– винел пад ачух файтун хьтин араба.
– машиндин рулдин элкъвей чарх.
– аскерар ва я маса гзаф затӀар тухузвай поезд.
– дяве ийизвай чкада гъварарикай ва я накьварикай раснавай кӀеви чка.
– сенгерра тупунин гуьллейрикай хуьн патал раснавай кӀеви къав алай чка.
РикӀин гьиссерикай ялавар жеда.
Хъуьруьн къведай агьвалат. Ч
Етим Эминан «Наиб Гьасаназ» эсердин цӀийиз гьат хъувунвай вариантдикай веревирдер..
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Дагъустандин кьиле, саки вад йисан кӀвалахдин нетижаяр халис беябурчивилел къвез эгечӀай Рамазан Абдулатипов алудна, Сергей Меликов тайинарзавайдакай гьеле 2017-йисуз лугьуз хьанай. Амма хабарар тестикь хьаначир, республикадиз тежрибалу политик ва Кремлдин ихтибарлу кас, генерал В. Васильев рекье тунай. Гуьгъуьнай ашкара хьайивал, Сергей Меликоваз а чӀавуз хквез кӀан хьаначир. Дагъустанда хуьз амай къанунриз-къайдайризни вичин ва мукьвабурунни дустарин нефсер ацӀурун патал кӀур гайи Р. Абдулатиповалай гуьгъуьниз В. Васильеван вилик эцигай сифте нубатдин везифа республикада гьалар гуьнгуьна хтуникай ва властдин хилер къанунсуз крарал машгъул тирбурукайни ришветбазрикай михьи авуникай ибарат тир. И везифа генерал Васильева пуд йисан къене кьилиз акъудна. Ришветбазвилер, жуванбур-чарабур, хала-хатурвилерни маса гуз-къачунар, бюджетдин такьатар тарашунар михьиз терг ийиз хьаначтӀани, таъсирлу крар кьилиз акъудиз алакьайди чкадин ва Москвадинни Ростовдин судри гьакъикъи крар атӀуналди республикадин премьер Гамидовал агакьна жавабдарвилиз чӀугур кьванбурун тӀварари тестикьарзава. Гьеле куьтягьни хьанвач абурун сиягьар. ИкӀ тирди Президент В. В. Путина Сергей Меликоваз Дагъустандиз хтунин вилик гайи меслятрик ва тапшуругърик кваз вири уьлкведиз ван хьана. Президентди лагьана хьи, экономикадин, яшайишдин месэлаяр гьялунихъ галаз санал кьетӀен фикир гун лазим тир важиблу мад са тереф ава. Ам Дагъустан Республикада декриминализацидин кӀвалах давамарун я. Са шакни алач, Президентди Сергей Меликоваз гайи тапшуругъар чкадин гьакимрин гьахъсузвилерикайни нефсерикай икрагь хьанвай дагъустанвийрин чӀехи паюни тӀазвай чкадал эличай мелгьям хьиз кьабулнава. Умудлу я хьи, сад-кьве вацралай абуруз цӀийи руководителдин кьетӀи крариз къимет гудай мумкинвал жеда. СМИ-ДИН бязи такьатри, гьамиша соцсетра авай «вири крарикай хабардарбуру» - садбуру пехилвилин, муькуьбуру умудлувилин гьиссер кваз – къейдзава хьи, эхирни республикадин кьиле авар ва дарги халкьарин векилрилай тала масад хьанва. Амни лезги хьуни гзафбурук шадвал ва умудар кутазва. Вучиз кутазва лагьайтӀа, лезгияр гьахъ кӀани, къуллугърал хала-хатурвилиз рехъ тагудай, къанун-къайда хуьдай ва хуьз алакьдай инсанар я. Халкьдин ивида авай ерияр гьахьтинбур я.
Пара сагърай ихьтин фикиррал алай инсанар. Дагтелерадиода халкьдин сенятрин оркестрдин дирижер яз Папаян лугьудай са кас авайди тир. Виридаз чидай хьи, адан хзан лезги итим себеб яз чкӀанвай. Лугьун хьи, адаз лезги халкь такӀан жедай себеб авай. Амма, республикадин крарикай, кимивилерикайни татугайвилерикай ихтилат фидайла, ада лугьудай: - ВА-АЪ, дустар! Республикадин кьиле урус ва я лезги тахьанмаз, чаз хъсан патахъ са дегишвални аквадач! Ингье хьанва лезги! Им чи миллет патал чӀехи дамахдин кар я! ГьакӀ хьайила чаз шадвал ийидай, масадбурун мубаракар кьабулдай ихтияр ава! Гьа са вахтунда им халкьдин жавабдарвални я! Чна гьар са камуна рикӀелай алудна кӀандач хьи, Сергей Меликован кӀвалахдиз гудай къимет – им чи халкьдиз гудай къимет жеда. Иллаки министерствойрани госидарайра, районрин кьилер ва администрацияр яз чкайрал къуллугъзавай чи халкьдин векилри жавабдарвал сифте чкадал эцигун лазим къведа. Алакь тийидайбуруз вахтундамаз къерех хьайитӀа хъсан я. Сергей Меликова халкьдин вилик къуллугъчийрин жавабдарвал сифте чкадал эцигдайди адан рахунрикай хкатзава. СМИ-ДИН векилрихъ галаз гуьруьшмиш хьунал чеб артух ихтиярар авай чӀехи халкь яз гьисабзавайбурукай сада властдин къурулушда икьван чӀавалди хуьз хьайи квотайрин патахъай гайи суалдиз С. Меликова гайи жавабдикай хкатай фикир ихьтинди хьанай: Квотаяр хуьн, белки, важиблу я жеди. Амма анжах халкьарин векилвиликай рахадай чӀавуз. Яни Халкьдин Собранидиз депутатар хкядайла. Халкьдин кьадардиз килигна, векиларни хкягъун лазим я. Амма гьукуматдин къурулушда анжах алакьунар авай, чпин кардиз вафалу ва жавабдар ксар хьун герек я. И ва я муькуь халкьдин векилрин кьадар хуьз алахъун – им кардиз анжах кьецӀ гудай рехъ я. Хъсан рехъ хьурай, Сергей Алимович! Ви кьил гьамиша вине аваз хьурай! Вун акваз – ви халкьдин кьилни!
Рекье хутазвай 2020-йис чи уьлкве ва халкь патал, гьакӀ вири дуьнья патални, четин имтигьанринди хьана. Сифте вацралай башламишна инсаниятдихъ гьамиша галай татугайвилер залан акъвазиз, кьилел алай къурхуллувилер къалин жез ва мадни деринра гьатиз эгечӀна. Иллаки коронавирусдин тӀугъвал пайда хьуни уьлквейринни халкьарин уьмуьрар тартибдикай хкудиз эгечӀна. Экономикадин кризисдик гьерекат акатна. Промышленностдин, инсанриз къуллугъар авунин тамам хилерин кӀвалах саки акъваз хьана. Бейкарвал акваз-акваз артух жез, хзанрин гьакъикъи дуллухар агъуз аватиз, гьукуматрин вилик тади гьалда гьялун истемишзавай четин месэлаяр акъвазна. Россиядин Федерацидин гьукуматди вахтундамаз кьабулай кьетӀи серенжемри халкь кӀевера гьатдайвал авунач. Вахтуналди агал хьайи бизнесдиз хьиз, аялар авай хзанризни пулдин такьатралди куьмекар гана. Вирусдик азарлубур сагъар хъувунал машгъул жезвай духтурризни медсестрайриз, «тади куьмекдин» къуллугъда кӀвалахзавайбуруз алава мажибар гуз эгечӀна. Ихьтин къайгъударвал акваз, халкьдин гегьенш къатара инсанрив умудлувал гумукьна. Ида экономикадиз ва уьмуьрдин маса терефриз тӀугъвалдихъ галаз алакъалу тир сергьятлувилери гузвай зиянрин дережа агъузарна, абурун кьадарар тӀимиларна. ИкӀ тирди виридуьньядин институтри раиж ийизвай уьлквейрин ВВП-РИЗ жезвай зиянрин рекъемри тестикьарзава. Уьлкведа кьабулай серенжемрал наразибурни ава, гьелбетда, абурун асул гьисабдай бинесуз тир арза-ферзедив интернет ацӀанва. Амма рагъакӀидай патан вич кьван девлетлу уьлквейра тӀугъвалди тунвай велвеладив чи гьакъикъат гекъигайла, абурун батӀулвал субут жезва. Гьайиф хьи, гатун варцара алатиз акур тӀугъвалди вири дуьнья тирвал цӀийи гьужум хъувунва. Гьукуматар кӀеве, экономикадин кризис мадни деринда гьатзава. Алукьзавай йисан патахъайни виринра сад хьиз секинсузвал ва къалабулух ава. Гьатта лугьуз кӀанзава:
ИкӀ, алатна къвалалай, Физва мад са йис – Башламишай чӀавалай Татугай ва пис.
«Аллагь шукур!» - гафарни Рахазвач мецел, Пака и йис сувар хьиз Хквез кичӀез рикӀел.
Инсанрив руьгьдин секинсузвал агудзавай ва абурун рикӀерик къалабулух кутазвай крар, вакъиаяр мадни ава. Къачун Къарабахда Азербажандинни Эрменистандин дяве. Лугьудайвал, япун кӀанел! Дагъустандивай, Лезгистандивай зур йикъан рекьин мензилда! Имни жуванди я, амни чаради туш! Имни гьахъ аквазва, амни батӀул яз аквазвач! Гьавиляй Россиядин Федерациди садан падни кьунач, дяве акъвазарун, тӀал алай месэлаяр столрихъ ацукьна гьялун патал рекьер-хуьлер жагъуриз хьана. Гьа са вахтунда Эрменистандихъ галаз авай союзниквилин алакъайриз килигна Россияни и дяведик кутаз алахънавай къуватарни авай. РФ-ДИН Президент В.В. Путина мад сеферда вич зурба политик, камаллу регьбер тирди тестикьарна ва, кьве уьлкведин акьунрин жилавар гъиле кьуна, Къарабахдиз ислягьвал хкунал машгъул жедай кьушун рекье туна. Амма кьве патахъайни вишералди, агъзурралди телефвилер хьанва. Азербажан – им, мугъулрин хьиз, лезгийрин чилни тирвиляй, дяведа чи халкьдин рухвайрини чанар гана, Бакудани КцӀара, Закаталдани Къубада… лезги хзанрин кьилелни мусибатар, магьрумвилер гъана. Эгер Азербажандин патай хьайи телефвилери къад-къанни муьжуьд йис вилик Къарабахдик акадар хъувур чпин ирид район азад хъувунал гъанатӀа, Эрменистандин патай телефвилер бад гьавая хьайибур жезва. Ида гила Эрменистан вич къалабулхда тунва. Пака вуч жедатӀа, садазни чизвач. Къарабахдин вакъиайри мадни хаталу са къурхуллувал арадиз гъанва. Дявейризни телефвилериз кап ягъиз вердиш къуватри и дяведиз хашпара ва мусурман динрин акьунриз хьиз къимет гунин чалишмишвилер ийизва. Туьркияди ачухдиз Азербажандин тереф хуьзвайвиляй, туьркверинни эрменийрин алакъаяр тарихдани гзаф кьадар инсанрин телефвилер галайбур хьайивиляй, ихьтин гиманар гьакъикъатдиз мукьвабур яз аквазвайбурни авачиз туш. Муькуь патахъай, Туьркиядин президент Эрдогана эхиримжи вахтара вич тухузвай тегьердини ачухдиз къалурзава хьи, и уьлкведиз вичин сергьятар дар яз аквазва. Адахъ виш йис вилик тарихдиз фейи султанат цӀийиз арадал хкунин мурадар авайди акунни четин туш. Ихьтин политикади, гьелбетда, чи уьлкведин виликни суалар эциг тавуна тазвач. Чинани туьрк чӀалан векилар тир халкьар ва республикаяр ава. Абурухъ галаз Туьркияди йисалай-йисуз мукьвабур ийиз алахънавай алакъаярни гьа и мурадрихъ элкъуьрнавайбур туштӀа низ чида? Тахьайла, дагъустанви къумукьрин уьмуьрдикай туьрквери вучиз фикир авурай? Гьар йисуз къумукь халкьдин векилар аниз физвайди, са гьихьтин ятӀани мярекатар тухуз хквезвайди чаз чизва эхир. Дагъустанда гзафбурухъ ихьтин са инанмишвал авайди я: Туьркиядикай Дагъустандин халкьариз хъсанвал са вахтундани хкатайди туш. Анжах писвал! Хийир ваъ - зиян! Тарихда шумуд сеферда! Чпин мурадар кьилиз акъудун патал Дагъустандин халкьар алцурарун, абур метлебсуз диндин дявейрикни сергьятар патал акьунрик кутун Туьркиядин къецепатан политикада вири девирра аваз хьайиди я. Къени гьакӀ жедачтӀа низ чида?2020-йиса кьадарсуз къуватар, такьатар истемишзавай четин месэлаяр гзаф тазва. 202I-ЙИСА гьихьтин рекьералди абур гьялдатӀа, вахтунин суалриз гьихьтин жавабар жагъурдатӀа, аквада чаз. КӀанзавайди сифте нубатда тӀугъвал алатун я. Санлай халкьдин, хзанрин ва инсанрин сагъламвили четинвилер алудизни, политикадин ва яшайишдин месэлаяр гьялунизни куьмек гуда. Куь сагъламвални хуьх, гьуьрметлубур. Гьар са камуна мукъаятвал гваз хьухь куьнни. ЦӀийи йис мубаракрай! Къуй ам чи уьмуьрдилай татугайвилерни къурхуллувилер алуддайди хьурай! Гьич садазни «алатай йис сувар хьиз» аквадай югъ-йиф кьисмет тахьурай!
Сейфудин Тегъмезбеган хва Шагьпазов 1960-йисан 1-июндиз Кьурагь райондин Гелхенрин хуьре дидедиз хьана. Школада кӀелзавай йисара шиирар ва макъалаяр кхьиз гатӀунна. Школа акьалтӀарна ада сифте Махачкъаладин хуьруьн майишатдин техникум, гуьгъуьнлай Дагъустандин аграр университетдин ветеринаррин факультет куьтягьна. Алай вахтунда хайи хуьре маларин духтурвиле кӀвалахзава. 2002-йисалай Урусатдин журналистрин кӀватӀалдин член я. Адан туькӀуьрунар Кьурагь райондин «Дагъдин булах», республикадин «Лезги газет», «Дагъустандин правда», армияда къуллугъзавайла «Советская Армия» газетра чап хьана. Краснодар крайдин «Родина» колхозда кӀвалахай йисара майишатдин «Животновод» тӀвар алай цлан газетдин редактордин везифаяр тамамарна, «Дагъдин булах» газетда хсуси корреспондентвиле кӀвалахна. Адан кхьинар кӀелзавайбуруз «Лезги газетдин» чинрай мукьвал-мукьвал аквазва. «Самур» журналда сифте яз чап жезва. Алай йис С. Шагьпазован юбилейдин йис я. Адан 60 йис тамам хьанва. Милли литературадик аквадай пай кутазвай, ам таза образрални дерин фикиррал девлетлу ийизвай чи къелемдин стхадихъ чаз яргъалди яратмишдай бахтлу йисар, мумкинвилер хьана кӀанзава.
КӀАНДА ЗАЗ ЗУЛ КӀанда заз зул, йисан вири вахтаркай, Савух жедай заз зи багъни, кӀвални, къул, ХьаначиртӀа зи уьмуьрда вунни зул, За лугьудай магьрум хьана бахтаркай.
КӀвализ хтай Шагьвеледаз Умарбега пуд юкъуз ял ягъа лагьанвайтӀани, ам кӀвалахал фена. АкӀахьнавай са месэлани авачир. Пешекарри чпиз гайи тапшуругъар тирвал тамамарнавай. КӀвалахар зурбабур, менфятлубур, халкьдин вил алайбур тир. Гьукуматди Куьредин, Самурдин, Табасарандин дерейриз газдин линияр тухунин къарарар кьабулнавай, бюджетдай пулар чара авунвай. Газдин идарайри герек кьадар ва жуьреба-жуьре кӀалубрин турбаяр, кӀвалахар кьиле тухудай пешекарар, устӀарар, махсус техника жагъурна, са шумуд райондин администрацийрин кьилерихъ галаз санал кӀвалахунин, куьмекдин гьалар тешкилунин гьакъиндай икьрарар кутӀунна кӀанзавай. Гьар са кварталда ийидай вичиз талукь кӀвалахрин пландик герек дегишвилер кухтуна Шагьвелед хзандин патав хъфена. КӀвале Багьаята иеси хтунин гьуьрметдай суфраяр ачухнавай. Хзан галаз Роберт, Шагьвеледан гиран дидени атанвай. Хвашкал лугьуз. ТӀямлу хуьрекар, шад ихтилатар, ара-бир музыкани кутазвай, балайрив кьуьлерни ийиз тазвай, дахдин савкьатар агакьнавай абур виридалай шад тир. Межлис йифен сятдин цӀудралди давам хьана.– Я чан балаяр, физвайди йиф я гьа, рекьери гатанвай хцихъ ахварни агалтнавай хьиз аквазва, – Гьабибат яъа виридаз ван къведайвал сес хкажна. Шагьвелед хкведалди адан рикӀи рикӀ незвай. АтӀа зулуматдин дуьшуьшди гьелени вичикай хабар гузмай. Меркездиз фейи хва квахьнай, ахпа зулумар, мусибатар, кьиникьар, дустагъ… Гьаятдай хцин сес агакьнамазди Гьабибата къецел чукурнай. Хва, хва, хтана зи хва, – гьарайнай рикӀи. Айвандик хкаж хьайи хва ада вичин къужахдизни чӀугунай. Садрани рухвайриз ихьтин тавазивилер тавур дишегьлиди. Гила адани виридахъ галаз шадвалзавай, вичин хзанрал, веледрад дамахзавай. Гьабибат яъан гаф садани чӀурнач. ЧӀехи аялрини Багьаятаз, Беневшадиз суфра кӀватӀ хъийиз куьмекна. ___________
Мугьманар рекье хтурла, Шагьвелед ксудай кӀвализ хъфена. ЦӀуд декьикьани алатнач, Багьаятни хтана. Адан вилерай шадвилин нурар хъичезвай. ПӀузаррал аламатдин хъвер алай. РикӀиз пара хуш чин, беневша цуьк хьиз, ачухзавай. Акьван хуьрекар гьазурунин, къаб-къажах чуьхуьн хъувунин, кӀвал къакъаж хъувунин къайгъуяр, на лугьуди, ада авурди туш. Галат, инжиклу хьунин са шикилни авачир БЕДЕНДА.«АДАЗ зун лап кӀанзава ва зун хтунални кьадар авачир кьван шад я», хиял фена итимдин рикӀяй. Багьаят хъуьрез-хъуьрез кроватдин патав атана.– Яда, Шагь, ваз ахьтин назик, сирлу, масадбуруз къалур тежедай шейэр маса къачуз регъуь хьаначни? – Вуч шейэр? – папан суал гьич гуьзет тавурди хьана. МефтӀери фад-фад кӀвалахиз гатӀунна. Люда… Яраб ада хзандиз я лагьана къачур шейэрик вуч, квайтӀа? Ахмакь. Килиг кьванни авунач. Гила папаз вуч жаваб гун? ВИЧИ-ВИЧИЗ гуж гузвай гьа и арада Багьаят са тӀимил ван алаз хъуьрена.– ГьикӀ я, гила заз а затӀарин тӀвар кьаз регъуьзвани? Эгер акӀ ятӀа, ма, тамаш, – папа халатдин хуруяр ачухна. Шагьвеледаз папан саки кьецӀил беден акуна. ЯРУ-ЖЕГЬРЕ рангар акахьнавай цӀалцӀам, назик, эркекдан темягь ракъурдай, беденда зурзун твадай хаму чкаяр кӀевирдай шейэр, Шагьвеледа «къачунвай пишкеш» алай гуьзел беден…– заз акьван хуш хьана хьи, ихьтин иер затӀар, размерни лап дуьм-дуьз хьана, сагърай вун, масанди. Шагьвелед папаз килигиз амукьна. Кинойрик жедай хьтин гуьзелрин гуьзелдиз. Дугъриданни, Багьаят иер тир. Ихьтин гуьрчег дишегьли адан паб я. Вафалу паб. Итимдин бедендин къенепад ахьтин темягьдив ацӀана хьи, ада вичи вучзаватӀани чин тийиз, пеленгди хьтин гьерекат авуна ва вичел ашукь дишегьли къужахдиз ялна, яргъандик кутуна… Вилера акьур нурари Шагьвелед ахварикай кудна. ДакӀаррай аватзавай ракъинин нурари кӀвал михьиз ишигълаваннавай. Багьаятан сес цӀун кӀваляй къвезвай. Аялрикай вуж ятӀани къарагънавай. Итим хуш гьалда авай. Адаз месикай къарагъдай иштягь авачир. Сятдин анжах ругудалай вад декьикьа алатнавай. Гьеле вахт ава, – фикирна Шагьвеледа. Садлагьана рикӀел Багьаятан йифен суал хтана. Итим пу-пу къачуна хъуьрена. – Валлагь къайгъусуз, тӀебиатдин азгъун крарикай хабар авачир язух кӀел жанавурдин сарара хьиз гьатзавай зун Багьаятан гъиле. Агь Люда, Люда, вуна зун лап кӀеве твазвай хьи. Гена хъсан, пишкеш Багьаятаз лап хуш хьана. ГьакӀ зазни, – итим мад хъуьрена. На лугьуди, Багьаятаз гъуьлуьн бейнида гьатнавай фикиррикай хабар хьана. Ада цӀун кӀваляй ван кяна.– Яда, Шагь, вун гилани месик кумайди яни? Авунвай хуьрекар рекъизва эхир. – Папан гуьгьуьл ачухзавай. Адан назик, ширин сесиник хъвер, зарафат квай. Ингье мад бедендик кужумзавай адан сес. – ГьикӀ я, бедендиз къайи мурк хьтин яд кӀанзавай хьтинди я ви. Зун исятда къведа гьа…– Ша, ша, – жаваб гана Шагьвеледа, – заз кимиди гьа къайи яд я.– ГьакӀ яни? Исятда, гуьзета. Им лагьай чӀал тир хьи, гуьзетиз амукьда вун. Гьавиляй Шагьвелед къарагъна ва экуьнин къайгъуйрив гатӀунна… Къадим шегьерда ва республикадин виридалайни чӀехи районда газдин майишат виневай идарайри истемишзавайвал къайдадик кутаз алахънавай Шагьвеледаз ацукьдай вахт авачир. Кабинетдайни ам гьеле-мене жагъизвайди тушир. Нубатдин сеферда ислен йикъан планерка тухвана, ам алатай гьафтеда атанвай, кӀватӀ хьанвай чарариз, документриз, арзайриз килигиз амукьна. Къулар чӀугуна кӀанзавай чарар, приказар, икьрарар тӀимил тушир. Са сятда кьван вич инжиклу ийимир лагьанвайтӀани, чин чӀуру яз секретарша атана.– Шагьвелед Абдулкъадирович, са итим атанва, алатзавач. Ам вилик квай йикъарани къвез-хъфейди я. Вун авач лагьайла, сеперарни гайиди я.
– Вуч кӀанзава адаз?– Вун акуна кӀанзавалда, вахъ галаз ийидай разборкаяр авалда. Хъивегьни авунвайди я. Шагьвелед къарагъна.– Ша кван, килигин ам вуж ятӀа, – кьведни приемныйдиз фена. Юкьни юкьвал кьакьанвал квай, бедендал чӀулав, инлай-анлай кьацӀанвай куртка алай итим акъвазнавай – Малик. Азгъунри зулумар авуна кьейи дуст Тарикан стха. Шагьвеледан рикӀел лап накь хьайиди хьиз, вири мусибат, машин тракторда акьурвал, «къузгъунан» итимри чеб кьурвал, тамуз тухвайвал, зулумар авурвал, машиндиз цӀай ягъайвал ва вич къутармиш хьайивал хтана. Бедендиз къайи гьекь, хамуниз цак акъатна. Пис хьана итимдиз. Ада са куьтӀни тавуна Малик, къуьнелай кьуна, кабинетдиз тухвана. Маликахъай эрекь-чехир какахьай цуру ни къвезвай. Столдихъ ацукьарна, мадни Маликаз килигна. Са шумуд йикъан чуру алай чин, биришар гьатнавай пел, дакӀунвай вилерин кӀанер, абурсуз партал…– Малик, а крар заз валай хъсандиз чизва, абур рикӀел хкуникай дад авач. Вун и гьалда вучиз авайди я?– ГЬА-Л-Л? Гьи гьал? Зун лап хъсан гьалда ава. Зи стха-а-а фена, вун амукьна-а-а. ВУН-Н. Къе ихьтин къул-лугъ-д-дал-л-л…– А гафар я вазни, я зазни герек туш. На садра ваз вуч кӀанзавайди ятӀа, лагь.– КОМП-П, компе-н-са-ци-и-я.– Вуч?– ЭХЬ-ХЬ, ком-пен-са-ци-я-я, зи стха кьинай. Вун заз буржлу я. Эхь, вун-н-н.– Хъсан я. Вун кӀвалахдик квани, Малик?– Ваъ. Завод акъвазнава чи.– Хъивегьзавайди гьинай къвезва?– Ам ви къайгъу туш, зун Малик я, заз вири авайди я.– Мадни хьурай, гила хъвач, зун ви патав кӀвализ къведа, – Шагьвелед къарагъна. Малик хъфейдалай гуьгъуьниз Шагьвеледа фикирар гзаф авуна. Адаз гьатта вич ихьтин къуллугъдал хьунихъайни утанмиш хьана. Ада столдал алай тетрадда «Маликан хзандал кьил чӀугун чарасуз я» гафар кхьена. КӀвалахдин къайгъуйри, зенгери Шагьвелед мад вичиз хас гьерекатда хтуна ва Маликни фикирдай акъатна... Гъиле кьур крар эхирдал кьван тухун Шагьвеледа вичин ва хзандин везифа яз гьисабзавай. КилигайтӀа, туш кьван. Эцигунар чпизни талукьбур, абурук чпин пайни квайди я лугьузвайбур пайда жезвай. Садни ваъ гьа, са шумуд. Гьукуматдин идараяр, надзорный органар я лугьузвайбур. Государстводин къурулушар, законар хуьнал, кьилиз акъудунал, къайда-низам тунал, чпин намуслу гьерекатралди агьалийрин патай гьукуматдихъ ийизвай ихтибар артухарунал гуьзчивалзавайбур. Шагьвелед гьакӀ пагь атӀана, мягьтел хьана амукьна. ДАШ-БАШ, ришвет къачун, «зи пай гьинва?» лугьуз истемишун, чинебан кар яз амачир. Къуллугъар гъилевайбуру ачухдиз къакъудзавай, тарашзавай, хсуси кардив эгечӀзавайди ришвет-вичин пай гуниз-вахкуниз мажбурзавай. Асланди гъуьрч авуна незвай жендекдал чуьлда авай кьван пехъер, чакъалар, кускафтӀарар кӀватӀ жедайвал, Шагьвеледан эцигунрини контролдин, надзордин органрин къуллугъчийрикни юзун кутуна. Абур, гаф-чӀал саднавай хьиз, сад-садан гуьгъуьналлаз, ара-ара акъатна. Каша атӀанвайбур хьиз. Лешинин ниэдал акъатдай ничхирар хьиз. Чпин сивени са кӀус гьатдайдан темягь аваз. Я регъуьвал, я кичӀевал, я итимсузвал чин тийиз. Чкадинбурал гьатта меркездинбурни алава хъхьана. Сифтени сифте участковыйди вичикай хабар гана. Эцигунрал фена, устӀарривай хабарар кьуна, вуч ва ни эцигзавайди ятӀа чирна. Ахпа Шагьвеледни жагъурна ада. Чилиз, эцигунриз документар авани, хуьруьн, райондин кьилериз хабар авайди яни суалар гана. Вичин вилериз вири акурла, талукь документар къалурайла, ам «хъсан я, хъсан я, кьилиз акъатрай» лагьана хъфенай.
Ахпа прокуратурадин къуллугъчиди гьужумна. Валай «законсуздаказ чилер кьунва, рекьин къерехдив еке объектар эцигзава, агьалийриз багълариз, салариз физ манийвалзава, дигидай яд кӀевнава» лугьуз шикаятзава гафар гваз. И арзаяр вири бинесузбур тирди тестикь хьана: чил чара авунин документ авай. Объект рекьин къерехдивай виш мертдин яргъа эцигзавай. Эцигунри са касдин багъдиз, салаз фидай рехъ, я дигидай яд авай хвал кӀевнавачир. Шагьвелед кӀеве тваз алакь тавурла, прокурордин куьмекчиди маса балабанар яна.– Жанаби Гьамидов, вазни, зазни чизва, ихьтин объектар эцигун патал еке пулар кӀан жезвайди я. Вун лагьайтӀа, мукьварал атӀа чкайрай хтанвайди. Ваз пул гьинай атана? Нин кӀвалер, туьквенар, банкар атӀана? – прокурордин гафарик айгьам, кваз такьун квай.– Сад лагьайди, юлдаш-кас, пул зи зегьметдинди я. Кьвед лагьайди, зун къачагъ туш. Пуд лагьайдини, ваз и месэла ерли талукьни туш.– Гьамидов, акъваз, акъваз, вун акьван терс жемир. И районда кьиле физвай крар вири чаз талукьбур я. Чна ви сирерай, кьуьруькрай кьил акъудда. Хтана, ахгакьни тавунмаз, ахьтин къуллугъ, чилин, эцигунрин иеси. Лагь, къуллугъ гьикьван пулунихъ маса къачуна?– Хъсан я, лугьуда, анжах вунани ви къуллугъдихъ гьикьван пул гана лагьайтӀа. Вуна, Дербентдин ктӀай вуздин диплом къачунвай касди.– Э-Э-Э-Э, чкадал хъша. Вун захъ галаз гьикӀ рахазвайди я? Ваз чидани, ихьтин ихтилатрай за вун гьиниз акъуддатӀа?– Заз зун нихъ галаз ва гьикӀ рахазватӀа, хъсан чизва, амма вун, юлдаш-кас, алачиз рахазва. Герексуз суаларни гузва.– Да, юлдаш Гьамидов, аквазва, ахьтин чкайриз акъатнатӀани, ваз гъавурда акьаз кӀанзавач. Месэла меслятдалди гьялдай къимиш авач. Вуна чун мажбурзава…– КӀеви серенжемар кьабулиз? Дуьз лагь, вун рази яз хъфин патал за гьикьван пул гана кӀанзава?– Вуна гила закай ягьанатарни хкудзавани?– Ваъ, эхир, за рикӀивай хабар кьазва.– Белки, на зун кӀамашдай кьазватӀа? Ваъ, жанаби Гьамидов, на зак хъел кутуна. ЧӀехиди мадни ажугъламиш жеда. СакӀани зи кьил акъатзавач, ви викӀегьвал нелди ятӀа. Ви далудихъ вуж гала?– Са касни.– Вини Гьайдаран арада вуч ава? На ви бизнесни гьадаз ганвалда. Ришвет яни?– Ам на гьадавай вичивай хабар кьуртӀа, хъсан я.– Чна хабарни кьада, герек серенжемарни кьабулда, цавара лув гузвайбур чилерални хкида.– На кичӀерар гузвани?– Ваъ, гьелбетда, жанаби, анжах виликумаз хабардарзава.– АкӀ ятӀа, юлдаш-кас, пака куь ажугъ мадни вини кӀвачиз акъат тийидайвал гиламаз хабардар ийизва. Зун инанмиш я, я вуна, я гьа ви чӀехида ишлемишзавай газдин пул гузвайди туш. Пака за и месэла чирда ва гьакӀ яз жагъайтӀа, меркездай итимар ракъурда ва кӀвалерни газдикай хкуддайвал.– Вуч? Вуч? Вун гьакьван викӀегьди яни? ВУН-Н…– Кар викӀегь, усал хьунал алач, вун завай гужуналди зи гьалалдин кепекар къакъудиз алахънава, зани аксивалзава. Чун сад-садан гъавурда акьуна, яни гьакӀ? ГьакӀ хьайила меслятдалди чара жен.– Валлагь, вун хьтин гада заз акурди туш. За чӀехидаз вуч лугьун?– ХЬАЙИ-ХЬАЙИВАЛ. Ам гъавурда акьада. Генани, куьне зи базадай къачудай затӀ-матӀ хьайитӀа, къимет ужузарда. Мехъерардай веледар аватӀа, зални за квев пулсуз вугуда.– Хъсан я ман, дуст, за ви гафар рикӀел хуьда. Лазим атай вахтунда ви патав къведа.– Ша, дуст, чна чи дуствал мягькемардайвал.
Шагьвеледаз чизвай. Ахтармишдай органар авайди, амма абур гьакьван гзаф тирди бейнидизни атаначир. Экологиядин рекьяй контроль, зегьметдин гьакъиндай Федеральный инспекция, санитариядинни эпидемилогиядин къуллугъ, налогрин инспекция, алишеверишдин, товаррин еридин ва муьштерийрин ихтиярар хуьдай инспекциядин госорганар, цӀаяр кьуниз акси къуллугъ… Суалар, суалар вуч тир гузвай? Чпин идарайриз, везифайриз талукьбурни, талукьсузбурни, бинесузбурни, объектрихъ, кӀвалахдихъ галаз ерли алакъа авачирбурни. КӀеве тун, кичӀе кутун, ришвет-пай гун патал гузвайбурни. Аллагьдиз шукур, садбур гьеле инсанвал кумайбурни гьалтзавай. Килигна, ахтармишна, герек жавабар агакьна, вири крар закондал амална кьиле тухузвайди акурла, «квехъ агалкьунар хьурай» лагьана хъфидай. КЬВЕД-ПУД чинар алайбур, датӀана чарадан жибинда гъил тваз вердишбур, масадбур гьамиша чпиз буржлу яз гьисабзавайбур, са кар ийизвайдан кӀвалах вилик фин ва я ам акъвазрун чпелай аслу яз гьисабзавайбуру гьакӀ инжиклу ийидай, ажугъламишдай чкадал гъидай. Виридакай пожарный къуллугъдин ва Роспотребнадзордин векилар «каш аватнавайбур», «аватӀа са чун ава» лугьудайбур, сивиз кӀараб вегьин тавунмаз алат тийидайбур хьана. ЦӀаяр кьуниз акси къуллугъдин векил Чарина оптовый базадин гьар са пӀипӀ ахтармишна ва ахпа, кабинетдиз хтайла, халисан силис тухвана. Шагьвеледа сабурлувилелди адаз жавабар гана ва пака хьун мумкин тир хаталувилин вилик пад кьун патал инспекторди дуьздал акъудай нукьсанар яргъал тевгьена туькӀуьр хъийидайди хиве кьуна.– Ваъ, – лагьана Чарина, – ваз са югъ муьгьлет. Муькуь юкъуз зун хкведа, эгер агакь тавунваз хьайитӀа, за база агалда.– Ви патай им законсузвал жезва эхир, юлдаш-кас. Завай вини кукӀушдай истемишиз, вуна лап къажгъандин кӀаняй язава хьи? Кьве гьафтеда за ви теклифар, ваз нукьсан яз акур гьалар вири тамамарда.– Вучтин кьве гьафте? Са сутка. Артухан са декьикьани.– Вуна рикӀивай лугьузвайди яни? Валлагь, вун викӀегь итим я.– Ваз гьикӀ авай усал лезги. Зи гаф гаф я. Усал лезги гафуни Шагьвеледан къене цӀай туна.– ГьакӀ яни? Мад вучда, вун хьтин викӀегь гадайриз кӀанивал авуна кӀанда, – ягьанатдивди лагьана Шагьвеледа. – Зун ваз гьикьван буржлу я? Чарин са шумуд легьзе Шагьвеледаз килигиз акъвазна, ам гъавурда акьур хьтинди тушир. Ахпа, кьили ван авурла, адай сес акъатна.– ГьакӀ мун, гьавая гьуьжетриз вахт акъудна. ИкӀ хьайитӀа, чун дустар, амадагар жеда. Виш…– Виш вуч? Къацубур?– Ваъ, виш агъзур манат.– Туьтуьна акӀидачни?– Вуч? – ам гъавурда гьатнач.– Хутахиз залан жедачни?– Вуна закай зарафатарни ийизвани?– Зарафатар? Ихьтин важиблу арада? Ваъ, яда. Кьве йикъалай хъша, исятда акьванди захъ авач.– Вуч я, «кицӀер» гьалдариз кӀанзавани зал? Са кьве югъни. Исятда, тахьайтӀа, зун хъфена. Пака атана агалда.– За вун инихъ хкведай рекьер агалда, кьей хва. Ваз зун вуж ятӀа чизвай хьтинди
туш. Виш агъзур кӀанзавайдан суфат аку. Кьейи хва, вун хьтинбуруз гьич чӀатӀ кепекни зи гъиляй аквач. Кисна хъвач вун атай харапӀадиз.– Заз вун чизва вуж ятӀа. Къанлу, дустагъэгьли. На заз къурхуяр гумир, за вун заз минетдай чкадал гъида, ахмакь лезги.– Вуна? – Шагьвеледаз гила вижеваз хъел атана. Садлагьана столдихъай къарагъна, патав атана, ада Чарин сифте стулдилай къарагъарна, ахпа чилел ярхарна, туьтуьнал кьуьл илисна. Итимдай, малдай хьиз, цӀугъ фена. – Кьейи хва, вун хьтинбурук кягъиз за гъилни кьацӀурзавайди туш, амма вуна зун къапарай акъудна. Гьа инал бамишна, агъа вацӀув вугуда за вун. Гьуьлевай кӀизрийриз хъсан ем жеда вакай. Жаваб це, гьикьван пул кӀанзава ваз? Ихьтин агьвалат гуьзет тавур ришветбег вилер къецел акъатна, кичӀ акатна, Шагьвеледаз килигзавай.– Гьун, лагь е алчах, инсанар алажзавай кьасабчи.– Са манатни-и. Ахъая зун-н. Им ваз-з хъсан-н-н акъваздач. ИМ-М-М…– Заз? – Шагьвеледа кӀвачелди мадни кӀевиз туьд чуькьвена. Чаринай цӀугъ фена. – Вун амач, кьей хва. Вун фейи падни чир жедач. Гьун, лагь кван заз, гьикӀ хъсан жедачтӀа. Лагь, зун гьикӀ ви патав минетиз къвезвайди ятӀа. – Шагьвеледа туьд са тӀимил азадна.– Аллагьдин хатурдай, ахъая, захъ аялар авайди я, ахъая, зун гъавурда гьатна.– Квен гъавурда гьатна вун, алчах? Вун, гьукуматдин, халкьдин харжидал алай лам, инсанриз куьмек гун, абур гъавурда тун везифа тирди. Гишин чакъалдиз, жанавурдиз элкъвенвайди. Квен гъавурда гьатна вун? Инсанри са гьилле чпин югъ няни ийизва, вуна лагьайтӀа, абур мадни кӀеве хутазва, тарашчи, герексуз истемишунар ийиз. Исятда кимиди ви туьтуьхдихъ гапур гуьцӀун я, угъраш, небгет. На лугьуди, Чаринан бедендай руьгь экъечӀна, дамаррай иви акъудна, ам киреждин цал хьиз, лацу хьана. Беден зурзаз гатӀунна. «Им кьейитӀа, хиве къан гьатда», фикирна Шагьвеледа ва са патахъ тфу вегьена, гьарайна:– Къарагъ, кьейи хва къекъвераг, квахь зи вилерикай. Гьакьван хзан кӀаниди ятӀа, адаз гьалалдин фу це. Къарагъ ва мад заз вун и патарай тахкурай. – Шагьвеледаз ам кьуна къарагъариз кӀанзавай, амма мурдардин суфат алайдал гъил фенач. Чарин къарагъна, кичӀез-кичӀез Шагьвеледаз килигиз кабинетдай саки катна. Шагьвеледалай яргъи ухьт алахьна. Адаз кабинетда дар хьана. Алчахди адаз сабур хуьдай мумкинвал тунач вичин ягьсуз амалралди. – Агь сефи. Ажузбурал викӀегь ягьсуз! – Итим къецел экъечӀна. Базада авай инсанар, абурун къайгъуяр акур, сад-кьведахъ галаз рахунарни авур адалай яваш-яваш ажугъ алатна. Оптовый базадин кӀвалах вилик фидайди, адакай вичизни, агьалийризни хийир хкатдайди Шагьвеледаз чизвай, амма Умарбега вич рикӀелни алачир сиясатдин уламрик кутуни руьгьдиз секинвал гузвачир. Я адахъ «ваъ» лугьудай жуьрэтни хьанач. ГьикӀ лугьудай, вичиз стхадиз кьван хъсанвал ийизвай касдиз. Шагьвеледа кьатӀузвай, алай девирдин кар алай сиясат, гьакъикъат капашди капаш чуьхуьн я. Ваз хъсанвал ийизватӀа, вавай кьуд-пуд сеферда артухан крарни гуьзетдайди я. РикӀяйрикӀиз, къенивилелди, гьуьрметдивди, са куьнани вил авачиз хъсанвилер ийизвайбур тӀимил жезва. АтӀа чкайра авайлани, хкведай рехъдини ада вичиз лугьузвайди тир, са дестейрикни, къефлейрикни экечӀ хъийидач, кьилди жуван са кардал машгъул жеда, хзандин иесивалда. Ингье гила вуч хьанатӀа, зун Умарбеган гьуьрметдик акатнава. Адалай аслу я лагьайтӀани жеда. Эхиримжи сеферда туьш хьайила, ада мад са ихтилат авунай: «Шагьвелед стха, вун ихтибар ийиз жедай итим тирди субут хьунал зун пара шад я. Вуна ви кӀвалах тешкилнавай гьалди чи генеральныйни вакай хъсан фикирдал гъанва. Адаз вун меркездиз хкиз кӀанзава. Вакай депутат хьуни и югъ мадни мукьвал ийида». Эхь, – хиялзава Шагьвеледа, – зун кьумукьрин хзандиз аватнава, заз галайвилерни ийизва гьеле са затӀни истемиш тийиз. Амма истемишдай, вилик шартӀарни эцигдай
вахтни къведайди я. Ахпа на вуч лугьуда, жанаби? Вуч лугьуда кьван, са затӀни. Я тӀиб, я тӀаб. Малла Нисредина лагьайвал, я пачагь рекьида, я лам. Инсанарни гьамиша сад-масадалай аслу хьайиди я. Гилани гьакӀ я. Амма вуч, гьикӀ хьайитӀани, жуван намусдиз, къанажагъдиз акси, жуван тӀварцӀел леке гъидай кардиз за рехъ гудач, – пӀузаррикай хьиз лагьана итимди вичиз. Райондин кьилин патав Шагьвелед нянин сятдин иридаз кӀвалахайла акъатна. Ада гьасятда тарифар ийиз гатӀунна. Эцигунрин еришрал, оптовый базади кӀвалахунал ва хуьрериз газдин линияр тухузвайбурун гьерекатрал разивална. Шагьвеледаз рикӀивай сагърай лагьана.– Шагьвелед стха, чизва, вазни исятда кат-калтугунар гзаф ава, дуьздаказ ял ядай вахтни авач. Ваъ лугьумир, къе вун сад-кьве сятда зи ихтиярда хьурай. Чун исятда ял ягъиз ви ресторандиз физва. Зани ана хейлин дегишвилер хъувунва, заз чиз, вун аниз икьван гагьда кьунни авунвай хьтинди туш. – Гьахъ я вун. Вахт ерли авач.– Къе жагъура. Килига дараматдизни, са къиметни це зи алахъунриз. Ша, фин чун, – Гьайдар къарагъна, адахъ галаз Шагьвеледни. Адахъ теклиф инкардай хиял авачир. Дугъриданни, эхиримжи варцара ада, худа тунвай роботди хьиз, кӀвалахзавай. Бедендив ял ягъизни туна кӀанзавай эхир. Гьавиляй ада теклиф кьабулна. Ада кьатӀанвай, Гьайдарахъ маса фикир-хиялни хьун мумкин тир. Анжах ам кьилиз акъудиз жедайди, масадбуруз зиян хкат тийидайди хьурай, – лугьузвай касдин рикӀи. Дугъриданни, Гьайдараз аферин лугьун герек тир. Адан гафарик таб квачир. Ресторан къецелайни, къенепатайни гегьеншарунихъ галаз сад хьиз, чӀагурни хъувунвай. Зал, кьилдин кабинаяр, вижевай мебель, гуьрчег ва жегьил официанткаяр, ширин музыка, манидарар, тӀямлу хуьрекар…– Маншаллагь! – тарифарна Шагьвеледа. – Гила иниз лап багьа мугьманарни гъайитӀа жеда. Аферин! Тарифди Гьайдаран сив япарихъ кьван аладарна. Адан шикилди, суфатди «чунни къеэбрал къугъвазвач гьа» лугьузвай хьиз тир. Мадни гуьрчегдиз туькӀуьрнавай кьилдин ва гегьенш кабинада берекатлу суфра ачухнавай. Къизил балугъдин, таза кӀелен шишер, гьуьндуьшкадин якӀар, са шумуд жуьредин афарар, дагъларин вирт, кӀерецар, емишар… Гьайдара бокалриз коньяк цана ва «чи сагълугъдай, чи крарин, абур халкьдиз менфят хкатдайбур хьунин сагълугъдай» лагьана хъвана. Шишерикай дад акурла, каш са тӀимил кьейила, ам Шагьвеледаз килигна.– Шагьвелед стха, зун кӀеве твазвай, секинсуз ийизвай пара тӀуьруькьуьм месэла ава, чи жегьилрихъ галаз алакъалу. Вагьабитар лугьудайбур пайда хьанва чинрани. Абур санал кӀватӀ жезва, икьван гагьда чи бубайри амал авур адетар негьзава. ЧӀехибур кваз хкьазвач, мискӀинра агъавалзава, кьейи инсанар кучукдайла манийвилер арадал гъизва.– Абур чи хуьрени авай хьтинди я. Заз аквазва, са кӀвалахдикни квачир куьчебасанар иномаркайрин иесияр хьанва. Гьарамдин як незвайбур я лугьуз, диде-бубайрик тахсир кутазва. Абуру чпи са ни ятӀани рекье твазвай лапагрин як незва.– Эхь, эхь, абуру чпив гвайди дуьз, гьахлу ислам я лугьуз агъсакъалар саймиш хъийизвач. Кеферпатан Дагъустанда, меркезда абуру вуч ийизватӀа, чаз аквазва. Фекьияр, устазар рекьизва, ичкидин туьквенар хъиткьинарзава, инсанар чуьнуьхзава. Чибурни гьахьтин алчах гьерекатрал элячӀунин къурху ава заз.– Яда, Гьайдар, месэла, гьелбетда, къурху кутадайди я, амма завай вуч жеда? Талукь органар бес гьиниз килигзава?– Бес кар гьана ава ман. Талукь органриз гьеле кьетӀи серенжемар кьабулмир лагьанвалда. Гуьзетиз акъвазалда. Ваз за лугьун, а йитихар «Мусурманрин Союз» партиядин кьиле авай яхулрин къаюмвилик акатнава. ЧӀехи хуьрера отделенияр теш-
килнава, абурун кьилерани крчарал хъурт алай, ягъни йикь хьтин гадаяр акъвазарнава. Абуруни чпин къваларив вири келлегуьзар кӀватӀзава, абурухъ галаз вагьабизмдин тарсар тухудайбурни къвезва.– Бес и чи милицияр гьакӀ гуьзетиз акъвазнавайди яни?– Абуру кьил-кьилелай алатнавай а кьинтурхваяр чинебан сиягьдиз къачузва, абур квел машгъул жезватӀа делилар кӀватӀзава. За фикирзавайвал, виняй гудай буйругъдал вил ала. За ФСБ-ДИН работникдихъ галаз и месэладикай ихтилат кудайла, ада «секин хьухь, абур вири вуж вуж ятӀа чаз чизва, вахт атайла килигда чун абурун гьунарриз» лагьана.– Вахт атайла? Ам мус къвезвайди ялда? Инсанар кьейила, школаяр хъиткьинарайла? Абуру чи рушаризни школадиз, куьчедиз паранджаяр алукӀна экъечӀ лугьуз истемишзава. – Во, во, паранджаяр алукӀзавай сусар, рушарни пайда жезва кьван чи хуьрера. Абурун вилик пад кьун тавуртӀа, низ чида, абуру мад вуч истемишдатӀа?– Вилик пад кьун герек я, дуст, амма гьикӀ? Къайдаяр хуьдай органар кьуру гуьзетчийриз элкъвенва. Къерехдай къвезвай «стхайри» на лугьузвай гьа йитихар машинралди, долларалди, лапагралди таъминарзава, чавай абуруз вуч гуз жеда? Са затӀни. КӀвалах авач, кӀелунрик кутаз жезвач…– Гьахъ я, чахъ абур къени крар авунал желбдай такьатар, мумкинвилер авач. Гьавиляй заз вуна чӀалал къведай акьуллу жегьилар «Ватандин рухваяр» партиядиз желб авунайтӀа, кӀанзавай. Зани, чи маса гадайрини ваз куьмекда.– Кьуру хиве кьунралди кар туькӀуьдач эхир. Гьич тахьайтӀа, чна абуруз кӀвалахдай чкаяр теклифна кӀанда.– Я хьи, гьинай жагъурин чна абуруз кӀвалахар?– Районда бизнесдал машгъул виридан вилик шартӀ эцигун чарасуз я – сад-кьве жегьил кӀвалахдалди таъминарун. За са шумудаз оптовый базада кӀвалах ганва. Банкетдин зал куьтягьайла, мадни са шумуд кӀвалахдал кьабулда.– Вири вун хьтинбур хьанайтӀа, стха, квяй тир. Гьикьван четин акъвазайтӀани, герек серенжемар кьабулун лазим я. Ви партия чаз и карда сифтегьан куьмекчи хьана кӀанда.– Гьа рекьяйни алахъда зун, дуст. Чи месэлаяр чна гьял тавуртӀа, чаз паталай куьмек гудай садни жедач, амма манийвалдайбур, аксивалдайбур, крар чӀуриз алахъдайбур кӀамай кьван жеда.– Вун зи гъавурда дуьз акьадайдахъ зун агъунвай, Шагьвелед стха. Сагърай вун. Районда авай, арадал къвезвай гьаларин сагьибар са вуж ятӀани ваъ, чун хьана кӀанда. Исятда а йитихривай яхулвиди са артух истемишунар ийизвач. Анжах пуларалди таъминарзава. Ахпа, герек хьайи вахтунда, келлегуьзриз буйругъни гуда, гужни гъалиб ийида, чпин алчах фикирар кьилизни акъудиз тада.– Гьахьтин чкадал къведа лугьузвани вуна?– ТахьайтӀа, чи явакьанриз гьакӀ пулар, машинар багъишдай ахмакьар жеда жал? Абурухъ чпин чинебан планар авайдал са шакни алач. Гьелелиг чинра секин я. Чун гьа и секинвал, архайинвал хуьзни алахъна кӀанда.– Са рахунни алачиз, чна санал кӀвалахда. Вунни сагърай ихьтин суфра къурмишнавай, – Шагьвелед столдихъай къарагъна.– Акъваз, ацукь хъия. Тади къачумир. Иниз къведай ксар мад авайди я. – Ада трубкадай зенг авуна ва декьикьани алатнач, кабинадиз администрациядин къуллугъчияр, чкадин бизнесменар атана. Абурук Робертни квай. Атайбуруз килигиз Шагьвеледа Гьайдараз лагьана:– Чахъни къуват авайди вуч я, – столрихъ чкаяр кьур гадаяр къалурна.– Абур къуват тиртӀа, за вавай куьмек тӀалабдачир. САД-КЬВЕД квачиз, чакъалар, азгъунар я. Абурухъ галаз кӀвалахунизни мажбур жезва, стха, – чӀуру ва цуру хутаз кӀас ягъай хьиз, чӀур хьана Гьайдаран чин.
Шагьвелед мадни администрациядин къуллугъчийриз килигна. Абур столрихъ ацукьайвал, хуьрекар нез эгечӀайвал акурла, ада Гьайдар гьахълу яз гьисабна. Дугъриданни, абур гьа чакъалриз ухшар вай. Гьафтейралди недайди гьат тавунвай каша атӀанвайбур. Анжах чпин руфунин дердинавай жанавурар. Ихьтинбурухъ галаз цуькӀ цаз жеда жал?– Эхь, чна чахъ авай вири мумкинвилерикай менфят къачуна кӀанда, пака са гьарай-вургьай акъатдалди, – вичин гаф хълагьна Шагьвеледа. Гьа и ихтилатар хьайи нянилай пуд югъни алатнач, инсан кьиникьин тахсирдай Шагьвеледни адан стха кьунва лагьай хабар чкӀана райондиз. Дугъриданни, абур кьунвай. Йифиз милиционерар атана ва стхаяр отделенидиз хутахна. Итим кьинай гиман физва лугьуз. Стхайри суалар гана: Итим вуж я? Гьина, мус хьайи кар я? Вучиз чун? Гьайиф хьи, жавабар абуруз ганач. «Квез вири пака чир жеда ва куьнени чаз вири галай-галайвал ахъайда» лагьана силисчиди. Йиф стхайри кьилдин камерра акъудна. Шагьвелед агъунвай, работникри еке гъалатӀ ахъайзава. Эгер абуру са нин ятӀани зуьрнедал кьуьлзаватӀа, и кар абуруз ерли хъсан акъваздач. Эгер ягъалмиш хьанватӀа, дустагъдай хтанвайди тирвиляй шак фена, кьунвайди ятӀа, и месэла туькӀуьр хъжеда. Зун хьурай, бес стха вучиз кьунвайди хьуй? Ваъ, ина са маса вуч ятӀани авай хьтинди я, – фикирна Шагьвеледа. – Зун беябурун патал авунвай кар туштӀа. ВАН-СЕС алаз йифиз атун, къуншийриз эверун, обыск тухун, са затӀ абуруз гьатначтӀани, гъилерал «цамар» гьалдарун, иниз гъун… Фикирар, фикирар… Садбур къвез квахьзавай, абурун чка масадбуру хкьазвай. КӀвалинбур гьикӀ аватӀа? Яъаз, Багьаятаз, Беневшадиз мад рикӀин ТӀАРВИЛЕР…ЯРАБ чаз писвал ийизвайди вуж ятӀа? Чна я хуьре, я районда садан тӀварунихъ гьич векъи са гаф кьванни лагьанач эхир. Мегер пехил инсанрин кьуьруькар я жал? Къайгъу авач, чна кьил акъудда. Багьаята Алисманаз зенг авунватӀа, пака адвокатни къведа. Вири чпин чкайрал хкведа. Итим гьа икӀ жедайдахъ кӀевелай инанмиш тир. Шагьвеледа веревирдер ийиз гатӀунна. Вучиз? Вучиз чал шак фенва? Къазагьмед? Мадридан вахан хва. Садрани са алакъа тахьай кас. Гьич аватӀани, гьатта гьи хуьре яшамиш жезватӀани малум туширди. Низ адан кьиникь герек атана? Низ? Яраб чун беябурун, ацукьарун патал авунвай кар я жал? Ни? Вучиз? Пехилвиляй? ТакӀанвиляй? ЧИЗ-ЧИЗ писвал авун? Хуьруьз хтайдалай кьулухъ чна инсанриз анжах хъсанвилер ийизва эхир. Къалрик, чуьруькрик, фитнейрикни квач. Акъваз, гада, акъваз. Бес Славик, Эдурад? Вуна ришветар тагай, векъидаказ кьабулай, кичӀерарни кутур пожарник? Дамахар гвай прокурор? Мегер гьа ибурукай садан алчахвал я жал? Кесиб касдиз фур атӀана, тӀвар чиди вугана. ТахьайтӀа, милицияр, силисчияр гьасятда чи гьаятдал, чи гуьгъуьниз вучиз къведайди хьуй? Чун такӀан маса душман аватӀа? Я Аллагь, им гьихьтин девир хьуй, инсанар икӀ чӀур хьанвай, вагьшийриз, иланриз элкъвенвай, писвилер авуналди кьил хуьзвай, зайифдалай хам алажзавай, ягь-намусдиз кӀур гузвай? Вуч ни авунватӀани чак тахсир квач. ГЬАРАЙ-ЭВЕРДАЛДИ атана чун кьунатӀани, багъри, кӀани инсанрин рикӀер тӀарнатӀани, гьакъикъат дуьздал акъатда, – гьа ихьтин фикирар ийиз Шагьвеледа вич секинарзавай. Югъ нянрихъ элкъвейла, адан патав адвокат атана. Алисмана рекье тунвай. ТӀВАР-ВАН авай пешекар Къафаров. Советрин девирдани гьахъсуз дустагъра тваз кӀанзавай уголовный делояр судрал тахьай мисал авур бажарагълу, тежрибалу юрист. Ихьтинбуруз ухшар крарай са пут кьел тӀуьнвай, месэладай кьил акъуд тавунмаз секин тежедай адвокат. Ада вичин тӀвар, фамилия лагьанмазди Шагьвеледан беденда секинвал гьатна. САДА-САДАЗ саламдин, танишвилин гафар лагьайдалай гуьгъуьниз сифте суал Шагьвеледа гана.– Айдын Тариевич, куьн делодихъ галаз таниш хьанани?– Хьана, хьана, тади къачумир, чна исятда зи шак физвай месэлаяр ачухарда, ахпа чна вуч авун лазим ятӀа, силисчидихъ галаз гьикӀ рахадатӀа тайинарда. Къазагьмед Мусаев вуж я? Квез ам гьикӀ чидайди я?
– СакӀани, Айдын Тариевич. Я чинни ийидач, я акурдини туш. Кьилиндини, силисчидиз кьисас вахчун илитӀиз кӀанзава чал. Ам райондин виликан кьилин вахан хва ялда. Адахъ галаз я зи, я стхадин са жуьрединни алакъаяр хьайиди туш.– Лап хъсан. Ам арбе йикъан нянин сятдин ирид жедалди кьейиди яз тестикьарнава. Вун ва стха и чӀавуз гьина авайтӀа, рикӀел хкваш.– Арбе югъ, арбе югъ, вири рикӀел алама, Айдын Тариевич. Нисиналди зун Дербентда идарада авай. Ахпа пуд работникни галаз Самур дередиз фена, хуьрериз газдин линияр тухунин гьалар гьикӀ аватӀа чириз. Анай чун нянин сятдин муьжуьдаз кӀвалахайла эхкъечӀна. Сятдин кӀуьдан зураз кӀвале авай.– Работникрин тӀварар, фамилияр лагь. –Шагьвеледа лагьана, адвокатди вичин книжкада кхьинар авуна. – Стха а вахтунда гьинавайтӀа чизвани ваз?– Чизва. Ам райэлектросетрин контролерарни галаз югъди ток ишлемишунай пул тагузвай абонентривай гьакъи къачуз хуьрера авай. КӀвализни йифиз лап геж хтайди я.– На лугьузвайвал ятӀа, и делилдизни садалайни акси экъечӀиз алакьдач. Генани, силисчидиз и месэладикай хабар авач, ам вич-вичихъ пара инанмиш я, амма дело ахъайдайла хейлин гъалатӀриз рехъ ганва. Имни чун патал вижевай «татугайвал» я. Ада куь салай итим кьейи яракьни –кантӀ жагъанвалда.– КантӀ? Чи салай?– Секин хьухь, Шагьвелед. Вилер буьркьуьдазни тахсир нубатсуз квел вегьезвайди аквазва. Эгер кантӀ виликамаз куь кӀваляй чуьнуьхнавайди яз хьайитӀа, адал гелерни амукьун мумкин я.– Мегер гьахьтин кӀвалах? АкӀ яз хьайитӀа, а алчахри виликумаз гьазурвал акунвай ман.– Анайни чна кьил акъудда, вун акьван сефил жемир. Гила вуна заз лагь, ви шак физвай, эхиримжи вахтара вакай, хзандикай бейкеф хьайи инсанар хьанани?– Валлагь чидач. Куьн къведалди зани гьа и месэладикай фикирар авурди я, са бязи чуьруькар рикӀел хкайди я.– Гьихьтин чуьркуькар? Шагьвеледа адвокатдиз вири ахъайна.– Так, так, гъавурда гьатна. Чна эвелни эвел ви виликан амадагар ахтармишда. Ахпа прокурор ва пожарник. Силисчидихъ куьн ина кьадай са себебни авач. Пака за куьн ахъайдайвал ийида. Гьелелиг, – лагьана адвокат хъфена. Къафарова гежел вегьенач. Ам Славиканни Эдуардан гьарайдиз фена. Райцентрада яшамиш жезвайвиляй, сифте нубатда Эдуардан. Уьмуьрдин юлдашди «Эдуард авач, ам пуд югъ вилик Астрахандиз фейиди я», – лагьайла адвокатди мадни жузунар авуна. Астрахандиз ятӀа, Астрахандиз я ман, – лагьана вичи-вичиз Къафарова, – и карни чна исятда чирда. Ада вичин кӀвалахдин юлдашриз зенгер авуна ва чпиз ачух каналрай Эдуард лугьудай кас гьинихъ фенватӀа чирун тапшурмишна. Сятни алатнач, Эдуард Азербайжандиз фенвайдакай хабарна. Гена хъсан, – фикирна Къафарова. – Сергьятдал фена и кар тайинар хъувуна кӀанда. Хабар дуьзди тир. Адвокатди пограничникрин къуллугъдивай герек чарни къачуна. Эдуард нянин сятдин кӀуьдалай алатайла сергьятдилай а патахъ элячӀна. Папани табна. ИкӀ хьайила, абур виликумаз вуч лугьудатӀа, меслят хьанвай.– Так, юлдаш Рамазанов, итим кьейи йикъан нянихъ вун катна. Им гьеле тахсиркарвал къалурзавай делил туштӀани, шаклувал арадал гъизва. Гила Славикал кьил чӀугуна кӀанда. Эгер адани санихъ баштаннаватӀа, шаклувал тӀимил амукьда. Славик кӀваляй жагъанач, амма папан гафарай ам гила-мад хтун лазим тир. Къафарова дишегьлидивай арбе юкъуз вичин итим квел машгъул тир, ам гьинавай лагьана хабарар кьуна.– Я чан стха, вуна ихьтин суалар вучиз гузвайди я? Ада авур кар-мар авани? Ам и йикъарди кӀвалера авайди я. Тух тежезвай ламран рухвайри ам кӀвалахдилайни алудна, ийидай-тийидай чин тийиз и цурал гьавалат хьанвайди я.
