aangoo waliigalaa kan qabu dhaabbata abbaa gaar gurmeessuu jechuu dha. Sirna Qaama Dachaa/Dual organ system/ jechuun biyya tokko keessatti sirna dhaabbileen lameenuu komishiina mirga namoomaa fi dhaabbata abbaa gaar hundeeffamuun hojjatanii dha. Sirna Qaama Hedduu jechuun sirna dhaabbileen abbaa gaar adda addaa ykn hedduu fi koomishiinota mirga namoomaa adda addaa hundeeffamanii bu’uura aangoo qoodamee kennameefiin itti socho’anii dha. Biyyoota tokko tokko keessatti dhabbilee lameeniin ala kan ta’anii fi aangoo baay’ee muraasa qofa kan qabanii dha.Fakkeenyaaf biyya Neezarlaand aangoo bal’a kan qabu dhaabbanni abbaa gaar osoo jiru Koomishiiniin walqixxummaa ykn Commission for Equal Treatment(commissie qelijke behandeling),loogii (discrimination) bu’uureffachuun cabiinsa mirgaa raawwataman ilaalu qaama aangoo muraasa qabu haalli itti hundeeffamus ni jira. Mootummaaleen naannoolee Neezarlaand dhaabbilee dhaabbata Abbaa Gaar fakkaatan ni qabu. Garuu Neezarlaandiitti dhaabbanni biyyoolessaa fi cimaan abbaa gaar waan jiruuf sirna qaama dachaa/Dual organ system/ ykn sirna qaama hedduu/Multi organ system/ keessatti ramaduun nama dhiba. Dhaabbata Abbaa Gaar Siwiidiin hogguu ilaallu sirna qaama dachaa/Dual organ system) keessatti kan ramadamuu fi gurmaa’ina abbaa gaar heddu kan hordofuu dha. Qaamolee Haqaa Biroo Irratti Dabalataan Barbachisummaa Dhaabbilee Mirga Namoomaa Biyyoolessaa Walqunnamtii fi wal irra bu’iinsa aangoo dhaabbileen kunniin dhaabbilee isaan kaan waliin qaban bal’inaan booddee kan ilaallu ta’ee akka waliigalaatti aangoon isaanii keessattuu aangoo mana murtii irraa garaagarummaa ni qaba.Akkuma beekamu dhimmoonni mana murtiitiin ilaallaman dhimmoota murtiidhaan murtaa’uu danda’anii fi seeraan kan daangeffamanii dha. Dhimmoonni dhaabbilee mirga namoomaatiin ilaallaman immoo kan caalaa kan bal’atuu fi barmaatileen dhimmoota bulchiinsaa jechuun isaan waamamanis ni dabalata.Seera qofaan kan daangeffaman osoo hin ta’in yeroo tokko tokko sana keessaallee bahuudhaandambiilee fi hojimaata barmaatilee irraa maddanis kan hammatuu fi akka waliigalaatti bulchiinsa gaarii waliin dhimmoota walqabatan kan ilaallatuu dha. Kana ta’ee sana dhimmoonni dhaabbileef dhiyaatan seera kan bu’uureffatan ta’uu dhabuu waan danda’aniif biyyoota baay’eetti namni gara dhaabbilee kanneen dhufu tokko dhimma isaa jalqaba mana murtiitti dhiyeeffatee manneen murtii sadarkaa sadarkaan jiraniin dura ilaallamu qaba wanti jedhu hin jiru. Akka tasaa dhimmoonni dhabbilee kanneeniin ilaallamuu hin dandeenyee fi mana murtii qofaan ilaallamu qaban ilaalchisee lammii iyyannoo dhiyeeffatu gara mana murtii aangoo qabuutti qajeelchuu fi adeemsa biyyoota tokko tokkootti lammiin adeemsa walxaxaaf (Procedural complexities) akka hin saaxilamne dhaabbileen kunniin aangoo gorsuu hanga gargaaruutti ni qabu. Walittidhufeenya mana murtii wajjiin isaan qaban kan biraa karaa ittiin ibsamu keessaa dhaabbanni abbaa gaar ta’e komishiiniin mirga namoomaa dhimma mana murtiitiin ilaallamaa jiru ilaaluuf aangoo hin qaban.Kana jechuun qaamooleen lameenuu ol’iyyannoo dhagahuun murtii mana murtii haalli itti diiganii fi murtii mana murtiitiin faallaa ta’e haalli itti kennan hin jiru. Biyyoota tokko tokko keessatti murtiiwwan dhaabbanni abbaa gaarii fi komishiinni mirga namoomaa kennan dirqisiisaa ta’uu baatanis murtii isaanii raawwachiisuuf gara manneen murtii idilee akka qajeelchan manneen murtiis haala itti fuudhuun keessummeessan akka fakkeenyaatti kaasuun ni danda’ama.Isaan biraa keessaatti dirqamni seeraa hogguu isaan muuddatu manni murtii murtii dirqisaa akka itti kennu haalli itti qajeelchanis ni jira (Austria). Akka waliigalatti dhimmi mana murtii dhaabbilee kanaan kan hin qoratamne ta’us dhimmoonni dhimma abbaaserummaa ijoo waliin wal hinqabanne dhimmoonni adeemsaa fi bulchiinsaa (Procedural and administrative) qoratamuu ni danda’u. Fakkeenyaaf isa dhimmoonni murtii osoo hin argatin yeroo baay’eef harkifataa turan, amalaa fi hojimaata hojjattoota manneen murtiin hin barbaachifne, dhimmoota malaammaltummaa abbootii seeraa ta’ee hojjattoota biroo fi kkf as keessatti hammatamu. Aangoo fi Gahee Hojii Dhaabbilee Mirga Namoomaa Biyyoolessaa Labsiilee dhaabbilee kanneen hundeessuuf biyya keenyatti bahanii fi muuxannoo biyyoota biro keessatti mul’atu iraa aangoo dhaabbilee kanneen iddoo ijoo lamaa fi iddoo xixiqqoo afuriitti qooduun ilaaluun ni danda’am.Hojiiwwan ijoon mirga namoomaa babal’isuu (dagaagsuu fi eeguu) fi ittisuu dha. Hojii isaanii yeroo baay’ee maqaa isaanii irraa dhaabbilee babal’isuu fi eegumsa mirga namoomaa National Institution for the promotion and protection of Human Rights kan jedhu irraa hubachuun ni danda’ama.Hojiiwwan ijoo kanneen jalatti kan hammataman hojiiwwan tarreeffamaa akka itti aanutti ilaalla: Hojii Hubannoo Cimsuu Fi Mirga Namoomaa Barsiisuu Seerota baasuu fi dhaabbilee seerota kanneen hojiirra oolchuu danda’an hundeessuun qofti mirga namoomaa gutumaa guutuutti mirkaneessuu nama hin dandeessisu. Inummaayyuu sarbamiinsa mirga baay’een kan uumamu maalummaa mirga namoomaa fi qaamolee mootummaa kabajamiinsa mirgoota kanneeniitiif gahee qaban addaan baasanii beekuu dhabuu irraa kan maddanii dha. Hojii hubannoo cimsuu fi mirga namoomaa barsiisuu waa’ee mirga namoomaa odrrffannoo kennoo fi beeksisuuf gargaara.Ilaalchaa fi soonaa mirga namoomaa kabajuu fi kabaachiisuu hawaasa keessatti akka umamuu fi akka gabbatu taasisa. Akkasumas hojiiwwan ittisa cabiinsa mirga namoomaa jajjabeessuuf gargara.Kaayyoo kana raawwachiisuuf tooftaawwan dhaabbileen kunniin itti fayyadaman akkuma biyyaatti garaagara ta’us isaan ijoo akka armaan gadiitti ilaalla. 1. Sanadoota Odeeffannoo fi Barnootaa Sassaabuu, Qindeessuu fi Raabsuu Aangoo fi gaheen dhaabbilee kanaa sanadoota mirga namoomaa sadarkaa idil- addunyaatti bahanii hojiirra oolan keessattuu kan biyya keenyaan raggaasifame afaan adda addaatti hiikuudhaan raabsuun walqabata.Labsii hundeeffama koomishiinii lakk. 210/92 kwt.6/8 ilaaluun ni danda’ama.Adeemsi kun immoo dhaabbilee kanneen mirga namoomaa ilaalchisee madda beekumsaa fi odeeffannoo ta’uun gara tajaajiluutti kan deemsisuu dha. Sanadoonni kunniin sanadoota waliigalteewwan mirga namoomaa sadarkaa idil- addunyaa irratti taasifaman qofa osoo hin ta’in dhaabbileen kunniin hojii idilee isaanii hogguu hojjatan kan isaan muudatee fi mirga namoomaa ilaalchisee odeeffannowwan adda addaa kan hammatanis ni ilaallata. Adeemsa hojii isaanii keessatti raawwii hojii isaanii ilaalchisee gabaasaa fi riipoortiiwwan isaan baasa, barruuleen, biroosharoonni akka madda odeeffannoo fi barnootaatti ni tajaajilu.Isaan kunniin akkuma haala isaaniitti mirga namooma waliigalaa fi mirgoota namoomaa addaa ilaallachuu ni danda’a. Mirga namoomaa gabbisuun sanadoota sassaabuu qofaan kan dhaabbatuu miti.Sanadoonni sassaabaman eenyuuf raabsamuu qabu? Akkamitti raabsamuu qabu? Gaaffiiwwan jedhan deebii argachuu qabu.Kutaawwan raabsamuufis akkuma haala isaa bal’inaan hawaasa hundumaa ykn kutaa hawaasaa tokkoof irratti kan xiyyeeffate ta’uu danda’a. Gurmaa’innii fi qophiin sanadootaa, akkasumas gosaa fi hangi afaan ittiin qophaa’uu kutaa hawaasaa tajaajilli kennamuuf yaada keessa kan galche ta’uu qaba.Tooftaan ittiin raabsamus kutaa hawaasicha sanadichatti fayyadamuun kan murtaa’u ta’ee sanadoonni bal’inaan akka raabsaman barbaadamu manneen barumsaa, manneen kitaabaa, waajjiraalee mootummaa fi karaa gurmaa’ina hawaasaa adda addaatiin raabsuun kan danda’amu hogguu ta’u bu’aa qorannoo kan ta’an immoo bakka bu’oota kutaa hawaasaa qorannichi ilaallatuu ykn wajjiraalee ministeerotaa dhimmichi ilaallatuun ta’uu danda’a. Hojiiwwan Mirgoota Namoomaa Gabbisuu Qindeessuu Fi Bu’uura Sanaan Kutaa Hawaasaa Tarkaanfii Fudhatan Jajjabeessuu Qaamolee hojii mirgoota namoomaa beeksisuu irratti bobba’an qindeessuudhaan tarkaanfiiwwan isaan fudhatan jajjabeessuun dhaabbileen kunniin dirqama mirga namoomaa bal’inaan beeksisuu gumaachuu ni danda’u. Kunis hawaasuma keessatti kan argaman gurmaa;ina ummataa adda addaa fayyadamuun raawwachuun waan danda’amuuf kaayyoo kana tajaajiluu ni danda’amu jedhaman gurmaa’innoota ummataa fi qaamolee biro tilmaamaman addaan baasanii beekuun barbaachisaadha. Miidiyaa Waliin Atoomuudhaan Hojjachuu Biyyoota baay’eetti yaadota maddisiisuu ta’e tamsaasuun miidiyaan gahee ol’aanaa waan qabuuf mirgoota namoomaa beeksisuu fi gabbisuuf fayyadamuun faaydaa ol’aanaa qaba .Keessattuu dhaabbileen kunniin pireessii bilisaa waliin akkamitti akka hojjatan istiraateejii wixineessuun mata dureewwan addaan baasuun barbaachisaa dha. Kunis dhaabbileen kunniin seeraan hundeeffamuu isaanii, gahee hojii fi aangoo isaanii, dirqamaa fi mirga hawaasaa fi hawaasni akkamitti isaanitti akka fayyadamu beekumsa waliigalaa mirga namoomaa irraa kaasee dhaabbileen kunniin hojii guyya guyyaan hojjatan ilaalchisee ibsootaa fi ripoortoota raabsuudhaan beeksisuu fi barsiisuu kan hammatuu dha. 2. Jireenya, Gahee Hojii fi Aangoo Dhaabbilee Kanneenii Hawaasa Beeksisuu Dhaabbileen kunniin ittigaafatamummaa ol’aanaa seeraan isaan irratti gatame sirnaan akka bahan hawaasani jiraachuu ykn hundeeffamuu, aangoo fi gahee hojii isaanii gadifageenyaan beekuu qaba.Kanaaf of beeksisuun istiraateejiiwwan dhaabbilee kanneenii keessaa isa tokkoo fi isa murteessaa dha. Kunis qaamoleen biraa hojii idilee isaanii hogguu hojjatan hojii dhaabbilee kanneenii fi kaayyoo isaanii tajaajilamtoota isaanitti beeksisuu akka hojjatan walittidhufeenya cimaa uumuu qabu. Qaamoleen mootummaa gama kanaan shoora ol’aanaa kan qaban ta’us eegumsa mirga namoomaa fi dhimmoota walqabatan irratti kan bobba’an dhaabbilee miti mootummaa fi idil-addunyaa waliin walittidhufeenya cimaa uumuus akka istiraateejii isa biraatti itti fayyadamuun barbaachisaa dha.Kanas ta’ee san shoorri ol’aanaan kanuma dhaabbilee kanneen akka ta’e hubatamuu qaba. Barnootaa fi Leenjii Dhaabbileen eegumsa mirga namoomaa biyyoolessaa kutaa hawaasaa garaagara waa’ee mirga namoomaa barsiisuu ilaalchisee karaawwan shoora isaanii ittiin taphatan keessaa tokko beekumsa waliigalaa mirga namoomaa ilaalchisee qaban leenjii gara hojii qabataamaatti jijiiruu dandeessisu ogeessota dhimmi ilaallatuuf kennuu dha. Gama kanaan ogeessota bulchiinsa haqaa keessatti shoora qaban kan akka abukaattootaa, abbootii seeraa fi abbootii alangaa; qaamolee seera raawwachiisan keessattuu poolisoota, poolisoota mana sirreessaa fi qaamolee nageenyaa, hoji raawwachiiftuuf paarlaamaa ykn seera baaftuu; kanneen biraa kan akka hojjattoota dhimma hawaasummaa,miseensoota humna ittisaa, miidiyaa, dhaabbilee miti-mootummaa,barsiistootaa fi leenjistoota isaanii, abbootii gosaa fi kkf caqasuun ni danda’ama. Leenjiiwwan akkanaa hogguu kennaman kutaawwan fayyadamaa ta’uu danda’anii fi kallattiidhaan dhimmi ilaallatu addaan basuun; rakkoowwan fayyadamtootaa haala furuu danda’uun ofeeggannoon sagantaa baasuun barbaachisaa dha. Gama biraatiin leenjistoota ogummaa fi beekumsa eegumsa mirga namoomaa irratti muuxannoo fi gahumsa amansiisaa qaban galmeessuun ramaduu, leenjifamtoonn gahumsa leenjistummaa akka gabsitan gochuun haala bu’aa leenjichaa gara sadarkaa ol’aanaatti itti guddatu yaaduu, leenjichi gama tilmaama hirmaattotaa fi dhaabbatichaatiin milkaa’uu fi milkaa’uu dhabuu isaa gamaagamuun qabxiilee bu’uuraa xiyyeeffannoon kennamuufii qabuu dha. Seemiinaarota Seeminaarri haala leenjiin adda ta’een waa’ee barumsaa fi beekumsa mirga namoomaa bal’aa kana ilaalchisee ogeessonni yaadaa muuxannoo kan itti waljijjiiranii dha. Adeemsi isaa kooleejjaawwaa ta’ee haalaa fi adeemsa walitti dhufeenya barataa fi barsiisaa ta’ee mirga namoomaa ilaalchisee qabxiilee falmisiisaa fi mariisisaa ta’an filachuun ogeessota filatamaniin yaadni ka’uumsaa kennamee hayyootaa fi namoonni murteessaa ta’an akka irratti mari’atanii fi yaada waljijjiiran gochuun hubannoo fooyya’aa uumuu waan ta’eef dhaabbileenis kan akka tooftaa tokkootti akka itti fayyadaman ni gorfamu. Sagantaawwan Barnootaa Hawaasa miga namoomaa kabajuu fi kabachiisuu aadaa godhate uumuuf manneen barnootaa akka meeshaatti fayyadamuun dhaloota sadarkaa mana barnoota keessa jiru irratti hojjachuun kanuma irraa jalqabuun filanno filannoowwan biroo caalee dha. Kanaaf barnoonni mirga namoomaa manneen barnootaatti idileedhaan sadarkaa hundarrattuu akka kennamu taasisuun dabalataanis qaawwota jiran addaan baasuun kaarikulamii qopheessuun qaawwota jiran guutuu kan hammatuu dha. Dhimmoota Mirga Namoomaa Irratti Mootummaa Gorsuu Fi Gargaaruu Biyyoota baay’ee keessatti dhaabbileen meegumsa mirga namoomaa kunniin qaamolee mootummaa sadeenuu dhimmoota mirga namoomaa irratti gargaaruun kan baratamee dha.Kunis akkuma haala isaattii qaama dhimmi ilaaluun yoo gaafatame yookiin kaka’uumsa mataa isaatiin ta’uu ni danda’a. Lamaan keessaa tokkoon ykn lameeniinuu fayyadamuun ka’umsi gorsa barbaachisummaa kennuu kun aangoo seerota isaan hundeessan jalatti kennameefii dha.Kanaafis imaammata ifaa qabaachuu qabu. Qaamoleen gorsi kennamuufis ilaalcha qajeelaatiin gorsa kennameef fudhachuun sirreessuuf fedhii fi qophii qabaachuu dirqama akka qaban beekkamuu qaba.Hojiirra ooluu dhabuun yaadotaa fi gorsoota dhaabbilee kanneeniin kennamanii shoora dhaabbilee kanneenii laafisaa waan deemuuf biyyoonni baay’een kan ilaalchisee seerota dirqisiisoo ni baasu. Hojimaanni ittigaafatamummaan gorsaa fi gargaarsaa ittiin ibsamu keessaa seerota hojiirra jiran akka fooyya’an seeronni haaraan akka bahan qaama ilaallatu yaadachiisuu bira darbee hanga seerota wixineessuu ykn filannoowwan dhiyeessuu deemuu danda’a. Sababni ittigaafatamummaa kana bahuun barbaachisaa akka ta’e itti amanamuuf dhaabbileen kunniin hojiiwwan idilee isaanii jechuunis qorannoo, ummata mari’achiisu fi iyyata dhagahuu hogguu raawwatan cabiinsi mirgaa qaawwaa seeronni qaban irraa kan maddan akka ta’e adda baasuuf ni gargaara.Hojiin gorsaa kun qaamolee dhimmi ilaalu imaammataa fi bulchiinsa hanga jijjiiranitti kan deemsisuu dha. Hojii haqaa mootummaatii gorsa kennuun jchuun adeemsa hojii haqaa jechuunis mana murtii ifaa fi bilisa ta’eef loogii hin qabneen seeramuu, murtiin dura akka qulqulluutti lakkaa’amuu, mirga daddafiidhaan haqa argachuu, gargaarsa seeraa argachuu, wabiidhaan manahidhaatiin alaa falmachuu, hiiktuu afaanii argachuu fi dhimma ofii ol’iyyannoon mana murtii ol’aanutti dhiyeeffachuu mirkanaa’uu isaanii hordofuudhaan mirga yaada kennuu biyyoonni dhabbilee kanneenii kennan salphaa miti. 3. Sarbamiinsa Mirga Namoomaa Ilaalchisee Iyyannoo Dhiyaatu Qorachuu Ittigaafatamummaan kun ittigaafatamummaa dhaabbilee babal’inaa fi eegumsa mirga namoomaa qaban keessaa isa ijoo dha.Aaangoon kun gama tokkoon ergama namoota mirgi isaanii cabeef furmaata kennuun cabiinsa mirgaa ittisuu kan qabu hogguu ta’u gama kaaniin garakuteenyummaa mootummaan mirga namoomaa kabajuuf qabu kan ibsuu dha. Sadarkaa biyyoolessaatti kabajamiinsa mirga namoomaa mirkaneessuuf manneen murtii adda dureedhaan kan caqafaman hogguu ta’u dhaabbileen kunniin hojiiwwan qaawwa duuchuu hojjachuutu irraa eeggama. Akka qaawwa duuchituutti kan fudhatamaniif manneen murtii ykn qaamolee haqaa kanneen biroo akka bakka bu’aniif osoo hin ta’in sababa hojii isaaniitiin muuxannoon mirga namoomaa irratti horatan irraa ka’uudhaan namoota mirgi jalaa sarbameef meeshaa kabajamiinsa mirga isaanii dansaa ta’uu waan danda’aniif. Haala manneen murtiitiin adda ta’een baasii xiqqaa fi adeemsa salphaa (flexible) hodofuun dhimmoota dhiyaataniif yeroo gabaabaa keessatti kennuun isaaniitiis dhaqabamoo (accessible) isaan godhama jedhamee tilmaamama. Gosni dhimmoota qoratanii fi daangaan isaan irratti gatamu akkuma biyyootaattii garaagarummaa kan qaban hogguu ta’u dhaabbileen eegumsa mirga namoomaa seerota biyyoota baay’ee keessatti mirgoota waliigalteewwan idil-addunyaa biyyootaan raggaasifamanii I mirgoota seera muummee isaanii keessatti hammataman ilaalchisee iyyannoowwan sarbama mirgaa dhiyaatan qorachuu aangoo guutuu ni qabu. Dhaabbileen kunniin daangaa aangoo isaaniitiin ala jechuun dhimmoonni dhoorkaman dhimmoota qaamolee aangoo qabuun ilaallamuu jalqaban fi kkf kan hammatuu dha. Dhaabbileen akka abbaa gaar hanqina bulchiinsa gaarii abbootii taayitaa fi hojii raawwachiiftuun raawwatamu malee sarbamiinsa mirgaa dhaabbilee biraatii fi namoota dhuunfaatiin rawwataman akka hin ilaalle taasifamu. Kana irraa akka hubatamutti dhaabbileen kunniin kan hundeeffaman hojiiwwan qaamolee heeraa fi seeraan dursanii hundeeffaman irraa akka fudhatani fi isaan wajjiin akka morkatan osoo hin ta’in hojiimataan ta’e qaawwa seeraatiin hojiiwwan qaamolee kanneeniin hin haguuggamne haguuguuf ykn guutuudhaaf. Dhabbiilee kanneeniitti iyyannoowwan mirgi kiyya cabee jira jechuun dhiyaatan nama miidhaa irra gaheen ykn bakka bu’aa isaatiin ykn garee sadaffaa na ilallata ykn na galcha jedhuun dhiyachuu ni danda’a.Kunis akkuma haala isaatti dhuunfaadhaan ykn gareedhaan ta’uu ni danda’a. Iyyannoowwan dhiyaatan afaan iyyataatiin ta’ee gara afaan barbaadamutti komiishiinichaan hiikkamuu ni danda’u.As irratti wanti beekkamuu qabu iyannoowwan dhiyaatan hundinuu fudhatama argatanii qorannoo irratti ni gaggeeffama jechuu miti. Sababoota oliitti caqafamaniif jechuun aangoo dhaabbilee kanneenii jalatti waan hin kufneef; namni mirgi isaa sarbame kan hin beekkamne yoo ta’e; bu’uura kan hin qabne; darbiinsa yeroo seeraan kaayameen kan daangeffaman;fi iyyannoowwan kkf jalqabumaayyuu dhaabbilee kanneeniin fudhatama kan hin qabnee dha. Sadarkaa qulqulleessuu jalqabaa dhaabbilee kanneenii iyannoowwan darbanii fudhatama argatan ilaallamanii murtii kan argatan hogguu ta’u adeemsa kenniinsa murtii keessatti tarkaanfiin inni jalqabaa abbootii dhimma lameen walittifiduun waldhabbii isaanii waliigalteen hiikuu dha. Kunis dhaabbileen kunniin akka manneen murtii murtii dirqisiisaa kan kennan osoo hin ta’in sirna filannoo waldhabbiiwwan itti hiikkaman keessaa shoora qaban irraa kan madduu dha. Hojiin waliigalchiisuun waldhabbiiwwan furuu dhaabbilee kanneenii galma kan gahu abbootiin dhimma waliigaluuf fedhii yoo qabaatan qofa akka ta’e hubatamuu qaba. Abbootiin dhimma dhimma isaanii waliigalteedhaan fixuuf fedhii yoo hin qabaatin ykn fedhii qabaatanii waliigaluu yoo dadhaban dhaabbileen kunniin dhimmicha qorannoon gara qulqulleessuutti ceeha jechuu dha.Qorannoo jechuun mirgi namoomaa sarbamuu ykn gochi seeraan alaa raawwatamuu fi yoo raawwatame immoo eenyuun akka raawwatame adda baasuu dha. Dhaabbileen kunniin hojii qorannoo isaanii sirnaan akka raawwatan iyyannoon dhiyaatu bu’uura kan qabuu fi isa kanaafis ittigaafatamaan eenyu kan jedhu murteessuuf aangoo qabaachuu qabu. Kana jechuun qaama iyyannoon irratti dhiyaate deebii akka kennu taasisuu; dhimmicha qulqulleessuuf ragaa ykn sanadoota barbaachisaa ta’an dhiyeessisuun ilaaluu ykn akka dhiyeessan dirqisiisuun; gareewwan falmii lameen hogguu barbaadaman akka dhiyaatan ajajuu; nama dhimmicha ilaalchisee beekumsa gahaa ni qaba jedhamee amanamu qorataa biratti dhiyaatee waan beeku akka hubachiisuu fi hojiiwwan kanneen raawwachuuf barbaachisaa gochoota ta’an aangoo raawwachuu kan hammatuu fi kunis seeraan mirkanaa’uufii qaba.Hojii kana hogguu raawwatan qajeelfama hojii qorannoo qabaachuu fi ittiin qajeelfamuu qabu. Iyyannoowwan sarbamiinsa mirgaa ilaalchisee dhiyaatan akkaataa itti qoratan hangana yoo ilaallee qorannoon booda tarkaanfiin fudhatamu ykn furmaanni kennamu maali?gaaffii jedhu ilaaluun faaydaa qaba.Gama kanaan aangoon seeraan dhabbiileen kunniin qaban akkuma haala biyyootaatti garaagarummaa guddaa kan qaban hogguu ta’u kanneen keessaa inni ijoon yaada furmaataa (recommendation)kennuu dha. Yaadni kunis akkuma haala isaattii qaama mootummaa dhimmi ilaallatu ykn qaamni biroo kan qoratamee fi sarbamiinsa mirgaa walfakkaataa ittisuuf ykn miidhaa hirrisuuf ykn sirreessuu tarkaanfiiwwan dandessisan akka fudhatan jijjiirraa hojimaataa fi adeemsaa ykn murtiiwwan irra deebi’anii akka ilaalan; ykn badii raawwatameef kan miidhe ifaan dhiifama akka gaafatuuf beenyaa akka kaffalu yaadachiisuu ta’uu ni danda’a. Yaadonni akkanaa amala isaaniitiin akka murtii mana murtii dirqisiisoo fi dirqamaan haalli itti raawwachiifaman waan hin jirreef biyyoota birootti akka godhamu qaamoleen kunniin yoo raawwachuu hafan qaama aangoon ol’aanaa ta’etti qajeelchuun kan baratamee dha. Kunis akkuma haala isaatti waajjira ministeera rogummaa qabuu ykn qaama mootummaa; paarlaamaaf, manneen murtiitiif ykn immoo qaamolee seera kabachiisaniif (Prosecuting authorities) ta’uu ni danda’ama.As irratti dhimmichi qaama biraatti qajeelfame jechuun ittigaafatamummaan dhaabbilee kanneenii kana qofa irratti xumurama jechuu miti. Dhuma dhimmoota hordofuun keessattuu dhimmichi mana murtiitti kan qajeelfame yoo ta’e miidhamaa bakka bu’uun hanga falmachuutti seerri aangoo kan kennuu fi danbii hordoffii tarreeffamaa dhaabbileen qabanis ni jiru. Dhimmota irratti yaada furmaataa kennuu fi qaamolee birootti qajeelchuu bira darbee aangoo dhimmicha irratti murtii kennuun miidhamaan sarbamiinsa mirgaa irra gaheef furmaata mataa isaanii keennuu kan qabanis jiru. Dhaabbileen kunniin sarbamiinsa mirgaa dhiyaatuuf bu’uureffachuun yaadni, yaadni furmaataa fi murtiiwwan keessattuu sarbamiinsi mirgaa loogii bu’uura godhate hogguu raawwatamu tarreeffama isaa maxxansuudhaan ummanni akka beeku taasisuun lammiiwwan ittiin barsiisuu fi kabajaa ummata biratti qaban (credibility) akka ol guddatu taasisa. Komishiinii Mirga Namoomaa fi Dhaabbata Abbaa Gaar Itoophiyaa 1. Hundeeffama Biyyoota baay’ee keessatti hundeeffamni dhaabbilee kanneenii irraa akka hubatamutti bu’uurri seeraa hundeeffama dhaabbilee kanneenii biyya biyyatti garaagarummaa kan qabuu dha.Biyyoonni tokko tokko hundeeffama isaanii qofa osoo hin ta’in tarreeffama aangoo fi gahee hojii isaaniis heera keessatti tumu (heera mootumma Afrikaa Kibbaa ilaalaa). Isaan kuun immoo hundeeffama isaanii heera keessatti caqasuudhaan tarreeffama aangoo fi gahee hojii isaanii seerota tarreeffammaa qaamolee seera baasuuf aangoo qabaniin bahan (labsii, danbii….kkf) keessatti akka hammataman taasisu. Gara haala biyya keenyaatti hogguu deebinu hundeeffama dhaabbilee kanneeniitiif bu’uura kan kaaye heera mootummaati jechuun ni danda’ama.Heera mootummaatiin qaamolee ifaan akka hundeeffaman caqafan keessaa komishiinii mirga namoomaa Itoophiyaa fi dhaabbanni Abbaa Gaar Itoophiyaa ni argamu. Heerichi dhaabbilee kanneen hundeessuun filannoo qaamolee isaan hoggananii, fi aangoo fi gahee hojii isaanii murteessuu ilaalchisee aangoon kan kenname caaseffama mootummaa federaalaa keessatti qaama aangoo isa ol’aanaa qabu mana mare bakka bu’oota ummataatiifii dha (HMFDRI kwt.55 (14) fi (15) ilaalaa) Kun kan agarsiisu bu’uurri dhaabbilee kanneenii heera mootummaa ta’uu isaatii fi dhaabbilee gurmaa’ina mootummaa biyya keenyaa keessatti isaan jalqabaa ta’anii fi hojii eegumsa mirga namoomaa irratti haala addaatiin ykn kallattiin bobba’aniif xiyyeeffannoon addaa kennamuu isaati. Qaama seera baaftuu biyyattii kan ta’e manni mare bakka bu’oota ummataa ittigaafatamummaa heeraan irra kaayame kana sirnaan bahuudhaaf labsiiwwan tarreffama aangoo fi gahee hojii dhaabbilee kanaa baasuu kan dandeessisan waltajjiiwwan marii biyyoolessaa fi idil-addunyaa adda addaa kan qopheesse hogguu ta’u kanneen keessaa adda dureedhaan ykn inni ijoon caqafamu labsiiwwan hundeeffama dhaabbilee kanneeniin dura muuxannoo idil-addunyaa sassaabuuf waltajjii idil-addunyaa hayyoonni, hoggantoonni dhaabbilee mirga namoomaa biyyoota biroo irratti hirmaatanii fi isuma kana haala qabatamaa biyya keenyaatti jijjiiruuf mariiwan ummata waliin taasifame keessatti argamu. Adeemsa muuxannoo fi odeeffannoo sassaabuu kana booda komishiiniin mirga namoomaa Itoophiyaa fi Dhaabbanni Abbaa Gaar Itoophiyaa walduraa duubaan labsiiwwan Lakk.210/92 fi 211/92 tiin kan hundeeffaman. Kaayyoowwan Dhaabbilee Kanneenii Komishiinii Mirga Namoomaa Itoophiyaa Komishiinichi kaayyoowwan sadi bu’uureffachuun kan hundeeffame hogguu ta’u, isaanis (kwt. 5 ilaalaa): Ummanni waa’ee mirgoota namoomaa hubannoo akka horatu barsiisuu Mirgoonni akka hin sarbamne gochuu fi osoo irraa hin hirrattin hojii irra akka oolan gochuu fi Yoo sarbamanii argamanis tarkaanfiin sirreeffamaa barbaachisaan akka fudhataman gochuu dha. Dhaabbata Abbaa Gaar Itoophiyaa Kaayyoowwan dhaabbatichaa dhimmoota bu’uuraa lama irratti kan xiyyeeffatanii dha; isaanis (kwt. 5 ilaalaa): Mirgootaa fi faaydaawwan ummataa seeraan tumaman qaama seera raawwachiiftuutiin kabajamuu isaanii mirkaneeffachuu; Ol’aatummaa seeraa kan bu’uureffate bulchiinsi gaariin bulchiinsa mootummaa qulqullina, si’oominaa fi iftoomina qabu akka jiraatu gochuu. 5.1. Bu’uura Heeraa Aangoo fi Ittgaafatamummaa Dhaabbilee Kanneenii Kanaan dura aangoo fi gahee hojii dhabbilee eegumsa mirga namoomaa biyyoolessaa biyyoota birootiin walqabsiisuun bifa waliigalaatiin ibsi kenname akkuma jirutti ta’ee Itoophiyaatti labsiiwwan hundeeffama isaanii keessatti aangoo fi gahee hojii dhaabbilee kanneenii akka itti aanutti taa’eera: Aangoo fi Gahee Hojii Komishiinii Mirga Namooma Bu’uura Labsii lakk. 210/92 kwt. 5 jalatti ibsameen komishiinichi aangoo fi gahee hojii itti aanan ni qabaata: Mirgoonni namoomaa HMFDRI tiin beekumsi kennameef lammii kamiiniiyyuun, qaamolee mootummaatiin, dhaabbilee siyaasaatiin, waldaalee birootiin akkasumas hoggantoota ykn abbootii taayitaa isaaniitiin kabajamuu isaanii mirkaneeffachuu; Seeronni,danboonni,qajeelfamoonni fi ajajoonni mootummaan bahan mirgoota namoomaa lammiiwwanii heeraan mirkanaa’an wajjiin kan wal hin faallessine ta’uu mirkaneeffachuu; Hawaasni waa’ee mirga namoomaa beekumsa gahaa qabaatee aada mirga ofii kabajuu fi kabachiisuu akka gabbifatu dhaabbilee sabqunnamtii fi tooftaalee birootti fayyadamuun barsiisuu; Sarbama mirgoota namoomaa ilaalchisee komiin yoo dhiyaateef ykn kaka’uumsa mataa isaatiin qorannoo gaggeessuu; Seeronni turan akka fooyya’an haaraan immo akka bahan ykn imaammattoonni akka bahan yaadachiisuu; Dhimmoota mirga namoomaa irratti tajaajila gorsaa kennuu; Gabaasota mirga namoomaa dhaabbilee idil-addunyaatiif dhiyaatan irratti yaada kennuu; Sanadoota mirga namoomaa idil-addunyaa Itoophiyaan raggaasifte afaanota biyya keessaatti hiikuudhaan raabsuu fi Walgahiiwwan, koonfaransiiwwanii fi Siinpooziyeemota mirga namoomaa idil- addunyaa irrattii hirmaachuu dha. Aangoo fi Gahee Hojii Dhaabbata Abbaa Gaar Akkasumas bu’uura Labsii lakk.211/92 kwt.5 jalatti ibsameen dhaabbatichi aangoo fi gahee hojii itti aanan ni qabaata: Qaama hojii raawwachiiftuutiin kan bahan qajeelfamoonni bulchiinsaa ,murtiiwwan kennamanii fi hojimaanni mirgoota heeraa lammiiwwanii fi seerotaan akka wal hin faalessine hordofuu; Badii bulchiinsaa ilaalchisee komiiwwan dhiyaatan fuudhuun qorachuu; Qaamni seera raawwachiiftuu hojii isaa bu’uura seeraatiin raawwachuu isaa mirkaneeffachuu fi badiin bulchiinsaa akka hin raawwatamne ittisuuf too’annoo gochuu; Badiin bulchiinsaa raawwatamuu isaa yoo itti amane immoo yaada furmaataa barbaaduu; Haala badiiwwan bulchiinsaa itti fooyya’an qorachuun yaada dhiyeessuu; fi Bulchiinsa mootummaa fooyya’aa argamsiisuuf seeronni,ykn hojimaanni ykn qajeelfamoonni hojii irra jiran akka fooyya’an;seeronni haaraan akka bahan ykn imammatoonni akka bahan yaadachiisuu dha. Daangaa Aangoo Tarreeffama aangoo fi gahee hojii dhaabbilee kanneenii armaan olitti ibsame irraa akka hubatamutti dhaabbileen kunniin sarbamuu mirgaa ilaalchisee komiiwwan dhiyaataniif fuudhee qorachuuf aangoo bal’aa kan qaban hogguu ta’u dhaabbilee kanneen ilaalchisee daangaawwan taa’an baay’een isaanii walfakkaatu. Kanneen keessaa mana mare bakka bu’oota ummataa, mana mare Federeeshinii fi manneen mare naannooleetiin ykn sadarkaa kamiiyyuu irratti dhimmoota ilaallama jiran fuudhuun keessummeessuu akka hin dandeenye labsiiwwan hundeeffama isaanii kwt.7 jalatti kan tumame hogguu ta’u labsii hundeeffama dhaabbata Abbaa Gaar immoo dhimmoota oodiitara muummeen ilaallamaa jiranii fi kutaawwan humnoota nageenyaa fi hoomaa waraanaatiin nageenyaa fi dhimmoota ittisa biyya ilaalchisee murtii kennaman qorachuuf aangoo akka hin qabne daangaan dabalataa ibsamee jira. Gurmaa’ina Dhaabbilee Kanneenii Ittiyaamamni dhaabbilee kanneenii mana mare bakka bu’oota ummataatiif hogguu ta’u komishiinara muummee fi Abbaa Gaarii muummee, itti aanota tokko tokko,namoota dhimmoota daa’imannii fi dubartootaa qajeelchanii fi komisharoota ykn abbaa gaarii waajjirota damee tokko tokko akka qabaatan tumaa labsiiwwanii irraa ni hubatama. Waajjirri muummee dhaabbilee kanneenii Finfinnee akka ta’e labsiiwwan irraa kan hubatamu hogguu ta’u akka barbaachisummaa isaattii dameewwan qabaachuu akka danda’an ibsameera.Hojii isaanii bilisummaa guutuun kan raawwatan hogguu ta’u muudamtootaa fi qorattoonni isaanii golgaa seeraa ni qabu. Dhaabbileen Kunniin Tokko Isa Kaan Wajjiinii fi Qaamolee Haqaa Wajjiin Walittidhufeenya Qabanii fi Wal Irra Bu’iinsa Aangoo Walitti Dhufeenya Komishiinii Mirga Namoomaa fi Dhaabbata Abbaa Gaar Armaan olitti akka ibsametti biyyoonni sirna qaama Dachaa ykn qaama heddu hordofan keessatti walittidhufeenyi dhaabbilee kanneen jidduu jiraachuu qabu maal ta’uu akka qabu qabxii wal nama mariisisuu dha. Abbootiin taayitaa mootummaa ykn qaamni raawwachiiftuu gocha tokko raawwachuun ykn raawwachuu dhiisuu (commissions or omissions) irraa miidhaa dhaqqabu irraa komiin maddu haalli itti ilaalamu adda kan fakkaatu ta’us irra deebii fi jijjiirama murtiiwwan dhaabbilee kanaatiif bu’uurri mirgoota namoomaa waan ta’eef walirra bu’iinsi aangoo waan hin hafnee dha. Ibsa biraatiin bu’uura seerotaa fi muuxannoo biyyoota biraatiin gama kaayyoowwan isaan hundeeffamaniifiin hogguu ilaallu komishiinni mirga namoomaa adda duredhaan kan xiyyeefatu sarbamiinsa mirga namooma irrattii hogguu ta’udhaabbanni abbaa Gaar immoo miidhaa ykn dhiibbaawwan hanqina bulchiinsaa irraa maddan ittisuu fi yoo raawwataman sirreessuu dha.Qoodinsi kun akka amma ilaalluutti salphaa miti.Keessattuu dhugaa dhumni miidhaa baay’ee sarbamuu mirgaa ta’uu isaatiin walqabatee daangaa qoodinsa aangoo daran rakkisaa godha.Keessattuu haala dhaabbileen lameen biyya tokko keessatti hundeeffamanitti ol bahee mul’ata. Wal’irra bu’iinsa aangoo dhaabbilee lameen jidduu jiru kana hambisuuf filannoowwan adda addaa hogguu yaalamanii fi hojii irra oolan ni mul’ata.Kanneen keessaa qaamni tokko dhimma tokko daangaa aangoo isaa keessatti akka kufu itti amanuun fuudhee qorachuu yoo jalqabe qaamni kuunis amantaa walfakkaataa kan qabu ta’us dhimmicha ufitti fuudhuu akka hin qabne seeraan tumuun keessatti ni argama. Inni lammaffaan dhimmoota murteessaa ta’an irratti qaamoleen lameenuu inni tokko miseensa dhaabbii isa kaanii osoo hin ta’in haalli itti hojjatan ni jira (muuxannoo Maalaawii).Filannoon sadaffaan qaama kamitu dhimma kam keessummeessuu akka qabu ifaan seeraan adda baasuun tumuu ykn waltahiinsa waliinii dhaabbileen lameen irra gahaniin daangaa adda baasuu.Qoodinsi seeraas ta’ee waltahiinsaa taasifamu hawaasni ifaan beekuu qaba. Kun ta’uun isaa hawaasni dhamaatii tokko malee dhimma kam dhaabbata isa kamiif akka dhiyeessuu qabu ni beeka jechuu dha.Inni dhumaa fi biyyoota baay’ee keessatti Komishiiniin mirga namoomaa dhaabbata Abbaa gaar irraa adda isa kan godhu komishiinichi qaama hojii raawwachiiftuu fi hawaasa bal’aa akka waliigala waa;ee eegumsaa fi kabajamiinsa mirga namoomaa barsiisuu fi beeksisuuf aangoo addaa ka qabu ta’uu isaati. Biyya keenyattis rakkoon kun jiraachuun isaa yaada keessa galuun labsiiwwan hundeeffamaa dhaabbilee kanneenii tokko tokkoo isaanii keessatti wal’irra bu’iinsi aangoo yoo uumame akkamitti akka hiikkamuu qabu furmaata kennuun yaalamee jira.Kunis dhaabbileen lameen waliin ta’uun mari’achuun qaama kamiin ilaallamuu akka qabu ni murteessu, waliigaluu yoo dadhaban immoo qaamni dura dhiyaateef aangoo akka qabu labsiiwwan irraa ni hubatama. Haata’uutii furmaanni haala kanaan taa’e rakkoo wal’irra bu’iinsa aangoo dhaabbilee kanaa hangam hiikuu danda? Dhaabbileen kunniinis gama kanaan dhamaatii lammiilee irra gahuu danda’u hanbisuuf tooftaa fooyya’aa akkamii maluu danda’u kan jedhu kan walnama mariisisuu dha. Walittidhufeenya Qaamolee Haqaa Biroo Waliin Qaban Rakkoon wal’irra bu’iinsa aangoo dhaabbilee jidduutti qofa osoo hin ta’in qaamolee biro wajjiinis ni uumama.Walittidhufeenya manneen murtii waliin qaban ilaalchisee dhaabbileen kunniin dhimmoota manneen murtii sadarkaa kamiiyyuu irra jiraniin ilaallamaa jiran fuudhaanii ilaaluu akka hin dandeenye labsiiwwan dhaabbileen kunniin ittiin hundeeffaman jalatti tumamee jira. Kun immoo aangoo heeraan manneen murtiitiif kennamee fi qajeeltoo bilisummaa abbaaseerummaa wajjiinis kan walsimu waan ta’eef baay’ee kan walnama mari’achiisuu miti. Garuu sirna seeraa biyyoota tokko tokkootti dhaabbileen kunniinmurtii dirqisiisaa kennuuf aangoo qabaachuu baatanis murtii kennan garuu akka raawwatamu mana murtii idileetti ka qajeelchan hogguu ta’u manneen murtiis irraa fuudhuun ni keessumeessu. Labsiiwwan kanneen keessatti “….dhimmoota ilaallamaa jiran..”jechuun dhimmoonni manneen murtiitiin murtii erga argataniin booda dhaabbileen kunniin ilaaluu ni danda’uu? Gama biraatiin armaan olitti ilaaluuf akka yaaleetti murtii dirqisiisaa kennuu dadhabuu dhaabbilee kanneenii irraa madduu kan danda’uu fi shakkii haala barbaadamuun bu’aqabeessa ta’uu dhabuu hanbisuuf biyyoonni tokko tokko dirqama murtii dhaabbilee kanneenii raawwachiisuu manneen murtii fi qaamolee biroo irratti gatu.Biyya keenyaatti mala kana fayyadamuun rakkoowwan murtii kennan gama raawwachiisuutiin isaan muuddatuu danda’u hiikuun ni danda’amaa laata? Manneen murtii malee amalli hojii isaanii kan walqunnamsiisuu fi yeroo tokko tokko haalli wal’irra bu’iinsi aangoo itti uumamu ni jiraata.Keessattuu heeraan ta’ee seera tarreeffamaatiin haala dhaabbilee kanneeniin walfakkaatuun ykn walittidhiyaatuun aangoon hojiiwwan too’annoo raawwachuu kennameef qaamolee hundee heeraa qaban (constitutional institutions) kan akka waajjira oodiitara muummee,komishiina naamusaa fi farra malaammaltummaa,boordii filannoo fi kkf aangoo fi gahee hojii dhaabbilee kanneeniin waliin wal’irra bu’uu ni danda’a. Keessattuu dhimmoonni qaamoleen kunniin too’annoo irratti gaggeessan sarbama mirgaa sababa hanqina ykn badii bulchiinsaa waliin walqabatiinsa waan qabaniif wal’irra bu’iinsi aangoo walk an nama gaafachiisuu miti. Akkasumas dhaabbileen kunniin hojii qorannoo isaanii hogguu gaggeessan dhuma irratti bu’aan irra gahan yakka ykn badii bulchiinsaa ta’uu danda’a.Labsiiwwan hundeeffama isaaniitiin haalli akkanaa yoo isaan muudate qaama dhimmi ilaallatuu beeksisuu akka qaban tumameera.Fakkeenyaaf dhaabbileen kunniin yakki raawwatamuu isaa yoo irra gahan akkuma haala isaatti poolisiitti ykn Abbaa alangaatiif dabarsuu qaba.Haata’uuti qaamoleen dhimmi qajeelfameef akkuma jirutti bu’aa qorannoo dhaabbilee kanneenii fudhachuu qabu moo?qorannoo mataa isaanii gaggeessuu qaban? Kan jedhu kan wal nama mariisisuu dha. Walumaagalatti walittidhufeenyaa fi wal irra bu’iinsa aangootiin walqabatee wanti jechuun danda’amu mirga namootaa kabachiisuuf sochiin dhaabbileen kunniin godhan gahaa dha ykn ittigaafatamummaan kan dhabbilee kanneenii qofa jechuu miti.Dhaabbileen kunniin sochiiwwan mirgoota kabachiisuu qaamolee birootiin taasifamu bakka bu’uuf osoo hin ta’in hojiiwwan daran cimsanii fi qaawwaa jiru cufan raawwachuufii dha. Kanaaf dhaabbilee kanneenii fi qaamoleen sababa hojiitiif isaaniin walqunnaman waliin walitti bu’iinsa tokko malee wal’irra bu’iinsa aangoo malee galma ga’iinsa kaayyoo kanaaf waliin hojjachuu qabu. Wongeela Muslimotaaf Lallabuu (Muslim Evangelism) Musiliimotaa Tajaajila Wongeelaa kennuuf akkaataa barataameen ala mala addaatitu barbaachisa. Namoonni karaa garagaraatiin yaadan,waan tokko amanuuf, raawwatuufis, fedhii garagaraa qaban; kanaaf Wongeela isaanii qoduuf yeroo kaanu kana dagatuun hin barbaachisu.Yaadannoon asii gaditti arginu kun caalaatti isaan dhaqqabuuf nu gargaara. Musliimoonni " ani musliima ta'ee dhaladheera, *musliima ta'ee du'a wanti kana jijiiru hin jiru" jedhan; qajeelchi kun ka nama musliimummaaf bitameeti. Kanaaf musliima akkanaa kana wojiin haasayuun Akka nama maqaaf kiristaana ta'e wojjiin haasayuutii miti. Sababaanis karaa akanaa kanaan yoo isaanitit himnnee musliimoota bay'ee wanti nu isaanii qooduu barbaanne maal akka ta'e isaanii hin galu. Kanaaf baromsi kun waan wongeelaatiif isaaniti dhiyaannee isaan gargaaruu irratti faayidaa guddaa qaba. Jibbaa isaan Gooftaa Yesuusiin irraa qabaniif miidhaa isaan geessuu barbaadaniif akkamitti akka amanamummaaf ayyaanaan deebii kennuu dandeennu nutti mudhisa.kana waan ta'eef, Ajaja ergaa guddaa bu'uura godhannee Gaafa kaane Waaqayyoo nu wojjiin ta'a. Mat. 28:19-20. 1. Isilaamummaan maali? Bara Kamitti Eegalee? Isilaamummaan bara 1416 keessa yeroo Mahaammad Magaalaa Makkaa jedhamtu keessa sababaa amantaa isaatiif baqatee deemee gara Magaalaa Madiinaa jedhamtu dhufe. Deemsi inni baqaan deeme kun afaan arrabiffaatiin "Hijiiraa" jedhamuun beekkama. Yeroon kun yeroo amantaan musliimaa jalqabe jedhamee beekkama. -Islaamni wara Waaqa (Allaati) amanu kan saddani tokko Waaqaoo ammoo didu. A. Islaamummaan Kiristaanummaa firrisaa? Islaamummaan kiristaanummaa hin firrisu. Sirimaa kiristinnaan islaamummaa woggoota 600 firrisa. Kanaaf waanti Musliimoonni Waaqayyotti (Alaha] Nohi, Abrhaam, Musee, Dawit, Solomoon, Yonasiif, Yesusiin eddaanii rajjotta kawaan ka Kitaaba Quliqulluutiti akka amannan dubbatniif. Isliminaan akka Yesuusiif ratoota kaawanitti amanuu dubbata. B. Maaf amantaa haarawa hundeessuun barbachise ree? "Yahiween Elohim" Quraana keessatti mudhate Waaqaaf Iyesuusii nu kitaaba Qulqulluu keessatti hubannaan sirma wol hin fakkaatu. Amantaan Islaamumma'aatii fi Kiristanummaan yeroo gubbana isaanii laalu qofa waan wol fakkaatan seena. Kiristaanonnii fi islaamoonni * * * qabxii asii gadii kanniiniin wol fakkaatan. Adunyaa tanaa fi waan isii keessa jiran akkasuma mootummaa Samiitii fi eddoo badiillee uumeera. Waaqayyoo guutuu, guddaa, hundaa beeka kan yeroo hundaa eddoo kamittis kan s. Waaqayyoon fedha ufii ykn isaa karaa rajoota tokko tokkootiin ilmaan namaatii ibseera. -Waaqayyoon ilmaan namaa akka jireenya isaanii ittiin geggeeffataniif yakka irraa akka ittiin ufii isaanii eeggataan seera isaanii kenneera. -Waaqayyoon nama hundaa irratti ni murteessa. Gaafa murtee isaa gama tokko jeennnata galcha gama kaan immoo gara eddoo badii bara baraatitti isaan gata. ISLAAMUMMAAN KITAABA QULQULLUU NI FAALLEESA. -Yesuus raattotaa ol hin turre. Ilma Waaqayyoos hin turre (suratu -Ali- Maidayi 5:75). Suratuu jechaan boqonnaa Quraanaa jechaadha. -Yesuus nama gaarii ture; Waaqummaa immoo; ufi keessaa hin qabu . -Waaqayyo "sadan tokko" (Abaa,Ilma,Hafuura Qulqulluu) miti.Akkana jechuun Maqaa Waaqayyoo arrabsuudha. (suratu Ali- nisai 4:171,5:75-78; 119]) -Yesuus cubbamootaaf jedhee fannoo irratti hin duune. (suratu Ali- nisai, 4:157) -Wareegamuu ykn ariisaa waan Yesuusiitiin ta'e ariisaa bakka bu'aa kamiinis dhiifamsa cubbuus karaan cubbamaan Waaqayyoo wojiin itti araaramu hin jiru (suratu Ali-hajii 22:36;37). Lachanuu Waan Jechdhan Qabbu. Warri Islaamaa akkana jedhu "Nu dhugaa guutuu qabna" Kitaabni Qulqulluun waan jijjiirameef dhugaa hin qabu; kanaaf waanti Waandhi Quraana ergeef kana; namoonni hundinuu karaa dhugaa kanatti amanuu danda'an jedhu. Warri Kiristaanaallee akkana jedhu "Kitaabni Qulqulluun nu harkaa qabnu dubbii Waaqayyoo kan hin jijjiiramneedha. Waan inni dubbatu guutuma guututti amanna jedhu. Eeganaa kan sirrii ta'e eennu? Musliimonni" nu'u" jedhu. Kiristaanonnis gama isaaniitiin "nu'u" jedhu. Kana amannee dhugaa akka ta'e akkamiin hubachuuf mirkaneeffachuu dandeenna? Dhumti keenna kan bara baraa akam akka ta'e gar gar baafannuuf kana uf eeggannoon qoraatutu nu irraa eeggama. Gooftaan Yesuus kan dhalate biyya Israa'elii keessatti, jireenya isaa guutuu achuma jirataa turee fannoo irratti fannifamee du'e, awwaalamee awwaalaa ka'e gara samii ol baye. Israa'el giddu gala biyyoota sadihiiti; isaanis:- Awuroophaa, Isiyaa fi Afrikaa fa'a. Akkuma ergamoonnii fi warri wongeelaa oduu gammachiisaa [wongeela] namoota hundatti himuu jalqaban, keessattuu yeroo kakuun duraa qophaayee raawwatame wongeelli ariitiidhan tamsa'e. -Jalqaba biyyoota Isra'elitti dhiyootti akkasuma Itoophiyaa fi Afrikaa bayaatti,booda irratti Awuroophaa fi biyyoota birootis gayeera. Kanaafdha wanti nuti waayee Waaqayyootii fi Iyesuus, waan inni nuu godhe dhageennee baranneef. ** Haa ta'uu garuu olloonni keenna baayyeen, hiriyyoonni keenna kana hin beekan. Garuu akkamti beekuu dandaan? Yeroo san [bara kakuu haarawaa] ergamtoonni fi warri Wongeela lallaban biyya akka salphaat dhaquu dadhaban keessaa tokko biyya Arabaa kan xidhacha qabdu turte. Hagamillee yoo Gooftaa Yesuusiin gara'aan jaalachuuf jaalachuu dhabuu mirkaneeffachuu hin dandennes warri Kiristaana ta'an turan. Mallaataa Kitaaba Qulqulluus hin qaban ture. Warri Ayihuudotaa kan achi jiraatanis turan. Isaan Kakuu moofatti hin amanu ture haa ta'uu immoo cimanii hin aqabanne. Warri Araboota loowwan, re'ee, hoolaa,faradoo fi gaala horsiisan ture. Akkasuma edassan daldalas hin daldalu ture. Bara san konkolaatanii fi baaburri faati hin turre; wantoota hundaa gaalatti fe'aa deddeebisan ture . sKaraan guddaan gara Awuroophaa fi Isiyaa deemaniin keessaa tokko karaa Arabiyaa ture. Kana waan ta'eef daldaltoonni Afrikaa irraa meeshaa fidanii gurguratu,akkasuma gara Afrikaatis fidanii gurguratan. 2.Mahaamad Raajicha Islaamummaa Islaamummaan akkamitti Eegale? Baayyinni ummata Arabiyaa Aramaayota turan. Manni qulqullummaa kan isaan itti waaqeffatan "kaabaa" jedhama ture.Mana qulqullummaa kana keessa waandhi tolfamaan "hubal" jedhamus ture. Kakuu moofaa keessatti yoo ilaallu Waandhi Abrahaam ,Yisihaaqi,Yaa'iqoob Waandhi Israa'el waaqa tolfamaa ormaa kana akka hin waaqeffanneef banii isaa ufi eeggachiiseera. [Ke. de 25:1-3,Mooto1fa,18:16-40,Aboota Murti,2:10-13, Seena mahaamadii fi akkaataa dhaloota isaa gabaabatti. Akaakayyuun Mahaammadii ijoollee dhiiraa hin qabu ture.Kanaaf akka ijoollee dhiiraa isaanii kennuuf kadhachuudhaaf gara "kaabaa"deemanii awwaala" hubal" irra harka isaanii kaayanii "Allahi" maaloo ijoollee dhiiraa naa kenni" jedhaa cimsanii kadhatan. Yoo ijoollee kudhani isaanii kenne tokko "hubalii"[Allah dhaaf] ciincaa ykn aarsaa godhee dhiyeesuudhaaf waadaa gale. Kanaan booddee ijoollee dhiiraa kudhan (10) argatan akkuma waadaa galan godhudhaaf gara waaqa tolfamaa "hubal"dhaqan. (waandhi tolfamaan sun" gooftaa magaalattii sanii jedhamuudhan beekkama). *Yeroo allah dhaaf aarsaa dhiyeessuudhaaf achi gayan filannoon ilmaan isaa keessaa ilma isaa kan Abdalla jedhamu irra gaye. Hiikkaan maqaa kana tajaajila" Allaha" jechaadha .Abdallaa kanatu abbaa Mahamadii ta'e. Inni kun eddoo isa waaqa tolfamaadhaaf gaalli dhibba tokko (100) akka kennamuuf karaa mortuu tokkootiin gaafatamee waan tole jedheef Abdallaan carraa lubbuun jiraachuu argate. Waanti kunniin martuu barri Mahaammad akka bara waaqeffannaan waaqa tolfamaa waarra mortootaan hagam akka bitame mudhisa. Waati kun jireenya isaa irratti hagam akka miidhaa qabu mudhisa. Qurrana keessatti (surtu Ali-namli 27:91) ani waanti ajajame akka gooftaa biyya kanaatii ajajamuuf jedha. Musliimonni maruu kun akka "Allah" ta'etti wolii galan. *Bara san garuu" hubaltu" gooftaa magaalaa sanii ture. Akkasuma edaasaan jechi ''Allah'' jedhu maaqa waaqolee tolfamaa kaawwaniifis maqaa isaan ittiin waamaman ta'ee tajaajileera. Dhiibbaa dukknaa kanaa xiyyeeffannaa keessa galchuuni yoo ilallee, Mahaammad: Nama aarii bayyi'atu Nama dukkana guddisee sodaatu Nama waan boca fannootiin hojjatame yoo arge jibbu ture, Nama yoo namni meeshaa fakii akkasii qabu qabatee mana isaa dhaqe caccabsu ture. ["Seenaa jireenna Mahaammad "basar wolitem miyuri page 200.] Jechi biroos Musliimonni akkana jedhu YESUUS gara lafa tanaa murtiidhaaf hin deebi'a; gaafas fannoo hin caccabsa,Booyyeewwanis hin ajjeesa.[ Sahihi Msilim, 1:page 92]. Akkaataa Mahaammad itti ka'e. Mahaammad dhaloota Gooftaa keenya Yesuus Kiristoos booda baroota 570 maayessa biyya Arabaa tan wirtuu daldalaa taate keessatti ka'e. Yeroo Mahaammad dhalatu abbaan isaa lubbuudhaan hin jiru, haati isaas isa woggaa jaha gayee duute. Kanaan booda akaakayyuu isaattu guddiseen; innis hin du'e kanaan maayessa eessuma isaa woliin jiraate. Mahaammad yeroo umuriin isaa wogaa 25 gayetti haadha manaa tan woggaa 15 isa caaltu fuudhe maaqan ishee Kadijja jedhamti isheen isiin nama lamatti heerumtee lamaanuu jalaa du'aniiru. Mahaammad nama kasoo gad ufi qabuu fi dargaggeessa qulqullummaa isaa eeggatu ture. Halli jireenya haadha manaa isaa woliin qabu gaarii fakkaata jedhu. isaan ilma tokko qofa qabu turan innis ijoollummatti du'e sababa kanaaf Mahaammad guddisee gadda ture jedhama. Mul’ata Mahaammad \Yeroo umuriin isaa afurtma ( 40) ta'etti, du'a hadha manaa isaa woggaa kudhaniin (10) dura sagaleewwan dhagawuu jalqabe; sagalee dhagawu dhudhumuudhaaf yeroo heddu gara goda gaara heeraa jedhamu dhaqa'aa yeroo tokko tokko achitti dabarsa. Achumatti goda san keessatti kitaaba "Quraana"musliimotaa ta'e fudhate. Kanas akka maleekkicha Gabri'eel irraa argatetti dubbateera. Ergaa kana woggoota 22-23 keessatti utuma fudhatu tureera. Mahaammad ergaa isaa kan jalqabaa Waaqayyo tokko qofa jedha innis"Allahi" dha jedhee waaqoleen birootis jaalatamuu akka qaban cimsee dubbata. Kanatti aansee waayee guyyaa murtii,amala gaarii, waayee jireenya bara baraa kan samiitiif badii bara baraa dubbata ture. Eddoo badii bara baraatitti wanti tokko kan nama gammachiisu hin jiru. (Suratu Ali-waqiahi 56:42-56). Baqatuu Mahaammad gara Madiinaa Isaa. Mahaammad waan mudhanni isaa waarra Makkaa wojjiin caalatti yaada isaatiin walfaallesseef waamsa isaa qabatee gara Madiinaa dhaquu murteeffate. inni deeme kun Deemissi afaan Arabaatiin" hijiraa" jedhamu'uun beekkama. Barri hijiraa musliimotaa kun bara 622 isa kananatu jalqaba laakkobsa musliimotaa ta'e. -Jijjiirama jireenya Mahaammadii irratti ta'e. -Mahaammad islaamummaa ufii isaatti hundeesse keessatti jijjiirama haarawa fide. Uumurii isaa wogaa 52 yeroo ta'utti haadha manaa 13 fuudhe. -Waraana qulqulluu ykn "jihaadi" jedhamuudhan beekkamu deemsise. Kaayyoon jalqaba lola kanaa Mahaammad jieenya isaatii fi waan jireenya maatii isatiif ta'u waan hin qabneef lolee waan ittiin jiraatu argachuu; yoo du'ansi jeyiinata ykn mootummaa samii argaachuu. [mishikkat 2 bqo,253]. Gaafa woraana kana deemsisan musliimonni eddoo gaarii waan qabataniif namoota Makkaa kuma tokkoo ol ta'an namoota 300tiin mooyatan. Mooyannaan argame gargaarsa "Allahatiin" jedhamee fudhatame. Madiinaa keessatti. Madiinaa keessatti gofti Ayihuudota sadihi; Mahaammad raaga ta'uu isaa hin fudhanne. sababaa Kanaaf Ayihuudota irra miidhaa guddaa geessa'aa ture. Mahaammad akkuma jabaataa deemeen amalli isaa guddisee jijjiiramaa deeme. Warra diina "Allahatiif eregamaa" jedhe maraa akka ajjeefaman ajaje. Mahaammad haga magaalaa humna lolaatiin mooyateen maayessa bara 632tti du'e; yeroo san waaqeffannaan naannoo kaabaatitti deemsifamaa turan akkuma jiruun fudhate. Haala Islaamummaan itti Babadhate. Mahaammad yeroo biyya Arabaa du'aan biraa lixu humna lolaa cimaa dhiiseefii deeme kanaafuu 1. humna lolaatiin babadhate. 2. Daldaltoota eddoo gara garaa deddemaniin babadhate jecha'a. - Haala kanaa fi kan kana fakkaatuun babadhatee adha adunyaa keessatti eddoo namni shanii jirutti namni tokko Musliima. 3. Qur’aanni Kitaaba Musliimotaati. -Quraanni maali? Quraanni yeroo woggaa 23 ol ta'e keessatti Mahaammad qofaa kenname. "Gabatee samii jiru kan allahi irraa sutta suutaan gadi dhiisaa karaa Maleekkicha gabreeliitiin Mahaammaditti mudhate"jedhanii amanu. Mahaamad immoo waan isaa ife hundaa gargaartota isaa warra qu'atanii sammutti qabachuu danda'anii qoode. Eeganaa Quraanni maali fakkaata? Eennullee namni wongeela musliimotaa qooduu barbaadu yaada isaa caalumatti hubachuudhaaf yoo akkam diqqaate kutaa Quraanaa keessaa dubbisutu isa irraa eeggama. Quraanni kitaaba qulqulluudhan wol faallessa; Fakeenyaaf: -Nohi ilma tokko qofa qaba innumtuu bishaaniin liqimfame. (surtu Hudi 11:42-43) kana( Seera U.. 9:8?) -Maqaa abbaa Abrahaamii Azaaroo jedha (suratu Ali- aniami 6:74] -Haati Gootaa Yesuusii Mariyaam obbolleettii Aarooniiti intala Imraaniiti jedhu[ sura 19:17-28]. Imraan eeyye abbaa Muusee fa'a. Maariyaamiin tun garuu dhaloota Kiristoosii dura woggoota 1400 turte. Kanaaf kan kanna fakkaatuun Quraanninii fi Kitaabni Qulqulluun walfaallessan. - Mahaammad beekkumsa jechoota kitaaba Qulqulluu keessaa hagoo beeka isuma san akka itti fakkaateen maraa dabarse. Burqaawwan Quraanaa Seenaan Quraanaa gariin waanuma akka salphaatti bira gayuun danda'amu, isaan keessaa kitaabileen Ayihuudotaa kan akka talmuud mishnaanaa fa'a. Hadis ammoo jechaa seenaa afaaniin himamu kan ergaa uf keessaa hin qabinne waan turraniif kitaabbilee waada harawaa keessa galuu hin dandeenne. Kutaaleen Quraanaa kan biroo ammoo amantaa Faarisii keessa Sorositiyaan kan jedhamu himamuu jechuun hin danda'ama. Mahaammad Salman hiriyyaa jedhu kan warra Fariisotaa qaba waan tureef maallaataa hubannoo kana isa irraa argate wanti jedhu jira. Kana irratti edaasaa Quraana waan bara Mahaammad raawwatame,barumsa jireenya isaa amalaa fi wanta waan seenaa cimsee dubbatuu fi dubbifama ajaja isaa waan cimisa fakkaatan qofa. Musliimota biratti Quraana qara'uun[dubbisuun] akka hujitti laakkayama. tokko tokkoon isaan boqonnaa tokko dubbsan isaanii galee isaanii galuu baatee matamatti qabatanii afaan isaaniitiin dubbatan.Kun afaan Arabaatiin "Hafazi" maqaan jedhu kun ulfinnaa isaanii kennisiisa. Musliimoonni baayyeen Arabiffa dubbsuu yoo danda'anillee hiikkaa isaa garuu hin beekan. Sababaan wanti barbaachisan "kitaabicha qulqulluu" dubbisuu ykn hafisutu guddaa barbaachisa malee waayee hubachuutii miti. Quraana keessa kutaan haga ta'ee Mahaammaditti mudhachuu hin mamamu, haa ta'uu malee mudhanni kun Waaqayyoon irraa ta'uu hin amanu, sababaan isaa Quraanni Kitaaba Qulqulluu cimsee faallessa. Kanaaf ergaan kun seexana irraa fudhate jennee tilmaamuu irra filannoo biraa hin qabnu. Kitaabni Qulqulluun immoo dubbii Waaqaa ta'uu hin amanna, waan ta'u isaa mirkaneeffannuun booda irratti dhufna. Wanti biroo kan waayee Quraanaa beekuu nu barbaachisu A. Kan makame B. kutaa isaa keessaa gariin isaa baayyee kan biraatiin eddoo bu'eera. Fakeennaaf; kallattiin yeroo sagadaa jijjiirameera (suratu Ali-Baqaraa 2:142-144) -Waayeen waan dhaalaan qoodamuu jijjiirameera (suratu Ali-nisai 4:7,11) -Kadhannaan halkanii jijjiirameera (suratu Ali-Muzamilis 73:2,20) -Seerri adabbii sagaagaltootaa ykn ejjjitootaa jijjiirameera (suratu Ali-nisai 4:15-16) -Seerri waayee lola qulqulluu (jihaad) jijjiirameera (suratu 2:256,9:3-5,2:217,47:4,8:39) -Seerri deebiin yakka raawwattameef kennamu jijjiirameera (suratu Ali-baqarahi 2:178, Suratu Ali-maidahi, 5:48, fi Suratu Ali-isirai,17:33) Jijjiiramni kun hundi kan raawwatame uduma seerri asii gaditti argnu kun jiru. *Kan dubbii "Allaha" jijjiiru hin jiru ( Suratu Ali-aniami 6:34) *Dubbiin" Allaha" jijjiirama hin qabdu (uratu Yunusi 10:64) Sirima waanta bitaa namatti galu fa'atu jira, fakeennaaf (suratu Ali-isirai, 17:86) irratti " yoo barbaanne kan gara keessan buufne san hin balleesina... Quraanni yoo ka akkana wol faallessu ta'e musliima kamitu waayee amantaa isaa ergaa sirrii qabadheera jechoo ugga ree? Garuu Musliimonni kun hundi ta'uu uduma beekkamu akka waan Quraana keessatti jijjiiramni tokkollee hin godhamne ka samii bu'e,kan adha Afaan Arabaatiin barreeffamee argamu kun garuu kan sami'ii nuuf kenname jedhamu woliin tokko akka ta'etti dubbatan. 4) Haala Aadaa Islaamumma'aa Islaamummaan haga jalqabe woggoota dhibbaa(100) keesati ajaja hundeeffama amanta'aatiif bu'uura itti godhan, akka Quraana hiikuun rakkisaa ta'e beettonni gugurdaan namicha dubbiin ifteef san malee eennullee sirritti hiikuu akka hin dandeenne labsii himsiisan, abbaan mirgaa sun garuu lubbu'uun hin jiru du'eera. Quraanna hiikuuf akkaataa seera Islaamummaatitu barbaachisa. Barumsa Hadiisaa Kusaan seenaa afaanii "Hadis" jedhamee beekama. Mishiati:- seenaan Haiissaa keesa amansiisaa ta'ee filatame arabiffaan Mishikatul-Masaabil jedhama. Hadiifni wolitti qabame hundinuu kan tartiiba qabu yoo ta'u, barumsa gara garaa guddaa qabateera -waayee amantii -beekkumsa -kadhannaa -seera dhiqachuu ykn udu'i -seera awwaalaa -seera kennu'uu -seera deemsa qulqullichaa (Hajii). -seera soomaa -seera daldalla -Lolla qulquulicha -wayee amala garii Mahaamadii -seera ga'elaa -seera ga'ela hiku'uu -Akkataa nyataa ykn seera nyataa -seera chiinca'a ykn arsa'a -Haalla uffataa fi adaba jireenyaa -Wayee carraa durrissa murtaayee -Kakuu -Wayee dhaalaa -Yakkaa fi wayee adabbii nama Isilaamummaa waakkatee -Eebjuu ykn aabjuu -Wayee qulquulinnaa -Wayee murtii barrabaraa -Wayee haxxifachuu fi amuummachuu -Aadaa fi akaataa rifeenissa itti sirreefataan -Shittoo akkamitti akka dibatan -Haala qulqullina ilkaanii fi funyaanii ittiin eeggatanii fi dhimma ba'ee birootis wolitti qabata. -Hadiifnii kuniin badhaaf gadi fagoo yoo ta'an gariin isaan ammoo nama koolfisiisa, fakeenyaaf ergamaan" Allahi" akkana jedhaniiru, Tiisfiinnii nyaata irra teette achummatti irratti gadi-qabbii keessa gadi liccisiissii, sababaan koolaa isii lamaan keessaa tokko irra dhibeetu ta'aa isa kaan irra ammoo waan fayyisutu ta'aa koolii jalqabaa midhaan irra ga'u kan dhibee qabu san waan ta'eef keessa gadi dabbarrsi.[ mishikkati 2 boqqo 152] " Eergamaan"Allaa'aa" nageenii isaa irra haa ta'u namnii amanne yoo garaa tokkotti nyaatu kan hin amanne ammoo garaa toorbatti nyaata [sohihi silimma 3 boqqo 1137] Ergamaan "Alla'aa" eenullee yoo midhaan nyatee ka'e quba ufii/isaa haa arrabuu; namni biroo akka hin arraabneef ykn akka hin haqneefis jedheera. Sunnaa ykn haala jireenya Mahaamadii Waan Mahaamad bara jieenya isaa irratti xiyeeffatee hojatu dha. Mahaamad yeroo tokko akkana jedhanii dubbattanii turan, "waan lamaan isnii dhisee deema yoo waan kaniin lamaan chimmistanii qabbatan hin sobamttani, isaanis Kitaabichaa fi sunnaa"[ mishikkat 1 bqqo 159] "Kitaaba Alla'aa" kan jedhu mamii tokko malee Quraana. "sunnaa" jechaan ammoo waan Mahaamad hojjaate, waan inni dhooge ykn waan barbaade shakaluu jeecha biraatiin inni modelii jireena isaaniiti jechu. Kanaaf islammon yeroo hundaa haala jireena isaanitiin haga isanii dandaa'ameen isa fakkachuuf tattaafachuu isaan barbaachissa. 5. Seera Isilaammumaa fi Ammantichaa Bu'ura Amantaa islaammumaatiif yaada ijoo shanan kanna rawwatuun isaan irraa eegamma. 1) Tokkumaa" Alaa'aa" ykn" Alaan" tokko [tawuhiidi] 2) Jiraachuu maleekootaa (Ergamoota) 3) Kitaabbilee asii gadiitti argamaan kaniin Tawuraat:- Kitaabota Musee shaman ibsa. ( Kakuu Moofaa) Zabuurri [Faaruu Dawiit] Injiil [Wangeela] ykn Kakuu Haarawa Quraana 4) Raajota fi Ergammoonii maruu Ergamtoon 124000 banii maraaf akka erge, isaan keessaa hagommatu maqaan beekkamma, isaanis Addam,Nohi, Abrahaam, Yisihaaqi, Yaaqoob, Yooseef, Musee, Dawit, Yesuusii (Isaa) fi Mahaamad fa'a. 5) Du'aan mayeesa jireenyii akka jiru, akkataa caraa duraan isaa murtaayeetiin. Musliimon mootumaa samii ykn gara badii barabaraa seenuuf guyyaan murtii akka jiru ni ammanan. Utubaa Ammantaa Msliimaa 1. Ammantaa ufii addataatti ibsachuu [shadaa] 2. Solaata ykn sagada. 3. Sooma ji'a tokko soomuu. 4. Haaji umaraa deemuu;yoo hunni jireenya isaanii eeyyame bara jireenyaa isaanii keessa yeroo tokko deemsa haaji umaraa deemuu. Kennaa ( zakkati) Hubannoo Amaantaa Musliimaa Waayee Allaahaa -Allaan kan isaa fakkaatu fi qixxee hin qabu. -Inni fagoo jiraata. -amalaan, fedhaan, jabeenyaa f beekkumsaan gutuu dha. -inni waan hama'aa fi waan gaariillee uumeera. -wanti tokkollee fedha isaa malee ta'uu hin danda'u kana je-choon cubbuullee edate jechaa. -Inni maqaa 99 qaba. -Cuubbuun dhiifamsa hin qabne, Alla'aan hiriyyaa qaba jecho'on ammoo cuubuu. Waayee Murti'ii akka amantaa Islaamaatitti. Yihuudonni, Musliimninii fi Kiristaanonnii waayee murtii dhumaa hin amanan. Garuu isaan eddoo kana irratti hubannoon isaan qaban dogoggora. keessattuu guddinna cubbuu diqqeessan. Namni akka cubbuu isaatiif (ufiitiif) waan gaariin edoo buusuu danda'uutitti yaadan. Hubannaa isaaniitiin waayee jireenya du'a boodaa Akka hubannaa isaaniititti waanuma maraa dura namni yoo du'e adabbii awwaala keessa. -Qaamni isaa guutumatti hin caccaba. -Namummaan isaa gara hafuuraatitti jijjiirama.[mishikkat 4:bqqo 83] -Eeddoo biraatittis waan akkana jedhu argina. "Namni amane yoo du'e hidda dhiiga isaa keessatti dhukkubi'itu itti dhagayama, yeroo du'u diini "Allaa" seexanni gara nama du'aa jiruu san waan dhiyaatuuf.[ Ahimmad Said du'aan booda maalitu jirra? jedha. Hadiisa:- Rakkinna awwaala keessatti nama irra gayu. Awwaalli wolitti dacha'ee qaama namichaa wol daaka. Ibiddi awwaala keessatti hin bobaya. -Bofni ijji isaa kubbaa fakkaatu dhufee tooyannaa jala isa oolcha jedhan. -Waan sagada subii kuteef haga aduun baatuuf isii iddu'uu goooftaa biraa muudameera. Waan sagada suurii kuteef haga aduun guyyaatuuf uduu addaan hin cinne sagada. kun adabbii nama kadhannaa kuteeti. Adabbii awwaala keessatti wontoota sababaa ta'uu danda'u. -Yeroo fincaanan dhimmamuu (ofi eeggachuu)dhabuu. -Ajaja ajajaman keessaa kadhannaa akka salphaatti ilaaluu. -Warra huji'iin waan ajajaman hin raawwanne naannofni afaan isaanii hin babbaqaqa. -Warra ilaalanii fi dhageeffatan ijaa fi gurra isaaniitititu dhayama. -Haawwotiin daa'imman isaanii harma hoosisuu didan harma isaanii akka bofni iddu taasifaman. -Warri sooma firrisanii hiikan mataa isaanii gad gombisanii akka dhoqqee arraaban taasifamu. Wanti kunniin hundinuu haga gaafa guyyaa murti'iititti adabbiin itti fufa. Dhoksaa Musliimotaa Kan Biraa Samii keessa galmee fi madaallii waan hamaa fi waan gaarii itti bareessantu jira jedhu. Eddoo badii bara baraatii haga mootummaa samii jidduu dildila guraadeettu jira jedhu. Namni maruu dildila kana irra deemee eddoo badiitti gara mootummaa samii galutu isa irraa eeggama. Haa ta'uu ammoo warri deemsa kana haga dhumaa itti fufan; warra haalli gariin isaanii raga qabeessa ta'e qofa. Mormii Musliimni Kiristaanummaa irraa qabu.Ykn Mormiin Musliimotaa kan deddeebi'ee ka'u "Kitaabni Qulqulluun jijjiirameera; babbadeeras" Dubbii Waaqayyoo akka ta'e hin amanu. Kanaaf akkana jedha "kan Allaa biraa gara keenna bu'e, [Qurraana] kan gara Ibraahimii, gara Ismaa'elii, kan gara Yisaaqii, Yaaqoobii fi gara gosoota bu'e akkasuma kan Muuseedhaaf isaa kenname kan raajota marattuu Gooftaa isaanii irraa kenname kanniin maraa uduu addaan hin baasin amanne[suratu 2:136]. Yaa isin warra amanta'aan" Allaha ergamaatitti kitaaba ergamaa irratti bu'e kitaaba isaan dura bu'ettillee amanaa; kitaabbilee namni waakkate nama dhugaa irraa fagaachu'uun dogoggore, kan dhugaa irraa guddisee fagaate ta'a. [ suratu 4:136]. Dhugaan garuu islaamonni Kitaaba Qulqullutti hin amanan. sababaan isaan dhiyeessan Ayihuudonnii fi kiristaanonni waan biraa makanii balleessaniiran,kitaabni Qulqulluun dura hin jiru jedhu. Kun fuhatama hin qabu; kitaabni Qulqulluun uduu Mahaammad hin dhalannee fi Quraana hin barreessineen dura barrayee dhumateera. Kana ammoo Quraanumtinuu hin mirkaneessa. "Yaa isin waarra kitaabaa"maaf dhuga'atti soba mattan?(maktan?) dhugaa isinumtuu uduma beettan maaf dhugaa itti maktu?"[ suratu 3:71]. Mahaammad " kan namoota kitaaba jedhuun kunniin Ayihuudotaa fi Kiristaanota. yoo kitaaba balleessitan jedhu akka afaaniin balleessan dubbatuu isaati malee barreeffama isaaniitiinii miti. Kan dogoggore akka waan kitaabicha ta'eetitti hin yaadinaa warra kitaabichaa keessaa warra arraba isaanii daddaassanitu jira. Isaan warra karaa Allaa irra uduu hin jiraanne nu warra Allatti amanu jedhan. Isaan beettota uduma ta'aniiru waan Allaa irrati soba dubbatu. [sratu 3:78]. Ammas jarri waan jedhu qabu waayee sadan tokko waaqayyoo. Waaqa sadihitti amannaa attamitti 'tokko' jetuu? kun walitti bu'a jedhu. Kanaafuu Quraanni sadan tokko Waaqayyoo hin morma. Akkana jedha'aa "Isini warra Kitaaba [Ayihuudotaa fi kiristaanota] amantaa keessaniin daangaa hin lufinaa, waan Allaa dhugaa malee soba hin dubbatinaa Ilmi Maariyamaa Almashi Iisaan jecha ta'i jedhamee ergamaa Allahaa biraa gara Maariyaamaa gad buuse hafuura isa biraa ta'e, isaan sadihi hin jedhinaa,ufi eegaa isinii woyyaa, Allaan waaqa tokko qofa inni kana irraa bilisa".[suratu 4:171] "Jarri Allaan kan Ilma Maariyaamaa Almasii Iisaan jedhan dhugamaan isa waakkatan. Almasii- IIsaan akkana jedhe:-Yaa ijoollee Israa'elii Allaa gooftaa kiyyaaf gooftaa keessan bitamaa. kan waan Allaan wolqixeessu inni mootummaa isaa itti chufaa eddoon jieenya isaa ibidda ta'a, isaan warri Allaan sadihi jedhan isaan warra dhugadhaa waaktan[suratu,5:72-73]. Kana jechoon hubannaan Mahaammad waayee sadan tokko Waaqayyootii qabu Mariyaamaa,Isaa fi Allaatu sadan tokko akka ta'etti amanan. Kanaafuu Mahaammad kana jechuun isaa nu dinquu hin qabu. Nutti ammoo eega waayee kana hubannaa haganaa arganne ni lallabna Wanti baayyee nama dinqu ammo suratu 19 irrati Allaa'atu akka Maariyaam ulfooftu tasiseef waan jedhu argina kun yoo akkaataa haala wal qunnamtii qaamaallee hin taane garuu kun Waaqayyo akka gayee abbummaa qabu mudhisa. "Allaan ilma uumachuun isaaf hin ta'u inni dhidhinna maraa irraa bilisa. Inni waan tokko yoo barbaade ta'i jedha yoosuu ta'a. [ suratu 19:35]. Waayee kanniinii eega hubannaa haganaa arganne waan isaan jedhan kanniiniif deebiin keenna maal haa ta'u? Waan inni hojjatee olitti isa tuula'aa hin haasayin wanti inni dubbate; wantti waayee isaa kan barraayee ni gaya. [Yoha-14:9,10:30,Mate,28:18-19,Isa,7:14,9:6,63:7- 10,Erim23:5-6,33:15-16,Ke-de,6:4,Faru,110:1,2:1-7 kanniin sirritti hubachuuf amanuutu nu irraa eeggama". Gooftaa Yesuus keessa eennummaa lamatu jira, innis Namummaa haadhaatii fi Waaqummaa Abba'aa. Nama waan ta'eef, akka namaa nyaachun, dhuguun, rafuunis akka namaa dhukkubsanni itti dhagayameera, gaddeeras gammachuus ibsateera, cubbuun alatti wanti nama irratti ta'u yoo isa irratti ta'eyyuu inni Qurxummii lamaa fi buddeena shaniin nama kuma shanii nyaachisee kan quubse namumtii isaatiinii miti, amala eennummaa isaatiin malee. i. Ballootaa ija bane ii. Du'oota kaase iii. Warra dhibee gogaa qaban fayyise iv. Danbalii chadhisiise v. Bishaan gubbaa deeme Gooftaan kanniin hunda eeyyen Waaqummaa isaatiin hojjachuun isaa shakkii hin qabu. Musliimoonni waan cimsanii morman keessaa fannifamuuf du'uu Kiristoosti. "Nu'u ergamaa" Allaa" Ali Masihi Iisaa ilma Mariyamaa hin ajjeefne jechoo isaaniitiif isaan abaare, hin ajjeefneen hin fannifneenis nama biraa ajjeesanii Isatti fakkeessan (surtu Alinnisa'i 4:157) Musliimonni waayee kana barreeffama gara garaatiif tajaajila Televiziiniitiinis cimsanii dubbatu. -Gariin isaanii ammo "fannoo irratti uf wollaale malee hin duune" jedhan, yeroo inni uf wollaale fuudhanii boolla keessa kaayanii dubartoonni achi turan gargaarsa godhaniif ka'e jedhu. -Gariin Yihuudaa Yesuusiin isaanitti fakkaatee fannisan jedhu. -Jechi "Fannifame" jedhu afaan laatiniitiin, hiikkaa lama qaba 1. fannifamuu 2. Rarraafamuu Kanaaf Musliimonni fannifame jechaan" rarraafame" jechaa malee "du'e" jechaa miti jedhaa morman haa ta'uu malee mormii Faayidaa hin qabne. *Seexanni hunduu akka gatii dhabeessa ta'u godhuu caalaa fannifamuu Yesuusiitiif du'uu isaa akka barbaachisaa hin taane godhee dhiyeessuu qaba.Quraanni kana caalaa waan dubbate hin qabu. Mirkaneeffannaa Fannifamuu Yesuusii Kitaabni Qulqulluun waan fannoo Kiristoosiitiif du'ee du'aa ka'uu isaa hin Mirkaneessan. "Barreessaan seenaa Ayihuudii kan bara san ture tokko kan maqaan isaa filaviyaas Josifan jedhamu waayee Yesuusii yoo dubbatu,bara san keessa ogeessa Yesuus jedhamutu ture, isa 'nama' jedhanii waamuun yoma sirrii ta'e inni abbaa dinqii baayyee hojjatu ture. Masihicha ture. yaadaa fi goorsaa bulchoota nuu jiraniitiin Philaaxoos du'a fannootitti dabarsee kenneen. Warri jalqaba isa jaalatan haga dhumaa hin dhiifne ture. Inni akkuma ergamoonni qulqulluun raganiif ta'e, guyyaa sadaffaa du'aa ka'e waan isaanitti mudhateef".[ Hjii filviyuus Josifas 2 boqo 412]. Wanti dagatamuu hin qabne. Ayihuudonni waan fannoo Yesuusii hin amanan yeroo san eddoo san turaniif. Musliimoonnis masihicha ta'uu hin amanan,garuu fannoo hin waakkatan sababaan barri isaan dhagayan bara dheeraa jechaan bara dhibba jahaan(600) maayessa. kunis ta'ee garuu masihicha ta'uu hin wakkanne. -Kakuu moofaa keessatti waayeen Yesuus eega dubbatame Raawwatamuun kitaabni Qulqulluun dhugaa ta'uu isaatiif ragaa gudda'a. Eega waan baayyee keessaa xinnoo qofa waan Masihicha Yesuusii kan raajonni dubbatan ilaalee, Karaa birootiin Quraanni ammo akka burqaa hafuura Waaqaa uf keessaa hin qabne raagaanis ykn waan gadi fagoo nuu amansiisuu danda'u hin qabu. kan isaan akka sababaatitti wanti isaan dhiyeessan keessaa gariin, Quraanni haala gaariin barraaye ta'u. Namni hin baranne kan akka Mahaammad barreeffama waan dhiyaachuu hin danda'amne fakkaatu garuu kan wanti inni qabte guutuu ta'e jechuudhaan dhiyeessanis dhugaa uf keessaa hin qabu. 8. MUSLIIMOTAA RAGAA BAYUU. Waayee yeroo adhaa yoo ilaalle waldaan Kiristaanaa tajaajila waangeellaa keennuu irratti xiyyeeffannaan guddaan hin jiru. Sababaan ragaa bayuun xiyeeffannaa dhabeef:- A. Shaakala dhabuu B. Ba'aa dhabuu Kanaafuu" Musliimotaa akkamitti ragaa bayuu nu barbaachisa?" gara jedhu gara gaafilee bu'uuraa yoo dhufne maalummaa amantaa musliimaa akkasuma waayee kitaaba Qulqulluu ilaalcha isaan qaban sirritti qoruu qabna. Musliimotaa wangeela addaataa fi ogummaan dhiyeessuuf waan kanniin beekuu nu barbaachisa.Waaqayyo karaa addaatiin nu gargaaruu danda'a ta'us warra qophoofne ta'uu nu barbaachisa. Jaalala uumnee wangeela babadhisuu Walumatti qabaatti wangeeli gara Musliimaa geessuuf dhuunfaan taasisuun baayyee bu'a qabeessa. kanaaf -Dhuunfaatti hiriyyaa ta'uu ykn hariiroo gaarii uumuu. -Mala tokko tokkoon hojjachuu fayyadamuu. -Jaalalaa fi gara laafummaa qabaachuu -kabajjaan woliin haasawuu. -Ejjannoo qabaachuu. -Qophii fi shaakala qabaachuu. -Beekkumsa qabaachuu, isaanii ragaa bawuun dura bekkumsa haga ta'e waayee isaanii beekuu. Isaan wojjiin yeroo marii adeemsifnu -Quraana fayyadamuu hin barbaachisu, nu walakkatti akka shakkii hin uumneef. -Akka waan Quraana dubbii Waaqayyoo kan dhugaatitti akka hin fudhanne. -Garaa garummaa Kitaaba Qulqulluutii fi Quraanaa ibsuun,hanqinna Quraana keessa jiru ol baasuu. -Quraana keessa akka dhugaan waan Waaqayyoo irra achi keessa hin jirre mudhisuu. Yeroo waayee Mahaammadiitii fi Gooftaa Yesuusii dubbannu. Gaafiin kun ka'uu qaba. Kunis, Gooftaan Yesuus Musliima tokkoo Gooftaa dhaa? Isaan kana hin amanan, kanaaf nuti garuu yeroo isaan wojjiin dubbannu" Yesuus Kiristoos" ykn" Yesuus Masihicha" jedhaa dubbachuun guddisee faayidaa qaba. Musliimotaa Yeroo ragaa baanu sadarkaa amantaa isaanii beekuu. 1. Cimsitoota 2. Beettoota 3. warra ijjannoo hin qabne 4. Nama waan hafuuraa qofatti xiyyeeffatu [Zakkiir]. 5. Kan dhageettaan amane (kan maqamaaf amane) Kan biraa Haala uffannaa keennaati Nu'u warri ergamaa wangeelaa taane eennummaan keessa keenyaa fi gubbanni keenya seera qabeessa kan qulqullinna hundaan guuttame ta'uu qaba. Isaan walakkatti kan milkayuu dandeennu waan isaan ittin nu shakkan irraa yoo bilisa taane qofa. Waaqayyon akka onnee isaanii tuqu nama waaqayyoon cimsee kadhatu ta'uu. Amanamtoota ta'uu Amanamummaan amantaa keennaan yoo jabaanne wanti sadihii ijoon hin ta'a. a. Ayyaanni Waaqayyoo sirritti nu keessatti hojjata. b. Waaqayyo wangeelaan akka isaan dhaqqabnuuf nutti fayyadama. c. Onnee Musliimotaa banee isaan dabarsee nuu kenna. Waa’ee tulaa saglan Booranaa maal beektu? “Waaqni dhala namaa waan hedduu barsiisee biraa deeme. Akkatti tulaa qotan barsiise. Iddoon wanta kana itti barsiises Dubluq jedhama” Obbo Jaatanii Diidaa. Akka waaqaa sii roobe akka haadhaa si tooye Akka abboo keetii yaame dur-gollise Akka ayyoo teetti bu’ee maddaa yooyyise “Osoo tulaan saglan hin jirree Booranni fulaa itti godaanu hin qabu ture, har’a hin gahus ture” jechuun gahee olaanaa tulaan jireenya horsiise bultoota Booranaa keessatti qabu manguddoo Borbor Bule himu. Tulaan madda bishaanii fagoo kan Booranni jaarraawwaniif bishaan keessaa waraabee loonsaa obaasaa ture dha. Godina keessattu yeroo bonaa margaaf bishaan loonif rakkoo itti ta’e Boorana keessatti oolmaa tulaa saglan Booranaa himuun ulfaataa dha. Kanaafis tulaan dhimma bishaanii qofa osoo hin taane dhimma qabiyyee aadaa heddu of keessaa qabu akka ta’e maan- guddoo Borbor Bule himu. Akka aadaa Booranaatti loon bishaan tulaa dhugan umrii dheeratu, aanan qabu, dhukkubsatanii qoricha hin barbaadan. Bishaan soogidda hin qabu jedhamu bishaan tulaa loon nafa ijaaree gabbisas jedhama. “Dhagaan baatu malee bishaan hin argamttu.” Tulaan lafa loon bishaan itti obaasan qofa osoo hin taane kan dhibaayyuu itti bahanii itti irreefatani dha. Akka ogeessi aadaa fi tuurizimii akkasumas qorataan aadaa Obbo Jaatanii Diidaa jedhanitti elli bishaanii haala teessuma lafaa, kallattii argamasaa, gad fageenya lafa keessaa fi kuufama bishaanii irratti hundaa’uun iddoo saditti qoodama. Adaadii, adaadii karaabaa fi tulaan gosoota elaa sadeeni. Tulaa saglan Booranaa keessaa tokko keessaa yoo bichaan waraabamu Gosoota elaa kunneen keessaas tulaan kuufama bishaanii guddaa kan qabu fi kan kuufamni kun yeroodhaa yerootti jijjiirama hin agarsiisne dha. Lafti tulaawwan saglan Booranaa itti argaman lafa kaan irraa adda dha. Tulaan iddoo biyyee diimaa, boora yookin guraachatti hin argamu. Tulaan iddo lafa biyyee adii qofatti akka argamu beektootni aadaa Booranaa himu. Kana malees dur Booranni tulaa qotuuf iddoo mukkeen akka odaa fi qoobboo itti biqilan ilaala. Lafti biyyee adii mukkeen akka odaa fi qoobbo itti biqilan lafa bishaan tulaa keessaa madduu danda’u ta’uusaaf mallattoo dha. Iddoo tanas iichima buusanii, gullantaa muranii, lafa haranii tulaa qotu. Bishaan tulaa gullantaalee biyyee fi dhagaa sadi hanga afurii ta’u qotuun argama. Akka jabana ammaa teekinooloojiin sibiilaa osoo hin babal’atiin duras Booranni dhakaa goomuutti fayyadamee dhagaa lafa keessaa cabsee tulaa qota. Bishaan Tulaa Saglanii Bonaa Ganna hin gogne Tulaa saglan Booranaa Akka maanguddoo Borbor Bule fi qorataan aadaa Obbo Jaatanii Diidaa jed- hanitti Boorana keessa tulaawwan umrii dheeraa lakkoofsisan sagaltu jiru. Tulaawwan kun bara kam keessa akka qotaman beekuun ulfaataa dha. Akka maanguddoo Borbor Bule jedhanitti tulaawwan saglan Booranaa baroota gadoomaa 71 durallee kan turani dha. Tulaawwan saglan kun bishaan hanga fedhe keessaa waraabamullee akka hin dhumne akkasumas yeroo bonaa bishaan haroo yeroo gogutti tulaawwan kun garuu akka hin gogne dhageenye. Dabalataanis abbaan gadaa erga baalli fudhatee hanga baallii kennu yookin yuu- boomutti iddoo tulaan jiru hin qubatu. Abbaan gadaas ta’e loowwansaa bishaan tulaa hin dhugan. Yeroo godaansaallee tulaa bira darbanii ela biraatii loon obaafatu jedhama. Tulaawwan saglan Booranaa fi argamnni isaanis tulaa Dubluq aanaa Dubluq, Weeb aanaa Waacillee, Waaccillee aanaa Waaccillee, Meelbana aanaa Miyoo, Irdar aanaa Miyoo, Dhaas aanaa Dhaas, Goorilee aanaa Dhaas, Goofa yeroo ammaa naannoo Soomalee fi Layee yeroo ammaa naannoo Soomalee keessatti kan argamani dha. Tulaan boola bishaanii gadi fagoo ta’uu isaatin bishaan keessaa waraabuf humna nama baay’ee barbaada. Gad fageenya isaarratti hundaa’unis namootni hanga 14 ta’an tartiibaan dhaabbatanii waraabuu danda’u. Yeroo kanas bishaan callisee keessaa ol hin guurramau, loon faarsu, abbaa qabeenyaa loon qabu faarsu, kolfi fi taphnis qaama sirna bishaan tulaa waraabuuti. “Goobataa abbu guyyee. Goboo malichi guyye. Goboo Jimma Diimaa. Goboo bassaan dhig-diimaa. Goboo baasi dhaanii laawwe ta’i, jechuun faarfatu. Laawwe haadhaa Cakkee guntuuti ta’i” jechuun qoosaa, hamilee waliif kennaa bishaan waraabu. Akka himamsa maanguddootaatti bishaan tulaawwan saglan Booranaa tokkuma, tulaawwan kunis lafa keessaan walqabatoodha jedhama. Jaarsi maddaas nama waa’ee tulaa dubbatu, kan tulaa qochisiisu akkasumas yeroo roobaa lolaan bishaanii tulaa akka hin seennef irraa akka qabamu kan taasisu dha Aduun sobaa wayita lixxuu kiyyoon warreen shira xaxanii ni cita.’ Yeroo maraa osoo hin bar’in dura ni duukkana’aa. ce’umsa halkanii fi bari’uu keessaas ni darbama. Ibsa Ministira Muummee irraa laatame Akka dukkana’eetti yoo hafees? Yookiiniis barii’uu yoo baatees jennee hin sodaannuu. bari’uun isaa hin haafuu waan ta’eef. Dukkanni sodaachiisaan ifaa bariitiin ni golgama. guyyaa haaraan wayita dhufuu dukkanni turee ifaaf iddoo gadi ni lakkisaa. Urjiiwwan guyyaan haguugamaniis ta’e kan yeroo kamiyyuu caalaa ifanii kan muuldhataan dukkannii yeroo jabaatuu fi halkanichii osoo hin bari’iin dura. Imalaa jireenyaa keenyaatin abdii eegnuurra bari’uu duraa qormaataa dukkannii itti heddumatuu fi duraa keen- yaatti gufuu ta’uu ni danda’a. Qormaatichi haaraa nutti fakkaatee jeequmsii miiraa nu mudatiin jedha ibsi waajjira Muummee Ministirraa laatame. Siyaasaan, diinagdee, bulchiinsaa fi adeemsoota hawaasummaa biroo keessaatti mudannoowwanii fi qormaata keessaatti of agarraa. Namoonni dhuunfaa fi maatiiwwan, mootummoonnii fi biyyii soda badiisaa fi gaaffii keessaa galuun rakkoo keessaa ni darbu. Gaaffichi? ‘guyyaan kun ni darbamoo hin darbuu’ osoo hin taanee akkamiin darbaamaadhaa. Ifni urjiiwwan dhufanii carraa gotootaan ni muldhaata. Biyyii keenyaa Ityoophiyaan seenaa- shee duraarraa gannoota hedduu fi bonaa, dukkanaa fi ifaa wal jijjiiruun bu’aa ba’iiwwan hedduu keessaa dabarteetti. Ijoolleewwan ishee harka marataanii ta’uurra jireenyasaanii injifachuu rak- koosheerra ni ittisuu. Diinootashee qaneessuuf murmaasaanii halbeef, lapheesaanii rasaasaaf laataniiru. Kanaafis diinoonni akka dukkanaa jabaataan wayita kufan, isheen ammoo mormashee ol kaasteetti. Biyyoonni akka Yuugoozlaaviyaa fi Sooriyaa, Somaaliyaa fi Liibiyaa ta’aan hojii shiroonni xaxaniin kufaniiru. Biyyooni akka Jarman, Jaappaan, Kooriyaa fi Veeyaatinaam ammoo rakkoo walfakkataa keessaa darabanii, qor- maatilee isaan muudataan fulaa duratti ittisuun injiffannoo waloo tokkummaan hojjechuun biyyoota milka’aan keessaa adda dureetti waamamuu. Fakkeenyaaf Jarman, Barii Waaraana Addunyaa lammaffaatti unkuutooftee turte. Jarman Bahaa fi Lixaa jedhamuun bakka lamatti qoodamuuf turuuf dirqamte. Yeroon isaa dheeratuus xummura irratti ummanni ishee wal ta’uun, dallaa dhagaa fi ejjanno siyaasaa isaanii diiganiiru. Naannoo bara 1860tti, Waraanaa waliiniin dhiiga hedduu dhangalaase, Ameerikaa bakka lamaatti adda baasuuf xiqqoof jalaa baate, miidhaa irra gahee fi balaa biittinaa’u jalaa kan baraaramte lubbuu ijoollee ishee kumaatamaan lakkaa’aman gati kaffalteetti. Hiyyummaa irratti waraanni waliinii fi giddu galtummaa biyya alaa gar malee qormaata tureen otuu hin injifatamiin fi hin hiikatiin kan dabartee seenaan Kooriyaa Kibbaa haala yeroo biyya keenyaa waliin walitti dhufa. Har’a daandii nuti irra darbaa jirru, biyyoonni heddun , rakkinoonnii fi gufuuwwan keessaa darban kan fagoo osuu hin taane yaadanno yeroo dhiyooti. Ityoophiyaan seenaa ishee keessatti, qormaanni fi gufuun irra hin geenye hin jiru. Hunda isaanii kan ofiirraa qolatte fi injiifatte tokkummaa,malaanii fi ida’aamuniidha. Balaa alaa irraa dhufees ta’e qormaata biyya keessaa hagam cimaa ta’u, ilmaan ishee gamtaadhaan yeroo dhaabbatan, humna isaanitii ol ta’e hin beeku. Gama birootin, sababa waarreen “ani yoonan du’ee” jedhan, faayidaa dhuunfaaf jecha haadha isaani kan gurguurani fi biyya isaa dabarsani kan keennan, ilmaan ishee diinni akka bar- baadeetti kan isaan yaabbatu,yeroo tokko ol qoormaata cimaa keessa seenteerti. Har’a Ityoophiyaan gaafa nagaa, gubbaa irra guurshitee,goola isheeti gaarii nyaatee kan quufee humni juuntaa, biyya diinaaf laachuuf kan hin waakkanne, sababa gantu baandaa keessa beekaa ta’uun qoormaanni jabaate ta’u mala. Tokkummaan yoo dhaabbanneefi, idaa’amnee yoo jabaanne garuu qormaata kan injiffanne,rakkinicha gara carraat- ti,carrichas, gara injiiffanno olaanaatti jijjiirree, biyya keenya gara muummee nageenyaa fi badhaadhinaatti akka geenyu shakki xiqqooleen hi barbaachisu jedha ibsichi. Gareen ABUT biyyatti keessaa barootaaf jiraataa kan turee. ofisaa babaldhisee Ityoophiyaarra nyaatee kan dhugee gareen shororkaa kun yeroo ammaa haramee bahuuf fixee du’aa qabatee mormaa jiraa.umrii isaa dheer- eeffachuuf tattaaffii taasisaas jira.awwal- chaasaa dura lubbuun keessaa bahuuf jettuu hanga jirtuutti warraqaa jira. Kutaa biyyatti kaabaa keessaa haqamee hanga balleeffamuutti dhibee keessoo waan ta’ee dhibeesaa dandeenyee, qoricha diigumsaa fudhachaa ni turraa. Dhukkubbicha obsinee yoo turree, ABUTin ta’ee qaamni kamiyyuu haad- haasaa gurguruuf humni marii taasisuu yadannoo sukanneessaa biyyatti ta’uurra kan hafee faayidaa waan hin qabneef barabaraan ni gaggeeffamaa. Baroota darban keessaa daangaa diinagdee fi siyaasaa keessaa dabarreerra. Har’as dippilomaasiin keenyaar- ratti rakkoo muul’atu waggaa sadii fi afuur dura dameewwan hundaarratti kan mula’tuufii rakkoo keenyaa idilee ture.dameewwan siyaasaa, diinagdee, hawaasummaan,bulchiinsa, sirnoota seeraa, sirnoota nageenyaa fi hiyyummaa, naannoo hanga aanaatti iddoowwan hundaatti rakkoon kun tureera. Iddoowwan kana hundaatti hanga fayyiinni argamutti rakkoo hamaatu ture. dhukkuubbiin tureera. Kanaafi amma dippilomaasiin keenya rakkoo keessaa galeeraa jennee naasuu keessaa galuu hin qabnu.diinnii yeroo mara sodaachiisuu fi prooppoogaandaa dursee injifachuu yeroo tattaffatuu injifannee yaa eegnu. Humni waraannuu mata dureensaa olaanaan sobaa.miidiyaalee hawaasa dabalatee miidiyaasaan sobaa tokkoo wayita dabarsuu namoonni jeeqaman osoo hin beekiin tumsiitoota Juuntaa ta’uu keessaan beekaa. Namni yeroo tokkoo fi lamaa gow- woomfamuu ni danda’aa, waggoottan darban kan gowwoffamtaan osoo hin ga’iin har’as proppoogaandaasaatiin jeeqamuu, biyyaa kenyaa faayidaa ala taasisuurra kan darbee homaayyuu kan fayyaduu tokkollee hin qabu. Keessattu, qabxiilee xixiqqoo funaanudhaan walitti erbani, xinxala shiraa kennuuf namoonni kaataan, yeroon xinxallii beekumsa shiraa irra darbeera. Amma faayidaa Ityoophiyaa kaba- chisuuf, iddoo murteessaarratti hiriiruuf yeroo murteessaarratti argamna. Ityoophiyaan diinoota ishee duur dhooksaadhaan amma ifatti adda lama irratti waraana bananiiru, gama dirree waraanaa fi diiploomaasiitiin. Kanaaf, lammiin waa’ee egeree Ityoophiyaa isa ilaallatu hundi, xinxala shiraa fi riffannaa hin taane keessaa bahee adda waraanaa lachuutu haa makamu. Juuntaan kaardiiwwan hammeenyaa jedhu hunda fayyadame shoororkeessuuf, walitti nubusuufi gargara nuqoduuf waan danda’u hunda taasiseera. Humna maallaqaatin ummata keenyarratti abiidda qabsiisaa fi walitti nubusaa inni abidda qaqqaamachaa fi nutti qoosaa ture. Diibbee Shoororkaa rukutun ergamtoota isaa waliin dirreetti baheera. Ammarratti, faallaa isaatiin arii’atamaa fiigichaa lubbu keessa jira. Aduun itti dhihaa jira. Fiigicha kan keessatti rasaasa awwaalee fi isaa xummuraa dhuukaasaa jira. Dawoo isaa xummuraa keessaa, geerarsa sagalee obbaaffannaa fi abdii kuttannaa naaf dhaggeeffadha jedhe halkanii fi guyyaa watwaata jira. Biyyoonni Lixaa , Biyya keenya harka miciiruuf, diiploomaasii fi iyya Miidiyaalee sagalee Juuntaa dhageesisuun gaachana ta’uuf carraaqiin akkumaa itti fuufeen jira. Wal gargaarree dhiibbaa taasifamuu dandammachuu fi qolachuuf kutannaan, humni kun ni dhumataaf. Akkaan Of-Eeguun murteessaadha. Qalbiin namaa bakka tokko hinjiru, bakka adda addaatti facaeera. Bara kana, akka dhuunfattis ta’ee akka biyyaatti, wanti yaadan hedduudha. Yaadni namaa heddun kaaba jira, gar- tokkeen kibbaa, kuun baha, gariin lixa. Bakka hundaa jiruufi jireenyatu jira. Sochii dhala namaatu argama. Dhalli namaa uumamaan waan hedduun walitti bu’a. Ofiisaatiif sammuusaa wajjin wal’aansoo walqaba; jiruu fi jireenya injifachuuf. Uumama gara fedhasaatti fidee itti fayyadamuuf. Nama waliinii walitti bu’a, gareefi gareetu waldhaba, waliin araarama. Kun hunduu adeemsa jiruufi jireenyaa kallattii hundaan dhala namaa marsee jiruudha. Bakka feetellee jiraatu-Afrikaas ta’e Awurooppaa, Isiyaas ta’e Ameerikaa- waantonni dhala namaa yaachisan hedduudha. Isaan keessaa inni tokko nagaadha. Walitti bu’iinsa jiruufi jireenyaa keessatti gutumaan guututti dhabamsiisuun rakkisaa ta’ullee dhalli namaa nagaafi nageenya qabaachuu barbaada. Yoo biyyi nagaa taate namdhuunfaan maatiin, ollaan nagaa ta’a. Nagahaan bahee nagahaan gala. Yaadoo keessaa bahee waan qabu waliin qooddatee jiraata. Dhiibbaa uumamaafi natolchee ofirraa dhiiba. Kan biraa fayyaadha. Hawaasa fayyaa qabeessa qabaachuun qabeenya hunda caala. Hawaasni fayya qabeessi ni omisha, ni hojjata, iyyummaa keessaa bahuuf tatta- afata. Kanaaf, akkuma nagaafi tasgabbi- idhaaf xiyyeeffannaan kennamu fayyaa ummataa eeguuf mootummaan biyya kamuu imaammataafi tarsiimoo fayyaa hawaasaa ittiin eegu baafatee hojjata. Biyyi keenyas akka biyyaatti addunyaan ala waan hinjirreef dhimmoonni kunniin kan xiyyeeffannaan itti kennamuu qabuudha. Dhimmi fayyaa hawaasaa keessat- tuu kan dhukkuba koronaa vaayirasii (KOVID-19) wajjin walqabate har’as ajandaa fayyaa isa guddicha ta’ee ittifu- feera. Hawaasni addunyaa yaaddoo balaa KOVIID-19 keessaa hinbaane kanaafuu akkaan of eeguun murteessaadha. Kalaqa: Dargaggoota moosaajii dhukkuba biqiltootaa himu kalaqan “Namni yoo dhukkubsate dhukkuba isaa ofiif himachuu danda’a. Yoo ofif himachuu hin dandeenyelle namni biraa isaaf dubbachuu danda’a. Biqilootni garuu ofii isaanitiin dubbatachuu waan hin dandeenyef maashina isaaniif dubbachuu danda’u kalaqneerra” jedha dargaggoo Jaarmiyaa Baay’isaa. Dargaggootni lamaan teesson isaanii magaala Jimmaa ta’e dhibeewwan biqiloota miidhanii omisha qonnaa xiqqeessan yaaddoo itti ta’uu himu. Yaaddoo isaanii fi kan qonnaan bultootaa furuuf immoo moosaajii dhukkuba biqilootaa beekuu dandeessisu hojjechuu erga eegalanii bubbulaniiru. Jireenyi namaa biqiltuu irratti hundaa’a waan ta’ef mosaajin isaan kalaqan biqiltuu qofa osoo hin taanee namas akka fayyadu dargaggootni kunneen himu. Dargaggootni Kun Eenyu? Dargaggoo Jaarmiyaa Baay’isaa fi Boo’ez Birhaanuu Yunivarsiitii Jimmaatti barattoota digrii lammaffaati. Dargaggoo Jaarmiyaa Baay’isaa digrii jalqabaan mummeewwan barnootaa ‘Civil Engineering’ fi ‘Computer Science’ barate. Digrii lammaffaa isaammoo mummeewwan barnootaa lama, ‘Computer Networking’ fi ‘Project Management and Finance’ jedhaman Yunivarsiitii Jimmaatti barachaa jiraachuu hima. Hiriyaansaa dargaggoo Boo’ez Birhaanuu immoo digirii jalqabaasaa Yunivarsiitii Jimmaatti muummee barnootaa ‘Electrical Engineering’ kan barate yemmuu ta’u yeroo ammaatti yunivarsiiticha keessatti barsiisum- maan qacaramee hojjechuu cinatti digrii lammaffaa isaa muummee barnootaa ‘Computer Engineering’ barachaa jira. “Akka biyyaatti jireenyi keenya bu’aa qonnaa irratti kan hundaa’e dha. Haa ta’u malee omishni hedduun sababa dhuk- kubaan miidhamee oomishni gadi bu’a” jedha dargaggoo Jaarmiyaa Baay’isaa. Dhukkubni biqiltuu gandaa gandatti fi biqiltuudhaa biqiltuutti gargar waan ta’ef rakkisaa ta’uu isaa hima. “Moosaajin nuti hojjenne dhukkubni midhaan sana osoo hin hubiin sadarkaa dhukkubichaa dursee nutti hima. Kanaaf sadarkaa dhukkubichaa fi biqiltuun hagam akka miidhame himuu kan dan- da’udha” jechuun dubbata. Moosaajii dhibee biqilootaa adda baasuf gargaaru kana ‘application’ mobaayilaa, kan kompiitaraa akkasumas toora marsariitin tajaajila akka kennuf hojjechaa akka jiranis dargaggootni kunneen himu. Moosaajichi akkamiin hojjeta? Moosaajin dargaggootni kun kalaqan suuraa baala biqilaa xiinxaluun sadarkaa fayyummaa fi gosa dhibee biqiltuun sun qabu hima. Haaluma kanaan jalqaba gara oyiruu deemun baala biqiltuu mobaayila yookin kaameeraan suuraa kaasun barbaachisa. Itti aansunis suuraa baala biqilaa oyiruu keessaa dhufe gara moosaajii mobaayila yookin kompiitara irra jirutti garagalchuun moosaajichi suuricha akka xiinxalu ajajama. “Akka biyyaatti jireenyi keenya bu’aa qonnaa irratti kan hundaa’edha” Jaarmiyaa Baay’isaa Moosaajichis baala biqilaa sana erga xiinxalee booda biqiltichi fayyaa yookin dhukkubsataa ta’uu isaa hima. Gosoota dhibee moosaajicha keessatti fe’aman keessaa isa kam akka ta’es adda baasee hima. Oyiruuwwan babal’aa miilaan keessa deemanii suuraa kaasun rakkisaa ta’es diroonitti fayyadamun suuraa yookin viidiyoo waraabun moosaajichi akka xiinxalu gochuun akka danda’amu dargaggoo Boo’ez Birhaanuu hima. Sadarkaa kalaqichi irra jiru Kalaqni dargaggoo Jaarmiyaa fi Boo’ez dorgommii ‘Green Innovation and Agritech Slam’ jedhamu fi bara 2019 sadarkaa biyyaatti qindoomina dhaab- bilee akka Ministeera Qonnaa, Ejansii Tiraanisformeeshinii Qonnaa /ATA/, Ministira Saayinsii fi Inoveeshinii fi dhaabbilee birootiin adeemsifame injifa- teera. Haa ta’u malee moosaajin kun yeroo ammaatti gosoota dhukkuba biqilootaa torba qofa adda baasuu danda’a. Biqiltoota akka namaa dhukkuba himachuu hin dandeenyeef fala. Dandeettii moosaajichaa guddisuu- fis hojiin suuraa dhukkuba biqilootaa baay’inaan walitti qabuu akka isaan hafu himu. Dabalataan qonnaan bultootni fi ogeeyyiin qonnaa iddoo itti jiranii moosajichatti fayyadamuu akka danda’aniif giddugala tokko hundeessuuf yaada akka qabanis dargaggootni kun dubbatu. Haa ta’u malee hojiilee kunnen hojjechuf hanqinni maallaqaa harka isaan qabuu kan dubbatu dargaggoo Jaarmiyaa “deeggarssi qaamolee biroo nu barbaachisa” jedha. Deegarsa Birrii kum 750 olitti shalagamu Jiraattonni Araddaa 02 Raayyaa ittisa biyyaaf gumaachan. Araddoottan Magaalaa Dirree Dhawaa keessaa tokko kan ta'e jiraattonni Araddaa 02 Raayyaan ittisa biyyaaf Sinqii qoph'e kan nyaataaf Oooluu, meeshaalee gara garaa fi maalaqa Birrii kum 750 olitti shalagamu Deegarsa gumaachan. kurfii walharkaa fuudhiinsa Deegarsaa kana irratti Hoji Raawachiisaa Ijoon Araddaa 02 Obbo Wandimaaganyi Bashaa akka jedhanitti Waamicha Biyyaalessaa darbeen qindeessummaa Koreen Deegarsa walitti qabduuttiin baasii Ummatni buuseen kan Ummataan Qophaa'e sinqiin kun kan qophaa'ee fi Deegarsi Taasifamuu eeranii Raayyaa ittisa biyyaa deegaruuf kaka'uumsi Ummataa akkaan ol'aanaa fi kan itti fufu taachaas addeessan. Qophii Deegarsa walharkaa fuudhuu kana irratti keessumaa kabajaa ta'uun kan argaman Hoogganaa Biiroo Misoomaa fi Bulchiinsa Lafaa Obbo Gabayyoo Xilaahuun akka jedhanitti Biyya isaaf jaalalala ol'aanaa Ummata qabu kanaa waliin taanee wanti nuti hin injifannee fi milkiin nuti galmeesine hin jiruu jedhan. Raayyaan ittisa biyyaatti Ittigaafatamaa Waajjira Laayizanii kan Dirree Dhawaa fi Hararii kan ta'an Koroneel Yohaannis gama isaaniin Deegarsi hawaasni Raayyaa ittisa biyyaaf Taasisaa jiru duula Seera kabajchiisuu saffisaan goolabuuf hamileen laatu ol'aanaadhaa jedhan. Weellisaafi barreessaa Daadhii Galaan attamiin yadatama? Akkam jirtu, kabajamoofi jaalatamoo hordoftoota qphii keessummaa keenyaa! Nagaan keenya qilleensarraan isin haaga’u! Qophii keessumaa keenyaa torbaanitti namoota hojii gaarii sabaaf hojj- echuusaaniif shiraafi dhooksaadhaan lub- buunisaanii darbe keessaa tokko kan ta’e weellisaa yookiin Artist Daadhii Galaan Nama tokkoodha. Galaalchi Dirree Seenaa gabaabaa wallisaa maddeen garaagaraa irraa odeef- fatee akka ittaanu kanatti dhiyeesseera. Daadhii Galaan Yoomiifi Eessatti Dhalate? Daadhii Galaan godina Shawaa Bahaa aanaa Liiban Cuqqaalaa ganda Jaarraa Gooroo bakka Buuyyamaa jedhamutti dhalate. Innis haadha isaa aadde Likkee Damissee fi abbaa isaa Obbo Galaan Wadaajoo irraa ALI bara 1968 tti ture kan dhalate. Daadhii Galaan Eessaatti Barate? Barnoota kutaa tokkooffaatii hanga sadarkaa lammaffaatti naannoodhuma ittiguddatee dhalate magaala Bishooftuutti barate. Daadhhii Galaan Akkamitti gara Aartiitti dhufe? Daadhiin akkuma ijoollee baadiyyaatti dhalatan kanneen biroo, ijoollummaas- aatti loon tiksaafi maatiisaa hojiidhaan gargaaraa guddate. Booda keessas fedhiin aartiif qabu ijoollummaasaatii jalqabee dabalaa waan dhufeef, yeroo mana barnootaa turetti gumii dargaggootaa Afaan Oromoo hundeessuun walaloofi diraamaawwan garagaraas hojjechaa turusaan maddeen nidubbatu. Seenaan aartii Artisti Daadhii galaan akkam ture? Hiriyoonni isa waliin baratan akka jedhanitti, Daadhiin sirbootaafi diraamaawwan hojjetu keessatti cunqursaa Oromoorra gahu akka muldhisutti waan hojjetuuf yeroo hedduu reebichaafi hidhaaf saaxilamaa ture. Hojiileen Artistii Daadhii Galaan ummatasaaf gumaache maalfaa ture? Artisti Daadhii Galaan Weellsaa qofa miti ; barreessaasi; yeroo.hedduus kan dabarsu kitaabota seenaa dubbisuufi maanguddootarraa seenaa qorachuud- haani ture. Bara 2007’tti ammoo kitaabasaa jalqabaa ‘Aangoo Sanyiin dhaalan’ jedhu barreessee uummataan gahe. Kitaabni kunis seenaa ummata Oromoo, wareegama ummatichi gabrummaa qolachuuf taasise, walumaagalattis seenaa gaggabaabaa 137 of kan ofkeessatti kan hammatedha. Bara 2011 kanattis kitaaba seenaa mata dureensaa ‘Boolla nugusa nyaate’ jedhu dubbistootaaf gumaacheera. Kitaabni ‘yaadannoo jaallanii (Liiban Liibiyaa taate’) jedhus gumaata aartii isaa kan biraati. Sirboota qabsoo hedduus ummatasaaf gumaacheera. Sirboota baaqqeefi alba- mootas gumaachuun guddina aartii Oromootiif dhama’aa tureera. Daadhin weellisaa, barreessaa, akkasumas walaloofi yeedaloos qopheessuun beekama. Vidiyoo fi sagaleedhaan sirboota 15 ol ummataan kan gahe yoo ta’u, sirboota akka: -boottii jilbaa jabaa maaltu jibba -Oromiyaa muummee -Gaaffiin qaba -Imimmaan hiyyeessaa jedhaniin hedduu beekamtii horate. Sirboota isaa hedduufis walaloo fi yeedaloo qopheessaa kan ture ofumaafi. Artiist Daadhiin seenaa qoratu malee hin barreessus hin sirbus jedhu hiriyoonni dhiyeenyan isa beekan. Artist Daadhii Galaan sirboota ‘Roorroo Jibbine’ fi ‘Gaaffin Qaba? jedhamaniin gurra horateera. Halkan kitaaba dubbisuu akka jaalatu- ufii yeroo dhihoo asittimmoo hojii qonna jallisii irratti hirmaachuunis jireenya inji- fachuuf nama dhama’aa turedha. Sirba isaa ‘imimmaan hiyyeessaa jedhu keessattis- ’Meeqatu lafa isaa dhabee rakkate, Warshaan dureessaa lafa ormaa fudhate, Imimmaan hiyyeessaa cubbuu qaba, Maayis namuu ni dhaqaba’ jechuun miidhama qonnaan bultoota lafa isaaniir- raa buqqa’anii aartiidhaan namaaf ibseera. Qabsaa’ota Oromoo achii buuteen isaanii dhabameefis sirba ‘Gaaffiin qaba’ jedhu dhiheenya kanatti ummataan gahee ture. Isa keessattis: ‘Gaaffiin qabaa, ammas Gaaffiin qaba Garaa gubannee Nadhii Gammadaa sidhabnee’ jechuun weellise. Weellisaa fi barreessaa Daadhii Galaan Gurraandhala 4 bara 2011’tti aanaa Liiban Cuqqaalaa bakka Ashuffee jedhamutti sagantaa eebba hoteelaa irratti rasaasaa rukutamee umuriisaa waggaa 43 isaatti du’aan boqote. Sirni awwaalchaa isaas Gurraandhala ALI 6, bara 2011’tti bakka artistoonni fi dinqisiifattoonnisaa argamanitti aanaa Liiban Cuqqaalaa magaalaa Adulaalaatti raawwatame. Weellisaa Daadhii Galaan akkamiin lubbuun dabarte? Ajjechaa Art. Daadhii Galaan irratti qaamota adda addaa biratti yaada gara garaatu jira. Kunis, gam tokkoon, yaanni “Daadhiin qaama ajjeechaa qindees- see Qaroowwanfi Artistoota Oromoo ciccimoo ajjeesuudhaan Oromoo aariifi dallansuu keessa galchuu barbaadeetu ajjeese” jedhu jira. Gama biraatiin, yaanni Eebba hoteela tokkoorratti rasaasa gam- machuuf rukutameen tasa ajjeefame yaanni jedhu jira. Hundumaafuu dhugaan ajjeechaa Daadhii Galaan akka baatu qaamni dhimmi ilaalu irratti hojjetee akka saba bal’aa biraan ga’u abdii qabna. Hordoftoota keenya, jaalatamoo! Seenaa Art. Daadhii Galaanirratti wanti iyyaafannee argannee isin biraan geenye kanuma ture. Keessummaa biroon hamma walarginutti nagaan nuuf turaa! isiniin jenna. Madda Rakkoolee Biyya teenyaa Maddii fi ka’umsi rakkoo har’a biyyi teenya keessa jirtuu waan waggoot- tan darbanitti tilmaaman miti. Sirnoota abbaa irree yeroo addaa addaatti biyyattiif mootummaa ta’anii bulchaa turan kees- sattuu waggoottan sodoman darbanitti saamichi akkaan babal’achuun qabeenyi biyyatti garee namoota muraasaa harkatti galee jiru rakkoolee xaxamoo biyyi teenya keessa jirtu kan uumee. Itiyoophiyaa durii kaasee hanga ammaatti, tokkummaa fi kabajaa ishee fi kan dhiphataa ilmaan jiruuf baay’ee akkuma qabdutti ilmaan ishee hin jaalanne kan akka waraabessa beelaweetti qoqoruuf amammootuus baa’eedha qabdi. Komishiinii Naamuusaafi Farra Malaamaltummaa mootummaa federaalawaa. Waggaa lakkaawanii guyyaa dhalootaa ykn guyyaa hundeeffamaa kabajachuun kanuma jiruudha. Dhimmi ijoon waggoota sana keessatti maaltu hojjatame jedhanii walgaafachuudha. Kanaan ala walwaamanii guyyaa kana afeerraafi nyaachisa guddaa taasisanii walbadhaasanii gammachuu sammuutiin osoo hin taane gammachuu qoonqootiin adda galuun ni danda’ama. Komishiiniin Naamuusaafi Farra Malaamaltummaa bara dhaabbate nan yaadadha, bara 1993 eddii wayyaaneen akka lafeetti biyya qorqitee nyaatteen booda; eddii saamicha guddaa gaggeesi- tee haala hunda mijeeffatteen booda. Baga ittiin isn gahe jechuun rakkisaadha.; yoo waanuma nutti bareef aadaa godhanne malee. Komishinichi waggaa 20 guutuu maal hojjatte? Namuusni akka eegu itti kenname ni oole moo ni bade? Malaamaltummaan akka too’atu ergame ni milkaa’e moo hin milkoofne? Kana xiinxalanii booda kan baga geesse ykn osoo dhalachuu baattee kan ittiin jedhamu. Jalqaba gaarummaa dhaabbata kanaar- raayin ka’a. Dhabbanni ergama guddaa qabu kan akka Komishiinii Naamuusaafi Farra Malnaan Maltummaa kun yoo hundaa’u waan ni hojjata jedhamee seeran tarreeffamesanatti qaamni olaanaan amanuu qaba. Hojiirra oolmaasaatifillee kutannoo qabaachuu mala. Yoo kana ta’uu baate maqaaf ykn qaama biraa ittiin mooksuuf kan dhaabbate ta’a. Komishiiniin kunillee kan dhaabbate “ jira “ jechuuf qofa natti fakkaata. Sababa kanaan kaayyoo hundeeffameef galmaan gahuurraa “cinaa dhaabatee ilaalaa ture ykn nyaachisaa ture’ jedhamee komatama” komii sirriidha. Manni hojii kun osoo seeran hojjatee guddina biyyaa keessatti gahee olaanaa qaba. Rakkoon guddaan jiraatullee bu’uurri inni waggoota 20 keessatti buuse ni jira. Itti yaadanii hundeessuun waan tokkoodha- kan beekamtiin kennamuufi malu. Yaadamni hawaasa keessatti uumes salphaa miti. Beeksisooti karaa midiyaa darban hedduun namuusa gaarii barsiisuu keessatti gahee mataasaanii qabu. Guddaafi xiqqaan waan irraa barate qaba- gochi waan biraa ta’ee. Mootummaan yoo ‘jas! jas!’ jedheen qarriffaa hamaadhaan nama ciniinuu akka danda’us agarree jirra. Yoo dhiis jedheen akka saree biriifatee akka biraa deebi’us agarree jirra. Caasaa dhaabbatichaa akka biyyaatti diriisrsuufi wantoota xixiqqoo too’achuuf wanti yaalamaa tures badaa miti. Kanaaf hojii komishinichaa zeeroon baayyisuunis sirrii miti. Haa ta’u malee komishiiniin kun akka dhaabbata biyyaalessaa ergamni guddaan itti kenname tokkotti gahee isaa bahe jedhee hin amanu. Umuriin waggaa digdamaa dhaabbata kanaa umurii bilaashatti badeedha. Ijaaruuf baasii guddaan itti baheera. Mindaa iskeelii addaatiin hojjataan qacarameefiira. Garuu bu’aan dhufe gocha malaan maltummaa Xoobbiyaa keessatti hin xiqqeessine. Raga hagayya bara 2020 ALG ‘Corruption perception Index’ jedhurratti baheen xoobbiyaan malaanmaltummaad- haan biyyoota addunyaa ragaan qabame 175 keessaa 94fa irratti argamti. Raga kanaan Suudaaniifi Suudanii kibbaarra foyyee qabaachuu dandeessi. Biyyoota Afriika tokko tokkorra fooyyee ni qabdi. Somaalerra fooyyee ni qabdi. Ta’ullee biyyoota malaanmaltummaan keessatti babalatani keessatti maqaan dhahama- komishinichi garuu waggaa 20f umurii lakkaa’eera. Dhaabbani kun sirna wayyaaneedhaan hundeeffame. Garuu malaanmaltummaan bara sirna Wayyaanee akkam ture? Kun icciitii addabaabaayi jiruufi ummanni Xoobbiyaa beekeedhudha. Namoonni gaafa TPLF Finfinnee galu luka duwwaa turan kan beesaa takka harkaa hin qabne takkitumaan miliyee- nara kan ta’an. Waggaa digdama dhaab- banni kun hundaa’e keessatti fooqiirratti fooqii ijaarratan. Warra mataarra jiran kanneen aangoo akka uffataa walirran dirribatan qabeeya lakkoofsaan hin beekane horatan. Hojjatanii osoo hin ta’in hannaafi saamichaan. Waan ajaaibaa! “Malaanmaltummaan invastimantiidha” jedhanii keessoosaan- itti iciitiin irratti hojjechaa akka turan booda oduun bahe. Qabeenya biyyaafi ummataa saamudhaan nama karaa al-namuusaatiin abbaa qabeenyaa taasisuu. Gochaan kun qabatamaan waan taasisameedha. Namoonni qabeenya biyyattii muxuxeessanii nyaatanii osoo hin taane dheedanii investara ta’an hedduudha. Kun hundi yoo ta’u kom- ishinichi biyya keessa hin turre jedhamaa ree? Malaan hatanii yoo wal-hachisiisan hin beekuree? “eeruun nabira hin geenye” jedhee mormaa ree? Kanaaf umurii lakkaa’uun sirrii miti kanan jedheefi. Umurii itti hin jiraanne, itti hin hojjanne baasii gudda itti baasanii kabajuun maal buusufi? Ajaa’ibni biraa dhaabbileen beekamtii kenneef ummanni akkamitti madaala kan jedhuudha. Abbaan Taayitaa Gumrukii hojimaannisaa fooyya’ee yoo beekamtiif ga’e namni jibbu hin jiru. Ministeerri Galii yoo sadarkaa komishi- inii Farra Malaanmaltummaatiin bad- haafamuurra gahe badhaasaa qofaa mitii wanti biraatuu isaaf mala. Garuu dhaabbileen kunniin akka biyyaatti tajaajila maamilaarratti rakkoo akka qaban beekamaadha. Dhabbanni “GAN Integrity” jedhu Xobbiyaa keessatti dhabbileen bulchiinsa taaskii ( Task Administration), abbaan taayitaa Gumruuk ( Custom Authority), Bittaan mootummaa, Bulchiisni lafaa malaan maltummaaf saxilamtoota akka ta’an gabaasa dhiheenya bahe hin agarree sodaa hin qaban. Gaafa gara biyyaatti deebi’ani rakkoon kan dhufu. Gaafa sana akkuma dubbii saree sana” Osoo beeknuu huuban wajjin” jedhanii bira taru. Fakkeenyi biyya keessatti ka’u dhimma sa’aatii barfachuu, dhimma itti tajaajilama meeshaa biiroo keessaa, dhimma warqata fudhatanii galuu, dhimma kompiitara mootummaarratti hojii biraa hojjechuu, dhimma peennaa fudhatanii galanii ijoollee kennuufi kanneen kanaan walqa- bataniidha. Gochaawwan kun sirriidha jechaa akkan hin jirre naaf hubadhaa. Eeyyen sirrii miti. Garuu xiyyeeffan- noon caalaan dhaabbata kanaa eessa ta’uu qaba kan jedhuudha. Malaanmaltummaan guguddaan ( grand Corruption” tuulaa ta’ee osoo fuldura dhaabbatuu uuba ija keessaa barbaaduu fakkaata dhimmichi. Kan darbe Wayyaanee wajjin darbeera. Hoggantoonni wayyaanee gaafa qalbii midhu kan waggota soddomaaf hatan calisanii nyaachuu dadhabanii humnaan aangotti deebi’uuf sochii gaafa jalqaban kan maraatan. Quufni waan isaan godhu wallaalchisee kan ummanniifi mootum- maan osoo beekuu bira tare akka carraatti itti fayyadamuu dadhabaniidha. Quufa dadhabanii amma diddigaa jiru. Komishiiniin farra malaanmaltum- maa yeroo sana ture osoo maqaasaa irra deebi’anii kan moggaasaniif ta’ee “ fira malaanmaltummaa” jechuutu isa madaala. Ganna darbeef mana hin ijaarani. Waggaa digdama ummataafi biyya tajaajile jedhanii Sharaatan keessatti haasawa baayyisuunis sirrii miti. Komishinichuu malaan maltummaarraa bilisa turuunsaa osoo qoratamee waanti bahu ni beekama. Gaafa guyyaa hun- deeffamaasaa kabaju rakkoowwansaa kan wagoota taree xiinxalee yoo isa irraa sirrachuuf ta’e qofa kan sirrii ta’u. Komishinicha waggaa 20fa kabajuufi miti kan barbaachisu. Irra deebi’anii ijaaruu barbaada. Siistamasaa sirreessuu barbaada. Akka hojiisaa bilisaan hojjatu haala mijeesutu gaarii ta’a. Qaala’insi gatii duula waraana diinagdee akka ta’e agarsiisftuun jiruudha. Wayita ammaa kana qaala’iinsi gatii omishaaleerratti muul’ataa jiru waraanaa diinagdee ta’uusaa agarsiiftuun jiraa- chuusaan tarkaanfii hatattamaa fudha- chuun barbaachisaa ta’uu Komishiniin Karooraa fi Misooma Diinagdee Oromiyaa beeksiise. Fedhii fi dhiyeessiin walsimuu dhabuun, sirni odeeffannoo gatii gabaa ammayyawaa ta’e dhabamuu, baasiin oomisha meeshaa gurgurtaaf ba’u dabaluun qaala’iinsa gatii amma jiru uumuu Komishinarri… Doolaarri hanqina qoricha uumee Gargaarsa ardiin Afrikaa argattu keessaa %10 irra kan caaluu akka jiruun biyyaa baaffama. Karaa seeraa alaa doolaarri biliyyoon- nii hedduun biyyoota keessaa bahan keessaa Itoophiyaan tokkoo. Tasgabbiin biyyattii keessaa dhibuun walqabatee, namoonni hedduun maallaqa qaban gara doolaarratti jijjiiruun biyya keessaa baasaa akka turan ragaaleen mul’isan jiru. Samiichaa angaawoota mootummaan rawwataman, MM Dr. Abiy ‘hattoota’ ittiin jedhan dabalatee gabaan sharafa dhoksaatti godhamu gatiin doolaaraa akka ol ka’u godhee akka ture ogeessi diinagdee Dr. Qosxanxinnoos Barihe ni dubbatu. “Jarri saamtoonni kun, gaaffii irratti waan kaasisuuf, maallaqa biyyattii bir- riidhaan gara baankiitti geessanii kaa’uu hin danda’ani. Kanaafuu maallaqa qaban gara doolaaraatti jijjiruun biyyaa basuu filatu,” jedhu. Biyyi bal’inaan wayita saamamtu, lakkoofsi namoota birrisaanii gara dool- aaraatti jijjiruu barbaadan ni dabala. Kunimmoo gatii doolaarri gaba dhoksaa keessatti qabu daran ol kaasaa jedhu. Kontiraaktaroota biyya alaa birriin kaffalamuuf Gatiin doolaaraa gabaa dhoksaa keessatti dabalaa dhufuuf sababa biroo kan natti fakkaatu jedhu Dr. Qosxaanxiinoos, kubbaaniyoota Chaayinaa ijaarsa gurg- guudda gaggeessuuf caal-baasiirratti hirmaatanidha. Kubaaniyoonni kun kaffaltiin birriin akka godhamuuf waliigalanii biyya seenu. Birriin biliyoonaan lakkaawamu erga kaf- falameefii booda birricha doolaaratti jijji- rruun biyya keessa baasuu. Bittaa kana ammoo bakka gabaa doolaaraa dhoksaatti raawwatu jedhu. Torban kana keessa naannoo doolaara mil 1.2 daangaarratti qabamuu fi daan- gaarratti to’annoon cimuun fedhii gabaa doolaara dhoksaatti godhamu kan hir’ise fakkaataa jedhu. Pirezidaantiin duraanii mana maree daldala Itoophiyaa obbo Kibuur Gannaa garuu yaada Dr. Qosxanxinnoosiin guu- tummaatti walii hingalan. ‘’To’annoon daangaa gatii doolaaraa hin hir’isu hin jedhu. Ta’uus daangaan cufamuun al tokkoon gatii doolaaraa akkanatti gadi cabsa jedhee hin yaadu,’’ jedhu. Kanarra, lakkoofsi namoota qabeenya isaaniif yaadda’anii kan qaban dool- aaraatti jijjiraanii ol kaa’anii xiqqaachaa dhufuun sababa ta’uu danda’a jedhu. ‘’Karaa siyaasaan abdiin wayita argamu, fedhiin birrii dabalaa dhufa.’’ Akka obbo Kibuur Gannaatti, siyaasni gadi cabuu sharafa doolaaraa torban kanaaf shoora gudda taphateera. Gama biraan dhaabbileen sirna gibiraa keessa hin galle gara gabaa doolaaraa dhoksaa deemuu waan dhiisaniif ta’uu mala jedhu. Gabaan doolaaraa dhoksaa akka bal’atu kannen taasisan keessa tokko namootni maallaqa guddaa mootummaa jalaa hatuun biyyaa baasuuf yommuu yaalanidha. Amma mootummaan baasiisaa hir’isuun diinagdee biyyaa bilisa gochaa yommuu adeemu haalichi ni jijjirama jedhu. Itoophiyaa keessatti qaala’iinsa gatii nyaataa 26.4% gahe Akkaataa odeeffannoo Ejensii Statistiksii Giddu-galeessa Itoophiyaa irraa argameen, Itoophiyaa keessatti qaala’iinsa gatii gosoota nyaataa yeroo ammaa kana jiru riikardii guddaa waggaa 10 dura galmeeffame waliin walqixx- aateera. Qaala’iinsi gatii nyaataa kan ji’a darbe 26.4% akka ta’e Ejensichi beeksiseera. Biyya lammiilee 65% ol maxxan- tummaan jireenya isaani itti fufaa jiran kanatti, qaala’iinsi gatii guyyaa guyyaan dabalaa deemu jiruu lammiilee biyyatti daran hammeesseera. Maallaqoota biyya biroorra walbira qabame yeroo ilaalamu gatiin Birrii gadi bu’uufi sababoonni biroo qaala’iinsa jireenya biyya Itoophiyaa waggoota sadan darbaniif uumamanif akka sababaatti ka’u. Qaala’insi jireenyaa Itoophiyaa yeroodhaa yerootti dabalaa dhufuus inni dhiheenya kana dabaluu gatii bobo’aa wajjiin walqabatee uumame garuu namoota hedduu kan hadheeffachiiseefi yaaddessedha. Sababa gatiin bobo’aa dabaleen wanti hindaballe tokkollee hinjiru. Kanarratti mootummaan hatattamaan tarkaanfii bar- baachisu fudhachuu bannaan nyaatanii buluun lammiileeyyuu gaaffii keessa seena. Kana qofa osoo hintaane yakkoonni akka hannaa, namaan waldhabuufi kkfn akka babal’atan waan taasisuuf mootum- maan otoo oolee hinbuliin hojii gabaa tasgabeessuu hojjechuu akka qabu ogees- sonni damichaa ni gorsu. Qaala’inni uumame kun garuu gatiin bobo’a dabaluu qofaan kan walqabatu akka hintaaneefi rakkooleen durumaan furmaata hinargatiin dhufan waan jiraniif ittihammeesse kanneen jedhanis jiru. Ka’umsi qaala’ina jireenyaa maalii isa jedhu ilaaluu dura hiikasaa ilaaluun barbaachisaadha. Qaala’ina jireenyaa jechuun gatiin omishaa namni itti- fayyadamu yoo humna namaa ol gatii dabaleedha. Gatiin dabalu hamma harki qal’eessii fi namni galii giddugaleessaa qabu bitachuu dadhabutti gatiin waliigalaa yommuu dabaluudha. Gatiin waliigalaa kan dabalu sababoota garagaraatiini. Fedhiin dabaluu Kana jechuun yommuu namni waa fayyadamuu fi bituu dabaluudha. Yoo namni heddummatte omisha tokkorratti kan walsaamu ta’e inni gurguru gatii dabala jechuudha Fediin namaammoo kan inni dabalu yoo galiin dabalu, yoo carraan hojii baay’ate, yoo baay’inni ummataa dabale ykn yeroo tokko tokko sababa waqtileetiin dabaluu danda’a. Fknf akkuma tibba gannaa gatiin jaakkeetiifi dibaabeefaa dabalu jechuudha. Haala amma jiruun Itoophiyaatti fedhiin daballaan qaala’inni jireenyaa mudate yoo jenne, fedhiin dabaluu hin- danda’u. Sababnisaas galiifi carraan hojii dabalame hinjiru. Kanaaf waan fedhiin dabaleef gatiin dabalaa jira inni jedhu haala amma jiru wajjin dhugaa ta’uu hindanda’u. 2. Gatiin omishaa dabaluu (‘Cost Push Inflation’) Amma fknf namni xaafii omishu tokko yoo gatiin xaa’oo, sanyii, humna namaa, keemikaalaafi kkf itti dabale, innimmoo omishasaarratti gatii dabala jechuudha. Haala amma biyyattii keessa jiruun leecalloowwan alaa galanirratti gatiin dabalus hanga ummanni biyyattii of jiraa- chisuun gaaffii ittita’ee, mootummaanis ajandaa godhatutti hinqaqqabu. 3. Dhiheessii Omishaa (‘Supply’) Yoo hamma gabaa quufsu omishanii dhiheessuun dadhabame ykn hanga waggoota darban omishame omishuun dadhabame gatiin ni dabala. Sababnisaas ummanni bitachuun hindhaabu, omishni garuu yarachaa deema. Biyya kanatti omisha hedduu kan omishan Wallagga, Iluu Abbaa Boor, Jimma, Arsii, Baale, Shawaa, Gojjaam Lixaa, Godina Awwii, Beenishaangul Gumuzifaadha. Bakkeewwan kanneenitti waggoota sadan afran darbanitti akka ragaa qabat- amaan agarsiisutti omishni hanga duraa hinomishamne. Kanaafis sababoota muraasa ilaaluun ni danda’ama. A.Rakkoo nageenyaa Yeroo qeerroon fincila diddaa gabrummaa gaggeessaa turerraa eegalee rakkoon nageenyaa bakkeewwan hedduutti waan mudatee tureef omishni waggaarraa waggaatti gadi bu’aati kan dhufe. Keessummaa kan waggoota lamaan darbanii yoo ilaalle Oromiyaa Lixaa, Ambo gadi dabarraan karaa kibbaa Shaashamannee dabarraan hanga Moyyaaleetti, godinoota biraarras akkasuma hanqinni nageenyaa waan tureef omishni hanga dur omishamaa ture hinomishamne. Kana jechuun namni seeraan facaafatee, aramee, kunuunsee, sassaabbataa hinturre. B.Koviid1-19 Akkuma beekamu hojiin qonnaa keenya humna namaa gaafata. YEROO AKKA AMMAA KANA:-GEERARSI BARBAACHISAADHA GEERARSI Kun Geerarsa Guyyaa Hiriira Gammachuu Badhaasa Dr Abiyyi Addabaabayii Baabuura lafaa bulchiinsa Dirree Dhawaatti Hawaasni mira gammachuu isaanii ittiin ibsachaa turaniidha. “Haleeloo Duulee Duulchisee Bookisee Boochisee Galee Abbaan Biyyaa HALEELOO Duulee Duulchiisee Bookisee Boochisee Gale Abbaan Biyyaa.” Jechuun akka cabsee gale ibsa. Barruu kanaarraa DUBBIFTOONNI keenya akka isaan waa hubatan abdi qabna.Geerarsi gosa afoolaa ta’ee jecha mana rukutu kan nama onnachiisuun jiruu fi jireenya, gaddaa fi gammachuu,obsaa fi hamilee kan ittiin ibsataniidha. Geerarsa yeroo baayyee warra dhiiraatu gootummaa agarsiisufi geerara.Kana gaafa jennu dubartiin hin geerartu jechuu keenyaa miti. Durirraa dubartoonni oromoo kan geeraraani.Akka fakkeenyaatti Leelloo xuurrii Gurree Girdaa Rooboo Dhaahee isaan hangafoota. Jireenya ummata Oromoo keessatti ergaa dabarsuuf tajaajila.Oromoon gerarsaan goota isaa faarfatee dhaadata. Akaakuu Geerarsa Geerarsa gosa lamatu jira. Innis geerarsa qondaalaa fi geerarsa gurgudduu jedhama. Geerarsi qondaalaa kan qondaalaan geeraramuudha. Qondaalaan nama duulee diina ofii ajjeesee kan mirgaan gale ykn bineensota bosona keessa jiraatan( leenca , gafarsa,arba ,qeerransaa fi kkf) adamsee kan ajjeesedha. Isaan kun hawaasa keessa jiraatan biratti kabajaa fi ulfina qabu.Yeroo sirna ykn cidha tokkorratti sirbamu ykn geerarsi yeroo gahu isaantu dura geerara.Tartiiba mirga isaan ajjeesanii qabanii fi hawaasa sana biratti beekamaniin wal-duraa duuban geeraru. Yeroo geeraramu dura waaqa , dachee , midhaan, loon (saawwan) fi booka ykn daadhiitu faarfatama. Geerarsa gurgudduu kan jedhamu nama duule hin ajjeefne ykn bineensa akka mirgaatti lakkaawu kan hin ajjeefneen geer- aaramuudha.Isaan kun warra qondaalaa booda geeraru. Yeroo geeraranis hojii qabatanii jirani qonnaa fi waan kana fakkaatu irratti bobba’anirratti cimaa fi jabaa ta’uu isaanii ykn ammoo duulanii mirga dhabuu isaaniif gadda itti dhaga’ame, yaalii fi tattaaffii godhan, kanaafis ragaa qaban himachuun balasiin komachuun geeraru.Akkasumas jireenya isaanii keessatti karaa adda addaa dhiphuu fi roorroo isaan mudate haala adda addaan ibsatu.Yeroo Qondaalli ykn gurgudduun geeraru,kanneen taa’anii dhaggeeffatan ishoo gurbaa jechuun jala cooqa ykn soosisa kan jedhamuun harkaa fuudhanii gargaaru. Kunis geeraraan sun akka afuura fudhatuu fi akka onnatuufi.Yookaan ammoo warra geerarsa beeku ykn qondaaltotaa fi gurgudduutu wal harkaa fuudhee dabareedhaan geeraru jechuudha. Fakkeenya geerarsa Birbirsa mootii mukaa Riqaa malee hin yaabani; Birboo mootii galaanaa Daakaan malee hince’ani; Abbaan ofii mootiidha Harmeen ofis giiftiidha Mirga malee hin waamani. Kanaafuun boobe tume Kanaafan booye du’e. Qumxaa machallaa godhe Balasiin abbaa godhee Waanuman yaade godhee Hodhemoo… nan barreesse? Tolchemoo… nan balleese? Abbaa koo yaa abbaa koo Wayyaa kee kuula maru Natu kuula marsiise Maqaa kee duulli haa baru Natu duula barsiise. Qoteen baase maqaa kee Akka guuboo dinnichaa Hordeen dhaabe maqaa kee Akka muka birbirsaa. Abba koo ani jedhu kuni Sooressa guutuu miti Hiyyeessa duutuus miti Gamna itti himatan miti Raatuu ifatan miti Hinqotata maasi isaa Hingorfata maatii isaa Hingodhata maayii isaa; Jaarsa dallaan waleensuu Isa didaa qajeelchu Yaa isa kan coome qalu Isa kan doofeef faluu. Yoo ajjeesan mucaa ta’u Mucaa kurkuraa ta’u; Hundatu nama dhungata. Yoo dhaban budaa ta’u Budaa furgummaa ta’u; Hundatu nama tuffata. Ameessa maalan godhaa? Yeennaa borillee gu’e; Si’achi maalfaan godhaa? Yeennaan borillee du’e. Moosisnaan korma ta’e Tumamnaan qotiyyoo ta’e Gurgurraan dhibba bite Gunfureen dhimma fixe. Si’achi maalan yaadaree? Bajjii qotachuu malee Qalbii horachuu malee Goodarree dhaabuu malee. Dhoobamee taa’u malee Dhoobee dibachuu malee Ulee qaldhoo qabachuu Biyya abbaa koo taphachu. Gojjolaa nyaateettaaree? Yoo foon taskaaraa malee Gujii agarteettaaree? Gabaa Jimaataa malee Boora agarteettaaree? Sangaa magaala malee Dhiiga agarteettaaree? Dhiqaa fagaaraa malee! Akkam taanee akkas taane? Akkamiin akkas taane? Goommanaaf raafuu taane Dhala abbaa raatuu taane Hunduu nutti xaphatte Muka nuugii taane kaa; Hunduu nu bobeeffatte Dhala luujii taane kaa Hunduu nu odeeffattee Akkam taanee akkas taanee? Moofa uffattuu taane Doofa of gattuu taane Fayyaa dhukubsatu taane Beekaa wallaalaa taane Otoo qabnuu deegaa taane Akkam goonee taanuree? Kam goorree jalaa baanuree? Inni Abbaan koo guddise Kaballaan na kuffise Inni abbaa kootii gadii. Hardha gaangeensaa sadii Gaangeen biyyaaf barcuma Ani hin yaabne takkumaa. Kaabbortaan raroo taatee Na geessee rakkoo taatee. Fakkeenyaa Geerarsa gootaa Goota goota caalu Seenaan yoo gilgaalu Goota biyyaaf kufu Seenaan bira hin lufu Oromoon sodaatee hin beekuu Yoo sodaachise malee Seenaan gootaa hindhumu Yoo obsinee itti dhiifne malee ABO Shanee kaleessa ABUTf shororkeessaa, har’a maaltu walitti firoomsaa? Murni shororkeessaa ABUT waggoota 27f biyya qorqaafi golgol- eessaa ture wayita aangootti dhufu sana ABO dabalatee jaalleewwan isa waliin qabsaa’aa turan deeggartootasaa hedduu rasaasaan fixeera. Kaleessa Dargii kuffisuuf wajjin qabsaa’aa turanii wayita gara aangootti dhufan jaarmiyaalee isaan waliin dhaabatanii duulaa turaniifi qabsoon isaan dursan duubaan itti malanii heddu- usaanii irbaata rasaasaa taasisuunsaanii seenaa fagoo miti. Gantummaa shorkeessaa ABUT wayita mootummaa cehumsa ABO irratti raawwate seenaa keessatti kan hindagatamne yoo ta’u, qondaalonni addichaa hedduun akka biyyaa bahaniifi jireenya biyya hambaaf akka saaxilaman taasiseera. Erga kun ta’ees namoota ABO deeg- garuun shakkaman gandarra naannahuun funaanee hedduusaanii achii buuteen- saanii akka dhibamu taasisuurra darbee warreen hafanimmoo qaama hir’isuun du’aafi jireenya gidduutti gateera. Qondaaltota olaanaa ABO achi buu- teensaanii dhabame kumaatamatti lak- kaawamaniif sababa guddaa kan ture Shorokeessaa ABUT takkaa gaarummaa Shanee kaasee hinbeeku. Deeggartootaafi miseensota addi- chaatiin ala barattoota yunivarsiitii, qonnaan bulaa siyaasa hinbeekne, dhiira dubartiin osoo hinfoohiin maqaa Shaneetiin hiraarsaa dhabamsiisuun madaa hinqoorre onnee Oromoo keessa kaahee darbeera. Sirni Shororkeessaa ABUT murna bicuun durfamu kun ajjeechaafi hiraarsa ilmaan Oromoorratti raawwataa ture sana nagaha osoo hinjedhiin lammiileen qe’eef qabeenyasaaniirratti kabajamanii akka hinteenye hannaafi saamichaan golasaanii golgoleessaa ofii dinagdeen walijaaraa turaniiru. Gamoowwan guguddoo Finfinnee keessa jiran, hoteelonni bakkeewwan bashannanaa fi wiirtuuwwan daldalaa dinagdee biyyittii ijoo ta’an marti harka murna kanaa turan. Hojii hannaafi saamichaan akkasumas sarbama mirgaa isan qaqqabsiisaa turan kana mormuuf dargaggoota addababahiitti bahan hedduu maqaa ABO Shanee jedhuun rasaasaan akaahaa tureera. Qabsoo diddaa qaqqabaa ture kanaan dargaggoonni Oromoo kumaatamatti lakkaawaman adda baba’iitti irbaata rasaasaa ta’aniiru. Gara jabummaan murna shrororkeessaa ABUT daran hadhaa’aa ta’uusaatiif agarsiistuu kan ta’e dargaggoota fincila diddaaf uleefi dhagaa qabatanii sagaleesaanii dhageessisaa turan irratti humnoota agaazii bobbaasuun isnaayperiin adda dhahee bakkeetti gataa turuun seenaa fagoo miti. Murni kun godaannisa hinqoorre ilmaan Oromootti fe’ee osoo jiruu har’a gaafa rakkoo keessa galu fakkaattiisaatiin waliin hojjenna yaada jedhu kaasuunsaa nama dhiba. Yaa marqaa si afuufuun siliqim- suufi akkuma jedhamu shrororkees- saa ABUT kaleessa wayita aangoorra ture maqaa ABO Shaneen dargaggoota fixaa ture har’a koottu waliin hojjenna jechuun wayita yaada kaasu shakkuun barbaachisaadha. Kan kaleessa ajjeesaa ture har’a sitti firoomfachuun ammas kaayyoosaa ittiin milkeeffachuuf kan akeeke ta’uun ala faaydaa inni biyyaafis ta’e murna ABO Shaneef buusu hinjiraatu. Wayita qabsoon diddaa murna shororkeessaa ABUT irratti taasifama ature waggoota sadan har’aa Geetaachoo Raddaa ABO Shaneen Oromoof waa hinbuusne ilaalcha seexanaa qaba jedhee Oromoota rifachiisaa turuun niyaadatama. Namni alaabaa ABO baatee deemu, kan deeggaru, kan shakkamu marti Geetaachoo Raddaa biratti akka seexa- naatti lakkaawamaa kan ture yoo ta’u, har’a gaafa ulfi hindhalanne itti dhufu ABO Shanee dhiibaa ture, akka hiriyaa qabsootti waliin hojjechuuf jirra jedhee ibsuun shira dura bareen aangootti deebihuu kan akeekeedha. Hara’a Oromoof kan quuqame fakkaatee kan mul’ate murni shro- rorkeessaa ABUT kaleessa wayita Oromoon saamamu, hidhaatti darbat- amuufi ajjeefamu gochichi alseerum- maadha jedhee quuqama Oromoota maqaa ABO Shaneen hiraarfamaniif qabu hinagarsiisne. Kanas ta’e sana harka Oromoon fi maqaa ABO shaneen abidda qabatanii qaxxaamuraan aangootti deebihuuf shira murni ABUT xaxaa jiru kanar- ratti dammaqun barbaachisaa yoo ta’u, ilaalchichi yoomiyyuu kan fudhatama hinqabneefi afanfajeessa kijibaati. Uumamumasaarraa kaasee afanfa- jeessa kijibaan of ijaaraa qe’ee lammiilee golgoleessaa ilmaansaa Awrooppaatti barsiifachaa biyya saamaa kan ture shororkeessaa ABUT, laphee dhala namaa keessaa baheera. Kanaafuu yeroo ammaa hunduu kan qabuun itti duulee raacitiin hattummaa kun hanga dhabamsiifamutti irratti qabsaahaa jira. Kans ta’e sana Geetaachoo Raddaa Shanee waliin marii tokkummaa eegaleerra jedhus ilaalchi finxaalessum- maa fagoo kan isan hindeemsisneefi murna kaleessa farra biyyaati shorokees- saadha jechaa tureefi ajjeesaa ture wajjin hidhata uumuuf yaaluun siyaasa dhokataa akka qabu ifaadha. Shorokeessaa ABUT guyyaa aangootti dhufee kaasee ABO Shaneefi deeggar- tootasaa akkasumas namoota ilaalcha deeggarsaa qabu jedhuuf isnaayperii tuffachaafii ture sanuu maqaa shorokees- saa jedhu itti moggaasuun likkiitti galchina humna qabna jedhee lafa dhiitaa tureera. Murni kun Lafa dhiitus dhagaafi ulee qeerroon lafa erga dhahee har’a ABO Shanee kaleessa shororkeessaa jedhee arrabsaa ture harka naqabi waliin duulla yaanni jedhu ka’uun lamaanuu dhidhima laaqii keessaa hinkaane seenuusaanii agarsiisa. Keessumaa warraaqsa diddaa gabrummaa murna shororkeessaa ABUT diiguuf qeerroofi qarreen Oromoo taasisaa tureen walqabatee Geetaachoo Raddaa miidiyaarratti dhiyaachuun ABO Shanee waanbadee, jeeqxota, shorokees- sitoota isaan kana likkiittigalchuuf moo- tummaansaanii tarkaanfii barbaachisaa fudhata jechaa dhaadachaa ture. Akkuma jedhanis ilmaan Oromoo hedduu maqaa ABO Shaneetii haamsisaa kan ture yoo ta’u, madaa hinqoorreefi godaannisa hin dagatamne kaa’ee darbeera. ABO Shaneen kaleessa isaaf diina har’ammoo firoomfatee biyya gooluun qaxxaamuraan aangootti deebi’uuf akeekus homaa waan milkaahuuf hinjiru. Adeemsichi maqaa ABO Shanee jedhuun Oromoota biraa deggarsa argachuuf kan akeeke ta’uu qondaaltonni siyaasaa kan kaasaa jiran yoo ta’u, waliin hojjetes hojjechuu baates shororkeessaa ABUT kana booda harree dugdi citteedha jechuun dandahama. Harree dugdi cite waafuu hinfayyaddu, itti hi fe’atan, carraan isheen qabdu bineensaan nyaatamuu qofa yoo ta’u, farra ummata balaa erga ta’anii dhabam- siisuun dirqama. Daldalli maqaa ABO Shaneen bayyanachuuf akkasumas hookkora akka biyyaatti babal’aisuuf tasifamu kamuu eessayyuu kan isaan hingeessisne ta’uu beekuu qaba. Isa kanammoo deeggarsa sabaafi sablammiileen sina shororkeessaa ABUT hundeedhaa buqqisuuf raayyaa ittisa biyyaaf taasisaa turanirraa baruun irra jiraata. Yeroo ammaa tarkaanfiin murna shororkeessaa ABUT irratti fudhatamaa jiru wayita cimaa jirutti yaadaaf gurra ofii eenyumaafuu kennuuuu dhiisuun haleellicha finiinsuun ummata Tigraay bilisoomsuuf deeggarsis ittifufaa jira. Akkuma hima diddu du’a hindiddu jedhamu shororkeessaa ABUT irra ded- deebbiin karaa nagaa qalbii akka diddiir- ratu kadhatamee erga didee falli nageenya biyyaa eegsisuuf taa’u tarkaanfii barsi- isaan ‘likkiitti’ galchuu qofa. Abootii amantii kan tuffatu, qondaal- tota kan jifatu, aadaafi duudhaa Itoophiyaanummaa booddeetti gatuun garaasaa qofa guuttachuun murna qe’ee lammiilee daarsaa ture humnaan hurrees- suun dirqama yeroon gaafatu waan ta’eef tarkaanfichi finiineera. Lubbuun gaafa bahuuf dhiyaattu abdiin jireenyaa gaafa citu watwaachuun hinooluutii Geetaachoofi fakkaattonni- saa humna kaleessa shorokeessaafi farra Itoophiyaa jadhan sana harka naqabii jechuun bayyanachuuf yaaliin taasifamu amalasaa dhokataati. shororkeessaa ABUT hundeeffamu- masaarraa kaasee gantuudha, akkuma sirni ilmooshee nyaatti jedhamu kaleessa koodeewwan isa wlaiin qabsaahanii Dargii kuffisan duubaan waraanuun aangoo har’a dheebotan kana dhuunfa-tanii turan. Boodarras uleen bulchiinsa erga harkaa baatee yaada araaraafi dhiifamaatiin ceena jedhu diduun raayyaa ittisa biyyaa isaaniif waardiyyaa dhaabbatte duubaan waraanuun gantummaa fi haxxumma hadhaahaa jibba biyyaafi lammiif qaban ifatti baraameeraaf. Walumaagalatti murni kaleessas har’as koodeesaa nyaatu maqaa ABO Shaneen bayyanachuuf kaka’us kana booda nama du’etti lubbuu horuuf afarsuu waan ta’eef hanga sirni awwaalchaa raawwwatamutti dhidhiittatus inuma dhabamsiifama. Maddi Gaazexaa Bariisaa MANA MURTII AADAA Addunyaa kanaa irratti namoonni bayyeen kan isaan DHUGAA ilma namaatiif jecha kan isaan ifaajee tasisa turan.Dhugaa ilma namaa barbaacha kan isaan addunyaa cubbuu abaarani.Haala kana keeysatti walaloon walalooytee yad- alooniis qophoofte sirboonniniis sirbamee filmiileeniis dalagamee kitaaboonni maxxanfamees baayyeedha.Hojiilee kanaaniis kan mirgi ilma namaatiis kan kabaja argachaa dhufe.Sirnoota gaggaarii ilma namaa tajaajiluu danda’aniin. Uummanni Oromootiis sirna aadaa ilma namaa bira taruun mukaa citaa mine qaba.Sababoota garaagaraatiin sirna gabbataa akka sirna gadaa biraa yeroo rakkoon bulchiinsa gaarii mullatu arkina.Rakkoo kana meeysuu keeysatti MANNI MURTII AADAA Ragaa sobaa fi himannaa sobaa hambisuun dhugaa fi haqa baasuu keeysatti ga’ee inni qabuu fi manni murtii aadaa manneen murtii idilee irra maltu akka adda tasisuu fi ummata keenya irraa hangam wal dhabbii jiru akka hir’isu BARRUU kanarraa DUBBIFTOONNI keenya akka isaan wa hubatan abdi qabna. ‘MANA MURTII AADAA’ Ummanni Oromoo ummata seera ammayyaatiin cinaatti wantoota dhimmoota hawaasummaa keessatti isa mudatan,kan akka wal dhabbii maatii fi ollaa akkasumas kan gosaa jaarsum- maadhaan furata.Akka aadaa oromootti jaarsummaan bakka ol aana qabdi.Akka aadaa oromootti namni yeroo yaadaan walitti bu’e dursee akka araarri bu’uuf Jaarsatti himata.Jaarsatti himachuun sodaachuu osoo hin tahiin gamnum- maadha.Akka aadaa Oromootti namni sa’oo beekumsa fi bifa wal dhabuu danda’a.Jaarsi araaraa tokkoos akkuma ogummaan isaa isa ajajjuutti Madda wal dhabbii Gama lamaanii erga dhagahee booda kan dubbii madaalee kan balleesse adabee kan miidhamees akka kiisamu godha.Uummanni Oromoo osoo akka arraatti manguddoon doobbii fi caayaan cubbuu baayyattee babalattee mirgi hawaasaa hawaasumaan midhamuun hin turin ummanni oromoo Aannaan Okoolee takkaa ture.Akkanumaan lafaa ka’ee walittiis hin bu’u walittiis bu’u aadaa wal dhabdee ittiin furatuun furata. Sirna aadaa araraatiin.Ummanni oromoo ummata duudhaa Achii as dhuftee gaarii gabbataa akkana qabuudha.Yeroo ammaa bu’aaleen qabeenya aadaas kan hubatama argachaa dhufani.Isa kananiis bu'aaleen mullatoon akka GALMA ABBAA GADAA MAGAALAA AADAAMAA Jiddu galeeysi Aadaa Oromoo Magaalaa Finfinnee fi Manni murtii Aadaa hojiilee an keeysa Naannoo Oromiyaas duudhaa uummanni Oromoo ittiin wal dhibdee fi rakkoo furatu kana karaa beekamtii seeraa qabuun akkka hojjetuuf mana murtii aadaa hundeesse jira.Manni murtii aadaa hundaa’e kuniis kan dadhabbii xiqqeeysu taha. MANA MURTII AADAA’ jechuun bakka”Wal dhabdee hawaasa keessatti mudatu karaa aadaa fi duudhaa hawaasaa hordofeen mana murtiin furu jechuudha. Kan inni itti fayyadamamus seerota mana murtii idilee osoo hin taane, seera aadaa(Customary Law)dha,” jedhan.Hundeeffamni mana murtii aadaa kunis Heera mootummaa federaalaa,kan Naannoo Oromiyaa fi labsii aangoo fi gurmaa’insa manneen murtii naannoo Oromiyaa 216/11 bu’uura godhachuuni. Manneen murtii aadaa kun duudhaa hawaasa Oromoo fi sirna Gadaa irratti kan hundaa’ee hojjetu waan ta’eef,gu- maachi guddina duudhaa Oromootiif qabuus olaanaadha.Mana Murtii Aadaa hundeessuun calaqqee aadaa ofiitti deebi’uu keessaa isa tokko akka ta’e namatti mullisa.Ragaa sobaa fi himannaa sobaa hanbisuu keessatti ga’een qabuus olaanaadha.Heera Mootummaa Federaalaawa Dimokraataawa Ripaablika Itoophiyaa mana murtii aadaa fi manni murtii amantiis akkaatuma walfakkaat- uun heera mootummaadhaan beekkamtiin kennameefi jira.ilma namaa waan gaariin fedhuun kan karaa guddina dinagdee xurree saqaa dhufe.walitti dhihaachuun waliin jiraachuun walii yaaduun sirna tole keeysatti.Fallaa kanaan Manneen murtii Oromiyaa keeysatti waggaatti galmeew- wan miliyoona walakkaadhaa ol ta’antu ilaalama.Akka qorannoo mana murtii aadaa kana hundeessuuf taasifameen irra gahuun danda’ametti.Marree kanaafuu falli waaraan jiru tokkichi sirna akaakilee keenya boruu ganamaatti dhimma bahuu qofa. Wallee Maadii sheekaa “Mannii Abbaa Gadaa mee kami karaanii ja’aanii gaafatan ni beeka garaanii Manni Abbaa Gadaa dhooysan baduu didee heerasaatti buluun numa hafne boddee galmi ni mullaataa Odaan ni dhabaataa hayni Afaan qabnaan funyaaniin dubbataa.” wixineen labsii mana murtii aadaa naannoo Oromiyaatti ijaaruu kun kan barbaachiseef sirna jaarsummaafi araara buusuu naannoo Oromiyaa keessatti ture gara qaama seerummaatti seensisuuf akka taheellee kan ibsani.Wixineen kun mana murtii Aadaa sadarkaa lamatti akka qoodus kan himan yeroo tahu.Inni duraa sadarkaa gandaatti yoo tahu, inni sadarkaa aanaatti hundaawu ammoo mana murtii aadaa ol dabarfataa jedhamee waamama. Himatawwan ol iyyannoo mana murtii aadaa gandaarraa dhufe kan ilaaludha.Wixineen kun akkaataa hojii, ijaarsa jaarrolee gandaa kaasuun dhimmoota dhufan ilaalaniis of keessatti kan hammateedha.Akk midiyaalee garaagaraatiif ifa godhuun danda’ameetti. manni murtii aadaa kun itti gaafatamni isaa mana murtii aanaati.Ijaarsa mana murtee kana keessatti manni murtii walii gala Oromiyaa qaamolee hedduu hirmaa- chisuus danda’ee jira.Isaan Keessaa takko abbootii Gadaati. Abbaan Gadaa Goobana Hoolaa Hirreessoo warra wixinee kana qopheessuu hirmaate keessaa isaan takko.Abbaan Gadaa Goobana Hoolaa Hirreessoo,manni murtee kuni hun- daawuun tokko murtee manni murtee idilee kennu kan ‘aadaa Oromoon ala’ jedhan hambisuuf gaarii akka tahe ibsuun.Itti aansees,nama adabbiin yakka irraa hin deebisu kanaaf yoo jaarrolee mana murtii kana keessa jiran namoota wal dhaban araarsanii akka aadaatti gorsani,yakkilleen ni hirrata yaada jedhu kan kaasani.wixineen kun yeroo qophaawu,ogeeyyiin seeraa,beektonni sirna gadaa fi haawwan siinqee,sadarkaa caffee Oromiyaatti mariin erga irratti gaggeeffamedha.Manneen murtii kun akkuma mana murtii idilee mirgi wal- abummaan waa murteessuu isaanii kan eegaamaafi.Bulchiinsa dirree dhawaattiis Gaaddisni Caayaa Lammii Oromoo roga kanaan gaaddisa umrii bara dheeraa qabu ture.Yeroo ammaa sadarkaa bulchiinsa dirree dhawaatti carraa nuus dhaqabuu qabuudha. Namoonni waldhabdee isaanii karaa aadaatiin furatanii hojii isaanii akka carraaqatani.kana jechuun duudhaa oromummaa daddaagsuudha.Iddoowwan duudhaan Oromummaa cimee jirutti lakkoofsi galmeewwan himataa kan gadi aanaa ta’uudha.Akka fakkeenyaatti ‘’Boorana bakka aadaan gabbataan dhimmoota aadaan furuun jirutti galmeen waggaatti ilaalamu gadi aanaadha.Dhimmi aanaalee Booranaa hundatti waggaatti ilaalamu naannoo biraatti kan aanaa tokkotti ilaalamuun gadi”. Manni murtii aadaa kun ‘jaarsummaa jaarmayoomedha’. Akka namoonni wa’ee kanaa beekan tokko tokko ja’anitti. “Manni murtii aadaa kun jaarsummaa gurmaa’insa mataasaa qabudha.Sadarkaa gandaa fi aanaattis caasaa ni qabaata. Sirna of danda’ee diriire qabaachuu qofatu Jaarsummaarraa adda godha”. Hariiroo manneen murtii idilee wajjin qabaatan kan ilaaleenis manni murtii aadaa adeemsa ol iyyannootiin mana murtii idileetti darbuu akka danda’u dubbatan. “Dhimmi mana murtii aadaa sadarkaa gandaatti ilaalame ol iyyannoodhaan mana murtii aadaa kan aanaatti ilaalamuu dandaha. Sanirra darbee murtii isaan kennan dogogora adeemsa seeraa kan ofkeessatti qabu yoo ta’e,gara mana murtii idilee kan Godinaatti dhihaatee ilaalama” jedhan. Abbootiin seeraa mana murtii aadaa kanatti hojjetanis kanneen ogummaa seeraa baratan abbootii seeraa idilee osoo hin taane,jaar- solii duudhaa sirna Gadaa beekanidha. Abbaan Gadaa maalii jedhu? Abbaan Gadaa Tuulamaa Goobana Hoolaa,Oromoon durumarraa kaasee duudhaa fi seerota hawaasummaatin rakkoo mudatu furachaa ture jedhan. Manni murtii aadaa amma hundaa’u kunis duudhaa Oromummaa rakkoo ofiin furachuu sirna Gadaa keessa ture kan deebisudha jedha.”Oromoon seera tumatee walbulchaa ture.Kaleessa diinni kana harkaa balleessee seera ammayyaa kana qofatti akka bulu ta’e. Duudhaan kun hawaasa keessa sirritti jira. Keessattuu bakka sirni Gadaa hin laafinitti uummanni keenya iftoominaan rakkoo isaa furachaa jira” jedhan.Dhimmoota nageenyaa fi biyyaa irratti jaarsummaan Abbootiin Gadaa karaa aadaatiin akka furamuuf taasisan yeroo tokko tokko fiixa hin bahin hafa. Rakkoon akkanaa kan muudatu duudhaan rakkoo jaarsummaan furuu bu’aa dhabuurraa osoo hin taane, qaama gatii jaarsummaa hin beeknetti jaarsummaa yeroo deemamudha jedhan Abbaa Gadaa Goobana Hoolaa.”Oromoon jaarsum- maa qe’ee abdii irraa qabu akka dhaqu kan ibsani.Akkanumatti ka’ee akka hin deemne.Warri jaarsummaa itti dhaqxu sunis warra duudhaa Oromumma beeku ta’uu akka qabu. Nama bu’aa jaarsummaa fi duudhaa Oromummaa hin beeknetti jaarsummaan hin dhaqamu”kan jedhan. Kanaafuu lammiin hundi duudhaa isaa ganamaatti deebi’uu qaba. dachaanu duudhaalee gaggaarii qabnu isa wal looluurra gara wal maxxanfachuu nu geeysu. Kan Sirna gaggaarii akka guddifachaa fi Gumaataa addunyaa dhaalchise. Aadaan teenya faaya; akkasumaas qabeenyaasi kanaafuu duudhaalee keenya qabannee hiyyummaarratti ha duulluu yoo kun tahuu baate walitti buu’iinsi umamees wal dhabdee umamte karaa aadaa qofaan ha fixannuu jechuun dhaamaa torbaan maxxansa biraatiin hanga wal garruutti harraaf xumuree nagayatti. Gareen atleetiksii Itoophiyaa Shaampiyoonaa atleetiksii addunyaa umrii 20 gadii Keeniyaa Naayroobi gaggeeyfamaa jiru irratti hirmaachaa jiru hanga ammaa meedaaliyaa 5 galmeessee jira. Shaampiyoonaan Atileetiksii Addunyaa Umrii 20 gadii 18ffaan Hagayya 18 irraa eegaluun Keeniyaa Naayiroobiitti gaggeeyfamaa jira. Shaampiyoonaa Atleetiksii dar- gaggoota addunyaa waggaa lama-la- maan gaggeeyfamu kanarratti barana Itoophiyaan Atleetota dhiiraa 10 fi dubaraa 15 Waliigalatti atileetota 25 hir- maachaa jirti. Shaampiyoonaa Atleetiksii addunyaa umrii 20 gadii Keeniyaa, Naayroobi gag- geeyfamaa jiru kanarratti, dorgommii dhiiraa dhiiraan meetira 3000’n meed- aaliyaa warqii jalqaba atleet Taaddase Warquu galmeesseen meedaaliyaa argachuu tan eegalte Itoophiyaan hanga gabaasni kun qophaa’utti meedaaliyaa warqii 1, meetii 3 fi kan nahasaa 1 waliigalatti meedaaliyaa 5 argachuu dandeessee jirti. Itoophiyaan Bara 1986 irraa eegaluun Shaampiyoonaa kana irratti hirmaachaa turte. Itoophiyaan shaampiyoonaa dargaggoota addunyaa barana gaggeeyfamaa jiru osoo hin dabalatin, hirmaannaa kana dura taasifteen meedaaliyaa Warqii 37, Meetii 32 fi Nahaasii 29 walii galatti ammoo Meedaaliyaa 98 argachuun Addunyaarraa 5ffaa, Afriikaarraa ammoo Sadarkaa 2ffaarra jirti. Shaampiyoonaa Atileetiksii Addunyaa umrii 20 gadii marsaa 17ffaa Finlaandi Teemperetti dorgomameen Itoophiyaan Warqii sadii, Meetii 2 fi Nahaasii 4 argachuun ni yaadatama. Barana Qabxii fooyya’aa galmeessuun gara Naayroobii kan imale jiilli atleetiksii dargaggoota Itoophiyaa hanga ammaa bu’aa gaarii galmeessuurratti argama. Taphataan sarara fuulduraa Kilabii Faasil kanamaa fi garee biyyaalessa Itoophiyaa Mujiib Qaasim, jijjiirraan gara Aljeeriyaa taasisuuf ture osoo hin milkaa’in erga hafe booda, gara biyyaa deebi’ee jira. Kana hordofeetiis biyya keessaa kilaboonni hedduun fedhii Mujiib Qaasim fudhachuuf qaban agarsiisanii jiran. Amma garuu, kilaboonni hedduun taphataa kana fudhachuu barbaadaniis, filannoon isaa garee kubbaa miilaa Dirree dhawaa tahuutu himamaa jira. Gareen kubbaa miilaa Dirree dhawaa taphataa kanaa wajjiin kan walii galteerra gahan yoo tahu, jijjiirraa isaa xumuruufiis, dhimmicha Federeeshinii kubbaa miila Itoophiyaatiin gahuun dhaga- hamee jira. Taphataan duraanii kilabii Faasil kanamaa kun Pirimar Liigii Itoophiyaa bara 2013 irratti ga’umsa gaarii muulliseen, Faasil kanamaan akka shaampiyoonaa liigichaa tahuuf gahee ol’aanaa bahachaa ture. Pirimar Liigii Itoophiyaa shaampiyoonummaa Faasil Kanamaatiin goolabame irrattiis Mujiib Qaasim, goolii hedduu lakkoofsisuun Abubakar Naasiritti aanee 2ffaan xumuruun isaa ni yaadatama. Bara dorgommii dabre goolii galchuuf rakkachaa kan ture, gareen kubbaa miilaa Dirree dhawaa taphataa kana mallatteeyfachuun walqabatee hanqinni goolii galchuu kilabichi qabaachaa ture furmaata argata ja’amee eeggama. Hanga ammaa taphattoota haaraya 7 kan mallatteeyfate gareen kubbaa miilaa Dirree dhawaa guyyoota muraasa keessatti taphataa 8ffaa Mujiib Qaasim mallatteeyfachuu ni beeksisa ja’amee eeggama. Dhalatoonni Dirree Dhawaa kan Biyyoottan Alaa jiraattan Akaadaamii Masarat Maanneettiif deegarsa Meeshaalee Ispoortii taasisan irratti Itti Aanaan Kantiibaa Bulchiinsa Magaalaa Dirree Dhawaa Obbo Ahmad Mahamad Buuh Ispoorteessitoota Akaadaamichatti leenji’aa jiraniif ergaa dabarsaniin akka jedhanitti Magaalaan teenya Dirree Dhawaa Seenaa Ispoortii Biyya teenyaa Itoophiyaa keessatti keessattuu gama kubbaa miilaan shoora ol’aanaa qabaachaa turte kan Kilaboota Liigii Biyya teenyaa Itoophiyaatti maqaa guddaa qaban kanneen dorgomtoota cimoo qofa osoo hin taane Shaampiyoonaa turan qabaachaa turte deebisuu ni dandeessuu jedhan. Obbo Ahmad ergaa isaanii ittifufuun ga’uumsa horat- taniin Magaalaa teenya qofaaf osoo hin taane Ispoorteessitoota piroofeeshi- naala ta’uun Biyya teenyaa Itoophiyaafiis ofii kees- saniifiis milkaa’uuf carraa qabdaniin hiree argatanitti gargaaramuun Leenjii isiniif kennamu naamusaan hordofuun Shaakkalliin guddisuu qabduu jedhan. Akaadaamii Masarat Maanneettiif deegarsa Meeshaalee Ispoortii kana kan taasisan Intarnaashinaal Moodeel Fatiyaa fi Shokki Alii deegarsa taasisaniif Intarnaashinaal Inistiraaktar Masarat Maannee deegarsa Meeshaalee Ispoortii taasifamee fi iddoo leenjichaatti hoogantootni bulchiinsaa ol’aanoon daawatanii taasisanii hamilee isaaniif laataniifiis galatoomfataniiru. Sirna kana irratti Koomishinariin Koomishina Dargaggoo fi Ispoortii Obbo Shaakir Ahmad dabalatee hoogantootni bulchiinsaa ol’aanoon daawatanii hamilee laataniifiif galatoomfataniiru. Macaafa Qulqulluu Daa'immaniif Dhihaate Yesuus yeroo lafarra ture sanatti waa’ee Waaqaa bartoota Isaatti himee ture. Innis “Mana Abbaa koo” jedhee ni waamaan ture, akkasuma immoo achii kutaawwan danuun akka jiran ni dubbata ture. Mana babbareedaa isa baay’ee bareedaatu jira. Waaqni iddoo jireenyaa isa lafarraa kamiyyuu caalaa baay’ee bareedaadha. Yesuus “Iddoo isiniif qopheessuuf nan deema. Achii deemee iddoo yoon isiniif qopheesse, ofii kootiif isiin fudhachuuf deebi’ee nan dhufa” jedhe Yesuus erga du’aa ka’een booda gara Waaqaa ni deeme. Otuu duuka buutonni Isaa Isa argaa jiranuu Yesuus ol ni fudhatame, sana booda duumessi iddoo olka’aa isaaniitii gadii bu’ee Isa ni simate. Sana booda, Kiristiyaanonni kakuu deebi’ee dhufee isaan fudhatuu ni yaadatu. Yesuus akka tasaa yeroo akka eenyullee Isa hin eegnetti akka dhufu dubbatee ture. Waa’een Kiristiyaanota osoo inni hin dhufin du’an hoo maal ta’u? Macaafnii Qulqulluun isaan kallattidhaan Isaa wajjin ta’uudhaaf akka deeman ni dubbata. Foon dhiisuun Gooftaa wajjin ta’uu dha. Mul’atni kitaabni inni dhumaa macaafa Qulqulluu, Waaqni hammam dinqii akka ta’e nutti ni hima wanti wantoota hundumaa caalaa dinqii ta’e, karaa baay’ee adda ta’een, Waaqni iddoo jireenyaa Waaqayyooti Waaqayyo iddoo hundumaatti ni argama, garuu immoo iddoon teessumab ulfina Isaa Waaqarra. Ergamoonni fi kanneen Waaqarra jiran Waaqa irratti Waaqayyoof ni sagadu. Sabni Waaqayyo kanneen du’aniifi gara Waaqaa deeman akkasuma ni godhu. Isaan faarsaa galataa Waaqayyoon faarsuni faarfatu. Faarsaa isaan faarsan keessaa jechoonni muraasni kunoo: KITAANICHA FUDHUUN, CHAAPHAA KITAABICHAAS HIIKUUN, SIIF MALA; ... ... SABABIIN ISAAS ATI QALAMTEE, GOSA HUNDUMAA KEESSAA, SABA HUNDUMAA KEESSAA, SANYII HUNDUMAA KEESSAA, DHIIGA KEETIIF WAAQAYYOOF NAMOOTA BITTEERJAATII (Mul. 5:9) Fuulli gara dhumaa Macaafa Qulqulluu Waaqa akka fakkeenya “yeruusaalem Haaraatti” ni ibsa. Waaqni baay’ee baay’ee guddaa fi waan dallaa (Keenyan) baay’ee guddaa ta’e kan qabuu dha. Keenyanichi dhagaa calqqisaa, baalcii baay’ee bareeduun kan miidhagee dha. Wantoonni miidhaginaafi dhaaagaan galii jabaa haalluuwwan nama hawwatan calqqisiisuudhaan keenyanicha uwwisanii jiru. Balbaloonni magaalichaa tokkoon tokkoo isaanii kan hojjetaman somboo (inquu) guddaa walitti hin diramne tokko ta’eeni. Balbaloonni dhagaa galii jabeessa kanarraa hojjetaman gonkumaa hin cufaman. Mee deemnee haa ilallu… Waaw! Waaqni keessi isaa atiyyuu baay’ee ni qulqulluu irraa hojjetamte, akkuma burcuqqoo qulqulluu bareeddi. Karaan isaatuu kan hojjetame warqee irraayi. Lagni bishaan jireenyaa iddoo teessoo Waaqayyootii ni yaa’a. karaa biraa lagichaatiin immoo muka jireenyaa, isa jalqabarra iddoo Qannoo Edan keessa turetu jira. Mukni kun muka baay’ee adda ta’eedha. Ijoola gosoota adda addaa kudhalama ni godhata. Akkasuma immoo baalonni mukicha sabani akka dhukkuba isaatii fayyu godha. Waaqni ifa argachuuf aduus ta’ee addeessa (Ji’a) hin barbaadu. Ulfinni Waaqayyoo mataan isaa ifa dinqii isaatiin isa guuta. Halkan homaatu achii hin jiraatu. Beelladoonni Waaqarraa mataan isaanii adda. Isaan hundi isaanii kan wal hin nyaannee fi kan michummaadhaan wajjin jiraatanii dha. Jeedalli fi hoolaan marga waliin nyaatu. Kan biraa haa hafuutii leenconni iyyuu akkuma sangaa galabaa ni nyaata. Gooftaan “Gaara uolfinaa koo irratti isaan walii walii isaanii hin miidhan” ni jedha. Akkuma ilaalle, wantoonni Waaqa irra hin jiraanne ni jiru. Jechoonni nama aarsan tokkollee wal hin lolu, ykn immoo ofittoo hin ta’u. furtuun homaatuu balbala irratti hin argaman, sababni isaas hattoonni tokkollee achitti hin argaman. Kanneen soban kanneen nama ajjeesan, namni hafuura hamaa qabu, ykn namoonni amala jalloonni kan biroo tokkollee hin jiran. Waaqarra cubbuun gosa kamiituu hin jiru. Waaqarra Waaqayyoo wajjin yoo ta’an boo’ichi homaatuu hin jiru. Yeroo tokko tokko, sabni Waaqayyo sababa gadda jireenya isaanii keessatti ta’uun ni boo’u. Waaqayyoo keessatti ta’uun ni boo’u. Waaqaraatti garuu, Waaqayyo imimmaan kamiyyuu ni haqa. Waaqarra duuni homaatuus hin jiru. Sabni Waaqayyoo bara baraaf Waaqayyoo wajjin ni ta’u. gaddi homaatuu hin jiru, booyichi homaatuu hin jiru, dhukkubnis. Dhibeen homaatuu, gidiramun homaatuu, awwaalli homaatuu hin jiru. Wanti Waaqa irratti ta’u hundumtuu Waaqwayyoo wajjin gammachuudhaan jiraachuudha. Hunduma caalaa, Waaqni ijoollee dhiiraafi durbaa (kanneen ol guddatan) kanneen Yesuus Kiristoos akka fayyisaa isaaniitti fudhatanii akka Gooftaa isaaniitti Isaaf abboomamaniifisi. Waaqarratti kitaabni kitaaba jireenyaa kan Hoolichaa jedhamu ni jira. Inni maqaa namootaatiin kan guutamee dha. Maqaan eenyuu akka irratti barreeffame ni beektuu? Namoota amantii isaanii Yesuus irratti godhan hundumadha. Jechoonni Macaafa Qulqulluu kanneen dhumaa waa’ee Waaqaa daaw’annaa dinqiidha. “Hafuurichi fi misirrittiin ‘koottu’ jedhu! Namni dhaga’us, ‘Koottu!’ haa jedhu. Namni dheebotu cufti haadhufuu; kan barbaadu cuftinuus bisaan jereenyaa tola haa fudhatan.” Aaqa, Iddoo jireenya Waaqayyoo isa bareedaa Seenaa Sagalee Waaqayoo Macaafa Qulqulluu kan keessatti argamu Yohaannis 14; 2 Qorontos 5; Mul’ata 4, 21, 22 “Saaqamuun dubbii keetii ifa in kenna.” Seenaan Macaafa Qulqulluu kun kan haasa’u waa’ee Waaqayyo keenya Isa dinqii Isa nu uumeefi Isa akka Isa beeknu barbaaduuti. Waaqayyo wanta hamaa isa Inni cubbuu jedhuun akka raaw’anne ni beeka. Adabbiin cubbuu du’a. Waaqayyo garuu guddaa si jaallata, kanaaf cubbuu keetiif akka fannoorratti du’uufi akka adabamuuf Tokkicha Ilma Isaa Yesuus dabarsee siif ni kenne. Sana booda Yesuus gara jireenyaatti deebi’ee gara iddoo jireenya Isaa gara Waaqaa ni deeme! Yesuusitti amantee cubbuu keetiif akka siif dhiisuuf yoo Isa gaafatte, Inni siif ni dhiisa! Yeroo kana dhufee si wajjin ni jiraata, akkasumas immoo atis Isaa wajjin bara baraaf ni jiraatta. Inni kun dhugaa ta’uu isaa yoo amante, Waaqayyoon akkas jedhiin: Yaa Yesuus, Ati Waaqayyo ta’uu kee fi cubbuu kootiif du’uuf jettee akka annaf dhufte nan amana, ammas kunoo deebitee ni jiraatta. Maaloo gara jireenya kootti koottuutii amma jireenya haaraa akkan jiraachuu akkan danda’uufi guyyaa tokko sin wajjin bara baraaf jiraachuuf gara kee akkan dhaquuf cubbuu kootiif naaf dhiisi. Abboommii kee akkan eeguufi akka mucaa keetti akkan jiraadhuuf na gargaari. Ameen. Macaafa Qulqulluu dubbisiitii guyyuma hundumaa Waaqayyoo wajjin dubbadhu! SEENAA GOOTOTA OROMOO JENERAAL WAAQOO GUUTUU Jeneraal Waaqoo Guutuun (1920 - Gurraandhala 3, 2006) geggeessaa Fincila Baalee fi qabsaawaa mirga uummata Oromooti. Jeneraal Waaqon umurii isaa guutuu mirga ummata Oromoo kabachiisuf qabsaa'un dabarse. Ijoollummaa Isaa Gootichi Oromoo Jeneraal Waaqoo Guutuu abbaasaa Guutuu Usuu Cammarrii fi haadhasaa Dhuulloo Alii Hasanirraa bara 1924 aanaa Madda Walaabuu lafa Oda jedhamutti dhalate. Abbaansaa Guutuun ilma dhiiraa kudhanii fi durba sagal walumaagalatti ijoollee kudha-sagal qaba ture. Isaan keessaa Jeneraal Waaqo ammoo dubartoota torbarraa ijoollee afurtamii-sagal kan hore yoo ta'au , kaniin keessaa kudha-shan lubbuun hin jiran. Yeroo ammaa (2015tti) dubartoota kudha-ja'a fi dhiirota kudha-saddeetii walumaagalatti ijoollee soddomii-afur qaba. Jeneraal Waaqo ijoolummaa isaatirraa jalqabee xiiqii fi jibbinsa diinaa qaba; faandhooftuu diddaa gabrummaas ture. Bara 1938, fuudhee mana osoo hin bayin, osoo abbaansaa hinbeekin horii abbaasaa gurguree qawwee ittiin bitate. Sammuunsaa roorroo gabrumaa fudhataa waan hinta'iniif ijoollee hiriyootasaa gurmmeessuun akkasumas gorsuun poolisii mootummaa tumaa turan. Qabsoo Jalqabuusaa Jeneraal Waaqon bara 1943 Muhaammad Gadaa Qaalluu fakkeenna godhachuun diddaa gabrummaatti seene. Bara 1952 akka nama hiyyeessa tokkoo ta'anii uffata poolisii nama dhaloota gosa Raayituu Alii Jiloo kan maqaan kiristaana Shaalaqaa Isayaas jedhanii mogaafatan kadhate. Erga inni uffata kana kenneefii booda isuma uffachuun magaalaa seeneei kitilaayyota Nafxanyaa sodaachisaa ture. Iccitiidhan gartuuleen diinaarrati tarkaanfii ciccimaa fudhataa turan. Haaluma kanaan, bara 1958 poolisii lama ajjeesan. Baruma kana keessa poolisoota erga ajjeesaniin booda, Waaqon akkuma tasaa magaalaa Nageelleetti shaalaqaa sanaan walargan. Yoo kana "Eessatti baddee, Waaqoo!!!" jedhee gaafate. Yoo tana malli dafee dhufeefii "Looniin godaanee gammoojjii ture, damma adii ati jaalattu kan nagaafate san siif arge, horii ittiin bitu dhabee fidi" jedheen. Shaalaqaan baayyee gamaddee qarshii 200 itti kenne. Qarshii kanaanis rasaasa zinnaara dachaa lamaa ittiin guutatee. Ammas baatii tokkoon booda Nageellematti walitti dhufani. Nagayyumalee utuu hin gaafatin "maali si barbaadaa mitii, damma kee bitee lafa jiraa, horii karaa waan kafalu ittiin feesisuun dhabee" jedheenii qarshii 20 ammallee irraafudhate tooftaa kana fakaatu hedduun gargaaramanii diina hifachiisaa turan. Bara 1962 dhiibaan, gidiraafi ajjeechaan mootummaa Nafxanyaa Hayila Sillaasee ummata isaanii irratti hammataa dhufnaan ijoollee gana kudhanii gadii imaa Helgool Waaqoo. Abdallaa guutuu , Alii Jiloo, Yisaaq Suudee Goobana, Muhaamad Butaa Aagaatii, Alii Buttaa Aagaa kkf dhibboota ajjeefaman keessaa haga tokko yoo ta'an, tarkaanfii Mootummaa Abashaa kana hifachuun ummanni bulchitoota naannooo kana mootummaatti hiyyate. Yeroo kana dubbiin kun mooticha bira ga'e. Finfinnee irraa Koloneel Taaaddasaa Tagan namni jedhamuu fi ajajaa waraanaa kutaa bulchiinsa Sidaamoo yeroo sanii koloneel Zawudee Xilahun gadi dhufanii uummata Oromoo naanoo Nageellee Booranaa jiru mooraa waraantitti walitti qabuun rakkoon keessan maali jedhee yoo gaafatu ummanni "rakkoon teena isini biyya teena irrati dhuftanii nu ajjeessaa jirtan, dubartii fi daa'imman teena irra deemitanii fixaa jirtan, qabeena keena saamtanii kaan barbadeesaa jirtan, namoon isin of jalati qabattanii nuun ajjeeftaniif nuun saamtan maaliin nuun adda jiran? Nuuf isaan obboleeyaanii maaliif adda nu baaftan? kana hundaa isintuu nutti fidee lafa keenyarraa nuu ka'aa" jedhaniin. Nafxanyoonni lafa kana gadi lakkiftanii deemuu qabdu, yoo diddan ajjeechaa, saamichii fi qabeenya barbadeessun itti fufa jedhaniin. Ummanni wacee lakki jennaan loltuu waraanaa itti waamani. "Gabroomfattootni ammoo ummatchaan guyyaa torba keessatti akka gadi lakkiftanii biyyanaa baatan, murtii tana beekaa," jedhanii gadi furan. Jagnoonni diddaa murtii gabroomfattootaatiin ba'an Gannaalleen gama cee'anii, Walaabu keessatti Kadiir Waariyoo Luugoo, Abdurrahmaan Haroo Abdii, Huseen Harcummaa Boruu, Huseen Abdurrahmaan Jaldoo, Roobaa Hindukkoo, Taa'oo Iggee Muussaa Dooyaa Jaarsoo, Huseen Waaqoo Dhaddeetiin walqunnamuun murtii gabroomfataan ummata irratti dabarse kana dura dhaabatchuuf qawwee afur qabanirratti sadi'i dabalatanii bitachuun lolaaf of qopheessan. Haala kanaan diinaan lola'aa humna cimsataa deemuun, Suumaalee irraas odeeffannoo argachuu jalqaban. Waaqoo Guutuu Kadiir Wariyootii fi Huseen Harcummaa futdhatee, Abdullaahii Usmaan, Muussaa Sheekaa, fi Abdurrahmaan Haroo dhaamsa waliin biyyatti ol deebisee gara biyya Sumaalee socho'e. "Ummata keenyaan wal ta'aa, Amaara ofirraa ittisaa, hafuura keenyallee nuhordofaa!" jedhanii Eela Baalantichaatti addaan bobba'uun, bakka bu'oota woraana gosoota: Ajjuurana, Karallee, Gurraa, Garri'ii fi wkf wajjiin walqabatanii Bulahawoon Sommaalee seenan. Warri dhaamsaan biyyatti ol-deebi'ellee, Gannaale Arba-Gabbaa bakka jedhamutti ummata walga'e kan maanguddoonni akka Waaqoo Luugoo, Camarrii Guutuu, Aadam Jiloo, Muussaa Dooyaa, Ibraahim Qurii tii fi kkf keessatti argaman qunnamuun dhaamsa isaanii dabarfatan. Murni gama biyya ollaa deeme, qondaalota Somaalee Bulahawoo irratti qunnamu'uun yaada isaanii erga hubachiisaniin booda, xiyyaaraan Moqaadishoo geessuun, ajajaa poolisii Motummaa Somaaliyaa Koloneel Umar Muhaammad H/Masallaa simatee qubachiisuun dhimma isaan deemaniin erga irraa hubateen booda, gara Jeneraal Daawud Abdullee, Ministeera Ittisa Biyyaatti geesse. Jeneraalchillee qormaata fetdhu irratti dhuunfaa fi gamtaan adeemsisee, haala ummata kanniinii erga hubateen booda, Waaqoo Guutu'uu addatti waamee "Mootummaan Habashaa: Mootummaa dullatti bara dheeraa bulchiinsa irra turtee, isin dhiisii nutuu Mootummaan Somaalee humna isaaniin nu lolchiisuu dandeettu ga'aa hinqabnuu, waraanni mootummaa Itoophiyaa guddaa akka ta'e isinuu himaa jirtanii waan humna keessaniitii olii kanaan loluuf yaaduu dhiisaa, waan sibarbaachisaa hundaa siif godhaa, asuma quphadhuu taa'ii, taa'ii yeroo itti eggadhuu" jedheen. Waaqoo Guutuu, mootummaasn Itoophiyaa waraana guddaa qaba jechuunkee dhugadha, garuu nuti gurmuu guddina isaa dadhabnee usuu hin taane, meeshaa woraanaa keessattu rasaasa dhabuu keenyaaf malee, yoo meeshaa waraanaa arganne, rabbiin gargarsifatnee akka ofirraa kaasuu dandeenyu ummata kiyya irraa abdii qabaa, rakkoo jiruu dadhabee biyyaa hinbaanee, laaftee jabaatteellee manuma oo'aa keessaa ba'e, amma diina maangudoo, dubartii fi daa'imman keenya bakka hundatti fixaa jiru fi qabeenya keenya saamuu fi barbadeessaa jiru kana hanga dhoofnee of keessaa baafnutti jireenyi ani mataa mataa kiyyaan argadhee ittiin jiraadhu tokkollee naaf hinjiru, mootumma Habashaa ‘Guddoodha hindandeessan" jettu tana akka dandeenyu sitti agarsiifnaa, yoo qawwee guddoollee naaf dhabde, rasaasuma Albeenii fi Minishirii naaf kenni," Ammallee isin obboleewwan keenna tokkoo, rabbiin isin gargaaree, rakko gabrumma'aa hamtuu san jalaa isin baasee, namni miila lamaan dhoqqee seene miila tokko dhiqatee tokko hindhiisuu, nuti miila keessan tokko kan dhoqqee keessatti hafee, dhoqqee gabrummaa Nafxanyaa kana keessaa waan dandeessaniin nu gargaaraa, nubaasaa" jedheen. Jeneraal Daawudillee yaada isaa kana xiinxaluun hubatee "Wanti ati nuun jette dhugumaa! Ammoo nutillee marga qacalee reef ba'aa jiru, nibeektuu, wanti guddoon isin gargaarru jiraachuu dhabaatus, waan humna keennaa isinii goona, mee hangasiif gama Bulahawootti ol-deebi'aatii na eegaa." jedhee gara koloneel Umar deebise. Guyyaa gabaabaa keessatti koloneel Umar jara kaawwan Bulaahawootti gaggeesse. Waaqoo fi Kadiiriin Moqadishootti hambise. Isaan ammoo, afaan Sumaalee faaratti beeekuu dhabuu irraa kan ka'e, hafuu isaanii kanatti, "Maali'iif nu hambisan?" jetdhanii yaaddayan. Hedduu rifatan, gaddan. Tanuma keessa Jeneraal Daawud guyyaa lammataa Helekoopterii ofiitin Waaqoo fi Kadiiriin gara Bulaahawootti fudhate. Amma Jeneraal Daawud hooganoota gosoota waraanaa hunda waliin jiran walitti qabee, Jeneraal Waaqoon hooganaa isaanii godhee muude. Qawwee Dhoombir afurtama, matirayyeesii Toomaas lama fi Boombii sadi'i kenneefii "yoo isin silaafuu waraana Amaaraa hindandeettanii, mallayyoo poolisaa ykn hiituma mudhi'iillee boojitanii naaf fiddan fuula dura waan kanaa olii akka isin gargaaruu fi bifaa fi baay'inni qawwe'eellee kanaa ol akka ta'u waadaa siif gala," jetdhee gaggeessa. Amma Waaqo nama sadi'ii, qawwee afurtamii-lamaa fi boombii sadi'iin fe'atanii galuuf gaala barbaadachutti jiran, Camarrii Guutuu woraana nama afurtama qabatee dib-jedheef. Gammachuu guddaan qawwee walii hiratanii, itti gaafatamtoota waraana kaanii wajjiin taa'anii mari'atan. Sochii isaaniifillee maqaa baafatan. "HIZBII" ofiin jedhan. Namuu gama biyya isaatti socho'e, waraanni Waaqoollee gara Oromiyaa-Baaletti qajeele. Humni Waaqoo Guutuu Oromiyaa seene, maqaa isaa kama qawwee isaa baafate, "dhoombir" ofiin jedhe. Bara 1963 malkaa Annaatti seensa ji'a Caamsaa irratti waraana Amaara kan isaan gaadaa jiru, lakkoofsan dhibba ja'a ta'u, shaalaqaa Buzunaan durfamuun waliin walsiman. Lola ganama saa'aa 10:00 irraa jalqabee saafaya booda 2:30tti adeemsifameen, humna diinaa irraa namni afurtamii sadi'i yoo ajjeefamu dhibbaa ol kan ta'ummoo madaa'e. Yeroo duraatiif qawween Oromoo akka Amaara ajjeeftu hojiin mul'dhatee, deeraa fi ijoolleen daaw'atte. Guyyaa kana qawwee M1 ykn Furgoo saddeet, kan akaakuun isaa hinbeekamin kudha sadi'i booji'an. Shaalaqaa Buzunaan dursa waraana ofii baqatee Bidiretti gale. Gootota Diddaa-Gabrummaatiif bayan keessaa lola kana irratti gootonni lama wareeggaman. Falmiin bifa kanaan jalqabee bal'dhinaan itti fufee kutaa Baalee walakkaa ol akkasumas Sidaamoo koonyaa muraasa gabrummaa Habashaa jalaa bilisoomsee waggaa saddeetif bulcha'aa ture. Haaloo baafannaan Hayila Sillaasee birmachuu meeshaa fi beektota faranjiitin gargaaramee gara-jabinaan hamma bara 1969 ummata Oromoo beeraa fi ijoollee dhibba sadii'ii fi kudha shan qilee keessatti fixuun diniina ummatatti kenne. Kunis "Waaqoon fidaa, yookan ammoo ummata harka boojuu jiru keessaa dhiira umurii kudha shanii olii jiran fixuu" jedhee maanguddoota waamuun itti hima. Dhiibba kana irraa kan ka'e "anaaf jecha lubbuun ummata kiyyaa hindhabaminii." jedhe Onkololeessa 1970 motummaatti harka kennatan. Haaluma kanaan, gootichi Waaqo qoratamanii mooticha waliinillee dubbatan. Badii biyyaa irratti raawwatameef balleessan gutumaa-guututti kan mootummaa ta'uun itti walii galamee, "ammaa booda biyya waliin bulchina" jedhan. Aanga'oo fi bulchaalee mirkaneessanii fii Jeneraal Waaqollee biyyatti deebi'an. Haga dhuma 1975 biyyuma keessa turanii 1976 humna Waraana Soowraa ykn Jaanaddee ijaaramee ol bobba'e Magaalaa Bidiree keessaa ba'uun isaaniitti makaman. 1976-1983, itti-gaafatama adda-addaa irratti humna Soowraa hoogganaa turan: ajajaa woraanaa ta'uun, itti gaafatamaa dantaa haajaa alaa ta'uun, itti aanumma'aan gaggeessa'aa turan. Akeekni Jeneraal Waaqoo bilisummaa uummata Oromooti. Kunis kan mirkanaa'u tokkummaan uummata Oromoo yoo eegame jechuun Dhaaba Adda Tokkummaa Bilisummaa Ummata Oromoo (ATBUO) bara 1989 hundeessun dura bu'ummaan hooganaa turan. Bara 1991 Motummaan Dargii jige,"rakkinna Ummata Oromoo karaa nagayaatiin haafuramuu" jechuudhaan Mootummaa Ce'umsaatti dhaabbilee dabalaman keessaa jaarmayaan Waaqoo Guutuu isa tokkoo ture. Diinni qoosaa hinbeekuu, murtii nagayaa diignaan isaanis bara 1992 chaartera keessaa bahanii qabsootti deebi'an. Bara 2000 tti humnoota Oromoo qindeessuun /ULFO/ dura taa'ummaan gaggeessanii jiru. Waldhabbii jaarmayaalee Oromoo gidduu jirus furuuf qooda guddaa kennanii turan. Dhaamsa ummataa dura taa'ummaan gaggeessanii jiru. Waldhabbii jaarmayaalee Oromoo jidduu jirus furuuf qoodda goddaa kennanii jiran. Dhaamsa Ummataa ergan keessaas "Yaa ummata keenya gaafa beekaan hinheddumaatin waljala yaanee, diina keenna ofirraa dhoofne. Har'a ammoo beekaan heddummaatee, waldhagayuun dhabamtee, ummata keenyaallee waa godhuu hanqanne. Har'a tokko ta'aa jirra, dhaabbilee Oromoo ja'an walii galtee uumaa jirra, Ummatni keenya waan guddaan gadii baanaan nu eegaa jiraa—mee gaara dorrobe nu hingotdhinaa. Bara durii gaarri dorrobee maal dhala jedhanii odoo eeganii lilmoo dhale, gaara dorrobee lilmmoo dhale nuhingotdhinaa," jedhanii ummata isaaniitti dhaamatanii turan. Injifannoo Waraanaa Loltoonni Waaqoo Guutuu lenjii fi meeshaa ga'aa qabaachuu baataniyyuu gootummaan waan lolaniif injifannoo battalumatti galmeessuu jalqaban. Injifannoo guddaa argatan keessaa tokko Waraana Malkaa Annaatti bara 1963 godhame. Waraana kanarratti, helekoopterii lama qawwee dhombiir kan otomaatikii hintaanen rukutanii kuffisan. Kanaafis barri 1963-1970 jiru ummata biratti maqaa qawwee sanaatti moggaafamee "Towra/Sowra Dhombiir" jedhamuun beekkama. Waraana Dhombiir kan Malkaa Annaatti godhamerratti finciltoonni Oromoo meeshaalee waraanaa baayyee booji'an, kunis meeshaa ittiin diina ofirraa ittisan jabeesseefi. Finciltoonni waraana kanarratti gootummaa guddaadhan ijoollee, haadha manaa fi loonsaaniirraa diina ittisuuf ciniinnatanii lolani, kanaafis injifatani. Du'uusaa Jeneraal Waaqo dhukkubsatanii gaafa Gurraandhala 3, 2006 lubbuunsaa dabarte. Dr Gammachuu Magarsaa awwaala Jeneraal Waaqoo irratti akka dubbatetti "Waaqoon odoo lubbuun jiruu dhiisii gaafa du'ellee ummata gara garaa walitti fida" jedhe. "Dhaloonni isarraa dhaalu ummata Oromoo tokko akka godhan amanna". Jeneraal Waaqon, qabsoo bilisummaa uummanni Oromoo godhe fi godhaa jiru keessatti gumaacha guddaa godheen yaaddatamaa jiraata. JAAL JAARRAA ABBAA GADAA Jaarraa Abbaa Gadaa(1936-2013), maqaa dhalootaa Abdulkariim Ibraahim Hamiid jedhamuunis ni beekkama, qabsaawaa mirga Oromootif falmaa ture fi falmata mirga dhala namaati. Jaarraan umuriisaa guutuu ummata Oromootif qabsaawun dabarse. Seenaa Duubaa Jaarraa Abbaa Gadaa Baha Oromiyaa, konyaa Gaara Mul’ataa ganda Mudiir Gooroo keessatti abbaasaa Ibraahim Hamiid fi harmeesaa Moominaa Eeboo irraa bara 1936 dhalatan. Yeroo umuriin barnootaf ga'us mana barumsaa galanii barachuu eegalan. Mana barumsaa sadarkaa olaanaa Harar keessatti yeroo baratan, baratoonni saboota biroo akka Amaaraa, Hararii fi kkf yeroo ayyaanaa walaloo fi sirba aadaa sirbanii ummata isaani bashannansiisu ture. Baratoonni Oromoo garuu, sababa hacuuccaa, dhiibbaa fi jibbiinsa irratti geggeeffamurraa kan ka'e hirmaannan afaanii fi aadaa ofii guddisuu hinyaaddamu ture. Kun itti dhaga'ame Jaarraa Abbaa Gadaa, barattoota Oromoo walitti gurmeessun dhaaba "Waldaa Barattoota Oromoo" jedhamu hundeesse. Jaarran karaa dhaaba barattootaa kanaatin, ijoollen Oromoo wal akka baran, hacuuccaa ummata Oromoorratti hojjatamu akka hubatan, afaansaanii fi aadaasaanii akka guddisan dadammaqasaa ture. Namoota yeroo sana dhaaba kana keessa turan keessa pirofeesar Mahammad Hasan, Xahaa Alii Abdii, Jamaal Alii Abdii faadha. Dhaabni kunis jajjabaatee, bara 1961tti mana siinimaa Hararitti, agarsiisa aadaa Oromoo geggeesse. Barumsa sadarkaa lammaffaa akkuma xumureen, Akkaadaamii Barumsa Waraanaa Harar galee barachuu jalqabe. Yeroo gabaabaa booda, bulchiinsi akkaadaamichaa, amantiisaa akka hinshaakalle waan dhorkeef, bakka bilisaan jiraachuu ta'usaa waan hubateef, barumsa addaan kutee ba'e. Qabsoo Hidhanoo Bara 1966 qabsaawota Baalee kan gabrummaa hadhooftuu lolanitti makamuuf loltoota 12 fudhatee gara Baalee deeme. Baaleettis Fincila Jeneraal Waaqoo Guutuutiin hogganamu sanitti galee qabsoo jalqabe. Fincila Baalerrattis lola gurguddaa hedduu keessatti hirmaateera. Akkuma mootummaan Fincila Baalee too'annoo jala oolcheen, Jaarraan leenjii fi meeshaa waraanaa gahaa qabaachuun murteessaa ta'uu Isaa waan hubateef achumaan gara Somaaliyaa deeme. Mootummaan Sumaalee qabsoo Baaletiif gargaarsa gochaa ture, haaluma kanaan Jaarraas simatan. Boodarra garuu, bara 1969 Mootummaan Ziyaad Baarree kan Somaaliyaa maqaa Oromootin qabsoo hayyamu dide. Ziyaad Baarreen Oromoonni maqaa Somaaleetiin yoo qabsaa'an malee gargaarsa akka hinarganne ibsan. Akka Ziyaad Baarree jedhutti Harargee, Arsii, Baale fi Sidaamoon Somaaleedha, Oromoo miti. Kanaaf Maqaa Somaaleetiin malee gargaarsa takka qabsoo biraatiif hingodhan. Jaarraan Abbaa Gadaa yeroo kana gara biyya Arabaatii gargaarsa barbaacha Yaman deeme. Bara 1970 Yaman Kibbaa magaala Eden gale. Yamanittis, Oromoota kan biroo kan Elemoo Qilxuu, Huseen Sura fi kkf walarguun waa'ee qabsoo Oromoo mari'atan; dhaaba Oromoof qabsaa'us hundeessuf murteessan. Mootummaa Yaman waliin marii kan godhe yoo ta'u mootummaan Yamanis gargaarsa gochuuf abdii kennaniif. Baruma sana keessa gara Iraaqis deemee qaamoota mootummaa waliin marii godheera. Huseen Suraa, Jaarraa Abbaa Gadaa, Elemoo Qilxuu fi hoggantoonni kan biroo Kaayiroo, Bagdaad fi Damaasqoo dhaquun marii geggeessan. Mootummaan Iraaqii fi Sooriyaa meeshaa waraanaa keennuufiif, Filisxeemonni Sooriyaa keessa jiran leenjii waraanaa kennuuf waadaa galan. Erga qophiin barbaachisu xumuramee booda, loltoonni 36 biyyatti deebi'anii qabsoo waraana kan eegalan leenjii waggaa tokkoo fudhatan. Maqaan loltoota kanaas Qeerroo Ganamaa jedhamaee moggaafame. Baruma kana Jaarraan Qeerroo Ganamaa hogganuudhaan meeshaa waraanaa fudhatee gara biyyaa qajeele. Qeerroo Ganamaa 36n hogganuudhaan Jaarraan doonii yaabbatanii Sumaaleetti wayita bu’an, waraanni Sumaalee isaan marsee isaan qabe. Bara 1970tti Somaaliyaa keessatti mana hidhaa Mandheeraa jedhamutti waggaa shan hidhaan dabarsan. Waggaa shan hidhaa keessa turee achii ba'ee gara Moqaadishoo geeffame. Moqaadishootti Ziyaad Baarre ofumasaatii Jaarran Adda Bilisumma Sumaalee Dhihaa (maqaa Ingiliffaa Western Somale Liberation Front - WSLF beekkama) akka makamu gaafatan. Jaarran garuu kana fudhachuu dide. Bara 1975 hoggaa mana hidhaatii bahe qabsoon biyyatti galauu akka qabu waan amaneef gara biyyaa seenee qabsoo jalqabe. Sabboontonni Oromoo Finfinnee jiran, labsii dhaaba Oromoo haarawa hundeessuu, kan Elemoo Qilxuufaa bara 1973 Finfineetti jalqaban xumuruuf gara Finfinnee akka dhufu affeerranii Finfinnee deeme. Haa ta'u malee, sabboontonni Oromoo dhaaba Maarkisisti-Leeninistii Dargii wajjin dhaaburratti waan qabamaniif dhaaba Oromoo hundeessuu kanarratti xiyyeeffachuu waan hindanda'mneef gara biyyaatti deebi'e. Qawwee muraasaa fi rasaasaa Elemoon faa awwaalan fudhachuun Waraana Bilisummaa uumee qabsoo itti fufe. Goolii Diimaa Dargii namoonni hedduun baqatanis waraana kanatti makaman. Yeroo muraasa booda waldiddaan sababnii isaa ifa hinta'in waraana Jarraa Abbaa Gadaa fi qabsaawota Finfinneerraa dhufan gidduutti waan ummameef addaan ba'an. Waraanni lamaan addaan ba'us lamaanuu maqaa "Adda Bilisummaa Oromoo" jechuun waammama. Bara 1985, Jaaraa Abbaa Gadaa fi hiriyoonni isaanii waraana kan saanii Adda Islaamummaa Bilisummaa Oromoo (AIBO) jechuun moggaasan. AIBOn mootummaa ce'umsaa Itoophiyaa kan bara 1991 ijaarame keessatti hirmaatee ture. Bara 1992, mootummaa ce'umsaa keessaa ba'uun gara gaarren Harargeetti deebi'ee qabsoo itti fufe. Bara 2005, maqaa AIBO jedhu gara Adda Bilisummaa Dimookiraatawaa Oromiyaa jedhutti jijjiirani. Jaarraa Abbaa Gadaa biyya Yaman magaalaa sana'aatti dhukkubsatee yaallamaa ture gaafa Bitootessa 4, 2013 du'aan darbe. Reeffi Jaarraa Abbaa Gadaa gaafa Bitootessa 7, 2013 gara biyyaa deebi'e. Gaafa Bitootessa 8, 2013, reefisaa magaalaa Wataritti awwallame. Jaarraan qabsoo Oromoo keessatti gumaacha godheen yoomiyyuu yaaddatamaa jiraata. Artistoonni hedduunis kabaja Jaarraaf sirboota hedduu baasaniiru. JENERAAL TAADDASAA BIRRUU Taaddasaa Birruu (1920 - Bitootessa 19, 1975) kooloneelii loltuu waraana Impaayera Itoophiyaa fi sabboonaa fi qabsaawa mirga Oromooti. Taaddasaan jalqabarratti leellisa tokkummaa Itoophiyaa kan ture yoo ta'u yeroo booda garuu, bara 1960n keessa, gara qabsaawaa mirgaa fi walqixxummaa Oromootti jijjiirrame. Kanarraa ka'uun mootummaa fonqolchuuf yaalaa kan ture yoo ta'u boodarrammoo karaa waraanaan mootummaa kuffisuuf yaalaa ture. Qabsoo kana keessatti mootummaa Dargiitin qabamee ajjeefame. Taaddasaan akka abbaa sabboonummaa Oromootti ilaallama. Seenaasaa Jireenya Ijoollummaa Taaddasaan bara Hayilasillaasee keessa Impaayera Itoophiyaa keessatti kutaa bulchinsaa Shawaa keessatti kan argamtu Salaaletti dhalate. Abbaan isaa obbo Birruun waraana xaaliyaanii irratti summii gaaziitin(poison gas) du'an. Haati isaa ammoo gadda kanarraa ka'uun ji'a sadi'i booda du'an. Loltuu Ta'uusaa Erga warri isaa dhumanii booda, Taaddasaan wasiila isaa Beekaatti kan miseensa Arbanyoochi, riphxee-loltoota Ixaaliyaa lolan, turetti dabalame. Boodarras qabamee hidhaan umurii guutuu fi hojii humnaa itti murtaa'ee Moqaadishoo, Somaaliyaatti hidhame. Amma Biriitish bara 1940 Moqaadishoo qabattee bilisa ba'utti achi ture. Taaddasaanis erga hiikkamee booda leenjii waraanaa Keeniyaa deeme fudhatee bara 1941tti Itoophiyaatti deebi'e. Achii gara sadarkaa liyuutenaantiitti ol guddatee Akkaadaamii Waraanaa Hoolotaatti galmaa'e. Achi keessatti akka barsiisaatti yeroo dheeradhaaf tajaajillaa ture. Bara 1954tti, Taaddasaan gara liyuutenaant koloneelitti guddatte; waraanarraas gara humna poolisiitti jijjiirramee. Humna poolisii akka ammayyomsuufis dirqamni itti kenname. Dura ta'aa "Faxnoo-Daraash(Rapid Forces)" ta'ee muuddame. Fonqolcha mootummaa bara 1960 fashaleessuu keessattis ga'ee guddaa tabatee amanamummaa Hayilasillaaseef qabu agarsiise. Yeroodhuma dura-ta'aa "Faxnoo-Darash" ture kanatti lammii Afrikaa Kibbaa sirna Apaartaayidiin qabsaa'aa ture Niilsen Maandeellaa leenjise. Shugguxii Liliesleaf jedhamtu kan Maandeelladhaa kennes isa ture. Taaddasaa Birruu bara 1953tti gara Birgaader Jeneraalitti ol guddate. Yeroo kana inni dura ta'aa "Faxnoo-Daraash", itti aanaa komishinerii Humna Poolisii Biyyaalessa, ajaajaa waraana naannoo fi dura-ta'aa Duula Dubbisuu fi Barreessuu Biyyaalessaa ture. Waldaa Maccaa fi Tuulamaa Keessatti Taaddasaa Birruu jalqaba sochii sabboonummaa Oromoo hin balaaleffata ture. Erga muummicha ministeeraa Akliluu Habtawaldi wajjin haasawee booda Taaddasaa ni jijjiirrame. Akka dura-ta'aa Duula Dubbisuu fi Barreessuu Biyyaalessaatti, Taaddasaan Akliluu Habtawaldi wajjin walgayii taa'ee Akililuunis Taaddasaan Oromoo ta'uu isaa waan hin beekneef Oromoo akka baratu gochuuni fii Oromoo loltuutti qacaruun gaarii akka hin taane itti hime. Jechi kun Taaddasaan yaada isaa akka jijjiiruu fi bara 1963tti miseensa Waldaa Wal-Gargaarsa Maccaa fi Tuulamaa akka ta'u godhe. Waldaa kana keessattis sochii baayyee godhe. Beekkamtummaan Taaddasaa Birruu fudhatamni Waldaa Wal-Gargaarsa Maccaa fi Tuulamaa akka dabalu godhe; dabalataanis dandeettiin geggeessummaan isaa dhaaba kana gara dhaaba mirga Oromootif qabsaawutti jijjiire. Karaa dhaaba kanaas, Taaddasaan, Oromoon akka baratuu fi akka of danda'u barsiisaa ture. Fakkeenyummaa Taaddasaa fudhachuun, dura buutonnii loltuu baayyeen, ummatni siivilii, namoonni baratan, namoonni bizinesii fi geggeessitoonnii amantii waldaa Maccaa fi Tuulamaatti makaman. Namoonni kun baayyen isaanii Oromoo ta'uu isaaniyyuu dhoksanii kan turan yoo ta'u dhaaba kanatti makamuun isaani akka eenyummmaa isaani deebisanii akka labsuutti ilaalan. Mootummaadhan Mormuu Isaa Taaddasaa Birruu Waldaa Wal-gargaarsa Maccaa fi Tuulamaatti galuun isaa fudhatama dhaabichaa dabale. Kun immoo Hayilasillaasee fi qondaaltota isaa aarse. Keesumaayyuu muummichi ministeeraa Akliluu Habtawaldi Taaddasaa akka masaanutti ilaaluu jalqabe. Akliluu dhuka'a boombii Finfinneetti ga'ee fi fincila Oromoonnii Baalee kaasan sababa godhatee Waldaa Wal-gargaarsa Maccaa fi Tuulamaa akka cufamu godhe. Miseensonni isaa baayyen qabamanii, baayyeen ajjeefamanii, baayyeen immoo biyyaa ba'an. Taaddasaan kana hunda jalaa bahee garuu hidhaa manaa jala akka turu godhame. Hidhaa manaa kana jalaa waggaa sadi'i booda dhokatee jalaa bade. Kanatti aansee loltoota Oromoo sadarkaa olaanaarra jiran wajjin ta'uun fonqolcha mootummaa yaalan; Hayilasillaases ajjeesuf karoorsan. Fonqolchi sun garuu odoo hin milkaawin hafe. Taaddasaan qabamee , umuriin isaa dulloomaa ta'uyyuu, garmalees reebbamee. Murtiin ajjeechaa itti murtaa'es boodarra gara hidhaa guututti jijjiirrame. Warri isa wajjin fonqolcha irratti hirmaatan baayyeen garuu ni ajjeefaman. Taaddasaan boodarra hidhaadhaa gadilakkifamee Galamsootti hidhaa manaa jala akka turu godhame. Taaddasaanis yeroo kana geggeessitoota Oromoo bebbeekkamoo kan akka Baaroo Tumsaa, Elemoo Qilxuu (Hasan Ibraahim), Ahimad Hundee Taqii, fi Sheek Bakrii Saphaalloo wajjin wal qunname. Waxabajjii 1974tti, Itoophiyaan jeequmsa keessa waan seenteef impaayerri Itoophiyaa dadhabe. Taaddasaanis carraa kanatti fayydamuun Galamsoodhaa miliqee gara Finfinneetti deebi'e. Dargiin, waraana angoo mootummaa of harka galfate, Taaddasaan ministeera dhimma keessaa akka ta'uuf gaafate. Taadasaanis kana fudhachuu dide. Erga yeroo lammataatif didee booda, humni poolisii akka too'anna jala akka oolchuf ajajame; Taddasaan kana jalaa miliqee loltuu fincilaa waaraanaaf Shawaa keessatti gurmeessuu jalqabe. Loltuu keessatti hiriyoota isaa kan turan kana akka Koloneel Hayilee Raggaasaa, meejer Abbabaa Gabramaariyaam fi dhumarratti jeneraal Jaagamaa Keelloo isatti dabalaman. Kabaja gooticha wareeggame Elemoo Qilxuuf jecha maqaa waraanni isaa itti fayyadamaa ture Waraana Bilisummaa Oromoo(WBO) maqaa jedhamu jaltti socho'uu jalqaban. Du'aasaa Taaddasaa Birruu finciltoota geggeessaa kan ture yoo ta'u jeneraal Jaagamaa Keellotiin ganamee Hayiluu Raggaasaa wajjin booji'ame. Taaddasaa fi Hayiluuttis hidhaan umurii guutuu itti murteeffame. Boodarra kun Dargiidhan gara ajjeechaatti jijjiirrame. Taaddasaa Birruu, Hayiluu Raggaasaa fi geggeessitoota Oromoo ta'an baayyeen gaafa Bitootessa 18, 1975 ajjeefaman. Waraanni Bilisummaa Oromoo garuu qabsoo isaa kan itti fufe yoo ta'u bara 1976tti qaama Adda Bilisummaa Oromoo ta'e. Yaadatamuu Taaddasaa Birruu Oromoota baayyee biratti akka abbaa sabboonummaa Oromoo kan ammayyatti ilaallama. Barsiifni inni waa'ee eenyummaa Oromoo irratti gochaa ture dhaloota Oromoo haaraa kakaasee. Kunis aadaan, afaanii fi eenyummaan Oromoo akkasumas sochiin bilisummaa Oromoo akka finiinu godhe. Sheek Bakrii Saphaloo Sheek Bakrii Saphaloo (maqaa dhalootaa: Abubakar Garad Usmaan; Sadaasa 1895 - 5 Ebla 1980) hayyuu Oromoo fi walaleessa (poet) fi barsiisaa amantiiti. Hunda caala kan inni ittiin beekamu qubee Afaan Oromoo ittiin barreeffamu uumuu isaatini. Jireenya Isaa Sheek Bakrii Saphaloo ilma Garad Usmaan Odaati; Garad Usmaan Odaa naannoo laga Saphalootii lafa qaba ture. Lafti isaanii kun yeroo Minilik Harar qabatu bulchiinsa sana keessa oole. Abubakar kan dhalate erga Harar Minilikiin booji'amte waggaa 8 booda yoo ta'u erga abbaansaa amantii Islaamaa fudhatee waggaa 16 booda ture. Abubakar obboleeyyan dhiiraa sadi'ii fi obboleeyyan durbaa afur qaba. Garad Usmaan musliima bayeessa fi dandeettii Afaan Oromoo kan qabu yoo ture barnoota garuu hin qabu; kanaaf dubbisuu fi barreessuu hin danda'u. R. J. Hayiwaardi fi Mahaammad Hasan akka tilmaamanitti, ati isaa Kadijjaan Musliima ta'uu akka hin hafne dubbatu. Erga barumsa sadarkaa tokkoffaa fixee booda, Abubakar gara Carcar deemee barsiisaa amantii Islaamaa Sheeh Umar Aliyyii Balballeetti jalatti barate. Itti aansee Harar deemun waggaa baayyeef Sheek Yusuf Adam jalatti barate. Barsiisota amantii Islaamaa kan biroo jalattillee kan barate yoo ta'u seenaa isaanii (biography) kan inni barreessee kanuma isaan kana qofaati. Sheek Bakrii Saphaloo ilma Garad Usmaan Odaati; Garad Usmaan Odaa naannoo laga Saphalootii lafa qaba ture. Lafti isaanii kun yeroo Minilik Harar qabatu bulchiinsa sana keessa oole. Abubakar kan dhalate erga Harar Minilikiin booji'amte waggaa 8 booda yoo ta'u erga abbaansaa amantii Islaamaa fudhatee waggaa 16 booda ture. Abubakar obboleeyyan dhiiraa sadi'ii fi obboleeyyan durbaa afur qaba. Garad Usmaan musliima bayeessa fi dandeettii Afaan Oromoo kan qabu yoo ture barnoota garuu hin qabu; kanaaf dubbisuu fi barreessuu hin danda'u. R. J. Haywar fi Mahaammad Hasan akka tilmaamanitti, ati Sheek Bakrii Kadijjaan Musliima ta'uu akka hin hafne maqaa ishiirraa ka'uun tilmaamu. Erga barumsa sadarkaa tokkoffaa fixee booda, Abubakar gara Carcar deemee barsiisaa amantii Islaamaa Sheeh Umar Aliyyii Balballeetti jalatti barate. Itti aansee Harar deemun waggaa baayyeef Sheek Yusuf Adam jalatti barate. Barsiisota amantii Islaamaa kan biroo jalattillee kan barate yoo ta'u seenaa isaanii (biography) kan inni barreessee kanuma isaan kana qofaati. Erga waggaa 20 barnootarratti dabarsee booda, Sheek Bakriin gara Saphalootti debii'e; achittis barsiisuu jalqabe. Amantiidhan bukkeetti, barnoota akka hawaasaa, seenaa, herreega, qorannaa urjii(astronomy), Afaan Arabaa fi barreeffama Afaan Oromootin barreessuu barsiisa ture. Ofii isaas Afaan Oromootin walaloo barreessu jalqabe; Kunimmoo isaaf beekkamtii akka argatuu fi maqaa inni baayyinaan ittiin beekkamu akka argatu godhe. Sheek Bakriin Saphaloo gadi-lakkisee iddowwan adda addaatti barsiisaa ture. Kana keessaa beekkamaan sadi'i Hortuu , naannoo Dirre Dhawaa , magaalaa Dirre Dhawaa mataasaa, fi Addelle, Dirre Dhawaarraa km 25 kan fagaattu fi karaa Hararirratti kana argamtu. Adelleetti mana barumsaa ijaaree ture, manni barumsaa kuni masgiida isaa jedhamee beekkama. Sheek Bakriin bakka deeme hundatti dubartii naannoo sanaa haadha manaa godhee fuudhaa akka ture dubbatama. Kana keessaa haati manaan isaa 11 ni beekkamu. Hadha manaa isaa sadi'irraa ijoollee 18 qaba ture: dhiira 13 fi durba 5. Haadha manaa baayyee haa qabaatu malee, Sheek Bakriin seera fuudhaa Musliimaa eegaa ture, si'a tokkottis haadha manaa lamaa ol hin qabu ture; bara dullumasaa keessa ammoo haadha manaa tokko qofa qaba ture. Yeroo kana barreeffama Afaan Oromoo fi Afaan Arabaa baayyee barreessaa ture. Sheek Bakriin qubee Afaan Oromoo ittiin barreessan haaraa bara 1956tti iddoo Hagi Qome jedhamutti uume. Sheek Bakriin qubee kana uumuuf gara naannoo dhaloota isaatti deebi'e. Kunis qondaaltonni mootumma Afaan Oromoon qubee kan biraan dhiisii qubee Saabatiinu akka barreeffamuuf gonkuma kan hin barbaadne waan turaniif hojiisaa icitiin hojjachuuf ta'u hin oolu jedhama. Jalqabarratti yoo qubeen Afaan Oromoo kun fudhatama guddaa nannoo Harargeetti argateyyuu, qondaaltonnii mootummaa Itoophiyaa ija sodaatin ilaalun "Oromoo akka of baru godhee tokkummaa biyyattii balaa keessa buusa" jedhan. Kanarraa ka'uun fayyadama qubee kana ukkamsuu jalqaban. Bara 1965tti Sheek Bakrii Saphaallos Dirre Dhawaatti hidhaa manaa jala akka turuu godhan; barsiisuu akka itti fufu garuu eeyyamaniif. Bara 1968tti, torbanitii si'a lama ykn sadi'i Adelle akka dhaqu eeyyamaniif. Yeroo kana Sheek Bakrii Shalda, kan fuula 20 qabu, kan inni barreesse. Shaldaan barreffama qajeelfama amantii qabate kan fakkeeffame yoo ta'u garuu jalqabaa qabee amma dhumaatti waa'ee bitta garbumma Amaaraa fi hacuuccaa Oromoorra ga'e fi rakkina sirna Hayilasillaase jalatti uummata Oromoorra ga'aa jiru kan qabate ture. Wanti biraa Shaldaa adda godhu, barreeffama guddaa jedhamuu keessaa qubee Sheek Bakrii Saphaallotti fayyadamuun kan jalqabaa fi kan dhumaas ture. Bara 1978tti, erga Hayila Sillaasen aangorraa bu'ee Dargiin angoo qabatee booda, Sheek Bakrii Saphaloo fi haati manaan isaa Goola Diimaa (Red Terror) baqachuun gara Somaaliyaa deeman. Achittis buufata baqattoota Hiraan keessa galan. Sheek Bakriin gara Moqaadishoo akka deemuf eeyyama nan argadha jedhee abdatee ture. Moqaadishoos deemee hojjatee barreffama isaa maxxansuuf hawwii qaba ture. Garuu buufata baqattootaa gadi-lakkisee gara Moqaadishoo deemuf eeyyama hin arganne. Haalii buufaticha keessa jirus isaaf nama umuriin saddeettama keessa jiruuf ulfataa ta'e. Achittis yeroo dheeraa erga dhukkubsatee booda bara 1980tti umurii wagga 85tti du'e. Hojii Isaa Sheek Bakriin barreeffama baayyee amantiirratti fi amantiin-ala kan barreesse yoo ta'u, kana keessaa muraasa qofatu meeshaalee maxxansaan qophaa'ee; barreffamni baayyeen harkaan kan barreeffame ture. Barreeffamoonni kun barattoota isaa adda addaa biratti faffaca'anii turan. Hayiwaardi fi Hasan barreeffama inni barreessee kessaa saddeet kan inni Afaan Arabaan barreesse tarreessu, barreeffamoonni kun Moqaadishootti argamuu akka danda'anis heeraniiru: Dirdsa fi al-mantiqa 1-Harariyya jughrafiyyan wa bashariyyan, barreeffama qorannaa hawaasaa (geography) fi dimoograafii naannoo Harari fi kan fuula 200 qabu; barreeffama seenaa lama Janaza shamarikh min hadayiz al-tawarikh kan fuula 95 qabu, and Kitab irsal al-sawarikh ila sama' al-tawarikh, kitaaba seenaa Oromoo kan fuula 56 qabu; barreeffama amantii sadi'i Al-mawahib al-madadiyyah fi l-'awf al-'adadiyya , Muqaddamat taysir al-zari'a (fuula 48 qaba), fi Taysir al-zari'a ila fuquhiyy fi ahkam al-shari'a ; fi seenaa barsiiftota isaa (biography) lama kan armaan olitti ibsame. Mahaammad Hasan yeroo kitaaba The Oromo of Ethiopia, a History: 1570-1860 barreessu barreeffama Sheek Bakrii Kitab irsal al-sawarikh ila sama' al-tawarikh itti baayyee fayyadame. Barreeffama Sheek Bakrii kanas akkas jedhee ibse "seenaa Oromoo jalqabaa hanga ammaa irratti ibsa guddaa qaba. Seenaa Oromoo kan jalqabaarratti hanqina haa qabaatu malee sirna gadaarratti odeeffannoo gaarii qaba". Mahaammad wa'ee sirna Gadaa yeroo barreessu barreeffama Sheek Bakrii kanarratti hunda'e. Yaaddannoo Isaa Akkuma olitti ibsametti Sheek Bakriin walaleessaa Oromoo beekkamaa dha. Akka Hayiwaardi fi Hasan jedhanitti, "Sheek Bakriin sammuu Oromootaa kana dadammaqsee fi karaa walaloo isaa kan inni Afan isaanitiin barreessen akkasumas ummanni akka qalbiitti qabatee yaadatuuf gaggabaabaa kan tureen jaalaala Oromoo argate. Hojiin Sheek Bakri Saphaloo inni guddaan qubee Afaan Oromoo ta'u uumuu isaati. Afaan Oromoo sirna barreeffamaa adda addaa lamaan barreeffama kana ture yoo ta'u, Sheek Bakriin lamaan isaani ni beeka ture; innis Afaan Arabaa fi Afaan Gi'izii. Sirni barreeffamaa afaan lamaanu kana Afaan Oromoo barreessuf mijatu hin turre. Kana keessaa tokko Afaan Oromoo dubbachiiftuu 10 kan qabu yoo ta'u Amaariffi garuu dubbachiiftu torba qofa qabaachuu isaati. Sheek Bakriin qorannaa afaanii (linguistics) kan baranne ykn beekkumsa sagaleewwan afaanii (phoneme) kan hin qabne yoo ta'u sirnni barreeffamaa inni uume garuu irraa caalansaa sagalee afaanii(phoneme) irratti hundaa'a. Kana jechuun sagaleewwan Afaan Oromoo tokko tokkon isaanitiif qubee tokko uume. Hayiwaardi fi Hasan itti aansun sirni barreeffamaa inni uume kun silabasii fi alfaabeetii kan walitti qabate ture jechuun dubbatu. Sirni barreeffamaa Sheek Bakrii kun akka Afaan Arabaa walitti hdihamaa kan hin turre yoo ta'u, kunimmoo Afaan Arabaarraa caalaa Gi'iizitti kan hidhate kan fakkeessu yoo ta'u, karaa biraa ammoo qubee sagalee hin qabne kan barreeffama keessatti itti hin fayyadamane qaba; kun immoo Gi'iizii keessa kan hin jirre. Walumaagalatti sirni barreeffamaa Sheek Bakrii afaan lamaanittu hidhata kan hin qabnee fi kalaqa mataa isaati. Huseen Bunee Huseen Bunee (1998-2004 ALH) qabsaawaa Fincila Baalee keessatti Jeneraal Waaqoo Guutuu wajjin ta'uun lolaa turani. Huseen jecha nafxanyaa qawween hin ajjeftu jedhu kan yeroo sana diinni ittiin ummata Oromoo sodaachisuuf fayyadamu nafxanyoota hedduu ajjeesun soba ta'u ummatatti agarsiisan. Seenaa Duubaa Huseen Bunee Godina Baalee aanaa Sawweenaa bakka Goonii Gafarsaatti jedhamutti abbaasaa Daraaraa Godaanaa fi armeesaa Hawwaa Badhaasorraa bara 1898 (ALH) ykn 1904/1905 ALA dhalate. Abbaansaa erga dua'anii booda Huseen Bunee qe'ee abaasaa too'achuuni fi obboleeyyansaa guddisuun dirqamasaa waan tureef kanuma fudhatee socho'aa ture. Yeroo sana manni barumsaa waan hinjirreef, Huseen mana amantii Islaamaa seenee amantii baratee barsiisaa ture. Erga guddatee haadha manaa fuudhee booda, ciminaa fi siyaa'inasaa kan argan bulchiinsa Mootummaa Hayila Sillaasee keessatti Burqaa godhanii muudan. Adeemsa keessan ciminasaarraa ka'uun gara bakka bu'aa baalabbaataatti ol guddisan. Adeemsa hojii kana keessattis hacuuccaa sirni Nafxanyaa ilamaan Oromoorran ga'u argee aaruu jalqabe. Walga'ii baalabbaatota Oromo ta'an 18 irratti, Huseen Oromoon sirna nafxanyaa qabsaawu akka qabuu innis kanumaaf qophaawuusaa itti himee isaanif akka isa faana hiriiran gafate. Isaan garu humna maalitiin Hayila Sillaasee lolta, kuni gonkumaa hin ta'u jedhanii didan. Innis akkamitti akkan qabsaawuu Nafxanyaa akka falmu sinittan agarsiisa jedheen. Itti aansun Huseen Bunee horiisaa keessaa sangoota sagal gurguree qawwee sadi'i bitate qabsoof qophaawe. Obbolootasaa fi namoota biraa muraasa fudhatee bara 1962 ALH qabsoo eegale. Huseen Bunee Gaara Goonirratti qubachuudhan qabsoo finiinse. Namoonni gabrummaan itti hammaate hedduun dhaqanii miseensa waraana Huseen Buneetti makamuu eegalan. Gaara Goonii kan amma Gaara Huseen Bunee jedhamee moggaafame karaan ittiin koran tokko qofa, loltoonni Huseen Bunees gaara kana erga koranii booda loltuun Hayila Sillaasee akka hin seennef hulaa cufani. Yeroo loltuun Hayila Sillaasee dhufes dhagaa gaararraa itti gadi kaachisuun ajjeesu. Gaara kanarra bineensonni adda addaa waan jiraniif yeroo beela'an gadamsa ajjeesanii nyaatu turan. Gargaarsa Sumaalen Gootef Mootummaan Somaaliyaa cunqurfamtootaf gargaarsa akka kennu kan dhaga'e Huseen Bunee namoota saddeet filee gara Somaaliyaatti erge. Mootummaan Somaaliyaas gaaffii kana fudhachuudhan qawwee 8, dhoobir 7 fi toomsanii 1 kenneefi. Meeshaa kanatti fayyadamuun qabsoo itti fufan. Bara 1963 gara Somaaliyaa deemee bakka Elbaardii jedhamu dhaqee isaan wajjin marii godhe. Mootummaan Somaaliyaas qawwee, dhuka'aa fi rasaasa kenneefi geggeesse. Huseenis kana gaalatti fe'udhaan gara Baaletti deebi'e. Ummanni naannoo sanaas kanarraa ka'uun haamileensaa dabale. Baalabbaatonni duraan Huseen bunee didani amma harka lafa jalaatin gargaaruu eegalan. Bqattoonni Oromoo Huseen Mahaammad Suuraa gara Ijiiptitti ergan. Innis achi deemee gargaarsa maallaqaa fi meeshaa waraanaa akka gaafatuf ture. Mootummaan Ijiiptis kana fudhatee gargaarsa maallaqaa fi meeshaa waraanaa kenneefi geggeesse. Kana kan dhaga'e mootummaan Somaaliyaa aarudhaan akkamitti haayyama keenya malee siyaasa keessan biyya alaa baatan jedhe. Meeshaa waraanaa gargaarsan dhufe kan Barbaraa fi Basasoo gidduutti bu'ee ture loltootasaa itti ergee qabsiise. Namoota meeshaa waraanaa kana fe'uuf dhufan 36s qabee mana hidhaa Looyi Haaddee jedhamutti waggaa 5f hidhe. Baqattoonni Oromoo Somaaliyaa keessa turan nuti Sumaalee Abboo odoo hin taane nuti Oromoodha, yoo nu gargaartan maqaa kanaan nu gargaaraa jedhanii ibsa baasan. Huseen Bunee mootummaa Somaaliyaa wajjiin haasaa godhee kanuma waan ifa godheef mootummaa Somaaliyaatin hidhame. Mootummaan Somaaliyaa maqaa Sumaalee Abbotiin yoo qabsoofte gargarsaa siif goona, umurii kee guutuu miindaa siif kaffalla jedhanii amansiisuf yaalanirree Huseen Bunee ni dide. Waggaa sadi'ii fi ji'a booda Huseen Bunee mana hidhaatii gadi lakkifamee baqattoota achi jiranitti makame. Mootummaan Somaaliyaa gaafa gadi lakkisu qarshii shilingii kuma soddoma kenneefi. Elemoo Qilxuu Hasan Ibraahim, maqaa qabsoo Elemoo Qilxuu jedhamuun uummata biratti beekkama, hirmaataa warraaqsa sabboonummaa Oromoo fi hoogganaa Waraana Bilisummaa Oromooti. Jireenya Isaa Jireenya Ijoollummaa Seenaan ijoollummaa Elemmoo Qilxuu baayyee hin beekkamu. Garuu bara 1956 Elemoon barnoota Islaamaa baratee magaalaa Dirre Dhawaa keessatti daldalaa Arabaa sooressa tokkoof hojjachaa ture. Daldalaan kunis Elemoo fudhatee gara Eden, Yaman bara 1956tti deeme. Eden akkuma ga'een maqaa isaa gara Elemoo Qilxuutti jijjiirrate. Boodarraa dubartii Oromoo achi jiraattu tookos fuudhe, bizinesii jalqabe. Bizinesiin achitti jalqabe kunis baayyee milkaa'eef. Siyaasa Keessa Seenuu Isaa Elemoon waa'ee siyaasa nama dhimma qabu hin turre; garuu bara 1966tti manni isaa bakka itti sabboontonni Oromoo wal gahan ta'e. Kunimmoo qoonsilaa mootummaa Itoophiyaa yaaddessaa deeme. Elemoonis diinota mootummaa Itoophiyaa qarshiin gargaara jedhamee shakkame. Bara 1967, namni Hararii (Harari businessman) mootummaa Itophiyaatif hojjatu tokko, Eden dhaqee Elemoorraa mi'a liqeeffate. Elemoodhanis yeroo Finfinnee dhufteen sii deebisa jedheen. Akkuma Finfinnee ga'een, Elemoon qabamee gocha shororkeessummaa mootummaa Itoophiyaarratti geggeessun himatame. Mana hidhaa kessattis qorannoo hamaa, reebicha fi miidhaa sammuu (psychological torture) guddaatu isarra ga'e. Kunimmoo Elemoon irra caala akka inni siyaasa keessa seenu godhe. Hiriyoonni Elemoo qarshii walitti qabanii erga malaamaltummaan dura ta'aa nageenyaa namicha tureef qarshii kennanii booda gadi lakkifame. Yeroon Eleomoon mana hidhaa keessatti dabarse akka inni sabboonaa kutataa ta'u isa godhe. Erga mana hidhaatii baayee booda sochii sabboonumma Oromoo kan akka Waldaa Maccaa fi Tuulamaa keessatti hirmaachu jalqabe. Bara 1968, Elemoon dhoksaadhan gara Moqaadishoo deemee walga'ii sabboonummaa Oromoo irratti hirmaate. Achittis hojiin sabboonummaa Oromoo uummata biyya Arabaatti baballisun isatti kenname. Gara Edenittis deebi'ee dhaabbata hawaasa Oromoo hundeesse. Bulchiinsa magaalaa Edenis amansiisee akka isaan biiroo siyaasaa banuuf isaa eeyyaman godhe. Gargaarsa mootummoota Arabaa fi akkasumaas Dhaabbata Bilisummaa Paalestiin fi Adda Bilisummaa Eertiraa irraa gaafate. Gargaarsa mootummaa Iraaqitiin, leenjii waraanaa ji'a torbaa erga kennee booda addaa riphee lolaa hundeessee. Adda kanas hooggansa hiriyaa isaa Abdulkarim Hajii Ibraahim, irra caala maqaa Jarraa Abbaagaddaa jedhamuun beekkama, bobbaase. Addi kun odoo gara Itoophiyaa seenuf yaaluu mootummaa Somaaliyaatin rukutamee, booji'amee gara mana hidhaa galfame. Kunis ta'u, Elemoon odoo abdii hin kutatin meeshaa waraanaa, gargaarsa Adda Bilisummaa Eertiraatin, dhoksaadhaan karaa gammoojjii Affaar keessan gara Itoophiyaatti glachuu fi kuusuu jalqabe. Bara 1973tti, Elemoon walga'ii sochii qabsoo Oromoo Finfinneetti akka hirmaatu waammame. Walga'iin kunis ummamuu Adda Bilisummaa Oromoo kan xumurame yoo ta'u Elemoonis qabsoo waraana akka jalqabuuf dirqamni itti kenname. Waraana Bilisummaa Oromoo Walga'ii kana booda, hiriyaa isaa Hundee Taqii wajjin, qabsoo waraanaa jalqabuuf gara Galamsoo deeman. Achittis jeneraal Taaddasaa Birruu, kan hidhaa manaa kessa ture, waajin wal argan. Elemoon dhoksaadhan humna waraana ijaaruu jalqabe. Abaan Hundee humna waraanaa riphee lolaa kana bakka iddoo Gubbaa Qorichaa jedhama Tulluu Carcar irratti akka buufatu gorsan. Caamsaa 1974, Elemoon nama digdama fudhatee Gubbaa Qorichaa irratti kaampii dhaabe. Achiihis eegdota namicha Mulaatuu Tagany jedhamuu, abbaa lafaa ummata naannoo sanaa baayyee hacuucaa ture, ajjeesuu jalqaban. Boodarras erga Mulaatun barsiisaan amantii Islaamaa Galamsoo kessatti akka ajjeeffamu ajajee booda Mulaatuu ajjeesan.Ajjeechaan Mulaatu nannoo sana naasise. Bulchaan naannoo sanaas loltuu isaa ergee akka balleessan ajajus garuu loltuun isaa milkaa'uu hin dandeenye. Hidhattoonni naannoo riphxe loltoota Elemoo Qilxuu dhaabu waan dadhabaniif mootummaan Itoophiyaa jeneraal Geetaachoo Shibashii humna waraanaa guddaa wajjin gara Galamsootti erge. Humni waraanaa Elemoo waraanaa dheera waan hin geggeessineef, humni Geetaachoo hedduu rakkate. Dhumarratti humni Geetaachoo naannoo Xirrootti humna Waraana Bilisummaa Oromoo itti marsan waraana geggeeffameen nama baayyee keessaa ajjeesan. Elemoonis erga harka kennatee booda gaafa loltuun isa qabuuf dhufan dhuka'aa dhoose of ajjeese. Yaadatamuu Elemoo Qilxuun uummata Oromoo biratti nama waa'ee Oromootiif jedhee wareeggame jedhameeti beekkama. Yaaddannoo isaatifis walaloo hedduun kan barreeffame yoo ta'u kana keessaa kan Sheek Bakrii Saphaalloo kaasun ni danda'ama. Akkasumas sirbi baayyen sabboontota Oromootin isaaf sirbameera. Hayilee Fidaa Doktor Hayilee Fidaa (1939?-1979) nama siyaasaa yoo ta'u hogganaa Warraaqsa Sooshaalistii Guutuu-Itoophiyaa (irra caala maqaa Amaariffaa "ME'ISOON" jedhamuun beekkama) ture. Gumaachasaa keessa inni guddaan Dargii bakka bu'uun Sagantaa Warraaqsa Dimokiraatawaa Biyyooleessa baasuu isaatini. Kana malees, Dr Hayileen qorannoo adda addaa qubee Afaan Oromoorratii fi caasluga Afaan Oromoorratti godheen beekkama. Seenaa Duubaa Hayilee Fidaa Wallagga keessa magaalaa Arjootti dhalatee Naqamtetti guddate. Hayileen barnoota sadarkaa tokkoffaa Mana Barumsaa Arjootti yoo baratu sadarkaa giddu galeessa (kutaa 5-8) ammoo Naqamtetti mana barumsaa yeroo sana Mana Barumsaa Sadarkaa Lammaffaa Hayila Sillaasee I jedhamutti barate. Barnootasaa ittuma fufuun, sadarkaa lammaffaa Finfinneettii Mana Barumsa Jeneraal Wiingeetitti barate qaphxii olaanadhaan xumure. Kana booda barsiisaa ta'ee qacaramuun Dadaritti waggaa tokko barsiisaa ture. Bara 1961tti, Hayileen Yuunivarsiitii Finfinnee galee barnoota ji'ooloojii baratee qaphxii guddaadhan eebbifame. Dr Hayileen barata cimaa ture; barnoota sadarkaa lammaffaa A kudhanii fi B lamaan xumure. Yuunivarsiititti ammoo qaphxii 4.0 fiduudhan barata kabajaa ta'ee (great distinction) eebbifame. Erga eebbifamee booda, achuma Yuunivarsiitii Finfinneetti, Dippartimentii Ji'ooloojitti Gargaaraa Eebbifamaa ta'ee akka barsiisaatti qacarame. Yuunivarsiitii Finfinnee keessatti erga waggaa tokko barsiisee booda barumsa digirii lammaffaa itti fufuuf gara Firaansi deeme. Dr Hayileen Firaansitti jalqaba barumsa Ji'oofiiziksii, itti aansee waggaa lamaaf ammoo Sosooloojii baratee eebbifame. Hayileen sochii Tokkummaa Barattoota Itoophiyaa kan Yuurooppi keessatti godhurraan kan ka'ee fi mootummaa Hayilasillaasee waan balaaleffatuuf, paaspootii fi iskoolaasrhiippinsaa jalaa haqame. Sababa kanaaf biyyatti deebi'uu waan hin dandeenyeef, wagga lamaaf mana barumsaa Firaansi tokkotti qacaramee barsiisaa ture. Ittii aansee, paaspoortii dhoksaadhan imbaasin Itoophiyaa kan Jarmanii keenneefin gara Jarmanii deemee, Yuunivarsiitii Hambargitti waggaa lamaaf barsiise. Amajjii 1975 erga Warraaqsi dhoo'ee booda gara Itoophiyaatti deebi'e. Sochii Siyaasaa Yeroo Firaansi turetti, Hayileen Maarkisizimii Sooviyeetii fudhatee ture; Rene LaFort akka jedhetti Hayileen miseensa Paartii Koministii Firaansi ture. Waamicha Dargiin Itoophiyaanonni baratan gara biyya isaanitti deebi'anii akka tajaajilan godhe fudhachuun, Hayileen bara 1975 keessa gara biyyaatti achas deebi'e. Nagadee Goobazee, kan achuma Firaansitti barachaa ture wajjin naannoo Yuunivarsiitii Finfinneetti "mana kitaabaa tarkaanfataa" bane; kunis kitaabota Maarkisizim-Leeninizimii lammii biyyaattiitif dhiyeessuf ture. Manni kitaabaa dulloomaa fi dadhabaa ture kun barattootaan guuttame, kitaabonni haaraa dhufan battalumatti gurguramanii dhumu ture. Oduma baayyee hin turin Hayileen Dargiin biratti qofa odoo hin taane hogganaa Dargii Mangistuu Hayilamaariyam biratti beekkame, Dargiin yeroo sana deeggartoota siivilii fi gorsaa Maarkisizim-Leeninizimii barbaada ture. Muddee 1975, barreessan Dargii kutaa Biiroo Dhimma Ijaarsa Uummataa kan Yeroo (kan Ingiliffaan POMOA jedhamu) dhaabe, Hayilee Fidaas hogganaa godhe. Kaayyon POMOA Dargiin deeggarsa ummata biratti akka argatu gochuu qofa odoo hin taane siviloota bitaa warra kaan dhqqabuu ture. Hogganaa kutaa kanaa ta'ee odoo jiruuti kan Dr Hayileen Sagantaa Warraaqsa Dimokiraatawaa Biyyoolessaa kan qopheesse, dookimentin kunis dhaadhannoo Itiopiya Tikdem (Itoophiyaan haa dursitu) jedhu kan Dargiin akka kallattiitti itti fayyadamaa ture garuu kan ifa hin turin bakka bu'e. Tokkummaa warraaqsa hojjattootaa, qonnaan-bulaa fi burjaa xixiqqaa tarkaanfataatin, fiiwudaalizimii, impeeriyaalizimii fi kaappitaalizimiin barbadaa'anii dhumarratti Rippabiliika Dimokiraatawaa Ummataa Itoophiyaa uummame. Mangistuun Warraaqsa Dimokiraatawaa Biyyoolessaa fudhatamee hojiirra hooluusaa hiriira Ebla 20, 1976 irratti beeksise. Haa ta'u malee, POMOAn mormitoota siivilii wajjin walqunnamtii uumuu dadhabe. Namoota Duula irratti hirmaatan kan hojii baadiyyaatti irratti ramadaman dhiisanii gara magaalaatti deebi'anii wajjin mormitoonni Dhaabaa Warraaqsaa Ummattoota Itophiyaa (kan Ingiliffaan EPRP jedhamu) deeggaran; kunis lakkoofsa miseensotasa fi dhiibbaa inni uumu dabale. MEISON Dargii yoo deeggaru, EPRPn Dargiin sochii uummataa humna waraanatin akka ukkaamse dubbachuun balaaleffate. Karaan sooshaalistii inni qajeelton mootummaa uummataa kan dhugaa hundeessuf qabsaawuu itti fufuu malee Dargii isa nama hacuucu akka hin fudhanne ifoomsan. Shoora Dargiin Warraaqsa Itoophiyaa too'achuu keessatti tabachuu qabu irratti garaagarummaa hadhaawaa qabaataniyyuu, MEISON fi EPRP "sagantaa walfakkaatu baasan". Akka Ottaways, kan mormii kana ijaan arge jedhutti, "Itoophiyaanonni hedduun, warrumti baratanillee hubachuu hin dandeenye". Ottaways akka jedhanitti: Beektonni Itoophiyaa hunduu Maarkisizim-Leeninizimii keessa of galchuuf dirqaman. Barreessitoonni kun pirofeesaroota yuunivarsiitii kan mormii siyaasaa kanaan baayyee jaanja'anii fi hubachuuf jecha kitaabota duriii hedduu dubbisani arganiiru. Barattoonni yuunivarsiitii waggaa sadaffaa fi afraffaa barruu Addis Zamanirra jiranii fi paamfiletii dhoksaan maxxanfaman hiikanii nuu kennan garuu mormiin dhaabota siyaasaa adda addaa gidduu jiru maal akka ta'e hubachuu akka hin dandeenye dubbatu. Hoggantoonni hojii hiikaa Ejensii Oduu Itoophiyaa keessatti hojjatan hiikaa dhaamsota mootummaa kan tiyoorin guuttaman kan Biiroo Siyaasaarraa dhufan akka hin hubanne dubbatu. Haala kana keessatti, Hayilee Fidaa walitti hidhata Dargii wajjin qabu cimse. Hagayya 1975, Hayileen Sisaay Haptee kan Koree Dhimma Siyaasaa Dargii ture wajjiin rakkoo Eertiraa keessa jirurratti biyyoota Arabaa ja'a wajjin mari'achuuf bobba'e. Jechaan kan wal moo'uu dadhaban mormitoonni kun gara tarkaanfii humnaatti ce'an. Namni jalqaba tarkaanfin irratti fudhatame Tiyoodor Baqqalaa yoo ta'u gaafa Gurraandhala 25 1977 ajjeefame. Tiyoodor Baqqalaa miseensa MEISON fi hogganaa Tokkummaa Hojjattoota Guutuu-Itoophiyaa ture. Kun jalqaba Goolii Diimaa ture, yeroo kanas namoonni dhibbatamatti lakkaawwaman yoo du'an moo'amuu EPRPtin xumurame. Namoonni goolii kana jalaa ba'an Finfinneedhaa gara Tulluu Asiimbatti baqatan. EPRP baqatuyyuu, haalli jiru Hayilee Fidaafis ta'ee MEISONf hin fooyyofne. Adoolessa 10 1976, fonqolchi Mangistuu aangorraa buusuf godhame fashale, Sisaay Haptee guyyaa sadi'i booda gargaartotasaa 17 wajjin ajjeefame. Kana booda dhuma bara 1976 keessa, mormiin Mangistuu fi MEISON gidduutti uummame. Kana booda Mangistuun miseensota MEISON kan mootummaa keessa jiran aangoorraa kaasuu jalqabe. Filannoo ministerotaa Bitootessa 11 1977 godhamerratti MEISON aangoo tokkoyyuu odoo hin argatin waan hafeef haalli jiru ittuu hammaate. Waxabajjii 14 hoggansi POMOA MEISONirraa fudhatame. Hayilee Fidaa fi miseensonni MEISON tarkaanfin itti aanu hamaa akka ta'u waan baraniif dafanii tarkaanfii fudhatan: Hagayya 19 hoggantoonni MEISON 19 fi kaadiroonni 500 ta'an ifatti socho'uu dhiisanii lafa jala socho'uutti geeddaran; Finfinneedhaa baqatanii gara baadiyyaatti baqatan. Mangistuun haasaa guyyaa shan booda godherratti MEISON balaleffate. Hagayya 26 Hayilee Fidaa fi hoggantoonni MEISON kaan naannoo Finfinneetti qabamanii Gibbii durii kan biiroon Dargii keessa jiru keessatti hidhaman. Hoggantoonni MEISON baayyen dhukaasa humnoota Dargii fi isaan gidduutti godhameen du'an. Nagadee Goobazee qofatu gara Yamanitti baqatee lubbuun hafe. Hayilee Fidaa mana hidhaa keessatti yeroo dheeraaf hanga dhumarratti ajjeefamutti haala hamaa keessa jiraachaa ture. Haalii ajjeechaasaa ifa miti, garuu Andaargachoo Xurunash Hayileen erga hidhamee waggaa lama booda, bara 1979tti ajjeefame jedhe. Hayileen dura ta'aa Tokkummaa Barattoota Itoophiyaa kan Yuurooppi ture. Qorannoo Afaan Oromoo Dr Hayileen qubee Afaan Oroomoo uumuu keessatti ga'ee guddaa qaba. Yeroo Yuurooppi jiru, Hayileen miseensa garee barattoota Oromoo kan qorannoorratti xiyyeeffatu fi kan Garee Qorannoo Barattoota Oromoo jedhamuu ture. Gareen qorannoo kun barattoota Oromoo biyyoota akka Firaansi, Jarmanii, Iswiidin, Tokkummaa Sooviyet, Hangaarii fi Yugoslaaviyaa keessa jiraatan hammata. Gareen kun Afaan Oromoo afaan barreeffamaa akka ta'uf qorannoo bal'aa godhe. Haaluma kanaan, gareen kun bara 1972 barruu qorannoosaa kana kan Languages in Ethiopia: Latin or Geez for Writing Afan Oromo, Tatek, 1972 maxxanse. Barruun kunis Afaan Oromoo qubee Laatiniitin barreessun filatamaa akka ta'ee seera ittiin Afaan Oromoo Laatiniidhan barreeffamu bu'uura kan kaa'e ture. Qorannoo kanarratti Dr Hayileen gumaacha guddaa qaba. Dr Hayileen, itti fuufdhan qubee Afaan Oromoo haara kanatti fayyadamuun kitaabota lama walitti aansuun maxxanse. Kitaabni inni jalqabaa Hirmaata Dubbi Afaan Oromoo kan jedhamu yoo ta'u qorannoo caasluga Afaan Oromooti. Kitaabni kun kan maxxanfame bara 1973, magaalaa Paarisitti. Kitaabni inni lammataa ammoo Barra Birraan Barihe jedhama. Guutamaa Hawaas Guutamaa Hawaas (1945-1994) qabsaawaa mirga Oromoo fi hoogganaa Waraana Bilisummaa Oromoo ture. Guutamaan waraana qabsoo bilisummaaf ABO fi ADWUI gidduutti geggeeffamerratti waan diinan marfameef, ofumaan of ajjeese. Seenaa Duubaa Guutamaa Hawaas magaan dhalootasaa Jamaal Roobaleeti. Guutamaan bara 1945 keessa abbaasaa Roobalee Daadhii fi haadhasaa Gaashoo Tofoorraa Oromiyaa kibba-bahaa Arsii keessatti, aanaa Gololchaa, ganda Haaroo jedhamutti dhalate. Umuriin isaa barnootaaf akka ga'eenis mana barnootaa Gololchaa seenuun kutaa 1ffaa hanga 4ffaa kan barate yoo ta'u, kutaa 5ffaa hanga 12ffaatti ammoo gara Finfinnee dhaquun mana barumsaa Addis Katamaa jedhamutti baratee xumure. Akk barnootasaa xumureenis waaijira Boordii Bunaa jedhamu keessaan hojii jalgabe. Waajjira kanas damee Finfinnee fi Diillaatti aragmu keessatti yeroo muraasaaf ramadamee hojjate. Wajjirra kana keessatti bulchaa aanota garaa garaa, keessattuu bara 1975-1977tti naannoo Arba Guuguutti ramadamuun bulchaa aanaa Gololchaa ta'ee hojjateera. Itti aansee bara 1978-1979tti konyaa Arbaa Guuguutti itti gaafatamaa dhimma ummataa ta'ee hoijate. Haa ta'uyyuu malee mootummaan Dargii sochii qabsoo bilisummaa Oromoo waliin hidhatan qaba jechuun ba'uu fi galuusaa waan hordofuu jalqabeef, waajira kana gad lakkisuun gara hojii isaa jalgabaatti deebi'ee hojjechuu jalgabe. Qabsoosaa Guutamaan yeroo naannoo kana keessa hojii mootummaa kana hojjataa turetti miseensa ABO waan tureef, achuma keessa hojii ABO lafa jalaan hojjataa ture. Kunis, maadhee dhaabaa lafa jalan ijaaruu fi miseensonni dhaabaa karaa saniin gaaratti bahan dabarsuu irratti hojjataa ture. Hojii qabsoo inni lafa jalaan hoijataa fi hojjachiisaa ture waan diinaan jalaa saaxmeef, Guutamaan gara bosonaa seenuu fi guutummaan hojii qabsoorratti hirmaachuun dirqama itti ta'e. Akka kanaan bara 1979 keessa naannoma Arbaa-guuguu, Gololcha kanatti bosona seene. Qabsoon hidhannoo yoosuma sanuu naannoo sanatti eegalamee waan jiruuf, Guutamaan Waraana Bilisummaa Oromoo kan naannoo sanatti ramadamee jirutti makame. Guutamaan yeroo sanaa kaasee hanga gaafa wareegameetti itti gaafatama dhaabaa kan gara garaarra ture. Kunis bara 1979-1984tti miseensa koree Godina Kibba-Bahaa ture. Yeroo sanatti Godina Kibba-Bahaa kan jedhamu: aalee Diida aa, Baalee fi kutaa Harargee keessaa ammoo aanaa Daaroo-Labuu kan of keessaa qabu ture. Yeroo kana koree keessatti itti gaafatamni isaa dhimma hojii hawaasummaa ture. Bara 1983 jila miseensota ABO Godinoota Bahaarraa yaamamee fi hogganoota ABO kan wareegaman bakka buusuuf kutaa Harargee, Laga Raammis, bakka Raaree Aadam Boruu jedhamutti taa'erratti miseensa koree maatii fi jaallan isaa irraa jidduu ABO ta'ee filame. Bara 1984 keessa walga'ii koree gidduu-galeessaa 2ffaa kutaa Harargee, Aanaa Daaroo Labuu, bakka Sakattee Billiqaa jedhamutti taa'erratti gaafa waajjirri siyaasaa ABO jalgabaaf ijaaramutti miseensa Waajiira Siyaasaa ta'ee filame. Achumaan hoogganaa Damee Hawaasummaa ABO ta'uun ramadame. Bara 1989 yeroo Korri ABO 2ffaan kutaa Harargee, naanoo Laga Gobelleetti godhamuuf qophiirra jirutti, miseensa Koree Qindeessituu Kora Sabaa ABO ta'ee qindeessaa Itti-aanaa fi diinagdee koree kanaa fudhachuun ramadamee hojjate. Korarratti ammoo, yeroo lammaaffaaf miseensa Koree Jidduu fi Waajjira Siyaasaa ta'ee filame. Achumaan mataa Damee Diinagdee ABO ta'uun ramadame. Bara 1991, yeroo mootummaa ce'umsaa keessa ABOn seene, hirmaata hojii kan hoogganni dhaabaa yeroo san hojii mootummaa fi dhaabaa walitti qindeeffatuuf godhaterratti miseensa mana marii fi itti-gaafatamaa Zoonii Kibbaa ta'ee ramadame. Bara 1992 yeroo mootummaa Ce'umsaa keessaa ABOn ba'etti itti gaafatamummaa kanaan dirree qabsoo Zoonii Kibba Bahaa, kutaa Baalee, naannoo Gadabii fi Dalloo Bunaatti deebi'ee maroo lammaffaaf gaara seene. Yeroo sanatti waraanni Wayyaanee fi Shaabiyaa humna isaani walitti qindeeffachuun waraana Aadda Bilisummaa Oromoo dhabamsiisuuf lolaa guddaa yeroo isaan itti banan ture. Ebla 12 bara 1994ttis kutaadhuma kana aanaa Dalloo Mannaa, naannoo Laga Dayyuu, bishaan Haxiballaa jedhamurratti Waraanni Wayyaanee fi Shaabiyaa kun lola guddaa WBOrratti bananiin, lola hadhawaa guyyaa sad'iif geggeeffamerratti akka gootaatti lolee lolchiisaa erga tureen booda Ebla 14 naannoo Barraaq bakka Dhukkee jedhamutti lola geggeeffameerratti diinaan marfamee harka diinatti hinkennu jechuun boombii ofitti dhoosanii jaallewwansaa afur yeroo sana isa waliin turan waliin wareegame. Guutamaa Hawaas qabsoof bosona kan seene naannodhuma itti dhalate waan ta'eef bara 1979-85tti sababaa fi maqaa isaatin maatii inni irraa dhalate dabalate ummanni Oromoo kan naannoo sanii fi hiriyyoonnisaa osoo hinhafin Dargiin ajjeefamanii lafarraa duguugamaa turan. Obboleessasaa Muhaammad Roobalee bara 1980 keessa magalaa Abboomsa keessatti ajjeefame, akkasuma Obbolecttiisaa Lukku Roobalee Bara 1982 ji'a Ramadaanaa keessa bakka Dande jedhamutti bakka looniin godaantetti ganama manaa qabanii kaampi waraanaa Haroo Kambeelaa jedhamutti guyyaa guutuu qaamaa fi qalbi dararaa erga oolanii booda naannoo manaatti deebisuun rasaasaan tumanii biraa deeman. Namoonni ga'eeyyiin, maanguddoonni dhiiraa fi dubartii, dargaggoonni fi shamaran bakka tokko walitti qabamanii rasaasaan ajjeefamaan, mana keessatti ibiddaan gubamanii fi bakkoota gara garaatti ajjeefaman awwaalallee dhabuun bineessaa fi allaatiin nyaate naannoo nama 500 oliiti. Guutamaa Hawaas intala Biiftuu jedhamtu kan qabu yoo ta'u yeroo ammaa Biiftun biyya Awustireeliyaa jiraatti. Maammoo Mazammir Koloneel Maammoo Mazammir (1929 - 1969) qabsaawaa mirga Oromooti. Koloneel Maammoon sababa qabsoo mirga Oromootif gochaa tureen murtiin du'aa itti murteeffamee ajjefame. Seenaasaa Ijoollummaa Koloneel Maammoo Mazammir abbaasaa obbo Mazammir Habtee Doorii fi haadhasaa aadde Ummee Gurmeessaarraa Shawaa Lixaa magaalaa Amboo Aanaa Gudar keessatti bara 1929tti dhalate. Dhalatees umuriinsaa gaafa barnootaaf ga'u mana barnootaa dajjaazmaach Bashaa magaalaa Gudar keessatti argamu seenudhaan barnoota sadarkaa jalqabaa barate. Akkasumas barnoota sadarkaa lammaffaa mana barnootaa Tafarii Makonnin keessatti osoo hordofaa jiruu mana barnootaa leenjii barsiisotaa Hararitti akka baratuuf barattoota yeroo sana qabxii olaanaa qaban keessaa tokko ta'uungara magaalaa Hararitti imale. Haa ta'u malee fedhiinsaa yeroo sanaa barnoota qofa osoo hin taane dhimma waraanaas waan barbaadef mana leenjii waraanaa Harar seene. Mana leenjii kana keessattis qabxii olaanaadhaan waan xumureef leenjisaa mana leenjii waraanaa Harar ta'ee muudame. Yeroo muraasa boodas leenjistoota barnoota sadarkaa olaanaa akka barataniif carraa argatan keessaa Maammoo Mazammir isaan tokko ture. Bara 1962tti Yuunivarsiitii Finfinneerraa digirii jalqabaa barnoota seeraatiin LLB argate. Qabsoosaa Koloneel Maammoo Mazammir osoo barnootaaf mooraa Yuunivarsiitii Finfinnee jiruu, uummanni Oromoo gurguddoon waliin gurmaa'uudhaan Waldaa Wal-gargaarsa Maccaa fi Tuulamaa jalatti mirga uummata Oromoo kabachiisuuf sochii akka jalqaban odeeffannoo argate. Yeroo kanarraa jalqabees barattoota mooraa Yuunivarsiitii Finfinnee keessaa gara Waldaa Maccaa fi Tuulama keessatti makamuuf sochii jalqaban keessaa Maammoo Mazammir isaan hangafaati. Fedhiin isaa kunis milkoomeefii gara dhaabbata kanaatti makamuudhaan hanga murtoon du'aa itti murtaa'ee fannifamutti sochii guddaa fi bu'a qabeessa ta'e seenaa uummata Oromoo keessatti raawwatee darbe. Koloneel Maammoo Mazammir bara jireenya isaa harka caalu kiitaaba seenaa fi siyaasaa dubbisaa akka dabarsee fi uummata Oromoo cunqursaa jala jiruuf sagalee ta'uudhaan waltajjii garaa garaa irratti falmii ciccimoo taasisaa ture. Seenan Itoophiyaa sobaan kan guuttame akka ta'ee fi seenan Oromoo dhofkamaa akka jiru kan bare Maammon, kitaabaa "Seenaa Oromoo" jedhamu barreessaa ture. Kanatti kan hingammanne nafxanyoonni, barruu kana yeroo inni hidhamu manasaatii fudhanii akka badu godhani. Kana malees Maammon, barreeffamoota karoora mootummaa haaraa hundeessuu ibsu fi heera haaraa kan sirna abbaa-lafaa balleessee qonnaan bulaa abbaa lafaa godhu qopheessee ture. Kunis, nafxanyootaf mataa-dhukkubbii guddaa itti ta'e. Koloneel Maammon, Afaan Oromoo, Amaariffaa fi Ingiliffa sirriitti danda'a ture. Yeroo sanatti walaloowwan adda addaa Afaan Oromootin barreessee walga'ii Maccaa fi Tuulmaa irratti dhiyeessun ummata gammachiisa ture. Kana malee, taba adda addaa kan hacuuccaa Oromoon keessa jiru agarsiisan barreessee walga'irratti dhiyeessa. San bukkeetti, Maammon nama dubbii danda'u waan ta'eef dargaggoota heddu gara waldichaatti fide. Mul'ata guddaa kan qabuu fi nama fageessee yaadu kan ture Maammon, qabsaawota Fincila Baalee wajjin Maccaa fi Tuulamni hariiroo akka uumu namoota godhan keessaa isa tokko. Xalayaa qabsaawota Baalef barreesserratti akkas jedhee ture "seenaa ilma namaa keessatti, ummanni mirgaa fi bilisummaa isaatif du'a odoo hinsodaanne qabsoof ka'u yoomiyyuu niinjifata". Haala kanaan, Finciltoonni Baalee fi Maccaa fi Tuulamni waliin akkamitti akka socho'an mari'achaa turan. Sobaan Himatamuusa Miseensota Maccaa fi Tuulamaa irratti duulaa kan bane mootummaan Hayilasillaasee himata sobaatin koloneel Maammoo himate. koloneel Maammoo Gurraandhala 10 bara 1967 uummata Siniimaa Ampiir keessatti walitti qabamerratti boombii dhukaaftee namoota hedduurratti miidhaa geessise jechuudhan himatame. Boombii kana kan kiyyeesse garuu humna tikaa nageenyaa mootummaa yoo ta'u namoota kana keessaa tokko wayita kiyyeessu itti dhuka'ee harki irraa cite. Guyyaa muraasa boodas, Mammoon boombii situ dhukaase jechuun qabame. Erga boombichi dhoo'ee guyyaa kudhan booda, Maammon gara mana siinimaa geeffamee suura kaafame. Mana hidhaa keessattis, reebichaa fi dararaa guddaan walirraa hincitin irra ga'e. Dararaa guddaa boodas Maammon anatu godhe jedhee akka mallateessu dirqame. Akkaataa kanaan, shira mootummaan fiwudaalaa hojjateen himatamee gaafa Gurraandhala 28, 1969 murtoon du'aa irratti murtaa'e. Diraama kun Maammoo qofa odoo hintaane, miseensota Maccaa fi Tuulamaa hunda qabuuf sababa gaarii ta'eef. Koloneel Maammoo Mazammir gaafa diraamaa mootummaan dalageen murtoon sobaarratti muraataa'ee fannifamuuf jedhu dhaamsa dhumaa akkas jechuudhaan dhaammate: dhiigni koo dhiiga mirga uummata oromoo kabachiif dhangalaatedha malee dhiiga lafatti bade miti. Dhiignii koo qabsoon Oromoo akka latu bishaan ta'eefi guddisa. Har'a maalummaa uummata Oromoo balleessuudhaaf nama uummata Oromoof qaroo ta'e damee tokko murtanis dameen uummata Oromoo sagal ta'ee lata. Dhiiga uummata oromoo har'a dhangalaa'aa jirunis ta'e bor dhangala'u dabalatee uummati Oromoo mirga isaa akka kabachiifatu hinshakkinaa. Garuu mooti badii ani hinhojjatiniin murtoon kun akka narratti raawwatu godhee fi fakkaattonni isaa ummata Itoophiyaarraa murtoon wal fakkaataa akka isaan qaqqabu itti naaf himaa! Koloneel Maammoo Mazammir himata sobaa ragaa hin qabneen himatamuudhaan bara 1969 mana adabaa "alem beqqanyi" jedhamu keessatti fannifame. Koloneel Maammoo Mazammir osoo mirga uummata Oromootiif hin fannifamin dura abbaa ijoollee lamaa ture. Hayilamaaram Gammadaa Hayilamaaram Gammadaa (1915 - 1970) qabsaawaa mirga Oromoo fi hoggantoota Waldaa Maccaa fi Tuulamaa keessaa isa tokko. Hayilamaariyaam reebichaa fi dararaa mootummaan Hayilasillaasee isarraan ga'erraan kan ka'e yaallamaa turee Adoolessa 1, 1970 lubbuunsaa dabarte. Seenaa Duubaa Hayilamaaram Gammadaa kutaa bulchiinsa Shawaa Kaabaa, aanaa Jiddaa keessatti bara 1915 maatii qonnaan bulaarraa dhalate. Yeroo inni barnoota sadarkaa lammaffaa barachaa jiru Xaaliyaanin Itoophiyaa weerarte. Hayilamaaram Gammadaas Raas Abbabaa Aragaay (akaakayyuu Goobana Daaccii) jalatti galuun Xaaliyaanii lolaa ture. Boodarra Xaaliyaanotaan booji'amee Somaaliyaatti waggaa sadi'i hidhame. Erga Xaaliyaanin bara 1941 Itoophiyaadhaa baatee booda, Hayilamaaram biyyatti deebi'ee Ministeera Humna Namaa keessatti mindeeffamee Shawaa, Tigraayi, Harargee, Kafaa, Iluu Abbaa Boor, Arsii fi Sidaamoo keessatti hojjachaa ture. Kutaalee Oromiyaa hedduu keessa socho'uun odeeffannoo seenaa Oromoo, aadaa, duudhaa fi dhaabbilee siyaasaa guuraa ture. Carraa hojiisaa kanaanis Haayilamariyam bakka hedduu waan deemeef, waa'ee Oromoo fi kutaalee Oromiyaa akkasumas, mala bulchiinsa jallaa ummata Oromoorratti mootummaa yeroo sana tureen fe'amee jiruu fi walumaa galatti waa'ee Impaayera Itoophiyaa kana hubannaa gaarii argachuu danda'ee ture. Bulchiinsa loogii sanyii, dhiittaa mirga dhala namaa Oromoon lafa itti dhalatee keessatti irratti geggeeffamuu fi akka sabaatti tuffatamuu fi maqaa hinmalleefiin waamamuunsaa Haayilamaariyam kutaalee Oromiyaa adda addaa keessatti argaa ture sun boqonnaa dhorkate; hojiisaa qalbiin itti fufee hojjachuu hindandeenye. Rakkoo sana keessaa Oromoo kan baasuu danda'u Oromoo malee qaamni biraa jiraachuu akka hindandeenye hubate. Kaanfis ofirraa jalqabuun akka barbaachisu murteessuun hojii mootummaa yeroo dheeraaf hojjachaa ture gad lakkisuun dhuunfaan hojii abukattummaa seeraa hojjachuu jalqabe. Hojiinsaa kunis barnootaan kan deeggarame akka ta'uuf, guyyaa hojjachaa galgala ammo barnoota seeraa Yuunivarsiitii Finfinneetti barachuu jalqabe. Barnootasaa kanas xummuree Diploomaan erga eebbifameen booda, jiruu fi jireenyasaa hafe Oromoo salphina isa mudate keessaa baasuuf ga'eesaa ba'uuf of qopheessuu jalqabe. Hojiin seeraa inni dhuunfaan hojjatu kunis Oromoota kutaalee Oromiyaa adda addaarraa dhufan wajjin kan wal isa barsiise yoo ta'u, namoota qunnamuu hundaa irraa waan inni dhaga'u haqa barbadaaf dhaaddachaa fuula duratti dhihaatanii haqa osoo qabanii sanyiin looginsa ta'u yeroo hubachaa deemu, jibbiinsi sirna sanaaf qabu jabaachaa hawwii inni qabsoof qabu ol ka'aa deeme. Akeeka isaa fiixaan baasuufis umanni Oromoo bifa kamiinuu of ijaaruu fi ijaarsa sanaan tokkummaan qabsoo gochuu akka qabu waan itti amaneef, hayyama mootichi Hayilasillaasee uummanni of ijaaruu danda'a jedhee baasetti dhimma bu'aan namoota yaada akka isaanii qaban waliin ta'uun bu'ureffamni Waldaa Maccaafi Tuulamaa mirkana akka ta'u taasise. Hayilamaaram nama dubbisuu jaalatu, waan haaraa baruuf nama fedhii qabu fi nama sammuu qara qabu ture; kunis seenaa Oromoo hedduu akka beeku isa godhe. Hayilamaaram seenaa fi aadaa Oromoorratti beekumsa olaanaa qaba ture. Waldaa Maccaa fi Tuulamaa Keessatti Hayilamaaram Gammadaa namoota Waldaa Maccaa fi Tuulamaa hundeessan keessaa tokko yoo ta'u barreessaa waldichaa ta'ee hojjachaa ture. Hayilamaaram hogganaa koree seeran ittiin-bulmaata waldichaa baasu ture. Maqaa waldichaallee kan baase isuma yoo ta'u asxaa dhaabichas akka odaa ta'u kan yaada dhiyeesse isa ture. Sochii Hayilamaarama Maccaa fi Tuulama keessatti godhu, sirna fiwudaalaa Hayilasillaassee baayyee sodaachise. Akkasuma ta'ee garuu, mootichi Hayilamaaram irratti balaa qaqaabsiisuu odoo hintaane ofitti butuun dhimma itti ba'uuf saganteffate. Haala kanaanis hojii mootummaatti deebi'ee mindaa fi itti gaafatamuummaa guddaa akka qabaatuuf yaadun xalayaan ajajani. Hojii isaa kennames itti gaafatama abbaa seeraa fi qeeyee mootummaaf ammoo gorsituu seeraa ta'ee akka dalaguuf ture. Muudamni kun maalif akka ta'e Haayilamaaramiif battalumatti galeefi. Yeroo gabaabaaf erga hojjateen booda fedha isaan hojicha gad lakkisee ba'uun yeroosaa guutummatti ijaarsa Waldaa Maccaafi Tuulamaa irratti dabarsuu jalqabe. Hojiisaa gadi lakkisee yeroo muraasa booda hidhattoota mootummaatin qabamee mana hidhaatti darbatame. Qabeenya isaas maqaa idaa baankii jedhuun horii hintaanetti gurguruun mormitoonnisaa akka qircatan taasisanii. Akka kanatti maatii fi qee'eesaa dirree gubbaatti rakkinaaf saaxilan. Mana hidhaa sana keessattis dararama qaamaafi qalbiin irra ga'aa tureen erga dadhabeen booda manatti galee haa du'u jechuun yeroo lubbuun isaa ba'u geessu manatti galchan. Waldaan Maccaa fi Tuulamaa erga dhorkamee booda sababa hirmaannaa waldicha keessatti qabuun reebichaa fi dararaa guddaa mootummaan fiwudaalaa irraan geessise. Hayilamaariyaam Gammadaa reebichaa fi dararaa isarra ga'erraan kan ka'e mana murtii dhufuu kan hindandeenye ta'ullee sireedhan baattame akka dhufu ajajame. Gara boodaa garuu gara mana yaalaa akka deemu eeyyamameef. Mana yaalaa deemee yaallamaa odoo jiruu baayyee waan miidhameef torban tokko booda Adoolessa 1, 1970 lubbuunsaa dabarte. Gara mana yaalaa deemuf yeroo ka'u, Hayilamaaram jaallewwansaatin akkas jedhe: "Kana booda waan wal arginu natti hinfakkaanne. Nuti duunus du'uu baannus, kaayyon keenya kan Oromoo bilisoomsuu ijoollee fi ijoollee ijoollee keenyatiin galma niga'a" Waa'ee Maccaa fi Tuulamni akka hinsochoone dhorkamuu fi miseensoni waldichaa hidhamuu ilaalchisee akkas jedhee dubbate: "Hoggantootaa Maccaa fi Tuulamaa hidhuu fi ajjeesun, waldaan kun akka hinsochoone dhorkuun qabsoo mirgaa ummani Oromoo godhu hinukkamsu. Wanti nuti hojjanne akka bofa hudduu lixeeti, yoo harkifamee ba'es yoo achi keessatti dhiifames tokkuma. Summiisaa qaata facaaseera waan ta'eef" Hayilamaaram, qabsoo Oromoo keessatti, gumaacha godheen yoomiyyuu ni yaaddatama. Eebbisaa Addunyaa Eebbisaa Addunyaa weellisaa beekkamaa fi qabsaawa mirga Oromoo ti. Kan inni ittiin beekkamu keessaa tokko walleesaa kan gootummaa faarsuu fi deeggarsa olaanaa ABOf, dhaabbata Oromoon hiree isaa ofiin akka murteeffatuuf qabsaawu, qabuuni. Eebbisaan Humna Poolisii Federaalatiin gaafa Hagayya 27, 1996tti manaasaa isa Finfinnee jiru keessatti ajjeefame. Ebbisaan kan dhalate naannoo Oromiyaa Wallagga Lixaa magaalaa Dambi Doolloo keessatti. Eebbisaan maatiisaaf ilma angafa yoo ta'u obboleeyyan dhiiraa 2 fi durbaa 3 qaba. Eebbisaan nama kennaa qabuu fi dargaggeessa kabajamaa ture. Barumsaa sadarkaa 1ffaa Mana Barumsaa Oliiqaa Dingilitti kan barate yoo ta'u, barumsa sadarkaa 2ffaa ammoo Mana Barumsaa Sadarkaa 2ffaa Qeellamitti barate. Eebbisaan qormaata biyyoolessaa fudhatee waan darbeef yuunivarsiitii galee barachuuf qophaa'aa ture. ABOtti Makamuusaa Bara 1991, odoo Eebbisaan ramaddii yuunivarsiitii eeggachaa jiruu, humnoonni ABO, ABUT(TPLF), fi ADWUI(EPLF) mootummaa Dargii kuffisan. Magaalaa Eebbisaan keessa jiraatu Dambi Doolloo keessatti, ABOn buufata waraana guddaa dhaabe. Yeroo sana, Eebbisaan haalli jireenya ummata Oromoo garbrummaa ta'uusaa waan hubateef akkasumas barbaachisummaa Oromoon hireesaa ofiif murteeffachuuf qabu waan itti amaneef, kanaaf qabsaawuuf jecha dhaqee ABOtti makame. Eebbisaan jalqaaba akka daballeetti kan leenji'e yoo ta'u dandeettii addaa waan agarsiiseef, buufata ABO kan Dambi Doolloo keessatti leenjisaa dabballootaa ta'ee muudame. Dandeettii waraanaa qofa odoo hin taane, Eebbisaan dandeettii sirbaas ni qaba ture; kennaa sagalee isa qabu bukkeetti meeshaalee muuziqaa baayyees ni tabata. Sababa kanaaf, Eebbisaan hawwisoo ABOtti makamee aadaa, wallee, fi eenyummaa Oromoo mullisuurratti ga'ee guddaa tabate. Bara 1991 fi 1992 guutummaassa, Eebbisaan Oromiyaa keessa naannoo adda addaa (kibba, kibba lixaa, giddu galeessa, dhiha) deemee weellisaa ture; sirboonni isaa sirba aadaa yoo ta'an ergaansaanii garuu kan warraaqsa (revolution) kakaasan turani. Eebbisaan, sirboota isaatin hacuuccaa ummata Oromoorra ga'u ifatti baasee kan ibsu yoo ta'u karaa ittiin Oromoon mirga isaa gaafatuu fi falmatus ni ibsa. Akka nama dhuunfaatti, Eebbisaan nama gara laafessa ture; ummata Oromoo garaa guutudhaan jaalata ture, baayyee dimmaafis ture. Eebbisaan namoota gargaaruu fi dhimmuufiif nama duubatti hin jenne ture; obboloota isaa, firootasaa, ollaasaa, namoota gargaarsa barbaadan kamiyyuu ni gargaara ture. Eebbisaan artisitii baayyee jaalatamaa, dinqisiifamaa, fi saboonaa dha. Eebbisaan jalqabaa qabee gootummaadhaan beekkama. Erga ABOn biyyaa ba'ee geggeessitoonni isaa biyyaa baqataanii ABO dhoksaadhaan socho'uu jalqabee boodalle, Eebbisa sirba isaatin hammenya mootummaan Itoophiyaa ummatarraan ga'u ibsuu hin dhiifne. Eebbisaan baayyee ija jabeessa, kan hin sodaanne fi ifatti hojii shororkeessummaa mootummaan Itoophiyaa ummata Oromoorraan ga'u balaaleffachuurraa duubatti jedhee hin beeku. Deeggarsa WBOtif qabus amma dhumaatti ittuma fufe. Sababa Eebbisaan ija jabeessa ta'eefi ifaan ifatti ajjeechaa fi sarbama mirgaa mootummaan Itoophiyaa raawwatu balaaleffatuuf, ofuma isaayyuu ilaalcha mootummaa keessa akka galu godhe. Akka Oromia Support Group Press Release No 17 jedhutti, nama umurii 26 kan ta'e hiriyaan Eebbisaa mootummaan akka isaan hordofaa fi too'achaa(surveillance) akka jiru bare; Eebbisa iddoowwan waltajii adda addaatti konkolaatadhaan kan geessu isa ture. Gaafa Hagayya 30, 1996 Eebbisaa Addnuyaa ergamtuu mootummaa Itoophiyaatin manasaa keessatti Finfinneetti ajjeefame.ebbisaan jalalii innii oromoof qabuu guddadha ebbisaan akkaa matiin matisa akkaa amara irra dhufaan ni dubbatama. Ajjeefamuusaa Akka gabaasa Oromia Support Group Press Release No 14 kan Onkoloolessa 1996tti: weellisaa sabboonaa Oromoo Eebbisaa Adduynaa fi hiriyaansaa Xanna Wayyeessa ergamtuu humna nageenyaa mootummaa Itoophiyaatin gaafa Hagayya 30, 1996tti ajjaeefame. Yeroo namoonni meeshaa waraanaa hidhatan manasaa cabsanii seenan Eebbisaan manasaa kan naannoo Shiroomeedaa lakk 094, Olaanaa 13, Ganda 01 jiru keessa jira ture. Mannisaa kun kaaba Imbaasii Ameerikaa kan Finfinneetti argama. Namoonni ijaan argan akka jedhanitti, reeffi mana keessaa harkifamee konkolaataa Laandi Rooverii kan lakkoofsa eeyyamaa mootummaa qabutti (government license plate) fe'ame. Ergamtoonni mootummaa warri isa ajjeesan jalqaba namoonni karaarraa akka sokkan godhan. Namoonni dhukaasa qawwee dhaga'anii manaa gadi bahanii ilaalan gara manaatti akka ol deebi'an ajajaman. Reeffi isaanii guyyaa itti aanuu hospitaala Minilik kutaa reeffaa keessaa argame. Erga Eebbisaan ajjeefamee maatin Eebbisaa rukkuttaa mootummaa keessa galan; ergamtoota DhDUO kan Dambi Doollotiin hacuuccaa fi miidhaa baayyetu isaanirra ga'e. Obboleessisaa Ashannaafiin ergamtoota Wayyaanee fi DhDUOtin si'a baayyee hidhamee. Agarii Tulluu Agariin Tulluu qabsaawaa mirga Oromooti. Agariin bara sirna abbaa lafaa keessa cunqursaa ummata Oromoorra ga'u balaaleffachuudhan qabsoo waraanaa jalqabe. Qabsoo irra guddaa gochaa kan ture naannoo Salaaletti ture. Qabsoo kana gara naannoo biraattis baballisuuf sochii gochaa ture. Ijoollummaasaa Agarii Tulluu giddu galeessa Oromiyaa godiina Shawaa Kaabaa aanaaa Dagam iddoo addaa Leemman sillaasee jedhamuutti bara 1934tti dhalate. Agarii Tullu diimaa gara magaalatti aanuu fi dhaabbanni isaa baayyee gabaabadha. Yemmuu alaalaa ilaalan nama homaa hin beekne wayii fakkaata. Yeroo baayyee fuula isaa iraa gammachuutu dubbifama. Onneen isaa garuu dhiibbaa ilmaan nafxanyaatin madooftee jirti. Namoonnii isatti dhiyaata akka ragaa bahanitti Agariin garraamessa. Garraamummaan isaa garuu sodaataa isa hin goone, hinumaayyuu akka inni hiyyeessaf falmuuf baayyee gargaare. Agarii Tulluu bishaan daakudhan yeroo ijoollumaasaa dabarse. Gootichi Agarii Tulluu umurii ijoollumaatin bara 1950tti leenjii looltummaa fudhachuuun waraana yeroo sana kubur zabanyaa jedhamu kana mana mootummaa eegu keessatti qaxaramuun magaala Finfinneetti gale. Waraana keessatti qaxaramuu murteessuun isaa jaalala sirna sanaaf qabu osoo hin taanee booree garaa isaa guutte baafachuuf mala ittiin leenjii loltummaa fii meeshaa waraanaa argatu mijeeffachuufi. Wayita looltuu kubur Zabanyaa ta'ee hojjeechaa jiru kanattii loogin sanyii biyya kana keessatti dagaagee jiru fi cunqursa uummata Oromoo irra gahaa ture sana arguudhan garaan isaa caalatti murtii qabsoo hidhannoo gochuuf murteesse sanarra akka ga'uuf gumaacha guddaa godhe. Kana malees wayita Salaale lafa dhaloota isaa turetti dhiibbaa ilmaan Nafxanyaa yookan Abbaan lafa ilmaan Oromoo irraan gahaa jiran suni umrii ijoollumaati sammuu Agarii keessa seeee jira. Qabsoo Inni Godhe Wayita loltuu Kubur zabanyaa ta'uun Finfinneetti tajaajila ture sana miseensa Waldaa wal-gargaarsa Maccaa Fi Tuulama ta'uudhan sochii sabboonummaa Oromoo waldichaan jalqabame sana keessattillee qooda fudhachaa akka ture seenaa jireenya isaa irra mirkaneeffannee jirra. Waldaa kana keessattis jeneraal Taaddasaa Birruu wajjin wal baree dhimmaa qabsoo Oromoo irrattilleen mar'achaa akka turanii fi Agariin caalatti akka inni murtii jabaa kanarra ga'uu godhee jira. Bara 1959tti wayita hooggantoonni Waldaa Maccaa fi Tuulama mootummaa Hayilasillaasetiin yakkamanii mana hidhaa gala sanatti Agarii Tulluu immoo hojii loltummaa kubur Zabanyaa hojjecha jiru sana dhiise meeshaa waraanaa hidhatee jiru fudhachuudhan gara bosona Salaaleetti qajeele. Tarkaanfii kana fudhachuuf kan isaa kaakaase cunqursaa uummta Oromoo irra jiru san hambisuuf karaa nagaa waan hin yaadamneef qabsoo hidhannoo geggeessuun barbaachisaa ta'uu isaa waan itti amaneef. Erga qabsoo hidhannoo irratti bobba'ee booda sodaa tokko malee uummata fincila diddaa garbummaatif akka kakka'an barsiisaa ture. Uummanni abba lafaa akka hin gabbaree fi abbaan lafaa immoo uummata irra irboo akka hin fudhanne akkeekkachiisaa kan ture wayita ta'u abbaa lafaa ajaja isaa kana fudhachuu dide irratti immoo tarkaanfii fudhachaa ture. Ilmaan Nafxaanya gochaa Agarii kun kan aarse fii rifachiise waan ta'eef gootni kun akka waan shiftaa ta'ee fakkeessudhan uummata burjaajessuuf yaalan illeen gochaa isaa amala shiiftaa waan hin qabneef uummanni irraa hin fudhane. Sababiin isaas Agariin akka shiftaa qabeenya namaa kan saamu osoo hin taane rakkoo hiyyeessaaf nama falmuu fi qabeenya warra ilmaan nafxanyaa qofa addaan baasee nama saamaa ture. Agariin bosonaa keessa dhokaate kan ta'uu osoo hin taanee guyyaa saafa'aan baadiyyaadha hanga magaalatti uummata keessa deemee balaa sirni sun uummata Oromoo irraan ga'aa ture sana nama ifatti uummata barsiisaa ooludha. Sabaabin isaa immoo uummmata biratti fudhatama waan argatee fi qabsoo inni gochaa jiru uummata bal'aaf ta'uu uummanni duurse waan hubateefi. Agariin ummata Oromoo biratti jaalala guddaa waan horateef mootummaan garboofta abbaa irree sanaaf Agarii argachuun lilmoo takkittii tuulaa cidii guddaa keessa barbaaduu itti ta'e. kana irraa ka'uudhan nama Agarii qabes ta'ee nama Agarii bakka jiru argee mootummatti himeef badhaasni guddaan akka kennamu labsame. Gootni kun baayyee abshaala waan ta'eef tooftaa garaa garaa fayyadamuudhan uummata amansiisaa akka ture ni dubbatama. Faakenyaf bara qabsoo isaa keessatti guyyaa tokko ergamtoonni mootumma garboofata abbaa irree biraa dhufan kan dhalootan Oromoo ta'an Agarii qabanii keennuuf akka dhufan waan duursee dhaga'eef galgala bakka isaan jiranitti akkuma tasa irra ga'e. Sana booda jarri nu ajjeessa jedhanii baayyee rifatan, inni garuu akka isaan ajjeessuf hin dhufne itti hime tasgabeesse. Sana booda "akka ana qabuuf yookan ajjeesuuf dhuftan dhaga'een dhufe, akkanumaan dhaamaatan malee ana rasaasni na hin ajjeessu jechuudha isaan fuuldura dhaabbatee rasaasa sobaa kan yeroo kubur zabanyaa ture argate qawwee isaa keessa galchuun ofitti dhukaase du'uu didnaa jaarrii baayye rifatte. Itti aansee immoo rasaasa sana qawwee isaa keessa godhee ergamtoonni sun akka itti dhokkasani ajajee fuuldura dhaabbate. Haaluma inni ajajee dabaree dabareedhan itti dhokaasan, garuu Agarii hooma hin taane. Sana booda Agarii rasaasni hin dhawu jechuudha ballinaan odeeffame. Kuni immoo sodaa Nafxanyoonni Agariirraa qaban kan dabalee fi fudhatamni Agarii uummata keessatti qabullee akka dabalu taasise. Kabaja guddaas akka argatu ta'e. Agarii Tulluu hordoffiin mootummaa abbaa irree waan itti baayyateef yeroo hunda of jijjiiret qabsoo sana adeemsisaa ture. Yeroo tokko qeesii fakkatee yoo deemee yeroo biraa immoo kadhatuu fakkaatee deemaa. Yemmoo barbaade immoo qotee bulaa baadiyya fakkaate waan garaa isaa hojjechaa ture. Yeroo sana namoonni oduu funaananii qaama nageenyatiif geessaan "Agariin qeesii fakkatee amma asii darbee agarree ture" yoo jedhan tibbaa sana namni uuffata qeesii uffate hundi qaama nageenyatiin qabamanii qoranna irratti gaggeeffama. Xiqqoo turanii immoo "Agariin Kadhattuu fakkaatee yommuu asiin darbu agarree turree" oduun jedhu qaama nageenyaa qaqaba. Tibba sana immoo kadhattuu hundi qabamanii mana hidhatti guurramuun kanuma barame. Garuu Agarii argachuun hin dandeenye. Agariin gaafa ofii isaatii barbaade malee qaama nageenyatti hin mul'atu garuu isaanuma wajjin oolun kanuma barame. Ummanni Oromoo salaalee akka Agariin harka mootummaa oftuulaa sanatti hinkufneef akka armaan gadii kanatti sirbaan waaqa kadhatuuf. Kuyyuu hinroobin yaa cabbii Hurufa kuyyuu hinroobin yaa cabbii Nafseetti faradanii Agarii Tulluu baasi yaa rabbii Gaafa Nafxanyoota irratti tarkaanfi fudhachuu barbaades tasa osoo hin taane akka qopha'anii eegani dura ergaa itti dhaameetuma dhaqa. Fakkeenyaf guyyaa tokko Bulchaa aanaa Dagam yeroo sanaa kan ta'etti akka dhaquu ergaa itti dhaame. Guyyaa jedhame yoo ga'uu namichi waardiyyoota isaa qabatee meeshaa isaa hidhatee loltuuta isaa hidhachiisee dhufa Agarii eegutti ka'e. Osumaa eegaa jiru kadhataan uuffata baayyee moofa'e uuffatee kadhachaa deemu tokko mana bulchaa kanaatti goree kadhate. Hojjettooni isaa kadhataa kanaaf miidhan kennaniifii nyaachisan. Kadhatichis "aduun waan itti dhiittef bakkin ani deemu immoo bosona keessa darbeeti waan ta'eef shiftaan na reebaa akka gooftan keessan na bulchuuf naaf kadhadha" jedhen. Hojjettonnis goofta isaani kadhataniif yaa bulu, achi baaxii mana jala yaa ciisu jedhee hayyameefi kadhatichi bakka bultee argate. Sana booda dhufa Agarii eeguu itti fufan. Sa'aati beellamaa darbus Agariin dhufuu waan dideef abbaa angoo "suni duraanu erga hoomi tiskee na fuldura dhaabatee naan lolti" jechuu tuffii Agariif qabu mullisuun laphee ofii dhiittessee ta' ee. Yeroo kan kadhataa baaxii jala ciisu sun waan namni kun jechaa jiru hunda sirritti dhaga'a. Ergaa obsaan xiqqoo turee booda kadhatichi bakka ciisuu ka'ee shuggixii qanqalloo iitti kadhachaa ture sana keessaa baase gurraa bulchaa sana irratti qabee akka harka kennatu gaafate. Namichis naasudhan qawwee isaa lafa godhatee harkaa itti kennate. Edaa kadhaata bakka bultii gaafate sun Agarii Tulluuti. Sana booda Agarii namichas Wardiyyoota isaa walitti hidhee erga garafaa turee booda mana tokkotti galchee balbala itti cufuudhan meeshaa waraana isaani fi maallaqa fudhatee deemudhan waan ta'e sana akka bulchaa godinichaatti Fiichee deemudhan itti himu ajajee yoo himuu baate garuu yeroo biroo deebi'uudhan akka ajjeessu akkeekkachiise. Gochaan Agarii kun kan rifachiise fi baayyee aarse bulchaa aanaa kuyyuu yeroo sanii kan ture fitawurarii Muluu Asanuu anuu Agarii nan qaba jedhee dhaadachuudhan bulchaa godinichaatif waadaa galee, akka ittiin qabuuf qawwee Domoftorri Ameerikaa shan kennameefi. Qawween kunis ashkarootasaatii hiruun barbaacha Agariitiif Aanaalee Kuyyuu, Warra Jaarsoo, Giraar Jaarsso, Dagam, Hidhabuu Abootee fi Yaayyaa Gullallee lafa kanaa dura Agariin keessa socha'uun qabsoo gaggeessa ture keessa ka'an. Barbaachaa baayyina keessa naannoo lafa dhaloota Agarii kan taate bakka Leemman sillaasee jedhamuun beekkamtutti Agarii argatan itti marsan. Sana booda Agariin namoota ergmanii isa qabuu dhufan dura dhaabachuudhan injifannoo seenaan hin daganne galmeessisuu danda'ee jira. Namoota qabuu dhufan kaan isaani ajjeessee, kaan immoo madeesse, kanneen hafan immoo dheessanii gara dhufanitti akka deebi'aniif dirqisiise. Sanaa booda uummanni Salaalee gootummaa kana dingisiifachuudhan akka Muluu of fakkeessanii Agariidhaf sirba armaan gadii kana sirbaniif. Ana rabbitu na baasee Dabalee gurrarra yaasee Burruusee dheefatu baasee Qawwee awuraajjaa gachisiisee Itti dabaluudhanis akka armaan gaditti weeddisu: Yaa burruusee Ashkara koo yaa burruusee Ni lolla naan jettaniitoo Sintu rakkoorra na buusee Jechuudhan salphina Muluu sirbaan Agarsiisaa turan. Burruusee fi Dabaleen ashkaroota Muluu turan. Guyya tokko bakka Agarii jiru kan duurse hubate Asmaarin duraan Agarii wajjiin deemee faarsa ture qaama nageenyatti hime. Asmaariin kun kan Agarii ganeef namni bakka Agariin jiru hime lafa gaashaa lamaa fi qarshii kuma kudhan badhaasa akka argatu mootumman suni waan labseefi. Sana booda humni dafee qaqqabaa mana Agariin keessa jiru sanatti marsanii yemmuu Agarii bahuu ajjeesuu yookan immoo madeessani booji'uudhaf eeguu jalqaban. Humni waraana dafee qaqqabaa itti marsuu waan dhagayateef toftaa itti harkaa bahu barbaadee jalqabe. Sana booda qamisii dubartii kaawwatee, kophee durbaa godhatee, shaashii hidhatee durbaa bareeddu fakkaatee karuma balbalaati bahee deeme. Yeroo kana waranni iddoo qabatee eegaa jiru ilaale sanyoon isaa baate inni itti aanee dhufa jedhanii of eeggannoodhan eegutti ka'an. Agariin duubatti darbuudha jaallewwan qabsoo isaa wajjin bombii fi rasaasa itti roobsudhan loltoota baayyee ajjeesee kaan immoo madesse warri kaan immoo gara dhufanitti akka deebi'an godhe. Gama Agariitin jaallee qabsoo tokko qofatu wareegame. Sochiin Agarii jalqabe kun hirriiba kan dhoowwe mootummaan Hayila sillasee loltoota baayyina gara Salaalee naannoo Agariitti qabsoo hidhannoo gaggeessaa jiru sanatti bobbaasee, Agarii bakka jiru nutti himaa jechuu uummata daraaruu fi hidhuu itti cimsan. Baayyinni loltoota bobba'ee Sulultaa hanga qarre gohaatti kan lafa dhiphise ture. Yaa ta'u malee uummanni naannoo saniii namni tokkoyyuu Agarii dabarsanii kennuu irraa ofumaa dararaa fi gidiraa irra gahu fudhachuuf filatan. Qabsoon Agariin godhus Salaalee keessaa Aanaa ja'a jechuun Aanaa Dagam, Kuyyuu, Warra Jaarsoo, Hidhabuu Abootee, Giraar Jaarsoo fi Yaayya Gullallee yoo ta'u Shawaa dhihaa keessaa immoo Aanaa Meettati. Kanaaf Agarii eessa akka oolu fi bulu hin beekkamu har'aa bakka tokkotti yoo argame bariisaa immo iddoo biraatti Argama. Qabamuusaa Dhumarratti qabsoo hidhannoo kana gara kutaa Oromiyaa biraatti baballisuu fi iddoo jijjiirachuudhan umurii qabsichaa dheeressuuf yaadee gara dhiha Oromiyaa, Wallaggaatti bobba'ee. Gaafa gara Wallaggaatti deemuu Finfinnee naannoo Qacanee Madaniyalemi jedhamu bakka duraan itti boqotutti goruudhan jaallewwaan qabsoo isaatif gara magaalaa Naqamteetti deemuu isaa fi isaan illee akka isa hordoofuun garas deemaan xalayaa barreessef dubartii haadha manichatti kenneefii deemee. Xalayaa kana irraatti Hoteela keessa qubatulleen barreesse ture. Isumaa bakka sanii bahee qaamni nageenya mootummaa abbaa irree Agarii barbaachaf iddoo qacanee Madaniyalemi kana dhaquun mana Agarii boqotu sana seenuun haadha mana sana dirqisiisani bakka Agarii jiru gaafachuun xalayaaa sana dabarsitee akka kennitef seenaa isaa irraa hubanneera. Bakka Agariin boqotu kana kan hime immoo namuma dura Agarii wajjin Dirree Qabsoo galee booda maalaqqaan mootummaan sun bitate akka ta'ee qorannoo seenaa godhame irraa hubannee jirra. Erga xalayaa Agarii jallewwan isaati katabe sun harka diinatti kuftee booda Gurraandhala 8, bara 1962 tti Magaala Naqamtee hoteela keessa boqote keessatti gootichi Oromoo Agarii Tuulluu harkaa warra oftuultotaatti kufe. Sana booda gammachuudhan Agarii fudhatanii gara Salaalee geessanii magaala Fiicheetti hidhan. Sana booda uummanni qabamuun Agarii aarse sodaa tokko malee dirreetti bahanii Agariidhaf sirbuu jalqban. Fakkeenya gaafa qabamuu isaa dhaga'an: Yaa Hoolota oborii Hoolota Hamdee gugurraa sanii Shiboo irra maranii Harka Agarii ibiddo sanii jechuun dhaamsa dabarfachaa tura. Dhaamsi sirba armaan olii kanaa dhaamsa guddaadha. Hamdee Abarraa Nafxanyicha uummata Salaaleerraa lafa fudhatee biyyaa isaanirraa akka baqatan godhee yoo ta'u. Hoolota Hamdee jechuun immoo wardiyyoota Hamdee jala kaachudhan uummata isaani rakkisa jiran jechuu isaaniti. Agariin erga hidhame turtii ji'a tokkoo keessatti akka duuti itti murteeffamu godhan. Sana booda Eblaa guyyaa Wiixata bara 1962 magaala Ambisootti obboloota isaa Jimaa Tulluu fi Hirkoo Tulluu wajjiin bakka uummannii baayyinan jirutti fannisaani ajjeessan. Jimaa Tuulluu fi Hirkoo Tulluu obboleessa Agarii ta'uun qofa fannifamanii ajjeffaman. Duutii ijjoollee Tulluu kan baayyee aarse ummanni Oromoo Salaalee akka armaan gadii kanatti sirbaan gadda isaanii ibsachaa turan. Yaa haadha too yaa Tarrafuu Tokko du'ee lamat hafuu Lama du'ee tokkotti hafuu Sadi du'ee maalitti hafuu Agarii Tulluu seenaa qabsoo uummata Oromoo keessatti goota bara baraan kabaja fi jaalalaan yaadatamaa kan jiraatu fi sochiin sabboonummaa Oromoo innii godhee laphee ilmaan Oromoo keessa kan hin baanedha. Abdiisaa Aagaa Koloneel Abdiisaa Aagaa Oromiyaa, Wallagga kessatti dhalate. Abdiisan waraana Itoophiyaan Xaaliyaanii waliin geggessiteraati gootummaa guddaa agarsiisen ummata biratti beekkama. Seenaa Isaa Ijoollummaa fi Waraana Galuu Koloneel Abdiisaa Aagaa Oromiyaa Dhihaa,Wallagga Dhihaa,Najjotti bara1919 kessatti dhalate. Bara 1925tti mana barumsaa Abbaa Gabra-Maaram seenee afaan Amaariffaa dubbachuu, dubbisuu fi barreessuu barate. Bara 1927, mana barumsa misiyoonii Najjoo seenee Afaan Ingiliffaa barate. Yeroo umuriinsaa 12, Abbaan Abdiisaa obboleessa isaa ajjeessee mana hidhaa gale. Abdiisan kana ol iyyatee abbaasaa gadi lakkisiisuf gara Finfinnee yoo deemeyyuu, abbaansaa dhumaratti murtii du'aatin ajjeefame. Kanaan gaddee fi aaree, Abdiisan umurii 14tti Waraana Itoophiyaatti dabalame. Bara 1932, Akkaadaamii Waraanaa Hoolotaa seenee waraana barachuun ajaja-kudhanii ta'uun eebbifame. Yeroo waraanni Xaaliyaanii Itoophiyaa qabatu Abdiisanis waraana kanarrati loltuu ta'ee hirmaatee ture. Hiryootasaa wajjini diina Wallagga qabate buqqisuuf gara Wallaggaa deeme. Boodarras hiriyootasaa du'arraa hafan 30 wajjin booji'amee jalqaba Jimmatti hidhame. Hiriyootasaa wajjin ji'a tokko booda Jimmarraa gara Finfinneetti dabarfamanii ji'a lama hidhman. Ji'a lama boodas mana hidhaatii gadi lakkifaman. Bara 1936, Giraaziyaanitti boombin darbatamee waan madaayef, Abdiisaan namoota 42 wajjin qabamee karaa Mitsiwwaatin gara Moqaadishoo geeffamuun achitti hidhaman. Namoota Abdiisaa wajjin Hoolotatti baratan keessa nama 18 erga ajjeesanii booda, namoota 30 hafan Xaaliyaanii geessanii mana hidhaa kuusaa odola Sisilii keessatti aragamutti hidhame. Achitti Kapiteen Juuliyoo, goota Yugozilaavin wal bare. Mana hidhaattis Abdiisaa fi Kapiteen Juuliyoon michuu ta'an. Waliinis mana hidhaa keessaa badanii miliqan; isaan wajjin hidhamtoota 10 ol ta'an fudhatanii bahanii bosonalatti galan. Guyyaa muraasa booda mana hidhaa sanatti geggeessummaa Abdiisatiin alkan deebi'an; Abdiisaa Xaaliyaanonni hedduu soodaatu turan. Abdiisan eegdota mana hidhaa sanaa hudhee ajjeese. Itti aansun Juuliyoo wajjin uffata eegdota mana hidhaa sanaa fudhatanii uffatan. Meeshaa waraana eegdota sanaas qabatanii eegduu mana hidhaa sanaa fakkaachun karrarraa dhaabbachuu jalqaban. Abdiisaa fi Juuliyoon buufata sana keessa seenun hidhamtoota hunda gadi lakiisan, qondaaltota Xaaliyaanii buuftana sana keessa jiraniin wal waraananii meeshaa isaanii fi rasaasa saamanii, konkoolattota meeshaa waraanaa fe'an booji'anii gara bosonaatti deebi'an. Abdiisaanfaa haaluma kanaan loluun hidhamtoota baasuu, baankii, mana kuusaa mootummaa fi buufata kuusaa saamuu itti fufan. Kanaanis lakkoofsi garee isaa guddatee waraana ta'e. Mootummaan Faashistii Xaaliyaanis waraana isaanirratti bane. Gareen kunis Abdiisaa geggeessa isaa godhachun filatee sadarkaa meejerii isaaf keenne. Xaaliyaanonniis Abdiisaa baayyee sodaatu turan. Sodaa kantti fayyadamuun saamtonni Xaaliyaanii fuula isaanii gurraacha dibanii Abdiisaa fakkaachun baankii fi manneen namaa saamu jalqaban. Abdiisaanis jarreen hojii hamaa kanaan maqaa isaa xureessan kana qabee ajjeessa ture. Mootummaan Xaaliyaanii Abdiisaa qabuuf yaalii guddaa gochaa ture garu hin dandeenye. Kun ta'u didnaan, Abdiisaa aangoo guddaa sii kennina jechuun garee isaanitti akka dabalmu gochuuf yaalan. Abdiisan garuu kana hin fudhanne. Boodarra Waraannii Addunyaa Lammaffaan jalqabame. Humni Allaayidii Biriiten , USA, Firaansi , fi Raashiyaan meejer Abdiisaa, kaapiteen Juuliyoo fi garee isaanitiif beekkamti kennuun meeshaa waraanaa fi gargaarsa kan biraa dhiyeessufii jalqaban. Meejer Abdiisan waraana paartisaanotaa kan addunyaa kan Ameerikaanota, Faransaayota, Ingilishoota, fi Itoophiyaanota of keessaa qabu akka geeggeessuuf filatame. Kaapiteen Juuliyoon ammoo paartisaanota Yugosilaav akka geggeessuuf filatame. Haala kanaa paartisaanonni, duraan baayyen isaanii hidhamtoota kan turan, Xaaliyaanii dadhabsiisun kufaatii isaanitiif karaa banan. Meejer Abdiisan goota waraana Addunyaa lammaffaarratti magaalaa Room booji'edha. Warri Biriitenis Abdiisaa ajajaa Pooilisii Waraan Biriitish godhanii yoo filatan Jarmaanii akka waraanufis gar Jarmaniitti ergan. Achittis Naazii Jarmaniidhan magaalaa adda addaa keessatti loluun isaan mo'era. Dhumarrattis Barliin alaabaa Biriitishii fi Itoophiyaa fannifachuun seene gootummaa isaa addunyaatti agarsiiseera. Biyyatti Deebi'uu Dhuma waraana addunyaa lammaffaarratti, warri Biriitish , Kanaadaa fi Ameerikaa , aangoo guddaa akka isaaf kennan itti himuun akka loltuu isaanitti dabalamu gaafatan. Abdiisaan garuu gara biyyaa isaatti deebi'uu akka barbaadu itti imuun dide. Deebin warra Allaayidii waan arseef, yeroo Xaaliyaanin lolaa turetti biyya barbadeessite jechuun himannaa irratti banan. Warri Firaansi, Biriitishi, Ameerikaa fi amma tokko Raashiyaa, haala kanaan isa balaaleffatanii himannaa irratti banan. Akka carraa ta'ee, jeneraalli Biriitish kan duraan badhaasa Abdiisaaf kennee beeku tokko akka Abdiisan gadi lakkifamuuf tattaafachuun hidhaa isa gara adabbii qarshiitti jijjiirsise. Qarshii kanas Abdiisaa fi mootummaa Biriitishtu kaffaale, Abdiisanis gadi lakkifame. Gootichi Abdiisaa Aagaa dhumarratti gar biyyaatti deebi'e. Hayila Sillaasenis Abdiisa erga simatee booda gara Abbabaa Aragaayitti, Ministeera Ittisaa kan ture, ergee akka inni qacaramuuf ajaje. Abbabaa Aragaay fi gootonnii kan biroo baayyeen gootummaa Abdiisaa waan beekaniif aangoo nurraa fudhata jedhanii isa sodaatan. Kanarraa kan ka'e, Abdiisaa gara jeneraalaatti ol guddisuurra, Abbabaa Aragaay Abdiisaa gara Akkaadaamii Waraanaa Hoolotaatti akka waraana baratuuf erge. Erga ji'oota hedduu baratee booda akka liyuutenaantiitti eebbifame; kunis qondaaltota waraanaa kan Biriiten kan duraan Abdiisan Yuurooppitti ajajaa isaani ture baayyee naasie. Abdiisaan waraa Itoophiyaa keessatti baayyee hacuuccame. Waraan Itoophiyaa fi Somaaliyaa irratti akka loluuf, Abdiisaan gara Ogaadenitti ergame. Achirratti gootumma fi ogummaa waraanaa guddaa yoo agarsiisus, sadarkaan isaa waggaa dheeradhaaf kaapiteen bira ol hin dabarre ture. Boodaraa erga kaapiteen Juuliyoo fi Maarshaal Tiitoo dhimma kana H/silaasetti beeksisaanii booda, Abdiisaan gara sadarkaa koloneelitti ol guddate; eegduu mootis ta'e. Koloneel Abdiisaa Aagaa, warraaqsaa Itoophiyaa kan bara 1974 booddee waggaa muraasan booda du'e. Alamuu Qixxeessaa Koloneel Alamuu Qixxeessaa (Bitooteessa 5, bara 1907 - Mudde 09, 2001) loltuu waraanaa fi qabsaawa mirga Oromooti. Koloneel Almuun dargaggummaa isarraa eegalee hanga gaafa boqotouutti umani Oromoon gabrummaa jalaa ba'ee abbaa biyyasaa akka ta'u murannoodhan nama hojjataa turedha. Dhalootasaa Kabajamaa Koloneel Alamuu Qixxeessaa abbaasaanii obbo Qixxeessaa Yaadatee fi haadhasaanii addee Haayyuu Roobiirraa Bitooteessa 5, bara 1907 waltajjii Oromiyaa anaa Jalduu ganda Goojjoo keessatti dhalatan. Koloneel Alamuun bakki isaan itti dhalatanii guddatan magalaa Jalduu fi nannoo sana manni baruumsa ammayyaa waan hin jirreef, mana barnoota amantii (qeesii) seenanii barataniiru. Abbansaanii obbo Qixxeessaan, ilmisaanii akka isaanii baratu waan barbadaniif gara Finfinnetti eerganii akka raayyaa waraanaa biyyattii keessatti qaxaramu godhan. Koloneel Alamuun yeroo sanatti raayyaa waranaa Eegduu Mootichaa (Imperial Bodyguard) jedhamee beekamu keessatti qaxaramanii hojjataa osoo jranii gama tokoon ammoo barnoota ammayyaa fi afaan Faaransaayii barachuu eegalan. Xaaliyaaniin Loluu Mootummaa sirna goonfoo keessatti qaxaramee osoo hin bubbuliin aangoo ajajaa shantamaa gonfate. Kana keessatti, gara Waraana Maa'icaw akka duulan godhaman. Waraana Maa'icaw kan Xaaliyaanii waliin godhame kanarratti, Koloneel Alamuun luka isaanii rukutamanii gara biyya dhaloota isannii gara Jalduutti galan. Jalduutti galanii maatii isaanii waliin osoo jiraataa jiranii, biyyattiin Warana Xaaliyanitiin weeraramte. Koloneel Alamuun jagnummaa fi gotummaa uumamaan qabaniin waraana Xaaliyanii kan isa meeshaa ammayyaa hiidhate, diinni adii fi gurracha hinqabu jechudhan waraana Xaaliyaanii qabsoo hidhannootiin falmuutti qajeelan. Lolaa osoo jiranii bara sana dhibee qorichi hin argaminneef kan ummata hedduu fixaa ture dhibee "tasiboo" jedhamee beekamun qabaman. Koloneel Alamuun dhibee kana irraa akka caarraa ta'ee fayyanillee, abbaan isaa obbo Qiixxeessaa yadatee fi haatiisaa addee Haayyuu Roobii dhibee kanarraa fayyuu hindandeenye. Lamaan isaaniyyuu guyyaa tokkotti ijoollee isaanii koophaatti dhiisanii adunyaa kanarraa darban. Guyyaa tokkotti haadha fi abbaa isaanii kan dhaban Koloneel Alamuun, gaddi dachaa dachaadhaan irratti fe'ame. Obboleewwaniif maatii isaanii hunda jiraachisuun dirqamni kan isaanii ta'e. Haala kanan maatii jirachiisaa osoo jiranii gotoota Jalduu kan Xaaliyaniin lolaa jiran waliin walitti dabalamanii lolaa osoo jiranii harka warana Xaaliyaanitti kufan. Waranni Xaaliyaanii, Koloneel Alamuu Qixxeessaa irratti murtii du'aa murteesse. Koloneel Alamuun guyyaa ajjeefamuu isaanii osoo eeggachaa jiranii, Xaaliyaniin gama tokkoon Jalduu keessatti Warana Xaalyanii barbadeessaa kan turan gotoota Oromoo kan Dirribsaa Faayyisaa Nagarootiin hoggnamuun akka harka isaanii keennatan kadhachaa waan turaniif, gonni Oromoo Dirribsaa Faayyisaa Xalyanidhaan "nama kiyya qabdanii kan isin harka jiru, Alamuu Qixxeessaa gadi-lakkiftan malee harka kiyya hin kennu" jedhe. Xaalyaniin Gotoota Oromoo Dirribsaa Fayyisaatiin hogganaman of harkatti galfachuuf jecha, Alamuu Qixxeessaa kan duuti itti murtaawe, mana hidhaa isaanii keessaa basanii gadi dhiisan. Koloneel Alamuun akkuma mana hidhaatii hikkamaniin, waraana Diribsaa Fayyisaatiin hogganamutti dabalame. Gootni Oromoo Dirribsaa Faayyisaa Alamuu Qixxeessaa erga mana hidhaatii hiiksifateen booda, gootota bara sana naannoo Jalduutti argaman, kan akka Xanqeessaa Keelloo, Mi'eessaa Jombaa, Niigisaa Faajjii, Dinqaa Urgoo fi kanneen biroo waliin warana Mosoloonii kan Jalduu keessa qubatee jiru irratti lola banuudhaan hanga dhumaatti lolaa turaniiru. Erga Xaaliyaanin biyyaa baatee booda, H/Sillaaseen gara aangoo isaatti deebi'e. Gotonni Oromoo waggaa shan guutuu Xaalyaniin falmaa turan kan akka Kabbaddaa Buzunaash fa'aa aangootti deebi'uu H/Silasee mormaa akka turan keessa beektonni ni dubbatu. Koloneel Alamuun akkuma mootummaan sirni gonfoo dhaabbateen mana barnoota Akkaadaamii Waraanaa Hoolotaa seenaanii barataniiru. Bara 1944, gara kaaba Itoophiyaa Ambaalagee bakka jedhamutti akka duulan ajajamanii rasaasaan rukutamaniiru. Koloneel Alamuun Akkadamii Waraanaa Hoolotattii barsiisaa ta'anii waggoota lamaa oliif hojjataniiru. Koloneel Alamuun Bulichiinsa Mootummaa H/Silasee keessatti sadarkaa gadiirraa egalee hanga Sadarkaa oliitti hojjataniiru. Hojii isaanii kana keessatti, Mootumman sirna gita-bittoota Habashootaa ilaalchi Oromoo fi lammii Oromotii qaban akka gaaritti hubataniiru. Koloneel Alamuun Oromoo ta'uu isaanii irraa kan ka'een, bulchiinsa mana waraana biyyatti keessatti isaanifi Oromoota raayyaa ittisa biyyattii keessa jiran irratti, kan raawwatamaa ture haala qabatamaadhaan argaa turaniiru. Waldaa Maccaa fi Tuulamaa Qabsoo uummata Oromootiif daandii kan saaqe tokkoo fi inni guddaan hundeeffama Maaccaa fi Tuulamaati. Maaccaa fi Tuulamni mootummaa sirna nafxanyootaatiin gaggeefamu keessatti, ummata Oromoo gabrummaa jalaa basuuf wareegama barbachiisu kaffaleera. Rakkoo uummanni Oromoo qabu, amma tokko irraa saliphisuuf, misooma maqaa godhatee kan dhaabbate kana keessatti, Koloneel Alamuun jalqaba irraa eegalanii hanga gaafa addunyaa kanarraa darbaniitti, pirezidaantii waldaa kanaa ta'anii halkani fi guyyaa hojjachaa turan. Koloneel Alamuun, barreessaa Waldaa kanaa kan turan Hayilamaaraam Gammadaa waliin ta'udhaan Oromoonni bebeekkamoo ta'an akka waldaa kana keessatti miseensa ta'an cimsanii hojjachaa turan. Isaan keessaa Jeeneeraal Abbabaa Gammadaa, Jeneraal Tolaa Badhaadhee, Jeeneeraal Jaagamaa keelloo, Dajjazmaach Dani'eel Abbabaa, Kabbadaa Buzunaash fi kan biroo miseensa gochuun yeroo itti hin fudhanne. Akkeekni Waldaa Maaccaa fi Tulamaa beekumsaa fi qabeenya qaban wareeganii uummata Oromoo dukkana keessa jiru kana keessaa gara ifaatti baasuu waan ta'eef, kan lafa qabu lafa isaa kennee, akka manni baruumsaa irratti banamu waan waliigalameef jalqaba duraatiif gochaan kun Koloneel Alamuu Qixeesatiin hojii irra ooleera. Haaluma kanaan Koloneel Alamuun, bakka dhaloota isanii nannoo Jalduu manni barumsaa tokkollee waan hin jirreef ijoolleen aanaa Jalduu akka barnoota ammayyaa argattee ija banattuuf lafa magalaa Jalduu qabanirraa kaare meetira 10,000 ol eebbisanii ummata Jalduuf keennudhan manni barumsaa kutaa 1-6 itti bananiiru. Haluma kanaan, Kabbadaa Buzunash Misooma Ada'aa Bargaa fi Goroo Makootti kaare meetira 20,000 yoo kennan miseensonnii fi hoggantoonni Waldaa Maaccaa fi Tulamaa duursanii qabeenya fi humna isaanii waakkii tokko malee wareeganiiru. Waldan Maaccaaf Tulamaa hogganummaa Koloneel Alamuu Qixxeessaa jalatti, yeroo gababaa keessatti ummata Oromoo yoo gaammachiisu, H/Sillaasee fi kanneen isaan marsanii jiran mara ,yaaddoo keessa isaan galcheera. Waldaan Maaccaa fi Tuulamaa xiyyeeffannan isaa inni guddaan, uummata Oromoo barisiisuu irratti waan ta'eef, uummanni Oromoo ammoo yoo of bare akka isaan harkaa ba'u waan beekaniif, adeemsa waldaa kanaa gabaabsuu akka qaban murteeffatan. Keessattuu Waldaan kun of keeessatti hammatee kan qabu hoggantoota waranaa, hojjatoota mootummaa, barattoota fi qotee bultoota Oromoo akkasums kan akka Saba Oromoo cunquursaa habashootaa jala jiran Sidaamaa, Walaayittaa, fi kkf waliin ta'uun hedduu isaan yaddeeseera. Mootummaan Jibbamuu Isaanii Koloneel Alamuu Qiixxeessaa H/Silasee biratti ija hamadhan ilaallamaa turan. Sababiinsaas yeroo Oromoonni Raayyaa hacuuccaarraa kan ka'e fincilanii lola jalqaban "waraanni meeshaa ammayaa hidhate ittiduuluu hinqabu, kun biyyaa keessaa waan ta'eef kan biyyaa keessaa poolisii ta'uu qaba" waan jedhaniif, Mootummaa H/Silasee biratti waamamanii diniin cimaan eerga keennameefiin booda, guddinni karaa seeraa mana waraanatiin keennamuu malu hunda hanga Waggaa 5tti akka hinkennamneef godhamanii, bakka duraan ramadamanii hojjachaa turaanirraa gara biraatti akka jijiraman godhamani. Gara biroon ammoo haala Waldaa Maaccaa fi Tulamaatin walqabateen H/Silaseen hogganoota Waldaa kanaa Jeneeral Taddasaa Birruu fi Jaarsolii beebekamoo Arsii waliin H/Silasee biratti yeroo dhiyaatan Koloneel Alamuu Qiixxeessaa sodaa tokko malee "H/Silaseedham ati maa Oromummaan nu yakkitaa? ati Oromoo miti?" yeroo jedhaniin, H/Silaseen "isa eenyutu nutti himi siin jedhe" jedheen jedhama. Koloneel Alamuun ilma angafaa Abarraa Alamuu jedhamu kan Ajajaa dhibbaa ta'e qabu ture. Abarraan ajajaa dhibbaa ta'ee Asmaratti ramadamee hojjataa osoo jiru, akka caarraa ta'ee bara lola Jeeneeraal Mangistuu Niwaay Finfinnee yeroo dhufu lola kan afaan bu'e. Abarraan lola kana irratti gara Mootummaa H/Silasee goree lolaa osoo jiruu warana Garmameefaatin ajjeefame. Koloneel Alamuun ilmi isaanii lola isaaf hin malle kanarratti du'uusaan bayyee akka gaddan keessa bekitoonni nidubatu. Dhimma Waldaa Maccaatiin yakkamanii yeroo Kaabinoota H/Silasee duratti dhiyaatan, lolarratti yeroo lama rukutamanii waan turaniif "luuka koo yeroo lama isiniif keennera! Ilma koo Abbarraa isiniif kenneera akka lammii Oromoottii ijaaramnee biyya keenya keessatti misooma, guddisuun maaf yakka isiin biratti ta'e?" jechuun gaaffii deebii hinarganne hoggantoota Mootummaa H/Silasee tii dhiyeesaniiru. Ilmi isaanii Abbarraan Mootummaa H/Sillaaseef du'uusaan hedduu akka gaddaan bekitonni ni dubbatu. Hata'uu garuu hogganummaa isanitiin kan dhalate waldan Maccaa fi Tuulamaa akka dhabamee badu, kaabinoota H/Silaseetiin hoggantoonni waldaa kanaa, sobaan yakkanii adabbiin adda addaa yeroo irratti murtawu, Koloneel Alamuu irratti murtiin adda addaa sadii (3) irratti murtaaweera: Hidhaa cimaa waggaa 10, maqaan isaanii koloneelummaan akka irraa mulqamu fi yeroo mana hidhaatii hiikaman mirgi eenyummaa akka waggoota shaniif irraa mulqamu kan jedhu ture. Koloneel Alamuun akka uummani Oromoo isaan arguu ykn gaafachuu hin dandeenyeef faggeessanii Gondoor magalaa Dabra Taaboritti akka hidhaman godhaman. Yeroo mootummaan H/Silasee kufu, hoggantooni waldaa kanaa hundu mana hiidhati hiikkaman. ABO Deeggaruu Isaanii Erga mana hiidhatii hikkamanis uummani Oromoo akka blisummaa isaa gonfatee abba biyyaa isaa ta'u, bakkoota adda addatti aanaalewwan fi kutaalewwan Oromiyaa keessa naannawanii keessattuu bara 1991/1992 barsiisaa turaniiru. Ibsa isaan waajiraa ABO yeroo sana Gullallee jiru dabalatee keennaa turan mootummaa wayyaanee biratti isaan balaleefachiisullee sodaa tokko malee uummata kanaaf of keennanii hojjataa turaniiru. Bara 1992 keessa, hogganaan wayyaanee Mallas Zeenaawwii bakka jirutti wamamanii osoo waliga'iirra jiranii bakka bu'aa OPDO yeroo sanaa kan ture Kumaa Dammaksaa, "uummata Oromoo kan diigu kan akka keessanii kana" yeroo jedhaniin Sodaa kan hin beekne Alamuu Qiixxeessaa "Yeroon ani mirga Oromooti falmuu jalqabu ati hudduu kee hinxaraganne" jedhanii waliga'ii sanarratti kumaa salphisanii akka gadi teesisaan namoonni walga'ii sanarratti argaman ni dubbatu. Koloneel Alamuu bara jireenya isanii yeroo hedduu mana isanii dhaqee waliin dubbachuu carraa argadheera. Abbaa kiyya waliin nannoo tokkotti waan waliin guddataniif walitti dhufeenya qabu. Akkuma ABOn Mootummaa Ce'uumsa keessaa ba'een ijoollee Oromoo rakkoon irra ga'ee hunda gargaraa turan. Anaafis gargarsa nagodhaniiru. Yeroo sana waan lama isani irraa dhaga'eera. Yeroo sana waan lama isani irraa dhaga'eera. Oromon tokko ta'u malee, mirga isaa argachuu akka hin dandeenye, dhaabbilleewwan Oromoo blisummaa Oromootiif falman akka tokkoo ta'an irratti hedduu dhamaaniiru. Bakka deeman hundatti, Oromoon osoo lagaafi Amanitidhan wal-hinqodiin harka walqabatee ka'u malee, rakkoo amma jiru keessaa ba'uu akk hin dndeenye hubachiisaa akka turan bara jireenya isanii dubbii isaan godhaa turan Videoo ilaluun ga'adha. Bara 1994 dhabbilee blisummaa Oromoof qabsa'an lameen walitti fiduuf hedduu akka yalaa turan afaan isaanii irraa dhagaeera. Keeniyaa Nairobii keessattii ABO fi IFLO walitti fiduuf beellama qabatanii yeroo isaan Oromiyaa irraa Naa iroobitti argaman, Gara ABO tiin Galaasaa Diilboo yeroo argaman, karaa IFLO amoo bakka bu'an Jaarraa argamaniiru. Hayya dureen ABO yeroo sanaa Galasaa Diilboo eerga Jaarraan hin argaminne, anis bakka bu'aa waliin hin dubadhu! jedhanii akka dhiisan na hubachisaniiru. Waa'ee Qabsoo Baalee ti. wa'een Qabsoo Balee yeroo ka'u namonni hedduun osoo hin beekiin ykn osoo beekanii, Qabsoo sana kan dhaamse J/ Jaagamaa Keelloo akka ta'eetti himu. Jaagamaa Keelloo Qabsoo diddaa garbummaa Baalee akka hin dhamisine irraa hubadheera. Bara 1991/1992 yeroo ABOn Mootummaa Ce'uumsa Ithiopiya keessa jiru, waajjiroonni ABO bakka adda addatti yeroo banaman, hoggantonni ABO fi Koloneel Alamuu bakka hedduu deemanii ummata isaniif ibsa kennaa turaniiru. Baatii Onkoloolessa bara 1991 waajjirrii ABO Yeroo Jalduutti banamu, Koloneel Alamuu fi namoonni bebbeekkamoon ABO fi bakkoota biroo irraa argamaniiru. Waliga'ii kana nama qindeesse keessaa nama tokko waanan ta'eef Ummani Anaa Jalduu, Ginddabaratii fi Meettaa Roobii hedduminan akka argaman irratti hojjatameera. Guyyaa seenaa qabeessa kana irratti kan argaman Kloneel Alamuu Qiixxeessaa, Obboo Damisee Kabbadaa (ABOrraa), Girmaa W/Giyoorgis Sooddoo Jiddaa bakka bu'dhan (Preezadantii), Jeneraal Jaagamaa Keelloo fi kanneen birooti. Jaagamaa Keelloo bara Xaalyaanii nannoo sanatti lolaa waan turaniif Ummata anaa Jalduu biratti maqaa guddaa qabu. Ummani Jalduu, Alamuu Qixxeessa fi Jaagamaa Keelloo maqadhan malee, arganii waan hinbeekinneef isaan argudhaaf Oromoni dhufan heddudha. Bakki walga'iin kun itti qophaa'e mana baruumsa Jalduu keessatti yoo ta'u, mana baruumsaa kana yeroo Waldaa-Walgargaarsa Maaccaaf Tulamaa hundeessan, jalqaba duraatiif, lafa qaban keennanii kan Ummata Jalduuf ijaarsiisanii, Oromoota nannoo biroof fakkii goddaa kan ta'aniidha. Boqochuusaanii Koloneel Alamuun Fulbaana 9, 2001tti lubbunsaani dabarte. Reeffi koloneel Alamuu iddoo dhalootasaanii magaala Jalduutti bakka ummanni isaan jaalattu hedduun argametti awwaallame. Qabsoo isaan mirga Oromootif godhan seenan yoomiyyuu kan hindaganne dha. Abubakar Muussaa Abubakar Muussaa waloo, gaazzexeessaa fi qindeessaa yoo ta'u umuriisaa guutuu mirga ummata Oromoof qabsaawun dabarse. Abubakar Muussaa walaloo sirbaa weellistoota hedduudhaf kenneera. Seena Duuba Abubakar Muussaa bara 1940n keessa Harargee nannoo Oborraa Leelee Gabaa, ganda Alii Arbatti dhalate. Abubakar Muussaa artistoota Oromoo walitti qabuun namoota Hawwisoo Afran Qalloo ijaaran keessa isa tokko. Hawwisoon Afran Qalloo akka jajjabaatuf yaalii guddaa godhe. Walaloo babbareedaa ta'an barreessun, miseensota cimsuu fi qindeessun Hawwisoo Afran Qalloo waggaa torbaaf tajaajile. Abubakar Muussaa walaloo Afaan Oromoo barreessee weellistoota baayyef keennaa ture; kanaanis muuziqaan Oromoo akka dagaagu taasise. Walaloowwan inni barreesse keessa tokko kan yaadannoo Hundeef (Ahimad Taqii) barreeffamee fi kan Alii Birraa sirbe kana kaasun nidanda'ama: Yaa Hundee bareedaa Yaa fiinxee miidhagaa Azaala jannataa Mayra bishaan lagaa Walaloowwan sirbaa Abubakar Muussaa weellistoonni hedduun kan sirban yoo ta'u kana keessaa muraasa kaasuf Alii Birraa fi Abdii Buuh kaasun nidanda'ama. Walaloowwan Alii sirbee fi ummatta biratti baayyee jaalatamaa ta'an keessaa: Kobaa koo na dhiiftee ati deemuf kaanan Dubbachuun dadhabee ati naan dubbannaan Sin barbaada hogguu gadi hinteenye takkaa Baallama naa qabi essatin si argaa Hinyaadini hinyaadini yaadni namaan badaa Maal akkana yaaddaa Amma lelee lelee Walaloosaa kan biraa beekkamaan tokkoo fi kan Wagaayoo Nigaatu sirbe: Hammaarressi hincabuu numa micciirramaa Garaan ilma namaa torba jijjiirramaa Erga mootummaan Hawwisoo Afran Qalloo dhorkee booda, Abubakar Muussaa Raadiyoo Hararitti mindeeffamee hojjachuu jalqabe. Raadiyoo Hararitii, namoota akka Shawaaluul Mangistuu, Abdii Qophee (Abdii Muhammad), Muhammad Qophee(Muhammad Ahmad) faa wajjin sagantaa Afaan Oromoorratti mindeeffamee hojjachaa ture. Adoolessa 12, 1969 (ALH), Abubakar Muussaa yeroo inni oduu dubbisee buufata raadiyootii ba'u, hidhattoonni Dargii karaarratti eeganii itti dhukaasanii ajjeesan. Namoota reeffa isaa kaasuf dhufan akka hinkaafne dhorkanii reeffi isaa ala san bule. Waan nama gaddisiisu, alkan san reeffasaa waraabessi nyaachaa bule. Ganama san lafee miilaa, mataa fi harka qofa arganii awwaalan. Waaduraa Ummata koo! Maaloo waan keessan narraa fudhadhaa! Guduunfaa tana hiikaa!Isintu waliin jedhaan dhagayee isiniin jedhe! waan keessan tokko tokkoon isinirraa fuudhee baay’isee deebisuu koof imaanaa Oromoo naaf laadhaa! Akkuman “Siifan” isiniin jedhe “Siifan” waliin jedhaa! Anaanis! SIIFAN ... Akka ati of dhabdee Anaan maqaa dhaabde, akka ati biyyee uffattee, ati dhagaa cufattee Qarsaa boraafatte: siifan yaa cabu, Siifan of haadhabu an biyyoo uffaadhee an dhagaa cufadhee qarsaa boraafadhee ! Yaa ilma aayyaa... Ati gootni kuni, kan michuun rasaasaa, Namni akka keetii qooda du’u tasa Siifan kakadha qumbii ciniinetoo Siifan gaara kaadha barii finiinetoo Tasa na geeddartee du’a kee du’uudhaa Siifan waanfaleessa bakka kee bu’uudhaa! Yaa ilma aayyaa... Natti hoo’uu hin didne manni koo anasii Naa fudhachuu hin didnee keessi koo kanasii, mana hoo’isanii ta’uu abbaa maatii gorba horsiisanii ta’uu abbaa waatii Siifan bahe malee ijji diida laaltee gaaraan na boora’ee ,onneen too na aartee Yaa ilma aayyaa... Wannin nyaadhus jiraa, akkittan nyaadhusii Karaan kaadhus jiraa,akkittan kaadhusii ! Yoon wanna san nyaadhee,foon kee natti ta’eet yoon karaa san kaadhee mudoon natti ba’eet Nyaachurraa of qusadhe, garaan koo beela’e Miilli koo adabate daandin sun seela’e Odoon qabuu dhabaa odoon beekuu dabaa Siifan jedhamaamii kinoo amma ammaatti Dhaqee galuu dhabee maqaan himamaatii ! Yaa ilma aayyaa... Siifan akka osolee holqa dhagaatti galee, Akka canoo lagaa baala nyaadhee bulee, Akka jawwee gannaa biyyoo arraabe malee... Siifan akka gommaa hagabee, Akka weennii inaaffaan qabee, Ijji daggala na laalte Qalbiin dukkana kajeelte Miilli gammoojjiin qajeelte ! Yaa ilma aayyaa... Siifan’ Aduun yaa waaddu,aduun na waaddee Siifan’gaadduun yaa gaadduu, gaadduun na gaaddee, Ana maqaan yaa baduu,maqaan na badee Aduun maaf si guba!yakka maaliif sigaadu! maqaan maaf sibada ya koodee! Ati muufattee qoodan ijaan argu, Ati rakkattee yoo halagaan saggu, gaafas callaan badee yoo aramaan margu... Sidura na haa oolchu yaa ilma aayyaa! Isaafis waadaa gale siifan waadaa kakaa Saba koo hin nyaadhu jedhe, soba dhugaan makaa! Sobeetoo abaaree, abaaree ajjeesaa, Achumaan kakadhee, kakadheetoo kaasaa, Itti buufee sobee dhugaa fafakkeessaa Siifan si’jjeesse hin jedhu hin fakkeessu tasa! Yaa ilma aayyaa... Kakuun kee cubbuu takaallaa natti ta’ee, Abaarreen kee booqaa addatti naba’ee Eebbi kee na goobsaa,gooba natti fe’ee Yoo kakattu yoosuu akkan sii dhabamu Yoo abaartus yoosuu akkan sii qabamu Eebbisteetoo yoosuu akka sii himamu! Siifan jiraan du’a jireenyan dhbama Siifan taa’ee yaada yaaddodhaan qabama! Yaa ilma aayyaa... Na amani na dhgayi; ammallee na amani Wannin godhu wannin ta’u, hunduu Siifani! Dhugaa Gadaa Oromoo, dhugaa Caffee tumaa, Kan badesoo nu’i, kan balleessesoo numaa! Dhugaa uumaa ganamaa, dhugaa ruuda Walaabuu, Harki lamaan kan waliitii,waliin ala eenyu qabu! Dhugaa seera maan guddoo, dhugaa kallacha araaraa, Dhugaa caaccuu kallachaa , dhugaa alangee seeraa! Kontoma koo dhuma koo, siin calqabeen siin fixaa, Saba koo dhiiga koo siin baheen siin lixaa! Amma ati argitutti waan hamoommattee jirtu, Amma ati goonfattutti waan teechetoo murtu, Waadaan waadadha foon koo manatti hin deebtu! Gateettiin koo hin dadhabu , mudhiin hin seela’u Foon koo namoo’atee yaadni koo hin naanna’u! Siifan manaa bahee waa fiduuf waa kufuu, Yookaa fidee dhufuu yookis kufee hafuu Gedduu kanatti dabni waa uummamtee, Foon koo na moo’udhaaf lubbuun na cubbamtee, yoon jalladha ta’e beekaa irraa goree, Ekeraan gootota kee lafeen ta’ee qoree Irree na haa waraanu akka isa moree! Yookaas: Siifan manaa bahee akkan sumaa du’u Ayyaanni Oromoo ana faana yaa bu’u Kanaafis seenaan dhugaa kaa’ee, Risaan ragaa yaa ba’u! Yaa ilma aayyaa... GATAA LAKKUU Jagni tokko du'eet,gataa isaa baanetoo Waalam gannee galle ;waan du'aa taanetoo. Gaafa gataa isaa dirreeti baasanii Seenaa jabduu isaa biyyatti kaasanii Dhiiraa dhalaan gadde,imimmaan gadyaa'aa Gartokkeen maqa kaan maqaa isaatiif boo'aa. Inni du'eet du'aa isaa baatanii, Xilahuun Gassasaa maqaa isaa hatanii! (yaadannoon isaa maqaa Xilahuun Gassasaa WaldaMikaa'eel Za Biheera Bulgaa jedhameef YOOM?! Waaqa kadhate malee muka jala taa’ee Rabbii saat waame malee tulluutti ol ba’ee Eessatti Oromoon muka Waaqa godhe? Kan san baatu yaa rakkatuu amantaadha jedhee! BILISUMMAA AFRIKAA Ol gora’saa oolanii Olguuraa galanii; Garanni kan garaa, Gamni sun kan baraa, Faallaa godhee uumee, Irraa jalaan tumee, Yeroo dukkana Afrikaa Bariidha Ameerikaa. Dukkanni kun dheeroo, Duukaa buune dhiiroo. Bar tokko lafaa kaanee, Akka gootaa taanee, Qabsoo dukkanatti, Isa hin bariine kanatti, Qawwee eeboo baannee Daggalatti banne! Achii,Bilisummaa Afrikaa: Tokkorraa bilisa baanee Tokkichaaf bilisa taane! MURTII Mootin gaafa dhufee bitaa mirga laalu Murtii hundaa laateet hiree hireen galu Gaaf dabni mul'ate,kan qabut qabama Guyyaa gaaf lakkaawwii kan dhabet dhabamaa! HARMEE Si’iif ta’a jedhee irraan olee kaadhee; Si’iif darba jedhee dafqa koo fixadhee; Boruuf ta’a jedhee garaa koo hidhadhee; Dadhabnaan dhaabbadhee si laaluu calqabee, Ka’eetan si nyaadha sii nyaachuu dadhabee. BAREEDA Ajab bara ammaa miidhagni gadiin caalee Koomee koo-meen jedhe gara miilaa laalee! HUMNASAA Hin yaadda'in harmee,ilma kee hin dhabduu Yookan olii malee, namni gadii hin qabduu! BAGA HIIKEE Udaan faadhaf malee, baga hiikeen silaa Fincaan faadhaaf malee, baga hiikeen silaa Odoo akka deemsaa, kan isaantu caalaa Qaama keessa hulluuqee, warra goda gahu Karaa hi’dogoggoriin, qaawwa qaaman bahu Kan ilmoo salphaadhaa, yoom hammana gahaa Daa’imni deebi’eet, karaa seene bahaa! HAQA KANNIISAA Maaf jaju kanniisa? Waliin lagdi malee, Walitti hagdi malee Kan biraa maal goote? Maal uuman akkaanaa! olaanaan ejjeteet gad aanaan hojjeteet mootii harma hootee Nu'uu nu sobdeerti, sagal muka kortee sagal qaawwa urtee yoo ilillii suuftu; Nuttuu fakkaatera; yoo tuutan bobbaatu yoo nyaaran gad baatu gaafa damma buuftu! Edaa ishiin yarii ! kaan yaabdeet, kaan hammattee mugdii Kaan hagdeet, kaan fincooftee dhugdii Waraabessuu kan garaa jaalatu Yoom akka kanniisaa, waa hageetoo hin nyaatuu! GADHEE MITI ! Gadhee nu se’anii yoo callifnee laalluu, Guyyaan keenyaa mitii, dandeenyee hin utaalluu. Lugna nu hin se’inaa gadheen yoo gadooduu Kormi biyyaa bahe silas hin barooduu! MUCUCOO Mucucoo taphannaa lamaa sadi taanee Dabareedhan kufnaa hunduu mucucaannee Dandamannee kaanan martuu jajjabaannee Erga takkaa kufne birriirra ejjennee! BADAA! Du’i hin du’iin hin jennuu, gadhee garaa fincaanii Badi hin badiin hin jennuu, gowwaa garaa udaanii Ni nyaattu malee hin yaaddan; isin diinni midhaanii Haati isin deesse Yoom bakka geesse! Ishiin hin du’inii hin badinii lafaa Takkaa goota deessee bakka gahuut hafaa. HIN AJJEESIN Qarallee qabaadhuu waan akka magaazii, Dhaqaa gala nyaadhuu Garaallee jabaadhuu Akka fira naachaa Imimmaan buusatii Ilkaan keetin nyaachaa, Fiigicha dandeenyan Yoo dhaqqabuuf taate Kaadhutii dhaqqabi! Dabaa nama keetii Dabus silaa keetii Hin ajjeesin qabi! MOROMAA ‘Afachu! yoon funyaan kee qaawwa aarri keessa bahu,sonba kee bobeessaa cilee,tiruu kee warshaa alkoolii gochuu baadhe---!’naan jedhe otoon ani waan inni ta’ellee hin beekin.Nan wareere;maal taate hin jenneen; aaruu isaa beekera.Akkana naan jedhaa dhiisetoo guyyaa takkallee daba ni yaada jedhee yaadee hin beeku.Garuu obsan dhabe.Akkamittan odoo waan inni ta’ellee hin gaafatin callisa?yoon cal jedheen ammoo na tuffateeti jedheet waan biraa natti fida jedheen sodaadhe. Anis xiqqoo aaruu kajeelera.Maaal taate jedhuun moo maal dhabde jedhuun laata jedheen ofiin mari’adhe.Maal taatee wayyuu hin didu jedheen murteessee kaa’ee maal taate jechuutti dogongoree: ‘Maal dhabdeet---!?’jedheen ‘Maalin argadhe---!’naan jedhe.Ammas irra deebi’een wareere.Garuu ergan dogongoree jedhee booda gaaffiin koo sun sirrii natti fakkaate.Dhugaayyuu maal dhabeeti jedheen of gaafadhe.Sanumaanin gaaffuma san itti deebise.‘Maalin argadhe ?maal faa naaf fidde?akka namaa nama si taasise;bakka namaatin si ga’e;dadhabee asitti na boqachiisi, asitti na buusi siin jedhee hin beeku.Amma garuu sis ofis dadhabeera!na aarsuu malee didde---!’hin ficcisiifne. Dafee waan barbaadu qofa akka natti himun afaanitti qabe. ‘Mee maaluma barbaadde gabaabumatti’n jedheen. Garaan isaa waan gubate fakkaata. ‘Ati amma waanan barbaadu wallaltetii!?waan hiriyaan kee qabu qabdaa!?waan uuman namaa argatu argattee ?lubbuun kee fuulduratti maalitti deemti---?’ Reefu wanti inni jedhu hundi bitaa na gale;wanti inni ka’eef hundi na jalaa dhokate.Ibsaa ibseen callisee baaxii baxii ilaaluu jalqabe.Ko’ummaan natti dhagahame,keessi koo sodaate. ‘Maaloo natti himimee na hin raakinii!’jedheen kadhadhe ‘Sittan hima akkamin sitti himuu dida--’jedhe.Yoo kanan tilmaamee odoo inni hin dubbatiin dafee dubbadhee eeyyee jedheetoo akka inni gammadu gochuuf kajeele.‘Mee na dhagay’n jedheen. ‘Garuu kan ati yaadde konkolaataa manaa miidhagduu,mana jireenyaa,qabeenya gahaa,---jechuu Barbaaddeti.Ta’us kun hunduu yeroo qaba.Akkuma beektu ani digirii koo kan duraa baranan fudhadhe,naaf eeggachuu, obsuu akkamitti dadhabdeet akkanatti na sardita!?jedhee akkan fedhii isaa dubbadhe baruuf itti dhaggeeffadhe. Itti beekun yaa hafuutii waanan karaa san darbe hin fakkaadhu.Asumaa achi akka ramaxa faana keessaa yaadni isaa na waadde.Homaa itti beekuu dadhabuu kootifii innis baasee natti himuu dhiisuu isaatiin keessi koo aareen ol jedhee taa’e.Garuu otoo baay’ee hin turin dhaamochuu kajeellanan deebi’ee ciise. ‘Dadhabaa’naan jedhe. Ofii gaditti gad na mil’achaatii waan natti haasa’u natti fakkaate; nattiis gadi ulfaate.Waan narra taa’en se’e. Suuta jedhee gara gateetti kiyyaa yoon qaqqabadhu homtuu narra hin turre! ‘Abbaayyuu hin qabduu abbeeradhaa boochi jedhan!’ jedheet natti mammaake.Wanneenin ani lafa kaa’een ala ta’uun naaf galus maal akka ta’e tilmaamutu na rakkise.Kontooffadhee, diriirfadhee, asii fi achi garagareen yaade. Homaa beekuu hin dandeenye. Sodaadhus deebisee isuma gaafachuun fedhe. ‘Maaluma jechuu barbaadde,maaf natti himuu sodaatte?’gaafadhe. ‘Ati sodaadhu! ani maalifan sodaadha!’naan jedhe. ‘Eegas natti himi’ ‘Beekta oggaa baay’een siif obse;lubbuun jirti kan jedhamtu yoo jaalattee jaalatamte qofa .yoo kan qarshii argachuun,warqee horachuun,mana godhachuun barachuun, nama waliin ooluun--- hiikni isaa kami!? naan jedhe.Ani silaa jaaladheera; jaalatameera, anaan maal jechuu barbaadeti jedheen of keessatti ususe. ‘Ani jaaladhes, jaalatamesiim! Maal jechuu barbaaddeti’ gaafadhe. ‘Eeyyee jaalatteerta;garuu jaalatamteertaa? ‘Jaalatame jedheen amana’ ‘Amani!xiqqaas guddaas amani!beekas wallaalas amani! Dhiiras durbas amani!---Waaqas ---amani, hundumaa amani, amantumaan fixi,amantumaan dhiisi;amanamanii akka dhiisan argitaa ---Gowwaa!’ naan jedhe.Hiddi qaaruu isaa dhiita’ee,ijji isaa diimatee,onneen isaa bokoktee dhiiga fincaa’atii waan dubbatu natti fakkaate;na surure! ‘Amanamuu koo moo amanuu kootitu Soba,moo badiidha!?’n jedheen. ‘Amanuun kees amanamuun kees badii miti.garuu jaalachuu kee malee jaalatamuu kee waan beektu waan hin qabneef akka akkanatti dubbattu hin barbaadu’ jedhe. ‘Maalif?’deebiseen gaafadhe. ‘Akkanuma kaa!eega jaalatamtee hin sobamtu, Ega sobamtee ammoo hin jaalatamtu!sii galee!’jedhe. ‘Ani jaalatamuu koo beeka ,ati garuu maal akka argite hin beeku’jedheen itti deebise ‘Hii...iii... gowwaa!’naan jedhe dabaleetoo ‘Maal jechuu keeti?’gaafadhe. ‘gowwaa jechuu kooti’ ‘Akkam?’ ‘Akkana,ati gootaa mitii,ati dhiiraa mitii---’naan jedhe. ‘Eeyyee goota ,dhiirasi---kanaafuu maaltu yaa ta’u?’ ‘Uu---uuu---goota!uuu---dhiira---odoon gadheedhaa? Lugnaayis siin jedhee eeyyee jechuun kee hin oolu!’ yoo naan jedhu amma utaalee siree kiyyarraa ka’e. Maqaa Rabbii waamatan ‘---Maaltu kana natti erge, ergama maalit ta’a yaa gooftaa! maal guyyaa abaarramaan! maalinni abaarsi akkanaa! maali jeequmsi dhuma hin qabne---!’ Ka’een ibsaa ibsee sa’aatii ilaale.Halkan aartuudha; walakkeessa halkanii sa’aatii 7:30 ta’ee jira.Fuula kiyya haxaa’achaan huccuu kiyya kan guyyaa ofitti harkisuu jalqabe.U’uffadheen balbala harka tokkoon banaatii harka biraatiin ibsaa dhaamsee gadi bahe. ‘Afachuukaa amman waan ati abjuudhaan hamoommatteefii, namooma kiyya jeeqxee, miira kiyya keessa facaastee ciisa na dhoowwite san siif dhugoomsee alkoolidhaan si adoochee deebisee si fidaa! afachu, afachu---’ jedheenitan daandii qarsaadhaa gara daalattiititti nama baasutti bahee qajeeele. Deemsa daqiiqaa 10 tin booda masaraa muummee ministeeratiifi galma paarlaamaa biyyoolessaa gedduu bahuun mana foonii Girigiroo maddii darbuun gara hooteela Asallaatitti gore. Baay’ee ho’e ture ; balballi gad cufamee waan tureef qilleensi alaa ol hin seenu, kan keessaas gad hin bahu.Ukkaammamee waan tureef wayitan alaa ol seenu akka waan Arbi afuura natti baafatee hoo’i laphee na dhiite.Ta’us dhiibetuman ol seene. Ibsaan gaashaan ifu hin turre.Manni akkasumatti dimismisaa’eet namoota qabachuu isaa qofa mul’isa malee kanatu abalu nama hin jechisiisu.Teessoon lafa jiru hin turre.Hunduu keessaummaa isaa baattateet diraamaa ta’aa jiru dhaggeeffachaa jira. Namoonni wal xaxanii, kaan sirbaatii ,kaan afaan machiitiin waxaxxisaatii, kan of dadhabe ammoo “waan akka daansii” socha’aa keessummeessitoota waamee arrabsaatii, Kaanis ibsaa dimimmisa baaxii keessaa bifa namootaa miidhagsu saniifi sagalee lallaafaa sirboota biyya alaa waliin sochii walsimsiisee kan manuma saniif Waaqni isaan uume fakkeessanii jiru.Teessoo dhabe jedhee hin rifanne; baakkoonitti hirkadheen booree koo ba’uuf Goordoon qaruuradhaan ajejee cabbii otoo itti hin dabaliin walirra walirra bute. Dafee na sochoosuu didnaanin Jiinii itti dabale.Nafti koo na hoo’uu calqabnaanin buusee irraa unee fuula koo gara namootatitti garagarchee doo’achuu jalqabe.Namoonni mana san keessa jiru garri irra caalu cimdaa’eti kan dannasus dannasaa ,kan dhugus dhugaa jira.Kophaa kootan of arge.Addunyaa kanarra waanan kophaa koo jiru natti fakkaateet miirri koo hundi bakka jirutti dhaabbate.Lapheen gaw-gaw na jette.Onneen too waan baqaqxee maddiidhan dhiiga dhangalaastun se’e. Qaamni koo marti qoree baase. Kan duraan natti hoo’uu fedhe amma deebi’ee natti qorre.Ko’ummaatti wallaaluu kooti! jaaladhee dhabuu kooti! Odoon jaaladhuu jibbuu kooti! Odoon arguu dhabuu kooti--- kun hunduu natti mul’ate. Al tokko kolfa gadadoo ofitti kolfeen kophaa haasa’uu jalqabe!Silas ana malee namni biraa waan jiru natti hin fakkaatuu silaa maarree yoon kophaa haasa’ee kolfe! ‘ii---iiii---ilaali hiriyaa kee!silas ilaaluu malee namoomuu beektaamitii ati amma shumburaa sanii!’ Naan jedhe. Itti dhaggeeffadheen dafee dammaqee harka rurrukutuun keessummeessituu waan dhugamu akka itti naaf dabaltu waame.Hammasitti garuu maal akka yaadee akkas jedhen gaafdhe. ‘Maalinni shumburaan?’gaafadhe. ‘Shumburaadha kaa;shumburaan funyaan qabdi malee furrii fudhachuu hin dandeechuu!ati hammasii!’amma baay’ee nah in ajaayibne. ‘Akkamittan akkas ta’a?’ ‘atuu argitaamii,namoonni as keessa jiran kun kan durba mudhiin sorsaa hammatanii faana marmaaran kun hunda isaanitiif Waaqatu qoma keessaa baasee kenneef seetee. Afaanumaan dubbatanii amansiisan malee.Ati afaan hin qabduu? ati hin dubbattuu?hin amansiistuu?maal taatee jirta?’ ‘Animmaa al tokko amanee amansiiseen jira!irra deddebi’een amansiisa moo?’ ‘Ega amansiistee meerre akka ambaa of biraa qabda ree?’ ‘Ammaaf yaadan wal dhabneet na biraa hafte’ ‘na jibbite maaf hin jenne!’ ‘lakkii na jibbuu ishii hin barree’ ‘Baruu waan hin barbaannefi hin dandeenyef malee si Jibbiteerti’ ‘isa situ beeka’n jedheen aaree.Akkan aare narratti bare natti fakkaate; ‘Lakkii anoo si gorsuu kiyya turee’naan jehe. ‘nama gegeeddari jettee na gorsuun kee nati yaa hafu!’ ‘maal qaba yoo jiraate namni konkolaatayyuu ni geeddara mitii ,yoo durba geeddarte---’ yoo kana aarri natti laboobeen dhugaatii dafee dafee walirra fudhadhe. Kaayyoon ittiin dhufe isa adoochuu tureeyyu gedduutti na hirraanfachiise malee.Ammas itti daddabaleen akka nafa of hoo’isuu ta’e. ‘daddabali si malee ani suma faanan jiraa’jedhe.ammas wareereen itti dabale.Sodaan keessa kootii garuu homaa hir’achuu hin dandeenye. ‘yoo anaa jette maadiggaa dhugaatii jala oolii buli gaafa sirraa gale hinuma wal argannaa---dheeffitees na jalaa hi baatu!’naan jedhe .Baay’ee waanan dallaneefan ‘maaloo yaa Rabbii’ jedhee harkaan battiffadhee adda koo gubbaa of dhahe.Dura isa hubuufin godhe.Garuu na dhukkubnaanan akka qaama kiyya ta’e bare.Kana keessa garaan ‘mee suuta walii galaa’naan jedhe.Qososeet sodaadhan natti dubbate.Obsa dhabeet dabaree otoo hin eeggatiin: ‘Callisi atimmoo waan sitti ergan baachuu malee maaltu iccitii ilma namaa keessa si galche---’jedheen. Garaan deebii tokkollee akka hin kennineef adareen sossobee teechise.Innis sanumaan walitti nu dhiisee duubatti deebi’e.Tasuman mana fincaanii dhaquuf ka’ee duubatti darbe.Bakkicha yoon ga’ee gidaara mana fincanii maddii qaxxaamuru qaama qullaa lamatu dhaabbata.Boca moo qaama nama dhugaati jedheen ilaluu jalqabe. ‘namni dhugaa ammoo halkan kanaan,kanaa hoo’a akkanaa keessaa qorra akkanaatitti qaama qullaa kan gadi bahu maal ta’e jedheetoo!’jedhee of amansiisee fakkii simintoon tolfame san bira kutee darbuuf yoon jedhu dabaree dabreen socha’u.Saalfifi naasun walitti na jalaa makameetan dhaabadhe.Abjuus se’eera. ‘Maal ati?’n jedheen.Qaamni isaanii lamaan akka utubbee saqalaatitti wan wal utube fakkaatet duubaa fuulduratti yaa’a galee jira.Waa dubbachuuf waan danda’anii miti.Sagalee adinsaa qofatu darbee darbee dhagahama.Nama ta’uu barraanan callisee tare. ‘Ajjeesi jennaan ulfeesse abbaan daakaa-jedhan’naan jedhe dafeetoo. ‘Maalimmoo?’n jedheen deebisee ‘kunoo doo’atteemiree!’ ‘kanaafuu akkana godhi jettaa?! ‘eeyyee; kan akkana siif taatu barbaadii godhi’ ‘fayyaa hin qabduuyi barana!’ ‘maal gochuu keet sii wayyaree kan jaalattu silaa si sobdee kan biraa hin jaalattuu?’ ‘eeyyee hin jaaladhu’ ‘Eegas animmoo jaalala malee hin jiraadhu; babbareedaa kana otoon ilaaluu sis nagayaan hin jiraachisu!’jedhe. Abbaa irree natti fakkaate,abbaa irrummaas natti mul’ise.Bulchiinsa mootummoota Afrikaa tokko tokko...,bittaa warra barri kenneefit na yaachise. ‘Jaalala malee hin jiraattuu?yoo kan jaalattu dhabde hoo?’ ‘Akkamittan kana hunda keessaa dhaba!’ ‘kan argan hundaayyuu nijaaltuu?!’ ‘Keessaa filatu’ ‘Takkittii filadhee jaaladhe, ishiidhan walitti bu’e; ammaan achi jaalachuu hin fedhu’ jedheeniin haxxiffadhe.Akka tasgabbii ta’eet,ammas dabalee ‘animmoo jaalala malee hinjiraadhuu sitti furaa!’naan jedhe. ‘Yoon asii si dhidhimse hoo maal haadha keet goota! Ana harka jirtaam!beektee?!’amma anis innis aarree jirra. ‘Eessatti?qii---qiiii---iii achitti kophaa sin teechisaa?’jedhe seeqatii . ‘Maal hadha keet fidda,bakka mucaan duraan jaaladhe argee hin dallanne ,bakka namni na hin beekne, bakkan kan biraa beekee hin dubbifne,naannoo haara’attan si dhidhimsa!’ ‘Maal waan ta’eefi kaa kun hundi?’ ‘Ishiin dura jaaladheen ala kan biraa hin jaaladhu. Ishiidhaan waanan wal dhabeef jaalala namaa dhiisetan jiruu baqaa jiraadha.Kun ejjennoo koo isa dhumaati. Kanaan ala wantiin siin jedhu hin jiru.Atis waan biraa akka hin daballe'jedheenitan irraa garagare.Sanaan booda ejjennoo kootitti cimeen isa fudhadhee gara naannoo na hin beeknetitti deemee kophaa jiraachuu jalqabe.Jaalalleen toos kitaaba fi qalama taate Gimbichuutti. Jiruu Gimbichuu Mee naa ta’i michuu! Jedheen jireenya moxobadhe. QUUFA Sodaatet dheeffe jechuutti daggalatti galee Na’in danda’u jechuutti sagal si biraa qalee Yoo ati galtuu taate Galtuu ta’uu qabajettaaree Yoo qabi siin jedhan, qabuuf moo qabamuuf Qeerransatti kaatta yaa saree! HIDHAA Niitii fuudhi jedha har’as abbaan kiyya Eessan taa’ee fuudha anuun qabu biyya Mana ijaarradhu jetti harmeen na gorsitii Eegan keessa taa’ee hidhaan manaa mitii? DAMMA Damma hin nyaatinaa,yoo nyaachuudhaaf ta'e, Harka arraabbataa yoo damarraa ka'e, Afaan mi'eeffata,kan dammarra' taa'e! ANI Kolfi kolfi naan jedhaa akkan waan gammadee Boo’i boo’i naan jedhaa akkan waanan gaddee Boo’ichi dhugoomee gabrummaarrayin maddee Boo’uu malee gammaduu, yooman takkaa yaadee. HAADHA WARRAA TOO Wal jaalachuu gaafas, eenyut dursee yaadee? Tasa wal arginaan wal mararre koodee Hoodhu jaalala koo kunoo Siifan fidee GADDA LUBBUU Kufaatidhaan miti namnillee kan gadduu; Du’aanillee mitii lubbunis kan badduu; Kaayyoo uummamteef san, yoo barbaaddee dhabduu! ABAARREE Abaarree guddiftee akkan biyyee nyaadhuu Atumti arjoomii bukeessii naa laadhuu Tasa yoonan darbe abarsi kee ga’ee; Diinaf fira meeqat biyyaaf biyyoo ta’ee?! AJAJA Ajaja Akkoo Manooyyee way yaa cimina Akkas deemaa dhaqee karrarra ciisinnaa Horiin mana hin oolin narras hin yaasinaa Ta’e dubbiin barana Jedha ergaan warranaa! DIBAANYAA Otoo karaa deemtuu dahumsaan qabamtee Dibaanyaatti duute Miixaan itti hammaatee (kibba walloo keessa) MOOSEEFAA Moosefi kaarotii maalif baala baatuu Gadi jedhii buqqisi isaan hudduu nyaatuu! GAADDISA GADDAA Dureen akka daa’imaatitti otoo hin daa’imin boqota tokko malee ture kan guddatte.Abbaan ishii otoo ishiin hin dhalatiin ture kan addunyaa lammaffaatti darbe. Abbaa kiyyan fakkaadha jettee ishiin dubbachuuf yaa rakkattu malee namoonni akka abbaa ishii fakkaattu itti himan baay’edha;waan saalaa hin kaasnu malee.Haati Duree jiruu injifachuuf bu’aa ba’iin ishiin keessa hin dabarre hin jiru.Dureenis taanan sanuma;dhalattee gaafa oggaa shaniit ganda halagaatitti galte.kana kan godhe ammoo abbaa biddeenii ishiit ture.Innis hiyyeessa waan ta’eef walitti hirkatanii loolloo rakkinaa bahuufi malee lamaan isaanituu -harreen ofiinuu hin galtuu---kan jedhan sani.Innis haadha Dureetirra ,haati Dureetis isarra wanti waayyan hin jiru.Inni Duree jibbee otoo hin taane ishii isaan faana qooda hagabuu bultu ofiifis nyaattee isaanifis bu’aa akka buustuuf barbaadeti. Dureen ganda namicha dureessa Bojaa jedhamuutitti weessoo raasudhaan qacaramte.Haati Dureetifi abbaan warraa ishii magaala Caffee keessatti hojii guyyaa hojjechaa oolu.Haati Duree guyyaa kan hojjettuun ala halkan haraqee baastee dimshaashan warra biraatitti gurguratti.Abbaan warraa ishii gaafa hojii guyyaa kan gatiin fooyya’e dhabe mana foonititti waaddituu ta’ee qacarama. Manneen foonii lakkofsaa ol waan ta’aniif hojiin hin dhabamu gatiitu kufaadha malee. Dureen erga achitti jabaattee of beektee namichumti ishii fudhate mana barumsaa ishii galche.Obbo Bojaan boddee keessa waan qaban hunda gurguranii konkolaataa fe’iisaa waan bitataniif dureen heddu weessoo raasuun hin dhiphattu. Guyyaa tokko konkolaataa Bojaatirratti abbaan manaa Haadha Duree muka fe’ee akka Finfinneetti gurguru waann gaafatameef mukicha fe’ee gara Finfinnee deemaa odoo jiruu konkolaataa waliin riqicha keessa bu’ee lubbuun isaa darbite.Ijaa kanaan Bojaanis harka qalleessa waan ta’ee dureen manichaa baatee akka deemtu haalli dirqisiise.Kanaaf ishiin filannoo waan dhabdeef gara haadha ishiititti deebite.Bara san barumsa ishii addaan kuttee waan humni isaanii danda’e hojjechaatii bahanii bara lammataa barumsa ishiititti deebite.Haati ishii erga lammaffaa irraa du’ee dhirsa kan jedhan kakattee intala ishii waliin taa’uu murteessite.Haala kanaan bara rakkinni itti cime addaan kutaatii bara fooyyeen mul’ate ammoo barachaatii kutaa 12ffaa qoramte Dureen.Yeroo ishii baa’ee barumsa irratti waan hin dabrsineef qabxiis gammachiisaa hin fidne ture.Akkasuma ta’eetis kan dorgommii TTI ishii galchu waan argatteef Dorgomtee Koolleejjii Barsiisota Mattuutti darbite.Yeroo achii deemuuf jettu qarshiin waan ishii rakkiseef haatii ishii ulaan harka hin keenye hin turre.Dhumarrattis milkooftee turtee Dureenis barumsa ishii hordofuuf dandeecherti.Koolleejjii barsiisota Mattuu akkuma geecheen Micayyoo Kololee jedhamtuun wal saa’ibatan.Dubbachuuf saalfattuu taatullee Kololeen ija cabsitee waan nama dubbistuuf daddaftee wal baratteen.Barumsa isanii waliin hordofuun eebbaf gahanii barsiisummaan shawaa kaabaa mana barumsa Leemmanitti erga takkaa ramadaman.Haadha ishiitiif dabarsuuf kutattee waan kaateef waan hundumaa haadha tiyyaaf jechuu baay’ifti.Qarshiin isaanif kanfalamu garuu san hunda kan abbaa irraa hafee nama biraatiif ooluu miti.Kun ammo keessattuu dareedhaf dhukkubbii mataat ta’e.Kanuma keessaa hagabuus ooltee hagabuus bulteet haadha ishitiis qarshii ergiti.Ta’us itti bahuu dadhabde.Akka durbaa uffachuu, dibachuu ,faayamuus ni feeti.Afachuun ishiitis bakka itti baasu wallaalte.Kanaan bira qaama babal’oo waan taateef nyaanni ishiin fudhattuufi kan ishii barbaachisu wal gituufi dide. “Kololeetoo maalan godha qarshiinis na gahuu dide, Kanan nyaadhuus na hin quubsuu!kanaan bira meeshaa Tookkollee hin bitanne---”Jetteen.Kololeen ammoo faallaa ishii jalaa ta’eet ture.Ishiidhaaf ammoo qilleensa itti yaa wallaaltuu hin beekkamuu nyaanni ta’uufi dide. “Wayyoo Duree too simmoo si nyaachisaa anaaf nyaanni Naa ta’uu dideetan kinoo namoomaa bahee deemaa” “Wayyoo waaqni kunis cubbuu godhaam!maal ta’aayyuu odoo akka keetii kana naaf godhee!” “Kun gaariidha jechuudhaa Dureetoo?” “Eeyyee gaaridha !anaaf gariidha odoo akkas ta’ee qarshiin Garri irra caalu haadha tiyyaaf deemaa!” “Yeroo hunda akkana hin ta’uu bar,ani amma waan biraa Yaaduu calqabeen natti fakkaataa kan akkas ta’e”jetteen Kololeen kolfaatii. “maal yaadde”daftee gaafatte dureen “Mucaan jaaladhu tooko yemmuun yaadu beelli narraa Bada;baay’ee na yaachisa---kanumaaf natti fakkaata kanan Nyaata dadhabu----”Kololeen hin xumurre sanuma keessa yoosuu yaadutti ceete.Dureen odoon jaaladhee anis akkasumaayyuu laata jetteet of keessatti ofuma gaafatte.Itti aansuun geddumaan Kololeen “Odoo wal bira jiraannee silaa jiruu salphifnee jiraanna Silaa akka amma rakkinni namuudatu kana hin ta’uuyyuu!Inni achitti ni rakkata ani asitti nan rakkadha. Kanaan biratti Wal yaadna maal wayyaa!” jechuun imimmaan dhiitaa dhiitaa kunbuluullachiifte. Dureen jaalala dhandhamtee waan hin beekneef imimmaan Kololee gaafa argitu jaalachuu amma qara eeboot sodaatte;Odoo hin beekiin dhiirota shakkuutti kate.Garuu keessa ishiititti akkas jette: ‘Odoo waliin jiraannee jiruun ni salphifnaayyu---’kan Kololeen jette san yaadatte. ‘Dhugumaayyuu odoo gitni ofii jiratee waliin jiraatanii jiruun Salphachuu hin oolu’jetteet ofiin qaaqxe. Tasuma Kumsaa yaadatte. Kumsaan barsiisaa mana barumsa isaan itti barsiisaniiti;magaala dheeraa,ilkaan kaarruu,amal qabeessaa kan ol jedhee nama hin ilaalle--fakkii isaa sammuu keessatti kaaste. ‘Sirriidha isumaa !’waan jedheen itti fakkaate sammuun ishii. ‘Maaliif garuu kan nama hunda keessaa natti hiiqu’ jetteet of gaafatte. Deebii isaa argachuuf garuu yeroo itti fudhate.‘hin beeku waan isaa!garuu odoo jaalalaaf ta’ee maal jetta? Ni didda moo tole jettaaf ?’jedheen mataan ishii. Kolfa itti dhooste odoo hin yaadiin. Kolfichi ishiis Kololees garba yaadaa keessaa dammaqse. “Maal duree?” “Homaa miti!kophaan kolfaamii!” jettee ammas dabaltee kolfitee nagahaan oli jettee gara mana ishiititti kutte. Galtee mana ishiitti dugdaan ciiftee, ‘Odoo Kumsaan dhufee ija isaa argee’yaadni jedhu sammuutti dhufe.Odoo hin beekiin jaalalli yaadaa ishii qabuu isaat hubatte. ‘yoo na gaafatehoo? Hin ta’uun jedhaanii!muufateet deema Tole yoon jedheen ammo---’jechaatiit gaaffii tarreessitee ofumaa of gaafattee deebiis ofumaa laatte.Waan tokko odoo hin ta’iin ammoo saalfidhaan quba ofii ciniinte.Eenyu akka saalfatte garuu hin beektu.Saalfiin keessa ishii wareersee yoo ol jettu Kumsaan balbala irra dhaabbatee jira.Bakka seentu dhabde;of dhoksuuf qaawwi ishiin hin hawwine hin turre.Asiif achi ilaalte;homaa! “Duree”jedhe saglee hasaasa hin caallen.cal jetteen.Ammas itti deebi’eet waame.Jalaa owwaatte harka lamaan afaan ishii jabeessitee qabattee.Nama waa hatee irrattii barame fakkaatti. ‘Kan warrana jedheef kan barana jedhe hin hafu’ akka jedhan san ta’eet Saalfii ishii cabsee Kumsaan manatti olseene.Kan ishiin saalfatte isa yaadaa turtee akka waan isa waamtee yoo itti dhufu keessi ishii itti kolfe.Inni ammo ishiin saalfattee afaan qabachuu ishii gaafa argu salfattuu isaa gadii akka taate hubatee itti dubatatee waan bahetti akka bahu fedhi isa mudde.Sodaan isa wareere.Keessa deebi’uun ‘fachu har’a akkanumatti haasofneet boru---’jedhee itti dhiise.Dureenis gama ishiitiin isa hawwituus keessa ishiititti of sodaattee jirti . ‘Yoo hiyyummaa kiyyaaf jedhee booda na jibbee hoo!?’jedheet yaade sammuun ishii. ‘yoo hiyyummaa kiyyaaf karaa naa darbu ta’e hoo!?’jedhe asuma deebi’ee.Kuumsaan baa’ee hin teenye. “Jedhi”jedheet ka’ee sokke.Waan dallansiifte itti fakkaatet baay’ee rifatte.Inni garuu kan ka’e soda isaa jala dhaabbachuu dadhabeet,garaani fi sammuun isaa lolaniiniti. ‘Ka’i deemi,si’is jedhee jaalataa!hiyyeessa hudduu daaratii mitii Ati! Maal jaalatta!?’ jedheen sammuunsaa. Garratti mari’ate, ‘Homaa miti gowwaa gadhee koo!itti himadhuu jaalala kee ibsiifIshiinis si jaalachuu maltii---’ ‘ilma hiyyeessaa duuba kee yaadadhu,badi asii ani hiyyeessa hin Jaaladhuu yoo siin jette gaafa biraa ija ishii fuuldura dhaabbattee Mana barumsa tokkotti barsiisuun si hin rakkisuu?!sitti hime’ jedheen sammuunisaa ammas dabalee.Ammas garaan isaa waan tokko itti hasaase: ‘dhaqii gaaffu ishiinis dhala hiyyeessat fakkaattii!ta’uus baatu---’ yaadota kanatu raasee jennaan mana dhiisee bahuu filate Kumsaan.Ishiin ammoo dallaneet kute seete. “Maal kumsitoo?” jetteen yoo dallanee jiraate akka ishiin hin jibbine beeksisuuf. “Hoo---oo homaa,battallee tokkon ijoolleef soroorsafan boru nan dhufaa”jedheen kolfa boo’arra hinwayyine tokko kolfaatii.Deemee yoo karaa walakkaa gahu waan tokko yaadatee xiinxaluutti ka’e. “ ‘Kumsitoo’ ” jeteeyii Dureen yaa Rabbii!na jaalatti jechuudhayi?Yaa Rabbi dhugaa godhi!dhugaa godhi’--Duree garaan ciisuu dadhabeera. ‘--- maal balleessetan deeme laata’ jechuun sammuu of raasaa jirti.Lamaan isaanituu kara deemaa lama kan walitti hin dhufne ta’aniiru.dabareen lamaanuu ni gaya;yeroo waan garaa isaanii itti haasa’an,lamaanuu yeroo waan darbaa kaasanii itti bashannanantu dhufa yoo Waaqni jaalalaa isaan gedduu jiraate.Dureen odoo hin beekiin ,Kumsaan odoo sodaatuu lamaanuu kan wal jaalatan,jaalala dhugaa yaa Waaq tuftaa kee itti nuuf godhi jechuu irraa lamaanuu hin adabne;garuu walitti himanii hin beekan. Barii isaa lamaanuu mana barumsaatitti yoo walitti dhufan fuula ifaadhan yoo wal simatan qabbanni akka gedduu isaani jiru baran. Keessi isaanii fedha jaalalaa karaa ijaa erga geechifate. Kumsaan waan jedhee beellamsiifatu dhabe.Haasa’a gowwumaatiin: “Galagala dhufeetan taphadhaa buna hin danfistuu”jedheen.Deebiin ishii battalumatti “Anuu yaadera!”yoo ta’u ammoo saalfiin isa qunxuuxe.Ishiinis kana jettee waa’ee mana ishii yoo yaaddu golli sihii hir’uu,qaawwa ta’uun isaa gaddisiise.Ta’us isa dhabuu waan hin barbaanneef ‘Jaalataan furrii waliin’jettee cunuunfatte.Kanuma keessa ammoo waa’een haadha ishii ijatti dhufe.Sababni ishiin homaa manaa dhabdeef ishiin akka barattuuf liqii haati ishii liqeeffatte san kanfaluuf waan ta’eefi.Haa ta’u malee hanga ammaatittuu irraa hin dhumne.Yeroo sanitti ammoo intalli tee barsiistuu taate jechuudhaan liqii irra jiruuf taa’i ka’ii dhoowwanii turan warri liqii irraa qaban.Kanaan biratti dhalli qarshichaa dachaa isa dura liqeeffatanii ta’ee jira.Yeroo darbe guutuu kanfaluu didde jedhee Zabxiyya buusuun kan gadhiifamte erga Dureen dhaqxee wabii taatefii ture.Dureen waan jiru hunda waliin gechee buna danfisuun Kumsaa eegde.Kumsaan ammoo har’a hiriyoota isaatiin gorfamee onnee haraqeedhaan bitatee waan hundaafuu qophaa’ee itti qajeele.Yoo Duree bira gahu wanti hundi akka yeroo kaanii miti.Dureen wanta ta’eef haara’a waan taateef itti hiiqxee gaafachuuf bakka teechuu ol jettee gara inni taa’utti qajeelte.Afuurri isaa maadiggaa farsootiin adda hin jiru. “Kumsitoo”jettee tapha calqabuuf yoo daadditu butee of jala buuse.Rifaatuun arraba ishii gogseet dubbii ishii dhoowwe.Garuu: “Maaloo Kumsitoo ani silas keetumaa,maaloo--akkanatti---Maaloo humnaan moo ---edaa nah in jaalalttuu---”Oduma ishiin jettuuwan kaayyeffateefi waan gorfamee dhaqe san raawwatee ka’e.Ishiin waan laaftef achumatti marantee hafte.Yoo san akka iyyuu dandeechu,iyyitee akka isa salphisuu dandeechu ni beekti.Garuu Kumsaa ishiin jaalattu san waan ta’eef gochuu hin feene.Inni garuu waan fedhe raawwannaan ishii gatee qajeele.Kana yoo argitu amoo garaan ishii waaddane. ‘Gaabbiniifi eegeen duuba dhufa!’jetteet imimmaanin fuula dhiqattee callifte.Yaadni dhufeef hin jiru.Barii isaa mana barumsaa hin dhaqne,gadda mataa ishiitiif taa’aa oolte. Ija isaatiis arguu hin feene waan hundumaa keessa ishiititti qabattee ofii ishiitii ofiifis isaafis dhoksitee ta’uu barbaadde.Bakka kale inni itti ishii dhiisee deemee odoo ol hin jedhiin achuma oolte.Galgaltuu Kololeen wan hafteef gaafachuu yoo deemtuu Dureen imimmaaniin fuula of luqqiftee jirti. Gadi cimaan akka jiru tilmaamuun salphaa ture.Maalummaa isaa baruuf ammo amaadaan gaafachuu malee itti waan boochu waan itti fakkaateef hin sardine.Cinqii fi sossobaa meeqan booda wanticha barte.Falli isaa ammoo too’annaa jala oolchuu qofa ta’uu isaat cimsitee itti himte.Haa ta’u malee namichi ammo gaafasuma mana barumsaa bakka bu’ee leenjii deemuu isaat yaadatte.Isaaf deebirratti qopheessanii akka eeggatanii fi hangasittuu ammoo dhiiga qorachiisanii nageenyummaa ishii baruuf Kololeen yada dhiyeessite. Kumsaan akkum dhufeen Zabxiyyaa isa buusuuf Kololeen baa’ee ifaajjitus Dureen jaalala isaa ammayyuu waan garaadhaa qabduuf dhiisuu filatte.Baatii sadi’iin booda Hospitaala fiichee deemtee dhiiga yoo qorachiiftuu HIV+ ta’uu ishii barte. Sammuun Duree waan dhagaye kan amanuu dadhabe. “Wayyoo haadha too---wayyoo harmeetoo! simalee Eenyutu rakkata!Wayyoo---mana hidhaa----!”Odoo hin fixiin duuban jorgaa jette.Guyyootii 5 itti aanu achuma hoospitaalichatti waldhaanamtee gaafa dhumaa yoo of bartu hoospitaala jirti.Achii baatee gaafa mana ishii geechu Kumsaan hidhameera.Dureen achi geechee guyyaa lamaan bood ergaan tokko ishii gahe;haati ishii hidhamuun.Kun ammoo cabaarratti baqaqaa itti ta’e. Har’a odoo ishiin jirtuu kan akkana taate,har’a odoo ishiin jirtuu kan kanfaluufi dadhabde boru gaafa ishiin waa taate hoo?eessa abbaa ishiit dhaqxi haati ishii hiyyeettiin sun manuma hidhaatitti hafuu ishiitimii!Ani hoo---Duree !jedhee waan waamu itti fakkaate yaadni ishii tokko.Itti aansuunis ‘Ati boru du’uu keetiim!duuti yeroo kamiyyuu ol sitti dhiyaatee jiraam’ jedhee itti ususe.Gurra ishii lamaan qabattee iyyuu feete. ‘Haati tiyya hoo!Hiyyeettiin sun hoo!Kan ana malee homaa hin qabne ishiin hoo!’Dureen cinqmte. Ishiidhaaf HIV+v ta’uun har’uma afaan bofaatirra ejjechuu ta’eet itti mul’ate.Sababni isaa ammoo yoo qoratamtu gorsi gaariin hin kennamneef ture. Keessi ishii waa murteesse. haadha ishii dhiistee akka du’uu hin qabne.Haadha ishii eenyuttuu Dhiiftee du’uu akka hin qabne,Waan liqeenfatte waan kanfaltu waan hin qabneef mana hidhaatitti dhiiftee deemuun---Kanaan biratti intalli takkittiin ishiin qabdu,Dureen farad du’aa yaaphattee jirti.Kanaaf ---kanaafimmaa---Duureen ganama lafaa kaatee gara Gimbichuutitti qajeelte. Yemmuu achi geechu haati ishii gadhiifamtee jirti. Ta’us wanta gochuuf jette gara jabinaan gochuuf murteeffatte.Haadha ishii kan dur yaaddee dhaqxee boochee galtu san har’a akkuma nama bira tureetitti nagaya salphaa tokko gaafattee teeche.Dubbichi abdii keessa haadha ishii jiru akka dungoo baqse. ‘Haadha tiyyaaf jireenyan dabarsuu fi yoon dadhabe du’aanin---’jetteet ejjennoo ishii atattamaan itti kaate.Akkuma durii ishii nyaata qopheessitee dhiyeeffatan.Haati duree waan akkasii sihiirraa argitee waan hin beekneef imimmaan lafa arguu ishii dhoowwera.Dureenis dura cal jettuus yoo nyaaticha dhiyeessitu akka warra boosumarra jiruutitti harqitee dhiyeessite.Haa ishii nyaachuu hin feene ture.garuu yoo araarallee buuse jetteet itti hiiqxe turte.Lamaan isaanituu al lama lamarra afaan hin kaawwanne kan lamaan isanituu garaa qabatanii iyyuu calqaban.Yeroo baay’ee itti hin fudhanne,Haati Duree yoosuu boqata bara baraa boqatte.Dureen garuu odoo garaan ciramee,gubatee lafarra gangalattuu namoonni dhagayan dhaqqabanii Lubbun ishii mana yaalatitti du’a oole.Namichi adda duratti shakkame Kan sababa liqiitiin isaan raaku san yoo ta’u battalumatti mana boqotaa seene.Dureen saniin booda hojiidha jettee bakka hojiititti hin deebine.Sammuun ishii dalagaa sirrin ala waan ta’eef oggaa tokkoof namoomaa baateet turte.Yeroo tokko tokko iciitii ishiin qofa beektu tokko sammuu ishii san waliin odeessuun dhumarratti Xumura isaa gurra lamaan qabachuun iyyitee guduunfiti.Oggaa tokkoof Abboomsatti maraattuu jedhamtee ,karaarra bultee, maaqqaqxee namaaf sa’an erga barantee deebitee dandamachuun Jimmaatti baddee hoteela keessatti qacaramte.Kun bakka namni ishii hin beekne ,Bakka namni haadha ishii itti hin kaafne Dawoo gaariidha.Baa’ee cacalliftuu waan taateef namni hooteelicha dhaqu hundi kan hin kajeelle hin jiru. Isaan keessaa ammoo namichi Joobir jedhamu baa’ee itti cimsuun fuudhaaf ishii amansiise.Kan tole jetteef garuu itti heerumuuf odoo hin taane itti himtee waan dideef innumti argee dhagayee akka ishii dhiisuuf jetteet turte.Guyyaa gaaf beellama isaanii wal qabatanii gara hoospitaalaa dhiiga kennuuf qajeelan. Karaarratti mucaan lotorii gurguru tokko itti dhufe. waan ishii beekuuf walitti dhiyeenyaan “Kan halkanii si hanqateet guyyaa---nama ormaa eessan dhaqxa?takka dhandhamsiiftee eegee baarisuufimiimmoo---”jedhee itti qoosee narraa bittu malee jedhee waan itti hidhameef lotoroo abbaa baala lamaa walitti qabdee irraa bittee bira darban.Dhiiga kennanii raawwannaan ishiin achi dhaabbattee dhagayuu hin feene ture.Lammaffaa eenyyuf jetteet madoofti.Yoosuu baatee kutte.Joobiir Dabaree isaa seenee yoo gad bahuu ishiin achi hin turre.Baa’ee dallaneet firii isaa eeggatee fudhachuuf murteesse.Baa’ee odoo hin turiin waammamee seenee fudhatee bahe.Kan ishii garuu doktarichi itti waan hin argisiifneef mala tokko uume. “Dokatar akkamitti ta’a!akkamitti---?”jedheen “Maal –v hin ta’u jetteet shakkitaayyuu?” “Eeyyee!dhugumaa ?!yoo akkasii haati manaa tiyyas – V dha kaa!Ishiin amma asii baate sunis akkasuma kaa--!”jedheen akka nama rifatee harganuu.Akka carraa ta’ee yeroo saniif kan dhiiga kenne isaan lamaan qofa waan tureef Doktarichi qorannoo isaa keessatti +V hin argine ture.Innis keessi fi miirri Joobir waan itti ce’eef tasuma “Eeyyee!” jedheen. Joobiir Sa’aatii hin balleessine. Yoosuu dhaqee Dureetti hobbaafate. Deebiin ishii garuu akka inni eege hin turre. Sun ammo baa’ee isa muufachiisnan bahee gara mana isaatitti qajeele. Bariis abdii odoo hin kutiin itti deebi’ee sanuma itti hime.Isuma garaa gahuuf jetteet deemte, akka carraa ta’ee yaalamtoonni waan baay’ataniif xiqqoo eeggachuun dirqii itti ta’e.Takka eeganiit seenanii gaafatan.Ishiin ammas achi dhaabbachuu hin feene,yoo kana joobiris baa’ee of shakkaa jira.Tasa--jedheet sodaate.Akka waan dhaabbachuu dadhabdee “Abbaa warraa kiyyaa isatti naaf ---”jetteenii doktarichaan ofi gadi baate.Guyyaan isaa Kamisa galgala ture. Yeroon ammoo reefu galgala keessaa sa’aatii 1ta’a;oduun himamaatii jira.Yaadni waan ishii jeeqameef lotarii kaleessumtii bitte san harkatti qabdeet tokko keessaa bantee waanuma hin dubbifamne kana irraa dubbifti.Joobiri firii qabatee “yes”jechaatii yoo ishiitti as bahu ishiin ammoo ija lotorii harka ishii san irra dhaabdeet rifaatudhaan laalaa jirti.Lakkoofsi moo’ate 430430 akka ta’e odu tamsaasaan himee irra kute.Dureen al tokko qofa ol jetteet “Kana dhabattan haadha too ajjeesem!”jetteen.Joobiir wanta ishiin jetteef haara’a,kanaaf hubachuu hin dandeenye.Qorannoon ishii waan ishii gammachiisee akkas taatu itti fakkate.Odoo ilaaluu gadi deemuu calqabde. “Nu lachuu bilisa,wal fuushuu ni dandeenya!Duree! Duree---!” Wanti ishiin har’a argiteefi wanti ishiin saniin dura yaaddee goote fariin walirraa gore.Firiin dhiiga ishiitis har’a –v dha.Vaayirasichatu bade moo ---,Haati Duree qarshii dhabaaf hidhamtee du’uurra Dureen ---,Wanti ishiin haadha ishii itti dhabde hiyyumni har’a harka kenneera.Haati duree garuu hin jirtu.Harka tikeettii lotorii ittii qabatte san Joobiritti hiixatteet lafa dhoofte; battalumatti ija ishii walitti qadaadde.Ishiinis biyya haati dursitee dhaqxe san daawwachuuf qajeelte.Wanti achitti raawwate sun hundumtuu Joobiriif keessummaa waan tureef rifaatuun garba dafqaatitti isa cuube. Gogeet bakkuma jirutti hafee Gaaddisa gaddaa dhaabbate. SIIVIIL SARVIISII Koolleejjii jechuun kanaa Siiviil sarviisii faa Achi seenee namuu akkam ta’eet kufaa Barumsas kaayyodhas homtuu isa ‘in gahuu Bakka dhagaan seenee nama ta’ee bahuu! QORICHA Yaa beekaa dhimmisi, si beekaa Yaa beekaa gad roobi, sin eegaa, Beekatu si'ii, situu qorichaa, qorichaan waraannamneet, qorichaan baafannaa! qorichaan dhaanamneet, qorichaan hobbaafanna! WALITTI HIRKISA Hin waraabaa mitii, laga tokko keessaa, Dhirsaa fi niitii fideet, walitti hirkisaa, Hir'uu lama qabeet, wal-guutuu taasisaa! Akkasumaa ta'ee ni dirbabatuu, Bakka dhirsi gaarii niitin gaarii hin taatuu, Bakka niitin gaarii dhirsi ammoo yariidhaa; Qooda niitii garuu dhiir-yariin gaaridhaa, Dhirsi yoo yarattes keessi fooyyee taatii, Niitin gaaf yaratte manni jiguu isaatii! HUDHAA KARRA DURAA Hudhaan karra kootii yoomittuu guddattee Alaalaa mul’atti amma ija baastee Ka’eetan kutadha ishiinoo bilchaattee! ODOO SI TA’EE Odoo silaa ta’ee ati maalfaa gootaa? Lammaffaa dhalachuuf isa akka Gooftaa Gaaf lammaffaa dhuftu silaa eenyu taataa? Dureessaa?hiyyeessaa? gurraacha moo diimoo? An’ garuu lammmaffaas ta’een dhaladha Oromoo! BIRRAA BARII Dur taliila dhugnaa Birraa Qaammee barii Barana hafuun oolu sun hin ta’u tarii Ofii hin qabduun gandaa namaa hin teechuun warraa Achas ceeteet kunoo burqaa kutte nurraa Bobbooresse didee hundumtuu dacha’ee Barana hin taliilu muummichaat Dhoqqaa’ee! QUBBEEN KEESSAN Hammasin salphadhee orma fira kiyyaa! Dhukkubsataa hin turreem gaafan bahu biyyaa Yoon hammam madaalu kan akkas kaastanii Qubaan na baastanii,qubaan na buustanii. Beekumsi yoom dhibee, beekumsaa foo jirtii kan fudhatu malee, Kan iyyu barsiisaa, kan taa'u barataa dadhabbiin itti caalee, Barumsicha laaleet, waa galuufi didee barsiisichat aaree, Waa hin barbaadu ta'aa, waan fedhutuu sanii, horii jedheet taree! WARQEE QUBAA Bakkan kaa’un dhabee, warqee qubaa bitee Yooman nama ta’aa, harki na qallatee! JIRUU Kan xurree isaa hin barre, dalagaat deeganii Jiruu malee jiru; Kan jiruu beekanii. DEESSEE Sin gaafadhaafani , Sin dhabe maal godhanii Heerumtees dhagayee Deessee jirta jedhanii. JIRTAA DHIISI ! Jirtaa hin jedhinii nagaya na gaaffuu Kan jiruu baranaa booddetti yaa hafuu Eeyyeen kaa’ee jiraa jirtaa iyyaafattee Akkaataa jiruu koo atis yoom gaafattee Jirtaa maaf naan jettaa akkamittii dhiiftee Jiraannanuu kinoo dhaaphee na kuffiftee; Jireenya tokkorraa jiruu zeeroorraatii, Calqabeen na dhibe moo’uun lafarrattii Hiyyoommadheen jira kinoo amma har’aattii! AKKANUMATTI QABNA! Qe’een abbaa kootii golli harmee tiyyaa Ijoollee too jedheet gurra qabee iyyaa. Bultiin nutti hammaatee buluu wallaalletoo Hunduu nu ifataa homaa dhabne naatoo Koodet wal waraanaa ofiif wal jifannaa Ofii yoom jiraannee ganda jiraachifnaa! Homaa hin fayyadamne qabnaa qofa qabnaa! WAA LAMA N’DHABIN! Moora dhaqaniitoo moora hin dagatanii Lola seenaniitoo ija hin lagatanii “Shaarmuxaa” tuqanii jecha hin qolatanii Waa lama hin dhabin! Yookan calqabuu dhiisuu Calqaban fiixa baasuu! As jigdee achi jigdee--Waa lama hin dhabin! Maarraxi burraaqi akka ilma dureessaa; Bara namaa guutte babbaroodaniitii Bobboyi too harqi akka ilma kuyyiisaa; Bara namatti hir’uu gaggadoodaniitii Dandeechu baroodii Dadhabdu mar’adhuu Murtiin kophaa hin toluu Firaan mari’adhuu Yoo kin sagaliin lolii Yookan sagalee tolii Koottu! DHUGUMAA? Biyyi jannataa kun waa jira jettanii? Mee nutti odeessaa namoonni beektanii Hin jiru jechuudhaf amane sodaadhee Na gaafannaan anuu eeyyen jira jedhee Keessi kan koo didee an’ cinqiin na qabee Dhugaa saa baruuf ka’achii dhufen dhabee! MAATIN--Waa hin godhinaa malee godhaa hin gorsanii Meeqa saanititu ofiimmoo obsanii?--Ijji ergamtuu taatet arrabni odeessitee, Garaan gammadeefi onneen fakkeessitee,--Ilkaan kattoommatee kan hundatti kolfu, Buqaan corroqooftee kan hundumt horfu,--Tokkichi daldalatii lama harka dha’uu, Akka milkaa’etoo waa buufatee ba’u,--Hin godhinaan saanii godhaa godhaa ta’ee; Du’aatti qixxeesse karaan achiin ba’ee! BAR-FUULDURAA Duuti gota ta’ee,reenfa yaabee danfaa, Bareenni irdii taatee,achi riphee kolfaa, Eegaa bar-fuulduraa waan akkasiit dhufaa, Babbareenni dhumteet fokkuu qofti hafaa! MANA BARNOOTAA Ulaa cabsuun lixu dur maana barnootaa Ulaa cabsaniit bahu har'ammoo maal gootaa! Naannessoon barnootaa, alaa manni hawaasaa, Barsiisaa kutaa jiruu namni meerre keessa!? WAAMICHA JIREENYAA Waamichi jireenyaa kinooti na ga'ee, Of ta'uu dadhabeen kinoo nama ta'ee WAA CABU MALEE… Ni du'a hin jedhinaa sun an'qofaa mitii Goota meeqaatam duuti afaan hiitii! Mee garuu, Du'a ajjeesudhaa, odoo labsiin baanee, Ajjeesnee du'uudhaa, tokko jennee kaanee, Silaa oggaakkanaa har'a du'a moonee! Wantumti nu miidhe,du'a nurra’t goobse, Warra du'a bule warra du'a dheesse, Odoo hundi keenyaa,erga takkaa kaanee, Waliif walirratti bu'ii du'aa buunee, Silaa du'a moonee Har'a mirgaan baanee! Nu'itu erga takkaa waliif du'uu dhiisee, Dabaree dabareen halbee du'aaf ciisee. Ishiinis san beektii,takka takkaan filtee, Goota goota nyaatti lugna lugnaa hiltee. Silaammaa odoo erga takkaa duunee, Du'a mataa ishii achas finnee hiinee! Du'ii du'a moo'ii namuu ni sodaatuu, Odoo hin du'in ammoo akkamiin moo'atuu! Mariin Gurmuu Tumsa Qeerroo Bilisummaan Qindaa’e Milkiin Xumurame! Sochii qeerroo bilisummaa tumsuu fi humneessuu akeekkatee kan ijaarame Gurmuun Tumsa Qeerroo Bilisummaa (GTQB) Bitootessa 17/2013 hawaasa Oromoo magaalaa Melbourne jiraatan waliin marii bal’aa fi ijaaraa gaggeeffachuun milkiin xumurateera. Mariin kun itti fufiinsa marii waxabajjii 30/2012 gaggeeffamee turee ta’uu kan yaadachiise GTQB mata duree adda addaa irratti ibsaa fi attamiin Qeerroo Bilisummaa Tumsuun danda’amaa irratti mariisiseera. Sagantaan kun akkuma aadaa Oromootti eebba Manguddootaan kan eegale yoroo ta’u itti aansuun Ob. Gammachuu Fayyeeraa, Qindeessaan GTQB akeekaa fi attamiin GTQB akka ijaarame ibsuun akeeka eebbifamaa kana bakkaan gahuuf hawaasni Oromoo yaadaa fi mala qabu hunda otoo hin qusanne akka gumaachu dhaammatee tartiiba sagantaa kaahameen mariin kun kan gaggeeffamu ta’uu ibsun waltajjii mariif bane. Itti aansee haala qabatamaan yeroo ammaa Qeerroon biyyaa itti jiru bililaan bakka bu’aa Qeerroo biyya keessaa irraa dhageeffatameera. Ibsa isaa kana keessatti, yakka Ummata Oromoo fi Oromiyaa irratti dalagamaa jiru kan hubatan dargaggoonnii fi shamarran Oromoo ummata keenyaa fi biyya keenya dhabama irraa baraaruuf jecha of ijaaranii diddaa wal irraa hin citne gaggeessaa jirra jedhee, dabaluunis diddaan gaggeeffamaa jiru ummata Oromoo bal’aa akka hammatuuf hojii bal’aa fi ulfaataan hojjatamaa jiraachuu ibsee, qonnaan bultoonni keenya lafa isaanii irraa humnaan hin buqqaanu jedhanii akka falmatan dadammaqiinsa kennameen yeroo ammaa kana lafa keenya irraa hin kaanu jedhanii mirga isaanf falmachuun egalamuu, Oromoota miseensota OPDO ta’aniif dadammaqiinsa fi barnoota kennameen qabsaa’otaaf dahannoo ta’uu eegalaniiru, hayyoonni fi manguddoonni Oromoos Qeerroo cinaa jabinaan dhaabbachaa akka jiran adeesseera. Diinni Ummata Oromoos yakka dalagaa jiru yeroo kamuu caalaa jabeessee itti fufaa akka jiru kan hubachise bakka bu’aan Qeerroo biyya keessaa, balaa itti aggaammate kana irraa baraaruuf qabsoo bal’aa fi ulfaataa wareegama gurgurdaa kaffalchiisaa turee fi jiru galmaan gahuuf dargaggoonni fi Shamarran Oromoo Qeerroo Bilisummaa jalatti ijaaramanii dirqama lammummaa bahachaa jirra. Xumara irrattis ijaaramuu tumsa kanaaf galata galchuun bakka jiraattanii fi addunyaa mara irratti harka wal qabattanii tokkummaan dhageettii qabsaa’ota Oromoof horuun abdii akka taatan maqaa Qeerroo Oromoon jabeesseen dhaammadha jechuun dhaamsa ulfaataa hawaasa Oromoo biyya alaa jiraatuuf dhaammateera. Ob. Mahaammad Abdullaahii odeessa qabatamaa Oromiyaa dhaqanii arganii fi hubatan hirmaattota marii kanaaf yommuu ibsan fuula isaanii irraa gadda guddaa fi ija isaanii irraa imimaantu yaa’a ture. Dabaa fi yakka diinni irratti raawwatuun “Ummanni Oromoon du’aa fi jireenya jidduutti argama” kan jedhan Ob. Mahaammad, “namoonni tokko tokko gamoo gurgurdaa fi Cululuqaa ilmaan Habashaa Finfinnee keessatti ijaaran qofa ilaalanii biyyi guddate yommuu nuun jedhan Abbaa biyyichaa kan ta’e Ummanni Oromoo ammoo gamoo sana jala waardiyyaa ta’ee itti tufamaa ergamuuf akka dirqame arguu dhabuun ykn arganii dubbachuu dhiisuun yakka” jedhan. Kanaaf jedhan abdii Ummanni keenya qabu, “guyyaa tokko kana keessaa ni baana yaada jedhu” lubbuu itti horree humneessuun akka baay’inaa fi gootummaa isaatti Oromoon diina isaa ofirraa darbachuu ni danda’a” jedhan. Maqaa Amantii Musiliimaan sochii taasfamaa jirtu ilaalchisee Ob. Mahaammad dhaamsa dhaammataniin “Ummanni waanta sana gaggeessan Oromoo miti. Gaafiin isaanii kan haqaa ti, ammoo Musiliimota Oromoon waanta hin qindoofneef meeshaa ta’uufii hin qabnun jedha. Jijjiirama barbaannu kamuu nutu ofiif hojjatachuu qaba. Hormi tasumaa ulee nu godhachuu hin qabu” Jedhaniiru. Dura teessuun waldaa dubartoota Oromoo Kaayyoo aaddee Sa’aadaa Ammee waldaa isaanii bakka bu’uun haasaa taasisaniin “Erga Oromoo gabrummaa jalatti kufee kaasee hanga har’aatti hiraamaannaan dubartootaa takkaa of duuba hin jenne, hin jedhus. Har’as ta’ee fuulduraas hanga Oromoon fedhii isaa kan bilisummaa ga’uutti nuti dubartoonni akkuma Koree Hojiin gaggeessituu waldaa Hawaasa Oromoo Australia bakka bu’uun dhaamsa waldichaa waltajii kana irratti kan dabarsan Ob. Yaadataa Sabaa (Jaatam) waldaan hawaasa Oromoon Australia Sochii Qeerroon bilisummaa Oromoo gaggeessaa jiruuf tumsa barbaachisu kamuu kan taasisan ta’u ibsuun jabaadha jedhan. kaleessaa Qeerroo bilisummaa qabeenyaanis ta’ee hanga miseensummaa fi qaamaan hirmaachuutti akka of duuba hin deebine Oromoo hundaaf beeksisuu barbaanna.” Jechuun tumsa qeerroo bilisummaaf qaban haamlee guutuun ibsaniiru. Itti aansuun ummata marii kana irratti hirmaate hunda akka hirmaachisutti qabxiilee marii akka hayyuu Oromoo tokkootti kan dhiyeessan Ob. Aliyyii Galatoo ti. Ob. Aliyyiin mirgoota dhalli namaa qabaachuu qabuu fi mirgoota kana yeroo sarbamu maal akka gochuu qabu, sochii bilisummaa gaggeeffamus uummatni sun gabrummaa jala jiraachuun dhugaa ta’uu beekuu, gabrummaa kana jalaa bahuuf Ummatichi ilaalcha walfakkaatu qabaachuu fi fedhii ummataa kana kan qindeessee qajeelchu jaarmayaa qabaachuu akka qabu yaadchiisuun, sochii kana keessatti hawaasni Oromoo biyya alaa jirru yoo maal goone QBO tumsuu akka dandeenyu ibsan. Ibsa qormaata irratti hundaa’e bal’inaan erga ibsanii booda gaafilee mariif ta’an dhiyaassuun ibsa isaanii xumuran. Gaaffiilee dhiyaatan kana Ob. Aliyyii fi Ob. Mahaammad Abdullaahii akka mariisisan gara waltajjiitti deebisuun marii baldhaan gaggeeffameera. Gaafilee turan keessa namni waan gochuu qabu maaliif gochuu dhaba? Maal barbaanna? Maaliif barbaanna?, Waan barbaannu kana argachuu dandeenya jennee maaliif amanna? Waanta barbaannu kana argachuuf ani akka nama tokkootti maalan gumaacha?, Yoom? kanneen jedhan irratti mariin bal’aan gaggeeffameera. Obbo Moosisaa Futtaasaa mariin gaggeeffame hedduu bareedaa akka ta’e, miidhaa Ummataa fi biyya keenya irra gahaa jiru fi diinni keenya halkanii fi guyyaa nurratti hojjataa jiru yommuu wal bira qabnee ilaallu ammayyuu tattaaffiin keenya kana caaluu akka qabu, kanaafis waan har’a nan gumaacha jennee dubbanne hojiin mul’isuu eegaluun barbaachisaa ta’uu yaadachiisuun gorsa manguddummaa kennaniiru. Dabaluunis humni keenya guddaan tokkummaa keenya waanta ta’eef Ummanni Oromoo tokkummaaf dursa akka kennu dhaammatanii waltajjicha eebbaan cufaniiru. Gatii Jaalalli Baasu 1. Hin Quufnu-Hin beelofnu Kaanee nyaanne jennee Maqaa beelaa dhiisnuu? Moo kattaa walakkaa Ho'ifannee ciifnu? "Beelofne" yoo jenne Eenyu nu dhaga'a? Utuu kaanee himannees Himanni eessa ga'a? Moo "hin quufnu,hin beelofnu" Jennee kaanee himannu Eenyutti himachuuf, Eenyuun haa ammannu? Beelaaf beela miti Quufas hin fakkaatu Inni dhugaa qaba Kan lachuu himatu. 2. Lukkuu Gaafan dura arge Yeroosheen iyyitu Koochoo rurukkuttee "Bari'eera" jettu Kan namni hin dhageenye Yoo sheen barii himtu... Ganama utuun rafuu Hirribarraa kaatee Warra ishee dhaga'u Hunda dammaksitee Ofii utaaltee buutee Kosii keessa fiigdu Yeroosheen ajaa'aa Miillaan qottee diigdu Tortoraa funaantee Hunda waliin dhooftu Ajaa'aa erga nyaattee Maaliif hin ajooftu? Akkamis iyyitu Akkamis agartu Dhumti lukkuu manaa Aalbeerra hin dabartu. 3. Gogorrii Lukkuu natti fakkaatta Iyyitee yoo kaakkistu Joobiras ni fakkaatta Kaatee yeroo barristu... Namatti hin dhiyaattu Ni baqatta hin madaqxu Yoo qorres, yoo dhaamotes Mana barbaacha hin dhaqxu Daggalakee ho'ifattee Gammachuudhaan jiraatta Waan waaqni nyaadhu jedhe Hin dhabdu inuma nyaatta. Abbaan arge akka lukkuu Billaadhaan si ari'uu Anuu siifan gammada Yoo lafti kun bari'u. 4. Bineensummaa Laguma waan jiraateef Bineensa akkamiin jenna? Kan mana jiraatummoo Ulaagaa kamiin beekna? Akkamittiin namummaa Keenya mirkaneessina? Maaliin bineensa, nama Jennee ittiin odeessina? Kan nama ittiin jedhame Yuusee erga nu nyaatee Gara laafummaan dhibee Erga garaa jabaatee Dhiiga keenya danfisee Utuu jigsee lolaasuu Korma nu qabna jennu Kuffisee utuu kolaasuu Akkamiin "nama" jenna Jechuuf nutti hin ulfaatuu? Isa nama jedhamaa Foon ilma namaa nyaatu Sababa nama jennuuf Irraan dhabe barbaadee Bineensa, nama miti Gochasaa gaafan yaade. 5. Joobira Akka allaattiiwwan kaanii Naannoo raqaa hin marsitu Ol fagaattee barrista Dogoggortees hin kuftu Urriidhaaf duumessa Bokkaadhaaf qilleensa Of jallatti hambistee Garraa keessa oolta Gofilaakeen barristee Foon tortoree baduuf Iyyitee hin caraantu Warra akka gobocor Mil'attee hin ilaaltu Hin dhaabdu imalakee Daandiikeerraa hin kaatu Waan siin hin fakkaanne Gad deebituu hin taatu. 6. Warra duuti Nyaatte Eessarraa jalqabeen Eessattan goolabaa? Eenyuuf dhoksee himeen Eenyutti lallaba? Xiqqaakootiif guddaa Wallaalaakoof hayyuu Kottu jettee nyaatti Hin quufne har'ayyuu. Warra addunyaa kanaaf Teessuma soofanii Furmaataaf boqonnaa Bareechan tolchani... Biyyeetu isaan nyaate Beela'ee hamuummatee Jaalala fakkeessee Sobee isaan dhungatee... Isaan gubbaa teenye Nu jala ciisanii Warri addunyaa kanaaf Dukkanashee ibsani. Kan biyyeen kun nyaatte 'Qaalii' gita hin qabne Kumootaan lakkoofna Warra haqaaf dhabne. Warra dacheen baatteef, Warra duuti nyaatte Walan jijjiiraaree? Akkamiin qajeelchu? Uumaan micciiraaree? 7. Awwaala Keessan Oola Akka nama hojii qabuu Nan ba'a barii lafaa Deemee awwaalarra taa'een, Of dagadheetan hafa. Boolli sun eenyuun nyaate? Eenyutu keessa jira? Awwaalli inni jalaa Inni fuulakoo duraa... Haacaaluufaan ilaala Awwaala sana keessa Nan machaa'a, hin dhugne Nan boo'a, na jaanjessa... Namoota namaan olii Heedduu isaanii argeera "Maaloo na fudhaa" jedhees, Achi deemuuf hawweera. Kichuu meeqan ilaala Deessuu garaatti baattu Ijoollee kolfa hin quufne Kubbaa hodhitee taphattu... Hayyoota meeqan arga Warra awwaalli isaan dhokse "Hiq!" jedhee, imimmaankoo Heedduus dhiiseetan obse... Xiqqaa, guddaa Beekaa fi wallaalaa Meeqa akka nyaatte Siin beeka awwaalaa... Ganama irra taa'een Hundumaa lakkaa'a Takka gadi taa'ee Takka immoo nan ka'a... Jireenyakoo gatee Dhiiseera jiraachuu Dhiqqee, babbareedee Namatti mul'achuu... Namattis hin himu Ofiimakoon goola Nagaa maalan qaba? Awwaala keessan oola! 8. Lola Jaarsaaf Jaartii Ati gidduu seentee Balleessaa barbaaddaa Abbaa badii bartee Adabuudhaaf yaadda... Jaarsa waliin teessee Jaartiin badiin dhabdu "Isheetu balleesse "Ati badii hin qabdu" Jettee, waa'ee jaartii Jaarsatti hamattee Nama badii gootee Yoo badii itti murte... Isaaniin si miti Sireetu araarsa Baay'ee keessa hin galiin Lola jaartiif jaarsa. 9. Callisuu Namootaa Hin dagatiin tasa Waa lama beekkadhu Dubbii arrabakeetii Cimsiitii eeggadhu Namoonni xixxiixan Callisuu hin jaallanne Warri dudubbatan Cal jechuu hin barbaanne... Uffata itti hin taane Dirqiin uffatanii Dubbii dubbii hin taane Yeroo dubbatani... Hunduu hayyuu miti Waan odeesseef qofa Kaan dhugaasaa waca Walakkaansaa bofa. Waanuma hin mul'anneef Gaara uffatanii Mul'achuu barbaadu Hunda dubbatanii. Hanga harree hanqatu Gitasaa wallaalee Cidha bultii deema Obboleessa awwaalee... Gaara duubatti arga Agartuun dhalootaa Wallaluma hin se'iin Callisuu Namootaa. 10. Kormaakoo Kormaa tokkon qaba Kan mataan guuttiyyaa Lafa barii geesse Na dammaksuuf iyya Yeroosaa eeggatee Yeroo galee ba'u Yeroo iyyuuf hiixatee Hiddi mormaa ka'u Geerarsa fakkaata Malee iyya hin jedhu Amala addaa qaba Waan adda isa godhu. Warri naannookoollee Sagaleesaa beeku Gurra as facaasanii Iyya lukkuu eegu... Yeroo akka tasaa Dhaban sagaleesaa Hunduu maaltu ta'eef? Gurra nutti qeensa... "Maal ta'e kormaankee Sagaleesaa dhabnee Aduun nutti baate Of dagannee rafnee" Jedhanii, gaafatu Fuulleetti as ba'anii Edaa isaan duruu Hirribaa hin ka'ani.... Utuun siin qabaannee Silaa hirribaa hin ka'uu Namas hin jedhamu Yoomuu nama hin ta'u. Na biratti hin jibbiinaa Na wajjiin jiraataa Dhabe agabuu bulee Yoo argate nyaataa... Tikee dhugaa kootii Waardiyyaa yerookoo “Halbeedhaf ta'i" hin jedhiin, Hin tuqiin kormakoo. 11. Tiksee Dhugaa Eenyutu danda'ee Tiksa ilmoo waaqaa? Eenyu dhugaaf jedhee Barbaacha isaa dhaqa? Eenyutu danda'ee Wajjiin daalachaa'a? Eenyu mana dhiisee? Wajjiin laga taa'a? Eenyudha inni laata Inni dhugaaf du'e? Kan barbaacha dhugaa Boolla meeqa bu'e? Eenyutu danda'ee Dhugaa caalchifata? Maaltu quufa dhiisee Beela'uu filata? Fedhiikee to'attee "Dhugaa malee" jettaa? Gaaf tokko dhugaakeef, Dhukkubsattee beektaa? Moo... Afaanuma qofaan Boossee nu boossifta? Hawwiidhuma ta'ee Nuunis gororsiifta? Achuma taa'iitii Odeessi baduukee Silaa lubbuun jirta Nutti himi du'uukee... "Badeera, ani hin jiru" Jedhii himadhukaa Nama biraa hin eegiin Sima tikseen dhugaa. 12. Jecha dhugaa dhabne Waan meeqa utuu ilaalluu Ijumaan arginee Ilaalaa achi ilaalaa Callisnee darbine. Tulluun gadi ciisnaan Hunduu irra dhaabbatee Gamanaa gamatti Waamee wal gaafatee... Daangaa ture silaa Walitti hin darbinuu Wal kabajna malee Walis hin sarbinu... Ana malee keenya Yaada keenya okkoo Waliif hin jallannu Waan jaallanne tokko... Urrii utuu ilaalluu Rooba ta'ee bu'ee Obboleessi keenya Nu biratti du'ee... Fiigicha duumessaa Dheerina dukkanaa Biiftuun baatu eessa? Du'a gidduu kanaa... Kan ittiin dubbannu Afaan keenya ukkaamsee Waan ittiin arginu Ija keenya jaamsee... Bakkuma tokkicha Si'a meeqa cabnee Barbaannee barbaannee Jecha dhugaa dhabne. 13. Madaa Lafa Kanaa Waan waaqni ilaalaa Dadhabe murteessuu Waan margi lafaa argee Gadi qabee odeessu... Waan akka tulluutti Ol ba'ee mullatu Dhugaa xiqqaaf guddaan Afaansaan dubbatu... Dhoksina jennaanis, Waan dhokachuu dide Waan jajallaan keenya Baatee nutti fide... Abbaa hubatee ilaaleef Tafkiinuu ija qabdi Ofiif cabdee hin beektu Ormaaf sagal cabdi. Akkamiin dhokate Maalumaan golgame? Lafeen lafa kanaa Waan meeqaan qorqame. Maaliif hin argamu Hin argamiin bannaa? Maaltu yaala laata Madaa Lafa kanaa? 14. Du'a Har'aaf kaleessaa Kaleessa dhukkubsannee Dawaa barbaacha fiigne Osoo of hin qusatiin, Madoofnee itti dhiigne. Abbaan ilmasaaf boo'ee Awwaaluu hin dandeenye Dhiiga irra lolaasaa Daandii kanaan as geenye. Waan hin ta'iin hin qabnu Taaneerra hanga taanu Abjuuf mul'ata qabna As keessaas akka baanu... Waanuma ofitti fuuneen Dhumnee ittuu duuguugamnee Akka fardaaf gaangootti Dubbachuu luugamamne. Ibidda awwaalanii Daaraadha irri keessi Gowwaan ibidda hin argu Ho'ifattee irra teessi... "Ani ibiddan" jedhaa Isaan "daaraadha" jedhu Bineensa mana gale Nama naan jechuu fedhu. Kaleessaan "du'a" jechaa Har'aan "jireenya" jiru Lafa lafeen qoqqoodaa Gargar baasanii hiru. Dhiiga miti fakkaata Kobbeen halluu barreessa Kun immoo nama nyaata Du'a har'aaf kaleessaa. 15. Nama Kaayyoo Dhagaa dugdatti baatee Fiiga aara hin galfatu Nan dadhabe hin jedhu Qilleensa hin fudhatu. Galmasaa qofa ilaala Duubatti hin harkifatu Baay'achuu rakkinaatiif, Gad jedhee harka hin laatu. Hamileesaa guutuudhaan, Hanga dhumaa jiraata Argatus nyaatee bula Imaanaa guddaa baata. Nama galaanni hin raafne Kaayyoo'sa baheef beeku Kan fedhiin hin gurgurre Irbuu goototaa eegu Daandiinkees haa dheeratu Qabaatee bu'aa ba'ii Atumti jabaadhuutii Nama kaayyookee ta'i. 16. Fedhiikee Utuu hin beekiin jaallattee Utuu hin beekiin jibbitaa Fedhiinkee yoo raafame Maallaqarra si bita... Qalbiin osoo hin murteessiin, Miirakeen murteessitee Sammuun osoo hin ilaaliin Afaankeen odeessitee... Garaankee murtii hin qabu Raafamaadha keessikee Hin jarjariin qalbiidhaan, Hin gurguriin fedhiikee... Mana dhugaatii baatee Hin deemiin mana du'aa Nama fedhiin gurgure Boolla hin beekamne bu'a. 17. Ol Ba'ii Mulladhu! Boolla keessa dhaabamtus Hin dhokattu dandeessee Afaaniif jechaan miti Aarsaa guddaan as geesse. Daandii ati irra dhufte Bu'aa ba'iisaan beeka Hin haftu achiin kuftee Lubbuu qabsiiseen eega. Huuba sitti rarra'u Caalteetu liqimsita Kan ibsaan hin ibsine Hin shakku nuuf ibsita. Utuu ati naaf jirtuu Hin jiruu hin dubbadhu Ammas dachaa dachaadhaan, Ol ba'ii naaf mulladhu. 18. Geeraraa Kan har'a qubni seene Bor harka galchuuf jira Intala qalbiin qeenxee Garaanshee sagal bira Ajjeesaan ajjeeseeraan, Yoo saakuma qabaatee Dabbassaa dhadhaan jiisee Bishaan godhee dibate "Karaanshee karaa miti Daggalan duduuffisee Mucaankee laaftuu miti Gurree didaan kuffiise!" Jedhee yeroo geeraru Dhiirummaa geerarsiisa Yaadaan fuudhee si deemee Koomtoo sitti agarsiisa. 19. Saree Saree Billaachi ofii hin uffattu Dhagaatti uffisuuf joorti Saree garaan hin rafu Raqa barbaacha oolti Tulluu sagaliin buutee Malkaa meeqarra kuttee Lafa 'shokokiin' jiruuf, Arraba baastee duttee... Kottee jalaan dafqitee Sagal gogaashee urguftee Cooma muratte hin qabdu Raquma quuftee dhufte. Harkarraa nyaattee dhugdee Itti deebitee dutti Sareen raqa barbaaddu Cooma essaa fiddee kutti? 20. Waraana Nageenyaa Galma barbaacha malee Durgoo barbaacha hin jooru Haqa dhidhiibuuf malee Daangaa dhiibuuf hin lolu Galmasaa bira ga'uuf Deema dhiiga firfirsaa Giddu gala dhugaati Caasaa haqaa diriirsa Gamoo ijaarrachuudhaaf, Manaa hin baane kakatee Fedhiif mo'amee miti Duuba hin jedhu rakkatee... Bishaan abdiisaa dhuga Nyaata kaayyoo soorata Qawwee dirate miti Imaanaa dhiigaa baata Lafee gubbaa yaabbatee Dhugee, quufee hin ragadu Waaqa meeqaaf bitamee Jilbeenfatee hin 'sagadu' Tikee uleen qajeelaa Biiftuu dacheef fakkeenyaa Imalakee adda hin kutiin, Yaa Waraana Nageenyaa. 21. Gaararummaa Sanyiin bishaan hin qabne Akkamiin baatee quuqxi? Qalqalli jalaan yaaftu Akkam yoo naqan guutti? Cinaaf jalaan urattee Icciitii firfirsitii Dawoof gaaddidduu hin qabdu Garaashee diriirsiti. Itti himtu, itti hin goru Gurra dhageettii hin qabdu Ofiif jecha filatti Namaan waan jettu hin dhabdu. Sanyii callaa galfattee Ingirdaada siif laatti Galaa seenaashee nyaattee Buddeen tortoraa baatti. Aannan waraabdee dhugdee Bishaan sitti daldaltii Ilkaaniin sitti kolfaa Garaadhaan sitti malti. 22. Itti Fafakkaata "Nan du'e maalan jira? Sagalan kufee ka'ee Nama keessaa gad deebii Hangafa sareen ta'e" Jedhee ofitti raaja Gowwaan abshaala of se'u Daldalaan ganna kuusee Bona 'soogidda' hin fe'u. Gogaadhaan mana ijaaree Saree mana eegsisaa Barcuma of jalaa dhiitee Dhoqqeerra of teessisa. Corroqaan "garba" jedhee, Garba barbaacha ba'aa Gowwaan abshaala of godhee Booda kan kolfaa ta'a. Bishaan qilleensaaf qeensee Dhaba galata hojiisaa Dhumarra harka maratee Abdii kutatee ciisa. 23. Atumti Deemi Malee... Hanga lafti bari'u Hin eegiin ifa lafaa Sareef gowwaa qofatu Obboroo,barii rafa Asuma tureen eega Hin deemu asii ka'ee Yoo dhufe asumatti Hin jooru manaa ba'ee... Hin jedhiin abbaa kaayyoo Atumti deemi malee Si gargaara waaqayyo. 24. Ka'ee'tan Du'ee Gala Waan dachee kana gubbaa Dhabdus ijaan ilaaltee Galgala yoo siin eegne Waan ganama facaafte... Mana keessee gad baatee Ol deebitee yoo dhabde Biqiltuu harkaan guddiste Akka malee yoo cabde... Jaartiin manaa si gooltee Yokaan jaarsi si goolee Bineensi guddaa addunyaa Utuu ka'ee si lolee... Waan waaqatti kenniteef Karaa ilaalaa haftee Galchuu yeroo dadhabdu Horiikee manaa baafte... Ilbiisa amma qubaa Bookee sodaattee kaatee Handariinkee dallantee Barristee manaa baatee... Waan har'aakee hadheeffattee Arguuf jibbitee dhala Ofiin hin jettuu laata? Ka'eetan du'ee gala. 25. Giddu Gala Dhugaa Asiif achiin ariinaan, Dhugaan sitti dheessitee Eessa, hin bulle nuti...? Bakka isheen nu bulchite? Ati jiraadhu malee Fagoos taatu dhiheenya Bakka ati jirtu hin hafnu Oollee,bullus ni geenya. Hunduu funyaan qabatee Yeroo si yakkuuf ka'u Murtii hin malle dabarsuuf, Yeroo walga'ii taa'u... Dhiibamtee, dhidhiibamtee Erga fixattee obsa Hunduu baaluma ciree Fuula dhugaakee dhoksa... Teessoof walgeettii keetu Jira kan si danda'ee Warra lapheetti baatee Gaaraaf laga siin ba'e... Isin teessoo dhugaati Warra hundaa danda'u Isa kakatee fuudhee Kakuusaa galmaan ga'u. 26. Teessoo Dhugaa Gamoo sooressaa keessa Jirta seenee gaafannee Achi keessaa si dhabnaan, Ofii keenyaa rifanne Ati edaa mana hin qabdu, Gandaan nama hin ciccirtu Rakkinni meeqa dhufus Bifa qabdu hin jijjiirtu Warra maddiin goggogee Jiraaf du'aa yaadda'u Warra abdiin dheeratee Galma barbaadu ga'u... Isaan keessa teessoonkee Galmi guddaa si baatu Yoomiyyuu waliin dhooftuuf, Daandii daldalaa hin taatu. 27. Jaalala Rasaasa hamaa addunyaan Sagaleesaa hin dhageenye Inni gidduudhaa dhibnaan Kan hundi galma hin geenye... Oolmaaf bultii keenyatti Inni simboo rarraasu Warra waliin kufani Kan qabee lafaa kaasu... Kan namni ittiin bitamu Maallaqa bakka bu'ee Utuu ragaa ba'anii Warri jaalalaaf du'e... Kan didaa bishaan godhee Harkasaa kennachiisu Kan bineensa madaksee Nu waliin jiraachisu... Kan durba ittiin sobanii Godhan dubartii caaltuu Icciitii duuba jiru Jaalala maaf wallaaltu? Waan ati hin goone hin jiru Goote waan hin yaadamne Kan akkakee jaalalaa Hanga yoonaa hin argamne. Qe'ee jaalalli hin jirre Dubartiin mana hin teessu Dhiirri gandarra joora Ijoolleen siin dhageessu. Mana jaalalli hin jirre Hundatu seenee diigaa Dhoqqeen cidii hin qabatu Gargar baba'uuf fiiga... Warra jaalalaaf du'e Biyyeen nyaate haa lakkaa'u Utubaan mana keenyaa Jaalalaan haa hundaa'u! 28. Walii Galtee Tokko yeroo waamu Tokko dhaggeeffatee Tokko yoo dubbatu Tokko qalbeeffatee Tokko yeroo iyyu Tokko kolfuu dhiisee Tokko yeroo ka'u Tokko gadi ciisee... Abbaan dinnicha binnaan, Ijoolleen dhaddee bittee Irbaata mucaaf taa'e Sareen bantee yoo fixxe... Tokko hojiif onnatee Tokko yeroo rincicu Tokko meeqa uffatee Tokko baasee yoo miicu Kaan gabaa ba'uuf deema Waan gurguru fe'atee Kaan immoo galuuf deema Ko'umasaa ariifatee... Eessaan bitee daldala? Waliinoo ba'ee hin gallee Gargar deemuun hin taane Warra tokkoof hin malle. Mana boo'ichaa deemtee Geerarsa dhaggeeffatta Reeffi utuu mana ciisuu Gammachuu dabarfatta. Manuma tokko keessaa Qophii sagal qopheessu Warri afaan tokko beekan, Afaan sadii odeessu... Niitiin abbaa warraatiif Tole jettee hin owwaattu Abbaan warraas niitiidhaaf, Waan isheen feete hin laatu. Tokko hordee yoo dhaabu Tokko jigsee facaasaa Tokko kununsuuf joora Tokko diigee mancaasa... Asumaa achi ilaaltee Ni beekta qe'ee tokkummaa Qunceen arba kuffisti Waan jedhan sun dhuguma. Gaara hin jirre hin yaabiinaa Nagaan Jaalala dhaltee Qabeenya yoo dhabdeyyuu, Hin dhabiin Walii galtee! 29. Naan Se'iin of Jaallataa Jireenyan keessa jiru Utuu ilaaltuu-argituu Yaaddoon waliin jiraadhu Lafa dhiitee-bariitu... Gurmuukootti rakkina Garaakootti xiiqa'ee Onneen dhiirummaakootii, Na bokokee iita'ee... Ilkaanumakoo argitee Naan se'iin of jaallataa Namni ibidda qixxee Abdii qabuun jiraata. Jiruukee buta jedheen Hin dandeenye siif butuu Mana abdiin keessaa ba'e Qabeenyi kamuu hin guutu. Ofiikootti murteesseen, Fudhee dirqama meeqa Maal keessa akkan jiraadhu Ana qofaatu beeka. Achumaa as ilaaltee Hin se'iin of jaallataa Namni kaayyoof jiraatu Utuu rafuu birrata. Gaafan dubbiikee mara Dhiise moggaatti dhiibee Ibidda ati qabsiifte Haa bulu jedhee dibe... Sittuu fakkaadheen jira Diinakee isa maraatuu Waanuma waaqni jedhe Bishaanuu waraabbatu. 30. Olaantummaa Qawwee Olaantummaan uummataa Dhiibamee qarqaratti Biyyi kaadhimaa badii Afaaan qawween dhaadatti. Taankiif jettii kadhatee Kan lolatti bobbaasu Kan nagaa lafa kaa'ee Sibiila lafaa kaasu... Saba gaaffii mirgasaa Gaafatee deebii dhabe Mirgi namummaa keetii Erga karaarraa dabee... Erga garaan namummaa Daandii gubbaarra jooree Namni aangoon qaba jedhee Uummata bal'aa lole... Jireenya nutti himaa Kiyyoo du'aa awwaalu Ilmi gudeedaa garuu Kaayyoo abbaasaa hin wallaalu. Warri addunyaa kanarraa Waan hundaan kabajame Warra qawwee hidhatee Tokkoomee ijaarame. 31. Maal ta'inna Laata? Kaleessi dheeratee Har'is deemuu didee Nuun barre- nuun beekne Warra yeroon fide. Waaqni inni kaleessa Nu oolche manatti Har'as isa qabna Nuun gatu lagatti. Bowwaa keessa ciisee Cirracha lakkaa'aa Waaqni hin fudhanne Qabeenyaaf mattaa'aa... Gaara gubbaa ba'ee Fuulleetti isa ilaalaa Utuun gadi hin taa'iin Asiif achi utaalaa... Dukkanattis galee Ifas arguun hafee Utuu naan qabatiin Kabajakeef rafee... Galgalli yoo dhufu Manatti ol deebinee Barii lafaas eegnee Fakkaannaan gad baanee... Kabaja uumaadhaaf, Eegnee hunda Safuu Dhihus ni bari'a Akkasitti hin hafu. Har'a nuun wal waaduu Taaneef jirra nyaata Guyyaan borii kun Maal ta'inna Laata? 32. Biiftuu Kan mullatuuf baate Dhokataa hin ilaaltu Tulluu asiin malee Tulluu achi hin argitu Duumessi yoo dhufu Bakkakee dagattee Dukkana cillimaa Roobaatti nu gatte Hundaaf qixa hin baatu Lafa wal caalchifta Ofiikee baqattee Rooba nu dhaansifta Si arganne jennee Yeroo itti gammannu Yeroo barbaannutti Nuti siin argannu Yoo ofiikee feetu Malee lixxee hin baatu Yeroo rakkoof muddamaa Ati wabii nuun taatu Komiin sirraa qaba Siin eeggadhu taa'ee Ati naan barbaaddu Siin barbaada ka'ee... "Ifta" jedhan, malee Dhugaan nuuf hin iftu Nama wal caalchifta Siin komadha biiftu. 33. Yaa Dachee Hunduma dandeessa Waan hundumaa taatee Warra teessoon hin baanne Situ danda'ee baate Obsikee hin madaalamu Hin jettu, narraa bu'aa Fayyaan sirra garmaama Ofirraa hin gattu du'aa... Isa finni hin dandeenye Fayyaaf du'aan wal gatu Natti ulfaatte,osoo hin jedhiin, Dache, sidha kan baatu... Haadhoon wajjiin dhalate Manaa baasee wal gataa Firaaf alagaa hin jettu Hundumaa situ baata Maqaakeen beela oolla Loon horree sirra yaasnee Handhuurakee walakkaa Qonnee albuuda baafne... Warqii nama bareeche Ilkaaniif qubarratti Qilleensa keessaa miti Kun hundi dacheerraati Amma "ga'a" waan jettu, Dache, natti fakkaatte Oromoo "hin baadhu" jettee Afaan buletti nyaatte Nutti himi afaanii baasii Afaan keessa qabattaa? Waan siif ta'u balfitee Warra siif ta'u nyaatta Si qabna osoo siin jennuu Nu salphisuuf maaf fiigdaa? Nu danda'i, yaa dachee Sabakoo maaliif diigda? 34. Dhugaa Ifa Biiftuu Seenaa addaatee ifu Balleessuuf hin yaaliinaa Warqee caccabee hin banne Dhugaa namaa hin haaliinaa "Badeera burkutaa'ee Dhufaatiisaa hin yaadiinaa Dhukkuba dur manca'een Ciistan har'a hin aadiinaa..." Jedhamee nutti himamee Dhugaan manca'uu mitii Gaaf tokko hin dhukkubsatu Ibidda keessa bula Bobeessanuu hin gubatu Tulluun hin godaanu Amalli siin dhiiftu Akkamiin awwaalu? Dhugaa ifa biiftuu. 35. Mana Hin bultu Harreen abbaashee hin beektu Farda abbaasaa gaafatti Dubarri nyaara haaddatte Qullaa gabaa dhaabbatti Kan asiif achiin ariitee Sagal qabdee gadhiiftu Dubartiin ala barte Ol galtee mana hin ciiftu Mana'tu itti mullata Hallayyaa qilee ta'ee "Tole" jettee hin jiraattu Utuu kan du'e ka'ee Dubbiif fiigicha hin dhumne Jiraachuuf gangalatti Utuu lama dhalannee Durbi sagal dhalatti. 36. Du'a Jalli Jireenya Jireenyakee guutummaa Haqaaf seenaaf jiraattee Siidaa si faarsaa hafu Ogummaakeen yoo ijaarte, Dhaloonni boodaa ilaalee Waan jabaarraa dubbisa Haqaaf hojjetan darbuun Seenaa hin duune hambisa! Dachee kana gubaatti Waa keessee yoo godaante Gaaddisa jala teessee Mana seenaa yoo ijaarte As buttee of jalatti Yoo argite fageenyaa Duutus duute hin jedhamtu Du'a jalli jireenyaa! 37. Agartuu Coomaaf raqa adda baasee Kan garaa filachiisu Daandii ta'uuf hubatee Kan miilla imalchiisu... Waan hundaa fafakeessee Kan gaariitti qixxeessu Hundumaa kan dharra'u Garaakee kan xureessu... Jalqaba kan ilaalee Qalbiis godhu maraatuu Waan ijikee hin agarreef Dhukkubsataa itti hin taatu. 38. Murannoo Dhagaarra kan ulfaatu Imaanaa meeqa baadhee Summiirraa kan hadhaa'u Waan hin nyaatamne nyaadhee... Jireenya nuffisiisaa Waan abdii kutachiisu Gufuun buqqa'ee hin dhumne Daandiikoo gufachiisu... Karaakee duukaan jira Faana gootaa hin jijjiirre Bu'aa ba'iin baay'ate Keessakoo naan micciirre Du'a guddaa godhanii Ittiin nutti dhaadatuu Namni farda hin bitanne Kooraa duwwaa hin yaabbatu Ofirratti murteesseen Dide gammachuu meeqa Har'i kun yaa'ee darba Boorkoo sirriittan beeka! 39. Waa'eekoo Bakkan jiru yoon beeke Bakkan ka'ee hin dagadhuu Waa'eekoof of wallaalee Nama biraa hin gaafadhu Bishaan tulluu jalaatii Taliila ta'ee burqaa Cabbiin dhakaa'ee bu'ee Bishaan ta'ee ol hurka... Duumessis wal ukkaamsee Bakakkaaf rooba ta'aa Itittuunis raafamee Baaduuf dhadhaatti ba'a... Hunduu walitti dhufee Of gidduutii humna baasaa Qilleensi hin argamneyyuu Muka gurguddaa raasa. 40. Wal beekna Fageenya samiif lafaa Osoo narraa fagaattee "Hin jirtu" siin jedhanii Ormaaf raqa fakkaatee... Anaaf ati tulluudha Tulluu hunda hin dhokkanne Waanan jedhuufan qaba Waa malee siin abdanne! Ormi funyaan qabatee Fuulleetti si baqataa Inni kaan dhoqqee miilaa Ol fuudhee sitti haqata. Namaaf daalachooftuukoo Kan maqaan kee itti ajaa'u Addunyaankoo inni dhugaa Si malee naan mijaa'u! Lafa jalaan haata'u Galma tokkoof wal eegna "Wal hin beektan" nuun jedhu, Bareechinee wal beekna! 41. Nu lamaan Bifa keenyaan ilaaltee Nuun qoqqoodiin lamatti Kan agartee hin amanne Waan dhaggeesseetti amanti Looga keenyaan calaltee Nuun kaa'iin gargar baastee Qola gatamu keessaa Lukkuu'nuu cuucii yaaste Gargar baba'uu lafaan Lafee gargar facaastaa? Eenyuun adda fageessuuf, Ija hin jirre babaasta? Kan abbaaf haati tokkoo Akkamiin adda ta'uu? Ija qalbiin yoo ilaalan Bishaan gargar hin ba'u! 42. Galata Beeloftee beela baatee Maaliif midhaan himattaa? Dheebottee dheebuu beektee Maaliif bishaan himattaa? Namni galata hin beekne Hiixatee sitti tufaa Waan alatti jibbantu Arreedee mana dhufa. Erga tilmaamtee hin beeknee Gatii jaalalli baasu Warri gatii itti baaste Harree gad sitti yaasu! Gatiin qajeelummaakoo Erga ta'ee jallina Kabajakoon deeffadha Hin barbaadu salphina! 43. Gatii Jaalalli Baasu Inni wallagaa duunaan Arsiin boo'icha taa'u Inni Harargees madoofnaan, Gujiin faana madaa'u... Kan Jimmi shawaa dhaqee Gaddas, gammachuuf waamu Kan Wallaggi dhaamsasaa Walloof barreessee dhaamu... Eebba Booranni eebbise Horroon irraa fudhatee Dhadhaa Salaalee dhufuun Shaggar mataa dibate... Dhagaarratti ijaaranii Mana citaa tuffatuu Jaalalli shakkiin hin qabu Furrii wajjiin dhungatu! Hundumtuu gatii qaba Gatii ittiin tilmaamamuu Kan jaalalaa addatti Maallaqaan hin himamu Lubbuu tokkittii kennee Jireenyasaa qabsiisee Miindaaf maallaqa miti Jaalalatu barsiise. Hundumtuu shallagamee Ulfaatina inni kaasu Kana jedhee hin himamu Gatii Jaalalli baasu! 44. Obsa Gaafan kufee- achii ka'u Gaafan bulee- galma ga'u Bishaan dhugee- yoon machaa'u Gaafan abjuun waa lakkaa'u Barruun miilaa na tarsa'ee Gaafa dirreen tabba ta'e Kaayyoof qofan jilbeenfadha Mudhii hidheen-jabeeffadha! 45. Waan Siin Jedhan Quba walitti qabnee Waliif maqaa moggaasaa Jechoota osoo hin filatiin Maqaa walitti baasaa Uffata dheeraa uffatee Yokaan immoo gabaabduu Waan barbaadde yoo taate Arrabni jecha hin dhabdu. Gaafa waan jedhan dhaban Bifakeen arrabsamaa Gaarii feetes hojjettu Namootaan abaaramaa... Ishee heerumtee baate Namicha fuudhee hiike Ishee maraatuu taate Namicha mana diige... Isa fuulli luqqa'aa Kan arrabnishee dheeraa Kan ilkaasaa buqqa'aa Akka akkookootii beera... Ishee hunduma waliin Bakka hunda qabdoo teessu Ishee guddoo amma manaa Hanga arba dhalaa geessu... Namicha fuudhee hin teenye Durba sagal ari'u Isa utuu inni shuubbisuu Dukkanni itti bari'u... Inni siin jechuu fedhu Jechoota dhabee hin beeku Daandiirra yoon dhaabadhes, Nan beeka waanin eegu! 46. Si Malee... Bifakee waaqaaf dhiiseen, Amalakeen dubbadhaa Halkanis guyyaas ciiseen Yaadee yaadaan gubadha. Siin hawwa siin argadhu Nan fiiga sirra hin ga'u Takka takka hawwiinis Fagoodha-bira hin ga'u. Maqaakee waanan dha'uuf Yakka meeqaan dhaanamee Galmee naaf hin malletti Galma'ee itti waamamee... Maqaan hin moggaafanne Moggaasan na waamanii Bakkan dhaabbadhee hin beekne Geessanii na dhaabanii... Gatiittiinkoo bal'aadha Kana hundaa danda'ee Madaa ogeessi hin yaalle Heedduun beeka madaa'ee... Siif nan ta'a waan hundaa Dadhabbiikoo hin himadhu Yoo ati jiraatte malee Anis tasa hin jiraadhu. Sirraa hin kutadhu abdii Gidiraanis baay'atu Namni qilleensa malee Lubbuudhaan hin jiraatu. 47. Xurii Seenaa Waan bineensi si godhe Bineensatti himattaarree? Harka seenaan xureesse Bishaan dhiqee baasaaree? Guyyaatti torbas dhiqxu Hin ba'u xuriin dhiigaa Jireenyakee facaasee Mana sirratti diiga! Ilmaankeetu si jibbee Sirraa ba'ee jiraata Coomaaf gaariikee dhiisee Daggala lagaa nyaata. Hundumtuu sirraa maqa Karaa sirraa jallisee Kaan miillaan sirraa dheessa Kaan koochoosaan barrisee... Dacheen kun sirraa fiiga Siif hin mijaa'u haalli Hunduu sitti hadhaa'a Sitti hin minyaa'u nyaanni. Dhumarra qofaa haftee Taata irbaata rakkinaa Halkanis guyyaas rafte Jireenyikee salphina! 48. Waan Hin Oolle Simbirri koochoo malee Eessaa fidatti gaafa? Samii keessa barristus, Duunaan reeffishee lafa. Waan hin oolle boor iftaan Har'a fakkaachuu didaa Waaqni har'a duumessaa'e Boor immoo rooba fida. Halkan dukkanni kuni Waan bari'u hin fakkaatu Lubbuu waaqni hin kennine Bineensi lagaa hin nyaatu. Of jalatti hin ilaaliin Fuulleetti argi fageessii Bakka gaariin baay'atu Gadheenis jirtii dheessi. 49. Walumatti Waamamna Dafqikee dhiigakooti Miillikees miillakooti Kaayyoon kees kaayyookooti Inni siif godaannisaa Anaafis godaannisa Madaan handhuurakeetii Anaanis handhuurarra Walumatti nu jibbu Nu lamaan wal mararra Bishaan walakkaa rafee Dheebuun afaan hin gogdu Jireenya keenya hin jirre Jirra jettee naan sobdu. Walumatti gatamnee Walumaan barbaadamna Waliin bilisa baanee Walumaanis yakkamna. Isa ati dheebottu Anis dheebuun himadha Isa ati beeloftu Anis beelan jiraadha Siin gootatti waamanii Naan hin jedhan dabeessa Xuriinkoo xuriikeeti, Walitti nu xureessa. Hiddakee yoo murani Hundeekootu raafamaa Maqaankoo inni gaariin Maqaakeetti waamama. 50. Fedhakee Lafa Kaa'i Afaan keenya hidhamnaan, Afaan namaan dubbanna Ibidda ormaarraa hafnaan, Bishaan keenyaan gubanna Siifan beeka, ati hin beektuu Doloolloon si ceesisa Siifan daaka, ati hin daaktu... Galmakoon si geessisa Waanan jedhe nyaatteetu Waanan hin jenne dhiista Bakka feete dhiisteetu Bakkan siif jedhe ciista Filannoonkee anaa haata'u Fedhiikeen hin murteessiin Afaankoo kankee haata'u Waan barbaadde hin odeessiin. Jireenya mataakeetii Filattee akkam jiraatta? Waan dandeessu dhiifteetu Waanan danda'u baatta. Sombakootiin argani Afuurakoon jiraadhu Fedhakee lafa kaa'ii Filannookoo filadhu! 51. Dhaloonni Deebii Qaba Waanuma lubbuun jirruuf Qofa hin jiraannu nyaannee Dirqama guddaa qabna Kaayyoo dhalootaa baanne Isa kaleessa fuune Haqa waamnee kakannee Karaarratti akka hin duune Nama hin taanetti laannee... Waan dandeenyuun ijaarree Keessa wal jiraachifna Waan qabnu waliif laannee Gargaarree wal nyaachifna. Addunyaan ni diigamti Gamnatu ijaaree qabaa Hin danda'amu hin jedhiin Dhaloonni deebii qaba. Diigdee gargar babaastee Lafa qabdu akka hin dhabne Addunyaan kun killeedha Si harkatti akka hin cabne. Akkuma ilmi abbaasaan Maqaan ba'ee mogga'uu Biyyis dhaloota malee Guddatus eessa hin ga'u. 52. Kan kee taanaan Bishaan kan namaaf kaa'e Qabanii waraabbatuu Utuu gad jechuu baatee Gaalli fe'isa hin baatu. Rirmi karaa waan dhabeef, Addaan hin kutu deemsa Galmakee ga'uu feenaan Karaan kamuu si geessa. Lagni siin dhorku guutee Dallaan kamuu ijaaramee Galgala ni ga'ama Ganamaan yoo ka'ame. Qocaanuu suuta deemteef Yoom galmashee shakkite? Abdii hin kunne jabaattee Mootee bira darbite Utuu deemsa hin eegaliin Hin tarreessiin sababa Yoo kan kee hin taane ta'e Mana dhufee si dhaba Kan kee taanaan keetuma Oolee bulee si eega Korma dallaasaa guute Namni akkamitti deega? 53. Dhaala Abbaakeerraa Fuute Dhaala abbaakeerraa fuute Gadi baastee gurgurtaa Mana inni si dhaalchise Keessaa baatee ala bultaa? Mana qilleensi diigee Mancaasuu ni danda'aa Imimmaan imaanaasaa Akkam goota-akkam ta'a? Isa inni gaafa laafu Harkaan ofitti waamee Gurrakeetti hasaasee Dhaamsa isaa dhumaa dhaame Waan baatee har'aan ga'e Lakkaa'ee sitti kennee "Hin nyaatiin-hin sharafiin" Jabaadhu siin hin jennee? Har'a boosseefii awwaaltee Bultee akkamiin dagattaa? Waadaa irraa fudhatte Akkam gurgurtee nyaatta? Kaayyoon akkam bututa Akkamittiin diigamaa? Boolla keessa buufamee Akkamiin awwaalama? Ilmi silaas waan sadii Hundi akka garaa hin ta'uu Inni kaan ollaasaatti Malee abbasaatti hin ba'u. Waan abbaankee siin jedhu Yeroo maraa siif himu Akkam gootee dagatta Dagachuun sitti hin cimuu? Siluma fuudhuu dhiisi Harkaa fuutee hanga nyaattu Harreen hireedhaaf malee Kaayyoodhaaf ba'aa hin baattu. 54. Haadha Haadha jechuun cinaacha Kan ittiin ciiftee kaatu Haadha jechuun biiftuudha Kan ittiin manaa baatu. Si malee seen duubeenkoo Hin jiru naaf hin ifu Namni ati harka qabde Yoomillee kufee hin hafu. Jiidhaaf milki qabeessa Naaf diriira harkikee Anaaf addunyaa caala Ilaalchonni miirakee... Kofaltee eebbistee Yoo na geggeessitu Hamilee naaf taatee Yoo na jabeessitu... Kan si jala jiru Roobaan hin yaadda'u Dibaabee hundaati Yaadaan hin madaa'u. 55. Oromummaa Maqaa dhugaa keenya Kan ittiin owwaannu Kan ittiin dubbannee Kan ittiin wal waamnu... Kan ittiin jibbamnee Ittiin jaallatamnu Kan yakkamaas taanee Ittiin gaafatamnu... Kan ittiin cubbamnu Diina namaa taanee Kan ittiin hidhamaa Hidhaas ittiin baane... Boolla meeqa gallee Ittiin awwaalamne Kan ittiin jiraannee Ittiin ukkaamamne... Hamaafis gaariifis Walitti jiraanna Oromummaa keenyaan, Wal waamnee owwaanna. 56. Raafamaa Fiigaan abdii hin kutatu Jarjaraan warqee cabsaa Ta'innaa kan dubbatu Dhugaa qulqulluu dabsa Isa kaan bifaan kuulee Qalbii fudhata keessaa Kan abjuu tokko hin qabne Abjuu kudhan barreessa Booka kennituuf dhiisee Bishaan lagaa kadhataa Kan abbaan fedhe ergatu Abbaa kudhan himata Sagal gurgurameetu Gatii baase wallaala Inni akkasii kokkolfaa Haadha sagal awwaala. 57. Eenyummaa Kan bara ijisaa jirtuu Jaamaan odeessaa hafaa Gowwaan manasaa gubee Itti naanna'ee kolfa. Waan taane walumaani Walumatti nuun jedhuu Kan garaan fira hin godhiin Kadhannaan fira hin godhu. Dirqamaan wal kadhannee Waliif hin laannu eenyummaa Dhiiga qofa hin ilaaliin Ibsituu oromummaa! Lafeen yoo lafee ta'e Qofa ittiin waamamaa Yokaan wallaalameetu Maqaasaa gaafatama. 58. Afaan Hunda dhungatu Afaan oduu yoo bare Muka gogaatti asaasaa Kan jiru of harkaa gatee Kan du'e boollaa kaasa. Hundatu firasaati Ilkaan adiin fakkeessa Sanyii gumbiitti ol taa'e Faffacaasee balleessa. Bishaan dhagaarra utaaluun, Beekeeti akka hin cabne Inni qilleensa ari'us Ni beeka akka hin qabne. Kan yaada meeqaaf hiree Tokkicha shan dubbatuu Baruma baraan hawwa Dhalchee baatee hin dhungatu! 59. Harka Lafeesaa Daake Mana abbaan ofii gube Ollaan yaa'ee qaammata Nama nagaa hin qabnetu Nagaa nama gaafata. Waansaa sagal odeessu Hin beekkattu, hin dhaga'u Of waraanee hin argu Ofittis hin madaa'u. Namatti quba qabee Qaawwa namaa agarsiisaa Sanyii eeleetti akaa'ee Baaburatti daaksisa. Asoosama Gabaaba Reefun umuriidhaan 20n keessan jira. Ija namaa guuteen, gomjaasisa. Dargaggeessi ijaan akkuma ajandaa bara kanaa barbaadee qacam godhee narraa wacaa ooluu, argee na kukkutachuu fedha. Kan na ilaale ija narraan libsatu. Gaarummaan isaa anatu batattisee manatti of arga. Nama gidduu turuun du'a natti fakkaata. Qaamni na urgufamee, qalbiin na jeeqameen deemsa wallaalee miilli wal na xaxa. Lafa diriiraatu gufatee na daddarba. Amalichi maal akka ta'e hinbeeku. "Magaallee warra sanii" Jedhameen akka qoricha ijaatti barbaadama. Barsiisaan Doktoroonni, dargaggoonni magaalaa xiqqoo nuti keessa jiraannuu, wal gahanii mana Keenyaa wacanii taphaan mana hoo'isu. Harmeen fuula iftuu dha. Hunda simattee amalaan nama ofitti qabdee jaalalaan jiraachuu itti beekti. Kanaaf hunduu qe'ee ishee mana ishee hoo'ifata. "Haadha Firii; silaa buna garii, nyaata gaarii, hojjechuu situ itti beeka. Mee nuti Ilmaan keeti, kana booda nyaanniif dhugaatiin keenya si bira nuuf haata'u. Kana booda si biraa nyaannee dhugna. Manni nyaataa gaariin magaalaa kana keessa hinjiru" jedhanii Harmee nyaata qopheessuu eegalchiisan. Humna ishee osoon qusatin. Ogummaa ishee, harka ishee isa nyaatamee hin quufamne, sanaan namoota yaada kana dhiyeessan qofa osoon taane, namoota hedduu qooqa kaasuu itti fufte. Hunduu maqaa ishee lafa hin kaa'u. Haadha maamilaa taate, manni keenya hundaaf dawoo, boqonnaa ta'e. Anammoo caalumatti bahee galu ijjji namaa na waxaluun ittuma fufe. Anumatu ofitti jabduudha malee haalichoo cimaadha. Nan bareeda.Bifatti homaa hafee hinqabu. Amalaan, maatii gaarii qabaachuudhaan, haadha kaamettii, harka toltu akkasii irraan dhaladhe. Maaf hundi nan hawwu? Ququruphisee walii gadi fiigee, mana keessa gugguufee, ergameen hunduu na arga. Dr. Masfin isa tokko. Dr. Masfin guutuu namaati. Addumatti immoo wayyoo yaa bareedina ilkaan isaa! Addeenya isaa. Qulqullina isaa. Walqixxeenya Isaa! Dhuguman isiniin jedha; yoo inni mana seene hojii dhiisee taa'ee yoo inni kolfu ilaalaa osoon oolee, akkuma Oromoon waan ofii isaatiif eenyummaaf dachee isaatti aarsaa lafeef dhiiga itti kafaluutti gammadu sana, gammachuun koo daangaa hinqabu ture. Aniif sammuun koo ilkaanicharratti rakkoorra wal buusaa jirra . Guutummaa Dr. Masfin irraa bareeda ilkaan isaa fi gurrachuma isaan addatti jaaladha. Bifa gurraacha kana irratti qalbiitu na rarra'a duruu! Garuu sodaas waanan qabuuf namuu akka rakkoo koo kana narratti arguuf karaa hin agarsiifne. Dr. Masfin kan keessa koo beekuu hinoolle, innuu na waliin qoosuu, taphachuuf natti dhiyaachuu jalqabe. Baay'ee osoon hinturin sababa barnootaaf naannoo sanaa deemuufan dirqame. Garuu akka carraa ta'ee barnootas ittin fufne. Ji'a afur booddee kan durii caalaatti bareedeen, uffannaa irraa jalqabee nama biraa fakkaadheen gara biyya alaatti bahuuf harmeetti nagaa dhaamuuf deeme. Ammallee, Dr. Masfin achuma Jira. Baatii tokkoof harmee biran ture. Kan durii caala na adamsuuu itti fufe. Amma garuu gorsa adda addaafii odeeffannoo baay'ee argachaa waanan jiruuf isaaf dhimma hinhorannen ture. Kilinika ofii Isaanii banatanii wal gurmessaniii shan ta'anii hojjetu. Inni ana caalaatti nama barateef waan baay'ee beekudha. Yoo xiqqaate bu'aa bayii barnootaa keessatti waan barate hedduu qabaachuu mala. Namni barate waan nama miidhu nattin fakkaatu ture. Turtiikoo baatii tokkoo kana keessatti baay'ee akkan itti dhiyaadhuuf natti deddeebi'eera. Akkan gara alaa bahuuf jirun itti himeen wal barree walitti dhiyaannee haalan jaalalaa keessa galuu eegalle. Waanumti irraa jibbamu hinturre. Yoonaa ammoo yaa bifa isaa isa gurraacha sana. Sanarratti dhaabbata isaa, kana qofaa mitiim, Kanaa’olitti yaa sagalee isaa yoo haasa'u, laphee addaan nama baqaqsa. Kaanenuus maqaa Kilinika isaaniiti. "Dubarriif Gundoon keessummaa hinqabdu" jedhama mitiiree? Amman haadha koo bira baatii tokkoof ture kana dhimmeen hojii qixeessaaf, bishaan Boonoo waraabeen, uffata miiccaaf. Dr. Masfin akkuma nama haajaa qabuu deemsa Isaa "alaalaa na Ilaalaa " jedhu sanaan harka isaa giiphiitti naqatee gara mana keenyaatti faanni isaa! Ganama mataan aduu qixa dheerina isaatirraan ija nama waraanti. Ijaan bakkan uffata miiccuuf jirutti na mil'atee, darbee manatti ol seena. Nyaatee afaan lulluuqqachaa gadi baha. Jaakkeettii isaa baasee natti kenna . Sesseeqaa "boodan dhufee fudha, gaafa heerumte kan jaarsichaa miiccuun akkam akka ta'e asumaan bartaa" Jedhee hojii manaa natti laatee deema. Urgooftuun uffata isaarraa funyaan nama buta. Bishaan uffata isaatti kan biraa miiccuun na mararaa yaa qalbii hir'achuu! Jedheetin of taajjaba. Harmeen amma Keessummaa waanan ta'eef malee osoo duriitii harka hiitee na waxalti ture. Bilbila xiqqoo kan ‘Helo' qofan qaba. Lakkoofsa bilbilaa Dr. Koo waliin wal jijjiirre. Anis turtii koo xumureen gara Finfinneetti, Abbaa koo biratti deebi'e. Imala koo irratti hagan mana gahu naaf bilbila. "Eessa geesse"jedha. Manas gahee, guyyaan hundi waliin haasa'uu keenyaan maraate. Baay'ee of na barsiise. Amma sababan funaanuu jalqabe, yookaan inni dhufuu, yookaan ani deemuu. Lamaanuu garuu murteessuuf humnasaa hinqabu. Ni qoosa. Na kolfisiisa. Na bohaarsa. Kanuma keessa gara Finfinnee akka dhufaa jiru naaf hime. Guyyichan eeguu jalqabe. Hawwii garmaleen of keessatti finiinse. Yoon isatti heerume jedheen hawwii boriitiin yaadan galaana jiruu daakaa guyyaa inni dhufuuf jiru sanan yaada. Na fuudhuuf dhiisuu isaayyuu hinbarreem. Na jaalachaa jiraachuu isaayyuu yoom natti hime? Abjuu keessa gangalachuun akkasitti. Kan isaa jettuu? Anuu yaaduma sardamuu malee miiran isaaf qabu adda baase hinbeekne. Galgalaan naaf bilbilee boru Akka dhufaa jiru naatti hime." Maal ergamu?" Maal siif fidee dhufu?" jedhe. Isa arguu waanan qabuuf waanan yaada keessaa hinqabne ajajeen harmeetti bilbile. Akka carraa ta'ee abban koo qe'ee hinjiru. Bariisana arguufan jarjare. Uffatan uffadhu, kopheen kaawwadhu, rifeensa koo akkamiin akkan sirreeffadhu, maal dubbattu kaa? Of qixeessuun akka addaa ture. Lafa duwwaatti shurshuruu! Safuudhabboo! Barii obboroo ka’ee manaa bahuu isaa barreeffamaan naaf erge. Obseen haga sa'aatii lamaa turee bilbileef. Finfinnee Hurufa Raaree(Atoobistaraa) Hoteela Ayyalaa fuulduratti akka wal arginu walitti himnee adda baanee. Nan sonaa'e. Of tottolcheen Dr koo arguuf onnee na qirqirsaa jirtu waliin wal’aansoo gidduu osoon jiruun deeme. Keessa beekettii miti. Yeroo jalqabaatiif gadi bahee nama simachuun koo reefu. Harmee bira, ishee biraa yoon deeme abbaa koo bira malee, homaa asiif achii xaxaa Finfinnee keessaa hinbeeku. Inni garuu homaa hinwallaalu. Qarqara daandiitti goreen dhaabbadhee isa eeguu jalqabe. Isa darbuuf dhufu osoon ijaan gaggeessee deebi'uu harka maree morma jala na suuqqate qofan ofirratti arge. Ol jedhee yoon ilaalu dheerticha. Harki isaa harka nama hojii ciccimaa hojjetee miti. Lallaafaa kana. Kan koo isa biratti harka dubartii hinfakkaatu. Ofan tuffadhemmoo. Amma Dhuguma ani isan madaalaa? Jedheen of jibbe. Harka na qabee na harkisaa of duuka na buuse. Wajjumaanan qajeele. Balbala hoteelichaa seenne...darbii gamoo tokkoffaatti ejjenne. Bitaaf mirga ilaalus homtuu hinjiru. Ammallee homtuu naaf hinifne. Yoo ibsaa n jiraate ifa mitii? Inumaa ulaa dhiphoo takka gidduu galle. Balbala ulaa kana gidduu jirtu banuuf itti hiixate.... "Intala koo! Gorsa xiqqoo yoo argatte, hubannaadhaan dhaggeeffadhu. Tarii gaaftokko si fayyada, dhiphina si fura. Fala siif ta'a. Dursitee haala kam irrattuu akka of eeggattu si qajeelcha. Namni si gorsu, muudannoo isaaf, waan isa qunname irraa ka'ee sigorsa." Sagalee dubartii ollaa keenya takkaatu osoo balbalichi hin banamin iyyee narraa dubbate. Sodaachuun jalqabe. Akka waan dubartiin kun na duuba jirtuun ofirra garagalee mil'adhe. Homtuu na duuba hinjiru. Bilbila xiqqoon harka kootti qabee jirun mil'adhe. Waaree booda sa'aatii sagal daqiiqaa kudhan hir'uudha. Dr. koo akkuma waan mana isaa ta'ee balbala banee ol seene. Duuba isaatiin homaa osoon hin raafaminan seene. Balbala olseeneen dhaabadhee keessa kutaa manichaa ijaan sukkuumuu jalqabe. Siree qal'oo takka isaan gamarra immoo foddaa xiqqoo ifa alaa dhufu ol ergitutu jirti. Sireerra achi hiixatee fooddittii bane. Xiqqoo ifan arge. As garagalee akka seequu ta'e. "Koottu taa'i kaa" jedhee ka'ee harka na qabee of bira na teechisuuf gara sireetti na fudhate. Amma kana hunda homaa afuura hin baafanne. Ijaan waanan giiphii isaa duubee keessatti mil'uu arge tokko hubachuufan dhama'uu jalqabe. Waan maramtuu wayii. Waan ishee hinbeeku. Amm waan laman Yaade. Tokko, tooftaan ittiin harkaa bahu malachuu, didnaan xiiqiidhaan wal xiichuudha. Onnee koo nan beeka. Ijaan suuta isa ilaalaan yaada koo bilcheessuu jalqabe. Yoon xiiqii keessa galee aariin na dhuunfate akkan hin injifatamne beeka. Isa dura garuu haga yoonaa tasgabbii boruyyuu narraa hin sokkine wayiitiin liqimfameen Jira. Hark isaa diriirsee gateettii koorra godhate. Gara Fuula kootti gadi jedhee na ilaale. Qubbeen harka isaatii gurra koo jalaan fidee na tutuquu jalqabe. "Nyaata ajajannuu? Asumatti nuuf haa fidanii" jedhe. 'Lakki nan deema. Ergaa fiddee dhufte natti kenni. Sa'aatiin deemee jira. Abbaan koo yoo dhufee manaa na dhabe na lola. Amma deemuun qaba' jedheen harka isaa duubatti ofirraa darbee bakkan taa'ee jiruu ka'e. Na faana ka'ee ijajje. Hinta'u malee, siif jedheen baadiyyaa kutee, lafa fagoo imalee addana dhufe. Jedhee garaa na nyaachuuf dubbii kuuluu jalqabe. Takka na dhungachuu, takka harkaan qaama koorra deddeemuu jalqaba. Qaama miiraa isaa isa ijaajjee jiru, isa inni too'achuuf humna hinqabne sanan libsuu ija irra buuse. Qalbiin na butameen, keessa kootti eessan lixakaa, Si joorsee, si joonjessee si fidee akkam abbaa kee taataa ? jedheen of gaafadhe . Duruu itti dhiyaadhee, bareeda eenyummaa isaa gubbaa irra ofitti nama harkisan sana argee ilaalee quufuu ture. Imalli isaa akkan yaade naaf ta'uu dide malee! Silaa Harka isaa sana qabadhee, ija isaa baay'ee ofitti nama liqimsuu gahan sana sirritti ilaalee, hammannaa isaa keessa dhokadhee, foolii hawwataa ofirraa naman fageesiine sana gammachuudhaan hirachuun fedhe ture. Fedhii koo kana hunda narkaa dhadhaa ibidda buute godhe. Sodaadhaan na guute. Shakkii, tariimmoo hagan jibbee isa ajeeffadhuttis na geessuu mala. Yaada kana hunda keessaa of debiseen, harka isaa lamaan walitti harkise. Ol jedheen ija isaa keessa ilaale. Dr. Masfin Jedheen mataa koo gadi cabsadhe. Amalaan, jaalalaan isa moo'uun yaade. Isa dhabuu hinfeene. Tarii garmaleen isa jeeqaa Laata jedheen nageenya koorra darbee isaaf yaade. "Maal jette ?" Jedhe. Itti fufeen...Ilaa ani har’a yeroo jalqabaaf kophaatti si arguu kooti. Nama sodaachisa. Immoo ani haala akkasiitiin na simatta jedhee hinyaadne. Erga fedhiin kee waan biraa ta'ee, maaf yeroo biraatti ittin yaadnu? Jedheen ija shakkii guddaa of keessaa qabuun oljedhee mil'adhe. Hiddi tamsaastuu dhiiga isaa dhiita'ee adda isaa irraan gadi gara ija isatti ejjetanii jiru. Fuula isaa gurraacha sana,dafqi finiinee irraa coccobuu gaheera. "Uufff" jedhee afuura adda hin cinne baafatee itti fufe..."Ammas baadiyyaatti deebi'ee lammata oldeebi'uun natti cima. Isumaa gidduu kana, dhimaaf gara Miizaan Tafariii deemuufani. Baatii Jahaan kana achin tura. Atimmoo deemuuf qophiirra jirta" jedhe. Sagaleen isaa nama weeraru. Kan ta'ee naaf hintaane, kun na qoruuf natti ajajame. "Firii ati ala bahuufi, ala immoo dubara ta'anii deemuun sirrii miti" jedhee qoosuuf yaade. Deebi'ee taa'e. "Qoosaa hinjiru achitti Arabichatu jira. Immoo isaan dubra hin jaalatan. Kan heerumte fedhu. Meeshaa ammayyaa ittiin adda baafatan qabu"jedhee asumatti sammuu koo falaasama addatiin burjaajesse. Ihiim maalan dhaga'aa? Jedheen yaada inni kaase sana sammuutti qabadhe. " Maalumaafuu amma sin dhiphisu Deemuu qabda. Boru garuu mana keessanin dhufa. Dhimman dhufeef raawwadhu malee hindeebi'u. Asuman bula. Bilbilaan haasofna." Jedhee qabattoo isaa deebisee hidhate. Kophee isaa godhatee na geggeessuuf ana duuka alatti gadi baane.Dhugaa hinseene. Finfinnee nama wal keessa xonnoqu gidduu seeneen hunduu waan na beeku,waan "eessaa baate? Maal hojjettee baate?" jedhee ija natti babaasu natti fakkate. Salphoo wayiin ofitti fakkaadhe. Amman mana gahutti keessi koo wal unkuraa, wal mormaa, wal guraaraa jira. Sagaleen bilbila koo caraante, ishuman harkatti qabadhee jira...Faddaaltuu koo ishee dhimma imala kootii harkaa qabdu ture. Heloo bilbila gurratti qabadheen jira. "Firii" afaan Amaarinyaatiin baay'ee danda'uu baadhus, isheenimmo haga kooyyuu Afaan Oromoo hinyaaltu.. Sanaaf jajallisaan itti haasa'a.Nagaa wal gaafanne. " Roobii Ganama ni barbaadamta" jettee beellamaan adda baane. Ammallee taateen keessa turen yaadaa jira. Mana yoon gahu balballi cufaadha. Banadhee ol seeneen uffata koo jijjiirradhe. Dafeen bilbila fuudhee Abbaa koof bilbile. Yoom akka dhufu gaafadhe. "Sichi torban tokko turuun koo hin oolu of eegaa...qe'ees eegaa" jedhee bilbila cufate. Amaluma isati. Waan dubbatu dafee dafee dubbatee isaa booda Dantaa isaa Miti. Xiqqoo boqodheen gara dubartii ollaa kootii deeme. Horii qabdi . Qe'een ishee foolii looniiti. Boosettiidha. Harka hin toltu, bifaan homaan jettu, garuu qulqullina hinqabdu . Manni ishee homaa naman hawwatu. Miini mana ishee, qe'eedhumti ishee hundi akkaaf gara hinqabu. Qodaan bukoo ishee hindhiqamu. Uffatumti ishee xurii kuufatee irratti goga. Ijoolleen isheellee akkasuma. Natti tolti. Na gorsiti. Amanamtuudha. Akka haadhaattin ishee ilaala. Mana ishee deemee callisee hintaa'u. Ol guuree gadi guureen dhiqee mimmiidhaksee gala. Mana ishee bifa itti godheen ijaan ilaalee boqodha. Akka dubartii eelee bira turtee biddeen hin tolfattu. Akkuma akka dhabde kanatti jiraatti. Hundi maatii mana sanaa amaluma kana qaba. "Haadha Tasfaaye" jedhuun. Ani Adaadoo jedheen waamaan. Ijoollummaatti Abbaan koo naamusaatti, kabajatti na guddise. Qeenxeedhaan nama hin waamu. "Nama guddaa, Isin jedhaa, dubartii guddoo Adaado jedhaa. Haadha biddeenaa Abaayyee jedhaa waamaa!" jedhee anaaf obbolaa koo waan gorseef; akkasumatti itti guddanne. Anis amalicha waanan qabuuf, adaadoo jedheen waamaan. Isheetti siqeen waan sitti himachuufani jedheen saalfachaa! "Maal taate, ኣንቺ ፍቅር ይዞሽ ነው እንዴ" Jettee natti kolfite. "Eechabaakeetii" jettee ammas kolfa keessaa fuute. Osoo duutee afaan Oromoo walitti fuftee hindubbattu. Jecha tokko Amaarinyaa, isa itti aanu Afaan Oromoo dubbatti. Ijoolleen ishees akkasumatti irraa baratan. "Adaadoo qoosaa hinjiru. Dura siinan mari’achuu barbaade. Naman beeku tokkotu jira. Amma as dhufee wal argineen achii dhufe. Inni akkan dursee wajjiin walqunnamtii saalaa raawwadhu barbaada. Animmoo nan sodaadhe. Amalli kun sirriidhaa? Na gorsi waan ati jetten filadha. Jedheen ishee dhaggeeffadhe. "Maal hojjeta?" Jette. Doktora jedheen deebiseef. "Yoo dhuguma si jaalate, dhufee anaan wal haabaru. Koottu maatiidhaan wal bari jedhiin. Yoo dhufe anatu haasofsiisa isaa booda waan gootun sitti hima." Jette. Amma xiqqoo karichi karaa sirrii natti fakkaate. Manatti ol deebi'een bilbileef, waame, waame, hinkaasu jedhee anaa cufuuf jiruu....uuff afuura addaan ciccituun "Haloo diyaasfooraa Firii " jedhe. Osoon hindeemiin moo jedheen, akka kolfuu ta'e. Ittifufeen maali afuurri si ciccitaa jirawoo? Jedheen deebii isaa caqasuuf callise. "Amma gaafa deemte Motora naaf hinbittuu? Lafa fiiguun naaf gamsiise!” jedhe. Siifan bita, isa yeroo biraa haasofnuu? Jedheen callise. "Ihii....maal haasofnu?" Jedhe. Boru yoo dhuftu namaan wal sibarsiisuufani. Jedheen callise. "Maal rakkoo qabaree. Natti tola. Ganamaanan dhufa." jedhee bilbila cufate. Anumaa hirriibni naqabuu dide. Waan boru ta'uuf jiru yaadee bira gahuun hawwe. Bariin dhufuuf halkan seera uumaati. Nan rafe. Ijaaf qalbii jooraa oolte addunyaa hirriibaa keessan dhokse. "Warri kun" sagalee Dr. Masfin; silaa naaf hin bilbille akkamitti mana keenya beeke? Of gaafachaan gadi bahe. Natti maramee akkasumatti alaa baatee ol na galche. Siree abbaa koorratti na darbate. Shaashiin rifeensatti hidhadhee jiru rifeensa koo ciraa narraa harkisee fuudhee afaan kootti cuqqale. Nan harkaa bahuuf wixxifadhe. Harki koo lamaan jabinaa harka isaa keessa bahuu dadhaban. Miila koo tafa isaa gidduudhaa ol harkifadheen hagan humna qabu dafee, muddee muddee laphee lapheesaatti dhiitichaa hoo'ise. Harkaan yoo na gadhiise afaanirraa cuqqaallaa fuudhee iyyuufan karoorfadhe ture. Uffata isa cinaa sireerra jiru fudhatee harka koo akka hin sochoone godhee hidhe. Amma abdii kuteen mataakoo asiif achi gangalchee imimmaan koo cobsaa ijaan isa kadhachuun yaade. Moo'amuu hin barbaadne. Amma dadhabuu koo baree, uffata ofirraa baasuu jalqabe. Gudeeda koo gidduu jiilbeenfatee jira. Onneen koo na dhohuu geesse. Aariin, xiiqiin na keessaa na nyaatan. Na qoqoran. Humnan qabu fayyadameen luka koo lamaaniin lapheetti dhiitichaa dabaleef. Of dagatee ture. Duubatti dugdaan kufe. Akkuma ta'etti ka'een balbala banaa jirutti ija koo qeensee kottee kaase. Nan fiige. Ofirra dedebi'ee isa ilale. Na qabuuf harki isaa gateetti koorra gahe. Afuurri na citte. Nan daadhabe. Dhiphinni hagana hinjedhamne na weerare. Dafqi na coollesseen hirriba abjuu badduudhaan na sukkanneesse keessaan dammaqe. Ka'een of ilaale. Homtuu na bira hinturre. Uuff! Baga dhugaa hinta'in jedheen dugdaan ciisee waan abjuu sana yaaduu jalqabe. Ganamaa osoon siree keessa jiruu bilbilli koo iyyite. Ergaa gabaabaadha. "Yoo dubra ta'uu baatte nan dhamaasin, ani garuu dhufee akka kaleessaa callisee singadhiisu. Gubachaan jira" jedha. Ihim! Ka'een dubrummaa sana nama biraatiif kennee waan inni ta'u ilaala jedhen yaade. Rakkoo isaa wanti inni fedhus kanuma qofa erga ta'ee; maal gochuufan yeroo koo isa waliin guba jedhees yaade.Ammallee yaadni isaa kun garuu gara wayiitti na geessuuf jira ta'uun oolu. Deemuuf qophiittan jira. Dogoggora biraa keessa galuu akkan hinqabaanne, Faddaaltuun koo yeroo baay’ee naaf himti. Amanamummaa abbaan koo narratti qabu tasa laaffisuu hinfedhu. Jaalalan abbaa koof qabuuf jecha yeroo mara ejjennoon koo cima. Anaaf hamileen koo isa. Sababni cimina kootii, sababni xiiqeffamuu kootii, sababni eenyummaa koof cichoomina kootii abbaa kooti. Akka inni fedhu, bakka inni naaf kennu, haala inni itti na yaadu keessattin argamuu fedha. Hamilee abbaa koorraa naaf dhufaniin humna horadhee waan mara injifadheera. Ammas abbaa koo qaanessuu hinqabu. Bakka guddaa abbaan koo na kaa'erraa bu'ee xiqqaachuu hinqabu. Abbaan koo "Intalli koo ni dandeessi, cimtuudha, isheen anaaf qixa dhiiraati" jennaan ani akka jecha isaati. Abadan harka laadhee hinbeeku. Waa'ee abbaa koo, waa'ee deemsa koo, waa'ee jaalala dr Masfin isa na raakee hidhaatti na gatee na takaaluuf deemuu waan hedduu hedduun siree keessa ciisee yaade. Jechoota abbaan koo ittiin na onnachiisu hundan yaade. Bakka inni itti na eegu irraa maqee, abaarsaaf rifannaa inni natti rifatun yaade. Ilaa...har’aa kaasee ija kee arguu hinfedhu. Bakka ati jirtu hingahu. Maqaa kee hinkaasu. Ani sin beeku. Sinjaaladhe, bakka guddattin jireenya koo keessatti si yaade. Qixa abbaa warraa, abbaa qe'ee isa kabaja qabuuttin si guddise. Bultiin si waliin hawwe. Jireenya boriin si waliin akeeke malee; halalee miti ani. Maatii kabajaan na guddisen qaba. Maatii qofa miti, ollaa naamusa qabu, safuu qabu gidduuttin guddadhe. Kana booda sin barbaadu. Hin dhufin nan argitu. Anis dubra miti. Ani kara-deemaa siree abbaan kudha keessa gangalaterra na bulchee na galchu hawwuu miti yaadni koo! Yoo argatte kan akkasii waaqni si haa gargaaru. Ani imala koo si waliinii asirratti xumureera. Nagaatti. jedheen barreessee ergaa gabaabaadhaan dubbii koo xumure. Bilbila koon cufadhe. Nan aare. Nan boo'e. Onneetu na dhukkubsate. Nama jaalala koof gatii hin kennine, kan fedhii isaa guuttachuuf natti michoome waliin baatii torbaa ol dhama'e. Amma garuu nan dadhabe. Kanaa ol yoon deeme maal akka na muudatu hinbeeku. Kanaaf Masfin irraa cituu akkan qabun murteesse. Takka boo'ee of tasgabbeesseen gara Adaadoo deeme. Abjuun argeef waanan Masfiniif barreesse hundan itti hime. "Afachu...afachu. hinboo'in , hindhufu jedhe moo?" jettee. Lakki Adaado; inni bultiif nan fedhu. Inni haajaa biraatiif qofa na hordofaa jira. Inni tasuma nan jaalatu. Kanarra dhiisuu naaf wayya. Jedheen boo'aa itti himadhe. Ofitti na qabdee na sossobde. Badi badi na godhe...garuu miiricha adda baasee beekuu baadhus; baay'een jeeqame. "Mee bilbila isaa naaf kenni" nan kenneef. Biraan deebi'ee manatti gale. Kanuma keessa balballi rukutame rifaatuun laphee na dhahee kimbil na godhee oole. Gadi ba'een ilaale...uuff! Tirfeedha. Ishee jireenyi waadee gubee lafa kaa'e. Tirfee ishee ollaa keenyaa. "Intalumti kun na gubde. Dhaheen ajjeesa. Harka koo dhiiga gooti."Ofitti gubattee of nyaachaa manatti ol seente. Taa'i hiaarin! Jedheen fuulduruma ishee taa'ee miira fuula isheerra jiru dubbisuuf yaale. Fuulli ishee guggubate. Ijji ishee keessatti dhumuuf jiru fakkaata. Rifeensi mataa ishee ciccitee ciccitee duubatti deemeera. Karaa dubaatiin xiqqoo jirtu walitti guurtee...Wiigii itti dhahattee jirti. Guutummaa qaama isheen ilaale. Qeensa quba ishee nyaattee nyaattee...doolessuu geesse. Qubni afaanii isheen bahu. Gurrattiidha. Fuula aariin, dhukkubniif rakkoon miidhetu, gurrachuma isheerraa addatti hubatama. "Ilaa intala koo sin gorsaa dhaga'i. Ati dubra. Anis dubran ture. Kunoo dubra daheen jira. Gaaftokko rakkoon ana muudate kun akka sin muudanne ittiin of eeggadhu". Jettee afuura kuttee kuttee gadi dhiifte. Ija keessan ilaaluu jalqabe. " Osoo baradhuun asumatti hiriyaa jaalalaa qabadhe. Inni konkolaachisaa dha. Gaaf kaan hiriyaa koo dubraa takka waliin taanee hoteela tokkotti wajjiin gorre. Mana barnootaatii galaa jirra, uffata seeraa uffannee jirra. Hiriyaa koo amaneen waliin deeme. Ala gaaddisa dibaabee jala teenyee lallaafaa osoo dhugaa jirruun of dhabe. Kanan sa'aatii sana of dhabe, sa'aatii sagaliif walakkaattin mana siree hoteelichaa keessatti of arge. Qaamni koo hundi na bututeen socho'uu dadhabe. Homtuu na cinaa hinturre. Inni waan fedhii isaa raawwatee achumatti na gatee deeme. Kanan dhiigaan badee jiru. kanan ejjedhee deemuuf dadhaben ija namaatiin waxalamaa harmeetti gale. Ergasii gammachuu, barnoota, hiriyaa, maatii waan jedhaman hundarraan adda bahe. Nan jibbame. Kunoo intala kanan ulfaa'ee mana namaa jalatti dahe. Har’ammoo; bakkan dhufee as gahee dagattee isheenis qalbii dhabaa jirti. Intala koo! Ati gorsa dhageessa. Abbaa barbaade haa ta'u, dhiira amantee hoteela waliin hinseenin. Seentus ala taa'i. Dhugatiis nyaatas hin fayyadamin. Adoochanii of si wallaalchisanii dhimma sitti bahu. Sana booda, kunoo akka koo kana irbaata dhukkubaa taatee gatamtee, jibbamtee goodaatti hafta. Gorsa koo kana hin tuffatin si fayyada. " Imimmaan ishee dhankal dhankal goote. Anillee garaa dadhabeen wajjiin boo'e. Na mararte. Battaluma Dr Masfinan yaadadhe . Haagalatoomu baay'ee fedhiikoo hindaangessine. Kana boodaa of eeggannoo cimaa akkan gochu qabuuf ofan qopheesse. Bishaan qiceefii dhiqatte. Xiqqoo tasgabboofte. Buna danfiseen osoo laaqana nyaachuuf qophiitti jirruu bilbilli koo iyyite. Nan kaase. "Ammaan tana akka dhuftun barbaade. Dhimma imala keetii waan dubbannutu jiraa!" jette. Faddaaltuu tiyya. Dafeen ka'ee gara isheedhaan wal beellamneetti fiige. Kallattiin isheedhaan wal arge. "Firii" jette ...Amaarinyaa isheetiin waan ta'e natti himuuf sagalee ciratte. Yoon as garagalu, Adaadoo dhaabbattee natti seeqxun arge. Waanti deemaa jiru naaf higalle. Passportiikoo fuutee natti laatte. Osoon gaggaragalchee ilaaluu, duubaan harki wayii ija ukkaamsee na qabe. Bakkan taa'uu ka'een, adaadoo jedhee iyya kute. " Eechabaakeetii" jettee kolfa ishee keessaa fuute. Gurratti na jedhe. Afuura nama gubu. "Ana dr Masfin" jedhe.Qaamnikoo hundi, waan addaan caccabee adda adda na hiikame natti fakkaate. Ofqabuun dadhabe. Na gadi dhiise fuuldura kootti darbee ijaajje. "Firii dhimmi imala keetii erga hafee tureera. Sitti himuu dhiisuu koof dhiifama. Dr Masfin garuu nama gaariidha. Sijaalata. Kanarra homaa hin dubbadhu. Jabaadhu" ijaan dr. Masfin ilaalte." Baga gargaaramte" jettee achumatti na dhiiftee sokkite. Faddaaltuun. Ol jedheen ilaale. "Eeyyee ana. Erga gaafa akka deemuuf jirtu natti himteetii bilbila kee keessaa lakkoofsa faddaaltuukee argadheen fudhe. Isheefis bilbileen wal arge. Qarshii isheen barbaaddu kenneefiin akka isheen dhimmakee cuftu godhe. Kana gochuun koo immoo akka ati narraa hinfagaanne waanan barbaaduufi. Sin jaaladha. Waanan gochaa ture mara dabaaf miti. Hagam obsa, ciminaaf ofittiamanamummaa, cichoomina akka qabdu baruufani. Na amani ati dubree ajaa'ibaati. Jaalalatti of kennitee waan fedhiikoo akkan raawwadhuuf naaf hin eeyyamne. Ati jaalalas, ejjennoo kees nama wal faana baate. Sana caala si dirqamsiisee waan fedhe gochuun danda'a ture. Kutannoon keessa kee jiru akka humna qabun bare. Jaalalan malee xiiqiidhaan moo'uun hindanda'amu. Tokkoon tokkon guyyootan itti simadaale keessatti; cimina Firii shamarree hundaafan hawwe. Ati kennaa koo addaati. Firii dhamaatii koo! Firii dadhabbiikoo, Firiin baraan kana booda jiradhee irraa sooradhu. Firii ishee gatii guddaa qabdu. Firii ishee yeroo itti Firii laattu beektu." Jedhee natti marame. Adaadoon lamaan keenyaa walitti haammatte. Maatii walii keenyaa eeyyamsiifneee, eebba argannee seera guunnee, warra jiruu walii qooddatu ta'uuf harka wal qabannee waadaa jaalalaatti dhaamne. Maaluu taanaan gatiikee hinxiqqeessin. Gaafas meeshaa taphaa osoon taane, meeshaa gati-jabeessa taata. Gatii guddaaadhaan barbaadamta. Bakka guddattis argamta. GALATOOMAA WAAN DHUGAA JAALATTUUFI ! Humnas qabaattee miti, kan bishaan si dadhabu. Bareeddees kaarruu miti, kan biyyi siif gaggabu! Atoo hoogganaas miti, hin baranne doofadhaa. Xuriiyyuu hin dhiqattuu, uffannikee moofadha. Faannikee babbaqaqaan, saantima fayyaa galchaa Dibatteen haxaawwattu fuulli keetuu daalacha. Si jaalatu si faarsu, akka koodee tiruutti Teessoorraa ol siif jedhu akka mootii biyyaatti! Dulloomtee raagdeefoo, haarrii hin biqilchine. Sooreessa siin jechuuf, qottee hin dilbeechine! Waa'eedhumtikee kuni, raajiidha nama dhiba! Iccitiin isaa hin baramu, akka qixxaa irra dibaa! Warri biyya bulchanuu, warreen qondaalaaf mootii Amma kee hin kabajamu, warri akka soddaa kootii. Maal? akkamiitti, maaf? jennee gaafannus kalee, Iccitiin isaa as dhiyoodha, hubannee reef nuu galee! Dhugaaf kakattee duutaa, bubbee nagaa bubbista. Gad jeettee harka fuutaa, xiqqaaf guddaa dubbista. Maalumattuu hin sharaftuu, dhugaadhaaf dhagaa baattaa, Qooqxee midhaan lagattee, garaakee duwwaa kaatta. Guddaa ormaa hawwitee, xiqqaa kan kee hintuffattu, Garaan kee gaarii yaadaa, hamaa namaan dubbattu. Dhoksaan nuun si jaallannu, kan lubbuu siif wareegnuufi, Icciitii biraa hinqabnu; Waan dhugaa jaalattuufi! Dirqiin Kiristaanessuu Marsaa 1ffaa (1189_1529) Gadaa Mootuummaa Zaaguwee keessa Muslimoota dirqiin Kiristaana godhamaa akka turan seenaan ni addaassa. Barri mootummaa zaaguwee naannoo Bara 937_ 1137ALA gidduudha.Teessoon mootummaa Zaaguwee Roohaa(kan booda Laalibalaatti jijjiiramte) dha.Muslimoonni yeroo bara 1000 irraa 1267 keessatti naannoo sana keessaa bakka addaatti argamu turan.Fkn,Naannoo Harar,Haroo laangaanoo fi baatee kaasuun ni danda'ama.Dabalataan Tigiraayi Waagar Harriibaa fi Indirtaa keessas jiraataa turan. Dhiibbaa Yeroo Mootummaa Zaaguwee Muslimoota Kiristaanessuuf godhame gabaabsine yoo ilaalle.. Zabana Aangoo Mootummaa Garba Masqal Laalibalaa bara 1189-1229 tti yeroo kana gidduutti Muslimoonni lakkoofsaan Kuma 20 ta'an laalibalaa irraa buqqaafamuun Kiristaanonni iddoo isaani qubsiifamaniiru.Sababni isaan buqqaafamanis Islaamummaa gadi dhiisuu waan didaniifi. Dabalataan naannoo bara 1077 _1092 gidduutti Masjiidota Baay'eetu Jijjifame.Muslimoonni barnoota akka wal hin barsiifneeefis dhiibbaan guddaan irratti godhamaa ture. Dirqiin Kiristaanessuu Bara Aangoo Atsee Yakuunuu Amlaak (1270-1285 A. L.A) Mootichi kun akkuma aangoo qabateen Mootummaa Islaamaa"Ifaat"jedhamtutti duulee bane,Muslimoota baay'ees ajjeese.Haa ta'uu malee qabsoo Muslimoonni isa ofirraa qolachuuf godhaniin akka barbaadetti abjuu isaa osoo hin mirkaneeffatin bara 1285 A.L.A du'e. Dirqiin Kiristaanessuu Bara Amda Tsiyoon (1312-1342 A.L.A) Eega Mooticha Habashaa Yikuunuu Amlaak du'e ilmi isaa Yajbiyaa Tsiyoon(1285-1294) jedhamu aangoo qabate.Eega inni du'ee immoo ilmaan isaa aangoo irratti waldhabuun wallolaa turan.Booda irraa amdatsiyoon aangoo qabate.Kanaan booda hojii isaa Muslimoota lafa irraa daguuguu fi Kiristaanota bakka buusuu jalqabe.Kanaanis Mootummaa Islaamaa "Fatgaar" jedhamtu itti duulee cabsee qabate.Bara 1316/17 tti naannoo Daamotaa kan qabeenyaan badhaate Weeraree tooyannaa isaa jala galche.Ummata Hadiyyaa kan Islaama turanis namoota hedduu weeraree ajjeese.Amda Tsiyoon bulchiinsa Mootummaa Kiristaanaa babaldhisuuf lola Muslimoota irratti bane ittuma fufe.Masjiidota hedduu diige,Haarawas akka hin ijaaramneef dhorge.Qabeenya Muslimoota garmaalee saame.Mootichi kun Muslimoota Miidhuu irratti daangaa darbe.Namoota Kiristaanummaa irraa gara Islaamummaa dhufan gantoota Kiristoos jechuun Mormaa fi Miila walitti hidhuun adaba adda addaa isaan irratti adeemsisaa ture. Yeroo inni Muslimoota akkas godhu kana Muslimoonnus hin callifne. Amma danda'anitti ofirraa faccisaa turan. Dirqiin Kiristaanessuu bara Daawit Seef Ar'ad (1380-1409) Bara 1380 ALA Mootichi Niwaay Maaran duunaan Daawit aangotti ol bahe.Innis akkuma abbootii isaa duula farra Islaamummaa fi Kiristaanessuu itti fufe. Sebtember 1381 Woraana qopheessee gara Asawaanitti qajeele ;Woraanni bakka "Urbaan"jedhamu gahee Muslimoota irratti miidhaa guddaa geesise.Daawit bara 1397/8 ALA irraa jalqabee Muslimoota irratti duula isaa bifa haaraan jalqabee. Kanaanis namoota hedduus fixe.Qabeenya isaanis balleesse.Kitaabota Islmaatis gubaa ture.Ummanni hedduun Kiristaanummaa akka fudhatan dirqee jira.Booda irra Muslimootatti gaafa jabaatan qabsoo diina of irraa deebisuuf godhaniin Qabeenya saamame deefachuu danda'aniiru. Mootichi kun (Daawit)Woggootii 20 guutuu Muslimootaa faccisaa(barbadeessa ) ture.Masjiidota diigee bakka sanatti Bataskaana ijaaraa ture.Booda irratti biyya Muslimootaa loluuf osoo gara Adal deemaa jiru bara 1409tti ajjeefame. Qabsoon mootanni kun godhan kan Siyaasaa qofa akka hin jenneef bakka Muslimoota irraa buqqaasan,Muslimoota irraa ajjeesan,Masjiida irraa guban Kiristaanotaa fi Bataskaana buusu.Kun dirqiin Kiristaanessuu akka ta'eef ragaa guddaadha.Osoo Siyaasa qofaaf ta'e maaliif Kiristaanota iddoo Muslimoota irraa dhabamsiisan qubsiisu?Maaliif bataskaana iddoo Masjiida irraa diiganitti ijaaru? Dirqiin Kiristaanessuu Bara Atsee Zar'a Ya'aquub (1424_1458) Mootichi kunis dabaree isaa akkuma isaan duraatti Muslimootatti roorrisaa ture. Lubbuu Muslimootaa baay'ee galaafateera,qabeenya isaanis baay'ee saameera.Kana qofatti yoom dhaabbate Mooticha Adal Shihaabuddiin Ahmad ajjeesuun Foon isaa cicciree naannoo adda addaatti erge.Mootummaa Islaamaa" Hadiyyaa" jedhamtus weeraree Muslimoota hedduu galaafate;Akka isaan gibira kaffalanuufis dirqama irra ka'ee.Dabalataan Muslimoonni Uffata woraanaa akka hin uffanne,Meeshaa woraanaa akka hin qabanne,Farda kooraan akka hin yabbanne irratti murteessee ture.Kana hunda wanti godhaa turaniif Muslimoonni dhiibamanii akka Kiristaanummaa fudhatanuuf jedhaniiti.Haa ta'uu gidiraan kun hundi Muslimoota arka hin kennisiifne inuma onnee itti horee, akka amantii isaaniitiif qabsaa'an isaan godhe.Booda irrra dhiibbaan gaafa guddachaa deemu Gooticha fakkii hin qabne,Kan eega inni du'ee Jaarraa shan(Woggaa 482) booda diinni maqaa isaa kaasuu sodaatu,Inumaa nama maqaa isaa qabu kan sodaatu, tokkichi qixxee Miliyoonaa ,Oromticha onneen Sibiilaa,kan Imaammaan jaarraaleef ya'an dhaabsise Ahmad Ibnu Ibraahiim Al Gaazii(Ahmad Giraanyi) as baase.....Waa'ee Imaamu Ahmad(Ahmad Giraanyi) fuulduratti qabannee dhufna. Dirqiin Kiristaanessuu bara Astee Libna Dingil (1464-1540) Mootichi kunis Kiristaanotaa fi Abbootii amantaa Kiristaanaa qindeeffatee iddoo mootota isa duraatiin osoo hin qabamin hafan ga'uufi kan guutumatti hin hin qabannes qabachuuf karoorfate hojii jalqabe.Kanaanis Mootummaa Adalitti duulee cabsuun Muslimoota hedduu fixe,Magaalaa isaanis ibiddaan gubee ganda guutuu ona godhe.Muslimoota lafa dhiphoo Fatagaarii fi Adal jedhamtu jidduutti itti marsee gara laafina tokko malee Mangoddoo,dubartii fi Ijoollee dabalatee lubbuu kuma kudha lama(12,000) galaafate.Namoonni gariinis isa baqaaf bosona seenuun achitti beelaafi dheebuun dhuman! Kana qofatti yoom dhaabbate! Mootichi kun soddaa isaa nama Dagalhaan jedhamuuf woraana dhibba jaha (600)kennuun akka inni Muslimoota Fatagaar weeraru ajaje. Innis akkuma ajajametti Muslimoota baay'ee fixuun Qabeenyaa fi dubartoota booji'ee bakka irraa dhufetti galuuf karaa buhe.Yeroo kana Gooticha sodaa hin qabne Ahmad Ibnu Ibraahim (AhmadGiraanyi )Namoota muraasa qindeefate karaatti isaan fuuldura bahuun woraana keessa namoota 484 booji'e.Muslimoota booji'amanii fi qabeenya isaanis arkaa deebise.Kana booda gootichi kun diinota duraan Muslimoora boochisaa turan akkaa fi bakka ishee dhorguun addaan facaase.Rabbiin gadda jaarraa afurii oliif Muslimoota irraa ture isaan gammachuutti jijjiire.Booda irra Woggooti kudha Shaniif(15) Somaaliyaa,Jibuutii,Erteraa fi Itiyoophaa biyya tokko gochuun haqaan bulchaa ture.Olaantummaa Mootata Kiristaanaa kan duraan turte biyyee nyaachise.Duula hunda irrattis mirgaan galaa ture.Injifannoo inni galmeesse keessaa kan Addunyaa ajab! jechisiisee, kan namoota baay'eef liqifamuu dide,Dhugoomsuuf rakkatanii kijibsiisuuf ragaa itti dhabanii maqaa isaa xureessan lola shuburaa kureeti.Innis akkana ture: Ahmad ibnu Ibraahim(Ahmad Giraanyi) ijoollummaa isaa irraa jalqabee gidiraan Mootota Kiristaanaatiin Muslimoota irra ga'aa jiru argaa,dhaga'aa waan guddateef qalbii Isaa keessatti diinummaan isaani Siidaa akka Tulluu Kilamanjaaroo dhaabbate.Gaaf tokko gubaa abbootii kiyyaa kana ni kaffaladha jechaa onnee xiiqiitiin guddate. Yeroo umriin isaa 21 ga'u akkuma karoora isaatti hojii jalqabe.Bara 1527 tti Kiristaanota Mootummaa Islaamaa Ifaat weerarii jiran lolee daaraa gochuun achi keessaa baase. Dargageessi Umrii 21 kun injifannoo isaa tokko jedhee jalqabe. Itti fufuun lola marsaa lammaffaatiin Mootummaa Islaamaa Fatagaar kan Mootata Kiristaanaatiin weeraramtee jirtu isaan jalaa bilisa baase. Bara 1529 tti woraana isaa fudhatee gara Dawwarootti qajeele.Achiitis injifannoo argate, milkiinis xumure. Iitti aansee Baaleetti tarkaanfate.Achitis ijnifannoon isaa itti fufe. Lola shunburaa kure Lolli shunburaa kure bara 1529tti ALA, Adaamaa fi Bishooftuu gidduutti, naannoo laga Mojootti,gidduu Astee Libna Dingil Mooticha Kiristaanaa fi Goota onneen Sibiilaa Imaamu Ahmad Ibnu Ibraahim (Ahmad Giraanyi)tti geggeeffame. Gama Asteeti Dhaadannoo" hardha booda duulli hin jiru "jedhu qabachuun Maqaa nama Muslimaa dachuu Biyyattii irraaa barbadeessuuf woraana kuma dhibba lamaa fi kuma kudha jaha (216,000) qabatanii dhufaniiru. Gama Oromticha Ahmad Ibnu Ibraahimii immoo dhiironni dhiirummaa malee baay'inatti hin amanne kumni kudha lamaa fi dhibbi shanii fi jahaatamni(12560) qofti qophii xumaraniiru. Baay'inni garee lammaanii yoo wolbira qabame Muslima tokkoof namoota 17 tu dhiyaata jechuudha. Garaagaru mmaan guddaan kun gidduu isaanii jiraatus turtii sa'atii muraasaa mooda Muslimoonni kumni shan woreegaman, Waraana garee faallaa irraa immoo kuma kudha lamatti kan dhiyaate daandii irraa maqsaniiru.Gareen faallaa kana ta'uu yoo argu kan afan miila nu baasi jedhan(ni baqatan). Muslimoonniii fi Imaamu Ahmadis injifannoo isaani mirkaneeffatan..... Yeroo kana irraa kaase Amma walakkaa jaarraa 19ffaa ga'utti Muslimoonni Mootota Kiristaanaa irraa boqonnaa fudhataniiru.Sababni isaas amma yeroo kanaatti caba jaarraa kudha 16ffaa keessatti caban fayyuu hin dandeenye.Garuu jaarraa 19ffaa walakkaa ol irraa kaasee amma yerooo dargiin kufuutti ammas boqonnaa hin arganne ture. Sababaan isaas Mootonni Habashaa kanneen Kiristaana ta'an biyyoota dhihaa kanneen akka Faransayi,Purtugaal,Ingilizii fi kanneen biroo irraa Meeshaa woraanaa kadhachuun Oromoo fiMuslimootatti duuluun Kiristaanessuuf yaalii waan jalqabaniifi.Bara sana keessa dhiibbaa akkamiitu ummata Islaamaa irra ga'aa ture isa jedhu armaan gaditti kan ilaallu ta'a. Dirqiin Kiristaaneessuu marsaa 2ffaa(1855-1973) Dirqiin Kiristaanessuu Bara Atsee Tewodroos 2ffaa(1855-1867) Maqaan isaa Kaasaa Hayluu jedhama.Inni shiftaa Bosona jiraatu ture.Osoodhuma bosona jiraatu nama gurmeeffatee mootummaa fonqolchee aangoo qabate.Maqaa Tewodroos 2ffaa jedhus yeroo aangoo qabutu achumaan ofitti moggaase.Mootichi kun Uumamumaan nama gara jabeessa,kan namaaf hin dhimmamne,Amala akka maraatummaa qabuudha.Yeroo maraatummaan isaa itti kaate namoota isatti dhihaatan illee marartoo tokko malee ajjeesa.Fkn yeroo tokko Gondar keessatti Qeesonni 450 dibbee tumaa isa simachuuf osoo dhaabbatanuu itti dhukafamee akka ajjeefaman ajaje.Akkasitti hundi isaani bakka tokkotti dhuman. Namni Qeesota Kiristaanota biratti kabajaa qabdu akkas godhe Diina isaa(Muslimoota) akkam akka godhu tilmaamuun nama hin dhibu. Wantoonni inni Muslimoota irratti hojjate baay'eedha.Mee muraasa isaa yoo ilaalle: Muslimota ajjeesuu,Masjiida gubuu,fkn Masjiida guddaa Goondar keessatti argamu ibiddaan gubee balleesse.Minilik akka na jalaa miliqu gootan jechuun Hayyoota Oromoo bebbeekamoo namoota 24 yaamee harkaa fi miila irraa ciree osoo lubbuun keessa jiruu qileetti darbate. Gochoonni isaa kanaan wolfakkaatu baay'eedha.Yeroo tokkos Qote bultoota 1700 badii tokko malee walitti qabee ibiddaan gube.Sababaa dhuma kanaaf woraanni isaa duraan kuma shantama (50,000)ture osoo baduu kuma shan (5000) qofatti gale.Booda irra ofumaaf ofis ajjeese. Muslimoota baay'ee waan jibbuuf ollaa Kiristaanotaa akka hin jiraannes murteessee ture. Namoota murtii kana didan manatti walitti qabee ibidda itti qabsiise.Garii immoo dhiira miila irraa cire, dubartii harma irraa mure.Aalima Gudduu Sh/Umar Aadam waan Islaamummaa nama barsiisaniif ibiddaan gube.Muslimoonni dirqiin Kiristaanummaa akka fudhatan ajaje,Yoo fudhachuu didan immoo woggaa 3 keessatti akka biyya gadi dhiisan dirqisiise.Sababa kanaan naannoo inni Bulchu irraa Muslimoonni kumni shattamni (50,000) gara inni hin bulchineetti(Arsii fi Jimmaatti) baqataniiru. Tewodroos Itoophiyaafi Kiristaanummaan walitti hidhata yaada jedhu qaba ture. Yeroo nama hunda Kiristaana gochuun hin danda'amuu hubatu 'Muslimni Kiristaana hin ta'in hunduu fincilaatti lakkaa'ama' jedhee hanga dhumaatti kallattii hundaan ittiin loluu eegale. Dirqiin Kiristaanessuu bara Atsee Yohannis 4ffaa(1873-1889) Mootota Kiristaanaa keessaa kan akka isa kanaatti Muslimoota darare hin jiru. Kiristaaummaa babal'isuuf jechas waan baay'ee hojjate.Keesuma Muslima Kiristaanessuuf wanti inni hojjate lakkaawame hin dhumu. Bara 1878 bakka Booruu Meedaa jedhamtutti Qeesota walitti qabee, yaada armaan gadii kana irratti waliif galuun addaan bahan. "Muslimoonni hundi Kiristaanummaa fudhachuun dirqama isaaniiti;Woggaa sadii keessatti Kiristaana ta'uu qabu ta'uu yoo baate ajjeefamuu qabu." Booda woggaan sadan jedhame dhume,Muslimoonnis Islaamummaa isaani gadi dhiisuu didan.Kana irratti Muslimoota Kuma shantama (50,000) bakka tokkotti fixe.Gariin biyyoota ollaatti baqatan.Namoota baqatan keessaa Kumni sadii(3,000) karaatti beelaa fi dheebuun lubbuu isaani dabarte.Mootiin Wolloos dirqiin Kiristaana godhame.Yoon fuchuu dide sababa kootiin ummata wolloo fixu jedhee waan sodaateef osoo hin jaallatin dirqiin fudhachuu danda'e.Yeroo kana isaa waliin namoonni baay'een dirqiin Kiristaaneffamani. Bara 1880 Dh.K.B tti Muslimoota kuma shantama (50,000), warra amantii duudhaa kuma digdama (20,000) fi Oromoon walakkaa miliyoonaatti (Kuma dhibba shanitti)dhihaatan Dirqiin Kiristaana godhaman.... Hardhas maqaa jijjiirratee of ammayyeesse dhufe malee dinqiin amantii jijjiirsisuun numa jira. Garuu inni ammaa akka isa durii sana lola qaama irratti banamuun qaama madeesse,dhiiga dhangalaase,lubbuu baasu osoo hin taane lola sammuu irratti banamuun sammuu adoochee lubbuu Iimaanaan jirtu du'u kufuriitti jijjiiruudha. Keessumattuu lolli kun dargaggoo lafaa dhufaa abdii boruu ta'e bakka isa hooqsisu hooquun akka waan isaaf yaadanii fakkeessuun qoraan ibiddaa akka ta'u godhaa jira.Qaamni(murni)dargaggee fi daa'imaan kufe immoo carraan deebi'e ka'uu baay'ee xiqqaadha. Eeyyan siluma qabsoon tooftaa adda addaa barbaada.Isaanis tooftaa yeroo fi dhaloota ammaa wajjin walfakkaatu qabatanii as bahanii jiru.Isa kanaaf immoo deebii yeroo kanaafi dhaloota kanaan walmadalu qoratanii,yaada kuusanii,baasanii ,buusinii furmaata waaraa dhiheessuun hojii guddaa gateetti hayyoota Islaamaa fi ummata Islaamaa bal'aa irra jiruudha. Dubbichi amma osoo hidda gadi hin fageeffatin furmaata hin argatu taanaan akka dhukkuba Covid 19 tatamsa'ina guddaan biyya weeraruuf deema.Kanaaf yeroo dhuma inni ga'e guyyaa lamaa fi sadi qofa iyyuu dhiifne furmaata waaraa barbaaduun barbaachisaadha. Dirqamaan Kiristaanessuu Naannoo Harar(Harargee) Bara 1887 Minilik loltoota isaa qabatee meeshaa Xaaliyaaniifi Faransaayiitiin mootummaa Islaamaa Harar dadhabduu kan yeroo hunda nageenya labsituun lole. Ummata Harar harka dhukaasa xiqqoo kan Misra achitti dhiise qofatu jira. Lolichi bakka “Calanqoo” jedhamu Dhiha magaalaa Hararitti argamu keessatti geggeeffame. Lolattiin Muslimoota Oromoo biratti “Calii Calanqoo” jedhamtee beekamti. Kan itti fedhame ajjeechaa, barbadeessuufi gubuun baay’achuu irraa kan ka’e calanqoo dhabamsiiseedha.Guyyaa sana Muslimoota Kuma shantu(5000) dhume. Mammaaksi beekamaan "Akka miila Bakar Waaree ta'e" jedhamus guyyaa kana jalqabe.Sababni isaas Bakar Waaree osoo lolaa jiru Miilli irraa cite,bade.Booda eega lolli xumuramee Miilli kee meerre ?jedhamee yoo gaafatamu yeroo ittii citee fi eessatti akka cite akka hin beekne hime! Guyyaa sana Hafizoota (namoota Qur'aana guutuu mataatti qabatan )faatu wareegame. Garuu namoota baay'ee biratti lolli kun Oromummaa qofa akka waan bu'uura godhateetti ilaalama.Dhugaadha lolichi Oromummaas balleesuuf kan kararoorfateedha.Garuu sababaan inni geggeefameef inni guddaan Islaamummaa irraa isaan deebisuuf jedhameeti.Kanaaf wanti ragaa nuuf ta'u immoo Minilik yeroo Ummata dirree woraanaa irratti fixee ka'u gara Magaalaa Harar deemuun Masjiida gubbaatti ol bahee achi gubbaa dhaabbatee fincaane.Eega sana Masjiidni sun achii diigamee Bataskaanni Gabre'eel jedhamu akka achitti ijaaramu godhe.Akkan Manguddoota Harargee irraa dhaga'etti Ayyanni yeroo ammaa Qulubbiitti woggaa keessa yeroo lama geggeeffamu injifannooo guyyaa sana Ummata Harargee irratti argatiif Rabbiin galateeffachuudha. Anis namoota ayyaanicha kabajuuf Finfinnee irraa garas deeman yeroo baay'ee argaan ture. Baay'ina Konkolaataa achitti deemuu irraa kan ka'e sodaa balaa tiraafikaatiif Magaalota Harargee baay'ee keessatti yeroo sana sochiin ummataa baay'ee xiqqaata.Fkn Ijoolleen mana barumsaa akka hin deemne taasifamu..... Hubachiisa Gochoonni Minilik Muslimoota Irratti Raawwate Kana Qofa Jechuu Miti, Gochoonni Isaa Waan Dubbatamee Dhumuu Miti Kan Inii Arsiitti Fi Baalee Fu Kkf Raawate Seenaarra Ilaalaa Kun Akka Fakkeenyyaatti Kan Isiniif Dhiyaateedha. Dirqiin Kiristaanessuu Bara Hayla Sillaasee. “ lammii itiyoophiyaa ta’uuf kiristinnaa ka’aa” Yaada jedhu kana galmaan gahuuf dhaabbata ijaaranii muslimoota gara ortodoksiitti jijjiiruuf yaalii taasisaniiru. Kana males aadaa fi afaan amaaraa qofa akka ta’uuf yaalii guddaa godhaniiru. Ammas qabeenya muslimaa kan inni ta’abee dafqa ofiitiin argatan harkaa guuruun tajaajila bataskaanaatiif akka oolu godhaniiru. Muslima dachii kanarraa balleessuuf yaaliin jarri hin goone hin jiru, Kanneen dirqiidhaan kiristinnaa kaafaman keessaa akka fakkeenyaatti yoo fudhanne phaaphasiin walloo manneen barnootaa mootummaa keessatti daa’imman muslimaa walitti qabee cuuphuun kiristinnaa kaaseera. Kunis kan ta’e bara 1944 tti ture. Kana qofaa miti muslimni akka barnoota hin arganneef dhiibbaa guddaan taasifameera. Mootichi hayla sillaasee yeroo san ergaa akkana jedhu dabarsee ture, “ yoo barate ni dammaqa, yoo dammaqe ni falmata \ ni gaafata” kanaaf akka hin baranne jechuun muslimoota gabatee barnootaarraa haqeera. Muslimoota boodatti hanbisuuf yaalii taasiseera. Egaan kun hunduu kan muslimoota irratti raawwatameef akka muslimni biyya kana keessatti gahee tokko hin qabaanne, akka lammii lammaffaatti of ilaalu godhuufi. Gochoonni warri habashaa nurratti raawwatan yoom kana qofa muslimni akka qabeenya hin horanneef akka harka duwwaa tahuufis irratti hojjatameera, nama muslimaa qabeenya qabu irratti gibira humnaa ol irratti fe’uun harkaa guuranii hiyyumaatti deebisaniiru. Kana hundaa seenaan ragaa nibaha. Ganda Beeyladootaa Bulchaa Ganda Maanoor kan ta’e, Obbo Joonsi, galgala saniif mana handaaqqoo kan cufe ta’ullee, garmalee machaa’ee waan tureef, hulaa xixiqqoo cufuun ija dura hin dhufne. Ifa faanosii harkatti qabatee turerraa asiif achi calaqqisaa deemuun gargaaramuudhaan osuma gatantaruu gara manaa qajeele. Balbala gara mana duubaa bira yoo gahu, boottii isaa achi lukarraa of darbatee, gara kushinaa deemuudhaan biiraa ishee dhumaa takka eega fudhatee booda, gara kutaa ciisichaa bakka haati warraa isaa kurruufaa itti jirtutti ol qajeele. Akkuma ibsaan kutaa ciisichaa dhaameen, mooraa beeyladootaa qe’ee san keessa jiran hundattuu shokoksuu fi batattisuun eegale. Booyyeen abshaalli bifaan adii fi umriin dulloomaa ta’e, kan maqaan isaa Meejarii jedhamuun beekamu tokko, kaleessumtii isaa abjuu bitaa ta’e wayii arguu fi kanas beeyladoota hunda waliin mari’achuu akka barbaadu guyyaa sana dubbatamaat oole. Walgayiin kunis, akkuma Obbo Joonsi rafeen, mooraa beeyladootaa guddicha keessatti akka gaggeeffamu walii galamee ture. Jaarsichi Meejariin (irra caalaa maqaa kanaan kan beekamu ta’ullee, maqaan ifatti baheef Bareeda Wiiliingidan kan jedhu ture) hedduu kabajamuu isaatirraa kan ka’e, beeyladoonni hundinuu waanuma inni dubbatu dhagahuuf jecha hirriiba sa’aatii tokkoo dhabuudhaaf baayyee qophii turan. Mooraa sana keessa, gara cinaa tokkotti, lafa akka iddoo waltajjiif ta’utti olkaafamee tole gubbaa, teessoo citaarraa tolfame tokkotu jira. Meejariin achi gubbaa taa’ee isaan eegaa ture. Umriin isaa 12 kan ta’e, Meejariin, furdinni qaama isaa fi qarriffaan isaa eega qarameefii ture sun, haga maqaa isaa ‘Bareeda Wiiliingidan’ jedhamuu san geessisuu baatanillee, garmalee simbooqabeessummaa fi hayyummaan booyyee kanaa shakkii keessa kan galuu miti. Osoo hagamuu hin turin, beeyladoonni biroos gara mooraa ol seenuudhaan, akkuma filannoo teessuma isaaniitiin iddoo qabachuu eegalan. Dursee kan gahe saroota sadan Biluubeel, Jeesii fi Piinchar jedhamaniidha. Itti aansuudhaan, booyyeewwan hafan seenuudhaan citaa waltajjii fuulduratti tuulamee jiru gubbaa dhaqanii tataa’an. Achirraan, handaaqqonni seenuudhaan foddaa gubbaarra quphanan; simbirroonni dagalee gubbaa qubatan; hoolonni fi loowwan ammoo booyyeewwan duuba ciciisuudhaan alala guuruu isaanii itti fufan. Itti aansuunis, faradoon lamaan gaarii harkisan, kan Booksar fi Kiloovar jedhaman, suuta jechaa ol seenuudhaan citaa gubbaa, akka beeylada xixiqqoo achi keessa lixanii turan irra hin dhaabanne of eeggachaa, gadi ciisan. Kiloovar jechuun farda qaamaan gabbattuu taatee fi umrii walakkeeffatte yoo taatu, eega ilmoo afur dhaltee as qaama bakka duriitti deebifachuu hin dandeenye turte. Booksar ammoo farda baayyee guddaa, kan dheerina haga meetira 1.80 qabu yoo ta’u, jabinni isaatis haga faradoo lamaatii gadi hin ta’u. Sararri adiin funyaan isaatirra gadi bu’u tokko fuula isaa bifa gowwaa wayii kennuufillee (dhugumaanis garuu warra abshaala jedhaman keessas hin turre), amala isaa ejjannoo qabaterraa maquu dhiisuu fi akka malee hojjechuu isaatiin baayyee kabajama. Faradoota lamaan kanas hordofuudhaan kan ol seene re’ee adii Muuriyeel jedhamtuu fi harree Beenjaamiin jedhamuudha. Beenjaamiin, mooraa san keessatti umriidhaan hangafticha yoo ta’u, amala dafee aaruutiinis ni beekama. Beenjaamiin baayyee hin dubbatu; garuu ammoo gaafa muraasa dubbatu sanis waanuma nyakkisaa ta’e dudubbachuuf qofa ture. Fakkeenyaaf, waan inni himatu keessaa tokko, “waaqni eegee kan naaf kenne, tisiisa ofirraa akkan ittiin dhoowwuufi. Dhiyeenyatti ammoo, eegeen kiyyas, tisiisnis ni badu” jedha. Beeyladoota jiran san hunda keessaa kan gonkumaa hin kolfine isa qofa; “maaliif hin kolfine?” jedhamee yeroo gaafatamus, “waan nama kolfisiisu tokkollee hin agarre” jedha. Beenjaamiin waan kana amanee himachuu baatullee, Booksar baayyee jaalata, baayyee leellifatasi. Lamaan isaaniis, Dilbata yeroo hundumaa, kaloo lafa qonni irratti gaggeeffamuun gamatti jiru tokko keessa, jechi tokko afaanii osoo isaan hin bahin wajjin dheedaa oolanii galu. Akkuma faradoonni lamaan gadi ciisaniin, ilmaan daakkiyyee, kan haati jalaa badde, sagalee humna hin qabneen cuwwisaa, oliif gadi mimil’achaa fi iddoo teessumaa kan beeyladoonni biroo tasa itti irra ejjachuu hin dandeenye barbaaddachuu eegalan. Akkuma Kiloovar bakka ciistetti luka ishee dhedheeraa isa fuuladuraa san walitti deebisuudhaan iddoo teechumaa fi eegumsaa geengoo tokko qopheessiteefiin booda, ilmaan daakkiyyee sunis achi keessa mimmijeeffachuudhaan gara hirriibaatti lixan. Sa’aatii gara dhumaarrattis, gaangeen adiin Moolii jedhamtu, kan bareedinaa fi gowwummaa isheetiin akkasumas Obbo Joonsiif gaarii harkisuudhaan beekamtu, bifa fokkisaa ta’een sukkaaraa fi waan afaanii qabdu alanchaa gara iddoo walgahii ol seente. Fuuladura gara waltajjiitti dhiyaachuun iddoo eega qabattee booda, gunfura diimaa ittiin faayamtee jirtu san agarsiifachuudhaaf jecha gamada ishee adii san olii gadi daddarbachuu eegalte. Beeyladoota hundarraa barfatee kan achi gahe ammoo adurree argaadhaan furdoo fi qaamni ishee geengoo fakkaattu takka. Adurreen tunis akkuma achi geesseen, iddoo ho’aa ta’e barbaaddachuudhaan Booksarii fi Kiloovar gidduu eega of suuqxee booda, dubbii Meejariin dubbate takkallee osoo gurra itti hin laatin korrisaatuma dabarsite. Sa’aatii kanatti beeyladoonni hunduu wal gahanii turan, Moosasiin alatti. Moosas jechuun arraagessa madaqfame yoo ta’u, battala sanatti mana simbirroodhaa isa gara mana duubaa jiru keessa rafaa ture. Akkuma beeyladoonni hundinuu teessuma isaaniif mijatu qabachuu isaanii fi haasaa isaa dhagahuuf baayyee qophiidhaan isa eegaa akka jiran hubateen booda, Meejariin kokkee isaa qulqulleeffachuun haasawa eegale: “Jaallan, waa’ee abjuu kiyya isa bitaa ta’e, kanan kaleessa galgala abjoodhee sana, isin hundinuu dhageessaniittu. Kan abjuu kiyyaa boodan itti deebi’a, saniin dura waanan jedhun qaba. Jaallan, ani kana booda ji’oota hagas mara isin waliin dabarsuu waanin danda’u natti hin fakkaatu; du’uu kiyyaan durattis, beekumsan haga har’aatti horadhe isinitti dabarsuun dirqama kiyya jedheen amana. Ani umrii dheeraa jiraadheera; bakkan kophaa kiyya kutaa ciisichaa kiyya keessatti dabarsuttis, yeroon yaada koo itti bilcheessu hedduu argadheera. Waa’ee jiruu lafa tanaatis qixa beeylada kamiituu hubadheera jedheen amana. Amma kanin dursee isinitti dubbachuu barbaadus waa’ee kanaati. “Egaa, Jaallan, hiikaadhumti jiruu keenyaa kuni maali? Dhugaa walitti himna yoo ta’e, jiruun keenya gadadoo fi dadhabbiidhaan kan guutameedha; gabaabaadhasi. Gaafa dhalannurraa kaasee nyaatuma hafuura nu keessatti hambistu wayii nutti laatamaa, warri hojjachuu dandeenyu ammoo haga humni keenya isheen dhumaa nu keessaa duguugamtutti akka hojjannu taasifamna. Gaafa humni keenya suni laafee tajaajila kennuu dadhabnu ammoo gara-hammeenya baayyee jibbisiisaa ta’een qalamna. Biyya Ingilaandi tana keessatti, beeyladni waggaa tokko eega guutee booda waan gammachuu fi bashannana jedhaman argee beeku hin jiru. Ingilaandi keessa beeyladni bilisa ta’e hin jiru. Jiruun beeyladootaa gadadoo fi gabrummaadha – dhugaan jiru kana. “Kuni garuu dhuguma seera uumaatii? Lafuma nu irra jiraannu tanatu baayyee hiyyeettiidhaayi, yoo xiqqaate jiruudhuma waan bu’uuraa qofti itti nuuf guutame dhiyeessuu dadhabdee? Miti, jaallan, gonkumaa akkasii miti. Biyyeen Ingilaandi gabbattuudha, qilleensi ishees bareeda; beeyladootaa fi waan lafa kanarra jiraatu hundaafuu kan ta’u, nyaata gahaadhaa ol ta’e qabdi. Qonni ganda keenyaa kuni qofti faradoo digdamii afurii ol, loowwan digdamaa fi hoolota dhibbaan lakkaawwaman qananii fi kabaja amma nuti sammuu keenya keessatti yaadneeyyuu arguu hin dandeenyeen jiraachisuu kan danda’uudha. Eegasuu maaliif jiruu gadadoo kana jiraachuu itti fufna ree? Waan nuti dafqa keenyaan oomishne hunduu ilma namaatiin nu jalaa fudhatama. Jaallan, deebiin maalummaa rakkoo keenyaatis achi keessa jira. Hundeen gadadoo keenyaatis jechoota lamaan ibsamuu danda’a, innis ilma namaati. Diinni nuti qabnu tokkichi fi inni dhugaa ilma namaati. Ilma namaa yoo ofirraa fonqolchine, hoongee fi roorroon nurra gahu hundee isaaniitirraa nurraa badu. “Uumaa lafarra jiru keessaa kan waa osoo hin oomishin waa hundaa nyaatu ilma namaa qofa. Aannan hin baasu, hanqaaquu hin buusu, humna gindaa harkisu hin qabu, ari’ee hilleentii takka qabachuu hin danda’u. Garuu gooftaa beeyladoota hundumaati. Hundaa hojiitti galfata; akkuma beelaan hin dhumneef waanuma xiqqoo lubbuu keessatti tursiistu itti laata; waan hafe hundumaa ammoo ofiif fudhata. Dafqa keenyadha kan biyyee gaggaragalchee lafa qotu; dikee keenya kan lafa sanis gabbisu. Garuu kuni hundi ta’ee osoo jiruu, nu keessa kan gogaa qaama isaatirra jiruun alatti qabeenya biraa qabu tokkolleen hin jiru. Amma loowwan as na fuuladura teteessan kuni, bara darbe qofa aannan liitira meeqa kennitan? Aannan silaa jabbiloota xixiqqoo isin dhaltaniif ta’uu qabu suni amma eessa jira? Waa tokko osoo hin hafin hundi isaatuu garaa diina keenyaa keessa gadi bu’eera. Isinis handaaqqonni, bara darbe kana qofa hanqaaquu meeqa buustan? San keessaa hoo meeqatu caacutii isiniif ta’e? Hanqaaquun argaa keessan jalaa dhabamsiifaman suni martuu gurguramanii Obbo Joonsi fi namoota isa jala jiraniif galii argamsiisaniiru. Atis, Kiloovar, ilmooleen fardaa ati dhalte, kan silaa dulluma kee kanatti si kunuunsanii fi si deeggaran suni eessa jiru? Hundi isaaniiyyuu gaafa umriin isaanii waggaa tokko gahu gurguramaniiru – yoomiyyuu tokkoon isaaniillee ijaan hin agartu. Ilmoolee afran dhalte sanii fi qonna kanarratti tajaajila kennite hundaaf galata kam argattee beekta – nyaata hafuura si keessatti hambisuuf ciramee sii laatamuu fi kutaa sitti cufamee bultu saniin alatti? “Jiruudhumti gadadoo tuniiyyuu ammoo haga qaamni keenya dandamachuu danda’utti akka jiraannu nuuf hin eeyyamamu. Ani ofii kiyyaaf gara saniin waanan boowuuf hin qabu – warroota carra-qabeessa ta’anii umrii kana gahan keessaa tokko waanan ta’eef. Ani umriin kiyya 12; ijoollee 400 olis horadheera. Kuni jiruu uumaa booyyee tokkooti. Ta’us dhumarratti beeyladni albee hamtuu san jalaa bahu hin jiru. Isin booyyeewwan dargaggeeyyii fi ijoollee taatan kan na fuuldura jirtan hundi keessanuu, waggaa dhufu kana keessatti guyyaan itti lubbuu keessaniif iyyitanii gaggabdan ni dhufa. Guyyaan hammeenya daangaa hin qabnee kuni hunda keenyaa ni dhaqqaba – loowwan, booyyee, hoolota, handaaqqoowwan fi hunduma keenyayyuu jechuudha. Carraan faradoo fi saroota muudatullee waan kanarra wayyoo qabuu miti. Atis, Booksariin, gaafa irreen kee kuni laafee humna isaa san dhabe, Obbo Joonsi osoo oolee hin bulin namoota si qalanii foon kee saroota isaaniif affeelanitti si gurgurata. Sarootas taanaan, gaafa dulloomanii ilkaan isaanii irraa dhumu, dhagaa morma isaaniitti hidhee haroo dhiyootti argatutti isaan dhidhimsa. “Egaa, Jaallan, deegni fi badiin jiruu keenyaa martinuu hundeen isaa abbaa irrummaa ilma namaa ta’uu kana caalaa akkamitti ifa ta’ee muldhachuu danda’a ree? Nama qofa ofirraa osoo balleessineetii, bu’aan dafqa keenyaa hundinuu keenyuma ta’a. Bilisummaa fi qananiin kan nuuf dhufu galgaluma ilma namaa ofirraa fonqolchine sanitti jechuun ni danda’ama. Kanaafuu, maal gochuudha qabna ree? Maaliif haftee ilma namaa nutti darbamtuuf jennee halkaniif guyyaa hojjachaa, qaamaa fi lubbuu keenya itti gabbarra? Dhaamsi kiyya kana, jaallan: Fincila! Fincilli kuni yoom akka dhoo’u hin beeku; torban tokko booda yookiin waggaa dhibba booda ta’uu mala; garuu, wantin akka citaa miila koo jalatti arguu kanatti sirritti natti mul’atu yoo jiraate, borus ta’ii gaaf tokko dhugaan keenya inuma moo’ata. Jaallan, haga bara jiruu isin hafteetti, qalbii keessan waan kanarraa hin buqqisinaa. Hundaa olitti ammoo, dhaamsa kiyya kana warra isin booda dhufaniif dabarsaa – akka dhaloonni dhufus qabsoo itti fufsiisee bilisummaan dhuftutti. “Jaallan, kana hubadhaa: ejjannoon isin asirratti qabdan yoomiyyuu laafuu hin qabu. Wal falmiin kamiyyuu kaayyoo fi galma keessan irraa akka isin hin maqsine. ‘Ilmaan namaa fi beeyladoonni fedhii fi kaayyoon isaanii tokkuma; badhaadhinni tokkoo badhaadhina isa kaaniiti’ yoo siin jedhan gonkumaa gurra itti hin laatin. Hundi isaatuu soba guddaadha. Ilmi namaa ofii isaan alatti fedhii qaama biraa kamiifiyyuu dhiphatee hin beeku. Nuyii beeyladoota gidduutti ammoo tokkummaan akka sibiilaa jabaatee fi qabsoo keenya keessattis jaallummaan jabaan uumamuu qaba. Ilmaan namaa hundinuu diina keenya. Beeyladoonni hundinuu ammoo jaallan keenya.” Battala kanatti waca guddaatu mooraa keessaa eegale. Yeroo Meejariin dubbataa turetti, hantuutonni qaamaan guddoo ta’an afur, boolla isaanii keessaa yaa’uudhaan luka ofiitirra quphananii dhaggeeffachaa turan. Bakka quphananii turanitti tasa ija sarootaa keessaa kan bu’an, hantuutonni, saffisuma isaanii saniin utaaluudhaan gara boollaa seenanii lubbuu ofii baraaran malee nyaatamanii oolan. Meejariinis yeroo kanatti ture luka isaatiin lafa rukutuudhaan tasgabbiin akka uumamu kan taasise. “Jaallan,” jedhe Meejariin, “dhimmi irratti walii galuu qabnu tokko jira. Bineensonni bosonaa, kan akka hilleentii fi hantuutaa, hiriyoota moo diinota keenya? Sagalee caalmaadhaan haa murteessinu. Filannoo kana waltajjiidhaafin bana: Hantuutonni jaallan keenya moo miti?” Sagaleen filannoo bakka tokko eega lakkaawwamee booda, harka baayyee caalmaa ta’een, ‘hantuutonni jaallan keenya!’ kan jedhurratti waliif galame. Sagaleen falmii afur qofa kan ture yoo ta’u, isaanis saroota sadanii fi adurree takkittii sana. Adurreen sunis sagalee gara lamaanifuu kennuun kan barame boodarra ture. Meejariin itti fufe: “Waa xiqqoo dabaluu barbaadun qaba. Ani haasaa irra deddeebi’uunillee amala kiyya miti; garuu, daba ilma namaa fi diinummaa isaa yoomiyyuu hin dagatinaa. Waa dhaabbatee luka lamaan deemu hunduu diina keenya. Waa luka afur qabu yookiin koola qabu martinuu hiriyoota keenya. Gaafa ilma namaa kuffifattellee ofii keetiif deebitee waan isarratti jibbite san hin ta’in. Beeyladni tokkollee yoomiyyuu mana keessa akka hin jiraanne; siree gubbaa akka hin rafne; uffata akka hin uffanne; alkoolii akka hin dhugne; tamboo akka hin xuuxne; qarshii akka hin tuqne; daldala keessas akka hin seenne. Aadaan ilma namaa martinuu waan abaaramaadha. Hundaa ol ammoo, beeyladni kamiyyuu beeyladoota birootirratti abbaa irrummaa gonkumaa akka hin yaalle. Laafaas ta’ee jabaa, beekaas ta’ee wallaalaa, hundi keenyayyuu obboleewwani. Beeyladni tokko beeylada biraa yoomillee ta’u akka hin ajjeesne. Beeyladoonni hundinuu wal qixa. “Egaa, jaallan, amma waa’ee abjuu kiyya kan kaleessa halkanii sanin isinitti hima. Abjuu kana isinii ibsuu hin danda’u. Abjuu waa’ee lafa kanaa, kan waan lafti kuni gaafa ilmi namaa bade fakkaattuuti. Garuu, waanan qaata irraanfadhe tokko na yaadachiise. Waggaa baayyee dura, yeroon booyyee xiqqoo turetti, haati tiyyaa fi haawwan booyyee biroo, faaruu yeedaloo isaa fi jechoota jalqabaa sadan qofa beekan tokko faarfatu turan. Yeroon xiqqaa turetti faaruu kana beekullee, eegan waa’ee isaa dagadhee baayyee tureera. Garuu, kaleessa galgala abjuu keessa natti dhagahame. Kan isin ajaa’ibu ammoo, jechoonni faaruu saniitillee naaf dhufani – jechoota akaakayyuu fi abaabayyoota keenya bara duriitiin weeddifamaa turanii fi dhalootaa gara dhalootaatti dagatamaa dhufaniidha. Egaa, Jaallan, amma isan isinii faarfadha. Umriin kiyyas deemeera, sagaleen koos ni korrisa; garuu, yeruma tokkon yeedaloo isaa isin qayyabachiisaatii, saniin booda isinuu ana caalaa bareechitanii jettu. Faaruun kunis Beeyladoota Ingilaandi jedhama. Meejariinis kokkee isaa qulqulleeffachuudhaan faarfachuu eegale. Akkuma himate san, sagaleen isaa korrisaadha. Sirritti sagalee miira beeyladoota dhaggeeffachaa turan sanii kakaasuun faarfate. Jechoonni isaas akkas turan: Beeyladoota Ingilaandi, Beeyladoota Ayerlaandi Beeyladoota gammoojjii fi baddaa Labsii gammachuu koo mee na dhaggeeffadhaa Waa’ee borii keenyaa, kan walabummaadhaa Dhiyoos ta’ee fagoo guyyaan sun ni dhufa Roorroon ilma namaas abshir ‘numa kufa Lafti Ingilaandis, dacheen magariituu Beeyladootaan ala kan biraa hin baattuu Hidhaan funyaan koo fi ba’aan dugda kan kee Waanjoo fi gindaanis achi nurraa cabee Ofirraayis kaasna alangee fi qaccee Badhaadhinni guddaan, kan yaadufuu dhibuu Qamadiif boqqoolloo, cidiidhaa fi garbuu 11 Ganda Beeyladootaa Baaqelaaf atarri, tokkollee hin hafu Keenya ta’a hundi, yoo guyyaan sun dhufu Dirree Inglinaandiif, biiftuunis ni baatii Argachuudhaaf jirra taliila bishaanii Fi qilleensa qabbanaa kan gaafa bilisummaa sanii Hunduu ifaajuu qabna, guyyaa sana gahuuf Aarsaafis qophoofna, osoon argin darbuuf Saawwan fi faradoo, handaaqqoof makoodii, Hundi dafquu qaba, bilisummaa arguuf Beeyladoota Ingilaandi, Beeyladoota Ayerlaandi Beeyladoota gammoojjii fi baddaa Labsii gammachuu koo mee na dhaggeeffadhaa Waa’ee borii keenyaa, kan walabummaadhaa Yeroo faaruun kuni faarfamutti beeyladoonni hunduu gammachuudhaan machaawuu eegalan. Yeroodhuma Meejariin faaruu sana gara dhumaatirra gahuuf jedhutti, beeyladoonni hunduu ofiifuu jalaa qabanii faarfachuu eegalan. Isaan keessaa warri wallaalaa jedhamanillee jechoota muraasa kan qayyabatan yoo ta’u, warri qaroo jedhaman kan akka booyyee fi saree ammoo daqiiquma muraasa keessatti guutuu isaa sammuutti qabatan. Shaakallii yeroo muraasaatiin boodas, mooraan guutuun sagalee Joorji Oorweel 12 tokkoon faaruu ‘Beeyladoota Ingilaandi’ jedhamu kanaan lafa gaggaragalchuu eegalan. Saawwan fi hoolonni ni mar’atan, saroonni ni dutan, faradoonni ni himimsan, daakkiyyoonni ni kaakkisan. Faaruu kana baayyee jaalachuu isaaniitirraa kan ka’e yeroo shan irra deddeebi’anii faarfatan. Silaa halkan san guutuu waan addaan kutaniiyyuu hin fakkaatan ture, waan isaan dhaabsisetu uumame malee. Akka tasaa ta’ee, waca uumameen hirriiba keessaa kan dammaqe, Obbo Joonsi, jeedalatu mooraa kiyya seenee ta’a jedhee shakkuudhaan siree keessaa utaalee ka’e. Qawwee yeroo hundaa cinaa siree isaa bira teessu takka qabatee bahuudhaan si’a shan gara dukkanaatti achi dhukaase. Baarudni qawwee keessaa dhukaafamee bahes dallaa mooraa walgahiin itti gaggeeffamaa turee sanitti dhaqee waraaname. San boodadha jarjaraan walgahichi kan addaan bittinnaaye. Beeyladni hundinuu gara iddoo hirriibaa isaaniitti baqatan. Simbirroonni manya isaaniitti ol utaalan; beeyladoonni kaawwanis citaa mooraa isaanii keessaarra gadi ciciisan. Battaluma sanatti mooraan suni guutuun gara hirriibaatti qajeele. 13 Ganda Beeyladootaa 2 Galgala sadii booddee, Meejariin, hirriibuma keessa bakka ciisaa turetti du’ee argame. Reeffi isaas lafa qonnaatii gaditti awwaalame. Kuni kan ta’e ji’a Bitootessaa gara jalqabaatirra. Ji’oota itti aanan sadan keessatti gochaawwan iccitii hedduutu ta’aa ture. Haasaan Meejariin taasise suni beeyladoota qaroo ta’aniif ija jiruu lafa tanaa ittiin hubatan jijjiireefii jira. Fincilli Meejariin ‘gaaf tokko inuma eegala’ jedhee raageef suni yoom akka dhugaa ta’u waan beekan hin qabani; jiruu isaanii keessatti ni ta’a jechuufis wanti isaan amansiisu hin turre; garuu, fincilli kuni gaaf tokko dhugaa ta’ee akka milkaawuuf, ammumaan gahee isaanii taphachuu eegaluu akka qabanii fi kana gochuun dirqama isaanii akka ta’es shakkiin isaan keessa hin turre. Dirqamni beeyladoota kaawwan barsiisuu fi gurmeessuu, beeyladoota keessaa baayyee qaroo ta’uun kan beekaman, booyyeewwan irratti kufuun isaa hin oolle. Booyyeewwan keessaa ammoo qaroominaan baayyee kan beekaman, booyyeewwan dargaggoo ta’an lamaan, kan Obbo Joonsi gurgurtaadhaaf qopheessaa ture, kan Isnoobool fi Naappooliyoon jedhamaniidha. Gosa booyyee Barkishar jedhamuun beekaman keessaa isa tokkicha kan ta’e, Naappooliyoon, booyyee qaamaan gabbataa, argaatti sodaachisaa fi baayyee kan hin dudubbanne yoo ta’u, waan hunda akka ofii yaade qofatti gochisiisuu fi argachuudhaan baayyee beekama. Isnoobool ammoo booyyee haasawatti jabaa, qaxalee fi Naappooliyoonirra simboo kan qabu ta’ullee, eenyummaa dhokataa akka Naappooliyoon hin qabu. Booyyeewwan kormaa hafan martinuu qalmaataaf kan horsiifamaniidha. Isaan keessaas beekamaa kan ta’e, booyyee xiqqoo qaamaan gabbataa kan Joorji Oorweel 14 Iskuwiilar jedhamu yoo ta’u, innis booyyee boqoon isaa akka kubbaa, deemsi isaa qaxalee, qallinni sagalee isaa gurra waraanuu fi kan ijji isaatis akka urjii galgalaa calaqqistuudha. Haasawatti baayyee cimaa kan ta’e, Iskuwiilar, dandeettii yoo waan ulfaataa ta’erratti falmu, qaamaan asiif achi jechaa fi eegee mirmirsaa hundumaa amansiisuu danda’u qaba. Beeyladoonni kaawwan yeroo waa’ee Iskuwiilar dubbatan, ‘aannan gurraacha’ jedhee si amansiisuu danda’a jedhuun ture. Jarri sadan kuni – jechuunis Isnoobool, Naappooliyoon fi Iskuwiilar – waan jaarsichi Meejariin du’a dura isaan barsiise sana gadi-fageenyaan qorachuudhaan gara falaasamaatti jijjiirani – maqaa falaasama kanaatis ‘Falaasama Beeyladummaa’ jedhaniin. Torbanitti halkan hedduu, eega Obbo Joonsi rafeen booda, bifa iccitii ta’een mooraa guddicha keessatti walgahuudhaan falaasamicha kana beeyladoota hundaafuu ibsuu fi barsiisuu itti fufan. Jalqabarratti beeyladootarraa doofummaa fi barachuudhaaf fedhii dhabiinsi isaan mudatee ture. Inumaayyuu beeyladoonni tokko tokko aantummaa Obbo Joonsiif qaban ibsuuf yoo waa’ee isaa dubbatan ‘Gooftaa’ jedhanii kan waaman yoo ta’u, kan biroo ammoo yaada dadhabaa “Obbo Joonsi nu soora; yoo isa ofirraa dhabamsiisne beelaan dhumna,” jedhu fa’a calaqqisu turan. Kaawwan ammoo gaaffiilee akka “maaliif waan gaafa nuti duune ta’uu qabuu sana dhiphachuun nurra jiraata?”, yookiin “eega akkuma Meejariin jedhe fincilli kuni gaaf tokko ka’uun isaa hin oollee, nuti maaliif dadhabna? Fincilichi ofumaaf hin ka’uu?” kan jedhu fa’a gaafatu turan. Booyyeewwan sadan kunis yaadotni dadhabaan calaqqifamaa turan kunniin Falaasama Beeyladummaatiin faallaa akka ta’e hubachiisuuf baayyee rakkatan. Gaaffiin hundarraa baayyee dadhabaa ta’e kan dhiyaate ammoo gaangee adii Moolii jedhamtu saniin ture. Mooliinis 15 Ganda Beeyladootaa akkas jettee Isnoobooliif gaaffii dhiyeessite: “Fincila boodas sukkaarri ni jiraataa?” “Hin jiraatu,” jedhe Isnoobool bifa gaangee sana sukkaararraa abdii kutachiisuun. “Nuti lafa qonnaa kanarratti waan sukkaara ittiin oomishnu hin qabnu; ta’us garuu, sukkaarri jalqabumaayyuu si hin barbaachisu. Garbuu fi cidiin nyaataaf si barbaachisu garuu gahaadhaa ol keetuma ta’a.” “Gamada kiyyarratti gunfuraan faayamuun kiyya hoo ittuma fufa moo?” jettee gaaffii ishee itti dabalte ammas Mooliin. “Jaal,” jedhe Isnoobool, “gunfurri amma ati aadeffattee ‘godhadhu malee!’ jettu kuni faajjii gabrummaati. Bilisummaan gunfura kanarra akka caalu sitti hin muldhatuu?” Mooliinis akka jecha Isnooboolirratti waliif galte ibsite; garuu, sirritti akka hin liqimfamneef irraa beeksisa ture. Booyyeewwanitti daranuu kan hojii itti ta’e ammoo soba Moosas (arraagessi madaqe suni jechuudha) facaasaa ture hundaaf ibsa laachuudha. Moosas allaattii Obbo Joonsi biratti iddoon addaa kennameefii kunuunfamu yoo ta’u, basaastuu fi oduu kan jaalatuudha; dabalataanis dubbiitti jabaa ta’uun beekama. Biyya Gaara Mi’ooftuu jedhamtu, kan beeyladoonni gaafa du’an dhaqan tokko jiraachuu isaa akka quba qabu fa’a odeessa ture. “Iddoon kunis, samii gara oliitti, duumessarra xiqquma ol siqee argama” jedha Moosas. “Gaara Mi’ooftuutti guyyaan torbanuu dilbata; waqtiin waggaa guutuu ilillii birraatiin kan faayame; midhaan nyaatamee hin dhumne, okaa tuulaa guddaa fi lafa qonna boqqoolloo daangaa hin qabnetu jira” fa’a jedhee dubbata. Oduu himuu malee hojii waan hin hojjenneef, beeyladoonni baayyeen Joorji Oorweel 16 Moosas ni jibbu; garuu, beeyladoonni dubbii isaa waa’ee Gaara Mi’ooftuu sana dhuguma jedhanii fudhatanis hin dhabamne. Soba kanaaf ibsa laachuudhaan, bakki akkas jedhamu akka hin jirre beeyladoota biroo amansiisuun, ammas dirqama booyyeewwanii ture. Barattoota Falaasama Beeyladummaa keessaa baayyee amanamoo kan ta’an, faradoo lamaan gaarii harkisan, kan Booksar fi Kiloovar jedhaman saniidha. Lamaan kuni durumas bilchina waa tokko gadi fageessanii yaaduutis hin qaban; garuu, eega takkittii Booyyeewwan sadan akka barsiisota isaaniitti fudhataniin booda, waan isaan jedhan maraa akkuma jirutti liqimsuu fi waanuma dhagahan san irra deebi’uun beeyladoota kaanittis daddabarsuu itti fufan. Walgahii iccitiidhaan mooraa keessatti godhamurraa tasuma hin hafan; faaruu Beeyladoota Ingilaandi, isa yeroo hundaa dhuma walgahiirratti faarfatamu sanas, isaanuma lamaantu dursa. Amma, haala itti deemamaa ture sanaan, yeroon fincilichi itti dhoo’u haala hundi isaan dursanii eeganirraa waan saffisee dhufee fi inumaayyuu waan yeroon isaa gahe fakkaate. Waggoota darban keessatti, Obbo Joonsi gooftaa beeyladootaa hamaa ta’ullee, qonnarratti baayyee milkaawaa ture. Garuu, eega yeroo dhiyootii, homtuu waan ta’aafii jiru hin fakkaatu. Falmii gara mana murtiitiin itti babbanamaa tureenis qarshiin harkaa dhumaa waan dhufeef, aarii kanaan, alkoolii qaama isaaf toluu ol dhuguutti garagale. Gaaf tokko tokko, guyyaa guutuu barcuma isaa kushinaa keessa jiru tokko gubbaa taa’ee gaazexaa dubbisaa, alkoolii isaa dhugaa fi darbee darbee Moosasiin daabboo biiraa keessa cuubee nyaachisaa oola ture. Namoonni isaaf hojjetan kan hojii hin jaalannee fi amanamummaa hin qabne yoo ta’an, lafti 17 Ganda Beeyladootaa qonnaa aramaadhaan kan guutame, manneen jireenyaa gubbaarraa dhidhimmisuu kan eegalan, dallaan deebisanii ijaaruu kan barbaadee fi beeyladoonnis hoongeedhaan kan dararamaniidha. Baatiin Waxabajjiitis seenee, waqtiin midhaan itti haamamu gahe. Jala bultii Walakkeessa Waqtii Gannaatirratti, guyyaa Sanbata Xiqqaa, Obbo Joonsi gara Ganda Wiiliingidan dhaquudhaan Mana Dhugaatii ‘Leenca Diimaa’ jedhamutti garmalee waan machaayeef, haga Dilbata guyyaa walakkaa gahutti gara manaa hin galle ture. Namoonni isaaf hojjatanis ganamaan loowwan eega elmatanii booda, waa’ee beeyladoota sooruu homaa osoo itti hin dhiphatin, gara hilleentii adamsuutti bahan. Obbo Joonsis akkuma gara manaa deebi’een, soofaa kutaa teechumaa keessa jiru gubbaa, gaazexaa ‘Oduu Addunyaa’ jedhu tokko fuularra kaawwatee hirriiba isaatti qajeele. Beeyladoonni ammas hin sooramne ture. Dhumarrattis beelli inuma gameef. Saani tokko gaanfa isheetiin kuusaa midhaanii urte; beeyladoonni kaawwanis nyaata kana saammachuutti seenan. Battala sanatti ture kan Obbo Joonsi hirriibaa dammaqe. Yoosuma innii fi namoonni isaaf hojjetan afran alangee qabatanii gara mooraa seenuudhaan kan ija isaanii dura dhufe hundumaa haleeluu eegalan. Waan kuni ammoo beeyladoota durumaayyuu beelaan waxalamaa turaniif obsa isaan fixachiise. Yeroo haalli akkanaa uumametti waan godhamuu qabuuf dursanii kan itti waliif galan jiraachuu baatullee, beeyladoonni hundinuu bakkuma tokko namoota isaanitti roorrisan kanatti utaalan. Tasuma gamaa gamanaa dhiitamuu fi wawwaraanamuun kan itti dhufe, Obbo Joonsi fi hojjettoonni isaa afran, haalli jiru too’annaa isaaniin ala ta’e. Waan akkanaa takkumaa arganii kan hin beekne yoo ta’u, beeyladootumti isaan duraan akka fedhan itti roorrisanii fi Joorji Oorweel 18 tuffatan sun yeroo akkanatti sagalee tokkoon fincilan, Obbo Joonsi fa’a waanuma itti bu’e wallaalanii rifaatuu guddaa keessa seenan. Al tokkoo lama ofirraa qolachuu yaalanii abdii akka hin qabne hubachuudhaan gara dheessuutti galan. Daqiiqaadhuma tokko booda, isaan shananuu, beeyladoota miira moo’annaa keessa turaniin ari’amaa, karaa dhiphoo gara daandii guddaatti nama geessu tokkorra fiigichoodhaan gadi qajeelan. Waan ta’aa ture hundumaa foddaarraan laalaa kan turte, haati warraa Obbo Joonsi, jarjaraan waan muraasa koroojootti naqattee karaa biraatiin dhokattee badde. Moosas ammoo manya isaa keessaa utaaluudhaan, barrifachaa fi sagalee ol kaasee kaakkisaa haadha warraa Obbo Joonsi duukaa qajeele. Yeroo kuni ta’aa turetti, beeyladoonni kaawwan, Obbo Joonsi fi jara afran ari’atanii karra qeyee cufachuudhaan ol deebi’aa turan. Edaa, osoo waan ta’aa ture sirritti hubachuuf yeroonuu hin argamin, Fincilli milkiin goolabamee ture – Obbo Joonsis ari’atameera; amma qonni Ganda Maanoor suni guutuun kan isaanii ta’e. Daqiiqaawwan duraa muraasaaf waan ta’aa ture hundaa ijji isaanii amanuu dadhabe. Jalqabarrattis, dallaa cinaa deddeemuudhaan, tarii namni achi jala dhokate yoo jiraate mirkaneeffachuu eegalan; achirraan ammoo, manneen qe’ee san jiran hundaa keessa deemuun, waan bara roorroo Obbo Joonsi isaan yaadachiisu balleessuutti seenan. Mooraa beeyladootaa keessa seenuunis kutaa meeshaan fe’uumsaa itti olkaawamu tokko cabsanii eega banatanii booda, sibiilota gara garaa, hidhaa funyaan beeyladootaatti kaawwamu, dirii saroonni ittiin hidhamanii fi albeewwan Obbo Joonsi duraan hoolotaa fi booyyeewwan qaluuf itti fayyadamu hunda isaa guuranii boollatti gadi gatan. Luugamni, fe’umaan, fuuloon fi meeshaan 19 Ganda Beeyladootaa beeyladoonni akka midhaan hin nyaanneef afaanitti godhamu dabalatee kan biroos bakka kosiin itti gubamaa turetti ibidda keessatti darbaman. Alangeen ittiin dhaanamaa bahanis akkasuma. Yeroo alangeen suni gubachaa turetti wayita argan, beeyladoonni hunduu gammachuudhaan of wallaalan. Isnoobooliinis gunfura eegee fi gamadni gaangee guyyaa gurgurtaa ittiin faayamu sana ibiddatti achi darbate. “Gunfurri,” jedhe Isnoobool, “akka uffataatti laalamuu qaba. Sunimmoo aadaa ilma namaati. Beeyladoonni hundinuu qullaa deemuu qabu.” Yeroo kana dhagahutti, Booksariinis gonfoo citaarraa tolfamteef, kan yeroo waqtii gannaa tisiisni akka hin tuqneef itti kaawwamu tokko ofirraa mulqee ibiddatti achi darbate. Yeroodhuma xiqqoo keessatti waan Obbo Joonsi isaan yaadachiisu maraa ofirraa barbadeessan. Sanitti aansuunis, Naappooliyoon, beeyladoota hundumaa gara kutaa kuusaa midhaaniitti qajeelchuudhaan, hunda isaaniifuu boqqoolloo mataa lama lama eega hiree booda, sarootaaf ammoo biskuutii lama lama kenne. Achirraan faaruu Beeyladoota Ingilaandi si’a torba walitti aansuun eega faarfatanii booda, gara hirriibaatti deemuun akka takkaayyuu rafanii hin beeknetti haala baayyee gaarii ta’een rafan. Akkuma yeroo biraa lafti bari’ee yoo hirriibaa ka’an, tasuma injifannoon kaleessaa suni deebi’ee ijarra isaan dhufuu isaatiin, hundi isaaniiyyuu buburraaqaa gara kaloo fiigan. Kaloo sanii gaditti tulluu xiqqoo, kan gandi isaanii harki guddaan irraa muldhachuu danda’utu jira. Beeyladoonni hundinuu gara tulluu sanii ol fiiguun ifa aduu ganamaa saniin ganda isaanii san gadi laaluu eegalan. Eeyyeen, kanuma isaaniiti – wanti ijaan argaa Joorji Oorweel 20 turan suni martuu kanuma isaaniiti. Mirqaansuu yaada kanaa keessa asiif achi u’utaalaa gammachuudhaan burraaquu eegalan. Bishaan keessa gangalachaa, marga afaan isaan guutu isa mi’aawaa waqtii gannaa sana hammaarrachaa fi lafa biyyee gurraachi gabbataan irra jiru sana dhidhiituun foolii isaa suuffachuu itti fufan. Itti aansuunis lafa qonnaa sana guutuu isaa, haala ibsuuf jechi hanqatuun ajaa’ibsiifamaa, keessa deddeemuudhaan sakatta’uu fi gulaallii barbaachisu gochuu eegalan. Lafa qonnaa, oogdii midhaanii, dirree kuduraaf muduraan garagaraa itti dhaabame, haroo bishaanii, fi hurruma lafa isaanii sanirra jiru miira baayyee ajaa’ibsiifamuutiin daawwachuu itti fufan. Waan kanaan dura arganii beekaniiyyuu itti fakkaachuu dide; inumaayyuu ammoo kuni hunduu amma kan isaanii ta’uu isaa amanuun itti ulfaate. Sana booda, isaan hundinuu gara qe’eetti ol dacha’uun, bifa callisaan guutameen mana Obbo Joonsi duraan keessa jiraataa ture sanaan ala dhaabbatan. Kunilleen amma kanuma isaaniiti; garuu seenuudhaaf garaan isaan sodaate. Yeroo xiqqoo booda, Naappooliyoon fi Isnoobool balbala mana sanaa ceekuudhaan itti bu’uun eega cabsanii booda, beeyladoonni hundinuu bakkuma tokko ol seenanii, akka waan tokkollee hin balleessineef suuta jechaa keessa deddeemuu eegalan. Akka shokokiin luka isaanii hin dhagahamne of eeggachaa fi ususaan alatti sagaleellee ol qabuu sodaachaa, jiruu qananii mana san keessatti jiraatamaa ture, siree baayyee mijataa ta’e, daawwitii guddaa mana keessa godhamee ture, soofaa rifeensa fardaa fi gaangee irraa tolfame, afaa mana keessaa kan gatii guddaan bitame, fi suuraa Giiftii Ingilaandi kan turte – Giiftii Viktooriyaa – ajaa’ibsiifamaatuma keessa deddeemanii daawwachuu itti fufan. Yeroodhuma gamoo mana saniitirraa gadi bu’anitti ture Mooliin dhabamuu ishii 21 Ganda Beeyladootaa hundinuu kan hubatan. Duubatti deebi’anii yoo babarbaadanuu, kutaa ciisichaa baayyee bareedaa tokko keessatti argamte. Mooliinis, bakka duraan haati warraa Obbo Joonsi uffata olkaawwattu keessaa gunfura halluun cuquliisa ta’e tokko gadi baafachuudhaan ofitti dirtee, akka gowwaa tokkotti of dinqisiifachaa daawwitii keessatti of ilaalaa turte. Beeyladoonni kaawwanis waan ta’aa ture arguudhaan haalaan eega ishee hifatanii booda mana sanii gadi yaa’an. Booyyeewwan qalamanii nyaata godhamuuf foon isaanii kushinaa keessa turanis achii fuudhamuun gara iddoo awwaalaa geeffaman. Meeshaan biiraan itti kuufamu tokko Booksariin dhiitamee cabuun alatti wanti tuqame biraa hin jiru ture. Sagalee beeyladoonni hundi guutummaan irratti walii galaniin, manni Obbo Joonsi keessa jiraataa ture suni ammoo muuziyemii ta’ee seenaaf akka hafu murteeffame. Beeyladni kamiyyuu achi keessa akka hin jiraannes hundi isaanii irratti waliif galan. Beeyladoonni hundinuu ciree isaanii nyaatanii akkuma ka’aniin, Isnoobool fi Naappooliyooniidhaan bakka tokkotti akka wal gahaniif waamaman. “Jaallan,” jedhe Isnoobool, “amma reefu ganama keessaa sa’aatii 6:30 waan ta’eef guyyaa dheeraatu nu eeggata. Har’a midhaan haamuu eegalla. Saniin dura garuu dhimma xumurachuu qabnutu jira.” Yeroo kanatti ture, booyyeewwan, ji’oota sadan darban keessatti kitaabota ijoollee Obbo Joonsi kan ta’ee fi kan haati warraa isaa kosii keessatti gatte guuruudhaan, qubeessuu fi dubbisuu of barsiisuu isaanii beeyladoota kaawwaniif kan gabaasan. Naappooliyoonis, beeyladoota keessaa tokkoon isaanii okkotee Joorji Oorweel 22 halluu adii fi gurraacha of keessaa qabu biruushii halluun ittiin dibamuu wajjiin akka fidaniif eega ergatee booda, ofii isaatiif gara seensa qe’ee isa guddichaa sanitti qajeele. Achirraan Isnoobool (barreeffama harkaa bareedaa kan qabu isa waan tureef), biruushii san quba miilaa isa fuulduraa san keessa galfachuun barreeffama seensa san gubbaa ture, kan GANDA MAANOOR jedhu, irraa haquudhaan GANDA BEEYLADOOTAA jechuun irratti barreesse. Kunis maqaa gandi suni sa’aatii sanirraa kaasee ittiin beekamu ta’e. Saniin booda gara mooraa isaaniitti deebi’an. Ammas, Naappooliyoon fi Isnoobool kortoon akka dhufuuf eega ergatanii booda, dallaa mooraa guddichaa sanitti achi hirkisan. Booyyeewwan, akka beeyladoota achi jiraniif ibsanitti, qorannoo isaan ji’oota sadan darban Falaasama Beeyladummaa irratti gaggeessaniin, ajaja ittiin bulmaataa keeyyata torbatti gadi cuunfuu danda’uu isaanii himan – kunis Ajajoota Torban ta’e. Ajajootni Torban kunis dallaa gubbaarratti kan barreeffaman yoo ta’u, baroottan dhufaniifis beeyladoota hundumaafuu seera hin cabnee fi hin dabne ta’ee tajaajila jedhame. Rakkoo xiqqoon booda (booyyeedhaaf kortoo gubbaatti madaallii eeggachuun waan ulfaatuuf), Isnoobool akkuma ta’u ta’ee koruudhaan hojiitti gale; Iskuwiilar ammoo, xiqquma isaa gadi bakka jirurra dhaabbatee, okkotee halluun barreeffamaa keessa jiru sana qabaafii ture. Ajajoonni Torban kunis, dallaa gubbaarratti, halluu adii fi qubee gurguddaa meetira soddoma irraa dubbifamuu danda’uun barreeffaman. Barreeffamichis akkas jedha ture: 23 Ganda Beeyladootaa AJAJOOTA TORBAN 1. Waa Luka Lamaan Dhaabatee Deemu Kamiyyuu Diina Keenya 2. Waa Luka Afuriin Deemu Yookiin Koola Qabu Kamiyyuu Hiriyaa Keenya 3. Beeyladni Kamiyyuu Uffata Akka Hin Uffanne 4. Beeyladni Kamiyyuu Siree Gubbaa Akka Hin Rafne 5. Beeyladni Kamiyyuu Alkoolii Akka Hin Dhugne 6. Beeyladni Kamiyyuu Beeylada Biraa Akka Hin Ajjeesne 7. Beeyladoonni Hundinuu Wal Qixa Bakka lamaan wayiitti dogongorri qubee kan ture ta’us, barreeffamichi bifa sadarkaa isaa eeggateen, haalaan kan barraaye ture. Warra dubbisuu hin dandeenyeefis Isnoobool sagalee isaa ol qabee dubbiseef. Beeyladoonni hundinuu bifa waliif galuu isaanii ibsuun mataa oliif gadi raasan; warri qaroo ta’an ammoo hoggasuma sammuutti qabachuu eegalan. “Jaallan, egaa amma gara midhaan haamuu!” jedhe Isnoobool ijji isaa imimmaan qobachuu dadhabaa fi biruushii sana gadi darbachaa. “Beenaa, saffisa Obbo Joonsi fi hojjettoonni isaa itti xumuranii hin beekne caalaa dafnee xumurree maqaa keenyatti kabaja horra.” Garuu yeroo kanatti ture, saawwan sadeen tokko, kan saniin dura waan ta’een garaa qabamanii turan, sagalee isaanii ol kaasuun mar’achuu kan eegalan. Edaa, sa’aatii digdamii afran darbeef hin elmamne turaniiyi, harmi isaaniis jalaa dhoka’uu malee homtuu hin hafne ture. Eega xiqqoo yaadamee booda, booyyeewwan meeshaa aannan itti elmamu akka dhufuuf gaafachuudhaan Joorji Oorweel 24 bifuma milkii ta’een elman – lukni isaanii inni fuuladuraa sunis kanaaf kan tolu ta’ee argame. Hoggasumatti kuusaan aannanii shan kan guute yoo ta’u, beeyladoonni hunduu bifa kajeeluutiin mimil’achuu eegalan. “Aannan kuni hundi eessa deema?” jedhe beeyladni wayii. “Duraan Obbo Joonsi nyaata nuuf laatu keessatti itti nuuf maka ture,” jette handaaqqoon takka. “Jaallan, kan aannanii isin hin dhiphisin,” jedhe Naappooliyoon watwaachaa fi kuusaawwan aannanii sanitti siqee dhaabbachaa. “Suni ni dhaqqaba. Amma dhimma midhaan haamuuti kan yeroo nuuf hin laatne. Jaal Isnoobool karaa isin agarsiisa. Anis daqiiqaa muraasa booda isin hordofeen dhufa. Jaallan, gara fuulduraa! Midhaan nu eegaa jira.” Saniin booda hundi isaanii midhaan sana haamuudhaaf gara lafa qonnaatti duulan. Garuu, galgala yoo ol deebi’anitti, aannan tana buuteen isaa dhabame. 25 Ganda Beeyladootaa 3 Yaa dafqa irra citee fi dadhabbii isaan midhaan sana haamanii galfachuuf dadhaban! Garuu dafqi isaanii lafatti hin badne; bu’aan midhaanirraa argames kan isaan eeganii olitti ta’e. Yeroo tokko tokko hojiin garmalee ulfaata ture – meeshaan dalagaan qonnaa ittiin gaggeeffamu baayyeen isaa ilmaan namaa luka lamaan dhaabbatanii deeman qofaaf akka mijatutti ta’anii kan tolfaman waan ta’eef. Booyyeewwan garuu abshaala fi qaroo waan ta’aniif, rakkoo dhufu hunda, maluma itti malanii furmaata wayii laatuuf ture. Faradoonni lamaan ammoo gama isaaniin, lafa qonnaa sana taakkuu taakkuudhaan adda baasanii beeku jechuun ni danda’ama; inumaayyuu, hojii midhaan haamuu fi tuuluu, Obbo Joonsi fi hojjettoota isaa san caalaa bareechanii beeku. Booyyeewwan garuu yeroo baayyee hin hojjetani; hooggansa kennuurratti xiyyeeffatu. Beekumsa fi abshaalummaa beeyladoota kaawwanirra garmalee caalu qabaachuurraa kan ka’e, gahee iddoo hooggansaa qabachuun isaanii waan falmisiisu hin turresi. Booksar fi Kiloovar gaarii harkisan san ofitti hidhuun (amma garuu luugama fi funyoo kan itti godhu hin jiru) fi maasaa keessa asii fi achi harkisaa dalagaa isaanii hojjetu. Booyyeewwan ammoo, “Jaal, jabaadhu!” fi “Jaal, abshiir xumuruu geese!” fa’a jechaa akkuma barbaachisummaa isaatti duuba deemanii jajjabeessu. Beeyladoonni hundinuu, warra humnaan dadhaboo jedhamanillee dabalatee, midhaan sana haamuu fi galchanii tuuluudhaan kan hin gargaarre hin jiru. Handaaqqonni fi daakkiyyoonnillee afaan isaanii xiqqoo saniin midhaan haguma danda’an olii gadi deddeebisaa fi aduudhuma san keessa jaallan isaanii waliin gugguufaa oolu. Dhumarrattis, hojii haamichaa sana guyyaa lama qofa keessatti saffisa Obbo Joonsi fa’a Joorji Oorweel 26 takkaayyuu hojjetanii hin beekneen, ofirraa xumuratan. Hundaa ol garuu, callaan bara kana gales kan ganda sana keessatti takkumaayyuu dhagahamee hin beekne ture. Qisaassiin tokkollee hin turre – handaaqqonni fi daakkiyyoonni ija isaanii waan xixiqqoo sirritti soqee argu saniin midhaan silaa lafatti badee hafuuf ture hundumaa walitti sassaaban. Beeyladni midhaan afaanuma takkallee guuttu hates hin jiru. Waqtii gannaa sana guutuu dalagaan qonnaa rakkoo tokko malee gaggeeffame. Ni milkaawa jedhanii wanti hin eegnes milkaawee gaafa argan, beeyladoonni hundinuu baayyee gammadan. Amma nyaatumti afaan tokkoollee baayyee isaan gammachiisa – kan dafqa ofiitiin tolchan fi kan ofiif tolchan waan ta’eef. Akka duraanii, abbaa irree nyaata itti sassatuun cicciramee kennamuufiin hafeera. Ilmaan namaa waa tokko hin fayyadnee fi isaanirratti maxxantuu ta’anii turan sana eega ofirraa balleessanii as, beeyladni tokkollee wanti nyaatu itti hanqatee hin beeku. Beeyladoonni hojii saffisaan ofirraa xumuruuf muuxannoo quubsaa qabaachuu baatanillee, amma yeroon boqonnaa fi bashannanaatis gahaatu jira. Fakkeenyaaf, rakkoo isaan qunnamaa ture keessaa tokko, maashiniin boqqoolloo calleessu ganda isaanii san keessa waan hin turreef, afaanumaan quncisaa fi waan keessaa baduu qabu ammoo hafuuruma isaaniitiin achi baasuun dirqama ta’e. Haa ta’u malee, booyyeewwan abshaalummaa isaaniitiin, Booksar ammoo humna isaatiin, mala wayii hin dhaban ture. Booksar beeylada hundumaanuu dinqisiifatama. Yeroo Obbo Joonsi jiru sanas sirrumatti hojjeta ture, amma garuu humni isaa humnuma farda sadiit fakkaate; guyyoonni hojiin ganda sanii guutuun ceekuu isaa qofarra waan ciisu itti fakkaatullee jira ture. Ganamaa galgala inuma dhiiba, inuma harkisa, yeroo hundaa bakka hojiin ulfaataan jiruu hin 27 Ganda Beeyladootaa dhabamu. Ganama ganama osoo beeyladoonni biroo hirriibaa hin ka’in, bakka hojiin dabalataa barbaachisutti fedhii isaatiin dursee eegaluuf jecha, handaaqqoo tokkoon “beeylada hunda dura daqiiqaa soddoma dursiitii hirriibaa na kaasi” kan jedhurratti waliif gale Booksar. Rakkoo fi hanqina muldhatu hundaafis deebiin isaa “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” jechuu ta’e – kanas dhaadannoo isaa inni ittiin beekamu godhate. Hundinuu garuu akkuma humna isaanii ni hojjetu ture. Fakkeenyaaf, daakkiyyoonni fi handaaqqoowwan midhaan silaa baduuf ture walitti guuruudhaan waan kiiloogiraama soddoma ta’u badii irraa oolchan. Kan hatu yookiin qooda isaarratti gumgumu hin jiru; aadaan bara durii, inni wal loluu, walitti inaafuu fi wal nyaachuu sunis ni bade. Kan hojiirratti harkifatus hin jiru – yoo xiqqaate harki caalmaan isaanii hojiirratti kan harkifatan miti. Dhugaadha, gaangeen Moolii jedhamtu suni ganama daftee hirriibaa ka’uudhaan hin beekamtu; hojiirraayis “kottee koo keessa wanti ta’e seene” jechuudhaan dursitee gara mooraatti galuu fa’a aadaa godhatteerti. Adurreenis amala addaa tokko qabdi – yeroodhuma hojiin gahu tana buuteen ishii dhabama. Sa’aatii dheeraadhaaf eessa akka deemte osoo hin beekamin, yeroon laaqanaa yoo gahu bakkuma ta’ee gadi baati; yookiin ammoo galgalarra akkuma waan homtuu hin uumamnee, galtee beeyladootatti makamti. Garuu ammoo sababni isheen yeroo maraa sagalee ishee saniin watwaachaa himattu, akka ta’etti “sababuma gahaa qabdi ta’a” jechisiisa. Beenjaamiin, harreen dulloomaan sun, eega fincila saniitii as waan jijjiirame hin fakkaatu. Hojii isaatis, suutuma jechaa, akkuma bara Obbo Joonsi jala turee sanitti hojjeta; waan itti kenname hojjechuu hin yaadda’u, kan dirqama isaa ta’een alas tola-ooltummaa wayiituu hin deemu. Waan Fincila gaggeeffamee sanaa fi bu’aa irraa Joorji Oorweel 28 argameetis yaada wayiituu hin kennu. “Eega Obbo Joonsi deemee as gaddatu sitti dhagahame moo?” jedhamee yeroo gaafatamus, “Harroonni umrii dheeraa jiraatu. Tokkoon keessaniiyyuu harree du’e agartanii hin beektan,” jedha. Waan inni jedhu kana soorgoo fi sookoo isaa kan galeef jiraachuu baatullee tole jedhaniituma itti dhiisu. Dilbatni guyyaa boqonnaa ta’e. Cireen kan duraaniitirra sa’aatii tokko barfatamee kan nyaatame yoo ta’u, akkuma xumuraniin hundi isaanii gara sirna torban torbaniin guyyaa kanarratti irraahaftee tokko malee gaggeeffamuutitti qajeelan. Dura sirna alaabaa fannisuutu gaggeeffame. Isnoobool ture, uffata halluun magariisaa kan duraan haati warraa Obbo Joonsi teessootti uffistu tokko kutaa meeshaa keessaa argatee, fakkii kottee fi gaanfa beeyladaa halluu adiidhaan kan itti dibe. Alaabaan kunis Dilbata yeroo hundumaa, ganama sa’aatii lama irratti, mana muuziyemiitti jijjiirame sana fuuladuratti fannifamuu eegale. Akka Isnoobool ibsetti, alaabaan suni magariisa kan ta’e dachee magariituu Ingilaandi ibsuufi; kottee fi gaafni beeyladaa suni ammoo Biyya Beeyladootaa ishee yeroo ilmi namaa ganda hundarrattuu fonqolchameen booda ijaaramtu sana bakka bu’a. Alaabaan eega fannifamee boodas, hundi isaanii, walgayii walii galaa irratti hirmaachuuf gara mooraa guddichaa nam’an – walgahiin kunis Yaa’ii jedhamuun beekama. Asirrattiidha, dalagaan torban itti aanuu kan karoorfamuu fi murteen gara garaa bahee mariin kan irratti gaggeeffamu. Yeroo hundaa booyyeewwan turan qabxiiwwan mariin irratti gaggeeffamuu fi murteeffamu beeyladootaaf kan dhiyeessan. Beeyladoonni kaawwan, filannoorratti hirmaachuu danda’anillee, qabxiiwwan kana baasuun itti ulfaata. Falmiiwwan gaggeeffamanirrattis hirmaannaa daran guddaa ta’e kan qaban Isnoobool fi 29 Ganda Beeyladootaa Naappooliyooniidha. Garuu, wanti hubatame tokko yoo jiraate, booyyeewwan lamaan kuni waanuma irratti walii galan tokkollee akka hin qabneedha: qabxii tokko kaasu, inni kaan akka falmu beekamaa ture. Falmiin tokko furame yoo jedhamellee, waanuma wal falmisiisuu hin mallerratti wal danqu; fakkeenyaaf, barbaachisummaa ‘warra soorama baheef kutaa xiqqoo ijaaruu’ irratti eega walii galamee booda, ‘umurii beeyladoonni gosa gosa isaaniitiin sooramni itti bahamuu qabu’ irratti wal falmiin baayyee ho’aa ta’e gaggeeffama. Yaa’iin Dilbataa kuni yeroo hundumaa faaruu Beeyladoota Ingilaandi sanaan kan goolabamu yoo ta’u, sa’aatiin boodni ammoo yeroo boqonnaati. Booyyeewwan, mana duraan akka kutaa meeshaatti tajaajilaa ture tokko, akka biiroo hooggansaatti itti fayyadamuu eegalan. Galgala galgala ture achi keessatti sibiila tumuu, ijaarsa, fi ogummaawwan biroo, kitaabota kutaa Obbo Joonsi keessatti argatanirraa kan baratan. Isnoobool dalagaa isaa kan biroorratti dabaluun, hojii beeyladoota kaawwan Koree Beeyladootaatti gurmeessuutis dirqama isaa godhatee ofitti fudhate. Kanarratti dadhabe osoo hin jedhin hojjetaa ture. Handaaqqotaaf, Koree Oomishtoota Hanqaaquu jedhamu ijaareef; loowwaniif ammoo Waldaa Eegee Qulqulluu jedhamu hundeesse; hantuuta fi hilleentiidhaafis Koree Baruumsa Jaallan Daggalaa jedhamu hundeesseef – beeyladootatti madaquudhaaf akka isaan gargaaruuf. Dubbisuu fi barreessuu akka danda’aniif beeyladoota hundaafuu sirna barnootaa diriirsuun alattis, hoolotaaf Warraaqsa Gogaa Adii fi koreewwan biroo gara garaas hundaa’anii turan. Walumaa galatti yoo ilaalamu, koreewwan kunniin bu’aa qabeessummaa hin agarsiisne. Fakkeenyaaf, yaaliin bineensota daggalaa san madaqsuuf taasifame hoggasuma fashalaa’e. Amalli isaanii akkuma duraanii ta’uun itti fufe; yoo Joorji Oorweel 30 amalaan qabamanis, waanuma ofii yaaduu malee didani. Adurreenillee yeroo muraasaaf Koree Baruumsa Jaallan Daggalaa sana keessatti dammaqinaan hirmaachuu eegaltee turte. Inumaa gaaf tokko, baaxii kutaa walgahii keessa jiru sana gubbaa, simbirroowwan xixiqqoo ishiidhumatti dhiyoo jiran bira nagumaan teessee hirmaachaa turte. Amma simbirroonni daggalaatis jaallan beeyladootaa akka ta’anii fi hiriyoottan isaaniitis yoo barbaadan ishii bira dhufanii kutaa adurree sana keessatti dabarsuu akka danda’an kan itti himte ta’ullee, simbirroonni waan akkasii keessa seenuurraa of qusatan. Duulli barreessuu fi dubbisuu barsiisuurratti godhame garuu milkii guddaa ta’e. Yeroo waqtiin birraa seenutti, beeyladootni ganda sanii hundumtuu, akkuma cimina isaaniitiin sadarkaa baruumsaa wayiitirra gahuu danda’an. Booyyeewwan gama isaaniitiin dubbisuu fi barreessuu guutummaatti danda’u. Saroonni dubbisuu baratanii jiru jechuun ni danda’ama, garuu Ajajoota Torban saniin alatti homaa waan biraa dubbisuuf fedhii wayiituu hin qaban. Re’een Muuriyeel jedhamtu suni ammoo dubbisuutti sarootarra wayyoo qabdi; darbee darbeetis gara galgalaatirra, gaazexaa ciccitaa kosii keessaa argatte tokkorraa, beeyladoota kaawwaniif dubbisti turte. Harreen Beenjaamiin jedhamu suni ammoo dandeettiin dubbisuu isaa akkuma booyyeewwanii cimaa ta’ullee, dandeettii kana takkaayyuu itti fayyadamee hin beeku. “Dubbisuun homaa hin fayyadu” jedha yeroo hundumaa. Kiloovar qubee hundaa barattee jirti, garuu jecha barreessuu yookiin dubbisuu hin dandeenye. Booksar gama isaatiin qubee D irra darbuu dadhabe. Daaraa keessa gangalachaa A, B, C, D jedhee eega of yaadachiisee booda, lafaa ol ka’ee gurra isaa duubatti qeensaa fi of hurgufaa, 31 Ganda Beeyladootaa qubee itti aansee dhufu yaadachuu yaalullee osoo hin milkaa’in hafa. Darbee darbee yeroon inni qubeewwan E, F, G, H itti barate inuma jira ture; garuu gaafa isaan qayyabatutti ammoo qubeewwan kaawwan afrantu harkaa bada. Dhumarrattis, waan hin taaneef of dhiphisuu irraa bahuudhaan qubeedhuma afran jalqabaa san akka jalaa hin dagatamneef yeroo hundumaa irra deddeebi’ee barreessuudhaan of yaadachiisuu eegale. Gaangeen Moolii jedhamtu suni ammoo qubeewwan jahan maqaan ishii ittiin barraahuun alatti barachuu didde. Maqaa kanas damee mukaa wayiitirratti bocuudhaan bareechitee eega tolfattee booda, habaaboo gara garaatiin faayuudhaan ofumaaf dinqisiifachaa olii gadi deemti. Beeyladoonni hafan kaawwan garuu qubee A darbaa qayyabachuu hin dandeenye. Beeyladoonni doofaa jedhaman kanniin akka hoolaa, handaaqqoo fi daakkiyyee ammoo, inumaa Ajajoota Torban saniiyyuu sammuutti qabachuun akka itti ulfaate hubatame. Eega baayyee itti yaadamee boodas, Ajajootni Torban sunis warra sammuutti qabachuun itti ulfaateef akka salphatuuf, hima tokkotti gadi cuunfamuun isaa Isnoobooliin labsame – innis, “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa” kan jedhu ture. “Kunis, Falaasama Beeyladummaa keessaa qabiyyee isa bu’uuraati. Kan kana haalaan qayyabate abaarsa ilma namaatiin faalamuurraa ni baraarama,” jedhe Isnoobool maalummaa ajaja hima tokkotti gadi cuunfamee sana yoo ibsu. Ofii isaaniifis luka lama qofa waan qabaniif, simbirroonni jalqabarratti mormii dhageessisanii turan. Kuni dhugaa akka hin taanes Isnoobool akkas jechuun ibse: “Jaallan,” jedhe Isnoobool, “koolli simbiraa kan barrifannaaf, bakkaa bakkatti ittiin deemuuf oolu malee, akka harka ilma namaa sana kan shirri ittiin xaxamaa oolu miti. Kanaafuu akka Joorji Oorweel 32 lukaatti lakkaawama. Wanti ilma namaa nurraa adda baasu harka isaati, isa hammeenya hunda ittiin dalagu sana.” Simbirroonnis ibsi bal’aan Isnoobool taasise kuni homaa galuufii baatullee fudhatanii kan turan yoo ta’u, warri qaroo hin jedhamnes ajaja haaraa kana sammuutti qabachuuf yaaluu eegalan. LUKNI AFUR GAARII, LUKNI LAMA BADAA kan jedhus Ajajoota Torbanii olitti qubeewwan gurguddaa ta’aniin dallaa mooraa irratti barraaye. Eega hundumtuu sammuutti qabatee booda, ajaja gabaabbatee dhiyaate kana garmalee jaalachaa kan dhufan, hoolotni, yeroo baayyee ala ciciisanii “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jechuun mar’achaa fi sa’aatii dheeraadhaaf dadhabbii tokko malee irruma deddeebi’aa oolu turan. Naappooliyoon koreewwan Isnoobool hundeesse sanniinirratti homaa deeggarsa hin agarsiisne. Yeroo hundaa, “warra guddatan kanarratti osoo hin taane ijoolleerratti xiyyeeffachuu qabna” jedha. Akka carraa ta’ee ammoo saroonni Jeesii fi Biluubeel jedhaman sun, akkuma waqtiin haamaa darbeen, ilmoolee jajjaboo sagal dhalan. Akkuma ilmooleen kunniin harma hodhuu dhaabaniin, “baruumsa isaaniif dirqama nan fudhadha” jechuun, Naappooliyoon ilmoolee saglanuu saroota jalaa fudhate. Ilmoolee saglan sanas, godoo suuqa wayii irratti tolfamte, kutaa dhokataa kan kortoo malee hin dhaqqabamne tokko keessatti eega isaan galchee booda, haala beeyladoonni martinuu waa’eedhuma isaanituu dagatan jedhamuu danda’uun kophaatti guddisuu itti fufe. 33 Ganda Beeyladootaa Gaaffiin ‘aannanumti elmamu kuni eessumatti badaa jira laata?’ jedhus amma ifa ta’aa dhufe. Edaa, guyyaa hundumaa nyaata booyyeewwanii keessatti makamaa bahe. Habaabiinis bilchaachaa kan dhufe yoo ta’u, lafti irratti dhaabame sun firee kanaan uwwifameera. Beeyladoonni martinuu fireen kuni hundumaafuu qixa hirama jedhanii eeganillee, gaaf tokko, fireewwan muraasni guuramanii kutaa meeshaa sanatti booyyeewwan qofaaf akka geeffaman ajajni labsame. Battala sanatti beeyladoonni tokko tokko gumgumanillee homaa gochuu hin dandeenye. Yaada kanarratti booyyeewwan hunduu yaada wal fakkaataa fi deeggarsaat calaqqisan, Isnoobool fi Naappooliyoonis dabalatee jechuudha. Ibsa barbaachisaa akka kennuufis kan ergame Iskuwiilar ture. “Jaallan!” jedhe Iskuwiilar watwaachaa. “Nuti booyyeewwan waan kana ofittummaa yookiin olaantummaa agarsiisuuf godhaa jirra jettanii akka hin shakkine abdiin qaba. Inumaa harki caalmaan keenya aannanii fi habaabii hin jaalannuuyyudha. Ani mataa kiyyaan lamaanuu nin jibba. Sababni waan kana godhaa jirruuf tokkichi yoo jiraate fayyaa keenya eeggachuu qofaafi. Aannanii fi habaabiin wantoota fayyaa booyyeetiif dirqama barbaachisaa ta’an of keessaa qabu. Jaallan, kuni ammoo waan saayinsiidhaan mirkanaayeedha. Nuti booyyeewwan, hojii waa hedduu xiinxaluut hojjenna; dalagaa fi hooggansi ganda kanaa martuu jiraachuu keenyarratti kan hundaa’eedha. Halkanii guyyaa nageenyaa fi badhaadhinuma keessaniif dhamaana. Egaa, isinumaaf jecha aannan dhuguu fi habaabii nyaachuun keenya. Yoo nuti hojii keenyatti laafne maaltu akka uumamu beektuu? Obbo Joonsi deebi’eet dhufa! Eeyyeen, Obbo Joonsi nutti deebi’a! Maal ree Jaallan,” jedhe Iskuwiilar sagalee kadhaatiin, asii achi deemaa fi eegee isaa mirmirsaa, “as nu walakkaa ammoo Joorji Oorweel 34 Obbo Joonsi akka deebi’u kan barbaadu waan jiru natti hin fakkaatu.” Ammoo, wanti beeyladoonni hundinuu guutummaan irratti walii galan tokko jira yoo ta’e, Obbo Joonsi yoomiyyuu akka hin deebine barbaaduu isaaniiti. Dubbiin ammaa sunis bifa kanaan waan itti dhufteef, waan deebisan dhaban. Barbaachisummaan fayyaa booyyewwanii eeguu amma ifa ta’aafii dhufe. Dhumarrattis, falmiin sana darbaa osoo hin jiraatin, fuuladuraaf aannanii fi habaabiin harca’e, akkasumas harki caalmaan habaabii gaafa bilchaatee sunis, booyyeewwan qofaaf addatti akka kaawwaman waliif galame. 35 Ganda Beeyladootaa 4 Gara dhuma waqtii gannaatirra, oduun Fincila Ganda Beeyladootaa keessatti ta’ee suni, biyya Ingilaandi san harka walakkaa ta’u wal gahe. Guyyaa guyyaadhaan, Naappooliyoon fi Isnoobool gurmuu simbirrootaa gara gandoota biroo erguudhaan, akka isaan beeyladoota gandoota ollaa keessa jiraatanitti dhiyaachuudhaan seenaa Fincila Beeyladootaa fi faaruu Beeyladoota Ingilaandi barsiisan taasisu ture. Obbo Joonsi eega Fincila Beeyladootaatiin fonqolchamee as, oolmaan isaa mana dhugaatii Ganda Wiiliingidan keessatti argamu isa ‘Mana Dhugaatii Leenca Diimaa’ jedhamu sana yoo ta’u, nama gurra isaaf laate hundattuu, beeyladoota waa tokkoofuu hin tolleen yakki akkamii akka isarratti hojjetamee fi qabeenyi isaa saamame itti boowa ture. Qotee bultoonni biroo, ofiifis nama waan ta’aniif xiqqoo kan gaddaniif ta’ullee, homaa deeggarsa hin kennineef. Garaatti, hundi isaanii, rakkoo Obbo Joonsi qunname kana akkamitti faayidaa ofiitiif oolfachuu akka danda’an yaadu. Beeyladootaaf oduu gaarii kan ta’e, abbootiin qabeenyaa gandoota lamaan Ganda Beeyladootaatti aanan keessa jiran, waliigaltee qabaachuu dhabuu isaaniiti. Gandoota lamaan keessaa tokko, Ganda Fooksiwuud kan jedhamu, qonni achitti dalagamu baayyee kan hin ammayyoofnee fi haala gaariin kan hin qabamne yoo ta’u, bal’ina lafaa, aramaadhaan uwwifamuu fi dallaan ijaaramanii turanis haala badaa keessa jiraachuun kan beekamuudha. Bulchaa ganda kanaa kan ta’e, Obbo Piilkiingitan, qotee bulaa tattaphataa yoo ta’u, yeroo baayyee isaa qurxummii qabuu fi akka waqtiitiin bineensota adamsuudhaan nama dabarsuudha. Gandi kuun ammoo, kan Ganda Piinchifiildi jedhamu, xiqqaa fi haalaan kan qabame ture. Bulchaa ganda Joorji Oorweel 36 kanaa kan ta’e, Obbo Fireedariik, nama kutataa fi dubbiin mana murtii yeroo hundaa isa marsitu yoo ta’u, waan qabaterrattis akka malee falmachuudhaan beekama. Bulchitoonni ganda lamaanii kuni garuu baayyee wal jibbuu isaaniitirraa kan ka’e dhimmuma waliinii irrattillee wajjin hojjechuu hin danda’an. Haa ta’u malee, namoonni kuni lamaanuu Fincila Ganda Beeyladootaa keessatti uumameen sodaan guddaan waan itti seeneef, beeyladootni ganda isaanii keessa jiran waa’ee fincila kanaa akka hin baranne gochuuf baayyee dhiphachuu eegalan. Jalqabarratti, oduu “beeyladootni ganda tokko keessatti ofiin of bulchuu eegalan” jedhamee himamuu san, akka waan gonkuma ta’uu hin dandeenyee fakkeessuuf itti qoosu turan. “Wanti hundumtuu torbanuma lamaan takka keessatti harkaa bittinnoofti” jedhu ture. Oduu isaan facaasaa turan keessaa tokko, Ganda Maanoor keessatti (Ganda Beeyladootaa sana maqaa durii kan ta’e ‘Ganda Maanoor’ kan jedhuun malee hin yaamani) beeyladoonni guyyuma guyyaadhaan wal lolaa fi beelaanis dhumaa akka jiraniidha. Yeroonis deemee, beeyladoonni Ganda Beeyladootaa keessa jiranis beelaan akka hin dhumne dhugaan muldhachaa gaafa dhufutti, Obbo Fireedariik fi Piilkiingitan, dubbii isaanii jijjiiruudhaan, “Ganda Beeyladootaa keessatti wantootni gurraaf hin tolle gaggeeffamaa jiru” jechaa odeessuu eegalan. Beeyladoonni ofiin wal ajjeesanii wal soorachuu, beeyladni tokko kan biraa hiraarsuun fi niitii takka walitti qabaachuun fa’a Ganda Beeyladootaa keessatti aadaa ta’eera jedhu ture. Akka Obbo Piilkiingitan fi Fireedariik himaa turanitti, “kunis ta’uu kan danda’e, beeyladoonni seera uumaa irratti waan fincilaniifi” jedhan. 37 Ganda Beeyladootaa Garuu, dubbiin isaanii kuni guutummaatti hin amanamne. Daddarbeetis ta’u, oduun waa’ee qonna sirritti milkaa’ee fi beeyladoota ilma namaa ofirraa ari’uudhaan jiruu isaanii gaarii godhatanii, dhagahamuun isaa hin oolle; bara san keessa miirri fincilaatis biyya keessa faffaca’e. Sangootni duraan qabiinsaaf salphaa turan amma tuqamuu didan; hoolotni dallaa cabsanii midhaanitti nam’an; saawwan meeshaa itti elmaman dhiituu eegalan; faradoonnis adamsitoota isaan yaabbatan dugda isaaniirraa achi darbachuutti seenan. Hundarraa ammoo, weedduu fi walaloon faaruu Beeyladoota Ingilaandi iddoo hundattuu baratamaa dhufe. Saffisa ajaa’ibaatiin ture kan walgahe. Ilmaan namaatis faaruu kana gaafa dhagahan aarii dhokfachuun itti ulfaata ture – hagam waanuma homaa hin buusne fakkeessuu yaalanillee. “Beeyladoonni kuni faaruu gadhee akkanaa akkamiin akka jaalataniiyyuu nuuf hin galu” jedhan. Beeyladni ganda isaanii keessatti osoo faaruu kana jedhuu argame battalumatti akka adabamuufis seera baafatan. Ta’us garuu, faaruun kuni ukkaamfamuu hin dandeenye. Simbirroonni xixiqqoon manya isaanii keessatti ittiin cuwwisan; makoodiinis kuukkuu ittiin jette; warra sibiila tumuu fi manneen amantaa keessattillee jedhamuu eegale. Ilmaan namaatis yeroo kana dhagahan, faaruu sana keessatti dukkana isaanitti dhufaa jirutu itti mul’ata waan ta’eef, muldhisuus baatan iccitiidhaan inuma hoollatu. Gara jalqaba ji’a Onkoloolessaatirratti, akkuma boqqoolloon cabsamee galee fi hammi ta’e irraa calleeffameen, gurmiin makoodii, miira addaatiin akkuma guutamaniin dhufanii Ganda Beeyladootaa keessa qubatan. Obbo Joonsi, namoota isaa fi kanneen biroo gara jahaa siqan Gandoota Fooksiwuud fi Piinchifiildi irraa dabalachuudhaan, karaa guddicha irraan gara Joorji Oorweel 38 qe’ee eega goranii booda, karra guddicha cabsuudhaan dhufaa akka jiran makoodonni suni lallaban. Namoonni sunis shimala harkatti qabatanii turan, Obbo Joonsiin alatti – inni qawwee qabatee duule. Adeemsi isaaniis ganda sana deebisanii fudhachuuf ta’uun isaa ifa ture. Duraanumas, haalli kuni eegamaa ture waan ta’eef, qophiin haalaan godhamee ture. Kitaaba waa’ee ‘Duula Juuliyas Siizaar’ seenessu mana duraanii Obbo Joonsi keessaa argatee qo’ataa kan bahe, Isnoobool, duula waraana itti banamee kana ofirraa ittisuuf gaggeeffamurratti hoogganaa ta’e. Innis ajaja dafee eega dabarsee booda, hoggasuma daqiiqaa muraasa keessatti beeyladootni martinuu iddoo isaaniif ramadame qabatan. Akkuma namoonni gara qeyee beeyladootaatti dhiyaataniin, Isnoobool haleellaa marsaa jalqabaa eegalsiise. Gurmiin makoodii, kan lakkoofsaan gara soddomii shanii ta’an, barrifachaatuma qilleensarraa namoota sanirratti gadi haguun jaanjessan; daakkiyyoonni dursanii dallaa duuba dhokatanii turan ammoo, utaalanii gadi yaa’uun, afaan isaanii qara saniin luka jaraa irra akka malee wawwaraanuu eegalan. Waan kuni durumas xiqqoo diinatti hojii baayyisuu fi raatessuu qofaaf kan karoorfame yoo ta’u, namoonni sunis daakkiyyoota salphumatti shimala saniin ofirraa ari’atan. Itti aansuunis, Isnoobool, haleellaa diinarratti godhamu isa marsaa lammaffaatiif ajaja kenne. Isnoobool dursa galuudhaan, Muuriyeel, Beenjaamiin fi hoolota hundumaa of duukaa buusee, namootatti marsanii kallattii hundaan haleellaa itti banan. Beenjaamiinis dugda itti garagalfachuudhaan kottee isaatiin dhiitaa ture. Ammas garuu namoonni sun shimalaa fi boottii isaanii jalli sibiila ta’e sana fayyadamuudhaan itti jabaatan. Tasumaan ammoo mallattoo ‘duubatti deebi’aa’ jechuu kan ta’e, sagaleen siiqsuu Isnoobooliin akkuma dhageessifameen, 39 Ganda Beeyladootaa beeyladoonni hundinuu fiiganii bakka dawoo tolfatanii turanitti ol dacha’an. Namoonnis, ‘beeyladoonni kan fiiganii fi bittinnaa’an rifaatuudhaani’ jedhanii waan amananiif, miira gammachuutiin wacuu eegalan. Isaan hin hubanne malee, Isnoobool waan kanas itti yaadeetuma gochaa ture. Akkuma namoonni sun achi gara mooraa ol siqaniin, faradoonni sadan, saawwan sadanii fi booyyeewwan hafan martinuu dawoo jala dhokatanii turan keessaa daguudhaan itti bahuun afaan jala muran. Isnooboolis battala kanatti ture haleellaa marsaa biraatiif mallattoo kan agarsiise. Inni mataa isaatiin kallattumaan gara Obbo Joonsi qajeele. Isnoobool gara isaa fiigaa jiraachuu kan arge, Obbo Joonsi, qawwee isaa itti dhukaase. Dhukaasa saniinis hoolaan takka ajjeefamtee, Isnoobool ammoo dugda gubbaa xiqqoo rukutame. Isnooboolis dhukaasa sana dandamachuun, osoo sekondiifillee duubatti hin jedhin, qaama isaa gara kiiloogiraama sagaltamii shanii ulfaatu sanaan luka Obbo Joonsi gubbaatti of darbate. Obbo Joonsis kufuudhaan dikee keessa gangalate; qawween qabatee ture sunis harkaa kufe. Hundarraa garuu baayyee sodaachisaa kan ture haala Booksar, kottee isaa isa duubaa kan sibiilli itti godhame saniin, namoota dhiitichoodhaan daaraa gochaa tureedha. Dhiitichoo isaa jalqabaa kan argate gurbaa Ganda Fooksiwuud irraa dhufe tokko yoo ta’u, takkittuma adda gubbaarra rukutameen ture dhoqqee keessatti kan kufe. Yeroo waan ta’e kana arganitti namoonni kaawwan shimala isaanii gatanii fiiguuf yaalan. Osuma rifaatuu guddaan liqimfamanii jiranuu, beeyladoonni gamaa gamanaa qe’ee keessa isaan ari’uu eegalan. Gaanfaan waraanamuu, dhiitamuu, ciniinamuu fi bakka kufanitti irra deemamuu dabalatee waan hedduutu namoota san qunname. Karaa humna isaatiin beeyladni Joorji Oorweel 40 haajaa hin bahanne hin jiru jechuun ni danda’ama. Adurreenillee bakka dhokattee turterraa namticha tokkorratti gadi utaaluun qeensa ishee ceekuu isaarratti galfatte – battala kanatti ture innis dhukkubbii guddaadhaan iyya kan itti kute. Akkuma gara alaa fiiguudhaaf qaawwa wayii argataniin, ‘yaa luka too na baasi!’ jechuun gara alaatti dheessan hundi isaanii. Weerara daqiiqaadhuma shan keessatti fashalaa’e kanarraa, akkuma yeroo jalqaba dhufanii sanatti, daakkiyyootaan luka luka keessaa wawwaraanamaa fi salphina isaanii uwwifatanii gara daandii guddichaatti dheessan. Ammatti namoonni hundinuu dheessanii tokko qofatu hafe. Booksaris gurbaa dhoqqee keessatti kufe sana garagalchuuf kottee isaatiin tuttuquu eegale. Gurbaan garuu homaa warraaquu dide. “Du’eera,” jedhe Booksar miira gaddaatiin guutamee. “Ajjeesuuf gonkumaa yaadee hin turre ani. Kottee kiyyarra sibiilli jiraachuu nan dagadhe. Amma waan kana beekaa akkan hin goone eenyutu na amana?” “Jaal, homaa mararamuufiin hin barbaachisu!” jedhe Isnoobool akkuma dhiigni madaa isaa suni gadi cobaatuma jirutti. “Waraanni waraana. Ilmi namaa fayyaalessa jedhamus ammoo kanuma du’e qofadha.” “Ani lubbuu tokkollee baasuun fedhii koo hin turre, kan ilma namaatillee ta’u,” jedhe Booksar irra deebi’uudhaan, imimmaaniin hudhamaa. “Mooliin eessa jirti?” jedhe beeyladoota keessaa tokko. 41 Ganda Beeyladootaa Dhuguma, Mooliin tana buuteen ishii ni dhabame. Namoonni miidhaniit ta’a yookiin inumaayyuu fudhatanii deeminnuuyis kan jedhu hundumaa rifaatuu keessa galche. Garuu boodarra, mooraa bulmaataa ishee keessatti, cidii jala dhokattee argamte. Edaa akkuma qawween jalqabaa dhuka’een garanatti dheessitee turte isheen durumaayyuu. Mooliin eega argamtee booda, bakka lolli itti gaggeeffamaa ture sanatti yoo deebi’anuu, gurbaan du’e se’anii turan sun miidhaa isaarraa wayyachuun badee ture. Edaa inni durumaayyuu du’ee osoo hin taane, rifaatuudhuma rukuttaa Booksarii santu isa gaggabse. Akkuma miira moo’annaa fi gammachuu guddaatiin guutamaniin eega walgahanii booda, hundumti isaaniituu waa’ee gootummaa lola sanarratti agarsiisanii himachuu eegalan. Gootummaa lola sanarratti agarsiifameefis sirni badhaasaa battaluma sanatti akka gaggeeffamu murteeffame. Alaabaan fannifamuudhaan faaruun isaaniitis si’a hedduu irra deddeebiin kan faarfame yoo ta’u, hoolaa ajjeefamte sanaafis sirni awwaalchaa gootaaf madaalu raawwatameef. Awwaala ishee gubbaattis biqiltuu dhaabaniif. Sirna awwaalchaa sanarratti haasaa gabaabaa kan taasise, Isnoobool, barbaachisaa ta’ee yoo argame, beeyladni kamiyyuu Ganda Beeyladootaatiif lubbuu isaaniitillee ta’u aarsaa kanfaluuf akka of qopheessan yaadachiise. Beeyladoonni hundinuu sagalee tokkoon Badhaasni Beekamtii Gootummaa akka godhamu kan murteessan yoo ta’u, ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Tokkoffaa’ isa jedhamuun kan beekamtiin kennameef Booksarii fi Isnoobool turan. Badhaasni isaan argatan kunis nahaasa irraa kan tolfamee fi guyyaa ayyaanaa fi Sanbata Guddaa qofa kan godhatamu ta’a (garuu dhugaan jiru, badhaasni kuni kutaa meeshaa keessaa kan argamee fi kan duraan faradootti diramu wayii ta’uu isaati). Dabalataanis, ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Lammaffaa’ Joorji Oorweel 42 jedhamuun kan beekamtiin kennameef, hoolaa lolarratti ajjeefamte sana. ‘Lolli gaggeeffame kunis maal jedhamee haa waamamu?’ kan jedhurratti marii bal’aatu gaggeeffame. Dhumarrattis, Lola Mooraa Loonii jedhamee akka mogga’u murtaa’e – kunis kan ta’e, lolli inni dhumaa fi bakki dawoo keessaa bahanii namoota itti moo’atan suni mooraa loowwanii biratti waan tureefi. Qawween Obbo Joonsi sunis dhoqqee keessatti kufee kan argame yoo ta’u, baarudni hedduun ammoo kutaa duraanii Obbo Joonsi sana keessa akka jiru yaadatame. Qawwee kanas, bakka alaabaan itti fannifamu sana jala olkaawuudhaan, waggaa waggaadhaan guyyaa Onkoloolessa 12ffaa, Lola Mooraa Loonii yaadachuudhaaf akka dhukaafamu irratti walii galame. Dabalataanis, waggaa waggaatti yeroo hundumaa, guyyaa walakkaa-gannaa irratti, Fincila Beeyladootaa sana yaadachuufis akka dhukaafamuuf murteen darbe. 43 Ganda Beeyladootaa 5 Akkuma bonni dhiyaataa dhufeen, Mooliinis baayyee rakkistuu ta’aa dhufte. ‘Hirriibatu fudhatee naan lixe’ maqaa jedhuun ganama yeroo maraa hojiirraa barfachuu fi hafuu malee didde; dhukkuba hin himannes hin qabdu, nyaatatti kan ishii danda’u jiraachuu baatullee. Sababuma argame hundaan hojii dhiistee gara haroo bishaan itti dhugamuu san kaatti; achi geessu ammoo akkuma gowwaa bishaan keessatti of laalaatuma oolti. Garuu, dubbiin jabduu akka taates oduun deddeemaa ture. Gaaf tokko, yeroo Mooliin bibbixiriqaa, eegee ishee dheeraa sana mirmirsaa fi cidii afaanitti hammaarrattee gara qe’ee deebitu, waan deemaa jiru baruu kan barbaadde, Kiloovar, itti haasawuudhaaf Moolii kophaatti waammatte. “Moolii,” jette Kiloovar, “dhimma jabaa si dubbisuu barbaadun qaba. Ganama kana ijaarsa daangaa ganda keenyaa fi Ganda Fooksiwuud adda qoodu sanirraan yoo mimil’attu si argeen ture. Dallaa gama kaaniin ammoo namoota Fooksiwuud keessaa tokko dhaabbatee ture. Kanin ilaalaa ture fagoorraa ta’ullee, waan kana argeera: namni suni sitti haasawaa fi atis akka inni harkaan funyaan keetirra sii deddeemu eeyyamaafii turte. Kuni maal jechuudha?” “Akkas hin goone! Anis homaa hin eeyyamneef! Kuni soba!” jette Mooliin boowaa fi akkuma asiif achi jettuun kotteedhaan lafa caaraa. “Moolii, ija keessa na laali. Namni suni funyaan kiyya tuttuqaa hin turre jettee ni kakattaa?” Joorji Oorweel 44 “Gonkumaa dhugaa miti!” jette Mooliin ammas irra deebitee; garuu, ol jettee ija Kiloovar keessa laaluu hin dandeenye. Osuma kanaan jiran, Mooliin utaaltee gara dirreetti garmaamte. Kiloovaris yaadni wayii sammuu keessaa itti qillise. Osoo kaawwanitti homaa hin himin, gara kutaa Moolii dhaquun cidii lukaan caccaaruu eegalte. Achi jalattis, sukkaara hihhidhamee jiruu fi gunfura baayyee kan halluu garaa garaa irraa tolfame dhokfamee jiraachuu isaa argite. Kuni ta’ee guyyaa sadiin booda Mooliin badde. Torban muraasaaf tana buutee ishii kan beeku kan hin turre yoo ta’u, gaaf tokko, makoodonni Moolii gara Ganda Wiiliingidan sanitti arguu isaanii gabaasan. Mana dhugaatii tokko fuuladuratti gaariin wahii itti fe’amee akka argan himan. Abbaa mana sanii kan ta’e, namticha furdaa fuulli diimaa tokkoon, funyaan ishii hooqamaa fi sukkaara sooramaa turtes jedhan. Uffatni haaraan kan itti uwwifamee fi gunfurri gamada isheerratti kan hidhameef yoo ta’u, jiruunis baayyee waan itti tole fakkaatti ture jechuun himan gurmiin makoodii suni. Sana booda beeyladni maqaa Moolii kaase hin jiru. Ji’a Amajjii keessa qilleensi bonaa inni hammaataan suni dhufe. Laftis akka sibiilaa waan jabaatteef, hojiin qonnaa tokkollee hojjetamuu hin dandeenye. Walgahiin hedduun mooraa guddicha keessatti gaggeeffamaa ture; booyyeewwanis waqtii itti aanuuf karoora hojii baasuutti seenan. Amma amma, wanti irratti walii galamaa dhufe tokko yoo jiraate, hojiin imaammata qonnaa baasuu warra qaroo ta’an kan akka booyyeewwaniif dhiisuudha – murteen isaanii filannoo harka caalmaatiin mirkanaa’ee hojiirra kan oolu ta’ullee. Haalli kuni sirrumatti hojjetee itti fufuu ni 45 Ganda Beeyladootaa danda’a tureeyyu, wal dhabbii Isnoobool fi Naappooliyoon gidduu jirutu ulfaataatuma deeme malee. Bakka waa itti wal falmuun danda’amu hundattuu wal hin dhiisan ture lamaan kuni. Tokkoon isaanii “lafa kanarra garbuudha baay’isnee facaasuu qabna” yoo jedhe, kan hafe ammoo “lakkii, qamadii wayya” akka jedhu beekamaa ture; tokkoon isaanii “lafa kana raafuu dhaabna” yoo jedhe, inni kaan ammoo “lakkii, lafti kuni waan akka dinnichaa malee homaafuu hin tolu” jechuun isaa shakkii hin turre. Lamaanuu deeggartoota waan qabaniif, darbee darbee falmiin waluma lolchiisuu gahus ni godhama. Isnoobool yeroo baayyee iddoo Yaa’iin gaggeeffamurratti dubbii isaa hawwataa ta’e saniin sagalee caalmaa kan argatu yoo ta’u, yeroodhaa gara yerootti deeggarsa horachaa kan dhufe garuu Naappooliyooniidha. Keessattuu, hoolotaa wajjin baayyee milkaawafii dhufe. Hoolonni, eega yeroo dhiyootii as, “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jechaa mar’achuudhaan Yaa’ii jeequu aadaa godhatanii turan – keessattuu yeroo Isnoobool haasaa taasisu. Kitaaba matadureen isaa “Qotee Bulaa fi Horsiisee Bulaa” jedhu mana duraanii Obbo Joonsi keessatti argachuudhaan qo’achaa kan bahe, Isnoobool, yaada kalaqa gara garaa fi karoora haaromsaatiin guutamee ture. Akka nama waa dubbiseettis, waa’ee jallisii, kuusa midhaanii fi waa’ee lafa qonnaa gabbisuu ibsa garagaraa godha ture. Hojii dikee lafa qonnaatti guuruu sana hir’isuufis, karoora ajaa’ibaa, kan beeyladoonni hundinuu guyyaatti sa’aatii fi iddoo adda addaatti lafa qonnaa sanirra dhaquun bobbaa isaanii itti bahan qopheesse. Naappooliyoon ofii isaatiif karoora qopheesse qabaachuu baatullee, “Isnoobool akkasumaan dhibaa’a malee karoorri isaa kuni waa tokko hin buusu” jedha yeroo hundumaa. Garuu, waldhabbii isaan lamaan Joorji Oorweel 46 jidduutti uumame keessaa, kan akka waldhabbii dhimma ijaarsa Madda Humna Bubbee irratti uumamee gahu gonkumaa hin jiru. Kaloo lafa qonnaatirraa hagas mara hin fagaanne tokko keessa, tabba gandi suni guutuun irraa muldhatu tokkotu jira. Isnooboolis iddoo sanirratti qorannoo eega gaggeessee booda, “jenereetara Maddi Humna Bubbee ittiin sochoofamu dhaabuudhaan ganda kanaaf humna elektirikii maddisiisuuf, tabbi kuni filannoo isa jalqabaati” jechuun gabaasa isaa beeyladootaaf dhiyeesse. “Kunis mooraa keenya dukkana keessaa baasuu fi yeroo qorraatis ho’isuuf; magaazii fi maashina aannan elmu, kan elektirikiidhaan hojjetan, fayyadamuuf; akkasumas, maashina midhaan quncisuu fi calleessu fayyadamuuf nu gargaara” jedhe itti dabaluun. Beeyladootni takkumaayyuu waan akkanaa dhagahanii hin beeknes (qonni duraanii haala boodatti hafaa ta’een dalagamaa waan tureef), yeroo Isnoobool waa’ee maashinoota kanaa suuraa adda addaatiin deeggarsiisee itti agarsiisu, akkuma afaan bananii hafanitti haalli jiruun isaanii jijjiiramuuf deemu itti muldhachuu eegale – yeroo maashinoonni gara garaa hojii dalaganiif, beeyladoonni ammoo yeroo barbaadanitti dheedaa dirree keessa ooluu, fi yeroo qo’annaa fi mari’annaa dabalataa kan sammuu isaanii itti cimsatan argachuu fa’a jechuudha. Torban muraasa boodas, Isnoobool wixinee ijaarsa Madda Humna Bubbee sana qophii isaa xumure. Qophii ijaarsa kanaatiifis, beekumsi hojii suphaa baayyinaan kan argame, kitaabota sadeen duraan kan Obbo Joonsi turanirraayi – maqaan kitaabota kanaatis, “Waan Barbaachisoo Kuma Tokko Kan Manaaf Godhamuu Danda’an”, “Ogummaa Ijaarsaa”, fi “Elektirikii: Warra Reefu Eegaluuf” kan jedhamaniidha. Isnoobool kitaabota kanniin qo’achaa fi karoora qopheessaa kan 47 Ganda Beeyladootaa ture kutaa dur hanqaaquun itti kuufamaa ture keessatti yoo ta’u, kutaan kunis lafti isaa muka diriiraa ta’een sirritti wal qixxaatee waan tolfameef, fakkii garagaraa irratti kaasuuf mijataadha. Yeroo tokko tokko, sa’aatii dheeraadhaaf akkuma kutaa san keessatti dabarsetti tura. Kitaaba isaa dhagaa xiqqoo jidduu kaa’uun eega saaqqatee booda, boronqii quba miila isaa fuuladuraa san jidduutti qabatee asiif achi jechaa, olumaa gadi sararaa fi darbee darbees gammachuudhaan kophumatti sesseeqaa dabarsa. Suutuma suutaan ijaarsi isaa wal xaxaa fi fakkiin isaas lafa kutaa sanii walakkaa ta’u fudhachaa kan dhufe, karoorichi, beeyladoota kaawwanitti yoo agarsiifamu, gonkumaa galuufii baatullee baayyee dinqisiifatan. Hundi isaanii yoo xiqqaate guyyaatti al tokko dhaqanii karoora Isnoobool qopheessu sana daawwatu. Handaaqqonnii fi daakkiyyoonnillee hin hafne; fakkiiwwan inni kaaserra ejjetanii akka hin balleessine cinqamaatis ta’u, daawwatanii galu. Naappooliyoon qofa ture garagaleetuu laaluuf fedhii kan hin agarsiisne. Jalqabumarraayyuu kaasee ture yaada Madda Humna Bubbee ijaaruu kana akka mormu kan ibsate. Gaaf tokko garuu, osoo hin eegamin, akkuma tasaa waan hojjetamaa ture sana gulaaluu dhaqe. Kutaa sana keessattis, karooricha sirritti gadi qabee tokko tokkoon sakatta’aa fi yeroo tokkoo lama akka fuunfachuu eega godhee booda, ija dalgaatiin beeyladoota kaawwan ilaalaa dhaabbate. Takka turees, luka isaa ol qabuudhaan karoora qophaaye san irratti eega fincaa’ee booda, waa tokko osoo hin dubbatin achii bahe. Dhimma ijaarsa Madda Humna Bubbee irratti wal qoodiinsa guddaatu uumame. Karoora kana hojiitti jijjiiruunis waan salphaa akka hin taane Isnooboolis ta’u haalee hin beeku. Dhagaa ijaarsaaf oolu tabbatti ol guuranii ittiin ijaaruu, mismaara Joorji Oorweel 48 oomishuu, fi akkasumas shiboo gara garaa fi jenereetara dhiyeessuu fa’a ture kan isaan eeggatu. ‘Kuni hundi akkamiin argama?’ kan jedhuuf, Isnoobool ammatti waan ibse hin qabu, garuu guutuun isaa waggaa tokko keessatti akka dhumatu dubbate. Naappooliyoon ammoo gama isaatiin, “wanti hatattamaan nu barbaachisu oomisha midhaanii guddisuu irratti fuulleffachuudha malee kanaa miti; san ta’uu baannaan hundi keenya beelaan dhumna” jedha. Beeyladoonnis, gartuu lamatti wal qooduudhaan, dhaadannoowwan “Isnoobool fi Hojii Torbanitti Guyyaa Sadii Qofaatiif Filadhaa” fi “Naappooliyoon fi Nyaata Mooraa Nuu Guutuuf Filadhaa” jedhan qabatanii duuluu eegalan. Beenjaamiin qofa gartuu tokkottillee kan hin makamne. “Nyaannis nuuf hin baayyatu, Maddi Humna Bubbee jettan kunis hin milkaawu” jechuun of amansiisee ture inni. “Maddi Humna Bubbee jiraatee jiraachuu baatee jiruun akkuma duriitti itti fufa” jedha – akkuma jiruu gadadoo ta’etti jechuu isaati. Waldhabbii ijaarsa Madda Humna Bubbee irratti ka’een alattis, waa’een barbaachisummaa ijaarsa raayyaa ittisa ganda saniitis gaaffii biraa ture. Ilmaan namaa Lola Mooraa Loonii irratti kan moo’aman ta’ullee, yeroo biraas yaalii cimaa ta’e gochuudhaan Obbo Joonsi deebisanii moosisuu ni yaalu amantaa jedhutu jira. Oduun haalli ilmaan namaa Ganda Beeyladootaa keessatti itti moo’aman kunis biyya keessa faffaca’uu isaatirraa kan ka’e beeyladoonni ganda biraatis diddaa agarsiisaa waan dhufaniif, ilmaan namaatis salphina moo’amuu kana ofirraa kaasuuf jecha Ganda Beeyladootaa sanatti waraanaaf deebi’uu danda’uun isaanii waan baayyee shakkisiisus hin turre. Akkuma beekamu, Naappooliyoon fi Isnoobool ammas waliif galuu hin dandeenye. Akka Naappooliyoon jedhutti, beeyladoonni kan fuulleffachuu 49 Ganda Beeyladootaa qaban meeshaalee waraanaa argachuu fi itti fayyadama isaa baruudha. Akka Isnooboolitti ammoo, wanti murteessaan, makoodota basaasummaadhaaf erguu itti fufuudhaan gandoota biroo keessattis fincilli wal fakkaataan akka ka’u taasisuudha. Tokko “waraana nutti dhufuuf hin qophoofnu yoo ta’e ni weeraramna” kan jedhu yoo ta’u, kaan ammoo “gandoota birootti fincila wal fakkaataa yoo kaasne, namni irraa of ittisuu qabaannu hin jiraatu” jedha. Beeyladoonnis al tokko Naappooliyoon, al tokko ammoo Isnoobool dhaggeeffachaa gara itti goran wallaalan; inumaayyuu yaadni isaanii faallaa ta’ullee, booyyeewwan lamaanuu battala dubbatan sanitti hundumaa amansiifachaatuma turan jechuun ni danda’ama. Dhumarrattis, guyyaan itti karoorri Isnoobool qophiin isaa xumurame ni gahe. Yaa’ii isa itti aanu kan gaafa Dilbataa irrattis, gaaffiin ‘hojii Madda Humna Bubbee kana haa eegallu moo haa dhiisnu?’ jedhu, filannoof akka dhiyaatu murtaa’e. Guyyaan sunis gahee, mooraa guddicha keessatti eega walgahanii booda, Isnoobool ol ka’uudhaan barbaachisummaa Madda Humna Bubbee ibsuu eegale – darbee darbee mar’annaa hoolotaatiin jeeqamaa kan ture ta’ullee. Itti aansuun, Naappooliyoonis yaada achirratti qabu dhiyeessuuf ka’e. Akkuma sagalee isaa gadi qabeen, ijaarsi kuni hagam hiika dhabeessa akka ta’ee fi beeyladni tokkollee “haa ijaaramu” jedhee akka hin filanne gorsuudhaan gadi taa’e. Naappooliyoon sekondii soddoma caalaa hin dubbanne; beeyladuma tokkollee amansiifachuudhaaf waan dhimmames hin fakkaatu. Yeroo kanatti ture Isnoobool utaalee kan ka’ee fi hoolota akkuma inni ka’een mar’achuu eegalanitti kan iyye. Miiraan guutamee, waa’ee barbaachisummaa ijaarsa sanaa ibsuu itti fufe. Kanaan dura yaadni isaanii gargar qoodamee kan turan, beeyladoonni, amma garuu bilchinni Isnoobool waan Joorji Oorweel 50 isaan hawwachaa dhufe fakkaatan. Innis, jechoota isaa amansiisoo ta’an saniin, gaafa hojiin humnaa dugda isaaniirraa bu’e jireenyi hagam salphachuu akka danda’u sammuu keessatti kaaseefi. Amma karoorri isaas maashina midhaan quncisuu fi calleessu qofaaf osoo hin taane, sanirra fageessee yaaduu ta’eera. “Humni elektirikii maddisiifamu kuni, lafa qotuu, midhaan haamuu fi calleessuun dabalatee mooraawwan beeyladoota hundaatifuu ibsaa, bishaan ho’aa fi qorraa, akkasumas maashina kutaawwan sana hoo’isu galchuuf nu tajaajila” jechuun ibse. Yeroo Isnoobool haasaa isaa xumurutti, sagaleen caalmaan garam akka deemu shakkiin hin turre. Naappooliyoonis ol ka’uudhaan, Isnoobool ija dalgaatiin eega laalee booda, sagalee kanaan dura dhagahamee hin beekneen siiqsuu eegale. Battaluma sanatti sagaleen duttaa sodaachisaa ta’e dhagahame. Edaa, saroota diriin mormatti hidhamee fi baayyee gurguddoo ta’an sagaltu garmalee fiigaa gara mooraa guddichaa dhufaa ture. Isnooboolis xiqqumaaf utaalee qarriffaa isaanii jalaa of baase malee, saroonni suni kallattumaan isa qabachuuf dhufan ture. Isnooboolis yoosuma balbalaan bahee kan kute; saroonni saglan sunis isa duukaa bu’an. Waan dhalate gara kan wallaalan fi sodaadhaan kan liqimfaman, beeyladoonni kaawwan, girrisanii gadi yaa’uun wal ariisaa san ilaaluu eegalan. Isnooboolis kaloo qaxxaamuruudhaan gara daandii guddichaa fiiguutti qajeele. Inni haga humna booyyee tokkoo fiigaatuma turullee, saroonnis isa qabachuuf itti dhiyaataa dhufan. Osoo kanaan jiranuu tasa kan kufe, Isnoobool, waanuma dhumateef fakkaate. Ta’us inuma ka’e; akka tanaan dura fiigee hin beeknetti, humna qabu hundaan fiigaa fi saroonnis deebisaniituma itti dhiyaachaa wal ariisaan itti fufe. Keessaayyuu, sareen tokko eegee isaa qabachuuf bira gahee ture, Isnoobool jabaateetuma jalaa butatee qajeele malee. 51 Ganda Beeyladootaa Dhumarrattis, yeroodhuma saroonni meetira tokkoo gadi itti dhiyaatanii turanitti, hulaa dallaa jala jirtu takkaan hulluuqee miliquu danda’e. Saniin booda hin mul’anne. Beeyladoonnis, sodaa fi callisaan akkuma guutamanitti, gara mooraa ol dacha’an; saroonni sunis hoggasuma fiigaa deebi’an. Jalqabarratti, hundi isaaniiyyuu, saroonni gurguddoon kuni eessaa akka dhufan gara kan wallaalan ta’ullee, wanti hiibboo itti ta’e kuni xiqquma turee deebii argate: edaa isaan buchilloota saglan Naappooliyoon duraan haawwan isaanii jalaa fuudhee kophaatti guddisuuf waadaa galee ture sanniini. Guddina kan fixan ta’uu baatullee, qaamaan baayyee gurguddoo fi argaan akka bineensa daggalaa baayyee sodaachisoodha. Saroonni saglan sunis Naappooliyoonitti siqanii dhaabbatan. Akki saroonni kuni Naappooliyooniif eegee itti mirmirsaa turanis, akkaataadhuma saroonni duraan Obbo Joonsiif godhan san ta’uutu hubatame. Naappooliyoonis, sarootaan hordofamuudhaan, gara lafa olka’aa akka waltajjiitti tajaajilu sanatti ol bahe. Waltajjiin kuni isuma Meejariin du’a isaa dura beeyladootaaf ergaa itti dabarseef sanadha. Naappooliyoonis, Yaa’iin torban torbaniin gaafa Dilbataa ganamarratti gaggeeffamu suni, akkasumaan yeroo qisaasessuu yoo ta’e malee barbaachisummaa waan hin qabneef, guyyaa sanarraa kaasee akka hin jiraanne labse. Fuuladuraaf, dhimmoonni ganda sanaa, koree addaa booyyewwaniitiin (kan Naappooliyooniin hoogganamu) kan murteeffaman yoo ta’u, koreen kunis walgahii cufaa gaggeessuudhaan waan murtaa’e beeyladootaaf kan gabaasu ta’a jedhame. Beeyladoonni hundinuu gaafa Dilbataa sirna alaabaa fannisuu fi faarfachuu, akkasumas ramaddii dalagaa torban itti aanuu fudhachuu kan itti fufan yoo Joorji Oorweel 52 ta’u, dhimmoota gara garaa irratti marii waliigalaa gaggeessuu fi wal falmuu wanti jedhamu garuu akka hafu taasifame. Amalli Naappooliyoon agarsiise sodaa fi rifaatuu guddaa keessa isaan galchullee, beeyladoonni labsii haaraa kanatti hedduu mufatan. Osoo bilchina qabaatanii fi maal jedhanii falmii isaanii akka dhiyeessan kan beekan ta’eetii, hedduun isaanii mormii inuma dhageessisu tureeyyu. Kan biraa hafee, Booksar mataan isaa, homtuu hin liqimfamneef. Gurra duubatti qeensaa fi lukaan lafa dhidhiitaa yaada isaa sassaabbachuu yaalullee, waan silaa dubbachuu danda’u tokkollee dhufuufii dide. Booyyeewwan muraasni garuu beeyladoota kaawwanirra haalaan yaada ibsachuu danda’anii turan. Booyyeewwan umuriin ijoollee ta’an, kan gara fuula duraatirra jiran afran tokko, sagalee mormii dhageessisaa, utaalanii lafaa ka’uun bakkuma tokko haasawuu eegalan. Garuu, battaluma sanatti, saroonni Naappooliyoon marsuun dhaabatanii jiran sun sagalee furdaa ta’een gorori’uu eegallaan, booyyeewwan sunis callisuudhaan deebi’anii gadi taa’an. Itti aansuunis, hoolonni, mar’annaa isaanii “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jedhu sana gara daqiiqaa kudha shaniitiif osoo addaan hin kutin itti fufuudhaan mariin tokkollee godhamuu akka hin dandeenye taasisan – walgayichis addaan cite. Walgayicha boodas adeemsa fi ittiin bulmaata haaraa sana beeyladootaaf akka ibsu itti gaafatamummaan kan laatame Iskuwiilariifi. “Jaallan,” jedhe Iskuwiilar, “itti gaafatamummaa haaraa ofitti fudhachuudhaan aarsaa Jaal Naappooliyoon kanfalaa jiru kanaaf hundi keessan kabaja qabduuf jedheen amana. Jaallan, teessoon 53 Ganda Beeyladootaa hooggansaa kuni waan qananii isinitti hin fakkaatin. Inumaayyuu itti gaafatamummaa fi ba’aa guddaadha. Naappooliyoon caalaa walqixxummaa beeyladootaatti kan amanu hin jiru. Waan fedhii keessanii osoo murteeffattanii baayyee itti tola ture. Garuu, Jaallan, yeroo tokko tokko murtee isiniif hin tolle murteessuu dandeessu; gaafa san ammoo maaltu dhalata ree? Mee abjuu sobaa isa Isnoobool Madda Humna Bubbee maal maal jechaa daldalu sana osoo hordoftanii deemtanii maaltu akka uumamu yaadaa – kunoo amma Isnoobool yakkamaa ta’uu isaa hundi keenya barree jirra.” “Isnoobool Lola Mooraa Loonii irratti gootummaa jabaa agarsiise,” jedhe beeyladoota keessaa tokko. “Gootummaan qofti gahaa miti,” jedhe Iskuwiilar. “Hundarraa kan barbaachisan amanamummaa fi ajajamummaadha. Lola Mooraa Loonii sanas yoo ta’e, gaafa dhugaan baatee, gaheen Isnooboolis ol guddifamee himamaa jiraachuu isaa itti barru ni dhufa jedheen amana. Naamusa, Jaallan, ammallee naamusa akka sibiilaa jabaate! Jechi har’aaf sirritti yaadachuu qabdan kana. Diinni keenya tarkaanfiidhuma dogongoraa takka nurratti eegaa jira. Egaa, Jaallan, isin keessa Obbo Joonsi akka deebi’u kan barbaadu hin jiru mitii ree?” Ammas, gaaffii kanaaf deebii deebisuu kan danda’u hin argamne. Dhugumaanis, beeyladni Obbo Joonsi akka deebi’u barbaadu hin jiru; kanaafuu, “gaafa Dilbataa walgahuudhaan falmii fi marii gaggeessuun Obbo Joonsi nutti deebisuu danda’a taanaan, maal abbaa ishii walgahiinis haa haftu” jedhamuunis dhufe. Booksaris eega yeroo isaa fudhatee itti yaadee booda akkas jechuun waan itti dhagahame ibsate: “Eega Jaal Naappooliyoon jedhee, Joorji Oorweel 54 sirriidha!”. Sa’aatii sanirraa eegalees “Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!” kan jedhu dhaadannoo Booksar ittiin beekamu ta’e; dhaadannoo isa duraanii “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” jedhu saniin dabalatee jechuudha. Amma waqtiin arfaasaatis seenee, yeroon lafti itti qotamu gahe. Kutaan Isnoobool karoora ijaarsa Madda Humna Bubbee itti qopheessaa ture suni kan cufame yoo ta’u, fakkiiwwan lafa kutaa sanii irratti kaafamanii turan sunis yoonatti haqamaniiru jedhamee shakkamaa ture. Guyyaa Dilbataa, yeroo hundumaa ganama sa’aatii afuritti, beeyladoonni martuu walgahuudhaan ramaddii hojii isaanii kan torban itti aanuu fudhatu. Lafeen Meejariitis (kan amma foon irraa dhume), bakka dur itti awwaalamee ture lafa qonnaa cinaadhaa buqqifamuun iddoo alaabaan itti fannifamu sanitti, qawwee achi olkaawwamu cinaa akka taa’u taasifame. Sirni alaabaa fannisuu eega xumuramee boodas, beeyladoonni martuu akkuma hiriiranitti, lafee Meejarii sana cinaa darbuudhaan mooraatti akka ol dacha’an godhamuun eegalame. Amma amma, walgahiirratti akka durii sana walitti makamanii taa’uunis hafeera. Naappooliyoon fi Iskuwiilar booyyee biraa isa Miiniimas jedhamu dabalatee (Miiniimas dandeettii walaloo barreessuu fi faaruu qopheessuutiin baayyee beekama) waltajjii isa olka’aa sanirra, saroota saglan marsanii isaan eegan san fuuladura kan taa’an yoo ta’u, booyyeewwan hafan immoo isaan duuba taa’u. Beeyladoonni hafan ammoo isaan fuula dura lafarra tataa’u. Naappooliyoonis ramaddii hojii torban itti aanuu sagalee ulfaataa bifa sodaachisaa qabuun eega dubbiseefii booda, faaruu Beeyladoota Ingilaandi al tokko qofa faarfachuudhaan walgahichi bittinnaa’e. 55 Ganda Beeyladootaa Dilbata sadaffaa eega Isnoobool ari’ameetiin boodatti, Naappooliyoon Maddi Humna Bubbee akka ijaaramu beeksisuu isaatti beeyladoonni hundinuu baayyee raajaman. Maaliif akka yaada isaa jijjiire homaa sababa kan hin dhiyeessine yoo ta’u, hojiin kuni baayyee ulfaataa ta’uun isaa akka hin oollee fi gahee nyaata isaanii irraa illee hir’isiisuu akka malu akeekkachiise. Karoorri ijaarsaa garuu, haga dalagaa ishee xixiqqoo gahutti, gadi fageenyaan kan qophaa’ee fi koreen booyyeewwaniitis torban sadan darbaniif waan sanarratti hojjetaa kan turan ta’uun himame. Ijaarsi Madda Humna Bubbeetis, fooyya’iinsa garagaraa dabalatee, waggaa lama ni fudhata jedhame. Galgala sanas, Iskuwiilar beeyladoota hundumaa kopha kophaatti haasofsiisuun, duraanumaayyuu taanaan, Naappooliyoon yaada Madda Humna Bubbee ijaaruurratti mormii qabaatee akka hin beekne ibsuu eegale. “Inumaa yaadni kuni jalqaba kan deeggarame Naappooliyooniin ture. Isnoobool ammoo wixinee karoora sanii Naappooliyoon jalaa hatuudhaan karoora sana akka kan ofiitti dhiyeessuu eegale. Yaadni kuni jalqabumaayyuu kan maddisiifame Naappooliyooniin ture” jedhe Iskuwiilar. Achumaan beeyladni wayiitis, “eega dubbiin akkas ta’ee, maaliif Naappooliyoon akkasitti mataa jabaatee yaada kana mormaa ture ree?” jechuun gaafate. Asirratti Iskuwiilar akka sesseequu ta’e. “Suni abshaalummaa Naappooliyoon fayyadameedha; waan yaada kana falmu of fakkeessuudhaan, suuta jedhee, Isnoobool nurraa balleessuu fi hammeenya isaatis agarsiisuuf itti fayyadame. Amma garuu, Isnoobool karaarraa waan nuu ka’eef, karoorichi gufuu tokko malee hojiirra ooluu danda’a. Kuni tarsiimoo jedhama,” jechuun ibse Iskuwiilar. Jecha dhumaa tanas irra deddeebi’e! “Tarsiimoo, Jaallan. Ammallee tarsiimoo!” jedhe asiif achi akkuma jechaa jirutti, eegee mirmirsaa fi Joorji Oorweel 56 gammachuudhaan sesseeqaa. Beeyladootas, jechi inni fayyadame kuni homaa hin galleefi; garuu, Iskuwiilar bilchina dubbii isaatiin amansiifataa waan turee fi saroonni sadan isa waliin turan tokko haala sodaachisaa ta’een gorori’aa waan turaniif, gaaffii tokko malee ibsa Iskuwiilar sana fudhatan. 57 Ganda Beeyladootaa 6 Beeyladoonni bara sana guutuu akkuma waan gabrummaa jala jiraniitti hojjetan. Garuu ammoo dadhabbiin isaanii, ilmaan namaa waa tokko osoo hin hojjetin waa hunda jalaa fudhatan saniif osoo hin taane, mataadhuma isaanii fi dhaloota itti aanuuf oola jedhanii waan amananiif, gammadaatuma duubatti harkifannaa tokko malee aarsaa barbaachisu kanfalaa turan. Waqtii arfaasaa fi gannaa sanas, guutummaatti torbanitti sa’aatii jaatama fa’a hojjechaa kan turan yoo ta’u, ji’a Hagayyaa keessa ammoo, “ammarraa kaasee, gaafa Dilbataa, sa’aatii boodas hojiin kan jiraatu ta’a” jedhamuun Naappooliyooniin labsame. Hojiin Dilbata sa’aa boodaa kunis fedhiidhaan ta’a jedhamee kan ture ta’ullee, beeyladni irraa hafu ammoo gaheen nyaata isaa walakkaadhaan akka irraa hir’ifamu murtaa’e. Dabalataanis, hojiin tokko tokko akka dhaabbatu gochuun dirqama ta’ee argame. Callaan argame kan bara duraatiin gadi; ooyiruun lama, kan waqtii gannaa keessa waan akka dinnichaa silaa irratti dhaabamuun males, lafti yeroon waan hin qotamneef osoo hojiirra hin oolin hafe. Waqtiin bonaa itti deemamaa jiru suni ulfaataa akka ta’us ifa ta’aa dhufe. Ijaarsi Madda Humna Bubbee rakkoowwan hin eegamne garagaraa dhaluu eegale. Lafa qonnaatirra dhagaa ijaarsaaf oolu gahaatu jira; kutaalee qe’ee san jiran keessaa tokko keessattis simintoo fi ashaawaa gahaatu argame; waan ijaarsaaf barbaachisu hundaa inuma qabu. Garuu, gaaffii guddaan furmaata dhabe, ‘akkamitti dhagaa san caccabsinee tabba sanatti ol guurra?’ kan jedhuudha. Doomaa fi burruusaan alatti akki itti kana hojjetan hin jiru; san gochuuf ammoo, akka ilmaan namaa, luka lamaan Joorji Oorweel 58 dhaabatanii meeshota kana fayyadamuu hin dandeenye. Torbanoota muraasa akkasumaan dhibaa’aa eega bahanii booda ture tokkoo isaaniitti yaadni wayii kan ifeef – kunis humna harkisa lafaa fayyadamuudha. Iddoo akka golbaa ta’e tokko keessa ture dhagaawwan gurguddaan kan jiran. Beeyladoonnis, dhagaawwan kanarratti wadaroo itti maruudhaan, hundi isaanii – jechuunis saawwan, faradoo, hoolota fi darbee darbees booyyeewwan dabalatee – bakkuma tokko, suuta jechaa golba sana keessaa ol baasuudhaan, akka caccabuuf deebisanii gadi lakkisu. Gaafa akkasitti caccabes, gara iddoo ijaarsaa sanatti geessuuf baayyee salphata. Faradoonni gaariidhaan fi hoolonni cabaadhuma tokko tokko harkisaa kan turan yoo ta’u, Muuriyeel fi Beenjaamiin illee gaarii dulloomaa tokko ofitti fe’uudhaan gahee isaanii bahachuu eegalan. Dhuma waqtii gannaatirrattis, eega dhagaan ijaarsaaf ta’u gahaan kuufamee booda, hooggansa booyyeewwanii jalatti ijaarsi eegale. Garuu hojii harkifataa fi garmalee dadhabsiisaa ta’e. Yeroo baayyee, dhagaa tokkicha golba sana keessaa ol baasuuf guyyaa tokko guutuu fudhata; yeroo tokko tokko ammoo dhagaadhumti suniiyyuu yoo gadi gangalchamu cabuu dida. Hagumti godhame suniiyyuu garuu Booksariin alatti waan yaadamu hin turre – humni isaa, qofaadhumatti, humna beeyladoota kaanii hundumaa walitti ida’ameeyyuu waanuma caalu fakkaate. Yeroo dhagaan didee duubatti jalaa deebi’uun, beeyladoonni kuunis gamteefii duubatti waliin deebi’uuf gahan, Booksar ture ciniinnateetuma duubatti deebi’uurraa kan hambisu. Yeroo inni suutuma suutaan foqoqaa, dafqi irra citaa, kotteedhaan lafa gadi waraannachaa fi hafuurri isaa ciccitaatuma dhagaa sana harkisu, beeyladoonni kuun ajaa’ibsiifachaatuma oolu. Humnaa ol akka of hin hojjechiisne Kiloovar darbee darbee isa akeekkachiistullee, 59 Ganda Beeyladootaa Booksar gonkumaa ishee dhagahuu dide. Dadhabbii fi rakkoo jiru hundaafuu, dhaadannoowwan “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” fi “Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!” jedhan suni isaaf jajjabina gahaa ta’an. Booksar, inumaayyuu handaaqqoo tokkoon, “ganama ganama sa’aatii hojiitiin dura daqiiqaa afurtamii shan dursuun hirriibaa na kaasi” jechuun gaafatee, sanarrattis waliif galan – kunis, isa duraan daqiiqaa soddoma dursee ka’u sanirratti, ammas sa’aatii hojii ofitti dabaluu ta’uu isaati. Yeroo boqonnaa isaattis (amma amma boqonnaaniyyuu hagas mara hin turre), kophaadhuma isaa bakka dhagaan jiru sana deemuun, gargaarsa tokko malee gara iddoo ijaarsaaf barbaadamuu sanatti dhagaa guura. Waqtii gannaa sana keessa hojiin baayyee ulfaatus, jiruun isaanii hagas mara badaadha jedhanii kan ilaalan hin turre. Nyaata bara Obbo Joonsi keessatti argatan sana caalaa argachuu baatanillee, sanii gadi hin argatan. Ofuma qofaa isaanii sooruu fi ilmaan namaa maxxantoota ta’an suni dhabamuun, hanqinoota amma jiran kan isaan dagachiisu ta’e. Karaa hedduudhaanis, tooftaan beeyladoonni hojiif itti fayyadaman kan saffisuu fi ba’aa hir’isu ta’ee argame. Fakkeenyaaf, dalagaawwan akka aramaa buqqisuu, qulqullina ilmaan namaa itti raawwachuu danda’an caalaatti godhama. Amma, beeyladni midhaan hata jedhamus waan hin jirreef, kaloo fi maasaa qonnaa jidduutti dallaa ijaaruu fi yeroodhaa gara yerootti suphuudhaaf dirqamuun hafeera. Ta’us garuu, akkuma ganni hammaachaa dhufeen, hanqinootni hin eegamne yaaddoo uumuu eegalan. Wantootni Ganda Beeyladootaa keessatti oomishamuu hin dandeenye kan akka gaazii boba’aaf ooluu, mismaaraa, shiboo, biskuutii sarootni nyaatanii fi sibiila kottee fardaarratti rukutamuu fa’a irratti dhabamiinsi uumame. Gara boodaatiifis sanyiin facaasaaf oolu, Joorji Oorweel 60 xaa’oon, meeshaawwan garagaraa fi keessattuu ammoo maashiniin Madda Humna Bubbeetiif oolu jiraachuu dhabuun isaanii ammumaan yaaddoo uumuu eegale. ‘Wantootni kuni hundi akkamumatti argamu?’ kan jedhuufis kan mala dhahuu danda’u hin argamne. Ganama gaaf Dilbataa tokko, iddoo beeyladoonni ramaddii hojii torban itti aanuu fudhachuuf walgahanitti, Naappooliyoon, imaammata haaraa baasuuf murteessuu isaa beeksise. “Ammarraa kaasee Gandi Beeyladootaa gandoota ollaa waliin hariiroo diinagdee kan eegalu ta’a; kunis daldala biraatiif osoo hin taane, meeshaaleedhuma hatattamaan barbaachisan argachuun akka danda’amuufi. Barbaachisummaan ijaarsa kanaa waa hundarra dursi laatamuufii qaba!” jedhe Naappooliyoon. Ammaaf cidii tuulaa tokkoo fi callaa qamadii barana argame gurguruuf haalli kan mijate yoo ta’u, akka barbaachisummaa isaatti laalamee, gara fuuladuraatiif ammoo hanqaaquun gurguramuu akka malu hime – bittaa hanqaaquutiif ammoo Gandi Wiiliingidan beekamaadha. Handaaqqonnis, aarsaa kana, akka ijaarsa Madda Humna Bubbeetiif gahee isaanii taphachuutti ilaaluu qabu jedhame. Beeyladoonnis, wanti hunduu gara hin taane deemaa akka jiru hubachuun isaanii hin oolle. Yoomiyyuu ilma namaa waliin qunnamtiin bifa kamiituu akka hin uumamnee fi daldalli akka hin gaggeeffamne; beeyladoonnis qarshii akka hin fayyadamne jedhamee kan murtaa’e, Yaa’ii isa jalqabaa, kan akkuma Obbo Joonsi fonqolchameen booda gaggeeffame sanarratti hin turree? Beeyladoonni hundinuu ejjannoo kana labsuu isaanii ni yaadatu – yoo xiqqaate waan yaadatan itti fakkaate. Booyyeewwan ijoollee ta’an, kan yeroo Naappooliyoon Yaa’iin akka hafuuf 61 Ganda Beeyladootaa labsii baasu morman suni, ammas sodaachaatuma yaada mormii dhageessisuu yaalanillee, saroota sagalee sodaachisaa ta’een gorori’an saniin deebi’anii akka taa’an taasifaman. Itti aansuunis, akkuma barametti, hoolonni mar’annaa isaanii isa addaan hin cinne sanaan “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jechaa callisa sodaan dhale cabsan. Dhumarrattis, Naappooliyoon luka isaatiin lafa rukutuun waca eega dhaamsee booda, hariiroo diinagdee eegalamuuf jiru sanaaf haalli hunduu mijeeffamuu isaa beeksise. Beeyladoonni tokkollee ilmaan namaa waliin waan walitti isaan fidus akka hin jiraanne ibse. Dirqama hariiroo kana milkeessuutis Naappooliyoon guutummaatti ofii isaatti fudhate. Namtichi Obbo Wiimpar jedhamu, kan Ganda Wiiliingidan keessa jiraatu, hariiroo diinagdee Ganda Beeyladootaa fi gandoota ollaa jidduutti gaggeeffamurratti akka faddaalaatti tajaajiluuf kan waliif gale yoo ta’u, torban torbaniin gaafa Wiixataatis gara Ganda Beeyladootaa dhufuun ajaja fudhata jedhame. Naappooliyoonis haasaa isaa dhaadannoo ittiin beekamuun “Gandi Beeyladootaa Bara Baraan Haa Jiraatu!” jechuun yoo xumuru, faaruu Beeyladoota Ingilaandi booda walgahichis goolabame. Walgahicha boodas, beeyladoota shakkii fi sodaan keessatti uumamee ture tasgabbeessuuf, Iskuwiilar hundarra naanna’ee haasofsiisuu eegale. “Ejjannoon ‘daldala keessa hin seeninaa’ fi ‘qarshii hin fayyadaminaa’ jedhamu takkumaayyuu labsamuu dhiisii yaadameetuu hin beeku. Jalqabni soba kanaatis oduudhuma Isnoobool facaasaa ture ta’uu mala,” jechuun kakateef Iskuwiilar. Beeyladoonni muraasni, ammallee waan kuni liqimfamuufii dide. Iskuwiilaris, bifa qoosaa fi taajjabbiitiin, “Jaallan, labsiin ‘ni yaadanna’ jettan kuni, waan abjuu keessa argitan ta’innaa?” jechuun gaafate. “Wanti akkasii labsamuu Joorji Oorweel 62 isaatiif ragaa qabduu? Wanti barreeffamaan lafa kaayame jiraa?” Dhugumaanis ammoo ragaan akka Iskuwiilar gaafatuu suni tokkollee waan hin jirreef, beeyladoonni hundinuu “numatu dogongore ta’a kaa” yaada jedhutti galan. Bifuma ittiin walii galameen, Obbo Wiimpar Ganda Beeyladootaa sana Wiixata yeroo hundumaa dhaquu eegale. Obbo Wiimpar, gabaabaa fuulli areedaa fi argaan isaa hattuu fakkaatu wayii yoo ta’u, nama abshaala, kan Gandi Beeyladootaa faddaalaa akka barbaadan dursee hubatee fi hojii kanaanis gahee isaa saammachuuf qophii tureedha. Yeroo inni achi deddeebi’us, beeyladoonni ija shakkii fi jibbaatiin ilaalaa, haga danda’ameen halaalumatti irraa dheessu. Haa ta’u malee, yeroo Naappooliyoon (booyyeen akkuma beeyladoota biroo luka afuriin deemu sun) ilma namaa luka lamaan deemu sanaaf ajaja kennu arguun, beeyladoota keessatti miira boonsaa waan uumeef, hariiroo dura falmaa turan sana xiqqoo akka fudhachuu ta’aa dhufan. Ijji beeyladootni ilmaan namaa ittiin ilaalan gonkuma bakka durii san hin jiru. Ilmaan namaatis jibbi isaan Ganda Beeyladootaaf qaban kan duriitii gadi miti; inumaayyuu jibba san caalu horataniif. Kadhaan ilmaan namaa, kan ganamaa fi galgalaa, akkuma Gandi Beeyladootaa kufaatii diinagdee keessa seenuu fi hundarraa ammoo, akkuma ijaarsi Madda Humna Bubbee suni hin milkoofneedha. Mana dhugaatiitti walgahanii, Maddi Humna Bubbee beeyladoonni ijaaraa jiran suni maaliif akka dhaabbachuu hin dandeenyee fi yoo dhaabbates maaliif akka tajaajila kennuu gonkuma hin dandeenye wal hubachiisu. Garuu, jaalachuus baatan, gahuumsa beeyladoonni dhimma isaanii ofumaan ittiin gaggeeffataa turaniif kabaja horachaafii dhufuun isaanii hin oolle. Waan kabajni kuni dhale keessaas tokko, ganda sana ‘Ganda Beeyladootaa’ jechuudhaan waamuu eegalaniiru; “maqaa isa 63 Ganda Beeyladootaa durii ‘Ganda Maanoor’ jedhamuun malee hin waamnu!” jechuunis ni hafe. Obbo Joonsis, hawwii ganda sana deebisee dhuunfachuu dhiisuudhaan abdii kutee ganda biraa keessa jiraachuu eega eegalee booda, maqaan isaa ilmaan namaa jidduutti dhaadeffamuun ni hafe. Karaa Obbo Wiimpariin yoo ta’e malee Ganda Beeyladootaa fi gandoota biroo jidduu walqunnamtiin kallattiidhaa kan hin jirre yoo ta’u, Naappooliyoon, Ganda Fooksiwuud irraa Obbo Piilkiingitan waliin, yookiin Ganda Piinchifiildi irraa Obbo Fireedariik waliin hariiroo diinagdee wayii eegaluuf akka jiru oduun eega naannawuu eegalee bubbuleera – jara lamaan wal jibban sanaa waliin bakka tokko ta’uu gonkuma hin danda’u amantaan jedhu waan jiruuf. Jidduu kana keessa ture booyyeewwan mana Obbo Joonsi dur keessa jiraataa ture sanatti galuudhaan jireenya isaanii achi godhachuu kan eegalan. Beeyladoonnis, ejjannoon dur fincila booda baasan, kan ‘beeyladni tokkollee yoomiyyuu mana keessa akka hin jiraanne’ jedhu sana yaadatan illee, kuni dogongora ta’uu fi ejjannoon akkana jedhu baheeyyuu akka hin beekne Iskuwiilariin itti himame. “Iddoon callisa qabu, booyyeewwan sammuu ganda kanaa ta’aniif, dalagaa isaanii sirritti akka bahataniif hedduu barbaachisaadha. Dabalataanis, mana sana yoo ta’e malee, mooraa keessa jiraachuun kabaja Bulchaa Keenyaa Jaal Naappooliyooniif hin malu” jechuun dubbate Iskuwiilar (eega jidduu kanaatii, maqaa Naappooliyoon dura jecha “Bulchaa Keenya” jedhu kaa’u malee hin darbu). Ta’us garuu, booyyeewwan nyaata kushinaatti galfachuu fi kutaa mana sanii keessaa tokko bashannanaaf fayyadamaa jiraachuu qofa osoo hin taane, siree Obbo Joonsi keessallee ciisuu eegaluu isaanii gaafa hubatan, beeyladootni tokko tokko miira jeeqamuu keessa seenuun isaanii hin oolle. Booksar, akkuma barate san, Joorji Oorweel 64 “Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!” jechuudhaan kan irra darbe yoo ta’u, dhimma sireerra ciisuu kanarratti ejjannoon wayii bahee waan ture kan itti fakkaate, Kiloovar, mooraa keessa gara iddoo Ajajootni Torban itti barraa’anii fannifaman sana dhaquun dubbisuu yaalte. Ta’us garuu, qubee muraasa lakkaawuun alatti jechoota dubbisuun waan itti ulfaateef, Muuriyeel akka dubbistuufiif kadhatte. “Muuriyeel,” jette Kiloovar, “mee ajaja afraffaa sana naa dubbisi. Ajajni ‘beeyladni kamiyyuu siree gubbaa akka hin rafne’ jedhu wayii hin jiruu?” Muuriyeelis rakkachaatuma dubbisuu yaalte. “Ajajni afraffaan, ‘Beeyladni Kamiyyuu Bullukkoo Uffatee Siree Gubbaa Akka Hin Rafne’ jedha,” jette Muuriyeel. Waan gara wallaalchisaa kan ta’e ammoo, duraan ajaja afraffaa keessa jechi ‘bullukkoo uffatee’ jedhu akka hin turre Kiloovar yaadachuu isheeti; ta’us garuu, “eega kan barreeffame akkas jedhee, anumatu sirritti hin yaadanne ta’a” amantaa jedhuun ittuma dhiiste. Battala kanatti, saroota sadiin marfamee darbaa kan ture, Iskuwiilar afaan dammaa, dhimma Muuriyeel fi Kiloovar irratti haasawaa turan sana akkas jechuun kallattii barbaadamu qabsiise. “Jaallan, egaa nuti booyyeewwan siree mana duraanii Obbo Joonsi keessa jirurra rafaa akka jirru quba ni qabdu fakkaata. Ee, rafaatuma jirra, maali badiin isaa? Seerri ‘sireerra hin rafinaa’ jedhu ni jira seetaniiti moo maali? Siree jechuun bakkuma ciisichaati, waan addaa hin qabu. Maqaa haa kenninuuf yoo jedhame, cidiin mooraa keenya keessa tuullannu sunis 65 Ganda Beeyladootaa sireedhuma. Ajajni keenya kan dhoowwe uumaa ilma namaa kan ta’e bullukkoo uffachuu qofadha. Nutis siree mana keessa jiran, bullukkoo irraa kaasneet, siree duwwaarra ciisaa jirra. Dhuguma, sireen keenyas baayyee mijataadha. Garuu, Jaallan, dhugaan isiniin jedha, haga hojii sammuu fi ifaajjii keenyaatiin mijatina nuuf hin mallee miti kuni. Boqonnaa kana nun dhoowwattaniitii ree, Jaallan? Waa itti gaafatamummaa ulfaataa kana boqonnaa malee nu bahachiistuu? Dhugaa dubbachuuf, Obbo Joonsi akka nutti deebi’u kan barbaadu waan jiru natti hin fakkaatu; jiraa ree?” Waan dhumarratti inni jedhe kanaafis, beeyladootni hundumtuu, deebi’uu Obbo Joonsi kan barbaadu akka hin jirre eega mirkaneessaniifii booda, falmiin dhimma siree gubbaa ciisuu booyyeewwanii suni bishaan lixxe. Guyyoota muraasa boodas, booyyeewwan beeyladoota kaawwanirra sa’aatii tokko barfatanii hirriibaa ka’uu kan eegalan ta’uun isaa yoo labsamu, waa’ee sanaatis mormiin kana jedhamu hin dhagahamne. Waqtiin birraa yoo seenutti, beeyladoonni hundinuu baayyee gamteefii ture; garuu gammadoodha. Bara ulfaataadha dabarsan; walakkaa boqqoolloo fi cidii eega gurgurtaaf oolchanii boodas kuusaan midhaanii waqtii bonaatiif olkaawame kan hagas mara jedhamuu miti. Ta’us garuu, ijaarsi isaa walakkaadhaa ol kan xumurame, Maddi Humna Bubbee, hanqinoota turan cinaatti haamilee guddaa kan horu ta’e. Eega midhaan sassaabamee boodas, waqtii qilleensa gogaatu hordofee dhufe; beeyladoonnis yeroo kamiyyuu caalaa ifaajjiin itti dabale – guyyaa guutuu dhagaa asiif achi guuruun, ijaarsa san meetiruma tokkollee yoo ol kaasne jedhaniituma dafqaa oolu. Keessattuu Booksar, halkanillee ka’uudhaan ifa addeessaatiin kophuma isaa sa’aatii Joorji Oorweel 66 tokkoo ol fa’a hojjeta. Yeroo boqonnaa isaaniittis, beeyladoonni hunduu ijaarsa Madda Humna Bubbee kanarra naannawaatuma, jabina ijaarsa sanii fi dhaabbii isaatti ajaa’ibamaa, waan akkas naatoo qabu sana ijaaruu danda’uu isaaniitti ofitti raajamaatuma oolu. Kan waa’een ijaarsa Madda Humna Bubbee kuni gonkuma miira isaa hin kakaasne Beenjaamiin qofa. Akkuma barame, “harroonni umrii dheeraa jiraatu” jechuun, waan soorgoo fi sookoo isaa eenyufuu hin galle sana darbachuun ala homtuu afaan isaatii hin bahu. Amma, jiini Sadaasaa bubbee hamaa waliin seene. Jiidhina turerraayis kan ka’e, simintoo bukeessuun waan hin mijanneef, ijaarsi yeroodhaaf akka dhaabatu gochuun dirqama ta’e. Kan sodaatames hin oolle, galgala gaaf tokko, hobomboleettii hamaan dhufuudhaan manneen ganda sanii baayyee eega miidhee booda, qorqoorroo baayyees irraa bubuqqise. Abjuu baayyee sodaachisaa wayii keessatti sagalee dhukaasaa fageenyarraa waan dhagahan kan itti fakkaate, handaaqqonni, hundi isaaniiyyuu bakkuma tokko hirriibaa utaalanii ka’uun sodaadhaan kaakkisuu eegalan. Laftis bari’ee, beeyladootni hundinuu yeroo hirriibaa ka’anitti, fannoon alaabaa jigee fi mukni lafa qonnaa jiru tokko hundeerraa buqqifamee argan. Battala kanatti ture sagalee mar’imaan gubachuutiin beeyladni hunduu iyyuu kan eegalan. Waan hamaan galgala sana dhalatee ture ija isaanii keessa gale. Maddi Humna Bubbee daaraa godhameera. Hundi isaanii gara iddoo ijaarsaa sanatti fiigan. Kan yeroo biraa deemsa malee fiigichaaf luka hin kaasne, Naappooliyoon illee, isaanuma dura dura fiigichaan garas qajeele. Eeyyeen, kan halaalaa argan sun dhuguma, bu’aan dafqa isaanii suni dhaabbiirraa kufee lafarra ciiseera; dhagaan caccabsaa fi harkisaa 67 Ganda Beeyladootaa achiin gahuun ittiin ijaaran sunis amma diigamee bittinnaa’eera. Waan jedhanii dubbatan akkuma gara wallaalanii fi onneen isaanii cabdetti, marsanii ija gaddaatiin ilaaluu eegalan. Naappooliyoonis osoo sagalee tokko hin baasin, takka as takka achi deddeebi’e; darbee darbees lafa sussuufuu eegale. Eegee isaa qeensee mirmirsaa osuma jiruu, tasuma gogee hafe. Yaadni wayii waan dhufeef fakkaata. “Jaallan,” jedhe Naappooliyoon sagalee gadi qabeetuma, “kanaaf eenyu akka itti gaafatamu beektuu? Diinni halkaniin dhufee Madda Humna Bubbee keenya nu jalaa diige eenyu akka ta’e beektuu? ISNOOBOOL!!” jedhe sagalee akka bakakkaa lafa sossoosuun. “Isnoobool kana nurratti dalageera. Inaaffaa gara hammeenyaan guutameen fi gantummaa guddaadhaan, galma keenyarraa nu hanqisuu fi ari’amiinsa isaaf male saniif haajaa nu bahachuuf jecha, dukkana keessa dhufee waan gara waggaa tokkoo itti dafqine kana nu jalaa balleesse. Jaallan, kunoo anis sa’aatii ammaa fi iddoo kanatti, Isnooboolirratti murtii du’aa murteesseera. Beeylada qabee seeratti isa dhiyeessuu danda’eef beekamtiin ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Lammaffaa’ fi habaabiin walakkaa koroojoo ta’u ni laatamaaf. Kan lubbuudhaan isa qabuu danda’eef ammoo koroojoo guutuu.” Isnooboolumti duraan beekan suni yakka suukaneessaa akkanaa isaanirratti dalaguu danda’uu isaa amanuuf baayyee kan rakkatan, beeyladootni, rifaatuu guddaa keessa galan. Aariin guddaan keessa isaanii seenuudhaan, beeyladootni hundinuu Isnoobool akkamitti akka qabatan yaaduu eegalan. Osuma hagas mara hin turinis, tabba Maddi Humna Bubbee irratti ijaarame sanirraa xiqquma siqee, marga keessatti hafteen faana booyyee argameera jedhame. Faanni kunis meetiruma muraasa qofaaf hordofamuu Joorji Oorweel 68 kan danda’ame yoo ta’u, gara boolla dallaa jala jiruu tokkotti waan qajeelu fakkaate. “Kunis, Isnoobool kallattii gara Ganda Fooksiwuud irraa dhufuu akka hin oolle agarsiisa” jedhe Naappooliyoon. “Jaallan, homaa yeroo gubuu hin barbaachisu!” jedhee dhaadate Naappooliyoon eega faana muldhate sanirratti qorannoon gaggeeffamee booda. “Hojiin nu eeggatu baayyeedha. Ganama kanarraa kaasee dalagaa Madda Humna Bubbee deebisaniiijaaruutti seenna; rooba yookiin aduu osoo hin jedhin waqtii bonaa kana guutuus jabeessineetuma itti fufna. Gantuu gara hammeessa kana, yoomiyyuu galma keenyarraa nu gufachiisuu akka hin dandeenye itti agarsiisna. Jaallan, yaadadhaa, kaayyoo fi karoorri keenya ammas hin jijjiiramu: haga guyyaa dhumaatti itti cichinee xumurra. Jaallan, Gara Fuulduraa!! Maddi Humna Bubbee Bara Baraan Haa Jiraatu! Gandi Beeyladootaa Bara Baraan Haa Jiraatu!” 69 Ganda Beeyladootaa 7 Waqtiin bonaa garmalee hammaataa ta’e. Rooba jabaa fi bubbee ulfaataadhaan eegale; itti aansuunis cabbii hordofsiifatee dhufuudhaan haga ji’a Guraandhalaa osoo addaan hin citin itti fufe. Beeyladoonnis addunyaan guutuun, keessattuu ilmaan namaa, kufaatii isaanii arguuf foolachaa akka turan waan beekaniif, suphaa fi ijaarsa Madda Humna Bubbee irratti humna isaanii homaa osoo itti hin sassatin hojjechaa turan. Ilmaan namaatis, beeyladootuma aarsuudhaaf jecha, oduu ‘ijaarsa Madda Humna Bubbee Isnoobooltu diige’ jedhu sana akka waan hin amanneetti of dhiyeessuu eegalan: “ijaarsi isaa waan faara hin qabneef ofumaaf jige” jedhu. Kuni dhara guddaa akka ta’e beeyladoonni bareechanii beeku. Ta’us garuu ijaarsa haaraa kana kan duriitirra harka lama jabeessanii ijaaruuf murteeffatan – kunis dhagaa kanaan dura guuran san caalaa guuruuf dirqamuu jechuudha. Yeroo dheeraadhaaf, lafti dhagaan keessaa guuramu cabbiidhaan waan guutameef osoo homaa hin hojjetamin hafe. Cabbiin qabbanaa’ee, qilleensi gogaa fi garmalee qorraan gaafa hordofee dhufutti, haga ta’e hojiin eegalamus, garmalee ulfaatina haalaa fi hojiitirraa kan ka’e, beeyladoonni akka duraanii sana haamilee horachuu hin dandeenye. Yeroo hundaa qorrumatu isaan fixa, beellis itti hammaate. Booksar fi Kiloovar qofa ture kan qalbiin hin cabne. Iskuwiilaris waa’ee ‘tajaajilaaf of kennuu fi kabaja hojii hojjechuun isaaniif horu’ ilaalchisee haasaawwan ajaa’ibaa taasisuu ittuma fufe. Garuu, hundarraa beeyladootatti haga ta’e haamilee kan hore, jabina Booksar fi dhaadannoo isaa “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” jedhu sana. Joorji Oorweel 70 Ji’a Amajjii keessa hanqinni nyaataa uumame. Gaheen boqqoolloo beeyladni tokko argatu baayyee kan gadi hir’ifame yoo ta’u, isa bakka buusuuf mataa mataatti hundumaafuu dinnichaan tokko kan hiramu ta’uu labsame. Labsiin kunis bahee osoo hin turin, dinnichaan kuusamee ture tokko sirritti waan hin uwwifamneef, harki caalmaan isaa jiidhinaan tortoruun isaa barame – baduu isaatirraa kan ka’e bifas jijjiirrachuu eegaleera. Yeroo itti guyyootaaf cidii fi waan akka hiddaan alatti nyaanni tokkollee hin argamnetu dhufe. Hoongeenis ija itti babaasaa waan dhufe fakkaate. Dhugaa kana addunyaa ganda saniin ala jirurraa awwaalanii dhoksuun baayyee barbaachisaa ta’e. Eega diigamiinsa Madda Humna Bubbee sanii kaasee, ilmaan namaa soba oomishuudhaan Ganda Beeyladootaa maqaa balleessuurratti bobba’anii turan. Oduuwwan hafarfamaa turan keessaa muraasni, beeyladoonni beelaa fi dhibeedhaan dhumaa akka jiranii, fi gara ilmaanuma ofii fi waliinis wal nyaachuutti seenuu isaanii fa’a. Waa’een hanqina nyaataa amma dhugumaan uumame kuni yoo ganda saniin alatti dhagahame rakkoo uumamuuf jiru kan hubate, Naappooliyoon, Obbo Wiimpar fayyadamuudhaan oduu isaaf tolu hafarsiisuuf murteesse. Deddeebii Obbo Wiimpar torban torbaniin taasisu keessatti beeyladoonni isaa waliin kallattiin wal qunnamanii hin beekan ture; amma garuu, beeyladoonni akka hoolaa, gaafa Obbo Wiimpar dhufu, osoo ofirratti hin beeksisin, waa’ee dabalamuu gahee nyaataa bifa inni dhagahuu danda’uun akka dudubbatan ajajni kenname. Dabalataanis, kuusaan midhaanii amma duwwaa ta’ee jiru suni biyyeedhaan guutamee, gubbaarri ammoo callaa midhaanii xiqqoo jirtu sanii fi nyaatota biraatiin akka uwwifamu Naappooliyoon ajaja dabarse. Obbo Wiimparis gowwomsaa isaanii kanaan amansiifameetuma, “Ganda Beeyladootaa keessa 71 Ganda Beeyladootaa hanqinni nyaataa wayiituu hin jiru” jechuun addunyaatti gabaasuu eegale. Garuu, gara dhuma ji’a Amajjiitirratti, bakka fe’eeyis ta’u nyaata dabalataa argachuun dirqama akka ta’e ifa ta’aa dhufe. Jidduu sana keessa ammoo Naappooliyoonis bakka beeyladoonni isa arguu danda’anitti hin muldhatu ture; oolmaa fi bulmaatni isaa mana duraanii Obbo Joonsi sana keessa yoo ta’u, balballi hunduu saroota sodaachisoo ta’aniin eegama. Muldhate yoo jedhamellee, bifa sirneeffameen, saroota yoo beeyladni tokko isatti dhiyaate gorori’aniin marfameeti. Dilbatumallee sirna ganamaa saniif hirmaachuu hir’iseera; yeroo baayyee ajaja isaatis karaa booyyeewwan kaaniitiin dabarfata, keessattuu karaa Iskuwiilariin. Ganama gaaf tokko, guyyaa Dilbataa, handaaqqonni reefu hanqaaquu buusuutti deebi’an sun, hanqaaquu isaanii dabarsanii kennuu akka qaban Iskuwiilar ajaja labse. Edaa Naappooliyoon torbanitti hanqaaquu dhibba afur gurguruuf Obbo Wiimpar waliin waliigaltee mallatteessee jira. Galiin gurgurtaa kanarraa argamus nyaataa fi sanyii midhaanii ganda saniif haga waqtii gannaa gahutti isaan baasisu bitachuuf akka dandeessisu himame. Yeroo kana dhagahanitti, handaaqqonni iyya isaanii itti kutan. Kanaan dura yeroon aarsaa akkanaa kanfaluun dirqama itti ta’u akka dhufu kan itti himame ta’ullee, dhugaa ta’ee nu qunnama jedhanii hin yaadne. Amma reefu hanqaaquu isaanii hammachuuf qophaa’aa kan turan yoo ta’u, “yeroo kanatti hanqaaquun nu jalaa guuramuun murtii du’aati” jechuun mormii kaasan. Eega Isnoobool fonqolchamee ari’amee booda, yeroo jalqabaatiif ture wanti fincila fakkaatu kan muldhate. Handaaqqonnis, Joorji Oorweel 72 handaaqqoo gugurraalee sadeen tokkoon durfamuun, hawwii Naappooliyoon fashalsuuf yaalii gochuu eegalan. Malli isaan dhahatanis, barrifatanii baaxii gubbaa eega koranii booda, hanqaaquu achitti buusuudhaan irraa gadi darbatanii cabsuudha. Naappooliyoonis saffisaan tarkaanfii gara jabeessummaan guutame fudhate. Handaaqqonni gonkumaa nyaata akka hin argannee fi beeyladni isaaniif sanyii takkallee taatu itti darbate du’aan kan adabamu ta’uu isaa labsii baase. Saroonni Naappooliyoon sunis adabbii kana hojiirra oolchuuf foolatan. Handaaqqonnis, guyyaa shaniif beela kana kan dandamatan ta’ullee, dhumarratti harka kennachuudhaan, saanduqa isaaniif qophaa’e keessatti hanqaaquu buusuu eegalan. Diddaa sana keessas lubbuu handaaqqoo sagaliitu darbe. Reeffi isaaniis lafa qonnaa cinaatti kan awwaalame yoo ta’u, duuti isaaniis waan biraa osoo hin taane dhibeedhaan wal qabata jedhame. Dhimma kanas Obbo Wiimpar akka hin dhageenye taasifame. Torban torbaniin nama gaariidhaan dhufee sassaabutti kennamaa, dhiyeessiin hanqaaquutis bifuma waliigalame sanaan itti fufe. Haga ammaa, tana-buutee Isnoobool wanti dhagahame hin jiru. ‘Gandoota ollaa kan akka Fooksiwuud fi Piinchifiildi keessaa tokkotti dhokatee jira’ oduun jedhu garuu naannawuu eegale. Amma, Naappooliyoonis, hariiroon inni ilmaan namaa gandoota biroo keessa jiran waliin qabu kan duraaniirra baayyee fooyya’eera. Akka carraa ta’ee, kuusaan muka gogaa kan qe’ee san keessa gara waggaa kudhaniitiif olkaawamee ture wayii ni jira; Naappooliyoonis, waan kana gurguruu akka qabu Obbo Wiimpariin gorfame. Obbo Fireedariik fi Obbo Piilkiingitanis bituudhaaf baayyee muddaman. Naappooliyoon garuu ‘jara lamaan keessaa kamitti gurguru?’ kan jedhurratti garaan walamuun hin oolle. Obbo Piilkiingitanittin gurgura yoo inni 73 Ganda Beeyladootaa jedhu, oduu ‘Isnoobool Ganda Piinchifiildi keessa dhokatee jira’ jedhutu dhagahama; Obbo Fireedariikittin gurgura yoo jedhu ammoo, oduu ‘Isnoobool Ganda Fooksiwuud keessa dhokatee jira’ jedhutu hafarfamuu eegala. Gaaf tokko, waqtii Arfaasaa keessa, tasuma waan rifaasisaan tokko dhagahame. “Isnoobool halkan hedduu dhoksaadhaan Ganda Beeyladootaa seenaa jira!” jedhame. Oduu kana kan dhagahan, beeyladoonnis, homaa hirriibniyyuu isaan fudhachuu dide. Galgala galgala dukkana dawoo godhatee seenuudhaan shira hedduu xaxee deema jedhame. Boqqoolloo hatuu, aannan gadi naquu, hanqaaquu caccabsuu, lafa qotame balleessuu, fi midhaan biqile caccabsuun yakkoota Isnoobool ittiin himatamu ta’e. Yoo waan tokko bades, ‘Isnoobooltu kana godhe’ jechuun aadaa ta’aa dhufe. Yoo foddaan cabe yookiin ujummoon bishaanii duude, tokko ka’ee ‘Isnoobooltu halkaniin dhufee kana godhe’ jedha; furtuun kuusaa midhaaniitis yoo dhabame, ‘Isnoobooliin ala waan kana eenyuyyuu gochuu hin danda’u’ kan jedhurratti beeylada hundatu walii gala. Waan ajaa’ibaa kan ta’e ammoo, furtuun bade jedhame sun midhaanuma isaanii jalatti dhokatee akka ture eega beekamee boodallee waa’ee himannaa dura Isnooboolirratti godhamee ture sana gaaffii keessa kan galchu hin jiru. Saawwanis, Isnoobool galgala galgala dhokatee seenuudhaan bakka rafanitti aannan isaanii jalaa elmachaa akka jiru sagalee tokkoon himatan. Waqtii bonaa keessa rakkisoo ta’uun kan dabarsan, hantuutonni, Isnoobool waliin beeyladootarratti shira xaxaa jiru jedhame. Naappooliyoonis dhimma Isnoobool kanarratti qorannoon guutuun akka banamu murteesse. Saroota isa eeganiin akkuma marfametti, manneen ganda san keessa jiran hundumaa irra Joorji Oorweel 74 deemee sakatta’uu eegale; beeyladoonni kaawwanis fageenya isaaniif eeyyamamurratti ta’anii duukaa deemuun daawwatu. Naappooliyoonis “faana Isnoobool fooliidhaanin beeka” jechuun bakka deemu hundumattuu fuunfachuu eegale. Bakka itti goru hundaa, mana handaaqqoo, mooraa loonii, mana kuusaa midhaanii fi kan biroos eega fuunfatee booda, fooliin Isnoobool bakka hundumaa jiraachuu isaa hime. Funyaan isaa lafatti gadi qabuun yeroo baayyee eega suufee booda, sagalee aariitiin “Isnoobool! Iddoo kana dhufee ture! Kunoo fooliin isaa sirrumatti dhufa!” jedha Naappooliyoon. Yeroo maqaan Isnoobool dhahamus saroonni gorori’aa qarriffaa isaanii agarsiisu. Beeyladoonnis garmalee sodaa keessa seenan. Isnoobool hafuuruma hamaa, kan battaluma sanittillee waa isaanirratti dalagaa jiruu fi balaadhaan isaan marsu wayii ta’ee itti mul’ate. Galgala sanas, Iskuwiilar, beeyladoota hundaa walitti qabuudhaan ergaa dabarseef. Fuula isaa kan argeef dhimma jabaadhaaf akka ta’e ni beeksisa. “Jaallan,” jedhee lallabe Iskuwiilar miira tasgabbii dhabuutiin asii fi achi jechaa, “waan gadheen tokko dhalachuu isaa baruu dandeenyeera. Isnoobool abbaa Ganda Piinchifiildi kan ta’e, Obbo Fireedariikitti of gurgureera. Obbo Fireedariikis, Isnoobooliin qajeelfamaa, nu waraanuu fi ganda keenya weeraruuf qophaa’aa jira. Afachaa, kan kana caalaa isin rifaasisus jira. Isnoobool fincila kan kaase dheebuudhuma aangoo qofaaf nutti fakkaatee kan ture dogongora. Maaliif akka fincila sana kaase beektuu? Isnoobool jalqabumarraayyuu kaasee Obbo Joonsi waliin shira nurratti xaxaa ture. Nuti hin beekne malee inni inumaayyuu basaastuu Obbo Joonsi ture. Kana ammoo, dookumantoota Obbo Joonsi asitti gatee bade sanniin, reefu 75 Ganda Beeyladootaa amma arguudhaan ragaan mirkaneessineerra. Jaallan, kuni anaaf dhugaa hedduu natti mul’ise. Milkaawullee baatu, Lola Mooraa Loonii irratti nu ficcisiisuuf yaalii inni gochaa ture ijuma keenyaan agarre mitii?” Beeyladoonnis waan kana yoo dhagahan qaamuma isaaniitu gogee hafe. Gantummaa fi hammeenyi Isnoobool inni kuni kan Madda Humna Bubbee diiguu sanarrallee caalee itti mul’ate. Garuu, himanni kuni lafee osoo isaan hin seenin dura ture waa tokko kan yaadatan, yookiin waan yaadatan kan itti fakkaate. Kunis haala Isnoobool Lola Mooraa Loonii irratti dura dura deemaa fi bakka hundatti isaan jajjabeessaa ture; haala inni lola sanirratti sekondii tokkoofillee hin dhaabanne fi inumaayyuu qawwee Obbo Joonsi dhukaaseen rukutamee kan ture ta’uu isaa fa’a. Jalqabarratti, kuni hundi ta’ee osoo jiruu waan amma ‘Isnoobool Obbo Joonsi waliin hojjechaa ture’ jedhamaa jiru kuni liqimfamuufii dide. Kan yeroo biraa waa tokko gaaffii kaasuu hin beekne, Booksar illee, amma waan kuni gaaffii itti ta’e. Luka of jalatti dachaasee eega ciisee booda ija cufachuudhaan yaada isaa sassaabbachuu yaale. “Ani waan jedhamaa jiru kana hin amanu,” jedhe Booksar. “Isnoobool Lola Mooraa Loonii irratti gootummaadhaan lole. Ani ija kootiin argeera. Maali, hundi keenyayyuu battaluma sanatti badhaasa beekamtii ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Tokkoffaa’ hin kennineefii?” “Jaal, suni dogongora yeroo san uumneedha. Dhugaan jirtu kunoo amma ifa baateetti. Dookumentoonni iccitiin olkaawaman, kan amma argine kuni akka muldhisanitti, Isnoobool dhumaatii keenyatti nu dhoofaa ture” jedhe Iskuwiilar. Joorji Oorweel 76 “Garuu madaayee ture. Qaamni isaa dhiigaan uwwifamee yeroo fiigu hundi keenyaayyuu ijuma keenyaan agarreerra” jedhe Booksar ammas waan jedhamaa jiru suni homaa liqimfamuufii didnaan. “Sunimmaa waliigaltee isaanii keessaa tokko ture!” jedhe Iskuwiilaris. “Dhukaasni Obbo Joonsi xiqquma isa tuqe. Dubbisuu ni dandeessa yoo ta’e, walii galtee iccitiidhaan harkuma isaatiin barraayee ture sana si dubbisiisuu nan danda’a. Waliigaltee isaanii keessaa tokko, lolli jabaatee yoo gamteefitti, Isnoobool mallattoo wayii agarsiisuudhaan ilmaan namaa fiiguudhaan lubbuu isaanii oolfachuu akka danda’an gochuudha ture. Jaallan, dhugaa dubbachuuf, xiqqumaaf malee nu fixuudhaaf milkaa’anii oolan. Osoo akka gootummaa Bulchaa Keenya Jaal Naappooliyoonitiif ta’uu baatee moo’atamnee ture. Lola sanarratti yeroo Obbo Joonsi fi namoonni isa waliin turan gara qe’ee seenan, akkaataa Isnoobool tasuma ofirra garagaluun dheessee beeyladoota biroos of duukaa hordofsiise sana hin yaadattanii? Battaluma sanatti ammoo akkaataa Jaal Naappooliyoon fuulduratti bahuun dhaadannoo “Du’a Ilmaan Namaatiif!” jedhu dhaggeessisaa luka Obbo Joonsi itti ciniine sana hoo hin yaadattanii? Kana kan hin yaadanne jiraa ree, jaallan?” jedhe Iskuwiilar miira kaka’uumsaatiin asiif achi jechaa. Wanti ta’e jedhame hunduu, bifa sammuu keessatti fakkii uumuun eega itti himamee booda, beeyladoonni amma waan sirritti yaadatan itti fakkaate. Keessattuu, yeroo lolaa sana al tokko Isnoobool ofirra garagalee dheessuu isaa sirritti yaadatan. Booksar garuu ammas homaa liqimfamuufii dide. 77 Ganda Beeyladootaa “Isnoobool jalqabarratti gantuu ture jedhee hin amanu. Kan inni saniin booda godhe waan biraati. Garuu Lola Mooraa Loonii irratti Isnoobool jaala cimaa ture jedheen amana,” jedhe Booksar. “Bulchaan Keenya, Jaal Naappooliyoon, karaa wal falmisiisuu hin dandeenyeen – irran deebi’a, jaallan, karaa wal falmisiisuu hin dandeenyeen – Isnoobool jalqabumarraayyuu kaasee basaastuu Obbo Joonsi akka ture mirkaneesseera. Eeyyeen, fincilli karoorfamuun durayyuu jechuudha,” jedhe Iskuwiilar bifa tasgabbii qabuun dubbii jabeessee dubbachaa. “Akkasimmaa taanaan, dubbiin kan biraati! Eega Jaal Naappooliyoon jedhee, sirriidha!” jedhe Booksar. “Akkasi kunoo, Jaal, amma agarteetta!” jedhe Iskuwiilaris; garuu ija isaa gaggaragalchaa aariidhaan Booksar akkamitti laalaa akka ture hunduu hubateera. Deemuuf eega ka’ee booda jidduudhaan dhaabbachuun akkas jedhe: “Beeyladoonni hundi keessanuu ija tokko banadhaatii rafaa. Sa’aatiidhuma ammaa kanattillee basaastonni Isnoobool nu gidduu jiru!” Guyyaa afur booda, gara galgalaatirra, beeyladoonni hunduu qe’eetti akka walitti qabamaniif Naappooliyoon ajaja dabarse. Eega isaan walitti qabamanii boodas, Naappooliyoon badhaasa dhiyeenya sana “Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Tokkoffaa fi Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Lammaffaa” jechuun of badhaasee ture tokko akkuma mormatti kaawwatetti, saroota saglan argaa fi sagaleen isaanii sodaa guddaa uumu sanniiniin marfamee manaa gadi bahe. Waan suukanneessaan wayii dhalachuuf akka jiru qalbiin kan itti hime, beeyladoonni, akkuma sagalee dhaamsatanitti bakka bakka isaanii qabatan. Joorji Oorweel 78 Beeyladoota hundaa ijaan sakatta’aa fuuldura isaanii kan dhaabbate, Naappooliyoon, sagalee gurra duuchu dhageessise. Battaluma sanatti saroonni utaaluudhaan booyyeewwan afran tokko eega qabatanii booda, gurra harkisaa fi iyyisiisaa gara miila Naappooliyoon jalatti geessan. Dhiiga gurra booyyeewwan saniitirraa cobu kan argatan, saroonni, kan yeroo san isaan laaleef, waanuma maraatan fakkaatan. Hundaa gara kan wallaalchise ammoo, saroonni sadan tokko Booksar qabachuuf utaaluu isaaniiti. Dhufaatii sarootaa kan arge, Booksar, luka isaa saniin qilleensumarratti dhahuudhaan of jalatti kuffifatee irra ejjate. Sareen sunis ‘na baraarii’dhaaf akkuma iyyaa fi aadaa jirutti, saroonni lamaan hafanis eegee isaanii luka jalatti galfachuun ofirra deebi’anii gara Naappooliyoon dheessan. Booksar ammallee akkuma saree sanirra ejjatetti jira; ‘dhiisu moo ajjeesu’ gaaffii jedhu akka gaafachuutittis ija Naappooliyoon keessa ilaaluu eegale. Naappooliyoonis, fuulli isaa aariidhaan jijijjiiramaa, saree sana akka gadi lakkisuuf Booksariin ajaje. Sarichis akkuma madaayetti iyyaa luka Booksar jalaa bahee deeme. Yeroodhaaf, wacni dhagahamaa tures ni caame. Booyyeewwan afran ammas akkuma hoollataa jiranitti hiree isaanii eeggataa kan jiran yoo ta’u, fuulli isaanii waanuma balleessaa wayii dalaganii qabaman fakkaata. Yakka isaanii akka himataniifis Naappooliyooniin gaafataman. Booyyeewwan kunniin, isaanuma afran yeroo Naappooliyoon Yaa’iin Dilbataa akka hafuuf ajaja dabarsetti mormii dhageessisanii turan saniidha. Itti aansuunis, Isnoobool eega ari’amee booda, isaa waliin iccitiidhaan hariiroo uumuu isaanii fi Madda Humna Bubbee diiguu keessaayis harka akka qaban dubbatan booyyeewwan afran sun. Sana qofa osoo hin taane, Ganda Beeyladootaa sana Obbo Fireedariikitti 79 Ganda Beeyladootaa gurguruuf shira xaxaa akka turanii fi Isnoobool afaan isaatiin, “waggoota darbaniif basaastuu ta’ee hojjetaan ture” jechuun isaanitti kan hime ta’uu ofirratti ragaa bahan. Battaluma isaan badii ofii himatanii raawwatanitti, saroonni utaalanii qabachuudhaan kokkee isaanii kutan. Naappooliyoonis sagalee baayyee sodaachisaadhaan, beeyladni balleessaa himatu qabu yoo jiraate, gara fuulduraa akka bahaniif gaafate. Yeroo ‘hanqaaquun haa gurguramu’ jedhamee ture sanitti yaalii fincilaa godhame sana dura-bu’ummaan kan hoogganan, handaaqqonni sadan, amma gara fuuladuraatti bahuudhaan, “Isnoobool abjuu keessa nutti dhufuudhaan, ajaja Naappooliyoon akka hin fudhanneef nu gorseera” jedhan. Isaanis akkuma kana jedhaniin ni qalaman. Itti aansuunis daakkiyyeen takka gara fuuladuraa bahuudhaan, bara darbe asheeta boqqoolloo jaha hatuudhaan galgala galgala dhoksaadhaan nyaattee fixuu ishee ragaa ofirratti baate. Hoolaan takkas ka’uudhaan, haroo bishaan dhugaatii itti kuufamu keessatti fincaa’uu ishee fi kanas kan goote Isnoobooliin gorfamtee ta’uu himatte. Itti aansuunis hoolonni lamaan tokko ka’uudhaan, hoolaa dulloomaa fi deeggaraa Naappooliyoon ta’e tokko, akkuma inni dheefichi gamteefii qufa’aa turetti, oliif gadi ari’anii ajjeesuu isaanii dubbatan. Hundi isaaniiyyuu battaluma sanatti qalaman. Ragaa ofirratti bahiinsi fi murtiin ajjeechaa kuni haga reeffi tuulamuu fi qe’een foolii dhiigaatiin ulamtutti ittuma fufe. Eega Obbo Joonsi fonqolchamee as waan akkanaa ta’ee hin beeku ture. Wanti ta’aa ture hunduu yeroo xumurametti, booyyeewwanii fi sarootaan alatti, beeyladoonni hunduu bakkasii badan. Qaamni isaanii hoollachuu eegale; sammuun isaaniis hedduu jeeqame. Akkaataa beeyladoonni ajjeefaman suni itti Isnoobool waliin Joorji Oorweel 80 ta’uun isaan gananii turan ta’ii adabbii suukaneessaa isaan argatan, kamtu caalaa akka jibbisiisaa ta’e gara wallaalan. Kanaan dura yeroo dhiigni akkanatti dhangala’u arganii kan beekan ta’ullee, inni ammaa beeyladootumti ofiin wal fixaa kan jiran ta’uun baayyee isaan surure. Eega Obbo Joonsi ari’amee as, ganda san keessatti beeyladni tokko isa biraa ajjeesee hin beeku. Kan biraa haa hafuutii hantuutniyyuu hin ajjeefamne. Hundi isaanii, tulluu xiqqoo qe’ee cinaa jirtu takkarra eega ol bahanii booda, bakka ijaarsi Madda Humna Bubbee walakkaan isaa qofti ijaaramee jiru sanatti, akkuma waan qorraaf wal hoo’ifachuuf jiraniitti walitti nam’anii ciciisan. Muuriyeel, Kiloovar, Beenjaamiin, saawwan, hoolota, gurmuu daakkiyyee fi handaaqqota dabalatee hundumtuu walumatti nam’ee tataa’aa jira. Kan achi hin jirre adurree qofa – isheen durumaayyuu yeroo Naappooliyoon beeyladoonni hunduu akka walitti qabamaniif ajaja dabarse sanarraa kaasee baddee turte. Yeroo muraasaaf, tokkoon isaanii osoo hin dubbatin, callisaan guutaman. Booksariin alatti hundumtuu taa’aniiru. Booksar eegee isaa dheeraa gurraacha sana olii gadi hafarsaa fi asiif achi jechaa, jidduu jidduudhaanis sagalee raajamuutiin gumgumaa ture. Dhumarrattis akkas jedhe: “Ani homaa naaf galuu hin dandeenye. Ganda keenya keessatti waan akkanaa ni muudata jedhee gonkumaa yaadee hin beeku. Waanuma nuti dalagne wayiitu abaarsa kana nutti fide natti fakkaata. Akka natti fakkaatutti furmaanni jiru tokko qofa – innis jabeessanii hojjechuudha. Ammarraa kaasee ganama ganama yeroo hirriibaa itti kaanurra sa’aatii tokko dursee ka’uuf waadaan ofiif gala.” 81 Ganda Beeyladootaa Booksaris kana dubbatee akkuma xumureen, gulufaa gara iddoo dhagaan keessaa guuramuu sana qajeele. Haga sa’aatiin hirriibaa gahuttis dhagaa sassaabuudhaan yeroo muraasa bakka ijaarsaa sanatti deddeebise. Beeyladoonni kaawwanis akkuma afaan cuqqaallatanitti luka Kiloovar jalatti wal guuran. Tulluun isaan irra ciciisanii turan sunis ganda sana hedduu isaa kan agarsiisuudha. Gandi Beeyladootaa suni hedduun isaa argaa isaanii keessa jira – kaloo haga daandii gahu, cidii tuulaa jiru, lafa qonnaa qamadiin irraa magariisawu, daggala ganda sanii, haroo bishaan dhugaatii, qorqoorroo manneen gubbaa jiranii fi aara achi keessaa bahu fa’a dabalatee wanti hin mul’anne hin jiru. Galgalli waqtii arfaasaa sunis baayyee ifaadha. Margii fi mukkeen jiran hunduu ifa biiftuutiin calaqqisaniiru. “Akkuma tasaatitti kuni hunduu keenyuma ta’eetii!” jedhanii raajamu jidduu jidduudhaan – isa duraan waa tokko hin qabnerraa ka’anii, amma dacheen ganda sanirraa kaabaa haga kibbaa, bahaa haga lixaa kanuma isaanii ta’uun kuni iddoo kana isaan jaalachiise. Yeroo tabba sanirraa gadi laaltu, Kiloovar, ijji ishee imimmaaniin guutame. Osoo waan kan garaa qabdu hundaa dubbattu ta’eetii silaa, kaayyoon beeyladootaa inni ganamaa, kan yeroo ilmaan namaa fonqolchuuf karoorsanii suni, waan amma itti jiran kanaaf akka hin taane dubbatti ture. Yeroo jalqaba jaarsicha Meejariidhaan bilisummaa beeyladootaa fi fincila gaaf tokko ka’uuf bu’uurri kaa’amu sana, ajjeechaa suukaneessaa akka amma dhalatee sana hin turre abjuun isaanii. Kiloovaris yoo taate, abjuu fi hawwiin ishii hawaasa beeyladootaa kan beelaa fi dhaanicharraa bilisoome arguu, walqixxummaa, biyya hunduu akka humna isaatti itti hojjetee jiraatu ijaaruu, kan humna qabu isa dadhabaa gargaaruu (akkuma isheen gaafa Meejariin haasaa taasisu sana caacutoota daakkiyyee haati Joorji Oorweel 82 jalaa badde sanniin of jalatti galchuun ciciibsite sanatti jechuudha) fa’a ture. Yeroon beeyladni tokko waanuma yaadullee dubbachuu itti hin dandeenye, kan saroonni sodaachisoon itti beeyladoota biroo shororkeessan, fi yeroon itti jaallan kee waan meeqa waliin dabarsite yakka guddaa ofirratti ragaa bahanii battaluma sanatti qalamuudhaan ajjeefaman ni dhufa jettee gonkuma yaaddee hin beektu. Ta’us garuu, kana yaaduun ishee miira diddaa yookiin fincila kaasuu keessa galteetii miti. Akkuma fedhes ta’u, haalli har’a itti jiran kan gaafa Obbo Joonsi sanirra sirritti wayyoo qaba jettee waan amantuuf, hunda dura ilmaan namaa akka hin deebine gochuurratti xiyyeeffachuu qabna amantaa jedhu qabdi. Waan fedhe dhalatus ganda saniif amanamoo ta’uu fi sirritti hojjechuudhaan, ajaja gubbaarraa nutti kenname hojiirra oolchuu fi hooggansa Jaal Naappooliyoon fudhachuu qabna jetti. Kana hundaan of amansiistus, kaayyoon ganamaa waan amma ta’aa jiru sanaaf akka hin turree fi qabsoon isaaniis daandiirraa akka maqe keessi ishee inuma itti hima. Madda Humna Bubbee ijaaruuf dafqa isaanii gadi naquu fi yeroo fincilaa sanas qawwee Obbo Joonsi dura dhaabbachuun isaanii kanaaf hin turre. Kan garaa ishii keessaa kana ture, waanuma jettee ibsattu wallaalte malee. Dhumarrattis, yaada sammuu ishii keessa osoo naanna’uu jecha dhabdeef sana ittiin ibsachuuf yaaduudhaan, faaruu Beeyladoota Ingilaandi faarfachuu eegalte. Beeyladoonni ishee marsanii tataa’aa turanis jalaa qabuudhaan yeroo sadii faarfatan. Faaruun har’aa akka duraanii hin turre, sagalee isaanii sirritti yeedaleessuudhaan, suuta jechaa fi miira gaddaatiin guutamaniiti kan faarfatan. 83 Ganda Beeyladootaa Akkuma marsaa sadaffaa faarfatanii xumuraniin, Iskuwiilar saroota lamaan marfamee, fuula waan dhaamsa jabaa dabarsuuf jiru fakkaatuun itti dhufe. Labsii addaa Jaal Naappooliyoon baaseen, faaruun Beeyladoota Ingilaandi akka badu taasifamuu isaa beeksise Iskuwiilar. Battala sanarraa kaasee faaruu san faarfachuun dhoorkaa ta’eera jedhame. Beeyladoonnis waan kanaan garmalee rifatan. “Maaliif?” jettee booche Muuriyeel. “Jaal, inni kana booda hin barbaachisu,” jedhe Iskuwiilar sagalee murannoo qabuun. “Faaruun Beeyladoota Ingilaandi, faaruu fincilaa fi diddaat ture. Amma fincilichi milkii barbaadame gahuudhaan xumurameera. Murtiin du’aa gantoota nu keessatti hafanii turanirratti har’a godhames imala kana nuuf goolabeera. Diinni keessaa fi alaatis amma moo’amee jira. Faaruu Beeyladoota Ingilaandi keessatti hawwii hawaasa bilisoome arguuf qabnu itti ibsanne. Amma suni galma gaheera. Kanaafuu, faaruun kuni amma ergaan isaa yeroo waliin kan deemu miti; hiikaas hin qabaatu.” Sodaan akka malee kan itti seene ta’us, kan waan kana morman hin dhabaman ture. Garuu, battaluma sanatti, hoolonni akkuma barame ‘Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!’ jechaa mar’achuu eegalan. Kanas daqiiqaa hedduuf osoo addaan hin kutin itti fufuudhaan mormii yookiin mariin tokko dhagahamuu akka hin dandeenye taasisan. Mariin sunis akkasumaan addaan citee hafe. Gaafa sanii kaasee faaruun Beeyladoota Ingilaandi hin dhagahamne. Faaruu san bakka buusuufis, booyyeen Miiniimas Joorji Oorweel 84 jedhamu, inni walaloo barreessuun beekamu sun, faaruu haaraa akkas jechuun eegalu qopheesse: Ganda Beeyladootaa, Ganda Beeyladootaa Osoon Ani Jiruu’n Tuqamtuu, Inuma Mootaa! Kunis Dilbata ganama yeroo hundumaa sirna alaabaa fannisuu irratti faarfamuu eegale. Ta’us garuu faaruun haaraan kuni, akka isa duraanii sanatti, walaloos ta’ii yeedaloon isaa afaan beeyladootaatti mi’aawuu gonkuma hin dandeenye. 85 Ganda Beeyladootaa 8 Eega guyyaan ajjeechaawwan suukaneessaa itti raawwataman suni darbee miirri shororkaawuutis xiqqoo gadi caamee booda, beeyladoonni muraasni, seera gaafa jalqabaa tumatan keessaa Ajajni Jahaffaan, “Beeyladni Kamiyyuu Beeylada Biraa Akka Hin Ajjeesne” jedhamuun tumamee akka ture yaadatan, yookiin waan yaadatan itti fakkaate. Beeyladni itti dhimmamee yaada kana booyyeewwanii fi sarootaaf qoode jiraachuu baatus, ajjeechaan raawwatame suni Ajaja Jahaffaa kanaan akka walitti bu’u shakkuun isaanii hin oolle. Ofiif dubbisuu kan rakkattu, Kiloovar, Beenjaamiin akka isheef dubbisuuf gaafattullee, Beenjaamiin akkuma barame san “ani dhimma akkanaa keessa seenuu hin barbaadu” waan jedheef, Muuriyeeliin naaf dubbisi jettee kadhachuu eegalte. Muuriyeelis tole jechuudhaan Ajaja Jahaffaa akkasiin dubbiste: “Beeyladni Kamiyyuu Beeylada Biraa Sababa Quubsaa Tokko Malee Akka Hin Ajjeesne.” Akkamitti akka dagatan, yookiin maaltu akka uumame galuufii baatullee, ajaja kana keessaa jechootni muraasni haaraa itti ta’an. Amma garuu, eega Ajaja kana dubbisanii booda, ajjeechaan beeyladoota Isnoobool waliin ta’uun Ganda sana ganan irratti raawwatame suni, sababa quubsaadhaan kan deeggaramee fi seerri wayiituus kan itti hin cabneedha jedhan. Beeyladoonni, bara sana, isa sanaan duraa caalaa jabeessanii hojjechaa bahan. Dalagaa yeroo hundumaa guyyaa guyyaan jiru dabalatee, Madda Humna Bubbee deebisanii ijaaruu fi isa duraaniitirra harka lama jabeessanii tolchuun dadhabbii guddaa ta’e. Yeroo hojiin isaanii isa bara Obbo Joonsi san caalaayyuu ulfaatee itti muldhatuu fi nyaatas homaa isa bara saniitirra wayyoo qabu itti hin argamne fa’atu dhufe. Guyyaa Dilbataa Joorji Oorweel 86 ganama ganamas, Iskuwiilar waraqaa dheeraa wayii gadi baafachuudhaan, lakkoofsota oomishni ganda sanii fi gaheen beeyladootaa fa’a isa duraaniitirra dhibbeentaa 200’n yookiin 300’n yookiin 500’n guddachuu isaanii mirkaneessan dubbisaafi. Beeyladoonnis ‘waan kana amannee hin fudhannu’ jechuuf sababa gahaa argachuu hin dandeenye. Jiruu ammaa fi kan durii wal bira qabanii akka hin madaalle ammoo, jiruun bara Obbo Joonsi suni akkam akka ture amma sirritti hin yaadatan. Amma haala kanaan kan jiran ta’ullee, “lakkoofsi dubbifamuu qofa osoo hin taane, qananiin dhugaatis dhiyootti inuma nuuf dhufa” jedhanii abdiin guutamuunis hin hafne. Amma ajajni bahu hunduu karaa Iskuwiilar yookiin booyyeewwan kaawwaniitiin labsamuun aadaa ta’aa dhufe. Naappooliyoon torban lamatti al tokko fa’a yoo ta’e malee hin muldhatu. Muldhates yoo jedhame, saroota isaan marfamee qofa osoo hin taane, kormaa handaaqqoo isa “kuukkuluuwuuuuuuuwuu” jechaa akka xurumbaa afuufaafii isa dura deemuun durfamee fa’a ture. Mana jireenyaa amma booyyeewwan itti galan san keessattillee, Naappooliyoon kutaa addaat qaba oduun jedhus naannawuu eegaleera. Nyaatas kophaadhuma isaa saroota lamaan eegamaa kan nyaatu yoo ta’u, nyaannis kan dhiyaatuuf gabatee adda ta’e tokkotti jedhame. Kabaja yaadannoo Lola Mooraa Loonii fi Fincila Beeyladootaatti dabalatee, waggaa waggaadhaan guyyaa dhaloota Naappooliyoon irrattis qawween ni dhukaafama jedhamuunis labsame. Naappooliyoon maqaan isaa “Naappooliyoon” qofa jedhamuunis hafeera. Amma, “Bulchaa Keenya, Jaal Naappooliyoon” jedhanii waa’ee isaa dubbachuun aadeffamaa kan dhufe yoo ta’u, booyyeewwan hafanis yeroodhuma yeroodhaan maqaa adda 87 Ganda Beeyladootaa addaa kan akka Abbaa Beeyladootaa, Shororkeessaa Ilmaan Namaa, Gaachana Hoolotaa, Fira Daakkiyyootaa, fi kan kana fakkaatan caluma jedhanii itti baasaa oolu. Iskuwiilar, yeroo waa’ee Naappooliyoon dubbatu, imimmaan harcaasaatuma waa’ee fayyaalummaa fi bilchina isaa, fi jaalala inni beeyladoota bakka hundaa jiranitti hore hima (keessattuu ammoo beeyladoota ganda biraa keessa gabrummaa fi wallaalummaa jala jiraniif). Carraawwan gaarii uumamanii fi dalagaa galma gahe hundaafuu ‘Naappooliyoon haa ulfaatu’ jechuunis aadaa ta’aa dhufe. Handaaqqonnillee, “hooggansa Bulchaa Keenyaa Jaal Naappooliyooniitiin, guyyaa jaha keessatti hanqaaquu shan buusuu danda’eera,” jechaa yoo waliin haasa’an dhagahamu. Saawwanis, bakka bishaan haroo keessaa dhuganitti, “Bishaan kuni akkam mi’aawa maaloo! Galanni hooggansa Jaal Naappooliyooniif haa ta’u!” waliin jedhu. Miirri yeroo sanatti ganda san keessa tures walaloo mata dureen isaa ‘Jaal Naappooliyoon’ jedhu tokko keessatti sirritti ibsame. Walaloon kunis Miinimasiin kan qophaa’e yoo ta’u, akkas jedha: Hiriyaa hiyyeessaa, Mootii okkotee nyaataa, Yaa burqaa gammachuu! Boqonnaa onneedhaa, yoo isa ilaaltuu Ajab! Yaa naatoo ija sanii! Tasgabbii fi hunda-argeenya isaa, Akka biiftuu samii Joorji Oorweel 88 Jaal Naappooliyoon! Waa jaalannu hundaa isumat nuuf kennaa Bulmaatnis nuuf toleet, garaas guunnee deemnaa Beeyladni hundumtuu, xiqqaas ta’ee guddaan, Mooraa keessa bula, ciiseetoo nageenyaan Dhiphinni hin jiru, isa eegaan keenyaa Jaal Naappooliyoon! Booyyee umriin xiqqoo, osoon qaba ta’ee Innimmoo jabaatee gaafa bakka ga’e Xiqqoodhumas ta’u jabaatee ol ka’e Nin guddisa ture isaaf amanamaa godhee Afaanis hiiksisa “JAAL NAAPPOOLIYOON!” jedhee! Walaloo kanas kan jaalate, Naappooliyoon, dallaa mooraa loonii gubbaarratti bocamee akka barreeffamu taasise. Dallaa kanarratti, gara kaaniin Ajajootni Torban duraanuu barreeffamanii kan turan yoo ta’u, gara hafetti ammoo walaloon ‘Jaal Naappooliyoon!’ jedhu suni barreeffame. Iskuwiilaris, fakkii Naappooliyoon halluu adiidhaan eega kaasee booda, walaloo ‘Jaal Naappooliyoon’ jedhu sana cinaatti akka fannifamu taasise. Jidduudhuma kana keessa ammoo, Naappooliyoon, gargaarsa Obbo Wiimpariin hariiroo xaxamaa ta’e Obbo Piilkiingitan fi 89 Ganda Beeyladootaa Obbo Fireedariik waliin uummatee ture. Mukkeen muramanii turan sun ammallee hin gurguramne. Jara lamaan keessaa, Obbo Fireedariik mukkeen kana bituuf baayyee kan jarjare ta’ullee, kaffaltii gahaa ta’e osoo hin dhiyeessin hafe. San qofas osoo hin taane, “Obbo Fireedariik inaaffaa keessa galuudhaan Ganda Beeyladootaa weeraruu fi ijaarsa Madda Humna Bubbee diiguuf karoorsaa jira,” oduun jedhus dhagahamuu eegale. Isnooboolis Ganda Piinchifiildi keessa akkuma dhokatetti jiraachuunis himamaa ture. Bara sana waqtii gannaa keessattis, handaaqqonni sadeen tokko, Isnoobooliin gorfamuudhaan Naappooliyoon irratti yaalii ajjeechaa qindeessaa akka turan ragaa ofirratti bahuun isaanii beeyladoota rifaasise. Handaaqqonni sunis battalumatti kan ajjeefaman yoo ta’u, eegumsi Naappooliyooniif godhamus daran akka jabaatu taasifame. Amma sireen inni irra ciisu halkan halkan saroota afuriin eegama (luka siree afranirrattuu sareen tokko tokko ramadamee jechuudha); nyaanni isaatis osoo isaaf hin laatamin dura booyyee umriin xiqqaa kan maqaan isaa Piinkaayi jedhamu tokkoon dhandhamama (tarii yoo summii qabaate isa jedhuuf). Osoo kanaan jiranuu, Naappooliyoon mukkeen muramanii jiran sana Obbo Piilkiingitanitti gurguruudhaaf waliigaltee xumuruun isaa himame; sana qofas osoo hin taane Ganda Fooksiwuud waliinis wal jijjiirsi oomisha barbaachisoo ta’aniitii fi hariiroon diinagdee bifa itti fufiinsa qabuun itti fufuuf waliigalteerra gahamuun isaa labsame. Hariiroon Naappooliyoon fi Obbo Piilkiingtan jidduu ture kallattiidhaan osoo hin taane karaa Obbo Wiimpariin qofa ta’us, amma bifa hiriyyummaa qabaataa dhufeera. Beeyladootni, Obbo Piilkingitan ilma namaa ta’uu isaatiif gonkuma amantaa irraa kan hin qabaanne ta’ullee, Obbo Fireedariikirra garuu isuma wayyeeffatu – Obbo Fireedariik ni Joorji Oorweel 90 sodaatus, baayyee jibbusi. Akkuma waqtiin gannaa gara dhumaatti dhiyaateen, ijaarsi Madda Humna Bubbee gara dhumaatti siqe; oduun “aggaammiin ijaarsa kana diiguuf godhamaa jiru ittuu jabaachaa jira” jedhus dabalaa dhufe. Keessattuu, Obbo Fireedariik, Ganda Beeyladootaa weeraruuf namoota digdama meeshaa waraanaa guuttatan qopheeffatee akka jiruu fi abbootii seeraa fi poolisootas dursee qarshiidhaan bitatee kan jiru ta’uun isaa dubbatame – kanas kan godhu, weerara sana keessatti waraqaa abbaa biyyummaa ganda sanii agarsiisu hatee of harkatti eega galfatee booda, abbootiin murtii fi poolisoonni suni gaaffii akka itti hin kaasneefi jedhame. Oduun rifaasisaan “Obbo Fireedariik beeyladoota Ganda Piinchifiildi irratti waan suukanneessaa gochaa jira” jedhus dhagahamuu eegale. Obbo Fireedariik, faradoo isaa haleelee ajjeesa; saawwan beelaan fixa; saree ibiddatti darbata; fi galgala galgala ammoo handaaqqota afaan isaaniitti haadduu hidhuudhaan walitti naqee lola isaanii daawwata jedhame. Waan jaallan isaanii ganda biraa keessa jiranirratti ta’aa jira jedhame kana kan dhagahan, beeyladoonni, aariidhaan dhiigni isaanii danfuu eegale; inumaayyuu Ganda Piinchifiilditti waraana banuu fi ilmaan namaa fonqolchuudhaan beeyladoota kana bilisa baasuun akka eeyyamamuuf kan gaafatanis ni jiru. Garuu, akkanatti jarjaruun gaarii akka hin taanee fi tarsiimoo Jaal Naappooliyoonitti amanuudhaan ajaja isaa eeggachuu akka qaban Iskuwiilariin itti himame. Ta’us garuu, jibbi beeyladoonni Obbo Fireedariikiif qaban dabalaatuma deeme. Naappooliyoonis, gaaf tokko Dilbata ganama mooraa guddicha keessatti argamuudhaan, mukkeen kuufamanii turan sana Obbo Fireedariikitti gurguruuf yaada wayiituu qabaatee akka hin beekne dubbate. “Nama amala gadhee 91 Ganda Beeyladootaa akkasii qabu waliin hojjechuuf sammuun kiyyaawuu naaf hin eeyyamu” jedhe itti dabaluudhaanis. Hafuura fincilaa gandoota birootti babal’isuuf ergamanii kan turan, makoodonni, luka isaanii Ganda Fooksiwuud keessa akka hin seensifne dhoowwaman; dhaadannoo isaanii isa ‘Du’a Ilmaan Namaatiif!’ jedhu sanis dhiisuudhaan ‘Du’a Obbo Fireedariikiif!’ jechuu akka eegalan ajajaman. Gara dhuma waqtii gannaa irratti ammoo, ammas shirri Isnoobool xaxaa ture wayii ifa bahe jedhame. “Ooyiruun qamadii aramaadhaan guutameera; Isnooboolis galgala tokko dhokatee dhufuudhaan sanyii aramaa ooyiruu boqqoollootti naqeera” jedhamuun dubbatamuu eegale. Daakkiyyeen tokkos, shira kana keessaa harka qabaachuu isaa ragaa ofirratti eega bahee booda, summii nyaachuun of ajjeese. Beeyladootas, inni duraan “Isnoobool badhaasa ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Tokkoffaa’ fudhatee ture” jedhanii amanan suni, yaadannoodhumti isaanii jalaa wal rukutee yoo ta’e malee, Isnoobool badhaasuma akkanaatuu argatee kan hin beekne ta’uun itti himame. “Kuni jette-jetteedhuma Isnoobool mataan isaa Lola Mooraa Loonii booda facaaseedha; inumaayyuu Isnoobool gadhummaa waraana sanirratti agarsiiseef baayyee hifatamee ture” jedhame. Beeyladoonni tokko tokko waan jedhamaa ture suni liqimfamuufii baatullee, battaluma sanatti yaadannoodhumti isaanii rakkoo qabaachuu akka malu Iskuwiilariin itti himame. Waqtiin birraa yoo gahutti, tattaaffii jabaa fi baayyee dadhabsiisaa ta’een (dalagaan midhaan sassaabuutis cinaadhumatti gaggeeffamaa waan tureef) ijaarsi Madda Humna Bubbee dhumate. Maashinicha achitti galuun alatti ijaarsi biraa guutummaatti dhumateera; bittaan maashinichaatis gargaarsa Obbo Wiimpariin xumuramaa jira. Rakkoowwan uumamaa Joorji Oorweel 92 turaniif osoo harka hin kennatin; muuxannoo dhabeenya ofiitiin, ammayyummaa dhabuu haala ijaarsi itti gaggeeffameetiin, hiree gadhee darbee darbee isaan muudateen fi shira Isnoobool xaxaa tureen osoo duubatti hin harkifamin, ijaarsi Madda Humna Bubbee guyyuma karoorfame mataa gubbaarratti xumurame. Dadhabanii kan jiran ta’ullee, miira gammachuu fi ofitti boonuutiin akkuma guutamanitti, waan ajaa’ibaa harkuma ofiitiin hojjetan kana irra naanna’anii ilaaluu eegalan. Amma isa duraanii san caalaayyuu bareedee itti muldhate. Ijaarsi isaatis kan duraaniirra harka lama jabeeffameeti kan ijaarame. Boombiin itti dhukaafameetuma yoo ta’e malee waan biraatiin kan diigamu miti. Ifaajjii isaanii, bu’aa bayii darbanii as gahan, fi jijjiirama guddaa gaafa jenereetarri Madda Humna Bubbee hojii eegalutti uumamuuf jiru yoo yaadanitti ammoo, miirri dadhabbii isaan lakkisee miira moo’annaatti jijjiiramuudhaan oliif gadi isaan burraaqse. Naappooliyoon mataan isaas, saroota fi kormaa handaaqqoo isaa saniin akkuma marfametti, ijaarsa xumurame sana gulaaluuf dhufe. Dalagaa milkiin gahan saniif beeyladoota hundaanuu “Baga Gammaddan!” eega jedhee booda, Maddi Humna Bubbee sunis Madda Humna Bubbee Naappooliyoon jedhamuun akka moggaafamu murteesse. Guyyaa lama booda, beeyladoonni hundinuu yaa’ii addaatiif mooraa guddichatti akka walgahan taasifame. Naappooliyoon mukkeen kuusamanii turan sana Obbo Fireedariikitti kan gurgure ta’uu isaa gaafa beeksisu, beeyladoonni waanuma dubbatan dhabuun goganii hafan. Gaariin Obbo Fireedariik boru dhufuudhaan mukkeen san guurrachuu kan eegalu ta’uunis himame. Edaa, yeroo hiriyyummaan isaa Obbo Piilkiingitan waliin akka ta’e fakkeessaa ture sana hundattuu, Naappooliyoon iccitiidhaan Obbo Fireedariik wajjin walii galtee uumaa ture. 93 Ganda Beeyladootaa Amma hariiroon Ganda Fooksiwuud waliin ture hunduu citeera; ergaan arrabsootis Obbo Piilkiingitaniif ergameera. Makoodonni ergaa qabsoo labsan sunis, kana booda lukni isaanii Ganda Piinchifiildi akka hin seennee fi dhaadannoo “Du’a Obbo Fireedariikiif!’ jedhu sanas dhaabuudhaan gara isa ‘Du’a Obbo Piilkiingitaniif!’ jedhuutti akka jijjiiraniif ajajaman. Waa’een weerara Ganda Piinchifiildi irraa dhufuuf jira jedhamuu suni soba akka ta’ee fi hammeenya Obbo Fireedariik jedhamee himamaa kan tures waan dhugaarraa fagaate ta’uu isaa Naappooliyoon beeyladootatti hime. Jette-jettee sobaa kana hundaa kan facaasus Isnoobool fi basaastota isaatiin alatti eenyuyyuu ta’uu hin danda’u jedhame. Oduun Isnoobool Ganda Piinchifiildi keessa dhokatee jira jedhu sun soba ta’uun isaa kan baramee fi inumaayyuu achi jiraatetuu akka hin beekne irra gahamuun isaatis himame – “dhugaan jirus, Isnoobool waggoottan darbaniif Ganda Fooksiwuud keessatti Obbo Piilkiingitaniin sooramaa fi jiruu qananii jiraachaa kan jiru ta’uu isaati” jedhame. Booyyeewwan kaawwanis abshaalummaan Naappooliyoon suni waanuma gammachuudhaan isaan macheesse fakkaatan. “Obbo Piilkiingitan waliin hariiroo uumaa waan jiru itti fakkeessuudhaan, Obbo Fireedariik gatii bittaa muka saniitiif himatee turerratti qarshii kudha lama akka dabalu taasisuu danda’eera” jedhan. “Garuu, dandeettii Jaal Naappooliyoon keessaa inni baayyee murteessaan, nama tokkollee amanuu dhiisuu isaati, Obbo Fireedariikillee maaliif hin taane. Obbo Fireedariik jalqabarratti waan cheekii jedhamu wayiitiin kanfaluu yaale (waraqaa booda kanfaluudhaaf waadaan irratti galamu ta’uu isaati); ta’us garuu Naappooliyoon abshaala waan ta’eef gowwomuufii dide. Naappooliyoon kanfaltii godhamu sanaafis qarshii abbaa shanii shaniitiin, mukkeen suni fudhatamuun Joorji Oorweel 94 duratti, harkatti akka laatamuuf taasise. Obbo Fireedariikis kaffaltii kana xumureera; qarshiin achirraa argames maashinoota Madda Humna Bubbeetiif barbaachisan hunda bituuf nu dandeessisa” jedhe Iskuwiilar. Amma, mukkeen jiran sun saffisa guddaadhaan fe’amuu eegalan. Gaafa suni xumurametti, ammas Yaa’iin Addaa mooraa guddicha keessatti gaggeeffame – inni kuni qarshii Obbo Fireedariik laate sana sakatta’uu irratti kan xiyyeeffateedha. Naappooliyoon, fuulli isaa sesseeqaan akkuma guutamee fi badhaasota isaa saniin akkuma of faayetti, cidii waltajjii gubbaarratti teessumaaf tuulamerra gadi taa’ee, qarshii gabatee keessa tuulamee jiru of cinaatti ilaaluu eegale. Beeyladoonni kaawwanis akkuma hiriiranitti, qarshii tuulamee jiru sana ijumaan dhandhamachaa gara iddoo iddoo isaanii ol darban. Booksariinis yeroo achiin darbu, funyaan isaa itti qabee yoo fuunfatu, waraqootni adiin suni hafuuruma isaatiin oliif gadi raafaman. Kuni ta’ee guyyaa sadiin booda jeequmsi guddaan uumame. Obbo Wiimpar, akkuma fuulli isaa diimatetti, saakilii ari’aa ittiin dhufe qe’eedhuma keessatti achi darbachuudhaan, gara mana Obbo Joonsi isa duraanii, kan amma booyyeewwan keessa jiraatan sanatti jarjaraan ol qajeele. Kuni ta’ee osoo hagamuu hin turin mana Naappooliyoon keessaa iyyi guddaan dhagahame. Oduun waan dhalate kanaatis akka ibidda daggalaatti hoggasuma ganda sana guutuu wal gahe. Qarshiin Naappooliyooniif laatame suni qarshii sobaati! Obbo Fireedariik mukkeen sana hundaa toluma baasii tokko malee fudhate jechuudha! Naappooliyoon battaluma sanatti beeyladoota walitti qabuudhaan, sagalee aarii guddaa qabuun akkuma guutametti, 95 Ganda Beeyladootaa Obbo Fireedariik irratti murtiin du’aa muramuu isaa labse. “Obbo Fireedariik yoo lubbuun qabame, jiraa isaat ibiddarratti affeella” jedhe Naappooliyoon. Yakka gantummaa sana fakkaate boodas, beeyladoonni waan san caalaa hammaataa ta’eef of qopheessuu akka qabanis akeekkachiise Naappooliyoon. Obbo Fireedariik fi namoonni isaa weerara yeroo dheeraaf itti qophaa’aa turan sana sa’aatii kamittuu eegaluu danda’usi jedhame. Seensa Ganda Beeyladootaa hundarrattuu eegdonni ni ramadaman. Dabalataanis, makoodonni afur ergaa araarsaa qabachuudhaan gara Ganda Fooksiwuud ergaman – kunis kan godhame hariiroo Obbo Piilkiingitan waliin ture fooyyessuufi. Bariisaadhuma kanaatti, waraanni sodaatame suni dhufe. Yeroo beeyladoonni eegumsaaf ramadaman waan argan himuudhaaf gara qe’ee ol fiiganitti, beeyladoonni ciree nyaachaa turan. Obbo Fireedariik fi waraanni isaa seensa ganda sanii keessa kutuudhaan dhufaa jiraachuun isaaniis himame. Beeyladoonnis, aariidhaan akkuma guutamanitti, humna kana dura dhaabbachuuf gara waraanaa duulan. Lolli miilanaa kuni akka isa Lola Mooraa Loonii sanatti itti salphachuu hin dandeenye. Humni diinaa kuni, namoota kudha shan of keessaa kan qabuu fi hundi isaanii meeshaa ammayyaa kan hidhatan yoo ta’u, qe’ee gahuuf gara meetira shantamaa yoo isaan hafutti dhukaasa banan. Beeyladoonnis, sagalee dhukaasaa sodaachisoo turan sanii fi rukuttaa dandamachuu dadhabuudhaan, gara duubaatti dheessuuf dirqaman – tattaaffiin Naappooliyoon fi Booksariin godhamaa tures hin milkoofne. Amma hedduun isaanii madaa’aniiru. Mana Naappooliyoon sanatti ol dheessuudhaan, bayyanachaatuma, waraana itti dhufe sana qaawwa keessaan mimil’achuu eegalan. Lafti qonnaa fi Maddi Humna Bubbee harka diinaatti gale. Battala sanatti, beeyladoota biroo qofa osoo hin taane, Joorji Oorweel 96 Naappooliyoonis waan malli harkaa bittinnaa’e fakkaate. Akkuma eegeen isaa dhaabbatee hafee fi waan jedhu gara wallaaletti, olumaa gadi jechuu eegale Naappooliyoon. Abdiidhaan gara Ganda Fooksiwuud mimil’achuunis eegalame. Obbo Piilkiingitan, waraana isaatii waliin dhufee Ganda Beeyladootaa yoo kan deeggaru ta’e, ammallee abdiin moo’annaa inuma jira jedhame. Battaluma sanatti ture, makoodonni afur, kan kaleessumtii isaa ergaadhaaf gara Ganda Fooksiwuud ergaman suni, bakka deemanii deebi’uudhaan waraqaa ergaan Obbo Piilkiingitan irratti barraa’e tokko qabanii kan dhufan. Ergaan sunis akkas jedha: “Qoricha Kee Argatte!” Osoo beeyladoonni haala kanaan jiranuu, Obbo Fireedariik fi namoonni isa waliin turan ijaarsa Madda Humna Bubbee san cinaa dhadhaabbachuu eegalan. Beeyladoonnis sodaadhaan guutamanii fi gumgumaatuma waan ta’aa jiru sana laaluu itti fufan. Jarri lamaan tokko sibiila qara qabu wayii fi burruusa qabatanii ejjatu. Ijaarsa Madda Humna Bubbee sanas diiguuf qophaa’aa waan jiran fakkaate. “Gonkuma hin danda’an!” jedhee dhaadate Naappooliyoon. “Ijaarsa kana sirritti jabeessinee tolchine. Har’a dhiisaatii torbanittuu hin cabsan. Abshir, Jaallan, homaa hin sodaatinaa!” jedhe Naappooliyoon itti dabaluudhaan. Harreen dulloomaan Beenjaamiin jedhamu suni, waan namoonni gochaa turan xiyyeeffannoodhaan hordofaa ture. Jarri lamaan burruusaa fi sibiila qara ta’e harkaa qaban suni ijaarsa sana gara jalaatiin uraa jiru. Beenjaamiinis, suutuma jechaa fi miira raajamuutiin akkuma guutametti, afaan isaa dheeraa sana oliif gadi raasuu eegale. 97 Ganda Beeyladootaa “Ani duruu beekeera,” jedhe Beenjaamiin. “Waan isaan gochaa jiran hin argitanii? Amma xiqquma turanii uraa tolchaa jiran san keessatti boombii awwaaluuf jiru.” Beeyladoonnis shororkaa’aatuma waan ta’uuf jiru eeguu itti fufan. Mana san keessaa bahanii dheessuufis haalli mijataan hin jiru. Daqiiqaa muraasa booda namoonni olumaa gadi fiffiiguu eegalan. Itti aansees sagaleen dhoo’iinsaa dhagahame. Makoodonni gara samiitti ol darbaman; Naappooliyooniin alattis beeyladoonni hundinuu fuula isaanii gadi qabachuun diriiranii lafarra ciciisan. Yoo achii ol jedhanitti, iddoon ijaarsi Madda Humna Bubbee ture suni aaraa fi dhukkeedhaan dhuunfatameera. Dukkanni uumame suni bubbeedhaan gaafa fudhatamutti, Maddi Humna Bubbee dhabamsiifamuun isaa ifa ta’e! Beeyladoonnis yoo waan kana arganitti, onneen lolaaf barbaadanii turan sun deebi’ee dhufeef. Sodaa fi abdii kutiinsi dura uumamee ture suni amma aariidhaan liqimfameera. Dhaadannoowwan haaloo baafachuu eega dhageessifamanii booda, osoo ajaja biraayyuu hin eeggatin, beeyladoonni hundinuu bakkuma tokko gara diinaa duulan. Yeroo kanatti baarudni qaama isaanii argachaa turellee duubatti isaan hin deebisne. Lola baayyee ulfaataa fi dhiigni hedduun itti dhangala’e ta’e. Namoonni dhukaasa walirraa hin kunne; yoo beeyladootni bira gahanittis, shimalaa fi boottii isaaniitiin ofirraa ittisuu yaalan. Saani tokko, hoolotni sadii fi daakkiyyootni lama lubbuun isaanii kan darbe yoo ta’u, beeyladni hundinuu madaayanii turan jechuun ni danda’ama. Kan biraa haa hafuutii, Naappooliyooniyyuu, inni duukaa ta’ee ajaja qofa kennaa ture, eegee isaa gubbaa dhukaasaan rukutamuun isaa hin oolle. Miidhaan karaa namootaatiin qaqqabee tures kan laayyoo miti. Joorji Oorweel 98 Namootni sadeen tokko rukuttaa Booksariitiin addi isaanii buruqe; tokko ammoo gaanfa looniitiin garaa keessa waraaname; inni biraas saroota Jeesii fi Biluubeel jedhaman saniin uffatni irratti ciccirame. Dura dallaa jalatti dawoo godhatanii akka turaniif ajajamanii kan turan, saroonni saglan eegdota Naappooliyoon ta’an suni, amma gadi bahuudhaan haala baayyee sodaachisaa ta’een gorori’uu eegalan. Yoo kana arganitti, namoonni, marfamaa fi balaan itti dhufaa akka jiru arguudhaan sodaa guddaa keessa seenan. Obbo Fireedariikis, yeroo dheessuuf haalli mijataan jiru sanatti akka dheessaniif, namoota isa waliin jiranitti lallabe. Battaluma sanatti diinni Ganda Beeyladootaa weeraruu dhufe suni ‘Yaa miila koo na baasi!’ jedhee dheefa itti kute. Beeyladoonnis namoota kana haga lafa qonnaatirraa achi gadi bu’utti eega ari’anii booda, dhumarratti yeroo isaan dallaa lafa qonnaa jalaan hulluuqanii baduuf jiranitti dhiitichoo muraasaaf carraa argatan. Moo’ataniiru; dhiignis irra citaa fi qaamni isaaniis bututeera. Suutuma okkolaa gara qe’eetti ol dacha’an. Reeffi jaallan isaanii, inni marga keessatti kukkufee ture, beeyladoota boochise. Yeroo muraasaafis bakka ijaarsi Madda Humna Bubbee irraa diigame sanatti callisaan guutamanii gadda isaanii ibsatan. Eeyyeen, Maddi Humna Bubbee dhabamsiifameera; ifaajjiin isaanii suni hundi dhadhaa ibidda bu’e ta’e! Bu’uurri ijaarsa saniitillee hin hafne. Akka duraanii san deebisnee ijaarra jechuufis dhagaadhumti walitti sassaabanii ittiin ijaaranis hin jiru. Dhukaasni boombii suni dhagaa deebisanii ijaaruuf barbaachisu sana gara meetira dhibbaa oliitti fageessee darbateera. Bifa amma itti jiruun, waanuma ijaarsi wayiituu bakkas ture hin fakkaatu. 99 Ganda Beeyladootaa Beeyladoonni gara qe’eetti ol dacha’aa osoo jiranuu, yeroo lolaa sana tana buuteen isaa dhabamee kan ture, Iskuwiilar, u’utaalaa fi miira gammachuutiin eegee isaa mirmirsaa as itti dhufe. Battaluma kanatti, qe’ee keessaa sagalee dhukaasaa kan dhagahan. “Dhukaasni kan maaliiti?” jedhe Booksar. “Moo’annaa keenya ittiin ibsachuufi kaa!” jechuun deebiseef Iskuwiilar. “Moo’annaa maalii?” jedhe Booksar. Jilbi isaa dhiigaa fi kotteen isaas baqaqee kan ture yoo ta’u, baarudni hedduun luka isaa argateera. “‘Moo’annaa maalii?’ jettee, Jaal? Maali ammuma dachee teenya kabajamtuu tanarraa diina hin ari’anne moo?” “Garuu Madda Humna Bubbee nu jalaa diiganiiru. Nutimmoo waan kana gara waggaa lamaatiif itti dhamaane.” “Maal rakkoo qaba ree? Kan biraat ijaarra. Yoo barbaachisaa ta’ee argame Madda Humna Bubbee jaha ijaarra. Akkamiin waan ajaa’ibaa amma goone kanaaf nu hundaa kabaja dhabsiista, Jaal? Lafa amma irra dhaabbannu tana durattuma diinni too’atee ture. Amma, galatni hooggansa Jaal Naappooliyooniif haa ta’uutii, lafa teenya taakkuu hunda isheetuu deebifachuu dandeenyeerra!” “Waanuma duraan qabnu deebifannee harkatti galfanne jechuudha,” jedhe Booksar. “Santu moo’annaa keenya kaa,” jechuun deebise Iskuwiilaris. Joorji Oorweel 100 Amma okkolaatuma gara qe’ee deemuu isaanii itti fufan. Baarudni qaama Booksar keessatti hafee tures garmalee isa dhukkubsuu eegale. Osoo dhukkubbii kanaan jiruu waa’ee deebisanii ijaaruu Madda Humna Bubbee san yaada. Gahee ofiidhaa nan bahadha jechuunis waadaa ofii seenuu eegale. Yeroo jalqabaatiifis, waa’een umriin isaa amma kudha tokko gahuu fi irreen isaatis akka durii ta’uu dhabuu maluun, Booksariin ija dura dhufe. Garuu, dhukaasni yeroo torba eega dhagahamee fi alaabaan magariisni suni mirmirfamee booda, Naappooliyoon baga gammaddan jechuudhaaf haasawa taasise – beeyladoonnis amma waanuma guddaa kan moo’atan ta’uu isaa itti muldhachuu eegale. Beeyladoonni lolarratti lubbuun isaanii darbes sirni awwaalchaa kabaja qabu taasifameef. Booksar fi Kiloovar gaarii reeffi itti fe’ame kan harkisan yoo ta’u, Naappooliyoon ammoo dura dura deema. Gaafa sana booda, guyyaan lama, moo’annaa sana ilaalchisee sirnootni garagaraa kan itti gaggeeffaman ta’e. Sirboota, haasawa adda addaa, dhukaasa, beeyladoota hundumaafuu habaabii akka badhaasaatti hiruu (simbirrootaaf boqqoolloo, sarootaaf biskuutii jechuudha) fa’a dabalatee waan hedduutu gaggeeffame. Lolli sunis Lola Madda Humna Bubbee jedhamuun kan moggaafamu akka ta’ee fi Naappooliyoonis badhaasa haaraa – Muudama Sadarkaa Magariisaa kan jedhamu – qopheessuun isaa himame. Badhaasa kanas kan fudhate Naappooliyoonuma. Machii moo’annaa sana keessas waa’een qarshii sobaatiin gowwomfamanii suni dagatame. Kuni ta’ee guyyaa muraasa booda ture booyyeewwan mana duraan Obbo Joonsi keessa jiraatu, isa amma booyyeewwan itti galan san keessatti, kuusaa araqee kan argatan. Yeroo jalqaba 101 Ganda Beeyladootaa mana sanatti galan araqee kana hin agarre ture. Galgaluma sana mana san keessaa wacni fi dhiichisni dhagahamuu eegale. Kan beeyladoota ajaa’ibe ammoo faaruun Beeyladoota Ingilaandi, kan amma dhoowwaa ta’e suni, waca sana keessa darbee darbee dhagahamuu isaati. Galgala keessaa gara sa’aatii 3:30tti, Naappooliyoon, gonfoo Obbo Joonsi tokko mataarra kaawwatee, olii fi gadi yoo fiffiigu muldhate – takka manaa gadi baha, takka ol deebi’a. Bariisaa isaa ammoo callisni guddaan mana sana dhuunfate. Booyyeen tokkollee hin mul’anne. Ganama keessaa gara sa’aatii 3:00tti ture Iskuwiilar suuta jechaa fi gatantaraa kan manaa gadi bahe – ijji isaa dhiiga kan fakkaatee fi eegeen isaas gadi kan ciise yoo ta’u, kan isa argeef qaamni isaa guutuun waanuma garmalee dhibame fakkaata. Iskuwiilar beeyladoota walitti qabuudhaan oduu gaddisiisaa akka qabu itti hime. Jaal Naappooliyoon afaan du’aatirra jira! Kana yoo dhagahanitti gaddi guddaan qe’ee dhuunfachuudhaan booyichi eegale. Seensa mana jireenyaa san fuulduratti cidiin afamee waan tureef, beeyladoonni hunduu akka hin balleessineef of eeggachaa irra darban. Akkuma ijji isaanii imimmaaniin guutametti, “hoogganaa keenya duuti yoo nu jalaa fudhate maaluma taana?” waliin jechuu eegalan. “Waan kunis kan dhalate Isnoobool yaalii nyaata Naappooliyoon summeessuuf godhaa turetti waan milkaa’eefi” oduun jedhus dhagahamuu eegale. Ganama keessaa gara sa’aatii shaniitti, Iskuwiilar ammas dhaamsa biraa dabarsuuf deebi’e. Jaal Naappooliyoon, ergaa isa dhumaa akka ta’uufitti labsii itti aanu kana labseera jedhame: “Alkoolii dhuguun murtii du’aatiin kan adabsiisu ta’a!” Galgala sanirra garuu Naappooliyoon xiqqoo kan itti wayyaa’e fakkaate. Bariisaa isaatis fayyaan Naappooliyoon haala gaariirra Joorji Oorweel 102 kan jiru ta’uun Iskuwiilarirraa barame. Naappooliyoon guyyuma sana hojiitti kan deebi’e yoo ta’u, guyyaa itti aanutti ammoo Ganda Wiiliingidan keessaa kitaaba haala araqee itti baasan agarsiisu tokko akka fiduufiif Obbo Wiimpariin ergachuun isaa himame. Torban tokko boodas, kaloon xiqqoon beeyladoota sa’aatii darbaa hojjetaniif addatti akka lafa dheedichaatti olkaawwamte tokko, akka qotamu murteeffame. Sababni dhiyaatee tures “lafti suni marga sirritti deebisee magarsiisuu akka danda’uufi” kan jedhu yoo ta’u, dhumarratti garuu Naappooliyoon lafa sana kan qochisiise garbuu facaasuu barbaadee akka ta’e barame. Jidduudhuma sana keessa ammoo dhimmi beeyladoota hundaa gara wallaalchise tokko dhalate. Gaaf tokko, halkan keessaa gara sa’aatii jahaatti, qe’ee sana keessatti wanti ta’e jigee sagalee guddaa dhageessise; beeyladoonnis didichanii mooraadhaa gadi yaa’an. Galgala addeessi sirritti lafa ibsaa tureedha. Dallaa mooraa guddichaa jalatti, bakkuma Ajajootni Torban itti barreeffaman sanii gaditti, kortoo cabaa tokko argan. Iskuwiilar jalqabarratti waan argeen akka gara wallaaluu ta’uudhaan, cinaa deddeemee qorachuu eegale – kortoo sana birattis, biruushii halluun ittiin dibamuu fi meeshaan halluun keessatti qabatamee ture tokko bakkasumatti kufee jiraachuu isaa argan. Akkuma Iskuwiilar qorannoo isaa fixeenis, sarootaan marfamee, gara mana jireenyaatti ol qajeele. Wanti dhalate kuni fi waan argaa jiran kuni maal akka ta’e ammallee beeyladni yaada tokko uummachuu danda’e hin jiru, harree dulloomaa Beenjaamiin jedhamu saniin alatti – Beenjaamiin akka galeef agarsiisuuf afaan isaa dheeraa sana oliif gadi godhe; garuu waa tokko dubbachuu dide. 103 Ganda Beeyladootaa Kuni ta’ee guyyoota muraasa booda, Muuriyeel yeroo Ajajoota Torban sana dubbistu, ajajoota san keessaa tokko haala ishee fi beeyladoonni biroo itti yaadachaa turanirraa adda ta’uu hubatte. Ajajni Shanaffaan, “Beeyladni Kamiyyuu Alkoolii Akka Hin Dhugne!” jedha itti fakkaatee ture. Amma garuu jecha tokko dagatanii akka turan galeefi. Inumaayyuu Ajajni Torban suni yoo dubbisan, shanaffaarratti “Beeyladni Kamiyyuu Alkoolii Baayyisee Akka Hin Dhugne!” jedha. Joorji Oorweel 104 9 Booksar kotteen isaa baqaqee ture tokko dafee fayyuufii dide. Guyyaa sirni kabaja moo’annaa Lola Madda Humna Bubbee suni goolabamerraa kaasee hojiitti kan deebi’ame yoo ta’u, miidhaa kottee saniif jecha hojii dhaabuun gadhummaadha jedhee kan amanu, Booksar, dhukkubbii san dhokfateetuma gara hojiitti gale. Garuu, dhukkubbiin suni haalaan isa rakkisaa jiraachuu isaa galgala galgalarra Kiloovar qofatti inuma himata. Kiloovaris, baala qoricha ta’uu danda’u wayii alanchitee ittiin yaalaa jirti; Beenjaamiin waliin ta’uudhaanis, Booksar hojii akka ofirraa hirdhisu akeekkachiisuu eegalan. “Sombi fardaatis hanga tajaajilu qaba – of hin ajjeesin” jettiin Kiloovar. Booksar garuu homaa dhagahuu dide. “Ani soorama bahuu kootiin duratti hawwiin koo Maddi Humna Bubbee kuni tajaajila eegalee arguu qofa” jechuun deebisa. Dur, yeroo jalqaba seerri ittiin bulmaataa Ganda Beeyladootaa tumame sanatti, umriin sooramni itti bahamu, fardaa fi booyyeef waggaa kudha lama; sa’aaf waggaa kudha afur; sareef waggaa sagal; hoolaaf waggaa torba; handaaqqoo fi daakkiyyeef ammoo waggaa shan akka ta’u murteeffamee ture. Bifa seera eeggateenis warra soorama baheef kanfaltii taasisuuf walii galamee ture. Haga ammaatti beeyladni soorama bahe jiraachuu baatullee, eega dhiyeenyatii dubbiin kuni irra deddeebiin ka’uu eegale. Amma eega lafti xiqqaan suni qonna garbuutiif addatti qabamee booda, “lafti guddaan boqqoolloon irra facaafamu suni, gara kalootti jijjiiramuun, beeyladoota soorama bahaniif lafa dheedichaa ta’uuf jira” oduun jedhu dhagahame. Kanfaltii bara sooramaa kanaanis, qoodni fardaa, guyyaatti boqqoolloo kiiloogiraama lama yoo ta’u, waqtii bonaa keessa ammoo cidii kiiloogiraama 105 Ganda Beeyladootaa torbaa fi kaarotii yookiin ammoo gaafa ayyaanaa habaabii wajjin kan laatamuuf ta’a jedhame. Waggaan kudha lammaffaa Booksaris, bara itti aanu keessa, gara dhuma waqtii gannaatirratti. Amma jireenyi ulfaateera. Bara kana waqtiin bonaa akkuma isa bara darbee sana garmalee qorraadha; hanqinni nyaataa ammoo inumaayyuu dabaleera. Ammas qoodni nyaata beeyladoota hundaatuu ni hir’ifame – kan sarootaa fi booyyeewwaniitiin alatti. “Qoodni nyaataa, kan beeyladoota hundaatuu ‘qixa ta’u malee!’ jechuun Falaasama Beeyladummaatiin kan walitti bu’uudha,” jedhe Iskuwiilar. Dhugaan jirtu akka fe’es taatu, “hanqinni nyaataa hin jiru,” jechuudhaan beeyladoota amansiifachuu dadhabee hin beeku Iskuwiilar. Yeroodhaaf ammoo qoodiinsa nyaataa irratti sirreeffama taasisuun barbaachisaa ta’ee argameera jechuun labsame (Iskuwiilar yeroo hundumaa irra deddeebiin jecha ‘sirreeffama’ jedhu kana fayyadama– ‘hir’isuu’ jechi jedhu afaanii hin bahu). Ta’us garuu, jiruu bara obbo Joonsi waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu, fooyya’iinsa guddaatu jira jedhame. Iskuwiilar, sagalee isaa qalloo fi saffisa qabu saniin, waraqaa harkaa qaburraa lakkoofsa guddina ganda sanii agarsiisu jedhaman wayii dubbisaafii, amma kan bara Obbo Joonsi caalaa garbuu, cidii fi nyaanni biroos hedduun jiraachuu; sa’aatiin hojii hir’achuu fi qulqullinni bishaan dhugaatii fooyya’uu; barri jiruu isaaniis dheerachuu; duuti ilmoolee xixiqqootis baayyee kan gadi buufame ta’uu; fi akkasumas nyaanni mooraa keessa isaaniif kaawwamu dabaluu fi tafkiidhaan nyaatamuunis kan hafe ta’uu gadi fageenyaan ibsuudhaan beeyladoota amansiifate. Beeyladoonnis waan jedhame hundumaa ni amanan. Dhugaa dubbachuuf yoo ta’e, beeyladoonni, Obbo Joonsi nama akkamii akka turee fi akkamiin beeyladoota qabaa akka ture waa hundaa irraanfataniiru. Haalli Joorji Oorweel 106 amma itti jiran baayyee hammaataa fi gadi bu’aa akka ta’e inuma beeku – yeroo hedduu hireen isaanii beelaa fi qorraan waxalamuudha; sa’aatii hin rafne hundattis oolmaan isaanii hojii qofa. Ta’us garuu, jiruun bara Obbo Joonsi kanuma caalaa hammaata ture jedhanii shakkii tokko malee amanu – amantaan kunis jireenya ammaa garmalee akka hin jibbine isaan gargaare. Akka Iskuwiilar yeroo hundaa irra deddeebiin dubbatu malee irra hin dabarrettis yoo ta’e, “bara Obbo Joonsi sana beeyladoonni hunduu gabrummaa jala turan; amma garuu bilisaan jiraataa jiru – kuniiyyuu mataa isaatiin jijjiirama quubsaadha.” Amma beeyladootni ganda sanaa dabalaa dhufuudhaan garaan sooramuu qabus akkasuma baayyataa dhufee jira. Waqtii birraa keessa, booyyeewwan afur bakkuma tokko dhaluudhaan, ilmaan soddomii tokko dabalan. Booyyeewwan dhalatan kunniinis bifaan buburree ta’uu fi booyyee kormaan hin kolaafamne kan Ganda Beeyladootaa keessa jiru Naappooliyoon qofa ta’uu isaatirraa kan ka’e, abbaan isaanii eenyu akka ta’e baruun waan ulfaataa hin turre. Boodarra, gaafa mukkeen fi dhagaan ijaarsaaf oolu bitamettis, qe’ee jireenyaa keessatti manni baruumsaa kan ijaaramu ta’uun labsame. Yeroodhaaf, booyyeewwan umriin ijoollee ta’an, Naappooliyooniidhaan kutaa xiqqoo tokko keessatti leenjiin akka laatamuuf ta’e. Mana jireenyaa sana duubattis shaakallii garagaraa godhu; ilmaan beeyladoota biroo waliinis hariiroo akka hin qabaanne taasifamu. Jidduudhuma kana keessa seerri tokko bahe – “booyyee fi beeyladni tokko karaarratti yoo walitti dhufan, beeyladni kuun cinaatti jalaa goree dhaabbachuu qaba. Dabalataanis, booyyeen umrii fi sadarkaa kamirraayyuu jiru, 107 Ganda Beeyladootaa mirga addaa torban torbaniin guyyaa Dilbataatti gunfura magariisa eegee isaaniitti hidhachuu ni qabaatu” jedhame. Barri kuni Ganda Beeyladootaaf haga tokko kan milkii ta’us, ammas hanqinni qarshii akkuma turetti jira. Meeshaawwan bitamuu qaban kan akka dhagaa, ashaawaa, fi simintoon ijaarsa mana baruumsaaf barbaachisan yaaddoo uuman; jenereetara Madda Humna Bubbee sana sochoosu bituufis qusannaa eegaluun dirqama ta’e. Kana qofas miti, gaaza ibsaaf oolu, zayita mana urgeessu, sukkaara Naappooliyoon qofaaf dhiyeeffamu (sukkaara kana maqaa ‘isaan furdisaa jira’ jedhuun booyyeewwanillee akka hin arganne dhoowwamanii jiru), meeshaawwan bakka bu’iinsa barbaadan kan akka mismaaraa, funyoo, kasalaa, shiboo, sibiilaa fi nyaata sarootaa fa’as baasiiwwan qusannaa barbaadan ta’an. Cidiin tuulaan tokkoo fi gartokkeen dinnichaa kan gurgurame yoo ta’u, waliigalteen gurgurtaa hanqaaquu torban tokkotti hanqaaquu 600tti ol guddachuurraa kan ka’e, handaaqqonni bara sana hanqaaquu hammachuudhaan lakkoofsi isaanii yoo xiqqaate akka gadi hin buune gochuufillee baayyee rakkatan. Qoodni nyaataa, kan ji’a Muddee keessa gadi hir’ifamee ture suni, ammas ji’a Guraandhalaa keessa deebi’ee hir’ifame; boba’aan ibsaaf oolus dhabamuu eegale. Garuu, booyyeewwan akkuma jiruun itti mijatetti jiru; inumaayyuu qaamni isaanii gabbataatuma deeme. Gaaf tokko, ji’a Guraandhalaa keessa gara sa’aa boodaatirra, mana araqeen itti tolfamu kan bara Obbo Joonsi jiru sana hojiin ala ta’ee ture tokko keessaa, fooliin ho’aa fi urgaawaa ta’e kan beeyladoonni suufanii hin beekne tokko dhufuu eegale. Tokkoon isaanii “fooliin kuni kan akaawwii garbuuti,” jedhan. Beeyladoonnis, beelaan garaa hooqqachaa fi foolii sanitti gororaatuma ‘marqaa wayiitu irbaataaf nuu tolfamaa jira ta’uu Joorji Oorweel 108 hin oolu’ abdii jedhuun eeguutti ka’an. Garuu marqaan wayiituu isaaniif hin dhiyaanne. Dilbata itti aanurrattis, kana booda nyaanni garbuu booyyeewwan qofaaf kan oolu ta’a jedhamuun labsame. Lafti kaloo gadii tokkos durumaayyuu garbuu facaafamee ture. Oduun “booyyeewwan hundumtuu guyyaa guyyaadhaan biiraa burcuqqoo tokkoo argachuuf jiru,” jedhus dhagahamuu eegaleera. Dabalataanis, Naappooliyoon guyyaatti biiraa gara burcuqqoo kudhanii kan argatu yoo ta’u, dhugaatiin isaatis burcuqqoo addaatitti dhiyaataaf jedhame. Jiruun amma itti jiran kuni haga fedhes ulfaatu, kan duraaniitiin yoo wal bira qabamu, yoo xiqqaate amma kabajni beeyladummaa ni jira jedhanii amanu beeyladoonni. Kan durii caalaa, weedduuwwan fi haasawoonni taasifaman, fi sirnoonni gaggeeffaman akka fakkeenyaatti fudhatamu. Naappooliyoonis, torban torbaniin, sirni haaraan Hiriira Deeggarsaa jedhamu, kan kaayyoon isaa qabsoo fi injifannoowwan beeyladootaa yaadachuurratti hundaa’u, akka eegalamuuf ajaja labse. Yeroo sirna kanaaf murtaa’ettis, beeyladoonni hundinuu hojii isaanii dhaabuudhaan, bifa hiriira hidhattootaatiin booyyeewwaniin durfamaa; sarootni, saawwan, hoolonni fi handaaqqonni ammoo wal duraa duubaan booyyeewwan hordofaa kan gaggeeffamu akka ta’u murteeffame. Saroonni cinaa goruudhaan seera hiriiraa kan kabachiisan yoo ta’u, hunda dura goree kan deemu handaaqqoo kormaa Naappooliyoon kan ta’e isa gurraacha sana. Booksarii fi Kiloovar ammoo waraqaa guddaa, kan suuraan kottee fi gaanfa beeyladaa irra jiruu fi kan barreeffamni gurguddaan “Jaal Naappooliyoon Bara Baraan Haa Jiraatu!” jedhu irratti barreeffame tokko qabatanii hiriira bahu. Dhuma sirna kanaarrattis, walaloowwan kabaja Naappooliyooniif qophaa’an ni dubbifamu; Iskuwiilaris haasaa taasisuun oomishni 109 Ganda Beeyladootaa gara garaa lakkoofsa hagamiitiin akka ol guddate ibsa kenna; darbee darbeetis sirni dhukaasaa ni godhama. Sirna Hiriira Deeggarsaa irratti kan akka hoolotaatti hirmaannaa cimaa qabu hin jiru. Yoo beeyladoonni biraa hirmaachuurratti duubatti harkifannaa agarsiisan, yookiin gaafa saroonni fi booyyeewwan achii dhabamuudhaan beeyladoonni kaawwan “kuni qorra keessatti sa’aatii keenya gubuu malee faayidaa hin qabu” jedhanii mormii dhageessisuu barbaadan, hoolota sana iyya guddaadhaan “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jechaa mar’achaa kan hundumaa afaan cufsiisan. Ta’us garuu beeyladoonni sirna kanatti haga tokko gammadoodhuma. Amma akka durii osoo hin taane, kan hojjetan ofumaaf ta’uu fi ilmaan namaa akka durii gooftaa itti ta’an sun kan hin jirre ta’uu isaan yaadachiisa. Kanumaafi, weedduuwwan jiran sun, sirnoonni gaggeeffaman, lakkoofsonni Iskuwiilar tarreessu, dhukaasni qawwee, kaakkisni handaaqqoo gurraacha sanii fi mirmirfamuun alaabaadhaa kan beela garaa isaanii dagachiise – yoo xiqqaate yeroo muraasaaf. Ji’a Eblaa keessa, Gandi Beeyladootaa biyya taasifamte. Pireezidaantii filachuunis dirqama ta’e. Dorgomaa tokko qofatu ture, Naappooliyoon jechuudha. Innis sagalee guutuudhaan filatame. Guyyaadhuma san, ragaawwan haaraan gantummaa fi yakka Isnoobool Obbo Joonsi waliin irratti hirmaachuu isaa daran mirkaneessu argamuun isaatis himame. Isnoobool, akka duraan himametti, Dirree Lola Mooraa Loonii sana gubbaatti, beeyladootaaf sirritti loluu dhiisuudhaan diina moo’achiisuuf yaale qofa osoo hin taane, inumaayyuu gara diinaa goruun beeyladoota waraanaa turuun isaa barameera jedhame. Inumaayyuu Isnoobool lola sanirratti hoogganaa humna diinaa kan ture yoo ta’u, “Ilmaan Namaa Bara Baraan Haa Jiraatan!” jedhee dhaadannoo dhageessisee turuun isaatis akka barame Joorji Oorweel 110 himame. Madaan yeroo san dugda Isnoobool gubbaatti argamee ture sunis ciniinnaa Naappooliyooniin isarra gaheeni jedhame. Walakkaa waqtii gannaa keessa, arraagessi Moosas jedhamu sun, bakka waggoota hedduuf itti badee ture wayiitii deebi’e. Homaa hin jijjiiramne; ammas waa tokko hin hojjetu. Waa’ee Gaara Mi’ooftuu sana dubbachuus hin dhiisne. Baala wayiirra qubachuudhaan, koola isaa gurraacha sana hafarsaa, abbaadhuma isa dhaggeeffatetti sa’aatii dheeraadhaaf odeessaa oola. “Jaallan, achi gubbaa,” jedha afaan isaa dheeraa san samiitti ol qabaa fi fuula waanuma waan guddaa wayii dubbataa jiruu agarsiisaa, “achi gubbaa, duumessa argitan kanaa olitti, Gaara Mi’ooftuutu jira – biyya nuti, beeyladoonni hiyyeeyyiin, jiruu ulfaataa lafa kanaatirraa gaafa tokko itti boqonnu.” Kana qofas osoo hin taane, gaafa tokko yeroo ol fagaatee barrifachaa turetti iddoo sana ijaan arguu isaa fi achittis, midhaan nyaatamee hin dhumne, okaa tuulaa guddaa fi lafa qonna boqqoolloo kan daangaa hin qabnetu jira jechuun hima. Beeyladoonni hedduun ni amanan. Jiruun isaanii kan ammaa kuni, beelaa fi gadadoon kan guutame yoo ta’u, lafti waan kuni hundi itti nurraa dhaabbatu jiraachuudhuma qaba jechuun fudhatan. Hundarraa wanti hubachuuf wallaalchisaa ta’e ammoo ilaalcha booyyeewwan Moosasiif qabaniidha. Booyyeewwan hundumtuu, oduun Moosas waa’ee Gaara Mi’ooftuu dubbatu suni soba jedhanii sagalee tokkoon kan irratti waliif galan ta’ullee, Moosas Ganda Beeyladootaa keessaa akka ari’amu hin taasisne; hojii akka hojjetus hin dirqamsiifne; inumaayyuu, biiraa walakkaa burcuqqoo ta’utu guyyaa guyyaan laatamaafi. Eega kotteen isaa fayyee booda, Booksar kan durii caalaa daran jabeessee hojjechuu itti fufe. Dhugaa dubbachuuf, beeyladoonni 111 Ganda Beeyladootaa bara sana akkuma gabraatti hojjetaa bahan. Hojii qonnaa isa idilee fi Madda Humna Bubbee deebisanii ijaaruun alatti, ijaarsi mana baruumsa ijoollee booyyeewwaniitis (kan ji’a Bitootessaa keessa eegale) yaaddoo biraa ta’eera. Yeroo tokko tokko, hojii sa’aatii dheeraa san garaa duwwaatti dandamachuun baayyee ulfaataa ture; garuu wanti Booksar duubatti deebise hin jiru. Dubbii fi gochaa isaa keessa humni isaa suni kan duriitii gaditti ta’ee mul’atee hin beeku. Xiqqoo bifuma isaa qofa kan jijjiirame – qaamni isaa akka durii cululuqaa miti; sarbaan isaas akka durii sana gabbataa miti. Beeyladoonni kaawwanis, “yeroo margi arfaasaa deebi’ee dhufetti, qaamni Booksar ammaayyuu deebi’ee guutaafi” jedhu ture. Garuu, waqtiin arfaasaatis ni dhufe; Booksaris homaa hin gabbanne. Yeroo tokko tokko, yoo hallayyaa dhagaan keessaa guuramu sana keessaa ol bahu, qaama isaa guddicha sana baatee kan deemu luka isaa osoo hin taane kutannoodhuma inni deemuuf qabu qofa fakkaata. Gaafa akkas itti ulfaatu, akkuma durii san dhaadannoo isaa “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” jedhu sana dhageessisuuf yaalullee sagalee wayiituu hin qabu. Ammas, Kiloovarii fi Beenjaamiin akka inni fayyaa isaa eeggatu akeekkachiisuu yaalanillee, Booksar homaa hin sarmu. Waggaan Kudha Lammaffaa isaatis ni dhiyaate. Inni garuu sooroma bahuu isaatiin duratti kuusaan dhagaa gahaa jiraachuu mirkaneessuun alatti dhimmi biraa ija duraayyuu hin deemu. Gaaf tokko, waqtii gannaa keessa gara galgalaatirra, oduun ‘Booksar waa ta’eera’ jedhu dhagahamuu eegale. Edaa gara iddoo ijaarsa Madda Humna Bubbee sanatti kophaadhuma isaa dhagaa guuruuf deemee ture. Kan sodaatame hin oolle; oduun deddeemaa turte sunis dhugaa taate. Daqiiqaadhuma muraasa booda makoodonni lamaan tokko barrifachaa dhufanii, “Booksar Joorji Oorweel 112 kufeera! Akkuma cinaachaan kufetti jira; ka’uu dadhabeera!” jechuun himan. Beeyladoonni achi turan, kan walakkaadhaa ol ta’an, batattisaatuma gara tulluu Maddi Humna Bubbee irratti ijaaramaa turee sanatti fiigan. Achitti, Booksar gaarii harkisaa ture jalatti kufee, mataadhuma isaatillee ol qabachuu dadhabee ciisuu isaa argan. Ijji isaa dhiiguma fakkaatti; cinaan isaas dafqaan gajabeera. Afaan isaa keessaas dhiigni yaa’aa jira. Kiloovaris dhaqxee cinaa isaatti jilbaan gadi kufte. “Booksar! Akkam jirta? Eessa si dhukkuba?” jette boowaa. “Somba kiyya,” jedhe Booksar sagalee baayyee dadhabaa ta’een, “Homaa miti. Amma hojii Madda Humna Bubbee kanaaf hafe isiniiyyuu ni fixxu; gargaarsi koo isin hin barbaachisu. Kuusaan dhagaa amma jiru baayyee gahaadha. Silas ani kana booda soorama bahuufis ji’uma tokko qofatu na hafa. Dhugaa sitti himuuf, anis guyyaan soorama itti bahu abdii guddaadhaanin eegaa jira. Tarii ammoo Beenjaamiinis dulloomaa jira waan ta’eef, innis yoo soorama baasifame, hiriyaas nan argadha ta’a.” Beeyladoonni hafanis gara manaatti ol fiiguudhaan waan uumame sana Iskuwiilaritti himan. Kiloovarii fi Beenjaamiin qofatu Booksar biratti hafe – Beenjaamiin jecha takka osoo hin dubbatin achuma taa’ee tisiisa irraa dhoowwa. Gara daqiiqaa kudha shanii boodas Iskuwiilar kan dhufe yoo ta’u, fuula gaddaa fi mararfannaatu irraa mul’ata. “Jaal Naappooliyoon taateen gaddisiisaan kuni, jiraattota ganda kanaa keessaa isa jabaa kan ta’e, Booksariin qunnamuu isaatti gadda guddaatu itti dhagahame. Yaalii isaatiifis gara hoospitaala Ganda 113 Ganda Beeyladootaa Wiiliingidanitti argamuutti geessuuf haalli akka mijeeffamu taasiseera” jedhe Iskuwiilar. Beeyladoonnis waan kana yoo dhagahanitti keessi isaanii hin gammadneef. Moolii fi Isnoobooliin alatti beeyladni Ganda Beeyladootaatiin alatti bahee beeku waan hin jirreef, keessattuu jaala isaanii dhibamee ciise kana harka ilmaan namaatti amananii kennuun kuni liqimfamuufii dide. Haa ta’u malee, Iskuwiilar salphumatti ture ogeessi fayyaa Ganda Wiiliingidan keessa jiru fayyaa Booksariif yaalii Ganda Beeyladootaa keessatti yoomiyyuu argachuu hin dandeenye akka laatuufiif kan beeyladoota hundumaa amansiifate. Gara daqiiqaa soddoma booda, eega xiqqoo wayyatee, Booksar jajjabaateetuma lukaan dhaabbachuudhaan, okkolaa gara mooraa isaa bakka Kiloovar fi Beenjaamiin cidii nyaataa isaaf qopheessanitti qajeele. Guyyoota lamaan itti aananiif Booksar mooraadhuma isaa keessatti dabarse. Booyyeewwanis qoricha wayii mana keessaa argachuudhaan kennaniif; Kiloovar ammoo, guyyaatti si’a lama, nyaata booda akka liqimsu gooti. Kiloovar, galgala galgalas achuma turtee tattaphachiisti; Beenjaamiinis biruma taa’ee tisiisa irraa dhoowwa. Waan isa muudate kanaafis gaabbii tokkollee akka hin qabne hima ture Booksar. “Yoon sirritti wayyadhe, kana booda yoo xiqqaate waggaa sadeen tokko nan jiraadha jedheen yaada; guyyaa kiyyas kaloodhuma keessattin bayyanachaa dabarsa. Kuni eegan of baree kaasee boqonnaa jalqabaat naaf ta’a; yeroon argadhu kanas sammuu kiyya sirritti qaruufin itti fayyadama. Kaayyoon kiyya inni guddaan qubeewwan digdamii lamaan na hafan sana barachuudha,” jedhe Booksar. Beenjaamiin fi Kiloovar galgala eega hojiin dhumatee booda qofa Booksar waliin yeroo dabarsuuf kan mijatuuf. Gaaf tokko, Joorji Oorweel 114 walakkaa guyyaatirra ture, gaariin fe’uumsaa dhufee Booksariin fuudhee deemuuf kan ka’e. Beeyladoonni hundinuu ajaja booyyeewwaniitiin midhaan keessaa aramaa buqqisaa yeroo jiranitti ture, Beenjaamiin fiigaa fi haga sagaleen isaa danda’etti halaakaa kan dhufe. Yeroo jalqabaatiif ture Beenjaamiin akkasitti u’utaalaa kan mul’ate – yeroo jalqabaatiifi isaa garmaamus kan argan. “Dafaa koottaa, dafaa koottaa. Hundi keessanuu dafaa koottaa! Booksar fudhataa jiru!” jedhee iyye. Osoo eeyyama booyyeewwanii hin eegin, beeyladoonni hundinuu hojii addaan kutanii gara qe’ee fiigan. Akkuma dhagahan san, gaariin fe’uumsaa saanduqa cufamaa wayii ofirraa qabu, kan faradoo lamaan harkifamuu fi namticha argaadhaan hattuu fakkaatuun dhoofamu tokko, qe’ee keessa dhaabatee argan. Mooraan Booksaris duwwaa jira. Beeyladoonnis dhaqanii gaarii fe’uumsaa sana marsanii ijaajjan. “Booksar, Nagaatti! Nagaan ta’i!” jechaa hiriyaa isaanii gaggeessuu eegalan. “Yaa gowwoota! Gowwaawwan wayii!” jedhee lallabe Beenjaamiin, asii fi achi jechaa fi kottee isaatiin lafa caaraa. “Gowwaawwan! Waan gaarii fe’uumsaa kana gubbaarratti barreeffamee jiru hin agartanii?” Battala sanatti ture beeyladoonni hundinuu waan godhan dhaabanii callisaan kan liqimfaman. Muuriyeel barreeffama sana dubbisuuf yaaluu eegalte. Garuu, Beenjaamiin achi ishee of jalaa dhiibuudhaan dubbisuu eegalee callisa uumamee ture sanas cabse: 115 Ganda Beeyladootaa “Kunoo, barreeffamichi: ‘Alfireed Siimansi, Mana Gurgurtaa Foon Fardaa, Ganda Wiiliingidan. Gogaa fi Lafees Ni Gurgurra. Kutaa Ciisichaa Sareef Ta’u Tola Isiniif Daballa’ jedha. Kuni maal jechuu akka ta’e isiniif hin galuu? Booksar fudhatanii deemanii qaluuf ta’u!” Iyyi guddaan beeyladoota jidduutti dhoo’e. Battaluma sanatti namtichi gaarii sana dhoofus qaccee isaa gadi baafatee faradoo isaa kaafachuun gara karraa kute. Beeyladoonnis haga sagaleen isaan duuddutti iyyaatuma duukaa qajeelan. Kiloovar hunda dura fiiguu eegalte. Gaariin fe’uumsaa sunis saffisa dabalate. Kiloovaris garmaammii ishee itti jabeessaatuma, “Booksar! Booksar! Booksar! Booksar!” jettee iyyite. Akkuma hookkara alatti uumamaa jiru sana dhagaheen, Booksaris akkuma funyoon itti kaawwametti, foddaa gara duubaa keessaan fuula isaa muldhise. “Booksar! Booksar! Keessaa bahi! Dafii keessaa bahi! Si ajjeesuuf siin deemaa jiru!” jette Kiloovar sagalee garaan gubachuutiin. Beeyladoonni kaawwanis jalaa qabuudhaan, “Keessaa Bahi! Booksar, Keessaa Bahi!” jechuu itti fufan. Garuu gaariin fe’uumsaa suni saffisa jabeeffachuun irraa fagaataa dhufe. Waan Kiloovar iyyaa turte sana Booksar hubatee hubachuu baatees wanti beekamu hin jiru. Yeroodhuma xiqqoo booda fuulli isaa foddaa keessaan mul’achaa ture suni badee sagaleen kotteedhaan lafa dhidhiituu gaarii sana keessaa dhagahamuu eegale. Edaa Booksartu cabsee bahuuf yaalaa jira. Duraan ture dhiitichoo takkaan gaarii sana kan caccabsu. Maal godhukaa! Amma humni isaa akka durii sanaa miti. Yeroo muraasa booda, sagaleen Joorji Oorweel 116 dhiitichoo sunis dadhabaa dhufee inumaayyuu bade. Beeyladoonnis homaa gamteefii jennaan faradoo lamaan gaarii sana harkisaa jiranitti watwaachuu eegalan. “Jaallan! Jaallan! Maaloo maaloo obboleessa keessan du’atti hin geessinaa!” jechuun itti lallaban. Garuu faradoonni doofaan lamaan suni, kan waanuma ta’aa jiruu adda baafatanii hubachuu hin dandeenye, gurra isaanii duubatti qeensanii saffisa isaanii ittuu dabalan. Fuulli Booksaris deebi’ee hin mul’anne. Barfateera! Beeyladoota keessaa tokko, osoo gaariin daandiitti hin bahin, karra ganda sanii isa guddicha cufuuf yaadullee, osoo homaa carraa hin argatin gaariin suni karra sana keessas lufee bade. Booksaris eega gaafa sanaatii takkaa argamee hin beeku. Guyyaa sadiin booda ture, “Booksar yaalii jira jedhamu hundumaa eega laatameefii booda, Hoospitaala Ganda Wiiliingidan jiru keessatti du’aan boqoteera” jedhamuun kan himame. “Lubbuun isaa darbuun dura anis isuma biran achi hoospitaala ture,” jechuun oduu du’a Booksar sana himuu eegale Iskuwiilar. “Haala baayyee garaa nyaachisaa, kan ani jiruu kiyya keessatti argee hin beekne ture,” jedhe Iskuwiilar luka isaa fuula duraa sana ol kaasee imimmaan ittiin haqachaa. “Lubbuun isaa darbuun dura sireedhuma isaa cinaan ture. Dhumarrattis, sagaleen isaa dadhabaatuma, gaabbiin isaa guddaan Maddi Humna Bubbee xumuramuun dura du’aaf ta’uu isaa akka ta’e natti hime. ‘Jaallan, Adeemsi Keessan Gara Fuuladuraa! Qabsoon Itti Fufa. Gandi Beeyladootaa Bara Baraan Haa Jiraatu! Jaal Naappooliyoon Bara Baraan Haa Jiraatu! Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!’ jechuun gurratti natti ususe. Egaa Jaallan, ergaan Booksar dhumarratti dhaammate kana ture” jechuun dubbate Iskuwiilar. 117 Ganda Beeyladootaa Tasuma ammoo fuulli Iskuwiilar jijjiirame. Jidduudhaan callisuudhaan, ija isaa xixiqqoo sana asii fi achi dadarbachaa fuula beeyladootaa qoo’ate haasaa isaa itti fufuudhaan dura. Itti fufuudhaanis, “oduun gadheen waa’ee gaggeessaa Booksar ilaallatee oliif gadi deemaa ture tokko akka jiru bira gaheera. Beeyladoonni tokko tokko barreeffama ‘Mana Foon Fardaa’ jedhu gaarii san gubbaarraa dubbisuudhaan yaada Booksar qalamuuf ta’a jedhurra gahanii turan. Tokkoon keessaniiyyuu haga kana doofaa taatu jedhee yaadee hin beekun ture,” jedhe Iskuwiilar oliif gadi jechaa fi eegee isaa mirmirsaa. “Bulchaa Keenya jaalatamaa, Jaal Naappooliyoon kana caalaa beektu jedheen isinirraa eege. Dhugaa dubbachuuf, waan haga kana hubachuuf rakkisaa ta’ee miti. Gaariin suni duraan abbaa qabeenyummaan isaa kan namicha foon gurguru tokkoot ture; eegasii ammoo ogeessa fayyaa beeyladoota yaaluun bitamee jira. Ogeessi fayyaa kunis barreeffama durii sana irraa balleessuuf yeroo osoo hin argatin hafe. Kanadha kan yaada dogongoraa sana uume,” jechuun goolabe Iskuwiilar. Beeyladoonnis waan kana adda baafachuu danda’uu isaaniitti baayyee gammadan. Eega Iskuwiilar haala Booksar sa’aatii dhumaa isaa itti dabarsee fi kanfaltii qaala’aa Jaal Naappooliyoon shakkii tokko malee baasii gochuun ittiin yaalsisaa ture sana itti himeen booda, gaddi du’a jaala isaaniitiin itti dhagahamaa ture suni yaada “yoo xiqqaate gagammadaa fi jaalala argachaatuma du’e” jedhuun bakka bu’ee, boqonnaa sammuu argatan. Dilbata itti aanus, Naappooliyoon walgahii ganamaa sanarratti argamuudhaan, kabaja Booksariif haasawa taasise. “Reeffa jaala keenyaa fidnee asitti awwaaluuf haalli nuuf hin mijanne; garuu Joorji Oorweel 118 faaya bareedaan, kan siidaa awwaalcha Booksar gubbaa kaawwamu, akka tolfamuuf ajaja dabarseen jira,” jedhe Naappooliyoon. Itti aansuunis, dhaadannoowwan Booksar lamaan sana yaadachiisuudhaan haasawa isaa xumure: “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” fi “Jaal Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!” isa jedhu sana. Kanas, beeyladoonni hunduu akka dhaadannoo ofiitti fudhachuu akka qaban hime. Guyyaa affeerraan irbaataa addaa godhamuuf jiru tokko, wanti nyaata tolchuuf oolu hedduu fi qoraan hidhaa guddaa ta’u Ganda Wiiliingidan irraa fe’amuun gara mana Ganda Beeyladootaa keessa jiruu sanatti dhufe. Galgala sana, halkan keessaa gara sa’aatii shaniitti, sagalee dhiichisaa fi hookkaraa guddaatu sagalee burcuqqoo wal rurrukutuutiin makamee dhagahamaa ture. Gaafa itti aanus, hanga guyyaa keessaa gara sa’aatii jahaatti, booyyeewwan tokkollee mana san keessaa hin baane. Ganama sana, mana keessaa sagaleen shokoksaatillee hin dhagahamne. Sana booda ture, oduun “booyyeewwan qarshii bakka ta’ee fiduun dhugaatii alkoolii hedduu bitataniiru,” jedhu dubbatamuu kan eegale. 119 Ganda Beeyladootaa 10 Waggootni hedduun ni darban. Barri dhufeetuma darba; umriin beeyladootaa xiqqoon sunis inuma barrifata. Yeroon itti beeyladoonni hundinuu jiruun bara durii, inni Fincilaan duraa suni, maal fakkaata akka ture itti hin yaadannes ni dhufe – Kiloovar, Beenjaamiin, arraagessa Moosas jedhamu sanii, fi booyyeewwan muraasaan alatti jechuudha. Muuriyeel duuteerti; Biluubeel, Jeesii fi Piincharis akkasuma. Obbo Joonsis du’eera – ganda biraa keessatti dhugaatiidhuma alkoolii saniin du’e jedhamee odeeffama. Isnoobool dagatameera. Booksaris akkasuma – beeyladootuma duraan isa beekan muraasaan yoo ta’e malee. Kiloovaris farda umriidhaan dulloomte taateerti – qaamni akka durii hin jiru; ijjis ishee rakkisuu eegaleera. Umrii sooramaatirra waggaa lama kan dabarte taatus, haga ammaa beeyladni soorama bahuuf carroome tokkollee hin jiru. Dubbiin ‘kaloon wayii beeyladoota soorama bahaniif olkaawamuuf jira’ jedhamaa ture sunis qaata hafe. Naappooliyoonis amma booyyee guddaa, kan kiiloogiraama 150 ulfaatu ta’eera. Iskuwiilar ammoo akka malee furdachuu isaatirraa kan ka’e ija saaqqachuunuu itti ulfaateera. Beenjaamiin qofa ture kan homaa hin jijjiiramne, gara mataa kana arrii xiqqoo baasuu fi eega Booksar du’ee as yaaddoo fi callisa baayyisuu isaatiin alatti. Daballiin jiraattota ganda sanii haga duraan ni ta’a jedhamee eegame sanillee gahuu baatu, amma Ganda Beeyladootaa keessa uumaa gosa hedduutu jiraata. Beeyladoonni amma dhalatan, maatiin isaanii warra bara Fincilaa sana lubbuun ture osoo hin taane, warruma seenaa sana akka afoolaatti yeroo daddarbu Joorji Oorweel 120 dhagahanii fi gariin isaanii ammoo kan bitamanii dhufan waan ta’aniif, baayyeen isaanii seenaa Fincilaa kana gaafuma ganda sana dhufan baratan. Amma ganda sana keessa, Kiloovariin alatti, faradoo sadiitu jiru. Faradoon sadan kunis jaallan jajjaboo fi hojiis sirritti kan hojjatan yoo ta’an, beekumsatti garuu doofaadha. Tokkoon isaaniitillee qubee B darbaa qayyabachuu hin dandeenye. Waaa’ee Fincilaa fi Falaasama Beeyladummaa akkuma Kiloovar fa’aan itti himametti fudhatanii kan jiran ta’us (Kiloovar akka haadhaatti kabaju), maalummaa waan itti himamee sana hubachuun isaanii baayyee shakkisiisaadha. Gandi Beeyladootaa amma dagaageera; kan duraaniirras haalaan qabamaadha: dabalataanis, dirree lamaan wayii Obbo Piilkiingitan irraa bituudhaan ofitti dabalataniiru. Ijaarsi Madda Humna Bubbee sunis yeroo dheeraa boodas ta’u dhumateera – manneen haaraa ijaaramaniin alatti maashiniin midhaan haamee calleessuu fi kan cidii tuulus ni jira. Obbo Wiimparis gaarii fardaa bitateera. Ijaarsi Madda Humna Bubbee guutummaatti xumuramus, akka duraan jedhametti elektirikii maddisiisuuf osoo hin taane boqqoolloo daakuuf ooluu eegale – kanaanis galii guddaa argamsiisaa jira. Beeyladoonnis, ammas Madda Humna Bubbee biraa ijaaruuf jabaatanii hojjetaa kan jiran yoo ta’u, gaafa kan lammataa kuni dhumatetti jenereetarri itti galfamuudhaan elektirikii maddisiisuuf ni oola jedhame. Garuu abjuun qananiidhaa kan duraan Isnoobooliin himamaa ture sun – waa’een ibsaa fi bishaan ho’aa elektirikiin hojjetuu fi akkasumas, waa’een torbanitti guyyaa sadi qofa hojjechuu – amma dagatamaniiru. “Abjuun akkasii kuni Falaasama Beeyladummaa wajjin wal hin simu” jechuudhaan Naappooliyoon yaadicha kuffise. “Gammachuun dhugaa, jabaatanii hojjechuu fi kan argatan qooduurraa qofa argama” jedha Naappooliyoon. 121 Ganda Beeyladootaa Gandi Beeyladootaa dagaagaa fi duroomaa kan dhufe ta’us, beeyladoonni garuu guddina kanarraa waa tokkollee argachuu hin dandeenye – sarootaa fi booyyeewwaniin alatti jechuudha. Tarii, garaagarummaan uumame kuni, waanuma booyyeewwanii fi saroonni baayyinaan beeyladoota kaawwanirra caalaniifis ta’uu mala. Akka Iskuwiilar yeroo hundaa himee hin dadhabnettis yoo ta’e, hojiin bulchiinsaa fi too’annaa ganda sanii dhuma hin qabu jedhama. Dalagaan kunniinis gosoota hojii kan beeyladoonni kaawwan hojjechuuf gahuumsa hin qabaanne akka ta’e himama. Fakkeenyaaf, akka Iskuwiilar himutti, booyyeewwan guyyaa hundumaa humna isaanii kan fixan wantoota beeyladootni kaawwan hubachuu hin dandeenye, kan akka faayilii, gabaasa, ajandaa fi yaadannoo jedhaman fa’arratti. “Faayiloonni kunis waraqoota hedduu barreeffamaan guutamuu qaban waliin kan dhufan yoo ta’u, akkuma guutamaniinis ammoo gubuun dirqama – kunis kan barbaachise nageenyaa fi badhaadhina ganda keenyaa mirkaneessuuf baayyee barbaachisaa waan ta’eefi,” jedha Iskuwiilar. Ta’us garuu, booyyeewwanii fi saroonni baayyina garmalee kan qabanii fi waa tokko kan hin oomishne ta’anii osoo jiranuu, yeroo hundaa akkuma quufanitti ture. Beeyladoota kaawwaniif garuu jiruun akkuma dur beekan sana ta’e. Yeroo hundaa inuma beela’u; cidii gubbaa rafu; haroo keessaa dhugu; bona qorraan waxalamu; ganna ammoo tisiisaan nyaatamu; hojiirrattis dafqaatuma jiraatu. Isaan keessaa warri umriin fagoo ta’an, yaadannoo isaanii dimimmisaa’aa sana keessaa soquudhaan, jiruun bara fincila ganamaa suni (Obbo joonsi ari’amee baayyee osoo hin turin) isa ammaarra fooyyee qaba ture moo miti kan jedhu wal bira qabanii hubachuuf yaalu. Garuu waa tokko yaadachuu hin dandeenye. Waaanuma jiruu isa ammaa kana ittiin gulaalan dhaban: lakkoofsuma Iskuwiilar Joorji Oorweel 122 kanaaf sana jedhee tarreessu, isa wanti hunduu fooyya’aatuma qofa deemaa akka jiru agarsiisu sanaan alatti waa biraa argachuu hin dandeenye. Beeyladoonnis gaaffiin kuni furmaata akka hin qabne hubatan; silas, yeroodhuma waan akkanaa baasanii itti buusanis hin qaban. Beenjaamiin jaarsicha sana qofa ture waan baroota dheeraa jiraate sana keessatti ta’e hundaa takka takkaan akka yaadatu kan dubbatu. “Jiruun keenya kana caalaa hammaatees, wayyaatees hin beeku; fuula duras hin jijjiiramu – beelli, gadadoo fi kufaatiin abaarsuma uumamaa kan jijjiiramuu hin dandeenyeedha,” jedha Beenjaamiin. Ta’us beeyladoonni gonkuma abdii kutatanii hin beekan. Hunda caalaa, jiraattota Ganda Beeyladootaa ta’uu isaaniitiin miirri ofitti boonummaa fi kabajni isaan ofiif qaban sekoondii tokkoofillee gadi hir’atee hin beeku. Biyya ingilaandi sana guutuu keessatti, ganda isaanii qofa kan beeyladootni ganda ofii itti bulchanii fi abbaa itti ta’an. Tokkoon isaanii, warri umriin xiqqoo ta’anii fi warri gandoota fagoo fi dhiyoo ta’an irraa dhufan illee, hiree isaanii kana ajaa’ibsiifachuutti hanqatanii hin beekan. Yeroo dhukaasni qawwee mandi’uu fi alaabaan magariisni suni fannoorratti mirmirfamu, onneen isaanii gammachuu daangaa hin qabneen guutama; haasofni godhamu hundumtis waa’eedhuma guyyaa gootummaa durii, ari’amuu Obbo joonsi, tumamuu Ajajawwan Torbanii, fi dirreewwan waraanaa seena qabeeyyii ilmaan namaa weerartoota ta’an suni itti salphifaman sanaati. Kaayyoon ganamaa suni tokkollee irraa hin maqamne. Biyyi Beeyladootaa, inni Meejariin raage, kan dirreen magariisaa Ingilaandi kottee ilma namaatiin irra hin dhaabatamne suni, ammallee ittuma amanama. “Guyyaa tokko inuma dhufa: dhiyootti ta’uu dhiisuu mala, inumaayyuu umrii beeyladoota amma lubbuun jirruu keessatti ta’uu dhiisuu mala; garuu inuma 123 Ganda Beeyladootaa dhufa” jedhu. Faaruun Beeyladoota Ingilaandiyyuu asii fi achitti iccitiidhaan gumgumamaa jiraachuu hin oolu ta’a. Kan onnatee sagalee ol kaasuun faarfatu dhabamullee, beeyladootni ganda sanaa martinuu faaruu sana akka beekan ifa. Jiruun isaanii ulfaataa fi waan abdatanii turan hundi hin milkoofneef ta’uu mala, garuu beeyladoota ganda biraatirra wayyoo akka qaban inuma amanu. “Yoo beelofnes, sababni beela keenyaa ilmaan namaa abbootii irree ta’an sooruu keenyaa miti; hojiin ulfaatus, yoo xiqqaate ofumaaf hojjenna. Uumaan luka lamaan deemu nu keessa hin jiru; beeyladni tokko isa biraatiin ‘Gooftaa’ jedhee hin waamu. Beeyladni hundinuu wal qixa” jedhu. Guyyaa tokko, gara jalqaba waqtii gannaatirra, Iskuwiilar hoolotni akka isa hordofan ajajuudhaan gara dirree balfi itti gatamuu fi biqiltuuwwan reefu dhaabamaniin uwwifamee tokkotti isaan qajeelche. Guyyaa sana guutuu, akkuma Iskuwiilariin eegamanitti, baala sossoqachaatuma oolan. Iskuwiilaris galgala sanas gara manaatti kophaa isaa kan deebi’e yoo ta’u, qilleensa qabbanaa sana sababeeffachuudhaan, hoolotni achuma akka turan taasise. Isaanis torban tokko guutuu achumatti dabarsan; beeyladootni biroos tana buutee isaanii waa tokko hin beekan ture. Iskuwiilaris guyyoota harka caalu hoolota san waliin kan dabarse yoo ta’u, “faaruu haaraa isaan barsiisaa waanin jiruuf, yeroo muraasaaf adda bahanii jiraachuun barbaachisaadha,” jedhe. Akkuma hoolotni deebi’aniin ture, galgala haara galfii fi yeroo beeyladootni hojii xumuranii gara mooraatti dacha’aniin, sagaleen fardaa inni sodaa guddaa of keessaa qabu mooraa duubaa kan dhagahame. Beeyladoonnis rifaatuudhaan bakkuma jiranitti dhaabatan. Sagalee Kiloovar ture. Ammas ni iyyite; Joorji Oorweel 124 beeyladoonnis gulufaa fi fiigaa gara sagaleen irraa dhagahame sanatti batattisan. Yeroo sana ture waan Kiloovar agarte kan argan. Booyyee harka ol kaasee luka lama qofaan deemu argan. Eeyyeen, Iskuwiilar ture. Waan sirritti itti hin barree fi qaamni isaas gabbataa ta’eef, xiqqoo sossodaachaatuma, garuu ammoo waa takka osoo hin gatantarin, luka lamaan qe’ee keessa asiif achi jechaa jira. Yeruma muraasa boodas, mana qe’ee san jiru tokko keessaa gurmiin booyyeewwanii gadi yaa’an – hundi isaaniituu luka lama qofaan deemaa. Tokko tokko kaawwanirra bareechanii deeman; lamaan wayii ammoo waanuma uleen ittiin dhadhaabbatan wayii isaan barbaachisu fakkaatu; garuu, hundi isaanii akkuma namaatti luka lamaan saniin olumaa gadi jejjechaa oolan. Dhumarrattis, saroonni haala garmalee sodaachisaa ta’een dutaa fi handaaqqoon gurraachi sunis sagalee gurra waraanuun kuukkuluuwuuuuuuwuu jechaa akkuma jiranitti, Naappooliyoon haala ajaa’ibsiisaa ta’een luka lamaaniin dadambali’aa, ija of tuulummaa gamaa gamana darbachaa fi saroota isa eeganiin marfamee gadi bahe. Alangee isaatis harkatti qabatee jira. Callisa guddaatu uumame. Beeyladoonnis ajaa’ibsiifamaa, sodaadhaan guutamaa, fi wal-jala sesseenaatuma, gurmii booyyeewwanii qe’ee keessa naanna’aa turan sana daawwatu. Waanuma dhalate gara wallaalan. Sana booda ture rifannaan jalqabaa suni darbee, shororka sagalee sarootaatiin uumameen osoo hin moo’amin, amala waggoottan dheeraa darbaniif aadeffaman – kan waan fe’e yoo dhalate callisuu fi qeequu 125 Ganda Beeyladootaa dhiisuu – saniin osoo hin daangeffamin, sagaleen mormii wayii akka dhageessifamuu kan fakkaate. Battaluma sanatti ammoo, akkuma waan mallattoon ajajaa wayii itti agarsiifameetti, hoolonni sagalee gurra duuchuun akkasiin mar’achuu eegalan – “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama HUNDARRAA GAARII! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama HUNDARRAA GAARII! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama HUNDARRAA GAARII!” Daqiiqaa shaniif osoo addaan hin kutin itti fufan. Eega hoolonni mar’annaa isaanii dhaabaniin booda, gurmiin booyyeewwanii suni gara manaatti ol dacha’anii waan xumuraniif, yeroon beeyladoonni mormii itti dhageessisuu danda’an jala darbe. Beenjaamiin, beeyladni wayii gara duubatiin funyaaniin yoo isa tuttuqu itti dhagahame. Ofirra garagalee ilaale. Kiloovar turte. Ijji ishii dulloomaan suni amma daran cufamaa ta’eera. Homaa osoo hin dubbatin, suuta jettee eegee isaa harkisaatuma, mooraa keessa, bakka Ajajootni Torban itti maxxanfaman sana geessite. Daqiiqaa tokko moo lamaaf achuma ijaajjanii qubeewwan halluu adiidhaan barreeffamanii dallaa gubbaa jiran sana ilaaluu itti fufan. “Ijji tiyya na ganaat jirti,” jette dhumarratti Kiloovar. “Silas yeroodhuman ijoollee ture sanas barreeffama kana dubbisuu hin beekun ture. Garuu yoon ilaalu wantin amma argu kuni kan durii saniin adda fakkaata. Beenjaamiin, Ajajootni Torban kuni akkuma durii san jiru moo?” Yeruma takkittii tanaafis ta’u Beenjaamiin amala isaa sana dhiisuuf murteessuudhaan waan dallaa sana gubbaarratti Joorji Oorweel 126 barraa’ee jiru dubbiseef. Amma wanti biraa achi hin jiru, ajaja takkittii malee. Innis akkas jedha: BEEYLADOONNI HUNDINUU WAL QIXA GARUU, BEEYLADOONNI TOKKO TOKKO BEEYLADOOTA BIROO CAALAA WAL QIXA Sana booda guyyaa itti aanu, booyyeewwan dalagaa qonnaa too’atan hunduu, alangee harkatti qabatanii mul’achuun isaanii waan addaa ta’uun ni hafe. Booyyeewwan suni meeshaa gurratti kaawwatanii sirba ittiin dhaggeeffatan bitachuun; bilbila galfachuuf karoora baafachuun isaanii; fi gaazexaawwan Jaan Buul, Tiit Biitsi, fi Deeyilii Miirar jedhaman waqtii waqtiin bitachaa jiraachuun isaanii waan raajii ta’ee hin mul’anne. Naappooliyoon tamboo xuuxaa qe’ee keessatti mumul’achuun isaa ‘maaltu dhalate?!’ hin jechisiisne – sana qofa miti, yeroo booyyeewwan bullukkoo Obbo Joonsi fuudhanii ofirra kaa’an, yeroo Naappooliyoon mataan isaa kootii gurraacha fi surree gogaa irraa tolfame kaawwatee argamu, yeroo booyyeen Naappooliyoon hunda caalaa jaalatu takka uffata haati warraa Obbo Joonsi dur yeroo sirnaa uffattu tokkoon uwwifamtee mul’attu – kuni tokkollee waan gaaffii uumu ta’ee hin argamne. Torban tokko booda, gara sa’aa boodaatirra, gaariin faradootaan harkifame hedduun gara lafa qonnaa geeffame. Edaa, bakka buutonni gandoota ollaa, daawwiidhaaf affeeramanii turan. Keessummoonni kunis, ganda sana keessa bakka hunda daawwachuudhaan, waan argan hundaaf dinqisiifannaa isaanii ibsatan – keessattuu ijaarsa Madda Humna Bubbeetiif. Yoo kuni ta’utti, beeyladoonni ammoo qonna keessaa aramaa buqqisaa 127 Ganda Beeyladootaa turan. Ija isaanii lafarraa osoo hin buqqisinii fi booyyeewwan ta’ii ilmaan namaa daawwiif dhufan sana keessaa eenyu daran sodaachuu akka qabaniiyyuu gara wallaalaatuma hojii isaanii jabinaan itti fufan. Galgala sana sagaleen kolfaa fi sirbaa ol ka’aa ta’e mana keessaa dhagahamuu eegale. Tasuma ammoo, sagalee wal makaa dhagahamaa tureen beeyladoonni gaaffiin itti uumame. Maaltu dhalateeti laata amma yeroo jalqabaatiif beeyladoonni fi ilmaan namaa wal qixxummaadhaan taa’anii kan taphatan? Hundi isaaniituu dhokataniituma waan mana keessatti ta’aa jiru mimil’achuu eegalan. Ni seenna moo hin seennu kan jedhurratti gara wallaalaatuma seensa qe’eetirratti dhaabatanii hafan. Kiloovar dursitee ol seente. Haga mana bira gahanitti akka sagaleen isaanii hin dhagahamneef qubaan dhadhaabbachaa fi suuta jechaatuma deeman; beeyladoonni dhedheeroo ta’anis foddaa kutaa nyaataa keessaan mimil’achuu eegalan. Achi keessa ture, teessoo dheeraa tokko marsuudhaan, namoonni jahaa fi booyyeewwan bebbeekamoo ta’an jahan wayii tataa’anii kan mul’atan. Naappooliyoon ammoo fuuladura hunda isaanii teessoo abbaa manaa gubbaa taa’a. Booyyeewwan hundinuu teessoo isaanii gubbaa bifa itti toleen akkuma taa’anitti jiru. Dursanii tapha kaardii wayii taphataa turanillee, amma dhugaatii wayiitiif addaan kutan. Okkoteen dhugaatii of keessaa qabu guddaan tokko naanna’aa kan ture yoo ta’u, burcuqqoon isaanii deebi’ee biiraadhaan guutameef. Tokkoon isaaniitillee beeyladoota foddaarraan isaan laalaa jiran sana hin agarre. Joorji Oorweel 128 Obbo Piilkiingitan, abbaan Ganda Fooksiwuud, burcuqqoo isaa harkatti qabatee teessoorraa ol ka’e. “Waan garaa koo keessaa takka dubbadheetan biiraa kana waan saniif dhugna,” jedhe Obbo Piilkiingitan. “Barri walii galtee fi wal amantaa dhabuu suni darbuu isaatti gammachuu guddaatu natti dhagahama,” jedhe Obbo Piilkiingitan. Innii fi maamillan isaa itti amanuus baatan, “yeroo abbootiin qabeenyaa Ganda Beeyladootaa ilmaan namaa ollaa ganda kanaa jiraataniin ija dalgaatiin itti ilaalamantu ture,” jedhe. Yeroo beeyladoonni ilmaan namaatiin dhiibbaa hin malleef saaxilamantu ture jechuurraa garuu of qusate. “Wantootni gaabbisiisoo ta’an muudataniiru, ilaalchonni dogongoraatis facaafamaniiru. Akka waan gandi booyyeewwan abbaa itti ta’anii fi bulchan kuni waan aadmalee ta’ee fi gandoota ollaatiif balaa ta’eetti fakkeeffameera. Qotee bultoonni ilmaan namaa ta’an hedduun, qorannoo gahaa malee, ‘Gandi Beeyladootaa aadmalummaadhaan ni guutama’ jedhanii odeessaniiru. Wanti Ganda Beeyladootaa keessatti ta’u, beeyladoota gandoota ollaa keessa jiranii fi ilmaan namaa biroo isaaniif hojjetanirrattillee jijjiirama hin barbaachisne ni uuma jedhanii sodaa hin taane keessa galaniiru. Amma garuu walshakkiin kuni hundinuu fashalaa’eera. Har’a anii fi maamillan kiyya ganda kana taakkuu hundumaa sirritti soqnee eega daawwannee booda maal hubanne seetan? Sirnoota ammayyaa’oo qofa osoo hin taane, naamusaa fi bulchiinsa jabaa qotee bultoota biyya hundaa jiraniif fakkeenya ta’u agarre. Beeyladoonni ganda kana keessa jiraatan, warri sadarkaa gadiitirra jiru, beeyladoota gandoota ollaa keessa jiran hunda caalaa hojjetu; nyaanni isaan argatanis ammoo kan beeyladoonni gandoota ollaa keessa jiran argatanii gadi. Dhugaa dubbachuuf, anii fi maamillan koo waan gallee gandoota 129 Ganda Beeyladootaa keenyatti hojiirra oolchuu barbaadnu hedduu qayyabanne,” jechuun itti fufe Obbo Piilkiingitan. “Amma haasawa kiyya xumuruun dura hariiroon gandoota keenya jidduu jiru miira ollooma gaariitiin bakka buufamuu isaa fi haaluma kanaan itti fufuu akka qabu irra deebi’ee isin yaadachiisuun barbaada. Kana booda, ilmaan namaa fi booyyeewwan jidduu wanti wal nu dhabsiisu jiraachuu hin qabu. Rakkoon keenya tokkuma. Humna hojjettootaa gahaa argachuudha mitii nu hundattuu rakkoo kan ta’e?” jedhe Obbo Piilkiingitan. Amma Obbo Piilkiingitan haasaa isaa keessa qoosaa qopheeffate takka buufachuuf akka jiru kan irraa mul’atu yoo ta’u, osoo hin dubbatin dura kolfi itti dhufee dubbachuu dadhabe. Kolfaan takka eega huhhudhamee fi ijjis isa boochee booda akkas jedhe: “Isin beeyladoota sadarkaa gadi aanoo kan wajjin rakkattan akkuma qabdan, nutis namoota sadarkaa gadi aanoo qabna!” Qoosaan inni dubbate kuni hunda isaaniituu kolfaan waccisiise; Obbo Piilkiingitanis irra deebiidhaan booyyeewwan bulchiinsa isaanii isa Ganda Beeyladootaa keessatti nyaata beeyladoonni sadarkaa gadi aanoo sooraman xiqqeessuu, sa’aatii dheeraa hojjechiisuu fi kunuunsa baayyee gadi bu’aa laachuudhaan milkaa’anirratti dinqisiifannaa isaa ibseef. “Amma ammoo,” jedhe dhumarrattis, “hundi keessanuu yeroo tokko ol ka’aatii burcuqqoo keessan guuttadhaa. Kabajamtoota, dhugaatii marsaa kanaa waan kanaaf ol naaf kaasaa: Badhaadhina Ganda Beeyladootaatiif!” jechuun xumure Obbo Piilkiingitan. Joorji Oorweel 130 Harka rukuttaa fi lafa dhiiticha kaka’uumsa guddaan guutametu dhagahame. Naappooliyoonis gammachuu fi ulfina guddaan guutamuudhaan, teessoo isaarraa ka’ee, osoo biiraa isaa hin fixin dura dhaqee burcuqqoo isaa kan Obbo Piilkiingitan wajjin wal rukuchiise. Akkuma harka rukuttaan suni gadi caameen, dhaabachaa kan ture, Naappooliyoon, innis waa dubbachuu akka barbaadu ibse. Akkuma baratametti, haasaan Naappooliyoon gabaabaa fi waan jechuu barbaaderratti kan fuulleffate ture. “Anis, yeroon wal hubannaa dhabuu suni darbuu isaatti gammachuutu natti dhagahama. Yeroo dheeraadhaaf oduun gara garaa diinota keenyaan facaafamaniiru – anii fi maamillan kiyya akka waan gandoota ollaa keenyaa keessatti fincila kaasuuf jirruutti maqaballeessiin nurratti gaggeeffameera. Kuni waan gonkuma dhugaa tokko of keessaa qabu miti! Hawwiin keenya, kaleessas har’as, olloota keenya wajjin hariiroo diinagdee gaarii qabaachuudha. Gandin ani bulchuuf carraa boonsaa itti argadhe kuni, waldaa nuti gamtaan horanneedha. Waraqaan ragaa abbaa qabeenyummaa ganda kanaa, kan amma ana bira olkaawamu, akka agarsiisutti, gandi kuni kan booyyeewwan hundaati,” jedhe Naappooliyoon. “Wal shakkiin akka duraanii ammallee ni jira jedhee hin yaadu; garuu hundumaafuu jijjiiramoonni adeemsaa gidduu kana ganda keenya keessatti taasifne hariiroo gandoota keenya jidduu jiru daranittuu ni jabeessa jedheen amana. Aadaa gadheen beeyladoonni ganda keenyaa ‘Jaal ebaluu’ jechaa ittiin wal waamaa turre sunis akka hafu ni taasifama. Aadaan gadheen biraa tokkos jira – kan torban torbaniin gaafa Dilbataa beeyladoonni hundi hiriiraan deemanii lafee mataa booyyee bira, isa dallaa gubbaatti fannifamee ture, kabaja agarsiisaa darban tokko. Kunis 131 Ganda Beeyladootaa kan hafu yoo ta’u, lafeen suni ammaayyuu awwaalameera,” jedhe Naappooliyoon. Keessummootni daawwiif dhufan sunis alaabaa magariisa fannoo gubbaarraa mirmirfamaa ture sana arguun isaanii hin oolle. Argan taanaan, asxaan inni duraan mallattoo kottee fi gaanfa beeyladaa ture suni irraa haqamuu isaa hubataniiru ta’a. Ammarraa kaasee asxaan suni baduudhaan alaabaan ganda sanaa halluu magariisa duwwaa akka ta’u murteeffame. Naappooliyoonis itti fufuudhaan akkas jedhe; “Haasaa ajaa’ibaa Obbo Piilkiingitan taasise keessaa waa tokko qofatu naaf hin liqimfamin. Obbo Piilkiingitan haasaa isaa keessatti si’a baayyee ‘Ganda Beeyladootaa, Ganda Beeyladootaa’ yeroo jedhun dhagahe. Dhugaadha, anis waan kana reefu har’uman labsuuf jira waan ta’eef, Obbo Piilkiingitanirra hin laalu. Maqaan ‘Ganda Beeyladootaa’ jedhamu kuni har’arraa kaasee akka badu ta’eera. Ammarraa kaasee maqaan ganda kanaa maqaa isa dhugaa fi kan durii saniin ‘Ganda Maanoor’ jedhamuun kan waamamu ta’a.” “Kabajamtoota, yeroo tokko lafaa ol kaanee waanuma duratti jedhame saniif haa dhugnu; garuu waa tokko ni jijjiirra. Burcuqqoo keessan haga dhuma gahutti itti guuttadhaa. Kabajamtoota, ani waan kanaaf haa dhugnu jedha: Badhaadhinni Ganda Maanooriif!” jechuun haasawa isaa goolabe Naappooliyoon. Harka rukuttaa fi lafa dhiitichi akkuma durattii san ho’e; hundi isaaniis dhugaatii harkaa qaban sana keessaa garagalchan. Garuu, beeyladoota waan ta’aa ture sana foddaa keessaan dhokatanii ilaalaa turan saniif, waanuma dhalatetu gara isaan wallaalchise. Fuula booyyeewwan sanii maaltu akkas jijjiire? Ijji dulloomtuu Joorji Oorweel 132 Kiloovar sunis fuula tokkorraa gara fuula biraatti u’utaalte. Tokkoon tokkoon isaanii fuula shan qabu, kaawwan afur, kanneen biroo ammoo sadi. Garuu maaliidha akka waan baquu fi of jijjiiruu ta’aa kan jiru suni? Itti aansuunis, harka rukuttaan suni eega caamee booda, booyyeewwanii fi namoonni walgahanii jiran suni kaardii isaanii kaasuun tapha addaan kutanii turan sanatti deebi’an. Beeyladoonni dhokatanii ilaalaa turan sunis akkuma sagalee dhokfatanitti bakkasii deeman. Garuu, meetiruma digdamayyuu osoo hin fagaatin ture kan deemsa isaanii dhaaban. Wacaa fi lola guddaatu mana keessaa dhagahame. Fiigaa ol deebi’uudhaan foddaa keessaan ilaaluutti dacha’an. Eeyyeen, hookkara guddaatu uumame. Walitti iyyiinsa, teessoo dhaanuu, ija aarii walitti babaasuu fi wal falmii jabaatu godhamaa jira. Maddi hookkara uumameetis wal dhabiinsa Naappooliyoon fi Obbo Piilkiingitan jidduutti tapha sanirratti uumame ta’uun barame. Sagaleen aarii kudha lamaan isaanii biraayyuu dhagahamaa kan jiru yoo ta’u, hundi isaaniituu waluma fakkaatu. Amma wanti fuula booyyeewwanii irratti jijjiirame ifa ta’e. Beeyladoonni ala ijaajjan suni ija isaanii booyyee irraa namatti, nama irraayis booyyeetti darbatanii laalan. Garuu, kamtu kamiidha jedhanii adda baasuun akka hin danda’amnetti lamaanuu tokko ta’aniiru. ILAALCHA MISOOMEE QAROOMINA QARU BOQONNAA TOKKO Ilaalcha Ilaalchi(attitude/imagination) damee saayinsii xiinsammuu kan: Guddina Xiinsammuu (Psychological Development)qo’atuun qoratama. Saayinsiin Guddina Xiinsammuu kun sirna guddina:- xiinxalaa sammuu(Cognitive), Fedhii (affective) akkasumas, Dalaga/shaakala (psychomotor) irratti xiyyeeffata. Adeemsa guddina xiinsammuu namootaa kana qorachuuf yeroo baay’ee qorattootni gabaajee ‘KAP’ jedhutti fayyadamu. KAP: Knowledge (Beekumsa), Attitude(Ilaalcha), Practice (Shaakala) kan bakka bu’udha. Kanneen keessaa ilaalchi (attitude) maadhee affective domain jedhamu jalatti ramadama. Haala kanaan ilaalchi garee xiinsammuu fedhii namootaa murteessu ta’uu isaati. Ilaalchi beekumsaa fi shaakala ykn dalaga namootaa murteessuu keessattis shoora olaanaa qaba. Kunis ilaalchi riqicha beekumsaa fi dalagaa namootaa kan walquunnamsiisu ta’ee kan tajaajilu ta’uu isaa ibsa. Gama biraan ilaalchi gulaallii namootni ittiin waantota filanii hubatan/fudhatan ykn dalaganii fi hordofanidha. Akkuma ilaalchi beekumsaa fi shaakala namootaa irratti dhiibbaa uumu, beekumsaa fi shaakallis ilaalcha irratti dhiibbaa uumuu ni malu. Egaa, ilaalchi namaa beekumsaa fi shaakalaanis jijjiiramuu kan danda’u ta’uu isaas hubachuun daran barbaachisaadha. Yeroo baay’ee namootni ilaalcha gaarii (positive attitude) ykn badaa(negative) attitude jedhanii ilaalcha badaa fi gaarii addaan qooduu yaalu. Haa ta’u malee ilaalchi badaa ykn gaarii jedhamu, yeroo baay’ee namoota hundaa biratti waaltawee hin beekamu. Ilaalchi waaltawee beekamuu dhabuun isaa kun ammoo sababa namootni:-naannoo, aadaa, siyaasaa fi amantaa fa’in garaagar ta’aniifidha. Kanaafuu ilaalchi waaltawaa ta’uu kan danda’u, yoo saayinsawaa ta’e qofa ta’uu isaati. Fknf waanti namoota baay’ee biratti ‘badaa’ jedhamu, namoota kan biroof ammoo ‘gaarii’ ta’ee ilaalamuu ni mala. Namootni waanta arganii, dhaga’an tokko akkuma ilaalchi isaanii itti mul’isutti hubatu jechuu dha. Fknf, waanta argamu tokko yoo namootni lama walfaana argan, waanticha irratti hubannoon garaa garaa madduu ni mala. Egaa waanti argamu ykn odeeffamu tokko:- safuu ykn miti, gaarii ykn badaa, qaalii ykn rakasa, ni ta’a ykn hin ta’u, soorata ykn balfa, bareedaa ykn fokkisaa, jibbamaa ykn jaallatamaa, sirrii ykn miti, qulqullaa’aa ykn xiraa’aa fa’a ta’uu isaa kan gulaalu ilaalcha namootni qabaniin ta’uu isaati. Ibsa armaan olii irraa namootni waantota argaadhageettii ta’an irratti ilaalcha garaa garaa qabaachuu akka malan hubannee jirra. Maarree egaa garaa garummaan ilaalchaa kunimmoo dubbii ijoo Ilaalcha Misoomaati. Namoota gidduutti ilaalchatu garaa garummaa uuma. Gatiin nama tokkoo ilaalcha isaatiin madaalama/ilaalama. Ilaalchatu nama duroomsa ykn hiyyoomsa. Haala kanaan biyyi tokko misoomuu fi dhiisuus ilaalchuma lammiilee isheetu murteessa. Kanaafuu misooma misoomsuu kan dursu ilaalcha misoomsuu ta’uu isaati. Misoomuu jechuun maal jechuudha? Ammaaf deebii siif dhiiseen ilaalchatti sideebisa. Namni tokko cubbamaa ykn qulqulluu jedhamee kan farrajamu ilaalchumaani. Fakkeenyaaf, inni hatu cubbamaa, inni qabeenya ga’aa waan qabuuf jecha hanna dhiise ammoo qulqulluu jedhamee Namni qabeenya namaan soorome tokko hiyyeessaaf yoo waa xiqqoo qonxoree gumaache, nama gaarii jedhamee faa ilaalama. Hattichumti inni saamee duroome sun, yoo isa saamame deebisee waa xiqqoo gargaare qulqulluu jedhamuu isaatiim. Maarree akkasitti ilaalchii fi jireenyi addunyaa kanarraa jijjiiramaa oolti. Yeroo baay’ee namootni haqaan jiraatan yoo isaan hiyyummaa keessa jiraatantu ifee mul’ata. Kunis sababa namootni akkasii kunniin namoota biroo miidhanii duroomuu hin feneefidha. Kanaaf jechas yoo argatan sooratanii yoo dhaban agabuu bulu. Namootni akkasittiin qabeenya dhaban akka waan waaqni/rabbi isaan adabeettimmoo ilaalamu. Egaa haalli jireenyaa hedduun ilaalchaan murtaa’aa jira. Dureessotni hannaan durooman hedduun jiraachuu malu. Gariin dureessotaa kun malaan malanii qabeenya namootni biroon itti xaaranii argatan kanuma ofii godhatu. Kanas dhoksaatti nama ajjeesanii ykn soba dhugaa fakkeessanii irraa fudhatu. Gocha badaa akkanaa kana ammoo ‘abshaalummaa’ jedhanii fa’a leellifatu. Cubbuus itti hin fakkaatu. Maarree egaa kunis ilaalchumaaniim. Akka Ilaalcha Misoomaatti, namni kamuu kennaa uumamni namoota badhaafte hunda walqixa qabaachuu qaba ture. Eeyyen, akka namootni amma ilaalaa jiran kanatti gariin abaarsaaf, gariin ammoo eebbaaf hin uumamne jechuu kooti. Hunduu wal qixa dachee kanarratti qullaa isaa uumame. Namni kamuu yeroo dhalatu qilleensa dacheen qabdu namarraa bitee miti kan arganu. Namni dachee irratti dhalate hundi qabeenya dacheen qabdus wal qixatti qabaachuu qaba ture. Namootni baay’een qofaa misoomuu fedhu. Qofaa ofii ammoo ni duroomu malee, hin misooman. Waanti barbaachisu garuu waliin misoomuu ture. Qofaa duroomanii kaaniin hiyyummaatti darbuun misooma hin ta’u. Ilaalchi akkasii kun ilaalcha ofittummaati. Ofittummaan kun gufuu misoomaati. Yeroo mara jecha Misooma! Misooma!…!jedhu heddutu jedhamaa oola. Misoomuun dansa. Garuu maqaa misoomaa waamaa ooluun maal fayyada? Misoomuun maqaa waamuu miti. Ilaalcha misoomeen, misooma misoomsuudha malee. Namootni hedduun misooma barbaacha jooraa oolu. Garuu misoomni isaan dhokata. Misoomni ilaalcha kottoonfateen kan mul’atu miti. Ilaalchatu kottoonfate jechuu kooti. Ilaalcha kottoonfate kana Ilaalcha Misoomaa tu maqaa moggaase. Egaa Ilaalchi Kottoonfate kun isa namootaan taphachaa jirudha. BOQONNAA LAMA Ilaalcha Kottoonfate Akka Ilaalchi Misoomaa ilaaletti Ilaalchi Kottoonfate isa diriiruu dhabedha. Ilalcha isa ’asii’ qofa malee ’achi’ hubatee hin argine. Ilaalchi kottoonfate kun osoo diriiree silaa asis, achis waanta jiru xiinxalee hubata. Isa kamtu kami jedhee madaalees hubata. Ilaalchi diriiraan dhugaa baruuf sammuu banata. Ilaalchi kottoonfate garuu kan ofii malee kan biraa hin argu. Duuchaamatti:- Matumaa! Hin ta’u! Hin danda’amu! Kun dhugaadha! Kun soba! Kun cubbuudha! Kun qulqulluudha! fa’a jedha malee, Maaliif? Akkamitti? Yoom? Eessatti? Eenyuun? fa’a jedhee qoratee hin hubatu. Beekumsa xiqqootu isa daangessa. Kanaaf dhugaan soba itti fakkaata. Soba dhugaa godhees hubata. Osoo hin beekin beekaa of se’a. Kanumti isaa qofti qulqullaa’uu fi kan biroon xiraa’uu isaa odeessa. Ilaalchi kotoonfate kun sammuu cufatee afaan banata. Maarree akkasitti jireenya silaa misoomuu qabu barbadeessaa oola. Akka namootni ilaalcha diriirfatan arganii ibsanitti silaa qabeenya baay’eetu hawaa keessa jira. Garuu ilaalchi kottoonfate qabeenya achii arguun hafnaan isuma asiiyyuu hunda argee hin hubatu. Isuma asii arge qofa saammachuu filata. Kanumaaf kufee caba. Ajjeesee fa’a dhuunfachuuf karoora baafaata. Ilaalchichi asumeedha! Isa asatti ofittummaa fa’iin kottoonfate.Yaalii qofaa duroomanii jiraachuuti. Isa”Ani duunaan margi hin margin jettee harreen alanfachaa duute” jedhee Oromoon mogolee dhahee cabsu sana fa’i. Haa jiraatu inni! Falmaan mirga dhala namootaa! Ilaalchi kottoonfate kun isuma namootni baay’een ofii duroomanii, kaaniin hiyyomsuu fedhan fa’i. Isuma qabeenya hawaa keessa barbaaduu cubbuu godhee, kan lafarraa saamuun ammoo akka waan qulqulluu ta’etti ilaaludha. Ta’us akkasitti ilaaluu isaa kufee ka’ee morma. Hawaa abuuruun akka hin mallee fi waaqaan mormuu akka ta’e ibsata. Egaa mormus kanuma jechuu isaati. Namootni dalagaa cubbuu fakkeessan qabeenya maaliitiin jiraatu?Yoo saamuu fi hatuu fa’a ta’e malee. Walumaagala osoo namootni baay’een ilaalcha diriirsanii silaa gaarii ture. Namootatu qabeenya lafarraa qofa argee asumatti wal fixaa jira malee, qabeenyi hawaa keessaa baay’eedha. Garuu:-Hin jiru! Hin dandaa’amu! Cubbuudha! Jedhanii dhiisu. Maarree kun Ilaalcha kottoonfateedha! Ilaalchi osoo qajeelee waanti hin taane hin jiru. Dursa Akkamitti?, Maaliin?, Yoom?, Eessa?, Eenyuun?, Maaliif? fa’a jedhanii xiinxaluu gaafata. Qorachuu fi qo’achuun fa’a jechuu kooti. Wanti qoratamuu qabu ammoo isa hin beekne qofa miti. Isuma beekan dhugaa fi soba ta’uu mirkaneessuufi. Qabeenya fagootti argamu, hiixatanii fudhachuuf harkaa fi miilla osoo hin taane, sammuu diriirsu. Namni hanguma ilaalcha isaatii ga’a. Mitii ree? Diriirsinaan ni diriira! Ni dandaa’ama jennaan ni dandaa’ama! Barbaannaan ni argatu. Argannaan ni abdatu. Abdannaan ni dhuunfatu. Abdiin abjuu namoota rafanii miti. Kan namoota xiinxalanii fi karooraan dalagataniiti malee. Qabeenya dhuunfachuun abdatanii dalaguu nama gaafata. Osoo namootni hundi ilaalcha jaame ibsatanii, silaa jireenyi namootaas ifee jiraata. Ilaalcha jaamaa jechuun qaroo ijaa jechuu miti. Ilaalcha isa sammuu keessaatti jaamedha. Yoo ilaalchi jaame qaroon ijaayyuu ilaaleef hin arguum. Namoota ilaalchi isaanii jaametti, albuudni qaaliin biyyoo fi dhagaa rakasa fakkaatee mul’ata. Isaanitti namni qaamaan hir’ate nama qaroo ijaa hin qabne fakkaata. Isaanoo namni qaamni hir’ate nama ilaalcha jaamsate ta’uu hin hubatan. Fknf nama ilaalchi jaame yoo ati halluun sabbata waaqaa (Rainbow) meeqa ittiin jette sadii qofa siin jedha. Ta’us torba ta’uufi akkamitti akka uumamu argaa-dhageettii woyii hin dhabu. Ilaalchi jaame arges ,barates dhugaa jiru hubatee hin fudhatu. Namootni ilaalchi kottoonfate barumsa baratanis dhugaa hubachuuf fedha hin qaban. Isaanoo dhugaatti sammuu cufanii afaan qofa banatu. Dhugaa soba godhanii hubatu. Ani baradheera! Jechuuf kan mana barumsaa deeman ta’uu isaaati. Egaa namootni dhugaatti sammuu cufatan maaliif akka mana barumsaa deeman tilmaamuun salphaadha. Maqaa baradheera jedhuun ulaagaa woyii guuttachuu qofa. Ulaagaan kun fedhii hanga biyya bulchuutti taasifamu hunda dabalata. Egaa namni ilaalcha jaamaan baratee biyya bulchuu fedhus inuma jira jechuudha. Namootni akkasii yoo carraa biyya bulchuu argatan silaa biyya akkamitti bulchu jettee yaaddaa? Kaayyoon fedha biyya bulchuu isaanii hoo maaliif jettaa laata? Namoota akkasii osoo ati kaatee ilaalcha akka qajeelfataniif jecha, gaaffii woyii isaan gaafatte, silaa deebiin beekamaadha. Si ajjeesuu, biyyaa si balleessuu ykn maqaa si balleessuu fa’i deebiin kee. Ati nama mitiim isaan biratti. Isaanoo Mormituu/ Seexana woyiitti sifakkeessu. Eeyyen egaa dhugaan akkasitti dhokatti ilaalcha kottonfataa kana biratti. Ilaalchi kottoonfannaan albuudarra miilaan deemu. Arganii hin hubatan, beekaniis ittiin hin misooman. Kanaaf hiyyummaan bara dhufaa darbaa biyya mo’ee jiraata. Ilaalcha kanaan akkamitti misoomu? Ilalchi kottoonfate kun namoota baay’ee sanyii namaa ta’uu isaaniiyyuu of dagachiise. Kanumatu akka Afrikaanotni ofii isaanii mormanii,“nuti sanyii faranjiitti” ofiin jedhan isaan taasise. Namootni sanyii Kuush ta’an yeroo isaan“Ani Sanyii Seemiiti!”;“Abaluutu nabitate!” jedhanii of morman dhaga’uu caalaa maaltu nama gaddisiisaa? Eeyyee osoo ilaalchi isaanii misoomee, silaa Afrikaanotni sanyii koloneeffattoota isaanii ta’uuf kufanii hin caban ture. Haa jejani! Nama biraa jejuu fi kabajuun gaarii dha. Ta’us hanga of nama jibbisiisutti ta’uu hin qabu. Waanti barbaachisaan of ta’uu dha. Erga of ta’anii booda, namoota kabajanii, of kabachiisu. Yoo of kabajan malee namni nama hin kabaju. Kan ati namoota kabajju akka isaan si kabajaniifidha. Afrikaanotni osoo of kabajaniiru ta’ee silaa of kabachiisu turan. Garba ta’aniis hin gurguramani. Of ta’uu dhabuun Afrikaanota baay’ee miidhaa jira. Of ta’uu dhabuun ilaalcha kottoonfataa akka hormi namatti fe’atu nama taasisa. Ilaalchi Afrikaanotaa akka kottoonfatuuf koloneeffattootni waan baay’ee godhaa turan. Ofis ta’e dalagaa akka isaan jibban taasisan. Afrikaanotni walii isaanii amantaa fi gandaan qoqqoodanii akka wallolan isaan taasisan. Tokkummaan isaaniis kanaan bittimmaa’e. Kanaaf garba jedhanii bitanii isaan gurguratan. Isa Afrikaanotni dafqa xuruurfatanii dalaganitti, isaan sun ammoo taa’anii qarshii fudhatu. Akkasittiin jarri duroomanii misooman. Har’as ilaalchi kottoonfataan koloneeffattootni durii sun Kuushiin bitamaa, Seemiin ammoo bitaa godhanii ilaalan sun hin duune. Waan du’e fakkaata. Garuu bifa jijjiiree jiraataa jira. Ilaalcha amantaa fi siyaasaa isa jarri Afrikaanotaan ati bitamaadha jedhanii barsiisan sana akka waan dhugaa ta’eetti amanaa jiraatu. Isuma jarri waaqa faranjiitti fakkeessanii, ‘Seexana’ ammoo gurraacha fakkeessan sana faa dhugaa se’u. Akkasitti ilaalcha gadaantummaa afrikaa badhaasan koloneeffattotni. Ilaalchi kottoonfate kun maal nama hin goonee? Qomoon ofii walfuudhee akka waliin hin jiraanne taasiseera. Obbolaan waliin dhalatan lama gareen qoodamanii akka ilaalamaan godheera. Isa tokko ifa godhee isa kaaniin ammoo dukkana jedheefaa moggaasa. Amantaan fi siyaasni achii dhufe kun Oromootas gargar baasaa jira. Kanumaan Oromoon dur tokko ture, har’a: ani ifa! Atimmoo dukkana!, ati mormaa dha! Animmoo amanaa dha! jedhee fa’a addaan wal qooduu eegale. Hanga inni lagaaf gandaan wal hiree wal reebutti diinni isaa waan bolquu qabu bolqa. Tokkummaan dur ittiin diina ofirraa dhorkaa turan amma lagaafi gandaan adda hirameera. Sanyiin dur tokko ture har’a garuu gariin isaa filatamaa, gariin ammoo tuffatamaa ta’uu isaa waliin falmaa jiraata. Egaa tokkummaan jedhan sun eessaa haa dhufu? Oromootaaf har’a tokkumaan hafnaan, fuudhaaf heerumni isaatuu amantaa achii dhufeen murtaa’aafii jira. Fknf osoo gurbaan harargee tokko intala wallaggaa kan amantaa Kiristaanaa hordoftuun sin fuudhaa natti heerumi ittiin jedheen, silaa isheenimmoo:-“Ifaa fi dukkanni maal walittii qaba?” ittiin jetti. Isheen iftee inni dukkanaa’uu isaatiim. Akkasuma osoo dhiirri wallagaa tokko dubra harargee kan amantaa Musiliimaa hordoftuun siin fuudhaa natti herumi jedheen, silaa:- ani ‘kaafiratti’ hin heerumu ittiin jetti. Isheen waaqa tokkichatti amantee innimmoo kan morme ta’uu isaati. Egaa akkasittiin akkas taane! Tokkummaa fi hubannoo walfakkaatus dhabnee, ilmaan abbaa tokkoo garaa gara facaane! BOQONNAA SADII Qaroomina Jechi qaroomina (civilization) jedhu beekumsa olaanaa qabaachuu ibsa1. Haala kanaan qaroomuu jechuun beekumsa ykn bilchina sammuu dabalataan horachuu jechuu dha. Kunis isa warri adii development jedhan sana dabalata. Qaroomina (civilization/development) jechuun boocaan guddachuu (physical growth) jechuu miti. Fkn daa’imni dhalate tokko qaamaan guddachuun isaa guddina (physical growth) yoo jedhamu, dandeettiin xiinxala sammuu isaa yeroo gara yerootti bilchaataa deemuun isaa ammoo qaroomina ‘Intellectual Development’jedhama. Lameenuu hariiroo kallattii fi fuggisoos qabaachuu malu. Kana jechuun namni akkuma qaamaan guddachaa deemu, dandeettiin yaaduu isaas dabalaa yoo deeme, hariiroo kallattiiti. Ta’us namni qaamni isaa guddaa ykn umurii dheeraa qabu tokko yeroo mara isa qaama xiqqaa ykn umurii xiqqaa qabu caalaa sammuu bilchaataa qaba jechuu miti. Sababni isaa sammuun nama tokkoo bilchaataa ta’uu fi dhabuun isaa yeroo hunda qaamaan guddachuu (physical growth) irratti kan hundaa’u qofa osoo hin taane, soora bilchina sammuuf ta’u soorachuu irratti hunda’a. Kunis nyaata garaa garaa soorachuu isaaniitu dandeettii xiinxaluu garaa garaa argamsiisa jechuu qofas miti. Jecha isa Oromoon “Saani harree keessa oole akkuma harree dhudhuufa”jedhu sanas kan dabalatuudha malee. Namni tokko beekumsa jalqaba sammuutti kuufatu kan argatu: maatii, hiriyyoota, mana barnootaa, hawaasa naannoo, mana amantaa, aadaa ykn barfata naannoo, siyaasa naannoo, saayinsii fi kkf irraati. Haa ta’u malee xiinxalas ta’e beekumsa dabalataa horatee qaroomuuf namoota qarooman irraa barachuu qaba. Namoota hin qaroomnerraa barachuun qaroomina malee nama hanbisa. Jechi ‘Bakka ooltu natti himi animmoo eenyummaa keen sitti himaa” jedhus kanuma ibsa. Namootni nama barsiisanis ta’e kan baratan hundi kaayyoon isaanii bilchina sammuu ykn qaroomina horachuuf fedha qabaachuu isaani mul’isa. Inni barsiisu akka waan qaroomeetti yoo laalamu inni baratummoo qaroomuuf ta’uu isaati. Gama kanaan xiqqaatus guddatus hunduu mana mana isaatti qaroomeera jechuudha. Hiikni saayinsaawaan qaaroominaa, isa bilchina sammuu (intellectual development)1 jedhamee ibsamu sana ta’us, akkuma qaroomina mana manaa sanatti hiika mana manaas qabaachuu mala. Fknf; Namootni nama miidhuun akka waan qaroomina ta’eetti hiikkatan hedduudha. Biyyootni ykn namootni baayyeen meeshaalee waraanaa ergifatanii ykn bitatanii sababa dhukaasaniif jecha akka waan qaroomaniittis ni hiikkatu. Kanumaaf jecha inni fokkorsuun qawwee qabatanii asiifi achi utaalaa, caraanuun sagalee qisaasessan suni. Kanneen Malaamaltummaan nama goyyomsanii, dhugaa dhoksanii, wallaalaa sobanii maqaa “araadaa” jedhuun faa of waamanis qaroominuma ganda gandaa kana ibsa. Jecha safuu hin qabneen nama abaaruu, uffata fayyaa bitanii cicciranii uffachuu, araada garaa garaa fayyadamuu faanis jecha isa “araadummaa” jedhu sanaan qoroomina ofii ibsachuuf yaaluu isaaniiti. Namootni waantota dubbisan hunda toora tooraan sammuutti kuufatanii akka waan qaroomaniitti of ibsanis hin dhabaman. Gariin ammoo lakkii matumaa” nama qaroome jechuun nama isa waaqa koo qofa sodaatuu fi amala garii qabu qofa”jedhu. Animmoo namni qaroome nama beekumsa bilchaataa qorannoorratti hundaa’e horatee fi ilaalcha gaarii namoota hundaaf qabu, akkasumas nama beekumsaa fi ilaalcha horate sana gara hojii gaariitti jijjiirudha jedheetan hiikkadha. Ati hoo? Deebiin kee kanneen armaan olitti waa’ee hiika qaroominaa ilaalchisee ibsamerraa adda ta’uu ykn wal fakkaachuu mala. Ta’us hiikni qaroominaaf kennaman kunniin hundi gaarii miti, hundi immoo gadhees hin ta’u. Kanaafuu kanneen hiika garii qaban gaarii, kanneen gadhee ta’an ammoo gadhee jechuuf dursa qaroominni namoota hundaa qaramuu barbaachisa. Kana gochuuf ammoo hiika qaroominaa kan mana manaa (gandummaa) keessaa ba’anii hiika waaltawaa qabaachuu nama gaafata. Kun ta’uuf, garuu namuu qaroomina ofii kan ollaa isaa waliin wal bira qabee madaaluuf fedha horachuu qaba. Namni kamiyyuu qofaa isaa guutuu ta’uu hin danda’u. Kanaafuu waan hin qabne olla gaafachuun dirqama. Waan hin qabne tokko ollaa ofii irraa argachuuf ammoo dursa ollaan isaa sun waanta barbaadame sana qabaachuu fi dhabuu isaa qorachuu fi qo’achuun dirqama. Ilaalchi akkasii yeroo hunda ergifachuuf qofa osoo hin taane, ergisuufis kan fayyadudha. Egaa ollaan jedhaman kunniin: Maatii, Fira, Hiriyyaa, Uummata, Hawaasa, Sabaa fi Sablamii, Biyyoota, Ardiilee fi Samii/Hawaa keessaa jiraatan hunda ta’uu malu. Olloota tarreeffaman hunda kan ofkeessatti qabatu ammoo’ samii/hawaa’ dha. Kanaafuu waa’ee hawaa qorachuun, qaroomina waaltawaa akka namootni horatan nama taasisa. Hawaa qorachuuf ammoo, lafarraa ka’anii hawaa keessa imaluu nama gaafata. Ta’us, hawaa kessaa imaluun akka imala isa lafaraa sana hin salphatu. Gara hawaatti imaluuf konkolaataa ykn xiyyaara osoo hin taane, xiinxala yaadaan imaluu gaafata. Meeshaa ittiin hawaa imalan kalaquu dura gadi fageessanii xiinxaluu gaafata. Qaroomina hawaa keessa ittiin imaluu dandeessu tolfannaan, kan lafarraa sin dhibu. Kanaafuu ammuma kaanee hawaa qorachuuf xiinxalaan gara hawaa haa imallu! Kan gochuuf dursa, ijakee fi qalbii kee guutuun mee fakkii hawaa armaan gadii ilaali! Fakkii1: Hawaa yeroo lafa ta’anii halkan ol ilaalan (maddi NASA) Yeroo fakkii hawaa ol ilaaltu maaltu sitti mul’ata? “Waantota naannoo kee marsanii argaman yoo gadi fageenyaan ilaalte (xiinxalte), waa’ee isaanii gadi fageenyaan hubatta”! “If you deeply observe something sourouds in your environment, you can understand more about them” (Albert Einstien). BOQONNAA AFUR Imala Hawaa Keessaa Akkuma beekamu imala jechuun bakka jiran tokkoo ka’anii gara bakka biraatti socho’uu ibsa. Bakka kamiyyuu imaluuf, dursa fageenyaa fi kallattii isaa beekuu nama gaafata. Lafoos ta’e konkolaataan geejjibuuf, galaa imala bakka yaadame ittiin ga’uuf oolu qabaachuunis barbaachisaadha. Isaan kunniin imala lafarraati. Imalli gara hawaatti godhamus of eeggannoo kanneen gochuu daranuu kan nama gaafatuudha. Fageenyi imala hawaa keessa akka isa kan lafarraa kiilomeetiraan kan safaramu miti. Fageenyi hawaa keessaa safartoo kiilomeetira (Km) jedhamuun osoo hin taane, safartuu bara ifaa (light year) jedhamuun kan safaramuu dha. Saffisni ittiin hawaa keessa gulufuun yeroo barbaadametti bakka yaadame ga’uuf nama barbaachisus akka saffisa isa xiyyaara ykn konkolaataan gulufanii sana miti. Hawaa keessa gulufuuf akka ifaa saffisa ajaa’ibsiisaa ta’een fiiguu gaafata. Saffisni ifaa saffisa isa ‘speed of light (C=3 X 108m/s) 3jedhan sani. Kunis yoo kiilomeetiraan shallagamu C=300,000km/s ta’a. Kana jechuu, ifni tokko lafarraa ka’ee gara samii deemuuf sekoondii tokkotti fageenya kiilomeetira 300,000 fiiguu akka danda’u ibsa. Gama biraan ifni secondii tokkotti si’a torba (seven times) fageenya guutummaa lafarraatti marsuu danda’a jechuudha. Egaa meeshaan akka ifaatti ittiin gulufuun danda’amu kun akkamitti kalaqamuun danda’ama gaaffii jedhu ofis ta’e namoota gaafachuun si’iifi dhaloota sichii irraa qofa eegama. Yoo meeshaan geejjiba hawaaf oolu akkasii kun hin dalagamu ta’e garuu, hawaa keessa fageenya fagoo deemuun kan yaadamu miti. Ta’us meeshaa yeroo ammaa namootni qaroomina hawaa qoratan qarataniin waantota lafatti dhiyoo ta’an kan akka ji’aa, abuuruun danda’ameera. Haala kanaan pilaanitoota fageenya dhiyoo qofa malee kanneen fageenya fagoo qabanirra qubachuun hin danda’amu. Hanga yoonaattis ji’a irra qubachuun kan danda’ameef, sababa jiini(addeesssi) fageenya 384,400km qofa fagaattee argamtuufidha. Fageenya addeessaa kana ifni lafarraa ka’ee yeroo secondii 1.5 hin caalle keessatti qaqqabuu danda’a. Garuu fageenya kan osoo xiyyaara saffisa 1000km/hr fiiguun (jeettiin) imallee,silaa halkaniif guyyaa deemnee guyyaa 16 ttii achi geenya. Yoo rookeettii saffisa 8km/s fayyadamne ittiin gulufne ammoo, sa’atii 13(13hrs) keessatti addeessarra qubachuu dandeenya. Sirna soolaarii keessaa waanti lafatti siqee argamu ji’a qofa. Pilaanetiin ‘Maarsii (Mars’) jedhamu kiilomeetira miliyoona 56 (56 milion km) kan fagaatuudha. Aduun ammoo lafarraa kiilomeetira miliyoona (150 milion kms) fagaatti. Ifni aduurraa ka’ee lafa dhaqqabuuf daqiiqaa 8.3(8.3minutes) itti fudhata. Walumaa galatti Aduu, Maarsii fi Laftis Addeessa dabalatee hawaa keessaa bakka Sirna Soolaarii (solar system) jedhamutti argamu. Jechi soolaarii jedhus aduu (sun) kan ibsuu dha. Kun immoo waantotni aduutti marsanii argaman hundi kanneen sirna soolaarii keessatti argaman jedhamanii akka waamaman isaan taasise. Waantootni sirna soolaarii (solar system) alatti argaman kanneen akka pilaaneetoota alaa (exoplanets) fi urjootaa dhaqqabuuf, ifni secoondii, daqiiqaa, sa’atii fi kkf osoo hin taane, waggaa ykn bara ifaa(light year) itti fudhata. Barootni ifaa kan waggoota dhibbaan, kumaan, milioonaa fi biliyoonaan lakka’amaniidha. Bara ifaa tokko(1ly) jechuun, fageenya ifni waggaa tokko keessatti fiiguu danda’u dha. Kunis yoo shallagamu kilomeetira triiliyoona sagal (9trilionkm) wajjiin wal qixa(1 Ly=9trilion km). Egaa fageenya hagasii deemuun ammoo umurii dheeraas nama gaafata. Dhaltanii bakka yaadame osoo hin ga’inis karaati dulloomanii du’uunis waanuma jiruufi. Kanaafidha kan warri qaroome dhaloota dhufuuf haala mijeessaa jiranis. Akkuma imala lafarraa sana Imala hawaa keessas balaan tiraafikaa hin dhabamu. Kunis kan ta’u sababa hawaa kessa waantotni furguggifamoon akka’ meteorite’ jedhamanii fi kallattii garaa garaan furguggifaman jiraniifi. Isaan akkasii kun walii isaaniitti ykn nama konkolaaataa hawaa keessaa (space ships) oofattee deemuttis rukutamuun balaa tiraafikaa geessisuu danda’u. Dabalataanis hawaa keessaa bakki waantota hundumaa ofitti harkisee dhidhima galchus inuma jira. Bakki akkasii kun naannoo ‘Holqa Gurraacha’ (black hole) jedhamuun beekamuu dha. Kunoo amma Imala keenya hawaa keessa gochaa jirruuf galaa dabalataa fi kallattiii irra deemuu qabnu xiinxaluu nu barbaachisa. Kanas gochuuf dursa waantota hawaa keessa jiran qoqqoodnee ilaaluu fi isa kamtu isa kam ta’uu beeknee of eeggannoo imalaa gochuu qabna. Walumaa gala osoo qaamaan hin imalin dursa waantota hawaa keessa jiran maalummaa isaanii akkasumas fageenyaa fi kallattii isaanii qorachuutu filatama. Kana gochuuf ammoo imala yaadaa isa hawaa keessa ittiin deemaa turre sana osoo addaan hin kutin, muuxannoo horachuuf gara lafaatti deebinee giddu gala qorannoo hawaa kan ta’e “NASA”5 haa iyyaafannu! “Sibiilluu sibiilaan qarama “jedhu mitiiree? Kanaafuu qaroomina keenya qaruuf,hawaan akkamitti akka qoratamu, qaroomina namoota ‘NASA’ keessa dalaganii gadifageenyaan haa qorannu! BOQONNAA SHAN Qorannoo Hawaa Biyyootni garaa garaa giddugala hawaa qorachuuf hundeeffatan ni qabu. Haa ta’u malee, giddugalli NASA5 jedhamuun beekamu, irraa jireessaan kan waa’ee hawaa qorachuu irratti qaroomina olaanaa qabu ta’ee beekama. Giddugalli NASA(National Aeronautics and Space Administration)5 jedhamu kun kan argamus biyya Ameerikaa Keessatti. Namootni NASA keessaa dalagan hawaa qorachuuf dursa beekumsa kanneen akka astroonoomii (astronomy); Astroofiiiziksii (Astrophysicis) fi Saayinsii Hawaa (Space Science) jedhaman fa’a barachuu qabu. Dabalataanis yeroo baay’ee waa’ee hawaa qorachuuf beekumsa kanneen akka methaphysics, cosmology, chemistry, metrology, biology, geology fi kkf hunda sirriitti qabaachuunis baay’ee barbaachisa. Namootni NASA keessaa dalagan bilchina sammuu olaanaa (high intelligent quality) qabu kan jedhamuufis kanumaafidha. Namootni gara hawaatti imalan maqaa Stronaunt jedhamuun beekamu. Sababni hawaa qorachuun barbaachiseef inni olaanaan sammuu qarame fayyadamanii argannoo haaraa argachuufidha. Biyyumti Ameerikaa jedhamtu kan har’a warqee taate kuniyyuu dur dhokkattee turte! Waantotni akka warqee fi daayimendii qaqqaalii ta’an tarii akka dhagaa lafarraa baay’atanii samii keessa dhokatanii jiraachuu malu shakkii jedhuufaatu akka samii qorataniif namoota kakaasaa jira. Kaan ammoo bakka mijataa lafa caalaa jireenyaaf mijataa ta’e barbaaduun isaanii sababuma qorannoo kanaati. Tarii pilaanetoota kanneen biroo irras lubbu qabeeyyiin jiraachuu malu kan jedhus shakkii qabu. Gara hawaatti olba’uun gam tokkoon lafti maal akka fakkaatuufi eessa akka jirtu beekuufis isaan fayyada. Qorannoon hawaa keessatti godhamu waa’ee lafaas kan dabalatuu dha. Namootni hawaa akkamitti qoratu kan jedhu gaaffii deebii argachuu qabuu dha. Saayinsistoonni hawaa qorachuuf meeshaalee’konkolaattota samii keessaa’ (spacecrafts) kanneen jedhamanitti fayyadamu. Meeshaaleen kunniin kaayyoo kalaqamaniif irratti hundaa’uun, guddina boocaa fi ariitii garaa garaa kanneen qabanii dha. Fayidaalee konkolaattota hawaatti ergamanii keessaa muraasni:-  Fakkii lafaa kaasuun odeeffannoo lafatti gadi erguu  Odeeffannoo haala qilleensaa lafaarraa raaguu(metrology)  Odeeffannoo sub quunnamtii kanneen akka TV daddabarsuu  Fakkiilee pilaanitooota biroo kaasuu  Pilaanitoota hin beekamne biroo barbaaduu  Gara ji’aa (namoota imalchiisuu) fi kkf ta’anii gosa garaa garaatti qoodamu. Meeshaaleen gara hawaatti ergaman gosa qabu. Kanneen nama fe’atanii fi osoo hin fe’atin ofuma isaaniitiin odeeffannoo guuranii dha. Odeeffannoo guurratan sanas bifa fakkii akkasumas waraabbiin daddabarsuu danda’u. Odeeffannoo guuran sanas fidanii dhufuu qofa osoo hin taane, achuma ta’anii bifa danbalii ‘electromagnetic wave ‘jedhamuun gara lafaatti erguus kanneen danda’anii dha. Ashaangulliitii (robots) fe’atanii kanneen imalanis ni jiru. Ashaangulliitotni kunniin ammoo bakka namaa bu’anii waantota sakatta’uu akka danda’anitti kalaqamu. Harka baay’eetu itti godhama. Namootni lafumarra taa’aniis samii irratti isaan ajajuu danda’u. Akkuma hawaairraa odeeffannoo gadi erguun danda’amu lafarraas ol erguun ni danda’ama. Kanaafuu yoo ashaangulliitiin cabdes, lafumarra ta’anii tolchu. Waanti ajab nama jechisiisu kun kan ta’uu danda’u mala ‘infrafed wave ‘fayyadamuun ta’uu isaaniiti. Akkuma isa remootiin TV banatan sana jechuu dhaam. Yeroo baay’ee nutis wantota arginu hin ajaa’ibsiifannu, hinqorannus malee ifni aduu akkamitti aduurraa ka’ee lafa dhaqqabe hin jennu malee adeemsi ifaa fi infrared tokkumaam. Lamaanuu cararraa electromagnetic wave jedhamanii dha. Ifni gosa cararraa keessaa isa ijaan argamuu dha malee. Nuti ifaa wajjin gaaffii hin qabnu. Akkamitti akka lafa dhaqqabus hin xiinxalluu. Waaqumaaf dhiifna. Kanatu waantota akka ifaa akka hin qoranne nutaasise. Uumama vaayiresii(virus) jedhamu hoo maaltu uumaa? Deebii simaaf dhiiseen gara hawaatti sideebisa. Meeshaan fakkii hawaa keessaa kaasuuf itti fayyadaman ‘teleskoppii’(telescope) jedhama. Meeshaan kunis garaa garummaa ni qabu. Garaagarummaan isaa akkuma gosoota maayikrooskoppii (microscope) dandeettii waantota xixiqqoo gurguddisanii mullisuu isaaniirratti hunda’a. Saatalaayitootni gara hawaatti ergaman turtii fi bakki isaan hawaa keessa qubachuu qaban kaayyoo gara hawaatti ergamaniif irratti hunda’a. Erga gara hawaatti imalanii boodas turtii yeroo muraasaa ykn yeroo dheeraa gochuu ni malu. Turtiin isaanii kaayyoofi bakka itti ergaman irratti hundaa’a. Fakkkeenyaaf satalaayitootni sirna soolaarii (solar system) keessa akka qorataniif ergaman yeroo muraasa keessatti bakka yaadame sana ga’anii dalagaa eegaluu kanneen malanii dha. Kanneen sirna soolaariin alatti ergaman garuu fageenyi isaan sirna soolaarii keessaa ba’uuf taasisaniyyuu yeroo dheeraa itti fudhata. Kanumarratti hundaa’uun meeshaaleen gara hawaatti imalan kunniin saffisa lafarra ittiin gara hawaa imalan garaa garaa qabu. Ta’us garuu hanga har’aatti meeshaan akka saffisa ifaatti fiigu danda’u hin kalaqamne. Kanneen kalaqaman keessaa baay’eee kan saffisu yoo jedhame isa saffisa fageenya kilomeetira 8 sekoondii tokkotti(8km/s) fiiguu dha. Ifni garuu sekoondii tokkotti fageenya kiilomeetira 300,000(300,000km/s) fiiga. Haaluma kanaan biyyootni qarooman gosa saatalaayitootaa baayyee hawaa keessaa bakka baayeetti erganii qabu. Biyyootni hin qabne ammoo warra qabanirraa odeeffannoo bitatu. Fakkeenyaaf, Itoophiyaan saatalaayitii waa’ee odeeffannoo lafarraa muraasa beekuuf fayyadu tokko fulbaana 20, 2019 hawaa keessaatti gargaarsa Chaayinaan akka ergitee qabdu ni yaadatama. Turtiin satalaytiin kun hawaa kessa teessee odeeffannoo erguuf tajaajiltus waggaa muraasa qofadha. Biyyootni Afrikaa biroonis akkuma Itoophiyaa gama kanaan duubatti hafanis, muraasni isaanii saatalaayitoota muraasa hawaa keessaa qabu. Kun ammoo yoo wanti biraan hafeyyuu odeeffannoo argachuuf kaffaltii qisaasamu ni hanbisa. Kanaafuu, tarkaanfiin Itoophiyaan gama kanaan eegalte kan jalqabaa ta’us, qorannoo hawaa kanneen biroo geggeessuuf saatalaayitoota biroo hedduu fi ogeessota hedduu dhuunfaa isheetti akka horachuu qabdu jajjabeeffamuu qaba. Walumaa gala namootni qarooman qorannoo hawaa haala kanaan geggeessuun qaroomina isaanii qaratu. Waantotni hawaa keessa jiraachuun isaanii mirkanaa’ee fi qorannoon irratti geggeeffamaa jirus haaluma kanaan hubataman. Waantotni hawaa keessatti argaman baay’een isaanii hin beekamne. Kunis qaroominnii qaramee akka hin goolabamne nutti mul’isa. Ta’us qorannoon qorattoota akka NASAn geggeefamaa jiru qaroominni namootaa hagam akka qarame namatti argamsiisa. Qaroominni kun qaroomina namootaa jedhamee kan yaamamu ta’us, namootni eenyu fa’i, gaaffii jedhu kaasuu hin oolu. Nutis namuma. Mitiiree? Nuti qaroomina akkamii qaraa jirra? Achis ta’e asis namootni qaroomina qaran akkuma jiran,kan doomsanis hin dhabaman. Qaroomina doomaa akka alaabaatti rarraafatanii nuti akkasi; Dur akkas ture jechaa barooduunis inuma jiraafani. Qaroomina doomaa (isa mana manaa) sana akkuma jiru sanatti kan barsiisuu fi kan baratus jira achis asiis, yoo nuti baay’ina caalle malee. Egaa galanni kan warra qaroomina qaruu haa ta’u! Warri achii qarooman bilbila, raadiyoo fi television saatalaayitii isaaniitti hidhanii, warra asii qaroometti gurguratu. Kan bites buufatee nutti gurgurata. Nutis waan qabnu walitti corree qaroomuuf bitanna. Kanumaan odeeffannoo waa’ee ganda keenyaa warra ganda gamaaf daddabarsina. Odeeffannoon keenyas ifa akka ta’utti fakkii fi waraabbii garaa garaan dabaallee dhoobnaaf. Isaanis deebiima walfakkaatu nuuf deebisu. Kanumaan siyaasa keenya isa soba, jibbaa fi arrabsoo gandummaan dabaalame sana qaroomina goonee sammuu dhalootaa ittiin doomsaa oolla. Waanti nama ajaa’ibu garuu warra qaroomerraas oomishaalee qofa miti kan bitannu. Odeeffannoo feenu barbaannee (search) goonee bitachaa oolla. Isaan bira maaltu dhibe! Yoo ati maqaan koo eenyu jetteyyuu sitti himu. Nutu isaan hin beeku malee isaanoo nu beeku. Nutis waanuma gurraa qabnu qofa namootaaf ifa gochuuf jecha bitachaa oolla. Kanuma barannee barreessaas oolla. Qaroomina qaruu keessaa tokko dursa odeeffannoo bitannee dubbifnuu fi barreessinee barsiifnu qaruu dabalata. Odeeffannoo baay’ee baruu fi beekuuf gandummaa, sanyummaa, lolaa fi oduu lolaa kan naannoo keessaa baanee gara hawaatti xiinxalaan imaluu qabna. Achii beekumsa ajaa’ibsiisoo waan hunda beekuuf nama fayyadan baay’eetu jiru. Hawaa keessa akka isa lafarra waantota xixiqqoo miti kan argamu. Namootni achi imalanis namoota waantota xixiqqoo wajjin oolan miti. Atis yoo kana dura gara hawaatti yaadaan imaltee hin beektu ta’e, osoo imaluu shaakaltee gaarii natti fakkaata. Maaloo, hawaa keessa ooluu yaali! Achi keessatti ilaalcha xixiqqoo ishee akka gandummaa argitee garaan sin gubatu. Achi keessaa ilaalcha akka hawaa bal’atutu jira.Yoo achi ol imalte odeeffannoo ajaa’ibsiisoo waa’ee uumama gaalaaksotaa, urjilee, pilaaneetotaa fi kkf jedhamanii argatta. Isaan kun dhagaa qofa osoo hin taane waantota akka warqee fi meerkurii irraa kan oomishamaniidha. Xiinxalaan hawaa imallaan waantota aja’ibsiisoo hawaa keessaa wajjin muuxannoo wal jijjiiraa oolta. Isaaniin qorattee waan baay’ee irraa baratta. Ati fedha qabaannaan isaan waan hedduu sibarsiisu. Yoo achi imalte, gandummaa dhiisiitii, lafti iyyuu hagam akka xiqqaattu gadi ilaaltee taajjabda. BOQONNAA JA’A Gaalaaksota Jechi’ Gaalaaksii ‘jedhu afaan Girikii irraa kan fudhatame yoo ta’u hiikni isaa kallattiin “aannan “jechuudha. Sababni maggaasa kanaas yeroo namootni meeshaa telescopii jedhamu fayyadamanii hawaa keessaa ol ilaalan bakki aannan(gaalaaksii) fakkaatanii mul’atan argamaniifidha. Haa ta’u malee gaalaaksiin bakka urjileen humna harkisa garaa garaan walitti kuufamanii argaman ta’uu isaati. Urjileen walharkisan kunniin sababa ‘Humna Harkisaa ‘kan waantotni hundi ittiin fageenya murtaawaa irratti ittiin walharkisuu danda’aniiniin ta’uu isaati. Waantotni hawaa keessatti argaman hundis, bakkaa bakka qabatanii samii keessa kan faca’anii qubachuu danda’an sababuma Humna Harkisaa kanaani. Humna Harkisaa kanas shallaguuf foormulaa:- F=Gm1m2 R2 Kan fayyadamnu yoo ta’u:- F=humna,G=lakkoofsa dhaabbataa kan 6.673x10-11Nm2/kg2 ta’e, m1 = hanga wanta jalqabaa, m2=hanga wanta lammataa, R2= iskuweerii fageenya waantota lameen gidduu kanneen bakka bu’anii dha. Qorattootni garaa garaa gaalaaksii ibsuuf moggaasa garaa garaas fayyadamaa turan. Fakkeenyaaf jaarraa 18 ffaa fi 19ffaa keessa moggaasa Meiser Objects (M)“Nebula” jedhuu fi“Island Universe”10 jedhus fayyadamaa turan. Har’as bakka garaa garaatti maqaalee kanneen ni fayyadamu. Haa ta’u malee yeroo ammaa qorattootni hawaa bakka kuufama urjilee kana moggaasa Gaalaaksii jedhu waaltessanii itti fayadamaa jiru. Gaalaaksiin bakka kuufama urjiilee ibsuuf kan fayyadu ta’us, dabalataan waantota akka:- waanta gurraachaa (black matter), dhukkee(dust), bakka banaa(space), danbalii electromagnetic waves jedhaman garaa garaas of keessatti ni qabata. Waanti gurraachi (Black matter) gaalaaksii keessatti argamu kun maqaa ‘Holqa Gurraacha’(Black hole)jedhamunis ni yaamama. Akka astroonoomerotni (astronomers) jedhanitti hawaa keessa gaalaaksota biliyooona 100 hanga biliyooona 200 tti tilmaamamantu argama. Fageenyi gaalaaksota garaa garaa gidduu jirus fageenya ‘bara ifaa(ly)’ miliyoonaa ol ta’aniin kan lakkaawamudha. Fakkeenyaaf, gaalaaksota muraasa fudhannee haala fageenya isaan lafarraa qabaniin akka armaan gadiitti haa laallu. Isaanis:- •  Milkway (gaalaaksii lafti keessatti argamtu)  Andromeda (2.5million ly)  Bode’s galax(12million ly)  Cigar galaxy (12million ly)  Tadpole (420million ly)  Cartwheel galaxy(500 million ly)  Comet galaxy (3.2 billion ly)  Pinwheel galaxy (21billion ly) Akkuuma armaan olitti ibsame, lafti galaaksii Milkway jedhamu keessaa bakka Sirna Soolaarii (solar system) jedhamutti argamti13. Fageenyi gaalaaksota garaa garaa lama gidduutti argamus kan ajaa’ibaati. Gaalaaksii hunda jiran keessaa kan gaalaaksii keenyatti baay’ee dhiyaatee argamu gaalaaksii’Androomeedaa’ jedhamu qofa. Sanuu fageenya bara ifaa(ly) miliyoona 2.5 ta’uni. Moggaasni maqaa gaalaaksii Androomeedaa jedhamu kun namoota Itoophiyaatiin kan moggaafame ta’uu isaa ragaan tokko tokko ni’ibsa. Ta’us akkuma beekamu namootni biyya Itoophiyaa durii tokko tokko qorannoo hawaas, amantaa wajjin walitti hidhuu yaalu. Qorannoo hawaa irratti Itoophiyaanotaan geggeeffamaa turan, saay’insii fakkaatanis, irra jireessaan amantaa wajjin walitti hidhata qabu. Kanaaf jecha saayinsiin Itoophiyaa akka madda amansiisaatti astroonotaan hin fudhatamu. Kanas jecha ‘mythodology’ jedhuun waamu. Akka astroonoomerootni (astronomers) hawaa qoratan ibsanitti, gaalaalaaksotni hundi tokkoon tokkoon isaanii urjiilee miliyoonaa hanga triliyoonaatti lakkaawaman of keessaatti qabatu. Fakkeenyaaf gaalaaksiin baayyee xiqqaa (dwarf) jedhamu, urjilee miliyoona100 (108) ol ta’an kan of keessaa qabu yoo ta’u, gaalaaksiin guddaa (giant) jedhamu ammoo urjilee hanga triliyoona100 (1014) ofkeessatti qabata. Wiirtuu gaalaksota baay’ee keessatti bakki gurraacha holqa fakkaatu (Balack hole) ni mul’ata. Bakki kun akkuma urjilee guddina ajaa’ibsiisaa qaba. Fakkeenyaaf‘Black Hole’ kan lafa si’a miyoona 30 caalu ni jira. Bakki holqa gurraacha jedhamu kun waantota hunda ofitt harkisuu danda’a. Gurraacha’un isaas sababa, waantota xixiqoo kanneen akka ifaa (electromagnetic waves) hunda ofitti harkisuun dhidhima galchuu danda’uu fi dha. Guddina waantota hawaa keessa jiranii shallaguuf yeroo baay’ee guddina aduutiin walbira qabnee madaalla. Urjiileen gaalaaksota garaa garaa keessatti argaman baay’een daran aduu caalu. Haala kanaan gaalaaksii tokko hagam guddina daran ajaa’ibsiisaa ta’e akka qabu tilmaamuun nama hin dhibu. Aduun urjii qofaa ishee sirna soolaarii keessatti argamtuu dha. Sirni soolaarii kunis gaalaaksii ‘Milkway’ jedhamu keessa jira. Sirna soolaarii kana keessatti aduun qofaa ishee guddina harka 99(99%) qabatti. Pilaanitootni saglanuu fi asteroidootni ammoo walitti ida’amanii haraka 1(1%) qofa qabatu. Aduun lafatti dhiyeenya waan qabduuf, gudattee namatti mul’atti. Garuu urjiilee kanneen biroo bay’ee caalaa xiqqoo dha. Ta’us guddini aduu kan lafaa si’a miliyoona 1.3 caalee argama. Kanumaarraa kan ka’e qorattootni guddina waantota hawaa keessa jiranii kan aduun waliin madaalanii nutti himu. Akkuma beekamu waantota boca geengoo qaban (cercle) ta’an, qabee(volume) isaanii, safaruuf fageenya wiirtuu isaaniitiin fayyadamna. Haaluma kanaan Aduun wiirtuu (radius) =695,700km dheeratu qabdi. Qabee shallaguuf foormulaa v=4πr3/3 jedhu fayyadamna.Shallaggii kanaan Qabeen Aduu (Sun’s Volume)=1.4 X1018 Km3 ta’a. Urjilee baay’een wiirtuu aduun qabdu si’a hedduu ta’een caalu. Qabeen isaaniis akkasuma daran aduu kan caaluu dha. Urjileen aduu caaluun beekaman muraasni:-  UY Scuiti(si’a 1,703,wiirtuu aduu/sun radi caala)  NMLCygni(si’a1,183 wiirtuu aduu caala)  VYCanis majoris(si’a1,420 wiirtuu aduu caala)  Betelgues(si’a 887 wiirtuu aduu caala)  Antares(si’a 883 wiirtuu aduu caala)  Rigel (si’a 78.9 wiirtuu aduu caala)  Aldebran(si’a 44.2 wiirtuu aduu caala)  Arcturus(si’a 24.0 wiirtuu aduu caala)  Pollux(si’a 8.0 wiirtuu aduu caala).  Sirius(si’a 1.7 wiirtuu aduu/sun radius caala. Urjilee gurguddina aja’ibsiisoo qaban muraasa armaan olitti tareeffaman hundi isaanii kanneen gaalaaksii Miilk wayii keessatti argamanii dha. Urjileen kunniin halkan halkan ifa olaanaan kanneen ifanii mul’atanii dha. urjiilee tarreeffaman keessa tokko urjii VY Canis Majoris jedhamuun beekamuu dha. Guddina urjiilee kanneen biroo xiinxaluuf akka fakkeenyaatti guddinaa fi fageenya urjii kanaa haa ilaallu. Urjiin VY Canis Majoris jedhamuun beekamuu kun kan argamu gaalaaksii miilkiweyii keessatti bakka wiirtuu konistileeshinii (constellation center) jedhamu keessatti yoo ta’u, ifni inni maddisiisus akka kan aduu fi urjiilee biroo adii/ keelloo osoo hin taane ifa diimaa dha. Urjiin vy canis majoris jedhamu kun aduu waliin yoo madaalamu, guddina wiirtuu aduun qabdu (radius) si’a 1,420n kan caalu ta’uu isaati. Guddina kana gara guddina qabee walii galaan (volume)n tilmaamuuf foormulaa: v=4πr3/3 tin fayyadamuun yoo shallagame ~ urjiin kun si’a Biliyoona 12 (1.2x1010) tti tilmaamamuun kan aduu caalu ta’uu isaati. Gama biraan immoo guddina aduu fi kan lafaa waliin yoo madaallaman, guddinni aduu kan lafaa tilmaamaan si’a 1,300,000 kan caalu ta’uu isaati14. Kanumarraa ka’uun guddina urjii Vy Canis Majoris(VY CMa) fi guddina lafaa waliin yoo madaalle, urjii Vy Canis Majoris jedhamu biratti lafti akka waantota xixiqqoo kanneen ijaan hin argamnee (micro organisms) taatee mul’atti jechuu dha. Gama gargar fageenyaan yoo ilaalle; ifni urjiin vy canis majoris jedhamu kana irraa ka’ee lafa qaqqabuuf bara ifaa ykn waggaa 3,900 itti fudhata15. Kana jechuunis ifni VY CMa irraa ka’ee lafa qubachuuf, barkumee 4 (4 millenniums) ti tilmaamamu kan iitti fudhatu ta’uu isaati. Egaa gurguddinni waantota hawaa keessa jiranii haga kana guddatu. Kanaafuu hawaan waanta jalqabaa fi dhuma hin qabnee dha. yeroo yerootti waantotni haaraan hawaa keessatti uumamaa oolu. Kunis hawaan kan dura ture caalaa daran babal’achaa akka jiru taasisa. “Hawaan jalqabas dhumas qabaachuu mala, garuu akkuma lafaa yoo keessa naanna’an malee keessaa ba’uun hin danda’amu” (Stephen Howkins). BOQONNAA TORA Sirna Aduu ‘Sirni Soolaarii’ (Sirni Aduu) gaalaaksii ‘Milkway’ jedhamu keessa jira. Waantotni biiftuutti marsan hunduu sirna soolaarii kana keessatti argamu. Sirna soolaarii kana keessatti aduun qofaa ishee guddina harka 99(99%) qabatti. Pilaanitootni saglanuu fi asteroidootni ammoo walitti ida’amanii haraka 1(1%) qofa qabatu. Pilaanetootni sirna aduu keenya keessa hin jirre ‘pilaanetoota sira aduun alaa’ (exoplanet) jedhamanii beekamu. Dhiyeenya kana kanneen argamaa jiranis warruma ‘exopilanet’ jedhaman kanaa dha. Kanneen sirna aduu keessa jiran hundi isaanii oorbiitii dhuunfaa isaaniirra aduutti marsu. Pilaanitootni akka ofirras ta’e aduutti marsaniif sababa kan ta’e, humna harkisaa kan centerpital force (Fc) jedhamuudha. Humni kun humna isa waantotni marfaman, akka gara keessoo wiirtuu isaaniitti, akkasumas ofii isaaniirra akka galagalan(naanna’an) dandeessisuu dha. Faallaan humna centerpital force (Fc) jedhamu ammoo humna harkisaa isa Centerfugal Force (Fg) jedhamuu dha. humni kun ammoo humna kallattii alaatti harkisuu dha. Humna senterpiitaalii (centerpital force) jedhamu shallaguuf foormulaa armaan gadiitti fayyadamna:- Fc= mac = m v2 r (Fc= humna senterpiitaalii; m =hanga waanta naanna’uu; ac= guula senterpiitaalii; v2= skuweerii saffisa waanta naanna’uu; r = fageenya wiirtuu) bakka bu’u. Haaluma walfakkaatuun, pilaanitootni hundi aduutti marsuuf sochii garaa garaa lama taasisu. Inni jaqabaa altokko ofirra galagaluuf yoo ta’u, inni lammataa oorbiitii isaaniirra aduutti marsanii xumuruu dha. Ofirra galagaluufis ta’e oorbiitiirra naanna’uuf yeroo garaa garaa itti fudhata. Kunis guddinaa fi fageenya pilaanitootni aduu irraa qaban irratti hunda’a. Fakkeenyaaf lafti altokko ofirra galagaluuf sa’atii 24 itti fudhata. Halkaniifi guyyaan kan uumamus bifuma kanani. Kanaaf yoo Ameerikaan halkan ta’e Afirikaan ammoo guyyaa ta’a. Lafti oorbiitii isheerra aduutti naannoftee xumuruuf guyyaa 365 fi sa’atii 6 itti fudhata. Waqtiileen gannaa fi bonaa kan uumamanis sababuma kanaani. Kunis sababa yeroo lafti adeemsa aduutti marsuu gootu bantiin ishee kaabaa fi kibbaa darabeen aduu irraa siqu ykn dhiyaatuufi. Haala kanatu ho’i aduu lafarratti yeroo yerootti akka jijjiiramu taasisa. Yoo kibbaa kan roobu ta’e kaabni ammoo bona akka ta’u taasisa jechuu dha. Jiini(addeessi)aduutti osoo hin taane pilaanetootatti naannofti. Pilaanitootni muraasni ji’a hedduu qabu, kanneen ji’a hin qabnes ni jiru. Fakkeenyaaf Jupiter ji’a 79 kan qabu yoo ta’u, lafti garuu ji’a tokko qofa qabdi. Jiini(addeessi) lafaatti marsuuf baatii tokkoo isheetti fudhata. Haala kanaan bakki oolmaa ishee bakka lamatti qoodama. Walakkaa baatii aduu fi lafa gidduu yoo turte, kan hafe ammoo lafaa duuba dhokatti. Jiini halkan ifa kennuuf guyyaa guyyaa aduu irraa ifa kuufachuu qabdi. Kanaa fuu qaama ji’aa keessaa bakka ifa aduu argatu qofatu halkan nutti mul’ata. Jiini yeroo garaa garaatti bocni ishee jijiiramee mul’atu sababuma kanaani dha. BOQONNAA SADDEET Lafa Laftis akkuma urjilee fi pilaaanitoota kanneen biroo hawaa keessatti argamti. Haa ta’u malee waa’ee lafaa qorachuuf yeroo hunda gara hawaatti imaluun nunbarbaachisu. Nutis lafarratti waan argamnuuf jecha odeeffannoo NASA irraa ergifachuunis hagas mara nunbarbaachisu. Ta’us biyyootni qarooman odeeffannoo waa’ee lafaa saatalaayitii isaaniirraa mana taa’anii argatu. Isaan manuma ta’anii waa’ee bishaanii, albuudaa fi Afrikaa odeeffatu. Kanaafuu odeeffannoon NASA lafa qorachuuf hin barbaachisu jechuu miti. Daranuu barbaachisa. Ani waa’ee lafaa isa naannoo keenyaa xiinxaluuf, nutis lafarra jirraafan jedhe malee. Waantota lafarra jiran kanneen akka ardiilee, bishaan, albuudotaa fi lubbu qabeeyyii lafti qabdu asii fi achi deemanii ilaaluun ni danda’ama. Waantotni lafarratti argaman kunniin lafarratti haa argaman malee, garuu bakka bakkati garaa garummaa muraasa ni qabu. Boci isaaniis wal hin fakkaatu. Waantotni ganda keenyatti argaman kanneen ganda warra biroo wajjin walfakkaachuu dhiisuu mala. Kana waan ta’eef beekumsa waa’ee waantota lafarra jiraaniis namni hundi walqixa qabaachuu dhiisuu mala. Kana jechuun namootni waa’ee waantota naannoo isaaniitti arganii fi dhaga’anii qofa gadifageenyaan beeku jechuu dabalata. Irri lafaa harki 70(70%) bishaaniin kan aguugame dha. Dacheen harka 30(30%) qofa dhuunfata. Lafti irra jireessaan garboota gurguddoo(ocean) jedhamaniin aguugamtee argamti. Qaama bishaanii keessatti lubbu qabeeyyii hedduutu dhalatee, guddatee, du’aa oola. Qaamni lubbu qabeeyyii bishaan keessatti du’aniis erga tortoree booda lafatti makamuun ‘fosil’ jedhama. Gaasotni akka naafxaa garaa garaa waanta fosil jedhamu kanneen irraa oomishamu. Bakki bishaan kuufamee ture jijjiiramee gara dachee gogaattis jijjiiramuu mala. Kunis sababa jijjiirama garaa garaan kan ka’ee dha. Kanaafuu biyyeen fosil jedhamu kun bishaan keessaafi dachee bakkeewwan muraasa irra jiraachuu mala. Bakkeewwan fosil qaban kunniin akka qabiyye albuuda guddaatti ilaalama. Biyyootni Arabaa baay’eenis kanumaan sooroman. Walumaa gala bakka bishaanni jiru baay’ee barbachisaa dha. Madda nyaataa, Geejjiiba, Humna annisaa faa dabalatee bishaan waantota inni namaaaf hin gumaachine hin jiru. Haa ta’u malee qaama bishaanii kana keessa bakki geejjibaaf hin mijoofne ni jira. Bakki kun bakka beermudaa tiriyaangill’(Bermudaa triangle) jedhamuun beekamuu dha. Bakki kun waantota hunda ofitti harkisee dhidhima galcha. Humna harkisa cimaa waan qsabuuf waantotni akka dooniis ta’e xiyyaaraa bakka kanarra darbuu hin danda’an. Dacheen bishaaniin hin haguugamne ardiilee torbatti kan qoodaman ta’us, ardiin tokko bakka jireenya namootaaf mijatoo miti. Ardiin kun Anterkaatikaa (Antercatica) jedhamuun kan beekamu yoo ta’u, irra jireessaan cabbiin aguugamee argama. Ardiileen ja’an (Afrikaa, Ameerikaa Kaabaa, Ameerikaa Kibbaa, Awusteraaliyaa, Awurooppaa fi Eeshiyaa) jedhaman kanneen bakka jireenya namootaaf mijatoo ta’anii fi albuuda garaa garaan badhaadhanii dha. Ardiileen kunis biyyoota hedduu of keessaa qabu. Fakkeenyaaf Itoophiyaan biyya ardii Afrikaa keessaa ishee tokko dha. Daangaa mataa ishees sararattee qabdi. Daangaan itoophiyaa kun bara dhufaa darbaa keessa jijjiiramaa dhufe. Akka heeri mootummaa Itoophiyaa kan bara 1987(1995), naannolee Itoophiyaa keessa jiran sararetti, Itoopiyaa keessa naannolee sagaltu jiru. Ta’us, Finfinnee fi Dirreen Dhawaa naannolee jedhaman saglan keessatti hin ida’aman. Isaan kun lameen naannoo federaalaan bulfaman jedhamanii bekamu. Naannolee kanneen biroon garuu ofiin of bulchuu dabalatee hanga biyya ta’anii foxxoquutti mirga qabu jedhee sarare heerri kun. Akkuma Eertiriyaan foxxoqxee biyya mataa ishee taate sana jechuu dhaam. Booda daangaa sararuu irratti lubbuu namoota bayyee nugalaafate malee. Haluma wal fakkaatuun naannolee saglan jedhaman keessa Oromiyaan ishee tokkoo dha. Akka faabirikaan heera mootummaa kan bara 1995 jedhamu kun kalaqetti: Finfinnee, Dirree Dhawaa, Kamiseen faa oromiyaa keessa hin jiran. Mirgi foxxoquu ini namootni baay’een keeyyata 39 caqasanii dibbee reeban sun akkasitti nuuf kalaqame. “Gowwaa kofalchiisanii ilkaan lakkaa’u” jedha Oromoon. Oromoof daangaan har’a sararame kanneen maqaa oromoo qaban hunda hin dabalatu. Jechuun Raayaa, Qobboo, Baatii, Waldaya faas hin dabalatu. Namootni naannoo kanneen keessaa jiraatan Afaan Oromoo haasa’uun hafnaan Oromoo ta’uu isaaniiyyuu hin beekan. Namootni hiddi dhaloota walloo oromoo ta’uu isaas irraanfataniiru. Egaa kana gochuu keessatti heerotnis ga’ee qabu. Wanti naaf hin galle garuu, saba bakka hunda jiru kana, gargar foxxoksuuf dhama’uun maaliif akka barbaachisee dha. Qaroomina ta’innaa laata? Moo! Anis maaluman ta’ee? Maaliifan dhufe ganda keessa? Maafan bu’e dhiiro, hawaa isa bal’oo keessaa?Ahaa, edaa itti galli manumaa! Ardiilees ta’e biyyootni lafarratti maqaan itti moggaafame kamiyyuu waaqaa kan bu’an miti. Bakkuma jiranitti kanneen abuuramanii dha malee. Daangaan koo kana qofa jechuus kan fide namuma. Oromoon beektota hawaa keessaa qooda kan qabachaa ture ta’us guyyaa keessa qoodamaa jira. Qoqqooddaan Oromoo kun kan eegale gaafa Itoophiyaa sararuuf Oromoota baay’ee Keeniyaaf qoodaniirraa eegaleeti. Haaluma kanaan daangaanis yeroo yerootti sararamaafii jira. Daangaa Oromiyaa eenyutu sararee Itoophiyaa keessatti? Gaaffii kooti. Oromoon durii daangaa har’aa kana osoo hin taane daangaa isa Itoophiyaa jedhamu kanayyuu darbee kan deemu ture. Dubbiin ganda gandaa kun orma dhiifnaan Oromoo hundaafiyyuu ifa ta’aa hin jiruuf malee. Tarii qaroomina jechuufis isammoo hin fakkaatu. Lafa kanarra uumamaan uumamni hundinuu mirga bakka fedhe jiraachuu walqixa qabaatanis, seera namootaan garuu adda adda qoodamaa jira. Haaluma kanaan biyyootni tokko tokko lafa kanarra akka jannataatti jiraatu, kaan ammoo gammoojjii gubaa keessa jiraatu. Hunduu daangaa wayii sararatee keessa socha’a. Daangaa sararame ykn sararate sanas waanuma waaqni isaaf safare se’a. Namni kamiyyuu namuma. Adiis ta’e gurraacha. Namni ofii miidhamuu hin fedhu. namni biraan akka miidhamu fedhuunis qaroomina miti anaaf. Yoo qaroomuun nama hundumaaf wal qixa gaarii yaadu. Duroomuunis. dursa ilaalcha gaariin dabaalamuu qaba. Yeroo sana qaroominniyyuu qaroomina qarame ta’a. Waan hundaan qaroomuuf ilaalcha gandummaa keessaa ba’uutu filatama. Yoo kana goone walii keenya dhiifnaan addunyafuu qaroomina qaruu dandeenya. Namni duroomuuf akkuma namootni baay’een doktoora faa ta’uuf kufanii caban sana ta’uu miti. Dandeettii ofii barbaadanii argachuu dha malee. Namootni akka Albert einstain faa doktoorummaa isa biyya keenyatti leellifamu kana hin turre. Waantota namootni baay’een dhaadhessanis dhaadhessa hin turre. Garuu sammuu namni kamiyyuu hin qabne qabu turan. Isaan kun fedhii biyya bulchuus hin qaban turan. Sababni isaa fedha namoota ajajuu osoo hin taane fedha ofii isaanii of ajajuu qabu turan. Nama qajeelchuuf dhama’uu osoo hin taane dursa of qajeelchuuf dhama’aa turan. Isaan akkasii kana kanneen argannoo gurguddaan addunyaa macheessan. Ofii akka dungoo baqanii addunyaaf ibsan. Waantota lafarraa osoo hin taane hawaa abuuruun akka danda’amu nutti agarsiisan. Kanumaan qaroominni akkamitti akka qaramu nu barsiisan. Ahaa! Edaa qaroominni kan qaramu akkasitti! Beekumsi walii galaa bu’uuraa fi, hundee jalqabaati! Of ta’anii ormaaf ta’uu malee, kaaniin eegachuus miti! Maaliif? akkamitti ?eenyuun?faa jedhaniitu gaaffatu. Eeyyee akkasi! Gaaffiin eegalaniitu qaroomina qaratu! Gaafachuu, xiinxaluu fi qorachuun dhugaa ta’uu hubatu! Namni hunduu namuma, bar namuma akka koof keeti! Santu ergatees ergama akkuma ofiif fedhuu fi yaadutti. Atis qophaayi dheereffadhu karaa, ba’i ganda keessaa! Qorichi addunyaa ga’u, maaf ukkafama inni sikeessaa? Jijjiiri hiriyyaa xixxiqqoo odeessituu gandaa keesssa! Ol ilaalii hubadhu malee hawaa fi waanta achi keessaa! Fageessii xiinxali, dhiisiitii xiinxala asii isa irra keessaa! Hubadhu namni waanuma argee fi kan galeef odeessa! Ilaalcha bal’ifannaan hin jigu wanti duufu. Simatu si’i, hin eegin furmaata olii siif dhufu Of hubadhu, barbaadi dandeettii fi bakka itti taatu Qajeelchi dabaa, hordofi dhugaa, namnillee situffatu Nama dhugaa malee dhugaan hundatti hin mul’atuu! Hattuu, sobduufi saamtuu duukaa hin bu’in ati matumaa, Hubadhu sirni danuun goyyomsaaf kalqamee tumamaa! Nama baay’eetu qaramuu fi akka qaroomes sitti himata Namni qaroomuuf qarames isuma qare sana fakkaata. Qaroomina isa achii fi isii kana maqaamatu walfakkaata Hiikoo fi bocni isaanii garuu daran walirraa fagaata. Ilaalcha qaramee qaroomina qarutu, waan hundumaati. Inni kan ofittoofi gandummaatti hafe kan waalta’e miti. Namni qaroome gandaaf miti adduunyaaf daawaa qota. Qaroomina qaruuf, gaaffii gaggaafata, qofaas dudubbata. Inni taa’ee nama hin ergu, ofumaa soqa malee furmaata. Gowwomsee, hatee fi saamee ofittummaan hin duroomu. Akkasittis hin qaroomu, nama abaarees hin jagnoomu. Mala dhahee, namaaf mala, kaaniif falee ofiis mala! Qaroomina qaruun akkasi, isaan waliigalee ormaaf gala! BOQONNAA SAGAL Astroonoomii fi Biyyoota Addunyaa Jechi ‘Astiroonoomii’ jedhu, jecha Afaan Girikii irraa kan fudhatame ta’ee, saayinsii waa’ee waantoota lafaa olittii hawaa keessa faca’anii aragmanii (gaalaaksii, urjiilee, pilaanitootaa fi ji’a) kan qoratuu dha. Gumaacha Astroonoomiin dhala namaaf gumaache keessaa tokko namootni ‘dhaha‘(calander)tti fayyadamanii yeroo lakkaa’uu akka danda’an gochuu isaati. Biyyoonni addunyaa jiruu fi jireenya isaanii gaggeessuu keessatti dhaha hin gargaaramne hin jiran. Kanas biyyoonni tokko tokko kalaqanii, gariin ammoo, kan biyyoonni biroo kalaqan gargaaramuuni. Akka seenaan dhaha addunyaa himutti, dhahi bu’aa yaalii namoota :-  Dhaha himanii(astronomers);  Abbootii amantii fi  Hayyoota herreegaati. Akaakuun dhaha(calander) addunyaa gurguddoon afran kanneen armaan gadiiti : 1) Ji’a, 2) Biiftuu, 3) Ji’aa fi Biiftuu 4) Urjiilee. 1. Ji’a (Lunar) Akaakuu hedannaa dhaha addunyaa keessaa tokko dhaha ji’a(addeessa) irratti hundaa’uun kan hedamuu dha. Dhahi duudhawaan biyyoota baay’ee bocaafi haala mul’achuufi guddataa deemuu; akkasumas, xiqqaachaa fi dhabamaa deemuu ji’aa irratti hundaa’uun guyyaa lakkaawatu. Ji’i(month) kan hedamu boca ji’aa(Moon) irratti hundaa’uun ta’ee akka armaan gadiiti:  Ji’a haaraa(kan reefu baatu),  Walakkeessa jalqaba ji’aa,  Goobana ji’aa fi  Walakkeessa dhuma ji’aa jechuun hedamee hanga marsaa duraa ji’a haaraan deebi’utti, giddugalaan guyyoota 29.5 kan fudhatu ta’a. Kanaafuu, ji’i tokko guyyoota 29.5 kan qabaachuu danda‟u ta’uu isaati. Haaluma kanaan, biyyoonni akka Chaayinaa durii, Hibruu, Roomaa, Seeltisiifi Jarmaniifaa ji’a irratti dhaha dhahachuu kan hundeeffataniifi itti gargaaramaa jiran ta’uu ragaan ni addeessa. 2. Biiftuu (Solar) Akaakuu hedannaa baraa /dhahaa addunyyaa keessa tokko biiftuu irratti hundaa’a. Biyyoonni addunyaa biiftuu irratti hundaa’uun dhaha dhahatanis baay’ee akka ta’an ragaaleen dhahaan wolqabatan ni addeessu. Haala kanaan, dhaha addunyaa sirna biiftuu gargaaraman keessaa tokko dhaha Girigooriyaanii akka ta’es ni ibsama. Dhahi Girigooriyaanii nama Pooppi Girigoorii 13ffaa (bara 1502 hanaga 1585 ALAtti) jiraatee’fi dursaa abbaa dhaha kanaa ta’een eegale. Dhahi kun biiftuu irratti kan hundaa’uufi bal’inaan biyyoota addunyaaf tajaajilaa kan jiru ta’uutu hubatama. Haaluma wolfakkaatuun, dhahi worra Gibxii fi dhahi Itoophiyaa (kan Gibxirraa akka fudhametti ibsamu) haala biiftuu irratti hundaa’uun kan hedaman ta’uu ragaan tokko tokko ni’ibsa. 3. Ji’aafi Biiftuu (Luni-Solar) Akaakuun dhaha addunyaa biroon haala Ji’aa fi Biiftuu walfaana ilaaluun kan dhahi hedamudha. Biyyoonni addunyaa gariin dhaha adda addaa waan gargaaramaniif akaakuun dhaha isaanii gariin tokko; gariin ammoo, lamaan walfaana gargaaramuun dhaha dhahatu. Biyyoota mala kanaan fayyadamaa turan keessaa Chaayinaan ishee tokkodha. Chaayinaan dhaha akaakuu lama gargaaramti: isaanis 1) dhaha worra Girigooriyaanii, kan bulchiinsa biyyaa fi daldalaaf itti gargaaraman; 2) dhaha duudhawaa Chaayinootaan biiftuu, ji’aafi urjii (Jupitar) irratti hunda’uun kalaqameefi tajaajila amantii fi qonnaaf itti gargaaramaa, hiree gaarii fi yaraa; dhalachuu daa’immanii fi du’aa illee kan ittiin laalataa fi jireenya qajeelfataa jirtuudha16. 4. Buusaa/Sidereal Akaakuu dhaha addunyaa keessaa kan biraa dhaha buusan irratti hundaa’u. Buusan/Sidereal kan ibsu,garee urjiilee wayita samiin qulqullaa’u walitti rukkistee/baay’attee mul’atuuti. Ummattoonni durii biyyoota adda addaas rukkee urjiilee kana ilaaluun dhaha hedataa kan turaniifi hedataa jiran ta’uu ragaan ni’ibsa. Walumaa gala adunyaarratti haala kanaan, hedannaan yeroo sadarkaa xiqqaa (akka sekondii) irraa ka’ee hanga guyyoota, ji’ootaa fi woggoota fa’atti ibsamuu danda’an jechuudha. BOQONNAA KUDHAN Astroonoomii fi Uummmata Oromoo Akkuma biyyootni addunyaa baa’een ‘dhaha(Calander)’ mataa isaanii fayyadamaa turan, Oromoonis dhaha beektota isaan kalaqamanitti fayyadamaa ture. Osoo qaroominni Girikii dhufe hin waaltawin dura uummatni kuush waa’ee urjiilee kanarratti beekumsa cimaa akka qabaachaa turan namootni dhoksuuf yaalanis, seeenaan ni mul’isa. Kanaaf ragaan tokko kitaaba amantaa kiristaanaati(Matiwoos 2:1-12). Akka ragaan barreeffamee ture kun ibsutti, Yeroo Yesuus/ Kiristoos dhalate namootni sanyii kuush ‘Saba Sagal’jedhaman osoo nama hin gaafatin urjii ilaalanii harka fuudhiif bakka innii itti dhalate akka dhaqantu ifee argama. Haala kanaan Oromoonis qaroomina Urjiilee fi ji’a ilaalee waantota beekuu kana kan horate dhiyeenya osoo hin taane dur dur dhaloota Kiristoosiin dura waggaa 300 dura akka eegaletu himama18. Aadaa oromoo keessattis namootni urjii ilaalanii waantota raaguu akka danda’an ragaan ni ibsa18. Kana qofas miti moora ilaalaniis rakkoo namaa akka furan ni himama. Akkuma saayinsiin har’a dhiigafaa ilaalee dhukkuba himu san jechuudhaam. Namootni akkanaa kunis ‘Ayyaantuu/Qaalluu ‘jedhamuun beekamu. Ayyaantuun hawaasa Oromoo biratti, nama beekaa, kan haala uumamaa gadifageenyaan hubatuufi xiinxalu, kan sirnoota jiruufi jiraanya hawaasaa qajeelchu, waaqaafi hawaasa kan walitti dhiyeessuu dha jedhamee beekama16. Akkasumas, Ayyaantuun namoota ayyaana (afuura) tajaajiltummaa hawaasaa baataniifi akka ergamtoota waaqaatti ilaalamani dha jedhamaniis ni ibsamu Gama biroon immoo, Qaalluu qaama sirna bulchiinsa hawaasa Oromoo keessatti olaantummaa qabu, kan eebbisee qajeelchuufi abaaree balleessu, gorsaa fi qajeelchaa sirna gadaati. Gahee qaalluun hawaasa Oromoofi jiruufi jireenya hawaasa Oromoo keessatti qabu ibsuun kan barbaachiseef keessaa tokko qaalluun (ayyaantuun) dhaha Oromoo keessatti qooda akkamii akka qabu balballoomsuufidha. Akka ragaaleen ibsanitti oromoon urjiilee beekamoo torbaa fi bocaa fi bakka ji’i argamtutti fayyadamee, dhaha fayyadamaa ture. Urjileen turban kunniin gabataa armaan gadii keessati maqaa saayinsaawaa isaaii waliin ibsamu. Moggaasa Maqaalee Urjootaa kan Oromoo Booranaa fi Astroonoomii. Lakk. (No) Maqaa urjiileee Afaan Oromoon Maqaa Astroonoomii / Saayinsaawaa 1 Lami Triangulum 2 Busan Pieades 3 Bakkalcha Aldebran 4 Algajima Bellatrix 5 Arbi gaddu Central orion 6 Urjii wallaa Saiph 7 Baasa Sirius Dhahi Oromoo(Oromo calanders) bu’aa beekumsaa, qaroominaa fi falaasama Oromoo kan gareen hawaasa Oromoo muraasni (ayyaantuun) haala teessuma urjiifi ji’aa irratti hundaa‟uun marsaa jireenya baraa ittiin lakkaa’uu fi jiruu fi jireenya Oromoo ittiin gaggeessuuf kalaqaniidha16. Adeemsa hedannaa marsaa Oromoo keessatti kanneen hedaman guyyaa, ji‟aa, baraafi marsaa Gadaa fa’i. Haala kanaan dhahi Oromoo (Booranaa) naannoo bara 300Dh.KD dura akka umamee qorannoon bakka arkiyo-astiroonoomii ‘Namoraatungaa’ kaaba Keenyaa keessatti argamuufi kallattii urjiiwwan dhaha Booranaa torban argisiisuuf gargaaraman ni’addeessa. Akka Dhahaa Booranaatti, waggaa haaran ji'a Bitootessaatti gaafa guyyaa "Bitaa Qaraa" jalqaba. Kunis yeroo addeessi(baatin) urjii Lamii wajjin mul'atedha. Kana booda, dhahaan Booranaa maqaa guyyoota ji'aa calluma jedhee hordofuudhan hanga ji'i kun dhumutti deema. Ji'i itti aanu yeroo addeessi baatin urjii Busan wajjin baatu jalqaba. Kunis erga ji'i Bitootessaa jalqabee guyyaa 29.5 booda kan uummamudha. Ji'i inni sadaffaan yeroo addeessi baatin Bakkalcha wajjin baate jalqaba. Adeemsi kun ji'oota ja'an jalqabaatif urjoota hafan wajjin ittuma fufuun kan deemu ta'a. Urjiileen kun ji'a ja'an hafaniif Oromiyaa keessatti hin mul’atani. Kanaafuu, jalqaba ji'oota kanaa urjoota dhahaa odoo hin fayyadamin addeessuma qofa ilaalun murteeffama. Haaluma walfakkaatuun Oromoon Gujiis waqxiilee afuriin beekamu. Isaanis: Hagaya, Bona, Gannaafi Adoolessa jedhamu. Waktiilee kanniinis ji’oota of jalatti hammatan waliin yoo ibsan waktiilee arfan keessaa, lamaan (Hagayifi Adoolessi) ji’oota lama lama qabu. Waktiileen lameen hafan(Bonniifi Ganni) ammoo, ji’oota afur afur of jalatti hammatu. Haala kanaan, waktiilee fi ji’oota isaan of jalatti hammatan: 1). Hagaya: Hagayaa fi Birraa 2). Bona:Onkoleessa, Sadaasa, Abraasaafi Qaamuu 3). Ganna: Badheessa, Bitdotteessa, Caansaa fi Ella 4). Adoolessa: Wocabajjii fi Adoolessa. Haa ta’u malee waktiilee akka naannootti (Oromiyaa) gargaaramaa jirruun walbiratti yoo ilaalaman, tartiibaa fi hanaga ji’oota of jalatti hammataniitiin garaagarummaa ni qaba. Akkuma beekamu Waqxiileen oromiyaa guutuu keessatti waaltawanii itti fayyadamamaa jiran kanneeen afran armaan gadii ta’anii, hundi walqixatti baatii sadii sadii of jalaatti kan haammatani. Isaanis: Birraa, Bona, Arfaasaa fi Ganna jedhamu. Akka ragaan hubachiisuutti, Gadaan sirna ittiin bulmmaataa qindaa’aa ta’e of keessaatti qabaatuyyuu akka dhahaa ttis ni ilaalama16. Sababni, 1ffaan, Gadaa keessatti gannaa fi ga’een dhalli Oromoo (Gujii) jireenya isaa keessatti qabaachuu malu, akkaataa ganna isaaniittin waan ibsamuufi. Haala kanaan, qoodamni ganna/umrii isaanii: 1) Dabballee 1-8 2) Qarree duraa 9-16 3) Qarree duubaa 17-24 4) Kuusaa 25-28 5) Raaba 29-36 6) Doorii 37-40 7) Gadaa 41-48 8) Baatuu 49-56 9) Yuuba 57-64 10) Yuuba guddaa 65-72 11) Jaarsa guduruu 73-80 12) Jaarsa qululluu 81-88 13) Jaarsa raqeeya 89-96, 14) Giniya 97- du’aati. Haala kanaan hangi bulchiinsa nama gadaa hogganuu turtii woggaatiin kan murtaa’u (woggaa 8) ta’uu isaa mul’isa. Bara himuu keessttimmo, ji‟aa olitti kan lakkaawamu woggaa dha. Walumaa galatti Oromoon, beekaa isaa fayyadamee urjilee fi ji’a qorachuun qaroomina isaa qarachaa ture. BOQONNAA KUDHA TOKKO Qabeenya Jechi qabeenya jedhu hiree ofii qabaachuu ibsa. Namootni hiree isaanii ibsachuuf, yeroo isaan“kuni qabeenya kooti, sunimmoo kan abaluuti” jedhan arguun waanuma baratameedha. Haala kanaan namootni qabeenya garaa garaa hiratanii ykn horatanii qabu. Qabeenyi ammoo kan garee fi dhuunfaa ta’uu ni mala. Kanas qabeenya isaa, qabeenya ishee, qabeenya kee, qabeenya koo, qabeenya isaanii fi qabeenya keenya jechuun namootni qabeenya yeroo qoqqooddatantu argama. Qabeenyi namootaan qoodame kun baay’een isaa qabeenya oomishame qofa osoo hin taane, qabeenya lafti uumamaan namoota badhaafteedha. Namootni muraasni hiree baay’ee qabenyaan badhaadhe hiratu. Gariin ammoo waan hiratan dhabanii kaaniin kadhatu. Akkasumatti gariin namootaa qabeenya lafa irrati uumamni namoota hunda badhaafteen duroomanii misoomu. Gariin ammoo hiyyoomanii jireenya waaddii fakkaatu keessa jiraatu. Hireen qabeenya lafaa kun dhiibbaa namootaa(dorgommii garaa garaa) fi fedhaan kan dhuunfatamu ta’uus ni mala. Qabeenyi haala kanaan namoota gidduutti kan hiramu ta’uu isaati. Hiree uumamni nama badhaasteen namni kamuu qabeenya lafti qabdu mara ni qaba. Laftis namoota fi waanta isheerra jiraatan mara qabdi. Lafti ammoo qabeenya hawaati. Hawaan lafa dabalatee waantota hawaa keessa jiran mara qabdi. Kanaafuu laftis namnis qabeenya hawaa ta’uu isaaniiti. Namni gaafa dhalatu lubbuu isaa qofa waliin dhalata. Hawaatu lafti akka jireenya namootaaf mijatu godhee qabeenya ishee laata. Qabeenya ishee kanas hawaan namootaaf mirga waan fedhan gochuu waliin badhaafte. Kanumaan yoo fedhan misoomsuu ykn balleessuu mirga namootaa goote. Yoo fedhan walsaamanii fedhanis qixa hirachuun namootaa kanaaf mirga ta’e. Yoo fedhan qabeenya lafaa qofatti, fedhanis qabeenya kan biroo hawaan qabdu hundaa abuuranii itti fayyadamuunis mirga namootaati. Kun dhimma hawaa miti jechuufani. Namootni gaafa Ardii Ameerikaa ishee dhokattee turte barbaadanii argatan sana hawaa gaafatanii miti. Gaafa ilaalchi misoomuu eegaladha malee. Har’as qabeenya bakka biraa jiru barbaadanii argachuu fi dhiisuun mirga namootaati. Kun hiree miti. Dandeettii fi ilaalcha sammuu misoomeeti. Qabeenyi lafa kanarratti hiika mataa isaa qaba. Qabeenyi (resource) waantota jireenya namaaf barbaachisoo ta’an hunda dhuunfata. Qabeenyi waantota namni itti fayyadamee jireenya isaa addunyaa kanarra ittiin tursuu fi kunuunsu ta’uu isaati. Kun ammoo qabeenyi kan uumamaa fi namtolchee ta’uu akka malan mul’sa. Walumaa galatti qabeenyi:-albuda, qilleensa, bishaan, soorata, biqiloota, bineensota, da’oo/mana jireenyaa, bakka oomishaa, meeshaalee, maallaqa, yeroo fi humna namaa fa’i. Waantotni kunniin jireenya namootaaf barbaachisoo haa ta’an malee namootni lafarra jiraatan hundi wal qixa hin qaban. Qabeenya namootni walqixatti qabaachuu malan yeroo(time) fi nama ta’uu isaanii qofa. Namootni biyya tokko keessa jiran halkanii fi guyyaa walqixa qabu(sa’a 24) jechuu dha. Yeroo walqixa qabaatanis namootni hundi walqixa yerootti fayyadamu jechuu miti. Itti fayyadamuu fi dhiisuun mirga jechuuf malee. Sooressaaf guyyaan sa’atii 25 ta’ee hiyyeessaaf ammoo sa’atii 23 hin ta’u. Guyyaan tokko waluma qixa sa’atii 24 qaba. Yeroon (time) qabeenya qaalii ta’ee kan beekamu ta’us namootni baay’een yeroo isaanii gatii malee qisaasessu. Namootni akkasii kunniin yeroo isaanii namoota biroo wajjin wal qixa hin fayyadaman. Namni qabeenya hedduu qabu isa hin qabne irraa yeroo isaa bitee qabeenya dhuunfaa isaa godhata. Fakkeenyaaf:Hiyyeessi tokko dalagaa sa’atii tokkoo yoo sooressaaf hojjetee qarshii 5 argate, sooressichi ammoo dalagaa sanarraa qarshii 10 buufachuu mala. Gama biraan gariin namaa sa’a 16 hojjetee sa’a 8 qofa boqota. Gariin ammoo sa’a 8 qofa hojjetee sa’a 16 boqota. Kaanis dalaguu dhiisee akkasumaan yeroo isaa qisaasaa oola. Yeroon darbe ammoo duuba hin deebi’u. Garaa garummaa namoota gidduutti uumuu kan malu tokko haala itti fayyadama yerooti. Gosa hojii kamuu keessatti yerootti sirnaan fayyadamuu dhabuun jireenya hiyyummaa keessatti nama hanbisa. Qabeenyaan duroomuuf karoora osoo hin qisaasin dalaguu nama gaafata. Karoorri yerootti sirnaan fayyadamuu ibsa. Namni kam qabeenyaan duroomuuf karoorati fayyadamuu qaba. Karoorri nama jireenya mijataa fedhu hundaaf ni barbaachisa. Kunis barataaf, daldalaaf, hojjetaa mootummaa fi qotee bulaa hundaaf sirnaan kan barbaachisu ta’uu isaati. Yerootti fayyadamuun dorgommii jireenyaa hedduu waliin hidhata qaba. Dorgommiin taasisfamu baay’een rakkoo jireenyaa mo’achuufi. Rakkoo mo’uun ammoo ifaajjii jireenyaa hir’isa. Jireenyi dorgommii malee hin mijatu. Dorgommiin jireenya mo’achuuf taasifamu: shaakaluu, barachuu, qo’achuu fi tooftaa uummachuu fa’i. kun hundi ammoo yeroo gaafata. Namni fiigicha dorgomu tokko fiigichaan dorgomee mo’achuuf isa fiigu waliin fiiguu gaafata. Malee yeroo kaan fiigu innimmoo deemaa ykn taa’aa mo’uu hin danda’u. Isa fiigu dorgomuuf fiiguun dirqama. Saffisa ammoo yeroo, dandeettii fi gosa dorgommiitu murteessa. Dorgommiin jireenya mo’uu ykn mo’atamuu murteessa. Dorgomuuf qabeenyi murteessaadha. Qabeenyi beekumsa, tooftaa, dandeettii, meeshaa fi baajeta dorgommii mo’uuf taaasifamu daran saffisiisa. Dorgommii kamiinuu mo’achuuf qabeenyi (dinagdeen) barbaachisaadha. Walumaagala yerootti fayyadamuun qabeenya argamsiisa. Qabeenyi ammoo dorgommii jabaa mo’achuuf hedduu barbaachisa. Dorgommii mo’annaan, dursaa ta’u. Dursaa taanaan maal ta’uu? Namootni dorgommii isaan taasisan keessaa tokko,dorgommii qabeenya dhuunfachuuti. Sababni namni ittiin garboomee fi garboomfataa jirus baay’een isaa kanumaani. Haala kanaan namootni qabeenyaan durooman lafa kanarra akka jannataatti itti tolaa jiraatu. Kanneen qabeenya ga’aa hin qabnemmoo rakkoon waadamanii gubachaa jiraatu. Egaa qabeenyi namoota muraasaaf wadorgommii maqaa beeksifachuuti. Baay’ee namootaaf ammoo dhimma lubbuun jiraachuufi dhabuuti. BOQONNAA KUDHA LAMA Dalagaa Dalagaan maqaa waaltawaa ‘work’ jedhamuun beekama. Dameen saayinsii uumamaa kan fiiziksii (physics) jedhamu dalagaa; hariiroo humnaafi fageenyaa waliin ibsa. Dalagaan humna murtaa’e fayyadamanii waantota fageenya murtaa’e butuun kan ibsamu ta’uu isaati. Kunis shallagaan: W=FxS. Ilaalchi Misoomaa ammoo xiyyeeffannoo isaa irratti hundaa’ee:- Dalagaan ifaajjii namootni ittiin jireenya isaaniif haala mijeeffatnidha jedheetu ibsa. Hiikni isaa kanas ta’u sana, dalagaan qabeenya jireenya namootaaf barbaachisu argamsiisuuf akkasumas mijeessuuf kan namoota gargaaru ta’uu isaa hubachuuf beekaa ta’uu nama hin gaafatu. Namni jiruufi jireenya isaa keessatti dalagaa woyii dalagee hin beekne jiraachuu hin malu jedheetani. Egaa hariiroo dalagaa fi qabeenyaa keessatti, dalagaan qabeenya argamsiisuuf qofa osoo hin taane, itti fayyadamuufis kan gargaaru ta’uu isaati. Hariiroon dalagaa fi qabeenyaa kun ifa akka ta’utti jecha isa Oromoon:“waanuma olkaa’atan, olka’anii fudhatu” jedhu hubachuun ga’aa natti fakkaata. Dalagaan akaakuu garaa garaa ta’uu mala. Gariin dalagaa humna cimaa gaafatu. Gariin ammoo humna xiqqoo gaafachuu malu. Gosti dalagaa kan ifaajjii garaa garaa namoota gaafatu ta’us, filannoon gosa dalagaa irratti taasifamu: ilaalcha, tooftaa, beekumsa, shaakala, yeroo, fedha, dandeettii, umurii fi fayyaa namootaa fa’i iratti hunda’a. Qabeenyaan duroomuu fi misoomuun filannoo namoota hundaati. Kun ammoo sababa qabeenyi haala jireenya namaa murteessuuf ta’uu isaati. Namootni hundi qabeenya ni fedhu jechuun hundi dalagaas ni fedhu jechuu miti. Namootni qabeenya fedhanii, garuu dalagaa jibban/tuffatanis ni jiru. Fknf namootni biyya(naannoo)isaanii keessatti dalagaa baay’ee akka balfaatti ajeeffatu. Biyya hormaatti ammoo akka urgooftuutti urgeeffachaa dalagu. Kun sababa kaffaltiin isaa walcaaluuf ta’uu ni mala. Ilaalchis biyyaa biyyatti gargari. Kaffaltiin gargar ta’uun dhimma biraati. Ammaaf kan ilaaluuf dirqamnu ilaalcha dalagaati. Egaa amma ilaalchi dalagaa dubbii ijoo ta’uu isaati. Ilaalcha Misoomaatiin yoo ilaalamu dalagaan asitti xiraa’u, achitti hin urgaa’u. Mukti asittis,achittis mukuma of geeddaree warqee hin ta’u. Inni asiitti fincaanii, achittimmoo bishaan miti. Tarii moggaasa isaatu gargar ta’uu mala. Akkuma ilalchaa sani. Dalagaan tokko tokko naannoo muraasa keessatti tuffatamuu mala. Kun ammoo waan qabeenya argamsiisuu dhabe ykn kafaltii gadi aanaa argamsiisuuf qofas miti. Sababa ilaalcha namoota naannoo sanaa irrattis hundaa’uuf ta’uu isaati. Ilaalcha dalagaa tuffachuun kottoonfate jechuudha. Akkuma beekamu ilaalchi dalagaa tuffachuu kun yeroo baay’ee namoota/biyyoota dinagdeen kufoo ta’an biratti mul’ata. Fakkeenyaaf;Itoophiyaan yeroo ammaa addunyaa irratti kan ittiin beekamtu keessaa tokko hiyyummaa isheeni. Hiyyeettii akka taatu kan taasises sababa qabeenya biyyootni kaan qaban dhabdeef qofas miti. Ilaalcha isheetu hin misoomne. Hiyyummaan hanga yoomiitti addunyaaf fakkeenya taati kan jedhuufis deebiin salphaadha. Gaafuma ilaalchi ishee misoome qofa! Namoota beekamoo fi albuuda baay’een badhaatus, hanga ilaalchi kottoonfate hin qajeelletti eessayyuu hin ga’amu. Ilaalchi kottoonfataan kun maal hin goone? Nama sibiila tumee meeshaa ittiin midhaan oomishamu gumaachu, kabajaa dhowwatee mogolee buusa. Namoota biyyaaf oolmaa oolan qooda kabajaa, arrabsoon badhaasa. Maqaa ogummaa dabsee ‘Tumtuu’ jedhee moggaasa ilaalchi kottoonfate. Kanumaan ogeessota qaqqaalii silaa biyya duroomsan mogolee buusaa oola. Asitti kan leellifamu isa dalagu miti. Isa arraba dheeraati. Isa osoo hin dalagin uffata adii uffatee huuba irraa eeguuf dalagaa dhiise. Kan ganda keessa deemee “ani sanyii abaluutii nakabajaa!” jechee oduu misoomsaa oolutu kabajama. Isuma ani gubbaatiin gadi dhufe! Ani sanyii filatamaadha! Anatu siif beeka malee ati sanyii ta’u mti! Ati biyya diigda, animmoo biyyan misoomsa jedhu fa’i. Warruma akkasitti namoota abaaraa, ofii kabajaa namoota kadhataa oolaan fa’atu kabajama. Osoo ta’ee silaa kabajaan warra gaafataniif miti warra dalaganiif ta’uu qaba ture malee. Ilaalcha akkanatti kottoonfate kanafaatu waanta silaa jaabaachuu qabu laaffisee, isa laafuu qabummoo jabeessa. Kanaan aadaan eebbifamuu qabu abaaramee inni abaaramuu qabummoo eebbifamaa jiraata asitti. Osoo dur ilaalchi kottoonfataan diriiree ogummaan sibiila tumuu kabajameera ta’ee, silaa asiis akkuma warra kaanii dinagdeen guddateera ture. Silaa aadaan sibiila tumuu sunis, har’a akkuma warra kaanii guddatee gara ‘tekinooloojiin’ konkolaataa tumuutti olguddata ture. Asii nama gogaa duuguun ‘Faaqii’ jedhee maqaa abaarsa fakkaatu itti moggaasa. Isa achii ammoo’Tanner’ jedheetu ogeessa ta’uu isaa faarsa. Isa asii Qaalluu (beekaa) jedhamu ni abaara. Isa achii Nabiyyii (qaalluu) jedhamu ammoo ni faarsa. Garaagarummaan isaanii garuu faarsuu fi abaaruu qofa. Eeyyee qaalluun qaalluuma, faaqiinis faaquma inni achiis, asis. Akkuma ilaalchaa sanatti maqaatu gargar ta’e malee. BOQONNAA KUDHA SADII Lubbuu Lubbuun kan argamtu lubbu-qabeeyyii keessatti. Lubbu-qabeeyyiin lafa kanarra jiraatan hundi bineensotaa fi biqiloota jedhamanii qoodamu. Kunis lubbu-qabeeyyii kanneen seelii tokkoo hanga seelota tiriliyoonaan lakka’aman irraa uumaman hunda dabalata. Lubbu qabeeyyiin jalqaba lafarratti uumaman uumama seel tokkee bifa baakteeriyaa qabanidha. Kun ta’uun ammoo naannoo waggaa biliyoona 4 ta’uun tilmaamama. Lafarratti uumamuu lubbu qabeeyyiif sababni elementoota barbaaachisoo kanneen akka Caarboonii (C), Naayitroojiinii (N), Oksiijiinii (O),Foosfarasii (P), Haaydroojiinii(H), fi kkf jedhamanidha. Isaan kunniin ammoo wal nyaatiinsa kemikaalaa adeemsisuun waantota barbaachisoo kanneen akka bishaanii (H2O), ‘pirootiinii/amiinoo asiidota’ (H2NRCH2COOH), ’kaarbohaaydreetota (CH2O)3n fi kkf uuman. Isaan kunniin kutaalee seelii kanneen organeloota jedhaman garaa garaa uumamuuf waantota barbaachisoo ta’anidha. Egaa haala kanaan seeliin jalqabaa lafarratti uumamuu danda’e jechuudha. Uumamuu seelii jalqabaa booda seelotni haaraan ammoo seelii jalqaba uumame sanarraa uumamaa dhufan. Gabaabumatti lubbu qabeeyyiin jalqaba adeemsa kanaan lafarratti uumamuu danda’an jechuudha. Lubbu-qabeeyyiin tokko lubbuqabeeyyii jedhamuuf ulaagaalee akka:-soorachuu, xuraawaa qaama keessaa baasuu, walhoruu, arganuu fi kkf guutuu qaba. Lubbu-qabeeyyiin lafa kanarratti walii isaanii irratti hirkatanii jiraatu. Lubbu-qabeeyyiin tokko jiraachuuf lubbu-qabeeyyii kan biraan jiraachuu qaba. Bineensotni jiraachuuf biqilootni jiraachuun dirqama ta’uu isaati. Biqilootaafis jiraachuun bineensota garaa garaa barbaachisaadha. Fkf:- biqilootni Oksiijinii(O2) maddisiisuuf Carboondaayoksaayidii (Co2) bineensota irraa argachuu qabu. Adeemsi kun gosti hargansuu isaanii gargar ta’uu isaa kan ibsuu dha. Gama biraan garaa garummaan hargansuu kun mala lubbu-qabeeyyiin garaa garaa ittiin soorata qopheeffatanii fi xuraawaa ammoo of keessaa baasuuf itti fayyadaman ta’uus agarsiisa. Sooratni madda annisaati. Annisaan lubbu-qabeeyyiin itti fayyadaman hundi ifa aduurraa argama. Annisaa aduu kana ammoo jalqaba soorata keessatti kuusuu kan danda’u biqiloota qofa. Bineensotni annisaa soorata biqilootaa keessatti kuufame kana argachuuf biqiloota soorachuun dirqama. Kanneen biqiloota hin soorannes isa bineensotni biroon biqiloota sooratanii foon isaanii keesssatti kuufatan soorachuun argatu. Haaluma kanaan lubbu-qabeeyyiin annisaa ittiin sochii geggeessan argatu jechuudha. Namnis lafa kanarra jiraachuuf biqiloota ykn bineensota soorachuu qaba. Akkasumas gosootni lubbu-qabeeyyii xixiqqoo akka baakteeriyaa fi vaayiresootaa muraasnis jiraachuuf namootni jiraachuun isaanii dirqama. Lubbu qabeeyyiin garaa garaa jiraachuuf qilleensaa fi soorata akkasumas bakka jireenyaa walfakkaatu hin fayyadaman. Baay’een isaanii harganuuf oksiijinii (02) fayyadamu. Gariin ammoo kaarboondaayoksaayidii(Co2) fayyadamu. Baay’een isaanii tempireechera daree fayyadamu. Gariin tempireechera baay’ee gubaa keessa jiraatu. Gariin ammoo baay’ee diilalla’aa keessa jiraachuu filatu. Lubbu qabeeyyii baay’een bishaan keessa jiraatu. Gariin ammoo bishaaniin ala jiraatu. Kanneen bakka lameen jiraachuu danda’anis jiru. Walumaagalatti haalli jireenya lubbu qabeeyyiin garaa garaa lafa kanarraa ittiin jiraatan gargari. Egaa osoo akka carraa haalli mijataan gosti lubbu qabeeyyiin tokko lafarra ittiin jiraatu jalaa jijjiiramee, silaa carraan lubbuun jiraachuu isaanii rakkisaa ta’uu isaati. Fakkeenyaaf gosti lubbu qabeeyyii daayinoosaras jedhaman sababa jijjiiramni tempireecheraa yeroo ta’e tokko lafa kana mudateen akka baduu danda’antu himama. Kunis sababa wanti gubaan tokko samii keessaa lafarratti kufee turerraan kan ka’e ta’uu isaa qorattootni ibsu. Daayinoosaras lafa kanarraa guutummaatti baduun isaanii kun kan mul’isu sababa ho’a cimaan yeroo sana isaan mudate dandamachuu dadhabaniif ta’uu isaati. Haalli kun lubbu-qabeeyyiin sababa jijjiirama qilleensa baramaatiin dhabamuu akka malan kan namatti mul’sudha. Osoo akka carraa rakkoon akkasii kun yeroo hin beekamne tokkotti namoota mudatee, silaa namni akkamitti/ eessa jiraachuu danda’a jettee yaadda ta’a? Rakkoo kana dandamachuuf namootni qophii akkamii gochuu qabu jettees tilmaamuun kee hin oolu? Ati hoo akka ofii keetiitti har’a maalfaa gochuutu sirraa eegama jettee yaadda? Deebiikee situ beeka. Waantota jiraachuufi dhabuu lubbu qabeeyyii murteessan keessaa tokko soorata argachuudha. Dhimma kana ilaalchisee haalli jiraachufi dhabuu isaanii kan murteeffamu keessaa tokkoo nama. Haa ta’u malee namootni soorata argachuu fi dhabuun sababa waantotni soorataman dhabuu malaniif qofa miti. Namni tokko soorata argachuu fi dhabuun isaa irra jireessaan ilaalcha isaatiin murteeffama. Ilaalchi namaa filannoo gosa soorataa kan murteessu ta’uu isaati. Ilaalchi ammoo beekumsas ni dabalata. Beekumsi faayidaa fi miidhaa gosti soorataa tokko qabu irratti hundaa’anii soorata filachuu namootaa ibsa. Ilaalchi ammoo aadaa, amantaa, beekumsaa fi kkf irratti hundaa’anii gaarii fi badaa ta’uu soorataa kan filatan ta’uu namootaa ibsa. Beekumsa fayyadamanii fayidaa fi miidhaa soorataa hubatanii soorata filachuun wal nama hin dhabsiisu. Waanti tokko yoo nama soorate tokko miidhe,wantichi namoota kan biroos miidhuu waan maluuf ta’uu isaati. Haa ta’u malee sooratni sun bifaa fi amantaan gargar qoodee namoota kan miidhu miti. Kunis sababa sooratni faranjii miidhe tokko gurrachas miidhuu maluufidha. Sooratni Kiristaana miidhu Isilaamas hin dhiisu. Namni namuma jechuufani. Namoota biyya Chaayinaa jiraatanii fi kanneen biyya Itoophiyaa jiraatan bifaan yoo ta’e malee maaliin adda baasu. Yoo ilaalchi gargar ta’e malee hunduu namuma. Mitii ree? Egaa sababa Ilaalchaaf jecha soorata garaa garaa filatanii soorachuun namootaa kun dubbii ijoo ta’uu isaati. Lafa kanarra biqilootaafi bineensotni baay’een jiraatanis namootni hundi waantota walfakkaatu hin sooratan. Ilaalchuma! Namootni baay’een osoo bineensotni foon qaban baay’een naannoo isaanii jiranii beelaan du’u. Kaaniif ammoo waanti foon qabu kamiyyuu isaaniif soorata wal hin caalledha. Foonni foonuma jedhanii sooratu. Gariin ammoo foon abaaramaa fi eebbifamaan akka jiru himatu. Gariin namootaa biqiloota qofa malee foon waan jedhamu hin fayyadaman. Kanaaf ammoo sababni isaan akka ijootti himatan “namni ofii foon ta’e akkamitti foon soorata”ilaalcha jedhu fa’i. Ati hoo? Waa’ee soorata garaa garaa irratti ilaalcha akkamii qabda? Osoo waanti hundi dhumee harreen addunyaa kanarratti haftee silaa ati ni sooratta moo agabuu duuta? Ilaalchuma kee akkati ilaaltuufani. Namoota baay’eetu allaattii ajjeesee gata. Lukkuu ammoo qarshii baasee bitee soorata. Kunis ilaalcha. Ilaalchi kun ammoo kottoonfataa ykn diriiraa ta’uu fi dhiisuu isaas atumti murteessi jedheetan dhiise. BOQONNAA KUDHA AFUR Tooftaa Jireenyaa Wantotni lubbuu qaban hundi jiraachuu fedhu. Jireenya fedhan jiraachuuf ammoo haala mijataa jiraachuuf isaan barbaachisu argachuunis dirqama. Lubbu-qabeeyyiin kamiyyuu haala jiraachuuf isaan dandeessisu keessa jiraachuu fedhu. Kun ammoo sababa waantotni jiraachuu isaaniitti gufuu ta’uu malan hedduun jiraniifi. Kanaaf jecha jireenya mijataa jiraachuuf akkasumas sanyii isaanii jireenya itti fufsiisuuf lubbu-qabeeyyiin hundi tooftaalee garaa garaatti fayyadamu. Waantotni akka: soorataa, bishaanii, qilleensaa, da’oo fa’a jireenya lubbu-qabeeyyii lafarraaf kanneen bu’uuraati. Haa ta’u malee waantotni barbaachisoon kunniin yeroo hunda salphaatti kan argaman ta’uu dhabuu malu. Kunis sababa garaa garaan haalli waan mijachuu dhabuu maluufi. Haalli mijatus, mijachuu baatus garuu lubbu-qabeeyyiin jiraachuuf waantota bu’ura ta’an kanneen argachuun dirqama. Kanaafuu tattaafii jireenyaa gochuun lubbu-qabeeyyii kamiifuu dirqama ta’uu isaati. Waantota jireenyaaf bu’uura ta’an argachuuf haalli mijataan kan hin jirre yoo ta’e, ifaajjii garaa garaa gochuun dirqama jiraachuuti. Yoo haalli mijataan jiraates, ifaajjii jireenya isaanii salphisuuf diqamu. Ta’uu baannaan jireenya gadadoo jiraatu. Inumaa jiraachuun rakkoo ta’uu mala. Kanumaan jireenya garaa garii jiraatu. Inni kaan furdatee kaanimmoo qallata. Kaan soorachuuf yoo adamsu. Kaanimmoo miliquuf mala dhahata. Haxaariin gamnaa inni akka namaa ammoo dhibee kamiifuu daawaa woyii soqa. Namoonnis akkuma malaaf amala isaanii wal qixxummaa hin qaban. Kanumatu inni kaan jabaatee kaanimmoo akka laaffatu, Kaan duroomee kaanimmoo akka hiyyoomu taasisa. Ifaajjii jireenyaa keessatti lubbu-qabeeyyii kanneen rakkoo baqachuuf miilla yookaan baallee hin qabnes, waanuma akka qoraattii ykn daannoo woyiitiin eegumsa godhatu. Kanneen akka margaa baay’een isaanii qoraattii, baallee fi miilla ittiin diina isaanii miliqan hin tolfannes ni jiru. Garuu erga dheedamanii booda qixa dheedichaan madoofte sana deebisanii dhidhiibbatu fa’i. Tarii baalaa fi damee kan biraa baafatu. Kanumaaf jecha baqachuu fi daannoo woyiitiin of eeguu dhiisanii dheedamus fakkaata. Moo isa kaaniin jiraachisuuf kana godhan laata? Tariimmoo karoora fuulduraa malee ammatti miliqanii jiraachuu kanaaf hin qophoofne ta’innaa? Sanas ta’u kana, ifaajjiin biqilootnii fi bineensotni kamiyyuu ofii isaaniis ta’u sanyii isaanii lafa kanarra barabaraan ittiin jiraachisuuf godhan ga’aa taanaan rakkoo hin qabu. Gadheen yoo jireenyi isaanii fuulduraaf shakkii jala kan jiru ta’e qofa. Wanti barbaachisaan lubbu-qabeeyyiin balaa dhufu jalaa hafanii jireenya isaanii itti fufsiisuu danda’uu isaaniiti. Balaa kamiinuu miliqanii yookaan dandamatanii jiraachuu danda’uun kun dubbii ijooti. Dhimmi kun namoota hundas ni ilaallata. Lubbu qabeeyyiin kamiyyuu waantota jireenyaaf isaan barbaachisu dhabnaan, guutummaatti lafa kanarraa baduu danda’u. Haa ta’u malee waantota balaa uumuu malan kamiyyuu qolachuuf tooftaa garaa garaatti fayyadamu. Tooftaaleen kunniin ammoo kanneen qaama lubbu qabeeyyiin alatti ykn qaama keessatti taasifaman akkasumas lameenuu walcinattii kan adeemsifaman ta’uus ni malu. Adeemsa lubbu qabeeyyiin balaa isaan mudatu ittiin dandamachuu malan keessaa tokko tooftaalee qaama lubbu qabeeyyii keessatti taasifamudha. Tooftaa kanaan balaa dandamachuun yeroo mara beekumsaaf humna kan gaafatu qofa miti. Jijjiirama tirannaa haala irratti hundaa’ee keessoo seelii isaaniitti adeemsifamuudha malee. Ta’us tooftaalee akkasii kana beekumsaan fayyadamuun hin dandaa’amu jechuu miti. Beekumsa waa’ee hormaata sanyii (genetics) fayyadamanii gosa sanyii rakkoo hin dandamanne tokko gara isa rakkoo dandamatutti jijjiiruun ni dandaa’ama. Kun garuu yeroo fi beekumsa olaanaa isa akka beektota namootaa keessaa jarreen Saayinsistoota (Scientists) jedhamanii sana fa’a gaafata. Namootni akkasii namoota keessaa warra ilaalcha misoomaa qabanidha. Namoota akka profeesor Gabbisaa Ejjetaa faa jechuu kooti. Amma kan ilaalaa jirru garuu waa’ee lubbu qabeeyyiiti. Lubbuu kan qabummoo nama qofa miti. Tarii namni mootii lubbu qabeeyyii maraati. Kanas yoo beekumsa fayyadame jechuu kooti. Malee osoo lubbuu ajjeesanii kan mo’atan ta’ee, silaa warra akka Vaayiresii fi Baakteeriyaatu mootii hundaati. Walumaa galatti tooftaalee fayyadamuutu waan maraati. Tooftaaleen keessootti taasifaman kanneen akka:- madaquu(adaptation) fi jijjiiramuu(mutation) fa’a kan dhuunfatuudha. Tooftaaleen qaamaan alatti taasifaman ammoo baayyinaan beekumsaa fi mala akkasumas ga’umsa qaamaa fa’a fayyadamuun kan argamaniidha. Beekumsa fayyadamuun ammoo baay’inaan sanyii namootaa irratti mul’ata. Lubbu qabeeyyii hogganuuf namni dandeettii kan argates sababa beekumsa olaanaa fayyadamuufi. Beekumsa fayyadamuun mallatoo qaroominaati. Kunis salphaatti balaa miliquuf dorgomanii mo’achuuf, da’oo qabaachuuf, adamsanii/ oomishanii soorachuuf, qabeenya horachuuf, diina injifachuuf, daawaa soqachuuf, malaa fi fala dhahachuuf fa’a namoota gargaareera. Tooftaaleen qaamaan alatti taasifamanis isaanuma kanneeni. Ta’us namootni hundi walqixa jireenya mijataa jiraachaa hin jiran. Gariin goobee gariin doofee jiraata. Kan jiru wal ga’uu dinnaan inni mo’u ajjeesee dhuunfata. Maqaatu nama malee gariin isaa horiidha. Akkuma sa’aatti jiraata. Nama akkasii kana haxxee namaatu elmatee qalata. Yoo fedhes ittiin qotata. Garaagarummaa qaroominaati. BOQONNAA KUDHA SHAN Qabeenya Hawaa Keessaa Waantota hawaan uumama badhaafte keessaa tokko lafa. Hawaa keessa waantotni yoo ijaan ol illaalan namatti mul’atan:- Aduu; Ji’aa fi Urjiilee fa’i. Kanneen biroon jiraatanis, sababa fageenya isaanii fi ifuu dhabuu isaaniitiin kan ka’e hin mul’atan. Fagoos ta’ee dhihoo, waanti hawaa keessa jiru ijaan argamuuf wanti sun ifee mul’achuu qaba. Wantotni ifan hundi ni mul’atu jechuus miti. Fageenyaa fi guddina isaanii irratti hundaa’uun kannneen dhokatanis ni jiru. Fakkeenya waantota hawaa keessa jiraataniifi ifa hin maddisiifne keessaa tokko lafa. Lafti iftee argamuu baattus qabeenya akka bishaanii, qilleensa, albuudaa fi lubbu qabeeyyii garaa garaan kan badhaatee dha. Lafti qabeenya lubbu qabeeyyiin ishee hundi ittiin jiraachuu malan ni qabdi. Sanyii namootaafis qabeenya ishee waakkii malee gumaachaa jirti. Ta’us akkuma akka naannoo fi bifa isaaniitiin namootni qabeenya lafti hunda gumaachitu kana walsaamaa jiru. Haaluma kanaan gariin bakka qabeenyi jireenyaaf mijataa ta’ee badhaadhe keessa burraaqee jiraata. Gariin ammoo gammoojjii irraa fi jalaan gubee nama waadu keessa jiraata. Inni irraa hafe isa hin qabneef hin hiru. Inni tokko isa kaan saamee erga hiyyummaatti gatee booda, akka waan ofii eebbifameetti of ilaala. Hiyyeessi abaaramuu isaati. Haaluma kanaan hiyyoomsee duroomaa fi ajjeesee jagnoomaa dachee kanarra jiraataa jira. Haalli kun ammoo qabeenyi lafarraa hanga barbaadamuun akka namoota ga’aa hin jirres ni mul’isa. Lafti hawaa kana keessatti waantota gurguddina ajaa’ibsiisoo ta’een ishee caalan baay’ee waliin uumamte. Pilaanitootni akkuma lafaa dhagaa irraa ijaaraman muraasni namoota hawaa qorataniin eessa akka jiran argamaniiru. Ta’us pilaanitoota kanneen irra qubachuun hanga har’aatti waan hin danda’amneef qabeenyi isaan qaban maal akka ta’e hagas mara waanti beekame hin jiru. Kanneen hin argamin turanis yeroo yerootti argamaa jiru. Waantotni hawaa keessa jiran baay’een lubbu-qabeeyyii dabalatee qabeenya garaa garaa qabaachuu akka malan namootni shakkan ni jiru. Namootni shakkii akkasii qaban namoota biyyi isaanii dinagdeen misoome keessatti baay’atu. Kun ammoo namoota ilaalcha misoome qaban ta’uu isaanii namatti mul’isa. Namoota ilaalchi isaanii kottoonfate fa’a irraa shakkiin akkanaa hin eegamu. Isaanitti qabeenyi akkasii ni jira jedhanii xiinxaluun daran ulfaata. Namni tokko yoo isaan keessaa ka’ee qabeenyi hawaa keessa jiraachuu akka malu shakkes, namni sun dhibee samuu qaba jedhanii ilaalu. Waanuma akkasiiyyuu yaaduu hin fedhan. Cubbuu woyii itti fakkaata. Waan dandaa’amus itti hin fakkaatu. Gabaabumatti namoota akkasii kana ilaachatu kottoonfate. Ilaalchaa fi xiinxala kottoonfateen ammoo qabeenya fagoo hawaa keessa jiran arguun hafnaan, isuma lafarraa naannoo keessa jiruyyuu arguun ni ulfaata. Qabeenya dhokate argatanii itti fayyadamuuf ilaalcha sammuu keessa jiru diriirsuu fi xiinxala gadifagoo fayyadamuun mala jalqabaati. Ilaalchi namootaa waanuma hundaati! Namootni gaafa ilaalcha isaanii sirreeffatanii waantota ilaaluu eegalan, misoomuu eegalu. Yoo ilaalcha diriirsanii hawaa keessa ol ilaalan waantota akka albuudaa, lubbu-qabeeyyii, bakka jireenyaa(kan lafa caalu) barbaadanii argachuu malu. Ta’us namotni hanga yoonaatti lafarra qofa waan jiraachaa jiraniif jecha lafa malee bakki biraa jireenyaaf mijatu ni jira ilaalcha jedhu hin qaban. Ilaalchi kunis asumee ta’uu namootaa calaqqisiisa. Ilaalcha isa lafuma qofa ilaaluuf kottoonfateedha! Hawaa keessa uumamni namoota caalaa qarooman jiraachuu akka malan xiinxaluun namootatti ni ulfaata. Kunis Ilaalcha anummaan kottoonfatedha! Gaaffiikoo:-  Akkuma lafti lubbuu jiraachistu, kanneen biroonis akkamitti jiraachisuu hin danda’an?  