– Маса кӀвалахдихъ къекъвезвачни?– Ава, ава, къекъвезва, амма…, – дишегьлиди са вуж ятӀани фикирда аваз къаргъишна.– Адан патав дустар кьванни хквезвани? – Дустар? Къуллугъдик кумачирди низ герек амайди я? – Чан вах, арбе юкъуз ви итим гьинавай? Ви жавабдилай гзаф крар аслу жеда.– Арбе югъ, арбе югъ-гъ, ам гьи югъ тир эхир?– Къе киш я, кьве югъ идалай вилик.– Кьве югъ вилик? А-А-А, зи диде кӀвализ атай югъ. Славик сятдин цӀудралди месик кумай. Ахпа къарагъна, сала-багъда хьана, тӀуьн тӀуьна. Мад агалтна. Ахпа вуч хьанай е-е? А-А-А, ахпа адаз къуншиди эверна. Са гьихьтин ятӀани куьмек кӀанз.– Къуншидин тӀвар вуж я?– Шабан я ман и чи. Няналди гьадахъ галаз авай, ахпа хтана, хъивегьни авунвай, дидедин акьулрихъни яб акал тавуна, хъфена ксана.– И йикъара адан патав атай маса кас-мас хьанани?– КАС-МАС? Эдуард атана. Абур дустар, санал кӀвалахайбур ятӀани, мацӀахай я.– МацӀахай вучиз?– Вич са затӀ тушиз масадбур бегенмиш авачир турвакь я. Гьа буьнуьгуьтдиз тамашна зи итимни кӀвалахдивай хьана. Дишегьлиди табнач, Славик хтана. Папахъ галаз течир кас рахаз акурди, хъивегьунни квай итим папал элкъвена. – Им вуж я вуна лагълагъарзавайди?– За вучиз? – усалвал къалурнач папа. – Ам ви патав атанвайди я.– Зи? – Славик адвокатдихъ элкъвена. – Гьун, лагь гила, вуч кӀанзавайди я? Жув хъвач паб. Къафарова фикирна, ихьтин бере гъиляй ахъайна виже къведач. КЬИЛ-КЬИЛЕЛ хкведалди гьужумна кӀанда.– Вун Славик яни?– Икьван гагьда Славик тир. Вун вуж я?– Зун адвокат. Эдуард ви дуст яни?– Эхь. – Гьинва ам?– Заз вуч чида. Зун адан тум туш кьван. Такуна пуд югъ я. Вуч хьана кьван?– Вуч жеда кьван, фура тваз кӀанзава адаз вун.– Зун? Фур вучтинди я?– Фур я ман къазаматдиз ухшар авай. Итим вичи кьена, тӀвар види вуганва.– Зи тӀвар? Агь кфир, алчах! Гьинва ам? За адан келлеяр чукӀурда.– Секин хьухь, юлдаш Къулиев, келлеяр чукӀурдай масадбурни жеда. Заз чизва, вак тахсир квач.– Гьелбетда, квач. За а угърашдиз лагьанай, герек авайди туш, кисна ацукь. Ваъ мун, кьисас вахчуда за лугьуз акъвазна.– Нелай?– Нелай жеда кьван, атӀа ан Шагьвеледалай.– Куь виликан амадагдилай?– Эхь мун, гьадалай. Квезни чизва ман?– Эхь, чазни малум я. Гила вири галай-галайвал ахъая, ваз, ви хзандиз пака зиян хкат тийидайвал. Анжах таб квачиз. – Адвокатди рикӀяй шадвалзавай. Ада икьван фад ва регьятдиз Славик чӀалал гъиз жеда лагьана фикирнавачир. Славика вири ахъайна. Шагьвеледа вичин бизнес маса гайивал, чеб адан патав фейивал. Чуьруьк арадал атайвал, кӀвалахдилай алудайвал ва Эдуард вичин патав кьисас вахчунин теклиф гваз атайвал. Къафарова вири суьгьбет кхьена ва Къулиевав къулни чӀугваз туна. Гила амукьзавайди сад я, Рамазанован кӀвалера обыск тешкилун. Силисчиди шандакьар авуртӀани, Славикан хиве кьунар кӀелайла, адаз маса чара амукьдач.
Крар Къафароваз кӀанивал кьиле фена. Силисчи майор вичин гаф вине эцигиз, Гьамидовар итим кьенвай тахсиркарар тирди тестикьариз алахънатӀани, адвокатдин гъиле гьатнавай делилрихъ галаз таниш хьайила, Эдуард Азербайжандиз катнавайдакай лагьайла, шак тамамвилелди гьадал физвайдан гъавурда турла, силисчи Рамазанован кӀвализ финиз ва ана обыск авуниз мажбур хьана. Къекъвей кӀваче цазни акьахна. Адан гараждай ивидай ктад хьанвай пенжек ва шалвар жагъана. Папалайни итимдин сир чуьнуьхиз алакьнач. Ада арбе йикъан нянихъ итим тади кваз, кицӀер галтугзавайди хьиз, хтайди, парталар дегишайди, пулни къачуна, вичикай хабар кьадайбур хьайитӀа, Астрахандиз стхадин патав фенва лагь, тапшуругъ гана фейидакай малумарна. Адвокат ягъалмиш хьанач. Пешекарри герек анализар авуна, Эдуардан парталрал алай иви Къазагьмедан тирди тестикь хьана. Касдивай кантӀни бегьемвилелди михьи ийиз хьанвачир. Адан тумунин са пипӀел Рамазанован тупӀун гел аламай. Къафарован куьмек, иштираквал себеб яз тахсиркарвал гъиле-гъил аваз дуьздал акъуднатӀани, силисчи тахсиркарар Гьамидовар тахьунал, абур ахъай хъувунал нарази яз амукьай хьтинди я. Адвокатди кьатӀайвал, майордиз Шагьвелед са артух хуш авачир, гьатта такӀанни ийизвай. Мумкин тир, адаз чинебан тапшуругъ ганвайди авай: арадал атанвай мумкинвиликай менфят къачуна кьве стхани ацукьарун. Амма фенд кьиле фенач. Шагьвеледни Роберт азад хъувурла гьич гъил къачу кьванни лагьанач. Къаб алаз «куь адвокатдиз галайвилер ая» ЛАГЬАНА.«ДУСТАГЪЭГЬЛИЯР», нубатсуз тахсирлу авунвайбур адвокатни галаз идарадай эхкъечӀайла, къецел абур Алисмана ва миресри къаршиламишна. САД-САДАН къужахра гьатна, Айдын Тариевичаз вирида сагърай лагьана. Гьа инлай вири кӀвализ хъфена ва квачир завалдикай хкатун «чуьхвена». Эдуард кьве гьафтедилай Бакудай кьуна, хкана. Ада вичин тахсиркарвал хиве кьуна. Шагьвеледа ада вичиз писвал ийидайдакай садрани фикирначир. Итимрин жергейриз акъуднатӀани, ламра вичин ламвал хъувуна. И агьвалатдикай ада яргъалди фикирарни авуна. Са гьинал ятӀани вич тахсирлу тирдини гьиссна ада, амма Эдуарда авурди еке къанунсузвал, угърашвал тир. Зегьметчи, дугъри кас, пуд веледдин буба кьена, тахсирни масадал илитӀдайвал авун. Агь Эдурад, Эдуард. Алчах кас хьана хьи вун. Гена Славиказ аферин. Дуствилизни килиг тавуна ада суддал вири авайвал ахъайна. Адан итимвилиз Шагьвеледани къимет гана, ам вичин базадиз кӀвалахдал хкана. Багьаят, адетдиз элкъвенвайвал, фад къарагъна, чин-гъил чуьхвена, цӀун кӀвализ гьахьна. Мичекрикай хуьдай чил тунвай, амма ахъа дакӀардай бедендик цицӀих кутадай таза гьава къвезвай. Ада къацу пешери, куьлуь емишри кьунвай багъдиз са вил вегьена. РикӀ акваз-акваз ширин гьиссерив ацӀана. Идакай руфуна авайдазни аян хьайи хьтинди я, ада кьил яни, кӀвачер яни эцяна, вичикайни хабар гана. Белки, гишин хьанватӀа куьрпедиз, – фикирна дишегьлиди. Ада гьасятда нек чими авуна ва са истикӀанда авайди хъвана. Руфунилай гъил алтадиз, пӀузаррикай вичиз хуш манидин аваз мурмур ийиз, заландиз къекъвез ада хзандиз экуьнин хуьрек гьазурзава. Ксудай кӀваляй телефондиз СМС-КАЙРИН сигналар атайла, Багьаята яваш-яваш камар къачуз, аниз гьерекатна. КилигайтӀа, экуьнин хабарар къвезвайди Шагьвеледан телефон тир. Сад, кьвед, пуд… Экуьн кьиляй икӀ вичикай хабар гузвайди вуж хьуй? Багьаят шириндиз ксанвай гъуьлуьз ва мад трубкадиз килигна. Адак гъуьлуьн шейэр ахтармишдай, парталрин жибинра гъил твадай хесет квайди тушир. Амма и декьикьайра адан итиж вучиз ятӀани артух хьана. Экуьн кьиляй зи итим инжиклу ийизвайди вуж ятӀа? Хабарар вучтинбур, ни ракъурнавайбур ятӀа чириз кӀан хьана. Кьведра трубкадал гъил яргъи авуна, кьулухъ вахчуна. Мадни СМС-КА хтайла ам трубкани къачуна цӀун кӀвализ хъфена. Ачухна, хабарар кӀелиз гатӀунна. Ам я вилерихъ, я вичихъ агъунач. Хабарар рикӀ къарсатмишдайбур, вири беден зегьерламишдайбур тир кьван.
«Шах! Поздравляю тебя с сыном! Твоя Люда». «Любимый! Ты даже не представляешь, как он похож на тебя. Вылитый ты, Шах. Я так рада». «Шах! Тоже радуйся! Я нарекаю нашего джигита именем тебе очень дорогого человека – отца Аблулкадира». «Мое сокровище! Желанный! Обожаемый! Если бы ты знал, как я скучаю по тебе». На лугьуди, дишегьлидин кьилел садлагьана цавар рахана, цӀайлапанар яна, бомба хъиткьинарна, ам зегьле ракъурдай гьарай акъатна, эрчӀи гъили цал кьаз-кьаз ацукьна ва ахпа, чӀул хьиз, чилел ярх хьана. Дишегьлидин, лекьендин хьтин, гьарайди Гьабибатни, Шагьвеледни ахварай авудна. Абур гьасятда цӀун кӀвализ фена.– Фад, фад, – гьарайна Гьабибата, – «скорыйдиз» зенг ая. Тадиз фена Танзиля галаз хъша, «скорый» геж агакьдайди я. Шагьвеледаз папан гъилевай вичин трубка акуна. Амни вахчуна ада куьчедиз тади авуна ва «скорыйдиз» зенг авуна. Хуьруьн акушерка галаз хтайла, Багьаят вич-вичик квай. Ам цлахъ агалт хьана ацукьнавай. Дидеди полдал алай иви михь хъийизвай ва са гьихьтин ятӀани гьазурвилер аквазвай.– Багьаят, – Шагьвелед патав фена. Папа чин муькуь патахъ элкъуьрна.– Иви гзаф фенани? – хабар кьуна Танзиляди.– Чидач, валлагь, чан руш, – жаваб гана къариди.– Шагьвелед, ам кроватдал тухуз куьмек це, – лагьана акушеркади. – «Скорый» агакь тавуртӀа, я тухудай гьалда тахьайтӀа, аял чна ина кьабулдайвал жеда. Багьаятай цӀугъ физвай. Акушеркади адаз галаз-галаз кьве раб ЯНА.«ТАДИ куьмекни» атана. Дишегьли авай гьал ва иви къвезвайди акурла, духтурри Багьаят гъиле-гъил аваз больницадиз тухунин къарар акъудна. Гинекологди вахт жедалди аял хаз четин жедайдакай лагьайла, Шагьвеледа Алисманаз зенг авуна ва ам месэладин гъавурда туна. Кьве сятни алатнач, ам меркездин тежрибалу гинекологни галаз хтана. Нисини жедай кьиляй гинекологди Алисманаз зенг авуна ва вири сагъ-саламатдиз алатайдакай хабарна: «Жуван мирес тебрик ая. Адан папаз кьветхверар хьанва, хвани руш». Идакай ван хьайи Шагьвеледан вилерал стӀалар акьалтна, гъалаба квай рикӀи регьятвал гьиссна. Ада Алисман, ахпа Роберт стха, гиран буба, гиран диде нубатдалди къужахламишна. Багьаята сагъ-саламатдиз куьрпеяр хун багърийри сада-садаз тебрикна. Духтурриз сагърай лагьана.– Шагьвелед стха, вуна пара акьуллу кар авуна, меркездиз зенг авуна, – разивал къалурна патав атай гинеколог Зияфат духтурди. – Магьият Керимовнадин куьмек хьаначиртӀа, чун лап кӀеве гьатдай, ви юлдашдин уьмуьрни хаталувилик квай.– Ам исятда гьикӀ ава? – хабар кьуна Шагьвеледа.– Къайдадик ква. Кьилинди, хата-бала алатна. Иви гзаф фена адай. Акушеркадин гафарай, адан кӀвачел заланвал пайгардик квай физвайди ялдай. Садлагьана адахъ вуч хьана?– Ам цӀун кӀвале алукьна. Адан гьарайдал чунни ахварай аватна. ТахьанайтӀа, низ чидай вуч жедайтӀа…– Эхь, хъсан хьана куьне дуьзгуьн серенжемар кьабулайди.– Куьн пара сагърай, – Шагьвеледа гъилер кьаз духтурриз вичин гьуьрмет къалурна.– Ваз хвани руш, квез хтулар мубаракрай, – тебрикна Багьаятан багърийриз Магьият Керимовнади. – Вири хъсан жеда. Зияфат духтурдив зи телефон гва, герек атайтӀа, ада заз зенгда.– Аллагьди хуьрай куьн, – дуьа авуна Багьаятан дидеди. – Гзаф иви фенвай зи руш кӀвачел мус ахкьалтдатӀа?– Иви чна адаз бес кьадар хъияна, Жавизат хала, – лагьана Зияфата, – куьн архайин хьухь. Исятда адаз герек са затӀни авач, пака экуьнахъ аял хайи дишегьлиди недай гьа квез чидай хуьрекар гъваш.
– Зун мугьманарни галаз хъфида, дидени секинарда, – лагьана Шагьвеледа, – куьн кӀантӀа акъваза.– Эхь, чун акъвазда,тха, – рахана Роберт. – Самед халу, Жавизат хала, куьнни хъвач, инал гьакӀ акъвазуникай вуч файда ава? Чи свасни бицӀекар духтуррин къаюмвилик ква кьван.– Дуьз лугьузва Роберта, хъша чахъ галаз, – Шагьвеледа гиран бубани диде алакьарна ва машинда ацукьарна.– Хъсан рехъ хьуй квез, – лагьана Роберта. Алисманни Магьият Керимовна меркездиз рекье хтурла, Шагьвеледа мад ва мад сеферда Людмиладилай хтанвай хабарар кӀелна. Са суткада, сада йифиз, сада юкъуз заз пуд велед багъишна. Пуд велед, кьве хвани руш. РикӀ шадвилив ацӀанва, амма шадвал ийиз жезвач. Гьайифди, сир Багьаятаз ачух хьунин гьайифди, адалай къведай туьгьметди, нагьакьан, жуваз кӀани касдин рикӀиз азаб гуз тур гьакъикъатди, пака адан наразивал, аксивал, ажугъ, гьатта кьисасни гьихьтинди жедатӀа малум тушир гьакъикъатди шадвал туькьуьларзавай. Итимди ахьтин гьал гьиссзавай хьи, бедендин эрчӀи пад гуьнедик, чапла падни къузадик акатнава. Гуьне пата рагъ, экв, ачухвал, чапла пата къай, тӀурфан, мичӀ ава. ЧӀехи стхадин сефилвал акурла, Роберт чӀалал атана.– Я тха, вири алатна кьван, вуна мад квекай фикирзавайди я? Духтурри лагьана кьван, вири хъсан жеда. БицӀекар гумрагьбур я.– Валлагь стха, зун гилани экуьнлай чун гьатай савашдин, гъазаватдин таъсирдикай хкатнавач. ЖУВА-ЖУВАЗ суал тикрарзава, чун ахварай акъат тавунайтӀа вуч жедай? Мусибат жедай тхадин, мусибат…– Аллагь, регьим хьуй вичиз, чи патал ала, тха. Ада свасни, куьрпеярни хвена. Чи тухум кьве касдин гзафарна. Пашман фикирар рикӀяй акъуд, тха. Агь Роберт, Роберт, ваз гьеле Людмиладикай, адани чи тухумдал са эркек алава хъувунвайдакай хабар авач. Чир хьайила, на вуч лугьудатӀа? – бейнидай хиял фена ва стхадин гуьгьуьлни чӀур тахьун патал Шагьвеледа пӀузаррикай хъверна.– Вун гьахъ я, стха, къе чна шадвалдай югъ я. Алисманаз аферин! Абур вахтунда агакь тавунайтӀа, чибурувай Багьаят къутармишиз жедачир. Магьият Керимовнади лагьайвал, иви акъвазар тежез хейлин вахт хьана. Гена абурулай алакьна.– Алисман чи хъсан мирес, рикӀин хиял я, тха. Ахьтин кьегьал далудихъ хьунал зун пара шад я. – Робертан трубкадиз зенг атана ва ада герек кнопкадал тӀуб илисна, трубка япал тухвана яб акална ва ада «хквезва» лагьана.– Вуж я? – гъалаба кваз хабар кьуна Шагьвеледа.– Зи свас я, кӀвализ инсанар къвезвалда. Чуьхуьнар акьалтнава эхир вал, тха. КӀвале бес кьадар эрекь-чехир авайди яни?– Авай хьтинди я.– АкӀ ятӀа, за туьквендал гьалда, вазни чизва, чибур сад-кьведал тух жедайбур туш. Беневшадивай герек затӀ-матӀ аватӀани чирда зенг авуна.– Хъсан я ман, вач тхадин, зун Зияфат духтурдивай Багьаятан гьал хабар хкьуна, хкведа… Чуьхуьнар алатнатӀани, бицӀекар тебрикдайбур гьар юкъуз гьалтзавай. Кьветхверар хун аламатдин вакъиа туширтӀани, гьар йисуз жезвай карни тушир. Уьлкведин ва алай аямдин къанунрай, яшайишдин гьаларай Шагьвеледакай чӀехи хзандин кьил хьанвай. Вичин хиве гьатнавай жавабдарвални касди гьиссзавай. И кардал итимди шадвални ийизвай, амма Багьаятаз сир ачух хьуни, адан патай къведай туьгьметди, адан вилик вич гьикӀ гьахъдиз акъуддатӀа чир тахьуни Шагьвелед пайгардикай хкудзавай, ам кӀеве тунвай. АкьалтӀай муракаб и гьалдай экъечӀдай са улам тахьун, балугъдин кӀараб хьиз, адан туьтуьна акӀанвай. Ам акъуддай, цӀурурдай, тахьай мисалдай я багьна, я дарман, я жерягь авачир.
Шагьвелед бейнидиз къвезвай сад-садалай бетер фикирри гьелекзавай. Адаз вичин сирдикай са шумудра яъаз, вахаз, стхадиз лугьуз кӀан хьана, амма алакьнач. Багьаятан чин такунмаз, фикир, ам и кардив – вафасузвилив, масана паб, хва хьунив эгечӀзавай гьал чир тахьанмаз багърийриз лугьун хъсан акунач. Ахпа, вири ахпа, Багьаятахъ галаз ачухдиз рахайдалай гуьгъуьниз. Папан трубкадиз ада СМС-КАЯР ракъурнай, балаяр тебрикзавай, вичин вафасузвилелай гъил къачу, хтайла вири хьайивал ахъайда лугьузвай, амма Багьаяталай са жавабни хтаначир. Имни ам гьеле ажугъдин къармахра ама лагьай чӀал тир. Са гьафтедилай хкана Багьаятни, курумар хьтин балаярни гваз. Мадни кӀватӀ хьана багърияр. Иллаки аялрин шадвал екеди тир. БицӀекрай витӀ акъатнамазди, абуру, сада-садалай алатиз, тазабурун патав чукурдай. Вири хзанди тӀварарни гана дуьньядал атанвай малаикар хьтин цуьквериз. Хциз улу-бубадин тӀвар Магьмуд, рушазни Зиярат. КЬВЕД-ПУД югъ цацарал алайди хьиз акъатна. Яъа, гиран диде, ара-бир Беневшани Багьаятаз куьмек гуз жезвай, Шагьвеледаз вичин папахъ галаз кьилди амукьдай, рахадай мумкинвални авачир. Эхир ада гуьзетзавай улам гъиле гьатна. Итим таза кьве бицӀекни къужахда кьуна, Багьаятан вилик метӀерал ацукьна.– Масанди, ширинди, заз вун акьван кӀан я хьи, валай багьади заз мад авач. Гьелбетда, зи, ви багърияр квачиз. Вуна заз дуьнья цӀийи кьилелай ачух хъувуна. Анжах зи ихтилатдихъ эхирдалди, суалар галачиз яб акала. Ахпа зун гьихьтинди хьайитӀани, ви жаза кьабулиз гьазур я. Багьаята сивяй гафни акъуднач, анжах разивилин лишан яз кьил эляна, амма чина атӀугъай рангар туна. Шагьвеледа вири авайвал, хьайивал ахъайна, дустагъдин варарай экъечӀай декьикьадилай хуьруьз хкведалди вич шагьид, иштиракчи хьайи вакъиайрикай, Людмиладихъ галаз арадал атай алакъайрикай.– За зун викӀегь, къастунал кӀеви кас яз гьисабзавай, Багьаят, – хиве кьуна Шагьвеледа, – амма жуваз кӀани инсанар къакъатун, абуру вун кваз такьун, гьатта кхьей чарариз жавабар кьванни тагун рикӀивай эхиз жедай крар тушир. Дустагъдин партал хтӀунай юкъуз за жуваз шумудра «зун гьиниз фида, хъфида?» суал ганатӀа чидани? Яъаз зун аквадай вилер амач. Паб аяларни галаз хъфенва. Стха къариблухдиз акъатнава. Багъриярни хъиле кьунва… Гьа и алчах, угъраш макъамда зи рекьел Людмила туьш хьана. Цавай аватайди хьиз, суьгьуьрчиди зи къаршидиз ракъурайди хьиз. Адан инсанвал, рафтарвал акурла, адан патай чим, гьевес, иштираквал агакьай зун авагъна, зайиф хьана. Ахпа, ахпа акуна, адан гьерекатар рикӀинбур, гьакъикъибур я. ЯтӀани зун куь патав хтана, кичӀез-кичӀез. Бейнида хаин фикир аваз: эгер заз тахсиркардиз хьиз килигзаматӀа, зун хва, гъуьл, стха, дах яз кьабул хъун тавуртӀа, гьа пакадин юкъуз кат хъийида. Аллагьдиз шукур, гена икӀ хьанач, Багьаят. Зун и кардал тежедай кьадар шад я ва за ви акьуллувилел, камаллувилел, вафалувилел гьейранвалзава! Яъазни аферин! Ада вичин дидевилин гьуьндуьрвал, кӀанивал къалурна. Куьне зун, авайвал лагьайтӀа, цӀийи кьилелай дуьньядал акъуд хъувуна, Багьаят. Эгер жедатӀа, за авур зайифвилелай, ахъаяй гъалатӀдилай гъил къачу. Багьаята чуькьни ийизвачир, анжах адан вилер накъварив ацӀанвай. Низ чида, гъуьлуьн хиве кьунрихъ яб акалай адан бейнида гьихьтин фикирри агъавалзавайтӀа? Итимдиз ва балайриз килигзавай ада са кар авуна: кьве малаик гъапа авай итим къужахламишна ва и саягъда аваз абур геждалди амукьна. Ксун тавуна йифни акъатна. Тахсирдилай гъил къачунвайтӀани, Багьаятан чиникай серинвал хкатзавачир. Адан вилерай, гьерекатрай са гьихьтин ятӀани наразивал аквазвай. Са вуч ятӀани хабар кьаз, теклифиз кӀанзавай хьиз авай, амма жуьрэтзавачир. Эхир са нянихъ Багьаят чӀалал атана, ам вичиз тади гузвай месэладикай рахана.– Шагь, командировкада авайла, вун адан патав фенвайни?– Эхь.
– Вуна заз гъайи савкьатар гьада къачурбур тирни?– Эхь.– Ваз ам кӀанзавани?– Зи кӀаниди вун я, Багьаят, вун.– Амма гьа урус рушни ви рикӀева…– Заз чидач и гьиссдиз гьикӀ лугьудатӀа. Эхь, за ара-бир адакай фикирзава, ам акваз кӀан жезва.– КӀанивилин гьисс я ам, Шагь. Эгер вири вуна лугьудайвал ятӀа, ам чи динни, адетарни кьабулиз, вичин тӀварни дегишариз гьазур ятӀа, хкваш ам иниз.– Вуч? Иниз хкваш? БАГЬАЯТ-Т-Т…– Эхь, Шагь, зиди зарафат, айгьам туш. Вучиз ви дахдин тӀвар эхцигнавай хва са гьина ятӀани, буба аваз етим хьиз чӀехи хьурай?– Багьаят! – Шагьвеледаз мад вуч лугьудатӀа чизвачир. Ам папан теклифдал тажуб хьана амай. Къал акъуддай, шартӀар эцигдай, «вун хьтин гъуьл заз герек туш» лугьудай чкадал ада Люда иниз хкваш лугьун. Аламат. – Багьаят, масанди, ам за вуж я лагьана хкида? Кьвед лагьай паб яз?– Эхь, кьвед лагьай паб яз. ТахьайтӀа, маса рехъ авани? Гена чинрани кьвед лагьай папар авай, кьвед-пуд хзанар хуьзвай итимар пайда жезва кьван. Я вун сифтеди туш, я эхиримжидини жедач. Абдулкъадир хвани текдиз ваъ, вичин стхайрин, вахарин юкьва чӀехи жеда. Людадин гьакъиндай завай ваз исятда за гафнии лугьуз жедач. Белки, чун хъсан дустариз, вахариз, я душман кьевериз элкъвен.– Багьаят! КӀаниди, ширинди, вун хьтин паб авай зун бахтлу итим я. Азизди, зун гьеле ам хкуниз гьазур туш. Дидеди вуч лугьуда? Вах, стха, амайбур… А чӀавуз за икьван крар жеда лагьана гьич фикирни авурди тушир.– Уьмуьрда тежедай крар, кьилел текъведай дуьшуьшар авачалда, гьакӀ хьайила вири тирвал кьабулни авуна кӀанда. Жуванбур гъавурда гьатда, амайбурун фикир, эгечӀун чаз герекни къведач. Зани ваз абур пака хкваш лугьузвач. Сифте чун танишра, чаз чун чир хьурай, ахпа амай крарни кьилиз акъудда.– Хьурай, хьурай, Багьаят, вуна гьикӀ лагьайтӀа, гьакӀ жеда. Вун зи гъавурда гьатна, амма яъа? Адаз за гьикӀ лугьун? Адаз вун пара кӀан я, гьавиляй ам акси акъвазайтӀа?– КичӀе жемир ваз акьван, яъа пара камаллу, дуьнья акунвай дишегьли я, ви гьа тахсирдилайни ада гъил къачуда. Зани ам чӀалал гъида.– Сагърай, зи кӀаниди, – Шагьвеледа паб вичин къужахдиз чӀугуна. Шагьвеледа вичи-вичиз чӀал авур хьтинди я. Секретаршади нубатдин почта хкайла, итимди фад-фад газетриз са вил яна, ахпа конвертрин винерал кхьенвай адресриз килигиз гатӀунна. Садбур чапла патахъ ийиз, масадбур ахъайиз, килигна. Конвертрин арада авай сад адетдинди тушир. Кьуд пипӀенди, шуьтруь рангунинди, винел я штамп, марка, я кхьинар алачирди. «Им вучтинди хьуй?» хиял фена рикӀяй. Гъилиз къачуна, къенепадни ичӀизвай хьтинди я, амма тупӀари конвертдин са пипӀе затӀ авайди малумарна. Конверт ачухайла, столдал флешка аватна.– Ягь, – акъатна итимдай. – Им вучтинди я? – Легьзеяр фикирлу яз акъатна ва садлагьана бейнидиз атай фикирди рикӀик гъалаба кутуна. Адав ванер агакьнавай, меркезда авай чӀехибурув, депутатрив, бизнесменрив са гьикьван ятӀани пулар истемишзавай флешкаяр агакьзава. Гила зунни гьабурун жергейрик акатнава жал? – фикирна Шагьвеледа. Ада кьве тупӀалди флешка къачуна ва компьютердин лазим чкада туна. Экрандал хуьруьн куьчеяр, Шагьвеледан кӀвал, аялар акъатна. Шагьвелед садлагьана къарагъна. Бедендиз къайи гьекь акъатна. – Агь кицӀин хваяр, – пӀузаррикай хъел кваз гафар хкудна ада. – Кабинетдин и кьил, а кьил язавай итимдив экрандилай яцӀу, векъи сес агакьна?– Посмотрел, уважаемый? Очень хорошо. Теперь слушай внимательно. – Са легьзеда лал кьена ва мад гьа яцӀу, векъи сес ахкъатна. – Шахвелед Абдулкадирович, мы
про Вас, про Вашу семью знаем предостаточно. Знаем и то, что Вы смелый, добрый, порядочный человек. Знаем, брат, что Вы помогаете нуждающим, неимущим, а это богоугодное дело. За это Вам можно сказать баркалла! Мы тоже останемся довольными, благодарными, брат, если и нам окажете посильную помощь. Вот номера, реквизиты наших банковских счетов и Вы должны отправить туда два миллиона рублей. Мы уверены, брат, что Вы поймете нас правильно, и от Вас не будут никаких отрицательных движений. Вам срок две недели. Если за это время деньги не получим или вы заявите в органы, то потом нас не обвиняйте. Думай, еще раз думай о семье, о детях, о Вашей судьбе и принимай верное решение. Будем ждать. Верные слуги Аллаха. Сес садлагьана акъвазна ва кабинетдани секинвал гьатна. Са шумуд легьзеда Шагьвелед мефтӀер, рикӀ пайгардикай хкатайдаз, дамарра ивидин гьерекат акъвазарайдаз ухшар хьана. Ахпа, кардик ахкатайла, ам стулдал ацукьна. Садлагьана къахрагъна, флешка авай компьютердиз килигна, кабинетда къекъвез гатӀунна. И арада телефонриз зенгерни атана, амма итимдиз абурун ван къвезвачир.– ХупӀ алчах, угъраш девир хьаначни им, – рахаз эгечӀна Шагьвелед. – Я гьукумат амач, я къайда, я закон. Гьар кткайда вичиз кӀани крар ийизва. Язава, рекьизва, тарашзава, къакъудзава, инсанар чуьнуьхзава, гуж гъалибзава. Инсанрив архайиндиз са кьас фу нез тазвач. Я ахмакь, вучзавайди тир на и къуллугъдикай, мад бизнесдал машгъул хьуникай? Къазанмишзавай пул гила и угърашрив вахце. ВакӀан рухваяр. вири сад амай кьван тергна кӀанзавайди я. ГьикӀ? Гьукуматдин идарайра авайбурни, бандитарни, тахсиркарарни вири сад хьанвайла, вирида са чанахдай незвайла, вири тарашчийрин, къанлуйрин зурба са къефледиз элкъвенвайла. Вири гадарна, хзанни галаз маса уьлкведиз фидани? Итимдин мефтӀери акъваз тийиз кӀвалахзавай, вичи-вичиз суалар гузвай, амма жавабар авачир. Яраб и угърашар вужар ятӀа? АтӀа къурумсахар, завай гужуналди ришвет къачуз кӀан хьайи ягьсузар туштӀа гьа? Фикирри кьилиз тӀал акъудзавай. Эхир адав телефондин з-з-р-р-р-дин сесер агакьна. Рабочий телефондин трубка хкажна, эхцигна ада. Мобильныйдиз килигна. Умарбег. Идаз вуч кӀанзавайди я и арада? – пӀузаррикай мурмурнатӀани, кнопкадал тӀуб илисна, гьяз авачиз трубка япал тухвана. Рахазвай касдин вири гафарикай садбур мефтӀерив агакьна: «…меркездиз ша, генеральныйдиз вун акуна кӀанзава».– Къведа ман, – лагьана Шагьвеледа ва трубка хкудна, алава хъувуна. – Лап хъсан. Фида меркездиз. Флешкадин гьакъиндай Алисманал алукьда. Масадбуруз талгьайтӀани, адахъ галаз меслят авун хъсан я. – Шагьвелед тади кваз кабинетдай экъечӀна. Махачкъаладиз агакьнамазди Шагьвеледа Алисманаз зенг авуна, адани кӀвалахал ша лагьана. Флешкада авайдаз килигайдалай гуьгъуьниз Алисмана хабар кьуна:– Ваз вуч ийиз кӀанзава?– Чизвач.– Рахунар хъуьтуьдиз авунватӀани, абур алчахар я, мирес. Вагьабитрин тӀвар вугуз ина чапхунчи кланар вири чпин гъилик кутаз алахънава. Са куьнихъайни кичӀезмач. Вучиз лагьайтӀа, виринра абурун итимар ава. Милицийривай куьмек тӀалабайтӀани, бажагьат кар туькӀуьда. Мумкин я, гьа угърашриз хабарни вахкун.– Алисман стха, зун садра абурун къармахра гьатна, гьахъвал, дуьзвал авачирди вилералди акуна. зани гьакӀ фикирзава. Жуван хзан, багърияр мад азабра тун. Ваъ, ахьтин кардиз за рехъ гудач. – Пул ракъурдани на абуруз?– Валлагь де, заз а ламран хваяр вужар ятӀа чириз кӀанзавай. За гьатта фикирни ийизва, им кфир Славикан ва адан гъилибанрин кар туштӀа. За ваз ахъайнай кьван, абур зи патав атайвал. Бизнес чпиз маса тагунин хъиляй кьисас вахчузватӀа?– Славика гьахьтин кӀвалах? Адахъ ахьтин викӀегьвал авайди туш. Эгер масадбуру гьалдарна авунватӀа, чидач.
– Абуру хуьруьз атана видеосъемкаяр авунва, за хабарар кьада къуншийривай, аялривай, белки акур кас-мас жен а небгетар.– КӀвалинбуруз чизвайди яни?– Ваъ. Гьеле садазни.– Мукъаят хьухь, стха, эгер абур инрин къурумсахар ятӀа, абурун патай инсаф аквадайди туш. И арада мад Умарбега зенг авуна.– Ингье гьа и къумукь себеб яз зун мад силисдик акатзава. Вучзавайди тир за и къуллугъдикай, партиядикай? – Акъваз, акъваз стха, акӀ лугьумир. Ада ваз хъсанвал авуна, амма и бандитар майдандиз акъуднавай вакӀан хваяр къирмишна кӀанда. – КӀанда хьи. ГьикӀ? – Шагьвеледа телефон кутуна ва рахана: – эхь, зун агакьнава, къведа. – Трубка жибинда хтуна.– Адаз вуч кӀанзава?– Чидач. Зун генеральный директордиз герекзавалда.– ЯтӀа, ша, чун кьведни фида.– Ви кӀвалах?– Къайгъу туш, къе операцияр авач. Умарбега Шагьвелед гуьзетзавай. Ам акунмазди Умарбеган секретаршади, приемныйда инсанар авайтӀани, гьасятда ван кяна:– Шагьвелед Абдулкъадирович, вач, Умарбег Ханмурзаевича вун са шумудра хабар кьурди я. Кабинетдин иесиди Шагьвеледни Алисман къарагъна, къаншардиз атана, кьабулна. Куьлуь хваш-беш авурдаалй гуьгъуьниз ада Челябинскдиз командировкадиз фена кӀанзавайдакай лагьайла, Шагьвелед цавуз акъат тавуна амукьна.– Жедач, жедач, Умарбег Ханмурзаевич.– Вучиз? – итим Шагьвеледаз мягьтелвилелди килигна.– Исятда жедач. Захъ тади дердияр ава. Умарбег мугьманриз дикъетдивди килигна. Адан вилик ацукьнавайди адаз чидай Шагьвелед яз амачир. Чиник атӀугъайвал, ажугъвал, вични жуьгьенрал кьецӀил кӀвачер алайди хьиз. Алисманакни са гьихьтин ятӀани гъалаба ква.– ГьикӀ я, хьайи кар-мар авани? ЧӀехидан патав фидалди заз ачуха. Шагьвелед Алисманаз килигна. Ада вилерин ишара авуна, ахъая. Шагьвелед бандитрин чилина гьатнавайдакай чир хьайила, Умарбега лагьана: – пул гана кӀанда.– ГьикӀ? Ахпа абуру мад истемишада. За гьинай жагъурда? Мегер вужар ятӀа чирна, абурун вилик пад кьаз жедачни? – Шагьвеледак алатай вахтарин жегьилвилин, женжелвилин тах акат хъувуна.– Вун секин хьухь, стха, – хъуьтуьлдиз рахана Умарбег. – Садбур чириз, абур кьадайвални ийиз жеда, ахпа абурун чкадал масадбур акъатда ва кьисасни инсафсузди жеда. Заз чизва, ахьтин флешкаяр лап чӀехи къуллугърал алайбуруз, кланрин сагьибриз, бандитрин башчийризни къвезва. Вирида пул гузва. Тагайбур рекьизва, чуьнуьхзава, гужарик кутазва, кӀвалериз газ ахъайзава, хзандал писликвилер гъизва… Заз чидайвал, пул гьасятда гайибур абуру мад инжиклу хъийизвач.– Умарбег стха, вунани гайиди яни пул?– Эхь. И кар чуьнуьхун кутугнавач. Алай вахт пара угърашди хьанва. Вун гъарикӀ жемир, чна ваз куьмекда. ЧӀехидан вил чал алайди я, ша, садра адан патав фин.– Белки, флешкадин иесияр масадбур яз хьайитӀа?– Гьанайни чна кьил акъудда, жув секин хьухь, стха.
«Газпром межрегионгаз Дагъустан» управленидин генеральный директор Насрудин Керимова Шагьвеледавай хзандин, кӀвалахдин гьакъиндай хабарар кьуна, четинвилер гьалтзаватӀа чирна ва ахпа лагьана:– Юлдаш Гьамидов, зун ви кӀвалахдилай пара рази я. Хиве кьада, сифтедай за шаклувал авунай, гьич чин тийизвай, чи къурулушдикай хабар авачир кас жен, адалай крар алакьин? КилигайтӀа, вахъ тешкилатчивилин, кӀвалахар дуьз кьацӀа аваз тухудай, инсанар кардал желбдай, ашкъиламишдай алакьунар ава. Гьавиляй чаз вун иниз хкидай фикирни ава – «Газпром трансгаз Махачкала» ООО-ДИН руководителвиле. Адан везифаяр тамамарайди маса къуллугъдал хъфидайвал я.– Зун?– Эхь, чан хва, валай кар алакьда. КӀвалерикай рахайтӀа, абур чна ваз гуда. Пуд секциядин кӀвал. Лап пака хзан хкайтӀани жеда. ГьикӀ я, ви чинай шадвал аквазвач хьи, юлдаш Гьамидов?– Хабарсуз ихьтин крар? Заз вуч лугьудатӀа чизвач.– Насрудин Халимбегович, Шагьвелед кӀеве тунвай са месэла ава, – гаф кутуна Умарбега. – Адаз алчахрилай флешка атанва.– Флешка? АтӀабурулай? Килиг гьа, къурумсахар ксанвач гьа. Инсан са жуьредин къуллугъдал хьанва лугьуз инжиклу ийизва. И вагьшивилихъ гьикӀ авуртӀани эхир жеда. Бандитар тергдай къуватарни, белки, къвен. А гишин чакъалри гьикьван истемишзава?– Кьве миллион, Насрудин Халимбегович.– На идакай са фикирни ийимир, чан хва, ви далудихъ «Газпром» ва чун гала. Пул вегьена кӀанзавай счетдин нумраяр Умарбегав гице, пул ада вегьеда. Са миллион чи патай хьурай. Амайди чна гьар вацра ви мажибдикай хкьада. Гила чи кар алай месэла. Вун турбайрин гьарайдиз Челябинскдиз фена кӀан жезва. Вуна ана арадал гъанвай амадагвилин, дуствилин муькъвер мягькемарун, гегьеншарун лазим я. КӀвализ хъвач, хзандизни хабар це, чна вун инай ви дустариз хъсан савкьатарни гваз рекье твада. Насрудин Халимбегович пудкъад йисалай алатнавай, вичихъ агъурдай, милайим акунар авай итим тир. Ада фадлай чӀехи идарадиз регьбервал гузвай. Ам вичин хцихъ галаз хьиз рахазвай тегьерди Шагьвеледаз аксивалдай, теклиф инкардай са делилни амукьнач. Кьилинди, ада гьич багъри касдилайни алакь тийидай хьтин галайвилер ийизва. Флешкадин месэлани гьялна, мадни чӀехи къуллугъни ихтибарзава, кӀвалерни гузва. Гьич ахварайни таквадай, суьгьуьрчидивайни гуз тежедай пишкешар. Яраб абуруз зай вуч экв акунватӀа? – суал фена бейнидай. Умарбега зи тарифар ийизвай хьтинди я. Дербентда, районра кӀвалах дуьз тешкилзавайдакай малумарзава. Ужуз къиметрай гъайи турбайрини закай хъсан фикир арадал гъана. Мад вуч? Са затӀни. Гилани командировкадиз ракъурзава. Турбаяр акъудзавай чкайриз маса къуллугъчияр ракъуриз жедачни кьван? Жеда, гьелбетда, амма Умарбега лагьайвал, фейибур са карни алакь тийиз, месэла чпиз кӀандайвал гьялиз тежез хтана. Вуна гьа сад лагьай сеферда кар туькӀуьрна. Гьавиляй вун виликни кутазва. Ихьтин фикирар са куьруь легьзеда кьиляй фена ва ада Насрудин Халимбеговичаз рикӀин сидкьидай сагърай лагьана ва вич мус рекье гьатун лазим ятӀа, хабар кьуна.– Чна ваз командировочный ислен йикъалай кхьида. Вири месэлаярни Умарбегахъ галаз гьяла. Вуна, чан хва, са куьникайни фикирмир, вири дуьз жеда. Ваз хъсан рехъ хьурай, – Насрудина, къарагъна, Шагьвелед ва Умарбег рекье хтуна. Умарбеган кабинетда амай Алисманаз миресдиз авур теклифрикай ван хьайила, ам шад хьайи кьван.– Гила меркезда авай миресрал сад мадни алава хъжеда ман?! Мубаракрай! Мубаракрай, стха! Зун пара шад я, – лагьана Шагьвелед вичин къужахда кьуна, чуькьвена.
Гьич фикирдизни татай, ахварайни акун тийидай вакъиайрин, къазанмишунрин, савкьатрин иеси хьайи Шагьвелед, меркезда авай кӀвализ хъфидай рекье, ажайиб хиялрик акатна. Ада вичиз суаларни гана: – И зурба алемда инсан куьв ва я нив гекъигиз жеда? ДатӀана гьерекатдик вай цекверив, вилериз таквадай гьашаратрив, гарун хура гьатнавай пешерив, дагъдин гурлу вацӀун хура гьатна, агъадал гваз катзавай шейэрив, гьуьлуьн лепейра сирнавзавай кӀизрийрив, тамарин шагь-асландив, цаварин дамах – лекьрев, махарин игит – Къагьриманав? Уьмуьрда инсан ахьтин яцӀара, цӀаяра гьатзава хьи, адан кьилел ахьтин аламатдин, ажайиб дуьшуьшар къвезва, ам гьич фикирдизни гъиз тежедай вакъиайрин иштиракчи, шагьид жезва хьи, гьа и крар, агьвалатар, дуьшуьшар себеб яз инсан жуьреба-жуьре уламра, гьалара гьатзава. Ам чна винидихъ къейднавай, гекъигиз кӀанзавай шикилрани, къаматрани, кӀалубрани гьатзава, гьа чан алай ва алачир шейэриз элкъвезва. ВикӀегьбур, къастунал кӀевибур, жуьрэтлубур, дирибашбур, къене халис рикӀ авайбур, жув элкъвена кьунвай тӀебиатдизни, махлукьатдизни, уьмуьрдин шартӀариз, къанунриз, дуьзгуьн къимет гуз жедай къанажагъ авайбур вири уламрай, четинвилерай лайихлувилелди экъечӀзава ва вич гъалибчи-инсан тирди успатзава. ВИЧИ-ВИЧИЗНИ ва амай вири инсаниятдизни. Шагьвеледани гьар са уламда вич чӀехи гьарфунилай кхьена кӀанзавай Инсан тирди тестикьарна. Вилик еремишзавай, къастар, мурадар къени крариз элкъуьрзавай, ара-бир ягъалмиш жезвай, гъалатӀар ахъайзавай ва абур туьхкӀуьриз алахъзавай, гагь-гагь кӀеве гьатзавай, хъсан ва я пис дуьшуьшрик акатзавай, гагь бахт хъуьрезвай, гагь чӀулав булутрик акатзавай, амма гьамиша Инсан яз амукьзавай. Шагьвелед Челябинскдиз фена, республикадиз герек кьадардилай артухни алаз турбаяр рекье хтуна. Людмиладиз вич ашукь хьанвай Лезгистандикай ватан ийидай мумкинвал гана. «Ватандин рухваяр» партияди районда кьиле фейи сечкийра бес кьадар сесер къазанмишна, адакай парламентдин депутат хьана ва Шагьвелед меркездиз къуллугъдал хъфена. Адан сятдин экьребри цӀийи уьмуьрдин вахт гьисабиз гатӀунна.
2020-йис милли литературадин рекье кӀвалах авур ва абурун кар давамарзавай шаирринни гьикаятчийрин юбилейралди девлетлуди хьана. Гзафбурун лишанлу йикъар «Самур» журналдин нумрайра къейдни авуна. Малум тирвал, «Самур» журналдихъ, Дагъустандин чӀаларал акъатзавай муькуь журналрихъни, фадлай мягькем хьанвай адетар ава. Абурукай садни, советрин девирда арадиз атана, гилани давам жезвай «Стха халкьарин литература» рубрика хьун ва ам хуьн я. Кьилдин халкьарин векилри чпин чӀаларал яратмишзаватӀани, абуру вирида санал Дагъустандин чӀехи литература арадиз гъизва. Республикадилай къецерани абурун тӀвар Дагъустандин литературадин векилар яз акъатзава. Имни советрин девирдин лайихлувал я лагьайтӀа, гъалатӀ жедач. Дагъустандин литература - им советрин литературадинпай тир. Гьайиф хьи, уьлкведин сергьятра халкьарин литератураяр, са терефдихъ элкъвенвай умуми гьерекат хьиз, хуьдай, адак рум кутадай адетар амач. Гьатта, чапханаяр аматӀани, вилик вахтара хьиз, и чӀалай а чӀалаз таржума авунар, государстводин политикадал асаслу яз ктабар акъудун амач. Яратмишунрин рекье кӀвалахзавай ксар гьарма сад вичин месэлайрал вич машгъул жезва, милли культурайрин арада аваз хьайи алакъаяр квахьзава. Им, гьелбетда, рехъ гана виже къведай кар туш. Амма, кӀан хьаналди, акъвазариз жедай татугайвални туш. ЯтӀани литературадин журналри чпин адетар хуьз алахънава. Гьавиляй редакцияди квез авар, дарги ва яхул халкьарин векилар тир пуд шаирдин, пуд юбилярдин, яратмишунар теклифзава. Абуру пудани журналрин редакцияда кӀвалах авурди я: чеб галачизчпин 80 йисар къейдзавай Дагъустандин халкьдин шаир Абдула Даганов ва республикадин госпремиядин лауреат Гъазимбег Багьандов кьилин редакторар хьайиди я, вичин 85 йис тамам хьанваз уьмуьр тухузвай Дагъустандин халкьдин шаир Сугури Увайсова яргъал йисара яхул журналдин редакцияда зегьмет чӀугурди я.
Сугури УВАЙСОВ АЗРАИЛ Са гьакимдин патав бирдан Азраил вич акъатда кьван. ХъуьчӀуькайни, атанмазди, Гапурдин мез хкатда кьван:– Бес я стол хвейиди на, Гила дуван ийида за. Ви дипломар къалурмир заз, Зунни пара рахурмир вав. Керчек, кьисмет я вид туькьуьл, Дуьньядихъай атӀудач вил. Амма вучин – атанва вахт Вахчудай ви къуллугъдин тахт. Тади ая. Гахце куьлег, Секретарша икьван гуьрчег, Телефонар, столни сейф… Са масада чӀугурай кеф. Вахкана тур Аллагьдиз руьгь. Чанни за ви ийин нуькӀ-цуькӀ… ИкӀ гьакимдин акьалтӀна къад, Азраилдиз теклифна шартӀ:– Атанва вун, шад я пара. Авачни чаз маса чара? Мегер шартӀ я зун суруз фин? Ша икӀ ийин: сад-кьве кас гъин, Къурмишин са ацӀай суфра, Дадмишин са кабаб, дулма. Садакьа гун адет я чи. Заз са шадвал ахкуй гъвечӀи. ТахьайтӀа а дуьньядай гьикӀ Килигда зун? Пад жеда рикӀ! Гьа лагьайвал хьана крар. ТӀуьна, хъвана лугьуз гафар.
Москвада. Бизнесмендин утагъра иеси гуьгьуьлди тӀалабайла вич тек амукьдай, кьериз-цӀаруз мукьва ксар, рикӀиз хуш мугьманар кьабулдай кӀвал. Абур кьвед и мукьвара хтанва.
са гъиле коньякдин шуьше, муькуь гъилел поднос алаз ракӀарай гьахьда.
Бахтлу кас я вун, Аллагь жагъайбурукай…
(ихтилат давам жедайла гъилера авайбур эцигиз адан рикӀелай алатда).
Пулунивай вири жеда. Вири жедайди – гьам аллагь я! И аллагь квелди хъсан я лагьайтӀа, ада ваз къуллугъзава. Гьуьжетдани вуна? Гьуьжетдач! Вуна инал жувакай заз масад туькӀуьрмир. Заз ви рикӀин атӀа пипӀерни кваз аквазва… чпиз килигиз ваз жуваз такӀанзавай. ЧӀагьнакьа ваз такӀанзава! Вунни жагъайбурукай я. Адалай кьулухъ амукьзавайди – вири къугъунар, гафар-чӀалар. Къугъугъ жуваз, гьелбетда, ая жуван гафар-чӀалар. Вучиз ийидач? Гьар сада жув жуван тегьерда чӀагурзавайди я… Аллагьди алакьдайбур я хкягъзавайди, гьубуруз я гузвайди… Гьан. Гьахьтинбур я и кӀвализ къвезвайдини. Вакайни иниз илифдай итим хьанва.
Иниз илифдай итим хьанва… Закайни… Зун и кӀвализ илифдай итим тушир вахтарни авайни?
И кӀвализ кӀандай кьван вири илифариз хьайитӀа…
А ви Дагъустандай зи кьилив гьикьван къвезватӀа чидани ваз? Къвезвайбур вужар ятӀа чидани ваз? ЧӀехи цикӀендикай са куьлуь кӀус кьванни чпиз атӀуз алахъзавайбур. Абур заз гьихьтин вилерай килигдатӀа чидани ваз? Къеняй пехилвили кана алугариз! Чпел гьалтайтӀа акӀ я, за кьатӀузвач. Килиграй чпиз, абуруз амукьдайди гьа кеф чӀугун я…
Низ чидай, вакайни вуч хьанвайтӀа?.. Кьей хва, вун зак хуькуьриз алахъзава… Вун са тӀимил гьа вун яз амазма…
(«Чарасуз кьуд пьеса» циклдай чи йикъарин къемеда)
(ихтилат гуьзлемиш тавур патахъ элкъвезвайди кьатӀана).
Зун… зун яз амач?.. Вун зак хуькуьриз алахъмир!
АкӀ хьайила, вун, са тӀимил кьванни, вун яз амач?
Бесрай барбияр ягъун! АтӀа зун, муькуь вун… Чаз акурди я пулуни инсан акьуллу ийиз, вун лагьайтӀа…
Мегьамеда бейхабар алай чкадал хкадарна Ханмурадан тумуна вижеваз кьуьл эцяда. Шуьшени, подносни гугрум-зивривдин ванцелди полдал аватда. Ханмурад, азад хьайи гъилер тумунал фена, къах хьана амукьна. Мегьамед вични къах хьана патавай адаз килигзава. Сифте ам юзада.
Яб гана за ваз, яб гана за ваз... Де жува лагь, завай акъвазиз жедайни, ви тӀукуник сад кукӀур тавуна?
Ханмурада вичин кьулухъ кьатӀарилай гъилер аладарна. Адай гьелени гаф акъатзавач.
Ваъ, яда, инжикли хьунар вучтинбур я!.. Садра за ибур кӀватӀ хъийин.
(Полдал чкӀанвай вири подносдал кӀватӀда, ам столдал эцигда. Къерехдихъ авахьай шуьшени вахчуда, виниз гадарна са гъили кьан хъийида.)
Осборн Карлос первый! Коньяк - анжах Испаниядай, лап кьибледихъай, Андалусиядай. Анлай хъсан ципицӀар мад гьич санани дигмиш жезвайди туш.
Ханач валлагь, хъсан птулка я! Мадни виняй вегьейтӀа, хадатӀа?
(Кьилелай виниз хкажна, шуьше гъиляй ахъайда.)
Ханмурада шуьше вахчуда, мад гьавадиз гадарна кьан хъийида, столдал эцигда. Алай чкадал зарбдиз элкъвей ада юзаз агакь тавур Мегьамедан тумуна кьуьл эцяда. Адавайни вижеваз акьуна. Мегьамед къя хьана амукьда, явашдиз вичин кьулухъ кьатӀарилай гъилер аладарда. Чеб чпиз килигиз кьведни кисна.
Эхь, кяна, кьей хва Дели Къадиракай пай ганвайди!
Гила ваз жедайди жеда!
Куьтягь хьанвайди я ви кӀвалах!
Ви кӀвалах куьтягь хьанвайди заз чида!
Гьелягьар кьаз-кьаз сад муькуьдал элкъведа, ахпа чпи чпел вегьеда, полдал аватда. Гагь садан кӀвач, гагь муькуьдан гъил виниз акъатда. Ванер: «Вун гьакӀ я ман?..», «Туьд кьамир, кьей хва!», «Ма ваз, ма, ма!» Чпик квай цӀай кьена, кьведни къарагъна фена столдихъ ацукьда. Ханмурада шуьше ачухна рюмкайра цада. Галукьарна, кьведани акьалдарда.
Яда! ГьикӀ вегьенай за ваз!
Яда! Вахъ гьикӀ кукӀумарнай за!
Столдилай къачуз мад сивиз хъивегьда. Кьведани кисна сив жакьвада. Ханмурада цун хъувуна. Рюмкаяр хкажда.
Шумуд лагьай класс тиртӀа, чун авайди?.. Арчудин гуьнеда кӀерец тарцик чна кьар гьерериз кикӀиз чирзавай. РикӀелламани ви?
Зи гьере ви гьер яна гуьнедай агъуз авадарай вахт туширни?
Ваз бегьем гьер хьайид тирни?
Виридалайни хъсан гьер зид тир.
Вун – гьер чидайди? А ви вилериз регъуь кьванни хьухь тӀун!
Гьер тиртӀа, зид тир! А ви анаж кьар, тум къацӀай, ада гьа садра яна гуьнедай агъуз авадарнай.
Тум къацӀайди зи гьер тирни ви гьер?
Бес а хар галаз юргъ къайи юкъуз вуч хьанай? Къекъвез тежезвай ам на къужахда кьуна хкидайла, ада ви хуралай агъуз галадарначирни? Фу!
Яда, ам ви кьар туширни, язух атана на къужахда кьурла, вун михьиз къацӀурайди?
Вилериз килигиз табда е!.. Яда, ви кьил гьеряйни кьунай акъатайди яни? Ваз чидайди са чӀехи ктабни хурал кьуна тарцин сериндик яргъи хьун тир.
Ви гьере тир ктаб кӀелзавайди…
Зи гьере?.. Вуч?.. Зун къарагъармир инлай, лагьанай за ваз!
Кьведни кӀвачел акьалтда, чеб чпел элкъведа.
Эхиримжи сеферда: ви гьер тирни зи гьер?
Эхиримжи сеферда: ви гьер!
Чпи чпел вегьеда. КикӀида, чилел аватда. Ванер: «Ви гьер тирни, зи гьер?» - «Зи гьер тирни, ви гьер?» - «Ви гьер тирни?» - «Зи гьер тирни?» Мад чпин цӀай кьена къарагъда, столдихъ хуькведа. Хъваз агакь тавур рюмкаяр хкажда, галукьарна акьалдарда. Сивер жакьваз кисда.
Пагь, яда! Фадлай зун икӀ ккӀанвачир…
(Кисда. Гъилер хъуьчӀуьз яна стулдин далудихъ агалтда.)
Садра ЧӀулав Чархун тамай нянихъ малариз вегьедай гийин пешерин типӀихар гъидайла, Магьмутахуьруьн гадайриз чун гатаз кӀан хьайила рикӀел аламани ви?
Вуна, лам хьиз акъвазна, абурухъ галаз гьуьжетдиз экъечӀнай… Чун кьвед, абур кьуд кас. Сад чӀехиди, юкьварар кьазвайди я лугьуз, муькуьбур чал гьалдарзавай… Дегьреяр гьакӀани мешебеги Жамала вахчунай чавай. Хъсан хьанай, за ам гъана. ТахьайтӀа магьмутри тифтиф цавуз акъуддай ви!
Зун къарагъармир гьа инлай!
Амма и сеферда абур къарагънач, кукӀунрикди галатнава жеди. Кисна. Ханмурад, адан гуьгъуьналлаз Мегьамедни хъуьрена чӀагана фена. Гила абурун рахунрин гьава михьиз масад я.
вун рикӀел хуьквез фикирдай за: кьил экуьди авайди я эхир залумдиз, яраб алакьнач жал адалай? Гьан. Алакьнава, зун шад я… Тур а Дагъустан. Чибур гьа чибур яз амукьдайди я, дегиш жеч чеб. Ам ви чка яз амайди туш… Заз яб це. И поселок хъсанди я. Рублевкадал са тӀвар я аламайди, гила иниз ЦӀийи Рублевка лугьузва. Маса гузвай са кӀвал ава, гьам къачу. Кьве мертебадин кирпичрин дарамат я. КӀвалер са къадав агакьна жеда. Хъсан гьяркьуь коридорар, кӀаникни, винелни кӀевнавай айванар. Пуд машиндин гараж. Зун килигайди я: герек ятӀа, кьве машиндин чка галкӀуриз хъижеда. Багъни чӀехид я. Иеси заз буржлубурукай я, адахъ галаз савда за ийида… Куьрелди, инсанрин арадиз экъечӀ…
(Жаваб гуьзлемишдай тегьер Мегьамедаз килигда. Адай гаф-чӀал акъатдач.)
Ма ви рикӀик масад кватӀа, ихтияр вид я. ТахьайтӀа са фикир ая, гежел вегьемир…
(Рюмкаяр ацӀурда. Акатай хъуьруьн акъвазарна.)
Кьей хва, за кьатӀузвайвал, ви тӀул вуна дегишнавач. Ма вучда, вун гьа ви дели халудал атайди я…
(Мад хъуьруьн акатда. Рюмка къачуна къарагъда, инихъ-анихъ къекъведа.)
Ви халу фена хендеда Бибигуьлан кӀвале ацукьайла рикӀел аламани ви?
Зи халуди вуч авунатӀа, вири дуьз авурди я…
(Аквар гьал, адаз дугъриданни дуьз-патахъ тайинарун кӀанзавайди, рикӀел хкун хуш я.)
Тамай шуьмягъин паяяр атӀана, гамишар квай арабадиз яна хкана Къадир халуди. Вичин гьаятдиз ваъ. РикӀ хайила, бахтар авайбуруз къаргъишиз, вичин гьакӀани еке сив япарихъ кьван акъажиз шегьдай Бибигуьлан салан кьилихъ авудна. Адан куьгьне хьана, са затӀни кумачир жугъун хъувуна Къадир халуди…
Куьмек авачир, ажуз, тек дишегьлидиз куьмекнай…
Эхь ман. Тек дишегьлидиз итимди гьамиша гьевесдивди куьмекдайди я. А девирда чаз, аялриз, и адетдикай гьеле хабар авачир эхир, ахпа чир хьайид я… Алахьайла акъваз хъийин тийидай Перистан хала жен, ви халуд свас, и кар эхин ада! Ахъайна сив. Къадир халуди садра, вичин жуьреда: сив яхъ, и ихтилат мад тагьурай. Вучда кьван? Акъвазарна и ихтилат Перистан халади. Анжах яргъалди давам ганач, кват хъувуна хендедадин жугъундин их-
тилат. Къадир халуди мад: сив яхъ. Перистан хала жен – акъвазин! Мад хъхьана ихтилат. Вучнай ви халуди? Фена ацукьнай Бибигуьлан кӀвале!..
Итимвилер акъатдайди тир Къадир халудай!..
Кватай ихтилат артух хушдиз кьабулзавачтӀани, хиялрай алатай вахтариз хъфей Мегьамедани хъуьруьн кьуна акъвазарзава, ада столдин къерехдилай гъил чӀугвазва.
Гьан, хьана. Бес Перистан халадивай и кӀвалах икӀ таз жедайни? Ваъ! Вуч авурай? Эвелдай, гьелбетда, душмандин лагерда гьалар гьикӀ ятӀа чирна кӀанзава. Закай хьанай Перистан халадин разведчик. Алад, чан хва, лугьудай ада, фена а гум атӀайбуру вучзаватӀа аку, ахпа хтана заз лагь. Жув къалуриз тахьуй. Фидай зун, гагь жугъундихъ илис жез, гагь жугъундал хкаж хьана, гагь дакӀардихъ галай пешер къалин жумун тарциз акьахна килигдай гум атӀайбуру вучзаватӀа. Ахпа катиз-катиз хтана агакьардай Перистан халадал акур-такурди. Бес, Къадир халуди гьаятда кӀанчӀар хазвай. Перистан халади жузадай: а кча вучзавай? Ам яргъал хьиз акъвазна кӀанчӀар хазвай Къадир халудиз килигзавай.
Вичин килигдайбур авахьна мичӀера амукьуй вич! Мад вучзавай гум атӀайбуру? Айвандик экъечӀна чай хъваз ацукьнай. А кчани хъвазвайни? Ваъ, ада гъана чай цазвай. Вичи цазвайдакай къе няналди вичиз зегьер хкатуй, я Аллагь! Ахпа вуч авунай абуру? – зи малуматар бес жедачир Перистан халадиз. Ахпа абур кӀвализ хъфенай. Ма ана абуру вучзавайтӀа, гьикьван заз чириз кӀанзавайтӀани, гьич жумун тарцяйни заз акуначир. А кӀваляй вич кьве кьиликай кьуна акъудрай! – ргаз акъваздай Перистан хала. Вичин ламу чкаяр кьур акъатна кьурурай, сура гьатайдан! Вич ирид чилерай ирид чилериз фий!.. Заз а ламу чкаяр кьур акъатна кьурайди шумуд чилерик фейитӀани са гафар тир. Зи вил разведчикдиз къвезвай наградадал жедай – къенфетрал! Гьар сеферда катиз-катиз хуькведайла, фикирдай за: и сеферда чар алайбур гудатӀа, тахьайтӀа къене кишмишар авай харар? Садра шоколадарни ганай Перистан халади заз, сагъ пуд шоколад! Пагь, яда!..
Кьей хва, гьамиша гьарамзада хьайид я вун…
авайди тир захъ… ЧӀехи агентри хьиз, кьве патазни кӀвалахзавай за. Садра эверна заз Къадир халуди: инал ша, чан хва! Сифте зи гьалар хабар кьуна, школадиз физвани, гьикӀ кӀелзава? Ахпа вун жузуна.
Вун жагъурна лагь: зи кьилив атурай. За: ам къведайди туш, Къадир халу. Вун, виридахъай хъелна, КӀерец тарарин тӀулаз катдай, гьана жуван хъилер кьилди элякьариз. Чиниз серин аватнай Къадир халудин, гьайиф хьанай жеди кесибдиз… Гьалтайла, куь кӀвале гьикӀ ятӀа, гьа хабарарни гудай за адаз. Са тӀимил туькӀуьрни хъийидай, адаз мадни гьайиф жедайвал. Ваз, кьей хва къадир авачирди, хъсан хьана кӀанзавай эхир: а Бибигуьлан кьиливай халу хтана, куь кӀвале уьмуьр дуьзмиш хъхьана. О-О, зун акьуллу аял тир!
Тир, тир. Вун хъелна физ чуьллера гьатиз, за ви халуни халуд свас санал ацукьар хъувурди я… Къенфетра вил аваз мад садра Перистан халадин кьилив атайтӀа, цӀур ацалтна ава им.
Чан хва, лагьана, алад, рекьизва лагь, рекьизва лагь! Фад хтурай! ЦӀай хьиз катна фенай зун. Эцигзавай маркунин кукӀвал алай Къадир халу, хендедади вичи адав кӀаникай кьуькуьналди векьер вугузвай. Къадир халу, гьарайнай за, рекьизва, рекьизва! Фад хтурай лугьузва! Гъавурда акьан тийиз, килигна заз ви халу.
Ана вуч хьана, чан хва? Вуч хьанатӀа чидач, рекьизва! Халисандиз рекьизвани? Халисандиз рекьизвай хьтинди я, Къадир халу! Ма гурар! Акъваз, гурар
кутан!- гьарайна кесиб хендедади. Гурар гьинвайди я! Кьилихъ агакьзавай маркунилай агъуз вичин тумуналлаз авахьна гьаятдай акъатнай Къадир халу! Занни адан къвалаллаз зверзава, гъилер юзуриз-юзуриз: валлагь, рекьизвай хьтинди я, Къадир халу!
ЗатӀни жедайди, туш чан хва. Вичи ахпа ахьтин камар къачузва, зун адахъ са гужуналди агакьзава. Зазни кичӀе хьанвай эхир: жуваз къенфетар гузвай Перистан хала я…
Хендедадиз маркунин кӀукӀ ни эциг хъувунайтӀа ма заз чидач… Перистан халадиз вучиз пис хьанайтӀани чидач. Райондай «тади куьмекдизни» эверайди тир, са шумуд юкъуз месе гьатнай ам. Кьин тавун Перистан халади, фикирда за, гъуьл хкун патал, агъу хъванайтӀа гьа?.. (
Хъуьрена чӀагана фида. Атана столдихъ ацукьда, рюмка Мегьамедал яргъи ийида.)
Хиялрик кваз чина гагь хъвердин экв, гагь серин гьатзавай Мегьамеда, уях хьана, рюмка кьада. Галукьарна кьведани хъвада. Ихтилатдин гьава мад дегиш жеда. Ханмурад виликдай хьиз дикъетдивди Мегьамедаз килигда.
Гьан, бесрай и ихтилатар… Ви рикӀе вуч аватӀа заз чидач… Вуч ви рикӀе аватӀани, атӀа кӀвал къачун тавуртӀа, вуна гъалатӀ ахъайда. Ина гьич фикир авун герек къвезвач… Яда, экъечӀа, залумдин хва, инсанрин арадиз! ЭкъечӀа!..
Чарадан кьейди ксанвайди хьиз аквада…
Мисал? Вучтин мисал?
Икьван чӀавалди яшамиш хьана, заз и мисал чидачир…
Рагьман Велиева, чи жегьил писателди, ихьтин тӀвар алаз повесть кхьенва. Хъсан повесть я, ам инани, Москвада, чапдайвал я… Гзаф жегьил я, гьеле аялдикай кума адак, аялвал хкатайла, акьуллу хьун герек я. Халисан бажарагъ ава адаз, виняй
(тӀуб къавуз туькӀуьрда)
таб тавуна ганвай. Чидач, яргъалди дурум гуз жедатӀа адавай, фад хкахьайтӀа, гьайиф я…
Литературада жегьил къуватриз рехъ ачухунин месэла, гьелбетда, важиблуди я…
(Столдин чин кӀевиз гъилин капашралди яда, кӀвачел акьалтда.)
Гьа акурдалай кьулухъ сад дагъдай, муькуьд арандай рахазва чун!.. СИВЕ-СИВДИ ацӀанва вун, заз аквазва. Вун гьамиша атӀабурукай тир… чӀуру дуьнья туькӀуьр хъийидайбурукай. Жедайди туш! Садавайни хьайиди туш!.. А ви литература… Виш йисуз яшамиш хьана Аллагь жагъун тавур Толстойни. Авачир рехъ жагъуриз алахъай Достоевскийни… Ктабар чна санал кӀелдайди тир гьа, ви рикӀел аламатӀа. АРА-АРА гилани гъиле кьазвайди я, инсанрин ахмакьвиликай икрагь хьайила… ЯтӀа, за лугьун:
гьамиша Оноре Бальзак гьахъ я: алакьдатӀа – къачу! Уьмуьрдивай къачуз алакьайтӀа – вун кьегьал я! Гьадалди вири куьтягь жеда. Ахпа са югъ алукьда, духтур Бьяншонни ви куьмекдиз агакьдач… Чилел эвичӀ, бейниван: инсандиз тӀимил рекьер я ачухнавайди, яргъалди хкягъдайбур авач! И дуьнья кӀалубдиз гъана, худда турди зунни вун туш. Адан къайгъу вичин иесиди авурай, эгер ам авайди ятӀа…
Вун жуваз килиг… Ша, чун чаз килигин: чун вужар я, нинбур я, гьинай я? Гьа о-о-тӀа чи хуьряй, чна инал рикӀел хкизвай, вичин пай дуьньядикай атӀанвай, фитедин ни ацалтнавай…
Яшамиш жезвай гьа, инсанар лугьудайбур: уьмуьр кьве хайратдин гуьгъуьна аваз, чебни гьабуруз ухшар хьана, цӀехуьма кьуна… Вун вуж я? За рикӀел хкидани ви? Ма къе рикӀел хкунрин югъ хьана… Ви буба – ваз тийижирди. Колхоздин полу-
торкадин шофер, хъуьтӀуьз муркӀади кьунвай Гаргардин тикдай машин аватна кьейи. Хурудихъай галуднамаз аял стхадал гадарна гъуьлуьз хъфей ви диде…
Мегьамед юзада, Ханмегьамеда ам гъилин ишарадалди акъвазарда.
Вуна – ахпа, ви мефтӀер михьна кӀанзава… Гена халуд свас хьана, вичихъ тахьай аялрин муьгьуьббат ваз гана ада. Гена и арада бахтуни ишлемишна Мегьамедан… Им вунни вибур. Гьан, зун вуж я? КьецӀи Гьер Гьамида туьретмишайди. Зи бубади памбаг янавай фуфайка алаз уьмуьр акъуднай. Уьмуьрлух – лаш гъилеваз хиперин гуьгъуьна. Фуфайкадин жибинда къат-къат авунвай тӀили фу жедай. Гьа кӀвачин кьилел, къекъвез-къекъвез, фуакай кӀус-кӀус атӀуз сивиз вегьез. Им адан тӀуьн тир, имни – уьмуьр… Вичин мискьивилел гьалтайлани, адав агакьдайди авачир. ВакӀай чӀар акъудиз жедай, зи бубадай кепек акъудиз жедачир. Зун институтдик экечӀиз фидайла, дидеди хциз пул кӀанзава лагьайла, гъил зурзаз-зурзаз къад манат, кьве яру чар, акъудна вуганай ада. Дидеди, я итим, им бес жедайди туш, шегьерда пул кӀанзавайди я лагьайла, мад са цӀудан чар акъуд хъувунай… Дидеди вичив гвай къад манатни вуганай, ништа гьикӀ гьатна хвенвай пул тиртӀа, къунши шофер Зайналавайни къанни цӀуд манат буржуна къачунай. И пул гваз зун, Махачкалада кӀелиз экечӀдайла ришвет кӀанзавайди чиз, Саратовдиз атана политехнический институтдик экечӀнай…
(Кисна. Атана столдихъ ацукьда. Шуьше къачуда, амма, хиялрик кваз, цадач, эциг хъийида. Мад къарагъна къекъведа.)
И агьвалат ваз чидач жеди, вун хуьруьз хъфин хъувурди туш… Институтдилай кьулухъ гьа Саратовда хуьруьн майишатдин машинар акъуддай заводда кӀвалахзавай за, цехдин начальникни хьанвай. Хабар атана, буба чандик ква лугьуз. Заз, са гьал кӀвачел акьалтнавай итимдиз, буба чизмачир. Ада вич заз мус чирайди тир? Чидач, эхир кьиляй кьванни адан вил захъ хьанайтӀа, зи вил адахъ, авайвл лугьун, садрани хьайиди туш. ЯтӀани, бубадин тӀвар ала кьван, хъфена зун. Зун агакьдалди, ам кучуднавай. Дидеди зав адан ранг кьена лацу хьанвай фуфайка вугана, белки, гьа заз чидайди тир жеди. Дидеди ахъавурвал, гьадал кьинни авунай ам…
(Атана столдин чина гъилер акӀурна, Мегьамедаз килигда.)
Жибиндай хъукъвай фан кӀусар акъудиз, сарар амачир сивиз вегьез нез, хиперин гуьгъуьна уьмуьр тухвай Гьер Гьамидан гьекьедини руквади сувагънавай фуфайкадик цвана вуч квайтӀа чидани ваз? Император Николаян девирдин вишни кьудкъад къизилдин червонецар.
Чи тухумдик хьайиди тир эхир, фекьиярни, революциядилай кьулухъ мал-девлет вахчуна Киргизиядиз суьргуьнай кулакарни. Низ чида, и къизилдин пулар нин гъилерай нин гъилериз атана Гьер Гьамидал гьалтайбур тиртӀа. Вичин кьериз-цӀаруз кӀамун къайи цик чуьхуьзвай бедендал ада абур уьумуьрлух хвенай. Гьабуру гузвай чим виридалайни чӀехиди хьана адан уьмуьрда… Хуьре гзафбурун алайни сберкнижкадал пулар? Гьер Гьамидаз авай. Рагьмет хьайи чи дидедиз, ругуд аял хайи дишегьлидиз, вичин гъуьлуьн крар чидачир. Вичивай адавай заз, муьгьлетриз хтана хъфизвай студентдиз, къанни цӀуд манатдилай артух пул садрани гуз хьайиди тушир. ГАГЬ-ГАГЬ лугьун ийидай: адан книжкадал пул алайди я, чан хва… Сберкнижкадал гьикьван алайтӀа чидани ваз? Советрин къанни цӀуд агъзур манат. Адахъ а девирда шумуд «Жигули» маса къачуз жедай? Са машиндин кьван пул кӀвалени жагъун хъувунай. Ингье ваз, писателдиз, лап гьа Бальзакан хьиз… Гьа Гьер Гьамидан гада я зун…
(Атана столдихъ ацукьда. Шуьше къачуда, мад цун тавуна эциг хъийида.)
Стхани пуд вах ава захъ. Стхадиз уьмуьрда чир хьайи кӀвалах – папар гъиз-рахкурун я: вичел гьалтайла, хъсан дишегьли амукьначалдай дуьньяда. Мадни – хъивегьун. Эхирдай кьилиз сер яна, гила за ам Швейцарияда психиатриядин пансионатда хуьзва… Вахариз дидедилай атайди – акьул
тахьун я, бубадилай – къанихвал. Гьамиша кӀуфар ахъаз авайбур я, мус за мад кӀусар хъивегьдатӀа лугьуз. Гъуьлерни чпиз килигайбур гьалтна, хиве тур са кӀвалах кьилиз акъудиз тежедайбур
(Бейхабар ванцик гъам акатна.)
(Кисда.) Мегьамедак мад юзун акатда, адаз са вуч ятӀани лугьуз кӀан жеда. Ханмурада ам мад гъилин ишарадалди акъвазарда.
Гила чун килигин: а фитедин ялди кьунвай чи хуьр гьинва – чун гьинва! Зи карханайри ина, Москвадани, кӀвалахзава, Кьиблепатан федеральный округдани, Франциядани. Маса чкайрани. Вунни экъечӀна вини кукӀушриз, белки
(Гъилер столда акӀурна, Мегьамедахъди алгъида.)
Я кьей хва, ваз мад вуч кӀанда? Заз чиз, авайдалай са тӀимил акьуллу хьун…
Вичихъди тир вири лагьай Ханмурад, кьезил хьана, кьулухъди стулдин далудихъ агалтда. Мегьамед, акси яз, адахъ виликди алгъида.
Чан зи акьуллу дуст, вири чизвай!.. Ихьтин са месэла ава, зун гъавурда акьан тийизвай. Гьа месэладин гъавурдани вуна тур кван зун. Яда, инсандиз миллиардар вучиз жедайди я? И суалдиз заз са жуьредани жаваб жагъизвач. Вун а фитедин ялци кьунвай чи хуьруьз килиг. Анай тӀуз чӀехи уьлкве тирвал вири гьахьтин хуьреризни, шегьерриз килиг. ЧӀехи халкьдиз килиг, вичивай вири къакъудни авурла, вичин чиниз тфуни вегьей. Вун килиг инсанрин бедбахтвилериз, инсанар авай кесибвилиз…
Са патахъай - ихьтин дуьнья, муькуь патахъай – миллиардрин иесияр. Заз и крар са къагьбевилер хьиз аквада. Къагьбевилин виридалайни чӀуру жуьре хьиз.
Инсандиз виридалайни ширинди – гьа и къагьбевал я! Вазни ам кӀанда, чан зи вири чиз, тийижир кьасарзавай дуст! Гьавиляй вунни гьа къагьбейрин жергедиз атана…
Эгер халкьдин чиниз тфу вегьенатӀа… Акъваз, акъваз, акъваз… Гьарда вичиз къвезвайди я, къачузвайди…
Ингье, зунни зи стха. Ам кьили кӀвалах тийизвайбурукайни тушир. Гила зун инал, вахъ галаз, ам – хибрибурун пансионатда… ИкӀ вучиз хьана? Нивай жаваб гуз жеда?.. ГьакӀ хкягъна. Хкягънавайбур ава. Эгер тахсир кутаз хьайитӀа, ам хкягъзавайдан хиве гьатзава.
Хкягънавайбур ава… Эхь, чпиз гайибур! Дуьнья тагайбурай ацӀанва эхир. Бес гьабур гьикӀ хьурай, чпин дертни тӀал акьалтӀ тийизвай?
Абурукай вуна фикирмир, вун пайгъамбар туш… Ви фикир абурукай хьурай, нубатдин сериал туькӀуьрдайла. Халкьдиз гирнагъдайди гьазурдайла. Маса куьмек вавай абуруз жедач… Чи дуьнья сад я, абурун дуьнья – масад.
ГьакӀ я… Гьар жуьре дуьньяяр…
Хъсан я, Ханмурад. Яда, вахт я, хъфида зун. Де сагърай.
КӀвал къени хьуй… Фадлай вун акваз кӀанзавайди тир. Акуна…
ГьикӀ хъфида? Акъваз е, Мегьамед!
Мегьамедаз гуя ван къвезвач. Ханмурад кӀвачел акьалтна, ам са куьнинни гъавурда акьазвач.
Акъваз е! Я Мегьамед! Гьан, хьурай, ви гьер хъсанди тир…
КӀандатӀа, садра кикӀинни хъийида чун!
Кьей хва, гьа гъвечӀи чӀавалай чӀуруди тир ман…
(Шуьше къачуда, адан кӀуф рюмкадал кьада, энгелна, цун тавуна, шуьше полдиз яда.)
За ваз хух лагьанай, птулка!
(Вири къуватдивди шуьшеда кьуьл эцяда. ТӀар хьайи кӀвач хкажна гъилив кьада. Ахпа къарагъна кьецӀи ийиз-ийиз яргъаз акъатай шуьшедин гуьгъуьниз фида.)
За ваз хух лагьанай, птулка!
Перде агал хьайидалай кьулухъ шуьше хайи зивривдин ван акъатда.
Юкьван Россияда са областдин шегьерда. Сталинан девирдин, дараматда сад лагьай мертебада квартира. Са акьван гегьенш туштӀани, и кӀвалин кьакьан къавук къулай я, куьгьне жуьредин еке дакӀарар кьуьзуь гъулцин тарар авай гьаятдиз килигзава.
нисинин фу нез дуьзмишнавай столдихъ ацукьнава. Сегьнедин кьиляй кьилиз ихтилат гьи гьалда фейитӀани, и кьвед чеб чпиз неинки мукьва, гьакӀни багьа инсанар тирди датӀана кьатӀуз жеда.
За алахъна гьазурайди тир. Вуна тӀимил незва.
Хъван гзаф ийизва. Къала, за а шуьше вахчун.
Аламукьрай, заз гзаф туш… Гьан, ахпа?
Рагьмет хьайи чӀехи бубади лугьудайди тир: и шуьше вахчу виликай, чан руш, мад хъун жеда…
Чечнядай хтана. Госпиталра акуна, хьана за… На лугьузвай, ваз акур телесюжет гьа чӀавуз арадал атайди я. Адай заз са вучтин ятӀани премияни ганай. Репортажрин ктаб акъатайла - гьарай-эвер, зи патал алайбур, заз аксибур, гьелегьар кьайдайбур… Гила секиндиз рикӀел хкиз жезва, а чӀавуз бейни квахьнай, кичӀе хьанай заз, жув вутӀдатӀа чизмачир. Са арада кӀвализ хуьквез тежез, аялни галаз халадин кӀвале яшамиш хьанай.
. Ктаб за кӀелна. КЬИЛДИ-КЬИЛИХЪ чуьхуьнни авурди я. Вижеваз.
Анжах тариф ийимир, зун галатнава тарифрикай!
Кьведакни хъуьруьн акатда. Гъавурда акьазвайвал, ибур Мегьамедаз хас гафар я. Наташади адан чӀалар ахъайзава. Хъуьрезвай ам жегьил рушаз ухшар жезва.
Ктаб акъатайдалай кьулухъ… Ам немсерини акъуднай, куьруь авуна. Анай са гьихьтин ятӀани чӀукар Франциядани чапнай… Ая ман са ягьанат, вавай къатламиш жеч эхир.
Мегьамеда, хъуьруьн кваз, гъилелди ишара ийида: ваъ, я кас.
Ктаб акъатайла, заз Москвада кӀвалахал теклифна. Журналдиз. Анжах ана за яргъалди дурумнач. Хтанай зун.
Зун - дегиш тежедай провинциалка. Заз гьамиша ина, жуван чкада, хъсан хьайид я. Москвада вири кьадардилай артух ава. Зун хъсан журналист я жеди, Москвада лагьайтӀа, хъсан журналистар гьисабна куьтягьиз жедач. Ваъ, жуван шегьерда, анжах жуван чкада. А чӀавуз чӀехи буба амачир, и кӀвал ада заз тунай.… Областдин газетда кӀвалахиз эгечӀайди, гьана амукьна. Гьа икӀ яшамиш жезва…
(Къарагъна, дакӀардихъ фена, хтана кӀвалин юкьвал акъвазна.)
Зи рикӀелай а эхиримжи йикъан нянихъ вун аялдихъ галаз инал гьикӀ къугъвазвайтӀа алатдач. Адай кьигъгъер физ, ахпа вич мадни къавухъ агакьдайвал цавуз гадра лугьуз…
Ахпа вуна зенгерни хъувунач, са арада вакай гьич ван-сесни амукьнач…
Наташади Мегьамедан суьгьбет гуьзлемишзава. Ам са кьадар кисайдалай кьулухъ рахада.
Ваз чизвайди – чизва. Тийижирди, чидач, гила чир хьун герек ятӀа. Вири алатна фена. Эхь, гила, хуш туштӀани, гьич тахьайтӀа, секиндиз рикӀел хкиз жезва… Чечнядай хтайла, заз жув чӀехи кьегьал хьиз хьанай. Пагь! ГьикӀ жедачир кьван. Анай авайди вири официальный информация, вичихъ садни чӀалахъ тежезвай. Зун – дяведай хтанвайди, жуван вилералди вири акунвайди… Ваз чидайди геж девир я, заз чидайди эвелар, кьудкъанни цӀукьуд лагьай декабрдин Грозный. КӀан хьанай заз а декабрдин чечен гадаяр. ГьикӀ кӀан жедачир, зун абурухъ галаз ана санал рекьизвайла?.. Герек авачир ихтиярарни ганай за жуваз, алакь тийидай крарик экечӀнай, мукъаят тушир… Волгадал хуьрерайни хуторрай чеченар чукуриз эгечӀайла, милицияди вич тухузвай къайдадикай зи макъалаяр акъатнай. Зун такӀан хьанвай «чӀулавбурукайни» тир… А чӀавуз са бязибурун сабур куьтягь хьанай. Гъуьрчехъанри жанавур хьиз, гьалкъада тунай абуру зун… Авайбурал алава яз, цӀийи душманарни пайда хъхьанай. Дустар душманриз элкъвезвай вахт тир эхир… Имам Шамилан наиб Гьажимурада лагьайди ялда: эгер женгина гъалиб жез алакьзавачтӀа, вахтунда ката. ЦӀвехнай за!.. Са ара хьана, жув квадарай. Хабарсуз а вахт яргъал фена. Арадал къведай кӀвалах авач, мурадар амач. Хъвазва. Кьезилдиз жагъизвай, ахпа кьезилдиз квахьни хъийизвай дустар. Пиян цифеда акъатзавай йикъар… ГьикӀ ятӀани, мад са ара алукьна, акъвазна зун… А жуьреда куьтягьун зи кьисметда авачир… КӀвалахдик экечӀ хъувуна. Киноповестар акъатиз эгечӀайла, Москвада танишар хьана. Амай крар ваз чизва…
Ви киноповестрин кӀватӀал атӀа полкадал ала.
Анжах тариф ийимир! Гьикьван яб гуда, галатнава зун…
Мад кьведакни хъуьруьн акатда. Мегьамеда рюмкада цада.
Натали, вуна са тӀимил хъванайтӀа, зун шад жедай.
Четин туштӀа, за хъун тавуна шад хьухь… Ви повестри зун мягьтеларнай: им заз чидай Мегьамед яни, тахьайтӀа ам кьуьзуь кьилихъди… хибри хьанвани? Университетдин первокурсникдин чӀал, гьахьтин фикирарни… Им чиди я, хуьруьн итим я, лугьуз Бунинан гьикаяяр хуралай кӀелдай Мегьамед?!
Зи чӀал… Зи фикирар… Зи гъавурда вири Россия акьазва!
Инал вун гьахъ я. Россиядиз исятда кӀанзавайди гьам я: первокурс-
никдин чӀални, адалди лагьанвай фикирар, сосискаяр хьтин, регьятдиз туькьуьндай…
(Мегьамедан чинай са вуч ятӀани кьатӀана, вич акъвазарда.)
Хъсан я, бесрай, мад хълагьдач… ГьикӀ лагьайтӀани, на ви рехъ кьуна, вун гъалиб хьана.
(Рюмка акьалдарда. Я зарафат, я шадвал квачиз рахада.)
Им за гъалиб хьунай хъвайиди туш, Натали… Ваз вуч аватӀа чидани? Завай икӀ лугьуз жеда. Зи уьлкве чкӀана, адахъ галаз зунни. Ахпа зи уьлкве кӀвачел ахкьалтиз эгечӀна, адахъ галаз зални чан хтана. Анжах… и кӀвачел ахкьалтнавай зи уьлкве масад я, зи рикӀи кьабул тийидайди. Чан хтай зунни масад я, инсанрикай жуваз, белки, виридалайни такӀанди… Гьа икӀ хьана… Тан и ихтилат… Ви салатар заз гьамиша кӀандайди тир…
(Неда. Кьил эляна цлакай куьрсарнавай гитара къалурда).
АтӀам яз тахьуй, завай паромдилай вацӀуз аватайди?
Вири алатна физва, рикӀе вири амукьзава. АтӀа чи мани вуч тир…
(Зирингдиз къарагъна цлакай гитара хукудда.)
Герек авач, Мегьамед! Заз чиз, герек авач… Ам за гъиле кьазмайди туш…
Наташадин ван текъвезвай Мегьамеда гитара гъана адав вугуда, вич чкадал ацукь хъийида. Чара тахьай Наташади гитара кьада, амма гьава хкягъиз эгечӀай адан гъил гитарадин чинал акъваз жеда, кьил агъуз аватда. Къарагъна адав агатай Мегьамеда мукъаятдиз адан гъилерай гитара акъудда. Наташа кьил хкажна ажуз вилерай адаз килигда.
Къайгъу авач… Вири хъсан я…
Мегьамед гитара цлакай куьрсар хъувуна хуькведа. Наташа кьве гъиливни чин кӀевна ацукьнава.
Гьикьван тӀимил тир хьайиди, гьам вири яз амукьна сагъ са уьмуьрда… Яшамиш хьана вун, ваз кьве уьмуьр ганвайди хьиз. Я жуван, я чарадан уьмуьрдин къимет чир тахьана. Гьатна дуьньяда, секинвал тийижиз. Зи рикӀни тухвана, зунни секинвиликай магьрумна… Хьана вавай, зун галачиз яшамиш жез. Вуна заз вун галачиз яшамиш жезни чирна… Лугьузвайди тир за жуваз: мус чун гьалтайтӀани, эгер гьалт хъувуртӀа, и тӀал за ваз къалурдач… Алакьнач…
Мегьамед юзун квачиз ацукьнава. Наташ хуькведа. РикӀ ацӀана, зайиф хьайи ада вичи вич гъиле кьун хъувунва. И кар акур Мегьамедни ачух хъижеда.
Гьан. Квекай кӀантӀани рахан…
Ша чна хъсан крар рикӀел хкин, абурни хьайид я кьван… Садра семинардал…
Тургеневан романдай за доклад авунай… Еке доклад, къад декьикьада. Икьван вахт садазни гузвайди тушир. Зун акъвазарначир чи Нина Акимовнади. Докладдилай кьулухъ вуна заз записка
(И арада ам вичин тариф авун кӀандай аялдиз ухшар я.)
Тургеневан романдай ваъ, Гончарован кьве роман чеб чпив гекъигнай вуна.
Художественный такьатра артух тафават акуначир ваз, социальный мотивар гужлу роман а мотивар зайиф муькуь романдилай гьикьван вине ятӀа вуна къалурнай. Доклад вуна къад декьикьада ваъ, къанни ирид декьикьада кӀелнай. Нина Акимовнади… Адан хъуькъвер гьамиша яру жедайди тир, Мегьамед кефер чӀугваз гьахьдай чкадал, кьериз-цӀаруз семинардиз гьазур хьана атайтла.
(чина кьезил хъвер къекъвез. Вилер дакӀардиз мукьва гъвечӀи столдив гвай куьгьне креслодал акъвазда).
Ама. Реставрация авунвайди я. Гадариз жезвач завай ам…
Герек туш гадарун… Нина Акимовна, чи куратор, хъсанди тир… Мад профессор Самохвалов авай, Ростислав Леонидович. Пиво хъвадай пул авачирла, чна адавай бурж къачудай. Ада лугьудай: аку, юлдашар студентар! Пул гвайла, куьн физва ресторандиз. Пул гвачирла, куьн къвезва зи кьилив… Чи виридалайни хъсан дуст тир Ростислав Леонидович.
Тир. РикӀел алама, куьне, гадайри, кесиб кьуьзек, экзамендин вилик хъваз туна гьикӀ пиянарнайтӀа… Квяй акъат тавурди амайни?
РикӀел алама, садра вун, а ви истфакда кӀелзавай дуст Андреяхъ галаз, сагъ са гьафтеда гьикӀ квахьнайтӀа. Зун, группадин староста, им лекцийра авачирди къалур тийиз алахъзава, стипендия атӀун тавурай лугьуз, идан гьич гелни амач… Ахпа акъат хъувуна кьегьалар. Гуьгъуьналлаз кьве майорни, пистолетар гвай, чпин папарихъ фена лугьуз, ибур яна рекьиз кӀвачин хьанвай… Ректордин кьилив, куь патахъай тӀалабунар. Мад хъуькъвер яру хьана Нина Акимовна, ваз акьул-насигьат гузвай…
Вуч ятӀани, зи рикӀел аламач…
РикӀел аламач ви?.. Яз ам ви адет тушир. А сеферда вун а ви дустуни рекьяй акъуднай жеди… Ви стиль масад тир…
Ваз рушари чпин арада вакай гьикӀ лугьудайтӀа чидайни?
Гьан, гьикӀ лугьудай?
Шалвар тадиз алукӀ хъийидайди!..
(Жегьил рушан жуьреда хъуьреда. Тадиз вуч акъвазарни хъийида.)
О, Наполеонан куьтягь тежезвай чешне!.. Адаз вахт авайди туш, ам чӀехи крари гуьзлемишзавайди я!..
Наташа адан вилик квай къаб къачуна экъечӀда. Мегьамед гъилер хъуьчӀуьк кутуна, чина рикӀел хкунрин хуш гьатна ацукьнава. Наташа хтана, салат тун хъувунвай къаб столдал эцигда.
Вахъ галаз акӀ тушир кьван.
Лап вири крар гьадалди туькӀвена зи!
Я и жуьреда рази жемир, я муькуь жуьреда. Бес гьикӀ дуьз жедайди я?
Мегьамед салат нез эгечӀда. Наташа столдилай герек амачиз акур къапар хутахна хуькведа, вичин чкадал ацукь хъийида.
Натали, гада гьикӀ я?
ГУЬЗЛЕМИШНА-ГУЬЗЛЕМИШНА вуна, хцикай зун рахана кӀанз, эхирни эхиз хьанач вавай… Гада авазва, дуьньядиз вичин гьаясуз лезги вилерай килигиз.
Масабурув гекъигайла, лезги гена гьаясуз туш.
, къене – къван. Я гаф акатдайди туш, я вичиз вич гьиниз физватӀа чизвайди… За лугьузвайди са лезгидикай я, жуваз чидай…
Гзаф авани, чеб гьиниз физватӀа чизвайбур…
Вун гьана авай кьван. Германиядай хуькведайла, вавай адан патав физ жедай.
Зун гьазур тушир адахъ галаз гуьруьшмиш жез…
Ам акьуллу итим я, гъавурда акьада… Зенг ая, аку.
Зенгерни жеда, аквазни, четин туш… Анжах зун бубавилин гьисс зайифбурукай я…
Гъуьл вун са жуьрединдини туширтӀани, зун ягъадач, вун бубавилин гьисс зайифбурукай тирдахъ.
Адаз куьмек герек тирла, закай адаз куьмек хьанач. Захъ пул авачир. Гила, захъ пул хьайила, адахъни ам ава, адаз зи куьмек герекзамач…
Я Аллагь, яраб вун рикӀивайни гъавурда акьазвайди туш жал? Са пулуналди яни инсандиз куьмекдайди?.. Ви пул тушир кӀанзавайди. КӀанзавайди вун тир…
Натали, и уьмуьрда вири крар гьа хатадай хьиз жезвайди я... Чун, хатадай хьиз, санал вучиз амукьначир? ГьакӀ хьана кӀанзавайди туширни? Чун къакъатуни вун аламатарзавачни?
Ихьтин дуьшуьшра кьезил, гьамиша гьахъ жезвай жаваб ава: къилихар кьунач. Гафар хъуьруьн гъидайбур ятӀани… Кьве рикӀи – чпи чпихъ ялда, кьве къилихди абур къакъудда… Инсанрикай гьар сад, кӀазуна хьиз, вичин хестрин, амалрин, къастарин пердеда ава. Алава хъия гьар садан ивидик квай милли тӀулни. Вун – лезги Мегьамед я, зун – урус Наташа… ТӀарамди я инсан авай перде. Чабалмишда инсанди экъечӀиз кӀанз - жедач, кӀевиз кьунва ам. Хъсан я, акьул агакьайтӀа. Анжах акьулни гьамиша геж къведа, элякь тийидай рикӀин тӀал гваз…
Бес муьгьуьббат къудратлу тушни?
Ни лагьайди я?! Муьгьуьббат куьрпе аял хьтин затӀ я, гьамиша вичив гъил гваз хьана кӀанзавай. Адахъ аялдихъ хьиз гелкъвена кӀанзавайди я. Ам эхир авачир кьван къаза-баладикай далдаламишна кӀанзавайди я… И кардин гъавурда акьадай я вахъ акьул хьанач, я захъ вун акъвазардай къуват…
Гагь рагъ алайди, гагь серинар вегьейди хьана къенин югъ.
Натали, де ахъайна тур, вун гьикӀ гъуьлуьз хъфенайтӀа. Белки, шад ихтилат жен.
КӀан хьанайни… Ваъ, кӀан хьаначир. Ваз зун акьван пис чизвач. А бахтаваррикай туш, мад сеферда кӀан хъижез алакьдай.
Гьан. Жув кӀан жедай ихтияр ганай…
елки, умуд авай, жув алдатмишдай. Амни алакьна кӀанзавайди я. Масад алдатмишиз жеда, жув – ваъ. Жув алдатмишиз жедач…
Чна сценарий кхьизвайдай хьурай. Им сериал патал кутугай агьвалат я… Акун хъувуна чеб чпиз виликан гъуьлуьзни папаз. Ацукьна луькӀуьнарзава абуру.
(Гъилерин ишарадалди абур гьикӀ ацукьнаватӀа къалурда.)
Гьич тахьайтӀа, такӀан хьун лазим тушни адаз? Захъ лагьайтӀа, и арада гьич са гьиссни авач… Къариба кар яни?
Вири патал къариба кар ваз ахьтинди жедайди туш. Вахъ ви къарибавилер авайди я.
Им… тариф яни? Зун гьикӀ гъавурда акьуна кӀанда?
Ваз гьикӀ хуш ятӀа, гьакӀ гъавурда яхъ…
Гьан, кхьизва чна сценарий… Виликан гъуьл вичин виликан папан цӀийи гъуьл фикирдиз гъиз алахъзава: абурлу, жанлу итим, гьеле кьуьзуь тушир, виликрай спортсмен… Газетдин кьилин редактор ам жеч. Вучиз ятӀани, заз гьакӀ аквазва… Областдин администрацияда, хьурай, отделдин заведующий… Я адан заместитель. Гьелелиг… Я тахьайтӀа, бахтуни ишлемишзавай карчи.
Гьан. Европадин са уьлкведихъ галаз алверзава ада. Къачун чна, Италиядай чӀехи партийралди дишегьлийрин колготкаяр гъизва…
Ваъ, ам эцигунардай карханадин иеси тир.
Мадни хъсан!.. КӀвалахар вилик физвайтӀани, папахъ галаз къилихар такьуна хзандихъай къакъатнавай а касдин уьмуьр ацӀанвачир. Ина дишегьлидин рикӀени буш чка авай. Гьалтна абур… Арада гьуьрмет хьайила, инсанар са жуьре кьиле-баша фида. Гьуьрметни вучиз жедач кьван: гада-гуьдуьяр туш, яшар хьанвай, ахмакьвилериз рехъ тагузмай инсанар я... ЭгечӀна цӀийи кӀвални эцигиз. Яшайишдиз къулай районда, тӀебиатдиз мукьва… Абурун къенин йикъалай чӀулав хуш алатна, пакадин йикъакайни абуру сугъул тушиз фикир ийиз эгечӀна… Ахпа…
Дуьз атанач сценарий… Пул гзаф хьанвай адаз…
Эхь, адалай чӀехи пулар ийиз алакьзавай… ЧӀехи пулар масабурузни кӀанзавай… Жанлу итим тир, эхь. Алакьунар авай, галатун вуч затӀ ятӀа
чидачир, игьтият хуьдачир… Яшар хьанвайди ваъ, залай цӀипуд йисан гъвечӀиди. ЦӀийи кӀвал эцигун герек къвезвачир, кӀвал авай. Эхь, тӀебиатдиз мукьва, шегьердин къерехда, шамагъаждин тамувай са вад камуна. Ажах аниз зун феначир… Хъвадайла, валай тӀимил хъвадачир. Хъвана зи кьилив хтун за адаз къадагъа авунай. ЯтӀани атана акъатдай.
Ацукьдай агъанал скамейкадал, нянихъ кӀвалерай экъечӀнавай къари-бадейрихъ галаз. Къачудай абуруз ятар-сокар, къенфетар, гьа вуч кӀан хьайитӀа, вири. Аялар нубатралди вичин «Мерседесда» аваз къекъуьриз тадай шофердив. ЭкъечӀ хъийидай кӀвалера амай кьуьзуьбурни. Авахьна фидай ихтилатар, къарагъардай уьмуьрдин месэлаяр, акъатдай гьуьжетриз… Эхирни за эвер хъийидай адаз: бесрай, хъша кӀвализ! Жузадай: вуна залай гъил къачунани? Ма вучдай, гъил къачун тавуна… Ви гада адаз кӀандай, аялни адахъ галаз вердиш хьанай. Итимрин дуствал тирни ам, аялди бубадихъ ялун тирни… Са арада жуван рикӀизни са гьихьтин ятӀани архайинвал илифнай. КӀвале итим ава. Ингье, зи хва. Зунни: диде, кайвани. КӀвал, кӀвале хзан…
Кисна. Гила Мегьамед къарагъна, кӀвале къекъвена. Адан жибинда телефонди зенг авуна. Ам акъудна таксистдихъ галаз рахада.
Гуьзлемишун тӀалабзава, гьуьрметлуди. Зун кӀвачин жезва…
Цлал алай сятдиз вил яда.
Вахт фенва кьван… Таксист вахтунда атана.
Ацукь хъувуна. Чина экв гьатна, виликди алгъана, гьевесдивди рахада.
Натали, ваз вуч аватӀа чидани? Эгер сценарий масад хьайитӀа?..
Наташа адаз вилера суал аваз килигда: ма лагь.
Махачкаладиз, ана санал яшамиш жезва…
Мегьамед, чина хъвер аваз, жаваб гуьзлемишиз Наташадиз килигзава. Вахт физва, жаваб гьихьтинди ятӀа, гафар галачизни ашкара жезва. Чина авай экв хкахьай Мегьамед кьулухъди хъижде.
Яз я. Ина сад – чукӀулралди, ана муькуьд – гранатадалди хъиткьинарда…
(такӀан хьана, кьил галтадарда, чинай гъилер чӀугвада, шад тушиз рахада).
Яраб вуна рикӀивай лугьузвайди я жал?.. Алатай къанни цӀуд йисаз вучда?.. Гьикьван ваз вун, яшар я, хъсандиз чир хьанватӀани, валай хъсан вун заз чида. Инал бажагьат вуна захъ галаз гьуьжетда… Гьан, авуртӀа за ахмакьвал, бейхабар зун рази хьайитӀа, Мегьамед? ваъ, ваз чизва акӀ тежедайди… Зазни чизва, вазни: я вун дегиш хъижедач, я зун. Гьинвайди я! Чун абурукай туш. Ваз – ви чка ава, заз – зи чка… И дакӀардихъ галай кьуьзуь тарарни, и кьакьан къавни, и чӀехи бубадин куьгьне креслони эвезай затӀни захъ хьанач…
(Чин хъверди экуь авуна.)
И кӀвале, гьеле гъвечӀи руш яз, заз чӀехи бубадиз макаронар гьазуриз, картуфар чраз чир хьайид я. Гьар сеферда, недайла, ада зи тариф тавуна тадачир... Креслода гагь чӀехи буба вич ацукьдай, телевизордай
эхиримжи хабарриз килигдайла, гагь зун, телефондай бубадихъ галаз рахадайла… Буба – Сибирда заводдин кьилин инженер. Диде - Ленинградда университетдин профессор. Абур чара хьайи вахт заз гьич чинни ийидач… За телефондай: дах, сифте на эцига трубка. Ада: сифте жува эцига, чан руш. Гьа икӀ са шумудра. Эхирни куьтягьдай чна. Чидач, бубадин гьал ахпа гьикӀ жедайтӀа, зун шегьиз ацукьдай креслода… ЧӀехи буба – дяведин ветеран, и чи шегьер патал женгера инвалид яз амукьай. Са суварни хукуд тийиз, школадиз къвез ада хуралай чир хьанвай гафаралди аялриз Ватандин ЧӀехи дяведа советрин аскеррин игитвилерикай суьгьбетардай… Зун – адаз авай са хцин руш. Вичин тӀул гвай, уьмуьрдин суалриз ктабрай жавабар жагъуриз алахъай… Ахпа вун… ви тӀул гвайди. Гагь гаф лугьудалди инсандин гъавурда акьадайди, рикӀе регьим авайди, акьуллуди – заз кӀан хьайиди. Гагьни – вичяй Аллагьдин кьилни акъат тийидайди… Вич лугьмир, кьисасчи тир кьван… И кардин гъавурда, са гьихьтин ятӀани лишанар кьатӀузвайтӀани, зун геж акьунай…
(адан вилера авай суал такваз).
Зи рикӀяй са куьлуь агьвалат акъатначир. Садра нубатдин ахмакьвал авуна вун стипендия авачиз амукьдайла, чи Нина Акимовна мад вал элкъвенай, акьулар гуз. Ваз кими вуч ава? Куь патара хзанарни кӀевибур, хъсанбур я. Ви амалрикай дидедиз хабар хьайитӀа… Ви чиниз цлан ранг ягъайла, заз кичӀе хьанай. Вахъ галаз рахаз жезмачир… Заз ви хзандикай вуч чидай? Геж, чун санал алайла, гуьгьуьл ачух тирла халудикайни халуд сусакай вуна ийидай шад ихтилатар. Буба ваз чидачир. Дидедикай ви сивяй гаф акъудиз тун четин месэла тир… Вич лугьумир, вуна дишегьли кваз такьун, валай регьятдиз адан рикӀ хаз алакьун жегьил гадайри чуьнуьхиз алахъдай чпин ажузвиляй, руьгьсузвиляй тушир кьван. Вуна кьисас вахчузвай…
Вун квекай я, Натали?!
Зун ви гъавурда акьуначир. Вун ви гъавурда, заз чиз, мадни тӀимил акьазвай…
Адан гьал акур Наташа акъваз хьана. Мегьамеда рюмка ацӀурда, хъвада.
За нубатсуз гафар лагьана жеди… Багъишламиша…
(Адак гъавурда акьан тийидай хъуьруьн акатна.)
Зун дугъриданни ахмакь я жеди…
Ахмакь вун туш, Мегьамед. Кьисасчи вун тир. Ма и ихтилат кватна… Ви кьисасдин ялав вун кӀанибурухъ галукьна. Захъни. Анжах виридалайни гзаф ада ваз зиян гана… Пис я, итимди дишегьлидиз гьуьрмет тийидайла, итимдиз дишегьли багьа туширла. А арада бахтуникай гьич гелни амукьдач, уьмуьр барбатӀ жеда. Ваз уьмуьр барбатӀ хьуникай къайгъу тушир… Гила кӀантӀа хъуьруьхъ, кӀантӀа – шехьа. Хъуьруьни секинардач, шехьуни куьмекдач…
И чкадал атанатӀа, шехьунилай хъуьруьн хъсан я…
Кьведни хъуьреда, анжах им шад хъуьруьн туш.
Акьуллу итимдиз дишегьлидихъай «кичӀе» жедайди я… РикӀел алама, садра вун Чингисханакай роман кхьиз эгечӀнай, ахпа ам гьикӀ хьанайтӀа заз чидач. Вилер еке жез на лугьудай: Чингисханаз вичин папахъай кичӀедай! За ваз: гьавиляй ада дуьнья къачунай жеди…
Ма хьана и ихтилатни, герек туширтӀани…
ГьикӀ лагьайтӀани, кӀвалин къав кьакьандиз, дакӀарар екез хъсан я…
Наташа гьа столдихъай къарагъайвал акъвазнама. Кисна Мегьамедаз килигзава.
Эхь… Им маса сценарий хьана…
Вуна са гьихьтин ятӀани сценарий гьазурнава. Адакай вуна лагьанач, ихтияр вид я…
Ваз гзаф залан жедай декьикьайра, и дуьньяда зунни авайди рикӀел хкиз ая…
(РакӀарихъди кьве кам къачуда, акъваз жеда, кьулухъ элкъведа.)
Ихьтин гафарай сагърай лугьудайди яни?
Ихьтин гафарай сагърай тӀимил я… Инал маса гафар герек я… Абур исятда захъ авач. Зун ужуз гафарин иеси хьанва, регьятдиз къвезвай, заз багьа тушир… Им а гафарин чка туш…
Вуна гьикӀ лугьузва? Заз вун рикӀел хкун герек къвезвач, вун гьамиша зи рикӀе ава!..
За фикирзавай, куьтягьда лагьана. Ваъ! За жуваз вахт къачун хъийида. Са юкъуз за ваз и дуьньяда виридалайни хъсан гафар лугьуда!
Мегьамед кӀваляй экъечӀда. Къецин рак ахъавуна акьал хъувур ван акъатда. Наташадин гъилер адан гуьгъуьниз яргъи жеда ва агъуз ават хъийида. Ам вич вичик квачирдан еришдалди столдихъ хуькведа, ацукь хъийида. Са кьадар вахтунда столдин чиниз, ахпа кьил хкажна залдиз килигиз амукьда… Текдиз вердиш, амма и кар кьабулиз уьмуьрлух вердиш тахьай дишегьли.
Волгадал алай са республикадин меркезда. Советрин девирдин адетдин вад мертебадин дараматда гила усал ва кесиб аквазвай квартира. Цлак и кӀвалив кьун тавунвай чӀехи телевизор, адалай гъейри мад фикир желбдай затӀни авач. Прихожийда рахун-луькӀуьн, хъуьруьнин ванер акъатда. Сада лезгинкадин ритмда капар яна. Гъилерик ацӀай пакетар квай
кьуьл ийиз-ийиз кӀвализ гьахьда. Пакетар сад полдал, муькуьд – столдал эцигда. Гуьрчегдиз кьуьлуьник чарх яда, вич лугьумир – устӀар я! Гуьгъуьналлаз - ашкъидалди кап язавай
. Са геренда кьуьл давам жеда, ахпа абуру акъвазна ял акъадарда. Рахуник кваз пакетра авайбур столдал акъудиз эгечӀда. Бес тежезвай затӀ-матӀ Андреяда кухнядиз физ, анай хкида. Гьеле суфра дуьзмиш жедалди шуьше ачухна рюмкаяр ацӀурда, хъвада: «Гьан, мад сеферда – хвашкалди!» - «Сагърай!»
А цӀийи йисан балдик чун гьикӀ акъатайди тир?
Вири физвай культурадин дворецдиз - чунни фенай.
Ботинкадин дабан са гъиргъирдал тир алайди: жизви я кӀанзавайди – михьиз хкатда. За ваз къалурни авунай. Вуна: давай-давай, кьуьл ая, на приз къачудайди я!
Къачурди вуч тир приз! Далдам гвай мишка туширни?
Приз къачунай. Зун ботинкадин дабан квачиз амукьнай.
Мишка чна ахпа куьчеда коляскада аял авай жегьил дидедиз ганай.
Ботинкадик дабан кумачиз кьецӀи ийизвай зун. Вун дишегьли чӀалахъариз алахънай, ви дуст Афгъанистандин дяведай хер хьана хтанвайди я лугьуз.
Чна адаз хъсан гафарни лагьанай… ГъвечӀи аял галай дишегьли чаз кьуьзуь яз аквазвай… Огьо, жегьилни жеда кьван инсанар!
Кьуьлзава за, ботинкадин дабан хкат тавун патал мукъаятни я. Садра хкадарайди, кьатӀана, са кӀвач полда дуьз акьунач: галатна дабан! Хъел акатнай зак: маса кӀвачин къапарин пул гвайди туш, приз кьванни къачун!
Гила Москвада лезгинкадал кьуьл ийидайла полициядиз эверзавалда… Андрей Михайлович, гьуьрметлу профессор, вуч хьанвайди я? Аламат яни? На лугьуди, гила лезгинкадал маса жуьреда кьуьлзава.
Гьи жуьреда кьуьлзаватӀа, заз чидач… Масабуру кьуьл ийизва…
Я тахьайтӀа, маса чкадал кьуьл ийизва.
Эгер чун аламат жез вердишзамайтӀа…
А цӀийи йисан балдик вуна руг акъуднай!
АцӀур хъвунвай рюмкаяр галукьарда.
Гила абур столдихъ ацукьнава. Са вуч ятӀани нез, кисна.
Ви рикӀел аламани, садра чун офицеррин городокдиз дишегьлийрин кьилив акъатайла?
Иван Брыкина алакьарна тухвайла туширни? Давай, ана дишегьлийри цуьк акъудзава, итимар патав гвайди туш, абуруз са югъ къалурин. Къалурнай югъ, чазни акунай. Вич ахпа хкатнай, гьамиша хьиз, чун университетдай акъуд тавуна са тӀимил амукьнай.
Ана чун кьуд югъ туширни хьайиди? ТахьайтӀа, гьафтеда амукьнайни?
Гьикьван амукьнайтӀани, хъсан ана хьанай…
Кьведни хъуьрена чӀагана фида. Рюмкаяр ацӀун хъийизва.
Ваз Брыкинакай хабар-затӀ хъхьанайни? Фена садра адан кьилив Витя Белоусов, муькуь чи Ваня, хохол, Гриша Меликян – лайихлу компания! Гьеле чна направленияр гайи чкайра жегьил пешекарар яз кӀвалахзамайла. Ам акъатнавай райондиз, поселокдин школадиз ингилис чӀалан малим яз. Заз суьгьбет авурвал, чаз чидай Брыкин амач: завуч хьанва идакай, руфунни къвез эгечӀнава идал. Блокнот ахъайна, са-са чар аладарна лагьаналда: къе мумкинвал авач, ана собрание-совещание, геж азад жезва, пака нисинилай кьулухъ, сятдин кьве-
даз… Яда, завуч, чун атанва, тур са юкъуз ви кӀвалах… Чи жуьреда кӀанзавай эхир: пиво хъсан балугъдихъ галаз, баня. Райондиз атанвайди я – тӀебиатдал… Ваъ, рази хьаначалда. Им школа я! – лагьаналда.
Са завуч амукьна Брыкинакай?!
Мад кьведни хъуьрена чӀагана фена. Хъвада. Кисна незва. Мегьамеда икьван чӀавалдини чеб авай кӀвализ вил язавай. Ада патан са квекай ятӀани фикирзавайди аквазва.
Эхирни акъатна зун куьгьне дустунин кьилив. Университетда кӀелдайла вад йисуз са общежитида яшамиш хьайи, абурукай пуд йисуз - са кӀвале. Гила тарихдин илимрин доктор Андрей Михайлович Линев, Скифиядин тарихдай чӀехи пешекар, дуьньяда чизвай. Къанни цӀудалай виниз ктабрин автор, абурукай яз «Эхь, чун скифар я!..» ва маса илимдин бестселлеррин…
Чи общежитие авай куьче гьим тир? Петрован куьче?
Петрован? Я Петровскийдин?.. Дуьз рикӀел аламач. ЦӀикьвед мертебадин общежитидин ирид лагьай гьава, вад лагьай кӀвал.
Ирид лагьай гьава, вад лагьай кӀвал…
Андрея ацӀур хъувунвай рюмка Мегьамедал яргъи ийида.
Эхь, эхирни акъатна дуст зи кьилив…
Фадлай за халисандиз хъванвачир.
Вучиз? Хъвадай кас авачирни?
Зарафатсуз, хъвадай кас жагъун – гьамни са месэладиз элкъвезва. Ваз таниш месэла яни?
Кухняда хуьрекар авайди я, юлдашди гьазурнавай, исятда гьабурукайни гъида…
(Вичин къапунани недайди эцигна давамарда.)
Бестселлер… Вични илимдин… Гьа гаф такӀан я ман заз. Бестселлер! – лугьуз ван акъатда. Къачуна ктаб кӀелиз эгечӀайла, вуч фикир ийидатӀа чиз амукьдач… Дуьньяда зун чир хьуникай рахайтӀа… Зун фейи эхиримжи международный илимдин конференциядал, февралдиз Будапештда кӀватӀ хьанвай, кӀуьд уьлкведай атай цӀемуьжуьд пешекарди докладар авунай. Абурукай пуд касдиз зун чидай. Садахъ галаз зун са кьадар йисар вилик Киевда илимдин мярекатдал таниш хьайид я, муькуьдахъ галаз Москвада. Пуд лагьайдани захъ галаз санал Дон вацӀун вини зонада раскопкайрал кӀвалахайди я. Амай пешекаррикай зун чидай кас Будапештда авачир… Алимдин машгьурвал – им са гьихьтин ятӀани маса затӀ я… Машгьурвиликай лугьуз жеда Мегьамед Алимегьамедовичакай рахадайла…
Ваъ, ваъ! Мад квекай кӀантӀани… Хуьрекар гьазурнава, бес юлдаш вич гьинва?
(жакьвазвай сив агал хьана).
хъфидай хесет жедай адет я… Бязи вахтара хъфида, ахпа хуьквенни ийида… Хуькведайди яни?
Эхь, гьелбетда, хуькведайди я.
Зи са дуст ава, шаир. Адан уьмуьрдин юлдашни хъфиз-хуькведайбурукай я. ЯтӀани къанни са йисуз санал яшамиш жез алакьна абурулай. Гила мад хъфенва. Дустуник къалабулух квай, и сеферда хтун тавунни мумкин я лугьуз.
Зи юлдашдин диде тек я. Юлдашди вич кьве патал пайна кӀанзава: зинни гьадан арада. Ам хуьре ава, вацра кьведра адал кьил чӀугун чарасуз я.
Зи уьмуьрдин юлдашар хуьквен тийидайбурукай хьана… Гьелбетда, хуькведайди хъсан я. Эгер валай уьмуьр гьа жуьре туькӀуьриз алакьнатӀа, зун шад я ви патахъай, Андрей.
А проблема авач, ваъ… Анжах вуна фикирмир, гьамиша хъсан хьайид я лагьана. Садра зи Лена хуькведач лагьана хъфенай. Им… цӀерид йис идалай вилик. ЯтӀани хтанай, пуд вацралай. Хтана, акуна зун авай гьал, жузуна: икӀ ваз хъсан яни? За: ваъ, хъсан туш. Пис яни? Эхь, пис я. Бес икӀ, пис яз, вун кьиле фидани? Ваъ, икӀ пис яз зун кьиле фин мумкин туш… Гьанлай амукьайди захъ галаз, амукьна къедалди. Зи юлдашдихъ хъсан рикӀ ава, заз пис хьун адан рикӀи кьабулзавач. Диде, хуьруьн дишегьли, гзаф яшлу я, зайифни. Чи кьилив, гьикьван тӀалабайтӀани, хуьквезвач, вичин чкада кӀанзава. Ам а гьалда михьиз текдиз тазни жезвач. Юлдаш гьавиляй школада кӀвалахдилайни элячӀна, са пай вахт ам хуьре жезва. Гьахьтин рикӀ я аданди, хъифиз-хуьквез тазвай.