Namni sirna uumamaa eegee obbolaa ofii isaa qabaachuu akkuma danda’u laftimmoo akkamitti obbolaa ofii dhabdi?  Namootni hiriyyaan umuriin walgitan jijjiirama walfakkaatu akkuma taasisan, maaliif laftis pilaanitoota umuriin ishee gitanii wajjin walfakkeenya dhabdi?  Lubbu-qabeeyyiin bakka biraa jiran dirqama kanneen lafarraa fakkaachuu qabuu?  Namootni lafti xiqqoo akka taate hubatan maaliif qabeenya isheen qabduunis xiqqoo ta’uu akka maltu hin tilmaamanii? BOQONNAA KUDHA JA’A Lubbuu Hawaa Keessaa Lafaan alatti jiraachuu lubbu-qabeeyyii namootni shakkan muraasni qorannoo geggeessaa jiru. Kana gochuuf ammoo adeemsa lubbu-qabeeyyiin ittiin lafarratti uumaman qorachuun eegalu. Kanas lafti yoomii fi akkamitti akka uumamuu dandeesse hubataniiti. Dabalataanis fageenya lafti urjii aduu jedhamtu kana irraa ittiin fagaattu shallaganii beeku. Kanaafuu Pilaanetootni akkuma lafaa umurii fi fageenya walfakkaatoo ta’een urjiilee biroo waliin jiraatan lubbu-qabeeyyii qabaachuu malu shakkii jedhu qabaachuu isaaniiti. Akkuma beekamu pilaanitiin namni irra jiraachaa jiru lafa jedhamti. Lafti pilaanitoota biroo sirna solaarii(aduu) keessa jiran hunda waliin urjii aduu jedhamtu irraa kan uumamteedha. Garuu pilaanitootni kunniin hundi (salganuu) yeroo tokkotti kan walfaana uumaman miti. Yeroo garaa garaatti kan uumaman ta’uu isaaniitu beekama. Kunis sababa pilaanitootni kanneen biroon muraasni qorranii hin xumurin jiraniif ta’uu dabalata. Pilaanitootni dafanii qorruu fi dhiisuuf ammoo guddinni isaaniis murteessaadha. Baay’een isaanii yeroo qorran dhagaa ta’anii waan mul’ataniif jecha maqaa pilaanitoota dhagaa(rocky pilanetes) jedhuun waamamu. Waantotni baay’een hawaa keessa jiran urjiilee guguddoo ta’an irraa uumaman. Uumamaas jiru. Gaalaaksotni, urjileen, pilaanitootni fi astroidootni hedduunis haaluma kanaan hawaa keessatti uumamu. Kunis hawaan babal’chaa akka jirtu mul’isa. Haaluma kanaan laftis aduu irraa uumamte. Uumamuun lafaa naannoo waggaa biliyoona 5 tti tilmaamama. Qorritee dhagaa ta’uun lubbu-qabeeyyii biqilchuu kan eegalte ammoo naannoo waggaa biliyoona 4 tti tilmaamama. Kanarraa ka’uun qorattootni pilaanitootni akkuma lafaa urjii biroo irraa uumamanii, qorranii, dhagaa ta’uun yeroo fi fageenya murtaa’e irratti lubbuqabeeyyii horachuu danda’anis jiru jedhanii shakku. Haala kanaan jiraachuu lubbu-qabeeyyii hawaa keessaa qorachuuf bakki namatti dhiyaatu gaalaaksii lafaa(miilk weey) qofa. Innuu fageenya ajaa’ibsiisaa bara ifaa(ly) fagaatuun shallagama3. Lubbu-qabeeyyiin lafaan alatti jiraachuu malu jadhamanii shakkaman maqaa ‘Aleensota’(Aliens) jedhamuun waamamu. Aleensota(Aliens) jiraachuufi dhiisuun isaanii hanga har’aatti namoota gidduutti mormii uumaa jira. Mormiin uumamaa jiru kun ammoo jiraachuufi dhiisuu isaanii qofas miti. Bifaa fi gosa(sanyii) akkasumas haalaa fi dandeettii isaanii irrattis mormiin qorattoota gidduutti ni mul’ata. Qorattootni gariin lubbu qabeeyyiin hawaa keessaa jiraachuu malan(‘Aleensotni’) kanneen lafarraa wajjiin walfakkeenya hin qaban jedhanii shakku. Kanarraa ka’uunis shakkii garaa garaa ibsatu. Tarii namatu hin hubatu malee aleensotni lafarras dhufanii deebi’uu malu jedhanii shakku. Aleensota namni ijaan arguu hin danda’u jechuus ni dabalata. Kunis sababa shakkii Aleensotni kanneen akka lubbu-qabeeyyii lafarraatti, Naayitroojiinii(N) fi Foosfarasii(P) fa’a irraa uumaman miti jedhu qabaniif ta’uu dabalata. Gareen qorattootaa kun Aleensotni uumama laffarraa fakkaachuu baatanis, kanneen namoota caalaa qarooman jiraachuu akka malan shakkii qabu. Kanaafis UFO(Unidentified Flaying Object) fakkeenya fudhatu. UFOn waantota namootni tokko tokko yeroo gara hawaa deeman arganii maal akka ta’e hubachuu dhabaniidha. Waantotni UFO jedhaman kunniin ariitii saffisa ajaa’ibsiisaa qabuun akka balali’uu danda’antu ibsama. Bocni isaaniis gargar ta’uutu ibsama. Fknf UFOn Waanta akka boca geengoo(Disc)woyii fa’a fakkaatanii yeroo furguggifan argamuu isaaniitu himama. Kun ammoo shakkii konkolaataa aleensotaati moo aleensotuma jedhu uumuus ni mala. UFOn jedhaman kunniin darbanii darbanii lafarra bakka tokko tokko yeroo isaan qubatanii deebi’an namootni arganis akka jirantu himama. Ta’us garuu saffisa isaanii irraa kan ka’e UFOn maal akka ta’an namootni argan hubachuu hin dandeenye. Kanumaaf maqaan UFO jedhus itti mogga’e. Hiikni isaas” Waanta Balali’aa hin hubatamin” akka jechuuti. Egaa kanuma irraa ka’uuni kan namootni uumama qaroominaan namoota caalantu bakka biraa irraa dhufee lafa qorachaa jira shakkii jedhu horatan. Haa ta’u malee waa’ee UFO kanarratti namootni mormii qabanis ni jiru. Kanas gariin waanti UFO jedhamu kun hin jiru, namoota hallucination (mallattoo dhibee sammuu) qabantu dogoggoraan hubate malee jedhu. Gariin ammoo wanti yeroo namootni gara hawaa deeman itti mul’ate kun UFO miti jedhu. Kanas yoo morman:- rookkeettii biyyootni garaa garaa hawaatti ol ergantu namoota gara hawaa deemanitti ifee mul’ate jedhu. Kanaafuu UFOn gara IFI (Identified Flaying Object)tti jijjiirameera jedhanii ibsu. Wanti hin hubatamin ture hubatameera akka jechuuti. Walumaagalatti ibsa aleensotni uumama lafarraa hin fakkaatan jedhu muraasa ilaaluu yaalleerra. Ibsa Aleensotni lubbu qabeeyyii lafarraa wajjiin adeemsa uumamaa fi bocaan wal fakkaachuu malu jedhus faana dhahuun dirqama. Gereen kun ammoo pilaanitootni lafaa wajjin walfakkaatan aleensota lubbu-qabeeyyii lafarraa waliin walfakkatan qabaachuu malu ilaalcha jedhu hordofu. Kanas pilaanitootni biroon akkuma lafaa waantota akka bishaanii, soorata, qilleensa(O2) fi kkf qaban jiraachuu malu shakkii jechuuni. Kanaafuu xiyyeeffannoon garee kanaa pilaanitoota lafa fakkaachuu malan hawaa keessa barbaaduudha. Xiyyeeffannoon kun bakka jireenyaa hawaa keessa namootaaf barbaaduu dabalata. Xiyyeeffannoon qorannoo fi qo’annoon taasifamu bu’aa malee miti jechuufani. Kun milkoofnaan bu’aa qaaliiti. Ilaacha ofiif, sanyii ofiif akkasumas lubbuu jiraachisuuf haala mijeessuuti. Haala kanaan ammoo miidhanii osoo hin taane miidhamanii duroomu. Ilaalcha kanatu hawwiif jaalala Ilaalcha Misoomaa dhuunfate. Gareen ilaalcha kana qaban barbaacha pilaanitoota biroof, ifaajjii abdii kutannaa hin qabne gochaa jiru. Ifaajjii kanaanis wantota lafa fakkaatan muraasa fagootti arguu danda’anii jiru. Kanas meeshaa Telescope Jedhamu fayyadamaniiti. Waantota lafa fakkaatan kanneen keessaa tokko teegarden b jedhamuun kan beekamudha. Teegarden b lafa fakkaachuu isaan sadarkaa 1ffaa irratti argama. Teegarden b sirna soolaariin(aduun)alatti argama. Kanafuu sirna aduu osoo hin taane, sirna urjiilee biroo(explanet) keessatti argama jechudha. Gama biraanis teegarden b, kan uumame aduu irraa osoo hin taane, urjii kan biraa irraa ta’uu isaati. Pilaanitiin kun fageenya bara ifaa waggaa 12.59(12.59ly) ta’een lafarraa fagaata. Gariin Pilaanitoontaa kun bakka ‘Zoonii Jireenyaa’(Habitable Zone) jedhamuun beekamutti argamu. ‘Habitable zone’ bakka pilaanitiin lafaa wajjin walfakkeenya qaban jiran ta’uu mul’isa. Walfakkeenyi isaani ammoo Pilaanitoota guddinaa fi umuriin lafa gitan fa’a dabalata. Fageenyi isaan urjii isaanii irraa qaban Sirna soolaarii fageenya lafti aduu irraa qabduun walfakkaata. Urjiin isaaniis guddinaafi ifaan aduu fakkaatu. Gariin isaanii akkuma lafaatti waan bishaaniin aguugamanii jiran fakkaatanii mul’atu. Kunis akkuma lafaa bishaan, qilleensaa (O2), lubbu-qabeeyyii fi soorata qabaachuu akka malan shakkii uuma. Haala Kanaan hawaa keessaa bakkeewwan muraasni ’Zoonii Jireenyaa jedhamuu danda’an. Pilaanitootni zoonii jireenyaa keessatti argaman gaalaaksota hundaa keessa jiraachuu malu. Ta’us qorannoo fi abuurraa namootaaf kan salphatu gaalaaksota lafatti dhiyaatan qofaadha. Kunis miilkweeyii qofa kan xiyyeeffatu ta’uu isaati. Miilkweeyiin gaalaaksii lafti keessatti argamtudha. Gaalaaksiin kun urjii miliyoona 100 ol ta’an ofkeessaa akka qabutu tilmaamama. Urjiilee kanneen keessaa aduun ishee tokkodha. Akkuma aduun pilaanitoota sagal ofitti marsitu, urjiileen kaanis pilaanitoota mataa isaanii qabu. Kun ammoo pilaanitootni biliyoonaan lakkaawaman gaalaaksii miilkweeyii keessatti argamuu akka malan mul’isa. Isaan keessaa lafti ishee tokkodha. Gaalaaksii miilkweeyii keessa akkuma lafaa pilaanitootni zoonii jireenyaa keessatti argaman hedduu dha. Miilkweeyii keessaa Pilaanitoota lafa fakkaatan naannoo 1600 arguu NASAN gabaaseera. Isaan kanneen keessaa yeroo ammaa aleensota namoota qarooman qabaachuu malan muraasnis akka jirantu shakkiin ibsama. Aleensotni pilaanitoota kanneen irra jiraatan kunniin akkuma namootaa qaroomuu kanneen malan ta’uu isaaniiti. Bakkeewwan shakkaman kana imaluuf fageenya bara ifaa kumaatama namatti fudhata. Isaan kessaas kan dhiyeenya qaba jedhamu fageenya bara ifaa waggaa 12 (12lys) kan namatti fudhatuudha. Haalli Kun namootni pilaanitoota aleensotaa kanarra qubachuuf daran rakkisaa akka ta’u mul’isa. Kanaaf jecha qorattootni aleensota bifa dandaa’ameen quunnamuuf mala garaa garaas ni dhahu. Maloota dhahaman keessaa tokko bifa raadiyoonaan aleensota qarooman quunnamuu yaaluu fa’i. Qorattootni hawaa yaalii pilaanitoota fageenya dhiyoo jiran namootaaf mijeessuus ni qabu. Kanaaf ammoo piloonitoota akka maarsii fa’a misoomsuu kajeelu. Kanas lafarraa biqiloota akka algee (algie) fa’a ol erganii misoomsuuf karoorsu. Kun yeroo dheeraa booda namootni akka achirra jiraataniif haala mijeessudha. Gariin ammoo asteroidoota albuuda akka warqee fa’a irraa uumaman follossanii lafarratti gurgurachuuf yaalii geggeessu. Kun ammoo duroomuuf fedha kan qaban ta’uu isaanii mul’isa. Yaaliin abuurraa hawaaf taasifamu baay’een isaa qabeenya achi jiruun badhaadhuufi. Haala kanaan Kan dursee qabeenya achi jiru abuure, qabeenya dhuunfaa isaa godhata.Yoo fedhe ni gurgurata fedhus olkaawata jechuudha. Kan irraa hafe namootaaf hiruu fi dhiisuunis mirga. Ifaajjii akkanaa booda qabeenya argame hiruu fi dhiisuun ilaalchaan malee seeraan nama hin gaafachiisu. Haala kanaan ilaalcha namummaa, isa lubbuu namaa baraaruuf arjoomu, malee homtuu qabeenya hiri jedhee isa abuurame hin hirsiisu. Biyyootni qarooman dorgommii qorannoo hawaa geggeessuun isaaniis kanaafidha. Biyyi dursitee abuurte qofti akka dhuunfaan itti fayyadamtuufi. Egaa qorannoon hawaa warra achi jiraniif ilaalcha misoomaati. Warra akka koo asuma jiranittimmoo qoosaa ta’uu isaati. Safuun kan ilaalchaati! BOQONNAA KUDHA TORBA Siyaasa Dinagdee Siyaasni dinagdee gosa barnootaa wa’ee oomishtummaa fi daldalaa qo’atuu dha28. Dinagdeen siyaasa biyyi tokko hordoftu waliin hidhata qaba. Kunis: sababa haalli funaansa qaraxaa, sirni bulchiinsaa, haalli baajetaa faa siyaasa dinagdeetiin murta’aniifidha. Kanaafuu Siyaasni dinagdee saayinsii haala funaansa qaraxaa, sirna bulchiinsaa, ramaddii baajetaa, galii waliigalaa akkasumas qabeenya biyyi tokko qabdu qo’atuudha. Sirnoota siyaasni (political systems) bu’uureffatu keessaa tokkos siyaasa dinagdeeti. Siyaasni dinagdee guddina dinagdee biyyi tokko qabduun madaalama. Guddina dinagdee (economic growth) biyya tokkoo hubachuufis: haala fiixaan ba’umsa gabaa(market values), oomishtummaa (prodactivity)fi galii waliigalaa (GDP: Gross Domestic Product) fa’a gulaaluu barbaachisa. Dinagdee biyyoota garaa garaa safaruuf malootni addunyaan ittiin fayyadamtu keessaa beekamoon mala GDP fi per capita GDP jedhamanii dha29. GDPn guddina galii waliigalaa kan biyya tokkoo (economic growth) safaruuf gargaara. Per capita GDPn ammoo galii giddu galeessaa kan lammiilee biyyichaa(economic development) tilmaama. Gabaabumatti GDPn qabeenya kan safaru yoo ta’u, Per capita GDPn ammoo misooma kan safarudha. Fakkeenyaaf GDPn biyya tokkoo kan waggaa – waggaan madaalamu yoo harka sadiin (3%) kan ol guddate ta’e, guddinni dinagdee biyyattii kan bara dabreerra 3% ol guddateera jechudha. Per capita GDP jechuun immoo galii waliigalaa kan biyyi tokko GDPn galmeessite sana baay’ina uummata daangaa biyyattii keessatti argaman hundaaf walqixatti hiruun shallagama. Kunis namni tokko dhuunfaa isaatti galii inni guyyaatti argachuu danda’u doolaara Ameerikaa( $US) tiin waalta’ee shallagama. Haala kanaan biyyi tokko GDP guddaa yoo galmeessites, guddinnii fi xiqqeenyi galii lammilee(Per capita GDPn) ammoo baayyina lammilee biyyattii irrati hunda’a. Kunis biyyi GDP guddaa qabdu tokko yeroo hunda per capita GDP guddaa qabaachuu dhiisuu akka maltu mul’isa. Fknf akka tilmaama dinagdee biyyoottan addunyaa kan bara 2015tti: GDPn Itoophiyaa doolaara Ameerikaa biliyoona 61.54($61.54USD)ture. Biyyi Kiribati jedhamtu ammoo doolaara Ameerikaan GDP biliyoona 0.5 ($ 0.5 USD) galmeessitee turte. Haala kanaan GDPn Itoophiyaa kan Kiraabaatii dachaa hedduu kan caalu ta’uu isaati. Haa ta’u malee baay’inni uumata Kiraabaatii kan bara 2015 timaamaan 113,473 ture. Kun ammoo yeroo percapita GDPn shallagamu 500,000,000/113,473= 4,406.33USD ta’uu isaati. Haala kanaan shallagni precapita GDP kan Itoophiyaa ammoo=486.27 USD ta’a. Galii lammilee biyyoota lamaanii yeroo waliin madaallu:4406.33/486.27=9.06 arganna.Kun ammoo guddinni dinagdee waliigala(misoomni) kan biyya Kiraabaatii isa kan Itoopiyaa dachaa 9n akka caalu mul’isa. Biyyootni addunyaa guddina dinagdee biyya isaanii saffisiisuuf sirnoota dinagdee garaa garaa hordofu. Sirnootni dinagdee (economic systems) kunniin maqaalee: kaappitaaliizim (Capitalism), Sooshaaliizim (socialisim), kommiiwuniizim (communisim) fa’a jedhamuun beekamu. Biyyootni garaa garaa gosoota sirna dinagdee kanneen keessaa kan furmaata guddinaa nuuf ta’a jedhanii itti amanan hordofu. Haa ta’u malee sirni dinagdee biyyootni guddina dinagdee isaanii ittiin saffisiisuuf jecha filatanii hordofan yeroo mara hanga yaadame saffisuu dhiisuu dandaa’a. kun ammoo sababa garaa garaatiin isaan mudachuu mala. Fakkeenyaaf biyyi yeroo ammaa kana addunyaa irratti dinagdeen ishee baay’ee guddaa ta’e USAn sirna dinagdee kaappitaaliizimii jedhamu hordofti. Biyyi addunyaa kana irratti kanneen hiyyummaan sadarkaa dhumaa irratti argaman keessaa addunyaaf fakkeenya gaarii taatee bara lakkooftu Itoophiyaanis sirna dinagdee kaappitaaliizimii jedhamu kana hordofti. Garaa garummaan kun kan mul’isus biyyi tokko sirna dinagdee filatamaa hordofuu isheen qofa milkaa’uu akka hin dandeenye ta’uu isaati. Biyyi tokkoo sirna dinagdee filatamaa hordoftus, guddinni dinagdee ishee jalaa danqamuu mala. Guddina dinagdee biyya tokkoo waantota danquu malan keessaa muraasni:-ga’umsa dhabuu naamoota bulchiinsa geggeessanii, malaammaltummaa, hanqina namoota barumsa ga’aa qabanii, hanqina albuudaa, rakkoo ilaalcha lammilee biyyichaa, hanqina humna namaa fi hanqina jaalala hojii qabaachuu lammilee biyyichaa fa’i. Ilaalchi lammileen guddina dinagdee irratti calaqqisiisan dhimma ijooti. Ilaalchi guddina dinagdee murteessuu keessatti shoora ol-aanaa qaba. Ilaalchi waantota dinagdee danquu malan hunda ofkeessatti dhuunfata. Lammileen yoo ilaalchaan kottonfatan dinagdeen isaanis ni kottoonfata. Kunis sababa yeroo gariin isaanii misooma biyyaaf kufanii caban, gariin ammoo barbadeessuuf kufee cabu fa’a dabalata.Dorgommii ta’uu isaati. Yoo gariin dalagee guddachuu murteessu, gariin ammoo “waaqatu qabeenya hira, ati badi namanaa!” jedheetu abaaree balleessa. Kanaan isa dalagu mogolee dhahanii cabsu. Kun Ilaalcha! Inni baratu akka irra keessa hubatuu fi gadi fageessee qoratu kan godhus ilaalchuma. Gadi fageessanii hubachuu fi irra keessa hubachuun ammoo dubbii ijooti. Hundi baratus hundi ga’umsa walfakkaatu akka hin horanne taasisa. Ga’umsa dhabuun ammoo bulchiinsa balleessa. Malaammaltummaan akka daran heddummatuuf kan haala mijeessus ilaalchuma. Namootni hedduun qabeenya horachuuf mootii biyyaa ta’uu fedhu. Qooda biyya dinagdee walii galaan guddisuu fedhan ofuma isaanii fi firoota isaanii duroomsuu qofa irratti xiyyeeffatu. Kun Ilaalcha ofittummaati. Qabeenya haati hiyyeessaa sabbata hiiktee waan qabdurraa guddina biyyaaf gumaachitus isaanumatu dhuunfata. Kanas ifatti mul’isanii osoo hin taane, maqaa misoomaan qaraxa funaananiiti. Garuu biyya misoomsuun hafee ofii isaanii qofaa duroomsu. Sababa gochi akkanaa baratameef jechas lammileen biyyichaa baay’een ilaalchuma kufaa kanaan biyya bulchuuf dorgommii taasisu. Dorgommiin taasifamus, ajjeesuu fi maqaa wal balleessuu fa’a irratti xiyyeeffata. Gariin ammoo amantaa da’oo godhata. Egaa isaan akkasii kun dandeettii biyya bulchuu sababa qabaniif miti kan biyya bulchan. Gariin namootaa biyya bulchuu maatii irraa dhaalaan hiratu. Namootni mootummaa ykn sirna maatii isaanii irraa dhaalan ammoo akkuma maatiin bulchaa turetti bulchuu fedhu. egaa yoo abbaan yeroo mootummaa isaa dinagdee biyyaa hin guddisne ta’e, ilmi sirna ykn mootummaa biyyichaa dhaalu akkamitti biyya guddisa? Kun gaaffii kooti. Yoo deebiin naquubsu jiraate.Yoo siif hin galle ta’es gaaffiin koo “Ilaalchi walfakkaatu akkamitti bu’aa garaa garaa buusa” kan jedhuudha. Ilaalchi jalqaba dinagdee waliigalaa kufise deebisee dinagdee waliigalaa hin guddisu. Yoo ammas namoota muraasaaf madda galii ta’e malee. Ilaalcha walfakkaatuun jijjiiramni dinagdee biyya tokkoo hin yaadamu. Kanaafuu namootni biyya guddisuuf yaalan, dursa ilaalcha isaanii fi kan lamiilee jijjiiruu qabu. Lammileen hundi ilaalcha isa biyyi isaanii akka dinagdeen ishee xiqqaattu godhe sana, gara ilaalcha gaarii ta’etti jijjiirrachuu qabu. Ilaalchi akkuma guddina nama dhuunfaa murteessu, guddina waliigala biyyaa murteessa. Kunis sababa: Beekumsa, dalagaa, qabeenya biyatti sirnaan fayyadamuu fi biyya misoomsuu fa’an ilaalcha lammilee irratti hundaa’ufidha. Biyyoota ilaalchi lammilee isaanii misoome keessatti, beekumsis misoomaadha. Achitti qonnaan bulaan sirna qonnaa qajeelchee beeka. Inni daldalu hin kasaaru, hin kasaarsus. Hunduu waan dalaguu fedhu hunda gadi fageessee barata. Ragaa Digirii qonnaas ta’u kan daldalaa, bites hin gurguru. Ifaajjii ofiitiin baratee hubatee digirii argata malee. Biyyoota hin guddanne keessatti ammoo faallaa kanaati. Namootni baratanii osoo hin taane bitatanii fa’a digirii gonfatu. “Digirii gonfanneerra” jedhu malee kan sammuu isaanii keessa jiru waan biraati. Isaanuma akkasii kanatu hoggansa biyyaa keessatti qooda fudhata. Osoo inni ifaajjiin baratee, hubatee, digrii argate jiruu, warri qarshiin bitatan dandeettii malee malaan malanii mo’atu. Ilaalcha kana dhalootaa dhalootatti daddabarsu. Namootni baay’een haala kanaan bulchiinsa biyyaa keessatti hirmaatu. Gaafa bakka qabatanis akkuma godhanii baratan sana qabeenya horachuuf digiriis bitanii gurguru. Kanumaan nama sirnaan baratu mogolee buusanii dhaloota burjaajessu. Aangoo isaaniitti fayyadamanii saamuufis makmaaksa isa “Sishoom yaalballaa sishaar yiqoocowaal”jedhu faa bu’uureffatu. Yoo hiikamu ‘namni yeroo muudamu hin nyaanne, yeroo buufamu gaabba” kan jedhu ta’uu isaati. Kun ilaaalcha kufaa isa namootni biyya Itoophiyaa muraasni aadaa saamichaa ittiin walii isaanii barsiifatan mul’isa. Ilaalcha akkasii kanafaa sirna qulqulla’aa godhanii dhaloota dhaalchisuus fedhu. Egaa kana gufuun guddina dinagdee gufachisu. Walumaagalatti dinagdeen biyyaa kan guddatu yoo ilaalchi lammiilee fi hoggantootaa guddatedha. Waanti guddachuu qabu tokko duraan xiqqoo akka ture hubachuuf ammoo beekumsa nama gaafatu. Biyya guddisuun ilaalcha/ sirna biyya xiqqeessaa ture hundaa hundeedhaan buqqisuu irraa eegala. Ilaalchi kuffisaan ittumaa kuffisa malee yoomiyyuu hin guddisu jechuu kooti. Ilaalcha misoome qofatu biyya misoomsa. Biyya guddisuuf sirna dinagdee garaa garaa yeroo yerootti jijjiiruu qofti ga’aa hin fakkaatu. Namni biyya bulchuuf dorgomu tokko yoo sirni ture kaappitaaliizimii ta’e, inni ammoo sirna sooshaalizimii/komuuniizimii qabatee dorgomuun qofti ga’aa miti jechuudha. Kanaafuu Ilaalcha biyya jijjiiruu danda’u qabatee dorgomuun furmaata waaraa ta’uu isaati. Mootiin biyya bulchuuf/ guddisuuf dorgomu tokko dursa ofii isaaf ilaalcha jijjiiramaa qabaachuu qaba. “Barataan akkuma barsiisaa isaatiiti”isa jedhamuufan jedhe. BOQONAA KUDHA SADDEET Misooma Addunyaa kanarratti namootni akkuma akka siyaasaa fi naannoo isaaniitti hiika garaa garaa misoomaaf laatu. Kanaafuu jechi Misooma jedhu hiika waaltawaa waan qabu hin fakkaatu. Fknf namoota naannoo Oromiyaa keessa jiraatan muraasa hiikkaa misoomaa gaafachuuf yaaleen ture. Namoota ani misoomni maal akka ta’e isaan gaafadhe keessaa gariin Misoomni tattaaffii qabeenya horachuuf taasifamu ta’uu isaa ibsan. Gariin isaanii lafa borqaa’e deebisanii gabbisuudha jedhan. Gariin ammoo misoomni mala ammayyaa fayyadamanii qonnaa qotuu akka ta’e ibsan. Kanneen misoomni sochii jireenya mijataa namoota jiraachisuuf taasifamu ta’uu ibsanis ni jiru. Irra jireessaan garuu misoomni biqiltuu dhaabuu fi kunuunsuu akka ta’e naaf ibsan. Anis akkamiitti? jedhee gaafadheera. Deebiin isaaniis“mootummaan keenya gaafa misoomatti nu bobbaasu biqiltuu nu dhaabsisa” kan jedhu ture. Egaa ‘Misoomni’ namoota Oromiyaa keessa jiraataniif hiika wal fakkaataa ta’e hin qabu jechuudha. Biyyootni garaa garaas Misooma hiika garaagaraan ibsu. Kunis irrajireessaan sababa siyaasaan gargar ta’aniifidha. Fknf biyyootni siyaasa ‘neoliberalisim jedhamu hordofan “misoomni ida’ama fiixaan ba’umsa namoota dhuunfati” jedhanii ibsu. ‘Structuralism’ ammoo “misoomni irra jireessaan ga’ee hojii mootummaati. Garuu guddina dinagdee namoota waliigala biyychaa irratti xiyyeeffata” jedhu. Kanneen ‘Interventionism’ hordofan ammoo “sababa ifaajjii jireenyaa kessatti mo’uu fi mo’atamuun jiruuf jecha, sochiin misoomaa, warra dinagdeen isaanii mo’atame gargaaruuf kan taasifamudha”jedhanii misooma ibsu. Gareen ‘People centered/ alternatives’hordofan, ilaalcha namni hundi bakka fedha isaa ga’uuf ga’umsa qaba jedhu qabu. Kanaafuu “misoomni dhuunfaa fi gareen sochii namootni taasisan tumsuu irratti kan xiyyeeffatu ta’uu qaba “jedhanii misooma ibsu. Egaa hiika muraasa armaan olitti ibsaman irraa misoomni ilaalcha garaa garaatiin kan ibsamu ta’uu hubanne jirra. Ilaalchi Misoomaas garaa garummaa jiru kana giddu galeessaan ibsuu yaaleera. Kanas: Misoomni ida’ama sochii namoota dhuunfaa fi garee, kan haala jireenya lammilee waliigalaa mijeessuuf taasifamuudha. Ga’een mootummaa ammoo sochii kana tumsuu irratti kan xiyyeeffate ta’uu qaba ilaalcha jedhu qaba Ilaalchi Misoomaa. Garaa gara ta’us, hiikni misoomaa hundi jireenya namootaa fooyyessuuf ifaajjii hoggansaa fi lammileen hundi taasisan ta’uun isaa ifa galaadha. Egaa misoomni sochii namootni hundi qbeenya walootiin badhaadhuuf taasisaniidha. Haa ta’u malee badhaadhina waloo argamsiisuuf namootni hundi dhuunfaa dhuunfaan ifaajjii woyii gumaachuu qabu. “Walii galan alaa galu!”mitiiree?. Fknf: 9+1=10 ta’a. Ida’ama kana keessatti lakkoofsi 10 misooma haajennu. Maarree osoo misoomni barbaadame tokko lakkoofsa 10 ta’ee, silaa lakkoofsa 9 tti, lakkoofsi 1 ida’amuun dirqma. Yoo tokko hir’ate sagal kudhan hin guutuka. Yoo namootni sagal biqiltuu dhaabanii kunuunsan, namni tokkommoo mancaasuu mala. Gama biraan dadhabbii namoota sagaliitiin yoo namni tokko qofti fayyadamee qofaa duroome, kun misooma hin ta’u. Egaa misooma misoomsuuf namni hundi walfaana ilaalcha misoomaa qabaachuutu daran barbaahisa. Kunis gara ilaalcha dhuunfaa ilaaluutti nama deebisa. Namni hundi akkamitti ilaalcha misoomaa horachuu mala kan jedhus nama xiinxalchiisa. Egaa namni dhuunfaa isaaatiin akkamitti jijjiirama misooma argamsiisu horachuu danda’a kan jedhu gaaffii deebii argachuu qabuudha. Kanaafuu atis ilaalcha keetiin misooma naannoo keetii tumsuuf ilaalchikee ilaalamuu qaba. Misooma misoomsuufs namoota biroo eeguu osoo hin taane sumatu eegaluu qaba. Egaa akkamitti ofii keetii milkaa’uu qabda kan jedhu deebisuuf mee kitaaba namni Steven R.Kooney jedhamu barreesse tokkon si’affera. Kitaabni kun Hawwii Aannoleetiin hiikamee cuunfame. Kunoo guutummaan isaas akka armaan gadiitti cuunfame. “Hawi Youth Development Initiative. Cuunfaa Kitaabaa–002. Hawi Anoletiin. Odeeffannoo Bu’uuraa:-  Maqaa Kitaabichaa:- The 7 Habits of Highly Effective People(Amaloota Namoota Baay’ee Milkaawoo Ta’anii Torban).  Kan Barreesse:- Steven R. Koovey  Bara Itti Maxxanfame : - 1989.  Dheerina Kitaabichaa : - Fuula 381. Kaayyoo Ijoo Kitaabichaa: Kitaabni kun kitaabota akka Adduunyaatti baay’ee jaalatamaniifii namoota hedduun dubbifaman keessaa isa tokko. Kitaaba kana carraa argattee dubbisuu keetiif baay’ee gammaduu qabda. Kitaaba kana keessatti namoonni Adduunyaa kana gubbaatti waan garagaraatiin sadarkaa ol’aanaarra gahan amaloota akkamii akka qaban, waan addaa maal akka hojjataniifii naamusawwan / amalootni / barmaatileen/ jireenya isaanii keessatti hordofan ifatti lafa kaa’ameera. Naamusawwaniifi Amaloonni ykn barmaatileen kunneen akka salphaatti jireenya keenya keessatti hojiirra oolchuu kan dandeenyuu fi suuta suutaan ittiin of jijjiiruudhaaf kan baay’ee nu gargaaraniidha. Barreessichi Kitaaba kana barreessuudhaaf barruuwwan 200tti dhihaatan dubbisuu isaas ibseera. Maarree, ati waan inni itti xaaree kitaaba tokko keessatti siif dhiyeesse irraa barachuudhaaf carraa argachuun kee sin gammachiisuu? Sana caalaammoo Afaan keetin haala gabaabaa kanaan siif dhiyaatuu isaatin hoo carraa qabeessa tahuukee ni irraanfattaa? Hin Irraanfatin! Jechuun eegala cuunfaan kitaabichaa. Barnootawwan Ijoo Kitaabichaa (Barmaatilee/ Amaloota /Naamusawwan Torban) Akka barreessaan kitaabichaa barreesseti naamusawwan/ amalootni/barmaatileen turban jireenya kee keessatti milkii argachuuf si dandeessisan kanneen asii gadiiti:- 1. Dursii Argami (Be Proactive). Adduunyaa kana keessatti hammi isaa xinnaatus guddatus dhiibbaa uumuu akka dandeessu beekuu qabda. Kana godhuudhaaf immoo yeroo hunda waan Adduunyaan siif dhiyeessitu qofaan masakamuun sirra hin jiraatu. Ati mataan kee dursitee argamuu, waan sitti dhufuu dandahu tokko dursitee tilmaamufi irra aanuun barbaachisaadha. Miira kee to’achuuf aangoo guutuu qabda. Waan namni si miidhuu/ sirratti hojjatuuf yaalu, caalaa akkaataa ati waan sana ittiin hubattuutu murteessa. Waan namni siin jedhe to’achuuf aangoo dhabdus waan si godhan saniin miira kee miidhuu dhabuuf garuu aangoo guutuu qabda. Waan namni si aarsuuf jecha dubbate, ati guutumaan guututti ofirraa qolachuu ni dandeessa. As biratti Geengowwan Ilaalchaa ( Circles of Attitude) lama siif qooduun barbaada:- A. Wantoota Ati To’achuu Hin Dandeenye (Circle of Influence) – Wanti geengoo kana keessaa; waan ati guutumaan guututti to’achuu hin dandeenyedha. Fakkeenyaaf namni tokko yoo ganamaaf galgala si dallansiisuuf waan kee dubbataa oole, yoo maqaa kee balleessuuf yaalaa oole, yoo si miidhudhaaf shira xaxaa oolee bule, ati nama sana afaan qabuu/yaada isaa sana dirqisiistee dhiisisuu hin dandeessu. Hanga fedhe yoo dute qarriffaa isaa irraa cabsuu hin dandeessu. Tarii adeemsi seeraa akkuma jirutti ta’ee jechuu kooti. Kanaaf waanti qaama biraatiin sirratti raawwatamu kamiyyuu to’annaa keetin ala jira jechuudha. B. Wantoota Ati To’achuu Dandeessu (Circle of Control) –Wanti geengoo kana keessa jiru hundi waan ati guutumaan guututti to’achuu dandeessudha. Akka fakkeenya asii oliitti ilaalletti namni tokko dalagaa si godhatee waanuma kee qaaqaa yoo oole, nama san gurra dhoowwattee, haasaa isaa sana gatii dhabsiisudhaaf, jalaa cal’istee isa salphisuudhaaf aangoo guutuu qabda. Maaliif jennaan, aaruu dhiistee waan sanatti baacuu/ nama sanitti kolfitee inumaa ittiin bashannanuudhaaf aangoon guddaan harka kee waan jiruufi. Gama biraatiin waan kamuu keessatti ilaalcha akkanaa horachuun barbaachisaadha. Waan jireenya kee keessatti si mudatu to’achuu dadhabdus waan si mudate sana akka si hin miinetti keessummeessuun harka kee jirti. Egaa maaliif osoo kana gochuu dandeessuu, akkana na godhan jettee aartaree? Maaliif namni biraa akka si miidhee miidhama keetti gammadu heyyamtaree? Hin heyyamin! 2. Xumura Waan Hojjettuu Tokko Sirriitti Beekudhaan Eegali (Begin with the End in Mind). Hojii tokko yoo hojjattu si’a lama akka hojjattu beeki. Tokkoffaan sammuu kee keessatti wanta hojjattu sana yoo yaaddu, inni lammataa immoo qabatamaan hojii sana yoo raawwattuudha. Hammuma ati sammuu kee keessatti waan hojjechuuf deemtu san sirriitti bareechitee beeyte, hojiin isaatis miidhaga. Fakkeenyaaf mana ijaaruu/ijaarsisuu feeta yoo ta’e jalqaba sammuu kee keessatti mana akkamii? Kan kutaa meeqa qabu? Kan dizaayiniin isaa akkamii? fi wantoota kana fakkaatan sirriitti beekuu qabda. Gaafas waan barbaaddu san sirriitti lafarratti dhugoomsitee arguu dandeetta. Haaluma walfakkaatun jireenya jiraachuu feetus akkasumatti sammuu kee keessatti bareechitee beekuun barbaachisaadha. Hammuma sammuu kee keessatti waan feetu san sirriitti beekuu dandeessu, qabatamaanis hojiitti geeddaruu dandeessa waan ta’eef. Barreessaan kitaabichaa as biratti waan tokko akka goonu gorsa nuuf Kenna. Innis jireenya keenya keessatti Kaayyoof Galma jiruu keenyaa(Personal Mission Statement) akka barreessinuudha. Mee nama akkamii tahuu feeta? Boru gaafa Adduunyaa kanarraa boqottu nama akkamii jedhamtee yaadatamuu feeta? Mee waan kana waraqaa irratti katabi, of gaafadhu! Gaafas waan hojjattu hunda saniin walqabsiistee hojjachuudhaaf siif mijata. 3. Waan dursa hojjachuu qabdu dursa hojjadhu( Put first things First) Hojii hojjettu tokko madaala lamaan ilaaluun murteessaadha. Tokkoffaan Barbaachisummaa hojii sanii yommuu ta’u inni lammataa immoo hammam dalagaan sun ariifachiisaadha isa jedhuudha. Bu’uura lameen kanaan barreessaan kitaabichaa hojiiwwan namni hojjetu/ hojjechuu qabu kallattii afuriin lafa kaa’a:- I. Hojii Baay’ee Ariifachiisaaf Baay’ee Barbaachisaa (V.Urgent and V.Important) II. Hojii Baay’ee Barbaachisaafii Kan Ariifachiisaa Hin Taane (V. Important But Not Urgent); III. Hojii Baay’ee Ariifachiisaa ta’ee kan hammas hunda barbaachisaa hin taane ( Urgent but Not Important) IV. Hojii Arifachiisaas hin taane, Kan barbaachisaas hin taane ( Neither Urgent Nor Important) – Waan yeroo qofa namarraa gubu. Hojiin namni hojjetu kamiyyuu isaan kanaan ala miti. Sa’aatiin ati guyyaa guyyaan hojiirra oolchitu hojiiwwan afran kanneen keessaa tokko keessatti ramadama. Afran kanneen keessaa nuti isa lammataa irratti xiyyeeffannee hojjechuu danda’uu qabna. Maalif yoo jenne, dalagaan tokko hojjatamuun isaa barbaachisaa yoo ta’e hamma inni barbaachisummaan isaa ariifachiisaa tahee yeroon nutti dhiphatutti eeguun barbaachisaa miti. Kanaaf, waan hojjatamuu qabu yeroodhaan yoo kan hojjannu ta’e ofis dhiphisuu irraa akkasumas yeroo keenyas haala hin taanen qisaasuu irraa of tiksina jechuudha. Haaluma walfakkaatun jireenya keenna keessatti wantoota barbaachisoo hin taanefii kanneen ariifachiisoo hin taane kamiyyuu irraa fagaachudhaan yeroo of jalaa gubnu hir’isuunis baay’ee barbaachisaadha. 4. Kophaakee Moo’uf Hin Yaalin (Think Win Win). Hariiroo namaan waliin qabdu keessattis ta’e waanuma kamuu keessatti kophaa koon moo’ee argamuu qaba jedhanii yaaduun barbaachisaa miti. Hamma dandeessu fedhii kee qofa osoo hin taane fedhiin nama/ qaama kan birootis akka guuttamuuf waan dandeessu gochuuf yaali. Yoo tokko mo’ee waan hunda ofumaa argachuudhaaf fiigu walitti bu’iinsi, walitti mufachuunifii rakkoowwan adda addaa mudachuu malu. Kana hambisuudhaan, ofiifis, nama kan birootifis yaadun gama tokkoon michoonni keenna akka baay’atan gama birootiin immoo nutis gammachuudhaan hawaasa keenna waliin akka jiraannu nu gargaara. Fakkeenyaaf namni waa daldalu tokko maamila horachuu yoo barbaade waan gaarii dhiyeessuu qofa osoo hin ta’in fedhii fi miira maamila isaa san beekuu fi fedha san guutuu danda’uu qaba. Gaafa fedhii keenna malee jennee fedhiif miira maamila keennaa irraanfanne boru maamilli keenna nu gatee nama meeshaa nuti gurgurru nurraa bitu akka dhabnu taasisa. Kun immoo kasaaraa daldalaa akka nutti fidu dagachuu hin qabnu. Fakkeenyuma kanaan waan hunda keessattuu goggooginsaf ofittummaa ofirraa fageessudhaan waan nuufis qaama kan birootifis toluu dandahurratti xiyyeeffachuun faayidaa guddaa nuuf qaba. As biratti yaada baay’ee na ajaa’ibe tokkon siif qooda. Innis waa’ee ‘Herrega Baankii Miiraati’. Herrega baankii kanaan barreessaan kitaabichaa “Emotional Bank Account” (Herrega Baankii Miiraa) jedha. Yaadrimeen isaa Herrega Baankiitiin walfakkaata. Hariiroon ati namootaan waliin qabdu akka waan kuusaa maallaqa baankii miira keetiiti. Yeroo kee fudhattee yoo waan gaariidhaan kunuunsite qabeenyi ati herrega san keessaa qabdu ni dabala. Yoo miira kee toohachuu dadhabdemmoo herregni kee garnalen hir’ata. Hariiroo Jireenyaa namootaan waliin qabdu keessatti waadaa kee eeguun, dhugaa dubbachuun, iccittii eeguun, goggogdummaa ofirraa fageessuun, waan an jedhe malee jechuurraa of eeguun, jechoota miira namaa eegan fayyadamuun akkasumas namoota hubachuudhaaf yaalii godhuun qabeenyi nuti Lakkoofsa Herreggaa Baankii Miiraa keenna keessaa qabnu akka dabalu godha. Adaduma faallaa kanaatiin socho’uu eegalluunis qabeenyi nuti herrega keenna keessaa qabnu ni hir’ata. Kanaafuu hamma dandeette hundaan Herrega Baankii Miira Keetii keessatti qabeenya guddaa kuufadhu. Qabeenyi ati kuufatte kun immoo jireenya kee keessatti akka baay’ee si fayyadu hin shakkin. 5. Namoonni Akka Si Hubatan Barbaaduu Keetiin Dura Namoota Hubachuuf Yaali(Seek First to Understand, then to be Understood). Barreessaan kitaabichaa guyyaa tokko osoo konkolaataa uummataa yaabbatee deemu, abbaaf ilmi konkolaataa sana keessa seenan. Ilmi namticha sanii konkolaataa keessatti akka malee booye. Abbaan mucaa sanii garuu homaa hin dubbanne. Boodarra barreessaan kitaaba kanaa abbaa mucaa saniitti aaree “abboo mucaa kee nurraa cal’isiisi” jedheen. Yeroo kana abbaan mucaa barreessaa kanatti siqee, “dhiifama naaf godhi”, waanan godhu wallaaleeti amma harmeen isaa duutee awwaala irraa deebi’aa jirra jedhee itti hime. Yeroo kana barreessaan akka malee rifachuu isaa dubbata. Al tokko tokko hubatamuudhaaf yaaluun qofti gahaa miti. Namni tokko waan godhu tokko ( badaas tahee gaarii) maalif godha jedhanii hubachuuf yaaluun barbaachisaadha. Namaan waa baad tokko jechuu keenyaan dura nama sana garaa guutudhaan hubachuuf yaaluun baay’ee barbaachisaadha. Akka ogeeyyiin haasaa (communication experts) jedhanitti jechoonni ati afaan kee keessaa baafattu haasaa guutuu ati taasistu keessaa %10 qofa fudhatu. Sagaleen keenya 30%, haasaan qaamaa (body language ) keenya %60 fudhata. Kanaaf jecha afaan keenya keessaa baasnu qofa osoo hin ta’in wanti hundi walitti ida’amee dhaamsa nuti feenu dabarsuu isaa mirkaneeffachuu danda’uu qabna. Haaluma wal fakkaatuun namni biroos yoo nutti haasa’u waan afaan isatii ba’u qofa osoo hin ta’in waan hunda waliin xiinxallee hubachuun barbaachisaadha. Namni tokko osoo Imimmaan ija isaa keessaa dhangala’u har’aa baay’ee gammadeera osoo jedhee hammam dhugaadha? Dhugooma hin qabu. Kanaafuu akkuma waan onnee keessa jiruufi miira keenna isa haqaa namni akka nu hubatu feenu nama kan birootis akkasitti hubachuun barbaachisaa tahuu isaa hubachuun murteessaadha. 6. Tumsa Horadhu (Synergize). Akkuma asii olitti argine hundi keennayyuu akkaataa waan tokko ittiin hubannu qabna. Garaagarummaan akkanaa kuni rakkoo tokkos hin qabu. Garaagarummaa jiru kana garuu akka ciminaatti walitti finnee, iftoominaafi garaa qulqulluudhaan waan waliif nu galchurratti cichinee galma waliinii tokko bira gahuu ni dandeenna. Gaafas wanti nuti tokko tokkoon fiignee milkeessuf yeroo dheeraa nutti fudhatu yeroo gabaabaa keessatti akka xumurru nu dandeessisa. Dalga walirratti duulufii faallaa walii dhaabbachurraas waliin taanee rakkoo waliinii furachuudhaaf carraa guddaa nuuf uuma. Gaafa namoonni ilaalcha akkanaa horatan inni tokko isa kan biroo karaa walakkaa caala deemee hubatuuf yaalii godha, ija nama kaanitiin miira nama/qaama sanaa hubachuuf yaala. Gaafas waldhibdeef garaagarummaan jidduu lameen jirtu dhiphatti. Gaafa sun dhugoomu irree walii ta’uudhaan waan nu hunda rakkisu irra aanna jechuudha. 7. Of Haaromsuu Hin Dagatin (Sharpen the Saw). Qabxiilee murtessoo asii olittii eraman kanneen dhugoomsudhaaf qabeenya kee guddaa ati qabdu tiksuun immoo dirqama keeti. Qabeenyi guddan sun immoo sihuma mataa keeti. Yeroo of jijjiirtee kaayyoof yaada kee galmaan gahuudhaaf carraaqxutti kallattii afuriin madaala kee eeguu qabda. Tokkoffaan Qaamaan (Physically), Lammaffaan Miira Keetin (Emotionally), Sadaffaan Sammuu keetiin (Mentally), Afraffaan immoo Amantii (Spiritually).  Qaamakee – Sochii qaamaa godhuudhaan, Boqonnaa fudhachuudhaan, Nyaata keetis sirnaan nyaachudhaan haaromsi.  Miirakee – Namoota waliin jiraattufi hawaasa keessa jiraattu waliin hariiroo gaarii uumudhaan haaromsi.  Sammuukee – Barachuudhaan, Dubbisuudhaan, Barreessudhaan akkasumas barsiisudhaan haaromsi.  Amantaakee – Uumaa Rabbii dinqisiifachuun, amantaakee hordofuudhaan; Kophaa kee teessee of dhageeffachuudhaan, waaqa/Rabbiin kadhachuun, Salaatuu /Sagaduudhaan, meditation gochuun, Tajaajila bilisaa kennuudhaaniifi wantoota kana fakkaatan godhuudhaan of haaromsi. BOQONNAA KUDHA SAGAL Sharafa Sharafni jijjiirraa maallaqaa kan ibsudha. Maallaqni ammoo qarshii namootni ittiin waantota bitanii gurgurataniidha. Maallaqni walii galtee namootaa irratti hundaa’ee waantota garaa garaa irraa kalaqama. Maallaqni waraqaa fi sibiila garaa garaa akkasumas albuuda barbaachisoo ta’an irraa tolfamuu kan malu ta’uu isaati. Haa ta’u malee maallaqni hundi walqixa kan sharafamu miti. Maallaqni walii galtee namootaa fi barbaachisummaa irratti hundaa’ee gatii garaagaraan sharafama. Fkf maallaqni albuuda akka meetii fa’a irraa tolfamu barbaachisummaa albuudichaa irratti hundaa’ee gatii olka’aan sharafamuu mala. Seenaa keessatti mi’eessituun akka amoolee fa’a maallaqa ta’anii tajaajilaa akka turantu himama. Yeroo ammaa garuu namootni addunyaa irratti maallaqa waraqaa fi sibiila garaa garaa irraa tolfaman fayyadamu. Kun ammoo sababa haala salphaa ta’een itti fayyadamuun danda’amuuf ta’uu isaati. Haala kanaan biyyotni garaa garaa maallaqa dhuunfaa isaaniitti fayyadamu. Maallaqni biyyi tokko itti fayyadamtu akkuma siyaasa biyyattiitti jijjiiramuu mala. Fkn maallaqni biyyi Itoophiyaa bara mootummaa Haayila sillaassee itti fayyadamaa turte bara dargii jijjiirameera. Kunis akkuma siyaasa namoota biyyicha bulchaniitti sababa qaba. Sharafni qarshii biyya keessaa fi alaatti garaa garummaa qaba. Fknf qarshiin abbaa dhibbaa tokko biyya keessatti qarshii abbaa tokkoo dhibba tokkotti sharafama. Gama biraan qarshiin biyya Itoophiyaa keessatti 100(100ETB) sharafamu yeroo ammaa qarshii biyya Ameerikaa sadii (3USD) guunneen sharafama. As biratti waanti hubatamuu qabu sharafni qarshii abbaa 100 tokko Itoophiyaa keessatti qarshii abbaa 1 dhibbatti yeroo mara kan sharafamu ta’uu isaati. Sharafni biyya alaa garuu yeroo yerootti dabaluu ykn hir’achuu ni mala. Kun ammoo sababa garaa garaa irratti hundaa’eeti. Maarree dabaluu fi hir’achuun sharafa biyyoottan alaa kun dhimma ijoo Ilaalcha Misoomaa ti. Isumatu jireenya namootaa qaalessuu fi fooyyessuu irratti argama. Yeroo ammaa kana addunyaa irratti biyyoottan dinagdeen kufoo ta’an keessatti daballiin sharafa alaa mataa dhukkubbii cimaa ta’ee gidirsaa jira. Akkamitti? Kan jedhuuf deebiin akka armaan gadiiti ibsamuuf yaalameera. Biyyi tokko waan feetu argachuuf bituu ykn oomishuu qabdi. Mootummaa fi namootni daangaa biyyichaa keessatti argaman hundi waanta fedhan argachuun dirqama jireenyaati. Fknf waantota akka:- konkolaataa, meeshaalee ijaarsaa, meeshaa waraanaa, soorata garaa garaa, meeshaalee ijaarsaa, boba’aa garaa garaa, meeshaalee elektrooniksii, meeshaalee qonnaa, huccuulee fi faaya garaa garaa, meeshaalee yaala fayyaa fi daawaa fa’a ta’uu mala. Maarree egaa waantotni barbaachisoon kunniin yoo biyya ofii keessatti hin oomishaman ta’e, biyyoottan alaa irraa bitachuun dirqama jechudha. Biyyoota alaa irraa bitanii galchuuf ammoo sharafa biyya alaa(forein currency) argachuu qabu. Fknf Itoophiyaan yoo Xiyyaara biyya Ameerikaa irraa bitachuu feete doolaara Ameerikaa xiyyaaricha bitu qabaachuu qabdi. Doolaara kanas karaa lama argachuu dandeessi. Inni tokkoffaan yoo albuudaa fi oomisha garaa garaa gabaa alaatti gurgurattee doolaara argatteedha. Inni lammataa ammoo yoo doolaara barbaadamu hin qabdu ta’e birrii gara doolaaraatti sharafachudha. Mala lammataa kanaan doolaara argachuun gatii doolaara sharafamuu ni qaalessa. Kunis barbaachisumaa birriin Itoophiyaa Ameerikaaf qabu irratti hundaa’uu dabalata. Birriin Itoophiyaa Ameerikaaf kan fayyadu yoo waantotni barbaachisoon Itoophiyaarraa bitamu jiraateedha. Kanaan alatti birriin Itoophiyaa biyya Itoophiyaa keessatti malee biyyoota alaa biratti fayidaa hin qabu. Kanaafuu biyootni alaas yoo Itoophiyaa keessatti oomisha isaanii birriin gurguratanis dirqama gara sharafa biyya alaatti jijjiirrachuu qabu. Fknf waa’ee gabaa gurraachaa(black market) ni beekta ta’a. Gabaa gurraachi; -gocha daldaltooni muraasni karaa alseerummaa(kontoroband) ta’een bitanii gurguran kan ibsuudha. Gabaa gurraachi kun sharafa alaa qaalessuu keessatti ga’ee guddaa taphata. Haala kanaan namootni oomisha biyya alaa karaa seeraan alaa fidanii Itoophiyaa keessatti birriin gurguratu. Garuu oomisha birriin gurguratan sana biyya alaatii bitanii fiduuf birrii ittiin gurguran sana gara sharafa alaatti jijjiiruun dirqama. Kanaafuu sharafa alaa argachuuf gatii isaa dabalanii birriin bitatu. Fknf yoo baankiin Itoophiyaa doolaara tokko birrii 35 kan sharafu ta’e isaan sun ammoo yoo xiqqaate birrii 36n sharafu. Gochi kun ammoo namootni akka baankii Itoophiyaa dhiisanii gabaa gurraachaan sharafataniif haala mijeessa. Namootni daladala seeraa alaan Doolaara bitanii gurguruunis kanumaaf babal’achaa jira. fknf namootni tokko tokko dhoksaatti gatii doolaara tokkoo qarshii 1 itti dabalanii yoo kan bitan ta’e, gabaa gurraachaan qarshii 2 fi isaa ol bufatanii gurgurtu. Haala kanaan yoo xiqqaate kumarraa kuma buufatu jechuudha. Namootni akkanatti jireenya qaalessan kunniin dhuunfaa isaaniitti badhaadhanii duroomaa jraatu. Garuu lammileen jireenya isaan qaalessaniin dararamaa jiraatu. Haalli daladala gabaa gurraachaan taasifamaa jiru kun, Doolaara silaa baay’inaan Itoophiyaan baaankii ishee keessaa qabaachuu maltu ni xiqqeessa. Kun ammoo gatiin doolaaraa akka daran dabalu taasisee lammileetti jireenya qaalessa. Kanaafuu gatiin doolaaraa Itoophiyaa keessatti rakasuuf dirqama doolaarri hanga barbaadamuun baankii Itoophiyaa keessa jiraachuu qaba jechudha. Kanaan ala Birriin Itoophiyaa baay’inaan akka oomishamu ta’ee rakasaa deema(increased infliation rate). Waa tokko bituuf birrii kuntaalaan baatanii deemuus nama gaafata. Rakkoo qaala’iinsa Doolaaraa kana furuuf malli tokkoffaan oomisha sharafa alaa argamsiisu heddumminaan oomishuudha. Inni lammataa ammoo rakkoo gabaa gurraachaa kana hanga danda’ameen hir’isuudha. Gochi kun lammilee hunda kan ilaallatudha. Ta’uu baannaan jireenyi akkuma qaala’etti kan itti fufu ta’uu isaati. Kun sababa waantota lammileen bitanii itti fayyadaman baay’een gabaa alaa irraa bitamuufidha. Gama kan biraan, oomishni biyya alaatii bitaman yoo qaala’an, kanneen biyya keessatti oomishamanis ni qaala’u. Fknf; qotee bulaan oomisha alaa dhufe bitachuu kan danda’u yoo omisha oomishe gatii wal simuun gurgurateedha. Egaa waa’een qaala’iinsa sharafa alaa(forien currency)kun dubbii laayyoo miti. Yeroo ammaa kana biyyootni addunyaa hundi oomisha isaanii gabaa addunyaaf dhiyeessaa jiru. Namootni addunyaa ammoo oomisha filatamaa barbaadanii bitatu. Haaluma kanaan biyyoottan addunyaa wal-dorgommii daldalaa gochaa jiru. Addunyaa irratti doolaarri waalta’uun kanumaafi. Waldorgommiin daldalaa addunyaa irratti taasifamu kun ‘Giloobaalaayizeeshin’ (Globalization) jedhamuun beekama. Giloobaalaayizeeshiniin kun dureessota biratti fudhatama argatus, biyyoota hiyyeeeyyii miidhuu isaatiin ammoo ni komatama. Akkuma yaadatamu ijoon dubbii Ilaalcha Misoomaa keessatti kaafamaa turan, irra jireessaan ilaalcha namootaa irratti kan xiyyeeffatanidha. Fakkeenyaaf :- Qaroominaa, qabeenyaa fi misoomaa, dursuu fi durfamuu, hiyyoomuu fi sooromuu, soorachuu fi dhiisuu, lubbuu fi jiraachuu, amanuu fi mormuu, hogganuu fi hogganamuu fi dinagdee fa’a hunda haala ilaalchaa namootaatiin ilaalaa turre. Ilaalchi ammoo beekumsa fi shaakala namootaa wajjin hariiroo kallattii akka qabus kan dagatamu miti. Gabaabumatti ilaalchi waantota baay’ee akka misoomsuu fi mancaasuus hubannee jirra. Kan barbaachisu garuu misooma. Mitiiree? Kanaafuu ilaalchis isa mancaasu osoo hin taane isa misoomsutu filatama. Eeyyen kanumaafi, kan Ilaalchi Misoomaas Ilaalchaa fi Misooma irratti xiyyeeffate. Yoo ilaalchi misoome waanti hundi misoomuu mala ilaalcha jedhun ilaalcha namootaas ilaale. Maarree kanumaaf dubbistootnis ilaalcha isaanii akka ilaalaniif fedha horate.Ta’uu baannaan, rakkoo mudachuu malus ilaalchumaan ilaalee hubate. Amanuu fi dhiisuun kan abbaati. Akkuma yoo fedhan dursuu yookaan durfamuu fedhanitti. Tarii namni barruu kana dubbise ibsa“namni ilaalchuma isaatiin durooma ykn hiyyooma” jedhame sana mormuu mala. Mormuu fi amanuun mirga jedheera. Innis ilaalchuma waan ta’eef. Eeyyen waanti warqee fakkaatu hundi warqeedha jedhanii amanuun mirga. Garuu warqee ta’uu fi dhiisuun isaa walnama shakkisiisus hubatamuun isaa hin oolu. Qorannaan waanti dhugaa fakkaatu soba ta’uu akka malu ni hubatu. Waanti soba fakkaatus dhugaa ta’uu akkuma malu jechuudha. Namni waanta barraa’e dubbisu kamuu waanta barraa’e hunda amanuu dura qorachuu akka qabus Ilaalchi misoomaa jabeessee deggera. Eyyen atis yoo tarii ibsa isa“namni ilaalchuma isaatiin durooma ykn hiyyooma” jedhu sana amanuu dhabde badii hin qabu. Mormiin siquunnamutu yoo ati ragaa malee mormiteedha malee. Ragaan ati mormiif dhiyeeffattus beekumsa qorannoo irratti hundaa’e ta’uun isaa ammoo dirqama. Namootni baay’een yeroo waa morman beekumsi isaan akka ragaatti dhiyeeffatan tarii beekumsa amantaa ta’uu mala. Kunis caqasa kitaaabbilee amantaa faa bu’uureffata. Waanti hubatamuu qabu garuu kitaabbileen amantaa akkuma maqaan isaa ibsu amantaadha. Inni amanuu fi mormuudha. Ragaan Ilaalcha Misoomaa amansiisu garuu ragaa isa beekumsa qorannoon mirkanaa’uuti. Sababni isaa namootni ilaalcha misoomaa dubbisan namoota amantaa garaa garaa qaban ta’uu waan malaniifi. Egaa Ilaalchi Misoomaa ilaalcha amantaa shakkuu malee kan hin amanne ta’uu isaati. Innoo saayinsii bu’uureffata. Saayinsiin namoota dhugaa barsiisuu fedha, malee garee woyii hin filatu. Eeyyen inni sanyii, siyaasaa fi amantaa irraa bilisa jechuu kooti. Ilaalchi Misoomaa kanaaf saayinsii bu’uureffachuu filate. Ilaalcha namootaa irrattimmoo xiyyeeffate. Ilaalcha qorachuuf ilaalcha namootaa ilaaluun dirqama. Dirqamuma ilaalcha namoota hundaa ilaaluu kanatu ilaalcha amantaas ilaalchise. Kunis sababa namootni baay’een ilaalcha isaanii amantaa isaanii irraa argataniifidha. Namni tokko ilaalcha ittiin:- kun sirriidha! Kun sirrii miti! Kun ni ta’a!, kun hin ta’u! kun gaariidha! Kun gadheedha! Kun jaallatamaa dha! Kun jibbamaa dha! Nan durooma! hin duroomu! Kun cubbuudha! Kun qajeelaadha! fa’a jedhee ilaalu amantaa irraa argachuu mala. Ilaalchuma akkasii kanafaadha kan Ilaalchi Misoomaas ilaale. Akka Ilaalchi Misoomaa ilaalee argetti amantaa qofaan misoomuun shakkii uuma. Amantaan qorannoon hin mirkanoofne soba ta’uu mala. Fknf ilaalcha amataaleen qaban muraasa haa fudhannu. Kanas Kiristaanummaan kan ibsu namoota kan:- mootii, ogeessa, badhaadhaa fi dursaa fa’a taasisu waaqa qofa akka ta’edha.(2Seenaa Baraa 1:1-16), (Isaayaas 45:3) fi (Roomee 13:1-5). Isilaamummaanis: namootni yoo Allah(waaqaaf) akkasumas ergamaa Allah (Muhaammadiif) abboomaman qofa sooressa ta’uu akka danda’an ibsa.(Sura 7:94-97) fi (Sura tul Annaas 4:89-91). Egaa ilaalchi kun sirrii ykn miti jedhanii amanuu fi murmuu gaafata. Kun saayinsii miti, amantaadha. Amanuu fi dhiisuun ammoo mirga jedheera. Egaa amma dubbii goolabuufani. Garuu dursa asiis achis qaroominni akka jiru ammas irra deebi’een siyaadachiisuu fedha. Eeyyeen qaroominni asis achis inuma jira. Tarii garaa garummaan uumamu, gaaffii ’Qaroominni maali? ykn maaliin ibsama? jedhu deebisuu irratti yoo ta’ee malee. Argannoon garaa garaa gama astroonoomiin ibsaman, tasa waaqaarraa lafa hin dhoofne. Xiinxala beektotaa fayyadamuun kanneen argamanidha malee. Argannoowwan kunniin uumama (natural) qorachuun, kanneen namootni biyyoota garaa garaa biyyaa isaaniif ykn addunyaaf gumaachaniidha. Namootni dhaha hedan, hunda ta’uu baatanis, kanneen ga’ee guddaaa taphacha turan muraasni ni jiru. Namootni qaqqaaliin kunniin baay’een isaanii sababa ilaalchaf jecha tuffatamaa kanneen turanidha. Fknf; namootni akka Albert Einistien hiriyyaa hin qaban turan. Garuu bu’aa guddaa addunyaaf gumaachaniiru. Beektotni oromoo Ayyaantuu(Qaalluu) jedhamuun beekamanis, qaroomina uummata oromoo keessati ga’ee guddaa kanneen taphachaa turaniidha. Garuu maqaan isaanii hagasmara hin leellifamne. Inumaayyuu amantaa alaa dhufeen namootni macha’an beekaa oromoo kana tuffachaa jiru. Tarii kunis qaroomina ta’uu isaati! Isaan macha’an kunniin amantaa qofaan miti kan machaa’an. Siyaasa isa itti fakkeessaaf isaaniif boocames, akka qaroominaatti dhuganiitu machaa’anii sirbaa jiru. Oromoon osoo akka har’aa lafti isaa ciccitee hin sararamin dura, ganda hin turre. Bal’ifachuuf malee foxxoquufis yaalii hin goone. Oromoon Oromoo akka isaatii dhiifnaan hormayyuu akka itti Oromoomsan ni beeka ture. Oromoon durii isa akka har’aa daangaa eenyu isaaf sarare osoo hin hubatin sirbu kan hin turre jechuu kooti. Waanti hunduu dandeettii, xiinxala, jaalalaa fi haqaan murteeffama ture. Eeyyen ofittummaa, arrabsoofi jedhi jedhiin hin murteeffamu ture. Inni har’aa kun ilmi abbaatti hin baane eessaa akka dhufe anaaf hin galle. Yoo jedhi naan jettemmoo Oromoon ergataa malee ergamaas hin turreem. Biyyootni ilaalchaan qaroomanii misooman baay’een isaanii qabeenya hormaa malaan ofitti dabalu malee narraa achi citi hin jedhaniim. Kanumaaf jaalala fi gargaarsa woyii fakkeessanii faa dubbii eegalu. Waan hunda kan dursu jaalala akka ta’e gadi fageessanii xiinxalu. Jibbamaa ykn bulguu of fakkeessanii nama dhuunfachuun kan hin malle ta’uus bareechanii beeku. Akka nama maraateetti of beeksisuun maqaa ofiitti cilee dibuu dha. Maqaan bannaan ammoo dubbiin baddeetti. Oromoon maqaa bades hin qabu ture. Namoota waliin jiraachuu keessattis jaalalaa fi haammachuun beekama. Diina caalaas fira isaatu baay’ata. Wolii isaa ajjeesuun hafnaan diinayyuu garmalee hin miidhu ture. Ajjeesaafi ajeessaan maqaa ormootiin daldalu eessaa akka bu’e naaf hin galu. Egaa dhaamsa koo dhageesse dhaga’i ati firakoo! Hubadhu! Dubbiifi gochi beekaa irraa qofa bareeda. Eeyyen atis ta’i beekaa! Bareechi gochafi dubbiikee! Hin ta’in maaloo ati doofaa ykn wallaalaa woyii! Doofaan waan badeen maqaaf dhugaa balleessa. Ati cilee hin dibin! eegadhu maqaa keef kan sabaa! Eeyyen dursii beekaa ta’i! Qori waan hundumaa! Gadi fageenyaan ilaali hubadhu ati irraafi jalasaa! Yoo sana goote mormii maaliin qaba akkati dursitu. Anoo shikkii hinqabu sirraa, eeyyeen simatu dursa! Uffeeka! dhibeen koos fayye silaa, isatuu nahuqqisa. Gurri kooyyuu kanumaaf guungumee natti uursa. Kanaafan dursi! Beekaa ta’i! Ofkali! Jedhee sieebbisa. Eeyyen atumti dursi! Yoo ati dursitun anis dursaa! Asoosama Dheeraa Mil’uu Miliquu Boqonnaa Tokko Maatii guddaa baadiyaa Birraa yeroo nyaata asheeta boqqolloo galgala galgala walitti naanna’anii jimmaa jimmiiteefi hibboo taphatan keessattin dhaladhe. Mootiin maatii keenyaa_ abbaankoo yeroo hedduu hojii oolanii yeroo galan miilla isaanii dhiqsiifatanii, dagalfatanii ciisanii nama gorsuu jaalatu. Erga irbaanni nyaatamee booda, yeroo maatii keenya keessaa namtokko ka’ee jimmaa jimmiitee jedhee nama kolfe abaaree, nama obse immoo lafaaf biyya kennee eebbisee, cilaattiifi daaraa fuulatti dibatee mana keessa olii gad kaatu, abbaankoo taa’anii hunda taajjabu. Kaan kolfa qabachuu dadhabee akkuma sangaa siddisa nyaatee bokokee, utaalee futtaafata. Kaan immoo fuula cocorreefi buburree kana dandamatee osoo takkaa ilkaan hinsaaqiin, erga abbaan jimmaa jimmiitee missinee dadhabee booda, yeroo inni kukuluutuu jedhu, bariite jedha. Eebba isaas unata. Akka cimaattis lakkaawwama. Taphichas akka injifateetti ilaalama. Abbaankoo jaarsi nama guddaan taa’anii kana hundaa taajjaban, jireenya dhala namaa erga gaafa dhalatanii hanga guyyaa du’aniitti jiru madaalanii, muuxannoo bara jireenya isaanii waliin walqabsiisanii gorsa tokko tokko nu gorsu. Isaanis guyyaa galgala tokko, yeroo nuyi jimmaa jimmiiteef hibboo taphannee xumurru walitti nu qabaniiti, jecha addaa tokkoon nu gorsan. 2 “Elaamee ijoolleekoo…… Namni lafa kanarratti gaafa uumamu akeeka uumameef qaba. Akeeka uumameef kana bira ga’uuf yookaan raawwachuuf garuu laggeen gurguddoo sadii kan irra cee’uuf hedduu nama rakkisan jiru. Laggeen kunis: Fe’isa fe’amee hinhiikamne, qara qaramee hindoomneefi nama du’ee du’aa hinkaanedha. Garuu namni jabaan waan godhuuf maaliif akka godhu beeku laggeen kana riqicha mataa isaatiin irra taruu danda’a. Kunis ta’uu kan danda’u namni nama ta’ee qaamaaf yaada fayyaa qabu akka nama lafarra deemuutti of ilaaluu dhiisee yoo akka nama mukarra ciisuutti of ilaaledha. Namni mukarra ciisus guyyaa yookaan torbee dagachuu osoo hintaane maaykiroo sekoondii tokko dagachuutu lafee nama cabsee qaama nama laamshessa. Ajjeessee achiin hambisuus indanda’a” jedhan. Maatiin gorsa kana taa’ee dhaggeeffataa tures nama hedduu ture. Keessaa garuu obbolaan waliin dhaladhe ana malee nama torba turan. Namoonni haala adda addaatiin miseensa maatii keenyaa ta’anii gorsa abbaakoo dhaggeeffataa turanis lakkoofsaan baay’ina obbolaakoo kanaa gad kan ta’an miti. Ani maqaankoo Jaawwaraa Caattooti. Maqaan haadhakoo ishii ana deessee immoo Rabbituu Beekaa jedhamti. Obbolaan waliin dhaladhe keessaas dhiirri nama shani. Maqaan isaaniis angafa irraa gara quxisuutti; Milkii, Namoomsaa, Hulluuqaa, Abdiifi Dorcaa Caattoo jedhamu. Warri hafan dubartoonni lamaan immoo Marartii Caattoofi Galgalee Caattoo jedhamu. Egaa ana waliin abbaankoo dhiira ja’a qaba. Anis abbaakoof mucaa afraffaadha. Hulluuqaatti aanee jechuudha_ dhalootaan. Anis egaa dhalootaan tokkicha_ nama qobummaan isa jeequ, akka hintaane rabbiin galateeffachaa 3 obbolaakoo ofcinaatti ilaaleen beeka. Haata’u malee dhalootaan qobummaan yoo natti dhagahamuu baate iyyuu seeruma uumaa hiree jireenya dhala namaa kan ta’e hojiin waan jiruuf, hojjechuuf immoo barnoonni murteessaa waan ta’eef akkuma obbolaakoo warra angafaa baratanii hojii irra jiranii, anis jireenyakoo fuuladuraaf jecha barnootaan qobaa ta’uu ergan eegalee waggoota muraasa lakkoofsisuu eegaleera. Garuu duraan osoo waggoota qobummaa kana lakkoofsisuu hineegaliin yeroon sabaafi uummata lammiikoo keessa taa’ee barnoota sadarkaa tokkoffaa barachaa ture, barnootakootti akkuma obbolootakoo angafaa barataa cimaan ture. Qabxii qormaata biyyoolessaa kutaa 8ffaa s gaarii fideen gara isa itti aanu kan afaan Ingiliziitiin baratamuutti darbe _ mana barnootaa sadarkaa olaanaa. Akkuma sadarkaan barnootakoo dabalaa adeemeen, gostiifi qabiiyyeen barnootaa dabalaa adeemuun osoo ana hinjeeqiin wanti ani beekuufi himuu hindandeenye na jeequu jalqaban_ yeroo sanatti. Sadarkaa barnootaa kanatti ergan darbee booda egaa waxxeen qormaata jireenyaa anuma mataakoo irraafi kan anaan ala naannookoo jiran irraa natti waxxifamuu jalqabe. Dhiigni dargagummaa akka qeerransa kiyyoon qabee ana keessaa wixxifatuufi qormaanni jireenyaa akka laga Mormor ganna ganna jirma guuree yaa’uu, narratti walga’anii akka qilleensa birraa olii gadi na raasuu eegalani. Mukti qilleensaan raafame yoo hunda ta’uu baate illee osoo hinjaalatiin baala lama sadii osoo gad hinlakkisiin hinhafu. Garuu muka baala qabu yoo ta’edha malee muka baala hinqabne qilleensuu hinraasu. Raasamus waan lakkisu hinqabu. Anis guutummaa guutuutti namummaakoofi hojiikoo gad lakkisuu baadhus hamma ta’e of dagachuunkoo 4 hinoolle_ waxxee qormaata jireenyaa anatti waxxifaman kanaan. Xiqqaattus hamma humna ishii narratti milkoofteetti. Akka nama du’ee muka baala hinqabnetti fakkeeffamuu baadhus, qabxii barattoonni ani dorgomu fidan biratti, kankoo boquukoo ‘mataa muka qagii’ na goote. Lafa na ilaalchifte. Anis akkuma nama qoosee dhahamee guyyaan qabxiikoo_ jechuun kan kutaa 10ffaa argee eegalee boquun ol na jechuu dadhabe. Waanumti halle akka nama gabaatti alba’ee qaanii natti ta’e. Leeyyoon natti duule. Guyyaa tokko yaadaan badee magaala keessa osoon deemuu miilumtikoo fuudhee mana dubbisa kitaabaa uummata magaala Shaambuutti na baase. Anis xiqqoo balbala mana kitaabaa kana fuuldura ijaajjeen waanuman arge seeneen dubbisa, hamman magaala keessa jooru jedheen ol itti seene. Xiqqoo kitaabota hiriira galanii nalaalan sana ijaan irra fiigeen, keessaa tokko kitaaba ‘sooshaal rileeshin’ jedhu suuta fudheen gara teessuma rakkoo jiru tokkootti siqeen irra gad taa’e. Dubbisuus nan eegale. Akkuman waa dubbiseen mata dureen ani dubbise yaadnisaa naaf galuu dide. Iddoo naaf galun dubbisa jedheen as duubatti deebi’ee baafata kitaabichaa tokko tokkoosaa yaada qalbiin ilaale. Xiqquma gad siqeen maqaa Albert Inistaayen jedhu yeroon argu dafeen fuula baafatichaa ilaale. Albert Inistaayen, barnoota sadarkaa gadii yeroon baradhu namoota bebbeekamoo hayyoota addunyaa jedhaman keessatti yeroo baay’ee maqaasaa waanan dhagahuufi malee maaliif akkan dubbisu, maal akkan dubbisu waanin karoorfadhee manaa bahe tokko illee hinjiru. Osoon joonja’ee magaala keessa jooruu Kitaabuman dubbisa jedheen olseene malee. 5 Garuu akkuma nama karoorfatee dhufee, mata duree keessaa filadheen gara fuula baafatichaa dhaqee dubbisuu eegale. Fuula sadan tokko akkuman dubbiseen jecha “namni qormaanni itti baay’atu yoo qormaaticha mo’ichaan irra darbe beekumsi isaa inbaay’ata” jedhun arge. Akkuman jecha kana dubbiseen yaadni isaa ifa naaf ta’uu dideeti, akka dambalii bishaan haroo qilleensi raasuu, sammuukoo keessa gaggaragaluu eegale. Qormaata akkamii? Isa barsiisaan mana barumsaatti nu qorudhamoo? Kun immoo akkamiin nama qormaanni itti baay’atu jedhama? Barataan kutaa sana keessa jiru hundihoo baay’ina gaaffii qormaataas ta’e gosa qormaataa wal fakkaatu fudhataa, Maal jechuu barbaadeeti? Warri mana barumsaa galanii barachuuf carraa hinargannehoo? Qormaanni kun isaan hinilaallatu laata? jedheen oljedhee gorroo mana dubbisa kitaabaa irra ijakoo hordeen yaadaan buusee baase. Ta’us qormaatichi nama lafa tokkorra jiru keessaa tokkotti baay’atee tokkotti xiqqaatu isa kam akka ta’e walii baree murteessuu dadhabeen yaadakoo hiixatee ijakoo gorrootti fannise gad dachaafadhe. Jechuma kitaabichaa hima kanaaf ibsa kennan, jechichumatti aanseen yaada qalbiin dubbisuu eegale. Dubbisee dubbisee gara gidduu yaadichaa yeroon ga’u, „ qormaanni kunis kaayyoo dhalli namaa bira ga’uuf yookaan argachuuf kaayyeffatee gara fuuladuraatti itti adeemuufi namticha abbaa kaayyoo yookaan dhala namaa gidduu fageenya yaadaatu jira. Deemsa fageenya yaadaa kana keessas qaamaanis ta’e yaadaan tabba osoo fiigaani nama dhaabu, irraangadee osoo dhaabatanii nama fiigsu, hirriba osoo sireen jiruu nama didu, ija osoo aduun ba’uu fayyaa ta’ee argaa dhabuufi ta’iiwwan hunda akka kanaa dugdaafi 6 garaa ta’an kan qaamota miiraa dhala namaan hubatamaniifi hinhubatamne, adeemsa fageenya yaadaa kaayyoofi abbaa kaayyoo gidduutti nama mudatanidha” jedhun dubbise. Ta’iiwwan dugdaafi garaa yookaan qormaata jireenyaa ta’an kunis lakkoofsaan hammana jedhamanii beekamuu baatanillee baay’inni isaanii daandii adeemsa fageenya yaadaa, kaayyoofi abbaa kaayyoo gidduutti, abbaa kaayyoo yookaan dhala namaa mudatan kun, ulfinaanis ta’e baay’inaan, namaa namattis ta’e baraa baratti garaagara. Kanaafuu nama ta’iiwwan akkanaa kun deemsa fageenya yaadaa kana gidduutti itti baay’ataniifi namni ta’iiwwan kana yookaan qormaata jireenyaa kana injifannoon irra tarkaanfatee deemsa fageenyaa kana xumure_ jechuun kan kaayyoo isaa biraan ga’e, beekumsa guddaa argata jechuu dha. Kunis jedha, namni kaayyoo kaayyeffate biraan ga’e hundi beekumsa guddaa wal qixa qaba jechuu miti. Maaliif jennaan, hamma guddina beekumsaa kan murteessu hamma mudannoo qormaata jireenyaa deemsa fageenyaa sana gidduutti nama mudatanii injifannoodhaan irra darbamaniiti malee, namni waan hawwu yookaan kaayyoo isaa biraan ga’e hunduu beekumsa guddaa qaba jechuu miti_ abbaan carraafi haala yeroon milkaa’uunis waan jiruuf. Haata’u malee namni ta’iiwwan dugdaafi garaa yookaan qormaanni jireenyaa itti baay’atan, garuu mo’ichaan irra darbaman beekumsa dabalata yeroo jedhamu, abbaa kaayyoo ta’iiwwan kanatu beekumsa badhaasa jechuu miti. Nama qormaanni akkasii itti baay’atu beekumsi itti baay’ata yeroo jedhamu, hojii humnaa qottoon muka kutuu yookaan laga utaalanii ce’uu jechuu osoo hintaane. Yeroo qormaanni tokko simudatu qormaaticha injifannoon darbuuf yaada ati itti yaaddee keessa darbuuf karaa sirriidha jettee murteessite, 7 yoo sirrii ta’ee sidabarse ati beekumsaa akka dabalatte agarsiisa. Garuu karaan filatanii keessa darban hunduu sirriidha jechuu miti. Kanaaf laga ce’uuf, utaaluu dura yaada karaan itti laga cehan maal maaltu jira? Isaan keessaahoo kamtu hunda irra akka salphaatti na ceesisa? Jirma mukaa daandii ati deemtu irratti jigee jiru yoo siqunname immoo, qottootiin kutuu dura irra tarkaanfachuumoo, gad gangalchuumoo qottoon kutuu wayya jettee, tarkaanfachuufis ta’e gad gangalchuuf humnakee, kuttee gatuuf waan itti kutan qabaachuukee, akkasumas tooftaalee mirga namaatti hinbuune biroo wal bira qabdee yaaddee kan ati keessaa filattee ittiin irra tarte gochaadha. Garuu yaadni gochaa kana gochaalee keessaa filatee milkaa’ee si ceesise kun siif beekumsa. Beekumsa dabala jechuunis, daandiin yookaan gochaan ati filatte akkuma garaagarummaa qormaata simudataniitti garaagara waan ta’aniif, yaadni karaa darbinsaa kana yaadee murteesses tokko tokkoon isaa akkuma baay’ina qormaatichaan beekumsa adda addaa burqisiisa. Kanaafi egaa namni qormaanni itti baay’atuufi qormaaticha injifannoon irra tare beekumsi itti baay’ata kan jedhameefii jedha _ibsi kitaabichaa. Anis kitaabicha akkuma gundoo fuuldurakoo diriirseen, ergaa jechootan dubbisaa turee kana jireenyakoo darbeefi kaayyookoo kan gara fuuladuraa wajjin walitti fideen xiqqoo galaana yaadaan daake _ mana dubbisa kitaabaa uummata magaalaa shaambuu keessa taa’ee. Yeroo kana anis battalumaan waan lama sammuutti of fide_ osoo hinjaalatiin. Inni tokkoffaan, Albert Inistaayen yeroo “adeemsa fageenya yaadaa” jedhee ibsa laatu waa’ee 8 kaayyoo dubbatee ture. Innis adeemsa abbaa kaayyoo yookaan dhala namaa irraa gara kaayyootti adeemamu yeroo jedhu, kaayyoon fuuldura dhala namaatti akka argamuufi tasuma iyyuu duuba abbaa kaayyoo akka hintaane. Osuma waltumsuun barbaachisaa ta’uu, kan geejjiba dhuunfaafi karaa dhuunfaatiin bira ga’amu akka ta’e nan hubadhe. Garuu deemsi fageenya yaadaa qormaata jireenyaa injifachuuf deemamu jiraachuuf, dirqama kaayyoofi abbaan kaayyoo yookaan dhalli namaa jiraachuu akka qaban sammuukootti dhufe. Maaliif? Adeemsi fageenyaa jalqabuuf ka’umsa (abbaa kaayyoo) xumuruuf immoo dhuma (kaayyoo) yoo qabaate malee adeemsa hawwaa keessaa waan ta’uufi. Kan gaaffii natti ta’e garuu namni nama ta’ee kaayyoo hinqabne jiraayi? Yoo jiraate maddi beekumsa isaa maal ta’aree? Qormaata jireenyaa beekuu laata? Warri qaamaan nama ta’anii yaadaan akka namaatti ofiifis ta’e sabaaf waan boruu hin yaadne warra akkasii tayinnaa? Warra seera uumaa cabsanii, waan darbeefi waan du’e walii wallaalanii akka waan jiruutti irratti bobba’anii, kan mataa ofiif saba burjaajessan. Biyya keenya keessa jiruu laata? Moo biyyuu kan isaaniitii? Ani hinbeeku deebisaa. Garuu warri dhiyoo kana haalaaf lafa mijate irratti dhalatanii akka duumessaafi hurrii baddaatti lafa qabatanii tiratan kun, kan warra keenya ifaan dimismisa dukkanaa keessa deemsisan sammuutti na dhufnaan malee. Isaanumaafan dhiisa hamma of baranii deebii gaaffii kanaa deebisanitti. Ta’uu baannaan osoo beekumsaa hinargatiin bara isaanii guutuu osoo ofiif saba burjaajessanii du’anii hobbaafatu. Kana beekuun jalqaba isaanuma mataa isaanii, warra akka daawwitii ofii of duuba wallaalanii karaa fuuladuraa kan dura qaban agarsiisan, fayyada waan ta’eef. Haa taa’u qadaadamee hamma gaafa 9 deebii argatuutti. Baraaf waaqa malee namni kanaaf waan deebii qabu natti hinfakkaatu. Inni lammataa ani kitaaba kana irraa hubadhe immoo, ani Jaawwaraan_ ilmi abbaa Milkii waxxee qormaata jireenyaa anaafi wantoota anaan ala jiran irraa anatti waxxifamaniin, bakka hiriyyaakoo ga’uu dadhabee akka nama gabaatti alba’ee boquunkoo gadi cabee deemu, guyyaa baay’ee kaniin keessa darbuuf murteesse, boquuma cabsee osoo hiriyyootakoo ija isaanii hinilaaliin, mana barumsaama ooleen gala jedheen ture_ yoon milkaa’eef hamman biyya nama maalummaakoo hinbeeknee dhaqutti. Garuu maaltu boquukoo akka cabse, furmaanni isaa boquukoo ol qabu immoo maal akka ta’e, guyyaa tokko illee yaadee hinbeeku. Kun immoo dogoggorakoo isa guddaa akka ta’e, guyyaa ayyaantuu guyyaan kitaaba kana itti dubbisen hubadhe. Ergan hubadhees, waxxeen kun qormaata jireenyaa akka ta’eefi qormaata kanaaf gad cabuunkoo furmaata akka hintaaneefi beekumsaa dabalachuuf dadhabuukoo, akkasumas beekumsaa dabalachuuf immoo kaayyoo lafa qabate yookaan kaayyoo bishaan gabatee irraa hintaane kan fuuladurakootti argamu qabaadhee gufuu baay’ee anaaf isa gidduu jiru injifannoon irra darbuu akka ta’e hubadheen murteessee dhugaa bahe dogoggoruukoo. Innis qormaata mo’anii irra darbanii beekumsa badhaasamaniif osoo hin yaaliin waxxee qormaata jireenyaa natti waxxifamaniif ganamaan jilbeeffachuukoo. Isan boquu cabsee oolee galuuf murteessee, amaleeffadhee tures, guyyaa kanaa eegalee kaayyookoo of fuuldura dhaabee, deemsa fageenya yaadaa anaafi kaayyookoo gidduu diriiree qormaata jireenyaan guutame, injifannoon irra tarkaanfadhee 10 kaayyookoo biraan ga’uuf ofumaa ofif murteesseen kitaabicha iddoo isaatti deebisee gara manakoo ishii golli ishiis, bakki ciisichaas, bakki nyaataas, bakki qo’annaas kutaama tokkoon guutamte mana kiraayiikootti, ofitti odeessaan ba’ee qajeele. Kana hundaayyuu kanaan murteesse egaa, qabxiinkoo baay’ee ana gammachiisuu baatus barnoota sadarkaa qophaa’inaa (preparatory) seenuuf ga’aa waan ta’eef baradhee boodas, barnoonni sadarkaa dhaabbilee barnoota olaanaa hedduun kaayyoo garaagaraa waliin akkuma fuuldurakoo jiru qormaanni jireenyaa hedduunis gidduu keenya waan jiraniif sodaa tokko malee injifannoon irra darbuufi. Haa ta’u malee har’uma guyyaa yaadnikoo kana murteesseefi, yaadnikoo galgalaa ergaan wantan dubbisaa oole deddeebisee yaadee waan baay’ee wal gate. Gaaffii natti uume. Naburjaajesse_ yaadnikoo. Mannikoo ishiin mana kiraayii kutaa tokko qofaa qabdi. Garuu kutaan qo’annaakoos, kutaan nyaataakoos, kutaan ciisichaakoos hunduu osoo adda addaan naaf ta’e baay’ee natti tola ture. Fedhaafi hawwii kana hundaa kutaa qofa qofaatti kan gaafatu qabaachuu miti, tokkittiimti tajaajila kana hundaa laattu iyyuu kankoo yookaan kan abbaakoo akka hintaane mana kiraayii ta’uusheen hubadhe_ kan nama ormaa. Kun immoo anaaf qormaata jireenyaati. Barachuun kaayyookoo waan tureef_ yeroo sanatti. Kana hundaa garuu kutaa tokko keessatti fayyadamee barattoota ijoollee sooressaa kan kutaan tajaajila adda addaa kun hundi isaaniif guutame waliin mana barumsaa tokkoofi kutaa tokko keessa taa’ee dorgomaa tokko ta’ee osoo addaan hinkutiin barachuunkoo mala dhahee qormaata jireenyaa tokko injifadhee beekumsaa dabalachuukoo agarsiisa jedheen of 11 waliin yaada wal jijjiiree of gammachiisuu eegale_ beekumsa badhaasamuukoo. Kana duwwaas miti kaniin dur calliseetuma mana barumsaa oolee galu, har’aa kaasee maaliif akkan mana barumsaa deemu beekuun qaba jedheen taa’ee of gaaffe_ Sodaa qormaata jireenyaan kaayyookoo dheessee akka biraa hinbadneef. Deebiinsaa garuu kaayyookoo tokkicha lafa qabate qabaadhee fuulduratti itti adeemuuf waan lama natti ta’eeti kanan filadhu ana wallaalchise. Inni tokko mana barumsaa dhaquun anaaf kaayyookooti moo? jedha, inni kan biroon immoo mana barumsaa dhaquun daandii deemsakoo kaayyookootti ana geessudha jedhee yaadakoo waliin dhaha. Xiqqoo tokko taa’een keessakoo dhaggeeffachaa yaade. Manni barumsaafi barnoonni isaan lachuu kaayyookoof daandii akka ta’aniifi akkasumas deemsa anaafi kaayyookoo gidduutti, qormaata jireenyaa ana mudatan injifachuuf garuu manni barumsaafi barnoonni kaayyookoo ta’aniiti karaa itti kaayyicha lafa qabate bakkaan ga’an deemsakoo fuuladuratti butu. Garuu akkuma haalaafi bifa qormaatichaa irratti hundaa’ee daandii, mana barumsaafi barnoota kaayyoo taasisu akkan filadhu nan murteesse. Yeroo kana egaa, daandiin kaayyoo lafa qabatetti nama geessu yeroo tokko tokko bifa jijjiirratee, kaayyoo illee fakkaatee, daandiin kun kaayyoo kaayyootti nama geessu fakkaatee akka mul’atu ija yaadaanan arge. Ta’us jalqaba deemsakoof of godhadhee deemsakoo xumuruuf dhumni isaa kaayyookoo isa lafa qabatedha, jedhee ergaan xiqqoo yaadee booda ammas sammuunkoo qormaata 12 jireenyaan waxalamaa ture gaaffii biraa natti dhale. Kunis qormaata jireenyaa, deemsa fageenya yaadaa kaayyoo bira ga’uuf taasisu keessatti ana qunnaman hunda, moo’ichaan darbee kaayyookoo bira yoon ga’e isaa booda kaayyoo qabaachuuf xumura irran ga’emoo? Kaayyoon biraa ammas fuuladura jira jedheen of gaaffe. Battalumatti gaaffiin of gaafadheef sammuunkoo hiikkaa xiinxala jechootaan dubbisaa oole irraa jireenyakoo darbe waliin wal bira qabee deebii naa erge_ haa galatoomu. Akkana jedhe. Wanti wanta tokkoof xumura ta’e wanta isatti aanee gara fuuladuraatti jiruuf jalqaba ta’a jedhe. Anis itti amaneen kaayyoo tokko qormaata jireenyaa injifatanii biraan ga’uun kaayyoo biraa itti aanuuf karaa soquu jalqabuu yookaan ka’umsa akka ta’e nan hubadhe. Kanaafuu kaayyoon dhala namaa dhuma hinqabu, garuu seeruma uumaa ta’ee umriin dhala namaa, guyyaan beellamaa wallaalamus, dhuma waan qabuuf ammaan lubbuun jirutti karaa gara kaayyootti, kaayyoo gara karaatti jijjiiruu, seera uumaa gufuu daandii jireenyaa ittiin irra taran kana, waan gochuu hindandeenye itti dhama’ee humnakoo galata muka qoraanii gochuufi waanan gochuu qabu osoo hingodhiin hafee asheeta daraaree osoo ija hin naqatiin caamsaan qaqqabe osoo of hintaasisiin waanan gochuu danda’u gochuuf waadaa ofiif seeneen qabattookoo jabeeffadhee bixxillee xaafii nyaachaa barnootakoo kutaa 11ffaa eegale. ***** Egaa, durillee yeroon barnoota sadarkaa tokkoffaas ta’e sagaliif kudhan baradhe, lakkoofsaan akka malee hedduummannu illee baay’een keenya ijaan wal beekna_ 13 barattoonni. Naannooma tokkoo dhufne waan ta’eef. Kutaa 11ffaa ergan eegalee garuu akka duraanii baay’inaan hagas hedduu miti. Ta’ullee barattoota daree adda addaa, waliin mana barumsaa barannu keessatti hedduun keenya bifaan illee wal agarree hinbeeknu. Kunis kan ta’eef barattoonni qormaata biyyoolessaa kutaa 10ffaa na waliin fudhatan hedduun isaanii qabxii gara sadarkaa barnoota qophaa’inaatti isaan dabarsu waan dhufuufii dideef, hunduu gara na baasa jedhee filatetti adduma adda faffaca’eera. Kaan gara qonnaatti, kaan gara daldalaa, kan qarshiifi lafa dhabe immoo kaan gara hannaaf saamichaa, kaan immoo isa qabuuf hojjechaa du’aaf jireenya gidduu marmaaru_ gaaf tokko tokkotti kufuun isaaniis hinoolu. Barattoonni qophaa’inaaf dabarres xiqqoo kan ijaan wal beeknu illee daree adda addaatti bittinoofnee jirra. Warri mana bornootaa biraa kan akka Finca’aa, Jaartee, Haratoo, Saqalaafi Abee Dongoroo irraa carraa akka keenyaa_ qabxii qophaa’ina isaan seensisu argatan, manni barumsaa qophaa’inaa yeroo sanatti iddoo ani itti baradhe mana barumsaa magaalaa Shaambuu malee kan isaanitti dhiyaatu waan hinjirreef, barattoota bakka biraatii fira qaban malee, baay’een isaanii dhufanii galmaa’anii barnoota eegalaniiru. Baay’een keenya egaa keessummaa waan walitti taaneef, garuu manni barumsaa nuyi hundi itti walgeenye immoo dhuunfaatti abbaa manaa akka mana dhuunfaatti waan hinqabneef, kan ka’ee wal haa barru kun abalu jedhama, an abaluun jedhama, dubbadhaa, taphadhaa jedhe tokkollee hinturre. Hunduu ija lafa jalaan hatee hatee wal ilaaluu malee. Barnoota eegallee ji’a tokko erga darbee booda yeroo hunduu akkuma walitti dhiyaatee taa’uun wal taphachiisuu eegalu, anis kan ana cinaa waliin waa’ee barnootaa dur bakka turretti 14 dabarsinee, taphachuun eeagale. Osuma seenaan barnootakoo darbee madaa qubaa natti ta’uu. Akka carraa ta’ee barataan ana cinaa taa’e barataa mana barumsaa Haratootti xumure Kifilee Zamanuu jedhama. Maqaas wal barree wal kokkofalchiisaa hasaasuu erga jalqabnee guyyaan bubbuleera. Guyyaama dhufee darbu baay’ee garaa wal barree waa baay’ee waliin taphachuutti kaane. Ajandaa guddicha bara dargaggummaa kan ta’e, waa’ee shamarranii kaasnee erga waliin qoosnee booda, shamarroota mana barumsaa biraa irraa dhufan daree keessaa halaalatti ijaan barbaaduu eegalle. Akkuma tasaa yeroo iji keenya shamarroota sadii kan taa’umsa gara gamaa irra taa’an waliin wal irra bu’us gaduma jennee akka nama qaana’eetti ofii wal ilaallee walitti kofalla_ anaaf Kifileen. Shamarran nuti hannee isaan ilaallu kunis osuma nu arganii akka nama hinagarree sobanii gama gama ilaalu malee qaanii keenya kana nurratti hubachuu hinoolle. Bulee bubbulee isaanis nu ilaalanii wal ilaalu. Nikokkolfu. Yeroo hundaa deddeebi’anii ijaan nu mil’atu. Guyyaa tokkodha egaa kan yeroo kaan, yeroo hunda, si’an ijaan isaan ilaalu kolfanis callisanis, ani garaakootti kolfee gammadu, waan haaraan kan na mudate. Innis, kolfa shamarreen sun nu mil’atanii kolfan, yeroo hunda iyyuu yerooma ilkaan saaqan ijaan halaalatti agarra malee sagaleedhaan kolfa ishii kamiitu akka bareedus ta’e fokkisu gurraan dhageenyee hinbeeknu. Garuu ijikoo dur gamatti fuula isaanii ilaalee nikolfu, nicallisu jedhee sammuukootti himaa ture, har’a altokkittii baallee ijakoo olqabadhee garuman dur baretti yeroon ibsaa ijakoo ibsu, ijashee bongol gootee xiqqoo na ilaalteeti kan dur ijikoo argu kolfa seeqa ilkaanshee dhiistee calluma jette_ waan haaraa. Ergan ishii ilaaluu jalqabee kan ani argee 15 hinbeekne nyaara guurtee lafa ilaalte. Anis akka nahuu taheen callisee osoo ijakoo irraa hinbuqqisiin kan durii caalaan ishee ilaale_ ija baasee. Yeroo kana egaa galma onneekoo irraa ka’ee daandii carara ibsaa ijakoo irra deemee habbuuqqaa jaalalaa geessee osoo ishiitti hinhimiiniifi itti hinkenniin toluma, kolfasheefi seeqa ishii irraa gammachuu kan naa fidaa ture har’a daandii summii hirriba nama dhowwu irra daldalan ta’ee achii as ija babaasisaasaa natti guure_ yaadnikoo. Anis akka of wareeruu ta’eeni mucaa ana cinaa taa’u kana_ Kifilee, kottu waa wal mari’anna jedheen mataasaa qabee gara kootti ofitti qabe. Innis gadi natti jedheeti « maali Jaawwaraa har’ammoo dubartootittii yeroo hundaa as nu laaltu kana ijaan illee ilaalteema kolfuu iyyuu irraanfattehoo » na jedhe. Kifilee… ana dursitee dubbatte malee kaniin mari’anna siin jedhe illee waa’ema kanaati. Kanaan booda, ani har’aa kaasee akka kanaan duraa hunduma isaaniitti ilkaankoo hin yaasu. Garuu isaan keessaa ishii mucaa dhiiraa mataa jigaa sanaafi intalittii diimtuu mataa dheeraa sana gidduu teessu du’een bada malee hindhiisu. Yoo dhuguma hiriyyaakoo taate ammaa kaasii mala naaf barbaadi karaan intala kana itti argadhu jedheen intalittii ijikoo ilaalee sammuunkoo wareere sana kifileetti agarsiifadhe_ mudannoo haaraa har’a na mudatee qaama na rom’isiise of keessa dhoksee. Kifileenis “duraan dursa garuu Jaawwaraa gaaffii ani sigaafadhu fedhakeetiin dhugaa onneekee keessa jiru naa deebisuuf ati eeyyamamaadhaa ?” jedhee na gaafate. 16 Eeyyee, waanan beeku hinbeeku, siin hinjedhu. Waan barbaadde sodaa tokko malee na gaafadhu jedheen ija isaa keessa ija jaalalaan ilaale. Innis xiqqoo lafa hedeeti, “toleka Jaawweekoo” jedhe. Ana gaafachuuf waan afaan banate fakkaateeti achumaan callisee na ilaale. Maali? maal taate? sin gaafadha jettee na gaafachuu sodaattemoo, maal shakkite? jedheen anis ija isaa keessa ilaale. Haalli fuula isaas kan dur waliin qaaqnu irraa adda natti ta’e. “Lakki hinsodaanneyyuu. Jaawwee, haa ta’u malee ati hanga har’aatti jaalallee jaalala waliin dabarsite qabdaa?” jedhe. Afaanii baasee na gaafate_ fuulaafi haalaan ani itti himes tapha durii irraa adda waan itti ta’e natti fakkaata. Lakki, jaalalleen jaalala waliin dabarse hanga ammaatti hinqabu. Garuu shamarran tokko tokko ishuma gaafa gabaatti karaatti wal agarree waliin taphannu malee, jaalallee dhugaa hamma du’aa dullumaatti naa taati, waliinan jireenya biyya lafaa dabarsa jedhee qabadheeru hinqabu jedheen dhugaa onneekoo keessaa osoo hindhoksiin kan natti fakkaate itti hime. “Ihii … maal maal jette aboo. Jaalallee hamma du’aa dullumaatti ana waliin taatun godhadha jetteetiire, ati amma intala gama teessu kana kan naaf haasofsiisi na jettu” naan jedhe_ Kifileen. Eeyyeekaa . Kun sii hingallee ? Hamma yoomiittan jaalala karaa irraafi gabaa irraa dabarsa ani Kifilee… jedheen callise. 17 “Akkas yoo ta’e egaa, haadhookoo osoo shamarreen jaalala karaarraas ta’e gabaarraa waliin dabarsite, kan garaa isaaniifi maalummaa isaanii beektu jiranii, kan jaalala karaa irraafi gabaa irraa waliin hindabarsine intalittii kana jaalala hamma du’aaf dullumaatti waliin dabarsuuf akkamitti filatteree ? Moo… dubartiin ati jaalala akkasii waliin dabarsuuf filattu madaallii kan ati ittiin madaaltu kan addaa qabda ?” jedhe. Ammas gaaffii irratti gaaffii natti dhiyeesse. Silaa dura na gaafadhu jedhee waan eeyyameefiif homaa jechuu hindandeenye. Xiqquma calliseen akkas jedhe. …..Kifilee ani karaa mataakoo akkamitti akka jaalallee filatani miti jaalalumti mataan isaa hanga har’aatti maal akka ta’eefi akkam akka nama godhus, maal akka namaa godhus, waan tokko illee waanuman beeku hinqabu. Garuu har’ammoo, shamarreema dur ilaallee walitti kofallu sana, ijikoo xiqquma osoo ishiin na laaltuu irra bu’ee yeroo deebi’u, waantuma qaamakoo akka dhallaadduu bishaan keessaa na hoollachiisuufi garaakoo akka nama waa gatee ana bir’achiisu na keessa facaase. Kanaaf, anis hanga har’aatti yeroon jaalala karaa irraafi gabaa irraa dabarsaa turetti akkas ta’ee waan hinbeekneef, kun jaalala isa dhugaa umrii dheeraati ta’aa jedhee shakkeeni sitti himachuunkoo iyyuu jedheen, gaaffiirratti gaaffiin kan inni na mudde dhugaa jiru, kan dura rom’uukoof kirkiruukoo dhoksadhee ture ifa baaseen itti hime. Bilbilli dhumaa gara manaatti gallu waan bilbilameef, “waan hundaafuu mee ka’imee Jaawwee hanga wal irraa maqnutti odeessaa yaana. Kan hafes bor rafnee kaanee mari’anna” jedhe. Barruulee isaa walitti qabatee na laale _ hiriyyaankoo Kifileen. 18 Tole, garuu xiqqoo obsi. Intalittiimti kun daree keessaa haa baatu. Duuba isaanii deemnee mana barumsaa kamii akka dhufteefi eessa akka ishiin galtu itti gaafanna jedheen ol ka’ee minjaala irratti barreeffannu irra fuuldura Kifileen taa’e. Akkuma barattoonni dareetii yaa’aniin intala hiriyyaashee daree biraa jirtu intala bareedduu diimtuu tokko cinaa buutee intalittiin dareekoo ani hoollachaafii jiru kun, gara mana ishiitti kokkolfaa qajeelte. Anis hiriyyaakoo Kifilee waliin duuba bu’een qajeele_ akka tikee galgalaan loon galchituu. Duubuma isaanii osoo deemnuu yeroo duubatti mil’attu, ijikoo ija ishiirra bu’e. Ishiinis hiriyyaa ishiitti waa hasaasteeti kikiksanii kolfani. Anis waanan dubadhu wallaaleen, sombikoo lapheetti ol cufameeti, hafuura baafachuufis fudhachuufis nama aara hubboo keessa seenen ta’e. Muddamuufi cinqiin baay’ee natti dabalaa adeeme. Maalittan duuba jara kanaa dhufe ? Osoon dura darbee galeera ta’e, jedheen of ceepha’aa sodaan ishii irraa qabuun jaalala dhugaa ishiif qabu itti dubbachuu miti ijaajjee deemuuf lukti najalatti sirbe_ of fuulduratti ishii ilaalee. Kifileenis, calliseetuma ana cinaa deemee waa’eekoo ammaa kana, kanan duratti isatti dubbadhe waliin makee yaadaan buusee baasa. Nu lachuu osuma waan tokko itti hindubbatiin iddoo mana kiraayiikoo geenye. Hirriyyaankoo Kifileenis “Jaawwee… jedhi egaa mannikee asi natti fakkaata. Waan hundaafuu ani amma duuba isaanii deemeen mana ishiin galtuufi mana barumsaa ishiin irraa dhufte gaafadheen bor siif bareen dhufa. Isaa booda akkuma taanu taanee siif haasofsiifna. Jedhi, galii kitaabakee dubbisi” 19 jedhe. Gateettiin natti bu’ee teellaa isaanii qajeele, kophaa isaa. Tole, jedhi nagaatti. Galatoomi! Jedheen dallaa mana kiraayiikootti seene. Dhagaa warri abbaa manaa tuulaniiran tokkorra koree taa’een galaana yaadaa haphaluu eegale. Amma dhuguma intalli kun osoon gaafadhe tole najettii ? Ani hinbeeku. Ilkaan ishii silaa baddeessaa arfaasaa laga Asattiiti. Yaa uumaa siif safuu! Ilkaan rabbi naaf laate osoon qabuu kan namaa ilaalee yeroo qaamnikoo hoollatu. Ija ishiis ilaali adaraa waaqaa, buutii dhagaa jalaa akka gucaa namatti ibsu fakkaata yeroo ishiin baallee ijashee olqabdee gabatee gurraacharraa qubee funaantu. Rifeensi matichaa silaa maali, ishiinuu beekkattee ol martee gad martee xaxxee hiiteetti malee osoo gadi gadhiistee deemti ta’ehoo Jaawwee ilmi abbaa Milkii yoona qaata maraatteetti. Waaqayyoof safuudha! Ishii kaanoo kaan funyaan milikkita gumbii fakkeessa, kaan rifeensa mataa xaafii goordanarraa roobni itti caame fakkeessa, kaan hidhii qarqara cumboo Horroo fakkeessa, kaanimmoo ilkaan kalaadaa karkarroo fakkeessa. Kaan immoo deemsa jettee jilbaan lafa gadheessiti. Otuma hamma ta’e qaama alaan hunda tolcheyyuu kaanimmoo amalaan foolii Xirinyii godhee akka namni irraa baqatu, karaa ishiin dabarte akka namni hindabarre godha. Kan ishii kanaa nama ajaa’iba. Qaamaanillee akkuma Mahibuubaa mudaa bareedinaa tokko malee ishii uumeeti, amala isa akka aannanii nama qabbaneessu kana, kan akka asheeta birraa daandiirraa nama waamu. Nama hawwatu kana ishii badhaase. Bohoo! lafumti dhihee naaf haabari’u. Tole jettes jechuu baattus lafa maaltu garagala. Afaankootii baaseen du’a. Maaltummoo na ajjeesa? 20 Akka ani ishii jaaladhehoo ammuma iyyuu ciicachuun ishii hinhafne. Garuu maaliif na laaltee hiriyyaa ishiitti hasaastee kofalti? Ishii jaalachuukoo barteeti ana tuffattee kofaltimoo? Akkasidha taanaan kuni fala hinqabu. Kana rabbumatu kuulee sararee uumee, mana barumsaa ishiin barattee harka qabee fidee, ana cinaa kaa’ee na maraachee qullaa na deemsisuuf murteesseera yoo ta’e malee…. Nama dhiba hojiin rabbii! Yerootti baakteeriyaafi vaayirasoonni dhala namaa fixaa turan qoricha argatanii, bara namni fayyaan jiraachaa jiru keessa, nama akka ofii bishaan dhugee fincaan fincaa’uufi midhaan nyaatee udaan hagu, ala isaa ijatti bareechee dhukkuba natti godhee ana ajjeesuufii? Ajaa’iba! Ishii kan alli ishii bareede, qaamni ishii jaalala ishiif dabaleeti kankoo keessikoo jaalala dhugaan bareede onneenkoo dhukkuba naa dabalee? Moo bara fuggisoo dhaladheen jaalalaan miidhamaa? Dhalachuunkoo akeeka rabbii mitii laata? jedhee osoon yaadaan uumaaf uumamaa waliin makuu “Maali aabbee har’ammoo jedhuma jettee dabtarakee manatti galfachuun illee si jibbisiiseeti barruulee qabattee kan sa’aa jahaatti galte hanga sa’aa kanaa ala teessaa?” jedhee galaana yaadaa keessaa wareersee na dammaqse. Hiriyyaankoo ollaa manakoo galu_ Tokkummaan. Yeroon oljedhee isa ilaalu mucaan dhiiraa fuula haarowaa tokko duuba isaa ijaajja. Anis xiqqoo uf-f-f…. jedhee hafuura dheeraa baafadheeni, lakkii… Tokkee dhagaan kun taa’umsaaf natti tollaaninii as taa’a malee manakoo jibbeen miti. Kottaa ol seenaa. Shaayii isiniin dhaaba jedheen iddoon taa’uu ol ka’ee dhaabadhe. 21 “Beenukaa erga jetteemmoo nuu danfisi. Anoo keessummaayyuu qaba har’oo” jedheeti mucaa fuula haaraa duuba isaa ijaajju sana harkasaa qabatee garakootti siqe. “Mee dursa mucaa kana waliin wal bari Jaawwaraa…. Hiriyyaakooti. Daree keessatti wal bira teenya” jedhe_Tokkummaan. Tole, jedheen itti siqee harka fuudhe. Jaawwaraa naan jedhan jedheen maqaakoo itti hime. Innis “Gaanfuree naan jedhan” jedhee maqaa isaa natti hime. Kottaaka. Ol seenaa jedheen balbala manakoo furtuun baneen olseenee barruuleekoo olkaayyadhe. Isaanis duubakoo na hordofanii manakootti olseenan. ***** Silaa bakka taa’umsa keessummaa duraanuu hinqabu. Siree ciisichaakoo ishii muka duudaa irraa akka saqalaa boqqolloo laga ciraatti hojjetamte irra gad taa’ani. Shaayii isinii danfisakaa jedhaa taphadhaa jedhee yeroon cinaa isaanii bakkan taa’ee ol ka’u, “lakki anoo taphaafan siinjedhe malee nuyi manakootii laaqana nyaannee, dhugnee dhufne. Amma suma waliin xiqqoo taphanna jennee dhufne malee waan dhugamu barbaacha miti. Garuu ati waan laaqana hin nyaanne fakkaatta. Yoo jiraate ofiikee fudhuu nyaadhu. Yoo hinjiru ta’emmoo beenu manakoo deemnee bixxillee gogduu nyaatta. Cuuphanni illee waan jiru natti hinfakkaatu” jedhe. Ija keessa nalaale. Lakkii, Tokkeekoo nyaadheerayyuu. Isin nyaattaniittu taanaan asuma turaa teenyee waliin taphanna jedheen osuma bixxilleen manakoo jiruu, otoo hin nyaatiin akka nama 22 nyaateeruu ta’eeni fuuldurasaanii ofirra quuphaneen taphachuu eegale. Gaanfuree ati mana barumsaa kam irraa dhufte? jedheen gaaffe. “Ani mana barumsaa Finca’aa irraan dhufe” jedhe. Tokkeen sitti himeera natti fakkaata egaa. Nuyi asuma Shaambutti baranne jedheen anis eessatti akkan baradhe itti hime. “Eeyyee, natti himeera. Anis kanumaafi egaa manakee Tokkummaa wajjin kanin dhufe . Biyya na barsiistu. Kan akka jaalalleefaa durba Shaambuu keessaa naaf barbaaddu malee waggaa lama hamman as turutti kophaakoo danda’aare ?” jedhee nu kofalchiise_ Gaanfureen. “Nuyi intala keenya nama intala biyyasaa nuu fideef malee dabarsinee hinlaannu. Yoo barbaadde shamarran biyyakee achitti waliin baratte dafii wal nubarsiisii garaa nu laaffifadhu malee kanaan ala ilmoo kuruphee taatee hafta Shaambu irratti” jedheeti Tokkummaanis qoosaa irratti qoosaa dabaleeti kolfaan mar’ummaan nucire. Jaalala hiriyyaa saala faallaaf jalqaba ta’uun keenya kunis Gaanfureetiin illee akkuma nama biyya maccaa dhufeetti akka ilaallu nutaasise_ durba biyyakee nuuf fidi jechuu keenya. Akkanumaan tapha nama kokkofalchiisu wal walitti darbachaa turre. Aduun dhiiyinaan, “ka’een keessummaa kana gara mana isaatti gaggeessee deebi’een hojii manaa tokko hojjedha. Egaa Jaawwee atis xiqqoo qo’adhu” jedhe. Hiriyyaa isaa Gaanfuree fudhatee qajeele_ Tokkummaan. 23 Tolekaa, deddeebi’ii taphadhu kottuutii achumaan hinbadiin. Jedhaa nagaan bulaa. Halkan gaarii isiniif haa ta’u, jedheen isaan gaggeesse. Deebi’ee manakootti olseeneen kophaakoo takka taa’e. Ijaan keenyana manakoo fuulduraa hanga duubaatti ilaaleen, achumaan duubaan sireekoo irratti kufe_ osoo hinbeekiin hirribaan dagatame. Osuma uffatakoo of irraa hinbaasiin otoon ciisee yaadaan farda jaalala jalqabaa gulufuu hirribni dhufee ana fudhatee badeera. Hirriba keessaas dammaqee yeroon utaalee ka’u sa’atiin halkan keessaa 11:00 ta’eera. Hamma kanaatti egaa barruuleekoo qaamaan miti yaadaanillee gargar hinsaaqne. Waa’een qoonqoo silaa irraanfatameera. Irbaanni waa’ee intala bareedduu yaaduu taate. Barruuleekoo tokko butadheen of fuuldura kaa’ee dubbisuun eegale. Madaa of dagachuu bara barnootakoo darban keessatti na mudatantu na keessaa bir’atee barruulee na kaasise malee sammuu tasgabbaa’ee qayyabannaaf qophaa’e qabaadheen miti. Osoo barruuleekoo hindubbisiin yerookoo haga kana gubuunkoo baay’ee na aarse. Anis dafee utaalee ala ba’een fuulakoo dhiqadhee deebi’een dubbisuu eegale. Xiqquma akkan dubbiseen boroon barii borgog jedhee diimate. Laftis bari’e. Anis akkuma durattii cireekoo bixxillee gogduu nyaadhee, barruuleekoo qabadheen gara mana barumsaatti qajeele. Hamman hiriyyaakoo, Kifilee arguttis baay’ee ariifadheera. Waa’ee kaleessa dubbannee gargar baanee sana maal irra akka inni ga’ee bule gaafachuuf. Akkuman mana barumsaa ga’een dafee ariitiidhaan Kifilee bira deemee anumaa itti haasa’uu jalqabu baay’ee natti kolfe. Maali? maal natti kofalta? jedheen deebi’ee lafa ilaale. 24 “Waanuma kaleessa hamma kanaa guddifnee taphannetu na ajaa’ibee ana kofalchiisa” jedhe_ kifileen. Ati fayyaa hinqabduu obboleessakoo? Wanti kana caalaa guddifamee odeeffamu anaafi sii gidduutti akka hinjirre hubadhu. “Ollaan bultee beekaa akkatti bule abbaa beeka” jedha oromoon. Kanaafuu keessakoofi muddamakoo anaafi galgala edaatu beeka. Salphistee hinilaaliin, jedheen fuula aariitiin sagalee jabaa itti dubbadhe. Kifileenis, “wanta ani jechuu barbaade osoo hinhubatiin jarjartee waan biraa keessa galte malee, Jaawweekoo kan ani siin jechuu barbaade waan biraati” jedhe. Maali inni biraa immoo? jedheen ammas nyaara itti guure. “Maal seete Jaawwee, intalittii ati jaalatte sun, kan kaleessa maqaa ishiifi mana ishii baruuf akka waan guddaatti ilaalle, har’a maqaasheef manashee dhiisiitii akka ati ishii jaalatteyyuu itti himee amansiise. Akka ishiin si haasofsiiftus waadaa galcheera. Kanaafi egaa salphisee ilaalee sitti kolfuunkoo. Wanta nuti hineegnetu nuuf mijate waan ta’eef“ jedhe kifileen. Akka inni yaadetti, nan haasofsiisa jechuun ishii, waan tole jette fakkaata. Dhugumakee jettamoo natti qoosaa jirtaa? kifilee…. Egaa ani kana hinamanu jedheen callisee lafa ilaale. Kifileenis, “Jaawwee egaa amantes amanuu baattes har’a sa’aa booda mana barumsaatii akka baaneen walin isin qunnamsiisa jedhee waadaa ishii galcheen jira. Kanaafuu, booda waan jettu ammumaa jalqabii itti qophaa’i. Ani waan anarraa eegamu xumuree gara keetti dabarsuuf sa’aa xiqqootu ana hafe” jedhee gara dareetti ol seene. 25 Anis faanuma isaan ol seene. Barsiisaanis daree seenee barsiisuu eegale. Anis sa’atii sanaa eegalee waanan ishii jedhuufi waanin gochuufii qabu buusee baaseen yaaduu jalqabe_ tole ana jechuu ishii gammadee. Namni ofiifuu waan godhu hinqabne kan bixxillee gogaa nyaatee oolee bulu_ waa’ee barsiisaa dhaggeeffachuu dhiisee. Akkuma barsiisaan jalqabaa daree keessaa ba’een, anis kottee isaa irra ejjedheen utaalee ala bu’e. Fiigichan keessaa fuudhe. Akka jabbiin burraaqe. Akkamitti dareetii akkan ba’es, akkamitti akkan manakoo ga’es hinbeeku. Balbaluma manakootti of arguukoo malee _ gammachuuf naasuun walmakee of na wallaalchiseera. Manakootti olseeneen uffatan qabu hundaa gad guureen ofitti safaruu jalqabe. Kamtu irra caalaa anarraa bareedee intala sana hawwatee gammachiisuu danda’a jedhee filadhee uffachuuf. Namni yookaan hiriyyaan kun sirraa bareeda uffadhu, kun immoo sirraa fokkisa ofirraa baasi kan ana jedhes hinturre. Yaadaan intalli ani jaaladhe kun ka ana cinaa dhaabattee kana wayya, kana dhiisi jettu natti fakkaata ture. Dhugaan jiru garuu kan ilaalus ana, kan ilaallatus ana. Sanuu onnee lafa bir’ateen. Durumaanuu uffata hedduu hinqabu. Ta’us ishuman qabu keessaa ergan filadhee uffadhee fuulattis waa diddibadhe. Gara mana barumsaatti deebi’een akka billaachaa kaadhe. Yeroonis egaa qophaa’i jedhee taa’ee sin eeguutii sa’atii booda inni jedhame, yeroon beellamaa ga’uuf bilbilli dhumaa bilbilamee gara manaatti yaanee qajeelle. Kifilee… Maqaa ishii barteetta mitii ? Eenyu jedheen ishii dubbisaree? Amma natti himi malee, jedheen osoo hinbeekiin Kifilee gaaffiin sarduu barbaade. Kan dura ishii argachuun samii tuquuf yaaluu natti fakkaatee ture sin haasofsiisa jechuu ishii dhageenyaan lapheen nuugii natume. 26 “Maqaan ishii illee Kuluulee jedhamti. Garuu ati yeroo harka fuutu maqaankoo abalun jedhama jedhii itti himi. Ishiinis sitti himti” jedhe, Kifileen. Inniin ani barumsa dhiisee galee uffata jijjiirradhee, fuula cululuqfadhee deebi’e garuu Kifilee baay’ee kofalchiiseera. Osuma afaanii baasee dubbachuu dhiiseyyuu. Tole jedheen hiriyyaakoo_ kifilee waliin balbala galma mana barumsaa irra ijaajjinee eegne. Kuluuleenis hiriyyaa ishii waliin akkuma kaleessa yoonaa kokkolfaa dhufte. Akkuma dhufanii nu bira ga’aniin, “jarana maal taatan? Barsiisaan biraa erga nuyi baanee isinii galemoo? Moo deemsuma dadhabdaniiti boodatti haftan?” jedheeti Kifileen harka isaa gara Kuluuleetti hiixate_nagaa gaafachuuf. Ishiinis akka qaqqaana’uu tokko taateeti callisteetuma harka hiixattee nagaa gaafatte_ hiriyyaa ishii waliin. “Kun egaa hiriyyaakoo kaniin kaleessa waa’ee isaa sitti himedha. Wal bari Kuullee” jedhe, Kifileen. “Kuluulee naan jedhan” jettee harka na fuute. Anis Jaawwaraa naan jedhan jedheen harka hafuura sodaadhaan dafqa dibateen harka fuudhe. Yeroo yartuuf hundi keenya iyyuu akka callisuu taane. Garaa waan wal hinbeekneef qofa miti wanti wal nu barsiise sun _jaalalli _hunda keenya iyyuu waan saalfachiise natti fakkaata. Warri kuun yoo akkakoo sodaan hollachuu baatanillee. Egaa anis callisuma keenya kana cabsuuf jecha, barnoonni akkamiree kuluulee jedheen ijaan of ishii ilaalchise. 27 “Gaariidha egaa hanga ammaatti, isa gara fuuladuraa hinbeeku malee” jette. Dubbiin ana jalaa bade. Itti fufee waanan dubbadhun dhabe. Waanan itti qophaa’e hunduu lafa inni bu’en dhabe. Wantin ani dubbii fida jedhee itti dubbadhus jechuma ishiin altokko dubbattuun guduunfama. Kifileefi hiriyyaan Kuluulee akka nuyi waliin taphannu barbaadaniiti, anaafi Kuluulee dhiisanii qarqara daandii qabatanii akkuma nama nu hinbeeknee lama ta’anii haasaadhaan wal kokkofalchiisaa nurraa siqan. Anis yeroon waanan dubbadhu dhabu iddoo maqa manakoo ga’ee osoo waan tokko afaan ishii irraa hindhagahiin maal jedheen irraa gora jedheen of wareeree akkuma nama gammoojjii Baloo Bareedaa keessaa leencaaf gafarsa ari’uu dafqa xuruurfadhe. Kuluulee…. ergaankoo si ga’eera mitii? jedheen gaaffe. “Ergaa maaliiti?” jettee yeroo ija keessa na laaltu ittuu itti caale dafqi fuulakoo irraa roobu. Ishiinis akkan ani ishii saalfadhe hubatteetti. Saalfii sodaa ta’uuf jaalala dhugaa ta’uu isaa garuu adda baafachuu hindandeenye. Ammas ija keessa na mil’atteeti, osuma ani waan tokko hindeebisiiniifii, “Kifileen waan kaleessa natti hime sanadhaayi?” jette. Eeyyee, jedheen callise anis _ gammachuu ana haasofsiisuu ishii irraa qabuun. “Maaliree deebisaa isumatti himeen ture, isarraa hindhageenyee?” jette. Dhagaheera, garuu afaan namaa caalaa afaanumakee irraa osoon dhagahe na gammachiisa jedhee waanin yaadeefi malee jedheen deebiseef. 28 “Wanni anarraa dhageessu hunduu na gammachiisa jechuukeetimoo maal jechuu barbaadeeti?” jette. Eeyyee, Kanumaafi si jaaladhee si gaafachuunkoo iyyuu jedheen akkan ishii jaaladhullee dubbii hiriyyaakoo kaleessaatti dabalee afaanii baaseen itti hime. “Dhiifama naaf godhi Jaawwaraa…. yeroon amma anis ta’e ati irra jirru, jireenya keenya gara fuuladuraaf kan itti dhagaa bu’uuraa keenyudha malee kan itti jaalala keessa gallee wal takaallu miti. Anaaf yeroon itti jaalala hiriyyaa saala faallaa jalqabnu amma miti. Atis kana beektee osoo waan baay’ee keessa hingaliin meeshaa barri hinjijjiirre kan ittiin dhagaa bu’uura jireenyaa ittiin kaa’aniifi ittiin gamoo jireenyaa ijaaran kana, barnootakee jabaattee barattee bakkaan akka geessu si gorsuun barbaada. Kanaafuu wanni haaraan anarraa dhageessu yoo jiraate, akka obbolummaatti gorsa waan ofiif yookaan obboleessakoof hinbarbaanne siifillee akka hinhawwine sitti himuu qofaadha” jette. Asitti jalqabe wanti ani yaadee dhufeefi wanni dhugaan ana mudate jireenyakoo irratti qumaaraa taphachuu. Sodaan anaan dafqa firiirsise, waa’ee tole jechuusheefi dhiisuu ishii adda baasuu osoo hintaane, waa’ee tapha dubbii jaalala hiriyyaa faallaa wallaaluukooti. Dubbiin ganamaan daree barnootaakoo keessaa ana baasee uffata sagal na jijjiirsisee dibataan fuulakoo cululuqse waan uffata anarraa baasee awwaara natti uffisee qullaa na fiigsuuf ka’e fakkaata. Akkan dubbii afaan Kuluulee irraa dhagahetti. Addunyaan jireenyaa uffata gurraachaan kan ana marse yero kana egaa. Maaloo Kuluulee, inni ati jette akkuma jirutti ta’ee, yeroo kanatti hiriyyaa qabachuun waan jireenya namaa sakaalu natti 29 hinfakkaatu. Hiriyyaa keenya miti kan nuu gadiiyyuu yeroo ammaa kana hiriyyaa lama sadii qabu. Tokko qabatanii waliin jiraachuun garuu rakkoo qabaatee natti hinmul’atu. Akkamitti sitti akka fakkaate hinbeeku malee. Kanaafuu gorsa yaadakee kana irra deebii ilaali. Baay’een sijaaladha. Siwaliin jiraachuufis onnata guddaan qaba. Jaalala ani siif qabu naaf hubadhu. Ati jaalala jalqabuun jireenya sakaala jetta. Ani garuu jaalalakee dhabuutu jireenyakoo sakaala jedhee shakkiifi sodaa guddaan qaba. Maaloo Kuulleekoo naaf beeki jedheen mata duree yaadee hindhufne taphachiisuu eegale. “Yoo gorsakoo fudhatte, yaadakee jijjiirrattee nama jireenyaa taatee barnootakee akka seeraan barattu abdiin qaba. Yoo fudhachuudhaa baatte garuu ani yaadakoo hinjijjiiru, karoorakooti waan ta’eef. Inni ati har’a jireenyakoof furmaata ta’a jettee yaadde bor fixeensa ta’ee akka wucoolee gogorrii barrisee siharkaa badee, weennii gabaa keessatti mukarraa buute sigochuu danda’a waan ta’eef kunillee akka jiru beekii jiraadhu. Yoo ana waliin ta’uudhaa baatellee akka amma jechaa jirtutti shamarra biraa waliin jaalala jalqabuunkee waan hinoolleef. Kanaa booda ani yeroo barnootakoo duwwaadha karoorfadhee kan ani qabu. Kanaaf hojii manaa ani hinkaroorfanneefi yeroo kanatti hinbarbaanne irra deddeebitee akka karoorakoo ana jalaa hingufachiifneefi har’a sibeellamee dhugaa jiru fuulaaf fuulatti sitti himuu kanan barbaadeef. Kana hubadhuutii ana waliin jaalala jalqabuuf karoora yoo qabaatte anas ta’e mataakee osoo hinmiidhiin ammumaa kaasii dhaabi” jette, Kuluuleen. Boqonnaa Lama Hiriyyaankoo Kifileenis akkanatti hin yaadne ture gaafa ishii jaalachuukoo itti hime. “Lakki, ani waan akkasii hinbaarbaadu” gaafa ishiin jettu, amaluma dubaraati yeroo duraa altakka ofmi’eessuun jedheema waan yaade natti fakkaata. Irra deddeebi’ee gaafa jaalala ani ishii jaaladhu baay’ee ulfeessee ishiitti himu, ishiinis “yoo dirqamatu sitti kennameera ta’e mucaama sijaalate jettu kanallee fuulaaf fuulatti haasofsiisuu nan danda’a, baay’ee odeessuu hinbarbaachisu” jette. Si’a ishiin kana dubbattu waan tole jette itti fakkaate. Innis hedduu gammadeeti “yoom wal isin qunnamsiisaree?” jedhe. “Yeroo beellamaa dheeraa hinbarbaachisu. Yoo barbaadde bor sa’aa kanatti yeroo mana barumsaatii baanu haasofsiisuu nan danda’a” jette. Jecha ishiin isatti dubbatte kana keessatti jecha shakkii kan isatti uume tokkollee hinturre. Kanaafi egaa innis dubbii jaalalaa jaalallee waliin nama tursutti akkan qophaa’u naaf hime malee dubbii jaalalaa jaalallee barbaadan amansiisutti akkan qophaa’u naaf hinhimne. Gaafa guyyaa lammataa ganama yeroo ana argu maal akkan jedheef maal akka ishiin ana jette afaankoo irraa dhagahuuf hedduu waan ariifate natti fakkaata. Akkuma daree seeneen anatti siqeeti “obboo maali callisuu barbaaddehoo? Waan barbaadan yoo argatan akkanuma galgala tokkotti amala namaa jijjiira jechuudhaa?” jedheeti natti qoose. Hedduus natti kolfe. Anaan garuu aariifi shakkiin dubbii Kuluulee kaleessaa mataa na bokoksee funyaan waan nadhiitessee jiruuf, akka inni 31 kolfeen deebii kolfaa hindeebisneefii. Callisuurrayyuu darbee fuulakoo dukkaneesseen nyaara isatti guure. Takkaa qofaa garagaleen isa ilaale. Innis kolfa isaa dhiiseeti homaa osoo naaf hindeebisiin darbee bakka isaa taa’e. Waan natti gadde fakkaata. Deeggarsa naaf godheef galata dhorkachuukoo. Dubbiin jiru akka inni yaade irraa edana galgala fagaattee akka bulte hinshakkines. Callisneetuma walcinaa teenye malee maliif akkan nyaara guure innis irra deebi’ee ana hingaafanne. Anis maaliif akkan itti bifa jijjiiradhe afaanii baasee itti hindubbanne. Osuma waa waliin hinqaaqiin erga oollee yeroo galmaaf yaanu hiriyyaankoo_ Kifileen akkana naan jedhe. “Maali Jaawwaraa? Nama ati jaalattee argachuuf kaleessa guyyaan deemsa hurrii Adoolessa keessaa sitti taate har’a waliin siqunnamsiisuunkoo akka ati dalga ana ilaaltu sitaasiseey?” jedhe. Guddaa galatoomi hiriyyaakoo. Waan deemsa hurrii Adoolessaa keessaa gara deemsa ifa birraatti ana ceesisteef jedheen anis ifirraa callise. “Garuu anaaf hingalle Jaawwaraa, haalliifi akkaataan ati har’a dubbiikoof deebii kennaa jirtu. Yoo rakkoon jiraate ifa baasii natti himi. Kan rakkoon hinjirre yoo taate ofumaafuu akkanatti bifa hinjijjiiratiin” jedhe. Ani garuu kan siin jedhu, ati kaleessa Kuluuleen tole siif jetteetti kan anaan jette ana gowwoomsuufimoo of gowwoomsuu yaaddeeti jedheen aarii garaakootii ka’een akka Kuluuleen tole ana jechuu didde itti hime. “Jaawwaraa…. walumaan dubbannee mitii ani ishii beellamsiisee kan siwaliin wal agarsiise. Ishiinillee 32 haasofsiisuu nan danda’a ana jette. Yeroo waliin qaaqxanis waan walii galtan anatti fakkaate. Hamma sirraa dhagahuttillee hedduu ariifadheen ture. Osoo tole jechuu baattes duraanuu walumaan mala dhoofnee jalqabne waan ta’eef ammas walumaan mari’annee deemsa keenya ammaa jijjiirrannee karaa biraan amansiisuu yaalla malee waan biraan jira jettee yaaddaa kan akkana aariin ofrakkitu. Anillee tole jettes jechuu baattes akka hiriyyaa tokkootti waan gochuu qabu gochuuf of hinqusanne. Osoo ta’ellee galata naaf ta’a malee akkana ana cufuu hinqabdu” jedhe Kifileen. Jechisaa garaa na nyaateeti, dhiifama Kifilee. Tole sijetteetti jettee waan ati duraan dabarsitee anatti himteef gaafa ishiin yaada biraa naaf deebistu keessikoo gaddinaani malee gochaa hiriyyummaakee shakkeen miti. Yeroo hedduu dubartootni iddoo dubbatan dhaabachuu akka hindandeenye osumaan beekuun jechashee amanee hedduu yaadaan of miidhe malee… jedheen isaan hiriyyaakootti fuula jijjiiradheef qalbii jijjiirradhe. Ana qofaas miti dubbiin Kuluulee kun hiriyyaakoos waan ajaa’ibe natti fakkaata. Nuyi lachuu erga irra deddeebinee taphannee booda ammallee ishiitti deddeebinee dhugaa jaalalaa jiru akka ishiitti haasa’uu qabnu murteessine. Akkuma jenne yeroo hunda qaawwaa argannetti fayyadamnee yaadaan ishii rakkisuu itti fufne. Ba’a ishiittis, gala ishiittis rakkoo ishii jaaladhee dhabuun anarraan geessisaa jiru itti himnee garaa nyaataa itti naqne. Yeroo kana ishiinis jechaa anaafi hiriyyaankoo ishiitti darbachaa turre duubatti deebitee xinxaluutti kaate. Guyyaa tokko osuma akkuma durii daandii qaqal’oo da’oo keessatti eegnee akka ishiin tole naaf jettuuf dubbii jaalalaan kadhataa jirruu akkana naan jette. 33 “Ati Jaawwaraa niyaadatta yoo taate guyyaa ani karoora akkasii ammatti hinqabu siin jedhe sana, ati hiriyyootakee miti dargaggoon quxisuukee ta’anillee hiriyyaa lama sadii akka qaban naaf himtee turte. Hiriyyoonni quxisuunkee umrii sanatti hiriyyaa saala faallaa lama sadii qaban eessatti baraniiti atimmoo umrii kanatti hanga yoonaa tokkollee dhabdee osoo hinqabatiin turteree? Moo ati ammallee ana gowwoomsitee kaayyookoo irraa nakaasuuf halkaniif guyyaa hiriyyaakee waliin ana hordoftaa?” jette. Wantootaafi jechootaa nuyi yeroo hundaa ishii amansiisuuf fayyadamnu waan hedduu garaa ishii nyaateef haala dhugaa jiruu adda baastee waan tole jechuuf garaa ishii keessatti murteessiten se’a. Ammas osuma gaaffiishee duraaf deebii hinkenniin itti dabaltee akkana naan jette. “Garuu ati si jaaladha jettee gaafduraa kan Kifilee natti ergite amma immoo kan lama taatanii ana duukaa buutan sababni isaa inni dhugaan maal akka ta’e har’a irra deebii naaf himimee Jaawwaraa. Jaalalleekee waliin ni waldhabde yoo ta’es, hanga yoonaati jaalallee osoo hinqabaatiin jirta yoo ta’es” jette. Waan nagafataa turtes, waan ana gaafataa jirtus waan walii wallaalten se’a. Lakki, Kuluulee. Ana amanuus dandeessa amanuu dhiisuus dandeessa, garuu ani hanga har’aatti waanuma jaalallee jedhamtu iyyuu qabaachuu miti afaaniifuu dubartii kan jedhamte gaafadhee hinbeeku jedheen callise_ ishii gabaafi karaatti dabarse of keessa dhoksee. Xiqqoo ofirraa ergan callisee ammas irra deebi’een akkana jedhe. Kuullee yeroo ammaa kana jaalallee saala faallaa waliin dabarsuuf yeroosaas ta’e namasaa kan murteessu akka 34 durii maatii qofa miti. Isa yeroo durii maatiin umriikee ilaalee ofii siif barbaadee fidu miti. Anaafi ati waan biyya lafaa bara keenyaa kana irratti ta’aa jiru walqixa beekna natti fakkaata. Hunduu dabtara qabatee gara mana barumsaatti waan deemuuf kaayyoon isaa barnoota qofaa sitti fakkaatee? Waanuma maatiin isa deeggaruu qabu barnoota dhiisuu isaatiin akka irraa hindhorkanneef qofa bartoonni dabtara baatanii ganamaan ka’anii ciree isaanii nyaatanii manaa ba’an hagam ta’u jettee yaadda? Kanaafuu “hunda hindubbatanii dugda hindhungatanii” akkuma jedhamu sana, dubbiin jaalallee qabaachuuf dhabuu waa’ee quxisuufi hangafummaa isa umrii irratti hundaa’e qofaa akka hintaane hubadhu. Hangafummaan waan baay’eetiin ta’uu danda’a. Anis warreen quxisuukoo siin jechaa ture akka umrii keenyaatti ilaaleeni. Garuu karaa jaalallee saala faallaa qabaachuu isaantu angafakooti jedheen jechoota garaa nama nyaachisan fuuldura ishii naqe. “Jaawwaraa, egaa dhuguma hojiinkeefi keessikee akka afaankee yoo ta’e aniif ati jaalala dhugaa A B C D ... jennee waliin jalqabuun keenya hinoolu. Anis waan kanaaf haaraa waanan ta’eef. Garuu keessikeef dubbiin afaankee wal hinargu taanaan osoo hinjaalatiin ati jireenyakoof ani jireenyakeef gufuu bara dheeraa walitti ta’uu dandeenya. Nama jireenyaaf akeekaan uumamne osoo taanee jirruu. Namoota baay’ee, waliin jalqabanii erga jaalala baranii kan jaalalli isaan wallaale, kan akka kaalsiifi paantii dhiirri dubra, durbi immoo dhiira jijijjiiruu jalqabanii, galmi kaayyoo jaalalaa fuuldura isaaniitii dhibee hamma gaafa foon ijoollummaa fuularra jiruutti olii gad burraaqanii sanaan booda warra akka harree cabdee kan namni irraa goree darbu yoon ijaan xiqqoo argellee gurraan baay’ee dhagaheera. 35 Anillee sodaa kanaafi, ejjennoo cimaatiin waan kana kanaan hedduu irraa dheesseef. Har’a ati ejjennoo yaadakoo kana ana jijjiirsistus” jettee sagalee ani dubartoota irraa dhagahee hinbeekne gorsa lafee cabsee nama seenu dubbatte, Kuluuleen. Baay’ee gammadeeni, maaloo Kuulleekoo ani waan jaalalaaf haaraadha. Homaa ana hinshakkiin. Waan hundaafuu guyyaa biraa bal’inaan irratti taphannee waadaa waliif gallu qabna. Inni guddaan ani gammadee gammachuudhaan ibsuu hindandeenye ati qofaan tole ana jechuukeeti. “Manni ariitiin ijaarame ariitiin diigama” waan jedhamuuf, jedheen harkashee qabadhee cinaa bu’ee qajeele osuman gammachuudhaan hoolladhuu. Ishiinis “waan hundaafuu ani tole siin jedheera. Duraanis yeroo kanatti karoorakoo akka hintaane qofaan isinitti hime malee, sirumaa jaalalleen saala faallaa ana hinbarbaachisu hinjenne. Jedhikaa….. egaa guyyaa biraa wal agarra” jettee gara mana ishiitti kutte. Anis sa’aa kanaa eegalee keessikoo gammachuun guutame. Gabaa kennuufi fudhachuu jaalalaa keessatti yaadaan taatota jaalalaatti makame. Akkuma dubbannee addaan baane erga deebinee wal agarrees waan jiru hedduu waliin marii’anne. ***** Erga walitti dhufeenya riqicha jaalalaan jiraachuu eegallees ji’oota lakkoofsisneerra._anaafi Kuluuleen. Osuma jaalalaan jiraannuuti egaa guyyaa tokko jaalalleenkoo Kuluuleen rifannaa bir’ata garaa ishii ka’umsa isaa hinbeekne kan anatti himte. 36 “Jaawwee har’a garaankoo nahi nahi naan jedha. Maalin argamoo maalin dhagaha tayinna?” jette. Homaa miti, waanuma gaariidha dhageessa. Yoo sitti tola ta’emmoo sa’atii booda gara manakoo kottu. Waliin taphannee galgala sin galcha jedheen ofitti qabee maddii ishii keessa dhungadhe. “Toleka Jaawwee…. manakoo ga’een deebi’ee dhufa” jettee ana biraa deemte_osoo mana barumsaatii galaa jirruu. Akkuma jettetti manashee geessee yeroo dhuftu, manakootti ol seennee, amaluma duratti wal barsiifne, afaan keessa wal xuuxuufi morma jala wal dhungachuu, siree irra wal gangalchaa taphachuu eegalle. Baay’ee waliin taphannee yeroo biiftuun calalaqxu “maaloo Jaawweekoo na gaggeessi malee aduun natti dhiya” jettee mormakoo jala na dhungatte. Keessikoo silaa osoo halkaniifi guyyaa ana waliin ooltee bulteyyuu ishii quufuufi nuffuu hindanda’u. Garuu seerumti rabbii dukkanni, tokko hirribaa kaasee bobbaasee tokko manatti galchee raffisee waan adda adda nama baasuuf, anis ishii galchuuf manakootii ba’een Kuluulee cinaa bu’ee qajeele. Daandii magaalaa keessa keessaa qabannee osuma taphataa gara mana Kuluuleetti adeemnuu Hoteela Seenaatti baane. Kuullee koottu xiqishuu ishii as teenyee shaayee dhugaa taphanna jedheen harkashee qabadhee gara bitaatti goreen balbala hoteelichaatti olseene. 37 Ishiinis “osoon si duukaa ture illee baay’ee natti tola, garuu aduutu dhiyeera. Jaawweekoo xiqqooma teenyee kaana malee” jette. Anis tole dafnee yaana jedheen shaayee wayii ajajannee walitti garagallee taphachuu eegalle. Tapha walitti mi’aawu waan qabanne natti fakkaata. Gidduutti kunnee shaayee keenya dhugna jennee yeroo burcuqqoo shaayee ol fuunee afaanitti unannu shaayeen akka cabbii qorreera_taa’ee dadhabee. Nutis wal ilaallee kofalleetuma xiqishuu ishii irraa unneeti manaa gad yaane_gatii shaayee isaanii kaffallee. Gara mana Kuluuleetti qajeelle. Jaalala waliif qabnu kan shaayee caalaa nutti mi’aayee yeroo waliin qabnu osoo hinbeekiin nu saamaa jiru, xiqqaachuu yerootti gaddaa mi’aawuu jaalalaatti gammadaa. Garuu yeroon tokkoof baay’atee tokkoof xiqqaate seera uumaa keessa hinjiru. Jaalaluma waliif qabnutu nu sobee nutti fakkeesse malee, yeroon abbaa itti beekee fayyadameef nama kamiifuu qabeenyaa loogii tokko malee waaqa biraa walqixaan kennamedha. Balbala mana ishii akkuma geenyeen, “kottu ol seeni. Irbaata nyaadhuu gali” jette. Harkakoo qabdee ol naharkifte_ gara mana ishiitti. Lakki, Kuulleekoo. Boru yeroodhaan dhufeen si waliin nyaadha malee amma aduun natti dhiheera. Dafeen yeroon gala. “Kan galeef haati hinboossu” jedhani jedheen barruu harka ishiifi adda ishii altokko lapheekootti qabee dhungadheen duubatti garagalee gara manakootti qajeele. Ishiinis “jedhi egaa nagaatti buli, borummoo akkuma amma jette irbaata waliin nyaanna Jaawwee” jette. 38 Tole nagaatti buli jedheen deeme of irra garagalee_ dukkana gargar nu baase yaadaan abaaraa. Osuman ofitti odeessaa gara manakootti deebi’aa jiruu, akkuman mana Kuluulee irraa xiqqoo siqeen sagalee nama naasisu tokkotu dugda duubaan gurrakoo seene. Yeroon ‘bigig’ jedhee bir’adhee of duuba ilaalu nama ta’e tokkotu uffata gurraacha dheeraa uffatee dargaggoo ta’e tokko reebuutti jira. Anis dhaanicha ulfaataa kana rifadheen bakkuma ijaajjetti fajajee hafe. Sagaleen nama dhaanamee iyyaa jiru kanaas sagalee hiriyyaakoo_ Tokkummaa natti fakkaate. Kun immoo ittuu rifannaakkoo kana anatti ulfeesse. Namni iyya isaa dirmachuuf balbala banatee gad ba’es, kan karaa irraa itti gores tokkollee hinturre. Innis osuma iyyuu namichis osuma duukaa bu’ee dhaanuu lachuu sila dhufanii faana miilakoo jalaan ga’an. Anis nama qawwee rarraafatee hiriyyaakoo Tokkummaatiin lafa irra gangalchee dhaanaa jiru yeroon jalqaba ijakoon argu, kan duraa caalaa baay’een rifadhe. Irratti bu’ee hiriyyaakoo irraa faccisuuf qawwee inni rarraafatee jiru argeen sodaadhe. Dhiisee baqachuufis hiriyyaakootu akkanatti dhaanichaan du’uuf jira, osoo ijikoo arguu. Waanan godhus ana wallaalchise. Namni nama ta’ee dhala namaa daandii gubbaa irratti akka kanaatti, bara harreen kabajamte, akka harreetti rukutu nama keessaati hindhalannemoo eessaa dhufe namni akkasii? jedheen itti fiigee maaloo obboleessa kiyya ana duraa hinajjeesiin jedheen harka bal’isee kadhadhe. Tokkummaa dhiiseeti, natti garagalee “dafii jilbeeffadhu” jedhe. Shiingaa gurraacha akka Laanqisoo namatti maramu dugdarra na buuse. 39 Maaloo maalin si godhe? Obboleessako adaraa na hindhaaniin. An nama seera eegee daandii irra deemaa jirudha. Hinhanne, hinbutne. Maal goonaan dugda na kutta? jedheen waa’ee hiriyyaakoo dhiiseen waa’eekoof kadhadhe. Hammanumatti waa’ee hiriyyaakoo dhiiseen waa’eekoof olii gadi waakkadhe. “Tambarkak si jechaan jiram” jedheeti ammas mataatii gadi natti cire_kadhaakoof garaa laafuu didee. Jaawwee waa’ee seeraa dhiisii jilbeeffadhu. Maaliif duuta? jedhe hiriyyaankoo_ Tokkummaan. Anis keessakootti tole jedheen, furmaanni amma jiru kanaan ala waan natti hinmul’anneef afaankoo qabadheen awwaara keessa jilbeeffadhe. “Eenyu maqaankee?” jedhee ana gaafate. Jaawwaraa’n jedhe. “Lekkaa ihii… ihii.. Jaawwaraa Caattoo sii guu. Bexaam xuruu…. Amma raajiikee argita egaa” jedhe. “Ka’aa lamaan keessan iyyuu” jedhe ammas. Nus lachuu kaanee dhaabbanne. Ani egaa yeroo kana itti iyyachuu barbaadeeni namoota nagaa uummataa eegan _poolisoota magaalaa, ijaan halaalatti barbaaduu eegale. “Kottaa deemaa fuuldurakoo” jedhee magaala keessa daandii qalloo tokkorra nu qajeelche. Nuyis, nama qawwee qabu waan ta’eef sodaanneema faana buune malee eessa akka nu dhaqatu hinbeeknu, hingaafannes. Osuma nu oofuu naannoo waajjira qajeelcha poolisii yeroo 40 geenyu UU.UU jedhee iyyuun barbaade. Nagaa eegdonni yookaan poolisoonni akka nuuf dirmataniif. Otuun iyyuu… dhiisuu… iyyuu… dhiisuu.. jedhuu balbala dallaa waajjira qajeelcha poolisiitti “seenaa ol” jedhee kophee kaskisiitiin hudduu jala nu koobe. Nuyis ol seenne. Hudduu sukkuummachaa. Akkuma namicha nu tume kanaa uffata gurraacha dheeraa kan uffatan namoonni sadii waajjira poolisii keessaa achii as nutti dhufan. Egaa yeroonsaa aduu dhiya booda, sursura galgalaa waan ta’eef bifa isaanii adda baasnee beekuu hindandeenye. Itti iyyachuufis uffanni isaanii namichuma nu tume kana waliin waan wal fakkaatuuf bitaa nu galeeti sodaannee callisne. Osoo dhugaa dubbannu qabnuu waan dubbannu dhabne. Garuu kanaan dura guyyaa guyyaa yeroon achiin darbu namoota baadiyaa biyya keenyaa tokko tokko balbalichatti nan argan ture. Maaliif dhuftaniittu? Yeroon jedhu kaan maatii waliin wal dhabee, kaan lafa qonnaa irratti wal dhabee, kaan machaa’aan daandii irratti rukutee dhimma isaanii hojjettoonni nageenyaa akka furaniifiif akka himachuu dhufan isa natti himan nan yaadadhe. Maali? Anatu of wallaalemoo? Maalinni dubbiin akkasii? Ammas yaadaan deddeebi’een of falme. Qaama gurmaa’ee biyya dhaanutu galgala kana magaala weeraree buufata poolisii booji’eera tayinnaa? jennee garaatti shakkuun keenyas hinhafne. Moo guyyaa guyyaa rakkina furuuf halkan halkan rakkina uumuu qabu Kan jadhutu seerri isaaniif jira tayinnaa? Yoo seerri akkasii isaaniif jiraate, kun dhugumaan seera jedhamuu danda’aa? Seerri tumamu tokko uumama yakkaaf sababamoo bu’aadhaa? Warri seera tumaniif warri 41 seera hojii irra oolchan wal hinbeekanii laata? Moo waa’ee seeraa isaan kana malee namni biraan hinbeekuu laata? Kanaaf tayinnaa namni biyya keenyaa seera wallaalee mirgaaf dubbatee kan adabamu. Moo mirgaaf dubbachuun seeraa? Namoonni baadiyaa rakkoo isaa furachuuf qaama rakkoo uumutti himatu kunimmoo maali? “Rakkataan ulfa fuudha” isa jedhan sana filannoo biraa waan hinqabneef ta’aa laata? Garuu maaliif filannoo dhabuu? jedheen gaaffii deebii hinqabneen mudannoo nu qunname waliin of burjaajesse. Jarreen sadan sunis nutti siiqaniiti “maalinni kunimmoo? Eessaa isaan fidde?” jedhanii isa tumee nu fide gaafatan. “Kuni lamaan warra mana barumsaa jeequuf barattoota qindeessaa jiranidha. Amma iyyuu dirqama fiigichaafi bu’aa ba’ii meeqaan bosona irraa bosonatti na dabarsanii deeggarsa caasaa keenyaan gidiraa akkamiinan qabee fide” jedhe. Lakkii…. obboleessako, daandii irraa nu fiddee bosonaan fide nuun hinjedhiin. Maaloo maal si goone? jedhee osoo ani afaankootii hinfixatiin jarreen sadan suni akka rooba yandoo ji’a Adoolessaa, dullaa harkaa qaban nurratti roobsan. “Afaankee qabadhu” naan jedhan. Wal malee nama biraa dhaggeeffachuuf waan yeroo qaban hinfakkaatan. Dura miti kana booda ture egaa wanti hundi kan bitaa nutti galte. Jireenyi addunyaa kanaa biyya irratti dhalanne keessatti qaawwa limmoo keessa hulluuquu nutti taate. Jarri kun nagaa uummataa eeguuf jecha mootummaan miindaa kaffalee kan gad bobbaase natti fakkaata, akkaan dur yeroo waa’ee poolisii barsiisan dhagahetti. Yeroo barnoota Siiviksii yookaan Lammummaa barannu “ga’een poolisii inni guddaan nagaa uummataa eeguudha” jedha. Akkasi taanaan jarri kun maaliif 42 reebanii nu ajjeesu? Garuu uummata jechuun maal jechuudha? Nuyi lakkoofsa uummataa keessa hinjirrumoo? Maal jechuudhaa? Akka mootummaa biyya kanaatti uummata jechuun dargaggoo hindabalatu jechuudhaa? Moo uummata jechuun warra uffata gurraachaafi buburree kana uffatan duwwaadha? jedheen ammas irra deddeebi’ee mudannoo keenya kana waliin yaadaan raata’e. Biyyeen isatti haasalphattu malee, gorsa akaakayyuukoo yeroo ijoollummaakoo durii keessaa tokko yaadadheen xiqqoo gochaaf jecha poolisoota kanaa dinqisiifadhe. Innis, “sareen tokko dhugumaan saree kan jedhamtu yoo lafa raqaa dabartedha” jedha ture. Edaa saree dhugumaan saree kan taasisu eegee olqabattee deemuu, hudduudhaan quxuuxxattee taa’uu, bifa saree qabaachuu, suksukaan deemuufi foon nyaachuu osoo hintaane, “sareen abbaan guddifate funyaan ishii foolii raqaa foon ishii nyaachisu caalaa foolii hattuu mana abbaa guddisa ishii eegsisu suufa” jedha akaakayyuunkoo. Kana jechuun, dubbii funyaan sareetu foolii raqaa hinharkisu jedhu miti, garuu foolii sareen suuftu hunduu saree ishii hintaasisu jechuudha malee. Kanaafuu nama tokkos nama kan taasisu yookaan poolisii tokkos poolisii kan taasisu hojiif itti gaafatamummaa itti kenname akkaataa qajeelfama seera waltaawaan hojii irra oolchuudha malee, akkaataa haaloofi gadoo haala yeroon hojjechuun yookaan uffata seeraa poolisii uffachuu qofaan isaa, saree funyaan dhadhaa bukaa’e dibamte nama godhee osoo hinbeekiin barootaaf gorduuba nama naannessa malee ofiifis biyyaafis fuuladuratti nama hintarkaanfachiisu jedheen gochaa poolisoota kanaa yaadaan of keessatti gorsaan goolabe. 43 Poolisoonni sunis xiqqoo walitti hasaasaniiti “ka’aa ol seenaa” jedhanii mana fooliin fincaanii funyaan nama duuchu tokkotti nu galchan. Manichis “kan kuftu irratti kan dhuuftu” akkuma jedhamu kan ajaa’a isaa irratti ibsaa waan hinqabneef dukkana isaa iji wal hinargu. Erga dubbiin akkana ta’ee uummanni nagaa isaa eeggachuuf warra nagaa uummataa booressan yoo qe’ee isaa irraa balleessuu barbaade eenyu waliin eenyurratti akka duuluu qabu gaaffii natti ta’e. Kan nagaa uummataa booressu miindaa nyaachaa seeraan booressuuf qacaramemoo, isa jarri kun jedhan bosona irraa bosonatti warreen darbanii maqaa adda addaatiin moggaafamanidha? jedheen funyoo yaadaa kan mataaf miilla hinqabne ofitti naannesse. Nutis dukkanichuma mana ajaa’aa kanatti galuu keenya iyyuu yeroo sanaaf baay’ee gammanne_ reebicha harree hora didde nu godhan sana keessaa boqochuu keenya qofaaf. ***** Nuyis, lamaan keenyi iyyuu erga manicha seennee balballi alaan nutti cufamee booda, xiqqoo yaada dhuunfaa keenya waliin wal irraa gargar yaane. Yeroo yartuu boodas yaada keenya dachaafannee waliin qaaquu eegalle. Tokkummaa…. ati maal goote garuu Kan akka kanatti si dhaanan? jedheen harkaan mataa isaa susukkuumaa gaafadhe. “Dhiisi Jaawwaraa. Waanuman kana jedhee sitti dubbadhus hinqabu. Maaltu akka ta’eefi akkam akkan ta’es waanuman beeku hinqabu. Afaankee narraa qabadhu. Osoo akka namaa yeroon baatee yeroon galta ta’e, maalitti dhiigni keenya akka 44 dhiiga saree daandii gubbaatti dhangala’a” jedhe_ Tokkummaan. Maali Tokkeekoo, ati ana barbaacha manaa baatemoo? Maaloo adaraakee maaliif akka si dhaane natti himikaa. Maaliif akkana aariin of muddita jedheen ammas irra deddeebi’een isa sossobe. Tokkeenis, osoo imimmaan lakkuufi dhaanquu lolaasuu, “anoo kaniin ganama barii barraaqa barruuleekoofi uffatakoo qabadhee as godana laga Bashaargoo iddoo uffata miiccaa sana bu’e, uffatakoo miiccadhee afadheen achuma cinaa kichuu filii baargamoo keessa ciiseen barruuleekoo dubbisaa oole. Aduun galgalaa’e jennaan uffatakoof barruuleekoo guurradhee gara manakootti ergan galee booda, qofaan waan ana jibbisiiseef si duukaa taphadhee deebi’a jedhee gara manakee dhufnaan ati mana hinjirtu” jedhe. Ajaa’iba rabbii! Ganama baatee galgala kan galtu nyaata fudhattee deemtemoo akkanumaan hagabuu oolteree? jedheen itti deebise osoo inni gaaffiikoo duraaf deebisee naaf hinxumuriin_ gidiraa nuyi amma argaa jirruufi iddoo inni oolee dhufe lachuu waan garaa nama nyaatuuf. “Lakki…. haga kanayyuu ana hinbeelessine. Ganamas bixxillee galgala hafteettu tokko ciniinee ba’eera. Kanarratti immoo barruuleekoo dubbisaa waanan tureef yaadnikoo qayyabannaatiin qabameera. Waanuma garaa iyyuu hin yaadanne. Yeroo biiftuun qaaritu akkuman manakoo seenee uffatakoofi barruuleekoo olkeeyyadheen waanuma argamte si biraa nyaadhee xiqqoo taphadhee dadhabbiikoo dagadhee deebi’a jedheen gara manakee dhufe. Yeroon achi ga’us ati mana hinjirtu. Akkuma amalakee mana Kuluulee deemteetta 45 tayinnaa jedheen daandii karaa magaala jalaa karaa mana obbo Gabbisaa sanarra goreen gara mana Kuluulee dhaqe. Yeroon achi ga’ee balbala duuba dhaabadhee Kuluulee… Kuluulee… Kuullee… jedhee ishii waamu, ooko jettee mana ishii keessaa gad baate. “Eenyu? kan na waamu” jette. Ana Tokkummaadha. Kuullee…. jedheen bakkuma ijaajjee ishii waamaa turetti callise. Ishiinis fiigdee dhuftee balbala bante. “Kottu ol seeni. Tokkee, maali baay’ee wal irraa bannehoo. Anamoo situ wal dagate?” jettee ofitti qabdee harka na fuute. Osuma ani jecha tokko hindubbatiin wal walirratti jecha komii narra naqxe. Anis dhiifama naaf godhi Kuullee. Har’a baay’ee dadhabeera waan ta’eef dafee galee ciisee boqochuu barbaadeera. Amma Jaawwaraa manaa waanan dhabeef si bira dhufeera tayinnaa jedheen si gaafachuu dhufe malee ol hinseenu. Guyyaa biraan dhufa” jedheen, ati ishii bira jiraachuukee gaafadhe. “Wayyoo! Ammuma kana karaa isa olii kanarra na gaggeessee gara mana isaatti kute. Yoona iddoo manicha bareedaa, isa kan namicha bulchaa sanaa hindarbu. Dafii qaqqabadhu” na jette. Tole… jedheen harka fuudhee nagaatti buli jedheen duubatti ofirra deebi’e. Yeroon karaa ati irra deemte jedhame sanarra qajeelu, egaa Tokkee har’a hintaa’u erga jettee boru Jaawwee waliin koottaatii waliin taphanna anaan jette_ Kuluuleen. Tole… ni dhufna jedheen, si qaqqabuuf daandii ati irra sokkite na jette sana qabadheen daddafee deemuutti ka’e. Kanuma gidduutti osoon deemaa jiruu akkuma bakakkaa karaa duubakoo si’uma akka harree na dhuukkalu isa jalqabaa duwwaan beeka malee isaa booda akkam akkan ta’es akkam akka ana godhes hinbeeku. Isuma ofiikee dhaabattee ijakeen agartedha mitii” na jedheeti bo’ichasaa irqinfatee imimmaan lolaase_ obsuuf qabachuu dadhabee. 46 Akkamitti inni ana booda ka’ee karaa ani nagaan irra darberra dhufee uggura kanaaf saaxilame garuu ana ajaa’ibeeti homaa osoo hindubbatiin xiqqoo ofirraan callise. Dukkanni isaa silaa imimmaan isaa akkan argu miti qaamuma isaa iyyuu ana hinargisiisu. Garuu sagaleedhuma irqinfuu bo’icha isaa yeroo gurrikoo dhagahu waan ta’e garaatii na ka’e. Anis imimmaankoo isa amma kumbulloo ga’u fuulakoo irra gad darbachaa, mormakoofi lapheekoo tortorseen bishaan sochootuu lafa raatuu keessaa fakkeesse_ imimmaaniin. Waan biraa akka deeggaruu hindandeenye waan hubate natti fakkaata sammuunkoo kan ajaja biraa dhabee ajaja bo’ichaa narratti labse. Bo’ichakoo kololaasee yeroo naa gamee imimmaan ana keessaa dhume, iji na gogee libsachuun dadhabe. Fuullikoofi hidhiinkoo waan ashaboo dibame fakkaate. Awwaara reebichaan irra na gangalchan makatee harree daaraa keessa gangalatte na fakkaate_ yeroon ija yaadaan of arge. Hunda caalaa immoo kan gubee na waade hiriyyaankoo Tokkeen anaaf jecha beeluudhaan mar’ummaan isaa hidhatee, osoo garaachiifi dadhabbiin mo’oo buustee jirtuu ana barbaacha dhufee kan akkasitti kaskisiin, uleefi dukkanni irratti wal ga’an yaadeeni. Egaa ammas boqochuu hindandeenye. Isa baddaafi gammoojjii yaadaan buusee baase. Garuu namni nama ta’ee daandii irraa qabee dhiiga si tufsiisu, lafee si cabsee eelaa bara baraa si keessa kaa’u nama akkamiiti? Nama nama keessatti dhalatee guddatedhaay? Gumaa durii kan namni hinbeeknetu jira tayinnaa? Kan akkas nuuf nahuu didan. “Hidda malee xannachi hindhiigu” jedhama. Jarri kun alagaa fagoo ta’uu qofa miti, nyapha cimoo ta’uu danda’u yoo afaan oromoo dubbatanillee. 47 Yookaan nama hinbaranne afaaniifi uffataan nama barate fakkaatee kan alagaaf ergamu ta’uu danda’u_ shakkiikooti. Akkuma nama gumaa baasuu daandii gubbaarratti caccabsee gototee mana hidhaatti nu naqaa? Isayyuu immoo bosonaa bosonatti fiiganii gidiraattin qabe jedhaa? Yaa gooftaa waaqa jiraataa! Abbaa dhugaa! Kana hundaa ati inagartas, inbeektas, indeebistas, deebisuufis akkakoof akka hiriyyaakoo humnas ta’e beekumsi si hinhanqatu. Nama akkas nama dhaanus, nama akkas dhaanamus situ uume jedhee osumaan ofitti gumgumuu halkan waariin qaari’ee gara bariitti waan dhiyaate fakkaata sagalee korrisa weenniitu dhufee gurra na seene. Seera uumaa halkan waariin namaaf rafuu kan ture_ hirribakoo dhiiseen, kan hinhaamamneefi hindhahamne oomisha yaada fincila diddaa gabrummaa osoon oliif gad afarsuu korrisni weennii keessaa na baase. Tokkeenis galaana yaada isaa keessaa dammaqee ka’e. “Jaawwee amma osoo lafti bari’e eenyutti himanna? Maal jenneetimmoo itti himanna?” jedhe. Dhiisi rabbi jira. Waan himannaa miti osuma lafti bari’eyyuu waan tokkodha jedheen sodaafi jibban dukkanicharraa qabu gad baase. “Ati immoo isa kami jetta, kun seera uumaati. Ifaafi dukkana osoo hindagatiiniifi osoo hinirraanfatiin yeroo isaatti wal jijjiiruun, hojii rabbiiti. Kan nu sodaachise hojii namaa isa akka kanaa dukkanatti nama cuqqaaludha malee” jedheeti uff-f….. jedhee hafuura dheeraa baafate_Tokkummaan. 48 Inni ati jette illee dhugumakeeti Tokkeekoo. Garuu lafti yoo bari’e waan hundaafuu jarri kun waan dhufaniif, waanuma isaan nuun jedhan dhageenya malee amma yoo mari’annes wanti nuyi murteessuu dandeenyu hinjiru. Rabbi inni dhugaa beeku nuyiif haa murteessu malee jedheeni, yaadaan galaana Didheessaa daakuu eegale. Yeroo kanatti waan nu gochuuf harkaa qabnu tokkollee waan hinjirre natti fakkaannaan. Garuu jechii Tokkummaan jedhe dhugaadha jedhee deeggaruukoof sammuunkoo ana falmuu eegale. Ifaaf dukkana jijjiiruun hojii rabbii ta’uu isaa yoon shakkuu baadhellee, namni nama ta’ee waan ofiif hinbarbaanne namaaf hawwuu irra darbee humnaan akkanatti si ugguru kun gorsa abbaakoo isa gaafa tapha jimmaa jimmiitee Birraa yeroo nyaata asheeta boqolloo ta’uu danda’a jedheen shakke. Hudhaalee jireenya dhala namaa daangessan keessaa “fe’umsa fe’amee hinhiikamne” jedhanii kan abbaankoo nu gorsan sun amala namni yookaan sabni tokko amaleeffatee yeroo hedduu raawwatu akka ta’e nan hubadhe. Poolisoonni kunis gochaan reebichaa isaan raawwatan kun baroota jireenyaaf mootummootaa isaan dura turan keessas waan tureef, yeroo ammaa kanatti namaa namattiifi mootota irraa moototatti tarkaanfatee waan dhufeef gochaan dhaanichaa kun amala itti ta’ee, sabootatti laga riqicha hinqabne ta’ee argame. Kanaaf natti fakkaata sabni oromoo illee “amalliif tulluun hingodaanu” kan jedhuuf. Kan hedduu ana ajaa’ibe garuu mootonni biyya keenyaa riqicha dhaanichaaf gidiraa ta’anii, wal eelessuu darbe deebisanii dhalattuu godhanii saba biyyaarratti biqilchuu isaanii qofa osoo hintaane, irrattillee guddisuuf yaaluu isaaniiti. Kana qofaas osoo hintaane seenaan mootota 49 darbanii madaafi godaannisa isaan kaa’aniin malee misoomaaf nageenya mirkaneessisaniin kan maqaa dhahaman haga har’aatti biyya keenyaaf abjuu ta’uu isaati. Mootonni waljijjiiranis, karooraaf sagantaa haaloo godaannisa mootota darbaniin kaa’amaniif deebii godaannisaa kennuu amaleeffatanii guboo saba mootii darbee adamsuuf kufanii ka’aa jiru. Kan anaafi hiriyyaakoof gaaffii jireenyaa ta’e garuu sabni Oromoo seenaa darbe keessatti mootii ta’ee, sabaaf sablammoota biyyaaf eelaas ta’e seenaa kaa’eeru waan jiru natti hinfakkaatu, garuu nuyi maaliif osoo waa hingodhiin akka waa taane wallaalle. Tokkummaanis jecha ani deebiseef sagalee tokkollee osoo natti hindeebisiin galaana yaada mataasaa keessa seenee culluxii fagaate. Osuma karaa karaa keenya irra mudannoo akka bakakkaa tasa nurra bu’e kana jalaa ba’uuf farda yaada furmaataa gulufnuu, lafti bari’ee simbirroon wacce. Nuyis farda yaadaa irraa buunee ifa karaa qarqara cufantaa balbalaatiin seentee nurra buutu jala teenyee, ija ija keessa wal ilaaluu jalqabne. Qorri irraaf jalaan nu waadaa bulus, ifni karaa qaawwaa galtu kun akka waan nu ho’isuu dandeessuu osoo hinbeekiin, waan irratti wal saamne natti fakkaata. Jarri uffata gurraachaafi buburree galgalaa sun barii barraaqa kana osoo namni ka’ee oliif gadi hindeemiin dhufani. Balbalas nutti banani. “Ka’aa gad ba’aa qulqullaa’aa. Yoo fincaan isin qabeera ta’e” jedhanii balbalarra dhaabatanii ija nutti babaasani. Nutis akkuma “namni bofa arge maagaa dheessa” jedhamu sana, eda galgala waan taane waan beeknuuf daddafneetuma tole jennee gad yaane. 50 “Elaa! mana qorqoorroo fuuldura keessanii sana seenaa daddafaa ba’aa” jedhe. Isaan keessaa tokko, qawwee gombifatee akkuma nama biyya saamee qabame eeguutti nutti siqee ijaajje. Nutis silaa waan irra ciifnu miti waan uffannee bullu iyyuu waan hinqabneef qorri simintoo jalaa irraa ol nu waadaa buleefi reebichi ulee isaanii wal ga’ee, akka bishaan kottolleessaa keessaa walitti kottoonfachiisee waan nu hadoocheef, fincaan nu qabuu isaafi nu qabuu dhiisuu isaallee waa’ee ajaja qaama miiraa keenyaa wallaalleerra. Fincaan nu qabuu isaa wallaallus sodaa reebichaa irraa kan ka’een, ajaja isaanii fudhannee mana fincaaniitti olseenne. Yeroo xiqquma mana fincaanii keessa seennee ofirra gad teenyu, “hinbaatanii jara nana” jedhee sagalee jabaa dubbate_ poolisichi ala ijaajjee nu eegaa jiru sun. Nutis wareerreeti, daddafnee kofoo dhiigaan bulbulame ofitti harkisaa mana fincaanii keessaa gad yaane. “Seenaa ol” jedhee ol nu seensise. Balbalas nutti cufe. Boqonnaa Sadii Egaa kaleessa galgala yeroo qabamnee dhufne guyyaan isaa Sambata guddaa ture. Har’a immoo Wiixata waan ta’eef jaalalleenkoo Kuluuleen akkuma durii ganamaan kaatee mana barumsaa dhaqxe. Yeroo kutaa seentee iddoo ani dur taa’ee baradhu ilaaltu hiriyyaakoo Kifilee malee, ani akka hinjirre agarte. Callisteetuma hanga boqonnaatti baratte. Hanga boqonnaan ga’utti baay’ee ariifatteetti; maaliif akka ani mana barumsaa hafe gaafachuuf. Garuu Kifileenis ishii gaafachuuf baay’ee ariifateera. Akkuma bilbilli boqonnaa bilbilameen daftee fiigdee dhaqxee Kifilee cinaa teesse. “Kifilee har’ammoo maa kophaakee teessa?” jettee gaafatte. “Lakki.... Kuullee …. maaliif akkan kophaakoo taa’u iyyuu hinbeekne. Garuu si gaafachuuf waanin qajeele dhuftee ana dursite malee” jedhe innis. Bitaa ishii gale. “Jaawwaraa waliin wal hinagarree?” jette. “Lakki erga gaafa Jimaataatii halaalattuu isa argee hinbeeku” jedhe. “Toleka, waan hundaafuu hiriyyaa isaa mucaa isa ollaa isaa Tokkummaatiin gaafadheen dhufa” jettee Kifilee biraa gad baate_ gara daree Tokkummaa dhaquuf. 