Инал амукьзавайди и рюмкаяр дишегьлидин рикӀин сагълугъдай хъун я.
зи фикирдай, жува жув чӀагьнакьа кӀевера тун тавуртӀа, месэла регьятдиз гьялиз жезвайди я. РикӀ инсандихъ жувахъни ава, яни? Инсандин рикӀивай муьгьуьббат галачиз жедани? Ваъ, жедайди туш! Ам садахъ гьикӀ хьайитӀани галкӀана кӀазавайди я. ГалкӀидайдини гьикӀ жагъидач, дуьнья дишегьлийрай ацӀанвайла…
Зи иран дидени хъсанди я.
Иран буба амайла, гьамни хъсанди тир…
Жувакай мад вуч лугьун? Аялар чеб чпиз я. Руша са гьихьтин ятӀани фирмада кӀвалахзава – вуч кӀвалах ятӀа, ма зи кьил акъатнач. Гъуьлуьхъ галаз чара хьанва, хва тербияламишзава. ГьакӀ хъсан ялда: аял галаз, гъуьл авачиз. АкӀ хъсан гьикӀ жедайди ятӀа зун сакӀани гъавурда акьазвач… Гада сусахъ галаз гьеле чара хьанвач - ам эвленмиш тахьанвайвиляй. Гада зи цӀийибурукай я, пул ийизвайбурукай. Вуна фикир гузвани: пул къазанмишзавач, пул ийизва. Зун, пул тегъизвай ктабар кхьизвай буба, ам патал авторитет туш. Куьрелди, аялрихъ чпин уьмуьрни ава, чпин акьулни. Юлдашдихъ зунни ава, вичин азарлу дидени. Захъни - зи къадим скифар. Гьа икӀ яшамиш жезва. Рази хьухь, са акьван пис туш.
Пис туш, Андрей Михайлович… Анжах алимидиз… АтӀана – ксудай кӀвал. АкӀ хьайила, ина ви кабинетни жезва?
Кабинет инани я, ксудай кӀвалени. Алимдиз, кӀвалахдик квай, тӀимил я, лугьуз кӀанзавани ваз? Вун зи гъавурда акьуртӀа: заз вуч лазим ятӀа, захъ вири ава.
(Мегьамедахъ алгъана, вилера амалдар хъвер куькӀвена.)
Зун ахьтин гъвечӀи кӀизри я хьи, заз сирнав ийиз яд авай тиян бес жеда… Гьан. Захъ вуч авач? Гьелбетда, хсуси самолет захъ авач, ам авайтӀа, адакай вучдатӀа заз чидачир. «Бентли» машинни авач, гьич маса са машинни авач. Лазурный берегдал, я Рублевкада виллани авач. Нью-Йоркда вад лагьай авенюда пентхаусни авач. И затӀар заз студентривай чир жезва. Студентар, гьамиша хьиз, акьуллу я, анжах тарсара ваъ… Фитне авун виже къведач: ара-ара тарсарани абурун кьилера са гьихьтин ятӀани гуьзлемиш тавур къапуяр ачух жеда... Бес захъ вуч ава? Зун
жуваз кӀандай, рикӀи тӀалабзавай кӀвалахдал машгъул я. Университетдай зун садани чукурзавач. Лекцияр за жува туькӀуьрнавай программайрай кӀелзава. Квекай лазим яз аквазватӀа, гьадакай за кхьизва. Нихъ галаз хуш ятӀа, гьа касдихъ галаз зи ара ава. Вуж заз хуш туштӀа, ам галай патахъ зун гьич элкъвенни ийизвач. Пис яни?
(Чинал хъвер аваз рюмка Мегьамедал яргъи ийида.)
Гьич садални, я залай гзаф алакьайдал, я артух тӀвар-ван акъатайдал зун пехил туш. Сифте нубатда герекди вуч я? Жуван рикӀи тӀалабзавай кӀвалахдик хьун.
Ви рикӀиз вуч кӀанзаватӀа, гьам ая!
Гьа арада ви дерди-кар са инсанрихъ галаз ваъ, чпихъ галаз бязи вахтара четин акъваззавай, Аллагьдихъ вичихъ галазни жеда. Амай вири ваз куьлуь-шуьлуьяр хьиз аквада.
(ада къанихдиз яб гузва).
(къарагъна фена стенкадин кӀанин са дехил ахъайда, ана папкаяр ава).
Ибур аквазвани? Гьеле акъат тавунвай зи ктабар я.
(Патав гвай дехил ахъайда.)
Иниз килиг – ибурни зи кӀвалахар я.
Скифрикай я… Масабурни ава, зун гъавурда акьазвай, я акьан тийизвай дуьньядикай… Ктабар акъудун патал пул герек я – пул авач. Университетди, са гьал, жедайвал ийизва. Алатай йисуз зи ктаб акъудна. Са ктаб издательствода къатхьанва, аниз пул агакьзавач. Пул жува жагъурна кӀанзава, ам жагъурдай алакьунар захъ авач. ГьикӀ ятӀани садра хцихъ галаз ихтилат кватна за гьазурнавай скифрин памятникрин атлас акъудунин гьакъиндай. Адани… Бубадиз хайи юкъуз и телевизор багъишна. Де жува лагь, и бандура ина заз герек авайни? Куьгьне телевизор лап вичин чкадал алайди тир. Гила ам кухнядиз акъуднава, эхиримжи хабарриз зун гьана килигзава. Идаз гагь-гагь юлдаш килигда.
Андрея пульт жагъурна, телевизор кутуна, акъатай ван агъузарна. Рюмкаяр ацӀурда. Бирдан Мегьамед хъуьрена чӀагана фена. Адаз вилера суал аваз килигай Андрея пульт къачуна телевизор хукуд хъийида.
Вуч лазим ятӀа, вири ава Андрей Михайловичахъ, анжах ктабар акъуддай пул авач…
Эхь, Мегьамед Алимегьамедович, ктабар акъуддай пул авач…
Кьведни хъуьреда. Галукьарна хъвада.
Заз чидач, ви рикӀел аламатӀа… Садра общежитида… Садра ваз посылка атанай кӀваляй. Почтадай хкана столдал эцигна вуна посылка. Тади къачун тавуна, чукӀулдинни тӀурунин куьмекдалди кьил эляна вуна посылкадилай, эгечӀна ана вуч аватӀа акъудиз. Са вуч ятӀани кравутдин кӀаник вегьена, вуч ятӀани – шкафдиз, вуч ятӀани – столдин ящикдиз вахчуна. Зун жуван столдихъ ацукьнава, нубатдин гьикая кхьизвай жеди, гагь-гагь ви патахъни вил ягъиз. Ви посылкадай акъатай сгущенкадин банка рикӀел алама зи… Вили рангунин этикетка алай сгущенкадин банка… Банкани вахчуна вуна шкафдиз… РикӀел аламани, чи шкафда тараканар жедай, гьикьван тергайтӀани, куьтягь тежедай?
Тараканар рикӀел алама. Меликяна абур садра тупӀаралди буьнжуькьариз эгечӀайла, вун сивихъ атана туалетдиз катнай. Белки, гьа са сеферда
я заз вуна сифте ви чӀалалди экъуьгъна, бес тахьайла, урус чӀалални диде-буба акадарайла ван атайди.
Пакамахъ лекцийриз фидалди вилик чай хъвазва чна. Вуна ахъавуна сгущенкадин банкани. Фал дуьдгъвер эляна бутербродарни авуна. Вуна чайдиз гъвечӀи тӀур сгущенка яна, ам ваз гьикӀ бес жезвайтӀа. Ваз килигна, завайни, кӀанзавайтӀани, артух къачуз хьанач. КУЬЛУЬЗ-КУЬЛУЬЗ рахазва чун. Белки, вуна семинардал скифрикай ийидай докладдикай лугьузвай жеди, я тахьайтӀа, библиотекада абурукай жагъай цӀийи макъаладикай. Вак а хесет квайди тир, пакамлай скифрикай рахадай… Гьан. Хъвана чай, экъечӀна фена чун. Нисинилай вегьейла университетдай хтай за чайдан цӀал эцигна, недайди столдал акъудна, гьелбетда, сгущенкадин банкани гъана столдал. Вун гуьзлемишзава – вун хтана акъатзавач. Вучдай? Кьилди фу нез эгечӀай за а сгущенка вири тӀуьнай!
Хъуьрена чӀагана фена. Андреякни хъуьруьн акатна.
Вири нез кӀанзавайди тушир, нефс я ман, акъвазазиз хьанач… Эхирдай ичӀи банка акурла регъуьни хьана жуваз, а банка такӀанни. Тухвана вегьена за ам мусоропроводдиз… Ахпа хтана вун. Зун ацукьнава зи столдихъ. ЭгечӀна вуна недайди акъудиз. Шкаф ахъайна, сгущенкадин банка амач. Зун вилер чапрасиз килигзава, вуна вучдатӀа акваз. Аламат хьана акъвазнава вун: гьиниз фирай, ацӀанмай сгущенкадин банка? Кухнядай чайдан хкана вуна, зазни теклифна: ша, фу нез. За: сагърай, тӀуьрди я, - кьил хкаж тавуна.
Вуна заз са гаф кьванни вучиз лагьаначир?
За ваз вуч лугьудай? Сагъ банка сгущенка тӀуьрла къен фин мумкин я лугьудайни?.. Вун спортсмен тир, ваз недайди гзаф кӀанзавай…
Издательствода ви вуч ктаб я авайди?
«Скифрин политикадин ва тухумрин тарих», вад лагьай асирдин, чи эрадал къведалди.
Куьрелди, Андрей Михайлович… Инал вун гьикӀ гъавурда тван?.. А сгущенкадин банкадай зун буржлу яз амукьна ваз… Буржар вахкана кӀанзавайди я…
(Хъултухдай кхьинрин книжка, адахъ галаз мад гьихьтин ятӀани чарар акъудда. Абурун арадай къачуна, столдилай гъил яргъи авуна Андреян вилик, якъин, банкунин карта эцигда.)
Гила зун са гьихьтин ятӀани мумкинвилер авай литератор я. И пул зи патай, чӀуру фикир тавуна, кьабула. Жуван ктабар акъуд…
(карта къачуна, адаз вил яна, столдал эциг хъийида)
Им гьикӀ, са банка сгущенкадай?.. Хъсан процентар атанва…
ЧӀуру фикир… ийидач, ваъ… Идахъ жеда… Памятникрин атласни акъудиз жеда… «Скифрин пачагьрин хазинаярни»... «Скифрин социальный история» ава захъ. Зи вири уьумуьрдин кӀвалах…
Ма дустуни куьмек гузватӀа, за куьмек кьабулзава. Сагърай…
(Къарагъна фена карта стенкадин дезгедал вазадиз вегьена хуькведа.) Кьведни къулайсузвал гьисс ийиз кисна. (Зарафатдик кутаз алахъда.)
Геж тавуна издательстводиз фида. ТахьайтӀа, юлдаш хуькведайди я, гьадазни кӀан жеда. Адахъ вичин дердияр ава.
(гъил кьетӀидаказ вилик гадарна).
Акъваз! Хъсан ара чӀур тийин… Ана гзаф ава, юлдашдални гьалтда.
Мад алахъдайди я, заз цӀийи костюмар къачун лугьуз.
Вун телевизордиз килиг. За ваз къалурдай са затӀ ава, за ам жагъурин.
(Фена стенкадин дехилар са-сад ахъайиз, чараринни папкайрин арада къекъведа. Герек затӀ жагъун тавурла,
муькуь кӀвализ экъечӀда. Са арадилай куьгьне папка гваз хуькведа.)
Вири и йисара зи чарарик кваз амукьна им. Ви рукописар. Килиг, рикӀел хукваш. Белки, ваз лазим са вуч ятӀани жагъин ваз.
(вичив вугай папка ахъайна, чарарал машгъул жеда).
Огьо, ибур ина… «Шад гьаятни». Са арада акьван гьайифар чӀугунай за им квахьайла.… «Чепелукьдин ахвардин» кьилерни… За тӀалабна, вуна кӀелай. Вун яру ручка гваз эгечӀай…
Эсиллагь вун зи гъавурда акьуначир, кукӀун тавуна къакъатнай чун…
(Вилер чарарал алаз кис жеда.)
(са герен ацукьайдалай кьулухъ).
Жув гьабуруз килиг, зун кухняда килигда…
Мегьамеда кьил хкаж тийиз чарар гъилелай ийизва. Андрея кухнядиз фена. Анай са вучар ятӀани гваз хуьквез, ада стол цӀийидаказ дуьзмиш хъийизва. Эхирдай столдихъ ацукь хъувуна ада Мегьамеда куьтягьун гуьзлемишзава. Ам яргъал физва. Андрея телевизордин ван винизна, агъуз хъувуна. Рюмкаяр ацӀурна.
Вавай абуруз ахпа килигиз жеда. Къала, абур за вахчун.
Мегьамеда кьил хкажна. Папка акьална, къерехдиз авуна, адал гъил аламаз кьил галтадда. Андрея папка тухвана стенкадин дезгедал эцигда, хтана ацукь хъийида.
Ваз вуч аватӀа чидани, Андрей? АтӀам
(папка хутахай патахъ кьилин ишара ийида)
са Мегьамед я, инал вахъ галаз ацукьнавайди – михьиз масад…
Аламатдин кар авач. Инал ацукьнавай Андрейни са девирда вахъ галаз общежитида яшамиш хьайиди туш.
Рази хьухь, Андрей, атӀа Мегьамедаз ганвай. Гьеле аялдин кхьинар ятӀани аквазва эхир.
АтӀа Мегьамедаз?.. Мегьамедаз ганвайди вири уьлкведиз чизва.
Уьлкведиз?! Уьлкведиз вуж я чизвайди, Андрей?! Зун, ингье, ибурукай хьанва!
Ингье, уьлкведиз кӀанзавайди! Уьлкведиз пухъ я кӀанзавайди! ТӀиш туна незва. Занни гузва: ма, ма! Неъ! Неъ, пухъ! Уьлкведи незва… Андрей, мегер чаз… мегер чун…
Вичин гьарайдихъай утанмиш хьана, лугьудай гаф жагъин тийиз амукьда. Андрей стулдин далудихъ агалтна адаз дикъетдивди килигзава. Ахпа кьведни вилер телевизордал алаз кисна. Ана автоматдай гуьлле гайила инсанар гьикӀ иердиз рекьизватӀа къалурзава. Андрея пульт къачуна маса канал кутуна. Инани сериал физва: куьчедал гуьллейри янавай мейит ала, асфальт ивиди яру авунва, полицейскияр чпин кӀвалахдик ква. Андрея маса канал кутуна: ксузвай кӀвале шикил, месел простынди жизви кӀевнавай итимдини дишегьлиди чабалмишзава.
Андрея мад са канал кьада. Анай «Королева красоты» шоу физва.
Къариба кас я вун… Пара къариба кас я… Яда, муькуьбур ишезва, чпин пухъ ише физвач лугьуз. Види ише физва – тӀямлу я. Це, тӀуьрай. Бес ише физвачиртӀа хъсан тирни?
Хъуьруьхъ… Ма, и арада завай ваз гьикӀ лугьуз жеда?
(фикирлу яз, хурухъди столдал алгъана гуя вич вичив рахазва).
Вуч акваз я рикӀе тӀал гьатзавайди, тӀурфанар къарагъзавайди? Куьн ажугъди я кузвайди?.. Сергьятар, важиблу хьайи, белки, дугъриданни хъуьруьн къведайбур я жеди… Вири куьлуь-шуьлуьяр хьун мумкин я эхир. Белки, маса гьахъ ава дуьньяда…
(Хкаж хьана, вичиз килигзавай Андреяз.)
Андрей Михайлович… Ви кьилиз атайди яни: гьахъуникай рахадайла, инсан ахмакьдиз элкъведа?..
Гьахъни гьар жуьрединди ава эхир, гьардаз вичинди. ГьикӀ килигайтӀа… Хьурай, элкъуьрай ахмакьдиз. Бязи вахтара ахмакьдизни гьуьрмет къвезвайди я…
(кьулухъди хъхьана, чӀулав пенжердиз вил яна, гуя пьесадин ремарка кӀелзава).
Къецихъ йиф кьуланвериз мукьва жезвай. Мугьмандин рикӀел эхирни вич хъфена кӀанзавайди хтана…
Хъфидайдакай вуна лагьайди тушир. Чарасуз яни?..
Са тӀимил рикӀ туькьуьл я ви, Мегьамед Алимегьамедович… Эгер им яратмишунрин кризис ятӀа, сабурлу хьун герек я. Гьихьтин кризис хьайитӀани, геж-фад алатда…
Андрей Михайлович, вун гафунин къадир авай ксарикай я. Де вуна лагь…
(Телевизордал вилер туькӀуьрда, ахпа кьил элкъуьрда.)
Литература къачуртӀа… Зун куьгьне адетрин инсан я. Акьуллу, гъавурда акьадай касдихъ галаз къал алачир ихтилат кӀан хьайила за Чехован ктаб гъиле кьада. Инсандин гуьрчегвилихъни михьивилихъ вил хьайила, Тургеневал элячӀда. Инсандин винизвални къудрат рикӀел хкидай Виктор Гюго ава. Адан «Отверженные», ви ктаб, зав гума, атӀанал ала ам
(Стенкадихъ кьил эляда. Хъуьруьн акатна.)
Гилани ам за кӀелна куьтягьни авунвач. ЧӀехиди я ман, са гьинал кьван ятӀани агакьайла, дердияр акъатда, амукьда. Мад ашкъи атайла, акъвазай чка рикӀелай алатда, башламиш хъийида цӀийи кьилелай…
Са гьафтедилай зун археологиядин экспедициядиз фида. Гьар йисуз, акадар тавуна, физвайди я жуван студентрихъ галаз. Гатуз зун са вацра чуьлда палаткада яшамиш хьана кӀанзава, им чӀурна жедай къанун туш... Мад фида чун чи Терсиндин городищедал. Чиликай хкатдайла яракьдин кӀус хьуй, къапуни хъитрепӀ, я, гьатдайди я, сагъзамай къаб, я ракьун крицрин хазина - эхь, шаз жагъанай чаз! - я чепедин антропоморфный нини гъиле кьурла… Гьа чӀавуз я уьмуьр кӀан жезвайди!..
(Гьевеслу хьана, мугьмандиз и ихтилат бегенмиш яни-тушни фикир тийиз.)
Ина вуч важиблу я? Сад лагьайди: раскопкаяр жезмай кьван – максимально! – зиян тагана тухун. Тади авуртӀа, мукъаят тахьайтӀа, информация квахьда, амни - жагъин хъийидайди туш. Чил эгъуьндайла, памятникдин са пай гьамиша терг жеда. Гъавурда акьазвани? Ахпа. Памятникдин ахьтин реконструкция ийин, адахъ илимдин бине
жедайвал, ам инкардай фикирар арадал текъведайвал. И кьве месэла, чӀалахъ хьухь, лайихлубур я, абуруз жуван уьмуьрдин са гьикьван ятӀани пай гайитӀа жеда. Мадни къурху ава, аниз гьарамзада авантюристар акъатуникай, анжах пулуна вил авай… Ваз акуна кӀанда Терсиндин гьавадай янавай шикилар, ахпа мад вун адавай къакъудиз хъижезмайди туш. Къалурдани за ваз?..
(Къарагъиз кӀан жеда, амма, юзайди, Мегьамедаз вил яна, гуя уях хъхьана, алайвал аламукьда.)
Им зун гьиниз фенай? Гьиниз акъатнай зун?
(Хъуьруьн акатда. Рюмка къачуна Мегьамедал яргъи ийида.) Хъвада.
Къенин литературадикай рахайтӀа… ГАГЬ-ГАГЬ зун са ктаб къачуна кӀелиз алахъда… Мегьамед, за авайвал лагьайтӀа, вун инжикли жедач хьи?
Россиядин алай девирдин литература… дебилар патал арадал гъизвайди я. Бажарагълудаказ ийизватӀани. Ван къвезвани?.. Кар алайди, инсандиз гьикӀ килигзаватӀа, гьадал я эхир. Инсан адан – ви жуьреда лугьун - вичин пукъада къацӀурна, ам къалурзава: ингье, килиг… ГьикӀ лагьайтӀани, инсандикай са тӀимил хъсандиз фикирна, адаз гьуьрметна, ам виниз хкажна кӀанзавайди. Ам инсан я!..
Кисна. Телевизордиз килигзава, ана конкурсдин финалдив агакьнава.
Маса гуз акъуднавай иервал квез элкъведа?..
Андрей, вавай атӀадал акьахиз жедайни?
(вичин гаф лугьузвай мярекатдин спонсордикай).
Бес има? Уьмуьрдин иеси!.. Ашкара я, революцияр инсафсузбур вучиз жезвайди ятӀа. Де вуна лагь: и суфат акурла, ам гьикӀ яна рекьиз кӀан жедач?
Им ви лезги иви рахазва… Ам яна вучиз рекьида? Ам гьакӀ вични рекьида…
Ви рикӀел аламани, чун анжах таниш хьана, общежитида яшамиш жез эгечӀайла... За ваз экечӀдай экзамендин сочинение Рахметовакай кхьейдакай лагьанай, рикӀ алай игитдикай. Ам ви рикӀ алай игитни хьанай. Вуна ихтилатнай, гьикӀ адалай чешне къачуз, садра ваз михерал ксуз кӀан хьанайтӀа.
Хьайи кӀвалах тир. Ахпа са шумуд юкъуз завай школадиз физ хьаначир…
Ша чна Рахметовакай кӀел хъийин. Павка Корчагинакайни.
Вучиз икӀ хьун герек тиртӀа, Андрей?
Гьан, хьурай, Андрей. Зун лезги я, дагъларай эвичӀнавайди. Вун урус я, вак чувуд ивини ква, акьуллу хьун герек я… Вуна лагь.
Андрей, заз тийижир гафар лагь ман.
Ваз тийижир гафар захъ авач, юлдаш…
Декьикьаяр жеда, фикиррик акатда зун: я Аллагь, лугьуда за жуваз, и уьлкведа амай ахмакь са зун я жал? Вич лугьумир, мад сад ама… Гьан, заз хуш я. Тек жедалди, кьвед хьун хъсан я… Сагърай, ахмакь!
Галукьарна хъвада. Кисда.
Эхиримжи кьве ахмакьди ацукьна хъивегьзава… Хъуьруьн къведай агьвалат яни?
Адак хъуьруьн акатда, гуьгъуьналлаз Мегьамедакни. Гагь виликди, гагь кьулухъди алгъиз, кап капуз ягъиз, тупӀаралди чпи чеб къалуриз хъуьрена чӀагана фида. Мегьамеда столдал гъилералди лезгинка яда, кӀвачел акьалтай ам кьуьлуьник экечӀда. Андреяни къарагъна къив гуз капар яда. Абур пиян тирди аквазва: эвелан гумрагьвал кумачир кьуьл яргъал фенач.
Андрей, къе зун акъвазда ви кьилив.
Вуч лагьай гаф я, гьелбетда.
Ша чун гьа инал ксун, общежитида хьиз.
Ваз гьикӀ кӀандатӀа, гьакӀ жеда.
Абур, сифте Мегьамед, адалай чешне къачуна Андрейни, столдин кьве патахъай метӀерал, гъилер полда акӀурна акъвазда.
Эгер зи юлдаш хтайтӀа, ада чун ахварай авудда.
Обшежитида хьиз. Ирид лагьай мертебада, вад лагьай кӀвале… Куьче гьим тир? Андрей, бес куьче рикӀел хкидачни?
Жаваб авач. Вахт физва. Жегьил Наташани Мегьамед рахазвай ванер. Наташа: «Фад лагьана вуна заз… Заз кичӀезва: вуна зи рикӀ тӀарда…» Мегьамед: «Ваъ, садрани, садрани!..» Наташа: «АкӀ ятӀа, заз вунни…» Ахвар хиялдикай кватай Мегьамед хъуткьун жеда, полдал ацукьда. Виликан жуьре акъваз хъийида.
(ахвар хиялдикай кватда, полдал ацукьда. Мегьамедаз вил яна, залдиз).
Гьикьван йисар тир, дуст такуна…
(Чинай гъилер чӀугвада, кьил галтадарда.)
ТАХЪВАНА-ТАХЪВАНА, ахпа гзаф хъвайила, кьилин кьатӀунар чикӀизва… Квезни гьакӀ яни? А-А… АкӀ ятӀа, виридаз гьакӀ я.
(Виликан жуьре акъваз хъийида.)
V Дагъустанда. Яргъа тушиз дагъдин гуьнедик ккӀанвай гъвечӀи хуьр. Къацу векьи кьунвай хуьруьн сурар. Къерехдивай экъечӀнавай ва къенезни атанвай тарари абур багъдиз ухшар гъизва. Къакъатна хьиз - къвалахъди ян гана, къайдадик квачиз инал-анал хкаж хьанвай куьгьне сурарин къванер. Мукьувай къванерин чина шикилар авай цӀийи сурар, абур ракьун ва я къванцин паруйра тунва. Сурариз гьахьдай чкадал, кьуьзуь хатрут тарцин куьлгедик, инсанар акъваздай секуь, аникни ацукьдай яргъи дезге туькӀуьрнава. Паруда авачир, вичел гьеле векь экъечӀ тавунвай цӀийи сур. Адав агакьиз жизви амаз, тарцин хилер яргъи хьанва.
къведа. Мегьамедан гъилик ноутбукдин сумка ква, халуд суса аса чиле акӀуриз аста камар къачузва. Ам алатай девирдин, пара яшлу, амма акьалтӀ тийидай уьмуьрдин къуват ганвай, чпикай гила саки амачир, гуя хатадай хьиз, Аллагьдин рикӀелайни алатна и чилел аламукьнавай хуьруьн дишегьлийрикай я.
Яд гъваш, лагьана. Адаз гьамиша булахдилай хканвай цӀийи яд кӀандай. Ву! Нез эгечӀ тавунваз яд кӀан хьанани идаз? Чуькьни тавуна яд гъана за. Са хупӀ авуна жеди. Незва, дулма авунвай за. Идан кьалунилай кӀус чилел аватна. Са хъел вичиз атана! Гадарна кьал, гьамни аватна чилел. Чуькьни авунач за, маса кьал гъана вугана. Неъ, лагьана за. ТӀуьна ида, чайни хъвана, куьтягьна. Вучиз ятӀани, рикӀик хьана зи. Адан гьал маса тегьер акуна заз… Им нянихъ. Пакамахъ им Кьасумхуьрел физ кӀвачин хьана. Я Аллагь, фикирзава за жувакди, идан Кьасумхуьрел вуч алайди я? Патарихъ хъфизмайди тушир, зайиф хьанвай ам эхирдай. А юкъуз заз вини магьледа авай Эслидин гам ришазваз, гьаниз куьмек це лугьуз эвернавай. Гьаниз фена зун. Югъ атана нисинилай вегьена, мад акъвазиз хьанач завай. Чан вах, лагьана за, амайди са тӀимил я, куьне куьтягь хъия, зун хъфена кӀанзава. Винидихъай зун хтана, агъадихъай атана варарив машин акъвазна. Шерифахуьруьнви ТӀелгьят экъечӀна машиндай… ТӀелгьят, чи хванаха, рикӀел аламачни ви?... Гъиликай кьуна машиндай имни акъудна ТӀелгьята. Ву, я гуж! Вуч хабар я? Адан кефияр авач, лагьана ТӀелгьята, къатхьидай чка туькӀуьра адаз. Винел хутахна, дегьлизда дивандал къатхьурна чна им. ТӀелгьят машин рекье хутаз кӀаник эвичӀ хъувуна. Зун ацукьна идан кьилихъ. Я итим, вуч хьанвайди я, гьикӀ хьанвайди я? Рекьизва, кьей къари, лагьана ида заз. Ву, я гуж! Ибур вуч гафар я? Ваз кӀани затӀ авани? КӀани затӀар вири куьтягь хьана, лагьана. Вуч ийидатӀа, вуч лугьудатӀа чизмач заз… Рекьимир, чан Къадир, лагьана за. Вучдай, лагьана, вил атӀанвачни? Сифте зун рекьин, лагьана за, ахпа жувни ша… Мегер, уьмуьрда зи ван атайди яни гум атӀайдаз! Гьанал ТӀелгьятни, тади гьалда атана акъатай къунши Лазимбегни алаз чан гана…
Хьайивал хъсан хьана, чан хва.
ТӀа хьанач, рекье-хуьле ярх хьана амукьнач, вичикай инжикли хъувунач. Вичиз кӀани кьван крар вири авуна хъфена.
Сурув акъвазда. Халуд суса аса вичин къвалав агудна акъвазариз алахъда, ахпа четиндиз алгъана ам векьедал эцигда. Гъилер хкажна дуьа ийида. Мегьамед, сумка кӀвачерив чилел авудна, гъилер куьрсарна акъвазнава. (Гъилер чинай чӀугуна.)
Рагьмет хьуй вичиз. Ина ферикъат хьанвай амай виридазни! Женнетдин ахварар атурай чпиз, я Аллагь! Вун я гунагьрилай гъил къачудайди. Ваз чизвайди я эвелни, эхирни. Вуна сабур це чи рикӀериз… Рагьметар за адаз гъизвайди я, чан хва…
Мегьамед киснава. Адаз вил ягъай халуд свасни акъваз хьана. Са арадилай Мегьамеда чинай чӀугвадайла хьиз гъил хкажна, амма пел тӀушунна.
Ма рагьметар за адаз гъизвайди я, гум атӀайдаз. ЯтӀани, чан хва, лугьун тавуна жедач завай: рикӀ тӀуьна куьтягьайди я ада зи!
Ваъ эхир, чан халуд свас, эгер рикӀ авайди ятӀа, ам куьтягьиз жедайди туш.
Валлагь, куьтягьайди я, чан хва! Уьмуьрда адаз чир хьайиди, зи рикӀ тӀуьн хьана. Масад тиртӀа, эхдачир. Гена адан бахтуни гъана, зи рикӀ чӀехи яз.
Эхь, чан хва. Ма вучда, авай чкада хъсан хьурай вичиз. КЪЕ-ПАКА жувни гьаниз фидайди я…
Тади къачумир, чан халуд свас.
Тади къачуртӀани, къачун тавуртӀани, чан хва, чи гъиле авай крар туш…
Мегьамед гьа алай чкадал акъвазнама. Халуд суса заландиз алгъана чилелай вичин аса вахчуда, яваш камаралди суралай цӀар яда. Мадни энгел хъхьана.
Де хъша, чан хва. Сифте кӀвализ хтана, ахпа сурарал атана кӀандайди тир. Хъша.
Жув ахлад, халуд свас, зунни гуьгъуьналлаз хуькведа.
ЯтӀа амукьа, чан хва. Амукьа са геренда. Са гаф-чӀал ая жуван халудихъ галаз. Къала а ви сумкани, за хутахин.
Жув инжикли ийимир, халуд свас, ам за хкида.
Ая гаф-чӀал жуван халудихъ галаз, чан хва! Зун хъфин.
Халуд свас тади дерди авай касдин еришдалди (мугьман кьабулна кӀанзава), аса чиле эцягъиз-эцягъиз хъфида. Кьулухъ вил яна, ам далдадик акатайди акурла, Мегьамед агъуз хьана сурун къерехдив чӀурал ацукьда. МетӀерал кьуна сумка ачухда. Анай газет къачуна векьел экӀяда. Сумкадай эрекьдин шуьше акъудна газетдал эцигда. Кьве истикан, мад вуч ятӀани (атӀанвай фу, ниси) газетдал акъуд хъийида. Сумка акьална са патахъ вегьеда. Адан вири юзунар санизни тади тийизвай касдинбур я. Мегьамеда шуьше ахъайна истиканра эрекь цадайла, далдадихъай, якъин, рикӀелай алатай са вуч ятӀани хълагьиз, халуд свас акъат хъийида. Вилериз и шикил акурла, ам къах хьана амукьда. ТӀуб пӀузаррал фейи ада, белки, кушкушна жеди: «Ву, я гуж!» Адаз вуч ийидатӀа чизвач, кьве кам къачун хъийида, акъваз хъижеда, ахпа явашдиз фена секуьдик квай дезгедал ацукьда. Мегьамед рахаз эгечӀайла, гардан яргъи авуна ада вуч лугьузватӀа кьатӀуз алахъда.
Салам алейкум, халу! Хуькведа лагьанай за ваз. Ингье, хтана… Эхь, гежна… Зи вири кӀвалахра гежне за… Вуна авурдини зарафат хьана, халу. Эхиримжи тарс гун хъувунани заз?..
(Кисда. Хъвана истикан эцигда. Кьил агъузна хиялрик акатда. Юзун хъувур адан вилер сурарин кьилихъай, гуьнедикай физвай рекьел акъвазда.)
Гьа инай виниз куьне зун рекье турди тир, халу. Вунани халуд суса. Армиядиз.
(Кисна. Чина хъвердин экв гьатда.)
Чан хва, лагьанай халуд суса, ана вакӀан як гуз хьайитӀа, немир гьа, гунагь я. Вуна гьикӀ лагьанай, халу? Саймаз гафариз яб гумир, лагьанай вуна, гьикӀ герек ятӀа, гьакӀ ая вири крар. Ви гунагьар за инал кьуна тухуда!..
Вичин кьамуз капаш вегьеда. Гьикьван гардан яргъи авуртӀани, бегьем ван текъвез акурди («Я гуж хьайи япар!»), халуд свас къарагъда, кӀвачер мукъаятдиз виняй-виняй гъиз атана мукьув гвай сурун кьакьан къванцин далдадик акъвазда, ахпа сурун къванцин парудал ацукьда. Сегьнедин кьиляй-кьилиз Мегьамедан гьалдиз, адан ихтилатдиз килигна халуд сусан юзунар, чинин рангар дегиш жеда.
Зи гунагьрикай на ви хивез къачуз хьайиди заз чида, халу. Заз хабар жедай, абурун пар кьезил хьайи арайра…
Авазва, халу. И арада гьикӀ лугьудайди я: хъсан я… Таб тавуртӀа? Таб тавуртӀа… За жув, халу, къагьбе дишегьлиди хьиз, пулунихъ маса гузва. Къагьбе дишегьлидихъ галаз, гьелбетда, зи гьуьжет авач, адав вичин кеспи я гвайди. Зав гвайди - жуван дерт… Уьмуьр акъатун герек атана, жув алдатмиш хьайиди гъавурда акьун патал…
Са юкъуз пакамахъ ахварай аватайла, жува жувавай жузада эхир: яда, бесрай, ахъая вилер… Ахъайда вилер, вуч аквада?.. Виридалайни хъсан, рикӀе, ам экуь ийиз, амукьай сятер, йикъар гьибур яни, халу? Ваз гьич са чӀехи пуларивайни гуз тежедайбур. Масабур. А чӀавуз вун ви агъа тир, гьавиляй – уьмуьрдин агъани…
Мегьамед фикирри тухуда. Бирдан ам руфун кӀаникна векьел яргъи жеда. Халуд свас вилер экъисна килигзава, адан тӀуб пӀузаррал фида. Мегьамеда тӀуб шуьшедин этикеткадал туькӀуьрда, гъвечӀи аялдин тегьер гьарфар агудиз, слогриз кӀватӀиз кӀелиз эгечӀда.
(Аялди хьиз гьарайда, кӀвачер гьавада къекъуьрда.)
Зун школадиз гьеле фенвач, халу, гьикьван ашкъи аватӀани, сакӀани а яшдиз акъатна куьтягь жезвач. Вуна зун секинарзава: гьелелиг гьарфар чира, школадиз фейила отличник жедайвал. Хьурай ман. Алахъна гьарфар чирзава за, нянихъ вахъ галаз санал жувани газет кьаз, вавай гьарфар хабар кьаз. Аламатдин затӀар тир кьван и гьарфар. Абуру ван ийидай, санал кӀватӀ жез гафар арадал гъидай. Анжах за кӀелдайла абур гафариз четиндиз элкъведай. Низ чида, тахсир нинди тиртӀа? Зун гьеле гзаф гъвечӀизмайни? ТахьайтӀа, ваз, совхоздин бригадирдиз, малимдин алакьунар тӀимил авайни?.. Садра вуна зун тухвана вахъ галаз Кьасумхуьрел. Ана вун, халу, зун тежер кьван гьейранарна, балкӀанрин чамарра – ПӀинийрин суварик тиртӀа, лугьуда за – гъалиб хьанай. Ахпа ацукьнава чун чайханада. Зазни чка ганва чӀехи, къуватлу, кӀевиз рахаз-хъуьрезвай – яраб закайни абуруз ухшарди жеда жал? – итимрин арада. Халуйри галат тийиз чуьхуьзва ви агалкьун, заз са арада хьана сугъул. ЭвичӀна зун стулдилай, къекъвена чайханада столрин арайра. Ахпа хтана. Зи къайгъу садазни авач. Маш-
гъулат жагъана заз: столдив акъвазна, къерехдиз авунвай шуьшейрикай садан этикеткадал вуч кхьенватӀа кӀелиз алахъна зун.
Четин гаф я, сакӀани кӀелна кьилиз акъатзавач. Жув авай чкани рикӀелай алатна гьавалат хьана зун. Эхирни гьарфар гафуниз кӀватӀ хьана: портвейн! – шадвиляй гьарай акъатна зай. Гьихьтин гаф ятӀа аку! Чи столдихъни, патаривни цаву къав къачудай ванцелди чинар къекъифай, еке сивера сарари цӀарцӀар гузвай итимар хъуьренай. Вич лугьумир, вири кисна зи алахъунриз килигзавай кьван. Зи чин яру хьанайтӀани, эхир кьил хъсан атанай. Вуна заз пул ганай, кепекарни ваъ, чарчин манат: алад, ваз вуч кӀандатӀа, къачу…
Мегьамеда эрекь цада, истикан хкажна, ада авайди портвейн туширвиляй гьайиф чӀугвазвай тегьерда килигда, хъвада. Са кьадар кисда. Икьван чӀавалди адаз: им аламат яни, чаз акурди?! – лугьузвай тегьерда килигзавай халуд свас хъфиз кӀанз къарагъда, амма, энгелна, ацукь хъийида.
Жуваз чир тахьай бубадикай за фикирдачир. Заз чидайди, халу, вун тир… Агакьнавай жегьил яз садра вавай заз ван атанай: гила вун ви бубадиз ухшар хьанва. Зун бубадиз ухшар хьуни вун рази яз тазвай… Бубадикай кьериз-цӀаруз ихтилатар кватдайтӀани, диде зи рикӀел садани гъидачир… Халу авай захъ. Халуд свасни авай заз. Хъсан, зун эцигдай-вахчудай чка тахьай. Заз сада пис гаф лугьун кьабул тавур…
Халуд свас вичин чкадал жизви юзада, адан чин экуь жеда, кьил агъузна вичин кӀвачелай гъил аладарда.
Халуд свас авай… Заз тийижир зи дидени авай дуьньяда. Адакай за мус фикир ийиз эгечӀнайтӀа? Я тахьуй, адакай фикир тавур вахт хьанайтӀа?.. Диде авайди заз гьикӀ чир хьанай? Нивай? Жуван рикӀи лагьанайни?.. Мус тиртӀа, халу, вуна садра зи суалдиз рикӀел аламукьай жаваб гайиди: адаз, чан хва, вичин хзан ава… Им гьикӀ жедай кар тир? Гъавурда зун геж хьиз акьунай… Мад садазни тийижиз, датӀана дидедихъ вил хьанай, датӀана ам гуьзлемишнай… Ам акур югъ… Эхирни а югъ алукьнай… Захъ дуьньяда диде амукь тавур югъ… Ам рагъ алай, гуьрчег, заз акӀ я, суварин югъ тир. Зи къаршидиз пуд дишегьли къвезвай. Абурукай сад зи диде тир. Я хва, лагьанай дишегьлийрикай сада, ваз ви диде чир хьаначни? Уьмуьрда такурди ятӀани, заз ам, диде, гьикӀ чир жедачир: пуд дишегьлидикай юкьва авайди - виридалайни иерди, вич сувар хьтинди! Маса ахьтинди жечир эхир дуьньяда!.. Дидеди виликди гадарна зун къужахламишнай: я чан хва, ваз ви рикӀи лагьаначни зун диде тирди?! Зи рикӀи..
Дидедихъ галаз рахадай гафар хьаначир захъ. Кьулухъди ялна, адан гъилерай акъатнай зун. Элкъвена кьил туькӀвейвал фенай. Дидедихъай катнай… Уьмуьрлух вич акун гуьзлемишай…
Кьуланвериз хтанай зун кӀвализ. Вун, халу, экв кузвай кьурак кӀарасар хадай кӀанчӀунал ацукьнавай. Чун чаз килигиз акъвазнай. Са вуч ятӀани сада муькуьдаз кисна вилералди лагьайдалай кьулухъ, чун чи гъавурда акьадайбур тир эхир, вун раханай. Ам жегьил дишегьли тир, лагьанай вуна, за адаз ихтияр ганай вичин кьисмет гьялдай. Им заз тӀимил тир. Вуна, халу, чара тахьана, са куьнизни куьмек тушир гафар хълагьнай: ма вучдай, адал гьалтайди гьахьтинди хьана, чараданди кьабул тийидай… Дуьньяда вири крари чпин чка кьун патал, ам туькьуьлвили басмишун патал им заз бес тир. Мад гьич са куьнинни гъавурда тун, гьич са гафни лугьун хъувун герек къвезмачир… Зай гаф акъат тавурла, эхирни вилер агъузна, метӀера гъилер акӀурна къарагънай вун, халу. Къулал хуьрек чимизма, лагьанай вуна, тӀуьна ксус… За фикирзава: гьа декьикьайра ваз чир хьанай, зун аял яз
амачирди. Далудихъай ви акӀаж хьанвай къуьнер, рехи кьил акурла, зазни чир хьанай, вун кьуьзуь хьанвайди…
Мегьамеда цана хъвада, истикан гъиле аваз ам фикирлу жеда. Чина гъам аваз ацукьнавай халуд суса виликди алгъана, кьил агъузда, чин гъилера чуьнуьхда.
Бес вуч тир ваз кӀанзавайди? Кьисас… Гила тушир, лугьуз жедани вавай?
(Кисда. Адан чиниз вичиз вич такӀан хьунин туькьуьл ранг янава.)
Ахьтин лам я хьи, вичикай куьгьне грекарни римлуяр анихъ амукьрай, гьич Ассириядин табличкайрани кхьин тавунвай…
Юзан тийиз ацукьнавай Мегьамедан кисун яргъал фида. Халуд свас адаз сабурсузвилелди килигзава. Вичик акатай юзунай, чинин рангарай аквазвайвал, ам къарагъна лугьуз гьазур я: ма хьана, чан хва, хъша кӀвализ. Амма и арада Мегьамед мад чилел яргъи хьана, ада тӀуб, атӀа сеферда хьиз, шуьшедин этикеткадал туькӀуьрда.
Иер гаф я. За кӀелай сифте гафарикай…
Зи рикӀел, халу, винни райкомдин сад лагьай секретардин арада хьайи балкӀандин савда хуьквезва. Вичин тариф акъатнавай ви балкӀан акурла, ада вуч теклифнай: а балкӀан вуна заз це, жуваз «ЦӀийи рехъ» колхоздин рамагдай хкяна рикӀ ацукьай масад къачу. ТакӀан тир ваз ви МАКЬАР-ДАГЪДИХЪ галаз чара хьун… Адал ахьтин тӀвар вучиз алай, халу? Хвара ам Макьарин дагъда хайивиляй туширни?... РикӀи кьабулзавачир ви МАКЬАР-ДАГЪ масадав вугун, ятӀани секретардиз ваъ лагьаначир вуна. Вучиз вавай адаз ваъ лугьуз хьаначир, халу? Зун гъавурда акьазвайвал, сад лагьайди, ам райкомдин сад лагьай секретарь тир. Кьвед лагьайди, амни хъсан балкӀанрин къадир авай кас тир. Пуд лагьайдини, секретардиз дерт авай: адакай паб хъфенвай, гуьзел дишегьли ялдай ам. Инсанар тушни? – вуна лагьайвал, халу… Ваз адаз рикӀ кьадай са хъсанвал ийиз кӀанзавай жеди. Янай куьне гъилер. Ви тариф акъатнавай балкӀан, чамарра вичихъ агакьдайди гьар кткана тежезвай, секретардиз хьанай. Ада вун рамагда пуд виш балкӀан авай «ЦӀийи рехъ» колхоздиз тухванай. Вуна хкягъай йисни зуран тай акурла, секретарь мягьтел хьана амукьнай: ина халисан шивер авайла, ам вуч я ваз гьатайди? Вуна: гьа им зи балкӀан я. Вуна зарафатзавани? Ваъ, са зарафатни авайди туш… Мад йисни зуралай туширни, халу, секретардиз вун цӀийи балкӀандаллаз чамаррик акурди? Им атӀа кьеркьешдикай хьайид яни? – чӀалахъ тежез амукьнай секретарь. А кьеркьешдикай ихьтин шив хьана? Вуна адаз вуч жаваб ганай, халу: юлдаш секретарь, балкӀандизни дишегьлидиз итим кӀандайди я!
РикӀел хтай агьвалатди Мегьамедаз хъуьруьн гъида. Халуд сусакни хъуьруьн акатна, ада кьил агъузна гъилелди чин кӀевда. (Кисда.)
Ви тербия, халу, гьикӀ тир: итим хьухь!.. Ви тербиядин цӀарцӀе аваз физмайла, хъсан тир…
Ма къарагъда зун. Халуд сусан вил жеда…
Халуд сусак юзун акатна, патав гвай аса вахчуна ам къарагъда, адаз вич къалур тавуна хъфиз кӀанзава. Амма истикан гъиле аваз кисай Мегьамеда энгелда, адаз килигзавай халуд сусани.
Агь, чан халуд свас… Йифериз зун яргъалди ксун тийиз амукьдайла, халуд суса лугьудай: я кас, заз ада кузвай экв гьайиф туш, заз ам вич язух къвезва. Йифди ктабар гьикьван кӀелдайди я? Заз кичӀезва адан кьил чӀур жез
Шабудин гададин хьиз. Институтда тарсар гузвай итим тирни? Ленинан ктабар вири кӀелна, гьанлай кьил чӀур хьайид ялда адан. Вуна гьикӀ жаваб гудай, халу? Ленинан ктабар кӀелна чӀур хьайиди туш адан кьил! Институтда тарсар гузвайтӀани, ам вич гьа Шабудал атайди хьана, кьил авачир.
Агь, чан халуд свас, авай сад! Ви сагълугъдай хъвада за…
Халуд сусаз вири и ара са акьван хуш туштӀани, адан чин ачух я. Адаз вичикай малумариз кӀанзава, амма Мегьамед рахун хъувурла, ам аса чиле акӀурна яб гуниз мажбур жезва.
Кали тум квачир дана хайи кьиса гьикӀ тир, халу?..
(Хъуьруьн кваз рикӀел хкизва.)
ЦӀай акатна, гьарай-къаргъиш кьилеллаз къецихъай хтана акъатна халуд свас. Къалабулух акатна вак: вуч хабар я, ана мад гьикӀ хьана? Бес, Назперидин кали тум квачир дана хана. Вуна вуч авунай, халу? Я кӀвал ч!ур хьайидан руш, лагьанай вуна, им кьве югъ хьанвай зун секин яз, ви гьарайдин ван япа авачиз. А дана садакьадиз фий! Итим кьейи шелар вучтинбур я вуна ийизвай? Бес, гъавурда туна халуд суса, а гьайван пака чуьлдиз акъудда, ада вичел элкъведай тӀветӀ-ветӀ квелди чукурда тум галачиз? Язух хьана кесибдин…
Мегьамед хъуьрена чӀагана фида. Халуд свас къя хьана амукьда: «Ву! Иниз килиг…»
Агь, чан халуд свас! Вун за са комедиядик кутада.
Халуд свас эвелдай гьатта вичин япарихъ ягъанач: «Ву! Я кьей вахар…» Икьван чӀавалди вири эхна ада, мад хъхьанач. Чинин рангар са легьзеда дегиш хьайи ам вичин далдадикай хкечӀна.
Кьулухъ вил ягъай Мегьамедай шаддиз акъатда: «О, халуд свас!» Амма ада гьасятда халуд сусан гьава чӀуру тирди кьатӀида.
Агьа, халу, спецоперация баламиш хьана…
(Гилани гъиле амай истикан акьалдарна, зирингдиз кӀвачел акьалтда.)
Зун къвезва, къвезва!
Ша, чан халуд свас! Ша чи суфрадихъ…
Агакьай халуд суса вичиз чка къалуриз къвал гайи Мегьамедан тумуниз авай вири къуватдалди аса вегьеда. Мегьамед алай чкадал хкадар жеда, адан гъилер кьулухъ фида.
Гила вуна зун комедиядик кутада ман?!
Халуд свас мад аса хкажна Мегьамедал тепилмиш жеда. Ам катда.
Агь, диде гьалайди!.. Гьа ви халуни, гьа вунни, гуж хьайибур!
Куьн вуч инсанар я! Куьн гьикӀ лагьана акъатзавайбур я дуьньядиз?!
Мегьамеда секуьдихъди чӀугвада, ам гьанай килигиз амукьда.
Халуд суса монолог идихъ-адихъ камар вегьез, гагь залдихъ элкъвез давамарда.
Ву! Я аламатар! Гила зун комедиядик кутазва!.. Гафарни туькӀуьр хъийида е чпи. Я кьин тавур вахар, тум квачир дана хун вучтинди я? Факъир калел вучиз айиб гъида? А гуж хьайи Назперидин – вахан руш я е зи – саймазвал акурла я зи чанди цӀай кьурди. Аял кефсуз я лагьана ван атайла, фейиди тир зун. Ву! И данадиз вуч хьанвайди я, я руш? Чидач, лагьана, йифиз хана, пакамахъ акурла, там галачир. КицӀи кьур хьтинди я. Ву! Я чин кьулухъ фейиди, бес кали хадайла, хабар жедачни? Я кьей гъилер квачирбур! Я кьей чан алачирбур! Ам гьихьтин рикӀ я къене авайди, жуван кара вуч жезватӀа тийижир? Квелай са ксуз яни алакьзавайди? Я Аллагь, я худа! Я инсанар лугьудайбур! Бес куь крар акваз, гьарай акъатдачни чандай? Я данадин тум атӀайтӀани, я инсандин кьил атӀайтӀани къайгъу авачирбур! Куьн хьтинбур аквазвай за вучин, я Аллагь! Квел инсандин абур аламач хьи! Аллагь рикӀе кӀандайди я, я инсандин тӀвар алайбур! Куьне вучзава? Куьне Адаз кӀвачерик вегьена кӀур гузва хьи! Зи ширин Аллагь кӀвачерик ква, кӀур гузва, кӀур гузва!.. Я вири квез ганваз къадир авучирбур! Я дуьз рехъ туна фурухъди физвайбур! Я вацӀун патав цихъ къанихбур!.. Гила зун комедиядик кутада, яни? Куьн вири комедиядик квайбур я! Хъуьруьхъ, хъуьруьхъ!.. Гьа инал жеда зун.
(Сурун патав чка къалурда.)
Гьа инлай килигда зун квез. Акван ман, куь хъуьруьнар гьиниз кьван ятӀа.
Халуд свас пад-къерех такваз рахадайла, мукъаятдиз агат хъувур Мегьамеда чилел алайбур сумкада хутуна, ам вахчуда.
Халуд свас! Чан халуд свас!..
Кьулухъ элкъвей халуд суса аса хкажда. Мегьамед катда. Халуд суса адан гуьгъуьниз еримишда. Кьведни хъфида.
Етим Эминан яратмишунар ва адан къедалдини тамамдиз кӀватӀна къайдада тваз тахьанвай девлетлу ирс литературадин тарих ва ам виликди финин гьерекат ахтармишзавай алимриз хьиз, милли чӀалан зурба устаддин шииратдал ашукь тир гьар са лезгидизни кӀелна куьтягь тежедай ктаб, яб гуз галат тийидай мани я. Аллагьдиз шукур, Советрин девирди шегьре кутуна и рекье гзафбуру кӀвалахна, гьарда вичелай алакьдайвал алаваяр ва дегишвилер кухтаз хейлин ктабар акъудна. Баркалла ва аферин а ксариз! Инсанрин уьмуьр хьиз, адан амай терефарни санал акъвазнавайди туш, виликди физвайди я. Литературадин илимни. Къенин алимар чебни, абуру менфят къачузвай такьатарни, абурун мумкинвилерни масадбур я. Амма им абурухъ алатай вахтара милли руьгьдин хазина кӀватӀунал машгъул хьайибуру тамамарай баркаллу крарал гаф эцигдай, и ва я маса касдин лайихлувал агъузардай ихтияр ава лагьай чӀал туш. Гьайиф хьи, чпел къведалди авур крар шаклувилик кутазвайбур, эхиримжи гаф чпив гваз къалуриз алахъзавайбур авазва. Абурукай газетрани журналра, электронный такьатра эхиримжи вахтара кхьизва, лугьузва, гьуьжетар кьиле физва. Агъадихъ гузвай макъаладин автор квез танишди я. Мансур Куьревидин тӀвар алаз макъалаяр, «Самур» журналдиз хьиз, «Лезги газетдиз»-ни акъатзава, соцсетрани ам виридалайни гзаф гьалтзавай тӀвар я. Етим Эминан яратмишунрал вич ашукь тирди тестикьариз, Мансур Куьревидихъ зурба шаирдин уьмуьрдин рехъ ва адалай амукьнавай девлетлу ирс мукьуфдивди ахтармишунин мурад ава. Мурад кьилиз акъудун ва вичин патайни гъалатӀар ахъай тахвун патал, ада араб ва фарс чӀалар чирзава, тӀем акакь тийидай дуьшуьшра пешекар алимривай куьмек тӀалабзава. Агъадихъ кӀелдай макъалани гьа икӀ жавабдарвиливди эгечӀна арадиз атанвайди тирди квезни аквада. Чун инанмиш я хьи, Мансур Куьревиди, Етим Эминан шииратдал ашукь лезги яз, вичин жавабдарвал гьиссзавай ва гьар са делилдихъ ам вич субутардай делилар агализ алакьзавай алим яз, ийизвай карди кӀелзавайбурун фикирар желбда ва абурун патай гьуьрмет ва аферин къазанмишда.
(Етим Эминан «Наиб Гьасаназ» эсердин цӀийиз гьат хъувунвай вариантдикай веревирдер)
Етим Эмин, гьелбетда, лезги поэзиядин бине эцигай кас я. Шиирар кхьидай са кьадар цӀийи къайдайрихъ галаз сад хьиз, ада милли поэзия шииррин кӀалубрин са шумуд цӀийи жуьрейралдини девлетлу авуна. Ада лезги поэзияда твазвай цӀийивилер лезгийрин уьмуьрда жезвай вакъиайрихъ галаз алакъа авайбур тир, вучиз лагьайтӀа чи чӀехи шаир вичин халкьдин уьмуьрда жезвай гьар са вакъиадиз фикир гузвай кас тир. Эминан девирда виридалай зурба гьахьтин вакъиа I877-ЙИСАН бунтар тир. Абурукай кхьин патал гьа девирдин лезгийрин поэзиядин адетдин шииррин кӀалубар бес жезвачир. Ахьтин зурба вакъиадин шикил поэзияда къалурун патал Эминаз, цӀийи образрихъ галаз сад хьиз, яратмишунрин цӀийи кӀалубарни герек атана. Гьажибег Гьажибегова I928-ЙИСУЗ кхьейвал, «I877-ЙИСАН бунтарин шикил ада вич рекьидалди са тӀимил вилик кхьей поэмада къалурна». Къе чаз чизва, а «поэма» масадаз кхьидай кагъаздин къайдада яратмишнавай, шаирдин эсеррикай виридалайни еке, вич I8 бендиникай ибарат тир ва вичизни литературада гила «Наиб Гьасаназ» тӀвар ганвай шиир я. Эминан гьа и шиирдикай я Фируза Вагьабовади I970-ЙИСУЗ лагьайди: «Вири лезги поэзияда сад лагьайди тир ва адан вичин поэзияда тек сад тир поэма я». Гьайиф хьи, и поэмадиз, лезги поэзияда сад лагьай поэмадиз хьиз, къедалди лайихлу къимет ганвач, ам чахъ агакьай рехъ, а рекье поэма дегиш хьанани хьаначни – и крар садани ахтармишнавач. Агьед Агъаева Е. Эминан «Наиб Гьасаназ» шиирдин текст I960-ЙИСУЗ чапдай акъудай адан шииррин ктабда сифте яз ганай ва ада вичи ам векьеларви Гьажиев Сейфеддинавай къачунвайди я лагьана къейднай. Амма а текст векьеларвидивай вичин гъиле гьихьтин чарчел алаз ва гьихьтин гьарфаралди кхьенвайди яз гьатнатӀа, а чарчин кьисмет ахпа гьихьтинди хьанатӀа, гьа крарикай А. Агъаева чаз са гафни тунвач ва я масада а крарикай тур делиларни чаз ашкара туш. А. Агъаевалай гуьгъуьнилай а шиирдин маса вариант Гъалиб Садыкъиди I980 ва I995 лагьай йисариз акъудай Эминан шииррин кӀватӀалра ганай. Вичи акъудай вариант гьинай ва я нивай къачуна акъуднавайди ятӀа, Гъ. Садыкъидини лагьаначир. Амма адан архивдай араб гьарфаралди урусрин революциядилай вилик кхьенвай вичикай ихтилат физвай эсердин вариант и мукьвара чаз жагъанва, ам кхьенвай куьгьне кьве чарчин шикилар и макъаладин эхирдай чна гузва. «Наиб Гьасаназ» тӀвар алай эсердин цӀийиз гьат хъувунвай вариант А. Агъаевани Гъ. Садыкъиди винел акъудай а шиирдин вариантрихъ галаз гекъигна, чавай Е. Эминан эсердин мана-метлебдикай ва ам вичин автордилай чал агакьдалди адак акатнавай дегишвилерикай веревирдер ийиз жеда.