52 Iddoo daree Tokkummaa geessee gara kutaa keessa yeroo ol ilaaltu barattoonni hunduu gad yaa’anii ala jiru_ dareen dabtara barattootaa malee barataan tokkollee keessa hinjiru. Namtokkollee daree keessa hinjirani. Duubatti deebitee barataa balbala fuullee dhaabatu tokko itti siqxe. “Obboleessa dareenkee asii?” jettee gaafatte. Silaa amalliifi dubbiin ishii hundatti mi’aawa. “Eeyyee asi, garuu maal barbaadde?” jedhe, baratichi balbala fuullee dhaabataa ture. Waan danda’u yoo ta’e ishii gargaaruuf kan ka’e fakkaata. “Lakki…. homaa miti. Mucaa dareekee_Tokkummaan iddoo taa’u natti agarsiifta jedheen malee” jette. “Iddoo taa’umsa isaa illee sitti agarsiisuu nan danda’a, garuu Tokkummaan har’a mana barumsaa wan hindhufneef qaamaan isa argachuu hindandeessu” jedhe. “Akkasii…. inni hindhufne taanaan guyyaa biraa isa argachuu nan danda’a. Guddaa galatoomi” jettee biraa deemte. Gara daree ishiitti deebitee xiqqoo yaadaan bir’atte_ yaa garaa jaalalaa. Waan bare fakkaata gidiraa ani keessa jiru. Mana barumsaa ishii ooltee galgala yeroo galtu karaa manakoo gortee ana gaafatte. “Lakki….. innoo balbala kana hinmul’atu” jedhan warri mana naaf kireessan. Silaa duraanuu manakoo malee mana Tokkummaa waan hinbeekneef ofirra garagaltee gara mana ishiitti kutte_Kuluuleen. Durumaanuu bor irbaata waliin nyaanna jennee beellama walii waan qabnuuf erga galtee xiqqoo boqottee booda irbaata hojjechuu eegalte. Tokkummaanis isa 53 waliin dhufuu danda’a jettee waan shakkiteef irbaata nama sadii ga’u mi’eessitee hojjechuuf olii gadi kurkuraa oolteetti. Yeroo aduun dhihuu jala ga’e waan hunda qopheessitee ammamoo amma dhufu jettee sagalee keenya eeguuf alatti osuma gurra qensituu lafti dukkanaa’e. Ishiinis erga wal barree jaalala waliin jalqabnee asitti guyyaa ani dhufa jedhee hafee beeku, yoon hafes ergan hafee sa’aa beellamaa sana dabarsee, ariitiin dhaqee sababaan itti hafe ishiitti himu beekti malee, waan akkanaa kaniin ishii mudachiisee beeku waan hinjirreef baay’ee natti mufatte_ garaa ishiitti. “Mucaan kun maal jechuu isaati? Irbaata waliin nyaanna na jedhee cirumayyuu mana barumsaa hafee oolee ammas manakoo hafuu isaatii?” jettee ofitti odeessiti. Isa gaafa jalqabaa keessikeefi dubbiin afaankee yoo tokko ta’e waan gargar nu baasu hinjiru jette yaadatte. Deebitee immoo jaalala anaafi ishiin waliif qabnu waan dhamdhamtee beektuuf, “garuu dhuguma hanga ammaa Jaawween anaan beellamee mana ormaa taa’a natti hinfakkaatu. Mucaan kun nagaa miti tayinnaa?” jettee osuma yaadaan battee dhootuu halkan waariin ga’ee hirribni fuudhee bade_ osuma waan kurkurtee qopheessaa oolte afaaniin hinqabiin. Boqonnaa Afur Anaafi hiriyyaankoo Tokkummaanis kaleessa dukkana galgalaa sodaannee lafa bari’ee ifu hawwaa turre. Kunoo har’as ifa mo’atee dukkanichi nutti dhufeera. Har’a garuu dubbiin akka kaleessaa miti. Dukkana kaleessaa, kan galgala keessa bulle miti, har’a guyyaa ifa qabullee yeroo xiqqoof osoo balballi nutti hinsaaqamiin oolle. Erga ganama fincaaniif nu yaasanii eegalee. Kutaa manaa nuyi keessatti hidhamne keessa hidhamaan biraa waan hinturreef, namtokkollee hidhamuu keenya kan beeku hinjiru. Kan nyaata nuu fides hinturre. Jarris homaa nuuf hinlaanne. Yeroo kana egaa, harka nama namaaf hindiinnee gallee yeroo beelliifi qorri, dukkanniifi sodaan nurratti wal ga’ee waxxee qormaata jireenyaa nutti waxxisuu eegalu, isa kaleessa Kuluuleen irbaata waliin nyaanna jette yaadadheen garaankoo na baabba’e, na boora’es. Yoona nyaata hojjettee ana eegdee yoo dadhabde maal na jetti ta’a? jedheen yaadaan gara mana ishii beellamakoo dheengaddaa dhaqe. Garuu kan ana ajaa’ibe, osoo gidiraafi sodaan gocha badii malee anaafi hiriyyaakoo dararaa jiruu, yaadnikoo kana cinaatti dhiisee, waa’ee jaalalleekoo_ Kuluulee mana ishii siree ishii irra ciisaa jirtuu cinqamuuti. Yaa jaalala dhugaa! Ati teessoonkee eessaa? Lafa hagamiitu si ga’a? Yaa jaalalaa… ati uumaamoo uumamaadhaa? Kan 55 daangeffamuu hindandeenye . Safuu! Gammachuun si hindaangessu, gaddi si hindaangessu, fageenyi si hinmurteessu, ifaaf dukkana hinfilattu, ati uumaankee maalii? Ammas safuu! As mana fincaaniifi tafkii keessa taa’eellee takkuma waa’een Kuluulee hamman mana hidhaa kana keessaa ba’utti sammuukoo keessaa hinirraanfatamuu? Kan asitti ana faana mana fincaanii keessatti rakkatu maaliifi? Yaa jaalalaa…. ati ajaa’iba uumaas taatu uumamaa, jedhee osoon waa’ee jaalalaa sammuu wareereen forocuu halkan guyyaa lammataa waariin baate. Yaadakoo galaana jaalalaa horfu kana duubatti dachaafadheen hiriyyaakoo ana barbaacha dhufee ofii barbaacha dhabe kana_ Tokkummaa harkaan qaqqabeen, silaa hirribaaf ciisuu maaltu jiraa miti, Tokkee… Tokkee… jedheen waame. Innis akkuma nama rafuu xiqqoo ana jalaa calliseeti, “maali? maal taatee ana waamta?” jedhe sagalee dallansuu tokkoon. Lakkii…. anoo dukkana kanaaf ijikoo waan fuulakee hinargineef osoo teessuu hirribni si qabee jedheen shakke malee waan biraaf miti. Garuu yoo si qabeera ta’emmoo anaan waan hinqabneef as natti siqii mataakee gudeedakoo irra hirkifadhuu xiqqoo shillib jedhii ka’i, jedheen jilbakootti gad gombifameen taa’e, quxuuxxadhee_ qorra keenyanichaa dugda na gubaa jiru baqachuuf. “Lakki…. anaanoo hirribni hinqabne. Ati dur sa’atii kana inteessa turtemoo? Wanti sirra ga’e kun siin aarsee hirriba si dhoowweeti, anaan gammachiisee hirriba natti naqe jechuu keetii?” jedheeti, sagalee gumgummii tokko dhageessise. 56 Akkas jechuukoo miti Tokkee… garuu “sodaa du’aa hirriba malee hinbulani” jedhama mitii. Waan taanewoo sila taanee. Teenyee yaadaan osoo namoota kaartaa nurratti taphatan ilaalluu osoo hinbeekiin hirribni nu fuutee baduu dandeessi jedheeni malee, jedheen sagalee laafaan isa jajjabeessuu barbaade. Xiqqoo walirraa callifnee akkuma turreen akkuma kaleessa yoonaa sagalee korrisa weennitu gurraakoo seene. Maaloo yaa gooftaa! Har’as kan hirriba dhabnu irratti osuma yaadaan lafa qarmii hinqabne qonnee qofforruu lafti nutti bari’ee? Yoo bari’es maal nuuf godha? Akkanumaan akka hantuuta gannaa walitti butamnee teenyee karaa qaawwaa ifa hawwuu irraa kan hafe, jedheen ofitti odeessa. Hiriyyaankoo Tokkummaanis isan ani dhagahee yaadaan buusee baasaa oole_sagalee korrisa weennii, marii tokko malee waa’ema kanaa waan yaadaan akka maraa gundoo naannessaa ture natti fakkaata. Gidduumatti, sagalee akka wareeruu ta’e tokkoon na waame. “Egaa nuti asuma keessatti tortorree duunee banna jechuudhamoo, maal jechuudha?” jedhee ana gaafate_ akka ani waa furuu danda’uu. Dabalees, “fira cimaa abbaa aangoo kan dubbatee dhageessifatusoo hinqabnu. Fira nuti qabnuhoo akka jirutti hundumtuu baadiyaa keessaa qonnaa qota. Qonnaa isaa dhiisee osuma midhaan ciniinnu illee isiniin fida jedhes haga inni deebi’ee galutti iyyuu jaldeessiifi booyyeen midhaan fixa. Maal wayya? Maal malanna? Garuu osuma booyyeefi jaldeessi midhaan isaan dhama’anii oomishan kana garanaaf garasiin butanii ishuma hafte haammachuuf iyyuu yoo hidhamuu keenya dhagahan qofaadha kan midhaan nyaataallee nuu fidan” jedhe_ Tokkummaan. 57 Anis laficha abbaankoo qotee nu jiraachisu sana nan beeka. Gaaf gaaftokko yeroo nuyi galgala walitti naannofnee jimmaa jimmiiteef hibboo taphannu, erga miilla isaa dhiqatee booda rakkoo bineensi isarraan ga’aa oolan nutti hima ture. Lafichis oomishaaf oomishtummaa dabaluu irratti akka mudaa hinqabne indubbata ture.Yoo Qamadii facaaste qamadii irraa guurta. Yoo barbaadde boqqolloo, yoo barbaadde xaafii adiif diimaa, yoo feete Garbuu, feenaan immoo Mishingaa, yoo barbaaddes kuduraaf muduraa kan barbaadde facaaste akka barbaaddetti siif biqilcha. Garuu, maal godha biqilchuun, yoo haammatanii dhahatanii galchatan malee. Kan abbaakoo yeroo hundumaa hojiin isaa qotuu, qofforuu, meesuufi aramuu qofa akka ta’e nutti hima. Karaa Kaabaa tulluu, dhagaafi holqa, dachee bineensa saamtuuf tolu tokkotu jira. Jaldeessiifi dhaddeen da’oo kana argatanii abbaan qabeenyaa abbaankoo inni qotee qoffore osoo ijaan ilaalee hinquufiin, asheeta osoo bilchaatee haamaaf yookaan cabsaaf hinga’iin hundeetti buqqisuu eegalu. Kanarratti iyyuu abbaankoo halkan miti guyyaa iyyuu nama bira dhaabatee midhaan isaa irraa bineensa haay jedhu hinqabu. Guyyaa saafaa jaldeessi boqolloo seenee yoo hodhee dadhabe boqolloo corqaa guuree holqatti naqee yaabee irra ciisaa oola. Ijoolleen wasiillankoo dargaggoo ta’an kan naannoo laficha abbaakoo oolan immoo yeroo jaldeessa kana argan baay’ee gammadu. Maaliif yoo jette, yeroo jaldeessi midhaan seenu, abbaako abaluu jaldeessi karaa Kaabaa midhaan fixe jedhanii abbaakoo jaarsa eeguufi ariisaan jaldeessa Kaabaa dulloomse waamanii itti himu_ akka waan isaaf ooganii oo’anii. Yeroo kana dhagahu abbaankoo jaarsi maanguddoon kun ulee isaa dhadhaabbatee gatantaraa maasii isaa gara Kaabaatti fiiga. 58 Jarreen kaleessa dhalatan, dargaggoon dhiigaan finna keenya ta’an kun seenaa waa’ee jireenyaa yeroo lafa higiggiraa bosonaafi harangamaa ciranii baasanii har’a lafa warqee hunda sooru godhanii kana waan hinbeekneef, waan beekne itti fakkaatee abbaakoo jaarsuma waamanii ariisaa jaldeessa Kaaba maasii isaatti bobbaasan kana duuba deebi’anii karaa Kibbaa, Lixaafi Bahaa, isaanis corqaa boqolloof mishingaa kana gadi ciruutti ka’u. Kan nama ajaa’ibu keessaa garuu yeroo jaldeessiifi booyyee wallaalaan bineensi bosonaa baree daqiiqaafi sekoondii midhaan seenetti osoo ati duukaa fiigduu boqolloo muka tokkos ta’e lama butatee fiigee ba’u, isaan uumamaan nama ta’an kun immoo jaarsa duuba deebi’anii yoo boqolloo seenan, midhaan isaa irraa cabsanii jaldeessaaf lafa buusu. Agadaa isaa kan harreef fardi nyaattu achi keessa ciisanii hamma garaan isaanii guuttutti cuunfaa oolu. Yoo garaan isaanii guutte akka waan waggaa tokko lama midhaan malee jiraatanii, waan sa’atii tokko lama hincaalle gidduutti kan udaa’anii fincaa’aniif gammadanii afaan sukkuummachaa boqolloo keessaa yaa’u_ harka qullaa. Abbaankoo jaarsi du’aa fakkaatu kun garuu yeroo dargaggoon fira dhiigaa, kaleessa haala mijate keessatti dhalatan kun isa gowwoomsanis numa beeka. Innis ijoollee dargaggoo akka isaanii kaleessa dhalatanii har’a akka jabbii calacoo burraaqan kanas dhalchee of jalaa qaba ture. Garuu inni kaan lafichuma warqee kanarratti jaldeessa Kaabaa midhaan corqaatti kolaasee fixe kana osoo arii’uu yeroo jaldeessi waan itti dhalatteefi guddatte jireenya lafa dhagaa, utaaltee holqa irraa gophootti, gophoo irraa dhagaatti dabartu inni immoo utaalee dhagaa gidduu gophoo keessatti hafe_mataan galagalee, nama lafaa hirkisee kaasu dhabee. 59 Inni kaan immoo jaldeessuma kana laga ceesisee holqa ishiitti galchuuf ganamaa galgala mudhii hidhatee osoo faccisuu, huddu duubaa namumti fira ta’ee fira hinbeekne waan itti hammaateef, humna jaldeessa faccisuufi humna nama fira ta’ee fira hinbeekne barsiisu barbaacha hanga har’aa jooree jaawwaraa jira; baddaaf gammoojjii lafa alagaa keessa. Guyyaa tokko akka dhufee galus abdii guddaan qaba. Waaqas nan kadhadhaaf. Waan hunda caalaa garuu ishuma har’a warri keenya nyaatanii bulaniifi ishuma as lafa mana kiraayiikootti akka qallabaatti anaaf ergan kana iyyuu qabatuma jaarsa kanaan arganna. Innis maal seete, abbaankoo jaarsumti jarri saamtuun sun akka nama humna hinqabneetti ilaalan kun gaaf gaaf tokko aaree, saqalaa boqolloo yaabee taa’ee osuma ulullee afuufuu, jaldeessi dhuftee boqollootti naqamti. Achii aaree kaanaan, saqalaa boqolloo irraa bu’ee gara Kaabaatti fiiguu isa hinbarbaachisu. Achumarra dhaabatee, furguggee isaatti dhagaa hidhee, hoomaa jaldeessa Kaabaa boqolloo corqaa fixu kanatti yeroo furguggisu, keessaa tokko adda dhahee akkuma boqolloo corqaa ciniintetti lafa ishii ciniinsisa. Yeroo kana egaa namoota fira ta’anii fira hinbeeknes ta’e jaldeessonni Kaabaa boqolloo corqaa fixan kun, onnee naasuutiin torbee tokko lama turu_ osoo karaa midhaanii hinba’iin. Egaa jaarsi osuma bulee bubbulee aariidhaan ka’ee, ija nyaattuufi saamtuu tokko tokko jaamsuu ishiin hafte corqaan kun bilchaattee kaan haamuuf, kaan immoo cabsuuf geessi. Kanaani egaa jaarsi otuma hambaa jqaldeessaafi booyyee walitti coruu nu nyaachisee lubbuun nu tursaa jira, jedheen waa’ee jireenya keenyaafi oomisha midhaan maasii keenyaa hiriyyaakoo Tokkummaatti hime. 60 Innis otuma ana dhaggeeffatuu anis osuman seenessuu iyyi lukkuu waca sinbiraatti nu ceesiseeti lafti bari’e. ***** Silaa balballi karaa alaan waan nutti cufameeruuf namoota diidaa dudubbatan sana, addaan baasnee beekuu hindandeenye. Sagaleema namaa dhagahuu irraan kan hafe abalutu alaa dubbata hinjennu. Callisneetuma osoo sagalee namaa dhaggeeffannuu sagalee dubartii wahii dhageenye. Lachuu hafuura baafachuu dhiifnee alatti gurra qensine_abaluu ishii adda baafachuuf. Ammas xiqqoo turee, sagalee dubartii boossuu gurra keessa nu seene. Osuma nuti walii ishii hinbariin yeroo yartuuf dallaa waajjira poolisii keessatti takka boossee gara mana ishiitti deebitee galte. Garuu intalli alaa bo’aa turte kun jaalalleekoo_ Kuluulee turte. Ishiinis isa gaafa bor galgala irbaata waliin nyaanna jennee wal beellamnee gargar baane sanaafi irbaata qopheessitee nu eegdee dadhabde sanaa kaasee, aarii qabdi ture. Har’a garuu aariin ishii duraa kun waan biraa ta’ee argameera. Kuluuleen akka lubbuu ishiitti ana jaallattuufi akka lubbuukootti ani ishii jaalladhu, har’a isa irbaata qopheessitee beellama irratti na dhabde osoo hintaane, isa guyyaatti si’a kudhan manakoo dhaqxee yeroo hundaa balbala manaa cufaatti dhaqxuufi mana barumsaa dhaqxee yeroo hundaa daree keessaa anaafi hiriyyaakoo_ Tokkummaatiin dhabdutu gaaffii jireenyaa itti ta’ee halkaniif guyyaa ishii maraachaa jira_hammam akka barnoota keenyaaf iddoo kenninu waan beektuuf. Waan taane wallaaltus nagaatiin hagana akka ishii irraa hinfagaanne hubatteetti. 61 Kana irraa ka’uudhaanidha egaa har’a kan waajjira poolisii ishii fidee imimmaaniin booresseeru. Ishiinis ol baaftee gad buuftee yaaddee dadhabdeetti. “Ijoolleen kun garuu nagaatiin barnoota isaaniifi manakoo irraa hincitan” jettee waajjira qajeelcha poolisiitti beeksisuu dhufteetti. Akkuma dhufteefiis, seentee irqinfuufi imimmaan lolaasaa osoo boossuu itti beeksifte_ sababa hinbeekamneen lafa buuteen keenya akka dhibame. Poolisoonni ishii arganis “ijoolleen ati badan jettu kun maalkeeti?” jedhanii gaafatan_ imimmaan ishii waan garaa isaan nyaate natti fakkaata. Ishiinis dhugaa jiru tokko osoo hinhambisiin itti himte. Ajajaan waajjirichaas “ammaaf illee wanti quba qabnu hinjiru, garuu sa’atiifi guyyaa ati nutti beeksifte kanaa eegalee hordoffii barbaachisu hundaa ni goona. Waan hundaafuu maal irra akka geenye ati deddeebi’ii nu gaafadhu” jedhe. Afaan dhadhaa dibatee. Akka nama ishiif oo’eetti jecha of sobuutiin laaqame dubbatee ofirraa ishii gaggeesse_ akkuma nama nuun hinagarre of fakkeessee. Ishiinis “tole… tole….adaraa maaloo ijoolleen kun lachuu ijoollee bakka hintaane buluu miti sekoondii tokkoof illee bakka hintaanetti argamuu hinbarbaadnedha. Ijoollee baay’ee barnoota isaanii jaallatanidha. Jabaadhaa naaf hordofaa” jettee qajeelte, ofduuba garagaltee. ***** Dhufee nu bira ga’eeti, balbala mana keenyaa ‘qosqos’ godhe. Nuyis duraanuu afuura sodaan waan guutamnee jirruuf, har’ammoo maaltu galgalaan nutti dhufe? Sa’atii kana nu baasanii eessa nu geessuufi? Gadi yaasanii nu tumuuf jiru 62 tayinnaa? jennee garaadhumatti yaadaan battee dhoofnee jalaa callisne_ ati eenyu jechuu didnee. “Jarana… har’ammoo yeroomaan raftammoo? Maa ana jalaa hinqabdan?” jedhee balbala nutti bane_ osoo nuti homaa jalaa hinqabiin. Lakki…. rafnee iyyuu miti. Akkanumaan abbaa isaa waan hinbeekneef callisne malee jenne. Lamaan keenya iyyuu akka nama qaana’e tokkoo wal ilaallee lafa ilaalle_ bilicii ibsaa keessa. “Waan hundaafuu amma isin lachuu ka’aa mana keessaa gadi ba’aa. Intalli tokko isin dubbisuu barbaaddee ala kana dhaabachaa jirti” jedhe. Akkuma inni kana dubbatee afaanii buufateen, dugdikoo bakka lamatti na qurxame. Dubbachuufis afaankoo na saamsame. Ol ka’uufis mogoleenkoo na laafe. Achuma akkan taa’etti ija ija poolisichaa keessa osoon ilaaluu afuurrikoo dhufee deebi’uu dide. “Maaliree…. ka’ikaa Jaawwaraa…. ni rifattemoo? Homaa miti hinna’iin. Ka’ii gadi ba’ii jaalalleekee dubbisi” jedhe poolisichi. Ammas homaa deebisuun dadhabe. Hiriyyaankoo Tokkummaan fuuldurakoo bilicii ibsaa alaa ol galtu jala taa’ee achii as na laaleeti akka ani ta’uufi fuulakoo argee osoo hinbeekiin sagalee tokko malee imimmaan isaa fuularra akka lolaa lolaase. Anis jecha namicha kanaa fudhee osoo of hinamansiisiin calliseetuma jilbakoo jabeeffadheen osuman hoolladhuu olka’ee ijaajje. Gadi ba’uufis tarkaanfachuun yaale_ mogolee beelliifi qorri, dhaanicha jaraa waliin wal makee laaffiseen. 63 “Ka’i atis Tokkummaa…. garuu lachuu harka harka wal qabadhaatii wal cinaa bu’aa gad ba’aa” jedhe_ poolisichi. Nutis harka wal qabannee tirachaa, mana keessaa gad yaane. Yeroo nuti mana keessaa gad yaanu, ani ganaa dallaa ala baana jedhee waanan yaadeef takkaa illee ol jedhee fuuldurakoo hinilaalle. Calliseenuma suuta tirachaa fuulduratti qajeele. Garuu Kuluuleen fuuldura keenya ijaajjitee waan jirtuuf yerooma nuti manaa gad baanu ija naasuufi dukkana sursuraan walii keenya adda baasuu dadhabdeeti xiqqoo gad nutti siqxe. Ol jedhee gaafan fuuldurakoo ilaalu Kuluuleetu anatti adeemaa jira. Ku… Kuu…Kuulleekoo… jedhee yeroon afaan banee imimmaankoo lolaasuutti jalqabu, ishiinis bakkuma jirtutti akkuma sagaleekoo dhageesseen nama elektirikiin qabee dhiiga keessaa fixe taatee gogdee hafte. Imimmaan lolaasaa walitti siqnee si’a qaamaan walitti marminee nagaa wal gaafannu, nuun lachuu akka walitti marminetti, hiriyyaa keenya Tokkummaan akka lamaan keenyatti marmetti gaddi gargar baanee turuu keenyaafi gidiraan oolaa malee agarre walitti dhufee irqinfuu bo’ichaafi lolaa imimmaanii nu daaksise. “Amma dhuguma si argee? Ati Jaawwaraadhaa? Jaawweekoo… maaloo maalin si gaddisiise? Maalin sitti balleesse? Yoodhuma kaan hafe illee afaaniin akkan dhufee isin dubbisuuf maal ta’a akkuma hidhamtaniin osoo nama natti ergitee jiraatte? Jaawweekoo… maaliif adabbii natti cimsite?” Yakkikoo hammuma kanaa cimaadhaa? jettee afaan afaankoo keessa hidhii imimmaaniin tortoreen ‘lamphas lamphas’ gootee na dhungatte. 64 Dhiisi hinboo’iin Kuulleekoo…. Ani sitti ergachuu jibbeen yookaan irraanfadheen miti. Siin malees asii naman itti ergadhus ta’e himadhu hinqabu. Sitti himachuus ta’e ergachuun anaaf filannoo miti. Waanan siin walbira qabee keessaa si filadhus hinqabu. Ati anaaf jaalalaafis ta’e fira dhiyoo namaaf oo’u tokkittiikoo biraqabaa hinqabnedha. Garuu…. jedheen afaankootti hambifadhe. Haala isaa ibsuufii barbaadeen poolisicha nu cinaa dhaabatu sodaadhe. “Waan mari’attan dafaa mari’adhaatii ol galaa. Ishiinis osoo aduun itti hindhihiin yeroodhaan gara mana ishiitti haa deebitu” jedhe_ poolisichi. Silaa akka ilaalcha jara kanaa hubannetti maal gochuu dandeenyaayi maal mari’anna miti. Callisneema walitti bo’uu keenya itti fufne sadanuu. Yeroo yartuuf akkuma walitti boonyeen booda, wal irraa ol jennee ija ija keessa wal ilaaluu eegalle. Ishiinis “maaloo Jaawweekoo maal gootanii hidhamtan? Amma kanaa booda immoo akkamittan isin arguu danda’a?” jette. Waadaa poolisichaaf galte waan beektuuf_ dubbichi akka dhoksaa cimaa ta’e. Waanan dubbadhu wallaaleeni, imimmaan boolla ija ishii keessaa burqu ilaalee fajajeen hafe. “Sittan dubbachaa jiraam? Jaawweekoo maaloo adaraa waaqa jaalalaa, yoo mana hidhaa kana keessaa ba’uu dandeessu ta’es yoom akka baatan, yoommoo asuma turtu ta’e akkamitti akkan nyaata isiniif fiduu danda’u natti himikaa? Maa callistee ija keessa na laalta?” jette, ammas dabaltee. Kuulleekoo ati akkamiin akka nuyi as jirru dhageesse? jedheen ajaa’iba dhagahamuu hidhamuu keenyaa gaaffe. Gaaffiisheef osoo deebii hinlaatiin_ ani icciitii jiru waan 65 hinbeekneef. Waan hunduu alaa waa’ee hidhamuu keenyaa odeessu natti fakkaate. “Egaa namni akkuma uumamaan fuulli isaa adda addaa, garaan isaas adda addaa” jettee jalqabde. “ Waajjira kana isin barbaacha dhufeen ture. Garuu isin argachuu hindandeenye. Booda garaa kutadhee ba`uuf yeroon ka`u poolisichi kun imimmaan koo argee nawaame. Yerooma ani balbalaa gad bahu duukaakoo ba’ee nawaame. “Maali? Maaltu si dhaane? Maaliif boossa?” jedhee nagaafate. “Lakki… namatu na dhaane miti. Hiriyyaakoo kaniin baay’ee jaaladhutu hiriyyaa isaa tokko waliin lafa isaan seenan dhabeen bo’a malee” jedheen itti hime. Irra deddeebi’ee dubbii na qore. Akka ani jaalala dhugaa si jaaladhus jechakoo irraa hubate” jette. Humni jaalalaa silaa hinmadaalamu. Nama itti beekeef sibiila baqsa. Nama itti wallaaleef immoo cabbii itti maqsa. Poolisichis waan garaan boora’e fakkaata. “Booda waajjirri sa’atii 11:30 tti cufama. Atimmoo isaa booda xiqqoo turii kottu. Ijoolleen lama bakka ta’e tokkotti hidhamanii jiru kan jedhu odeeffannoo waanan dhagaheeruuf, iddoo isaan jiran qulqulleesseen sitti hima. Deemtee adda baasuu dandeessa” jedhee na gaggeesse” jettee qarqara icciitii dhaga’amuu hidhamuu keenyaa natti himte . Haaluma kanaan amma yoon dhufu waa`ee keessan tokko tokkoon nagaafte. “Maqaan isaanii eenyu eenyu jedhamu? Bifni isaanii maal fafakkaatu?” jedhee sammuukoo qoraa oolee, “waan hundaafuu ijoolleen kun naannooma kana jiru. Amma waameen si dubbisiisa. Dursa garuu waadaa anaaf galtu qabda” jedhe_ sodaa iccitiin ba’uu danda’a jedhu waan qabu fakkaata. Silaa isaafis dubbii buddeenaati. 66 “Tole… Waan barbaadde yoo narraa feete waanan qabutti hanga lubbuukootti waadaan siif gala. Ati qofaan ijoollee kana ijumaan ana agarsiisi malee” jedheen. Innis “waadaan ati anaaf galtu baay’ee salphaadha. Erga nama wabii lubbuutiin waadaa seenu taatee, ani waadaa wabii lubbuukee miti waadaa wabii arrabakeen barbaada” na jedhe. “Maal jechuu keeti? Anaaf hingalle” jedheen_ deebiseef. “Ijoollee kana lamaan, isa ati barbaaddu, ijaan nan si agarsiisa. Afaaniinis dubbistee yeroo murtaa’eef waliin mari’achuu dandeessa. Garuu, asii baatee booda ijoollee kana argeera , dubbiseera jettee yoo dubbatte anaafis buddeena waan ta’eef tarkaanfiin isaan irratti fudhatame kun si irrattis akka fudhatamu hindagatiin. Kanaafuu, eegamuun iccitii kanaa yoo lamaan keenya fayyade iyyuu, eegamuu dhiisuun isaa lamaan keenya hinmiidhu siin qofa malee. Ofiif jecha iccitii kana sirriitti eegi” jedhe. Anis, tole! Akka ati na jettetti icciitii kana nan eega, homaa na hinshakkiin jedheen. Kana booda egaa, bakka taa’uu ol ka’ee qawwee isaa gombifate. “Mee ati asuma ijaajji ammaaf” jedhee gara mana amma isin keessaa yaatanitti gad qajeele. Kanumaan sababa poolisichi garaa naalaafeeef walarguu dandeenye. Kanaafuu, ammaa boodahoo akkamitti walarguu dandeenya?” jettee nagaafatte. Akkana yoo ta’ehoo, nuyi maal murteessuu dandeenyaree? Waa’ee deebinee wal arguu keenyaa. Atumti karaa dandeesseen nu hubadhu malee Kuulleekoo jedheen akka 67 nuyi wal arguu keenyaaf ga’ee taphachuu hindandeenye ishiitti hime. Poolisichis “kana caalaa jarana kottaa ol deebi’aa. Anaafis buddeena” jedhee gargar nu baasuuf nutti as adeeme_ bakka ijaajjee jiruu. Ishiinis haalli isaa waan ishiif gale natti fakkaata. “Tole” jette. Haaluma har’aa kanaan guyyaa biraas suuta jettee nu arguuf garuma ishiitti murteeffateeti, maddiikoo isa harree daaraa keessa gangalatte fakkaatu asiif achiin ‘lamxas lamxas’ goote. Ana dhungattee imimmaan lolaasaa duubatti siqxe. “Jedhaa… waaqayyo abbaan jaalalaafi abbaan dhugaa inni humna qabu isin waliin haa ta’u. Jaawweekoo sin jaaladha. Obbo poolisii isinis baay’een galateeffadha. Tokkummaa egaa jajjabaadhaa” jettee imimmaan ishii dhangalaasaa gara mana ishiitti qajeelte. “Homaa miti waan hundaafuu waan jenne akka jennetti eegi. Dubbiin akka dubbatani qalqalloon akka hidhani. Jedhi nagaan buli” jedhe_ poolisichis. Nutis ofirra deebinee mana keessaa baanetti ol seenne. Poolisichis duubaan nutti cufee gara teessoo isaatti deebi’e. ***** Guyyaa galgala sanaa eegaleeti egaa sammuunkoo onnee qulqulluufi jaalala dhugaadhaan dirqisiifamee waa murteessuuf kan kutate. Anas ta’e hiriyyaankoo_ Tokkummaan yakka dalagne hinqabnu. Waan balleessines hinqabnu. Barnoota keenya ni jaalanna, ni hordofna_ wal nama hingaafachiisu. Ragaas hinbarbaachisu. Biyyatu ragaa nuuf ba’a waan ta’eef. Garuu osoo hinjaalatiin borsaa dabtara 68 keenyaa akka nama irraa du’ee fannisne. Barnoota keenyaaf jaalleen keenya akkasumas maatii keenya irraa adda baane. As mana fincaaniifi tafkii keessatti nama osoo hinjaamiin iji hinagarreefi osoo hinduudiin gurri hindhageenye waliin teenyee dararamuurra, waa fala dhahachuu wayya jedheen garaakootti yaade. Maatiis ta’e jaalallee, barnootas ta’e fira keenya osoo hinjaalatiin addaan baanee daangaa du’aaf jireenyaa gidduu jiraachuun dirqama ta’eera. Akka ilaalcha jara kanaa hubannetti_ warra waajjira seeraa banatee dhala namaa akka harree dhaanu kana. Kana taanaan maaliif as keessatti dargaggummaan burkutoofna? Humna dargaggummaa kana fayyadamnee mana kana cabsinee baanee baduu qabna. Osoo beelliifi dhaanichi jara kanaa mogolee laaffisee akka daa’imaa harkaaf miillaan nu hindeemsisiin. Osuma cabsinee baanehoo eessa dhaqna? Nama beeknusoo hinqabnuu. Waan fedhe haa dhufu ergan mana kana keessaa ba’ee. “Kutataan fira hindhabu” jedha oromoon. Rabbi fira nuuf arguu danada’a dhugaa keenya waan beekuuf. Cabsineema baanee gara rabbi nu oofetti joorree jaawwarra, jedhee osumaan jedhuu…. dhiisuu… jedhuu…dhiisuu, jedhee yaada yeedaluu garaakootti yaadaan murteesse. Yeroo kana sa’atiin gara halkan waariitti siqaa jira. Tokkummaanis waan hirribni isa qabe miti. Taa’eema yaada mataa isaa duukaa taphata. Tokkee … nuti ilmoo dhiiraa mitii? Maal inni? Maal taaneeti akka dubartii dugdi citee osoo boonyuu, akka nama harkaaf luka hidhamee teenyee du’a eegganna. Amma kaanee foddaa kana cabsinee ba’uu qabna, jedheen gara jabinaan kan garaankoo murteeffate itti gad baase. 69 “Kan dhufe gad haa dhufu. Kana caalaa wanti nutti dhufus hinjiru. Du’a yoo ta’e malee. Du’a immoo teenyee eeggachuurra osoo kufnee kuffisnuu du’uu qabna. Ka’i inkaana” jedhee yaada murtoo yaadakoo tumsu naaf deebise_ hiriyyaankoo Tokkummaan. Nuyis akkuma dubbannee walii galle, kaanee suuta jennee foddaa jallisne. Keessa baanee qajeelle. Egaa yeroonsaa halkan waarii ture. Durumaanuu bubbuttaafi dhaanichi jaraa beelaan wal makee qaama nu butuchee jira. Xiqqoo manicha hidhaa keessaa yaanee magaalarraa akka siqneen afuurri dadhabbii haalaan nutti naqamte. Xiqqoo muka tokko jala teenyee aaragalfanne. Ammas kaanee tirachuu eegalle. Yoo lafti bari’e poolisichi roondii eegu sun mana hidhaa sana keessaa nu dhabee nu duukaa bu’uu danda’u jennee shakkine. Nuyis dadhabbii butucha reebichaafi beelli garaa qullaa guyyaa hedduu mar’ummaan walitti nu gogsee deemsa waan nu dhorkeef, tirannaa keenya dhiifnee dukkana cillimiitiin jirma Birbirsaa tokko jala ciciisne. Shakkiin nuti qabnus poolisichi waardiyyaa waajjirichaa guyyaa har’aa kun, ganama erga lafti bari’ee mana keessaa yoo nu dhabe poolisoonni kaan nu hordofuu danda’u kan jedhudha malee, halkan kana poolisichi iddoo ciisuu ka’ee nu ilaalee akka nuti jirruufi hinjirre nu hubachuu danda’a kan jedhu shakkii hinqabnu ture. Garuu dubbiin ganamuma nuyi nama nagaa jiraatu akka yakkamaa bara mootummaa abbaa irreetti harree hora didde nu goosise, nama yakkamaa lubbuu namaa ajjeesee qaama namaa hir’isuuf immoo, waraqaa eenyummaa nagaa eegaa kennee uummata miskiina keessa bobbaase sun, ammas 70 wanta nuti hineegneefi hinshakkine akka galaana sunaamii duubaan nurra yaase. Aniifi hiriyyaankoo beelaafi qorraan qaamni nu waxalamee sagaleen nu du’eera. Xiqqoo erga gad ciifnee yoo lafti bari’e garam akka deemnuufi maal akka goonu erga mari’annee booda xiqqoo walirraa callisne_ dubbiin. Rafuu barbaannee miti, baay’ee walitti dubbachuuf sagaleen nu keessatti duunaan malee. Silaa hirriba maaltu jiraa miti. Jireenya nuyi amma keessa jirruufi akkamitti jireenya suukkaneessaa kanatti akka galle duubatti deebinee yeroo yaadnu, yaadniifi gaaffiin yeroo sanaaf furmaata hinqabne baay’ee nutti hedduumate_ beela qoonqoo mar’ummaan nu guduunfuuf deemu dabalatee. Yaadni gaaffii jireenya keenyaas lafa dhihee bari’u lakkoofsaafi hammaan dabalaa adeeme. Kan kaleessa karaa kam mana kana keessaa baana jennee yaadaan of raatessaa turre, har’a yakkamaa mana hidhaa cabsee bade taanee dhimma biraan barbaadamuun keenya dhugaa keenya dhoksee miilla akka fageeffannu nu dirqisiiseera. Maal godharee, isa boruu miti, dubbiin qoonqoo ammuma iyyuu beellama marii nu dhorkate. Kaanee deemuuf mogoleen nu mudhukaa’eera. Callisnee ciisuuf poolisoonni kun dugda duubaan nu hordofuu danda’u jennee shakkine. Jidduutti yaadaan akkuma amala keenyaa joonjofne_ waan murteessinu wallaallee. Osoo kaanee luka dheereffanna jennee tattaafannuu sagaleen qawwee akka boqqolloo fandishaa xaaxa’u gurra keessa nu seene. Nuyis duraanuu shakkii waan qabnuuf bibir’annee ol kaane. Dhaabannee gurra qeensine _ kallattii sagalee baruuf. 71 “Hulaa hulaatti….. hulaa hulaatti…. Malkaa cufaa… hidhattoonni mataa maraa… yakkamtoonni mana adabaa cabsanii badaniiru” jedheeti sagaleen nama tokkoo osoo wal irraa hinkutiin iyyee iyya labse_ uummata gamaa gamasiitti. Naasuun kunis nu lamaan nama ija midhaanii osoo hinargiin guyyaa sadii buleeru, humnuma midhaanii nuuf ta’e. Osoo hinbeekiin yaa miilakoo lubbuu na oolchi jenne_ deemsa keenya itti fufne. Laga irraa lagatti qaxxaamurre. Dukkanni limixiin lafa argaa waan nu dhorkeef humnuma sodaa keenyaan akka jaldeessaa dhagaa irraa dhagaatti buune. Osuma gufuun miilla nu cirtuu tulluu Gurraachaa qaarinee deemsa karaa fagoo deemne_ hamma lafaafi biyya geenye wallaallutti. Xiqqoo tasgabboonee, gara duuba keenyaa yeroo dhaggeeffannu sagalee simbira halkaniifi waraabessaa irraa kan hafe kan ‘xas bac’ jedhu hinjiru. Mukoota qilleensaan raafaman qofatu altokko tokko walitti bu’anii nu wareersu malee. Yeroo mukti qilleensaan socho’u, garaan gad lafa ciisnee suuta jennee halaalatti ilaalla_ hamma iji arge. Qomonyoofi mukoonni gaggabaaboon biroo maasii qotee bulaa keessa dhaabatan kan nu godhan reebichi namoota uffata gurraachaa iyyuu nu hingoone. Yeroo gad jennee ilaallu ni socho’a. Kunoo jarri dhufanii mataa nu maranii jiru jennee kallattii jijjiirrannee muka irraa mukatti dabarra. Safuu dubbii lubbuuf! Ammas karaa biraa xiqqoo deemnee yeroo waa ‘xas kash’ jedhu gad jennee garaa waaqaa irratti ilaalla. Dhaabadhaa booji’amtaniittu, harka keessan ol qabaa waan jedhan seena_ qomonyoof muka gaggabaaboo fuuldura keenyaa qilleensaan raafamaa jiran. Osuma akkanaan muka qilleensaan raafamu dheessinuu lafti bari’e. Lafti bari’us gandi kun eessa akka ta’e, ganda maalii akka jedhamu wanni beeknu hinjiru. Muka wareerree waan 72 biyyaa fagaanne fakkaata. Sodaafi beelli lafaan nu maree lafti nuun garagaleera. Waliin qaaquus dhiifneerra. Osoo teenyee ija ija keessa wal ilaalluu jaarsa maanguddoo tokkotu fardeen yaasanii gara goodaa bishaan Finca’aatti oofanii dhufan. Nuyis bishaan Haroo Finca’aa ijumaan of cinaatti ilaalla malee karaa kallattii kam akka jirru hinbeeknu. Karaa Ganjii Qeexalaa haa ta’uu, karaa Qixiibaa haa ta’uu, karaa Coomman haa ta’uu, karaa Waayyuu haa ta’uu, karaa Haratoo haa ta’uu, karaa Laga Gomboo haa ta’uu, karaa Gooda Doonjee haa ta’uu wanti nuyi beeknu hinjiru. Baqaaf manaa baanee garatti baqannu iyyuu kallattiin nu harkaa badeera. Hoomaa poolisootaa nu hordofan gidduu harkumaan ofii deemnee galuu dandeenya jennees sodaanne. Of baasuufis jecha yeroo tokko tokko of nyaachisuunis waan jiru natti fakkaata. Kanaafi egaa maanguddoo faradoo yaasu kana gaafachuun furmaata filannoo hinqabne kan nutti ta’e_ lafti nuyi geenye kun eessa akka ta’e baruuf. Abbaa …. Nagaa bultanii? jedheen itti siqee harka fuudhe. “Nagaa bultanii ijoolleekoo” jedhan. Harka nu fuudhan. Fuulaafi uffata keenya dhiigaan bulbulame ilaalaniiti akka nu shakkuus, akka nu sodaachuus barbaadan. Abbaa …. Waa isin gaafanna dhiifama wajjin, jedheen biyyi kun ganda maalii jedhama? Aanaa kam keessatti argama? jedheen walfaana waan lama gaaffe. “Ganda Duunee Kaanee jedhamti. Aanaa Jimmaa Gannatii keessa. Ofii isin eessaa dhuftan? Garam deemaa jirtu? Kan karaa hinbeekne eessaa kaataniiti sa’atii kana kan as geessan?” jedhanii gaaffii irratti gaaffii dabalanii, shakkii nurraa qaban nutti ibsan. Silaa jaarsoliin uumamumaan kennaafi dandeettii dhugaa hubachuu waan qaban fakkaata. Nuyis deebii dhabne. Dhugaa jiru itti himuuf sodaanne. Dhiisuufis beelaan socho’uu dadhabneerra. Waa jennee garaa laaffifannee waliin gara mana isaaniitti gallee waa nyaachuu barbaanne. Boqonnaa Shan Kuluuleenis eda galgala hidhamtoonni mana hidhaa cabsanii badaniiru jechaa oduu ganamaa ollaa irraa dhageessee turte. Ganama yeroo hirribaa kaatu. Garuu warri badan jedhaman sun eenyufaa akka ta’an waan dhageesse waan hinjirreef isaantu bade jettee amanuus dhiisuus hindandeenye. Adda baafachuuf ganamaan kaatee gara waajjira poolisii deemte_ poolisicha kaleessaa gaafachuuf. Fuula lolaa imimmaan jaalalaan dhiqameen daalachooftee bifa ashaboo fakkaatteetti. Yeroo balbala waajjira poolisii geessu, poolisii tokko gaafa duraa yeroo ishiin baduu keenya beeksisaa turte biiroo hogganaa waajjirichaatti ishii argee turetti dhufte. Osuma ishiin waa hinjedhiin “intalaa.... eessa deemaa jirta?” jedhe, faara walitti gubee. “Yeroo darbe dhufee dhimma wayii himadheen ture. Maal irra akka ga’an gaafadha jedheeni” jette. Osoo dubbattee afaan ishii irraa hinfixiin, akka bakakkaa rukuteeti waajjira poolisii keessatti kaballaadhaan lafa ishii ciniinsise_ Kuluuleetiin. “Malaan karaa gurrakee haa yaa’u. Tokko sii kan dargaggoo sana akka korma abbaa warraa nurratti goobsaa jiru. Amma waan gaafattu hinqabdu. Karaakee irra bu’ii gara manakeetti 75 gali. Kanaan ala atis gatiikee argatta” jedhe_ aarii mana hidhaa keessaa baduu keenya irraa qabuun. Ishiin waan isaa wallaaltu iyyuu “mallikee mala dubartii, humnikee humna bishaanii haata’u” akkuma jedhamu, Kuluuleenis shakkuun ishii hinoolle. Aariin akkas isa raasee fuula kana fakkaatutti harka ol kaasee kaballaa itti naqsiise waa’ee ishii wajjin hidhata akka qabu hubatte. Namoonni badan jedhaman kunis anaafi Tokkummaa ta’uu akka danda’u shakkite. Yeroo kana egaa, Kuluuleen duubatti deebitee ija yaadaan ilaalteeti, gatii hanga har’aatti jaalalaaf jecha kaffalte xiinxaltee hiikkaa jaalalaa wallaalte. Ishiin gaafa anaan waadaa galfatte, gochaankoof keessikoo akka dubbii afaankoo yoo ta’e jaalala dhugaa waliin habbuuqachuu akka jalqabnu isa afaanii baastee natti dubbatte yaadatte. Jaalala dhugaa jettee kan ishiin guyyaa san afaanii baastee dubbattes, namni wal jaalate lamaan gochaan isaaf yaadni garaa isaa akka dubbii afaan isaa yoo ta’e gidiraafi gaddi jireenyaa waan nama mudatu hinseene_ gammaachuufi boqonnaa jireenyaa malee. Kanaafis natti fakkaata hiikkaa jaalalaa wallaaltee raata’uun ishii. Maal godharee kankoofi kan Kuluulee jaalalli dhugaan gaddaaf gidiraan marfame. Kuluuleenis, “yaa waaqayyoo jaalala malee jiraachuun nidanda’amaay? Yoo danda’ama ta’e erga jalqabanihoo keessaa ba’uun nidanda’amaa? Ani yaa gooftaa dhalli namaa jaalala malee akka hir’uu ta’ettan beeka. Jireenya waliin dabarsa jedheen nama hedduu ana barbaadan keessaa tokko filadhe. Jaalalas waliin jalqabee jireenyikoo gidiraafi gaddaan guutame. Jaalallee ani filadhes waan anatti balleesse irratti 76 hinagarre. Maaltu akka ta’eefi maaltu akka ta’uu qabu anaan marii’achuufis lafa inni jiruhoo lafa gidiraaf gaddaati malee lafa itti nama alaa mari’atan miti. Moo jaalala jalqabuuf eeggataa qabaachuutu gaaridha tayinnaa? Silaa yoo inni tokko gidiraaf gaddaan qabame inni tokko jireenya gammachuu yoo qabaate isa waliin turuun nidanda’ama. Kanaafi tayinnaa shamarreen bara kanaa dhiira meeqa of duuba hiriirsanii siin du’a! siin gaggaba! kan jedhan. Kun filannoo yeroo jireenya gaddaaf gidiraa tayinnaa? Kun dhugumaan filannoo taanaan dhiirri akkasiis jira tayinnaa? Yoo jiraatehoo innis gaafas sana anaan dhiisee ishii gidiraaf gadda hinqabne bira deemuu danda’a. Garuu namni nama ta’ee gidiraaf gadda malee jiraatu jiraayi? Kan gidiraaf gadda hinqabne biyya lafaa irra yoo jiraate silaa namuu nama kana barbaada ture. Garuu nam jireenya barbaadu kamuu namuma akka isaa jireenya barbaadu barbaada malee nam jireenyaafi gadda addaan ilaalee barbaaduhoo argees dhagahees hinbeeku. Kanaafuu jaalala dhugaa isa namni hundi hinqabne jaalalleekoof qabaadhee gidiraafi gadda jaalalleekoo hirmaachuunkoo iyyuu jaalalleekoof jireenya gammachuuti. Anaaf akkamitti gadda ta’a? ani nama ta’ee osoon kaayyoo jireenyaaf harka rabbiin uumamee jiruu, maaliif nama akkakoo dirqama tokko malee fedhakootiin jaaladhee jiru rakkoofi gidiraa jireenyaa keessatti dhiisee deemuuf yaadaan mala dhahaa? Gochuu hinqabu. Hamman du’ee biyyeetti makamutti jaalalleekoo biraa hindheessu” jettee osoo yaadaan yeedaltuu kaballaa ana barbaacha dhuftee gurratti fudhatte, baattattee mana ishiitiin baate_Kuluuleen. Boqonnaa Jaha Aniifi hiriyyaankoos, akkuma “raata’aan raatuu hindheessu” jedhamu, maanguddoo faradoo yaasaa turan kanatti haala keenya xiqqoo beeksifnee duukaa gallee gaggaba ooluun gochaaf jecha filannoo hinqabne nutti ta’e. Yoo lubbuun barfachuu barbaanneef. Nuu lachuu nama dhaanichaafi gufuuf gufaata dukkana limixii darbinee dhufnee as geenye, kunoo har’a dubbii qoonqoo darbuuf karaa hulluuqqii dhabne. Dubbiin qoonqoos, gorsa abbaakoo bara jimmaa jimmiitee yeroo nyaata asheeta boqolloo Birraa sana keessaa, laga deemsa jireenya dhala namaa daangessan keessaa “qara qaramee hindoomnetti” akka fakkeeffamu beelofnee midhaan dhabnaan hubanne. Ofii waa harkaa hinqabnu. Nama waa harkaa qabu agarree akka bira hintarre hubanne. Maaloo abbaa…. nuyi lafa kana hinbeeknu. Adaraa keessan nu gargaaraa jenne. “Maal taatan? Maal akkan isin gargaaru barbaaddu?” jedhan_ maanguddoon faradoo yaasaa turan sun. Akkan fuulaafi dubbii isaanii irraa hubadhetti haalli keenya waan isaan gaddisiise natti fakkaata, osuma garaan isaanii maalummaa keenya shakkaa jiruu. Elaa… maal seetan abbaa … nuyi barattoota mana barumsaa olaanaa Shaambuuti. Garuu amma dhimma barachuuf barachuu dhiisuu osoo hintaane, dhimma du’uuf jiraachuutu 78 mormatti nu hudhee jira. Kanaaf ammallee akka nu gargaartan adaraa isin jenna jenne. “Maalinni waansaa? Maaliif barnoota dhiistanii asii deemaa jirturee?” jedhan. Asii barataadha ofjechaa, achiin immoo gargaarsa daangaa du’aaf jireenyaa gidduutii nama baasu gaafachaa itti siquun keenya, maanguddoon faradoo yaasan kun waa’ee maalummaa keenyaa hubachuuf akka isaan rakku taasise. “Mee amma isin barataa erga taatanii maal hojjechuu Shaambuu baatanii haga kana dhuftaniree?” jedhan. Osoo isa duraaf hindeebisiin gaaffii irratti gaaffii nuuf dabalani. Nuyis gaaffii isaaniif hamma ta’e deebisuu yaalle. Nuyi barattoota mana kiraayii teenyee barachaa jirrudha. Garuu akkuma tasaa ta’ee poolisoonni magaalaa daandii irraa nu qabanii mana hidhaatti waan nu galchaniif, mana hidhaa keessaa baanee baduutti jirra. Poolisoonni sun immoo duubaan nu hordofuutti jiru. Erga mana hidhaa seennees ija midhaanii agarree hinbeeknu. Beeluun mogolee nu buusteetti. Gara mana keessaniitti nu geessaa waan nyaatamu nuuf kennaa jenne. “Garuu maal goonaan isin hidhani poolisoonni?” jedhan. Waan nuyi baay’ee ibsuu hinbarbaanne nu gaafatan. Ibsuufis waan hubannoo hedduu qabnu natti hinfakkaatu_ waa’ee sababa hidhamuu keenyaa. Jechuma poolisichi nu qabe sun nuun jedhe sana nuyis deebisnee jaarsatti himne. “Gowwaa altakka arrabsi isaa booda innuu of arrabsa” akkuma jedhamu. Barattoota qindeessanii warra mana barumsaa jeequuf jiranidha jedhanii nu hidhan jenne. 79 “Boo! ijoolleekoo … isinittihoo hinhafne. Bara durii yeroo mootichi Haayilasillaasee biyya bitaa turellee barataan waan hingoone hinqabu. Seenaa Itoophiyaa keessattillee warra gurmaa’anii jijjiirama fidan keessaa, sochiin fincila qotee bultootaaf barattootaa adda duree ture. Maal godhuu miti, jijjiiramicha seenaa barreeffamumaan yoo waraqaa irra taa’eera ta’e malee sabni Oromoo waan jireenyaan arge miti. Waan nuyi yeroo sana itti cichinee mormine, ittuu itti caale jabana kanoo. Akka durii yoo ta’uudhaa baatellee haala isaa jijjiirrate malee inni ammaa isa afaan nama ukkaamsu ta’e. Keessumaa immoo nama baratee bor bakka guddaa ga’uufi nama har’a baratee beekumsaan bakka guddaa jiru adamsanii galaafachuun dubbii araada amaleeffatamee hindhiifamne ta’eera. Ijoolleekoo…. waraanaan osoo taate gaafa goodaa Imbaaboo, gaafa Oromoon fardaaf gaachanaan duulee dhiiga nyaphaan afaan lulluuqqatee, miilla itti dhiqatee biyya bilisa baase, barumaanuu barri alagaan bulan dhufti jedhee kan yaade hinturre. Maal kana qofaa, achii gurmuun fincila diddaa garbummaa Baalee irraan kaate qawwee Shulkutiifi Filibeeriin xiyyaara nafxanyaa samii irraa gad harcaaste. Teessoo jeneraalaafi koloneelaa_Helikoopteriif Jeettii, goodaa hurufa oolmaa loonii keessatti akka baala harbuu harcaasee, teessoo iddoo tapha tikee loonii taasise. Harargeen meencaaf eeboo guuree yaa’e, gaafa Calii Calanqoo hanga akka qamadiif ingirdaadaa calalee addaan qoodutti duubatti biraa hindachaane. Arsiinis gaafa ijibbaata Aannolee, osoo harkiif harmi muramuu diina oofee laga ceesise. Oromoon bilisummaa isaa gonfachuuf takkaa rafee bulee hinbeeku. Asuma gama kanattillee kunoo Abiishee Garbaa osoo quba nyaatuu tulluu Kokor irraa konkolaate. Diinni Qotiyyoodhaan lafarra harkiftee biyyaa baafte. Gootni bilisummaa Oromoof jecha aarsaa lubbuu kenne kun har’a lafa itti reeffi isaa 80 awwaalamerree hinbeekamu. Qaaniin gabrummaa kana caalu jiraare ijoolleeko? Inni baratee biyyaaf bu’aa ta’a jennee eegaa turres kunoo ollaa kanaa ilmi Obbo Garbaa_ Alamaayyoo kan jedhamu tokko, digirii isaa dura reeffa isaatu dhufe. Biyya bilisa baate ofumaa deebisanii harkatti kennani” jedhan_ maanguddoon faradoo yaasan kun. Eenyutu biyya dabarsee harka diinaatti akka kenne garuu anaaf hingalle. Seenaa sochii fincila diddaa gabrummaa bara sanaa keessatti jaarsi ga’ee ofii gumaachuurratti waan gaabbii qaban natti hinfakkaatu. Dhimmi ga’ee ofii ba’uu sochii fincila diddaa gabrummaa kunis eenyu bira ga’ee akka inni laamsha’e anaaf hedduu ifa hintaane. Dubbii maanguddoon kun yeroo xiqqoof dubbatan kun ribuu nu seenee hirbuu nu keessa kaa’e. “Amma ka’aa gara manaatti yaana ijoolleekoo” jedhan. Nuyis kaanee duukaa buune. “Dubbiin nama keenyaa waan harka rabbiin qabamten se’a. Hamma harka rabbii lakkifamtutti isa qabame dhiisaatii isa hinqabamne barnoota keessan baradhaa” jedhan. Hireen keenya harka Waaqaatti haaqabamtuu yookaan harka namaatti haarakkattuu, aniif hiriyyaankoo keessaa tokko filachuu hindandeenye. Garuu amantaa rabbi hiree ofii manatti namaaf fiduu danda’a jedhu hinqabnu. Hiree ofii harka galfachuun aarsaa akka gaafattu nu lachuu beekna. Akka yaada maanguddoo kanaa hubannetti barattoonni sochii fincila diddaa gabrummaaf jecha olii gad kan kaataa jiran jedhanii waan fudhatan fakkaata. Maanguddoon kunis osuma takka nuuf seenessanii, altakka takka immoo osuma nu gorsanii mana isaanii biraan baane_ faradoota goodaa qarqara bishaan Haroo Finca’aatti dhiisnee. 81 Yeroo balbala mana maanguddoo kanaa geenyu dallaan isaanii qe’ee ‘Abbaa Oofaa’ fakkaata. Ganna yeroo lafti hunduu magariisaan uwwifamu miti, bona qaamuu walakkaa, yeroo wanti hundi gogullee dallaa isaanii jala handaaqqoon hulluuquu hindandeessu. Qe’ee nama guddaa isa balballiif boroon ulfina qabudha. Maanguddoon kunis fuuldura keenya bu’anii balbala dallaa mana isaanii bananii olseenan. “Ijoolleekoo….. kottaa olseenaa” jedhan. Nuyis duukaa isaanii olseenne. Erga manatti olseennee, balbaluma manaa irra teessuma dalgee xiqqoo tokko irra gad teenye. “Maal taatan ijoolle…. teessuma daa’imaa irra teessuu? Ka’aa oldarbaa” jedhan. Lakkisaa…. nuuf ta’eera. Ulfaadhaa jennee didne_ bakka teenyee ka’uu. “Ayyaana abbaakootii! maal kan afaan balbalaa irra teessan. Ka’aa malee…” jedhaniiti harka qabanii nu kaasan. Oldabarsaniis gararraa teessuma manaa nu teessisan. “Haadha Margaa…. haadha Margaawoo…” jechaa gara golaatti olseenan. “Ooko, abbaa Margaa …… na waamtanmoo?” jedhan jaartiin gola keessaa. “Eeyyee si waamaan jira. Mee as ba’i” jedhan. Jaartii maanguddoon yeroo dinqa keessaa as ba’an harka mirgaa isaanii of fuulduratti qabatanii dhufan. “Mee ijoollee kanaaf waan ciniinan kenni” jedhan. “Tole! tole!” jedhaniiti nutti siqanii nagaa nu gaafatan. Jaartiinis dulloomanii iji diduu jalqabdeetti. 82 “Kukummaan kun kan eenyuuti?” jedhan. Nulaalanii waan nu hubachuu dadhabaniif. “As ijoollee Shaambuuti” jedhan_ maanguddoon abbaa manaa. Jaartii maanguddoon haati manaa kun yeroo jaarsi maanguddoon abbaa manaa faradoo yaasuu deeman, duuba ka’anii ciree hojjechuu jalqabaniiru. Haati manaa kunis bixxillee bixxilanii ho’aa isaatti osoo dhadhaa irra dibaa jiraniiti, kan gidduutti jaarsi waamee golaa gad baase. Harki jaartiis namuma gaagurtee damma baasaa jiru fakkaata_ dhadhaan harka irraa gara ciqileetti yaa’aa jiru. Kanaafi harka isaanii fuulduratti qabatanii kan gad nutti ba’an. Nuyis yeroo dhadhaa harka irraa cophu agarru afaan keessi nu dafqe. Harka irraa arraabuu malee kan nu hafe hinjiru. Jaarsi maanguddoonis gola keessaa duubatti as deebi’aniiti intala mana isaanii teessu tokko waamani. “Giddumee…. Giddumee.. mee kottumee. Hamma haati Margaa ijoollee kanaaf waa hojjettutti godoo keessaa jabbii booqee gad baasii, mee aannan elemiifii” jedhan. Erga mana sana seennee gochaan ta’aa jirus, dubbiin dubbatamaa jirus nuu nama beelaan waxalameeru dharraadhaan baay’ee nu gomjaasise. Osuma baay’ee hinturiin bixxilleen dhadhaan irra dibamee jaarsa maanguddoo abbaa manaaf qophaa’e, aannan booqee waliin okolee isa guuboo midhaanii fakkaatutti nu jala taa’e. “Ijoolleekoo…. jedhaa egaa… ishii kana ciniinaa. Aannanis itti unadhaa” jedhan. “Uleen harkakee malli garaakee” akkuma jedhamu, silaa namni beela’e quufa hinse’u, namni quufes beela’a hinse’u, anaafi hiriyyaankoo_ Tokkummaanis harka bitaan bixxillee 83 dhadhaa dhuge baxarraqaa harka mirgaan aannan booqee habbuuqne. Jaarsi maanguddoon nu fudhatanii galan kunis haalli nyaata keenyaa waan isaan ajaa’ibe natti fakkaata, harka isaanii areeda isaanii jala godhatanii callisaniituma hubatanii nulaalu. Yeroo nuti akkuma nama abidda dhaamsaa oolee, bixxillee maxax goonee afaan haxaawwannee teenyu, “maaloo haadha Margaa bixxilleenkee hinhafnee? Ijoolleenoo dhumaniiruu” jedhan. “Anaan biyyeen haanyaatu. Anoo akka ati nama qabdu hinbeekne. Kunoo waanan suma qofaaf hojjedhedha. Mee xiqqoo ishii naaf obsaa nan bixxilaafii” jedhaniiti gola keessaa as nutti ba’an. Dhugaa Waaqaa lafaati. Nuyi akka kanaatti erga dhalannee iyyuu quufnee nyaannee hinbeeknu. Waaqayyo isin haa eebbisu. Quufaa! Sooromaa! Waan laattaniif waan nyaattan hindhabiinaa! jenne. Beelofneema ijaa nyaanneef jenne malee garaagartummaan beela’uuf quufuu iyyuu maal akka ta’e beekuuf guyyaan itti beela hamaa shaakalle hinturre, seenaa jireenya keenyaa darbe keessatti. “Erga quuftaniittu ta’ewoo gaariidha. Amma xiqqoo asuma balbala kana taa’aa boqodhaa. As gajjallaa kana bu’een midhaan tokko ilaaleen deebi’a” jedheeti maanguddoon ciree isaaf qophaa’e dabarsee nuuf kenne, osoo homaa hin nyaatiin dallaa mana isaa keessaa ba’ee qajeele. Lafa maasii midhaanii isa kan akka abbaakoo jaldeessiif booyyeen itti hammaattu waan qaban se’a. Boqonnaa Torba Kuluuleenis, erga gaafa nubarbaacha waajjira poolisii deemtee kaballaa fudhattee, yaadaan boqottee raftee bultee hinbeektu. Ganamaa galgala yaada yeedaluun hojii idlee imaanaa jaalalli ishiitti kenne ta’e. Asiin baastus achiin buustus iddoo nuyi geenye baruun abjuu hiikuu ishiitti ta’e. Jiraaf du’aa keenyas wanni quba qabdu tokkollee hinjiru. Waan gootu gaafa dhabdu, osuma dubbiin jaalalaa hirriba keessaa dammaqsee ishiitti hasaasuu, barnoota ishii itti fufte. Maqumaaf akka barnoota addaan kutteetti hinjedhamneef ooltee galti malee, seera qabeessaan barsiisaa hordofuufi barruulee qayyabachuu dhiisteetti. Barattoonni hiriyyummaa keenya beekanis bulee ka’ee lafa dhihee barii’u, dhaabiif taa’ii ishii dhorkataniiru. “Hiriyyaankee Jaawwaraan maaliif barnoota dhiise?” jedhanii yeroo maraa madaa garaa ishii keessaa tuttuqu. Silaa nami hedduun jaalala nulachuu waliif qabnu waan hubatan se’a, kan ija qobummaan ishii ilaalee gaaffii hiriyyaa jaalalaa ishiif dhiheesses hinturre. Dubartii heerumtee abbaan manaa irraa du’e taate, dhalattuun kaayyoo jireenyaaf cichitu osoo jaalala hiriyyaa ganamaa unattee hinquufiin. Ishiinis baastee hindubbattu. Namnis ishii gaafachuu hindhiisu_ waa’ee barnoota addaan kutuukoo. Ofumaa osoo dhoksattee garaatti gubattuu inni keessaa alatti ba’uu jalqabe. Fuulli ishii dur 85 burtukaana bilchaate fakkaatu suutuma suutaan sibiila biyyee keessa awwaalame fakkaachaa dhufe. Kana cinaan immoo kan dur dhiqqaa naqabaa jettee, meeqa of dibdee, of miidhagsitee dhuftu, guyyaadhaa guyyaatti akka nama ofirraa bahee of gataa dhufte. Duraanuu firakoos ta’e hiriyyaakoo kan ishiin beektu yoo jiraate Tokkummaaf Kifilee qofaadha. Kanaafuu nama ishiin gaafattee oduu waa’ee keenyaa irraa dhagahuu dandeessu tokkollee hinjiru. Nama itti himattee waliin nu barbaaddus hinqabdu. Carraa ishiin itti hafte ganamaa galgala waaqayyotti imimmaan ishii dhangalaasuu qofaadha. Ta’us carraa hedduu jiru keessaa hunduu cufaa fakkaatee kan waaqa wajjinii yoo baname waan cufame hunduu akka banamuu danda’u ifaadha_ nama waaqaan beekuuf. Kuluuleenis kan amantaa akkanaa qabdu natti fakkaata. Boqonnaa Saddeet Aniifi hiriyyaankoo Tokkummaanis, erga bixxillee xaafii dhadhaa dhuge aannaniin unannee, mar’ummaan keenya ka’uu jalqabeera. Jaarsi maanguddoon afaan nama bineensaa keessaa nu baasanii gaggaba nu oolchan, har’as haga dubbiin walii baramtutti akka nuyi gola mana isaanii keessaa hinbaane nu akeekkachiisaniiru. Akkuma amala isaanii takka loon, takka fardeen, takka jabbilee maqaa dhahatanii dachaa goodaa Finca’aaf mana isaanii gidduu marmaaru. Kan gidduu kanaa garuu fardeeniifi loon qofa miti, kan maanguddoo sagal gad baasee oldeebisu. Namoota nuun hordofaa jiranis halaalatti eeguun hojii dabalataa, dirqama dhiigni oromummaa itti kenne ta’eera. Guyyaa tokko garuu akeekkachiisa jaarsaa cinaatti dhiisnee, dhokannee gara dachaa fardeeniitti yaane. Golatti waan dhokannaa poolisootaan ukkaamamneef qilleensa fudhannee xiqqoo boqochuu barbaanne. Dubbiinis waan irraanfatamaa dhufe nutti fakkaate. Ijoollummaa hubannaa sochii fincila diddaa gabrummaa waan qabnu natti fakkaata, dubbii kaleessa lubbuu nu keessaa baasuuf mormatti hudhee nu qabe sana, akkamitti dheessinee akka jalaa baane dagannee, har’a mana dhadhaaf aannan walitti unatan dhiisnee gara bakkeetti yaane_ akka nama bilisummaa qabuu qilleensa unachuuf. 87 Jaarsi maanguddoon kunis akkuma amala isaanii faradoo isaanii galchuuf jecha gara dachaatti dhufan. Dachaa fardeenii kana cinaatti yeroo nu arganis hedduu rifatani. “Maal ijoolleekoo….. maal taatanii bakkeetti baatan?” jedhan. Nutoo qilleensuma fudhanna jennee gad dachaa kanatti dhufne. Namuu nun agarre jenne. “Lakkisaa ijoolleekoo…. Nuyi nama hinagarre jedhaa malee namni nu hinagarre hinjedhiinaa. Bara kana jireenyi galagalchoo ta’ee akka nama rakkise isin hinhubannee? Hiriyyaan icciitii qilleensa ta’eera. Kan nuyi erga dhalannee abbootii keenyarraa dhageenyees, agarrees hinbeekne kunoo ta’ii jireenyaa bara kanaa hinagartanii? Kan hinmul’annetu argama, waan hindubbatamnetu dhagahama, qulqulluutu yakkama, yakkamaatu muudama, jaalalleetu wal wallaala, seenaatu hatama, barataa budooma, bineensa firooma, finnatu alagooma, kormatu sangooma, kaayyootu seenaa diiga, seenaatu kaayyoo ijaara, ijatu dhiiga boo’a, dhiigatu aannan rooba, mirgatu sarbama, mijuutu darbama, biyya gurgurama, sabatu uggurama, eelaatu olkaa’ama, aadaatu qeeqama, shiratu beekama, sareetu dheekkama, egereetu wallaalama, ekeraatu fuudha, seexanatu heeruma, reeffa cidha sirba, dureessa wayyaa erba, harreetu dhiqata, garbittii dibata, leencatu baqata, lugnatu ari’ata, dargaggoo kadhata, karaatu nama nyaata, qoraattiitu nama baasa, aannantu garaa nama kaasa, eebichatu dheebuu nama baasa, eenyummaatu halluu ta’a, abbaa biyyaa baqata, harreetu iddoo qabata, hoolaatu qonnaa qota, jaldeessatu aramata. Maal jedheen maal dhiisa waa’ee jireenya fuggisoo bara keessanii kana? Dargaggoon jabana kanaa silaa duubaaf fuuldura isaa 88 ilaaluun hinjiru. Kanaafuu amma ka’aa daddafaa gara manaatti deebi’aa. Jarri keessan kun duubaan isinirra yaa’anii, anaanillee qe’eekoof maqaakoo xureessuu danda’u” jedhan. Nama bilisummaa hinqabneef qilleensi gabaa bittaaf gurgurtaa hinbarbaanne illee hagas qaalii akka ta’e homaa nuuf hingalle ture. Jireenyi bara keenyaas akkana akka mataan miila ta’e waan hubanne miti. Mul’istuu bara keenyaa maanguddoon kun miira ho’aan nuuf tarreessanis akka of bir’annus, akka of ilaallus nu taasise. Nuyis tole jennee jaarsa maanguddoo waliin gara manaatti qajeelle. Yeroon isaas aduu dhiha sa’atii galchaa looniiti. Osuma fagoo hindeemiin dargaggoo ta’e tokkotu borsaa wa’ii rarraafatee daandii irraa ‘luf’ jedhee nutti ba’e. Nuyis naannoo kanaa namni nu beeku jira jennee hinshakkine. Hinsodaannes. Fira keessummaa fakkaachuuf yaalle. Garuu dargaggoon borsaa rarraafatee deemu kun akka nu bira ga’een callisee nu bira hindabarre. ‘Gem’ jedhee dhaabate. Xiqqoo ijaajjee nulaaleeti borsaa isaa ofirraa lafatti gad darbe. “Ijakootu na sobamoo ati Jaawwaraadha?” jedhe. Ofirra garagalee yeroon isa mil’adhu, akkuma weennii mukarraa, utaalee mormatti na marme. “Maaltummoo biyya kana si fide haadhookoo? Lubbuun numa jirtaa garuu?” jedhe. Eeyyee nan jira. Galata rabbii haata’u yoona ga’eera. Ofii ati akkami? Nagaa qabdaa? Barnootakee jabaattee hordofaa jirtaa? Akkami barattoonni daree keenyaa hunduu nagaadha mitii? jedheen anis morma isaatti marme. Dargaggoon kunis hiriyyaakoo daree barnootaa dubbiin buddeenaa walitti nu 89 fidee, dubbiin hiree fuggisoo si’anaa gargar nu yaase_ Kifilee Zamanuu ture. Anarraa utaaleeti ammas Tokkummaatti marme. “Jarana isin lachuu kan barnoota addaan kuttan maaliifi? Hiriyyaa jechuun ammanumaa Jaawwaraa?” jedhe. Dallansuu sababa barnoota addaan kutuukoo duraan dabarsee itti himuu dhiisuukoo fakkaata_ komeen inni dubbii dhukaan natti darbatu. “Garuu maal taatani?” jedhe, ammas dabalee. Haala uffata keenyaafi cululuqa fuula keenyaa kan dur beeku waliin kan inni amma argaa jiru hedduu waan itti jijjiirameef, ifatti nu gaafachuu waan qaanfate fakkaata. Osoo hinbeekiinis miilaa hamma mataatti nalaaleeti imimmaan lolaase_ Kifileen. “Kan nyaate nama hin nyaatu” isa jedhamu sanan se’a waan lafa oromiyaa irratti dhalatee guddateef. Moo kan nu nyaatee nu fixe iyyuu isaanii? Namni amala sanyii isaamoo, amala maatii keessatti guddateemoo, amala naannoo keessatti guddatee dhuunfata gaaffii jedhuuf garu yerootu deebii laata. “Jaawwee maali garuu…. anaanillee dhiisi, hiriyyaakee Kuluulee illee rabbumaaf jecha nagaa itti yoo dhaamte maal qaba? Ilmoo dhiiraa taatee, ilmoo namaa ishii hanqaaquu fakkaattu jaalalaan sakaaltee saree qamalee nyaatte fakkeessitaa?” jedhe. Waan ani of sobee of sossobee, aduu dhiisisee bariisisaa jiru garaatii na kaase. Keessikoo waadamee waxalamee, affeelameera. Ta’us ani akka duraanii miira ho’aan bo’ee harquu dhiiseera. Yoon bo’es garaakoottin bo’a. Garaa jaalalaatu ana keessatti jabaate miti, hirbuufi booree ta’ii 90 gocha badii maleen na uggure falmatutu na keessatti saqqii jabeeffate malee. Inni homaa miti Kifilee…. Yookaan hireekootu kana, yookaan immoo hiree ishiitu kana. Yookiis immoo hiree jaalalaatu kana ta’uu danda’a. Waan hundaafuu ati amma eessaa garamitti deemaa jirta? jedheen isatti deebise. “Anoo Shaamburraan dhufaa jira. Gara maatiikoottan galaa jira” jedhe. Edaa manni maatiikeetii asiinii? jedhee osoo ani afaanii hinfudhatiin…… “Manni keenya kunoo qorqoorroo dallaa baargamoo tutaa sana keessaati. Hinargituu? Mana obbo Saaqqataafaa bukkeedha” jedhe. Obbo Saaqqataa jechuun jaarsa maanguddoo nu cinaa dhaabataa jiranidha. Maanguddoo dhadhaaf aannaniin nu simatan kanas qabatuma Kifileetiin maqaa isaanii barre malee, nuyis gaafannee hinbeeknu, isaanis nutti himanii hinbeekan. Waan darbe kaasnees dubbii baay’ee waliin haasofne_ Kifilee waliin. Osuma haasa’aa yaanuu mana obbo Saaqqataa biraan baane. “Obbo Saaqqataa…. Ijoolleen kun fira keessaniiy?” jedhe_ Kifileen. Obbo Saaqqataniis firakooti jechuufis, lakki firakoo miti jechuufis, waan jecha dhaban fakkaatu. Akka of wareeruu ta’aniiti, “ii…..iiii…. maal jette Kifilee?” jedhan. Akka nama hindhageenyee godhatani, osoo dhagahanii. Osoo Kifileen gaaffii isaa irra hindeebi’iin, “chee…chee….. bulloo…” jedhanii gara fardeeniitti nurraa siqan. Baqa deebii gaaffii dubbii Kifileef malee fardeen oofuuf waan nurraa siqan 91 hinsee’u. Kifileenis irra deebi’ee hingaafanne. Nuyis kun akkana, sun akkasi hinjenne. Waa’ee obbo Saaqqataa dhiifnee, waa’ee keenya wal harkaa fuunee oduu xaaxessine. “Mee jedhaa…. mana seenee mi’akoo olkeeyyadheen dhufa” jedhe_ Kifileen. Obbo Saaqqataanis “ijoolleekoo kottaa olseenaa. Ilma mammiree Zamanuu kana waliin eessatti wal beektu?” jedhan. Waliin baranna ture. Osoo nuyi barnoota addaan hinkutiin dura daree keessatti walcinaa teenya ture jedheen dhugaa jiru itti hime. Kan anaafi Kifilee wal barsiises kanarra darbee hinturre, erga walbarree yoo jiraatellee. Osoo nuyi jaarsa maanguddoo beelaafi afaan du’aa keessaa nubaase_ obbo Saaqqataa, waliin odeessaa jirruu Kifileen ‘tuf’ jedhee nu biraan ba’e. Obbo Saaqqataanis hubataa jaarsaa waan turaniif, ganaa haala deemsa jireenyaa nuyi keessa dabarre waan baay’ee nu gaafachuuf kan qophaa’an fakkaatu. Jaarsi nama bilchinaafi cimina namaa fonqolchanii keessaaf alaan madaaluu danda’anidha. Haalli amma jiru garuu isaaniif mijataa hintaane, waa hunda nu gaafachuuf. Kifileenis hedduu afuura nu kute. “Amma ka’aa na duukaa bu’aa. Ana waliin galtan malee du’een argama” jedhe. Waan garaa jaalalaan nuuf oo’en se’a. Obbo Saaqqataanis homaa hindubbanne. Callisaniituma haala hiriyyaa keenyaa kana waan taajjabaa jiran fakkaatu. Lakkisaa…… duukaa hingaliinaa jechuufis egeree dubbii kanaa hinbeekani. Deemaa….. dhaqaa waliin galaa jechuufis, duuba dhaqanii deebisanii nu fiduufis yookaan achuma mana mammiree Zamanuutti nu dhiisuufis karaan ifaa ta’ee tokko 92 filachiisu sammuutti isaan hindhufne. Waan fedhes ta’u akkuma wawwaate mana mammiree Zamanuutti nu fudhatee gale_ Kifileen. Yeroo faana Kifilee buunee manatti olseennu, maanguddoo uffata gurraacha dheeraa, mataa hanga miilaa ofitti naqe tokkotu qoobii mataa irra kaawwatee taa’a. “Olseenaa! Nooraa!” jedhee bakka taa’uu olka’e. Taa’aa…. Taa’aa… jennee, nafa nafa suksuknee nagaa gaafachuuf jecha mataa gadi qabannee harka lamaan itti hiixanne. Harka nutti hiixachuu dhiiseeti, dhuka isaa keessa harka galchee fannoo mormatti rarraafateeru, isa amma waanjoo ga’u gad baasee nutti qabe. Anas ta’e hiriyyaankoo_ Tokkummaan erga dhalannee haga har’aatti waan akkasii nu qunnamee hinbeeku. Garuu yeroo tokko tokko, yeroo barataa turre karaa bataskaana madaanaalamii Shaambuu si’a deemaa turre, namoonni tokko tokko uffata balee adii bitaaf mirgatti oolbatanii gaafa qeesota dubbisan akka fannoo dhungatan ijaan agarree beekna. Ta’us fannoon kallattii afur qaba. Kallattii kamtu dura dhungatama, isa kamtu lammaffaatti dhungatama, isa kamtu sadaffaatti dhungatama kan jedhu wanni beeknu tokkollee hinjiru. Durumaanuu yeroon manatti olseenee nama uffata gurraachaa argu, kan manaa nu baasee nu joonjessaa jiru, gochaan poolisoota uffata gurraachaa waan sammuu keessatti na bocamee jiruuf, naasuun na keessa ka’ee ture. Anis naasuu kanaan wal makee akkan ta’es hinbeeku. Fannoo harkatti qabeen calliseenuma gadi gombifameen si’a sadii dhungoo fannoo keessaa fuudhe. 93 Hiriyyaankoo Tokkummaanis osuma ofirratti rom’uu fannoo dhuka jaarsaa keessatti leelee dammaa fakkaate itti culuullatee dhungate. Waan jaalala guddaa itti agarsiisu fakkaata, nama hubatee ilaaleef. Namni waan argee hinbeekne jaalataa gaaffii jedhuuf garuu anii deebii hinqabu. Abbaan hiriyyaakoo mammiree Zamanuunis baay’ee ajaa’ibsiifate. “Ijoolleen kiristaana ta’anii fannoo dhungachuu hinbeekne, kan qeesii harkaan dubbisuuf itti fiigan kun eessaa ba’aniiru” jedhee ofitti odeessa. “Akkami isin kiristaana mitii?” jedhe. Lakkisaa……. nuyi Oromoodha jenne. “Ihii…… ihiii…… kiristaanamoo musliima isin jechuukooti malee gosa keessan isin hingaafanne” jedhe. Garaa isaa keessatti maal ijoolleen joonjoftuun kun, kan gosaaf saba adda baastee hinbeekne jedhee waan ofitti hasaasu fakkaata. Akka yaada isaattis erga kiristaana yookaan musliima ta’anii dhalatanii waan gosa ofii filatanii ta’an se’a. Nuyis waan deebisnu wallaalle. Eenyummaa keenya beeknu kan rabbi nuuf kenne dhiifnee, eenyummaa mammireen nuuf kennan kanaan of ibsuu eegalle. Garuu addunyaa kanarra kiristaanaaf musliimaa ala sabni hinjiru jechuudhaa? Kiristaana jechuun nama saba musliimaa hintaane jechuudhaa? Moo warra fannoo mormatti rarraafatan yookaan warra fannoo dhungatan qofaadha? Kiristaana keessa musliimni jiraay? Musliima keessahoo namni kiristaanni jiraay? Musliimas ta’e kiristaana, tahanii dhalatumoo dhalatanii tahuu? Wanni kun hidda dhiigaa waliin kan walqunnamtu yoo taate tokko ta’uuf furmaanni isaa tokko. Innis rabbiin kadhachuu qofa. Namni amalaafi 94 akeeka isaa malee dhiiga isaa jijjiirachuuf ga’ees ta’e hiree waan qabu natti hinfakkaatu. Yoo erga dhalatanii kan argatan taate garuu madda garaagarummaa ta’uu hinqabdu. Namuu irratti waliigalee furmaata soquu qaba jedheen anis mudannoo haaraa har’a na qunname waliin yaadaan ofitti hasaase. Wanni hunduu, gaafachuunis, gaafatamuunis darbee mana Mammiree Zamanuutti nyaanni nuuf dhiyaate. In nyaannes. Jaarsi mammireenis nu waliin taphachuuf keessi isaa waan eeyyameefii natti hinfakkaatu. Akkuma nyaata nyaatee ka’een harka isaa dhiqatee gara gola ciisicha isaatti darbe. Hiriyyaankoo_ Kifileen garuu nu waliin taphatees, odeessees quufuu dadhabe. Mana jala siree teephaa tokkorra ciisnee, halkan guutuu sadii taanee akka odeessinutti bulle. Asiin haasaan haasaa fidee, achiin oduun oduu fixee, akkamitti akka barnoota keenya addaan kunnes itti himne. Icciitii jiru hundaa gad itti jigsine. Kifileenis abaluu isaanii wallaaluyyuu, namoonni lama waajjira poolisii keessaa mana hidhaa cabsanii akka lafa buuteen isaanii dhibame gurra isa buteera. Garuu gaaftokkollee Jaawwaraaf Tokkummaadha jedhee yaadees, shakkees hinbeeku. Yeroo lafti bari’u, mammiree Zamanuun sursuraan ka’anii, balbala taa’anii macaafa bicuu tokko kan afaan Gi’iiziin barreeffamte dubbisu. Si’a nuyi waa’ee poolisoota duubaan nu hordofaa jiranii oduutiin laaqnee bukeessinu, jaarsi mammireen nu cinaa taa’ee gurra qensa. Oduu keenyas dhugee quufeera. “Lekkaa….. ijoolleen kun dubbii barattoota bara Atse Haayilasillaasee natti fiddee lafa keenya dabarsitee 95 garbootaaf kennuuf deemaa jirtudhaa laata?” jedhe. Isa yeroo bara mooticha Haayilasillaasee, habashaa abbaa lafaa jedhanii, oromoo hedduu hojjechiifataa turan waan hawwe fakkaata_ mammiree Zamanuun. Boqonnaa Sagal Kifileenis, boqonnaa guyyaa lamaa xumuree, gara mana barumsaa isaatti deebi’uuf mana keessa qophaa’aa jira. Haati isaas galaa wa’ii naqxeettiifii. “Egaa….. adaraa keessan mana kana keessaa hinba’iinaa. Rakkoo jiru maras abbayyeekoo haasofsiiseera. Dubbii jiru hundaa haala danda’ameen qoradheen odeeffannoo isiniif fideen dhufa. Yoo haalli isaa rakkisaa ta’es, garamitti akka deemuu qabdan walumaan marii’annee murteessina. Hagasitti garuu asuma maatiikoo waliin turaa. Torbee lama sadii dabarseen dhufa” jedhee gara mana barumsaa isaatti sokke_ Kifileen. Guyyaa sadan tokko erga bullee booda, mammiree Zamanuun nutti siqanii nu haasofsiisuu eegalani. Jechi dubbii mammireen dubbatuufi jechi anaaf hiriyyaankoo_ Tokkummaan dubbataa jirru hagas wal hinfudhanne. Nus ta’e mammiree Zamanuu bitaa gale. “Maal isinihoo dubbii iyyuu hinbeektanii? Faranjiima baargamaa dhufte taatanihoo…. isin ijoollee habashaa mitii?” jedhe_ Mammireen. Lakkisaa ……nuyi faranjiis habashaas miti jenne. “KKKKKK……” jedheeti kiksee nutti kolfe. Mata dureen dubbii, yaadni keenya yaada isaa waliin irratti wal dhiites 97 waanuma ajaa’ibaa inni dhagahee hinbeekne itti ta’e_ habashummaafi faranjummaa. “Isin ilmoo namaa mitii? Faranjiis miti, habashaas miti jettan. Maal ofjechuu feetanree?” jedheeti ammas kolfa qasa’e. Dhimmi habashaaf faranjii kun, anaanillee yeroo baay’ee sammuu keessa na dhufee seenaa dhugaa waliin mataa na cabsa ture. Yeroo hedduu nyaata faranjiimoo nyaata habashaa, loon faranjiimoo loon habashaa, barsiisaa faranjiimoo barsiisaa habashaa, sanyii faranjiimoo sanyii habashaa jedhamee eenyummaa namaafi, ga’ee hojii yookaan abbaa qabeenyummaa namaa ibsuuf filannoon habashaaf faranjii malee akka hinjirre, biyya Itoophiyaa keessatti, qotee bulaa hanga beekaaf barataa yunivarsiitiitti, bal’inaan dubbatama. Bal’inaan haadubbatamu, haadhiisus, kuni homaa miti. Garuu, qabeenyaanis faranjiif habashaa, sanyiitiinis faranjiif habashaa, ga’ee hojiitinis faranjiif habashaa jedhanii nama addunyaa kanarraa mara, biyya tokko keessatti qofaa, bakka lamatti qooduun kun eessaa jalqabe? Ammaan tanahoo eessatti jedhamaa jira? Eenyutu jechaa jira? jedhanii adda baasuun barbaachisaa natti fakkaata_ mul’istuu eenyummaa dhala namaa hedduu keessaa isa tokko dhugaan hubachuuf. Habashaa jechuun nama gogaa halluu gurraachaa, faranjiin immoo nama gogaa halluu adii akka ta’e biyya Itoophiyaa keessatti hedduu lafa qabateera. Baratti dhaloonni sanyii isaa barsiifatee, seenaa sanyii isaa katabee, osoo dhugaa hinjallisiiniifi dhugaa hinhambisiin dhaloota dhufuuf dabarsuun, pilaanetii biraa irra qubachuu caalaa ulfaate kanatti, warri seenaa dhugaa ukkaamsanii seenaa sobaa waltajjiitti baasan kun carraa maalii akka isaan argataniifi fayyadaman hedduu ana ajaa’ibeera. 98 Osoo habashummaan yookaan faranjummaan halluu gogaa taate, galata tekinooloojii haata’u malee, namni gogaa halluu gurraachaa, keessa gogaa isaa garagalfatee, adiitti jijjiirratee faranjii ta’uu danda’a. Jireenyaaf qabeenyaanis ta’e beekumsa barnootaan, durattis ta’e yeroo ammaa kana olaantummaa pilaanetii dachee kanaa waan to’ataniif malee, sanyiin nama gogaa halluu adii sanyii nama gogaa halluu gurraachaa irra wayya kan jedhu hinjiru_ seera namaa yoo ta’e malee seerri waaqaa. Osoo uummanni sanyii nama gogaa halluu gurraachaa, qabeenyaaf beekumsaan warra gogaa halluu adii caalaa olaantummaa gonfatee jiraate, uummanni warra gogaa halluu adii kun gara warra gogaa halluu gurraachaatti jijjiirrachuu yaalu ture_ yoo kan danda’amu ta’e. Silaa kan bareedu waanuma nama waa qabuuti. Kanaaf natti fakkaata geerartuun Oromoo, “qabaatan mucaa ta’uu hunduu nama dhungataa yoo dhaban budaa ta’uu hunduu nama tuffataa” kan jedhuufii. Dhugaan jirtu garuu, habashummaas ta’e faranjummaan ibsituu eenyummaa ta’us, halluu gogaa waliin kan walqunnamtii qabdu miti. Habashaa jechuun, akka uummanni Itoophiyaa hedduun jedhanitti nama gogaa halluu gurraachaa hunda bakka bu’a miti, hinibsus. Faranjummaanis nama gogaa halluu adii hunda bakka hinbu’u. Biyya dhugumaan mirgiif eenyummaan dhala namaa keessatti kabajame keessatti, nama gogaa halluu adii faranjii jettee waamtee, yookaan nama gogaa halluu gurraachaa habashaa jettee waamtee, seeraan gaafatamuu qofa miti adabamuunillee jira. Habashaa jechuun guboo dhiigaafi afaan waliin kan walqabatee dhufe malee, guboo halluu gogaa waliin kan walqabate miti. Namoonni yeroo ammaa kana habashaa jedhamanii beekamanis, saboota afaan gurguddoo Afrikaa keessaa garee Afro-eeshiyaatik jedhamu jalatti kan 99 ramadaman ta’ee, saboota afaan gartuu Semetik jedhamu dubbatanidha. Akka gosaattis, sabni Itoophiyaa keessaa guboo dhiigaaf afaan gartuu Semetikii irraa dhufan, kan akka Amaaraa, Tigiree, Guraagee, Adareefi Argobbaan isaan gurguddoodha. Isaan kunis walumaagalatti sanyii habashootaa jedhamu. Maqaan habashaa jedhu kunis kan isaaniif moggaafameef akkasumaan miti. Bara durii yeroo akka har’aa kana lafti addunyaa keenyaa kun hundi namaan hinqabamiin, sanyii arabootaa ‘Habish’ jedhamantu biyya arabaa irraa godaananii karaa yeroo amma kana biyya Yemen jedhamtee beekamtu kana, gaanfa Afrikaa irraan gara biyya yeroo ammaa kana Itoophiyaa jedhamtuutti seenanii qubatan. Biyyumti amma Itoophiyaa jedhamtee addunyaa irratti beekamtu kunillee yeroo sana maqaa kanaan beekamuu miti daangaa kanaan illee hinbeekamtu ture. Hiikkaan dhufaatii maqaa biyyittii kanaas afaanota yeroo ammaa kana Itoophiyaa keessatti dubbataman wajjin walitti dhufeenya akka hinqabne hambaaleen seenaa tokko tokko ni ibsu. Saboonni Itoophiyaa baay’een illee akka eenyummaa sobaan (false identity consciousness) of hubatan yookaan ofbeekan kan taasise raacitii godaantota kanaa akka ta’e ragaaleen haftee bara mootummoota abbaa irree ni mul’isu. Jabana sana waan dhagaa bu’uuraa buufate natti fakkaata, inni yeroo ammaa kana rakkoo guddaa guddina uummattoota Afrikaa ta’ee sabaaf saba wal nyaachisaa jiru, seenaa sobaa barreessuuf barsiisuu (historical transformation) irraa kan madde. Garuu yeroo ammaa kana gosa sabaaf sablammootaa 86 ol ta’an kan biyya Itoophiyaa keessa jiraatan qofa miti, saboonni gogaa halluu gurraachaa kutaalee biyyaa ardiilee adda addaa 100 irraa dhufanii, Itoophiyaa keessa jiraatanis ta’e hojjetan, akka habashaatti ilaalamu. Ilaalamuu qofas miti, abalu habashaadha, abalu faranjiidha jedhu halluu gogaa isaatiin. Osoo eenyu akka ta’eef eessa akka dhufe isaan hindhibiin. Wanni eenyummaa kun, kan walitti hindhufne walitti fidanii, masara mootummaa galchuun, waan eenyummaa dhugaa immoo dhoksanii sabaan saba waamuun, eessaaf maaliif akka jalqabee hanga har’aa waltajjii qabatee ijaajju, namoonni adda baasanii beekan baay’ee bicuudha. Saba tokko saba biraan waamuun, saba tokkoof daangaa beekamtii babal’suu, saba isa saba biraan waamamuuf immoo labsii badisa isaa irratti labsuudha jedheen, seenaa sabakoo hatamee mataa na cabsaa jiru hamma ta’e yaadakoo ibseen hiriyyaakoo_ Tokkummaaf qoode. Yeroon ani isa baddaaf dakaa walitti fidee, uggura seenaa sabaan saba waamuu kana, miira aariidhaan Tokkummaaf seenessu, jaarsi mammireen gola keessaa gurra dhaabee mataatii bokokaa jira. Boqonnaa Kudhan Aadaa oromoo keessatti, bara rakkinaa namni firattis ta’e hiriyyaatti baqatee bara dabarfachuun kan baramedha. “Baraaf murxuxxee gad jedhaniiti ofirra dabarsu” akkuma jedhamu, oromoonis bara rakkinaa wal oolchuu aadaa godhatee, walharkaa fuudhee fide. Aniif hiriyyaankoo_ Tokkummaanis, beeknees ta’e osoo hinbeekiin aadaan kun sammuu keessa waan nu jirtuufi mana maatii hiriyyaa keenyaatti baqachuun keenya. Garuu firummaan yookaan hiriyyummaan afaan haataatuu dhiiga, wanni adda baafannee beeknu hinjiru. Erga gaafa gola keessa taa’ee, dubbii uggura seenaa eenyummaa ani Tokkummaaf seenesse dhagahee, abbaan Kifilee_ mammiree Zamanuun, nutti dhihaatee taphachuun baay’ee dabale. Seenaa sanatu isa gammachiisee? Moo nama afaan dhadhaa isa garaa madaati? Waaqxiif lafti haabeeku malee, homaa wanni nuyi beeknu hinjiru. Waan shakkines hinqabnu. Hedduu nu kofalchiisa. Ofii illee hudduutii garagalee kolfa. “Waaqa addaataa roobuuf nama kolfaa nama miidhu hinbeekkatani” akkuma jedhamu, kolfa dhugaa haata’uu kan sobaa, nuyi hinbeeknu, waan mamnes hinqabnu. Jaarsi kun waan hedduu nu jaalatan seena. Osuma ganamaa galgala 102 jaarsa cinaa teenyee kolfa qasaanuu, guyyoota murtaa’e dabarsine. Jaarsi mammireen kun bulchaa bataskaana Maaramii Qadiidaati. Waanuma tokko yoo dubbatan, dhugaa jettuu…. jennee yeroo dubbii isaa jalaa qabnu, “maaramii qadiidaa” jedha. Maaramii qadiidaa jennaan… soba dubbachuuf shira maruu miti, waan bishaan liqimsan hinseenu. Guyyaa tokko garuu waanuma addaa tokkoon nu keessumsiisani. Akkuma guyyoota muraasa dabarsine, har’as ganamaan kaanee karaa boroo balbalatti gad yaane. Biqiltuu geeshoo jala barcuma buufannee teenye. Mammiree waliin haasaa keenya wal harkaa fuunee walaasne. Erga gaafa mana obbo Saaqqataatii baanees namni nu argee hinbeeku. Nu arguu dhiisuu isaaniif garuu gorsa obbo Saaqqataa gaafa dachaa goodaa fardeenii, galagalchoo mul’istuu bara keenyaa kana irraanfanneerra. Akka yaada keenyaatti, mana mammiree Zamanuu jiraachuu keenya kan beeku obbo Saaqqataafi waaqayyo qofaadha. Balbala boroo teenyee osuma haasaa keenya jaarsa waliin walaasnuu, fooliin dhadhaa mana nyaata bilcheessan keessaa gad burqu, bakkeetti lafaan nu mare_ dharraatiin. Hamma ka’aa olseenaa… laaqana nyaadhaa… jedhanitti hedduu sardamne. Akkuma ta’u ta’ee yeroon laaqanaa nuyi muddamnee eegaa turres qaqqabe. Harka dhiqannee olmanatti seenne. Har’a silaa akka durii nyaadhaa…. kutadhaa….. jechuun illee waan barbaachisu natti hinfakkaanne_ osuma nyaanni dhiyaatee nu bira hinga’iin iyyuu foolii fuunee waan afaan mi’eeffanneef. 103 Nyaanni dhufee dhiyaates, hamma nuyi fooliidhaan bakkeetti dharraanee eegnee gad miti. Ittoo handaaqqoo isa funuuna giiftii fakkaatu distii sibiilaa keessaa itti nuuf jigsani_ anaafi Tokkummaaf. Mammiree Zamanuufis distii suphee keessaa itti buusaniif. Nyaata akkas urgaawu kana takkaa qofa afaan kaawwadheen osoo lammata afaan hinkaawwatiin, akkuman harkakoo gabatee buddeenaatti ergetti, sagalee iyya saree gurra nama duuchutu balbalaa dhagahame. Dubbiin sagalee guddaa dhagahuu kun anaaf sodaa erga ta’ee bubbuleera. Buddeena cabsee afaan kaawwachuuf akkan maree qopheeffadhetti gabateerra buuseen alatti gad fiige. Yeroon saree kana bira ga’u narraa siqxee dhaabattee nalaalte. Ergamtuu du’aa haataatuu, ergamtuu waaqa jireenyaa, rabbi malee ani hinbeeku. As ilaallaan, achi ilaallaan homtuu hinjiru. Doomi! Dhorami! Rabbi ayyaana si haaqabu! Saneen si hinga’iin! Bita keenya fudhuu dhaqi! jedheen abaaraa olseene. Silaa durumaanuu ittoon har’aa raajiidha. Hiriyyaankoo dukkanaaf ifa waliin daaknee har’a asiin geenye, waan taa’ee na eege hinfakkaatu. Hamma ani iyya saree balbalaa birmadhee deebi’utti, nyaata mi’ooftuu kana si’a lama sadii waan afaan ka’aten se’a. Yeroon bakka taa’umsakootti oldeebee harkakoo gara gabatee buddeenaatti hiixadhu, harki Tokkummaa buddeena cabsachuuf as diriire osuma hindacha’iin gabatee nyaataa dhahee lafatti dabaleeti, ofii lafatti diriire. Anis wayyoo haadhookoo……. jedheen irratti lafa dhahe. Mataa isaa olqabee yeroon ija keessa isa ilaalu, akkuma jawwee hiixatee dhaabachuu dide. Osuman arguu akkuma laastikii isame. Altakkaa duwwaa ija isaa bongol godhee nalaaleeti, “Jaa…. Jaaa….” jedhe. Maqaa na waamee waa natti dhaamuu barbaadeeti, afuurri isaa deebi’uu didde. 104 Dhangala’aan baaduu fakkaatu tokko qaawwa funyaan isaa keessaa kolol jettee gad yaate. Isa dura akka jawwee hiixate, akka ribuu walitti butameeti walitti guduunfame. Tokkummaan mucaan utubaa manaa fakkaatu akkuma feestaalii abiddi gubee walitti shuntuure. Iji isaas akka ijakoo keessa ilaaletti, harki isaa akka shurraabakoo qabatetti, miiltoonkoo gaafa qormaata dukkana limixii waliin kufnee kaane, foon isaa harkakoo irratti dhiisee addunyaa kanarraa godaane_ summii mammiree Zamanuun nyaata waliin nu nyaachiseen. Anis osoo hinrafiin dhaabiitti abjuun liqimfame. Nan boo’e! Nan gadoode! Nan mar’adhe! Nan halaake! Nan caraane! Lafarran gangaladhe! Hiriyyaankoo haga har’aatti yaada malaaf falaa naaf qoodaa tures, tole bade hinjenne. Hirriba hinkaane ciisee na dhaggeeffate. “Eree minnoo…… Hiniyyiinii….. mucaan fayyaadha. Besma’aab wolde menfes qiddus ….. maal ta’ee qe’ee rabbashaa?” jedhe, mammiree Zamanuun. Yeroo hiriyyaankoo_ Tokkummaan gad hiixatee, ol kottoonfatee, akka dubartii deessuutti miixatee lubbuu of keessaa baasu, lafti urattee gad na liqimsuu didde. Samiinis butee ol na fudhachuu dide. Malaaf fala dhabeen akka sa’a gorra’amee, reeffa hiriyyaakoo irra gangaladheen gadoode. Homaa kan naaf dirmates hinjiru. “Aantee lij, yoo zim jetta ta’e zim jedhi. Qe’eekoo irratti hiniyyiin. Kanaan ala poolisii fideen seeraan manakoo keessaa si baasisa” jedhee, reeffa namaa akka reeffa sareetti osoo hinilaaliin irra tarkaanfatee ala ba’e_ mammireen. 105 Yeroo mammireen maqaa poolisii dhahee gad ba’u, akka maraachuus akka of wallaaluus na gochuu kajeele. Bo’ichakoo dhiiseen, hiriyyaakoo naaf jecha gatii lubbuu kaffale miila jala ofirra gad quuphane. Jaarsi mammireenis xiqqoo ala dhaabateeti deebi’ee manatti olseene. “Dhukkubni akkasii kun ‘irgimaanii’ ta’uu danda’a. Gizee baay’ee namoonni betesabiin isaanii yookaan ofii isaanii abaarsa qaban akkuma tasaa kufanii du’u. Duraan dabarsanii soomaaf sagadaan maaramiin ‘ammaalladuu’ qabu ture. Maal godhuu mitii…. Maaramiin qadiidaa lubbuu isaa jannata haagalchitu malee. Amma nama du’e qabatanii taa’uun waagaa hinqabu. Bo’ichakee dhiisiitii… ka’ii deemii maatii isaatti himi. Dhufanii fuudhanii haa awwaallatani” jedhe. Yakkamaan lubbuu dhalattuu karaatti galaafate waan garalaafessa namaa of fakkeesse. Akka ani maatii Tokkummaa waamu barbaadee osoo hintaane, akka nuyi dhokataa jirru waan beekuuf, anis waanan qabuuf gad dhiisu wallaalee achitti gogee akkan hafuu barbaadeeti. Akka nuyi poolisoota dheessaa jirru waan dhagaheeruuf nama hindhageenye fakkaatee, tooftaatiin guboo kaayyoo keenyaa balbala isaatti gogsuuf ture, kaayyoon mammiree Zamanuu. Silaa baqataan ofiifuu mala wallaalee jooru, maal namaaf malaa miti, anis taa’ee hedeen yeroon lubbuu hiriyyaakoof mala dhabu ofiif waa murteeffadhe. Deebi’ee galuun waan hinfakkaannedha. Fagaadhee deemuuf, waahillikoo dhadhaabbata ulee bosoqqee natti ta’e. Yeroo aduun dhihee lafti sursuraa’u, mana isaa keessa reeffa cinaatti na dhiiseeti gara bataskaana maaramii qadiidaatti sokke, “qiddaasee qaddaseen dhufa” jedhe. 106 Anis marii nyaphaa kana taa’ee hineegne. Tokkittiikoo ishii gaafa xiiqii, kan duuti na harkaa baase_ reeffa Tokkummaa, gateettiirra buufadheen gara bosona qarqara bishaan haroo Finca’aatti kaadhe. Osoo baay’ee ta’uu baatellee, anis nyaata summaa’aa sana altakka afaan kaawwadhee waanan tureef, suuta suutaan garaa keessaa lapheetti ol na aare. Deemsas ana dhorke. Caffee raatuuf sochootuu qarqara bishaaniitti biqilee jiru keessatti lafaan dhaheen reeffa Tokkee boraafadhee ciise. As gangalchee, achi gangalchee yeroon gadoodu, Tokkeen ‘xis ximbis’ hinjenne. Caffee boraafatee ciise, jireenya naachaaf raachaa. Anis halkan guutuu seexanaaf ekeraa waliin reeffarra sirbaan bule. Awwaallachuufis qeensaan lafa hinqotu. Dhiisuufis seexaan na keessa jira. Waanan godhun wallaale. Ganama yeroo lafti barii’u, allaattiin luka dhedheeraa bishaan keessaa qurxummii adamsu nu marsee dirrisuu jalqabe. Akkanumaan ganamaa hamma galgalaatti allaattii irraa tiksaan oole. Osoo reeffa hiriyyaakoo na harkaa butee nyaachuuf itti gamuu. Aduun dhihee si’a biiftuun lixxu, haga yoomiitti reeffa qabadhee akkan taa’u gaaffii natti ta’e. Tokkee lafaa ol fuudheen, gara bishaaniitti buteen caffee harkaan jijjiksee irra ciibse. Yoo waaqayyo jedhe, haga fedhe dheerattus guyyaa tokko shiraaf uggura manaa si baasee irbaata allaattii si taasise kana nan jijjiira. Seenaakees, seenaa hundeeffama gurmuu fincila diddaa garbummaa saba oromoo godheen kataba. Guyyaa yaadannoo gootota qabsoo bilisummaaf hobba’anii ta’ees, kan kanaa booda qabsoof gatii kaffalan dabalatee, akka kabajamu nan taasisa. Yoon barakootti dadhabes imaanaakee kana dhalootatti dabarseen darba. Ragaan keenya waaqayyoof lubbuukeeti. Lubbuun hinduutu. Mana waaqaatti 107 na gaafatti. Naachiif raachi, allaattiif qurxummiin caffee Haroo Finca’aa si haa awwaalani. Lafarrattis, mana waaqaa keessa samiirrattis, dhiignikee na haa gaafatu, yoon imaanaa kaayyookee nyaadhe. Hireekees haa ta’u carraakee, hiriyyaakoo gaafa xiiqii, osoo akeekakee bira hinga’iin galaana “qara qaramee hindoomneen” liqimfamtee na biraa hafteetta. Anis yoon danda’e galaana akeeka jireenya dhala namaa nyaatu kana tarkaanfadheen akeekakee akeekakoo taasisa. Kun immoo kennaakoo isa jalqabaaf dhumaati. Shurraabakoo ati itti rarraatee miixattee lubbuukee of keessaa baafte, ijakeerra haa buutu. Allaattiis ta’e bineensi dura si arge, ilkeen isaa oso qaamakee hinciniiniin shurraabakootti afuura haa baafatu, jedheen shurraabakoo ofirraa baasee fuula isaa irra buuse. Osoon imimmaan dhiiga roobsuu waadaa hamma wabii lubbuukootti deemus isaaf seeneen seexaa kudhaammadhee biraa qajeele_ qal’oon aayyuleekoo, huuqqattuun abbaa Milkii, ani Jaawwaraa Caattoo. Garuu dubbiin wabii waadaa, lubbuukoofi ragaa waadaa waaqayyoof lubbuu Tokkummaa na waamsise, nyaatamuu Tokkummaa “galaana qara qaramee hindoomneen” qofa osoo hintaane, Tokkummaan gumaafis ta’e gumaata dhaquuf nama cophaafi dhala hingodhatiin hobba’e ta’ee nama “galaana nama du’ee du’aa hinkaaneen” kan altakkatti galaana lamaan nyaatame ta’uu isaati. Akkuma abbaankoo bara Birraa yeroo nyaata asheeta boqolloo sana nu gorsaa turan, laggeen galaana riqicha malee akeeka dhala namaa ta’anii kan kaayyoo dhala namaa fuuldura hiriiran kana, hiriyyaankoo Tokkummaan kan irra taruu dadhabeef akka nama mukarra rafuutti yeroo hunda dammaqaa ta’uu waan dhabeefmoo waan biraatiifi? jedheen 108 sababa isaa osoo ofiif hindeebisiin galaa godhadheen akeekakoo faana ba’e_ bilisummaaf birmadummaa sabakoo. Silaa namni dhalatee dhala malee hafe muka seerame waliin waan wal caalu miti. Seenaan isaas ta’e eelaan isaa awwaalcha isaa biraa hafee umrii dheeraa jiraachuuf waan mana jireenyaa argatu natti hinfakkaatu. Tokkummaanis kunoo daangaa kanaan qabamee ana biraa hafe. Boqonnaa Kudha Tokko Dubbiin ganamuma borsaa barruuleekoo na fannisiise, har’as ana duukaa bu’ee bo’ichaaf gaddaan na hordofa. Silaa namni waan halle biraa dheessuu danda’ullee, waan lama baqachuu akka hindandeenye ifaadha. Lafa haga fedhe fagaatees haa deemu, dachee kana lakkisees pilaanetii biraatti haa ce’uu, namni kamuu yaada mataa ofii isaafi waaqayyo uumaa isaa jalaa hinba’u. Namni jalaa ba’uuf yaalus dhumni isaa maraatummaa yookaan du’a ta’a_ yoo itti araarame malee. Namni mataa ofii yookaan waaqa uumaa ofiin waldhabe, dheessuurra araaramuu osoo filate lafa kufee ka’uu yookaan deebi’ee jiraachuu danda’a. Anis yaada mataakoo yookaan waaqa uumaakoo osoo hintaane, dunkaana gabroomfataa eenyummaa sabaa ukkaamsuuf, sirna bulchiinsaa dhalattuu karaatti gogsee sanyii namaa aramaa nyaachisu kana dheessuuf jecha geeraraan qajeele_ osoon fuulakoorra imimmaan lolaasuu. Yoon argadhes nyaadhee, yoon dhabes mudhiikoo hidhadhee, deemsa guyyaa lamaa booda osuman lagarraa lagatti darbuu, Jaree biyya mimmixaa jala darbeen bosona maangoofi shonkoraa magaalaa Baakkootti ba’e. Qamaleef bosonuu maangoof shonkoraa keessa burraaqan malee namni na arges hinjiru. Takka shonkoraa, takkammoo maangoo gad cireen itti hafuura deeffadhe. Guyyaa lamaan tokko 110 shonkoraa keessa ciiseen halkaniif guyyaa cuunfe_ sukkaara na hingaafatiinaa malee. Maddiinis na xunxunuu barbaade. Mogoleenis humna argatee jajjabaate. Humna shonkoraaf maangoo galaa naqadheen ammas ba’ee qajeele. Garam akkan deemaa jiru garuu adda hinbaafanne. Ta’us, dubbiin gorsaaf seenaa obbo Saaqqataa waa’ee Harargeefi Baalee natti himee ture, garaa keessa na jirti. Uummata dhiira, nyaphaaf fira akka qamadiif ingirdaadaatti addaan fo’e kana qunnamuun akka humna naaf ta’u amaneera. Lixa Oromiyaa, magaalaa Baakkoo irraa gara Baha Oromiyaatti deemuun filannoo humna argachuuf dhabuu natti fakkaate. Humna dhabuurra humna argachuu wayya jedheen Baakkoo keessaa ba’ee imalakoo itti fufe. Karaa namni irra deemu osoo hintaane, daandii bineensaa qabadheen, Geedoof Gudariin qaxxaamureen, Waddeessa keessa darbee bosona Cillimootti ba’e. Gara torbaan lamaafis jaldeessaaf weennii waliin Baddeessaaf Goosuu bosona Cillimoorratti wal saamne. Nama caalaa bineensa waliin jiraachuun waan baay’ateef, namatti siquurra bineensatti siquutu na boqochiisuu jalqabe; namatti baqadhees miidhama godaannisa jiilaa qaba. Mana alagaatti baqachuun galaana nama nyaachisee amma fayyaa, amma du’aa akka nama baachisus ta’e, achiin dhadhaa asiin summii akka nama nyaachisu argeera. Galanni gooftaa uumaaf haata’u. Kan dachee lafa Oromiyaa irratti na uume. Beela’ees waan nyaatamu barbaacha mana namaa irra hinjoorre. Dheebodhees bishaan barbaacha gandarra hinkaanne_ ergan Cillimoon seenee. Baddeessaaf Goosuu, Goraaf Agamsa funaaneen dabaqaa oola. Bishaanis, taliilli dhagaa keessaa burqitu garanaaf garasiin gadi fincaa’u. Yoon barbaade nan dhuga, yoon barbaade ittiin dhiqadha. 111 Osoo namni hubatee nalaalu jiraate kolfa du’a ture. Ergan bosona Cillimootti galee rifeensa mataakoof qeensa miilaakoo malee kan fala dhabe hinjiru. Fuulli wullee dhadhaa abidda bira fanniffame na fakkaateera. Qomnis Leenca kormaa na ta’e. Bosona nyaataaf dhugaatiin badhaadhe kana keessa turuun, kaayyoo seexaakoo na dagachiisee, osoo waahila humna naaf ta’u hinargatiin akkan qofaa bineensa waliin jiraadhu na taasisa jedheen shakke. Cillimo keessaa ba’ee osuman jooree jaawwaruu, Gincii duuba darbeen magaalaa Kilbeetti ba’e. Namuma jiraataa naannoo fakkaadheen magaala xiqqoo kana keessa oliif gadi sosocho’e. Mucaan ijisaa barbadaa abiddaa fakkaatu tokko, kan qaamaan hamma arbaa ga’u fuuladuraan natti dhufe. Anis calliseen itti adeeme. “Obboleessoo……” jedhe akkuma na bira ga’een. Eenyuun jechaa jirta? Anaan jechaa jirtaa……. jedheen ija keessa isa ilaale. “Eeyyee….. siin jechaan jira. Dhiifama waliin…….. waa sigaafadha jedheeni….. Magaala kanaa mana obbo Taabor beektaa? Yoo beekta ta’e natti himta jedheeni” naan jedhe. Lakkii….. anoo hinbeeku jedheen bira darbe. Duubatti na duukaa deebi’eeti, “manni daabboo naannoo kana jiraa?” jedhe. Lakkii…… ani magaala kana keessa hinbeeku jedheen itti garagalee dhaabadhe. Jecha inni, mana daabboo jedhee na gaafates garaakoo na nyaatteetti. Nama biyya fagootii dhufee rakkataa jirudha tayinnaa jedheen shakke. Waa gochuufii yoon baadhellee beela’ee waanan argeeruufi. Osoo ani 112 waa’ee mana daabboo deddeebisee sammuu keessa of naannessuu, ammas xiqqoo natti siqe. “Waajjira poolisiihoo naannoo kanatti argiteettaa?” jedhe. Baay’een nahe. Innis fuulakoo ilaalee baay’ee rifate. Ani poolisii ana hordofaa jiru se’een, hedduu of bir’adhe. Duubakoof fuuldurakoo morma yaaseen mil’adhe. Innis homaa dubbachuu didee, akka of bir’achuu ta’e. “Maal obboleessoo? Magaala kana keessa rakkoon jiraay? Waan rifatte fakkaatta” jedhe. Silaa “nama harree badde barbaadu gurratu ‘kurum kurum’ jedha” jedhama. Lakkii….. waa’ee rakkoo magaala kanaa waanan beeku hinqabu. Yoo jiraatemmoo deemtee furuu dandeessa, ani poolisii miti jedheen biraa qajeele. Mucaan magaala Kilbee keessa naanna’ee mana obbo Taabor iyyaafatu kunis, manneetii barnootaa magaalaa Amboo keessatti fincilli diddaa gabrummaa dhuka’ee, gabroomfataaf barataan Oromoo dhiiga wal boorrachiisaa waan tureef, isatu gurmuu barataa fincila diddaa gabrummaa saba Oromoo qindeesse jedhamee du’aaf barbaadama. Innis ajjeechaa kana baqadha, fira isaa sabboonaa oromoo magaalaa Kilbee keessa jiraatu, kan gaafa gammachuuf gaddaa iyyaafatee hinbeekne, har’a gaafa lubbuu of oolchuu jooree barbaadaa jira. Bara kana keessa akka nama mukarra ciisuutti yeroo hunda of ilaaluun laga riqicha hinqabne nama ceesisa inni jedhamus tokko kana natti fakkaata. Boqonnaa Kudha Lama Kuluuleenis, halkaniif guyyaa osoo dhoksattee boossuu barumsa ganna lamaa turtii mana barumsaa magaalaa Shaambuu xumurte. Qormaatas fixxee gara mana maatii ishiitti deebite. Fuulli ishiis kasalaa eelee fakkaate. Kuluuleen yeroo barnoota sadarkaa gadii barachaa turtetti, shamarree cimtuufi sodaatamtuu turte. Nama isa ormaa miti, maatiin ishii illee gaafa ishiin nyaara guurte homaa ittiin hintaphatan. Garuu guyyaa ishiin itti nyaara guurtu akka dhahaa yoo ta’e malee, yeroo baay’ee fuulli ishii iyyuu ilkaani. Barri fuulli Kuluulee ilkaan fakkaatus roobee caameera. Galgala daftee rafti. Ganama daftee hinkaatu. Kuluuleef maatii Kuluulee gidduu, ija keessa wal ilaaluun ajaa’iba ta’e. Haatiif abbaan Kuluulee osoo ija ishii arguuf hawwanii, ganama osoo ishiin hirribaa hinka’iin gara waajjira hojii isaaniitti sokku. Galgala yeroo isaan lachuu hojii oolanii galan, osoo lafti dukkanaa’ee ibsaan hinbanamiin gola ciisicha ishiitti galti. Haadhaaf ilmoo gidduutti wal argaan soogidda taate. Maatiin mana tokko keessa jiraatu akka nama laga riqicha hinqabne gamaaf gamana jiraatuu wal hawwe. Rakkoonkee maali? jedhanii ishii gaafachuus sodaatani. Kuluuleen kan mataa ofii ishee miti, yeroo haatiif abbaan ishii waldhabaa turanillee, guyyaa tokko jaarsummaa nama alaa waammatanii hinbeekani. Bitaaf mirgaan teessiftee, akka 114 qorataa yakkaatti rakkoo isaanii adda baasaa turte. Nama dogoggorri irratti argames gorsaa turte. Shamarreen ijoollummaa ishiitii kaastee utubaa maatii turte kun, har’a gaafa umriif beekumsa barnootaan dabalteetti jedhamtu kanatti, rirma utubaa manaa nyaattu taate. Maatii nagaa dhorkatte. Guyyaa tokko garuu harmeen ishii waa mala dhahan; akkaataa itti amala ishii bakka duriitti deebisan barbaaduuf. Gola ciisicha ishii keessa seenanii “Kuulleekoo…… kottumee…. godana gara baadiyaa kana deemnee akaakayyuukee dubbisnee dhufna” jedhan. “Maali? Akaakaankoo maal ta’ani?” jette. Yeroo ijoollummaa akaakayyuu ishii biratti waan guddatteef, akaakayyuu ishii baay’ee jaalatti_ Kuluuleen. “Lakkii…… dhukkubahoo hinqabani. Akkanumaan itti mul’annee dhufna jedheen malee” jedhan. “Tolekaa…. yeroo qophooftu natti himi. Indeemna” jette. Harmeen ishiis, siin qophaa’uun sinbarbaachisuu? hinjenne. Callisanii gola ciisicha isaaniitti deebi’ani. Waan fudhatan fudhatanii gara Coommanitti ka’an_ Kuluuleef haati. Kaayyoon haadha Kuluulees qofaatti ishii baafachuu ture. Maal rakkattee akka ishiin amala jijjiirratteefi, maal taatee akka ishiin kasalaa eelee uffatte, sababa rakkoo ishii gaafachuuf. Osuma waan birqabaa taphataa deemanii, Gabaa Dafinoo qaxxaamuranii Looyyaa Qidaamiitti ba’an. Daandii konkolaataa Finca’aa-Geedoo irraa gara mirgaatti maqanii baadiyaa keessa qajeelani. Fuullee qe’ee sabboonticha qotee bulaa obbo Gaanfuree Burqaa isa ilma barbadaa abiddaa dhalche sana darbanii Coommanitti imalani. 115 Silaa garaan haadhaa tiruudha, harmeen Kuluulee waan manaa ba’aniif sana gaafachuu jalqabani. Kuluuleenis gaaffii harmee ishii deebisuuf baay’ee eeyyamamtuu hintaane. Dhugaa jiru dhiistee sababa biraa kaasuu yaalte. “Barnootumatu anatti cime malee homaa rakkoo biraa hinqabu aayyoo….” jette. “Sareekoo…. nan dhoksatiin. Waan fedhes haata’u, ji’a sagal guutuu garaatti si baadheen si dahe. Ana haadhakee caalaa nama sitti aanu hinqabdu. Amman lubbuun jirutti, ana gararraatti kan rakkookee furuuf sitti dhihaatu waaqa yoo ta’e malee hinjiru. Mee natti himadhu…… bukuraakoo….. nan sodaatiin dhugaa jiru anatti himi” jedhanii sossoban. “Aayyoo…… adaraakee gaaffii kana irra deddeebitee na hingaafatiin. Takkaa rakkoo hinqabu jedhee sitti himeera. Amma waa’ee kanaa irraanfadhuutii, waan biraa taphanna” jette, faara gubdee. Dubbii haadhaatti bishaan naqxe. ***** Kuluuleenis maatii ishiif intala tokkittii qofa osoo hintaane, dhala tokkittii ilmoo kurupheeti. Sababa kanaaf ture, gaafa ishiin akka durii kofaltee haasa’uu dhiistu, manni mana gaddaa kan fakkaate_ namni taphatu dhibee. Ishiinis gaafa haatiif abbaan ishii gara mana hojii deeman, nama waliin qaaqxee godaannisa madaa jaalalaa ittiin dagattu of biraa hinqabdu. Kanaafuu, yeroo hundaa gaafa kophaa teessu yaadaan buustee baastee madaa onnee kana bal’isti. Har’a gaafa haadha ishii waliin taphataa deemtus, yeroo xiqqoof dagattullee, gaaffii harmee ishiitiin gara hojii idlee ishiitti deebi’uuf dirqamte_ yeedala yaadaa madaa godaannisa jaalallee jaalatanii dhabuu. 116 Haati Kuluulees kanumaan hincallisne. Ija ishii keessa ilaalaniiti, “dhalakoo….. yoo himattes yoo dhoksattes, furmaata rakkookee arguu malee rakkookee arguun ana jalaa hindhokanne. Ammaaf illee homaa miti dhoksadhu. Garuu guyyaa tokko nama waan taateef, golli dhoksaakee guutee akka gad baastu natti mul’ata. Hammasittis si keessatti guddachaa waan buluuf, gaafa guutee dhangala’e ishuma har’a na dhokfatte, ana haadhakee waliin illee baachuun ulfaataa nutti ta’uu danda’a. Yaadni akkas keessakee fixee, fuulakeetti ba’e kun gara lubbuukeetti dhufee, mana keenya onatti jijjiiruu danda’a. Ati waa taatee kanan si biraa hafee taa’ee midhaan nyaadhu sitti hinfakkaatiin. Abbaakee gara ilaalchisaa hambifta malee…. kankoollee homaa miti” jedhanii imimmaan dhangalaasani. Dubbii haati ishii dubbatan kunis Kuluulee mataa maruu hinoolle. “Aayyoo…….. ati maal taate? Amma waan ta’e maal hubatteeti, ati kan akkas hamma kana dubbii baddaa dakatti geessitu” jette. “Lakkii…… lakkii…… dhiisi Kuulleekoo….. ati isa durii miti giiftiikoo. Garuu kanaa booda anis ishii durii ati beektu akka hintaane hubadhu. Maal taate intalli…….. otuma ijikoo silaaluu na jalaa darbuuf jirtaam. Siin malee akka ijikoo jaamaa ta’e hinbeektuu?” jedhaniiti uf-f-f……. jedhani. Hafuura dheeraa baafatani. “Osuma waan fedhe siqunnameyyuu haadhakee ta’uukoo qofa miti, ani ilmoo dubartiiti. Yoo anatti himatte maal ta’a? Dubartiin dubartii taatee fafa dubartii odeessitu gaaftokko insalphatti. Anillee haadhakeeti, osuma dubartii ormaatti himatteyyuu maal qaba? Dhukkubsataan ogeessa yaalaatti iddoo dhibeesaa hinhimanne horii qofaadha. Namni afaan xaxamellee mallattoodhaan agarsiifata. Ati nama taatee kan 117 dhukkuba dhoksaatti kunuunsitu maaliifi?” jedhan_ harmeen Kuluulee. “Aayyookoo……. hindogoggoriin. Anillee siin ala ija hinqabu. Rakkookoos akka ati anarratti hinilaalle nan beeka. Garuu ……” jettee calliste. “Mee dubbadhu dosoraakoo… ana aayyookee daaraa haafakkeessu…… daalachooftuukoo…” jedhanii fuula ishii irraa harkaan haxaa’ani. “Harmee……. ijuma jabinaan akkan rakkookoo si dhoksaa jiru atis barteetta. Rakkoo ana mudates furuu hindandeessu. Yoon sitti himes, yoo baay’ate akkumakoo aariidhaan bifa jijjiirrachuu dandeessa. Kanaan ala wanni furmaata laattu tokkollee hinjiru. Anaaf ati, galaana rakkoo na qunname kana keessatti yoo kufne, aabbaakoos injifachuun keenya salphaadha. Kanaaf sadii taanee mana keenya diiguurra, osoon rakkookoo anumti baattadhe anatti tola. Hanga rabbi furmaata naaf kennutti. Yoommoo dhagahe malee kan jettu taate sitti himuu nan danda’a” jette Kuluuleen. “Mana abbaa isaa haaballeessu….. manni anarratti haajigu….. maaliif har’a galgala diigamee hinbadne. Isa dhiisiitii, amma ani dhagahuun barbaada. Dafii waanuma rakkatte sana anatti himi dhalakoo…. Garuu ni ulfoofte akka hintaane?” jedhan, ilkaan seeqaa. “Boo! yaa aayyookoo…….. yoon ulfaa’e maal qaba? Kun safuu har’a anarratti jalqabu miti. Osoon ulfaa’e immoo kun siif silaa gammachuu addaati. Mucaa guddisuun baay’ee si hinmiine. Anaanillee akkayyaakootu na guddise. Garuu dubbichi rakkoo waan biraati” jette. “Inni biraan immoo maalinniree? Kuulleekoo” jedhan. 118 “Harmeekoo……. yeroon isin bira taa’ee barachaa ture, barnootakoo malee waan biraa akka ani hinbarre inbeekta. Intala abaluu ishii gaafa akkasii jedhamees safuu tarkaanfachuutti waamamee, gaaftokkollee maqaa isin dhoosisee hinbeeku. Ergan Shaambu deemee garuu, akkaataan itti gale osoo hinbeekiin, jaalala keessattin of arge. Garuu mucaan ani jaaladhee jaalala ijoollummaa waliin jalqabe kun haa du’uu, haa jiraatuu, wannan beeku hinqabu. Erga waraabessi isa nyaate yuusuu didee waggaarra darbeera” jette. Haadhas dubbiin isaa bitaa gale. “Situ isa jaalata malee, inni sin jaalatu jechuudhaay?” jedhani. “Lakkii….. harmee innillee hedduu najaalata” jette. “Yoos balaa konkolaataatu irra ga’ee du’emoo maal ta’eree, kan nama jaalattuuf si jaalatu argaa dhabde” jedhan. Ishiinis erga gaafa daree keessatti ija hannaan wal kabaluu eegallee kaasee, hanga gaafa bo’icha mana hidhaa waajjira poolisii keessaatti, seenaa ture hunda haadha ishiitti himte. Rakkoon Kuluulee mudatee bifa ishiitti jijjiire kunis, darbee haadha Kuluuleef illee qormaata jireenyaa ta’e. “Akka ati jechaa jirtu kana taanaan, wanni goonu hinjiru. Furmaanni yoo jiraate, ofdagachiisanii irraanfachuu qofaadha” jedhan. “Harmee……… mee maal godheen irraanfachuu danda’a? Ani nama akkasumaan nama jaalatu miti. Mucaa kana duubaaf fuuldurasaa ilaaleen waadaa jireenyaa, jaalala waliin jalqabe. Waadaa anaaf gales cabsuu isaa hinagarre, hindhageenyes. Kan ijakoo duraa dhokates jireenyi itti tollaan miti. Fira jireenyi itti tole, kan gaafa rakkinaa itti baqatanis, akka hinqbne natti himeera. Jaalalleekoo libsuu ijaaf na 119 hinamanne, kan waanan kufee cabu itti fakkaatee akka hanqaaquutti na kunuunsu, waanumti na irraanfachiisu eessa jira? Yoo lubbuun kan jiru ta’e bosonatti galee bineensatti firooma. Deemeen bineensa lagaa waliin bosona keessa isa barbaada. Yoo du’eera ta’es deemeen uffataaf lafee isaa bosona keessa barbaada. Kanaan ala furmaanni na boqochiisus ta’e, kan garaa na kutachiisu natti hinmul’atu” jette, Kuluuleen. Akkuma barte imimmaan dhangalaasaa. Haadhas garaan raafame. “Kuulleekoo……. Jaalala mucaan sun si jaalatu, dhugumaan akka ati jettu yoo ta’e, numa wal agartu_ yoo lubbuun jiraateef. Yoommoo kan lubbuun hinjirre ta’e, waaqxi lubbuu isaa haa maaru. Atis kan rabbi waliin buddeena nyaadhu siin jedhe hindhabdu. Kanaafuu, kan lubbuun jiru yoo ta’e jilbeeffadhuu waaqaan kadhadhu, waaqayyo dhugaa gargar ba’e walitti suphuu beeka. Teessee yaadaan ofjoonjessuu dhiisiiti, amanamummaakee rabbi waliin eeggadhu” jedhanii morgaa jaalalaa onnee ishii jabeessani_ harmeen Kuluulee. Yaada furmaataa asiin fidanii, achiin baasanii osuma dhaqaa gala odeessanii, Kuluuleef haati Kuluulee jaarsa dubbisanii baadiyaa Coomman irraa gara magaalaa Finca’aatti deebi’anii galan. Boqonnaa Kudha Sadii Dargaggoon Amboo irraa dhufee obbo Taaboriin iyyaafatu kunis, akkuma nama maraatee magaala Kilbee keessa olii gad kaate. Anis suuqii xiqqoo tokko jala taa’een sochii dargaggoo kanaa haalaan hordofe. As fiigee, achi fiige. Homaa iyyaafatus, mana obbo Taabor argachuu hindandeenye. Nama halaalatti arges ittuma fiigee gaafata. Nama argeera jedhu miti, nama beekna jedhullee dhabe. Ammas osuma asiif achi fiiguu fagootti na argeeti, garakootti dhufe. Nama gara biraa na see’e. Yeroo ana bira ga’u akka duraan na gaafateeru bare. Waan jedhus wallaalee callise. Nama iyyaafataa jirtu sana argatteey? jedheen gaaffe. Fuulli isaa duraaf ammaa natti jijjiirame. Nama hedduu aare fakkaata. “Lakkii….. aboo argachuu hindandeenye. Ija haadhashii gadi. Lubbuu du’a hinoolleef akkas naan taphatti” jedheeti, osoo hinsee’iin jireenya isaatti dheekkamee koomeerra gad quuphane. Ati bakka biraatii dhufteey? Maali, maaltu siqunname? Nagaa mitii? jedheen itti siqe. “Nagaa maaltu jira aabbee……… hamma foon uffannee deemnutti lafti kun baay’ee ulfaatti. Osoo bulchiinsi nama akka harreetti bulchan kun jiruu jiraachuun rakkisaadha” 121 jedheeti, ilkaan ciniinnatee, aarii guddina osoo hidhii ofirratti nyaatuu quba harka isaa raase. Yeroon ka’umsa aarii isaa dubbii isaarraa ciicadhu, bakkan taa’uu olka’een itti siqee taa’e. Obboleessoo…..waan fedhes ta’u akka kanatti of hinmuddiin. Iyyaafattee argachuu dandeessa. Garuu maal taate? Mee ifatti natti himi jedheen, suuta suuta miira aarii isaa fayyadameen, waan ta’eef ta’aa jiru, kan inni biraa dheessee dhufe isarraa dhaga’e. Anis hamma ta’e, seenaa biyyaa na baasee na joorsaa jiru kana osoo hin yaadiin gurra buuse. “Ani maqaankoo…… Jaagamaa naan jedhan. Siin eenyu siin jedhu?” jedhe. Anis, Jaawwaraa naan jedhan jedheen itti hime. Jaagamaanis anaaf, anis Jaagamaaf miiltoo deemsa kaayyoo fincila diddaa gabrummaa waliif taane. Kaayyoo haaraas wal hinfudhachiifne. Kaayyoo duraan qabnus wal hindhiisifne. Kaayyoon keenya lachuu osoo nuyi wal hinbeekiin walbeekee tokko ta’eera. Haala jirus hedduu waliin mari’anne. Nulachuu akkuma kaayyoo keenyaa tokko taane. Waan waaqayyo hiriyyaakoo Tokkummaatiin afaan allaattii goodaa haroo Finca’aa keessaa baasee na cinaa buuse natti fakkaate_ Jaagamaan. Eessaa ka’ee garamitti akkan deemaa jiru, maaliif akkan deemaa jiru, kaayyookoo imala gara Baha Oromiyaa, si’an Jaagamaa taphachiisu, innis nama qofaa ture waan ta’eef filannoo humna dabalachuu kanatti hedduu gammade. “Jaawwaraa……ijoolleen Amboo dhiira garaa tiiraatiim. Namuma xiqqoo nurra wayyu, kan hubannoof qabeenya qabu 122 dhabne malee silaa waan baay’ee gooneerra ture. “Walqixxeen bishaan harkaa walii hinbuuftu” akkuma jedhamu, osoo gurmuu qabnuu nama cimaa tokkummaa keenya eegu waan dhabneef, yeroo baay’ee har’a gurmoofna bor bittinoofna. Yoo gara Harargee deemne rakkoon kun hinjiruu laata? Waan quba qabdu qabdaa?” jedhe. Lakkii……. Wanni quba qabullee hinjiru. Garuu, dhiira akka gingilchaatti nyaphaaf finna calalee, akka qamadiif ingirdaadaatti fo’udha jechaa dhagaheera. Namni yookaan gurmuun tokkummaa hinqabne yoomillee akkanatti gingilchuu hindanda’u. Kanaafuu, deemnee gurmuu saba keenyaa kanatti makamuu qabna. Naannoo oromiyaa hundattis babal’isuu qabna jedheen, kan natti fakkaate itti deebise. “Dhugaadha Jaawwaraa… nyapha calaluun dhugaatti bu’aa tokkummaa gurmuuti. Garuu Oromiyaa keessaa lafti tokkummaan haalaan lafa ejjette waan jiru natti hinfakkaatu; yoo seenaa durii ta’e malee. Kanaafuu, saba Oromoo waaqni dhiigaan tokko godhe, aniif ati immoo yaadaan tokko gochuuf kutannee yoo kaane wanti nu daangessu tokkollee hinjiru. Yoo jiraates, dhugaa waan qabnuuf waaqnillee nu gargaara. Sammuu tokkummaatti amanu yoo qabaatte, hamma ciminakee kan mul’isu, lafa Oromiyaa hunda irra deemtee odeessitee akka namni waa’eekee odeessu gochuu osoo hintaane, lafa oromiyaa hundarra nama akkakee tokkummaatti amanu oomishuudha. Kun immoo kan ta’u, gurmuu ijaaramu kam keessattuu waa’ee oduu tokkummaa odeessuun yookaan gorsuun qofa miti, gochaa tokkummaa gochuun malee. Akkaataa itti gochaa tokkummaa barataniif barsiisan yoo nuuf mijachuu baatemmoo maanguddoo Karrayyuuf Booranaa deemnee gaafanna. Isaan lachuu, 123 seenaa keessatti, hamma dhiyoo kanaatti rakkoo tokkummaa dhabuutiin hamatamanii hinbeekani. Tokkummaa isaanii Oromoota maratti babal’isuuf haalaaf karaan yoo isaan daangessellee, bakka jiranitti qaawwaa walitti hinbanne. Diinnis gaalas ta’e looniif re'ee isaanii fudhattee haftee hinbeektu” jedhe_ Jaagamaan. Jechi miiltoonkoo gubattuun gaanfuree Amboo dubbates, seexaa keessakoo jabeessee horde. Tokko dubbataa, tokko dhaggeeffataa, haasaa ejjennoo nama jabeessu erga waliin taphannee, kaanee gara handhuura oromiyaa Finfinneetti qajeelle. Finfinnee bullee, ganamaan kaanee buufata konkolaataa biyyoolessaa deemne. Konkolaataa magaalaa Harar korree gara Harargeetti kunne. Naannoo sa’a tokkoo erga deemnee booda magaalaa Bishooftuu geenye. Nulachuu Finfinnee darbinee deemuu miti, magaalaa Finfinnee illee kan beeku miiltookoo Jaagamaa qofa ture. Ana qofaas miti, namoonni oromoo oromiyaa hedduun Finfinnee hinbeekani. Osoo hinbeekamiin odola addaa taateetti_ orma tajaajiluun. Hafteen hambaalee duudhaa eenyummaa saba Oromoo mul’isanis magaalaa Finfinnee keessatti tokkollee hinmul’atani. Kanaaf ture, lafa magaala geenyetti, imalaa nu cinaa taa’u waamnee gaafanna_ magaalli nuyi geenye maal akka jedhamu. Namichi nu cinaa taa’ee gara Harargeetti imalaa jiru kunis, daldalaa jiraataa magaalaa Dadariiti. Sheeh Abdullaahii jedhama. Sheehuu…. magaalaan kun eenyu jedhama? jennee gaafanne. “Ka amma keessa kutaa jirru kun Bishooftuu je’ama. Isin lachuu karaa kana dhuftanii hinbeektanii?” jedhe, Sheeh Abdullaahiin. 124 Eeyyee… karaa kana dhufuun keenya yeroo jalqabaafi jenne. “Haaya….. rakkoon hinjirtu…. Walumaan yaana” jedhe. Osuma foddaa konkolaataa irraan Xaafii Ada’aa Liiban marxamee ciisu bitaaf mirgaan daawwannuu Moojoo biraan baane. Moojoos qaxxaamurree osuma gamaaf gamanatti magaalaa Adaamaa arguuf ija babaasnuu, takkaallee halaalatti osoo hinargiin tabbarraa gad ofjalatti agarre. “Ijool…. Hinmukaa’iinaa… kunoo Adaamaa kan je’an kana. Magaalaa ho’ituudha. Daldalli akka malee keessatti daldalama” jedhe Sheehuun. Konkolaataanis gara mana nyaataa tokkootti nu geessee, naannoo ‘Amadee Sefer’ jedhamutti, “wureduu… wureduu…. Haayaa daqiiqaa aallachu. Fexen fexen bilaachuu qurs biluu” jedhe gargaaraan konkolaachisichaa. Nus silaa eessa beeknaay, eessa dhaqnee mana nyaataa filannaa miti, mana nyaataama nu biraa sana seenuuf gad buune. Yeroo nuyi konkolaataa irraa buunu, Sheeh Abdullaahiin nu duuba dhufee, “ijool…. kottaa…. ciree nyaannee ifirraa dachaana” jedhee harka nu qabee olseene. Cirees waliin nyaannee kaanee harka dhiqanne. Durumaanuu ani qarshii homaa of harkaa hinqabu. Miiltoonkoo Jaagamaan gatii ciree kaffaluuf jecha qarshii gad baase. “Aboo ifirraa deemikaa…. Niin kafala” jedhe sheehuun. “Lakkisaa…. Homaa miti ani nan kaffala sheehuu” jedhe Jaagamaan. 125 “Aboo maal taate mucaa….. narraa usikaa… niin kafalaan je’e. Isin keessummaa bar…” jedheeti gatii nyaata ciree keenyaa sheehuun nuuf kaffale. Gochaa tokkummaa ittiin cimsan keessaa, waan qaban waliin gahuu kanas taajjabuu qofa miti ajaa’ibsiifachuu jalqabne. Ciree keenya nyaannees gara konkolaataatti dachaane. Imala keenya itti fufne. Adaamaa keessaa baanee, Walancitii dabarree akkuma yeroo murtaa’e deemneen, ijoollee mataan isaanii muka rigaa qarqara lagaa fakkaatu, faaqqee itti diratanii, ilkaan cabbii fakkaatu rigachaa, daandii cinaatii gaala tiksan agarre. Ijoolleen sunis, ijoollee dhala qeerransaa, goofaree filatanii aadaa oromummaan dhaadatan ilmoolee Oromoo Karrayyuuti. Osuma Jaagamaaf Sheehuu waliin taphataa deemnuu, haroo dambaliin isaa ol utaalee akka qaccee dhuka’utti baane. Sheehuu….. bishaan akkanatti ka’ee ol ijaajju kun maali? jenne. “Kun haroo Basaqaa je’ama. Qabeennuma keenya” jedhe, sheehuun. Anaafi Jaagamaanis osuma badhaasa uumaa kana raajeffataa deemnuu, gidduutti yaadni ana fuudhee bade. “Maali Jaawwee…… asumatti na dhiistee waan fagoo deemte fakkaatta” na jedhe Jaagamaan. Anis yeroo yartuuf yaadaan ofduuba deebi’ee si’an xiinxalu, jaalala ijoollummaa isan jalqabee xumuruun Tulluu Diimtuu koruu natti ta’e of fuuldura naqe. Waanan duraan ofkeessa dhoksee miixachaa ture, yeroon deemsa konkolaataa kachamaalee ilaalu, sekoondiif daqiiqaa konkolaataan 126 deemutti fageenya kilometira dhibbaan lakkaa’amurra darbee kan kumaan lakkaa’amuun jaalalleekoo osoo hinjaalatiin adda irraa ba’e irraa fagaachaa akkan deemu natti mul’ate. Garaankoos na raafame. Mul’anni deebi’ee jaalalleekoo Kuluulee arguuf qabus anatti dukkanaa’e. Karaan wal arguu keenyaa yoo anatti dukkanaa’es, Kuluulee irraanfadhee shamarra biraa waliin jaalala jalqabuun yookaan bultii ijaaruun anaaf abjuu ture. Deebi’ee ishii hinargadhu taanaan, hireenkoo dhalatanii karaatti hafuu ta’ee natti mul’ate. “Namni dhaloota hinbadu; erga dhalatee bada malee” inni jedhamus dhugaadha. Jaalalli Kuluulee abdii jireenyakoo biyya lafaa ta’ee jalqabe, har’a fageenya lafa kilometira hamma kanaa fagaatu irrattillee kaayyoo bultoo jaalalaa miti, kaayyoo fincila diddaa gabrummaallee akka ani fiixaan baasuu hindandeenye na gaadi’e. Kuulleekoo…… amma dhuguma sirraa fagaachaan jiraay? Siin ofduubatti dhiisee garamittan deemaa jiraa? Maaloo waaqa jaalalaa…….. jaalalleekoo osoo deebi’ee guyyaa tokkoof illee ija ishii nan agarsiisiin ana hinajjeesiin jedhee, osuman garaakoo keessatti imimmaan jaalalaa lolaasuu, kachamaaleen Finfinnee nu fuudhe, Ciroorra nu qaxxaamursee Harariin nu galche. Gidiraafi yaadni, jaalala Kuluulee dhabuun sammuu na dhiphisee, halkaniif guyyaa hirriba na dhorke kanas, hamma ta’e hiriyyaakoo Jaagamaa taphachiise. “Miila lama qabaataniif muka lama hinkoran” akkuma jedhamu, yaadnikoo bakka lamatti qoodame. Tokko saba Oromoo keessatti tokkummaa ijaaruu, tokko immoo jaalalleekoo deebi’ee arguu, jedhee waan qabuuf dhiisu ana wallaalchise. 127 Jaagamaanis humna laafe. Asii gaafa Jaagamaan mudhukaa’u, achiin ani waa’ee Kuluulee yaaduun dabala. Akkanumaan osoon yaada lama ari’uu, Harar irraa Dadaritti, Gaara mul’ataarraa Qarsaatti, Hirnaarraa Haromaayaatti, Galamsoorraa Baddeessaatti, Baddannoorraa Cirootti olii gad qaxxaamurree, Harargee Bahaa hanga Lixaatti waliin geenye. Humnas hamma ta’e horanne. Osuman yaada Kuluulee yeedalaa deemuu yeroo xiqqoo boodas, Harargeerraa Baaleetti kunne. Naannoo bakka dhaloota weellisaa leenca Oromoo Umar Suleeymaan, Gindhiir keessa qaxxaamurree, konkolaataa muka fe’u irra keessa korree karaa Daawwee Sarar somaalee keessa baanee Boorana geenye. Akkuma magaalaa Yaa’a Bal’oo geenyeen yeroo yartuun booda Abbaa Gadaa Guyyoo Duubaa waliin wal barre. Erga wal barrees suutuma suutaan waan baay’ee waliin taphanne. Abbaan Gadaa kunis baay’ee nutti gammade_ kaayyoo keenya dhagahee. Ijoollee fooraa waliinis wal nu barsiise. Qabee qabannee loon fooraa duuba yaanee aannan unachuus jalqabne. Akkuma biyya keessa baruu eegalleen, faana keenya babal’ifanne. Ijoollee fooraa waliin yaanee, gaafii gara Meeggaatti, gaafii gara Taltallee, gaafii gara Dilloo, gaafii gara Borbor, gaafii gara Moyyaalee, gaafii immoo gara Areerooti sosocho’uu jalqabne. Guyyaa tokko Abbaa Gadaa Guyyoo Duubaa waliin gara gabaa Bakkee yaane. Gabaa Bakkee jechuun Boorana keessatti gabaa guddaafi beekamaa bakka itti loon gurguramanidha. Waan nama ajaa’ibu garuu, namni duraan argee hinbeekne yookaan odeeffannoo gabaa kanaa dhagahee hinbeekne, gabaa Bakkee gaafa argu waan loon addunyaa kanaa achitti wal ga’an se’a. Loon miti, konkolaataan loon 128 gara adda addaatti fe’uuf dhaabbatanillee dhibbaan lakkaawamu. Gabaa Bakkee cinaa teenyee, Abbaa Gadaa Guyyoo Duubaa waliin osoo taphataa jirruu, dargaggoon lama dhufanii Abbaa Gadaa kana gad jedhanii dubbisan. Silaa Boorana keessatti namni Abbaa Gadaa hinkabajne nama waaqaan beeku hinse’u. Jaarsi araaraa, dheekkamsa waaqaafis ta’e, gaaffii kennaa hiree rabbii saba Oromoof waaqa gidduu deddeebisu, Abbaa Gadaafi waahiloota isaati_ maanguddoota Booranaa. Roobi jedhanii roobsuufis, caami jedhanii caamsuufis, waliigalteen isaan waaqa waliin qaban kan ganamaa kaasee dhufedha. Kan karaa irraa gore_ nama safuu wallaale, yoo deebi’eef garalaafinaan gorsuu beeku. Yoo didee garaa jabaatee safuu tarkaanfates, abaaranii gogsuu beeku. Waan Abbaan Gadaa afaanii baasan osoo oolee hinbuliin raawwata. Abbaan Gadaa, waaqa ulfeessuuf kabaja seera uumaa jalatti kan muudame malee, akkafeeteen kan namni karadeemaan nama muudu miti. Karadeemaanis akkanumaan kan muudamu miti. Seera cimaa qaba_ sirna gadaa. Dargaggoon lamaan Abbaa Gadaa Guyyoo Duubaa dubbisan kunis, maqaa nuuf himanii nuun walbaran. Tokko Mallicha Liiban jedhama. Inni biroon immoo Gaaloo Halakee jedhama. Gaaloon qal’aa huuqqataadha. Yeroo taphatus nafa nafa dubbata. Dubbiin afaan isaa keessaa ba’us akkuma dammaa namatti mi’aawa. Mallichi immoo hedduu hintaphatu. Callisuu jaalata. Waan hedduu taajjabnee dinqisiifachaa gabaa Bakkeetii gara Yaa’a Bal’ootti Abbaa Gadaa duukaa deebine. Erga gaafa gabaa Bakkee oollee gara Yaa’a Bal’ootti deebinees, yeroo baay’ee Abbaa Gadaa kana bira deemnee waliin taphanna. 129 Akeekaaf deemsa keenyaafis gaggeessa isaanii gaafanna. Har’as akkuma durii, osuma gara mana Abbaa Gadaatti galgalaan deemaa jirruu, nam ta’e tokko dugda duubaan dhufee nu tuqe. Ofirra garagallee yeroo ilaallu nama nuyi beeknu fakkaachuu dide_ yeroon isaas sursura galgalaati. Magaalli Yaa’a Bal’oos ibsaa daandii irraa waan qabudha jechuuf haga kana kan ija nama jabeessu miti. Callisnee ija keessa isa ilaalle. “Oriyaa…… maali namana…. Na dagattanii? Galchumni nagayaa mii? An niin qaabadha, gaaftokko walbarree ture” jedhe. Dhiifama…. ati Gaaloo natti fakkaatta jedheen, nu lachuu harka isa fuune. “Eeyyeen… qarallee akka isin lachuu ana dagattan beekeera. Waan cufa akka arganitti hin yaadatani. Homaa miti…. waan dhibii illee akkanatti hindagatiinaa” jedhe Gaaloon. Akkam Gaaloo…. Jireenyi gaariidha mitii? jenne. “Jireenyi badhaadha. Wanni cufti dansa. Rakkoon tokkollee hinjirtu” jedhe. Xiqqoo daandii gubbaa dhaabannee Gaaloo waliin taphanne. Nagaatti wal jennee addaan deemne. Mana Abbaa Gadaa Guyyoo Duubaas dhaqnee manaa isaan dhabne. Ilma isaanii angafaa Dooyyoo waliin xiqqoo taphannee ofirra dachaane. Boqonnaa Kudha Afur Kuluuleenis, erga gaafa haadha ishiitti himtee, keessi ishii isa dur caalaa jeeqame. Rakkooshee kana furuuf haati ishii ga’ee isaan taphatanis tokkollee hinturre. Garuu haati ishii, Kuluulee caalaa aariidhaan fuula badaa dhufani. Abbaan Kuluulees jinnii mana sana keessa seene wallaalani. Olseenanis, gad ba’anis akkuma nama maraatee ofitti gumgumaa deemu. Osoo yaadni maatii kanaa callee kirriin citte ta’ee jiruu, qormaanni Kuluuleen qoramtee eegaa turte dhufe. Ishiinis qormaaticha darbitee gara yunivarsiitii Finfinneetti ramadamte. Yeroon waamichaas ga’ee gara yunivarsiitii deemte. Barnoota yunivarsiitiis erga calqabdee guyyaan bubbuleera. Erga gaafa mooraa yunivarsiitii seentees, alatti baatee gaaftokko shaayee dhugdee hinbeektu. Yunivarsiitiin isheen itti barattus mooraa/kaampaasii kiiloo jahaa ture. Yeroo baay’ee kan ishiin itti boqottus, mana dubbisa kitaabaatti. Akkuma aadaa barattoota yunivarsiitii keessaa baraa dhufteen, yeroo tokko tokko mana ciisichaa (dormitory) keessaa gad baatee, bakkee teessee waan hunda taajjabuu jalqabde. Barattoonni yunivarsiitii hedduunis, yeroo baay’ee kaan mana dubbisaa turee, kaan bashannana magaala turee, kaan muraasni immoo waan bishaan biqilaa kana jaamboo tokko lama fudhatee yeroo deebi’u, naannoo halkan sa’atii 131 sadii eegalee, shamarriif dhiirri lama lama ta’anii, naannoo yeroo durii galma mooticha Haayilasillaasee ture cinaa, kan yeroo ammaa ‘Bag Taraa’ jedhamutti wal qaxxaamuru. Hunduu karuma karaasaa afaan keessa wal xuuxaa, gara naannoo ‘kiisiing puul’ jedhamuutti basha’u. Tokko gararraa, tokko gajjallaa, tokko cinaa taa’anii bishaan akka burqaa waaqatti danfu marsanii jaalala waliif lolaasu. Kuluuleenis yeroo hedduu qofaashee duuba duuba deemtee, ija ija keessa ilaalaa ta’ii ta’u taajjabdi. Hiriyyaa akkasitti yunivarsiitii keessa waliin bashannantu dhabuun ishiis yeroo hedduu sammuu ishee dhiphisa. Yeroo mara gaafa akka tasaa gad baatee barattoota naannoo dirree dhungoo (kissing pool) jedhamu bashannanan kana agartu, ol iddoo ciisicha (doormii) ishiitti deebitee golga ishii (tension box) jala galtee imimmaan harcaafti. Kuluuleen bareedina yookaan bifa hiriyyaa ishiif argus hindhabne. Garuu, garaa ana Jaawwaraa irraanfatee nama garbiraa kajeelu dhabde. Kan ishii boossisus, hiriyyaa waliin bashannantu dhabuu qofa osoo hintaane, hiriyyaa ishii akka lubbuutti jaalattu kana argitee waliin bashannanuuf illee abdii isheen fuulduratti qabdu dukkana roobaa waan itti ta’eefi. Akkanumaan osoo hiriyyaa lama ta’anii deeman ilaaltee boossuu, turtii waggaa afurii keessatti osoo guyyaa tokko hingammadiin barnoota yunivarsiitii Finfinnee xumurte. Gaafa ishiin eebbifamtus barattoonni shamarraa hiriyyoota ishii hedduun, ija maatii eeggatee kan abaaboo diimaa hinfudhanne hinturre. Hunduu fuulli ilkaan fakkaata. Kuluuleen garuu abaaboo lama kan haatiifi abbaan ishii biyya irraa dhufanii kennaniifii qofa baattee suura ka’aa turte malee, dargaggeessi abaaboo diimaa itti hiixate hinturre. 132 Gaafa Kuluuleen eebbifamtee galtus, qe’een maatii Kuluuleefaa mana cidhaa fakkaata. Ollaan dallaa mana isaanii keessa akka kannisa waabee wal qaxxaamuru waan ajaa’ibaati. Kaan asii cooma mura, kaan achii booka una. Hunduu ol utaalee gad utaalee ingisheef emmoolee sirba. Ollaan gamaa gamanaa walitti yaa’ee, booka isaa quufee geerarsatti ka’e. Asii dura bu’e, achii jalaa qabani, kuun abbaa faarse, kuun haadha faarse, kuun biyya faarse, kuun hiriyyaa abaare, kuun waaqa komate. Kaanis keessa gugatee quuqqaa garaa isaa ofirraa diddigse. Yeroo geeraranis, namni hunduu ‘xis ximbis’ hinjedhu. Callisee geerarsa dhiiraa dhaggeeffata. Kuluuleen garuu geerarsa kana dhaggeeffattee xumuruu hindandeenye. Geerarsi namoota quuqqaa qaban tokko tokkoo, namuma quuqqaa hinqabneyyuu garaa booressa. Osoo kunis dhufee, sunis dhufee itti marmee harka fuudhuu, ‘tuf’ jettee gola seente. Gola ciisicha ishii waggaa afran kana bo’ichaan keessaa baate, har’as osoo namni gammachuu eebba ishii dhiichisuu bo’ichaan itti seente. “Jaawweekoo……. Maaloo……. Maal ta’a yoo bineensi si nyaate waa natti dhaame. Injirtamoo duuteetta laata? Maal qaba osoo waaqayyo gaafa gammachuukoo kana altakkaa qofaaf na biraan si baase. Moo gammachuukootu siif gammachuu miti? Maaf na gubda jaalalleekoo… kunoo eebbifameen jira, waadaa naaf galte maalirra keesseree? Maaf gara na ilaalchiftaa…… sin eegamoo sin darba laata….” jettee gadda anaan ofbiraa dhabuutiin waaqayyotti boosse, gola ciisicha ishii keessa jilbeeffattee. Kuluuleen bara dhufee darbu gaddaan haguugamte. Dubartiin akka dhiiraa, har’a gaafa bu’aa dhama’a ishii waggaa dheeraa 133 gaachanaaf faacha digirii baattee galtus, sammuun ishii furmaata boqonnaa hinarganne. Dhiichisni gammachuu eebbifamuu ishiis xumurame. Kuluuleen kaleessaaf dheengadda barattuu jedhamaa turtes hafe. Hojjettuu mootummaas taatee godina Lixa Wallaggaa, aanaa Mana Sibuu magaalaa Mandiitti qacaramte. Magaalaan Mandiis biyya jiraachuuf filataman keessaa ishii tokkodha. Sabboonummaattis ta’e qabeenyaan mudaa hinqabdu. Maatiin Kuluulees jijjiirraa hojiidhaan magaalaa Finca’aa irraa gara magaalaa Gimbiitti galan. Kuluuleenis yeroo hedduu Jimaata galgalaa hanga Dilbataatti guyyaa boqonnaa ishii maatii ishii bira Gimbiitti dabarsiti. Garuu hamma ammaatti iyyuu yaada ishii hinjijjiirranne. Mandii bakka hojii ishiittis, Gimbii bakka jireenya maatii ishiittis waa’ee hiriyyaa biraa qabachuu gaaftokkollee yaaddee hinbeektu. Boqonnaa Kudha Shan Anaafi Jaagamaanis guyyaa tokko akkuma tasaa osoo magaala Yaa’a Bal’oo keessa deemnuu, intala hojjettuu mootummaa taate tokko waliin wal barre. Ishiinis erga yunivarsiitiitii baatee hojiitti qacaramtee waggaa tokko kan hincaalle akka ta’e nu taphachiifte. Yeroo baay’ee gara waajjira mana hojii ishiitti si’a deemtus, si’a galtus qofaa deemti. Hedduu waan nama Booranaatti madaqxe hinfakkaattu. Dubbii buddeenaa ta’ee carraan hojii waan ishii fideef malee, naannoo bakka dhaloota ishii irraa fagaattee deemtee hinbeektu_ gaafa yunivarsiitii Finfinnee deemte malee. Intalli kunis maqaan ishii Warqee Kitilaa jedhamti. Kan dhalattee guddattes, godina Lixa Shawaa bosona Cillimoon achi , naannoo Ginda Barat jedhamutti. Erga wal barrees yeroo tokko tokko walitti adeemuu jalqabneerra. Jaagamaanis mucaa Amboo ta’ullee, dhufaatiin maatii abbaa isaa Ginda Barat akka ta’e ishiitti hime. Warqeenis nama naannoo ishii argachuu ishiitiif baay’ee gammadde. Namni yeroo hedduu lafa deemetti, hojiinis haa ta’u daldalaan, nama naannoo bakka dhaloota isaatti akka gammadu kan godhu garuu maal akka ta’e anaaf gaaffii deebii hinqabnedha. Ati achii dhufte. Innis achii dhufe. Isheen asii dhufte. Ani iddoo akkasiin dhufe, jedhanii wal gaafachuunis ta’e wal baruun 135 barbaachisaa ta’ullee, namummaafi eenyummaa nama tokkoo ibsuufis ta’e baruuf garuu haala lafa naannoo namni tokko keessatti dhalatee guddate malee, lafti yookaan bakki itti dhalatan hidhata hinqabu. Waan fedhes ta’u, Warqeen har’a nama naannoo ishii argatte, “waliin galle malee du’een argama” jette. Nuyis tole jennee duukaa ishii galle. Shaayee nuuf dhaabdee, mana keessa oliif gad kurkurte. “Warqee….. kottu taa’i malee…… maal hojjechaa jirtaa?” jedhe Jaagamaan. “Lakkii…. homaa miti. Jedhaa… taphadhaa” jette. Cilee shaayee irratti nuuf dhaabaa jirtu alatti gad baastee, waan nyaatamu hojjechuu jalqabde. Gidduumatti oldeebiteeti, “mukooftanimoo Jaagamaa….” jette. “Lakkii…… taphataa jirraam” jedhe. “Mee hagan waa hojjedhutti aalbamii isin afeeruu?” jetteeti, aalbamii suuraa mataa dura siree ishiitii luqqistee nu jala keesse. Anaafi Jaagamaanis fuula jalqabaa irraa kaasee yaada qalbiin suuraa aalbamii Warqee daaw’achuutti kaane. Suurris gosuma gosaan toora galee nam’eera. Jalqabarratti suuraa ijoollummaa ishiitti maatii waliin kaateettu daawwanne. Takka osoo jabbilee yaastuu, takka osoo taphattuu, takka osoo haadha ishii dhungattuu kan ishiin kaateettu malalchiifanne. Ani osoon du’eyyuu suuraa ittiin naaf boo’anillee kan maatiinkoo argatan natti hinfakkaatu. Guyyaan itti suuraa ka’es hin yaadadhu. Baadiyaa keenyas namni suuraa kaasu 136 dhufee hinbeeku. Itti aanees, isa yeroo dargagummaa barattuu mana barumsaa sadarkaa lammaffaa turte, kan hiriyyoota ishii waliin kaateettu suuraa hedduu daawwanne. Isa gaafa wal gaggeessaa xumura qormaata kutaa kudha lammaffaa dabalatee. Gara dhumaattis, suuraa hedduu babbareedan kan magaalaa Finfinnee bakka adda addaatti hiriyyoota ishii waliin kaateettu ilaalle. Osuma suuraa ishii kan gaafa eebba ishii kaateettu daaw’annuu, suuraa baay’ee bareedu tokko kan dallaa horsiisa leencaa naannoo kiiloo jahaatti argamuutti ka’aniiran hedduu mararsiifanne. Hiriyyoonni ishii hundis ilkaan cabbii fakkaatee ala jira. Kaan hidhii sararee, kaan nyaara kuullatee, hunduu abaaboo birraa caalaa ifu. Keessaa garuu tokko faara baddee duuba isaanii ijaajjiti. Fuulli ishiis sirriitti adda hinbaafamu. Ammas fuula aalbamii tokko garagalchinee yeroo suuraa biraa ilaallu, intalli faara gubdee duuba dhaabataa turte sun, suuraa isa lammaffaa irratti fuuladuraa ifatti mul’atti. Ishiinis Kuluulee jaalalleekoo ishii onneenkoo baroota dheeraaf dhiiga boossuuf turte. Anis amanuu hindandeenye. Oljedhee ijakoo irraa haxaawwadheen ammas itti deebi’ee sirriitti ija qalbiin ilaale. Osoo ishii ta’uus, ta’uu dhabuus, adda hinbaasiin dafqi bobaa jala na yaa’e. Aalbamii takka dalgan qabe, takka ol qabe, takka gad qabeen, miilaa haga mataatti ilaale. Sirni hargansuukoo humnaa ol dabale. Dhiignikoo onnee keessatti wal mudde. Afuura baasee deeffachuun natti ulfaate. Taa’een ija babaase. “Dabarsi malee Jaawwaraa… hunda isaa ilaalla” jedhe Jaagamaan. Fuula aalbamii suuraa kanaa garagalchuun ajjeesee of awwaaluu natti fakkaate. Dafqi fuularra na xuruure. 137 “Maali Jaawwee ….. maal taate?” jedhe Jaagamaan. Akka rifachuus ta’e. Lakkii…… homaa hintaane. Mee Warqee waami jedheen akka ofirratti rom’uu ta’e. “Maali Jaawwaraa….. in si dhukkubaay? sirrii ta’aa hinjirtu bar…” jedhe. Warqeenis sagalee jabaa yeroo dhageessu, “maal taatani Jaagamaa” jettee alaa olseente. Mee as kottu Warqee…… shamarran waliin suuraa kaatan kun ijoollee eessaati? jedheen gaaffe. “Isaan kami?” jettee, aalbamii suuraa anaafi Jaagamaan gidduu keenyatti qabannee daawwataa jirrutti gad jette. “Ihii…… ijoolleen kun hiriyyootakoo yunivarsiitii Finfinneetti waliin dabarsinedha. Kunoo har’a buddeenni gargar nu mancaase, osoo hedduu wal jaalannuu” jette. Ammas tokko tokkoo suuraa isaaniitti quba qabdeeti, “kun mucaa Shaashamanneeti, maqaan ishii Suutumee Horaa jedhamti. Kun immoo mucaa Dambi Doollooti, maqaan ishii Leemmanee Wagii jedhamti. Ishiin kokkofaltuun kun immoo mucaa Jimmaati, Raabiyaa Abbaagissaa jedhamti. Ishiin nyaara guurteettu kun immoo mucaa Finca’aati, Kuluulee Yaadii jedhamti” jettee, osoo ishiin maqaa Kuluulee afaan irraa hinfixatiin, buusaan qaamakoo hundi damma bishaan seente na ta’e. Dubbachuus hindandeenye. “Intala kana jechuun, hiriyyootakoo keessaa nama akkasii argee hinbeeku. Waggaa afur guutuu guyyaa tokko ilkaan ishii saaqxee hinbeektu. Guyyaa tokko tokko immoo gad 138 baatee deebiteema olgaltee boo’icha irqinfatti. Maal akka ishiin gadditu hinbeeku. Yeroo hedduu karaa baay’ee yaaleen dadhabe, maal akka ishiin gadditu baruuf. Garuu yeroo gara dhumaa eebbifamuu jala geenye, hiriyyaa ishiin ijoollummaatii kaastee yeroo jalqabaaf jaalatte tokko du’aaf jiraan isaa osoo hinbeekamiin akka lafa buuteen isaa wallaalame xiqqoo natti himtee ture. Baay’ee na gaddisiisti. Erga eebbifamnee gargar baanees, eessatti akka hojii argatte quba hinqabu. Garuu hiriyyootakoo keessaa akka ishii kanaa kan garaa na nyaatu hinjiru” jettee, waa’ee eenyummaa Kuluulee bara barnoota yunivarsiitii Finfinnee osoo hinbeekiin gurra keessa na buuste. “Ishiin qarqaraa kun immoo mucaa Qobbooti, Seenaa Toofiq jedhamti” jette. Hiriyyoota ishii shanan kana maqaa isaanii nutti himtee raawwattee si’a ol jettee ija keessa nulaaltu, anaan lubbuun na keessaa ba’uuf mormatti na rakkatteetti. Mogoleen na mudhukaa’e. Jaagamaaf Warqeen lachuu hedduu rifatani. As na qabanii, achi na qabani. Qoricha na tuqe wallaalani. Dafqi hillee lamaaniin xuruuru qaama na tortorse. Mana yaalaa si geessina jedhanii, asiif achiin bobaa jala na qabanii qajeelan. Erga xiqqoo na deemsisaniin booda afuurrikoo natti deebi’uu jalqabe. Lakkisaa….. dhukkubnikoo yaalaa fayyaa hinbarbaachisu. Deebisaa manatti na galchaa jedheen sagalee xiqqoo dhageessise. Gaaddisa mukaa tokko jala na ciibsani. “Maali Jaawwee…….. maal taate…. Haadhookoo…. osuma nagaa deemtuu, maal mari’anneeti bakkeetti na gatuuf kaata?” jedheeti Jaagamaan imimmaan roobse. Jaagamaa ……sin gatu. Hinboo’iin. Kottu harkakoo na qabii ol na kaasi. Fayyaan jira, jedheen ciniinnadhee ka’ee oldhaabachuu yaale. Akka gatantaruu ta’een Jaagamaatti 139 hirkadhee ka’ee ijaajje. Xiqqoo afuurri natti deebi’e. Anis of jajjabeessuun yaale. Yeroo Jaagamaan uffata isaa baasee ittiin qilleensa natti afarsu xiqqoo natti fure. Jaagamaa…… osoo hinsee’iin na moo’ate malee obsuuf yaaleen ture. Intalli hiriyyaa Warqee Kuluulee jedhamtu sun, hiriyyaakoo ishii ani kanaan dura waa’ee ishii sitti himedha. Kanaafan sammuukoo wallaaluu barbaade malee waan biraaf miti. Dhiisi hinjeeqamiin, tasgabbaa’i. Amma fayyaan jira jedheen of danda’ee dhaabachuuf carraaqe. Warqee dubbiin bitaa gale. Jaagamaa garuu gaggabdookoo caalaa rifachiise. “Dhugaa waaqaa jechaa jirtamoo…. Jaawwee” jedhe. Eeyyeen …… dhugumakoon siin jechaa jira. Amma waan biraa dhiisiiti, akkamittiin akkan Kuluulee arguu danda’u Warqee wajjin mala naaf barbaadaan jedhe. Innis waan baay’ee Warqee qorate. Ishiinis seenaa jireenyaa bara barnootaa yunivarsiitii Finfinnee keessatti waliin dabarsaniin ala, eebbifamtee gara biyyaatti galuu ishii malee kana darbee waan ishiin beektu akka hinjirre itti himte. Jaagamaanis waan godhuuf waan jedhu dhabee yaadaan baay’ee jeeqame. Tirannee manatti deebinee waan baay’ee taphanne. Waan baay’ees mala furmaataa marii’anne. Anaafi Jaagamaanis guboo sochii fincila diddaa gabrummaa saba Oromoo jabeessinee luka lamaan lafa ejjechiisnee dhaabuuf adda baanee akka hafuu hinqabne irratti walii galle. Warqeefi Jaagamaanis, haalakoo erga hubatanii booda, deemee akkan Kuluulee barbaaddachuu qabu murteessani. Anis, Jaagamaa… jaalalleekoo barbaadee yoon argadhe, akeekakoof akeekakee kan ta’e tokkummaa saba Oromoo cimsuufi birmadummaa gonfachuu keessatti humna dabalataa 140 godhadheen deebi’ee garakee dhufa. Yoommoo osuman barbaaduu osoo jaalalleekoo hinargatiin aduun natti dhiite, adaraakee akkuma dubbannetti jabaadhuu guboo fincila diddaa gabrummaa saba Oromoo kana bakkaan ga’i, siidaa yaadannoo gootota bilisummaaf hobba’aniis tolchii dhaabi jedheen imimmaankoo lolaasaa biraa qajeele.Warqeenis qarshii hamma ta’e naaf kennite. Lachuu na eebbisanii, suuraa hiriyyoota Warqee, kan Kuluuleen keessa jirtu kana naaf kennanii, imimmaan cobsaa na gaggeessani. “Yoo waaqayyo jedhe jaalalleekee argattee gaaftokko akka deebinee wal agarru abdii guddaan qaba. Jedhii Jaawweekoo ……… karaan dugda handaaqqoo siif haa ta’u” jedhee, irqinfataa na biraa deebi’e, Jaagamaan. Anis konkolaataa Finfinnee koreen Bulee Horaa keessa qaxxaamuree, Diillaa, Hawaasaa, Shaashamannee, Baatuu, Maqii, Botee, Moojoo jedhee osuman magaalota lakkaa’uu, deemsa guyyaa lamaa booda Finfinnee ga’e. Bulees, barii lafaa ka’een konkolaataa koree galgala keessa naannoo sa’atii 9:30tti magaalaa Finca’aa ga’e. Magaala keessa deemeen abbaa Kuluulee_ mana Obbo Yaadii, iyyaafachuutti ka’e. Guyyaa lama sadii iyyaafadheen nama beekna jedhu dhabe. Gaafa guyyaa afraffaa waajjira mana hojii mootummaa magaalaa Finca’aa keessa jiru irra naanna’een Obbo Yaadii iyyaafachuutti ka’e. Ani kanaan dura gaaftokkoof illee magaalaa Finca’aa deemee hinbeeku. Osuman waajjira irra jooruu jaarsa maanguddoo tokkottan ba’e. Abbaa….. mana hojii kana keessa namni Obbo Yaadii jedhamu jiraay? jedheen gaaffe. 141 “Yaadii eenyuu jedhama?” jedhanii gaaffii ani dhagahee hinbeekne as garakootti deebisani. Maqaa abbaa isaanii illee hinbeeku. Garuu maqaan intala isaanii Kuluulee jedhamti jedheen itti hime. “Ahaa….. ahaa….. abbaa Kuluulee jechuun Yaadii Oljirraatikaa…… ishii intalli isaa yeroo tokko digirii eebbifamtedha mitii? Innoo waajjirri isaa as miti. Gubbana waajjira qonnaa keessa ture. Garuu, erga biyya kanaa jijjiiramee biyya biraatti galee waggaa lama afeera mitii?” jedhan. Eessatti jijjiiraman? jedheen ammas gaaffii itti dabale. Osoo imimmaan ijatti na guutee jiruu. “Lakkii…. garamitti akka jijjiiramellee hinbeeku. Mee dhaqii namoota waahiloota isaa durii waajjira isaa seenii gaafadhu” naan jedhan. Anis gara waajjira qonnaa Aanaa Abbay Coomman deemee yeroon iyyaafadhu, gara Gimbiitti jijjiiramuu isaanii dhagahe. Ammas abdii kutadhee hinteenye. Qarshii na harkatti hafte qabadheen kottee na baasi jedhe_ gara Gimbiitti. Finca’aatii ka’een Waayyuuf Gooban keessa darbee, Jaarsoo cinaatti dhiiseen karaa Geedoo goree, karaan waggoota torba dura miilaan yeroo ji’ootaan lakkaa’amu irra deeme, har’a konkolaataatiin darbeen guyyaa tokkotti Naqamtee ga’e. Karaa Shaambuu yoon gore jarri biyyaa na baasan sun qircaakoo hiratu jedheen sodaadhe malee, karaan achiin dhiyaata ture. Buufata konkolaataa magaalaa Naqamtee seenee osuma keessa hindeemiin, konkolaataa xiqqoon (minibus) tokko “Gimbii…..Gimbii….. Najjoo Gimbii….. Gimbii Najjoo…….. nama tokko qofaan kan 142 hir’ate. Nama ariifateeru……. Kan dafee qaqqabuu barbaadu” jedhee iyyee waame_ gargaaraan konkolaachisaa. Anis ‘xoph’ jedheen keessa bu’e. Durumaanuu iddoo nama tokkoo qofaatu hafeera waan ta’eef ba’uuf waan ariifate fakkaata. Konkolaachisichis kaasetta sirba Abbitoo Kabbadaa keessa nuuf galchee imaltoota bohaarsaa ba’ee qajeele. Haroo Sorgaa dabarree yeroo irraa gadee Diggaa qabannu, Abbitoon geerarsa kololaasuutti ka’e. “ Ilaalaamet yaa hiriyyaa Geerar geerar naan jedhaa Ani maalan geeraraa Anoo yaadan yeedalaa Namni yaada yeedaluu Akkamiin haa geeraruu Namni geeraree hinquufnee Goodaa biyyakoo jiraa Geerarii maal na gonfuu Goota garaatu hinobsuu Wallaallaan natti kolfuu Beeka maalan wallaalaa Deegaa allaatiitu awwaalaa 143 Akaawwiin midhaaniiree Beelofnaan nyaanne malee Haati ormaa gaariidhaaree Rakkannaan teenye malee Aayyookoo yaa sindidee Baga duuti si didee Harmee luuccaan wal maraa Akka muujjaa balbalaa Abbaakoo nyaara kaabbaa Si faarsus maalan gaabbaa Durattoo jabanakee Balbalaan si waamanii Boroodhaan sitti himatuu Ammammoo jabanakoo 144 Tokkoffaa na waamanii Lammaffaa in na ifatuu. Haadhakoo yaa suutumee Yommuu hirribni si qabee Teessee hinmugiini ciisii Yommuu garaan si nahee Natu maqaa si dhahee Deessee hinabaariin dhiisii Gurraaleef jedheen malee Maafan tulluu naanna’aa Booree birmaduuf malee Maafan lubbuutti haasa’aa Irraangadeen arreedaa Yaa gufuu nan dhahiinii Haadhaaf ilmoon ajjeesee Yaa cubbuu na hinga’iinii Rukuttaan ulee geeshee 145 Dirra namaa balleessaa Jechi nama gadheedhaa Biyyaa nama fageessaa Surree naannessan hidhaa Incitaa hin yaadda’iinii Tulluus naanna’een galaa Indu’aa hin yaadda’iinii Aayyookoo yaa aayyuleekoo Kutaakee dachaa fo’ii Yoon galeef ittiin koortaa Yoon du’es ittiin boossaa Inbade inbade jedhuu Eessa abbaakoottan badaa Qilxuun qirixe malee Mil’uun miliqe malee” jedhee gaafa Abbitoon geeraru, waan ta’e tokko garaatii na ka’e. Anis haalonni tokko tokko jaalalleekoo irraa fageessee, akka nama biyya hinqabnee joorsee na jaawwarsus “qilxuun 146 qirixe malee mil’uun miliqe malee” jedhee kan inni geerare, jaalalleekoo deebi’ee arguuf abdii na keessatti coologe deebisee lubbuu itti hore. Gochaan jooruuf jaawwaruu ani biyyarra naanna’aa tures, mil’uu hacuuccaa miliquuf akka ta’e ofduuba deebi’ee yaadeen ragaa ofiif ba’ee, of jajjabeesse. Yeroo kana egaa irraangadee Diggaa xumurree, magaalaa Arjoo Guddattuu dabarree bishaan laga Dhidheessaarra geenyeerra. Anis qalamakoo baaseen Mil’uu Miliquu jedhee waanan keessa darbe hunda barreessuu eegale_ konkolaatichuma keessatti mata dureen seenaa jaalalaa jireenyakoo waaqa biraa karaa Abbitoo naaf kenname. Joogir keessa darbee, gaara Abbaa Seenaa sabbata haadhaa fakkaatu, isa dur leenciif gafarsi keessa burraaqu har’a lafa jaldeessi basha’u ta’e qaxxaamureen gara Gimbiitti finxiriire. Gimbiis ga’ee konkolaataa irraa bu’e. Gimbiin magaalaa guddaa, daldalli bunaa Afraasaa hanga Birraatti, Bonaa hanga Gannaatti keessatti gaggeeffamudha. Akka magaalaa xixiqqoo, nama tokko iyyaafattee argachuun carraan isaa baay’ee dhiphaadha. Osuma olii gad deemee takka Kuluulee, takka abbaa Kuluulee_ Obbo Yaadii, iyyaafadhuu qarshii Warqeef Jaagamaan naaf kennan na harkaa baddu baate. Dubbiinis yeroo hunda qe’eef waajjira irra jooree Kuluuleef Obbo Yaadii iyyaafachuu irraa gara waan qoonqoo barbaaduutti hiramte. Silaa maal baradhee eebbifameeraayiin hojii nama baratee hojjedha, deemeen hojii guyyaa hojjechuutti ka’e. Gaafa boqonnaakoo immoo suuraa Kuluuleef hiriyyoota ishii qabadheen magaala keessa jooree iyyaafachuutti ka’e. Gaafii karaa Caancoo, gaafii karaa Gabaa Maalifuu, gaafii karaa safara maaramii, gaafii immoo 147 kara laga Somboo naanna’een iyyaafadha. Kaan suuraa na harkaa fuudhanii ilaalanii…….. “lakkii hinbeeknu” jedhanii natti deebisu. Kaan immoo suuraa na harkaa fuudhanii, na duraa fiigu. Akkuma daa’imaa na boossisu. “Maal mucaa joonja’aan kun. Nama barbaadanii arguun ulfaataa akka ta’e hinbeekuu. Isayyuu kan barmeeqaa iyyaafataa…. Yeroo darbes as karaa laga Gafaree deemee, dargaggoota konkolaataa miican gaafachaa ture” jedhanii muka qoosaa na taasisu. Magaalaa Gimbii keessattis Abbaa footoo jedhanii maqaa maatiinkoo hinbeekne naaf baasani. Namni magaala keessa deemu hedduun yeroo daandii irratti na argu, Abbaa footoo na jedha. Akkuma ‘qoraaliyoo’ ganamaa hanga galgalaa jooruunis mogolee na laaffifte. Hojii guyyaa kana sirriitti hojjechuufis humni na keessatti dhumaa deeme. Namichi to’ataa hojjettoota guyyaas, “ati hojii hindandeessu, waan qabdu fudhuu ba’i” jedhee, morma qabee hojii keessaa gad na darbate. Namni hojjetee galii argatu gaafa dhabu yookaan hatuu yookiis daandii irraa hambaa namaa funaanaa jiraachuun filannoo isaan gurguddoodha. Anis irree ittiin hatani miti, mogolee ittiin hojjedhullee waanan dhabeef, hatee jiraachuu filannookoo hingoodhanne. Kanaafuu, daandiirra oolanii buluun tokkicha filannoo jireenyakoo naaf ta’e. Akkanumaan gaafii lafa gabaa keessa, gaafii buufata konkolaataa keessa naanna’een mi’a imaltootaa gateettiitti baadhee lama buluu eegale. Garuu guyyaa tokkollee suuraa Kuluulee harkakootii baasee hinbeeku. Deemus qabadhee, ciisus ammadheen oolee bula. Feestaalii pilaastikaa itti mareen baadhee olii gad deema. Kuluuleenis isa yeroo dur torban torbaniin Mandiidhaa dhuftee Gimbiitti boqonnaa dabarsaa turte, yeroo ammaa kana ji’atti altokko dhufuun illee hedduu ishiitti ulfaateera. Akkanumaan daandii magaalaa Gimbii keessatti Ganna dooluu roobaa keessa, Bona qaanqee qorraaf aduutiin waadamee fuullikoof dhaqnikoo bifa biraa biqilche. Kuluulee kan jaalala yeroo xiqqoof waliin unanne miti, haatikoof abbaankoo kan dhalchanii na guddisan illee osoo na argan ana baruu danda’u kan jedhu amantaa hinqabu. Guyyaa tokko, yeroon isaa jala bultii ayyaana waggaa ture. Namni baay’een ayyaana maatii isaa biratti baasuuf, kaan gad kaan ol kaata. Konkolaataan tokkos Asoosaa irraa dhufee buufata konkolaataa Gimbii seene. Anis akkuma amalakoo, mi’a baatamu barbaacha fiigeen bira dhaqe. Konkolaataa irra ba’een mi’a imaltootaa gad buuse. Namoonni hunduu konkolaataa keessaa gad yaa’an. “Obboleessoo…… nama mi’a baatu na waamimee….” jetteeti intalli tokko namoota buufata konkolaataa keessaa imaltoota keessumsiisan gaafatte. Keessummeessaan sunis, “miinikee kami?” jedhe. “Kunoo kana” jette, mi’a dooniyaa tokko guutuu. “Abbaa footoo…… Kottu abbaa footoo….” jedheeti, hamma intalittiin haati mi’aa borsaa ishii konkolaataa keessaa fudhattutti, mi’a kana fuudhee mataarra na kaa’e. Anis baadheen qajeele. Intalli haati mi’aas duubakoo deemtee, “asiin gori, achi maqi, gadi gori” jetti hamma mana maatii ishii bira geenyutti. Anis feestaalii suuraa Kuluulee baatu kana dhukakoo keessa kaawwadheen mi’a kana baadhee deemaa ture. Osuma deemnuu akka tasaa ta’ee feestaaliin suuraa baatu kun, osoo 149 ani hinargiin dhukakoo keessaa lafa bu’a. intalittiin haati mi’aa kunis, ana duuba waan deemaa turteef waa gatteetta naan hinjenne, callisteema fuutee manaan geesse. Yeroo mana geenyee qarshii humnakoo kan ani mi’a baadhee dhufe naaf kaffaluuf jecha feestaaliikoo lafaa argite waliin natti fiddu, itti siqeen harka itti hiixadhe. Jalqaba fuula ishii caalaa feestaaliikoo suuraa baatu harka ishiirratti argeen naasuudhaan itti ariifadhe. Feestaaliikoo harkaa butadheen ija ishii keessa ilaale. Intalli ba’aa dooniyaa tokko natti feetee ana duuba deemaa dhuftes jaalalleekoo Kuluulee akka taate fuulashee ilaaleen bare. Takkaa qofa ijashee mil’adheen osoo hinbeekiin Kuullee……. jedheen miila ishii jalatti hojjaadhaan diriire. Feestaaliin suuraa Kuluulee baatus ana harkaa darbamee lafa dhahe. Feestaalicha ana harkaa darbamee gama bu’e kaasteeti “uu….uu……” jettee iyyite. Maatiin ishiifi ollaan gad yaa’ani. “Maali….. maal taate?” jedhan. “Mucaa kanatu mi’a naaf baatee dhufee maqaa na waamee lafatti kufe” jette. “Isa kami inni? Maqaa isaa qeesiin haadhahu” jedhanii yeroo lafatti uffatakoo mallattoo yeroo hundaa argan, “boo…… mucaan kun duraanuu du’aarra hinjiru. Atimmoo nama dhabdeeti kana baachifattee dhuftaa? Dhiisaa amma xiqqoo turee ka’a. Innoo yeroo baay’ee magaala keessatti gaggabee kufee xiqqoo turee ka’a. Kun mucaa isa suuraa harkatti baatee magaala keessa joorudha mitii?” jette, dubartiin daldaltuu Gabaa Maalifuu kan ollaa mana Kuluuleefaa jiraattu. “Maayinni harkakee irraa immoo Kuulleekoo….” jedhan haati Kuluulee. 