А веревирдер ийиз башламишдалди, шиир адан авторди низ кхьейди ятӀа, чун гьа кардикай рахун герек я. Эсер низ кхьенвайди ятӀа чир хьуни чаз адан са кьадар четиндиз гъавурда акьадай чкайрин гъавурда дуьз акьаз куьмек гуда. Литературоведриз ва тарихчийриз ам алкьвадарви Гьасан эфендидин тӀварцӀиз кхьенвай Етим Эминан эсер тирди ашкара я. Ибурухъ галаз сад хьиз, а шиир мамрачви Гьасаназ кхьенвайди я лугьудай поэзиядал рикӀ алай са бязи ксарни ава. Амма пешекаррихъ галаз гьуьжетзавай а ксар гьахъ туш. Абур гьахъ туширди ихьтин делилри къалурзава. Пешекарриз чизвайвал, Эминахъ Гьасан тӀвар алай ва наибвиле къуллугъ авур кьве дуст хьана – абурукай сад алкьвадарви ва муькуьдини мамрачви тир. Эмина Ялцугърин къазивиле кӀвалахзавайла мамрачви Гьасан Хъутур-Куьредин наиб, алкьвадарви Гьасан – Кьибле патан Табасарандин наиб тир. Амма, пешекарри тестикьарзавайвал, I877-ЙИСАН бунтар хьайила абурукай тек са алкьвадарви наибвиле амай: мамрачви Гьасан а бунтар жедалди наибвиляй акъудна адан чкадал кьепӀирви Али тайинарнавай. Куьрелди, I877-ЙИСАН бунтарин вахтунда Эминавай «наиб Гьасан» анжах вичин алкьвадарви дустуниз лугьуз жедай. ГьакӀ хьайила, а бунтарин девирда Эмина кхьенвай «Наиб Гьасаназ» шиир анжах алкьвадарви Гьасанан тӀварцӀиз кхьенвай шиир яз акъатзава. Бунтарикай рахайтӀа, абур Кьибле патан Дагъустанда I877-ЙИСАН гатун эхирдай башламиш хьанай. Чкадин беглери, диндин къуллугъчийри ва урус пачагьдин гьакимри югъ тагузвай дагъвияр, гьа вахтунда Баязет шегьердин къваларив урус пачагьдин кьушунрихъ галаз дяве тухузвай туьркерин векилри са тӀимил кьван цӀай кутурла, бунтариз къарагънай. Пачагьдини дяведа авай вичин кьушунрин са пай элкъуьрна Дагъустандиз хкана, гьабур дагъвийрал гьалдарна, абуруз, жаза яз, еке зулумар авунай. Наиб тир алкьвадарви Гьасанни, бунтариз дагъвияр гьазур жезвайди чизваз, вичин чӀехибурув вахтунда и кардикай хабар агакьарнач лагьана, I877-ЙИСАН зулун эхирдай Дербентдин дустагъда тунай ва ам ана ирид вацра хьанай. Аквадай гьаларай, шаирди вичин эсер дустагъда авай, амма силис куьтягь жедалди наибвиляй акъуд тавунвай алкьвадарви Гьасанан тӀварцӀиз кхьенва. Эмина вичин шиирда дагъвияр бунтариз гьикӀ хкаж хьанатӀа,
пачагьдин гьакимри чпиз акси экъечӀна лугьуз абуруз гьихьтин жазаяр ганатӀа ва гузватӀа, и кӀвалахар вири вичиз гьикӀ аквазватӀа, гьа крарикай ихтилат ийизва. Шиир туькӀуьрнавай вахтарикай ва ам вичин тӀварцӀиз кхьенвай касдикай герек тир ихтилатар куьтягьна, гила чун эсердикай вичикай рахан, адан цӀийиз гьат хъувунвай вариант икьван чӀавалди ашкара тир вариантрив гекъигин. Шиирдин сад лагьай бендина Эмина Гьасан вич патал вуж ятӀа, гьадакай кхьизва. Эсердин чаз гьатнавай вариантда сад лагьай бенд икӀ ганва:
И бендина шаирди Гьасан вич патал «адалат вели султӀан» (гьахълувилин къаюмвиле акъвазнавай пачагь) тирди, «фелек сагьиби мяден» (цаварин иесиди ганвай) «аллама-игьсан» (пишкеш тир алим) я лугьузва. А. Агъаева ва Гъ. Садыкъиди акъуднавай вариантра «султӀан» гафунин чкадал «Султан» тӀвар кхьенва. Чаз чиз, им гъалатӀ я: лезги чӀала «султан» ваъ, «султӀан» лугьуда ва и гафуналди шаирди Гьасанан наибвилин къуллугъдин ери къалурзава, а гаф тӀвар хьиз ишлемишзавач. Икьван чӀавалди ашкара тир кьве вариантдин кьвед лагьай бендина ихьтин цӀарар ава:
Ви стхаяр хьайтӀа риза, Са гьикая ахъайин за…
Къенин йикъалди са касдини лагьанвач хьи, Гьасаназ са гьикая ахъаюн патал вучиз шаирдиз наибдин стхайрин разивал герек тиртӀа (и бендина Эмина арабрин «риза» гаф ишлемишнава, лезги чӀала «рази» гафуниз элкъвенвай). Гьасанан стхаяр адалай гъвечӀибур тир, чӀехи стхадив рахун патал шаирдиз адан гъвечӀи стхайрин разивал герек атун лап аламат жедай кар я. И кардин сир чаз гьат хъувунвай шиирдин вариантди ачухарзава. Адан кьвед лагьай бендина «стхаяр» гаф авач, адан чкадал «ихтияр» гаф кхьенва:
Ви ихтияр хьайтӀа риза, Са гьикая ахъайин за, Кьилел атай дуьшуьш-къаза, Дуьз риваят, хъсан наиб.
И цӀарара «ихтияр» гафунихъ «мурад» гафунин мана ава. ГьакӀ хьайила, «ви ихтияр хьайтӀа риза» келимадихъ «ви мураддив кьазватӀа» келимадин метлеб ава лагьайтӀа жеда. Чна ахтармишзавай вариантрин пуд лагьай бендер сад садаз мукьвабур я. Чаз гьатнавай чарче а бенд икӀ къалурнава:
Хабар ам я, эвел тайин, Дуьз, хьайивал за ахъайин: Гьакимариз хьана хаин, Куьре хьайвал, лисан масан наиб.
жуьреда кхьизва. Чи гъиле гьатнавай чарче авай пуд лагьай бендина, аквадай гьаларай, шиир са чарчяй муькуь чарчиз акъудай кас гъалатӀ хьана, «лисан» гаф кхьенва. Ам цӀарцӀин метлебдихъ галаз кьан тийиз акуна, чаз жагъанвай чарче ам са ни ятӀани «масан» гафуналди эвез авунва. Ихьтин туькӀуьр хъувунрихъ мад са себеб авай: «лисан» гаф чарче авай пуд бендина рифма патал ишлемишнава, амма гафарин устад хьайи Эмина са шиирда рифма патал кьведра-пудра гьа са гаф бажагьат ишлемишдай. АкӀ хьун, яни ухшар гафар шиирда са жуьреда кхьин шиир чаз гьатнавай чарчиз кхьей касдин гъалатӀ я. Гъ. Садыкъиди акъудай шиирдин вариантдин пуд лагьай бендина «лисан» гафуникай бендинин метлебдив «масан» гафунилайни мадни туькӀвена кьазвай «пашман» гаф хъувунва. И бендина Эмина лугьузва, бес «пашман» наибдикай гьакимар патал хаин хьанва, абур патал вири Куьредикай хаин гьикӀ хьанватӀа. И бендини ихтилат, чаз чиз, пачагьдин гьакимриз хаин хьанвай, абуру дустагъда тунвай ва и кардиз килигна «пашман» касдиз элкъвенвай наиб Гьасанакай тирди къалурзава. Кьуд лагьай бенд шиирдин пуд вариантдани саки сад хьиз ганва. А бендина бунтар Къази-Къумухда авай урусрин къеледал «яхулри» вегьинилай гьикӀ башламиш хьанайтӀа ахъайзава:
Эвел фасикь яхулару ЧӀурна къеле, еке пару, Мийир лугьур са кас дугъру Хьанач, гьич са инсан, наиб.
Гила чун виридалай важиблу вад лагьай бендинал атанва. И бенд бунтарикай шаирдин фикирар къалурзавай бенд я. Чаз гьат хъувунвай вариантда адахъ ихьтин тегьер ава:
Бунтар авун хьана еке, ЧӀур хьана хьи гьар са уьлкве, Тарашна бегзаде, бике, – Хьанач игьсан-лисан, наиб.
И бендинин эхиримжи кьве цӀар А.Агъаева и жуьреда ганва:
Ина «хьанач игьсан-лисан» келимадихъ «я хатур-гьуьрмет, я рахун-луькӀуьн хьанач» лагьай келимадин мана ава. АкӀ хьайила, и А. Агъаева Эминан тӀварунихъай ганвай кьве цӀарцӀи шагьидвалзава, бес абурун авторди бунтарикай ихьтин манадин гафар лагьана: «Бунтар авун чи тахсир хьана, ада чал «еке леке» гъана ва гьакӀ хьайила бунтарилай гуьгъуьнилай Урусатдин гьакимрин чахъ галаз «я хатур-гьуьрмет, я рахун-луькӀуьн хъхьанач». Амма чаз гьатнавай гъилин хатӀарин вариантда авай вад лагьай бендинин эхиримжи кьве цӀарцӀихъ маса мана ава. Абуру лугьузва: «Бунтариз къарагъайбуру тарашна бегдин папанни гададин мулк, гьич хатур-гьуьрмет, рахун-луькӀуьнни тавуна». Са патахъай, бег я лугьузвай Юсуф хандихъ муьжуьд гадани са шумуд паб авай – са папанни адан гададин мулк гъулгъула акатнавай халкьди белки тарашна жеди… Муькуь патахъай, бунтар жедалди Куьре округдин начальник князь Иван Давыдович Орбелиани тир. Бунтар хьайила, са вуч ятӀани себеб яз, а князь округда авачир. Белки княздиз «бег» лугьузвайтӀа Эмина ва адан
папакайни гададикай и эсерда ихтилат физватӀа, бунтар башламиш хьайила чеб Куьреда амаз хьайи?! Чаз чиз, А. Агъаева винел акъуднавай гафар Эмина бунтарикай садрани лугьудайди тушир. Са бязибуру лугьузва, бес шаирди а гафар пачагьдин гьакимри бунтара иштирак авурбуруз гузвай жазаяр, «тахсир хиве кьурла», кьезилардатӀа лагьана кхьей гафар я. Амма Эмин амалдарвал авун ва гьакимрихъ галаз «къугъунар» авун вичин хесетрик квай кас тушир. Ада Урусатдин пачагьдин гьакимриз абурукай ва абуру ийизвай крарикай вичин фикир «I877-ЙИСАН бунтариз» шиирда ачухдаказ лагьайди я:
Урусатдин кӀеви зулум Са къуз адаз жеда къалум.
Бунтарилай гуьгъуьнилай пачагьдин жаллатӀриз ачухдаказ ихьтин гафар лугьуз алакьай Етим Эмина, чаз чиз, садрани бунтар къарагъарайла «атана чал еке леке» гафар лугьудачир! Аквадай гьаларай, бегдин са гададин тарашнавай девлетрикай Эмина кхьей цӀар чи девирда са ни ятӀани дегишарна, адаз «Урусатдиз акси экъечӀун хъсан кар туш» келимадин мана гун патал. Амма Эминан гафар икӀ «туькӀуьр» хъувун кьадардилай артуханди хьанва: чи шаирди садрани Урусатдиз акси хьуниз халкьдиз эвер гайиди туш, ада авур кар Урусатдин пачагьдин зулумкар гьакимриз акси экъечӀай ксарин викегьвиликай тариф авун я. И кар чиз, Гъ. Садыкъиди А.Агъаева ганвай вариантдин вад лагьай бендинин эхиримжи кьве цӀар дегишарна ганва:
И Гъ. Садыкъиди гъанвай цӀарара А. Агъаева ганвай цӀарарин бунтарилай гуьгъуьнилай Урусатдин гьакимрин халкьдихъ галаз «я хатур-гьуьрмет, я рахун-луькӀуьн» тахьун гьахъ кар я лугьудай мана амач, амма бунтара иштиракай лезгийрал атай «лекедин» екевал гьисаб-кьадар авачирди я лагьай мана хьанва… Чи фикирдалди, бунтарикай Эминан вичин фикир чаз гьат хъувунвай шиирдин вариантдин гьа и вад лагьай бендина ава, амай, «еке лекедикай» фикирар шаирдинбур туш… Ругуд лагьай бенд чаз гьатнавай вариантда ихьтинди я:
Гьа и жуьреда ругуд лагьай бенд А. Агъаева акъуднавай ктабдани гьатнава, кьуд лагьай цӀарцӀе «тушир» гаф «дуьшуьш» гафуналди эвезна, аквадай гьаларай, дуьз кӀелиз тахьана. И бендина бунтарин вахтара авай таб ихтилатрикай, абур чукӀурзавай инсанрикай кхьенва. Шаирдин девирда Мекка туьркерив гвай шегьер тир. Гьаждиз фена хтай са бязи дагъвияр туьркерин таъсирдик акатзавай. Абуру дагъвийрин арада гьа вахтунда урусрихъ галаз дяведа авай туьркерин хийирдиз гьар жуьредин гафар чукӀурзавай. Мисал патал, лугьузвай, бес Дагъустандиз, дагъвийриз куьмек яз, Шамилан гада кьиле аваз туьркерин кьушун къвезва. Ихьтин гафари халкьдин са бязи къатар къизмишарзавай. Гьа
тапаррикай ва абур чукӀурзавай чапаррикай ихтилат ийизва Эмина шиирдин ругуд лагьай бендина. Гьелбетда, вад лагьай бендина рифма патал ганвай «лисан» гаф Эмина ругуд лагьай бендинани, вичихъ цӀарцӀе са метлебни авачиз, мад рифма патал тикрар хъийидачир. Аквадай гьаларай, ам гъалатӀ хьана «масан» гафунин чкадал кхьенва. Гъ. Садыкъиди и бендинин кьуд лагьай цӀар масакӀа ганва:
Ихьтин цӀар шиирда хьайидакай санани кхьенвай делил тахьуниз килигна, чун ругуд лагьай бендинин и цӀарцӀин чаз гьат хъувунвай вариантдал акъваззава… Ирид лагьай бенд чаз гьат хъувунвай вариантда ихьтинди я:
АВАЗДАЛ(ДИ) хана Куьре, Яхуларни атай бере, Къуьнел алаз къалуз дегьре, Тунач чи руьгь реван, наиб.
И бенд А. Агъаевани, Гъ. Садыкъидини гьа и жуьре гузва, анжах келима «руьгь-раван» арада дефис аваз кхьизва. Чаз чиз, икӀ кхьин дуьз туш: «реван» («раван» ваъ) фарс чӀалай атанвай гаф я, а гафунихъ «секин», «сад хьиз авай» лезги келимайрин мана ава. Эмина лугьузва хьи, яхулри «тунач чи руьгь секин». ГьакӀ хьайила, «руьгь» ва «реван» гафарин арада дефис герек къвезвач. Ирид лагьай бендинин манадикайни рахун герек я. СИФТЕНИ-СИФТЕ «аваздалди» Куьре гьикӀ «ханатӀа», гьа кардикай. I877-ЙИСАН сентябрдин сифте кьилерай Куьредиз Къази-Къумухда бунтар къарагъарай яхулрин векилар атана, Куьредани бунтар башламиш хьана, Кьасумхуьрел алай урусрин администрация чукурна. Ахпа а хуьруьн майдандал халкь кӀватӀна, Къази-Къумухдай атанвайбуру ва чкадин диндин къуллугъчийри Кьасумхуьруьн агьалийриз тийижир яхулви Мегьамед-Али Куьредин «хан» хьанва лагьана малумарна. Вичикай «хан» жедалди, ам урус пачагьдиз къуллугъ ийизвай, поручик чинда авай кас тир. ЦӀийи «ханди» майдандал далдам-зуьрнедал илигиз туна, халкьдиз «шадвал» тешкил авуна. Гьа идалди Куьреда урусрин власть куьтягь хьана. И кардикай хабар авай Эмина вичин шиирда «аваздалди хана Куьре», яни Куьреда далдам-зуьрнедин ван алаз пачагьдин власть куьтягь хьана лагьана кхьенва. Пачагьди лагьайтӀа, дяведай вичин кьушунрин са пай хкана, абур Куьредиз ва маса дагълух чкайриз ракъурна. И кардикай кичӀе хьайи Куьредин «хан» Мегьамед-Али вичин юлдашрикай чинеба Дербент шегьердин начальникдин патав фена, адаз лагьана: «Зи хушуналди закай хан хьайиди туш, халкьди гужуналди зав ханвал вугана». И гафар лагьана, ада «ханвал» урус генерал Комаровав «вахкана», анжах са вичин чан къутармишун патал… Аквадай гьаларай, цӀийи «хандин» иблис амалар ва крар Эминаз чидай. ГьакӀ хьайила, ада вичин эсерра Куьредин «хандикай» са гафни лагьанвач, амай бунтарин вилик-кьилик хьайи гьар садакай тарифдин ва гьуьрметдин гафар лагьанвайла. Чи фикирдалди, ирид лагьай бендина Къази-Къумухдай Кьасумхуьрел атай яхулвийрикай, ахпа Куьредин «хан» хьайи гьабурухъ галай яхулви
Мегьамед-Алидикай ихтилат физва. Шаирди кхьизва: яхулар атай береда, са яхулвиди, къалуриз вичин къуьнел «дегьре» алаз, чи секин руьгьерик къалабулух кутуна. Къуьнел алай дегьредин образдалди Эмина лугьузва: бунтариз гъвечи «дегьре» гваз ваъ, чӀехи «якӀв» гваз экъечӀзавайди я. «Дегьре» гвайди бунтарик кьил кутадай кас туш, ам къваларив гвайбур алцурарзавай иблис я… Жагъанвай вариантдин муьжуьд ва кӀуьд лагьай бендер ихьтинбур я:
Хьанач жаваб ийир са кьил, Ви гьарайдихъ агакьнач гъил, Цав кьакьа(н) я, кӀеви я чил, Жагъанач фир ме(с)кан, наиб. Дили, къудуз хьана юлдаш, Фугъараяр ийиз тараш, Хьана уьлкве алаш-булаш, Гьатна са агь, фигъан, наиб.
Муьжуьд лагьай бендина «мекан» гаф ава. А гаф адет яз «макан» хьиз кӀелзава. Амма «макан» гаф цӀукьуд лагьай бендинани ава. Эмина кьве бендина са гафуналди рифма арадал гъидачир. Идалай гъейри, зулумдикай саниз катуникай рахадайла шаирди «макандикай», яни ватандикай ихтилат ийидачир, ада са катдай чкадикай ихтилат ийидай. Лезги чӀала «мескен/мескан» «чка» гафунин синоним я. ГьакӀхьайила, чи фикирдалди, жагъанвай текстда «мескан» гафуна «с» гьарф квахьнава. КӀуьд лагьай бендина «агь» гаф «къаргъиш» гафунин, «фигъан» гаф «пехъи гьарагъунар» лагьай келимадин манаяр авайбур я. Гьайиф хьи, А. Агъаева ва Гъ. Садыкъиди ганвай вариантра и кьве гафуникай са чӀалани авачир «агъу-фугъан» келима, цӀарцӀени артухан слог хьанва. ЦӀуд лагьай бенд чаз жагъанвай вариантда ва А.Агъаеван вариантда и жуьреда ганва:
Гьар са угъриди, игриди, Тунач сефилди, дугъриди, Малд иес хьана дириди, Шеръ авачиз, я дуван, наиб.
И бендинин эхиримжи цӀарцӀе артухан са слог арадал атанва. А артухан слог Гъ. Садыкъиди ганвай вариантда авач. Ада ганвай цӀарцӀин вариант, чи фикирдалди, дуьзди я ва адахъ ихьтин кӀалуб ава:
Авачиз шеръ, дуван, наиб.
ЦӀусад лагьай бенд чаз жагъанвай вариантда и жуьре кхьенва:
Къупарламиш хьана эллер, Буьтуьн далда хьана чуьллер, – Чир хьайила, хана эллер, Амукьнач бег, я хан, наиб. Течиз гьисаб, я сан, наиб.
И бендина чӀала лап кьериз ишлемишзавай глаголдин кӀалуб «къупарламиш хьана» ава, вичихъ «къалабулух акатна», «къудгъунна къарагъна» келимайрин мана авай. А глагол А. Агъаеван ва Гъ. Садыкъидин вариантра «хупарламиш хьана» келима хьиз кхьенва. Чаз чиз, икӀкхьин гъалатӀ я. Бендина сифтедай кхьенвай кьуд лагьай цӀар чӀурна, адан чкадал цӀийи вариант къалурнава. Чи фикирдалди, цӀийи цӀар кхьин хъувур касдин ихтиярда шиирдин са маса вариант авай хьтинди тир ва гьадал амал авуна а касди бендинин цӀар туькӀуьр хъувунва. Чи вариантдин цӀикьвед лагьай бенд ихьтинди я:
И бендинин пуд лагьай цӀар А. Агъаева «низамдивди хилафаяр» хьиз, Гъ. Садыкъиди «низамдивди халифаяр» хьиз ганва. Гьелбетда, ина «хилафаяр» гафни «халифаяр» гаф чӀурукӀа кӀелнавай «хилаф крар» (дуьзвал квачир крар) келима я. И бендина Эмина вич викӀегь, гьахъ патал чанни гуз гьазур шаир яз къалурзава. Ада лугьузва: пачагьдин гьакимри авай къанунралди (низамдивди) дуьзвал квачир крар (хилаф крар) ийизва. А девирда ихьтин гафар лугьуз анжах руьгьдиз кьакьан касдивай жедай… Шиирдин цӀипуд, цӀукьуд ва цӀувад лагьай бендер чаз гьат хъувунвай вариантдани А. Агъаеван вариантда са жуьрединбур я. Ингье абур:
Гьакимариз атана хъел, Дугъри, игри – тунач хьи эл, Къурмиш хьана атана сел, Акъатна хьи тӀурфан, наиб. Бязибуруз хьана хелвет, Бязибуруз гъам-хажалат, Бязибуруз хьана, гьелбет, Къизил, кьифрен макан, наиб. Бязибуруз хьана даях, Бязибуруз хьана дустагъ, Бязибурун вилеллаз нагъв, Хьана тегьер хизан, наиб.
ЦӀукьуд лагьай бендинин эхиримжи цӀарцӀе «къизил» гаф амай гафаривай лишандалди къакъудун герек я, тахьайтӀа а келимадихъ мана жезвач. А цӀарцӀе Эмина лугьузва: бунтар хьайила са бязибуруз къизил хьанва, са бязибуруз «кьифрен макан» хьанва, яни бязибур, кьифер хьиз, чпин кӀвалера чуьнуьх хьана, садакайни хабар такьаз ава. Аквадай гьаларай, и «кьифер» Эминан куьгьне дустар я, властдикай кичӀела шаирдин патав бунтарилай гъуьгъуьнилай хутун тавур… И цӀарарин Гъ. Садыкъиди ганвай вариантда цӀувад лагьай бендинин эхиримжи цӀар ихьтинди я:
Амукьна хьи хизан, наиб.
И цӀарцӀин мана гьадан чкадал чаз жагъанвай вариантда авай цӀарцӀелай вири бендинин манадив хъсан кьазва. Мумкин я, Гъ. Садыкъидин гъиле шиирдин маса вариантни авай ва гьадан куьмекдалди и цӀар туькӀуьр хъувунва. Чаз и цӀарцӀин Гъ. Садыкъиди ганвай вариант Эминан чӀалариз мукьва вариант хьиз аквазва. ЦӀуругуд лагьай бенд гила гьат хъувунвай вариантда и жуьреда ганва:
И бендини эхиримжи цӀар Гъ. Садыкъиди икӀ ганва: Куьре хьайвал, пашман наиб… И цӀар Гъ. Садыкъидин вариантдин пуд лагьай бендинин эхиримжи цӀарни я. Амма им жедай кар туш: Эмина кьве бендина са цӀар тикрардачир. Эхиримжи кьве бенд шиирдин цӀийи вариантда ихьтинбур я:
Бязибуруз туьнбуьгьийиз гатаз, Бязибурув хиве кьаз таз, Бязибуру хифет чӀугваз, Хьана хата-зиян, наиб. Етим Эмин са бейчара, Хифет чӀугваз хьана пара. Хьана Межнун хьиз фугъара, Амукьна бейниван, наиб.
И кьве бендинин А. Агъаева ва Гъ. Садыкъиди ганвай вариантра анжах цӀерид лагьай бендинин сад лагьай цӀар маса жуьреда я. А. Агъаева и цӀар «Бязибур туьнбуьгь ийиз гатаз…» келима хьиз, Гъ. Садыкъиди «Бязибур туьнбуьгьдив гатаз…» келима хьиз ганва. Гъ. Садыкъиди къалурнавай цӀар шиирдин размердив кьазва, амай кьве вариантдихъ артухан са слог ава. ГьакӀ хьайила чаз и цӀар Гъ. Садыкъиди ганвай жуьреда хъсан ва дуьз яз аквазва… Бунтар хьайила дагъвийрин кьилел атай зулумрикай, бунтарилай гуьгъуьнилай пачагьдин жаллатӀри къанунралди (низамдивди) авур дуьзвал квачир крарикай (хилаф крар) Эмина «Наиб Гьасаназ» тӀвар алай еке шиирдин цӀерид бендина кхьена, цӀемуьжуьд лагьай бендина шаирди вичикай кхьенва. И бендина ада, вич начагъ яз, чара атӀана, хифет чӀугваз, бейниван, Межнун хьиз, рикӀ тӀар хьана, лезги халкьдин кьилел атай бедбахвилериз паталай килигиз амукьна лугьузва… Инал чна авунвай веревирдери къалурзава: Эмин вичин девирда Дагъустанда виридалай зурба шаир тир. Адалай гъейри са шаирдивайни, гьабурун арадай
араб, фарс ва туьрк чӀалал кхьизвай ва чеб алимар яз гьисабзавай шаирривайни, Эминавай хьиз гьа девирдин виридалай зурба вакъиадин – I877-ЙИСАН бунтарин – шикил поэзиядин алатралди чӀугуна къалуриз алакьнач. Эмина а шикил халкьдин векилдин вилерай аквазвайвал поэзиядин алатралди чӀугуна къалурна. Гьелбетда, Эмина вичин бунтарикай кхьей эсердиз поэма лугьузвачир, амма а девирдин еке вакъиадин шикил поэзияда къалурун патал ада вичин эсерда пара цӀийивилер ишлемишна. Вичиз гила чна лезгийрин сад лагьай поэма «Наиб Гьасаназ» лугьузвай еке шиир арадал атана. И эсердалди Эмина вич ва лезги поэзия са еке кӀарцӀин виниз хкажна. Гьайиф хьи, шаирдин и поэмадиз литературоведри къени лайих къимет ганвач. Эминан и поэмадив агатдайла, гьакӀ адан амай эсеррив агатдайлани, мукъаятдивди агатна кӀанда, вучиз лагьайтӀа шаирдин са бязи яратмишунрик абур са чарарай маса чарариз акъуддайла акатнавай нукьсанар кумукьзава. Мягьтел жедай кар ам я хьи, Эминакай кхьизвай са бязибуру адан чпи «туькӀуьр» хъувунвай ва я чпиз «жагъун» хъувунвай шииррин са-са цӀарарин мана чӀурузвайвилизни фикир тагана, дуьздиз акъудна тазва! Шаирдин эсеррикай чӀур хьанвайбур гуьнгуьна хтун патал еке зегьмет чӀугун герек я. Амма и кар илимдал, документрал ва логикадал амал авуна кьиле тухвана кӀанда. Чна умуд кутазва, Эминан еке шиир – поэма «Наиб Гьасаназ» илимдал, цӀийиз гьатнавай адан кхьей вариантдал ва логикадал амал авуна чавай са жизви гуьнгуьна хутаз хьана. Ингье адан гуьнгуьна хутунвай вариант:
наиб. Ви ихтияр хьайтӀа риза
, Са гьикая ахъайин за, Кьилел атай дуьшуьш-къаза, Дуьз риваят, хъсан наиб. Хабар ам я, эвел тайин, Дуьз, хьайивал за ахъайин: Гьакимариз хьана хаин, Куьре хьайвал, пашман наиб. Эвел фасикь
И цӀарцӀихъ «гьахълувилин къаюмвиле акъвазнавай султӀан» келимадин мана ава.
И цӀарцӀихъ «цаварин иесиди ганвайди» келимадин мана ава.
– араб чӀала «са нин-куьн ятӀани терефдар тир» келимадин мана авай гаф. Лезги чӀала, адет яз, «рази» кӀалубда ишлемишда.
– гила лезгийри лаквияр лугьузвай халкь.
Мийир лугьур са кас дугъру
Хьанач, гьич са инсан, наиб. Бунтар авун хьана еке, ЧӀур хьана хьи гьар са уьлкве, Тарашна бегзаде
, Акъудна еке хабарар – Дуьзмиш авур кьван тапарар, Тушир крар, масан наиб. Аваздалди хана Куьре
, Яхуларни атай бере, Къуьнел алаз къалуз
дегьре, Тунач чи руьгь реван
, наиб. Хьанач жаваб ийир са кьил, Ви гьарайдихъ агакьнач гъил, – Цав кьакьан я, кӀеви я чил, Жагъанач фир мескан
хьана юлдаш, Фугъараяр ийиз тараш, Хьана уьлкве алаш-булаш, Гьатна са агь
– бегдин паб. Аквадай гьаларай, бунтарин вахтара ЮСУФ-ХАНДИН вичин дидедихъ галаз яшамиш жезвай гадайрикай садан кӀвалерални бунтариз къарагънавай халкьди вегьенвай. Гьабур я инал ихтилат физвай бегзадени бике.
– арабрин арада «чӀал» лагьай гаф я. ИГЬСАН-ЛИСАН – им хатур-гьуьрмет ва рахунлуькӀуьн авун лагьай чӀал жезва.
Пачагьдин администрация чукурна яхулви Мегьамед-Али Куьредин «хан» я лагьана Къази-Къумухдай атанвайбуруни чкадин диндин къуллугъчийри малумарайла Кьасумхуьрин майдандал далдам-зуьрнедал илигнавай. Аквадай гьаларай, Эмина гьа далдам-зуьрнедин «аваздикай» кхьизва.
– пехъи гьарагъунар. Виликдай и гаф пешекарри «агъу-фугъан» хьиз гъалатӀ яз кӀелнавай.
– гьахълувал, къанунвал хуьзвай идара.
-И чӀаван ХИЙИРАР.-АБАТ ХИЙИРАР.-ЗАЗ куь малумат акуна, шубадин патахъай зенг ийизва за. Пуд агъзур манатдай гузвайдан размер гьим Я?-КВЕЗ гьи размер КӀАНЗАВА?-ЧАЗ – 52 ЛАГЬАЙ.-ЖАГЪУРДА ЧНА.-БАГЪИШЛАМИША заз, чахъ рушни ава, адазни са шуба жагъуриз ЖЕДАЧНИ?-ЖАГЪУРДА, гьелбетда. Ваз кӀандатӀа – ВАЗНИ!-МАД сеферда багъишламишун тӀалабзава: куь туьквен агал жез, вири мал ужузарна ГУЗВАНИ?-ВАЪ, ахьтин кар авач. ЧӀана туьквенда зинни папан къаравулвал пака куьтягь жезва.
ВАД-РУГУД йисуз вичин сагъламвал ихтибарнавай духтурдин кьилив нубатдин сеферда атанвай яшлу дишегьлиди адаз алхишар ИЙИЗВА:-ВУН Аллагьди хуьй, чан духтур. Вуна заз авур кьван ХЪСАНВИЛЕР!-ХЪСАНВИЛЕР туш, абур зи пешекарвилин везифаяр Я.-ЯТӀАНИ, чан духтур, вун хьаначиртӀа, гьеле вад йисан вилик зун кьенвай, сурал чӀур АКЬАЛТНАВАЙ.-ВУНА вуч лугьузва, я вах? Ваз зи рикӀе вуч аватӀа, чизвач эхир. -Ахъая ман жуван СИР.-ЗА ваз вуч лугьун? Эгер вад йисан вилик вун кьенайтӀа, зи жафани хьанвай. Захъни хъсан кӀвал-югъ, вижевай дача, кӀаникни къулай машин жедачир…
КӀваликайни папакай чин авачир итимди худадиз арза ИЙИЗВА:-Я къурбанд хьайиди! И дуьньядин крарай зи кьил акъатзавач ЭХИР!-ВУЧ ийизва ваз дуьньяди? Вахъ вуч тӀал-квал АВА?-КИЛИГЗАВА зун элкъвез-элкъвез, фагьум-фикир ийизва за: вучиз аквазвай кьван рушар вири иербур, тавазлубур, мецерал ширинбур, акур чӀавуз ашкъи-гьевес кутадайбур я, амма папар вири - икьван мурдар къилихдинбур, вафасузбур, эйбежербур? Куьлуь хъверна хьиз, Худади жаваб ГУЗВА:-ВУЧИЗ ятӀа, чидачни ваз: рушар халкьзавайди зун тирвиляй, амма абурукай папар ийизвайбур – куьн, итимар, тирвиляй.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Ингье, 20I6-ЙИС вичин ихтиярда гьатнава. РагъэкъечӀдай патан халкьарин гьисабунралди – маймундин йис. Гьихьтинди жедатӀа ам яраб? Маймунди хьиз, уюнар акъудиз, тӀарвилерални дарвилерал тегъиз, акуна-такуна акъатна фидайди жедатӀа? ТахьайтӀа, Нострадамусанни Вангадин аянриз баянар гузвайбуру къейдзавайвал, чӀехи дявейрикни татугайвилерик, барбатӀвилерикни магьрумвилерик кьил кутадайди жедатӀа? Я туш, къарши яз, эхиримжи йисара политикадинни экономикадин кризисди дуьньядин уьлквейрин алакъайра арадиз гъанвай хцивилер алуддайди жедатӀа?.. Кьуд патахъай агакьиз датӀана информационный селдин хура авай инсанривай и ва гзаф маса суалриз са келимадалди жаваб гайитӀани жеда: хьайивал жеда. Я туш: Аллагьди гьикӀ кхьенватӀа, гьакӀ жеда. Кьилел къведайди элкъуьриз жедач, гьелбетда. Амма уьлквейрин алакъайра, дуьньядин халкьарин ва миллетрин кьисметра, алай аямдин шартӀара, сад галачиз сад виже текъведайвал, арушра авай континентрин аслувилера ибур ише фидай эгечӀунар-хкечӀунар туш. Алай аямди майдандиз акъуднавай жавабдарвилер лап зурбабур я. ГьакӀ тирди чи уьлкведин Президентди аннамишзава, гьавиляй уьлкведин къудрат, лайихлувал хуьдай ва мягькемардай къецепатан ва къенепатан политика тухузва. Советрин девирдилай инихъ сифте яз Россиядин Федерацияди вичин аслу туширвал кьабулзавай къарарралдини ийизвай краралди вири дуьньядиз субутзава. И жигьетдай Сириядин законлу властдин тӀалабуналди Россиядин ВКС-ДИ и уьлкведин чилелай террориствилин дестеяр терг ийиз куьмек гунихъ еке метлеб ава. Амма виликдай Советрин Союздин, гила Россиядин аксина къайи дяведин политика тухун давамарзавайбуруз ихьтин гьал бегенмиш туш. Абуру чи уьлкве кӀеве тваз кӀанз ийизвай
алахъунар къвердавай бинесузбур ва гьакӀ метлебсузбурни жезва. Месела, Европадин уьлквейри Россиядихъ галаз экономикадин алакъаяр атӀун я чи уьлкведин, я Европадин уьлквейрин хийирдиз туш. Жуьребажуьре терефрихъай акьван мукьва жез эгечӀнавай Туьркиядихъ галаз алакъаяр чӀур хьунни, гагь Лондондай, гагь Вашингтондай Россиядал, Президентдал буьгьтенар вегьинни – вири санал чи уьлкведин аксина кьиле тухузвай мидявилин дяведиз ухшар я. Адан къизмишвал артухариз, уьлкведикай йихт хьанвай тарашчиярни бажит жезва. И ва гзаф маса мидявилер акваз, жуьреба-жуьре къатарин тупламишвал мадни мягькем жез, ватан ва халкь маса гузвайбур негь ийиз, къенепатан татугайвилериз таб гуз, уьлкведин экономика ва душмандин вилик къудратлувал мягькемардай серенжемрик экечӀиз, Россиядин халкьди вичи хкянавай Президентдихъ кӀевелай ихтибарзава. Гьелбетда, вири халкь политикадал машгъул жедай затӀ туш, я герекни туш. Инсанри сифтени-сифте чпин шегьердикай ва райондикай, хуьруькай ва кӀваликай фикирзавайди я. Абурун кьисметар къенибур хьун Туьркиядихъ галаз алакъайрилай абуруз важиблу я. Амма доллардини интернетди, нафтӀадинни газдин турбайрини космосдин такьатри къакъудиз тежервал сад садалай аслу авунвай ва булдиз гьасилнавай атомный яракьди къалханни тур кьведни яз вичин винел агъавал ийизвай дуьньяда чавай ихьтин ихтиярар, умудар, гьайиф хьи, къакъатзава. Вучиз лагьайтӀа винидихъ къейд авур шартӀари инсанривай, халкьаривай чпин кьилдинвал къакъудзава. Алатай 20I4-I5-ЙИСАР икӀ тирдан хъсан шагьидар хьана. Украинада власть гужуналди дегишарна кьиле фейи вакъиайри Россиядин Федерациядин вилик гьич рикӀелни алачир месэлаяр эцигна. Крымдин кьисмет вич вичелай туп-тфенг галачиз гьял хьанатӀани, Донбассдин республикайра ягъунар гилалди давам жезва, абурун агьалийриз чкӀанвай экономикадин эвездиз куьмек тагана Россиядивай жезвач. Идан винел РагъакӀидай патан уьлквейрин санкциярни алава хъхьана, къиметар багьа жезва, агьалийрин гелирар агъуз аватзава, пул вични къиметдай аватзава, гзаф инсанар кӀвалах авачиз амукьзава. Куьлуь месэлайрикай еке веревирдер ва къейдер авун муд хьанвай СМИ-ДИН такьатри гузвай къурхуярни алава хъхьайла, уьлкведин агьалийрив пакадин йикъахъ инанмишвал гумукьзавач. Амма, фикир гайила, Государстводин идарайра кӀвалахзавайбуру кӀвалахзама, бизнесдал машгъулбуру чпин кар ийизва, пенсияда авайбуруз вахт-вахтунда пенсия гузва, хуьрерин куьчейрани кваз инсанрилай гзаф машинар къекъвезва, туьквенарни базарар малдив ацӀанва… Къазанмишиз кӀандайбуруз мумкинвилерни ава. Государстводин крар идара ийизвайбуру кьабулзавай къараррилай, кризисдиз акси серенжемрилай, социальный месэлаяр сифте нубатда гьалдайдакай уьлкведин Президентин хиве кьунрилай халкьдиз чпин ихтилатар важиблу яз акваз, СМИ-ДИН бязи такьатри, лугьудайвал, кузвай хирерал кьел кӀвахзава.
Дагъустандин гзаф такьатарни и жигьетдай гуьгъуьна акъваз тийиз алахънава. Интернетдин куьмекдалди гьар гьихьтин хьайитӀани делилар, рекъемар, баянар, къейдер гъилик квайвиляй, чи чкадин ТВ каналри, амай вири такьатрини, абурукай гегьеншдиз менфят къачузва. Им тӀебии кар, интернетдин гереквални гьа им я. Амма, месела, Дагъустандин РГВК-ДИН жегьил корреспондентди экрандилай виридуьньядин экономикадин месэлайрикай веревирдер ийидайла, лугьуз кӀан жезва: вуна гьикьван кӀелнава, я чан руш? Вун жуван республикадин татугайвилерикайни дигайвилерикай рахух. Бязи вахтара башламишда: къведай гьафтеда картуфар икьван багьа жеда, нек, як – икьван ва икӀ мад. Элкъуьрда яб гузвай инсанрин кьилер. Бязибуру, абуруз яб гана, алаз хьиз багьа жеда лугьузвай шейэр къачунни ийида. Аквада ваз, гьафте алатда, тӀварар кьур шейэрин къиметар авайдалай агъуз аватда. Февралдин вацра Дагъустандин базаррани туьквенра картуфрин къимет, месела, I7 манатдилай 25 манатдал кьван я. Як, лагьайтӀа, 250 манатдилай 300 манатдал кьван булдиз ава. Са варз, кьве варз вилик чкадин «экспертри» гайи къурхуяр пичӀибур хьана. Амай къурхуярни алатна фидайдахъ инанмишвал аваз, гьар са кас вичин кардал машгъул хьайитӀа, вахтуналди тир татугайвал мад ахгат тийирвал, къунши уьлквейрал, маса регионрал вил техжедайвал жуван чилер, карханаяр кардик кутуртӀа, уьлкведин крарни, адан агьалийрин чалишмишвилерни къенивилихъ элкъведа. Ша, чна а картуфар икьван мублагь, гьавадин шартӀаралдини ятаралди таъмин тир чи республикадиз Египетдайни Ирандай вучиз гъизватӀа ва агъзур гектарралди жуван чилер, ишлемиш техйиз, цацарини валари вучиз кьунватӀа, гьадакай фикир ийин. Вучиз чи инсанар асул гьисабдай агьваллувилерихъни девлетрихъ алвердинни ришветбазвилериз ва уюнбазвилериз кьил янавай рекьера къекъвезватӀа, гьам аннамишин. Икьван ихтиярар ганвай девирда бизнесдал машгъулбурун арада ахьтинбурун кьадар шей гьасилзавайбурулай са шумуд къат вучиз артух ятӀа, гьадан сир чирин. Чарадал вил алайди вилер авачиз амукьда, лугьуда бубайри. Къурхуйрилай чаз чи гьакъикъат важиблу я.
валин чилел экӀянавай рухунал кӀвачер гадарна дишегьли ацукьнава. Ада агьузардин ванцел «Дидедиз» мани лугьузва ва метӀел кьунвай аялдиз шуьшедай нек гузва. Адан патав, кьелечӀ хъуьцуьгандал, кьве йиса авай хьтин эркек аял ацукьнава. Ам гагь вичин гъиле авай нинидихъ галаз къугъвазва, гагъ мани лугьуз вилерилай накъвар кӀвахьзавай дидедин перишан чиниз тамашзава. Садлагьана дакӀар гатай ванци абур уяхарна. Дишегьли, вилин накъвар гъиле гьатай пекинив михьна, аялни къужахда амаз, кӀвачел къарагъна. - Имаят, вун кӀвале авани, я руш? - къецелай дишегьлидин эвердай ван атана. - Аял къецел акъуд кван, я руш, чла акьалт тавурай! Имаят, аялдин далудихъ са пек вегьена, къецел экъечӀна.- Квез саламалейкум, зи вах! - ракӀарихъ, мехъерин шейэр авай хьтин чӀехи чемодан далудаллаз, са дишегьли акъвазнавай. - Алейкумсалам, Гьуьруь вах! Ша, ша кӀвализ гьахьа, - Имаятаз вичин хайи вах акур кьван шад хьана. Мугьман кӀулал кутӀунавай чемоданни аламаз кӀвализ гьахьна. Имаята, адан гуьгъуьналлаз хъфена, аял хъуьцуьгандал эцигна, дишегьлидиз чемодан авудиз куьмекна, ахпа кьведни гарданра гьатна.- Квез бицӀи руш мубарак хьуй. Бахтар авай руш хьурай, диде-бубадиз вафалу, яргъи уьмуьрар авай руш хьурай! Ви кьве балани бахтлу хьурай! - Гьуьруьди Имаятаз мад са темен хгана. - Ви рикӀни шад хьурай, чан Гьуьруь! Авай са хциз мад са вахни хъхьана, ви мурадарни кьилиз акъатуй! - дишегьлийри сада-садаз хийирдин дуьаяр авуна.- И иер рушан тӀвар вуж я? - Гьуьруь аялдиз гьалт хьана килигна.- Адаз тӀвар вуна руфунамаз гайиди вуч тир, я чан вах…- ФатӀимат?!
- Эхь, эхь, ФатӀимат я. Ви дидедин тӀвар мад дуьньядал хтана, чан вах.- ФатӀимат! Я чан диде! - Гьуьруьди аял къужахда кьуна теменрив ацӀурна. – Я, Аллагь!.. Вун Аллагьди гьамиша шадаррай. Зун декьена амукьайтӀа, ви балайрин мехъерриз за хкадардай кьуьлер ийида, - лагьана, Гьуьруь са декьикьада фикирри тухвана. Адан рикӀел дидеди вичиз рекьидалди са тӀимил вилик лагьай гафар хтана: «Чан руш, зи тахсир туш, белки, ви кьисмет гьахьтинди я жеди. Вун тахай дидедал аватун мумкин я. Ваз зегьметар аквада. КӀвачи чил кьадалди, жув-жуван хсуси кӀвале жедалди, вири зегьметар эха. Аллагьди ваз гурай, ви хзан хьана, руш-бала хьайила, зи тӀвар жуван патав хкваш. Ваз зун мад и дуьньядиз хтай кьван шад жеда. Адакай ваз хайи дидедикай кьван кьадай чка жеда»…. Амма Гьуьруьдивай дидедин тӀалабун кьилиз акъудиз жезвачир. Авай са хцин цӀукьуд йис хьанвай. КЬУР-КЬУР аял чӀур жез, кьвед лагьайди арадал къвезвачир. Эхиримжи сефердани, руфунавай аял хуьз больницада къатканвайла, Имаят са вацра кьван адаз юлдаш хьана. Гьа чӀавуз Гьуьруьдини Имаята сада-садаз чпин вири сирер ачухна. Имаята хадалди са варз амаз, Гьуьруьдин аял чӀур хьана. - Чан зи вах, эгер ваз руш хьана хьайитӀа, кӀвалевайбур рази жез хьайитӀа, тӀвар ФатӀимат эциг. Вун заз хайи вах кьван кӀан хьана, - Гьуьруьди хъфидайла, Имаятан гардан кьуна, тӀалабнай. - Зун бамишармир, я чан вах. Вун гьеле жегьил я, диде ви кӀвализ хкведайвал са зегьмет чӀугун хъия, - лагьана Имаята, ракьун тӀвалар хьтин яхун гъилерив чуькьвенвай вичин гардан азадна. Имаята, чпин кӀвалевайбурни руш хьайитӀа, адал «ФатӀимат» тӀвар эцигиз гьазур хьанвайди, Гьуьруьдиз лагьанач. Къуй вичин тӀалабун хьиз хьурай, шад жедай кар я, фикирнай ада. Имаятаз руш хьанвайди ва адал ФатӀимат тӀвар эцигнавайди хабар хьайи Гьуьруь, аялдиз алукӀдай затӀ-матӀ, пек-лек, шекер-къенфет къачуна, фу-шуьре чрана, чемодан ацӀурна, атанвайди тир. Дишегьлияр, чилел хъуьцуьганар вегьена, ацукьна. САДА-САДАВАЙ дердигьал хабар кьаз башламишна. Имаятан чина серин авайди Гьуьруьди атанмаз кьатӀанвай. Белки, аялдин тӀалар кума жеди, хиялна, артух фикир ганач. - Имаят вах, вуна захъай са вуч ятӀани чуьнуьхзава. РикӀе вуч аватӀа ачух вучиз ийизвач? - Имаятан секинсузвал акурла, эхир хабар кьуна Гьуьруьди. Имаятан вилер гьасятда накъварив ацӀана. Гьа и арада чилел чуькьни тийиз ацукьнавай аял кӀвачел къарагъна, татаб жезвай камарал атана, дидедин къужахда ацукьна.- Гишин хьанани, чан хва, Абид? Исятда за ваз тӀуьн гуда, гьелелиг идахъ къугъугъ, - лагьана Имаята аялдин гъиле нини вугана, вичин эхтилат давамарна:- Валлагь, чан вах, заз ахъагъизни кӀанзавач, ахпа вазни ахъай тавурла, за низ рикӀин дердер ахъагъин? Зи къене агакьзамач, чанда эхдай иман амач. Заз и кӀваликай дустагъ хьанва. Заз балаяр бахтсуз жез кичӀезва, - Имаятан вилерилай сад хьиз кьве нагъв аватна. Къужахдавай аял дидедин чиниз килигна, ада шехьиз кӀанз пӀуз кӀватӀна.- Хьана, хьана, чан вах, жуваз гуж гумир! РикӀ чӀугуна яхъ. ТахьайтӀа дишегьлидин уьмуьр кьве къанди я. Секин хьухь, Имаят вах! - Гьуьруь адан рикӀиз майдан гуз алахъна. – Къе метӀел куркурар хьтин кьве балани атанвай
куь виридалай бахтлу инсанар я. ЧӀуру фикирни кьилиз гъимир. Ви итимни писди туш, кӀвал-югъни ава. Квез мад вуч бес жезвач?- Эхиримжи вахтара зи чара итимдин гъиляй атӀанва. Хъвана, пияндиз хквез, ада заз герек авачир гафар лугьузва. Ни адан япара чӀуру ванер тазватӀа, заз чидач. Са карни авачиз кӀвале къал твазва. Накь лагьайтӀа, ви кьве гурцӀулни гваз зи кӀвалерай квахь, заз вун ахквадай вилер амач, эвер це жуван стхадиз, за некягь алудзава, лагьана, экъечӀнавайди я. Вуна лагь кван, я чан вах, и аялар за гваз атайбур яни? Я диде амачир, я буба амачир зун ибур гваз гьиниз фирай? – Имаятан шел винел акъатна. Къужахдавай аялди шехьуник вичин пайни кутуна. Гзаф эхиз алахънавайтӀани, Гьуьруьдин вилерилайни накъвар авахьна.- Я чан вах, Рагьман акунрай хъсан инсан хьиз аквада! Вуна адаз куркурар хьтин кьве балани багъишнава. Вавай мад вуч кӀанзава? Белки, адаз масад гьатнаватӀа? - Чидач. КӀвале гьамишанда къал ава. Зак квачир тахсирар кутазва. Зун и кӀвале амай кьван вахтунда, вич иниз хквен хъийидач, лагьана экъечӀнавайди я. Фикирар ийиз шехьдай кьван зи хурудавай некни кьуранва. - Бес адаз диде-бубади чуькьни ийизвачни?- Ада садазни яб гузвач. Чидач, птикар авур кас аватӀани. Вич атай чкадиз хъфирай, я колхоздин багъда, я сала пер-керки ягъиз тежер свас чаз герек туш. Аялар за калин нек гуз хуьда, лугьуз, кьелитӀди зал къаридин гафарни агакьарнава. За адакай са кьадай чка жедатӀа лагьана фикирнавайди тир. Кьве дишегьли рахунрик кумаз, ФатӀимат ахварай аватна шехьиз башламишна. Имаята, тадиз къарагъна, кьиликай гъил кутуна явашдиз хкажна, аял къужахда кьуна. Ахпа кьезил камарал кӀвале къекъвез башламишна. Са арадлай гьаятдай сифте кицӀ элуькьзавай, ахпа итимрин рахунрин ванер атана. - Ваз мугьманар къвезва, Имаят. Жуван чиниз са тӀимил къайи яд кьванни ягъа. Ви ишехьнавай вилер яру хьанва, - Гьуьруьдикни теспачавал акатна. Къецелай рахаз-рахаз къвезвайбур дакӀардихъ агакьна. Имаятаз абурун арадай вичин стха Мурадин чир хьана. Ам Рагьмана агакьарнавай хабардал атана акъатнавайди тир.- Аман, бахтсуз хьана зи балаяр! - гьарай акъатна Имаятай. Ам са гъили шехьзавай аял хурухъ чуькьвена, муькуь гъили ценцик ккӀанвай Абид вичихъ агудна, ацукь хьана….
Абидан вад йисахъ агакьзавай. Адан рикӀел хайи дидедин ухшарни аламачир. Адаз вичин гъвечӀи вах ФатӀимат диде рахкурай пуд вацралай кьейидакайни хабар тушир. Къе, мукьва-кьилийри шадвилер, тӀуьнар-хъунар ийизвай юкъуз, вичин дахдиз кьвед лагьай паб гъизвайдакайни хабар тушир. Адан фикирда авайди куьчедиз катна вичин таярихъ галаз зигринграл къугъун, гишин хьайила хтана Мегьри бадедин ценцик ккӀун тир. - Я де, и халуярни халаяр чи кӀвализ вучиз атанвайбур я?- вичел цӀийи либасар алукӀзавай Мегьри бадедивай хабар кьуна Абида.- Ваз куь дахди цӀийи бах хкизва, бала, - Мегьри бадеди дериндай ухьт акъадарна.
Икьван чӀавал гьич рикӀелни татай, «бах» лагьай гафуни Абидан чинин кӀалубар дегишна, вичикни къалабулух акатна.- Бах?! Ам мус хкведайди я? За хтанмазди адан гардан кьада, хьурайни де?- Абидак шад гьевес акатна. - Хьурай, чан хва, хьурай. Анжах цӀийи шалвар кьацӀурмир.- Урра!! Зи бах хквезва! - шаддиз куьчедиз катзавай Абид Тават эмеди кьуна.- Вун цӀайлапан хьиз гьиниз катзава, я бала? - Тават агъуз хьана, садлагьана кӀваляй акъатай Абидан чиниз тамашна.- Эме, чаз дахди цӀийи бах гъизва! За фена адан гардан кьада.- Гъизва, чан хва, гъизва, - пӀузарикай хьиз лагьана, Тават къерехдиз къекъечӀна, варарихъди катзавай аялдин гуьгъуьниз тамашна. «Язух аял, адакай ваз диде жедани, тахьайтӀа… Вуж жедатӀа низ чида. Ваз са куьникайни хабар туш. Адан, гьич тахьайтӀа, тахай диде лугьудай тӀвар бес тушни?» - фикирна ада. Гьаятда, са къерехдихъ хьиз акъвазна, пуд дишегьлиди куш-кушарзава:- Гъизвайди милицайрин начаникдин вах ялда, я руш.- ТӀварни вичин Ханум ялда.- Гьар вуж ятӀани, кьве гъуьлуьз фена, кьве хва кьве хуьре туна, хтанвайди тушни?- Бахтсуз хьана ман.- Хквезвалда, я вахар, - дишегьлияр къапудихъ еримиш хьана. Къапудин вилик пар чӀугвадай машин акъвазарна. Мамеда, рулдихъай эвичӀна атана, муькуь патай кабинадин рак ачухна, кьилихъ лацу харадин шал галай, чина регьимлу нур авай, аскӀан буйдин дишегьлидиз эвичӀиз куьмекна.- АтӀангье ви цӀийи бах. Алад бахдин патав! - Абидан далудихъ дишегьлийрикай сада гъил акална. Абид Мамед имидихъ галаз хквезвай дишегьлидин вилик фена. Са декьикьада цӀийи бахни Абид чеб-чпиз тамашиз акъваз хьана. И кардин шагьидар кис хьана килигзавай.- БА..А…АХ! – Абид, зигрингарни гъиле амаз, вегьена дишегьлидин кӀвачерик ккӀана. Дишегьли и гуьзет тавунвай агьвалатди къарсурна. Ада вичин кӀвачер аялдин къужахдай азад ийиз алахъна. Абидан къаст ам ахъагъун тушир. Ханума, куьмекдихъ къекъведай къайдада, кӀватӀ хьанвай инсанрин арада вил экъуьрна, умуд квай кас такурла, аялдин кьилелай гъил алтадна.- Абид вун яни!? Вун чӀехи бала я хьи, зи бала, - дишегьлиди агъуз хьана Абидаз темен гана. Са дишегьлидиз аял вахчуз кӀан хьана, ада атана Абид хкажна къужахда кьуна. Абидаз бах ахъайиз кӀанзавач. Адан гъиле авай симинихъ Хануман кьилихъ галай шал галкӀана галатна. Дишегьлидин кьил дуьздал хьана. Адан къалин чӀулав чӀарар кьечӀемди сад хьиз кьве патал пайнавай. - Ахъагъа зун бахдин патав! - лугьуз Абид секинариз жезвач. Мамеда адан гъиляй шал вахчуна, утанмиш хьана, ийир-тийир квахьнавай Ханумав вахкана. Ада тади гьалда шал вегьена кьил кӀев хъувуна. Низ чида, и декьикьада нин рикӀяй гьихьтин хиялар физвайтӀа, амма кьве дишегьлиди чпин фикирар ачухдиз лагьана:- Вуч фад «дидени хва» таниш хьаначни?!- Хьана, валлагь, хъсан таниш хьана!
- Гьа дишегьлидикай зун хьанайтӀа, гьа инлай элкъвена хъфидай.- Вучиз? Адаз тахай аял авайди малум тир кьван.- Пуд лагьай кӀвале, вуна ам яргъалди амукьда лугьузвани?- Низ чида, вахтуни вири къалурда... Са арадилай дишегьлияр цӀийи свас авай кӀвале, жегьилар чам авай кӀвале, яш хьанвайбурни Межид буба авай кӀвале кӀватӀ хьанвай. Зуьрнединни чӀагъандин ван къвез, манияр лугьуз, кьуьлер ийиз шадвал авайди чамран кӀвал тир. Анай чӀагъанчи Акиман чӀагъандинни манидин ван акъатзавай:
Чубанвилин курсар кӀелна хтайла, Са цел ниси за ви кӀвализ хкайла, Суьруь хпер ви гьаятдиз гьалайла, Руш заз гана, рикӀ шад ийиз жедачни, чан, жедачни? Духтурвилин курсар кӀелна хтайла, Лацу халат ваз савкьат яз хкайла, Кефсуз паб сагъар за вин авурла, Руш заз гана, рикӀ шад ийиз жедачни, чан, жедачни?
- Сагърай, Аким, сагърай вун! Эхирдай руш заз гана, сагърай зун! - гьарайна Саида. - Гила, азиз дустар, чна чамравай, яни чи дуст Рагьманавай, вичин шииррикай са шиир кӀелун тӀалабда, - бурма чӀулав чӀарар винел эвягънавай жегьил кӀвачел къарагъна. - Мегьамед стхадин тӀалабуник за зи пайни кутазва. Манидал лагьайтӀа, генани хъсан жеда, - Саида цлахъай куьрсарнавай тар къачуна, Рагьманав вугана. Мегьамед, Саид ва Рагьман, пудни хуьре кӀел-кхьин авунвай, дуьньядикай хабар авай жегьилар тир. Хуьруьнбурукай сифтени-сифте Мегьамеда университет куьтягьна. Ам патал рушари гзаф алахъунар ийизвайтӀани, жегьилди гьелелиг мехъер авуник вичин хев кутазвачир. Ада къунши хуьре школадин директор яз кӀвалахзавай. Саида районда прораб яз кӀвалахзавай. Рагьманни хуьруьн школада муаллим тир. Адан шиирар мукьвал-мукьвал газетризни журналриз акъатзавай. Бязи, гуьгьуьлар куьк вахтара, тарни хурал кьуна, Рагьмана вичин чӀалар ашкъидивди манидал лугьудай. И кар Мегьамедазни Саидаз хъсан малум тир. Дустарин тӀалабуниз Рагьмана ваъ лагьанач. Ада сифте тар хурудал кьуна, тезенаг галукьриз симерин сес дуьзарна, ахпа, макьамдин аваз гъана, мани лугьуз башламишна:
Ваз къизил тахт «Королева» лайих я, Ракъин ишигъ ви нурдилай зайиф я, Шумал беден акӀ теквилиз гьайиф я, Михьи рикӀел ша жен дустар, Мамлакат. Ашукь тиртӀа, за къизилд саз къачудай, Ви тӀвар кутаз, ширин баяд лугьудай, НафтӀ авачиз икьван гуьрчег нур гудай, Лап суьгьуьрдин я вун фанарь, Мамлакат…
Дустари гьар куплетдин эхирдай: «Сагърай, Рагьман! Сагърай вун!» - лугьуз гьарагъзавай. - Ягъа гила са терекма, Аким! - мани куьтягь хьанмаз, Саид, Мегьамедан
гъил кьуна, кӀвачел къарагъна, мугьманар ацукьнавай суфрадин агъа кьилиз фена, макьам гьеле башламишдалди, гъилер хкажна кьуьл ийиз эгечӀна… Зун бахдин патав фида, лугьуз, кьаз тежез акурди, Тавата сенфиз вичин патав тухвай Абид, пакамаз цӀийи бахдин патав галаз хтана. Хкведай рекье Абида эме суалрин хура тунвай:- Эме, чи бах мад санизни хъфидачни?- Ваъ, я чан хва, ам гила хтанвайди гьиниз хъфида? – Таватан рикӀел Имаята хъфидайла вичин гарданда гьатна, вилерилай тӀуб-тӀуб накъвар физ, авур агьузар ХТАНА:«ВУЧДА, чан вах Тават, белки Рагьманаз регьим къвен, белки ам и кьве баладин язухдай кьванни зун хутахиз къвен. Чан Тават, заз вун зи хайи вах кьван кӀан я. Ваз тавакъу я, и аялриз, жувал гьалтайла, чан-рикӀ ая. Тахай дидедин гъиле гьатайтӀа, абурун язух я!». КӀвализ гьахьайла, тахай дидеди чан-рикӀ авуна, кьве ширинни гайила, Абид лап цавук хкӀуна. Адаз, бахдин къвалак ккӀана кӀваляй санизни экъечӀиз кӀанзавачир. Хануман рикӀини цӀухрухарзавай. Абид вичихъ икьван сихдиз агатун акурла, адан вилеризни кьеж акъатнавай. Мумкин тир, адан рикӀел кьве хуьре, кьве кӀвале, вичихъай къакъатна, амай кьве велед хтанваз ХЬУН……ХАНУМ цӀерид йис жедалди Сунадин авай са гададиз мехъерарна тухванай. Жегьилрин кӀанивилихъ кьадар авачир. Эвленмиш хьайи пуд вацралай Ягьия армиядиз тухвана, зур йисалай ам лап пис гьал яз госпиталда ава лагьай тел хтана. Хуьряй телдал фейи мукьва-кьилияр адан мейит гваз хтана. Гьа и йифиз Ханумаз муьжуьд вацра авай аял хьана. Аялдал бубадин тӀвар, Ягьия, эхцигна… Ханума накъвар гзаф вегьенатӀани, кьуд йисан къене чӀулав либас экуь рангадиз элкъвена. Жегьил дишегьлидин суракьдиз къвез-хъфизвайбурни тӀимил тушир. - Чан алайди яшамиш хьана кӀанда. Вун жегьил дишегьли я, чан свас, зи хтул за хуьда. Ам зи хцин иви я, зи вилериз аквазмай са экв я. Ам зав туна, вуна жуваз цӀийи чкадал цӀийи муг кутур, - лагьана Сунади Ханумаз бубадин кӀвализ хъфидай ихтияр гана. Са йисни арадай фенач, Ханум маса хзандиз кьисмет хьана. Анани ам динж хьанач. Пуд йисалай, са эркек бала гьана туна, хтана. Мад гъуьлуьз хъфидач, лагьана, дидедин патав секин хьана ацукьнавай Ханум гила и кӀвализ кьисмет хьана. «Яраб зи Ягьия гьикӀ аватӀа? Зи Мирзедиз тахай диде килигзаватӀа?» - Абид акурла, Хануман рикӀел вичин хайибур хтана. Ада накъварив ацӀанвай вилер, масабуруз такурай, лагьана, гьалт хьана, вичиз агъзур суал гуз гьазур хьанвай Абид хурухъ кьуна, ам теменрив ацӀурна…
Са гьафтедилай бах хтунал шадвалзавай Абидан гуьгьуьлар дегиш хьанвайди ва кӀвализ хтайлани са гафни лугьун тийиз, вичиз са къерехдихъай пис-пис тамашзавайди Ханума кьатӀанвай. Нянихъ хтайлани ам бахдихъ галаз са келимани раханач, я ада фуни тӀуьнач. Хъел квайди чинин чӀурувили лугьузвай. Ам столдин кӀане, ацукьай чкадал ахварал фена. Адан акьал хьанвай вилерин кӀаник накъвари кьве гел тунвай. Рак ачухна, кӀвализ Рагьман хтана. Адан чина шадвилин гьевес авайди Ханума гьасятда кьатӀана. «Ички хъванва», - фикирна ада.
- Саламалейкум, зи багьа инсан! - лагьана, ам, гъилер ахъайна, паб къужахламишиз фена.- Алейкумсалам! - Ханума адан хура кьве гъилни акӀурна, кьили Абид авай пад къалурна. – Чидач ни вуч лагьанватӀа, закай хъелнавай къайдада, гьич фуни тӀуьн тавуна, ацукьай чкадал ахварал фенва. Абида садлагьана вилер ахъайна, кьил хкажна, кӀвалин юкьвал акъвазна куш-кушдин ванцел рахазвай дахдизни бахдиз тамашна.- Ваз ксудай цӀийи къайда чир хьанвани, хва? - Рагьман хцин къаншарда цуквал ацукьна. – Вуна дахдиз гъил ядачни? Абида сифте вилер тӀушунна, ахпа дахдин яргъи авунвай гъил кьун тавуна, шехьиз кӀанзавай къайдада пӀуз кӀватӀна, вегьена кьве гъилини дахдин гардан чӀугуна кьуна. - ГьикӀ хьана, дахдин пагьливан, ви кефияр авачни? Вал ифин алаз аквазвач. Вуч хьана? - Рагьмана адан пелел гъил эцигна, ахпа аялдин вилерилай авахьзавай накъвар гъилин далудалди михьна. Абид са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавай къайдада, сифте дахдиз, ахпа, са гафни акъат тийиз бубадизни хциз тамашзавай Ханумаз килигна. - Лагь дахдиз ви кефи ни ханатӀа, вун гатай кас-мас авани? За абурун дуван аквада, - лагьана Рагьман кӀвачел къарагъна, патав гвай стулдал ацукьна, хва вичин патав чӀугуна.- Дах… Зун…., зун…, им зи бах тушни? - хабар кьуна Абида, Ханум авай пад гъилив къалурна. Рагьман са легьзеда фикирлу хьана, са гафни акъат тийиз, къарсур хьанвай Ханумаз тамашна.- Ваз ам ни лагьай гаф я, чан хва? - Вирибуру завай тахай бах хабар кьазва. Вун ада гатазвани лугьуз хабарар кьазва, - яваш ванцел лагьана Абида. И гафарин ван хьайи Ханум кӀваляй экъечӀна. - Дах, ада зун гатадайди яни?- Абид бах экъечӀай ракӀариз тамашна. Рагьмана вичи къе дустарихъ галаз хъвайи ичкидин таъсир садлагьана хкатайди гьиссна. Адаз аялдиз таб тавуна, гьикьван туькьуьл хьайитӀани, гьахъ лугьун дуьз акуна:- Вуна чарабуруз яб гумир, чан хва. ЧӀуру кӀвалахар тийиз хьайитӀа, вун садани гатадач. Я зани гатадач, я гьа бахдини. Ам хъсан бах я. А вун хайи бах хъсанди тушир. Адаз вун, зун, чун са касни кӀан хьанач. Ам чун вири гадарна хъфена.- Гьиниз?- Гьуьлуьн кӀаниз! Абур ваз чӀехи хьайила вири чир жеда. Ада за гъайи къенфетар, ваз тагуз вичи недайди тир. Абидаз дахдивай мад гзаф хабарар кьаз кӀанзавай, амма са вуч ятӀани жузаз ахъагъай сив, кӀвализ Ханум хтайла, агал хьана.- Им ви хайи дидедилайни хъсан бах я. Къедлай кьулухъ ви хайи бах ингье, алад фена адан гардан яхъ, - Рагьмана далуди- хъай рум кутуна Абид Хануман къаншардиз ракъурна. Абид са кьве кам къачуна, тӀуб сара кьуна, акъваз хьана, ахпа элкъвена дахдиз тамашна.- Яхъ бахдин гардан! Са пӀагьни це! - буйругъна Рагьмана. Абида кичӀез-регъуьз фена вич гуьзетзавай Хануман гардан кьуна, кьацӀуз кичӀезвай къайдада, пӀузарар адан хъуьхъвехъ галукьарна. И гардан кьуник кӀанивилелай кичӀевал гзаф квайди Ханума гьиссна…
Хануман тариф хуьруьз фад чкӀана. Адан ширин рахунар, кӀвалин михьивилер виридаз бегенмиш хьанвай. Анжах адан кьелитӀ Майидатавай и кар эхиз жезвачир. «Са ханум хъфена, маса Ханум хтана!» - лугьузвай ада. Ханума кӀвалера-гьаятра михьивилер ийиз акурди, гьикьван галат хьана колхоздин кӀвалахдилай хтанвайтӀани, Майидат, ял ягъ тавуна, кӀвалин кӀвалахар ийиз алахъдай. Михьай чкаяр къацӀурзавай аялриз гьарагъар ийиз, гьаятрани кваз гьарай–вургьай твадай. Гурарин кӀаневай кьацӀай кӀвачин къапар, сифте къецел гадардай, ахпа кӀватна чуьхвена эхцигдай. - Хтана, цӀайхатун! – лагьана, Межид буба, чхрадихъ ацукьна, сарикай гъалар ийизвай Мегьри къаридин патав хъфидай. Ханума хуьруьз мад са цӀийи кеспи гъана: халича хурун. Гамар храз хуьре дишегьлийриз виридаз чидай, амма халича хразвайди ам сад лагьай кас тир. Хуьре адан тупӀарин устадвилиз килигиз, халича храз чириз рушар къвезвай. Майидат и кардихъни кваз гьуьжетда авай. Колхозда вичин нормаяр ацӀурна, хтана гамунин кӀане, вичиз куьмекдиз хуьряй мад сад-кве рушни кьуна, лап мичӀи жедалди гам храз ацукьдай. Ханума са халича храна куьтягьдалди, ада кьве гам атӀузвай. Низ чидай адан гьуьжетар гьикьван яргъалди жедайтӀа. Хабарсуз Межид буба месел аватна. Адан гьалар пис хьана, са шумуд вацралай рагьметдиз фена. Буба кьена лагьай хабардал Межидан патараллай рухваярни хтана. Межид вич фекьи итим тир, ада Алкьвадар Гьасан-Эфендидин гъилик кӀелиз-кхьиз чирна. Ам хуьре ва гьакӀ къунши хуьрерани кваз тӀвар-ван авай алим тир. Ада вичин чӀехи хциз НитӀифаз ва Рагьманаз араб кӀелунар чирнавай. НитӀифа бубадин кьилихъ, вилерилай туб-тӀуб накъвар физ, Ясин кӀелзавай. Буба кефсуз яз месел алайла, телдин хабардал Сибирда урус дишегьли вахчуна, яшамиш жезвай Зейдуллагьни, аскервиле авай гъвечӀи хва Абдукъадирни хтана. Сад лагьай майдин суварин югъ хзанда ва гьакӀ хуьрени ясдинди хьана. Буба эхиримжи рекье туна, са гьафтедилай Зейдуллагь Сибирдиз, гъвечӀи хва Абдукъадир аскервилин буржи тамамариз хъфена. Бубадин кӀвалера санал яшамиш жезвай Мамедни Рагьман чпин кеспийрив эгечӀ хъувуна. Мамеда райондин консервияр акъуддай заводда шофер яз кӀвалахзавай. Ада эхирижи вахтара, хъвана пиян яз хквез, хзанда къалар акъудзавай. Бязи вахтара, пияндиз кӀвалерин вилик хтай ам, машиндин рулдихъай са гуж баладал эвичӀна, кӀвализ хъфидай. Ахпа кӀвале жериди са гьарай-вургьай тир: жибинра авай кепекар аялриз пайдай, рахазвай папал тепилмиш жедай. ГАГЬ-ГАГЬ Майидатан вилин кӀанер, тӀиш-пӀузни какадардай. Пакад юкъуз кӀвалахалай хкведайла, Мамед, хъелна рахан тийизвай папаз са пишкеш гваз хтана, меслят хъжедай. Амма меслятвал акьван яргъал фидачир. Мажиб вахчур вахтунда ам мад хъвана хкведай. Ингье, къени ам пиян яз хтана, гурарай винел са гуж-баладал, са низ ятӀани экъуьгъунар ийиз-ийиз, экъечӀна. Айвандик къугъвазвай аялриз хъванвай дах акурла шад хьана. - Са абаси це ман, чан дах! - лугьуз абур чпин бубадал алтӀушна.- Ма, гурцӀулар, за куьн патал къазанмишнавайди я, ма квез! - лагьана жибинра авай пулар аялрин гъутариз пайна куьтягьна. Ахпа къерехдихъ есир хьиз акъвазнавай Абидав рахана: - Вун вучиз имидин патав къвезвач, къачагъ? Ша за вазни са абаси гуда!
– лагьана ам жибиндиз гьахьна, амма анай нер михьдай ягълухдилай гъейри затӀни гьат тавурла, ада гьам Абидан гъиле вугана. Гьа и арада пулар пайзавайдакай хабар хьайи Майидат, гамунин кӀаняй къарагъна, тадиз айвандик акъатна. Ада аялрин гъилерай пацу ягъиз, хъилелди пулар вахчуз башламишна. Гьа и къайдада Абидан гъилевай яйлухни вахчуна, адан муькуь гъилизни килигна, ахпа пиян итимдал сив ахъайна:- Ингье ви мярекат. Буба рагьметдиз фена кьве гьафтени жедалди пиян яз хтанвай ваз регъуь хьуй!..- Лал хьухь! Ваз вуч ава, кьенвайди зи буба я! Акьван хажалат авайтӀа, вунани хъвадай. Квахь зи вилерикай! – Майидата итимдин тӀул чиз, вичихъ са экъуьгъун-лапӀаш галукьдалди, гам авай кӀвализ хъфена, рак акьална. Вичел нубат атайла Мамед имидин жибинда са абаси кьванни амукь тувурла, Абидаз гьайиф хьанвай. Ам кур пашмандиз гурарай агъуз явашявашдиз эвичӀна. - ГьикӀ хьана чан хва, циркериз тамашна хквезвани?- гурарин кӀане Абидал Мегьри диде гьалтна. – Гьалал хьуй ЦӀайхатуназ, гьа залумдин гъутук незвай фу. КӀвале къал акъатдал хъфин кьванни ийин, - лагьана, гурарин кьве кӀарцӀиз хкаж хьайи Мегьри диде акъваз хьана, вичин перемрин кӀаник квай жибиндай акъудна Абидаз са къенфет гана, мад жузун хъувуна:- Куь бах духтурдай хтанвачни?- Ништа,- къенфет къачуна, са жуьре ван акъатна Абидай.- Ахтач кӀвализ, чан хва. Зун ахпа са кьил чӀугваз къведа. Садра зун винел хъфин, - Мегьри гурарай винел хкаж хьана. Мегьри гъвечӀи ва яхун буйдин, чина берекат авай дишегьли тир. Ам рагьметдиз фейи вичин итимдилай кьад йисан жегьил тир. Ам Межидан кьвед лагьай паб тир. Мамед хъвана хтай гьар береда, ам тавакъу ийиз, секинарна ксуриз алахъдай. Мамеда дидедиз ябни гудай. Виридалай ам Абидан язухда жедай. Гьалтайла жибиндай акъудна са ширин, шекер адаз тагана тадачир.
Абид кӀвализ гьахьайла, Рагьмана столдихъ ацукьна са вуч ятӀани кхьизвай.- Вун гьинавай? – вил кхьинрилай алуд тавуна хабар кьуна ада.- Винел.- Мамед ими хъвана хтанвани? - Ун. - Де кӀвале авайни?- Ун. Вич ахпа къведа лагьана. - Ваз гишин тушни, фу тӀуьр чка-затӀ авани? - Рагьман, дафтарар агална, абурун винел къелем эцигна, Абидахъ элкъвена. Абида чуькьни авунач. – Чна кьведа исятда авай гьазур-гьалал неда, хьуйни?- Дах, вуна заз ахпа са хкет ахъайдани? - Абид атана дахдин къвалахъ агатна. Рагьмана ам кьуна метӀел хкажна.- Абид, чан хва, ваз мад са стха хьайитӀа кӀандани? Абида, вуч жаваб гудатӀа чин тийиз, къуьнер ЧУЬКЬВЕНА.-КӀАНДАНИ, кӀандачни? – Рагьмана жаваб гун лазим тирди тестикьардай къайдада вичин суал тикрар хъувуна.
- Ништа.- ГьикӀ ништа?! Ваз вахъ къугъвадай са гъвачӀи стха хьайитӀа кандачни? - Зун Сабирахъни Маилахъ къугъвазва кьван. - Абур чпин кӀвале авайбур я. Ваз и кӀвале са гъвачӀи стха хьайитӀа, хъсан тушни бес?- Ун, - рази хьана Абид.- Ви бах и йикъара са гъвечӀи бала гваз хкведа, чӀехи хьайила куьн садсадаз даяхар жеда…- Дах, хкет исятда ахъай ман.- Къайгъу туш, анжах сад. Дахдиз ийидай кӀвалах ама. Хьуйни? – Рагьмана столдаллай хара тетрадриз са вил яна. - Ун. - АкӀ хьайила яб це… Хьана кьван, хьанач кьван са Аци-Баци. И Аци-Бацидиз, недай затӀунихъ къекъведайла, са машмашдин цил жегъида. Ада и цил са хъурт алай чкадал акӀурна. Адаз са гичиндавай яд гана, лугьуда: «Пакапакадал и машмашдин цилиникай са тар хьурай!» Пакамаз атана килигайтӀа, инал са чӀехи машмашдин тар экъечӀнава. Шад хьана Аци-Бацидиз. Ада тараз мад са гичиндавай яд хгана. «ПАКА-ПАКАДАЛ и тарал цуьквер хьурай!» -лагьана, кӀвализ хъфена. Пакамаз хтана килигайтӀа, тар лацу-ярувал акахьнавай цуьквери кьунва. Аци-Бациди мад са гичиндавай яд гун хъувуна лугьуда: «ПАКА-ПАКАДАЛ и тарал чрай машмашар хьурай!» Пакамаз атана килигайтӀа, тар темягь фидай хьтин, чрай машмашри кьунва. Шад хьана Аци-Бацидиз. Тараз акьахна, ада машмашар нез башламишна. Гьа и арада таран кӀаник са аждагьан атана. Ада таравай Аци-Бацидиз лугьуда:- Аци-Баци, вегь бубадиз са машмаш! Аци-Бациди атӀана аждагьандиз са машмаш вегьена. - ШИРИНДА-ВЕРЦӀИДА, сад мад вегь кван! - бегенмиш хьана аждагьандиз чрай машмашар. Вич алай хилел машмашар аламачиз акуна, Аци-Бацидиз маса хилел хкадриз кӀан хьана. Маса хилел хкадардайла Аци-Баци виняй агъуз дуьз аждагьандин хуржиндиз аватна. Аждагьанди хуржин далудал яна, гваз хъфена… Рак ахъайна, кӀвализ гъиле са гъвечӀи катулни аваз, Мегьри атана. Рагьман, хкет акъвазарна, аял метӀелай авудна, кӀвачел къарагъна.- Ша! ша, диде! - лагьана, ада патав гвай хъуьцуьганрикай са хъуьцуьган къачуна, диде атайла, ацукьзавай чкадал вегьена. Мегьриди гъилевай катул цӀай авачир пичинин винел эцигна, вичиз хци чилел вегьей хъуьцуьгандал ацукьна. Абид гьасятда фена, адан къужахда ацукьна.- Квез гишин хьаначни? Куьне тӀуьр затӀ авани? - кӀеме ацукьнавай аялдин кьилелай гъил алтадна, хабар кьуна Мегьриди. - Чаз, дуьз лагьайтӀа, са кьас нез кӀанзавайди тир, амма Абидаз Аци-Бацидин хкет ахъагъиз ягъалмиш хьана.- Ахпа вуч хьанатӀа ахъай ман, дах!- Амай пай за ваз пака ахъайда, гила зазни гишин хьанва,- Рагьман къарагъна фена къулал алай катулдиз, кьил эляна, килигна… Са гьафтедилай Ханум духтурдай руш гваз хтана. Рагьманан гуьгьулар чӀур хьана. Адаз, хьанайтӀа, рагьметлу бубадин тӀвар вичин кӀвализ хтана кӀанзавай. «Зун диде-бубадин патахъай тагай кас я! Винел кӀвалер Мамедаз, бегьер гузвай багъ Мамедаз, хпер-малар Мамедаз. Рагьметлу бубадин тӀвар
кьванни заз хьанач!» - Рагьман фикиррик кваз кхьинар ийизвай столдихъ ацукьнавай. Ада вилик квай кхьинар алай тетраддин юкьвай акъуднавай табагъ чар гъиле кьуна, вичи кхьена куьтягьнавай «Бубадиз» шиир кӀелиз башламишна:
РикӀиз хуш чин, лацу чуру агъ хьтин, Къени заз аквазма буба, чан буба. Ви ширин мез, ви гьахъ гафар, вилер ви, Зи рикӀе амазма, буба, чан буба. Зи вилерай вун жегьил хьиз аквадай Гьар чӀавуз заз дуьз рехъ къалуз рахадай. Ви луварин сериндик зун къугъвадай Вун тир гьар са дердинин дарман, буба ГьикӀ жедай заз, гзаф кьакьан дагъ хьиз вун, Уьмуьрда гьич хкахь тийир рагъ хьиз вун, МеселлатӀан, начагъ тушиз, сагъ хьиз вун, Зи тахсир туш, велед я ман, чан буба. Акьуллуйриз ви хъсанвал чир хьана, Ахмакьризни на гзаф таъсир гана, На лугьуди, къе вакай ничхир хьана, Катна фена, чун туна пашман, буба.
Шиир кӀелна куьтягьна, Рагьмана гъилевай чар кьве къатна столдал эцигна, жибиндай акъудна ягълухдал вилерал акьалтай накъвар михьна.
Хзанда гила хьанвай Муьгьуьбата вири фикирар вичел желбнавай. Абид вич-вичиз тир. Гзаф вахтара, тӀуьнни рикӀелай алатна, пакамаз аялрихъ галаз куьчедиз экъечӀайди, лап хурушум хьайила, алай парталар рукварайни кьарарай ктад хьана, кӀвализ хквезвай. - Зун и аялдин пекер чуьхуьз акакьзавач, амни гьар юкъуз алайбур ктадиз хквезва! - Ханума, рахан авуртӀани, Абидал алай парталар пакамдал михьи хъийидай. Гьар куьчедиз экъе-чӀайла, Абид алай парталар михьиз хуьз алахъзавай, амма аялрин шад межлисдик акатайла, вири рикӀелай физвай. Анжах нянихъди кӀвализ хкведайла, вичел алайбур къа-цӀанвайди акурла, мад сефил хъжедай. Пакамаз бахдиз, кьарар авай чкайра къекъведач, алай парталарни къацӀурдач, лагьана гаф гана, Абид куьчедиз экъечӀна. КӀвалерин вилик, къубудин къерехда, кьве къуншиди дегьрейризни якӀвариз чарх гузвай. Сада са гъили чарх элкъуьриз, муькуь гъили афтафадай герен-герен чархунал яд иличзавай. Кьвед лагьайда, хкаж хьана гьа чархунин къаншарда ацукьна, кьве гъилини дегьредин мурз элкъвезвай чархунив илисна кьунвай. Дегьре чархунихъ галукьзавай чкайрай цӀун цӀелхемар хкатзава. Абурулай са тӀимил яргъа аялар хвалалай хкадриз, «ТӀуб кягъиз» къугъвазва. Абидаз абурун патав физ кӀан хьана, амма, садлагьа- на, кӀвалерин вилик, хьрак цӀай кутаз кӀватӀнавай куьле
рин патав, са квел ятӀани машгъул хьанвай Маил акуна, акъваз хьана. Абид адан патав фена. Маила кьве гъилени кьуна, са зур метр алай, кьве патални мурз алай гапурдин кӀвенкӀвел гъвечӀи-гъвечӀи фурар атӀузвай. И гапур Абида къуншидал яшамиш жезвай вичин тай Алидивай зингрингрихъ дегишарна къачурди тир. Ада ам, садазни гьат тавурай лагьана, Мамед имидин малар авай цура, ракӀарин кьулухъ чуьнуьхнавайди тир.- Ам зи гапур я, вуна вучиз къачунвайди я? Ахце! - лагьана Абидаз Маилавай гапур вахчуз кӀан хьана.- Туш, ам заз чи цурай жагъайди я, - кӀвачел къарагъна Маила гапур кьулухъ авуна. - Ам зи гапур я, ахце! - Абидаз къуват ишлемишиз кӀан хьана.- Туш, ам зи гапур я! - лагьана, Маила кьве гъилини хкажна вичел къвезвай Абидан кьилиз гапур вегьена, вич кьулухъ хьана. Абидан кьиляй акъатай иви чинлайгъуз авахьна. Чинлай чӀугур гъил ивидай хьана акурла, Абидай гьарай акъатна, ам шехьиз башламишна. И кар акур Маил, гъилевай яракь гадарна, кӀвализ катна. ЯкӀвариз чарх гузвайбур кьведни, гъилевай кӀвалахни гадарна, гьарайдин ванцел Абидан патав катна.- Вуч хьана, кьилиз вуч хьана?! - къунши Мегьамед аялдин иви физвай пелез тамашна. - Зун Маила гапурдив яна! - шехьиз-шехьиз лагьана Абида.- Шехьмир, чан хва, шехьмир! Хьанвай акьван кар авач, - пелелай виниз чӀар башламиш жезвай чкадай иви акъатзавай. -Алад фена Рагьманаз, тахьайтӀа кӀвале вуж аватӀа, гьадаз эвера! – буйругъ гана Мегьамеда вичихъ галай аялдиз. Эвердин ванцел Ханум экъечӀна.- Гьерекатна кӀваляй аялдин кьил кутӀундай са пек гъваш, Абидан кьил ханва.- В у..у..у.., адан кьил ни хана? - Ханума варарин сивяй гьарайна.- Хабарар ахпа яхъ, вах, гьерекат, са пек гъваш. Кьиляй къвезвай иви акъвазарна кӀанда, - Мегьамеда Ханумак тади кутуна. Ханума гъайи пекиникай Мегьамеда са чӀук атӀана, цӀай кяна кана чӀух авуна пелел эцигна, амай пекинал кьил кутӀунна. - Мад шехь хъийимир, халудин. Шехьайла иви къвен хъийи- да. Хъфена кӀвале секиндиз ацукь, - лагьана Мегьамед халуди вилик квай муьрхъуь тӀуьна, бегьем мурз алачир гапур и патаз, муькуь патаз тамашна, вилик квай куьлерин кӀаниз гадарна. – Хъсан хьана къуьруь яз, хциди тиртӀа, аялдин кьил паддай… Няниз Рагьман кӀвализ чин чӀуру яз хтана. Адаз хьанвай агьвалатдикай хабар тушир. Абидан кутӀунавай кьил акурла, хъел кваз хабар кьуна:- Вун гьи дяведай хтана? Кьилиз вуч хьана?- Халис дяведай хтанвайди хьиз я. Маила гапурдив яна,- аял авай къеб юзурзавай Ханум рахана.- Ву.. у..ч?! Гапур вучтинди я? - Рагьмана душмандал тепилмиш жери къайдада вилер экъисна.- Ам зи гапур тир. Маила чуьнуьхна, зав вахкузвачир. Ахпа, ахпа ада зи кьил яна, - Абида кичӀез – кичӀез жаваб гана.- Ваз гапур гьинай атана?! – Рагьманан рахунар къвез-къвез векъи жезвай.
- Заз Алиди гайи… Гаф куьтягьдал, Рагьмана кьамуз вегьез хкажай гъил акъваз хьана, ахпа тумунихъ залан капаш геляна.- Алад атӀа пипӀез! Къе вуна гапурар къачузватӀа, пака тфенгар гваз хтана чунни яна рекьидачни?! – ада Абидаз кӀваляй къецел экъечӀзавай ракӀарин патав гвай пӀипӀ къалурна, ахпа Ханумаз килигна, мад давамар хъувуна: - Къе идаз са кьас фуни гумир.- Бес акӀ жедани, я Рагьман? Ада мад чӀуру кӀвалахар хъийи- дач, - Ханумаз Рагьмана вичизни гьарагъиз кичӀезвай. - Эхь, за лагьайвал жеда. Зи гафунал гаф эцигдай кас заз ина такурай! Мад кӀвале гаф хълагьдай кас хьанач. Абид герен-герен нер фтӀиниз, ван акъат тийиз ишезвай. Са арадлай къапаринни тӀурарин ванер акъатна. «Нянин тӀуьн недай вахт я» - фикирна, Абида шехьунин сес са тӀимил виниз хкажна.- Лал хьухь! Вун за исятда атӀа мичӀи кӀвализ акъудда. МичӀи кӀвалин тӀвар кьурла Абидан шехьун кьурана. Адаз гьа кӀвализ, йифиз анихъ амукьрай, юкъузни физ кичӀе тир. Абид са къвалахъай хьиз фу незвай дахдизни бахдиз тамашна, сивиз атай цуькӀуьн туькьуьна, мад пипӀез чин ягъ хъувуна. Са арадилай, вичи фу тӀуьна кутягьайдалай кьулухъ, Рагьмана хциз вичин патав эвер гана. Абид, есир хьиз, бубадин патав атана, кьил агъузна, акъвазна.- Шалвар виниз ая. Ивидай ктад хьанвай перемдин хилер аку. Лагь кван гила заз, вуна авурди къе хъсан кӀвалах яни? - ВА..А..АЪ, - язух къведай къайдада жаваб гана Абида. «Хун Маила зи кьил авурла, тахсиркарни зун вучиз хьана?» - фикирзавай ада.- Вуна мад чӀуру кӀвалахар хъийидани?- ВА..А..АЪ, - са жизви ван акъатна Абидан.- Ван акъатна, зи вилериз килигиз лагь!- ВА..А..АЪ, - сифтедилай са жизви сес хкажна, накъварай ацӀанвай вилерай дахдиз тамашна, тикрар хъувуна ада.- Заз вуна мад чӀуру кар авуна лагьай ван хьайитӀа, ви кьил за гьа гапурдив атӀуда. Гила хъфена ксус.
Абид айвандик экъечӀна, кварцин кьилел алай кружкада къайи яд цана, галуд тавуна, къанихвилелди вири хъвана, хтана алай парталар хтӀунна, чӀулав яргъи са трусик аламаз, кӀвалин пипӀе Абдукъадир имидилай амай месел алай яргъан хкажна, къундар-къундар хьанвай башкӀулар авай месин винелай ярх хьана. Ам яргъандин кӀаник экечӀнамаз ахварал фена. Пакамаз Абид школадиз физ гьазурвилер ийизвай дахдин гьерекатри ахварай авудна. Ада вичин кӀаник квай мес ва алай трусик къеженвайди гьиссна. «Захъай чухь галахьна. Бахди гила мад виридаз лугьудайди я. Зун мес кьурадалди къарагъдач». - Абидак кичӀ акатна. Адаз, ахварал мад хъфеначтӀани, гагь и патахъ, гагь муькуь патахъ элкъвез, месикай хкечӀиз кичӀезвай. Ханум кӀвалин кӀвалахрал машгъул тир. Ам герен-герен къецел экъечӀиз хквезвай. Мад сеферда ам къецел экъечӀнамаз, Абид яргъан винелай алудна къеженвай
чка чир жезматӀа килигна. КӀаник квай месин агъдал къежейвал гел хьанвай. Гьа и арада Ханум хтана акъатна.- ГьикӀ хьана, къарагъиз хев квач хьи? Мад хатӀа авунвани? -шак алаз хабар кьуна ада. Абидай гаф акъатнач. Ада регъуьз-кичӀез, кьежей трусикдин винелай, кикера жир авай шалвар алукӀиз башламишна. Ханума атана месин винеллай яргъан алудна. Адаз, бириш-бириш хьанвай агъдин юкьни-юкьвал алай, рагъул рангадин чӀехи леке акуна. - Агь, ваз регъуь хьуй! Им заз вуч бала хьаначни, я чан вахар! Ирид йиса аваз мес кьежирдай аялар жедани БЕС?!«ГЕНА дах школадиз фена хъсан хьана, тахьайтӀа хер алай кьилихъ сад мад галукьдайди тир», - фикирна Абида. Ханума, рахаз-рахаз Абида кьежирнавай месни, месин агъни, трусик чуьхвена къецел ракъиник экӀяна. «Гила Маилбуруз чир жедайди я. Заз «чухьвас» лугьуз, хурук кутадайди я», - и гафарикай кичӀела Абид нисиндал кӀваляй санизни экъечӀнач. Ада, аял ишехьайла кьеб юзуриз, бахди тапшурмишай кӀвалах ийиз, вичивай жедай куьмекар гуз, вахт акъудна. Нисинилай кьулухъ ам, бахдивай хабар кьуна, винел гьавада яшамиш жезвай Маилан патав хкаж хьана. Айвандик хкаж хьайи Абидаз, цлахъ агуднавай столдал, винел спичкайрин кьватини эцигнавай Мамед имидин пӀапӀрусар акуна. Айвандик касни квач. Адан рикӀел Мамед имидин гафар хтана: «ПӀапӀрус чӀугурла зи рикӀиз регьят жезва. ТахьайтӀа и зал гьалтзавай зегьметар эхиз жедач». «Яраб за чӀугуртӀа гьикӀ жедатӀа? РикӀиз регьят жеда жал? Ваъ, герек туш, дахдиз чир хьайитӀа, ада зи кьил атӀуда», - фикирна, ам кӀвализ гьахьна. КӀваляй экъечӀайла, адан вил мад пӀапӀрусрин пачкада акьуна. Артух фикир-затӀ тавуна, пӀапӀрусарни спичка къачуна, хурук вегьена, кац хьиз, яваш-явашдиз гурарай агъуз эвичӀна, кас авачир хевлет чкадихъ къекъвена. Адан вил ахъазвай маларин цура акьуна. МичӀи тиртӀани, къениз гьахьна, са жизви хъиткьер туна, ракӀар агална.- Белки, зи рикӀизни са бубат регьят жен, - пӀузаррикай хьиз вич-вичик рахана, ада хъуьчӀуькай хкудна пӀапӀрусрин пачкани спичкайрин кьвати вилик эцигна. Ахпа пачкадай са пӀапӀрус акъудна, Мамед имиди кьазвай къайдада кьве тупӀув кьуна, цӀай кядалди са пуд сефер сивиз тухуз акъудна. Ахпа сиве туна, спичкадин кьватидай акъудна кьалуник цӀай кягъиз алахъна. ЦӀай кягъиз тежез са пуд кьал хана. Эхир сада цӀай кьуна. Ада ам сивевай пӀапӀрусдиз мукьва авуна, амма чин цӀу куз акурди кьулухъ хутахна. Муькуь гъили сиве авай пӀапӀрус акъудна гъиле кьуна цӀай кягъиз алахъна. Гьа икӀ, пуд лагьай кьалунин куьмекдалди ада пӀапӀрусдиз цӀай ягъна, ам сиве туна, гум къениз фитӀинна. Садлагьана туьтуьниз атай гумади адан нефес дарна, уьгьуь ягъиз башламишна. Гьа и арада, гьаятдиз хквезвай варар ахъагъай ван авуна. Абид, тадиз гъилевай пӀапӀрус цурин пипӀе авай векьерин кӀаник кутуна, къецел экъечӀна. Варарай гьахьай дах акур Абидан чинин рангар атӀана, зегьле фена. - Вуна а мичӀи цура вучзава? - аял гьеле-меле мичӀи чкадиз фин тийидайди чиз, Рагьмана хабар кьуна. - Са затӀни, - гила сивизни кьур акъатна, са уьтери ван акъат- на, жаваб гана Абида. Рагьман, цурин рак ачухна, къениз килигна. Адаз чилел гадарнавай пӀапӀрусринни спичкадин кьватияр акуна. Къерехдихъ галай векьерин арадай къекъвез-къекъвез шуькӀуь лацу гъал хьиз гум хкаж жезвай. Рагьмана къениз гьахьна, сифте векьер кӀвачив эляна аник квай цӀай квай пӀапӀрус къахчуна
гъиле кьуна. ПӀапӀрусдин къваларал алай векьер, гьа гила-мад цӀай кьадайвал акъвазнавай. Рагьмана абуруз кьуьл гана, ахпа чилел аламай пӀапӀрусрин пачкани спичкайрин кьвати къахчуна, къецел экъечӀна, кичӀела зурзазвай Абидаз тамашна.- Вуна пӀапӀрусар чӀугвазвани? -Абидан сивяй гаф акъатдалди Рагьмана адан сив капашдив яна. Абид кьве метридин къерехдиз гадар хьана. - За мад хъийидач, я да..а.. х! – гьарай акъатна адай. Абидан пӀузаррай къвезвай ивиди шехьдайла дуьздал жезвай сарар яру авунвай.- Ваз пӀапӀрусар гьинай атана, ламран хва? - ам мад аялдал тепилмиш хьана. - За мад хъийидач, я да..а..х! Абур за Мамед имидин столдилай къачурбур я!- Абида мад вичел къвезвай дахдин гъил кьуна, гьа ярх хьайи чкадал, дахдиз тавакъу авуна. Рагьмана ам кьамалай кьуна хкажна, кӀвачел акъвазарна. - Квахь кван садра кӀвализ, - са капаш мад кьамуз вегьена, вилик кутуна, мичӀи кӀвализ хутахна… Амай вахт Абида йиф жедалди гьа мичӀи кӀвале акъудна. Дахдин ихтияр авачиз адавай гьич къецихъни экъечӀиз жезвач. «Мад шалвардани цвар галахьайтӀа, за вуч ийида?» - Абидавай эх жезмач. Ада вичин кьве кӀвачин арада шалвар ламу жезвайди гьиссзавай. Гена, гьа и арада, мичӀи кӀвализ, са вуч ятӀани герекдиз, бах атана. Ада пӀузаррикай хьиз чӀалар лугьузвай:
- Я, бах, захъ…, захъ цис гала-е…, - шел квай ванцел лагьа- на Абида. - Алад, гьерекат, фена, авуна хъша. Зун югъ атай кьван, вуна цвар гайи месерни шалварар гваз авайди туш… - Зун дахди мад гатадайди я.- Вун ада, чӀуру кӀвалахар авурла, гатазвайди я. Алад, адаз за ихтияр гана лугьуда! Къецихъ катна, чкадал агакьдалди, Абидан шалвардин кӀан михьиз кьежена…
Хануман патав халича храз чириз хуьруьн жегьил рушар къвезвай. Садбуруз гьасятда, къалурнамаз кваквар кьаз чир жезвай, садбур кьил акъат тийиз, чир жезвач лугьуз, хъфизвай. Ханума са жегьил рушаз халичадин кваквар къачуз чирдайла, Абид абуруз къвалахъай килигиз акъвазна. Ахпа вичини чукӀул къачуна, къерехдихъай хьиз халичадин кӀане ацукьна, квакар ягъиз башламишна.- Бах, за дуьз хранани? - шад хьана гьарайна ада. Дишегьлияр кьведни Абид галай патаз килигна. - Аферин, дуьз я. Вакай халисан устӀар жеда, чан хва, - Ханума тариф авурла, Абидан гуьгьуьлар гьуьндуьр хьана. Ада мад ва мад кваквар ягъзавай. Вичизни и кар хуш хьанвай. Гила, бах аялдиз тӀуьн гуз, я са маса кӀвалах аваз къарагъайла, ам гьасятда халичадин кӀане ацукьзавай. Гьа икӀ яваш-яваш табар алай чкаяр ацӀурзавай
тӀани, Ханума вичиз куьмек жезвайди гьиссзавай. Абидакай, халича хразвай хьиз, гьакӀ вири маса кӀвалахрин патахъайни куьмек хьанвай. Куьчедиз фидайла, кӀулал чӀехи шалунал аялни кутӀунна, экъечӀзавай. Аял кӀула аваз къекъведайла, ам юкь алгъанвай кьуьзуь къари хьиз аквазвай. Бязи вахтара вичин таяри «гада-руш» лугьуз къивер гуз, хурук кутазвай. «Куьчейра къугъвана, катиз галтугуналди руфун ацӀудач. Гьарда вичивай жедай са куьмек авурла, хзанда берекат жеда. Жуван ацӀай туалет михьайтӀани, инсан алчах жедач»,- лугьуз Рагьмана хциз несятар гудай. ГЗАФНИ-ГЗАФ ихьтин гафар ада хъвана хтайла лугьудай. Дах хъвана хтайла Абидан гуьгьуьларни хкаж жедай. Ада гъвечӀи Муьгьуьбатни метӀел кьуна, хкетар ахъайдай, къугъваз куьчедиз фидай ихтияр гудай. Абидахъ дахдин лапӀаш галукь тавуна гзаф вахт алатнавай. Гьа са вахтунда авур чӀуру кӀвалахни авачир. - Абид, вун кинодиз къведани?! – хабар кьуна Маила хуьлелай ведредин юкьварихъ кьван яд цана, са патахъ алгъана ялиз-ялиз тухузвай Абидаз. – Клубда са хъсан, Шака квай, индийски кино ава. - Ништа, - Абид гъилевай ведре чилел эцигна, акъваз хьана. Адан вилери шадвилин цӀапӀрапӀар гана. – За дахдивай хабар кьан садра, - ихтияр гуник умуд кваз, ам яд авай ведрени вахчуна кӀвализ хъфена, столдихъ ацукьна кхьинар кхьизвай дахдин патав, вичик тахсир квай хьиз, явашдиз кацин пацарал фена.- Дах, зун кинодиз фин ман. Индийски кино хтанва-е…е! Рагьман, гъиле авай кхьин акъвазарна, Абидаз килигна.- Ваъ. Фидач, чан хва. Аялар йифиз кинойриз фидайди туш. Инал бахдиз са куьмек це. Хуьрек ийидалди аялдиз килиг, - лагьана Рагьмана вичин кӀвалах давамар хъувуна. Ада садра лагьай гаф закон тир. Мад тикрар авун лазим тушир. Абид вичиз гайи хуьрек тӀуьна, далу халичадиз яна, ацукьна. Адан фикирар вири клубда авай. «Пака Сабирани Маила чпиз акур кино ахъагъиз жеда. Заз акунач», - гьа и хиялрик кваз Абид ацукьай чкадал суст хьана.- Къарагъ, жуван чкадал ксус, - бахди ам ахварикай авудна. Абид садлагьана къудгунна кӀвачел акьалтна, ахпа мес алай чкадал фена, парталар хтӀуниз эгечӀна… Пакамаз Абид аялдин ишезвай ванци ахварай авудна. Я бах, я дах, кӀвале авач. Абида вичин кикера жир авай шалварни яргъи хилер галай памазиндин перем алукӀна, аялдин кьеб эчӀягъна. Аял секин хьана. Гьа и арада кӀвализ булахдал хъвадай яд гъиз фенвай бахни хтана.- Шехьзавайни зи бала? - Ханум, къуьневай квар кӀвалин пата эцигна, аялдин патав агатна. Абид къецел экъечӀна, чин чуьхуьз кӀвалерин вилик квай хвалал фена. Чиниз са капаш къайи яд ягъайла, пакаман къайи шагьварни галукьайла, Абидан чини цак акъудна.- Яда, вун вуч фад къарагънава? - хъурталай ичӀи куткун кӀулаллаз хквезвай Майидата Абидавай хабар кьуна.- Пакаман хийирар, мидхьвехь! Маилбур къарагънавачни?- Абат хийир, абат хийир! ГьикӀ хьана, вав тахай дидеди халичани храз тазвалда хьи? Ам дуьз гаф яни?- Майидат язух къведай къайдада гьалт хьана Абидан чиниз тамашна.
- Ам за заз храз чирайди я, - дамахдивди жаваб гана Абида. - БЕ..Е..С! Са кьве таб зи гамунизни ягъиз ша тӀун, я хва!-лагьана, са жуьре хъуьруьн авуна, Майидат гьаятдиз гьахьна. Абидни адан гуьгъуьналаз кӀвализ хтана. КӀвале бахди, аял кьепӀиникай хкудна, адаз нек гузвай.- Абид, чан хва, чай чими жедалди халичадин, за алатӀнавай таб ацӀуратӀун, бала,- лагьана Ханума. Абидаз сифте халича хрун гзаф бегенмиш хьанай. Ада бахдиз гзаф хушвилелди куьмек гузвай. Гила халича хрун, адан гьар йикъан кӀвалах хьанвай. Куьчедиз къугъваз физ кӀан хьайила, далудал аялни кутӀунна ракъурзавай. Ам къугъвазвай вичин таяр-туьшериз са къерехдихъай тамашна-тамашна, кӀвализ хквезавай. Нянихъ дана хкиз фин адан виридалай рикӀ алай кар тир. Ам, данадин тум кьуна, цӀай хьиз, адан гуьгъуьналлаз кӀвализ кьван катдай. Бязи вахтара бахдивай хабар кьуна ам куьчейриз къугъваз фидай, амма дах хквез акунмаз, адалай вилик катна хтана, халича храз ацукьдай. Абида халичадин таб ацӀурна куьтягьнамаз, пуд багъунин нафтӀадин пичинал эцигнавай чайданни ргана. Ада къарагъна, багъар агъузна, пичиник квай цӀай хкадарна. - Жуваз цана чай хъухъ, чан бала, анал фу, ниси ала, къачуна неъ. Заз мажал авач, - Ханума аялдин къацӀанвай пекер чуьхуьзвай.- Бах, ваз чай цадани?- Цуз! - разивал гана Ханума. Ширин чайдихъ галаз са кьас фу тӀуьна куьтягьнамаз, кӀвализ, явашдиз рак ахъайна, Маил атана.- Вун атанани, чан хва, Маил? Вуна чай хъвадани?- Ваъ, заз бахди фири нек гана. Абид, вун куьчедиз къведани? Абид ихтияр тӀалабзавай къайдада бахдиз тамашна.- Алад, алад къугъугъ жуваз. Алайбур къацӀурмир, анжах гежни ийимир. Зун фу чраз фидалди аялдиз килигиз хъша.- Хьурай, - лагьана Абидни Маил кьведни кӀваляй экъечӀна.
валяй экъечӀнамаз, Маила Абид вичихъ галаз кӀвалерин кьулухъ векьерин кӀунтӀ галай патахъ тухвана.- Вуна чкаларни аламаз чрай картуфар тӀуьрбур яни? Пагь, са кефина авайбур жеда хьи! - Маила маркунин юкьвай пуд ицӀи картуфни спичкайрин кьвати акъудна.- Ваъ. На тӀуьнани?- Эхь, накь Сунчархарин кьилел чӀехи гадайри картуфар чрадайла, са гъвечӀи кӀус зазни гана. Пагь, са ширинзавай! Ваз исятда аквада хьи, - Маилан гафари сивиз цӀаран яд гъизвай. – Ма, яхъ, исятда за ваз къалурда, - ада гъилевай пуд картуфни спичкайрин къвати Абидав вугана, маркуникай кьве гъили кьаз ялиз-ялиз вичин къужахда агакьдай векьер хкудна, са кьве камунин къерехдихъ эцигна. Ахпа Абидавай картуфарни спичкайрин кьвати вахчуна, картуфар кӀаник кутуна, векьерик цӀай кяна. Кьуранвай векьера гьасятда цӀай кьуна.
- Абур акӀ чрадайди туш, абур хьрак чрадайди я, - Абид, вичел гум къвез акурди, вилер тӀушунна, къерех хьана.- Туш. ИкӀ фад чрадайди я, - Маил вичин гафунал кӀеви тир. - Куь бахдиз акуртӀа, чун гатадайди я…, - Абидавай мад гаф лугьуз хьанач. Ам гару яна атай гумади бамишарна, уьгьуь акъатна, кьулухъ гадар хьана. Маилни адан гуьгъуьналлаз къерехдиз катна. ЦӀай къати хьана, адан цӀекӀврекӀар гару векьерин маркунал тухвана. Са декьикьани арадай фенач, маркуни цӀай кьуна. Аялривай мад инал акъвазиз хьанач. Абур кичӀ акатна, руьгь дабандиз аватна, кьведни катна калерин цура чуьнуьх хьана. Хвалалай чивинда яд цана хквезвай Мегьридиз кӀвалерин кьулухъ марк кузвайди акуна. - ВУ…УУ..У! Я хзанар, я жемятар! Маркуни цӀай кьунва! Куьмек це, я жемятар! - Мегьридай гьарай акъатна. Ам фидай пад жагъин тийиз, инихъ-анихъ катиз, теспачавилелди халкьдиз эвериз къекъвезвай. Адан гьарай-эвердал къуни-къуншияр гъиле яд акъваздай вуч гьатайтӀани гваз куьмекдиз катзавай. Ханум, эвердин ван хьайила, аялни къужахдаваз къецел экъечӀна, яргъалай маркуник квай цӀай хкадриз алахънавай жемятдиз тамашиз акъваз хьана. «Абиданни Маилан кӀвалах я!» - фикирна, Ханума ина-ана вил экъуьрна. - Ша, чун килигин, цӀай хкадарнавай хьтинди я, - Маилаз къецел экъечӀиз кӀан хьана.- Акъваз, экъечӀмир! Дахбуруз чир хьайитӀа, чун рекьида, -Абидак кичӀ акатна. Гьа и арада Абидан япарихъ вичиз эверзавай бахдин ван галукьна.- Ша, катин! - Маил къецел экъечӀна. Абидни адан гуьгъуьналлаз. Адаз мад бахдин эверзавай ван хьана. Абид вичизни хабар авачиз эверай патахъ хъфена.- Ви чинар квяй чӀулав хьанва? ЦӀай кягъайди вун яни?- хабар кьуна Ханума. - Ам тахьана, вуж жеда кьван?! Зиянкар! А векь за гьи зегьметдал кӀватӀнавайди ятӀа, ваз чидани? Яваш, хтайла, вай цӀай Рагьмана акъудда, - Майидат вични Абидаз са кьве лапӀаш вегьез гьазур тир, амма вучиз ятӀани акъваз хьана. Абидаз цӀай кягъайди Маил я лугьуз кӀанзавай, амма цӀай хкадариз атанвай халкьди ам юкьва туна, гьарда са гаф лугьузвай. Абидан вилерилай вичизни хабар авачиз стӀал-стӀал накъвар аватна.- Гила вилер тӀушунмир, квахь кӀвализ. Ви буба няниз хкведа, ада акъуддай мусибат ваз аквада, - Ханума Абидан далудик рум кутуна, ам кӀвализ рахкурна.- Я бах, цӀай за кягъайди туш, Маила кягъайди я, - лагьана Абида вичин дугъривал субутариз кӀанз.- Ам вуна няниз дахдиз лагь! Дугъриданни, нисинлай кьулухъ Рагьман, хкетрик квай аждагьан хьиз, «гъиле тур, сивени цӀай» аваз хтана. Дахди вичин тӀвар кьуна эверайла, халича храз ацукьнавай Абидан чандик зурзун акатна. Ам есир хьиз, кьилни куьрсарна, явашдиз халичадихъай къарагъна. - Инихъ ша кван!- Дах, цӀай за кягъайди туш-е..е.., - Абидан вилер накъварив ацӀанвай.- Вун заз тапарарни ийиз вердиш жезвани, ламран хва лам? - Рагьмана ягъай залан капашди аял кӀвалин юкьвал гадарна.
- Инихъ хъша! - генани ажугъ кваз гьарайна Рагьмана. Гада кӀвачел къарагънамаз, Рагьмана адахъ мад, гьа сифте къайдада хьиз, капаш галукьарна.- Яваш, я Рагьман, - Ханум арада гьахьна.- Ам за кягъайди туш, я дах, аник цӀай Маила кягъайди я!- ярх хьайи чкадилай шехьиз-шехьиз гьарайна Абида. - Маила кягъайди я?! АкӀ хьайила, вуна хтана бахдиз лугьун вучиз авунач, цӀай кягъайди вуж ятӀа? Исятда за гьахъ дуьздал акъудда, ша, акат вилик! - лагьана Рагьмана, Абид перемдин хев кьуна, вилик кутуна. Рагьманакай Мамедан аялризни, цӀукай хьиз, кичӀедай. КӀвализ, шехьзавай Абидни чина ажугъ авай Рагьман атайла, Майидатни аялар вири кӀвачел акьалтна. Маилан чинавай рангар атӀана. Ам гьасятда катна Майидатан кьулухъ чуьнуьх хьана. - Нянин хийирар хьурай! Мамед хтанвачни? Маил, инихъ ша кван имидин патав! - Рагьман са нефесдай рахана. КӀвалевайбур гьи суалдиз жаваб гун лазим ятӀа, кьил акъат тавур къайдада, сад-садаз тамашиз, акъваз хьана.- Инихъ экъечӀ, имидиз квевай кьведавай хабар кьадай гаф ава, - Рагьман са тӀимил хъуьтуьлдиз рахана. Маил Майидатан кьулухъай чинин са пад аквадайвал хкечӀна.- Инал куьн кьведни ала. Лагь гила, цӀай маркуник ни кягъайди я? - За адавай хабар кьурди я, - хцелай вилик Майидат рахана. – Абида картуфар чрада лугьуз вични тухвайди я лугьузвай.- Маил им дуьз гаф яни?- Туш! Картуфарни спичка Маилав гвайди тир, - лагьана Абида. – ЦӀайни гьада кяна.- Лал хьухь! - Абидаз векъиз гьарайна, Рагьман мад Маилахъ рахана. – Бахди лагьайвал дуьз яни, цӀай кягъади квекай вуж я?- Ам зун туш, - са жизви сес акъудна, Маил мад дидедин кьулухъ чуьнуьх хъхьана.- Бес гила на вуч хълагьда?! - лагьана Рагьмана Абидан сивихъ капаш геляна.- Аман! - гьарай акъатна, Абид ракӀарин сиве ярх хьана.- ВУ..У..У! Кямир, я Рагьман! Язух я аялдин, ада мад хъийидач! Гила мад хьайиди хьана, - аялдин язух атана Майидатаз.- Кьий! Ихьтин аял жедал, тахьайтӀа хъсан я. Аял кьепӀинамаз вердишарна кӀанда,- ада Абидан кьамухъай мад перемдин хев кьуна, ам хкажна кӀвачел акъвазарна, буйругъ гана: - Квахь зи вилерикай! Фена пакамдал мичӀи кӀвалин пипӀе акъваз! МичӀи кӀвал Рагьманан тавхана тир. Ана я экв, я пич авайди тушир. Ам Ханума вичин яд авай квар, гъуьр авай тапус ва маса геждал гъиле кьан тийизвай кур-ченях хуьзвай къайи чка хьанвай. Абидаз аниз фин акьван хуш кӀвалах тушир. И кӀвалин къав Мегьри бадедин кӀвалин чил тир. Гьар Мегьри бадедиз эвер гуз кӀан хьайила и къав гатун бес жезвай. Ам гьасятда атана акъатдай. Исятдани Абидаз, къав гатана, бадедиз эвериз кӀанзавай, амма винелай къекъведай кӀвачерин ван-сес авач. «КӀвале авач. Зун пакамдал гила ина амукьдайди я», - фикирна Абида. Дахдин лапӀашар галукьай чкаяр гупгуп ийиз къудгунзавай. Куьчеда мичӀи жез башламишна. Юкъузни мичӀи кӀвале гила генани ми
чӀи хьанвай. Абидан вилер мичӀи кӀвалихъ вердиш хьанвайтӀани, рикӀе кичӀ гьатнавай. Гьаятдай итимрин рахунрин ванер атана. Абидаз ванцяй Мегьамед халуни Саид халу чир хьана. Абур маркуна цӀай кьуна лагьай ван хьайила атанвабур тир. Са акьван гзаф вахт алатнач, хзан авай кӀвалин ракӀари ачухай ван авуна. МичӀи квализ Рагьман гьахьна.- Иниз экъечӀ! Вун бубадиз хажалат хьуй лагьана ви дидеди тур хьтинди я. Фена агъа Квасадин кӀваляй са шуьше гваз хъша. Пул за вичив пака вахкуда лагь. Фидайла атӀа къубудлай жуван чиниз са гъупавай яд яна алад, - Абидаз буйругъ гана, Рагьман элкъвена хъфена. Абидак шадвилин лувар акатна. Адаз, Саид халуни Мегьамед халу вичин дердиникай хабар кьаз атай малаикар хьиз, авай. Ам, гатунни рикӀелай алатна, кӀвачер цаварай физ, вичиз гайи буйругъ тамамариз катна. Дустар геждалди эхтилатар ийиз ацукьна. Абуру Абид садра мад туьквенчидин ракӀарихъ ракъур хъувуна. Са арадлай Рагьмана дустарин тӀалабуниз килигна, тар гъиле кьуна, вичин яратмишунар манидин сесиналди лугьуз эгечӀна:
- Алейкума салам, зи дуст, Шад я зун къе, вун атайла, Ширин я заз ичӀи фуни, Зи кӀвализ ви нур атайла. Ви эхтилат, ширин суьгьбет, Къизилдин куркур атайла, Зи рикӀ аршда къекъвезва къе, Теквилин сунжур атӀайла.
Дустар, вахтни рикӀелай алатна, Рагьманан чӀалариз яб гуз, тостар лугьуз, са-са виш граммарни хъваз, ацукьнавай. Пуд лагьай шуьше куьтягь хьайила, Рагьмана абур варцел кьван рекье хтуна. Рагьман хтана столдихъ са геренда сиви са чуькьни тавуна ацукьна, ахпа вилер ахвари кузвай Абидаз вичин патав эверна. «Зун мад мичӀи кӀвализ акъуд хъийидайди я», - фикирна Абида. Амма Рагьмана ам, кьве гъилини кьуна хкажна, вичин метӀел ацукьарна, са гъили далудихъай вегьена вичихъ агудна. Са кьуд-вад сятинин вилик вич рекьиз гьазур дахдин къужахда гила агатна ацукьай декьикьада, Абида са гьихьтин ятӀани багъри чимивал гьиссна. Адаз дахдин гардан кьуна вичин кьил адан хурудив агудиз кӀанзавай, амма дахдин эхтилат квекай ятӀа чин тийиз кисна акъвазна. - Ваз къе атай халуяр акунани, чан хва? Ваз абуру вуч лагьанай? Кьегьял итим хьухь, диде-бубадиз яб це, чӀуру кӀвалахар ийимир, лагьанайни? - Ун.- КӀевиз лагь! Кьил виниз хкаж! Инсан рахадайла, адан вилериз килигун лазим я. - Эхь! - Абид, са жизви сес хкажна, дахдин чиниз килигна.- ГьакӀ хьайила, чан хва, вуна къецин хьтин чӀуру кӀвалахар ийиз хьайитӀа, заз пис хъел къведа. Хъел атайла, за ядайди ваз чир хьухь! Мад ахьтин чӀуру кӀвалахар хъийимир! Гьа маркунилай кӀвалери цӀай кьунайтӀа, чун гьина яшамиш жедай? Ваз зи ван къвезвани?! – Рагьманан рахунар мад къвез-къвез векъи жезвай.
- Ун, - Абидаз маркуник цӀай Маилавай кьурди я лугьуз кӀанзавай, амма дахдин хъел генани артух жез кичӀела, адан вири гафарихъ галаз рази жезвай.- Ахъай ам, я Рагьман, ксурай, геж хьанва, - Ханум, мугьманрин виликай къахчур къаб-тӀур чуьхвена, чилелай кул эляна, анал ксудай месер вегьезвегьез, вичин итимдихъ рахана.- За хциз чӀуру гаф лугьузвач. Заз адахъ галаз пакамдал рахадай ихтияр авайди я. Тушни, бала? - ам Абидахъ элкъвена.- Ун.- Вун гила школадиз фена кӀанзавай чӀехи гада я. За лагьай гафар рикӀелай алудмир. Гила, фена галай цисни авуна, хтана жуван чкадал ксус! - лагьана Рагьмана хва метӀелай авудна.