150 “Anoo hinbeeku, isumatu karaatti buuse jennaan qabeefii dhufe malee” jette. “Gati gadi. Maal beekteeti waan xonxamaa kana harkaan qabda? Maal mucaa maraataan kun, maal baatee deemaa?” jedhanii Kuluulee harkaa fuudhani. “Maal xonxee baatee deemaa?” jedhanii quba lamaaniin haguuggaa feestaalii irraa ciran. Yeroo gad baasan suuraa Kuluuleef hiriyyoota Kuluulee yunivarsiitii Finfinneetti waliin baratantu keessa jira. Haati Kuluulee hedduu rifatani. Waan hojii seexanaaf jinnii wahii itti fakkaate. Kuluuleenis…. “maayinnii suurichi aayyoo?” jettee harkaa butte. Si’a suuraa ishii keessatti agartu, wanni hunduu abjuu itti ta’e. Nama fayyaa ta’uu ishii of amanuu dadhabde. Takkaa gogdee dhaabatteeti, waa shakkite. Si’a ani altakkaa Kuullee… jedhee lafatti gombifamu, maqaa ishii dhahuunkoo waa ishiitti raajeera. Gadi jettee bakkan gaggabee awwaara keessa ciisutti ilkaankoo irraa hidhiikoo ol qabdee, mallattoo ilkaankoo kan ishii qofaan dur beektu agarte. Takkaa qofaa….. “anoo badeera hinjiruu….” jettee ol utaaltee lafatti of hiddite. Balbala Kuluuleefaatti iyyi duraan qabbanaa’e deebi’ee abidda saafaa ta’e. Kuluulee lafaa hammaaranii ol kaafnaan afuurri keessaa ba’uuf waan dhiyaate fakkaata. Haati Kuluulee ol manatti deebi’anii funyoo fudhatanii lagatti biriirsani. Namni ollaas kan qabee, kan gad dhiisu wallaale. Iyyi iyya caalee poolisiin burqee dhufe. Ambulaansiinis dhufee Kuluulee fuudhee hospitaala Gimbiitti geessan. Ana jooraa, taltaallaa fira hinqabne lafatti na dhiisanii, ollaan iyya dirmate hunduu gara hospitaalaatti Kuluulee waliin godaanani. Barruu Seenaa dhugaarraa Asoosamaa’e Ilmi namaa uumamaan nama biraatiin jaalatamuu, kabajamuu, jajamuu, faarfamee namoota biratti bakka guddaa argachuufi waan hawwe san argatee milkaa’aa namaa ta’uuf dharraafi fedhii daangaa hinqabne of keessa dhoffatee socho’a. Dharraafi fedhii akka malee barbaadu kana dhabee milkaa’uu dhabnaan, dhiphatee of dhiphisee, jeeqamuun dhibbentaa 50% oliin sammuun isaa nagaa dhabuu danda’a. Yookiinimmoo, Abdikutannaan sammuun isaa hammeenya kuusee tooftaa caalaa gara humna fayyadamuutti geessa. Humnimmoo faayidaa caalaa miidhaa hordofsiisa. Namoota muraasarraa kan hafe irra caalaan keenya, waan feeneefi hawwine of harka galfachuuf tooftaa osoo hintaane humna fayyadamna. Cufanaa cufame tokko furtuu isa banu harkarraa hinqabnu taanaan tasumallee banuu hindandeenyu. Carraan nuti qabnu, furtuu balbala sanii cabsuu qofa. Isayyuu cabsuuf tooftaa hinfayyadamnu taanaan cufanicha cabsuun kasaaraa biraa keessa galuu dandeenya. Kanaafuu tooftaan waa hunda keessattuu nu barbaachisa jechuudha. Jaalala, kabajaafi fedhii nama biratti fudhatama argachuu barbaannu argachuuf falli jiru tooftaafi jaalala qofa ta’uu qaba! Hojiifi humna uumaa ta’ee uumamaan lubbu qabeeyyiifi lubbu maleeyyiin hedduun lakkoofsaan hammi isaanii hinbeekamne bakka waljijjiiraa, haala Rabbiin eeyyama kenneefiin bakka walbuusaa, inni kuun yoo du’u inni kuunimmoo dhalatee bakka bu’a. Uumamaawwan addunyaa kanatti dhufanii simataman hedduun dulloomanii tortoranis irra caalaan isaanii uumama haarawaan bakka buufamaa deemuun isaanii waan wal nama gaafachiisu miti. Guyyaanis gargaarsa Aduutiin falaqqisee ifa Addunyaa maraaf kennee ijaan fagotti wal nama agarsiisee osoo hinquufin, halkan gurraacha dukkanaatiin dhaalamee yeroof aangoon Addunyaa too’achuu irraa fudhatama. Halkanis aangoo isaarra kan turu yeroo muraasa dabarsee guyyaaf deebisee kennuuf dirqama. Guyyaanis akka barbaade aangoo isaatti kophaa hinfayyadamu; Duumessa, Suulaa bubbee makate, Hurriifi Roobaan waldhaansoo jabaa osoo wal qabuu yoo itti jabaate isaaniin gaadi’amee osoo olaantummaa isaa hinlabsatin abbaa dabareetiif dabarsa. Halkanis dukkanaayee abbaa irree ta’uu yoo barbaade, urjii, baatiifi ifaawwan nam-tolcheetiin wal-utubanii ifa waliin gahuun Addunyattiif bilisummaa labsu. Kun walharkaa fuudhiinsa Uumaan uumamarra dirqama jabaa kaa’uun taatee biyya lafaatiif nuura bareedaa kenneedha. Ilmi namaas akkasuma bu’aa bahii dachee kanaa dhamdhamatee darbuuf garanatti makama. Akkuma dhalachuun isaa hinoolle, marsaalee namni keessa taruu qabu hunda keessa taree Addunyaa kanarraa godaana. Namnis akkuma uumama biroo bakka wal-buusaa deema waan ta’eef haaraan dhalatee, kan dhalates marsaalee Gadaa mara keessa darbee guyyaan du’aa yoo itti geette fudhattee kuttiin. Marsaalee Gadaa jiraachuuf hawwu saniyyuu haga fedhasaa osoo hinjiraatin dhiisee deemsa deebii hinqabne deema. Nuubiyyaanis uumama bu’aa bayii lafarraa dhamdhamee darbuuf gara Addunyaa ilmi namaa “Jaarraa 21ffaa” jedhee moggaafatee 22ffaa simachuuf of qopheessaa jiru kanatti dabalaman keessaa takka. Yeroo gara Addunyaa kanaa dabalamtu, Addunyaaf nama meeqaffaa akka taate beekuu dhabdus maatii isiitiif nama jalqabaa taatee obboleewwan duubaan dhufuu danda’aniif xurree qajeelaa saaqattee as baatee kunoo Ganna 16ffaa reef simatte. uubiyyaan intala dhalattuu reef guddinarra jirtu durba kichuu taatus, qaamaaf simboon Rabbi loogummaan isii qofaaf kenne akka Jeettii kooriyaa kaabaa N isa mucaan dargaggeessi furdichi gabaabaan sun kokkolfaa gammachuun of guutee, ariitii addaatiin furgugsaa oolu sanitti isiin furguggaatee kunoo durba geettuu isii fakkeesseera. Yeroo kana Nuubiyyaan kutaa 8 xumurtee reefuu gara kutaa 9ffaatti darbuu isiiti. Isayyuu yeroon osoo itti hinbarafatin obbo Gammachuun barumsa waan seenseefi malee akka kichummaa isiitiif kutaa 9 hingeettu ture. Kan dhaloota isiifi kichummaa isii beeku “Intalli Obbo Gammachuu durba qarree geettuu taate mitii?” jedhanii akka simbirroon firii liqimsaa isaaniitiif ta’u, walitti qoxxisuun walafaanii fuudhaniitti isaanimmoo bifa gaafii of keessaa qabuun oduu walafaanii fuudhu. Walitti daddabarsi oduu waa’ee Nuubiyyaa, ollaa isaaniirra darbee naannawni jireenya isaanii hundi shororkaayee gurra qabatanii “Na baasi Yaa Rabbi! waa’ee Nuubiyyaa malee namni waan biraa haasa’uu qaata dhiisemoo?” gaafii jedhuun nama maalalchiisa. Akkoon Nuubiyyaa Aadde Toltuun Magaala Sandaafaa qarqara Ollaa mana Nuubiyyaa faa yoo taatu, ji’aafi urjii lakkooftee dhaha Oromoo himuun eennuyyuu isitti hin qixxaatu. Quba harkashii kan dullooma isii mallattoo guutuun agarsiisu san dadachaaftee wal keessa maraa, Umrii Nuubiyyaa lakkooftee “Abeet yaa ijoollee ammaa! guddinni takkallee isin hindhibu, dhalachuuf guddachuun keessanillee haguma limsuu ijaati!” jettee osoo dubbattuu quba isii shanan harka bitaarra jiran harka mirgaatiin dadachaasaa lakkoofti. “Abeet…Abeet… handhuurri isii ta awwaalamteyyuu yoom goggodde? Qeerroon yeroo ammaatis… himm…” jettee waan jechuu barbaadde osoo hin xumurin waan biraatti dabarti-Aadde Toltuun. Haalli guddina Nuubiyyaa kan akkana kophaa haasofsiisuun ajab jechisiise, Aadde Toltuu qofa osoo hintaane, nama kichummaa isiitiifi miidhagina Uumaa irraa akka badhaasa addaatti Nuubiyyaan argatte saniif maalalfatu hunda ta’uu hinoolle. Nuubiyyaan durba qarree kichuuf bareedduudha. Dhugumattuu jechi Afaan Oromoo bareedduu jedhu bareedina isii guutuu ibsuu dhiisii qaama isiirraa qeensa isiituu ibsuu waan hin dandeenyeef koreen Waaltina Afaan Oromoo osoo irratti mari’ateeyyuu jecha isii ibsu argachuu dhabuu danda’a yaada jedhuun shakkii namatti uuma. Qeerroon Magaala Sandaafaa hedduunis “Namni ishii kana argate nama eebba haadhaaf abbaa dachaa dachaa qabu yoo ta’e malee, inni kuun…” jechaa osoo haasawa isaaniillee hinfixatin kakuun hidhii itti ciniinnatu. Mudhiin isii waan qal’inaa bareedduu mudhii sonsaa jechisiisuu bira darbee jecha ibsaniin nama dhabsiisa. Fageenyarraa yoo ilaalan qaamni gara gadiifi gara olii qal’ina isii kanaan waan addadda citee Nuubiyyaa bakka lamatti adda baasu itti fakkaatee, namni hedduun gara-nyaattoon guutamee hidhii xuxxuuxata. Qarreen hedduunis bareedinaafi simbo qabeettii ta’uu isii kanatti, garaan gubatee waan nama hinaarsineef aaranii hidhii gara jalaa itti ciniinnataa oolu. Hawwiifi hinaaffaa miidhaginaa. Qeerroon hedduunis hawattummaa isii kana ofiif hawwanii si’a hedduu gororasaanii irra deddeebi’aa liqimsaa, hawwii isiif qabaniin kokkee of jiisaa oolanii bulu. Rifeensi isii akka dukkana halkan duumessaatti gurraacha’ee waan dheerinaa safartuu meetiraarra utaalanii kiilomeetiraan akka safaraniif nama kakaasu sun yeroo qilleensaaf ajajamee akka waan irraa faffaca’ee qilleensicha faana baduutti, naannoma fuula isiitti oliif gadi faffaca’aa nama hawata. Osoo isiin hin beekin dargaggoon isiirratti waldhabuun akka Ameerikaafi Kooriyaa kaabaatti misaa’elaan walrukutuuf dhaadannoo hawwiif xiiqiin guutameen walitti gaarreffatu. Dargaggeessa meeqatu isii ijaan arguuf of mimmiidhagsee urgooftuu biyyoota addaddaa ofirra dhangalaasee hojii tokko malee dallawa isaanii afoo deddeemaa oola? Dargaggeessa qofa osoo hintaane, ga’eessi guguddaan abbaatti isiif ooluufi jaarsi jajjabni Akaakayyuutti ooluufis Nuubiyyaa hawwuu irraa of too’achuu waan danda’an hinfakkaatu. Mooraa isa dallawame san malee fuula Nuubiyyaa arguun kan hawwii itti ta’e dargaggoonni Sandaafaa garaan isaanii waa heddu yaadee mala ittiin harka ofiitti galfatan dhahachuuf sammuu isaaniis kan dhiphisan heddu. Tooftaadhaan isii eeguuf dargaggoonni yeroo Mooraa isaaniirraa faffagaatanii dhaabbatan, mooraa manasaanii kabaja itti horanii Eegumsuma Masaraan mootummaa tokko eegamu fakkeessaniiru. Mooraa isaaniimmoo, masaraa mootummaa irraa wanti adda taasisu, masaraan mootummaa mindaa ji’aan kafalamuun kan eegamu yoo ta’u; Mooraan isaanii immoo, kafaltii mindaa tokko malee tajaajila bilisaa fedhii isaaniitiin kan eegamu ta’uu isaati. Namoota fedhii isaaniitiin tajaajila eegumsa kaffaltiirraa bilisaa mooraa isaaniitiif kennan keessaa Tolaan nama tokko. Tolaan yeroo hedduu daandii irrattis argee dubbisuuf yaalee milkaa’uufii didee aariin ibiddi itti qabataa gara manasaa galeera. Yeroo baay’ees qalbii isii hatuuf uffata babbareedaa faashinii garaagaraa bitee uffatus qalbiin isii isaaf harka kennuu diddee garaa itti jabaatte. Bilbila isii nama biraa irraallee barbaadee fudhatee, itti bilbillaanis jalaa kaaftee deebii inni tasumallee gurraan dhagahuu hinfeene isa “Hinta’u!” jedhu; deebii sagalee kiilolee saniin dabaalamee isa biratti dhama dhabe si’a hedduu arraba isii irraa dhagayeera. Kana dhagahus gonkumayyuu Tolaan isiirraa abdii kutatee taa’uuf humna hinarganne. Tolaa jaalalli Nuubiyyaa isa booji’uun burjaajii itti uumee, akka isa dhabsiisee waa hunda keessatti maqaa isii kaasee aariin hiriyoota isaatti haasa’u malee nagaaf boqonnaa hinargatu. Amala isii gaarii hunda namaa jilbiiffachiisu san, bareedina isiirratti seequun isiin nuffii tokko malee dhangalaasaa ooltu san, qaama isii kichuu dhodhommoqaa simboo addaa kenneefii dhiirota hunda garaa booressee akka dhabsiisu san; Nuubiyyaa ija nama hundaa keessa akka salphaatti seentee hordoftootaafi dinqisiifattoota ijaaf maalalfannaa baay’ifatte san; Nuubiyyaa ija mararrteetiin malee ija hammeenyaatiin ilaaluun dhagaa baachuu caalaa namatti ulfaatee hedduun namaa “Akkam sii ta’u? Maal sii godhu?” jedhee gaafiin dhamaasu san; ejjannaa isii kan fageenyarraa yoo ilaalan hunda booji’ee afaan qabachiisee “Isiin kun Nuubiyyaadhamoo?” akka jedhanii maalalan taasisu san yeroo marayyuu ijaaf sammuu isaa irraa fageessuu dadhabee waan godhu wallaaleera. Yaada sammuu isaa irraa fagaachuu diddee cinama isaa gagarmaamti. Ija isaa afotti suureffamteetti. Guyyaan isaa Kamisa ganama falaqqisni Aduu guyyicha labsitee sa’aatiin sadirraa gara afuriitti saffisaa jira. Nuubiyyaan uumamaanuu bareedduu waan taateef, akka dubartoota zabanaa kosmootiksii garaagaraatiin of kuuluuf sa’aatii guddaa hin balleessitu. Yeroon isiin fudhattu haguma taphattoonni Pirimeerliigii Inginaandi tapha jalqabuuf Fiishkaa Abbaa murtii eeggatan qofaadha. Kamisa ganamaan kaatee haadhaaf abbaa isii eeyyamsiiftee fira bira gara baadiyyaatti qajeeluuf karoorfattee kaate. Waardiyyoota mooraa isaanii marsanii eegan kana osoo xiyyeeffattee hinilaalin gara mirgaatiin gara baha Biiftuutti qajeeltee Buufata konkolaataa Magaala Sandaafaatti fuula qajeelfatte. Yeroo kana namoonni fageenyarraa isii hordofan duuba isii yeroo deeman haadha aangoo gaardii VIP hedduun sochootu fakkeesseeraan. Akkuma buufata konkolaataa geetteen, konkolaataa nama guuttatee gara ganda Roggee Abbuutti qajeeluuf qophii isaa xumurate argattee seente. Buufata konkolaataarraa konkolaataa gara Ganda baadiyyaa Roggee Abbuutti yaabbattee imala eegalte. Namoonni duuba isii hordofaa turan konkolaataa gara Roggeetti deemu yaabbachuu isii ilaalanii erga addaan baafataniin booda biraa deebi’an. Konkolaatichi gara baadiyyaatti ariitiisaa dabaleera. Nuubiyyaan achi geettee fira isii kan baadiyyaa nagaa gaafattee reef boqotte. Dargaggeeyyiin adamoo osoo hin adamsin guddatan Nuubiyyaa arginaan hiikkaan adamoo kan itti mul’ate fakkaata; dursummaa Tolaatiin waan hunda caalaa isii adamsuun faayida-qabeessa ta’ee kan itti mul’ate dargaggoon kunniin waan hamaa tokko itti yaadaniiru. Tolaan hiriyoota isaa waliin Nuubiyyaa ijaan gaggeessee eessa akka deemtu hunda adda baafatee gara manasaatti gale. Waan yaadanii irratti waliigalaniin kana kan isaaf dhiyeessan hiriyoota isaati. Tolaan yaada hiriyoota isaa kana itti toluu dhabus Nuubiyyaan harka isaatii akka hin baaneef yaadni hiriyoota isaa kun gaarii ta’ee itti mul’atee isa biratti sagalee guutuun fudhatama argate. Dhimmichi ni milkaa’aaf taanaan waan durayyuu fedhiif hawwii guddaan barbaadaa ture harkatti galfata waan ta’eef, gammachuu cimaatu itti dhagahame. Yeroo Nuubiyyaa waliin harka walirra kaayatanii Magaala Sandaafaa keessa asiif achi garmaaman; yeroo bosona dukkanaawaa cal jedhee sagaleen tokkoyyuu keessaa hindhagahamne keessa waliin taa’anii sagaleen, kolfaaf taphni isaanii qofti keessaa baroodu; yeroo morma isii akka morma Gaalaatti dheeratu san jala seenee, Rifeensa isii dhukkisa lallaafaa kunuunsa bare san jala dhokatee, hafuura isii kan uumamaa isa urgooftuu nam-tolchee FOGG tuffachiisu saniin bashannanu. Yeroo gateettii isaanii lamaan qullaa walitti irkisanii qarqarri guntuta Nuubiyyaa qara Eboo caalu fakkaatu sun guntuta isaa waraanee qaamni isaa fedhii isiitiin guutamee fedhii hurku; yeroo lamaan isaaniituu abdiin guutamanii ija ijarra dabareen wal dhungatanii deebi’anii walitti seeqatan; yeroo Nuubiyyaa waliin laga Awaash irra markabaan imalaa ija keessa wal ilaalaa deeman, suur-sagalee bareedaa isa Wellee Doktora kabajaa Artist Alii Birraa… “…Awaash nama hinceesisu Yaanni hiriyaa nama hinteessisu…!” jedhuun dabaalamanii bashannan, sammuu isaa keessatti yaadannoo hinbanne ta’ee hafu san yaadaan gara fuulduraatti deemee suuresse. Yaada hawwiifi fedhii isaa Nuubiyyaa waliin qooddachuuf qabu hundisaa akka ogeessi fakkii harki Aartii Shaambal Lammaa Guyyaa kaasuun wal-fakkaatu san sammuun isaa fidee itti agarsiise. Yaada, hawwii, fedhii humna guutuu kan jaalalaa saniifi abjuu; abjuu keessaayyuu abjuu bareedduu gaabbii cimaa itti kaaftu. Abjuu guyyaan hirriibaaf mugiinsa tokko malee itti dhufe kana sammuun isaa keessummeessuuf dirqama fudhate. Dirqama jaalala gar-tokkee; kan gaafii malee deebiif abbaa kanaa dhabe. Gubata garaa jaalalaa kan kophaa isaatti jaalalli hoo’aan sun onneef sombasaa guggubee ciincessu; gubata deeggarsa hinqabneefi kan Nuubiyyaanis beettee hubatteefii irraa qoodachuu hindandeenne. Jaalala humna qabu, isa yaadaaf fedhii nam-tokkee; Jaalala namni tokko qofti dheebotee hoongeen beelaa itti hammaatee, kophaa hamuummatu. Abbaan Nuubiyyaa obbo Gammachuun deemuu Nuubiyyaa arguu dhabus, iddoon isiin deemte fira isaaf isii bira waan ta’eef hin aarre. Garuummoo osoo hin turin daftee osoo galtee gammadaa ture. Abbaa fi haati Nuubiyyaa mucayyoo isaanii waan jaalataniif ija isaanii duraa akka dhabamtu tasumayyuu hin fedhan. Osoma garaan isaan hin dandeenne obsumaan cal’isuu filatanii haga isiin dhuftutti obsaan of ukkaamsanii taa’uu filatan. Dargaggeeyyiin Nuubiyyaa adamsaa turan hundisaaniituu mala malatanii gara ganda Roggee Abbuutti imaluuf karoorsanii waa hundaan itti qophaa’aniiru. Nuubiyyaan achuma bultee ganamaan kaatee galuuf murteeffatteetti. Ganamni obboroo sun ija banatee dukkana halkanii san moo’atee, ifa Aduutiin bariisise. Dargaggeeyyiin hojii hojjatan karoorsanii waliif kennanii bulan; ganama saniin ka’anii gara hojii isaaniitti imala jalqaban. Saffisaan hurufa baadiyyaa san keessa shokoksaa tokko malee qaxxisuun deemsa isaanii itti fufan. Gargar faffaca’anii iddoo isaanii qabatanii gamaaf gamana yeroo mimil’atan waan lola Itiyoo-Tigraayirratti gara tokko goranii hirmaachuuf kiyyeeffatan fakkaatu. Waan waa eeganis ni fakkaatu. Waan waa eegan qofa osoo hintaane waan lolaaf bahanii diina isaaniitti dhukaasuuf Daannoo(mishigii) qabatanis fakkaataniiru. Nuubiyyaan ganamaan kaatee daftee gara mana haadhaaf abbaa isiitti galuuf qoqophoofti. Isiin akka dubartoota warra kaanii of qaqqabdee kosmootiksii garaagaraatiin of kuuluuf yeroo guddaa hin fixxu waan ta’eef, daqiiqaan 5(shan) itti guddata. Bishaan qulqulluu fuula isiitti faffacaafattee, rifeensa isii dhukkisa san harka isiitiin sisirreeffattee xumurtee yeroo deemsaaf kaatu “Jedhaakaa Akkoo! nagaatti naaf oolaa; yeroo biraa deebi’ee dhufaa!” jettee Akkoo gara haadha isiitti nagaa dhaamattee bahuuf qajeelte. “Tole dhalakoo karaa nagayaa naaf gali. Garuummoo osoo ciree hin nyaatin deemuu keetti aaree jira!” jetteen Akkoon isii. Isiinis “Rakkoon qabu ganamaan nyaachuu waan hin jaalanneefi; dhiifama guddaa Akkoo!” jetteen. “Maal taate Nuubiikoo? Koottuutii Aannanuma isii kanas ta’u dhugii garaakee qabbaneeffadhuu deemi” jedhaniin. “Tole Akkoo!” jettee Aannanicha fudhattee dhugde. Aannanicha afaanirraa fudhattee “Ooh Akkoo, dhuguma garaa nama qabbaneessa. Hoo’umee atis tana congisi!” jettee sesseeqataa gara Akkayootti qabde. Akkoon isiis “Maali kun duutuun? Nyaachuus dhuguus hindandeettuu? Callisii atumti keessaa unimee!” jedhaniin. Isiinis “Akka harka kiyyarraa dhugdu barbaadeetii bar Akkoo!” “Tolekaa erga jettee!” jedhanii harka isii irraa Aannanicha dhugan. Erga Aannanicha dhugdee akkoo isiis obaaftee booda “Akkoo guyyaa biraa nan deebi’aa jedhaakaa nagaatti!” jettee deemuuf kaate. Akkoonis, “Tole dafii nagayaan naa gali!” jetteenii gaggeessite. Isiinis nagaa itti dhaamattee karaa konkolaataa fuuldura isii fageenyarratti ilaalaa deemsa itti fufte. Dargaggeeyyiin Sandaafarraa isii hordofaa turan daandii isiin gara karaa konkolaataatti geessu bira gahuuf qabattee deemtu keessa hurufa hurufa jala riphanii dhufaatii isii eegaa turan. Akkuma isiin isaan cinaa geetteen “Fii..x” gochuun walitti fiissan. Hundisaanii yeroosanitti waamicha san dhagahanii dhufuun Nuubiyyaatti marsanii sochii isii daangessuuf yaalan. Gaafa guyyaa 2/2/2013 ganamarraa tilmaamaan sa’aatii 4:00 ni ta’a. Ija rifaatuutiin gamaaf gamana mimil’ataa “Maal… maal taatan ijoo?” jettee deebii isaanii eeggatte. Isaan keessaa gurbaan magaalli qal’aan reef karoora furdinaaf borci-tiraanisfoormeshinii waggoota dheeraa qabate tokko “Hin dhiphatin Bareedduukoo, homaa hin taatu!” jedhee itti siiqee harka irra kaayachuuf shaakala taasise. Harkasaa ofirraa darbattee “Achi narraa siqaa osoo isin hin salphisin!” jennaan “Ahahaha…. Akkamitti nu salphifta? Nuti kan salphannu yoo ati nu harkaa baatee mana haadhaaf abbaa keetti nu harkaa galte qofa!” jedheen Mucichi. “Akkanumaan hin dhama’inaa karaa koorraa goraa amma nan deemaa!” jettee deemuuf kaanaan mucichi qabeen. Nuubiyyaan ofirraa darbannaan “Ani bade Tolaa!” jedhee harkasaa waan guddinaa soodduu fakkaatu saniin kaballaa gurratti duuche. Gurri isii daqiiqaa muraasaaf dhageettii irraa walaba ta’ee hafe. Dammaqiinsa horattee, isiinis gurra jaamsuuf yoo qophooftu, inni kuun harka isii qabee dhaabe. Harka isaanii irraa baafachuuf tattaafattus humnaa ol itti ta’an. Yeroo kana Nuubiyyaan iyya naaf birmadhaa boo’ichaan makameen “Uu…uu…uu…uu…” jettee Mandara san hunda iyyaan kan too’atte. Too’atte jechi jedhu iyya isii san naa ibsa natti hin fakkaatu. Kanaafuu ni shororkeessite ka jedhu kun hoo naa ibsaa laata? Dachee walitti dhiphiste yoo jedhes waan arbeesse natti hin fakkaatu! Yeroma san heddummatanii Nuubiyyaa lafaa ol saamanii mataatti ol baatan. Isiinis osoo harkaa bahuuf wixxifattuu humnaan moo’achuun qabatanii qajeelan. Tattaaffii isii kana keessa Qeerricha isa gara mataa isii qabate san itti hiixachuun, cifaa harka isii kan cifaa Qeerransaa tuffachiisu saniin fuulasaa hunda boconcortee waliin geette. Sekondii muraasa keessatti fuulli mucichaa tottorobbaayee Siree dhiirri leexaan irra ciisee ka’e fakkaate. Qeensi isii magaazii caalaa qara qabu sun fuula mucichaa fuuqaa fakkeessus, mucichi ciniinnateetuma harka hin kennuufii dide. Mucaa isii luka isii lamaan gaadi’ee qabate sanis, akkuma Harreen utaaltee qoffee keessa wal dhiittutti, dhiiticha humna qabuun achi ofirraa diriirsite. Mucichi akkuma sangaa garaa quufee biyyee booratuutti daaraa booratee ka’ee, of too’atuun lafarraa utaalee ka’e. Akkuma ka’een lukkeen qaqal’oo Nuubiyyaa san sirritti duudhata jabeessee qabate. Miila isii san qabatee akka miilli isii humna dhabuuf sarbaa isii gara jilbaa olii tomtommatee si’a heddu rurrukute. Rukuttaatti dabalee aarii itti bahachuuf sarbaa isii irra deddeebiin quqummuunshe(qiqimmiide). Iyya duraanuu itti jirtu san jabeessitee haga laagaan isii baqaquu gahutti naannicha macheessuun booressite. Akkoon Nuubiyyaafi ollaan isaaniis iyyi kan maalii akka ta’e adda baafachuuf gara iddichaa achi fiffiigan. Obboleessi haadha Nuubiyyaatis isaanuma duuba fiige. Wal fudhatanii birmannaa iyyichaatiif haa fiigan malee dhimmichi maal akka ta’e adda baafatanii beekuu hindandeenne. Iyyi nama iyyuu ittuma jabaataa dhufnaan, haguma achi gahaniif karaan itti dheeratee miilli lafa isaan hanqatte. Ammas inuma fiigu; fiigicha hindhaabne. Garuu lallaafanii hargansuun dadhabbiif harka kennuu isaaniif labse. Tabba, qilee, sulula, mukkeen walitti tuucha’an isa baadiyyaa san keessa qaxxaamuranii birmannaaf ariifatan. Nuubiyyaan nama birmatuuf dhabdee iyyaan lafa dhiphisaa haga isiif danda’ame harkaa bahuuf tattaaffii gootus, garuu tasuma humna dargaggeeyyii kanaatii ol taatee harkaa bahuu hin dandeenne. Yeroo kana keessakaa sagaleen Qawwees kan irraa barooduu jalqabe. Qawwee qofatti dhaabbachuu mitii, Uleenis irraa hinafne. Kan Qawwee itti dhukaasaa doorsisan hanqannaan uleenis qaama isiirra iddoolee garaagaraa reebuun Nuubiyyaa harka kennachiisan. Akka Risaaf Culullee harree duute argataniitti itti tuuchanii Nuubiyyaa bubbututtee harka kennatte fudhatanii sokkan. Erga isiin tattaaffii dhiiftee dadhabbiif of kennitee booda humnaan qabatanii sa’aatima sanitti osoo hinturin gara iddoo Fincaa’aa jedhamutti geessuun mana keessa dhoffatanii nama dhufu eeggachuutti taa’an. Garuummoo haalli mijachuufii dinnaan, gara mana firaatti geeffachuuf qabatanii ka’an. Akkoon Nuubiyyaafi Obboleessi haadha Nuubiyyaa, ollaa isaanii waliin iddoo itti iyya itti dhagahan gahanii nama homaa dhabanii bitaa itti galee achuma dhaabbatanii sagalee biraa barbaaduuf dirqaman. Iddoo san gadhiisanii hurufa sulula qabu keessaa gara tabbaatti ol bahanii garanaa garas mimil’atanii yoo ilaalan, Dargaggeeyyii baay’atanii shamara wayii baatanii, itti wal jijjiiraa deeman argan. Obboleessi Nuubiyyaa ariitiin yoo isaan hordofu, Akkoon Nuubiyyaafi ollaanis haga humna isaanii isuma duuba miila fuudhan. Namoota sanirraa fagoo waan turaniif, namni akkas iyyu eennu akka ta’e adda baafachuuf isaan rakkise. Biruma gahanii adda baafachuuf karoorfatanii fiigicha dadhabbiitiin itti qajeelan. Yoo achi gahan Nuubiyyaa ta’uu argan. Isaan martuu callabaa’anii hafuun daqiiqaa muraasaaf arrabni isaanii waliin dubbii lagate. Kan jalqaba arge obboleessa haadha Nuubiyyaa ture. Akkuma ta’e ta’ee Afaansaa banatee arraba dubbiif ajaje. “Ani badekaa Nuubii!” jedhee haadhasaa ija keessa laale. Akkoon Nuubiyyaa akkuma afaan qabattetti haftee “Gadheen sinyaattekaa dhalakoo!” jechuun “Uu…uu…uu…” jechuun iyya keessaa fuudhaa gara buttootaatti ilma isii dursuun itti qajeelte. “Harmee… Harmee…” jechaa eessumni Nuubiyyaas Akkoo isii faana qajeele. Akkuma naannawa ijoolleen Nuubiyyaa geessan san gahaniin, dhadhaabbatanii babarbaaduu jalqaban. Osoma barbaadanii sagalee iyya Nuubiyyaa dhagahan. Akkoon Nuubiyyaa utaaltee itti bararuuf taanaan ilmi isii(Eessumni Nuubiyyaa ykn obboleessi haadha Nuubiyyaa) “Ijoolleen meeshaa ofarkaa qabuu bar! Itti deemtee wanti buuftu hinjiruu turimee, gara Poolisiitti bilbillaa!” jedhee bilbila baafate. “Mucaa kiyya an obsee danda’ee, boo’icha isii sibira dhaabbadhee dhageeffachuu akkamitti danda’a?” jechuun Akkoon Nuubiyyaa boo’ichaan imimmaan harcaasaa ilma isaaniitti dubbatan. “Harmee xiqqoma obsimee Gammachuuf bilbilee hatatttamaan poolisii waliin akka dhufu taasisaa!” jedhee obsisiisuuf yaale. Ijoolleen kilaashii waan harkaa qabaniif, itti siiquu dhiisanii gara Abbaa Nuubiyyaatti bilbiluuf dirqaman. Bilbilaanis waan ta’e hundaa itti himan. Abbaanis waan qabee gadhiisu wallaalee malaaf falli harkaa babbadus, ariitiin gara Waajjira Poolisii Aanaa Barrakitti bilbilee waan hunda miseensa dabaree Odeeffannoo gaafa saniitti hime. Mucayyoon miseensa Poolisii dabaree Odeeffannoos hatattamaan deemtee Hoogganaa Waajjira Poolisii A/Barrakitti himte. Osoo isiin hin bahin bilbilli hoogganaa iyye. Kaasee gurratti of qabee “Heloo” yeroo jedhu. Deebii Hoogganichaaf deebisuus hanqatee “Maaloo na dhaqqabaa; Ganda Roggeerratti mucayyookoo butanii fudhatanii galaa jiru; maaloo na dhaqqabaa… Maaloo… maaloo dafaa na dhaqqabaa!” jedhe sagalee adda ciccitaafi naasuu guddaan gaadi’ameen. Hoogganaanis Iddoon naannawa kam akka ta’ee fi haalasaa hunda irraa qulqulleeffatee akka isaaf dhaqqabu waadaa galeefii “Ati tasgabbaa’i nuti ammuma bira geenya waan ta’eef!” jedhee jajjabeessee bilbila walirraa cufatan. San hanqatee abbaan Nuubiyyaa obbo Gammachuun gara waajjira Poolisiitti sardamaan dhufe. Hatattamaan hoogganaanis miseensa Poolisii nama 10 ta’an konkolaataa waajjirichaatiin abbaa Nuubiyyaatis fudhatanii Ganda Roggeetti qajeelan. Konkolaatittiin nama 10 ol qabattee awwaara samiitti ol dhaabdee yeroo fiigdu nama fagoo ilaaletti hinmul’attu. Poolisiin Aanichaa iddoo isaan geeffatan kana gahee yeroo too’achuuf yaalutti wanti hiyyaadamne tokko dhalate. Ummannis waan baay’inaa lafti bal’oon qaawwa ittiin walarganuu dhabdee dhiphina hamaa keessa galteetti. Haalichi Poolisoota Aanichaatiifis keessummaa ture. Poolisiis akkuma arganiin dhukaasa irratti banan. Kilaashii tokkoofi uleewwan muraasaan Kilaashii kudhan duchiisuun nama hinajaa’ibuu? Kun hundi jaalalamoo gootummaadha? Qarummaadha moo gowwummaadha? Gowwummaas osoo ta’ee, jaarraa 21ffaa qaroominni gowwootaayyuu keessa heddummate kana keessatti hawannaa, fedhiifi jaalalaan Nuubiyyaa kan ofiisaanii taasisuu hindanda’an turee? Sirritti danda’u ture! Kun gowwummaa bira darbee hoodhannaayummaa yoo ta’e malee, nama isaan Nuubiyyaa hawwaniifii kanatti galaniifis bu’aa waan qabu hinturre. Haalli teessuma lafaafi baay’ina ummataatiif ijoollee kana too’achuuf rakkisaa waan tureef, Poolisiin Aanichaa humna dabalataa eeggachuuf dirqameera. Osoo lubbuunis ta’ee qaamni namaa dhukaasaan hinmiidhamin jara kana too’achuuf humni dabalataa barbaachisaa ture. Humni dabalataas hatattamaan Poolisii Aanichaatiif dhufee xiqqoo erga marii gaggeessanii booda, tooftaan itti seenanii qabuuf gara manaatti ijjatan. Deeggaraa qaama butee warra ta’an keessaa wacaan lafa garagaggalchuun kan Poolisii jeeqaa turanis kumatamaan lakkaa’amu. Yeroo kana haalichi baay’ina ummata achi jiruutiin walbira qabamee yoo ilaalamu ijoollettii qabuuf rakkisaa ture. Kanaaf Kilaashkoovii gara samiitti ol-dhukaasuun ummata akka biyyee lafaatti achi guute san bittinneessuun barbaachisaa waan tureef, meeshaa ol qabanii si’a sadi miseensa sadihiin garaagarummaa daqiiqaa 5 shaniitiin dhukaasaa itti deeman. Yeroo kana ummanni sun hundi iddoo sanii qooraa, hir’ataa karaa gadi lakkisaa dhufe. H Kallattii maraanuu wal qoqqoodanii itti marsuun yeroo itti deeman namoota isaanitti rakkoo ta’uuf shaakala taasisan uleen adabaa itti qajeelan. Buttoota Nuubiyyaa keessaa mucicha kilaashii dhukaasaa ture dhagaa inni jalatti daadeffatee dhukaasaa ture jalatti miseensi tokko duubumaan irra gahe. “Meeshaa lafa godhii dafii olka’i! Ykn asumatti si hambisa!” jedhee meeshaa nyaachifatee itti qabe. Rifaatuu guddaan guutamee meeshaa achumatti dhiisee harkasaa olqabee lafa jiruu ka’e. Kaatenaa harka isaatti kaa’uun meeshicha irraa fuudhanii too’atan. Carraaqqii daqiiqaawwan muraasaa booda ijoollettii hundayyuu Nuubiyyaa waliin too’annaa jala oolchan. Nuubiyyaan asiif bubbutamuufi rukuttaa ijoolleetiin of dadhabdee bututtee waan turteef daftee hin dammaqne. Lafti ittiin garagalee of haa wollaaltu malee, Ijoollettii hundattuu kaatenaa yeroo kaa’an Nuubiyyaatti lafatu ifee itti mul’ate. Iyyi Nuubiyyaafi worwaannaaf kadhannaan maatii Nuubiyyaatis badee lafa hinbanne. Gargaarsa Rabbiifi birmannaa Poolisii Aanichaatiin deebii argatee, kaayyoof galmi barmaatilee boodatti hafaa karoorfame daaraa botoroo ta’ee hafe. Kan ummataa ajaa’ibuma. Barmaatilee boodatti hafaa akkanaa kana irratti qabsaa’uun dhabamsiisuun osoo jiruu gocha balaaleffatamaa akkanaa kanaaf gurra kennee yeroo dibbee rukuteefii “Jabaadhu!” jedhuun akkamitti naman ajaa’iburee? Gocha itti iyyamee seeratti dhiyeeffamuu qabuuf birmannaa taasisaniifii abdii itti horuun irra hin turre silaa! Hundaafuu namoonni gocha kanarratti adda durummaan hirmaatan 5(Shan) too’atamanii Mana hidhaa yeroo shakkamtootaa Waajjira Poolisii Aanaa Barrakitti darbataman. Hawwiifi fedhiin qaamota hawwisiisoo Nuubiyyaa dhamdhamuuf dharra’aa ture sun, argatee dharraa bahuu mitii osoo ittillee hin kalaayin hidhaaf saaxilame. Qorattoonni Poolisii Aanichaa himannaa qindeeffachuun Abbaa Alangaa waliin ta’uun himannicha cimsan. Guyyaa ittaanu, buttoonni Nuubiyyaa shananuu Mana Murtiitti dhiyaatan. Abukaatoo dhuunfaasaanii bitatanii mormiin ofirraa qolachuuf carraaqanis, qalamaafi keewwata Qorataa Poolisiifi Abbaa Alangaa jalaa isaan baraaruu hindandeenne. Dhimmicha gadi fageenyaan erga qoratanii booda, Abbaan Alangaa bu’uura Seera yakkaa bara 1997 fooyya’ee bahe keewwata 32(1)(a) fi 587tiin himatamtoota hundarratti humannaa bane. anni Murtiitis himannicha fudhatee raga sanadaaf ijaa Abbaa Alangaa erga dhagaheen booda, ofirraa akka ittisaniif jal-murtii M kennee, himatamtootaan “Ragaa ittisaa dhiyeeffadhaa!” jedhee ajajus, himatamtoonni “Ragaa ittisaa hinqabnu!” waan jedhaniif bu’uuruma himannaa A/Alangaatiin:- • Himatamaa 1ffaa irratti Adabbii hidhaa waggaa 7(Torbaa) fi ji’a 5(Shanii) fi qarshii 2,000.00(Kuma lamaa)tiin, • Himatamtoota 2ffaa haga 5ffaa jiranirratti immoo tokkoon tokkoo isaaniitiin Adabbii hidhaa waggaa 5(Shanii) fi ji’a 5(shanii)tiin adabuun galmeen cufamee mana galmeetti akka deebi’u ajaja dabarse. Yeroo kana dhagahan Nuubiyyaafi maatiin isii hundinuu gammachuun gara manasaaniitti galan. Harmeen Nuubiyyaa, Akkoowwan lachuufi Abbaan Nuubiyyaas imimmaan gaddaa gaafas isaan hudhaa ture, imimmaan gammachuutiin bakka bu’ee imimmaan gammachuu coccobsaa yeroo galan abbaan Nuubiyyaa obbo Gammachuun isaan biraa gara Waajjira Poolisii Aanaa Barrakitti qajeele. Achi gahee biiroo seenee Hoogganaa waajjirichaa galateeffatee gale. Of-Ilaallee BOQONNAA TOKKO Waaqeffannaa Jechi Waaqeffannaa jedhu jechoota Afaan Oromoo lama irraa uumame. Isaanis: Waaqa fi Aanfannaa. Waaqeffannaan haala namootni ittiin waaqa isaanii ofitti aanfatan ibsa. Waaqeffannaan kun hariiroo waaqaa fi namootni waliin qaban agarsiisa. Sirna ittiin namootni waaqa isaaniif bitaman, akkasumas galateeffataniidha. Waaqeffattootni ammoo namoota amantaa waaqeffannaa amananii, akkaataa sirna waaqeffannaatti haala jiruu fi jireenya isaanii hoggananiidha. Namni Waaqeffatu yoo dhiira ta’e waaqeffataa, yoo dhalaa taatemmoo waaqeffattuu jedhamanii waamamu. Eeyyen waaqeffattootni namoota waaqaa fi Seera Waaqaa amananii fudhachuun jiruufi jireenya isaanii ittiin qajeelfataniidha. Waaqatti amananii, hariiroo gaarii waaqa waliin qabaachuun, waan waaqni ajaje hunda dalaganii, waan inni dhorke hundas dhiisanii kanneen jiraataniidha. Egaa sirni namootni ittiin waaqa isaanii waliin hariiroo uuman waaqeffannaa jedhamus, sirni waaqeffannaa kun amantaa garaa garaa kessatti sirna garaa garaan adeemsifama. Fknf sirni waaqeffannaa Kiristaanummaa, fi Islaamummaa sirna waaqeffannaa Oromoo irraa baayyee garaa garummaa qaba. Garaa garummaa Sirnaa fi seeraa, akkasumas maalummaa amantaalee kanneenii hunda walfaana ibsuun ammoo daran ulfaata. Sirna amantaa tokkichaa kaasnee waan hunda ibsuufis nibal’ata. Kanaafuu mata duree kana jalatti waa’ee maalummaa amantaa Waaqeffannaa Oromoo qofa hanga muraasaan ilaaluuf dirqamna jechudha. Akka waaqeffattootni jedhanitti Amantaan Oromoo Waaqeffannaadha. Waaqeffannaan Oromoos amantaadha. Amantaa Waaqa tokkichatti amananii ittiin qajeelfamaniiti. Waaqeffannaan Oromoo kun sababni Waaqeffannaa jedhamee waamameefis sababa Oromoon Waaqa waliin hariiroo tolfatee qabuufidha. Kunis dubbii Waaqaa dhaga’anii waaqeffachuu dabalata. Waaqeffannaan Oromoo daandii dhugaa kan jibbinsi keessa hin jirreedha. Dubbii waaqaa diduunis hin jiru. Waaqeffannaa keessa jaalalaafi gaarummaatu guutee jira. Akka amantaa Oromootti waaqni tokkichatu jira. Waaqni tokkichi kun maqaan isaa dhibba. Afaan isaas dhibba. Waaqeffattootnis waaquma tokkicha kana jiruufi jireenya ofiitti aanfatu. Dhugaa Waaqa kanaas dhaga’aniitu ittiin bulu. Dubbii isaatiinis jiraatu. Eeyyen akkasuma! Oromootni seeraa fi fedha Waaqa tokkichaa dhaga’aniitu ittiin jiraatu. Waaqeffannaan amantaa ittiin Waaqa tokkicha dhugeeffataniidha. Akka amantaa kanaatti maddi uumama maraa Waaqa tokkicha. Kanaafuu dhalli namaa cufti Waaqa tokkicha malee waan biraa dhugeeffachuu hinqabu jedhamee amanama. Kanaafuu Waaqeffannaan amantaa dhala namaa hundaa kan warra Waaqa tokkicha jiruufi jireenya isaaniitti aanfataniiti. Namni waan Waaqni jedhu dhaga’u; ittiin bulu; ittin qajeelfamuufi ittiin jiraatu hundi Waaqeffataa/ttuudha. Kanaafuu amantaan waaqeffaannaa Oromoo amantaa qulqulludha. Eeyyen Amantaan Waaqeffannaa dhiibbaa alagaan hugguramus amantaa dhugaadha. Alagaan beekamtii dhabsiisuuf maqaa garaa garaa itti moggaasee abaarus, amantaan Waaqeffannaa amantaa dhugaa isa Oromoon ganamuma ittiin waaqa isaa waaqeffataa tureedha. Fakkeeenyaaf Oromoon waaqni nama bishaan irraa uume jedhee amana. Hiddi sanyii dhala namaafi lubbu qabeeyyii hundaa jalqaba bishaan keessattti uumamanii yeroo booda bifa garaa garaa qabaachuu akka malan ammoo saayinsiitu hima. Kanaafuu akkuma Oromoon amantaa isaa keessatti amanu saayinsiinis namni jalqaba bishaan irraa uumamuu mirkaneessa. Kun dhugaadha. Dhugaan ammoo ilmoo waaqaati jedhanii amanu waaqeffattootni! Erga akkana ta’ee maaliif Oromoon kansaa ganee kan biraatti firoome jettaa laata? Kun anaafis gaaffiidha. Eeyyen dhuguma Oromoota baay’eetu kan ofii xureessee kan hormaa qulleessuutti jira. Akkamitti inni achii qullaa’ee kan asii xuraa’ee? Deebii kana siifan dhiise. Atumti ilaalii hubadhu! HUB:-Ani Qaalluu ykn beekaa amantaa Waaqeffataa miti. Waa’ee maalummaafi sirna waaqeffannaa Oromoo ilaalchisee ibsan kitaaba kana keessatti katabe kamiyyuu ibsa angafootni waaqeffanna Oromoo karaa garaa garaa ibsaa turan irraa kanan argadheedha. BOQONNAA LAMA Yayyaba Waaqeffannaa Oromoo Akkuma beekamu Waaqeffannaan amantaa dhugeeffannaa ummata Oromoo kan durii fi ganamaati. Akka angafootni ibsanitti Amantaan Waaqeffannaa Oromoo yayyaba irratti ijaarame hedduu qaba. Isaan keessaa kanneen ijoo ta’an muraasni:- Waaqa, Uumama, Daaniyaa, Laduu, Qaalluu, Ayyaana, Ateetee, Siiqqee, Gadaa, Galma, Safuu, Laguu fa’i. Waaqa Yayyaba Waaqeffannaa keessaa kan duraa Waaqa. Waaqa jechuun waan hunda kan uumedha. Kan uumes kan eegu waaqni abbaa hundaati. Waaqeffattootni Waaqni tokkicha jedhanii amanu. Waaqa tokkicha maqaa dhibbaatti amanu. Gariin waaqa yoo jedhu, gariin ammoo Uumaa jechuu mala. Maqaan Waaqaa akkuma raajii isaatii hedduudha. Waaqni ol’aanaa waan cufaati. Uumaa waan cufaati. Waaqni hin jijjiiramu. Inni kan dur ture, ammallee kan jiru, egereellee kan jiraatuudha. Waaqni Oromoo kun Uumaa waa Maraati. Tolchaa uumama hundaaati. Qulqulicha waa cufa tolcheefi tolchuuti. Eeyyen Waaqni Uumaadha; Tolchaa walaabuuti; Madda jireenyaati; Jiraachisaa waan cufaati; Baalchaadha; Fayyisaadha fa’a jedhanii waaqa tokkicha aanfatu waaqeffattootni. Uumama Bu’ura amantaa Waaqeffannaa keessaa kan biraa uumama beekumsaafi hayyummaa Waaqaan yayyabameedha. Uumamni waan Uumaan ogummaasaan tolchee, beekumsaafi hayyummaa isaa ittiin mul’iseedha. Uumamaan kanneen raajii Uumaa jedhan jiru. Kaanimmoo ‘kalaqa’ jedhu. Jechi ‘kalaqa’jedhu afaan biraati. Inni Afaan Oromoo miti. Yeroo tokko tokko Oromoota Of hin beeknetu osoo ofii qabuu waan hormaa ergisa ganda dhaqa. Kan ergifate sanammoo kan ofii se’a. Sun aad-male. Bu’urri Waaqeffannaa uumama. Uumama keessaan beekumsaa fi hayyummaa Waaqaatu mul’ata. Waaqeffattootni dhugaan uumama kana irraa olaatummaa Waaqaa dubbisu. Uumama kana irraa jaalalaa fi marartoo Waaqni uumama isaaf qabu baru. Kanaafuu, kitaabni amantaa Waaqeffannaa inni bu’uraa uumama ta’uu isaati. Waaqeffattootni Uumamni cufti kitaaba amantii Waaqeffannaa ta’uu amanu. Kan dubbisuu beeku:- uumama irraa raajiifi Ogummaa Waaqaa dubbisa; Ol’aantummaa Waaqaa dubbisa; Hayyummaa Waaqaa dubbisa; Seera Uumaafi Uumamaa dubbisa; Seera Walaabuu dubbisa… fa’a jedhaniitu amanu waaqeffattootni. Daaniyaa Daaniyaan kitaaba. Kitaaba waaqeffannaa Oromooti. Kitaaba waa’ee waaqaa fi waaqeffannaa namootaaf ibsuudha. Kitaabni kun waaqeffattootni akka dubbisanii beekumsaa fi hayyummaa Waaqaa ittiin yaadatniif yaadamee kan yeroo jalqabaaf sonaa’ee ba’eedha. Daaniyaan akkuma kitaaba kamiiyyuu dhaamsa qaba. Dhaamsa inni dabarsu keessaa tokko akka itti Raajii Waaqaa hubataniidha. Uumama irraa akkamitti beekumsaafi hayyummaa Waaqaa beekanii, akkamitti akka waaqatti harka kennatan namaaf ibsa. Daaniyaan akka kitaaba tokkootti bara 6400(akka lakkoofsa Waaqeffannaatti) Oromiyaa, Finfinneetti kan maxxanfamedha. Kitaabni yeroo duraa kun boqonnaa sagalitti kan qoodameefi fuula 468 kan qabuudha. Kitaabni kun bara 6401 keessas yeroo lammataaf biyya Ameerikaa kaabaa keessatti karaa mana maxxansaa Oromiyaa maxxanfameera. Egaa Daaniyaan kitaaba beekumsaafi hayyummaa Waaqaa of keessaa qabuudha. Eeyyen Daaniyaan dungoo Dhugaa Waaqaa kan Waaqeffattootni seera, safuu, laguu, seenaa fi aadaa Waaqeffannaa keessaa dubbisanii waa’ee waaqaa daran ittiin yaadatanii fi hubataniiti jechuudha. Walumaa galatti Daaniyaan kitaaba amantaa Waaqeffannaati. Ibsaa ittiin kitaaba Waaqaa (Uumama) dubbifataniidha. Ibsaa isa golgaa aada-malee saaqee aadaa dhugaatti nama geessuuti. waaqeffannaan sababa maaliin akka gaadi’amee tures quba qabsiisa. Yoo maal ta’e gaadii keessa akka ba’us yaadaafi qalbii namaa keessa guuta. Kanaafuu Daaniyaa kana namuu osoo dubbisee gaarii akka ta’es dhaamsa dabarsu waaqeffattootni! Laduu Laduun aangoo Waaqaa kan dhalli namaa akka Waaqeffannaa ittiin yayyabatuuf kennameedha. Laduun Aangoo Waaqaa kan Qaalluun ittiin iccitii Waaqaa beekee dhala namaa ittiin gargaaruuf Waaqa irraa kennameefiidha. Qaalluun Laduu Waaqaa kana argates ergamaa Waaqaati. Qaalluun kan seera Waaqaa dhala namaaf ibsu, kan dhala namaa qajeelchuufi kan namaa fi Waaqa walqunnamsiisudha. Akka Waaqeffannaan amanutti Waaqni dhala namaaf waadaa gale kan mirkanse Laduu dabarsee Qaalluuf kenneeni. Laduu Qaallummaa kan argatanis ta’ee kan namaaf kennu Waaqa qofadha. Namni Laduu Waaqaa kana fudhate, aangoo Qaallummaa waan qabuuf seera Waaqaa barsiisuuf dirqama qaba. Laduun aangoo Waaqni qabu keessaa kan Waaqni Qaalluuf kenneedha. Qaalluunis dhala namaa ittiin tajaajiluuf laduu kana waaqarraa imaanaa fudhate. Qaalluu Yayyaba Waaqeffannaa keessaa kan biraan Qaalluu ykn Qaallittiidha. Qaalluun ergamaa Waaqaa kan aangoo Waaqaan muudameedha. Qaallun aangoo Qaallummaas Waaqa irraa argata. Qaalluun ayyaantuu dhiiraa kan dhalootaan Laduu (aangoo) Waaqaan muudameedha. Qaallittiin ammoo, Waayyuu yookaan ergamtuu Waaqaa kan dhalootaan Laduu(aangoo) Waaqaa, isa waan waaqaa hiikee ibsu, goonfatteedha. Namooti akkanaa kanneen uumamaan fedhiifi Seera Waaqaa namootaaf hiikanii ibsuuf Waaqaan muudamanii dhalataniidha. Isaan kun Ayyaantota ergamtoota Waaqaati. Qaalluun beekumsaafi hayyummaa Waaqaa karaa dhalootaa qofaa argata. Ittiin dhalata jechuudha. Kana jechuun Qaallummaan kennaa Laduu Waaqaa kan dhalootaa dhalootatti diroo darbuudha. Ayyaantummaan kun abbaa irraa ilmatti ykn haadha irraa intalatti darba. Kana jechuun Qaalluu ta’uuf dirqama warri ofii aangoo Qaallummaa kan qaban ta’uu mala. Osoo abbaan ykn haati jiranii, garuu, ilma ykn intalatti hin bu’u. Gaafa isaan addunyaa kanarraa addaan ba’an qofaa laduun isaanii maatii keessaa Wayyuu tokkotti bu’a. Wayyuu jechuun maatii ykn fira keessaa kan Qaalluu ta’anii Waaqaan muudamaniidha. Akka Waaqeffannaatti, Qaalluun noolee Waaqaati. Kan dhala namaafi Waaqa ayyaanaan wal qunnamsiisuudha. Qaalluun iccitii Umaauumamaa akka hiikuuf muudame. Namni rakkate gara Qaalluu dhaqee dhibee isaa hiikkata. Hiikkatees daandii qajeelaa argata. Fala araaraafi nagaas falata. Qaalluun akka riqichaatti Waaqaafi nama gidduu ta’ee daandii tolcha. Daandii Waaqaa, Waaqeffannaa, Qajeelaa, Gaarummaa, Badhaadhinaafi Gammachuu namoota barsiisa. Nitiksas. Kanaafuu Qaallummaan wiirtuu amantaa Waaqeffannaati. Qaallummaan kennaa Laduu Waaqni Qaalluuf kennuun waan Waaqaa namatti ibsuu, hiikuu fi dubbachuu danda’a. Kennaan aangoo Waaqaa kun akka inni iccitii dubbii Waaqaa dhala namaaf hiikee mul’isu isa taasisa. Akka Waaqeffannaatti dubbii, lallabni, muudaa fi eebbi Qaalluu ni kabajama. Ittiin qajeelfamus. Kanaaf Qaalluun mataa(dursaa/angafa) amantaa Waaqeffannaati jedhanii ibsu angafootni. Qaalluun erga ergamaa waaqa tokkichaa ta’ee maaliif Oromootni baayyeen qaalluu ofii jibbanii qaalluu hormaa faarsu jettaa laaata? Kun anaafis gaffiidha. Eeyyen namoota baayyeetu afuurri qaalluu Oromoo xuraa’uu fi kan ‘nabiyyii’(qaalluu faranjii) ammoo qullaa’uu barsiisanii barataa jiru. Akkamitti afuurri Qaalluu inni asii xuraa’ee, inni kan Qaalluu achiimmoo qullaa’aa? Deebii siifan dhiise. Atumti madaalii, gulaalii, hubadhuu ilaali! Ayyaana Yayyaba Waaqeffannaa keessaa kan biraa Ayyaana. Akka waaqeffatttootni ibsanitti Ayyaana jechuun marabbaa Waaqni uumama hundaaf kennuudha.. Ayyaanni(marbbaan Waaqaa) kun kan Waaqni mil’uu Isaatiin uumamaa mara guuteefi guutu, akkasumas qajeelcheefi qajeelchuuti. Eeyyen ayyaanni, marabbaa jireenyaa kan waanti tokko akka dhalatu taasisu, erga dhalatee boodas jireenya qajeelchu, tiksuufi sirneessuudha. Waaqeffannaan akka amanutti waantotni umaman cufti Ayyaana ittiin qajeelfamaniifi jiraatan wajjin dhalatu. Ayyaana kan mataa isaanis qabu. Ayyaana kana dhalootaan argatu jedhu waaqeffattotni. Egaa akka Waaqeffannaatti dhalli namaa Ayyaana (marabbaa jireenyaa) Waaqa biraa kennameef kan argatu guyyaa dhalatuu kaaseeti. Waaqeffannaan Waaqni uumamaa mara kan uume, guyyaa 27 keessatti ture jedhee amana. Ayyaanni kunis kan guyyaa 27 keessatti bu’eedha. Namuu Ayyaana ofii kan argatu, marabbaa Waaqni guyyaa saniif murteesse keessaa akka hiree isaatti fudhata. Marabbaan Waaqaa kunis Ayyaana guyyaan 27 qabu irraa dhalootaa dhalootatii diroo kan darbaa jiraatuudha. Ayyaanotni digdamii torban jedhaman kunneen waan ofii qabu. Wanni jirtu cufi ayyaanotuma kana keessatti galti. Wanni dhalatu ayyaanotuma digdamii torban kana keessatti dhalata. Wanni du’us akkasuma. Gaddaa fi gammachuunille asuma keessa jirti. Kanaafuu waanti ayyaana malee jiraatu tokkoyyuu hin jiru. Du’aa iyyuu awwaaluuf ayyaanuma ilaalu. Ayaana du’aa itti hinawwaalletu jira jedhnii himu angafootni. Akka amantii Waaqeffannaatti dhalli namaa ni du’a; ayyaanni isaa garuu hin du’u; hin badus. Namni du’us ayyaanni nama du’e sanaa bifa biraan qe’ee dhaloota nama sanaa jiraata. Ayyaanni nama du’ee kunis Ekeraa jedhama. Ekeraa jechuun marabbaa Waaqni namaaf kennee, namni sun erga du’ee booda immoo egeree dhaloota ittaananii gaaromsuufi tiksuuf ardaa adii keessa jiraatuudha. Akka Waaqeffannaatti, ayyaanni marabbaa jireenya uumamaa qajeelchuu fi tiksuuti. Umamni cufti, namoonni, horiin, mukkeeniifi kkf ayyaana mataasaanii qabu. Waanti ayyaana malee umame tokkollee hin jiru. Kana jechuun waanti umame marti waan walqabate, garuu, addadda ta’e lama qaba. Isaanis waantoota mul’atuufi waan hin mul’annetti qoodamu. Kan mul’atu qaama ijaan argamudha. Kan hinmul’annemmoo ayyaana ijaan hin argamne, garuu ayyaanaan beekamudha. Kana malees, Araddaan ayyaana qaba; tulluun ayyaana qaba;malkaan ayyaana qaba jedhu waaqeffattootni. Waaqeffattootni Ayyaana kana ni safeeffatu. Kanaafuu tulluu bira yoo dabran itti irreeffatu. Malkaa yoo ce’anis itti irreeffatu. Ayyaana isaas waan safeeffataniif kabajaan maganfatu. Ayyaanni humna Umaan uumama keessa kaa’ee ittiin uumamasaa qunnamuudha. Ayyaanni kun riqicha Umaafi uumamaati. Kana malees, ayyaanni humna uumama tiksuufi qajeelchuudha. Namni Waaqa kan quunnamu ayyaanaan ta’a. Waaqnis uumama uume mara kan qunnamee gaaromsuu fi tiksu marabbaa itti kenneen ta’a. Walumaagalatti Ayyaanni marabbaa Waaqni uumama ittiin qajeelchu; eeguu fi nageessudha. Ateetee Yayyaba Waaqeffannaa keessaa kan biroon Ateeteedha. Ateeteen ayyaana sanyiifi hormaataa kan dubartiin waggaa lamatti altokko birraa ykn arfaasaa keessa bulfattuudha. Ayyaanni Ateetee akka Waaqeffannaatti birraa keessa Fulbaana gara dhumaa, arfaasaa keessammoo Amajjii walakkeessa keessa facaafatama. Dubartiin ayyaana kana kan facaafattu ayyaanni haadhashii, ishiifis tolee akka dhala ishiifis qajeeluuf uumamaan Waaqa kadhatti. Ateeteen bakka tokko tokkotti “Facaasaa” jedhama. Akka Waaqeffannaan amanutti Ateeteen ayyaana warraafi qe’eeti. Dubartootnis nageenya, gaarummaafi hormaataaf ayyaana isaaniifi Waaqa isaan uume kadhatu. Waaqni waan isaaniif godheef galateeffachuuf immoo Ateetee bulfatu. Ateeteen ganama subii kaasee hanga waareetti diinqa mana jireenyaa keessatti facaafatama jedhu angafootni. Siiqqee Yayyaba Waaqeffannaa keessaa kan Seemaa yookiin seera Waaqaa waliin walitti hidhate, Siiqqeedha. Siiqeen akka Waaqeffannaatti seera garaa garaa kan mirga dubartii kabachiisisuuf Waaqni Waaqeffattootaaf kenneedha. Siinqeen gama tokkoon mallatoo seera dubartiiti. Gama biraan ulee qal’oo dubartiin gaafa heerumtee kaaftee haga gaafa duutuutti qabattuudha. Kanaaf, Siinqeen meeshaa murtii, fakkeenya seera Waaqaa kan dhimma dubartiin walqabate mul’isudha. Namooti Siinqeen ulee qal’oo dubartiin qabattu qofa se’an jiraachuu malu. Garuu, akka Waaqeffannaatti Siinqeen ulee qal’oo dheertuu callaas miti. Ulee qal’oo dheertuu, siimoftuudha. Siimoftummaafis siinqee hin ta’u. Qajeeltuufi dirraan wal-qixxooftuu kan ijoo hinqabne ta’uu qabdi. Siinqeen ulee kabajamtuu kan muka Harooressaa irraa tolchamudha. Siinqeen mallattoo seera Waaqaa kan ittiin mirgii fi namummaan dubartii eegamuudha. Akka Waaqeffannaatti siinqeen wayyooma jabaa qabdi. Wayyooma kanaaf, Siinqeen kabajaa, saalfiifi sodaa guddaa qabdi. Siinqeen akka ulee kanneen biroo miti. Siinqeen horii hin tiffatan. Sareetti hin darbatan. Fardaa ittiin hin dhayatan. Harree ittiin hin ooffatan. Dugdaafis hin dhadhaabbatan. Siinqee seeraaf qabatu. Woyyuu fi woyyoomaafis qabatu. Waaqeffattootni yeroo marallee siinqee hin qabatan. Siinqee kan qabtan yeroo gamteen, muddamni, daddarbaan, cunqursaan, walumaa galatti rakkoon jiraatteedha. Yoo rakkoon hin jiraatiin dubartiin Siinqee ol-kaayatti malee hin qabattu jedhu angafootni. Siinqee dubartii malee dhiirti hin qabatu. Dubartiin cuftis siinqee hin qabattu; kan qabattu yoo beera taate qofa. Siinqeen yeroo nagaa harka mirgaatti qabatama. Mormiif yoo ta’e garuu harka bitaatti qabatama. Dubartiin Siinqee qabachuu kan jalqabdu gaafa heerumturraa kaafteeti. Gaafa intalti-heerumtu sana haati intalaa Siinqee tolchitee, yoo baarree kan fuudhuuf kennitu, boraatii fi madaalaa wojjiin, ”Hoo baarree, hoo barsee,” jettee itti kenniti. Egaa Intalli heerumtu gaafa kanarraa jalqabdee haadha Siinqee taati jedhu angafootni. Gadaa Yayyaba Waaqeffannaa keessaa kan biraa Seera Waaqaan sirna biyya ittiin bulchan tolchanii ittiin qajeelfamaniidha. Waaqeffannaan akka amanutti warri Waaqatti bulu, akkuma maatii fi warra isaanii seera waaqaan bulfatan sana, biyyaafi saba isaanii illee sirna seera Waaqaan qajeelfatu. Sirni Waaqeffattootni akka seera Waaqaatti tolfatanii kan ittiin biyyaafi saba isaanii bulchaa, tiksaa fi qajeelchaa turanif jiranis Gadaadha. Gadaan sirna bulmaata biyyaafi Sabaa kan akka seera Waaqaatti yayyabamee ittiin qajeelfamaa fi tikfamaa diroo darbaa dhufeedha. Waaqeffannaan akka amanutti fulaan dhugaan Waaqaa itti tifkamaa jiran keessaa tokko Gadaadha. Gadaan osoo hinbeekamne Waaqeffannaan guutummaatti beekamuu hin danda’u. Gadaan duuba kan jiru Waaqeffannadha. Gadaan dhimma jiruufi jireenya Waaqeffattottaa fuula hundaan kan ilaalu sirna siyaasaa, aadaa dinagdee, hawaasummaafi amantaati. Sirni Gadaa sirnaafi seera Waaqeffattoonni ittiin walbulchan, diina mirgaafi haqa Waaqeffattootaa sarbaa ture ittiin duulanii ofirraa ittisuun seera Waaqaafi Dhugaa Waaqni isaaniif kenne kabachiisaniifi tiksan, kan dinagdee isaanii ittiin tikfataniifi dagaagfatan, akkaata ittiin waliin jiraataniifi fedhiifi hawwiin namummaa isaanii ittiin guutamuudha. Waaqeffannaan akka amanutti sirni Gadaa seera Waaqaa irratti hundaa’ee kan yayyabame, qajeelfama seera Waaqaan kan hidhameedha. Kanaaf, Gadaa keessatti waanni hundi Gadaan walitti hidhata. Gadaan kan guutuu ta’e sababa: lakkoofsa yeroo, aadaa, amantaa, jireenya hawaasaa, ittisa biyyaa, duula Buttaa fi kkf hunda of keessaa qabuufidha. Isaan kunneen immoo seera Waaqaa isa eenyuyyuu cabsuufi dabsuu hin dandeenyeen sirneeffaman. Akka Waaqeffannaatti Gadaan mootummaa Ummataa kan ummataan filamee, ummataaf hojjatuudha. Gadaan bulchiinsa ummataa isa olaanaati. Gadaan daawitii jiruufi jireenya Waaqeffattootaa isa olaantummaa seera Waaqaan ititeedha. Gadaan sirna waggaa saddeet saddeetiin taa’itaa siyaasaa, dinagdee, hawaasummaa, amantii, loltummaafi jireenya waliin waliif dabarsuudha. Akka waliigalaatti, Gadaan of-ilaallee jiruufi jireenya ummata Waaqeffattootaa kan durii, kan har’aafi kan egereeti. Gadaan sirna Heeraafi Seeraan utubameedha. Haala kanaan Gadaan sirna seera uumamaa fi namaa walitti qindeessee ittiin namaafi uumama bulchuudha. Egaa Gadaan Sirna bulchiinsa jiruufi jireenya ummata Waaqeffattoota ganamaati. Galma Yayyaba Waaqeffannaan ittiin jaarame keessaa kan dhibii Galma Waaqeffannaati. Galmi Waaqeffannaa ardaa kadhannaafi galateeffannaa Waaqeffannaati. Ardaan kadhannaafi galateeffannaa Waaqeffannaa kun, bakka seerri Waaqaa itti himamudha. Galmi waaqeffannaa bakka ulfaataa muudaafi hammachiisaan itti kennamudha. Ardaa Dhugaa Waaqaas itti wal barsiisani jedhu waaqeffattootni. Galmi mana Waaqeffattootni gaafa Torbii, gaafa Hammachiisaa, gaafa muudaafi gaafa jileeffannaa keessatti walgahanii Waaqa isaanii kadhataniif itti galateeffataniidha. Galmi waaqeffannaa bakka akka itti beekumsaafi hayyummaa Waaqaa baratan, seera Waaqaa wajjin daran walitti dhiyaatan, bakka ulfooti. Waaqeffattootni kan Waaqa waaqeffachuu jalqaban Galma Qaalluu, ajajaa fi qajeelcha Waaqaan ijaarame keessatti ture. Qaalluun ladooma duraan mul’ate akka barsiisettis Waaqni Galma Waaqeffannaa keessatti irra caala namatti dhiyaata. Galmi kunis Galma qulqulla’aa kan Waaqeffattootni Waaqa tokkicha itti kadhatan, aarsaa isaanii itti galfatan, kabaja Waaqaaf kan itti irreeffataniidha. Dhugaa kanas kan Waaqni yeroo jalqabaaf Qaalluutti mul’ise Odaa Mormor irratti ture. Waaqeffattootnis Galma kana keessatti dhiyaatanii beekumsaafi hayyummaa Waaqaa karaa Qaalluu himamu, hiikamuufi lallabamu baratu. Galma keessatti walgahanii waa’ee Seera Waaqaafi Dhugaa Waaqaa baratu turan jedhanii ibsu angafootni. Yeroo sana irraa eegalee manni Waaqeffattootni keessatti walga’anii waaqeffatan kunis Galma Waaqeffannaa jedhame. Mallattoo Waaqeffannaa kan ta’an Caaccuufi Kallachis Galma kana keessa kaa’ame. Ulfoon Waaqeffannaas akka Galma Waaqeffannaa kana keessa kaa’amu godhame. Kanaaf, yeroo tokko tokko manni itti Waaqeffatan kun Mana Waaqaa jedhama. Warri kaan immoo Galma Muudaa jedhanii waamu. Galmi Waaqeffannaa yeroo duraaf Odaa Mormor cinatti ijaarame, dhiibbaa alagaan dhiibamee gara Tulluu Cuqqaalaattis darbe. Yeroo kana teessumni Gadaa ammoo Odaa Nabee ta’e. Galmi Waaqeffannaa sadaffaanis kan ijaarame, Madda Walaabuu, kan amma Galma Abbaa Muudaa ta’ee jiru biratti ture. Galmi Waaqeffannaa kunis mana kadhannaafi galateeffannaa, kan Waaqeffattooti keessatti walgahanii Waaqa itti kadhatan, Seera Waaqaa itti baratan, muudaafi eebba Qaalluu itti fudhatan, hammachiisaafi maganfannaa itti raawwataniidha. Galmi Waaqeffannaas, akka Amantii Waaqeffannaatti, iddoo itti lallaba Waaqeffannaa dhaggeeffatan, iddoo itti seera Waaqaa barataniifi barsiisan, iddoo itti jaatanii Waaqeffannaa hojjataniifi dhimma Waaqaa itti midhaansaniidha jedhanii ibsu angafootni keenya. Safuu Waaqeffannaan akka yayyabetti, Safuun utubaa qajeelfamaafi sirneeffama uumamaati. Safuun seera Waaqaan umame. Safuun seera waaqaa kan jiruufi jireenya dhala namaafi uumamaa to’atu, eeguufi qajeelchuudha. Seera dhala namaan tumamu ni sirreessu; ni fooyyessus; garuu, Safuu akka jirutti eeganii dhimma itti ba’u. Safuurraa waanti maqe, ykn dabe ykn jal’ate yoo jiraate, sirneeffamaafi naqatoo uumamaa jeeqa. Kunimmoo badiifi dhibdee dhala.Cubbuudha. Adabbiin cubbuu kanaas ulfaataadha! Waaqa araarfatanii waan Safuurraa maqe iddootti deebisuu qabu. Kanaan ala adabbii Safuu cabsuun dhufu jalaa ba’uun hin danda’amu. Safuun seera uumamaa, kan ganamaafi kan fulla’aati. Safuu kana eeguu jechuun akka fedhiifi Seera Waaqaatti buluudha. Waan Waaqni uume mara jaalachuudha. Akka Waaqni uumeefi sirneessetti kabajanii buluudha. Sirneeffamniifi naqatoon Waaqaa kun osoo hinjeeqamiin akka fulla’an eeguudha. Waanti dabe yoo jiraates dafanii qajeelchuudha jedhanii amanu waaqeffattootni. Safuu beekanii, isaan qajeelfamanii, isaan buluun hayyummaadha. Waaqeffannaan seera Umaa uumamaa beekanii isaan qajeelfamuudha. Seerri Umaa-uumamaa kun ammoo Safuu dha. Safuun waan gaarummaa, waan badhaadhinaafi waan dhugaa of-keessaa qaba. Mirgaafi dirqamas of keessaa qaba. Kanaafuu, Waaqeffannaa keessatti Safuu beekanii ittiin qajeelfamuun wiirtuufi utubaa amantichaati jedhanii ibsu waaqeffattootni. Safuun kan Waaqaati. Safuun kan dhala namaafi uumamaaf kenname jalqabaa kaaseeti. Safuun seera Waaqaa keessatti, yeroo jalqabaaf dhala namaafi uumamaaf Waaqarraa kenname. Waaqni uumama yeroo uume, Safuus wajjin uume. Akka kanaan waanti cufti irraa jalaan akka Uumaan sirneesseefi qixeessetti naqame. Dhalli namaas Safuu jalqabaa kanaan buluu eegale. Ittiin buluun cinattis fakkeeffannaa Safuu kanaan seera tumatee waliis ta’ee, uumama qajeelchuu eegale. Seerri Yayyabaas kanuma dhugeessa. “Waaqni seera namaaf kenne; namnimmoo akka Fedhiifi Seera Umaa kanatti uumamaaf naannoosaa bulchuu qaba!” jedhanii ibsaa fi dhaamsa qaban dabarsu angafootni. Laguu Yayyaba Waaqeffannaa ijaaran keessaa kan biraa laguudha. Laguun waan hedduu of keessaa qaba. Akka seera Waaqeffannaatti laguun akkaataa sadiin ilaalama. Tokkoffaa, laguun waan nyaatanis ta’ee waan dhugan kan Ayyaana ofii waliin hintaane beekanii nyaachuufi dhuguu dhiisuudha. Laguun kun yoo cabe hariiroon namaafi Waaqa gidduu jiru nicaba. Kanaaf, namuu waan ayyaana isaa waliin wal hintaane irraa of eega; ni lagatas. Kan lammataa, laguun namni waan seera Waaqaan dhorkame beekee irraa of dhoowwuu kan ilaallatuudha. Waaqeffannaan waan Waaqni fedhe hojjachuufi waan Waaqni dhorke irraa immoo goruudha. Eeyyen laguun,waan Waaqni hayyame dalaganii, waan Waaqni dhorke immoo dalaguu lagachuudha. Namni waan Waaqni dhorke irraa goree, waan Waaqni fedhutti gore Gaarummaa Waaqni dhala namaaf kenne mara ni’argata. kan sadaffaa Laguun ulfina uumaa fi uumamaaf kennuudha. Waan tokko irraa of qusatanii halaalattii kabajumaan jiraachuu danda’uudha. Waaqeffattootni martuu gamtaan waa hundaa hin lagatan. Bakka uummata Waaqeffattootaa bu’ee kan laguu biyaa seera waaqaa eeguuf lagatu Qaalluu ykn Qaallittiidha. Amantii Waaqeffannaa keessattii laguun yoo eegame, nagaan boora’e tokko deebi’ee akka qulqullaawuuf gargaara. Kun ammoo Safuun akka hin jigne utuba. Kanaafuu, Laguun amantii Waaqeffannaa keessatti yayyaba seera Waaqaa kan nagummaa Waaqeffattootaa eeguufi tiksuudha jedhu waaqeffattootni. BOQONNAA SADII Kaawoo Waaqeffannaa Waaqeffannaa keessatti waanti guddaa Kaawoo Waaqeffannaa beekuun, ittiin jiruufi jireenya dhuunfaa fi gamtaa qajeelfachuu danda’uudha. Waaqeffattootni dhugaan Kaawoo Waaqeffannaa tolchanii erga hubatanii booddee ittiin jiruufi jireenya dhuunfaa isaaniis ta’ee gamtaa gaaromsu. Kaawoo Waaqeffannaa keessaa Kanneen jajjaboo Waaqeffattootnii dhugaan kudhaamachuu qaban kanneen armaan gadiiti. Waaqeffattooti Dhugaan:- Waaqa Tokkichatti amanu. Beekumsafi humna Waaqaa qofaatti amanu. Uumamani Waaqaa cufti hiika-qabeessa ta’uu amanu. Dhalli namaa umamoota kaan caalaa gulantaa olaanaa kan qabu ta’uu amanu. Namni kamuu Waaqeffataa (Waaqeffattuu) ta’uun dhalachuu amanu. Namni kamuu qulqulluu ta’ee dhalachuu amanu. Namni kamuu dibaabee Waaqaa jalatti nageenyaafi fayyina isaaf hojjachuu akka qabu ni’amanu. Waaqni Daandii Dhugaa namatti osoo hinmul’isin akka nama hinadabne ni amanu. Waaqni waantota uume mara keessaa kanneen caalan gaarummaa ta’uu amanu. Waaqa usanii amanuu qofaan dhiisuu osoo hintaane, beekumsa Waaqeffannaa qorannaan gabbifachuu akka qaban amanu. BOQONNAA AFUR Irreecha Uummatni Oromoo waaqa tokkichatti amana. Nama ta’ee nama dhugaa kana shakku yoo arge Waaqni akka itti hin mufanneef Oromoon araara kadhataaf. Garaa qulqulluun waan kadhatuufis Waaqni isaa kun ni dhaga’aaf. Oromoon Uumama Waaqaafi harka namaa ta’an kamiinillee bakka Waaqaa buusee hin waaqeffatu. Garuu uumamni kamuu ayyaana waaqa biraa isaaf kenname ni qaba jedhee amana. Uumama waaqni uume kessaanis humni waaqaa mul’ata jedheetu amana. Kanaafuu ayyaana uumamni qabu nisafeeffata. Ulfina laataaf. Oromoon lageen, tulluuwwan, mukkeetii, gaarreewwaniifi wanneen kana fakkaatanitti amana osoo hin taane, ayyaana isaanii safeeffata. Waaqeffannaan tokko uumama waaqaa kanatti irreeffatanii safeeffachuu fi raajeffachuun ibsama. Eyyen, Oromoon Waaqa Uumaa waan hundaa ta’e kana adeemsa inni ittiin waaqeffatuufi galateeffatu keessaa tokko Irreecha. Irreeffachuun“Waaqa tokkicha galateeffachuudha”jedhu waaqeffattootni. Ayyaanni Irreechaa kun falaasamaa fi ilaalcha Oromoon Addunyaa kana keessatti ittiin humna waaqaa ibsu, jireenya lafaa kana raaju, dhoksaa yookaan iccitii jiruufi jireenyaa labataaf dabarsee ibsu ta’ee fudhatama. Iccitiin kun diinagdee isaa keessattillee ga’ee ol’aanaa qaba. Kanuma ibsuuf jecha”Yaa Waaqa, Baala Midhaan gootu, dhiiga Mucaa gootu, hooqubaa!” jedhee ganama barraaqaan ka’ee galateeffata. Wayita irreeffannaa keessattis sagaleen galateeffannaa kun yeroo irra deddeebiin dubbatamu ni dhaga’ama. Jireenya Qonnaa keessatti abdii waaqaatiin Qonnaan bulaan sanyii midhaan isaa qooxii irraa fuudhee dacheetti facaasa. Waaqni roobaan lafa jiisee sanyiin biqilee baala ta’a. Baala kanatu yeroo waaqni kaa’e keessatti ija ykn firii baasee makaramee soorata namaafi horiif ta’a. Yeroon kun itti ta’u wayita gannaa, dhoqqeen lafa kutee, lagni guutee, Cooreen wal cortee malkaa ce’umsaa cuftee, huuriin lafa uwwisee, lafti dukkanaa’eetti dha. Waqtii isaa eeggatee ammoo yeroo dukkanni ifa aduun bakka bu’aa deemu, daandiin dhoqqaa’ee deemsa dhorkee ture xuuxxatee yeroo deemsaaf mijatu, sanyiin faca’ee biqilee baala ture hudhee, daraaree, asheetni itti nyaatamu birraan yeroo irreechaa(galateeffannaa) ti. Oromoon “Baga Booqa Birraa geessan” jedha. Birraan, Waqtii dukkanni gannaa darbee abaaboon dachee guutudha. Egaa Oromoon galata kanaaf irreeffata. Irreechi sirna galateeffannaa fi kadhaa waaqaati. Oromoo irra jireessaan iddoowwan lamatti gurmuun ba’ee irreeffata. Isaanis malkaa fi tulluudha. Iddoowwan kunniin bakka humni uumuu Waaqaa adda ta’anii itti mullataniidha jedhu waaqeffattootni.Iddoowaan kanatti ballinaan kabajama jechuun garu bakkeewwan birootti Irreeffannan hin raawwatamu jechuus miti jedhu. Irreecha Tulluu Irreechi tulluu kan itti kabajamu jiini bonaa darbee yeroo bokkaan afraasaa itti roobuu qaba jedhamee eegamu keessadha. Tibbi bonaa goginsaan beekama. Aduufi ho’a irraan kan ka’e jiidhi lafaa gogee, margi qooree, bishaan cooreefi malkaa jiru hunda keessatti qal’atee mul’ata. Yoo gogiin kun dheerate horiis ta’ee dhala namaa balaa irra buusa. Kun akka hin taaneef giddugala ji’a Bitootessaatti angafootni biyyaa wal waamanii akka seera isaatti naannoo lafaa bakka jiidha qaba jedhamutti yaa’un harka isaanii gara waaqaatti qabanii “Jiidha nun dhowwatin, waqtiileen toora isaanii eeganii haa naanna’an, qilleensa roobaa nuuf kenni, araar” jedhanii kadhaa waaqaa taasifatu. Tulluutti ba’anii waaqa tokkicha sana kadhatu jedhu angafootni. Irreecha Malkaa Irreechi malkaa wayita jiini gannaa darbuuf jedhu baatii fulbaanaa gara walakkaa keessatti taasifama. Jiini Fulbaanaa jalqaba Waqtii Birraati. Yeroo itti haalli qilleensa gannaa jijjiirama agarsiisuu eegaluudha. Yeroo lafti xuuxxatee sochiif mijataa ta’uudha. Birraan yeroo qilleensi duumessaa fi huurrii ture ifaa fi ho’a aduun bakka bu’aa deemuudha. Yeroo itti dacheen daraaraa biqilootaan uwwifamtee bareeduu eegaludha. Kanaaf, guyyaan Irreechaa kun “Ayyaana Birraa” jedhamee beekama. Guyyaan Irreechaa kun bakka tokko tokkotti guyyaa “Xaddacha saaquus” ni jedhama jedhu angafootni irreecha ibsan. Kunis yeroo itti dukkanniifi bacaqiin gannaa darbee wal arguun danda’ame ta’uu isaa ibsa jedhu abbootiin. Waliigala Irreechi malkaa guyyaa galateeffannaati. Galateeffannaa kana irratti namni hundi akkuma umurii isaatti uffata aadaa uffatee, dargaggoonni bareedanii, haawwanis, Wandaboo kuula bareedaan hojjetame irratti balees ta’ee kaabbaa, calleefi dooqaan faayame uffatanii coqorsa jiidhaa, keelloo, hadaa, daraaraa qabatanii malkaa gamaa gamanaan wal ga’anii Waaqa faarfatu. Abbootiin Gadaa, kallacha, bokkuu, marga, alangaa, jirma ykn ulee aangoo Gadaa ibsu qabatanii dura bu’anii tooraan seeraafi hayyataan sochii gara malkaatti ta’u sana geggeessu. Haalli uffannaa nama hundumaa bifa kabaja Waaqaa ibsuun ta’a. Haawwanis ta’e shamarran mogalee (jilbaa) gaditti uuffata dheeraa uffatu. Kunis “Yaa waaq nun soqolin, gaaddidduu kee nun dhowwatin “jechuudha, jedhu angafootni sirna Irreechaa kana ibsan. Naamusa Irreeffannaa Namootni muraasni Irreecha sababa isaa beekanii kan kabajan ta'us, baayyeen isaanii garuu namootumti sababa kabajaniif kabaju malee hiikni isaa maal akka ta'e hin beekan. Kanarraan kan ka'es yeroo garaagarummaan hiikaa ayyaanichaa fi madda isaa irratti mul'atu ni agarra. Fknf Irreechi aadaadha kanneen jedhan ni jiru. Kana jechuun namni Oromoo ta'e tokko irreecha jaallachuu isaa hubanna. Garuu amantaa ta’uu isaa shakkinaan namni sun amantaa kan biraa filachuu isaati. Tariimmoo Irreecha jaallatee amantaa waaqeffataa jibbuu agarsiisa ta'innaa?. Oromoonnis ta'an sabni biraan irreecha kabajuu fi jaallachuun gaariidha. Dhugaan hin haalamne garuu irreecha sababa jaallataniif irreecha amantaa waaqeffannaa irraa addaan baasanii ilaaluun wallaalummaadha. Kun aad-maleedhas. Eeyyen Akkuma ayyaanni faasikaa Kiristaanummaaf, kan ‘Iidaa’ Islaamummaaf ayyaana ta'e, Irreechis ayyaana Waaqeffaannaa Oromooti. Kanuma! Dhugaa kana beekuun dirqama. Irreecha kabajuuf sirna Irreechaa abboota gadaa qoratanii akkaataa sirnasaatiin kabajuutu gaariidha. Akkuma sirna Ayyaanota amantaalee biroo ayyaanessuuf sirnicha, abboota amantichaa irraa, baran sana Ayyaana Irreechaas ayyaanessuuf abboota Gadaa irraa sirnasaa baruun dirqama ta’a jechudha. Haa ta’u malee faallaa kanaa Irreecharratti namootni amalaa fi gocha Irreecha hin calaqqisiifne mul'isan argamaa jiru. Kun ammoo amantoota Waaqeffannaa Oromoos ta'e Oromoota Irreechaaf kabaja qaban ni mufachiisa. Akka waaqeffattootni jedhanitti Irreecha irreeffachuuf uffata aadaa Oromoon faayamanii, marga jiidhaa qabataniitu, faaruu kanneen akka Maree hoo...; Maree hoo..! Jedhufaa faarsaa waaqaa bacaqii gannaa keessaa gara booqaa birraatti namoota baaseef galata galchu. Akkanatti Irreechi kabajama, Abboota gadaa fi abboota horaan fa'a eebbifamu. Maarree akkana. Akkanatti Irreechi irreeffatama. Kun ammoo kabaja Oromoon namaafis uumamaafis uumaafis qabu agarsiisa. Namootni irreechaaf kabaja qaban hedduun akkuma jiran, kanneen Irreechaaf kabaja dhaban ammoo Irreechaan da'atanii yeroo Irreechaa siyaasa garaa garaa geggeeffachuu fedhu. Gochi kun dhaloota ammaa kana biratti mumul'ataa jira. Kanas yeroo isaan alaabaa siyaasaa, alaabaa amantaa kan biraa bifa uffataanis ta'u bakka irreechaatti beeksifatan hubachuun ni danda’ama. Gochi akkanaa Irreecha tuffachuu fi tuffachiisuuf yaaluu isaanii namatti agarsiisa. Irrechi sirnaan kabajamuu qaba. Seera safuu irreechaan ta'uu qaba! Malee irreechi akka addaggootni safuu hin beekne yaadanitti dirree jeequmsaa fi atakaaroo garaa garaa ta'uun kan beekamu miti. Eeyyen irreechi sirna ittiin waaqaaf galata galchaniidha malee dirree siyaasa irratti geggeessuuf mijaawaa ta'e ta'uu hin qabu. Kaayyoon irreechaas kana miti. Ani akka Oromoo tokkootti Irreechaaf nan quuqama. Sirnaan akka kabajamuu qabun fedha. Fedhakoo kanammoo firris diinnis sirriitti naaf hubachuu qaba. Hubachuu qofas miti, namni irreecha kabajuuf bakka irreechaa deemu kamuu waantota irreecha hin calaqqisiifne dalaguu irraa of qusachuun dirqama ta’a. Eyyen akkanuma! Irreechi Aadaa Amantaa Waaqeffannaa Oromooti Irreechi aadaadha namootni jedhan ni jiru. Jechuus ni danda'u. Jechuuf mirgas qabu. Namuu waanuma beeku jedha. Mitiiree? Eeyyen dhugaadha. Aadaa Oromoon ittiin boonuu qabu keessaa inni tokko Oromoon waaqa ofii isaatii qabaachuu isaatiini. Oromoon waaqa ergifatee hin qabu. Oromoon waaquma gaafa waaqni biraan alaa hin galle sana amanaa ture amanaa jira har'as. Maarree egaa, amantaan waaqeffannaa Oroomoo aadaa sirna gadaa Oromoon qabu keessaa isa tokkoodha. Waaqeffannaan Oromoo ammoo ayyaana qaba. Ayyaanni kun ayyaana galateeffanaati. Innimmoo irreecha jedhama. Kana jechuun ammoo Waaqeffannaa Oromoo fi Irreechi dhukaaf lafee ta'uu isaanii mul'sa. Kanaafuu amantaa Waaqeffannaafi Irreecha addaan baasuun hin danda’amu. Isaan walumaan jiraatu. Walkeessas jiraatu. Erga akkana ta’ee maaliif namootni irreechi aadaadha malee amantaa miti jedhu jettaa laata? Kun anaafis gaaffiidha. Anaanis kan nadhibe isa namootni amantaalee kabiroo hordofan; amantaa waaqeffannaa Oromootiin xura'aadha jechaa, Irreechammoo kabajaniidha. Maarree akkamitti waaqeffannaan xura'ee sirni waaqeffannaa (Irreechi)qullaa’uu danda’aa?“Kaasi qumaara kee!” jechuun silaa asitti tureem. Ati akkamitti ilaaltee? BOQONNAA SHAN Damaraa Jecha ‘damaraa’ jedhu kanaaf hiikni sirriin kam akka ta’e ani mooji. Garuu namootni ayyaana damaraa amantaa fi aadaan wal-qabsiisanii ayyaaneffatu. Akka aadaatti damaraan maal akka ta’e aadaa naannoo ani itti dhaladhee siif ibsuunan eegala. Dur yeroon ijoollee (A.L.H tti naannoo 1987-1994), akkaataa abbaan kiyya itti ayyaana damaraa ayyaaneffatun yaadadha. Abbaan kiyya yeroo lubbuun jiru sana ayyaana damaraa kana sirnaan ayyaaneffata ture. Gaafa damaraa ayyaaneffatu kana, muka buleeyyii kanneen akka bakkanniisaa fa’a irraa dame dhedheeroo lama baala isaanii wajjin muree fideetu balbala manaa duratti irkisa ture. Achii booda abaaboo kanneen akka siddisa birraa fi margammoo walakkeessa damee mukeen kana lamaanitti hidha. Manneen ollaa keenya jiran keessaas kanneen abbaan isaanii akkuma abbaa kiyyaa sirna aadaa durii hordofanis akkasuma godhu turan. Egaa gochi muka jiidhaa manatti hirkisuu kun naannoo keenyatti Damaraa ta’uu isaati. Maal kana qofaree gaafa ayyaana damaraa sana erga damaraan akkasitti damaramee booda ancootee fi farsoon ayyaanichaaf qophaa’es aluma mana jala bakka damaraan irkifametti nyaatama. Ancootee fi farsoo kanas ollaa keenya wamnee waliin nyaannee dhugna turre. Osoo hin nyaatin dura garuu mataa nyaataa fi dhugaatii sana damaraa jalatti naannessanii naqu turan. Yeroo kana haawwan maatii fi ollaa ilil jedhaniitu ayyaana kana gammadanii simatu. Gammachuu ayyaana kanaas waliin nyaatanii; waliin dhugaa waliin taphatu turan. Yeroo maatiifi ollaan akkanatti ayyaana kana ayyaanessan nuti ijoolleenis hedduu nutti tolee gammanna turre. Yeroon abbaan kiyya muka muree damaraa itti damaraa ture guyyaa keessaa naannoo sa’a 10 fa’a eegaleeti. Galgala yeroo aduun dhiitummoo qoraan gogaan walitti funaanamee ala oobdii keessatti abiddaan gubama. Abidda sanarraas guca ykn xombora qabsiifataniitu ‘Iyyooshee daree…Birraan bariitee Daree…Iyyoshee Daree…”Fa’a jechaa walharkaa fuudhanii sirbu. Yoo fedhanis darabeen walharkaa fuudhanii geeraru. Egaa maatiin kiyya akkanatti ayyaanicha ayyaaneffata ture. Abbaan kiyya yeroo sana amantaa Ortoodoksii hordofa ture. Ollaan keenya muraasni isaanii garuu amantaa ‘Proteestaantii’ yeroo sana ho’uu eegale amananii jiru. Kanaafuu isaan kun ayyaana damaraas ta’e kan masqalaa ayyaaneffachuu dhiisaniiru. Maatii keenya keessaas obboleessi kiyya kan Caalii jedhamus yeroo sana namoota dafanii amantaa Pheenxee kana fudhatan keessaa tokko ture. Kanaaf jecha Caaliin “ayyaana kana ayyaaneffachuun sirrii miti” jedhee abbaa kiyyaan mormaa ture. Sirna damaraa abbaan kiyya ittiin ayyaaneffatu sana namoota amantaa pheenxee keessaa qofas miti kan morman. Qeesotni amantaa Ortoodoksiis “damaraa isa jettee muka manatti hirkiftu kana dhiisi! damaraan kee amantaa keenyaa wajjin hin deemu” ittiin jedhanii dheekkamu turan. Abbaan kiyya garuu yeroof dheekkamsa jaraa sana jalaa callisus, yeroo ayyaanni damaraa ga’u hunda damaraa isaa akkuma isa durii sanatti ayyaaneffata ture. Sirna ayyaana damaraa abbaan kiyya hordofu irratti mormiin garaa garaa isa mudatus “Isin kan beektan jedhaa, ani akkan beekuttan ayyaaneffadha!” jedha ture abbaan kiyya. Egaa damaraan naannoo keenyatti muka jiidhaa lama manatti hirkisuun damarama jechuudha. Maal kana qofaree namootni naannoo Oromiyaa kanneen biroon tokko tokko akka ibsanitti ammoo, damaraan abidda alatti gubanii daaraa isaa itti naannessuu ykn itti marsuun ayyaaneffama jedhu. Hiiknumti Damaraa jedhu kuniyyuu daaraa maraa kan jedhu kanarraa madde jedhaniis kan ibsan ni jiru. Haa ta’u malee namootni yeroo ammaa kana irra jireessaan ayyaana Damaraa amantaa Kiristaanummaa wajjin wal qabsiisu. Ayyaanichi ayyaan kiristaanummaa jedhamus, addatti Ortoodoksii Itoophiyaatu ittiin beekamaa jira. Ambaa kiliyaa kan UNSCO irratti Itoophiyaan galmeessistee qabdu keessaas tokko ayyaana damaraa ykn masqalaa kanadha. Akka seenaan tokko tokko ibsutti dhaloota Kiristoosiin booda jarraa 4ffaa keessa mootittiin ‘Hileenii’ jedhamtu tokko naannoo Roomaa jiraacha akka turte himama. Mootittiin Hilleenii jedhamtu kun haadha mooticha isa yeroo jalqabaaf Kiristaana keessaa mootii Roomaa ta’uu danda’e ture. Mootichi Roomaa kun Haadha isaas kutaa bulchiinsa Roomaa keessa bakka tokko akka isheen hoggantuuf muuduun isaa ni himama. Akka seenaan kun ibsutti mootittiin Hilleenii jedhamtu kun bara 326-328 tti daawwannaaf gara lafa qulqullaawaa(holy land) jedhamu deemtee turte. Achittis hojii tola ooltummaa kanneen akka waldaa Kiristaanotaaf ijaaruu fi hiyyeessota gargaaruu hedduu gochaa turte jedhama. Bakki qulqullaawaan(holy land)jedhamu kun naannoo Yesuus keessatti dhalatee guddatee, barsiisaa turee fi itti fannifame ta’uu isaati. Bakki kun lafarratti gidduu galaana Medeteriyaaniyaanii fi galoo galaana Yordaanos/Jordan jedhamu gidduu ta’a jedhamee himama. Bakki kun bakka kitaabni kiristaanotaa (bible) lafa Israa’el jedhee waamudha. Ta’us lafti kun yeroo ammaa naannoo lafa Filisxeemotaa (Palastines) akka ta’etu beekama. Hilleenii bakka qullaa’aa jedhamu kana yeroo deemte achitti fannoo sadii argachuu akka dandeessestu garii kiristaanotaan amanama. Fannoo kana sadan keessaa tokko isa Yesuus irratti fannifame yemmuu ta’u, lama ammoo isa hattootni lama bitaa fi mirga isaatitti ittiin fannifaman ta’a jedhamee shakkame. Hilleeniin yeroo fannoo kana argatte haafa naannoo sanatti walitti qabamee jiru sana gubdeetu haara isaa faana dhooftee bakka fannoon dhugaan inni Yesuus itti fannifame jiru sana argitee, lafa keessaa qochisiistee baasifte jedhama. Haafni walitti qabamee gubame sunis balfa namootni bakka fannoon sun argamutti gatan ture. Akka namootni ibsanitti erga Yesuu achitti fannifamee kaasee bakka sanatti balfatu gatama ture. Balfi gatamaa ture kunis tuulamee gaara ta’ee, fannoo sana awwaaluu danda’e. Egaa Hilleeniin balfa walitti qabamee jiru sana gubde jechuudha. Balfi gubame sunis isa walirra tuulamee fannoo isheen barbaaddu sana dhoksee turedha. Fannoo dhokate sana argachuuf jalqaba balfa tuulame sana gubde jechuudha. Egaa namootni ayyaana damaraa ayyaanessanis balfa isa walitti qabamee ture sana gubuu irraa ka’eeti. Akka afaan Amaariffaatti walitti dabalamuun balfa kanaa walitti ‘Dammaramuu’ isaati. Kanumaan Damaraa jedhame jedhu. Masqal jechuun ammoo fannoo isa argame sana ibsa jedhu. Fannoo jechuunis afaan Amaariffaan ‘Masqel’ jedhama. Egaa gama amantaan yoo ilaalle ayyaanni Masqalaa fi Damaraa yaadannoo adeemsa Hilleeniin ittiin fannoo (Masqel) Yesuus argatte sanaaf kabajama. Seenaan kun dhugaa ta’uu isaa amantaalee Kiristaanummaa keessaa Kaatolikii fi Ortoodoksiin amananis. Amantaaleen kanneen akka Protestaantii ni shakku. Fkn fannoon yeroo sana argame jedhamu ajaa’iba Helleeniin argamus kan yesuus itti fannifame ta’uu fi dhabuun isaa shakkii uumeera. Kanneen amanan garuu fannoo sana gargar kutanii waldaalee biyyoota addunyaa jiru hedduun ga’uu yaalanii turan jedhama. Irra jireessaan garuu qaamni fannoo kanaa waldaa Kaatolikii Roomaa keessa olka’amee jira jedhama. Cabaan fannoo kanaa muraasni isaa karaa biyya Gibxii(Misirii) akka gara biyya Itoophiyaa galee jirus ni dubbatama. Itoophiyaa keessaas waldaa Gishan Mariyam jedhamu keessa akka olkaa’amee jiru fa’a shakkama jedhanii namootni himan jiru. Ortoodoksii Itoophiyaa fi kanneen biroon adeemsa Hilleeniin ittiin fannoo yesuus argadhe jette kana dhugaa ta’uu isaa amananis, Protestaantotni ammoo sababa ittiin dhugaa ta’uu dhabuu isaa morman ni ibsatu. Fknf fannoon Hilleeniin argatte jedhanii waldaalee garaa garaa kessa olkaaa’anii jiran gaafa qratamu soba ta’uu isaa ibsu. Kunis gariin mukti fannoon sun irraa tolfame kan naannoo Yesuus itti fannifame keessa hin jirre ta’uu isaa ibsu. Gariin ammoo jaarraan mukichi itti uumame akka qorannoon laboraatoorii ibsutti kan jaarraa Yesuus kessa fannifame ibsu miti fa’a jedhu. Walumaa galatti ayyaanni Damaraafi Masqalaa bakkaa bakkatti hiika garaa garaa qaba. Yeroo ammaa kana ayyaanni kun Itoophiyaa keessatti yeroo walfakkaaturraa eegalee kan ayyaaneffatamuu eegalu ta’us, Sirna garaa garaan kabajama. Fknf Oromoon amantaa Ortoodoksii hordofuu baatus masqalaan mootii ayyaanaa jedhee waama. Ayyaana kanaaf bakka guddaa qabaachuu isaati. Maqaan masqala jedhus jecha ammas qalaa jedhurraa akka uumame ta’uus kan ibsan jiru. Naannoo Uummattoota kibbaa birattis ayyaanni kun ji’a tokko guutuu akka ayyaaneffatamu himu namootni. Akka amantaa Ortoodoksii Itoophiyaatti garuu fulbaana 17 qofa ayyaaneffatama. Egaa kamtu kamii? Ati maal jette? Atumti qaaccessi jedheetan siif dhiise dubbii kana! BOQONNAA JA’A Moggaasa Namootni maqaa garaa garaa moggaasanii qabu. Ammas moggasaa jiru. Moggaasni maqaa kun fedhaa fi hawwii namootaa waan ibsu fakkaata. Namootni hawwii gaariis ta’u, badaa namaaf qaban moggaasaan ibsatu. Waanti salphaan namootni uumuu danda’an maqaa moggaasuudha. Namootni maqaa ofittis ormattis ni moggaasu. Maqaan isaan ofittis ta’u waantotatti moggaasan hedduun isaa garuu namootas ta’e waantota sana waan ibsu hin fakaatu. Yeroo baayyee namootni moggaasa kan fayyadaman:-waantota bareedaa fokkisiisuuf, isa fokkisummoo bareechuuf, isa laafaa jabeessuuf, isa jabaa laaffisuuf, isa hin jirre jiraachisuuf isa jirummoo balleesssuuf fa’i! Namootni yoo maqaa moggaasan: Fayyisaa, Guddisaa, Badhaasaa, Qulqulluu, Xuraawwaa, Kumaa, Kitilaa, Caalchisaa, Gingilchaa, Abaaboo, Siddisee, Warqee, Meetii fa’a jedhu. Moggaasni isaanii fedhii isaan xureessuu ykn qulleessuuf qabanis ni ibsa. Haalli namootni maqaa ittiin moggaasan maqaa sana ibsuu haa dhiisuyyuu malee, moggaasni daran murteessaadha. Namnis ta’e waanti kam moggaasa maqaa malee beekamtii hin argatu. Fknf waa’ee kee osoon hin qoratin dursa maqaa ati ittiin beekamtu beekuun dirqama. Sana booda maqaa maatii keetii, maqaa sanyii keetii, maqaa garee keetii fi maqaa biyya keetii fa’a beekuun itti fufa. Kanaan maalummaa kee namoota kanneen biroo irraa addaan baasanii hubachuun danda’ama. Kanaafuu waanti kamuu moggaasa qabaachuun waantota kannneen biroo irraa addaan isa baasanii hubachuuf fayyada. Haa ta’uutii namootni maqaa akkamii ofittis ta’e kanneen birootti moggaasanii jiru? Moggaasni kun maal isaan fayyadaa jira? Gaaffileen jedhan gaariidha. Akkuma beekamu addunyaa kanarratti maqaan namootaa akkuma garaa garummaa amantaa fi afaaniitti maqaanis garaa gara ta’ee mul’ata. Ta’us, maqaaleen waaltaa’anii addunyaa biratti beekamtii qabaatanis hin dhabaman. Fknf maqaan Israa’el jedhu biyyoota hedduu keessatti moggaafamee argama. Maqaan kun amantaa kiristaanaa wajjin bal’achuu isaati. Maddi maqaa kanaa garuu biyya Israa’eeliiti. Dabalataan maqaan Mohaammed jedhus hedduu beekamaadha. Kunis amantaa Islaamummaa faana babal’ate. Maqaan Badhaasaa jedhu garuu asumatti hafe. Innis osoo amantaan waaqefannaa Oromoo addunyaa guutuutti babal’ateera ta’ee sila akkuma Mohammadii fi Israa’eelii addunyaan isas beeka ture. Egaa eenyu Waaqeffannaa babal’isee Badhaasaa addunyaaf haa beeksisuree?mDeebii kanaas atumti jedhi waan jettu!. Egaa moggaasani siyaasaaf amantaas ni ilaallata. Eeyyen, namootni akkuma ilaalchaa fi fedha isaaniitti kan jejanis kan jibbanis moggaasa maqaan ibsatu. Waanti nama dhibu garuu namootni ofii isaaniitti maqaa jallattan moggasnaniitu maqaa jibban ammoo ormaaf moggaasu. Ofittoon kun! Nama bifni isaa gurraachaan garba jedhu. Kan adii ykn diimaan ammoo boorana fa’a jedhu. Maal kana qofaree isa boorana jedhanitti yoo maqaa Caalaa jedhu moggaasan, isa garba jedhanittimmoo maqaa Waxxeessoo jedhu fa’a moggaasu. Kun gama aadaatiin yeroo illalluudha. Gama amantaan yoo ilaalle ammoo namni maqaa Oromoon moggafame tokko maqaa Oromummaa isaatiin Kiristaana Ykn Islaama ta’uu hin danda’u. Fknf Caalaan yoo kiristaanummaa fudhate, jalqaba bishaaniin cuuphamuu qaba. Erga cuuphamee booda itti kadhatamee kiristaana godhama. Gaafuma sana garuu maqaa oromummaa isa Caalaa jedhu dhiisaniitu, maqaalee akka:- Walata Goorgis, Gabra Maariyaam , Gabra Kiristoos fa’a jedhanii moggaasu. Gama Islaamummaanis Caalaan Caalaa ta’uu hin danda’u. Caalaan gaafa Musliima ta’uu fedherraa kaasee, Caalaa ta’uun isaa hafee maqaan akka ‘Abdallaa’jedhu fa’a itti moggaafama. Maarree egaa kun hunduu moggaasa. Namootni isa jibban irraa mulqaniitu isa jaallatan bakka buufatu. Egaa akkasitti maqaa bareechanii maqaa balleessani. Eenyu fa’an? Atumti jedhi waan jettu! Maarree, akkasitti Maqaa baay’eetu bareechamees balleeffame. Biyyaa Itoophiyaa kana keessatti maqaa moggaasuu qofaan seenaa bareechamee seenaa balleeffame hedduu kaasuun ni danda’ama. Akka fakkeenyaatti namoota sanyii filatamoo jedhamanii mogga’anii fi kanneen biroo ilaaluu dandeenya. Akka bara bulchiinsa mootummaa isa ‘Solomonic Dynasty’(Mootummaa Solomoonawaa) jedhamee mogga’uun walharkaa fuudhiinsa dhaalaan bulchamaa tureetti, Mootii Itoophiyaa ta’uuf dursa sanyii Solomoon(Sanyii seem/ Yihudootaa) ta’uu qabu. Akka ibsa kanaatti namni yeroo jalqabaaf sanyii solomoon ta’ee Itoophiyaa(Abiysinia) bulche ‘Minilik Tokkoffaa (Minilik I’)jedhama. Namni minilik I jedhamee beekamu kun ilma mootittii Saabaa ta’uun isaas ni odeeffama. Mootittiin saabaa jedhamtu kun ammoo dhaloota Kiristoosiin dura, kaaba Itoopiya bakka Axum jedhamu akka bulchaa turtes ni ibsama. Mootittiin kun mootii Israa’el yeroo sanaa kan ture Solomoon Oogummaa ajaa’ibsiisaa akka qabu odeeffannoo argatteen oogummaa isaa daawwachuu akka gara israa’el imaltee turtes ragaan kitaaba kiristaanummaa irraa argame ni ibsa. Achitti Solomooniif ulfooftee akka turtes ni odeeffama. Ragaan kitaaba Kristaanotaa waa’ee ulfaa’uu ishee kana ibsuu baatus, namootni Kaaba Itoophiyaa fi amantaa Ortoodoksii Itoopiyaa ni ibsu. Akka ibsa namoota kanneeniitti mucaan isheen mooticha Solomooniif ulfooftee deesse sun ‘Minilik’ jedhamee akka mogga’es dubbatu. Mootummaa mootittii Saabaas kan dhaale ilma isheen Solomooniif godhatte isa Minilik jedhamu sana ta’uu isaas ibsu. Egaa namni jalqaba sanyii Solomoon ta’ee Itoophiyaa bulche Minilik kana waan ta’eef moggaasa ‘Minilik Tokkoffaa’ (Minilik I) jedhu argate jedhaniitu ibsu. Asirratti waanti hubatamuu qabu Minilik I tokkoffaa jedhamee moggaafamuun isaa kan ibsu, mootiin itti aanu ammoo Minilik II, Minilik III…jedhamee dhaalaan akka daddarbuuf kan yaadamee ture ta’uu isaati. Gama biraanis yoo sanyii jarreen kanaa ykn moggaasa jarreen kanaa fudhatan malee akka sirna Solomonic dynasty kanatti Itoophiyaa keessatti mootii ta’uun hin eyyamamu ture. Yeroo baayyee namootni Itoophiyaa keessaa “nuti sanyii Seemiiti” ofiin jedhanis namoota barsiisa jarreen kanaa amanuun nuti sanyii minilik I ti ofiin jedhaniidha. Minilik inni lammaffaa(Minilik II) jedhamee Itoophiyaa bulchaa tures kanumaaf akkas jedhamee moggafame. Haa ta’u malee Saabaas taatu, Afrikaanotni sanyii seem ta’an waan jiran hin fakkaatan. Akkuma beekamu namootni baayyeen Afrikaa ta’anii sababa kiristaanummaa fudhataniif nuti Israa’eloota ofiinis ni jedhu. Akka seenaan ibsutti Saabaan akkuma Kuushii fi kana’aan hidda sanyii kaam ilma Nohiiti jedhama. Waaqni Israa’el yeroo tokko Israa’eliin ani qooda kee Saabaa fi Kuushiin dabarseen kenna jedhee kakatee ture(Isayas 43:3). Israa’el ijoollee ‘Nohi’ keessaa kan Seemiti. Sanyii Seemii waaqni akka jaallatu fi sanyii Kaam ammoo abaarsa abbaa irraa kan ka’e waaqni jibbuu amanu. Kuushii fi saabaan ijoollee Kaamiti. Kanaaf waaqni Israa’el yeroo Israa’eliin kunuunfatee Kuushii fi Saabaa balleessuuf itti kakatus ifatti ba’ees mul’ata. Afrikaanotni sanyii Solomoon ykn Seemiitti of waaman sababa Solomooniin jaallataniif akkasumas fedhii siyaasaaf jecha seemiin ykn sanyii Yihudootaa ta’uu fedhan malee jalqabni isaanii seem hin turre jechuudha. Seenaan waa’ee Minilik I odeessu kunis siyaasaaf kan kalaqame fakkaata. Egaa seenaan kun dhugaa ta’uu baatus, moototni Itoophiyaa kanneen akka Minilik lammaffaa fi Haaylesillaasee seenaa kanaan Itoophiyaa yeroo dheeraaf bituu danda’anii jiru. Haala kanaan moototni yoo muudaman qomoon isaanii dirqama sanyyii seemii (sanyii mooticha solomoon) ykn hordoftoota amantaa Ortoodoksii ta’uu qabu ture. Kanaafuu Moototni Itoophiya duraanii moggaasa maqaa sanyii seem ta’uu isaanii ibsu ofitti moggaasanii ittiin of yaamaa turan. Fkn akkuma Minilik II ffaan hidda moggaasa maqaa minilik I ta’uu isaa of ibse. Moggaasni maqaa Minilik I fi II jedhu kun garuu daran fagaatee hin deemne. Sababni inni fagaatee deemuu dhabeefis sababa minilikII n dhala dhiiraa dhabeef ture. Osoo inni ilma dhiiraa qabaateera ta’ee silaa Minilik III….jedhame itti fufa ture. Silaa mormiin hanga Iyyaasuu mudate isa hin mudatu ture. Haa ta’u malee minilik II sababa dhala dhiiraa dhabeef jecha mootummaa isaa Lij Iyyaasuutti dabarsee du’uuf dirqame. Lij Iyyaasuun kun ammoo Oromoo ture. Ta’us garuu amantaa Ortoodoksii fudhateera. Kanumaan MinilikII n mootummaa isaa Iyyaasuu dhaalchisee du’e. Gocha Minilik II n Iyyaasuu muude kana garuu Qeesotni hin feene. Kanarraa ka’aniitu Iyyaasuu mormuu eegalan. Iyyaasuuf maqaa Minilik III moggaasuufiin hafnaan mootummaa irraayyuu akka kaafamuu fi bakka isaa Tefarin (Haayilesellaaseen) mootii akka ta’uu qabuuf shira garaa garaa xaxuu eegalan. Akkasittiin Iyyaasuunis fudhatama dhabe. Itti malaniitu bakka Iyyaasuu Tafarii muudani. Ras Tefariinis(Haaylasillaaseenis) maqaa “Mo’a Anbessa Ze’Imnegede Yihuda “Jedhu ofitti moggaasee ittiin bulchuu eegale. Tumsa qeesotaa kan qabu Ras Tefariin uummata biratti kabaja aragate. Moggaasa kanarraa kan ka’es namootni qeequun hafnaan akka waaqaattiyyuu kufanii sagaduuf turan. Kanaanis bara 1930-1974tti bulchuu danda’e. Waggaa 40 ol Itoophiyaa bulchuu isaati. Yeroo sana Itoophiyaa bira tareeyyuu addunyaa guutuutti beekamee ture. Amantaan Ras Tefarian jedhamu uumamuunis baruma sana ture. Egaa keessaafi alaan kabajaa fi tumsa qabaatus mootummaan Ras Tefari kun kan bara baraa ta’ee Itoophiyaa keessatti itti fufuu hin dandeenye. Akka carraa ta’ee bara Ras Tefariin biyya bulchaa ture Itoophiyaa keessatti barnootni ammayyaa babal’achuu eegale ture. Dhalootni barate ammoo akkuma duraa waan qeesotni jedhan qofa ‘ameen’ jedhee fudhachuurra gaaffii mirgaa gaafachuu eegale. Kanarraan kan ka’es mormiin Ras Tefari mudachuu eegale. Kanumaan bara 1974 mootummaan sirna ‘socialism’ hordofu (dergiin) mootummaa Itoophiyaa ta’ee bulchuu eegale. Dargiinis bara 1974-1991 bulche. Sirni ‘dergii’ kunis amantaaf daran bakka laachuu haa dhabu malee, garuu ilaalcha amantaa qulqulluu tokkichaa fi afaan tokkichaa Itoophiyaa keessatti kunuunsuu hin dhiifne. Amantaalee biroofi afaanotni biroon kan hin barbaachifne ta’uu isaaniiti. Egaa Kunis dergiirratti falmii finiinse. Isumatu kufaatii dergiis ariifachiise. Eeyyen sirni motummoota itoophiyaa durii gabaabinaan kana fakkaata. Kan isa amma keessa jirruu kanammoo jabina isaas ta’u laafina isaa gaafa inni aangoo gadilakkisuuf haa bulchinu. Eeyyen,dhalootni gaafas seenaa jiru haa galmeessu! BOQONNAA TORBA Maqa-balleessii Namootni namootuma akka isaanii xureessuuf yaalii taasisu. Kun ammoo caalmaa yaadaa argatanii filatamuuf ta'uu hin oolu. Filatamuun ammoo siyaasaan, dingadeen, aadaa fa'an dursuuf ta'uu isaati. Fknf maqaa saba biraa xureessuuf maqaa inni ittiin of yaamu jijjiiranii jecha arrabsoo fakkaatu kan akka:-Shaanqillaa,Gudeellaa, Gaallaa jedhu fa’a moggaasanii waamaa fi waamsisaa turan. Warri maqaa akkasii saba biraaf moggaasu kun ofittimmoo maqaa akka qulqulluu woyii moggaafatu. Ofii qullaa’anii sabni kanneen biroonimmoo akka xuraa’e ibsachuu isaaniiti. Kitaaba mul’ata Maariyaam jedhamu tokko irratti gaallaa fi shaanqillaan ofii moggaasan kunis akka mootummaa yesuus kiristoos hin arganne kataban. Maal kana qofaree Afaan jarreen kanaan mana amantaa isaaniii keessatti kadhachuu fi galateeffachuu ykn barsiisuu fa'as waaqni akka hin feene godhaniis namoota barsiisu turan. Kun ajab nama hin jechisiisuuree! Namootni amantaa da'oo godhatanii siyaasa isaanii akka adeemsifatan gocha kanaan yoo hin hubanne yoom hubachuuf taanaa? Ofii dammaqanii walis dammaqsuun silaa karaa kana ture. Warra si abaaruu wajjin gortee of abaaruun qabsoo hin ta’u. Ta’us fagoo hin ga’u! Kanuma! Eeyyen, qabsoon bu’uraa kanuma. Wacaan waanti dhufu hagas mara miti. ‘Down down’ jedhaniif wanti kufus wanti jigus dhabamuu mala. Yoo lubbuu ol adeemaa hedduu galaafate malee wacni eessaanuu nama hin ga'u. Amma yeroon yeroo itti xiinxala xiixalanii, shira dabaan xaxame hunda hundeen buqqisanii darbaniidha. Kana gochuuf wacaa fi oduu arrabsoo fa'a dhiifnee tasgabbiin isa kamtu kami jennee hubachuu qabna. Namootatti quba qabuu dura ofitti quba qabuu wayya. Ani amma maalan jechaa jiraa? Maqaa namootni namuma akka isaaniitti sababaalee garaa garaan moggaasan danuutu jira. Fakkeenyaaf: Tumtuu, Faaqii, Budaa fi Toshattuu fa'a kaasuun ni danda'ama. Maal kana qofaree namootni yeroo ammaa namoota beektota jedhaman hundayyuu maqaa garaa garaa itti moggaasaniitu namootni akka isaaniin hin hordofne gochuu fedhu. Fknf maqaalee akka ‘Illuminati’ fi 666 jedhaman dhaga'uu hin ooltu ta’a. ‘Illuminati’ jechi jedhu jalqaba jecha ‘illuminate’ jedhurraa dhufe. Innis ifa ibsa. Kanaafuu namootni illuminati jedhaman namoota waanti hundi ifeef ta'uu isaaniiti. Maarree egaa, illuminaatotni ilaalcha amantaa kiristaanummaatiin yoo ilaalaman namoota seexana hordofan jedhamanii ibsamu. Namootni garee illuminatiiti jedhaman kunniin maqaa garee 666 jedhamuunis ni yaamamu. 666 kun mallattoo bineensa gaanfa qabuuti akkasumas ‘daabiloos’ mootii seexanaati jedhamees amanama. Bineensi kun mormituu waaqaa ta’uu isaati.Kanas kitaaba amantaa kirstaanaatu ibsa. Ragaaf kitaabicha keessaa isa 'Mul'ata yohaannisitii mullate' jedhamu boqonnaa 13:18 irraa dubbistee mirkaneessuu dandeessa. Haala kanaan yoo ilaalle gareen namoota Illuminati ykn 666 ta'an akka uumamaniif bu'uura kan ta’e kiristaanummaa ta’uu isaati. Jalqabni garee kanaa ifaan ifatti faallaa barsiisa amantaa kiristaanaa ta'uuf waan uumame fakkaata. Kana kan ibsu waantota barsiisni amantaa kiristaanaa dhorku kamuu isaan ammoo yeroo dalagan ykn morman ifatti mul'achuu isaati. Gareen kunniin kallattiin amantaa kiristaanummaa mormuuf bu'ura haa ta'an malee alkallattiin amantaalee yihudiizimii irraa dhufan kan akka Islaamummaas ni dabalata. Sababni isaas bu'uurri kirstaanummaa fi isilaamummaa ilaalcha amantaa ‘yihudiizimii’ waan ta'efidha. Ilaalchi amantaaleen kunniin waa'ee waaqaa, seera uumamaa, seera waaqaa, adaba waaqaa, jireenya bara baraa, seexanaa fi ergamootaa fa'a irratti qaban hanga xiqqoon garaa garummaa qabaatus bu'uurri isaa wal fakkaata. Kanaaf gareen ‘illuminati’ jedhaman amantaa kiristaanummaa fi Isilaamummaa wajjiin kallattiinis ta'e alkallattiin ilaalcha faallaa qabu. Gareen namoota illuminati jedhamanii kun miseensa garee kanaa ta'uu isaanii mirkaneessuuf mallattoo agarsiisan qabu. Mallattoolee kanneen keessaa muraasni fakkii armaan gadiittiin ibsamu. Garee illuminati kana irra jireessaan kanneen balaaleffatan namoota amantaa kiristaanummaa hordofaniidha. Kunis ka'umsi ibsa jiraachuu garee namoota kanneenii bible ykn kitaaba qulqulluu amantaa kiristaanaa ta'uu isaatiin. Jarreen illuminati jedhaman kunniin garee kana ta’uu isaanii bekanii ittiin kan boonan akkuma jiran, hordoftoota garee sanaa ta'uuma isaaniiyyuu osoo hin hubatin kanneen garee kanatti waamamanis hin dhabaman. Fknf namootni oomisha garee kanaa fayyadaman ykn mallattoo garee kanaa fayyadaman miseensa guutuu isaaniitu himama. Egaa mallattoo garee kana waanta ibsuu fi oomisha garee kanaa fayyadamuun miseensuummaa garee kanaa guutu jechuudha. Ibsi kun’ yeroo ammaa kana addunyaa guutuurraa eenyutu miseensa garee kanaa hin taane? Gaaffiin jedhu sammuu namaatti akka uumu taasisa. Fknf mallattoo garee kanaa keessaa tokko fakkii bofaa fayyadamuudha. Kun ammoo daawaa mana yaalaa deemne fayyadamnu kamuu dabalachuu isaati. Mallattoon mana yaalaa ammayyaa fa'a yeroo baayyee fakkii bofaa kana fayyadamu. Namootni Oomishaalee akka bilbilaa fi meeshaalee ‘elekrooniksii’garaa garaa dabalatee argannoo ciccimoo addunyaan keessa jirru fayyadamtu garee namoota‘illuminati’ kanaan akka argamantu ibsama. Argannoo jajjabaa warra waa ifeeftu argata mitiiree? Egaa namni oomisha kanneen fayyadamuu dhiisee miseensa jara kanaa ta'uurraa bilisa ta'uu danda'u eenyu haa jennuree? Bofni uumama jiran keessaa ergamaa, akkasumas mallattoo seexanaa maaliif akka ta’e ifa ta'uu baatus, Yeroo waaqni jalqaba nama uumee ajaja “ija mukaa hundaa sooradhaa garuu ija muka isa ija namaa banu sana garuu akka hin sooranne” jedhee ajajje sana bofni uumama hunda keessaa haxxee waan taa’eef, ija muka isa waaqni dhorke sana akka soorataniif kan ajaje ta'uun isaa bible keessatti ibsameera(Uumama 3:1-6). Bofni yeroo ija mukicha akka soorachuu qaban namootaaf ibse sana, waaqni akka ofii isaatii akka isin beekaa hin taaneef isin dhorke jedhee ibseefii ture. Isaanis gaafa sooratan of arganii qullaa ta'uu isaanii hubatan jedhamee katabamee jira. Kanarraan kan ka'e bofni mallattoo seexanaa fi mormituu waaqaa ta'ee kiristaanummaa biratti beekame. Haa ta'u malee gareen Illuminati jedhaman kunniin bofa ni jaallatu. Sababiin isaa ammoo muka isa ija namaa banee waanta naannoo namootaa jiru arguu akka danda'an godhu sana kan jalqaba namootaaf ibse bofa jedhu. Kanaafuu waaqni namootaa bofa isa ija namootaa akka banamu godheedha jedhu. Waaqni inni muka ija isiniif banu hin sooratinaa jedhe sun jaamummaa ykn doofaa ta'anii akka namootni hafan fedha jedhanii amanu. Kanaafuu waaqa isa jedhamu sanarra bofa isa akka namootni qaroomaniif karaa saaqaxe wayya ilaalcha jedhuun gareen illuminati jedhaman kunniin namoota amantaa hordofaniin mormu. Egaa namoota amantaa hordofan biratti namoota garee garaa garaatti addaan qoqqooduun kun danuu ta'ee mul'ta. Fknf yoo fedhan garee ijollee Ifaa fi dukkanaa jedhaman uumu. Yoo fedhan ammoo islaamaaf kiristaana jedhanii garee uumu. Kanaan namni gareen waltumsee waldiigaa jiraata. Amma sirba Dr Alii Birraan yaadadhe. “Rabbimoo namumaa kan seera jallise..?” Egaa namni gareetti qoodee wal faarsa. Walis abaara. Cubbamoota, xuraawota fa’a jedheetu maqaa walballeessaa oola. Maal kana qofaree waantota akka soorataas Qullaawaa fi xuraawaa jedhee maqaa moggaasa. Dalagaa qulla’aa fi isa xuroofnaan namni dalaguu dhorkames kanumaan addaan baase. Kanumatu jireenyaa fi ilaalcha namootaas baayyisee quucerse! BOQONNAA SADDEET Gaaffii Gaafii kana gaaffiin haa eegallu! Waanti addunyaa kanarraa baay’ee barbaachisaan maali? Jedhee yoon si gaafadhe, maal jettee naaf deebifta? Deebii kee situ beeka. Deebiin garuu gaaffiima ta’uu isaati. Albert Einstein yoo waa’ee barbaachisummaa gaaffii kana ibsu: “Addunyaa kanarratti waanti baayyee barbaachisaan tokko gaaffii gaafachuu dhaabuu dhiisuudha, Sababni isaas gaaffiinumti jiraachuun isaayyuu sababa mataa isaa qaba(The most important thing on this world is not stop questioning, because curiosity has its own reason for existence” jedheeti. Waa mara gaafachuun waa mara hubachuuf ni fayyada. Namni waan baruu ykn hubachuu qabu gaafachuu qaba. namni yoo waa’ee ofii isaas ta’e kan biroo sirriitti baruuf gaaffii gaafachuu qaba. yeroo baay’ee namni waanuma waan hedduu beeku of se’a. Dhugaan jiru garuu namootni waa’ee waantota kan biroo hunda beekuun hafnaan waa’ema mataa isaaniiyyuu waa hunda hin beekan. Namootni waa’ee ofii isaanii akkuma of tilmaamanitti beeku. Of tilmaamuun kun ammoo dhugaa ta’uu dhiisuu mala. Namni maal akka fakkaatu hubachuu kan danda’u:- Of-ilaallee keessatti ilaalee; sammuu isaa keessatti of tilmaamee; akkasumas namoota isa ilaalaa jiran irraa maal akka fakkaatu gaafatee beekuu ykn hubachuu danda’a. Egaa namootni of hubachuuf of tilmaamuun qofti ga’aa miti. Ani akkana jedhanii of tilmaamuu cinatti dhuguma garuu ani akkanaa? Ani maalan fakkaadha? Namootni waa’ee kiyyammoo maal jedhu? Kan namootni naan jedhan moo isan ofiin jedhutu sirriidha? Maaliif? Jedhanii fa’a yoo of gaafatan fakkii ofii sirriitti hubatu. Fakkeenyaaf ati fuula kee akkamitti argaa jirta amma? Maaltu fuulakeerra jira? Akkamitti of arguu dandeesse? Walumaa galatti gaaffii gaafachuun gaariidha. Ani eenyu? Sanyiin koo maali? Aadaa fi amantaan koo maali? Maalan gochuu qaba? maaliif? Akkamitti? Eessatti? Yoom? fa’a jedhanii gaaffiin jalqabuun dhugaa hubatanii dhugaan jiraachuuf nama fayyada. Namootni baayyeen beekumsa waa’ee ofii isaanii osoo sirriitti hin xumurin utaalanii waa’ee namoota kan biroo baruu fedhu. Waan ofii dhiisanii waan kan biraa faarsu. Kan ofii wallaalanii kan horma beekuu fedhu. Namoota tokko tokkotti afaan Ingiliffaa baruun beekumsa itti fakkaata. Afaan baruun badii hin qabu. Afaan kamuu ittiin walii galuuf hedduu fayyada. Yoo afaan saayinsii ta’es saayinsii ittiin barachuuf hedduu gaariidha. Garuu afaan baruun beekaa nama hin jechisiisu. Afaan bartee saayinsii ittiin baratte jechuun yeroo hunda dhugaa hubatte jechuus miti. Barachuun hundi dhugaa nama hin barsiisu. Barachuun xiinxaluu si shaakalchiisa. Xiinxaltee dhugaa hubachuufimmoo gaaffiin eegaluu qabda. Namootni gaaffii gaafachuu dhiisan waantota jirenya isaaniif baay’ee barbaachisoo ta’an osoo hin barin hafu. Namni jireenya isaa keessatti waanta isa fayyaduu fi waanta isa miidhu hunda beeekuu qaba. Addunyaa kanarra jiraachuuf akkaataa ittiin jiraatan beekuun barbaachisaadha. Waanta hin beekne hubachuuf ammoo gaaffiin eegalu. Beekumsa malee jireenyi hin danda’amu jechuus miti. Kan jechaa jirru waa’ee jireenya mijataa fi jireenya gadadoo jiraachuuti. Egaa namaaf jireenya isaa keessatti beekumsii fi hubannaan hedduu barbaachisaa ta’uu isaati. Namni beekuuf akkasumas waan beeku dhugummaa isaa mirkaneessee hubachuufis sirriitti qorachuu qaba. Akkuma beekamu beekumsi qo’annoo fi qorannoo akkasumas muuxannoon argamuu mala. Fknf Daa’imni tokko abiddi nama gubuu isaa kan bartu jalqaba tarii harkaan qabdee ta’uu mala. Inni kun muuxannoo/mudannoo (experience) jedhama. Osoo hin gubatin akka abiddi nama gubu beekuuf ammoo ‘kuni maali?’ jettee gaafatti. Maatiin abidda yoo jedhe, abiddi maali?...fa’a jettee qorannoo itti fufti. Kun ammoo daa’imni maatii irraa maalummaa abiddaa sirriitti baruuf tattaaffii isheen gootu agarsiisa. Haa ta’u malee daa’imni abiddi akkamitti akka nama gubu hubachuuf barsiisni maatii qofti ga’aa hin fakkaatu. Daa’imman gaaffi ‘abiddi yeroo nama gubu akkam nama godha ykn miira akkamii namatti uuma’? Jedhus qortee ilaaluu feeti. Kunis sababa fedhiin waantota qoranii sirriitti hubachuu(curiosity) uumamaan namoota keessa jiruufidha. Kanaafuu abiddi nama guba jedhamu kun maal akka fakkaatu ija maatii dhokattee abiddicha tuqtee dhandhamuu ykn xiqqoo gubattee ilaaluu feeti. Kunis barsiisni maatii irraa argamu daa’immaniif guutummaatti ifa akka hin taane ibsa. Gochi da’imni waanta hin tuqin jedhamte dhokattee tuqxee ilaaltu kun amala namootni waantota dhorkaman dhoksanii dhandhamuu fedhanis ni mul’isa. Egaa adeeemsa qo’annoo fi qorannootiin akkamitti akka hubannoo argachuun danda’amu ilaaluu yaalleerra. Eeyyen namootni waantota kamiinuu sirriitti hubachuuf gaaffiin eegalu. Asitti jecha isa sirriiitti hubachuuf jedhu kana jecha isa hubachuuf jedhurraa addaan baasanii ilaaluun barbaachisaadha. Maaliif jetta laata? Maaliif jechuun kees gaaffii gaariidha. Hubachuun yeroo mara sirriitti hubachuu jechuu miti. Namootni yeroo baayyee waan argaadhageettii dogoggoraan hubatu. Kunimmoo sababaalee garaa garaan ta’uu mala. Fknf sababaalee kanneeen keessaa mursaani:- Namoota dogoggora hubatan irraa barachuu Ofuma isaaniitii akka malee hubachuu Barumsa ga’aa dhabuu Gadi fageenyaan qorachuu fi qo’achuu dhabuu Seera amantaa fi siyaasaan dhorkamuu fi Aadaa gara-garaan dhorkamuu fa’a ta’uu mala. Egaa gaaffiin waa’ee waanta kamiiyyuu sirriitti hubachuuf kan fayyadu ta’us, sababaalee garagaraan namootni gaaffii gaafatanii wa’ee waanta sirriitti hubachuu fedhanii tokko hubachuuf danqamaa jiraachuu isaanii ni hubanna. Rakkoon kun ammoo namootni baayyeen waan argaa dhageettiin beekan qofa beeku malee sirriitti qoranii hubachaa hin jiran. Sirriitti hubannaa dhabuun kun ammoo namootni soba dhugaa fakkaatu akka amanaa jiraataniif haala mijeesse. Gaaffiin deebii hin qabne soba jedheen amana ani. Barsiisotni waa’ee waanta hin beeknee beeka jedhanii barsiisanis barsiisota sobaati. Dhugaan isaan bira hin jiru. Isaanoo nama gaaffii gaafatutti moggaasa cubbamaa jedhu moggasanii, isa callisee amanutti ammoo qullaawaa moggaasuu qofa beeku. Eeyyen kanuma! Qoqqoodanii moggaasuu beeku. Moggaasuma kanatu sanyiin namootaa garee: Ifaa fi Dukkana, Bitaa fi Bitamaa, Abaaramaa fi Eebbifamaa, Jibbammaa fi Jaallatamaa, Dursaa fi Durfamaa, Mo’aa fi Mo’amaa jedhee addaan qoode. Anaaf kan hin galle garuu isa jarreen kunniin nuti jaalala waaqaa barsiifna jechaa, sanyii namootaa gareen qoqqoodanii walitti naqaniidha. Addunyaan kun maaliif nagaa dhabdee jeeqamti jettee gaafattee hin beektuu? Deebiin saphaadha! Sababuma namootni kunniin beekumsa maqaa moggaasuu malee beekumsa qorannoo fi qoa’annoon mirkanaa’e hin barsiifneefidha. Kana godhaniitu ammoo ofii maqaa qulqulloota jedhuun of yaamu. Namni isaaniin morme cubbamuu isaati. Osoo jarreen kun barsiisa waa’ee garee: mo’aa fi mo’amaa; bitaa fi bitamaa; qullaawaa fi xuraawaa jedhuun namoota tokkummaa dhabsiisanii akkamitti nagaan argamaa? Maalumaafuu kan namootaan taphataa jiru namoota gaaffii gaafachuu namoota dhorkaniidha. Gaaffiin kamuu gaafatamuu qaba. Waanuma naannoo kee jiru kamuu yoo gadi fageenyaan qoratte gadi fageessitee hubatta. Namootni qarooman asirraa eegalaniitu achi ga’aniifan jedhe. Kanaafuu; atis moggaasa qofa hin amanin! Dhugaa baruuf hidhannoo kee gaaffiin jabeessi malee! BOQONNAA SAGAL Of Ijaaruu Namni kamuu jireenya hawwataa jiraachuuf jiruu isaa dhaaba tolchuu qaba. Jiruun dhaaba tollaan jireenyi bareedee mul’ata. Jireenya ofii dhaaba tolchuun kun ammoo ifaajjii booda argama. Namootni addunyaa kanarra jiraatan hunduu diina jireenyaa ni qabu. Diina jiruu fi jireenya namootaa diiguu fedhutu jira jechuu kooti. Diinni kun rakkoo jedhamee beekama. Rakkoo jireenya namaa diigu kana mo’atee jiraachuuf namni jireenya isaa dhaaba tolchee ijaarrachuu qaba. Yoo ijaarsa tolan rakkoo kamuu ni dandamatu. Ifaniis mul’atu. Hin fokkisan. Silaa jireenyi namaa waanuma xiqqoon hin diigamu, hin kufu, hin duufus ture. Haa ta’u malee jireenyi namootaa rakkoolee hedduu farra jireenyaa ta’aniin marfamanii argamu. Rakkooleen jireenyaa kunniin uummata Afrikaa birattimmoo irra jireessaan danoomanii mul’atu. Keessumaa kan biyya keenyaammoo waan jechaa nama dhabsiisa. Osoo dirreen ittii rakkoo lolanii mo’atan jiraatee, silaa isa dhabamsiisuuf nu caalaa namni itti duulus waanuma jiru hin fakkaatu. Tarii nama hidhannoo bitee ykn gurmuu ijaaree rakkootti nu duulchisutu dhabame ta’innaa laata? Akka beektotni jedhanitti rakkoo furuuf jalqaba madda rakkoo beekuutu dursa. Maddi rakkoos sababaalee gurguddoo lamarraa akka dhufan ibsu. Maddi rakkoo 1ffaan sirna (system) yoo ta’u, inni lammataa ammoo namoota dhuunfaati (individuals). Akka ibsa kanaatti sababa sirnaan rakkoon uumamu sababa sirnoota akka; siyaasaa; dinagdee; amantaa fi aadaa fa’iini. Ibsa gama dhuunfaatiin ammoo namni kamuu rakkoo uumamuuf sababa ta’uu akka danda’u hubanna. Sirna uumuufis ta’e sirna uumame hojiitti hiikuu ykn dhiisuun ga’ee namoota dhuunfaati. Egaa rakkoo akka gareetti namoota mudateef namni tokko nama biraatti quba qabuu dura, ofitti quba qabuu qaba jechuudha. Rakkoon garee yeroo baayyee sababa rakkoo dhuunfaatiin uumama. Namootni rakkoo uumamuuf itti gaafatamummaa fudhachuu hin fedhan. Qooda kanaa ‘abalutu akkas godhe’ jechuu filatu. Silaa rakkoo uumame furuuf namuu waan danda’u gumaachuutu irraa eegama ture. Maarree, nutis kanumaaf namni akkamitti dhuunfaan of-ijaaruu danda’a jennee gaaffiin eegalle. Eeyyen, of ijaaruun waan hunda ijaaruu dursa. Of ijaaruun kun isa garee yookiin dhaaba woyii ijaaran sana jechuu miti. Inni jennu kun ijaarsa isa dhuunfaa ofii irratti xiyyeeffatuudha. Kan garee ta’ee ijaaramus ida’ama namoota dhuunfaati. Mitii ree? Kanaafuu ijaarsa garee kan dursu ijaarsa dhuunfaati. Namootni dhuunfaa dhuunfaa isaaniitti osoo of ijaaranii silaa gareen isaan ijaarratanis ijaarsa tola ture. Ihim! Dhuunfaan of ijaaruu jenneerra! Mee waa’een dhuunfaan of ijaaruu kun maal akka ta’e hubachuuf simarraa haa eegalluu? Atumti kun dhuunfaa keetiin akkamitti of ijaartee jirataa? Atis yoo ijaarsa tolte nu hawwattaafani. Nu hawwannaan ammoo faana sidhoofna. Yoo ijaarsi kee bu’ura hin tolle garuu ni duufta. Ni fokkista. Silaa gara kee eenyutu ilaalaa? “Eci! Muu! Fokkisaa! Fokkistuu! Duufuun kee nurrattis jiguufi! Abadan nurrattimmoo hin jigdu!” fa’a jenneetu silaa achi sirraa baqannaam. Eyyen kanaaf ijaarsa kee qoranna. Namni ijaarsa bade ni fokkisa. Hubataan dursa of ijaaruu filata. Wallaalaatu of-irraanfatee kan biraa ijaaruf hiixata malee. Namootni ijaarsa of balleessaniitu kan biraammoo komatu.Fknf: Osoo jireenyi kee fokkisaa ta’ee silaa akkati “sababa abaluufan akkas ta’e” jettu nan beeka. Silaa namootatu ijaarsa naballeesse jettee akkati komii dhiyeeffattus nan hubadha. Sun garuu dhimma kiyya miti. Tariimmoo ‘waaqatu bedengeree na uume malee ani maalan ofitti balleesse’ jechuus ni malta. Sunis nandhibu. ‘Ani carraa hin qabu!; Carraa dhabuutu jireenya koo ijaarsa balleesse’ jechuus malta. Sunis dhimmuma keeti. Anaan maaltu dhiberee? Jireenyi kee dhaaba toluu didee yoo jiguuf achi duuffate ykn dibataa fi galtee jireenya kee bareechan dhabee yoo fokkises dhimma keeti. Anaan ijaarsi jireenya keetii ofitti nan hawwatu taanaan galagaleeyyuu sin ilaalu. Eyyen, nanamni kamuu jireenyuma ijaarsa tolee, ofitti nama hawwatuu qofa faana dhahuu fedha. Sababnis kanuma isa jireenyi tolteefii dhaga’uutu tola. Akka beektotni jedhanitti jireenya ati jiraattu kamiifuu kan sababa ta’u, dhibbeentaan 90(90%) gocha keetiin yoo ta’u, dhibbeentaan 10(10%) ammoo carraadhaan ta’uu isaati. Namootni jireenya isaaniif sababaalee akka: waaqaa; carraa ykn gocha namoota kan biroo ibsatu. Ta’us, irra jireessaan jireenya isaanii bareechuus ta’e balleessuuf sababni matuma isaaniiti. Jireenyi dhuunfaa akkuma abbaan ijaaretti ijaarama. Yoo tolchan ni tola. Balleessan ni bada. Kanaafuu jireenyi kee ammaa kun yoo fokkisaa jiraate, kan ijaarsa balleesse sima mataa keti. Yoo bareedaa jira ta’emmoo kan ijaarsa tolches sima jechuudha. Eyyen dhuguma! Dhugaan sitti hima! Ati yeroo kana jireenya keef waanuma olkeesse jiraataa jirta. Haa ta’u malee jireenyi kee har’aa kun akkanumatti hin hafu. Kanaan boodas isa fokkise bareechuu fi isa tolemmoo balleessuun harkuma kee jirti. An amma Oduu cabsaan sitti himuuf deema! Innis ‘ammaa kaaftee jireenya kee tolchitee ijaaruu akkati dandessudha! Eyyen kanuma. Ni danadeessa! Akkamitti jechuun kee hin oolu. Kunis gaaffichi gaariidha. Namni kamuu jireenya isaa tolchee ijaarrachuuf galtee ijaarsa jireenya namootaaf bu’ura ta’an sadan fayyadamuu qaba. Galteewwan sadan kanneen namni sirnaan fayyadame jireenya isaa tolchee ijaarrata. Galteewwan ijaarsa jireenya namaaf bu’uura ta’an kunniin;- 1) Qorqalbii (Psychology) 2) Soorata fi 3) Sochii qaamaa(sporting) fa’i. Isaan armaan olii kana sadan namootni yoo sirnaan itti fayyadaman boca jireenya isaanii ni bareechatu. Akka malee itti fayyadamuun garuu balaa qaba. ulfaadhu xumureera! Barreessaan Of-Ilaallee Barsiisaa(lecturer) Amaanuel Oljirraa:- wallaggaa lixaa, aanaa Mana Sibuu, magaalaa Mandiitti abbaa isaa obbo Oljirraa Duuloo fi haadha isaa aadde Shaashituu Gudduu irraa Mudde 21, 1992 A.L.A tti dhalate. Amaanu’el osoo ijoollummaan jiruu abbaa isaa du’aan dhabuu iraan kan ka’e gargaarsi abbaan isaa gochuufii qabu jalaa danqamus, jajjabina fi gargaarsa haadha isaatiin gargaaramaa guddate. Haalli mijataan dhabamus, Amaanuel barnoota isaa sirnaan waan hordofaa tureef, kutaa 1ffaa hanga 12ffaatti sadarkaadhaan 1ffaa ba’aa ture. Bornoota isaa kutaa 1 hanga 8ffaa, mana barumsaa Mandii Dirree Xiyyaaraatti baratee xumure. Bara 2008 ALA tti qormaata kutaa 8ffaa qabxii ol-aanaa galmeessuun gara kutaa 9ffaa mana barumsaa sadarkaa lammaffaa Mana Sibuu Mandiitti darbe. Achittis kutaa 9ffaa hanga 10ffaa baratee erga xumuree booda, qormaata biyyoolessaa kan kutaa 10 ffaa qabxii 4:00 galmeessuun gara mana barumsaa qophaa’inaa Mana Sibuu Mandiitti darbe. Bara 2012tti qormaata seensa yuunversitii kan biyyoolessaa kutaa 12ffaa qabxii ol aanaa galmeessuun carraa yuniversiitii argate. Sana booda filannoo isaa irratti hundaa’uun Yuuniversiitii Haramaayaatti akka baratu erga taasifamee booda barnoota sadarkaa olaanaaf gara Yuuniversiitii Haramayaatti imale. Turtii yuuniversiitii kan bara 2012/13 hanga 2016 tti taasifameenis, Amaanuel akkuma baratame qabxii gudda galmeessuun sadarkaa badhaasaan (distinction) digirii isaa jalqabaa oogummaa fayyaatiin Adoolessa 9,2016 tti Yuunversiitii Haramaayyaa irraa eebbifame. Sana booda Yuunversiitiin Haramaayyaa Amaanu’el barsiisaa ta’ee akka tajaajiluuf filatee achumatti hanbifate. Achumattis carraa barnootaa digrii lammaffaa argatee barumsa isaa itti fufuun, sadarkaa baay’ee olaanaa(great distinction) ta’een, Adoolessa 6, 2019tti eebbifame. Yeroo ammaa kana Amaanuel Yuniversiitii Haramaayyaatti sadarkaa Lecturer ta’een barsiisaa yuuniversiitichaa ta’ee dalagaa jira. Amaanuel barnoota isaa cinattis fedhii beekumsa garaa garaa horachuu waan qabuuf, amantaalee haawwaasni isaa hordofan kanneen akka Kiristaanummaa, Isilaamummaa fi Waaqeffannaa Oromoo hunda seenee qorachaa fi barachaas ture. Barreessaa fi barsiisaan kun kana dura kitaabbilee Mucuca Kufaatii, Qaroomina Qaruu, Ilaalcha Misoomaa, Falmii Dhugaa jedhaman PDFn dhaloota qubeef gumaachuun isaas ni yaadatama. ASTIROONOOMIIN MAALI? Astiroonoomiin saayinsii waa’ee qaamolee atmoosfeerii lafaan (earth) alatti argaman kanneen akka: pilaanetotaa, gaalaaxota, urjiilee, koomeetii, aastiroyidiifi hawaa mataa isaa kan qo’atu yemmu ta’u, hikkaa kallatti isaa yemmuu ilaallu immoo jechi astiroonoomii jedhu jecha giriikii ‘astron’ urjiileefi ‘nomia’ seera jedhu irraa kan dhufeefi hikkaa waliigalaa seera urjiilee jedhu kan qabu dha. Yeroo baay’ee jecha astiroonoomii, astirooloojiifi astiroofiziksii namoonni garaagarummaa isaanii adda baasuun yeroo isaan rakkisu argina, kanatti aansuunis akka armaan gadiitti garaagarummaa isaanii adda baasee isiniif ibsuuf kanan yaalu ta’a. Astiroonoomiin saayinsii uumamaa qo’annaa waa’ee qaamolee hawaa keessatti kan xiyyeeffatu dha. Astiroofiziksiin immoo damee astiroonoomii ta’ee, fiziksiifi herreega (mathematics) hawaa kan qo’atuufi innis uumama hawaa ibsuuf seerota fiziksii kan fayyadamu dha. Jechi Astiroofiziksii jedhus hiikkaa fiziksii urjiilee jedhu kan qabudha. Astirooloojiitti yeroo deebinu immoo, Astirooloojiin hiikkaa urjii lakkaa’uu kan qabuufi seerota fiziksiin itti fayyadamu irratti hojiirra kan hin oolledha. Akkasumas uumama ibsuuf kan isaan gargaaru seerota uumamaa hinqaban. Namoonni urjii lakkaa’an (Astiroolojistoonni) pilaanetootaafi aduutti fayyadamuun amalaafi waa’ee namoota dhuunfaa akkasumas wanta gara fuulduraatti isaan quunnamuu danda’u ibsu. Haata’u malee, yaadaan duubatti deebinee yemmuu ilaallu akka galmee seenaa astiroonoomiitti yeroo durii garaagarummaan astiroonoomiifi astirooloojii gidduu akka hin turre ilaalla. yaadni kunis hanga Niikoolaas kopparnikasiifi saayintistoonni kan biroo waa’ee sochii pilaanetoonni aduu irratti taasisan ibsanitti hojiirra oolaa kan turedha. GAALAAKSOTA Hanga jaarraa digdamaffaa astiroonoomariin biyya Ameerikaa Edwiin Habli ilaalcha dogoggoraa kanaan dura astironoomaroonni akka gaalaaksiin tokko qofti (miilkiweey) jirtutti qaban guutummaan guutuutti bu’uurarraa kaasee jijjiireera. Haata’u malee, yeroo ammaa galanni teleskooppii hablii (hubble telescope)fi kanneen biroof haa ta’u jechaa, gaalaaksota dhiyeenyatti argaman ija keenyaan arguu dandeenyuu hanga gaalaaksota fageenyarratti argamaniitti baruu dandeenyeerra. GAALAAKSIIN MAALI ? Jechi gaalaaksii jedhu, jecha giriikii ‘galaxias’ jedhurraa kan dhufe yemmuu ta’u, hiikkaa miilkiweey (milk way) jadhu qaba. Gaalaaksiin walitti qabamiinsa gaasotaa (gases), dhukkee (dust)fi urjiilee biiliyoonotatti lakkaawamaniiifi sirna soolaarii isaaniiti. Gaalaaksonni kunis, akkuma pilaanetoonni urjiilee isaaniitiin harkifamaniifi addeesoonni pilaaneetota irra marsaniin harkifaman, gaalaaksonis humna giraaviitiidhaan (gravity) kan walharkisanidha. Gaalaaksonni boca qaban irratti hundaa’uun bakka sadiitti qoodamu. Isaanis: Gaalaaksota boca sirnaawaa hin taane (irregular galaxies) Gaalaaksota illiptikaalaa (elliptical galaxies) Gaalaaksota ispaayiraalii (spiral galaxies) GAALAAKSOTA ILLIPTIKAALAA boca geengawaa dheeraa kan qabaniifi handhuura isaaniirraa niiwukilasii kan hinqabnedha. Haata’u malee, handhuura isaanii irratti ifa guddaa kan qabaniifi hanguma niiwukilasiirraa gara qarqaraatti dhiyaachaa deemuun, ifti isaanii hir’achaa deema. Ta’uyyuu kun niiwukilasii qabu jechuu miti. Ifti isaaniis urjiilee umurii dheeraafi halluu diimaa qabaniin kan to’atamaniidha. Gaalaaksota kana keessaas, urjiilee, gaasonniifi qaamoleen kan biroo kan facaa’anii argamanidha. urjiileen gaalaaksii illiptikaalaa keessatti argaman umurii dheeraafi hanga xiqqaa kan qabanidha. sababni isaas hammi gaasii (gas) fi dhukkee (dust) uumamuu urjiileef barbaachisanii gadirraa waan uumamaniifi. Gaalaaksiin ispaayiraalii boca battee kan qabuufi diiskii naannawaa handhuura isaa keessaa niwukilasii caasaa dheeraafi dhiphaa akkasumas hagas mara hinharkifamneen marfame kan ofkeessatti qabatudha. Niwukilasiin isaa handhuura irratti argamus urjiilee umurii dheeraa qaban haalluu dimimmiisaafi holqa gurraacha (super massive) irraa kan ijaaramedha. Gaalaaksiin Andiroomeedaas gaalaaksota boca ispaayiraalii qaban keessaa isa tokkodha. Kanamalees gaalaaksonni ilmi namaa argate keessaa harki torbaatamii torba gaalaaksii ispaayiraaliidha. GAALAAKSOTA BOCA SINAAWAA HINTAANE boca illiptikaaliis ta’e boca ispaayiraalii kan hinqabnedha. Haata’u malee gaalaaksonni tokko tokko kanaan dura boca ispaayiraalii kan qaban ta’anii garuu sababa humna Giraavitii alaa waqixxaataa hintaaneen kan gargar ba’an yookaan kan adda ba’anidha. Gaalaaksonni kunneenis gaasota (gas)fi dhukkee (dust) hammaan baay’ee ta’an kan ofkeessaa qabanidha. Hamma isaaniin yemmuu ilaallu immoo baay’ee xiqqaafi gara tokko kurnaffaa hanga gaalaaksii milkiweyii (milkyway) ta’u. Walumaagalatti gaalaaksonni kunneen duwaarf gaalaaksii (dwarf galaxy), urjiilee miiliyoona dhibba tokko qabanii hanga gaalaaksota gurguddoo urjiilee tiriiliyonotatti lakkaa’aman kan ofkeessatti haammatanidha. Qaamolee gaalaaksiin gara alaatti argaman haa turuutii kutaan qarqara diiskii isa mul’atuutiin alatti argamaniyyuu duwwaa miti. Isaanis maatariiwwan adda addaa of keessatti kan qabanidha. Maatariiwwan kana keessaa immoo harki caalaan “dark matter” dha. Hawaan keenya harki saddeetamii afur maatarii gurraachaan kan guutamedha. Haa ta’uyyuu malee hamma yoonaatti saayintiistoonni waa’ee qaama hawaa keenya hamma guddaan guutee jiru kanaa beeku hin dandeenye . Jiraachuun qaamolee kanaas kan beekamu dhiibbaa isaan urjiilee gaalaaksii isaanii keessatti sochii taasisan irratti taasisaniin, akkaataa gaalaaksonni walii walii isaanii walharkisaniifi akkaataa maataroonni hawaa keenya keessatti wal qabatan irraa ka’uuni. Haa ta’uyyuu malee jiraachuun darki maatarii kan beekame bara 1970 astiroonomeerii Veeraa Ruubini jedhamtuunidha. Qaamni sadarkaa lammaffaa irratti gaalaaksii gara alaatti baay’inaan argamu immoo gaasii ho’aadha, Innis guddini teempireechara isaafi baay’inni argamsa isaa baay’ee ajaa’ibsiisaa dha. Inni itti aanuun sadarkaa saddaffaa qabate immo gaasii duumessaawaa (gas cloud ) dha. Kunis ariitii guddaa maataroota kan biroo gaalaaksota keessatti argaman hunda caalaa kan qabudha. URJIILEE Hawaa keenya keessatti gaalaaksota miiliyoonatti lakkaa’amantu argama. Gaalaaksoonni kunniinis urjiilee biiliyoonota kan of keessaa qabanidha . Urjiileen boca, hangaafi haalluu garaagaraa haaqabaataniyyuu malee amaloota waliin qooddatan lama qabu. Isaanis hundi isaanii kan ifa gadhiisaniifi ho’a kan maddisiisan ta’uu isaaniidha. Urjiileen marsaa jireenya isaanii tokko jedhanii kan eegalan bifa gaasotaafi dhukkee(dust) neebullaa (nebula) jedhamuuni. Sababa humna giraavitiidhaanis neebullaan kun akka diigaman taasifamu. Akkasumas akkuma paartikiloonni saffisaan sochii taasisan teempireecharri isaanii kan dabalu ta’a . Sadarkaan urjii kanaas pirootoostarii (protostar) jedhama. Kana malees yeroo teempireecharri dabalu niwukilasiin haayidiroojiinii, niiwukilasii hiiliyeemii uumuudhaaf walitti hidhamu. Adeemsi kun immoo babal’achuu niiwukilasii “nuclear fusion” jedhamuun beekama. Yeroo kanattis babal’achuun niiwukilasii anniisaa (energy) hedduu waan gadhiisuuf urjiileen akka yeroo dheeraadhaaf “main sequance” keessa akka turan taasisa. Yoo urjiileen kun hamma (size) aduu wajjin wal fakkaataa ta’e qabaate, sadarkaa wal fakkaatuun haayidiroojiiniin urjii kana keessatti argamu dhumuu jalqaba. Yeroo kanas humni giraaviitii gara keessaatti taasifamu irra guddaa humna “fusion” gara alaatti taasisuu ta’a. Kun immoo diigamiinsa urjiilee gara keessaatti taasifamuuf sababa ta’a. akkasumas diigamiinsi urjiilee kun teempirecharri akka dabalu godha. yeroo kana immoo niiwukilasiin hiiliyemii elementoota ulfaatoo (heavy) ta’an uumuuf walqabatu. itti aansuunis urjiileen kun babal’achuu jalqabuun “red giant” uumu. sadarkaa ta’ettis “red giant” iin kun hiiliyemii baqsuu(fuse) gochuu dhaaba. kanatti aansuun immoo urjileen hammii isaanii irrachuudhaan yoookaan (shrink) gochuun “white dwarf” uumu. ‘White dwarf”iin kunis yeroo dheeraaf walitti makamuu “fusion” gochuu waan hin dandeenyeef suuta suutaan qorrruudhaan dhumaratti annisaa (energy) gadhisuu yeroo dhaabu “black dwarf” iitti jijjiirama. Kunis kan hojjetu akkuma kanaan olitti ibsuuf yaaleetti urjiilee hamma aduu (sun) qabaniifidha. Urjiilee hamma aduu ol qabaniif immoo, akka armaan olitti barreeffameen urjiileen hamma aduun qabdu wajjin wal fakkaatu qaban yeroo babal’atan “red giant” uumu, urjileen hamma aduu ol qaban immoo “red super giant” uumu. Kanatti aansuniis niiwukilasiin hiiliyeemii elementoota ulfaatoo (heavy) uumuuf wal qabatu, haa ta’u malee sadarkaa kanatti babal’achuun niiwukilasii elementoota ayiranii (iron) caalaa ulfaatoo ta’an uumu waan hin dandeenyeef “super red giant”iin kun babal’ina niwukilasii isaa dhaabudhaan urjiileen kunniin akka dho’aniifi dhohinsi “supernova” jedhamu akka uumaman taasisu. Tempireecharri suupper noovaas guddaa waan ta’eef elementoota ayiranii (iron) caalaa ulfaatoo (heavy) ta’an uumuu jalqabu. Akkasumas yeroo suuppar noovaan kun dhohu elementoonni hawaa keessatti faca’u. Dhumarrattis dhohiinsa suupparnoovaa booda hafteen urjiilee kanaa urjiilee niwutiroonii (neutron star) yookiin holqa gurraacha(black hole) uuma. Suupparnoovaan taatee baay’ee ajaa’ibsiisaa ta’eefi dhohiinsa dinqisiisaa ifa mul’atu torbanootaaf samii keessattii umuudha. Dhohiinsi kunis iddoo gurguddoo lammatti qoodamu. Gosti suupparnoovaa tokkoffaa sirna urjiilee “binary system “ keessatti uumamuu fi urjiileen kunniinis inni tokko gaafa “red giant” ta’u inni hafe immoo “white dwarf” dha. Gosti suupparnoovaa inni lammaffaan kun immoo yemmuu urjiileen “red giant” yookiin “red super giant” dhohan kan uumamu dha. Erga bara 1932 “james chadwik” urjii niiwuutirooni argatee booda saayintiistoonni hedduun jiraachuu urjiilee niiwutiroonii mirkaneessaniiru. Urjileen niiwutiroonii haftee dhohiinsa “supernova” irraa kan uumamu ta’anii niiwutirooniin isaaniis kan baay’ee walitti dhiyaataniifi humna giraavitiifi maagneetii guddaa kan qabaniidha. Akkuma kana dura waa’ee marsaa jireenya urjiilee ilaaluuf yaaleetti urjiileen hanga aduu ol ta’e qaban dhuma jireenya isaaniirratti holqa gurraacha uumu. Holqi gurraachi (black hole) maqaa kana kan argate saayintiistii biyya ameerikaa “JOHN WHEELER” jedhamuunidha. Jalqaba maqaa “black hole” kan fayyadamuu eegale “john wheeler” haa ta’uyyuu malee saayintistoonni “john wheeler” dura turan jiraachuu qaama kanaa kan beekaniifi maqaa “dark bodies or black star “ jedhamuun waamaa turani. Maqaa “black hole” jedhu kan argate haalluun isaa gurraacha waan ta’eef osoo hin taane iftii qaama kana keessa yoo seene ba’uu waan hin dandeenyeef haalluu gurraachaan wal bira qabamee ibsama. Haa ta’u malee yaadni ammayyaawaa “black hole” kan dhiiyaate bara 1916 saayintiistii beekamaa addunyaa keenyaa kan ta’e “Alberti Ayinistaayiniin” general relativity theory” kan jedhamuunidha. Hamma isaaniirratti hundaa’uun holqa gurraacha (black hole) bakka afuritti qoodne ilaaluu dandeenya. 1. Holqa gurraacha isa xiqqaa:- Gosti holqa gurraacha kun kan ibsame kosmoloojistii beekama “Isteefan Haawkingiin” bara 1971 tti ture innis qabeen isaanii hamma atoomii tokkoo ta’u kan danda’uufi hangi isaanii hamma ija namaa gahuu akka danda’udha. 2. Holqa gurraacha urjiilee:- Gosti holqa gurraacha kanaa urjiilee guddinaan aduu caalan irraa kan uumamudha. Isaanis yeroo du’an kan gara suupparnoovaatti jijjiramuun urjiileen isarraa hafan immoo gara holqa gurraachaatti jijjiiramu. 3. Holqa gurraacha isa giddu galeessaa:- Saayintiistoonni waa’ee hawaa qo’atan gosti holqa gurraacha kanaa jiraachuu hin qabu jedhanii wal falmaa turan. Haa ta’u malee qorranoowwan yeroo dhiyoon holqi gurraachi kun jiraachuun isaa beekameera. Kunis hangi isaa hanga (mass) kan aduu dhibba tokko hanga miliyoonaa ta’u danda’a. 4. Holqa gurraacha isa guddaa:- Holqi gurraachi kun immoo kan isaan uumaman yeroo uumama gaalaaksiiwwanii yoo ta’u hangi isaanii hanga (mass) aduu dachaa miliyoona tokko hanga biliyonootaa ta’u danda’a. Fakkeenyaaf holqa gurraacha gaalaksii keenya (milk way) keessatti argamu kan saajitaaras A (sagittarius A) kan jedhamu hanga aduu miliiyoona afur ta’e qaba. Amaloota holqa gurraachaa beekamaa kan baay’ee nama dhibu waa’ee yerooti. Akka tiyooriin “General Reletivity” jedhu ibsutti sochiin suudoowwanii saffisa ifti ittiin deemun dhibbaan irra gahu akka danda’u ibsa. Akkuma armaan oliitti ibsuuf yaalametti akkuma fageenyi wantootaa qaama kanatti dhiyaacha adeemuun sochiin isaa suuta jedha. Garuu yoo holqa kana keessa seene gara ispaageetiitti jijjiiramuun event horizon kutaa “black hole” kan ta’e erga ga’ee gara suudoowwanii (particles) jijjiiramuun saffisa ifti ittiin socha’utti kan dhiyaatuun socha’u akka danda’u himama. Fakkeenyaaf qaamni tokko yoo holqa kana keessa seene wanta qaama sanaan ala jiru dursee waan socha’uuf wanta gara fulduraatti ta’uuf jiru dursee arguu danda’a jedhamee yaadama. Qaama kana keessatti yaadni “time travel” jedhu ni hojjataa? Kan jedhu gaaffii kaasuun isaa hin oolu, deebii isaas isiniifan dhiisa. waan holqa gurraacha adda taasisu keessaa inni tokko qaamni kun humna harkisa giraaviitii guddaa ta’e waan qabaniif wantoota ofitti harkisuun erga wantooni kun keessa seenuun “event horizon” yoo ga’an gara alaatti bahuu hindanda’an. Amma yeroo kanaatti saayintiistoonni waa’ee keessa holqa kanaa hin beekin haafaniyyuu malee beekumsa herregaafi fiziiksii isaanitti fayyadamuun wanta keessa qaama kanaatti ta’u raaguu danda’aniiru. Akka yaada isaaniittis kutaan holqa kanaa (handhuura ) isaa irratti iddoo “singularity” jedhamutti wantoonni hundi qeenxee akka ta’aniifi yeroon yeroo itti dhaabatudha. Akkasumas bakka kanatti seerri nuti fiziksii keessatti beeknu yeroo itti hindalagneedha. urjiileen tokko tokko qophaa isaanii uumamuu, haa ta’u malee akka yaada astironoomarootaatti urjiileen baay’ee gareedhaan kan uumamanidha. Walitti qabamiinsi urjiilee yeroo walfakkaataa ta’e keessatti uumamaniifi umrii walfakkaata qaban kunis “star cluster” jedhamu. Urjiileen kunis humna giraavitiidhaan kan walharkisanidha. Tuutni urjiilee (star cluster) bu’uura ta’an lama yemmuu jiraaatan isaanis: Tuuta urjiilee banaa (open cluster) fi Tuuta urjiilee gilobulaaraa (globular cluster) dha. Urjiileen tuuta urjiilee giloobulaaraa keesssaatti argaman kan walitti dhiyaatanii argamaniifi umurii dheeraa kan qaban ta’anii, urjiilee hedduu kan qabani dha. Tuutni urjiilee banaan (Open cluster) urjiilee isaanii ija qullaanis ta’e teleskooppii fayyadamuun ilaaluu kan dandenyu ta’e urjiilee boca sirnaawaa hin taane kan qabaniifi tuuta kana tuuta urjiilee giloobulaaraa wajjin wal bira qabnee yemmuu ilaaluu urjiilee muraasaafi urjiileen kunniinis umrii xiqqaa kan qabani dha. Egzoopilaaneetiin pilaaneetota sirna soolaarii alatti argaman Ta’aanii akkuma pilaaneetonni sirna soolaarii keessatti aduu irra siiqqee isaaniitiin marsani. Isaanis urjii isaanii irra marsu. Garuu egzoopilaaneetonni ta’anii fakkeenyaaf “rogue planet” jedhamuun kan waamaman haadhuura gaalaaksii kan naannaa’aniifi urjii kamiiniyyuu kan hinhidhamne yookiin walhinqabannedha. Egzoopilaaneetota kana hangaafi diyaameetirii isaa safaruuf gaasawaa fi kattawaa ta’u isaanii ilaaluu ni dandeenya. Kanamalees saayinsistonni egzoopilaaneetota kana argachuuf karaalee shan fayyadamu. Isaan keessaas maloonni “transit”fi “radial velocity” warreen beekamoo ta’anidha.Yeroo pilaanettoonni kun nama urjicha ilaalaa jirufi urjii irra marsaa jiran giddu darban yeroo muraasaaf ifa urjii kanaa dimimmisa godhu. Kunis mala jiraachuu egzoopilaaneetii itti beeknu dha. Inni lammaffaan immoo pilaaneetoonni urjii marsuun urjichi hawaa keessatti akka “wobble” ta’u godhu. Yeroo kana yeroo astiroonomerroonni urjii kana ilaalan halluun ifa isaa akka jijjiiramu godhu. urjileen humna harkisa (giravitional) pilaaneetii isa marsuun midhamu. Kunis yeroo teleskoppiidhaan ilaalaman ispektaramii ifaa urjii sanaa miidha.malli kun immo raadiyaal veeloositii jedhama. Haala moggaasa maqaasaanii yemmuu ilaallu immoo jalqaba maqaa urjii irra marsanii fudhachuun fageenya urjichaarra qaban irratti hundaa’uun qubee b irraa kaasee kan kennamufidha.egzoopilaaneetiin jalqaba argamee pirooksimaa seentaawurii b ilaaluu dandeenya. Pilaaneetiin kun urjii pirooksimaa seentaawurii kan marsudha. Falaasamni qo’annaa waa’ee rakkoowwan gama hundaan dhala namaa muudatan kan waa’ee dhugaa, jiraachuu wantootaa, sababa,gatii wanta tokkoof kennamu, beekumsa, sammuufi afaan irrattii kan hundaa’uufi sababaaf bu’aa isaa haala ifa ta’een kan ibsudha. Jechi falaasama jedhu jecha afaan ingiliiziin “philosophy” yoo jedhamu innis jecha giriikii “philosiphia” jedhu irraa kan dhufeefi jaalala ogummaa kan jedhutti hiikama. Falaasamni wantoota armaan oliitti eeramaniin haa hiikkamu malee yaada nama dhunfaa irratti yookaan haawaasa darbees akka addunyaatti yaada wanta tokkoof kennamudha. “falaasamni kennaadha.” kunis yaada nama dhuunfaafi abshaalummaa, dandeettii waa ibsuuti. Jalqabiin saayinsii yaada waa’ee saayinsiif qabnudha. Wanta tokko sababaafi bu’aa irratti hundaa’un waa’ee waan sanaa maaltu ta’u akka danda’u dursanii raagudha. Garuu falaasamni ragaa murtaa’aa ta’e qabaachuus dhabuus danda’a. falaasama iddoo tokkootti qabnee ibsuun waan nama rakkisuuf dameewwan adda addaatti qoodamuun qo’atama. Meettaafiiziksiin damee falaasamaa ta’e, kan waa’ee hiikkaafi seerota uumamaa keessaa yeroofi hawaa kan ibsudha. Karaa salphaan waa’ee uumamaa “existence of nature” yookiin waa’ee dhugaa (reality)fi dhugummaa isa dhumaa kan qo’atudha. Meettaafiiziksii jechi jedhu jecha Giriikirraa kan dhufe yoo ta’u inniis fiiziksii ol, fiiziksii gadi, fiiziksii dura yookiin fiiziksii booda jechuudha. Dameen falaasamaa kun damee barnoota hundaaf bu’uuradha. Yeroo duraa dameen saayinsii kun baay’ees beekamaa kan hin taanedha. Sababni isaas namoonni waa’ee isaa hinbeekan turan. Ta’us garuu amma waa’ee dhugaa (reality) uumamaan jiru namni baay’een baruu waan barbaaduuf dameewwan saayinsii kan biraa keessattillee akka dabalataatti kennama. Namni waa’ee meettaafiiziksii qo’atu tokko gaaffiwwan hedduu kan inni ofgaafatu keessaa :-ani eenyu? eessaan dhufe? eessan deema? hawaan maali? hawaan eessatti argama eessattis daanga’a? hawaa waliin maaltu walitti nafide? kan jedhu kan of gaafatuufi deebii isaas ofiiniis ta’e saayinsiin deebiii kan kennuufi dhabuus kan danda’udha. Seerota uumamaa addunyaa kana irra jiran kan duraan beeknuufi kan kana booda barru meettaafiiziksii irratti hundaa’a. Akkasumas waa’ee ta’iinsa (probability) kan ibsudha. Wanti hunduu carraa ta’uu yookiin ta’uu hafuu kan nu huubachiisudha. Yeroo waa’ee meettaafiiziksii haasofnu ilaalcha lamatu jira. Isaanis:-ilaalcha amantiifi ilaalcha saayinsiiti. Ati garuu kan barbaadde filatee fudhachuu dandeessa, Kunillee carraa ta’umsa waan tokkooti. Meettaafiiziksiin dameewwan hedduu qaba. Isaanis:- Koosmooloojii : qo’annaa waa’ee jalqabbii, bu’uura, caasaa, jijjiiramaafi uumama waa’ee hawaa qo’atudha. Oontoloojii:- qo’annaa waa’ee uumama, qoqqoodamaafi hiikkaa wantoota uumamaa kennudha. Falaasama Sammuu (mind philosophy) Falaasammi Sammuu damee falaasamaa waa’ee uumamaafi rakkoowwan sammuu dhala namaa wajjiin, xiin-sammuu (psychology) kan wal qabatan dhuunfaan, hawaasumaan dhalli namaa tokko kaka’umsa, barmaatilee adda addaa, abshaalummaa sammuu dhala namaa kan qo’atudha. Falaasama Saayinsii (science of philosophy) Dameen falaasamaa kun immoo saayinsii waa’ee saayinsii (science of science) jedhamee kan beekamu yemmuu ta’u yaadolee waa’ee saayinsii jiran tiyoorii barreeffamaan deeggarameefi yaalii saayinsicha ibsuufi ragaa gahaa kan qabu ta’u isaa kan ibsudha. Anis falaasamni ragaa qabaachuus dhabuus danda’a kaniin jedhe kanaafi. Loojikiin saayinsii waa’ee wanta yaadnuu tokko sababa sirrii ta’e dhiyeessuu danda’udha. Kunis yeroo ammaa herregaafi saayinsii koompitaraa (computer science) keessatti seerota bal’inaan itti fayyadamnudha. Ippistimooloojiin damee falaasamaa waa’ee dhugumaafi beekumsaa wajjin hidhata guddaa kan qabudha. Yeroo baay’ee hiikni isaas yeroo kennamu beekumsa jedhameeti. Uumama Alagaa (aliens) Gaaffiwwan amma har’aatti dhala namaatiin deebiin hin argamneef keessaa inni tokko gaaffii nuti qofaa keenya jirraa yookiin hawaa keenya keessa uumamni lubbuu qabu lafa irra qofa jiraataa kan jedhu yemmuu ta’u, amma yeroo ammaatti sammuu dhala namaa keessatti akka gaaffii uumetti argama. Jechi uumama alagaa (aliens) jedhu yemmuu hiikkaa saayintistoonni kennaniif ilaalu uumama iddoon ka’umsi isaa lafa nuti irra jiraanuun ala ta’e akkasumas namni lammummaa biyya tokkoo osoo hin argatiin biyyicha keessa jiraatus uumama alagaa (aliens) jedhama. Gaaffii armaan olii kana beekuuf fedhii saayintiistoonni qaban hagana kan jedhamu miti. Yeroo adda addaatis ergaawwan raadiyoo (radio message) dhaan kan ergan haa ta’uyyuu malee deebiin amma yoonaatti argame hin jiru. Kana malees saatalaayitoonni piyooner 10 (pioner 10) fi piyooner 11 (pioner 11) jedhaman gara hawaatti dhaabbanni NASA ergee jira. Saatalaayitoonni kunniinis saatalaayitoota jalqaba sirna soolaarii darbanii deeman ta’aniiru. Keesumaammoo piyooner 10 ergaa fakkiin deeggarame kan waa’ee dhala namaa ibsuu danda’a jedhame yaadame wajjin kan gara hawaatti eergamedha. Deebii isaaniis walumaan eegna. Meerii kuriin akkuma beekamu nama addunyaarratti yeroo jalqabaaf badhaasa noobeelii karaa fiiziksiitiin kan argatteefi keemistiriidhaanis hojii dinqisiisaa hojjetteen nama yeroo jalqabaatiif badhaasa kabajaa noobeelii si’a lama badhaafamte ta’uu dandeessetti. Meerii kuriin maqaan ishee ganamaa “maariyaa iskoolodo wdowiskaa” kan jedhamu yemmuu ta’u kan isheen dhalattes sadaasa, 1867 biyya waarsaw (poolaand) ammaa keessatti. Isheenis obboloota ishee Aranan, Zoosiyaa, Yozef, Birooniyaafi Helootiif quxisudha. Abbaafi haati ishee lamaanuu barsiisota yemmuu ta’an umurii ishee kudhanitti haadha ishee Biroonislaaraa sababa dhukkuba tiibiitiin du’aan dhabde. Abbaan ishees barsiisaa herregaafi fiiziksii ture. Kuriiniis abba ishee fakkeenya godhachuudhaan barattuu baay’ee cimtuufi qaxalee yoo turteeyyuu yuunivarsiitii waarsaawitti sababa baratoota dhiiraa qofaaf malee hineyyamamneef achitti barachuu hindandeenye. Ta’us garuu biyyuma isheetti bakka “waarsaaw yuunivarsiitii” jedhamuufi iddoo barnoonni idilee dhoksaatti gaggeeffamutti barsisummaa feete osoo hin argatiin barnoota ishee sadarkaa lammaffaa xumurte. Ergasii boodas abjuu isheen biyya alaatti barachuuf qabdu galmaan gahuuf jecha waggaa shaniif akka qayyabsiistuutti hojjettee madda galiishee sassaabachuuniifi yeroo boqonnaa isheettis barnoota kanneen akka herregaa, fiiziiksiifi keemistirii qayyabachuudhaan jireenya ishee itti fufte. Yeroo hojii kana hojjettuttis maddi galii ishee baay’ee xiqqaa sababa tureef soorata fayyaa isheef gahu sababa hin sooranneef yeroo adda addaatti dhukkuba hamaa dhukkubsachaa garuu kaayyoo isheetiif osoo duubatti hin deebi’iin hamma dhumaatti qabsaa’uun rakkina hedduu booda abjuu ishee galmaan gahuun gara magaalaa paariis dhaquun “soorboonitti” galmooftee abjuusheef jecha maallaqa qusachuuf fayyaa isheetti hir’isaa bara 1893 tti digirii ishee lammafaa(maasterii) gosa barnootaa fiiziksiitiin bara isa ittaanutti immoo herregaan argachuu dandeesseetti. Meerii kuriin nama piyeereekurii jedhamu kan fiizistii biyya faransaay ta’e waliin gaafa bitootessa 26, bara 1895 bultii ijaarratte. Abbaan manaa ishee piyeereeni meeriikurii gargaaruuf jecha hamma hojiisaa dhiisutti hojii isheen keemistirii keessatti gumaachiteefi hojiiwwan ishee hedduu keessatti yeroo hundaa ishee cinaa dhaabbachuun gumaaacha kana hinjedhamne gumaachaa ture. Osoma kanaan jiranii bara 1906tti abbaan mana ishee piyeereen haala nama gaddisiisuun ajjeefame. Meerii kuriin gaafas miidhama guddaa miidhamtuyyuu caba akkasiifis hin mo’amu jechuun hojii abbaa manaa isheetti darbuun yuunivarsiitii soorboornitti piroofeesara dubartii jalqabaa dhaabbatichaa ta’uun hojjate. Isheeniifi piyeereen ijoollee maqaan isaanii Irriniifi Iivii jedhaman yemmuu qaban, Iriinis karuma haadha ishee hordofuun keemistiriin badhaafamtu noobeelii bara 1935 ta’uu dandeessetti. Seenaan jireenyaa ciminafi garaa kutannaa dubartii ajaa’ibaa meerii kuurii kan ibsuu kan yeroo gabaabaa booda gara fiilmiitti geeddarameefi ”maadaam kuurii” jedhamu mucaa ishee lammataa kan taate Iivii Kuriin barreeffamee addunyaa kanaaf gumaachameera.