Мегьри бадедик, вичин гъвечӀи хва Абдукъадир армиядилай гуьгъуьниз Украинада, Днепропетровск шегьерда кӀвалах ийиз акъвазнава лагьайла, кин акатнавай. - Адани Зедуллагьа хьиз матишка ахчудайди я. Адаз хъша лагь, ина мехъерарна, ахпа вичин свасни галаз гьиниз кӀантӀани фирай, - лугьуз вичин рухвайрив кагъазар кхьиз тазвай. Адан къалабулух манасузди хьанач. Гатуз Абдукъадир урус свас галаз хтана. Сифтедай наразивилер къалурайбур гзаф хьана, ахпа ада вичихъ галаз хканвай дишегьлидин, лезги рушаз ухшар чинин кӀалубар акурла, вири кис хьана, мугьманриз чпин кӀвалериз эвериз хьана. ЧӀехи стхайрин аялар, «бицӀи дах» лугьуз, Абдукъадиран гуьгъуьнай экъечӀзавачир. Ада мукьвал-мукьвал аялар гуьгъуьна туна вацӀуз чуьхуьнар ийиз, балугъар кьаз, мерер кӀватӀиз тухузвай. Хкведайлани кимел алай Квасадин магазиндай къачуз абуруз ширинар пайзавай. Абидазни, абурун арада гьатна, суварар хьанвай. - И аялдиз хайи диде авач, бубани тахайди яни? - Абидал тӀуб туькӀуьрна, хабар кьуна Абдукъадира са сеферда Мегьри дидедивай. – Адал алай кӀуфар хкатнавай кӀвачелайбур, агъзур пине алай вахчег садазни аквазвачни? Ма пул, аялдиз вуч герек ятӀа, къачу, - лагьана ада Мегьридив вад манат пул вугана. Гьа нянихъ Абдукъадиранни Рагьманан арада къайи рахунар хьана. Гьикьван кӀвалин рак жувт агалнавайтӀани, айвандик вехъи рахунрин ванер акъатзавай. - Вуч лагьайтӀани, вуна гьамиша вун гьахъарзава. Вун масадан фикир кваз такьазвай образованный акьулсуз я. А хуьз тежер аял хадачир ман! - Абдукъадир, рак агалчна, хъел кваз кӀваляй экъечӀна, айвандик вичиз килигиз акъвазнавай Абидан кьилелай гъил алтадна, мад са гафни талгьана, куьчедиз экъечӀна. Рахун акунрай Абидан патахъай тир. «Образованный акьулсуз» гафарин мана вуч ятӀа гъавурда акьуначиртӀани, Абидан рикӀел гьа гафар яргъалди аламукьна. Мугьманар хъфена. Хуьре, кӀвале секин хьана.- Я дах, «образованный акьулсуз» вуч лагьай гаф я? - са кьадар вахтар алатайла, Абида дахдивай хабар кьуна. - КӀелай авам. Ам ваз гьинай ван хьана? - ГьакӀ, ам заз радиодай ван хьайи гаф тир, - лагьана Абида, вилер маса
патахъ чуьнуьхна. Рагьман тажуб хьана яргъалди Абидаз тамашиз акъваз хьана. Мумкин тир адан рикӀелни Абдукъадиран гафар хтанваз хьун… Ханума мад цӀийиз халича храдай гъалар гваз хтана. Абида рикӀ алаз бахдиз гъаларикай киткенар къечез, халича храз, аялдиз килигиз, баирдай дана-кал хкиз куьмекар гузвай.- Ма, аялни гваз са герен Мегьри дедин патав алад. За кӀвалелай са кул элягъин, - Ханум куьчедиз экъечӀиз гьазур хьанвай Абидахъ рахана.- Бах, зун абурун гурарай гъилери кьун тавуна экъечӀзава - е… е!- А гурар тикди я, аял гвайла ахьтин амалар ийимир! - Ханума Абидан кӀулал аял эцигна. Абид мад са чуькьни тавуна, кьуьзуь къари хьиз, какур хьана, кьве гъилини далудаллай Муьгьуьбат кьуна, къецел экъечӀна. Гурарин кӀаниз агакьайла, Абидаз гурарин кьилел акъвазнавай Маил акуна.- Зун и гурарай гъилер кягъ тавуна экъечӀдани? - дамах гваз лагьана Абида.- Фагь, анай зунни экъечӀдачни?! - Маилани кьил хкажна.- Зун аялни гваз экъечӀда…- Э…Э…ХЬ!?- Килига!- Абид далудал ккӀлам хьиз ккӀанвай аялни алаз тик гурарай винел кичӀез-кичӀез хкаж жез башламишна. Са кьуд-вад кӀарцӀиз хкаж хьайила, Маила «Аватна!», - лагьана гьарайна. Абидан далудаллай аялди хъуткъунарна. Абид кьулухъ татаб хьана, далудаллай аял кьулухъди гадар хьана аватна. Аял кьаз кӀан хьайи Абидни анай агъуз кӀватӀти-кӀватӀар хьана, аялдилай къерехдихъ аватна. Маил, метӀер гатаз, гурарин кьилел хъуьрез ацукьна. Абидаз вичин тӀарвални акунач. Ада гьасятда гурарин кӀане экӀя хьанвай Муьгьуьбатал вегьена. Аялдай кӀевиз шехьдай ван акъатна. Аялдин сивяй иви къвез акур Абидни шехьиз башламишна. - Я де..е…е! Абид гурарай аватна! - садлагьана Маилан хъуьруьн акъваз хьана. И гьарай-эвердал са ракӀарай Ханум, муькуь ракӀарай Мегьри баде, санайни Майидат акъатна.- АМА…А…Н! – гьарай акъатна Ханумай. Ада Абидавай шехьзавай аял вахчуна. Муьгьуьбатан сифте экъечӀнавай кьве сас акъатна хьалхьамрихъ галкӀанвай. - Вуна зи аялдиз вуч зулум авуна?! Вуна зи аял кьена хьи..и..н!- лагьана, Абидан кьамухъ капаш гелягъна, Ханум шехьна.- Шехьмир, шехьмир, я свас,-лагьана Мегьри бадеди. - Аялар аватиз, алукьиз-къарагъиз чӀехи жедай затӀар я. Вири хъсан жеда, гьерекатна духтурдиз твах, белки ханвай чка-затӀ ава жеди! - Мегьри баде Ханум секинариз алахъна. И гьарай-эвердал гьасятда къуни-къуншиярни атана акъатна. На лугьуди, абур ракӀарихъ и кӀвалера са кӀвалах мус жеда лугьуз вил алаз акъвазнавай. Абуру гьарда са гаф лугьуз, гьарда са меслят къалурзавай. Ханум, тади гьалда винелай парталар алукӀна, аялни са чими яргъандик алчударна кутуна, духтурдиз физ экъечӀна. Абидан шел яваш жезвачир, адаз и карди гзаф таъсир ганвай.- Гила хьайиди ана хьана, шехьмир, чан хва! Хьанвай акьван кар авач. Ирид йис хьанвай аялдин кӀула аялар вугуч эхир. Кьилеваз аватна! Ваз тӀар хьанани, чан дидедин? - Мегьри баде Абидан кьилиз, гъилериз-кӀвачериз тамашна. Адан гъил кьилик галукьайла, Абид тӀар хьана кьулухъ фена. - Я чан хва, вазни вижеваз тӀар хьанвайди я хьи! Хъша, хъша винел зи патав, зун ваз хъсан килигин, - лагьана Мегьри бадеди ам вичин патав хутахна. Абиданни кьилелай, кьунтерилай, хъалчахдилай ва мад са шумуд чкадилай
хамар алатна иви акъатнавай. Адан жендекди тӀарвал гила гьиссзавай.- Баде, са хкет ахъай ман, - са тӀимил кьван секин хьайила, бадеди гайи къенфетни сивин къвала туна, фтӀиниз-фтӀиниз тӀалабна, бадедин къвалахъ агатнавай Абида. - Са итимни паб яшамиш жез хьана, чан хва, - и тӀалабунал вил алаз акъвазнавай къайдада, гьасятда башламишна Мегьри бадеди. - Абуруз кьве гъвечӀи аялни авай. Йикъарикай са юкъуз аялрин диде начагъ хьана. Рекьиз чандик квайла ада итимдиз вичин патав эверна лагьана:- Чан итим, зун мукьвара рекьида. Вун жегьил я. Вуна жуваз са жегьил паб хкваш. Анжах зун сура твадалди зи эрчӀи гъил атӀана кӀвале са кьацӀал эцигна тур. - Гъил вучиз атӀузвайди я, я паб? – тажуб хьана итим. - Аялри гьамишанда хъсан кӀвалахар ийирди туш. Абурай бязи вахтара чӀуру кӀвалахарни акъатзавайди я. Гьар чӀуру кӀвалах авурла, зи аялар гатадайла, жуван цӀийиз гъанвай папаз къачуна зи гъилелди гатут лагь. Тахай дидедин гъили тӀарда, зи гъили абуруз тӀардач... Нянихъ духтурдай аял къужахда кьуна, вилерин кӀаник шехьнавай гелер алаз, Ханум хтана. Ам суст хьанвай аял кӀвалин пипӀе месел эцигна, столдихъ вичин тахсир хиве кьазвай къайдада ацукьнавай Абидан патав атана:- Килиг вуна вуч авунатӀа, - ада столдин къерехдал жунадин са капаш кьван кӀус ахъайна эцигна. Жунадин юкьвал Муьгьуьбатан акъатай лацу кьве гъвечӀи сас алай…
I966 йисан I4 мартдиз Ханумаз садлагьана пис хьана. Ада Абид ракъурна, тади гьалда винел гьавайра яшамиш жезвай Мегьридизни Майидатаз эвериз туна. Майидата фена къуншидаллай Айнаханумни галаз хтана. - Башламиш хьанва. Гъваш кур-тиян, афтафа, аяларни кӀваляй акъуд, - лагьана Айнаханума.- Алад, са сятина фена гьаятра аялрихъ галаз къугъугъ, - лагьана, Майидата тиянар, яд авай квар ва гичин кӀвализ хкана, Абидни Муьгьуьбат къецел акъудна, ракӀар акьална. Абид, Муьгьуьбатан гъил кьуна, гьаятдиз экъечӀна. КӀваляй Хануман: «Аман! Аман чан диде!» - лугьуз гьарайдин ванер акъатзавай. КӀвале авайди вуч гьарай-вургьай ятӀа кьил акъат тийиз Абид хквез, гагь ракӀарихъай, гагь дакӀардихъай яб гуз, са вуч ятӀани кьатӀуз алахънавай. Са кьадар вахтундилай кӀваляй аялдин ишехьдай ван акъатна. - Квез са гъвачӀи стха хьанва, - шад хабар гана, кӀвализ тухвай курар-къапар къецел акъудзавай Майидата. ГъвачӀи стха хьайидалай кьулухъ Абидални зегьметар гзаф акьалтзавай. Икьван чӀавал са Муьгьуьбатан къайгъуда авайтӀа, гила Разинан кьепӀинин кьилихъ са хейлин вахт акъудзавай. Адакай Ханумаз кӀвале вири патарихъай куьмек хьанвай. I966-ЙИСАН 20-апрелдиз нянин вахт тир. Ханума кӀвалин юкьвал тиян эцигна аялрин парталар, пекер-лекер чуьхуьзвай.- Я бала, Абид, атӀа яд авай ведре зи патав гъваш,- лагьана Ханума, аялривай яргъаз хьуй лагьана, дакӀардал хкажна эцигнавай ведре Абидаз къалурна. Муьгьуьбатахъ галаз къугъвазвай Абид къарагъна, дакӀардаллай ведредин патав фена. Ам ведредин патав агакьдалди, садлагьана ведре Абидалди атана. Абида гьасятда вегьена ведре кьве гъиливни къужахда кьуна, вични сифте кьулухъ, ахпа вилик, ахпа муькуь патахъ татаб жез, ведредавай цин са пай
вичелай илич хьана. КӀвалер зурзана, дакӀаррин гуьзгуьйри, кӀвалерин цлари, къавари жакьа-жакьдин ванер авуна. КӀвалин къаварай руквар аватна.- Астафируллагь, я Аллагь! Астафируллагь, я Аллагь! Им вуч мусибат я?! Гьерекат, аялар, къецел ката! Залзала хьанва! - Ханумай гьарай акъатна: ада гьасятда кьепӀинавай аял пекерик квайвал къужахда кьуна, муькуь гъили Муьгьуьбатан гъил кьуна, къецел гьерекатна. Абида, ведрени къужахдаваз, адан гуьгъуьниз гьерекатна. - Ведре чилел эциг! Чна чаз са чара ийин, къецел ката!- гьарайна Ханума. Винел гьавадайни гурарай эвичӀзавайбурун кӀвачерин дурум-дурумрин, эвер-гьарайдин ванер акъатна. Майидат, вичин аяларни вилик кутуна, къецел катна. Вири хуьруьн халкьар куьчейра авай. Хабар авачирбуруз хабар хьун патал хуьруьнвийри инай-анай язавай тфенгрин ванер къвезвай. Халкьдик зурба кичӀ акатнавай. Са бязибурун кӀвалер михьиз чкӀана, зурба зиянар хьана шел-хвалдик квай. Садбурун кӀвалерин цлар чкӀанвай, муькуьбурун кӀвалерин цларай хъиткьерар фенвай. Зарар тахьай са касни амачир. Инсанар, ийир-тийирдай кьил акъат тийиз, кӀвалериз хъфиз тежез, куьчейра кӀватӀал-кӀватӀал хьана амай. Залзалади Дагъустандин кьибле патан вири районриз зурба зиянар ганвай. Кьасумхуьруьн, Кьурагьрин, Магьарамхуьруьн, Ахцегьрин, Хив, Агъул, Табасаран ва гьакӀ маса районра школаяр, клубар, магазинар, больницаяр, гамар храдай фабрикаяр ва гьакӀ гзаф кӀвалер чкӀай гьалдиз гъанвай. Гьукуматди гьасятда залзалади инсанрин кьилел гъанвай бедбахтвилин, зараррин гьисаб-кьадар чирдай ва абур кӀеверай акъудун патал серенжемар кьабулдай комиссия туькӀуьрна. Залзала хьанвай вири районриз ксудай палаткаяр, недай-хъвадай суьрсетар ва куьмекар ракъурна. И кардал аскерарни желбнавай. Агъул патаз аскерар аваз физвай машинрин цӀиргъериз тамашиз хуьруьн жемят кимел кӀватӀ хьанвай. ГЗАФНИ-ГЗАФ аялри шадвалзавай. Машиндай аскерри чпиз гъилер югъурайла, абур шадвиляй цавук хкӀазвай. Залзаладик чкӀай гзаф хуьрер арандиз эвичӀиз башламишна. Гьукуматди абуруз цӀийи чкадал хуьрер кутадай чилер къалурна, кӀвалер эцигун патал ссудаяр гуз башламишна. Халкьар цӀийи хуьрер кутаз, цӀийи кӀвалер, клубар, школаяр, магазинар эцигиз гьерекатрик квай. Гьа виринра хьиз, Сардар хуьрени югъ-къандивай дегишвилер жезвай. ЦӀаран кӀане виликдай авай куьгьне хуьр, гила колхоздин багълар, салар авай чкадиз эвичӀнавай. Гьар са кӀвалихъ хъсан емишрин тарар авай багълар, сал, бахча арадал къвезвай. I967 йисуз Рагьмана вичин чилелни кӀвалер эцигун патал хандакӀар яна. КӀвалер эцигзавай устӀар Тават эмедин итим Абузар тир. Адаз хуьруьнбуру «Уста Абузар» тӀвар ганвай. Ада гзаф мукьуфдаказ, гьар са къван вичин чкадихъ кьадайвал хкяна, дуьз тушиз хьайитӀа, вичин гъиле авай алатдив туькӀуьр- на, цла твадай. Сардар хуьре ва гьакӀ къунши хуьрерани адан зегьмет квай кӀвалер гзаф авай. КӀвалер эцигуник Абидан зегьметни квай. Эцигзавай цларин арайриз вегьезвай куьлуь къванер кӀватӀун, кьуруш ийидайла самар вегьез адаз кьецӀил кӀвачерал тӀуш гун, къала лагьай къван устӀардив вугун, адан кеспи тир. КӀвалер эцигна куьтягьдалди, I968 йисан 2I январдиз, Ханума мад са хва хун хъувуна. Гила Абидан хиве генани гзаф кӀвалин везифаяр гьатнавай. КӀвалин кӀвалахрилай гъейри ада йикъа садра физ тамай са типих куьлерни гъизвай, вини мягьледа авай яшлу МутӀалиб бубадизни Сефият бадедиз, гьар нянихъ физ, вичивай жедай са куьмек гузвай.
МутӀалиб вичин уьмуьрдин юлдаш Сефиятахъ галаз, аял-куьял тахьана, вини мягьледа, куьгьне хуьр амай чкада яшамиш жезмай. Ада, дуьзендал цӀийиз кӀвал эцигдай чил ганвайтӀани, вич вердиш хьанвай кӀвалерай масаниз куьч хьуникай гьич фикирни ийизвачир. Цналрин хуьре виридалай гуьрчег, кьакьан жендек авай, акунар алай руш вичиз тагайла, МутӀалиба йифиз фена ам чуьнуьхна гваз хтанай. Гьакьван рикӀ ацукьна гъайи, вичихъ галаз яргъал уьмуьрда фу тӀуьр дишегьли, ада аялар хьаначтӀани рахкурнач. Гьа хьайи бахтунал рази яз, абуру чпин югъ-няни ийизвай. МутӀалиб вич гзаф жумарт, зегьметдал рикӀ алай кас тир. Ада яд авай къанавдилай вине авай кӀвалерихъ галай чилел, бензиндал кӀвалахиз яд акъуддай насус къачуна бустан кутуна. Гьа насус кардик кутаз алакьзавайди анжах са Абид тир. МутӀалибан багъда хуьре садазни авачир хьтин чӀехи хатрутар, ширин ципицӀар, чӀахмаяр ва маса жуьреба-жуьре майваяр авай. Къавахин яргъи тараз акьахнавай чӀередик квай ципицӀар Абидалай гъейри атӀудай кас авачир. Ахьтин хаталу тарарай емишар атӀудайла, чпин аялар акьадар тавуна, тариф-затӀ авуна, къуни-къуншийри, мукьва-кьилийрини Абидав атӀуз тадай. Абида гатун вахтунда МутӀалиб бубадиз, чепедин гичин гваз физ, булахдилай къайи ядни гваз хкведай. МутӀалиба са суьруь хпер хуьзвай. Ам гьамиша юкъуз абурун гуьгъуьна чуьллера жедай. Абидакай адаз, няниз уьруьшдай хтай хпер ацадайла, кӀелер кӀуддайла, ахпа, нек хъвайидалай кьулухъ, абур кьилди чкадиз хкуддайла, куьмек жезвай. Гьа са вахтунда Абида кӀелиз-кхьиз тийижир МутӀалиб бубадиз вичиз ван хьайи дуьньядин хабаррикай, школада къачур чирвилерикай эхтилатар ийидай. МутӀалиб бубадивай Абидазни гзаф кӀвалахар чир жезвай. Нянихъ кӀвалерин вилик хпер гваз хтайла, рагъ акӀидай патавай дагъдин кьилел цавуз килигна, пакадин юкъуз гьихьтин гьава жедатӀа, лугьудай. Начагъ хперин азар гьим ятӀа ва гьикӀ сагъардатӀа, вири лугьудай. Хпери хадай югъ чир жедай, гьа вахтунда хеб байирдиз акъуд тавуна, кӀвале тадай. Адан кӀвале авай къул хьиз раснавай цлан пич Абидаз иллаки бегенмиш тир. ЦӀуз тамашиз пичин патав ацукьна, МутӀалиб бубади ийизвай эхтилатарикай ада лезет хкуддай. Ада ахъагъай са кьиса Абидан рикӀелай физвачир. … Са кьуьзуь, вилерни буьркьуь кас хьана. Ам гзаф кесиб тир. Адаз вичин уьмуьрда ачух вилералди са затӀни акурди тушир. Вири дуьньядал жезвай кӀвалахар, крар ва шейэр япаринни гъилерин куьмекдалди аквазвай. Ингье, вахт атана, Аллагьди буьркьуь касдин чан къачуз Азраил ракъурна. Худади и касдиз эхиримжи са тӀалабун, ам гьихьтинди хьайитӀани, кьилиз акъудда, лагьана, гаф гана. Кьуьзуь касди са тӀимил кьван вахтунда хьайитӀани вичин вилериз ишигъ гун тӀалабна. Аллагьдини адан тӀалабун кьилиз акъудна. Куьзек гьуьлуьн къерехдал яшамиш жезвай. Адан вилериз пакаман сад лагьай ярарихъ галаз ишигъ хтана. Адаз икьван чӀавал къвезвайди са лепейрин ван тир, гила адаз гьуьлуьн лепеяр чеб, абурун зурбавал ва гуьрчегвал акуна. «Гьуьл!» - гьарайна ада. Ахпа адаз гьуьляй экъечӀзавай зурба яру туп акуна. «Рагъ!»- мад гьарайна ада. Гужлу нурари кьуьзекав вилер мичӀиз туна. Ада вилер акьална ахъай хъувуна, кӀвачерин куьлерал хкаж хьана, кьуд патаз килигна. Адаз и кьил, а кьил авачир чуьллер, инлай анлай са гьиниз ятӀани физвай булутар акуна. «Цав!» - гьарайна ада.
Ахпа кьуьзуь касдиз емишрин багъ акуна. Ам багъдиз гьахьна. Куьзеказ акӀ хьана хьи, бул емишри акӀажарнавай хилери, хкаж хьана, мугьмандиз салам гана. Ада таран кӀаник аватнавай са пад яру емиш вахчуна, кап алтадна, михьна, ни чӀугуна: « Ич!» - гьарайна, шад хьана адаз. Ахпа кьуьзеказ салан майваярни чир хьана: помидурар, афнияр, газарар… Некьияр акурла, акъвазиз тахьана, сад сивиз вегьена, тӀуьна. Сала жегьил дишегьлийри бегьер кӀватӀзавай ва манияр лугьузвай. «Ингье, инсанар! Рушар!» - чир хьана кьуьзеказ. «Абур гьикьван гуьзел я?!» - адан вилери цӀапӀрапӀар гана, бедендай са гьихьтин ятӀани зурзун фена. Ахпа инсанри чпин гъилералди эцигнавай кӀвалер, дараматар, карханаяр акуна. Дагъларин, дуьзенрин, булахрин жанлу къаматар, суьретар акуна, къацу векьерин ва жуьреба-жуьре цуькверин рангар акуна, атир гьиссна, къушарин ширин авазариз яб гана. Икьван чӀавал вири лугьуз чизвай шейэр кьуьзеказ гила вичин вилералди акуна. Адавай масадан куьмек галачиз кӀани патахъ физ-хквез жезвай. «Инсанар вуч бахтлу тушни, вири вилериз аквазвай?! Бес идалай зурба бахт жедани?!» - рикӀяй фикирар фена адан. Аллагьди кьуьзеказ ганвай вахт куьтягь жезвай. Ам вичин кьисметдал рази хьана, са тӀимил вахтунда акур кьван затӀарин таьсирдик кваз, Азраилди гуьзетзавай чкадал хквезвай. Садлагьана адан рекьел, кьве кӀеретӀдиз пай хьана, садбуру муькуьбур ягъиз рекьизвай инсанар пайда хьана. Кьве патани кьейибурни хирер хьайибур гзаф авай. «Дяве!» - кичӀ акатна кьуьзекак. Ам, вичизни хабар авачиз, шулугъчийрин юкьваз гьахьна. «Я инсанар! Акъваз!» - цавар рахай хьтин ванцел гьарайна ада. Вири сад хьиз алай-алайвал акъваз хьана. «Заз яб це! Зун уьмуьрдикай виридлай гзаф рикӀ ханвай инсан тир, вучиз лагьайтӀа буьркьуь тир. Къе зи вилериз экв акуна. Заз дуьньядин гуьрчегвал акуна. Килиг куьнни гьар патаз, куьн женнетда яшамиш жезвайбур я. Аллагьди ганвай кьве югъ шадвилелди яшамиш тахьана, куьне дявеяр вучиз ийизва? Гадра яракьар, алуд рикӀелай сада-садаз авур писвилер! Куьн вилер аваз буьркьуь жемир! Я, Аллагь, ачуха кван ибурун вилер. Заз къе акур кьван гуьзел шикилар ибурузни къалура, Вуна!!!» Алагьдиз эхиримжи гафарин ван хьанач: ада кьуьзеказ, анжах са тӀалабун кьилиз акъудда, лагьана, гаф ганвай…
I97I йисан 20-февралдин югъ тир. Рагьман кӀвализ мугьманар галаз хтана. Абур Рагьманан дустар: Гьаджимегьамед, Давуд, Къурбан ва Сидагьмед тир. Абурун вилик Ханума гьазурна эцигнавай хинкӀар авай къапар квай. Столдин юкьвал ички авай шуьше ва юкьни – юкьвал вечрен як авай къаб алай. Абида кӀвализ гьахьна атанвай халуйриз гъилер яна къерех хьайидлай кьулухъ, Рагьмана адаз айвандик эверна, пул вугана, кьве ички шуьше къачуз магазиндал ракъурна. Са цӀуд декьикьани арадай фенач, Абида хтана гъилевай кьве шуьшени столдал мугьманрин вилик эцигна.- Вуна абур кӀаник квай кӀваляй гваз хтайбур яни, чан бала,- аламат хьана Рагьман дирибашдиз катна хтай хва акурла. Абида шад хьана къуьнер агажна ахъайна. - Азиз дустар, тӀалабзава яб акалун! Заз къе и столдаллай шуьшейрикай са
шуьше къвезмай, са шумуд йисан вилик кумай шад вакъиядин юкъуз, савкьат яз инал исятда алай ксарин патай рекье тваз кӀанзава,- лагьана Гьажимегьамеда. Са гъиле ички цанвай рюмка кьуна, кӀвачел къарагъна, муькуь гъиле ада столдаллай шуьшейрикай сад къачуна. – Абидан мехъерин юкъуз, кьисмет хьайитӀа вирида, тахьайтӀа сагъ-саламатдиз амукьайбуру кӀватӀ хьана, къецин югъ рикӀел хкана, и шуьше ахъайна, гьарда са стӀал хъвада. Исятда чна и кьве стӀал и кьегьял Абидан сагълугъдай хъвада. Вичикай викӀегь, акьуллу хва хкатун чи мурад я.- Аферин! - Давуд кӀвачел къарагъна. Адахъ галаз вири кӀвачел къарагъна.- Афериндин сел гуьгъуьна, гел яз тур жуван. Лянетдихъ ви рикӀ уьмуьрда, хъел яз тур жуван! - Рагьмана, кӀвачел къарагъна вичин шиирдин кьве цӀар хуралай кӀелна. Гъилевайбур хъвайидалай кьулухъ Къурбан халуди Абидаз са тетраддин чарни ручка гъун буйругъна. Абид гьасятда фена, вичи тарсариз гьазурвилер аквазвай кӀваляй тетрадни ручка гваз хтана. - Абур Магомедов Гаджимагомедав къала, - лагьана Къурбан халуди. - Ам гьадан кьилиз атанвай фикир я. Вичи кхьирай, чна къулар чӀугвада. Гьажимегьамед са шумуд декьикьада чарчел са вуч ятӀани кхьиз машгъул хьана. Ахпа, вирида къулар чӀугурдалай кьулухъ, гьа чарни столдаллай ички авай шуьше са газетдик мягькемдиз кутуна, ада Ханумаз эвер гана.- Ма, Ханум вах, и аманат чна вал тапшурмишзава! Чи тӀалабун я, вуна и затӀ, ядигар хьиз, Абидан мехъерар жедалди хуьх!- Аллагьди гьа йикъарихъ куьнни агакьаррай! Куь балайризни мехъерар ийидай шадвилин йикъар хьурай! - Ханума вичив вугай затӀ хурудив кьуна тухвана, краваутдаллай хъуьцуьган хкажна, адин кӀаник кутуна…
Гатун чими йикъар алукьнавай. Нисинилай кьулухъ Абид дегьрени къачуна, адет хьанвайвал, тамуз рекье гьатна. Къе адаз тамуз къведай юлдашни хьанач. Кас галачирла, Абидаз тамун чӀехиди вич хьиз жедай. Ада хуьруьн сергьятдай акъатна тамук акатнамаз, вичин рикӀин дердерикай чӀалар туькӀуьриз, манидалди лугьуз эгечӀдай. Бязи вахтара адан манияр шадбур жедай, бязи вахтара, лагьайтӀа, агьузардин сесинал язавай маниди шел кутадай. Тама ада гуьрчег цуьквериз, къацу пеш акъуднавай кьакьан тарариз, гьар са патахъ гьерекатдик квай гьашаратриз килигиз, вичин рикӀ аладардай. ВакӀан булахдал ацукьна, яр-гъалди гагь ван акъатна рахадай, гагь кисна хиялрик акатдай. Эхиримжи вахтара Абидан рикӀел хайи диде мукьвал-мукьвал акьалтзавай. «Яраб зи диде дахди лугьузвай хьтин писди тир жал? АкӀ яз хьайитӀа, ам заз гьич акунани кӀандач. Бес Тават эмеди адан тарифар ийида хьи!? И вири дидейриз чпин аялар кӀан жедайла, бес зун ада вучиз гадарнай? Заз гъвечӀи вахни авайди тир, лугьузвай Мегьри бадеди. Ам, бегьем килигдай кас авачиз, диде хъфей са тӀимил вахтунилай начагъ хьана кьена лугьузвай. Яраб ибур дуьз гафар я жал?» Ада вичин четинвилерихъ, хкетдик квай хьиз, са бахтлу югъ галайдак умуд кутазвай. ГАГЬ-ГАГЬ и булахдин яд хъвайила, вичикай са зурба Шарвили хьтин, пагьливан жедай хьиз жедай. Гьавиляй, гьар сеферда атайла, ада булахдиз салам гана, ахпа руфунихъди къаткана, кӀуф эцигна, са
пуд хупӀ булахдин къайи яд хъвадай. Жендекдин дегишвилер жезвачиртӀани, рикӀ пагьливандин рикӀ хьиз къуватлу ва мягькем жезвай хьиз жедай. Гьар атайла ада булахдин вилик пад, аватнавай пешерикай, кьурай цӀамарикай ва маса гьар жуьре хвархвасрикай михьдай. Абидаз кӀарасар, куьлер тухудай вичин къайда авайди тир. ЯцӀу са кӀарас тухуз хьайитӀани, ада таран кӀукӀ пешерни аламаз тадай. Я тахьайтӀа, къуьнерал хкажзавай кӀарасдин кьил, пешер алай таза хилер кутӀунна, къуьнериз тӀар тежедайвал, типих хьиз гьазурдай. Ахпа вич гьа типихдин арада гьахьна, яваш-яваш кӀвализ гваз хкведай. Гьа икӀ Абида са хъуьтӀуьз кудай кӀарасар, хьрак фу чрадай куьлер гьазурзавай. Гьамиша хьиз къени, цӀу хьиз ракъини кузвай вахтунда, тамун гуьнедин чинай агъуз, типихдин пешер алай пад кьилел кьуна, муькуь пад биши руг цавуз акъудиз гел таз, катиз-катиз Абид хквезвай. Дуьзендиз агакьайла, адан йигинвал яваш хьана. Чиникай агъуз кӀвачерик звер кутазвай типих, гила юкь какур хьана дуьзен чкадай ялна кӀанзавай. Гьа и кьве виш метрдин мензил Абидаз виридлай зегьмет жезвай чка тир. Вичин таяр гадайрихъ галаз чуьхуьнар ийиз вацӀуз фида лагьана меслятнаваз акуна, ам къе нисини жедалди тамуз фена хтана. Гьаятдин юкьвал агакьайла, Абид типихдин кӀаникай хкечӀна, гъилин далудал гьекь кӀвахьзавай чин михьна, вичи хкай типихдал, уфт аладарна хьиз, ацукьна.- Абид дах тамай хтана, - лагьана шад хьана, Муьгьуьбат атана адан къвалал типихдал ацукьна. Абида гьар тамай хкведайла, жибиндаваз вичин гъвечӀи вахазни кьве стхадиз гьардаз са нямет гваз хкведай. Тама вуч кӀан хьайитӀани авай. Абида шалвардин жибиндай акъудна, Муьгьуьбатаз са гъапа авай тамун шуьмягъар гана.- Абид дахди шуьмягъар гъана! - гьасятда муштулух гана ада кӀвалевайбуруз. - Я ба…а…х! – эверна Абида, гьа са вахтунда типихдин юкьвал шуьмягъдин тӀвалунал кутӀунавай дегьре хкудна.- ГЬА..А..Й! - айвандин ачух пенжердал Ханум пайда хьана.- Бах, зун вацӀуз физва, михьиз гьекь хьанва.- Алад ман, чан хва, анжах геж ийимир. Абид винелай алай перемни кӀвачеллайбур хутӀунна, шалвардин кикер виниз къакъажна, вацӀ галай патахъ, цӀай галайди хьиз, катна. На лугьуди, ам тамай хтайди туш. ВацӀа авай аялар, куьнуьдавай чӀижер хьиз аквазвай. Абид, алайбур рекье хтӀунна, вацӀавай аялрин арадиз гьахьна. Ахпа кьакьан чкадилай хкадарзавайбурун жергедиз гьахьна. Гьа и арада адан япарихъ вичин тӀвар кьаз эверзавай ван галукьна. Ам кьил хкажна ванцихъ къекъвена. Муькъвел Маил акъвазнавай. - АБИ…И..Д! - эвер гана ада мад.- Вуч хьана?! - Абид кӀвачел къарагъна. – Ша, зун ина ава!- Ваз кӀвализ хъша лугьузва! Куь бах атанва! - Абид акурла, Маилаз шад хьана.- Вуч бах? За къведайла бахдиз лагьайди я, - вацӀун гъиляй бегьем ван къвезвачиз акуна, гьарайна Абида.- Ви Дербентдавай бах атанва, Дербентдавай бах! И ван хьайила, Абидаз вацӀун ван ва адан гьерекатни яваш хьайи хьиз
хьана. Адаз мад са куьнинни ван хъхьанач, на лугьуди, япар биши хьана. Ам са шумуд декьикьада серсер хьана акъвазна, ахпа фена парталар алукӀиз эгечӀна.- Яда, жувал алай шимер алуда! – са ни ятӀани Абид уяхарна. Ам гъилевай шалвардай кӀвач акъуд хъувуна, фена вацӀук экечӀна.- Вуна майка акъадна алукӀнава! - Маил Абидан патав эвичӀнавай. – Лацу «Победа» машинда аваз, мад инсанарни галаз атанва. Ваз гьерекатна хъша ЛУГЬУЗВА.«БАХ! Зи бах! Зун хайи бах!» - Абидан вилерикай къунши Айнади, кӀвалин вилик ракъиник ацукьна, къужахда кьуна, вичин баладин кьилелай кап алтадзавай вахт карагна. Ам далдадик акъвазна пехилвилелди абуруз килигиз амукьдай. Абидни Маил катиз-катиз хуьруьн кимел кьван хтана. Анлай кӀвалерин вилик акъвазнавай лацу машин аквазвай. Абидан гьерекат яваш ХЬАНА.«АКЪВАЗ, бес ам зун гадарна хъфенвайди тушни?! Бес, дахди заз гъайи къенфетар ада заз тагуз, вичиз незвайди туширни?! Бес ада нек тагана, гадарна хъфена, зи гъвачӀи вах кьейиди туширни?! Ваъ, ам зи бах туш! Заз ам кӀандач! Зун адан патав хъфидач!» - Абид хиялри акъвазарна.- Вун вучиз акъваз хьана, хъша гьереката?! – кьулухъай Маил хтана агакьна. «Бес, зи хайи диде гьихьтинди ятӀа кьванни килигдачни?»- фикирна Абида, мад виликди камар къачуна. КӀвалерин вилик кӀватӀ хьанвайбур вири кисна Абидаз килигиз акъвазна. Абурукай кьве дишегьли хкатна Абидан къаншардиз атана. Абидаз абур таниш тушир. Адан кьиле агъзур суал къекъвезвай: «Яраб ибурукай зи бах гьим ятӀа? Гьайванризни чпин дидеяр чир жеда лугьуда, заз чир жедач жал? Белки, атӀа кьакьан гуьрчег дишегьли ятӀа? Адахъ лацу шал галайтӀа, заз ам чир жедай. Ам, эмеди заз къалурай, лацу шал галаз янавай шикилдавай бахдиз ухшар я. Адан вилер накъварай ацӀанва. Гьам я!» - Абидаз вичин рикӀи хур гатазвай ван виридаз къвезвай хьиз авай. Гьа кьакьан гуьрчег дишегьли са келимани акъат тийиз, Абидан вилик атана акъвазна. Ада сифте кягъай гъил, кузвай пичинихъ галукьай хьиз, садлагьана кьулухъ чӀугуна. Ам кьве йиса авайла къакъатай, гила цӀипуд йис хьанвай аялдиз чарадаз хьиз, накъвар, гъиле ягълух аватӀани, капашдал михьиз, чӀал кьунвай хьиз, акъвазна, кӀвачелай винелди тамашзавай.- Абид! Я чан бала, вун вучиз икьван гъвечӀизма? - эхир са келима акъатна. Имаята икьван йисара такур бала къужахламишна. Адан пелез, вилериз са шумуд темен гана, ахпа вичин къужахдив агудна. Абидан япуз, теспача яз хур гатазвай дишегьлидин рикӀин ван къвезвай. Дидедин къужах! Вуч чими ва ширин затӀ я. Икьван чӀавал дидедин ширин мецихъ, адан «чан» лагьана рахунихъ магьрум хьанвай Абидаз, вегьена кьве гъиливни дидедин гардан кьаз кӀанзавай, амма са куь ятӀани ам акъвазарзавай. Адаз вичиз аквазвайди ахвар хьиз авай. Эгер вилер акьална ахъагъайтӀа, вири квахьиз кичӀезвай.- Хьана, хьана! Аял бамишармир! Чазни къалур кван, - къвалахъ галай аскӀан буйдин дишегьлиди Абид дидедин къужахдай акъудна. Адан сес, итимдин сес хьиз, векъизвай. – Ша кван халадин патав. Халадиз авайвал лагь! Вун тахай дидеди гатазвани, ваз недай фу гун тийиз, залан кӀвалахар ийиз тазвани? - ада къвалал, вуч ийидатӀа чин тийиз, бейниван хьиз акъвазнавай, Ханумаз са вил яна.
- ВУ…У! Ам вуч лагьай гаф я? Заз ам зи балайрилайни гзаф кӀанзавайди я! – Хануман чинин рангар дегиш хьана. - Аквазва чаз, аялдал алай гьал. Къекъверагдиз ухшар хьана. Я кӀвачел алачиз, я чандал са партал алачиз! - аскӀан дишегьли лап векъиз рахазвай. Адан рахунар рикӀивай яни, тахьайтӀа зарафат яни садан кьилни акъатзавачир. «Рагьман инал алайтӀа, квев и рахунар жедачир…» - фикирна, Ханум, мад сиви са чуькьни тавуна, кисна акъвазна.- Ваз ви бах чир хьанани? Вун хайи бах гьа им я! - гьа векъи ван авай хала рахаз акъваззавач. -Ибур ви вахар я. Яхъ гарданар, таниш хьухь! - ада къвалахъ акъвазнавай кьилел лацу багъар кутӀуннавай кьве гъвечӀи руш Абидан патав, далудихъай кьве гъилини рум кутуна, гъана.- Фатима, - лагьана, чӀехи руша назик гъил вугана, вичин тӀвар лагьана. «Фатима! Бес дахди Фатима тӀвар алай зи вах кьена лагьайди туширни?! Бес им вуж я?» - Абид кьилиз атай фикирди къарсурна.- Гуьльнара,- гъвечӀи рушани гьа къайдада гъил вугана. Абур, чпин тӀварар лагьана, мад са гафни акъат тийиз, акъваз хьана.- Куьн кӀвализ ша, са истикан чай хъвадайвал,- Ханумаз нихъ рахадатӀа чизвачир, гьакӀ хьайила, ада виридаз теклифна.- Чухсагъул, кӀвализ чун къведач, чан вах, амма са тӀалабун ава,- Имаятан пӀузарар зурзана. Ада, са жуьре шел кьуна акъвазарна, давамарна. – Тавакъу я, са кьве юкъуз Абидаз чахъ галаз къведай ихтияр це! «Зун гьи йикъа аватӀа аку садра: жува хайи бала чара дишегьлидивай сад-кьве юкъуз жуван патав ахъаюн тӀалабзава. Заз Аллагьди ихьтин жаза вучиз ганатӀа?» - Имаятак шел акатна. Ам, чин кьве гъиливди кьуна, къерех хьана.- Ам вуч лагьай гаф я, я чан вах? Ам за хвенатӀа, бес вуна хайиди тушни? Ам ви велед я, ваз вири ихтиярар авайди я, - Ханума, Рагьмана хтайла къал акъуддайди чизвайтӀани, ихтияр гана. – Анжах геждал тамир, кьве йикъалай мектебда тарсар башламиш жезвайди я.- Вун шумуд лагьай классдиз акъатнава, бала? - Сурегьи хала рахана.- Гила ругуд лагьайдаз акъатнава, - Абид пӀузарикай хьиз рахана.- Яни?! Буйдиз килигайла заз вун са пуд-кьуд лагьай классра авай хьиз авай, - тегьне гьалчдай къайдада ам мад Ханумаз тамашна. – Ша, чан хва, чна вун Дербентдиз тухуда, - лагьана Абидавай гьич разивални къачун тавуна, Суьрегьиди тухвана ам машинда ацукьарна. - Ада вичел алайбур кьванни дегишаррай, я чан вах! - Ханума машиндин гуьгъуьниз гьарайна.- Абур хайи дидеди Дербентда дегишарда, - Суьрегьи, машиндин рак агална, Хануман патав хтана. - Куьн сагъ хьуй! КӀВАЛЕР-КЪАР къени хьуй, чан вах, аялдин кефи хамир, тахай дидевал ийимир! - икьван чӀавал рикӀ кӀевиз кьур Суьрегьидин вилерни накъварай ацӀана. Хануман вилерилайни тӀуб-тӀуб накъвар физвай. Адан рикӀелни, патал, масадабурун кӀвалера амай вичин веледар хтай хьтинди тир. Имаятан вилерикай булахар хьанвай:- Зи баладин кефи хаз тамир, чан вах… - адавай мад гаф лугьуз хьанач. Кьве диде, теменар гана, къакъатна.- Куьне рикӀиз акьван гуж гумир. Заз ам гьа зи балаяр кьван кӀанзавайди я, - Ханума вичин кьежей вилерни михьна. Абидан диде атанвайди ван хьайикьванбур, хуьруьз пагьливанриз кили
IватӀ жедай хьиз, яргъарилай тамашиз, чпин арада куш-кушдин ванцел рахазвай:- КӀусни амачиз Абид вичин хайи дидедиз ухшар я! - Дидеди Абид Дербентдиз хутахзавалда!- Гила аял тахай дидедин гъиликай хкатда!- Хануман аялар гила ни хуьда?- Адаз вичин эрчӀи гъил атӀай хьиз ЖЕДА…«ПОБЕДА» машин яваш-явашдиз хуьряй экъечӀна, Дербентдиз рекье гьатна.
Абидавай таниш тушир «мукьва-кьилийрихъ» галаз ачухдиз рахаз жезвачир. Ам дидеди, вечре вичин лувак кутунвай цицӀиб хьиз, далудихъай гъил вегьена, вичихъ агудна кьунвай. Абида, анжах вичиз гайи суалриз, эхь-ун лугьуз, жаваб гузвай. Адан фикирар кӀвале авай: «Къе кални дана ни хкидатӀа? МутӀалиб бубадиз хпер хкиз, кӀелериз нек гуз, ни куьмекда? За няниз адаз булахдин яд гъида лугьузвайди тир. Тамуз физ зун агакьна. Дах! Яраб зи кьилел ада вуч тӀурфан акъуддатӀа?» - Абидак къурху акатна.- Приехали! - вичин тӀвар Фатима я лагьай руша Абид хиялрикай хкудна.- Им чи мамади кӀвалахзавай халичаяр храдай артель я,- са арадлай гъили рекьин къерехдавай кьакьан зурба варар квай дараматар къалурна, Гуьльнарани рахана. Шегьердин куьчеяр гьарнихъ гьерекатда авай инсанрайни машинрай ацӀанвай. Са арадлай машин варарни квачир са шумуд хзан яшамиш жезвай гьаятдиз хтана. - Гила чун, дугъриданни, агакьна, эвичӀа балаяр! - лагьана, хкведай рехъди рахаз, масадаз гаф тагай Суьрегьиди. - Рамазан, мугьманар кьабула! - ам буйругъ гур къайдада, кӀвачерик куьсруь кутуна, кӀвалерин пенжерда къецелай гуьзгуь твазвай, са яхцӀур йиса авай хьтин жегьил итимдихъ галаз рахана.- Ша, ша, Суьрегьи, мугьманар атайла заз шад жедайди я,- рахуник табасаран нугъват кваз рахана, ам машиндай эвичӀайбурун къаншардиз атана. Ам са геренда кӀвачел затӀ алачир, къацӀанвай майка, руфунилай виниз хкажнавай, гьертина жир авай шалвардин кӀане тунвай юхсул аялдиз тамашиз акъваз хьана. - Вун Абид яни? - Рамазана гъил вичел алай перемдивай гуьцӀна яргъи авуна. - Эхь, - са жизви ван акъатна, жаваб гана Абида. - Ай, молодец! Ягъ кван, итимди хьиз, заз са гъил! -Абида регъуьз-кичӀез вичин цагъамрини тарари чухванвай гъил адан турпуц хьтин гъиле туна. – Ай, молодец! КӀвализ хъша, - ада Абидан гъил ахъай тавуна кӀвализ чӀугуна. Ахпа ракӀарин сиве акъваз хьана, кьулухъ галайбурув рахана: - Хъша, куьнни хъша! Квез куьн зи рикӀелай алатнавайди хьиз жемира, - лагьана, кӀвалин къениз гьахьна. Шуьшебенддив кӀевнавай айвандин вини кьиле авай столдал емишар авай чӀехи къаб алай. Имаят тади кваз хтана айвандикай хъфизвай кьве кӀваликай са кӀвализ гьахьна, анай вилер къве гъиливни тӀушунзавай турпуц хьтин руш гваз экъечӀна.- Килиг, Абид дах, ина зунни авайди я. Зи мукьвара кьве йис жезвайди я гьа. Зи тӀвар Жамила я. Алад ви чӀехи стхадин гарадан яхъ, - лагьана Имаята
аялдин патахъай вичи гафар лагьана, адан далудихъ рум кутуна. Жамила са кьве кам вилик хъачуна, садлагьана кьулухъ элкъвена, дидедин гардандик ккӀана.- Фатима, и аялдиз килиг, чан руш. За квез столдал са недай затӀ эцигин. Абид, вун иниз ша, мамадин, - Имаята Абидаз ЭВЕРНА.«ЗА бах лугьудани, мама лугьудани лугьуз фикирзавай. Гила вич-вичелай месэла гьал хьана», - фикирна, Абид вичиз эверай чкадиз фена.- Абид, чан хва, исятда и ваннада гьахьна жуван жендекни чуьхуьх, алайбурни чна гьелелиг вуч аватӀани дегишда. Пака мамади ваз цӀийи шейэр къачуда. Завай, ви размерар чин тийиз, са затӀни къачуз хьанач. Вахъ зун хьтин мама авайди я, бала. За вун мад а залумрин гъиле тан хъийидач. Ваз вуч кӀан хьайитӀани, за къачуда. Эхтилатар чна ахпа ийида. Жуван жендек чуьхвена, экъечӀ, - лагьана, Имаят, рак акьална, ваннадин кӀваляй экъечӀна… Пакадин юкъуз Имаята вичин хциз кӀвачелай кьилел кьван вири цӀийи парталар къачуна, кьил кьаз туна чам хьиз акъвазарна. Ахпа шикилар ядай чкадин патавай фидайла, вахарин тӀалабуниз тамашна, шикиларни яна. Няниз фу-затӀ тӀуьна, хъуьтуьл месик къатхьай Абидаз и кӀвалахар вири ахварай аквазвай хьиз тир. Адаз пакамаз къарагъайла вичин цӀийиз къачунвай кастюмар, лацу перем, туфлияр, шикил вири квахьдай хьиз авай. Кьвед лагьай юкъуз Абидавай, цӀийи хзандихъ акахьнавайтӀани, вичиз кӀанивал азаддиз тухуз жезвачир. Ам гьа и кьве йикъан къене хуьруьхъ цӀигел хьанвай, рикӀяй дахди лагьай гафар акъатзавачир: «Ам вунни ви гъвечӀи вах ФатӀимат гадарна хъфейди я. ФатӀимат некӀедихъ галамаз гадарна хъфейди гьам я. Адан ажалдин къан ви хайи дидедин хиве авайди я». Пакамаз фад ахварай аватай Абидаз хъуьтуьл меселай къарагъиз кӀанзавачир. Ада кӀвалин агьвалдилай вил вегьена. Гьар са кӀвале кьвед-пуд халича, гамар, хрусталдин стаканар, къапар авай. «Чи кӀвале са халичани авайди туш. Чи кӀвал!!!.. Заз мамади къачур са затӀни кӀандач. Зун хъфида!» - Абид месин кьиле хкаж хьана.- Абид, вун вуч фад къарагънава?- гьа и арада кӀвализ гьахьай мамади ам хиялрикай хкудна. - КӀани затӀ-матӀ авани?- Ваъ. Заз, заз хъфиз кӀанзава. Зи шалварни майка гьинава?- Югъни жедал вун гьиниз хъфида? - Заз хъфиз кӀанзава, зи майкани шалвар вахце! - Абидан вилери цӀапӀрапӀар гана.- Ибур алукӀ, я чан бала. Ибур ви парталар я… - Заз кӀандач.- Вучиз, я чан хва? Ваз садлагьана вуч хьана? Пис ахвар акунани?- Са затӀни хьанач, заз чи кӀвализ хъфиз кӀанзава. Имаятавай мад са гафнии лугьуз хьанач: ам патав гвай стулдал ацукь хьана.- Вун, чан хва, чӀуру гафарихъни фитнейрихъ агъанвай хьтинди я. Ваз гьеле са куьнуькайни хабар авач. Вун, белки, чӀехи хьайила зи гъавурда акьада, - Имаятан нери чӀиш авуна, ахпа кьилихъ галай багъламадин пипӀел вилерал акьалтай накъвар михьна, давамар хъувуна:- Зун бахтсуз хьайи кас я, фитнедин цӀу зун кана. Зи гъиляй куркурар хьтин кьве бала акъудна. Я Рабби, заз гьа писвал авурбур чеб цӀуз аватна курай! А залумри куьн зав вахкайди туш, бала,- ада кьве гъиливни накъвар авахьзавай
чин кӀевна. Абид гаф акъат тийиз, вилерал акъалтнавай накъвар гъилин далудал михьиз, язух къведай къайдада дидедиз килигиз акъваз хьанвай.- Чан бала, язух бала! Арадлай ваз зегьметар акуна. Ви тахсир вуч тир лагь кван?!- Имаята Абид кьуна вичихъ агудна, адан пелез, хъуьхъвериз теменар гана. – Вун за, чан хва, а зегьмет авай чкада тадач. Заз вири кӀвалахрикай хабар я. Вун за, мус хкайтӀани, зи патав хкида. Ваз акур дарвилер бес хьуй! Вун, кӀукӀ атӀай къелем хьиз, винел къвен тийизвайди заз аквазва. Гила, ваз мамади са куьникайни дарвал къалур хъийидач… Са кьадар вахтунда дидени хва, са гафни рахан тийиз, чеб-чпихъ агатна, ацукьна. Абуруз исятда сад-садавай къакъатайтӀа, мад яргъалди ахкван тийиз кичӀезвай. Нисинлай кьулухъ Имаята ширинлухарни къачуна, Хивдиз хъфизвай автобусда ацукьарна, Абид хуьруьз рахкъурна.
Хуьруьз ахгакьайла, автобусдай эвичӀна кӀвализ хъфидай рекье Абидал булахдилай яд авай квар кӀулал алаз хквезвай Майидат гьалтна. - ВУ…У…УВ! Абид, ам вун яни?! Вав ИмачӀа чамрав хьиз дамахар ийиз тунва хьи! Вун анай хтун вучиз авуна, я хва? Вун ада гъуьре авай хьиз хуьдайди тир. ГьикӀ авай абур, гьикӀ авай? - Майидата са нефесдай са шумуд суал гана.- ХЪСАНЗАВАЙ,-ВИРИ суалриз са гафунал жаваб гана Абида.- Мад гила Рагьманаз вал алукӀдайбурун фикир хъжедач. Имаятаз вуч аялар ава?- Пуд руш…- Пуд руш!? – гьарай акъатна Майидатай. - Вун ада ина тадайди туш! Гьа къе-пака Дербентдиз хутахдайди я! Аквада ваз! Вун и азабрикай, там-таракай хкатда. Эркек велед авачтӀа, адан девлет, кӀвалер вири ваз жеда. Кеф ваз…- Заз затӀни кӀан туш, - мад рахун тавуна Абид кӀвалихъди юзана.- Ахмакь! Ваз гьеле са куьникайни хабар авач. За вун патал лугьузвайди я. ЯтӀа ацукь ина, тамани тара гьатна, винел къвен тийиз, липутӀ хьиз, - Майидатни, кӀвачер чиле эцягъиз-эцягъиз, вичин рехъди фена. КӀвализ агакьдалди Абидан къаншардиз Муьгьуьбатни Разин, «Чи Абид дах хтана!» лагьана, катиз-катиз атана, адан гардандик ккӀана.- Дах кӀвале авани? - гьасятда хабар кьуна Абида.- Эхь. Адак, вун куь бахдихъ галаз хъфена лугьуз, хъел ква,- Муьгьуьбатан чинин рангар дегиш хьана. - Саламалейкум, - вичик са тахсир квай хьиз явашдиз салам гана, Абид кӀвализ гьахьна. - Алейкум салам, чан хва, вун хтанани? - Аялдиз тӀуьн гузвай Ханум кьилелай кӀвачел либас дегишна, вични дегиш хьана хтай Абидаз тамашиз АМУКЬНА.-АБИДАЗ вири цӀийибур къачунва, зазни кӀанда, - Муьгьуьбата шехьиз кӀанз пӀуз кӀватӀна.- Зазни кӀанда…. , - Разина вичин пайни кутуна.- Лал хьухь! - столдихъ газет кӀелиз ацукьнавай Рагьман кӀвачел акьалтна. Аялар кис хьана чпин дидедин кьулухъ катна.- Вун гьинавай, чан хва? - къене ажугъ авайтӀани Рагьмана Абидавай
секиндиз хабар кьуна. И секинвилихъ зурба гьарагъун, я са вижевай пем галайди Абидаз чизвай. - Дербентда, - Абидай, есирда авайдай хьиз, явашдиз жаваб акъатна. - Къе пуд югъ я вун квахьна. Ви Дербентда вуч ажал авай?- вилер экъисна, хабар кьуна Рагьмана. Бахдин патав гвай лугьудани, мамадин патав гвай лугьудани чин тийиз, Абид мад кьве рикӀин хьана амукьна.- Заз жаваб це! Вун зи вилик акъвазнавай есир туш, - эхир гьарайна Рагьмана.- Зун мамади тухванвай, - вуна дахдиз лагьаначирни лугьу- дай къайдада Абид аял метӀел кьунвай бахдиз тамашна.- Ни патав, ма-ма-дин патав?! Яни кицӀин патав фенвай ман?! Ваз чидани чи чӀалал кицӀиз ма-ма лугьуз эвердайди? – Рагьман, вилер гъутар хьиз, экъисна, гьалт хьана Абидан чиниз тамашна. Абид гаф акъат тийиз, кьил куьрсна, акъвазнавай. –ТахьайтӀа, цӀипуд йисалай садра кьве пек къачуна лугьуз, ваз адакай хайи диде хъхьанвани? Ви буба кьенвач. Вуч къачун лазим ятӀа-туштӀа, заз чизвайди я, - лагьана ада алай цӀийи кастюмдин хев кьуна, Абид инихъ-анихъ юзурна, мад давамар хъувуна: - Зун кӀвале авайтӀа, ам за инай атайвал чукурдай. Адан бахт хьана. Ви диде атӀангье! - Ханумал гъил тӀуькӀуьрна. –Ада вун ханачтӀани, хвена. Гьич тахьайтӀа, кӀуьд йисан къене ваз тӀуьн гана, ви тум, вуна чухь гайи мес, вал алай пек-партал чуьхвена. Ваз аватӀа, ви хайибур, вун кӀанибур и кӀвале ава. Жува ийидай куьмек-гьуьрметни и кӀвализ авуна кӀанда. КӀандачтӀа, алад, квахь жуван мамадин патав! - Рагьмана столдаллай пӀапӀрусрин кьватидай зурзазвай гъилералди са пӀапӀрус акъудна, цӀай кяна, галамаз-галамаз са кьве сеферда туп-туп гум акъудна. Абидан вилер накъварай ацӀанвай. Адан кьве виляйни сад хьиз акъатна кьве нагъв чилел аватна. Рагьман са патахъай хьиз, Абидаз килигна, мад са гафни талгьана, кьил галтадна, къецел экъечӀна. Дах къецел экъечӀнамаз, кӀвалин гьава дегиш хьана. - Ида вуч авайди я? - Гьасятда Разина атана, Абидан гъилевай пекинин сетка кьуна. Абидавай мад рахаз хъхьанач: ам къенфетар авай сетка гъиляй ахъайна экъечӀна, айвандин агъа кьилевай вичин гъвачӀи кӀвализ хъфена, парталарни аламаз ракьун краватдин винел ярх хьана. Адан вилерилай авахьзавай накъвари чин эцигнавай чка кьежирнавай. Адаз вичин тахсир вуч ятӀа чизвачир. Вучиз дахди хайи дидедин патав фена лугьуз гьараяр ийизватӀани кьил акъатзавачир. Гьар сеферда хажалат хьайила, адан рикӀел Мегьри бадедин гафар хквезвай. «Эха, чан хва, эха. Муьжуьд лагьай класс куьтягьдалди, эха. Ахпа саниз кӀелиз фейила, ваз регьят жеда. Вавай ви кьил хуьз жеда. Вун мад саданни куьмекдихъ магьрум жедач. Яшамиш хьун патал инсандин кьилел Аллагьди гъин тийизвай четинвилерни зегьметар авач. Анжах абуруз дурум гайи касдивай и дуьньядал яшамиш жеда, адан кӀвалах виликни фида!» - лугьудай ада.
Гьа икӀ йикъар къвез алатзавай. Йисни атана акъатзавай. ЦӀийи йисан суварин вилик, хъутӀуьн муьгьлетриз, Дербентдиз базардал ичер маса гуз физвай Майидатахъ галаз Абидни са ичер авай шешелни гваз фена. Дербентдиз агакьайла, Абид шешелрин патав туна, Майидат вичи са шешел кӀулал вегьена, базар галай патахъ чка кьун патал тадиз катна. Гьаваяр мекьи тир
тӀани, Дербентдин базарда емишар маса гузвайбур гзаф авай. Базардин вини кьилихъай гьахьдай чкадиз мукьувай, чизвай са папан патавай Майидатаз вичин шейэр эцигдай чка гьатна. Ада вичив гвай шешел гьанал эцигна, фена амай шешеларни Абидахъ галаз хкана. Ахпа фена терезар вугузвай чкадай, киридиз пуд манат пул туна, кьве терезар гваз хтана. Садбур вичин вилик, садбурни Абидан вилик эцигна.- Ма ваз пек, ичер са-сад акъудиз, михьиз и терездин хиле тур. Хъсан хьтинбур винелай эциг, - лагьана, Майидата Абидав махпурдин хъуьтуьл са пекинин кӀус вугана. Са сятинлай базарда ичер къачудайбурни, къиметар гьакӀ хабар кьаз фидайбурни гзаф хьана. Нисиндалди Абида вичив гвай ичер маса гана куьтягьна. Майидатав са тӀимил-шимилар гумай. Абид, Майидатавай ихтияр къачуна, базарда къекъвена. Базардин вини кьилихъ галай ракӀарай экъечӀайла, эрчӀи патахъ галай, жуьреба-жуьре шейэр авай магазиндин гуьзгуьдай къене пата кьацӀал алай, кинодин шикилар экрандиз-пердедиз акъуддай проектор акуна. Ихьтин проектор адаз школада зегьметдин тарсара ишлемишиз акурди тир. Ам магазиндин къениз гьахьна. Къиметдиз килигайла, Абидак са тӀимил къурху акатна. КӀуьд манат. Са пуд манат кимиз, ичерихъ хьанвай вири пул гана кӀанзавай. «ЦӀи гатуз за Хивда алучаярни пӀинияр маса гайи пулунихъ чӀехи кур ва мад кӀвализ жуьреба-жуьре затӀар къачурла, бахди зи тарифар авурди тир. Гила за и алат къачуна хьайитӀа, яраб абуру вуч лугьудатӀа? За фена имидин сусавай хабар кьада», - вичи-вичик фикирна, Абид Майидатан патав хтана.- Я имид свас, заз атӀаналлай магазиндай кинояр къалурдай затӀ къачуз кӀанзава, къачудани? - Пул къазанмишнавайди вун тушни, къачу жуваз вуч кӀантӀани, - лагьана Майидата. Абид шад хьана катна мад гьа магазиндиз хтана, кӀуьд манат гана, вичиз бегенмиш хьайи алат къачуна. Магазинчиди гьа алатдин къене са хкет авай лент туна, токдик кутуна, ада гьикӀ кӀвалахзаватӀа къалурна. - И хкет авай лент ваз зи патай хьуй, - лагьана, магазинчиди лентни проектор авай чарчин кьватида туна, Абидав вугана. Абидан шадвилихъ кьадар авачир. Ам, кьватини къужахда кьуна, Майидатан патав хтана.- Зун вахъ къекъвез экъечӀзавайди тир, вуна вуч къачуна? Гьерекат, жуван шейэр кӀватӀа, хъфидайвал. ТахьайтӀа чун автобусдихъ агакьдач. Ваз вуч ава кьван, амукьайтӀани ви мамадин кӀвализ хъфида. А дерди хьуй заз къайи автостанциядик амукьайтӀа хъукъвадай, - Майидата гьич кьилни хкаж тавуна, рахаз-рахаз вичин ичӀи хьанвай шешелар кӀватӀзавай. Абур терезар гьа къачур дакӀардиз вахкана, шейэрни вахчуна, атобусдин гьарайдиз хтана. Гена билетарни гьатна, абур чпин чкайрал секин хьана. Автобус юзадалди цӀуд декьикьа амай. «Мамадиз зун атанвайди чир хьанайтӀа, зи патав къведайди тир», - фикирна, Абид автобусдин дакӀардай куьчедай физвай инсанриз тамашна. Ичер гудайла базардани, ада патавай физ-хквезвай дишегьлийрин арадани гзаф вил экъуьрнай, белки, мама аквадатӀа, лагьана. Акунач. - Ам вуч я вуна къачунвайди?- гила лап рикӀивай хабар кьуна Майидата Абида къужахда кьунвай кьватидиз тамашна.
- Ам за къачудайла ваз лагьайди вуч тир, кинояр къалурдай затӀ я. - Ам куьн я?- КӀуьд манат.- ВУ…У…УЧ? КӀуьд манат? - гьарай акъатна Майидатай. Къваларихъ ацукьнавайбур вири, рахунарни акъваз хьана, адаз килигна. - Вун кӀвалевайбуру гила рекьида. Ичер гайи вири пул са кьватидихъ ганвай. Зазни, ништа, вуч лугьудатӀа… Имидин сусани икӀ лагьайла, Абидак къурху акатна. ЯтӀани кӀвализ агакьдал адан рикӀ акъатзавай. Ада къужахдавай кьвати, са аманат хьиз, чӀугуна кьунвай. Абид кӀвализ хтана агакьайла, Урусатдай хтай кьван виридаз шад хьана. Гъилевай алатдихъ кӀуьд манат ганвайди я лагьайла, Ханумай «ВУ…У..У!» - лагьана гьарай акъатна. Рагьман сиви са чӀуькьни тавуна хци гъанвай багьа алатдиз вири патарихъай тамашна, ахпа кьватидин къениз тамаш хъувуна, анай са вуч ятӀани кхьенвай чар акъудна, кӀелна. - Заз ада гьикӀ кӀвалахзавайди ятӀа чизвайди я, - Абидаз кардик тади кутаз кӀан хьана.- Исятда, чан хва, чна ам кардик кутада, - лагьана Рагьмана. Абид адан секинвал акурла аламат хьана. Вичи авунвай кӀвалахдиз дуьз къимет гузвайди гьиссна, ам дахдихъ агатна. - Гьан, къалур кван, я дах, чаз кино, - лагьана Муьгьуьбата. Чпиз чӀехи стхади гъанвай алат кардик кутадалди, гьар патахъ атана, дахдин вилик акъвазнавай, аялрикни къалабулух квай.- Исятда, балаяр, - лагьана, Рагьмана кьватидин къеняй мад са затӀ акъудна. Ам, магазинчиди Абидаз вичин патай хьуй лагьана гайи хкет авай, гъвачӀи ракьун кьвати тир. Рагьмана адан къеняй рангадин шикилар алай лент акъудна. Кьве гъили кьуна ахъайна, экуьнал адаз килигна. Ахпа ада вилик квай алатдин лент тадай чка жагъурна, лент турдалай кьулухъ алатдихъ галай шнур токдик кутуна. Алатдин къене экв куькӀвена, явашдиз ван авуна. Рагьмана гъилевай алатдин вилик патай элкъвей турбадай акъатзавай экв цлал ракъурна. Цлал са гьихьтин ятӀани гьарфарни шикилар пайда хьана.- Им мичӀи чкада килигдай затӀ я, - лагьана Рагьмана.- За дакӀар кӀевда, - лагьана, чӀехибуру ихтиярни гудалди Абида гьасятда фена дакӀардин пердеяр агудна. КӀвале мичӀи хьана. Киреж яна лацу авунвай цлал кьуд пипӀен шикил пайда хьана. Рагьмана гъилевай алатдин кӀуфал алай экв къвезвай турба са патахъ алчударна. Садлагьана цлал алай гьарфарни кӀел жедайвал хьана, шикилрайни кьил акъатдайвал хьана. - Колобок! - са сивяй кӀелна Абидани Муьгьуьбата. Са тӀимил йикъарилай Магьачкъаладиз фейила, Рагьмана 50-далай виниз вири халкьарин хкетар авай са кьвати гваз хтана. Гьа хкетриз килигиз, Абидан патав вири мукьва-кьили аялар кӀватӀ жезвай. Ада, гьа хкетрик квай хьиз, вичин уьмуьрдани экуь, шад бахтавар йикъар жедайдак умуд кутазвай… 7- класс акьалтӀарна, гатун муьгьлетриз Абидан вилик гзаф везифаяр акъвазнавай. Ада гьар юкъуз физ тамай гъана, хъуьтӀуьз кудай са кьадар кӀарасар гьазурнавай. Тамуз гьахьнамаз Абидан гуьгьуьлар ачух жедай. Жендекдик, са гьихьтин ятӀани, гьевес акатзавай. Ада вич кьефесдай ачухна, азадви
лиз акъатнавай нуькӀ хьиз гьиссзавай. «Кьилеллай векь» лугьудай синелай алатайла I5-20 метридин кьакьан тарарин там авай. Абид гьа сифте гьалтай кьакьан тарциз акьахна, тарарин кукӀушар алгъуриз, са тарай масадаз физ, са кьадар мензилдиз къекъвезвай. Са сеферда ада алгъурай таран кӀукӀ хана, ам гьа кьа- кьан мензилдай, таран кӀукӀни гъиле амаз, таран кӀаник аватна: гам хьиз, экӀя хьанвай пешерал аватна, залан тӀарвал хьанач. Ахпа, вич аватай чкадиз килигайла, Абидан зегьле фена. Ам аватай чка, элкъвена тарар атӀана, амай кӀанчӀари кьунвай. Са капунин анихъ, я инихъ аватнавайди тиртӀа, мумкин тир хкунал расалмиш хьун. «Бахтуни хвена. Им заз тарс хьуй, мад ихьтин пагьливан амалар авуна дуьз къведач», - фикирна, Абид кӀвачел къарагъна, мад сеферда вич аватай чкадиз тамашна, вичи гьамишанда кӀарасар атӀузвай, «ВакӀан булах» авай тӀулаз эвичӀна. Гьалт хьана, къайи яд хъвайидалай кьулухъ, ам булахдин патав гьамишанда хьиз, яргъалди хиялрик акатна ацукьна. Ахпа, анлай атӀай са яргъи кӀарасни гваз, чиникай агъуз руг кьилеллаз дуьзендиз акъатдалди рехъ авайвал катна. «Сун чархарин» кьилел агакьайла, ам акъвазна, хуьр галай патахъ килигна. КӀвалерив агакьиз са пуд виш метр кьван мензил амай. Вилик квай къанавдин къерехда аялар авай: садбур туп-лаш къугъвазвай, садбуру юкьварар кьазвай, садбурни тамай гъана акӀурнавай кӀарасрал симерал кутӀуна авунвай турникдал къугъвазвай. Абид абурун къаншардиз агакьнамаз, гвай кӀарас къерехдиз ялна, садазни мешат тийирвал эцигна, аялрин юкьваз катна, къугъваз башламишна. Сифте турникдал акьахна, са шумуд сеферда чене кягъна, руфун хукӀурна, кӀвач гъилерин арадай туна са шумуд сеферда турникдал алчуд хьана, эвичӀна. Ахпа Маилахъ галаз кьуршахар кьуна. Эхирдай туп-лаш къугъвазвайбурун арадиз гьахьна...
Абида 8-класс куьтягьна кӀелиз гьиниз фида лугьуз фикир ийидайвал хьанач. Саида Рагьманаз Абид галаз Кефер патан Осетияда Алагир шегьердин техникумдиз кӀелиз фин меслят къалурна. Абида, техникумда имтигьанар вахкана, конкурсдин нетижаяр гуьзлемишзавай. Имтигьанар хъсан къиметрал вахканвайтӀани, эвер гунин чар агакьдалди адан рикӀ акъат- завай. Виридлай Мегьри бадедик къалабулух квай. - Хабар хтанвачни, бала? - лугьуз, гьар сеферда акурла ада Абидавай хабар кьазвай. КӀелиз физва лагьана, Абидаз кӀвалин везифаяр тӀимил хьанвачир. Ада пӀинияр, алучаяр ва машмашар атӀуз, Хивдин базардал тухуз, маса гуз, вичиз кӀелдай чкадиз фидай пул кӀватӀзавай. Са сеферда, базардал пӀинияр авай кьве ведрени вилик эцигна акъвазнавайла, Абидан патав са яхун якӀарин, чина берекат авай дишегьли атана:- Вун Рагьманан гада яни? Вун Абид яни?- Эхь, хала. Вун вуж я? - Абид мегьтел хьана.- Я, чан хва АБИ..И..Д! Вун Аллагьди хуьрай. Вун икьван юхсул вучиз я? Ви кьилел атай крарикай заз хабар я. Ваз хьиз, тахай диде зазни акурди я,
бала. Ажузвал ийимир, вири хъсан жеда. Вакай са кьегьал итимни хкатда, чан бала. Заз ви хайи диде Имаят таниш дишегьли тир. Вун адан патав фин-затӀ ийиз- вани? Ам гьикӀ ава? Заз такуна гзаф йисар я. Дидедин кефи хамир, чан хва, ам са тахсирни квачиз рахкурайди я. Бахтсуз хьана цуьк хьтин дишегьли. Фейила, адаз Гьуьруь халади саламар гузвай лагь гьа..! - Гьуьруь халади Абидан сивяй са гаф акъатдал вичин рикӀевайбур вири санал ачухна. Ахпа пӀиниярни маса гуз куьмекна. Абид, са югъ арадай ахъайна, сала битмиш хьанвай пӀинияр атӀана, Хивдин базардал маса гуз фин патал машинар акъвазарзавай кимел экъечӀна. Садлагьана Мегьри бадедин кӀвалер галай патай: «Кузва! Куьмек це, куьмек це..!» - лугьуз, гьарайзавай дишегьлидин ван акъатна. Абидаз имидин свас Майидат чир хьана. Ам, гъилевай пӀинияр авай ведреярни кимел туна, гьарайдиз катна. КӀвалерин вилик, алай парталрин са пай кана чӀух хьана, чин, гъилер, кӀвачер кана къабар-къабар хьана, сузадик кваз Мегьри баде ярх хьанвай. Адан кьилихъ, са вуч ятӀани хабар кьаз, чинин рангар атӀана, Мамед ими ва мад гьарайдал кӀватӀ хьанвай са шумуд кас галай. Фу чурун патал хьрак цӀай кутаз кӀан хьайи Мегьри бадеди, фад цӀай къун патал, Мамед имиди ремонт ийидайла машиндай акъуднавай бензин авай ведре къачуна, хьрак квай цӀамарал илишна, цӀай яна. ЦӀай гьасятда бензиндай хьанвай гъилери кьуна. КичӀ акатна кьулухъ татаб хьайи Мегьри баде кьулухъ галай бензин авай ведредал ярх хьана. Михьиз беденди цӀай кьуна. И кар акурла, Мамед имидин ийир-тийир квахьна. Ада, гъиле гьатай къапаралди къубудай къачуз яд ягъиз, дидеди кьунвай цӀай хкадриз алахъна. Гьа са гъвечӀи вахтунда цӀу вичин кӀвалах авуна: тади гьалда больницадиз тухванатӀани, Мегьри бадедиз духтурривайни чара ийиз хьанач. Пакадин юкъуз ам вичин уьмуьрдин юлдаш Межидан къвалав кучудна. Мегьри баде кьена, Абидаз гзаф дерт хьанвай. Гьар акурла жибиндай акъудна са тике шекер, са къенфет гуз, чан рикӀ ийиз, рахазвайди ам тир. Абидаз гила вич михьиз етим хьайи хьиз авай. «Эха, чан хва, эха. Акьван гзаф вахт амач. И муьжуьд класс куьтягьна, инай акъатна, са кӀелдай чкадик экӀечайла, и зегьметрикай хкатна, ваз регьят жеда. Гьа ваз писвал авурбуруз Аллагьди жаза гуда. Ваз аквада, вун бахтсуз авуна, чпи цӀийиз кутунвай хзанрикай, абурун рикӀер секин жедач. Абур кьве хзанни вахъ муьгьтеж жеда…» - лугьудай Мегьри бадеди Абидахъ галаз текдиз амукьай вахтара. Гьа са вахтунда Абидан рикӀел, вучиз ятӀани, Дербентдиз фейила мамади авур къаргъишар хтана: «Я Рабби, зи рикӀ икӀ цӀу хьиз кайибур чеб цӀуз аватна курай!»
Са гьафтени арадай фенач, Абидаз Кефер патан Осетидай техникумдин I -курсуниз тарсариз атун теклифзавай кагъаз хтана. Сифте варцара Абидаз четин хьана. КӀЕЛУН-КХЬИН, тарсар, рахунар - вири урус чӀалал тир. Гена техникумда ва яшамиш жезвай общежитида гзаф дагъустанвияр авай. Абурун арада са кьадар лезгиярни авай. ЧӀехи курсара авай лезги гадайри кефи хазвай кас-мас аваз хьайитӀа чпиз лагь лагьайла, Абидак лувар акатна.
Са сеферда чӀехи курсуна авай лезги стхайрикай сада Абидаз техникумда азаддиз кьуршахар кьадай секция авайдакай хабар гана ва гьаниз фин меслят къалурна. Хуьре къацу чӀурал вичин таярихъ галаз кьуршахар кьаз вердиш хьанвай Абидаз вири шартӀар авай спортзал гзаф бегенмиш хьана. Са акьван вахт арадай фенач, кьуршахар кьазвай гадайри Чечено-Ингушетиядин Назран шегьердиз соревнованийриз физ гьазурвилер акваз башламишна. - Ви заланвал гьикьван я? - лагьана тренерди Абидавай хабар кьуна.- 42 кило, - жаваб гана Абида. - Къайгъу туш, 48 килодин категоридай чна вун тухуда. Чаз маса кас авазни авач, - тренердик хъуьруьн акатна. Уьмуьрда сад лагьай сеферда соревнованийра иштиракиз, кьуршахар кьадай майдандиз экъечӀнавай Абидаз, спортзалдин къавар элкъвезвай хьиз авай. Аламатдин кӀвалах ам хьана хьи, сад лагьай акъажунра ада вичихъ галаз экъечӀайди муьжуд килодин залан тиртӀани, I5 секундда лапаткайрал эцигна. Ихьтин викӀегьвал, гьелбетда, садани, Абида вичини, гуьзлемишнавачир. Ам галай командада авай гадайри, тренерди цавариз хкажна. Са йисалай Абидан тӀвар шегьердиз машгьур хьана. Алагир шегьерда, азаддиз кьуршахар кьазвай вичин таярин арада, ада сад лагьай чка кьуна… Техникумдиз гьахьайла Абидаз Жаннадин кагъазар мукьвал-мукьвал хквезвай. Руша цӀуд лагьай класс куьтягьдайвал хьана. Гила абурун арада эхтилатар къалин жезвай. Абуру гагь дуьньядин хабаррикай, гагь цӀийиз акъатнавай кинодикай, музыкадикай ва маса вакъиайрикай чпин кагъазра суьгьбетзавай. Эхиримжи вахтунда Абида адакай мукьвал-мукьвал фикирзавай. Жаннадилай кагъаз хтайла, адан гуьгьуьлар няналди вини кӀваче жедай. Общежитида ракӀарал ацукьнавай Мария халадини и кар кьатӀанвай.- Вахъ вуч хьанва, Абид? Гатфари таъсирнавани? Чар свасалай яни?- КӀанидалай я, - жаваб гана Абида. Мария халадин чинин ранг, вучиз ятӀани, са тӀимил дегиш хьана, вилин кьекьемар агъузна, вич- вичик рахадай къайдада лагьана:- Эгь, жегьилар, жегьилар! Куьн кӀвалахар гьикьван гьерекатбур я: гьерекатна кӀанни жеда, гьерекатна мехъерарни ийида, гьакӀ гьерекат кваз къакъатни хъийизва. Гьа зи бала хьиз,- дериндай ухьт аладарна ада. Гатфар алукьунихъ галаз, шегьердин рагъул либас къвез-къвез къацу жезвай. Куьчейра акӀурнавай тарари пеш акъудиз башаламишнавай. Паркуна цанвай гьар жуьре цуьквери инсанрин гуьгьуьлар хкажзавай. Халкьарни, хъуьтӀуьн залан партал хтӀунна, иер-кьезил затӀар алаз къекъвезвай. Общежитидин вилик квай акацидин тарцини пеш акъудиз башламишнавай. Ам вучиз ятӀани тек сад тир. Адан пешерин кулар акурла, Абид гьамиша фикирлу яз абуруз тамашиз акъваз жедай. Гьар са кулунал пешер кьве жерге хьана командирни кьиле аваз физвай аскерриз ухшар тир. Абид са сеферда, пакамаз тарсариз фидайла, артух фикир тагана гьа тарцелай са кул атӀана, тупӀарив алчудриз-алчудриз рекье гьатна. Садлагьана адан рикӀел Жанна хтана. Ам акъваз хьана, гъилевай кулунал алай пешер «кӀанда-кӀандач» лугьуз атӀуз гадарна. Эхирдай кулунин вини кӀвенкӀве са пеш амукьайла, адаз гзаф шад хьана. Ам кӀанзава лагьай чӀал тир.
Гила ада, гьар сеферда тарсариз фидайла, адет хьанвай хьиз, тарцелай са кул атӀуз физвай. Гьар сеферда адан кӀвенкӀве са пеш амукьайла, Абидан гуьгьуьлар шад жезвай. Бязи вахтара гьа са пеш аламай кулни гваз ам общежитидизни хкведай. Са сеферда Мария халади Абидавай хабар кьуна:- Заз, чан хва, ви гъиле мукьвал-мукьвал и са пеш аламай кул аквазва. Адахъ вуч мана авайди я?- Ам, Мария хала, кӀанзава лагьай чӀал я! – лагьана Абида гъилевай тек пеш аламай кул адав вугана.- Эгь, жегьилар, жегьилар! - маса гаф хълагьнач ада. Пакад юкъуз Мария халади ял язавай югъ тир. Ам са югъ арадай фейила хтана.- Мад гъиле таран хел авани? - ада чин чӀурна. – КӀанзава вун адаз, кӀанзава. КӀанзавачиртӀа, гьафтеда садра кагъаз кхьидачир, - лагьана ада столдал техилдай акъудна хъилелди цӀийиз хтанвай кагъаз гадарна. Абид аламат хьана. Мария халади гьамиша кагъаз гъиле вахкузвайди тир. Къе адак са никай ятӀани хъел ква. Ада кагъаз вахчуна, муькуь тек пеш аламай цӀам авай гъил Мария халадал яргъи авуна. Ам цӀам къачуна Абидаз пис-пис килигна.- Ви кефи ни хана, Мария хала? - кьарай атанач Абидаз.- Заз килиг, хва, вуна мад а таран хилер хан хъийимир. Общежитидин вилик квайди гьакӀани са тар я. Ви рушаз вун кӀанзавайди чаз малум я. Эгер ваз ам кӀан ятӀа, таран хилер хамир, вуна гьа таран патав мад сад акӀур… КӀамаз амукьнатӀани, Мария халадикай адаз хъел атанач. Жаннадин кагъаз кӀелайла, вири рикӀелай алатна. Пакамахъ фад Абид вичин гьарагъунин ванцелди ахварай аватна. Мария халади адан кьилелай «кӀанда-кӀандач» лугьуз са-са чӀар акъудзавай. Адаз кьилин са паюнал чӀар аламачир хьиз авай.- ТӀарзава, заз тӀарзава! – лугьуз Абида гьарайзавай.- Бес а тараз тӀар жезвачни, вуна хилер хадайла?! - акъваз тийиз чӀарар акъудзавай Мария халади. Ахварай аватнамаз, Абида гьасятда кьилиз гъил авуна. Кьилел чӀарар алама. Мария халани аквазвач.- Вахъ вуч хьанва, Абид? Начагъ хьанани? - Заур ахварай аватна.- Ваъ, акунрай сагъ жезвай хьтинди я, - лап явашдиз сес акъатна Абидай. Пакамаз, тарсариз физ куьчедиз экъечӀайла, Абидан вил кӀанзни-такӀанзни общежитидин вилик квай тара акьуна. Дугъриданни, тарцин са пад кьецӀил хьанвай. Ам, аламат хьана, тараз килигиз амукьна. Адан рикӀел ахвар хтана. Регъуь хьана. Адаз гьар сеферда патавай фидайла и тар пис-пис тамашзавай хьиз авай. Жувак квай тахсир гьикӀ хьайитӀани хкудун лазим тир. Амма гьикӀ? Пешер галкӀур хъийидани? Ваъ, им генани ахмакь фикир жезва. Адан рикӀел Мария халадин гафар хтана: «Ваз ам кӀан ятӀа, тарцин хилер хамир, адан къвалал мад са тар акӀур...». А кар Абида яргъал вегьенач, гьяд юкъуз таран къвалал мад са тар акӀурна. «Тек жедал, кьвед хьун хъсан я»,- фикирна, гъана тарариз ядни гана…
КӀелунин пуд йис акваз-такваз атана акъатна. Гьа са вахтунда, югъ арадай ахъагъиз спортзалдиз физ, амай вахтунда куьчедавай турникдал машгъул хьанвай Абидакай, жендек мягькем жегьил хьанвай. Техникумдин цлал адан шикил гьуьрметдин доскада сад лагьай чкадал алай. Алагир шегьерда, Ордженикидзада ва гьакӀ маса шегьеррани азаддиз кьуршахар кьунай ада сад лагьай чкаяр кьунвай. Ада спортдин рекьяй «мастервилиз кандидат» тӀвар къачуна. Гатун рухсатриз хуьруьз хтайла, Абидаз хвашкалди лугьуз Мамед ими, са шуьше эрекьни гваз атана. Сифте, фу недалди, хваш-беш авуна, ада Абидавай лап рикӀивай кӀелунар, яшайиш, спортдин рекьяй агалкьунарикай хабарар кьуна. Осетиядин чемпион хьанва лагьайла, шад хьана, ада Абид къужахламишна. Са арадлай хуьрек вилик атайдалай кьулухъ, са тӀимил-шимил ичкини галукьайла, адан рикӀел Абидакай чемпион хьанва лагьай гафар хтана. - Яда, вун яни чемпион хьанвайди? Къарагъ, ша, экъечӀ захъ галаз юкьварар кьаз, за вун са гъилел кӀаник кутада, - лугьуз Мамед ими Абидан къаншардиз экъечӀна. Рагьманак къалабулух акатна. Ам Мамед секинриз алахъна. Абид Мамед имиди ийизвайди зарафатар тирдан гъавурда акьунвай.- Чи заланвилер сад туш, ими. Вун залай гзаф залан я, - лагьана Абида Мамед ими къужахламишна.- ГЬА..А..А, кичӀе хьанани?! - Мамед ими сиви са мили хъверна хьиз, суфрадихъ вичин чкадал ацукь хъувуна. Эрекьдин са шуьше куьтягь хьайила, Абид гьа гъвечӀи чӀавалай таниш туьквенчидин кӀвалин варарихъ кьвед лагьай шуьше къачуз фена. Кьвед лагьай шуьшедин юкьвахъ кьван агакьайла, са квелай ятӀани Мамеданни Рагьманан арада къал акъатна. Ида ам гьахъ туш, ада им гьахъ туш лугьуз, лап къайи рахунар хьана. ГьакӀ ятӀани, абуру кьвед лагьай шуьшени хъвана куьтягьна. - Вун бегьем итим туш, кьяхва!» - лагьана, Мамед кӀвачел къарагъна, гьич сагърайни талгьана хъелна хъфена. - Я Рагьман, вавай адахъ галаз, эхь, вун гьахъ я, чан стха, лагьана, меслятдал рахайтӀа жедачни? Ам ви чӀехи стха я, вуна адаз кӀандайвал вучиз ийидач? Куьн мус санал ацукьайтӀани, са хвахуналлай тулаяр хьиз вучиз жезва? - Ханумаз Рагьман секинриз кӀан хьана.- Агь, ламран руш, тула вунни я ви ата бубани! Вуна заз тула лугьудайди я ман?! - Рагьман Ханумал тепилмиш хьана. - Зак кямир, зун рекьида! - ивидай ацӀанвай хьиз яру хьанвай вилер экъисна вичел къвезвай Рагьман акурла, Ханум патав гвай Абидан кьулухъ чуьнуьх хьана. Абида Ханум ягъиз хкажнавай дахдин гъил кьуна. Гьа и арада Рагь
манан муькуь гъуд Абидан сарарихъ галукьна. Ам татаб хьана кӀвалин цла акьуна. Адан вилерикай яру-цӀару цӀвекӀрекӀар фена. Сив гьасятда ивидай ацӀана.- Ламран хва, вун зи гъил кьадайди хьанвани, квахь и зи виликай! - Рагьманаз мад са гъуту хъиягъиз кӀанзавай, амма вучиз ятӀани хкажай гъуд агъузна. Абидан вилериз накъвар къиткьиннавай. - Вун чара кас тиртӀа, за кӀаник кутуна леме жедалди гатадай. Къе зи I9 йис хьайи югъ вуна заз гьа икӀ мубаракна. Ваз чухсагъул, дах! Фадлай вуна зун гатанвачир. И югъ зи уьмуьрда рикӀелай алат тийир савкьат я! – лагьана Абид ивидив риченвай сив гъилив кьуна, душмандиз килигдай къайдада, бубадиз килигна, кӀваляй экъечӀна. Пакамахъ фад, кӀвалевайбур гьеле ксанмаз, Абидаз, вичин рекьин чемоданни кӀватӀна кӀваляй экъечӀиз кӀан хьана. Гурарин кьилел акъатнамаз, аялар авай кӀваляй Ханум экъечӀна.- Вун чемоданни гваз гьиниз я? – куш-кушдал хабар кьуна ада.- Бах, за вав хтайла вугай, муьжуьд манат ахце ман. Зун Алагирдиз хъфизва, - Абидан туьтуьна шел акӀанвай. Адавай мад гаф лугьуз хъхьанач.- ВУ..У.., я чан хва, ви каникулар куьтягь жедалди вацралай гзаф амаз, вун вучиз хъфизва? Адан гьа вун ягъай гъил галатуй. Бес, бубадикай хъел атана лугьуз, кӀваляй экъечӀна фидани?- Ханум гьакӀ лугьуз-лугьуз мад аялар авай кӀвализ гьахьна, анай Абида Алагирдай хтайла вичив вахкай муьжуьд манат гваз хтана. - Чаз ван хьайибуру вуч лугьуда? - лагьана Ханума пул Абидав вугана ва вичин кьилихъ галай багъламадин пипӀел вилерал акьалтнавай накъвар михьна. Абид, бахдиз сагърай лагьана, автобусар акъвазарзавай кимел фена. Хуьр экуьнин ярарихъ галаз уях жезвай. Жемятди кагьулвилелди чпин малар хуьруьн кьилихъ нехирдиз акъудзавай. Гьа и декьикьада Абидан рикӀел, вичи вилер ахвара амаз кал нехирдиз акъудна, хтана ксун хъийидай, аял вахтар хтана. Ам, винидихъай заландиз атай автобусди уяхарна. Абида гъил хкажна. Рекьел акъвазнавайди са кас яз акуна, автобус гвайда кӀанзни-такӀанз автобус акъвазарна. Абид автобусдиз акьахна. Пакаман фад вахт тиртӀани, автобусда ацукьдай чка амачир. Са шумуд кас кӀвачелни акъвазнавай. Абида гвай чемодан кӀвачерин арада туна, гъили са мягькем чка кьуна, акъвазна. Адаз, гьеле вичин рехъ гьиниз ятӀа чизвачир. Къаст я рикӀиз, я чандиз кьадай чка авачир кӀваляй, хуьряй катун тир… Алагирдиз хтайла, общежитие ремонтдиз агалнавай. Абид киридиз хсуси кӀвал кьуниз мажбур хьана. Са шумуд юкъуз кӀвалахдай чкадихъ къекъвена. Жагъанач. Гвай пулни куьтягь жезва. Са пакамахъ фу тӀуьна, чайни хъвайидалай кьулухъ Абид кӀвачел кедаяр алукӀна, шегьердин кьилихъ галай тамухъди рекье гьатна. Гуьнедин чин, къацу хьана, темесханрив ацӀанвай. «Муьгьуьбатаз акунайтӀа, са ведредавайбур кӀватӀдайди тир. Ахпа неъ жуваз
кӀамай кьван, кьелен яд яна хъчадин афарар», - фикирна, Абида сивиз атай цӀаран яд туькъуьна, вичин рехъ давамар хъувуна. Гуьнеда мертерин, инидин, жикӀийрин ва маса тарарни гьалтзавай. Адаз вич хайи хуьруьн кьилихъ галай, гьамишанда физ вердиш хьанвай тамуз аватай хьиз хьана. Ам са валан сериндик, къацу векь алай чкадал сифте ацукьна, ахпа кьве гъилни кьамук кутуна экӀя хьана. Патав гвай яру инидин таран хилерин арадай са цифни алачиз алахьнавай вили цав аквазвай. Адан хиялар агъзур пата къекъвезвай. Виридлай зурба фикир адаз тӀеквен авай хьиз жибиндай, гьикьван кьенят ийиз алахъзавайтӀани, куьтягь жезвай пулунинди тир. Умуд квай чка авач. «Каникулриз стипендия гузвайди туш. Им я пер ядай вахт туш, я ичер, чуьхверар кӀватӀдай. Вацран эхирдай кӀвалин кирини 3 манат гана кӀанзавайди я. ТӀалабиз къекъвез жедач, чуьнуьхиз фейитӀа, дустагъдиз аватда, вири уьмур пуч жеда. Бес за вуч авурай, я Аллагь!? Аллагь! Святой Георгий! ПӀир!» - фикиррикай кватна, Абид садлагьана кӀвачел акьалтна. И сеферда, Аллагьди хвена, Святой Георгидин пӀирен садакьа са дуьшуьшни кьилел татана къачуз хьана. Берекатни квай. Гила адавай, гатун рухсатар куьтягь жедалди, кьенят авуна яшамиш жедайвал тир… Абид кӀваляй катна къе цӀуд лагьай югъ тир. Гьар няниз экв хкадарна месик экечӀайла, ам ахварал фидалди гзаф вахтунда фикирри незвай. Югъ - къандивай адан рикӀик къалабулух акатзавай. Я секиндиз ахвар къвезвач, я юкъуз кьарай. Адаз вич дуьньядикай пай атӀанвай, садазни герек авачир са кас хьиз авай. «Дахдиз вичин хзан, Дербентдавай мамадиз вичин хзан хьанва, зун лагьайтӀа, абурун арада садазни герек авачир цаз хьанва. Мамадиз гила гада хьайидалай кьулухъ, зун авай падни аквазмач. Са зур йисалай за техникум куьтягьда. Ахпа зун армиядиз тухудайди я. За къачур диплом, зи документар гьина ва нив тада? Зун нин кӀваляй экъечӀна армиядиз фида ва гьиниз армиядилай гуьгъуьниз хкведа? Зун дидени буба аваз вучиз етим хьанва?…» - Абидан шел туьтуьниз атана акъвазнавай. Адан акьалнавай вилерикай хкатзавай накъвар, чинилай агъуз кьилик квай хъуьцуьгандал авахьзавай. РикӀ къван хьиз дакӀуна, мус ахварал фенатӀани адан кьил акъатнач. Гьа йифиз акур ахвари ам фикирдик КУТУНА.«Я чан хва, вун заз сагърай кьванни талагьна вучиз хъфена? Заз вун гьа зи балайрихъ галаз сад хьиз кӀанзавайди я. Чун гадарна вун гьиниз катна? Гьикьван гатайтӀани, диде-бубайриз веледар такӀан жедайди туш. Хъша кӀвализ!» - лугьуз вичин патав Алагирдиз Тават эме атана акуна. Абида чин-гъил чуьхвейдалай кьулухъ, хуьряй хъша лугьуз тел атай къайдада, вичин парталар кӀватӀиз башламишна. Ам, кӀвалин иесидиз яшамиш хьайи йикъарин кири гана, хуьруьз рекье гьатна. КӀвализ агакьайла, Абидавай вун икьван чӀавал гьина авай лагьана, хабар кьадай са касни хьанач. Анжах, гъвечӀи вахазни кьве стхадиз гзаф шад хьанвай. Абур: «Абид дах хтана!» -лугьуз, атана гьарма сад са патахъай адак ккӀана. Абид рекьин чемодан вичин «къайи» кӀвале эцигна, Тават эмедал са кьил чӀугваз фена…
…КӀелунин вахтар акваз-такваз куьтягь хьана. Диплом къачуна, Абид шад хабар гваз хуьруьз хтана. Са вацралай ам Саратовский областдиз кӀвалах ийиз фена кӀанзавай. КӀвализ агакьнамаз дахди МутӀалиб буба начагъдиз месел алайдакай Абидаз хабар гана: - Кьве гьафте кьван я МутӀалиб буба эхиримжи нефесдик кваз. Са затӀни незмач, я рахазмач, вилер акьална къатхьана месел ала. Ша, чан хва, чун адан патав фена хквен, - лагьана, Рагьман кӀвачел къарагъна. МутӀалиб бубадин кӀвале гзаф инсанар кӀватӀ хьанвай. Адан кьилихъ уьмуьрдин юлдаш Сефият, НитӀиф ими, Мамед ими, Рашид ими, Тават эме ва мад мукьва инсанар галай.- Ша, инал мукьув ша! Ада тӀвар кьаз са шумуд сефер вун хабарар кьурди я, - Сефията Абидаз МутӀалиб бубадин патав, мукьув атана ацукьун теклифна. - Я, МутӀаб, инал Абид хтанва, Абид!- кӀевиз гьарайна рахана ам. КӀвалевайбур вири кис хьана. Дугъриданни, Абид хтунал вил алай хьиз, МутӀалиб бубади заландиз вилер ахъайна, явашдиз кьил Абид галай патахъ са жизви элкъуьрна, гъилин тупӀар юзурна.- Инихъ ша, чан хва, гъил яхъ. Адан вил вал аламайди тир, - Сефията МутӀалибан гъил кьуна хкажна Абидан гъиле туна. Абида адан гъил кьве гъилини кьуна. КӀвале гзаф чими тиртӀани, МутӀалиб бубадин гъил къанвай. Адан вилер яргъалди лупӀ тийиз Абидаз тамашиз амукьна, ахпа явашдиз акьал хьана, гъилин тупӀарни Абидан гъил чуькьвез кӀанзавай къайдада къудгуна. - Ам куьтягь хьайи хьтинди я, чан хва, инихъ экъечӀ. Якъинни адан вил вахъ галамай кьван! - Мамед имиди Абид къуьнуьхъай кьуна ракӀарихъди акъудна. КӀвале гьасятда дишегьлийрин шел-хвалдин ван гьатна… Варз кьван вахтунда Абид хуьре акъвазнач. Ам Саратовдиз ракъе гьатна. Саратовда адаз Новоузенск шегьерда авай мехлесхозда инженер-механиквал кӀвалах теклифна. Жегьил пешекардин гъилик вишдалай виниз машинарни тракторар квай. КӀвалахзавайбурукай са кьадарбур адан бубадин яшдавай ва гьадалайни яш хьанвайбур тир. Фейи са гьафтедилай Абидаз кӀвалахалай са гъвечӀи чилни галай кӀвал гана. Новоузенск са акьван чӀехи тушир, жегьил шегьер тир. Абидаз виридалай гзаф шегьердин къерехда вич яшамиш жезвай пата авай, элкъвена кьакьан цӀвелин тарари кьунвай, зурба вир бегенмиш тир. Ам, гьар пакамаз фад къарагъиз гьа вирел физвай. КӀвалахдилай хтайла ва гьакӀ, кӀвалахик квачир йикъа- ра, Абида кӀвалерин вилик квай чил, пер яна, салан мейваяр цана, туькӀуьрнавай. Шегьерда спортдин клуб авай чка жагъурна, югъ арадай ахъагъиз, кӀвалахдилай кьулухъ гьана классикадин кьуршахар кьадай секциядиз гьахьнавай. Шегьердин библиотекадиз физ-хквез, гьафтеда са ктаб кӀелиз вахкузвай. РикӀ дарих жедайвал авачир. Гьар няниз, лап ахварал фидалди, машинкадин кьилихъ ацукьна, гъвечӀи-гъвечӀи гьикаяяр кхьиз, азад вахт акъудзавай. Гатун чими йикъар алукьна. Мехлесхоздин вири техника шоферарни галаз, бегьер кӀватӀун патал, куьмекдиз колхоздиз командировкадиз фена. Са гьафте
кьван Абид кӀвалахал къвез, вичин кабинетда ацукьна хъуьчӀуьк квай ктаб кӀелиз хъфиз хьана. Са юкъуз адаз директорди вичин патав эверна. Директор, Иван Васильевич, пудкъадлай виниз яш хьанвай, гьар са лугьудай гаф фагьумиз-фагьумиз лугьудай къайдада, секиндиз рахадай кас тир. - Гатун вахтунда колхоздиз командировкадиз фейитӀа, ваз гьикӀ аквазва? – хабар кьуна ада.- За колхозда вучда?- аламат хьана Абид.- Комбайнидал техил кӀватӀда. Инани ви мажиб 70 % амукьда, гьанани вуна къазанмишайди вид я.- Заз комбайнидал кӀвалахдай ихтияр авач эхир.- Гьа кардикай за фикир авунва. Шегьерда комбайнерар гьазурдай пуд вацран курсар ава. Дуьз лагьайтӀа, абуру са гьафтедилай кӀелунар куьтягьзава. За автошколадин директордиз зенг ийида, фена жувни сиягьдик кутаз тур. Вун инженер-механик я. Ваз техникадикай хабар авачиз туш. Имтигьанриз гьазур жез са гьафте ваз бес я. Ктабарни комбайнидин механизмайрин плакатар къачуна гьазурвал аку. КӀвалахалайни за вун ахъайда… Са гьафтедилай Абид имтигьан виридлай хъсан хгана, комбайнервилин документ къачуна, колхоздин идарадиз акъатна. Отдел кадрада вири талукь чарар ацӀурайдалай кьулухъ, колхоздин мастерди Абидаз комбайн алай чка къалурна. Кьакьан дагъдин пад хьтин, чархарни квачиз, я мотор алачир, кьуд къванцел хкажна эцигнавай комбайн акурла, Абидак кичӀ акатна: - Им вуч ракьарин гьамбар я? Ибурал гьикӀ кӀвалахзавайди я?- Ваз кичӀе жемир, вири дуьз жеда. Вуна кӀелнавайди ктаб я. Вуна гьар са алат ви гъилералди комбайнидал эцигайла, ви чирвилер артухни жеда, рекье, чуьлда са чка хайитӀа, вавай кьилди, масадан куьмек галачиз дуьзни хъийиз жеда. Комбайн кӀватӀиз ваз за са куьмекчини гуда. Гьикьван фад вуна комбайн кӀватӀайтӀа, гьакьван фад вун чуьлдиз экъечӀда. Комбайнидал эцигна кӀанзавай шейэр вири, къвез завай складдай къачу, - лагьана, мастер хъфена. Гарданда галстук аваз кӀвалахал къвез, михьи кабинетда ацукьна хъфизвай Абид, гила слесардиз элкъвенвай. Гена, хъсан хьана, мастерди гайи куьмекчи комбайнидикай хабар авайди яз хьана. Адан куьмекдалди Абида комбайн кьве гьафтеда, вири алатар эцигна, кӀватӀна, худ яна, кӀвалах гьикӀ ийизватӀа ахтармишна, чуьлдиз акъудна. Сифте ам люцерна векь ядай чуьлдиз ракъурна, ахпа са вацралай, комбайнидин кӀвалах хъсан чир хьайила, техил кӀватӀзавай чуьлдиз. Зурба, и кьил, а кьил авачир кьван, баябан чуьллера техил битмиш хьана акъвазнавай. Бегьер вахтунда кӀватӀун патал гьукуматдин кьилевайбуру вири къуватар ишлемишзавай. Комбайнийри кьве-кьве нубатрал кӀвалахзавай. Жерге - жерге хьана, гагь са патаз, гагь муькуь патаз физ, гвен гуьзвай комбайнаярни абурун къвалараллаз михьай техил хутахиз хквезвай машинар, дяведиз гьужумдиз физвай танкар хьиз аквазвай. Гатун чими юкъуз техил кӀватӀдайла хкаж жезвай руквади алай парталарни жендек михьиз ктадзавай. Чинал лацуз аквазмайди са вилерин нинеярни сивевай сарар тир. Комбайнидин жатва мукьвал-мукьвал хазвачиртӀа, йикъа кӀватӀзавай бегьердин кьадар артухни алаз
тамамар жедай. Жатвадин къадакьрай мукьвал-мукьвал акъатзавай лезвияр эхцигиз гзаф вахт жезвай. Нисиниз зегьметчийриз чуьлдиз гъана тӀуьн гузвай. Абидаз чуьлда незвай тӀуьн гзаф бегениш хьанвай. Гьа са сятинин къене зегьметчияр фуни тӀуьна, са шумуд декьикьада ял ягъизни акакьзавай: са вил ахварзавай, чарарал къугъвазвай, садбуру кьисаяр ахъайзавай. Кьисаяр ахъайзавай пуд кас: Виктор, Юра ва Николай фадлай санал кӀвалахзавай дустар тир. Гьар нисиниз кӀватӀ хьайила, абуру цӀийи-цӀийи кьисаяр акъайиз, виридан гуьгьуьлар хкажзавай. Абуру пудани, сад хьиз чпин йикъан нормаяр артухни алаз ацӀурзавай. Хъсан кӀвалах ийиз акурди, пудавни колхоздин чӀехибуру цӀийи комбайниярни вуганвай. Пудани санал ички хъун гадарна кьуд йис хьанвай. Хъун гадарунихъ себеб авайди виридаз чизвай. Са сеферда Виктора чпин арада хьайи агьвалат лап зурба эхтилатчиди хьиз, чӀагуриз-чӀагуриз ахъайна.
- Къарагъ, къарагъ, Виктор, бес я ксайди. Рагъ дакӀардал хкаж хьанва, - лагьана папа, накь дустарихъ галаз хъвана хтана ксанвай Викторан винелай яргъан алудна. Виктор, са вил ачухна, къатхьай чкадилай папаз килигна. Папа давамарзава:- Гьар киш, гьяд йикъар зи итимдиз суварар я…- Абур ичкидин гьунарар я, - Виктора месин кьилиз къарагъна, гуп-гуп ийиз къудгунзавай кичегьдал гъил эцигна, амма патав гвай папаз чир тахьурай лагьана, тадиз кичегьдилай гъил алудна. Светадиз адан гьал икӀ аквазвайди сад лагьай сефер тушир.- Вун гьиниз физ гьазур хьанвайди я? - кьилелай кӀвачелди дамахарнавай папан шумал буйдилай вил аладарна, Виктора эхтилат маса патахъ хана.- Гьамиша вун физ жеч эхир?! Къе зун фида. Гьяд югъни я, вацран эхирарни я, туьквенра хъсан шейэрни хьун мумкин я. Жуван чин-гъил чуьхвена, фу неъ, аялдизни це. - Светади дакӀар ачухна. КӀвализ пакаман михьи шагьвар гьахьна. Виктор, мад са келимани рахун тавуна, чин чуьхуьз фена. Чин дасмалдив михьиз-михьиз хтай ам ракӀарин сивел акъваз хьана. Ада кӀвале гьатнавай михьи гьавадив хур ацӀурна, нефес къачуна. КӀвалин чилиз, къавуз, вич къарагъай кроватдал, стулдал къатуна туна эцигнавай вичин парталрал вил вегьена. «Пагь, дишегьлидин гъил суьгьуьрчидин гъилевай тӀвал хьтин затӀ я кьван! Галукьай чка гуьрчегарна акъвазарда», - фикирна ада.- Аялдиз килиг. Спичкаяр гъиле гьатдайвал ийимир. Масанихъ алатмир, къе са югъ кьванни кӀвалин кӀвалахрал машгъул хьухь, - Света чӀехи чанта гъиле кьуна рикӀик къалабулух кваз, гъуьлуьз килигиз акъваз хьана.- Я кӀвал чӀур тахьайди, вун йисан командировкадиз физвани? Вун фена алатдачни? Зун аял туш эхир, - гьарай акъатна Викторай.- Са гьяд кьванни кӀвале твах, - ракӀарал катна, мад элкъвена: - Гьелелиг, кӀаниди! - мили хъверна, Света кӀваляй экъечӀна.
«Агь зегьримар!» - кьили тади гузвай Виктор холодильникдал фена. Ана кьилин тӀалдиз куьмекдай «дарман» авачир. «Вуч ийин, вуч тийин?» - ам хиялри тухвана. Муькуь кӀваляй нинидив къугъваз-рахазвай пуд йиса авай Машадин ван къвезва. Ам рушан патав фена. - Буба, заз куьчедиз физ кӀанзава. Чун фидани? – Маша кьве пацни чиле акӀурна къарагъна, Викторан къаншардиз атана.- Бубадин цуьк, фида чун, фида. Амма сифте чна фу неда,- лагьана гьалт хьана, ада аял къужахда кьуна. Са арадилай абур гьаятдиз экъечна. Агь, гатфар! ТӀебиатди къацу либас алукӀзава. Куьчейра къекъвезвай инсанрик са гьихьтин ятӀани шад, гьевеслу руьгь ква. Амма Виктораз и гьерекатар масакӀа аквазвай: вири кьилер туькӀуьр хъийидай «дармандихъ» къекъвезвайбур хьиз авай. - Буба, чун ял ядай багъдиз фидани? - бицӀека ам хиялрикай кудна.- Эхь, чан руш, къе зун ви ихтиярда ава. Ваз гьиниз кӀан хьайитӀа, гьаниз фида, - Викторан эхиримжи гафар лап явашдиз акъатна. Адан вил къаншардиз къвезвай Николаяни Юрада акьуна. Виктораз дустарикай кьил баштан ийиз кӀан хьана. «За хъвадач лагьана гаф гайила, къаридин гуьгьуьлар икьван хкаж хьанвайди я. Бес къе мад зун хъвана, сивикай ни къвез хтана акурла, ада заз вуч лугьуда? Бес за тӀазвай кьилиз вучин? Са виш грамм кьванни хьанайтӀа, адаз дарман жедай, мад за хъванни ийидачир. Ваъ, алатда а тӀал. Хъвадач», - руш къужахда кьуна, кьулухъ элкъвена, Виктора кьетӀивилелди камар къачуна. Амма дустари гайи эверди ам акъвазарна.- Виктор! Я стха, вун гьинай гьинихъ я? Вун чал гьа герек вахтунда гьалтна,- Викторан къаншардиз, гъилни яргъи авуна, Юра акъатна.- ГьикӀ хьана, вилик четин месэла акъвазнавай хьиз, куьн вуч фад акъатнава? - Виктора танишрин гъилер кьуна.- Яраб фад я жал? – Юради Николаяз вил акьална. – Алад, бицӀек къаридив вахкана, хъша. Ви гьални четинзавайди чаз аквазва. - Столовойдиз хъсан пиво хканва. Тади ая, - Юрадиз кьарай къвезвач. - Чав балугъни гва, и шейни, - Николая пенжекдин къене- патан жибинда тунвай птулкадин кӀуф къалурна.- «Шагьид?» - Викторан чиниз экв хъчена.- Кьил шуькӀуь «шагьид…» Виктор хияллу хьана. «Вуч хъсан кар хьаначни, зун аял гваз экъечӀна! ТахьайтӀа мад ибурухъ агалтна, югъ са хийирни я кӀвализ, я жуваз тахьана, квахьдайди тир».- Завай къвез жезвач, къарини кӀвале авач. Аял кьилди кӀвале таз жеч хьи, куьн алад, - Виктор хъфиз алахъна. Николая ам кӀевяй акъудна: ада аялни гваз фин меслят къалурна. Вич атунал икьван кӀевивалзавай Юрадинни Николаян кефи Викторавай хаз хьанач. Столовойда халкь гзаф авай. Ацукьдай чкаяр вири кьунва. Дустари къалабулух къачунач.- Алад, Виктор куьн дакӀардин патав, зун нубатда акъвазда, - рахана Юра.
Викторни Николай аялни галаз столовойдин агъа кьилиз фена. Николая аял патав гвай дакӀардал хкажна.- Аватмир, халудин цуьк, ваз исятда Юра халуди печениярни гъида, - рахана ам бицӀекахъ галаз. Юради вич геждалди гуьзлемишиз тунач. Ам гьар са гъиле пуд-пуд кружка аваз хтана. Дустари Маша ацукьнавай дакӀардал кружкайризни чка авуна. Юради жибиндай акъудна, эрекь авай птулкадин кьил эляна, кружкайрал аламай гелер ацӀур хъувуна. Ахпа муькуь жибиндай акъудна Машадив печенийрин кьвати вугана. Дустари къанихвилелди кружкайрин юкьваривай яна. Са столдихъ галайбур къарагъайла, дустар гьанал фена. - Маша, чан бубадин цуьк, инал ацукь, аватмир, хъфидайла за вун вахчуда, - Виктора руш секинарна дакӀардал туна.- Агь, я къадаш, беябур хьана. Жибинда балугъ авайди рикӀелай алатзавай гьа! - Никалая газетдикай хкудна кьве тӀуб кьван авай кьурай балугъ столдал эцигна. Дустарин гуьгьуьлар къвез-къвез ирид цавариз хкаж хьана: арадал важиблу месэлаяр аватзава, гьардаз вичин фикирар ачухриз кӀанзава, абур гьуьжетра гьатзава. Николая юлдашар и гьуьжетрай акъудун кьетӀна:- Гила дустар, чун зи кӀвализ хъфида. Сервантда са кьил шуькӀуь «шагьидни» ава, къаридив са хъсан хуьрекни ийиз тада. Пудни разивилелди къарагъна, гуьгьуьлар шад яз, Николаян кӀвализ хъфена. Адан папани мугьманар чин ачухна, гьуьрметдалди кьабулна, вичин итимдин нуфуз хкажна. ТӀуьна, хъвана, дустарин кефияр мадни къумбар хьана, тӀамадиз акъатна. Са арадилай абур гьарма сад санихъ хъфена… Викторан кӀвачерик квай чил юзазвай: ам камар сад-садан гуьгъуьналлаз къачуз алахъзава. Вичин гьаятдиз агакьайла, адан вилик къуншидин руш акъатна.- Виктор халу, бес вахъ галай Маша гьинава? – хабар кьуна ада.- КӀвале, - Виктор артух фикир тагана элячӀна. Ахпа садлагьана элкъуьн хъувуна:- Вуч?! Маша? Гьинва Маша? - ам са шумуд декьикьада къах хьана, ахпа гар галукьай къавахдин кӀукӀ хьиз, гагь и патахъ, гагь а патахъ алгъиз, цаварай камар къачуз, рекьел экъечӀна, столовойдал фидай улакь жагъуриз эгечӀна. «Аял столовойдай экъечӀна, масанихъ алатна, са кар хьайитӀа, зун гьи чин алаз кӀвализ хкведа?» - Викторан рикӀиз азият гузва. Машин гьатзавач, ада чукурна: теспачавилелди гьерекат авурла алукьна, патавай физвай жегьилди къарагъиз куьмекна. Мад зверна. Къаншардиз къвезвай инсанар къерех жез, гьелек-фелек хьана, катзавай Викторан гуьгъуьниз тамашзава. Столовойдин патав инсанар кӀватӀ хьанвай. Викторан рикӀик генани къалабулух акатна. Адаз кӀватӀ хьанвайбурун сиверай ихьтин келимаяр ван жезва:- Язух аял, уьмуьрлух набуд хьана.- Бес кас галачиз аял ахъагъун дуьз яни?
- Шофердин кӀвални чӀур хьана.- Вуч хьана, куьн вучиз кӀватӀ хьанвайбур я? – жузуна Виктора. - Са аял машинди яна, больницадиз тухвана, - жаваб гана яшлу ДИШЕГЬЛИДИ.«ЗИ Маша ятӀа?! – гьарай акъатна Викторан рикӀяй. – Белки туш жеди, белки ам столовойда ама жеди!» Амма столовойдин рак агалнавай. Виктор кур пашман яз куьчедал хтана, больницадиз фин патал улакьдихъ къекъвезва. Гьа и арада адаз кацин шенпӀидихъ галаз къугъвазвай вичин руш акуна. Виктор вичин вилерихъ ягъазвач: ада накъвар акьалтнавай вилер михьна, лекьре хьиз аялдал вегьена, ам къужахдиз хкажна.- БУБА….А-А! – шад хьана Машадизни.- Зи рикӀ, зи чан!- Виктора аялдин чин теменрив ацӀурна, тӀуьна кутягьзава.- БУБА…А..А…БЕС, бес я!- Чан бала! Ви буба…- рикӀяй давамарна: «Ви буба кьий, са бакьал пивадихъ бала гадарай буба!» - Чан зи цуьк, зи ШАГЬИД!..-ВИКТОРА аял чӀугуна къужахда кьунва. Пакамлай хъвайиди, гару тухвай хьиз, хкатна.- Мад туба хьуй, чан бала сивени хцадач хьи, хцадач! Вун зи шагьид хьуй, зи бицӀек!... Анжах ви дидедиз ван тахьурай, чан бала. И кар чи арада амукьрай, хьуйни, чан бала? Хьуйни, зи шагьид?! Пакадин юкъуз гьалтай дустаривай утанмишвиляй садавай муькуьдан чиниз килигиз жезвачир. Пуд дустуни гьа йикъалай ички хъвадач лагьана хиве кьур кар, къени кьилиз акъудзавай.
Вичиз шиирралди кхьенвай повесть лагьайтӀани жедай и поэма зи къелемдикай са яхцӀур йис идалай вилик хкатайди тир. Жегьилзамаз чӀехи пар кӀулал хкажна яратмишай и чӀехи эсерда менфят къачунвай вакъиаяр зи хайи хуьруьн, адан жемятдин, жуван багърийрин кьисмет-кьадардиз акъатайбур тирвиляй, абуру зак лап гилалдини секинсузвал кутазва. Гьавиляй за эсер мукьвал-мукьвал кӀел хъийизвай. Гьеле 1991-йисуз Дагкнигоиздатда акъатай «Чилин бахт» ктабда и поэма гьатнавайтӀани, лазим акур дегишвилер за адак кухтан хъийизвай. Эсердин туькӀуьр хьуниз ва мана-метлеб ачухаруниз идакай анжах хийир хьана, авур кардилай жуван хейлин наразивилерни алудиз алакьна. Гьавиляй за «Вахтарин кьуьл» поэма кӀелзавайбурун вилик ахкъудзава.
Макьамдин ван ала хуьрел УстӀаррин лап гьуьрмет авай. Гуз деминин лепе винел Синийри фу, шуьрбет алай. Свас хтанва кӀвалин вилик Кьил хураллаз, хъвер кваз сивик… Тухузва ам кьве енгеди. Кикянава «Ялаледик» Рушарини сесер ширин. Сад тфенг яз хьанва кӀвачин, Сада ичӀи ийиз гичин, Шуьрбетдин дад къалурзава. Хуьр шадвилив ацӀурзава. Пукавулдиз галатун, яш Чизмач, гурлу межлис ийиз. Далдамчиди язава каш, Гьекь акъатна яру чиниз. Вири жемят хьанва ахмиш, Шадвиликай ийиз дадмиш. Чархачиди, верч кӀанз, гьеле Гьат тавуна затӀни гъиле,
Ярослав Гашек Кхьейдан тӀвар алачир кагъаз
Вальдецкий князлухдиз гьакимвалзавай пачагь Фридрих вичин файтунда акьахна, элкъуьрна кьунвай шад инсанрин гуругьдин юкьва аваз, физва. Садлагьана адан метӀел са нин ятӀани гъили гадарай кагъаз аватна. Пачагь Фридриха гьейранвилелди хъвер авуна, кагъаз кӀелунив ЭГЕЧӀНА:«ЭЙ чӀехи пачагь! Куьн и чилераллай лап чӀехи ахмакь я!» Пачагь Фридриха хъвер акъвазарна. Пакадин юкъуз газетри кхьейвал, пачагьди кефсузвал гьиссна ва шадлух мярекат гьасятда акьалтӀарна; пачагь Фридрих кабинетдиз фена ва вичин намусдик хкӀурай кагъаз дикъетлудаказ ахтармишун кьетӀна. Лап тӀимил кӀелнатӀа, са яхцӀурни цӀудра кӀелна: «Эй чӀехи пачагь! Куьн и чилераллай лап чӀехи ахмакь я!» - ва хуралай чирна, ада тажубвилелди гьарайна: «И алчахди гьатта тӀварни кхьенвач!». Ада кабинетда камар яна ва тикрарна: «Эй чӀехи пачагь! Куьн и чилераллай лап чӀехи ахмакь я!». Зур сят ахлатайла, пачагьди гьукуматдин советдиз эвер гунин эмир гана. - Агъаяр, - кефи чӀур хьанваз малумарна ада вичин чинебан кьуд меслятчидиз, - къе, за пачагьлугъ идара ийиз къанни цӀуд йис хьанвайдан гьакъиндай сувар кьиле тухузвай юкъуз, къастуналди пис кар яз сада зи файтундиз ихьтин кагъаз гадарна: «Эй чӀехи пачагь! Куьн и чилераллай лап чӀехи ахмакь я!». Чинебан меслятчийрин чинриз цлан ранг атана, амма агъа Карл пӀузаррин кӀаникай рахана:- Эй чӀехи кас, и кагъаз квез талукьарнавайди туш! Пачагь Фридрихак хъел акатна. - Играми агъа, - гьарайна ада, - за гьисабзавайвал, квез «чӀехи пачагь» гьуьрметдинни чӀехивилин тӀвар и князлухда анжах са касдиз талукь тирди чизва, и чӀехи тӀвар вичиз талукьарунин жуьрэт ийидай кас инра авач. Кагъазда икӀ лагьанвайвиляй: «Эй чӀехи пачагь! Куьн и чилераллай лап чӀехи ахмакь я!» - им, гьелбетда, зи адресдиз я. За фикирзава хьи, чун вири и зендиниз мукьва жеда. Зи намусдик хкӀурунин дирибашвал авур и мурдар кас гьукуматдин дережада жагъурна кӀанда, вучиз лагьайтӀа им за гьукуматдин хиянатвал яз гьисабзава. И кар за куь хиве твазва ва умудзава хьи, гьукуматдин советдини зи дердиникай хабар кьада ва пакагьан сессиядал вичин гьукумдардин секинвал чӀуруниз регъуь тахьай и беябурчивилин амал авур кас веревирдда.
Полициядин начальникни кваз желб авур гьукуматдин советдин заседание кьуланферал кьван давам хьана. Пакадин юкъуз парламентдин сессиядал председателди рикӀик зурзун кваз пачагь Фридрихаз вичин гъилелди кхьей, халкьдин фикир чирунин чар малумарна. Гьакъикъатда вуч кар хьанватӀа садазни чизвачиртӀани, парламентди геж тавуна пачагьдин вафалувал малумарунин адрес гьазурна. Ина са уьтери сугъулвал гьатна. Полициядин начальникди и арада тенпелвалнач: ада гьукуматдин вини дережадин касдин патав фидай официальный мумкинвал тӀалабна ва гьа и декьикьайра гьукуматдин архивдай и алчах кагъаз къачуна. - Куьне вуч ийидайвал я? – назирди адавай хабар кьуна. Полициядин начальникди анжах гъилер тӀушунна. - Сабур ая, за и кар ахтармишдай тегьердал куьн гьейран жеда! Кагъаз гьукуматдин басмаханадиз ракъурна ва нисинилай кьулухъ полициядин идаради акъудай плакат меркез тирвал алкӀурна:
И малуматдин кӀаник кагъаздин суьретни гилигнавай: «Эй чӀехи пачагь! Куьн и чилераллай лап чӀехи ахмакь я!» Нянрихъ Вальдецкий пачагьлугъдин гьар са агьалидиз Фридрих и чилераллай лап чӀехи ахмакь тирди чир хьана. Пакадин юкъуз полициядин начальник къуллугъдилай экъечӀна.
Иван Иваныч Лапкин, хуш акунар авай жегьил инсан ва Анна Семеновна Замблицкая, тӀимил хкаж хьанвай гъвечӀи нер алай жегьил руш. Абур вацӀун тик къерехдай агъуз эвичӀна ва куьсридал ацукьна. Куьсри лап цин мукьув, жегьил цӀвелин тарцин къалин бертерин арада, авай. Ажайиб чка я! Ацукьна куьн инал ва куьн алемдикай чуьнуьх хьана – куьн анжах цӀайлапанри хьиз це зверзавай балугъриз, хушреканриз аквазва. Жегьилар кӀезрияр кьадай кӀирералди, кулурралди, пӀаркӀвар авай къапаралди ва балугъар кьун патал герек маса затӀаралди яракьламиш хьанвай. Атана ацукьнамазни абур балугъар кьунив эгечӀна. - Зун шад я хьи, эхирни чун кьилди хьанва, - кьуд патаз вил вегьиналди, башламишна Лапкина. – За квез гзаф затӀар лагьана кӀанзава, Анна Семеновна… Лап гзаф… Сифте сеферда куьн заз акурла… Куь кӀиринал къвезва…
А вахтунда заз зун вуч патал яшамиш жезватӀа чир хьана, жуван намуслу, зегьметдал рикӀ алай уьмуьр вичиз бахшун герек тир зи рикӀ алай кас вуж ятӀа чир хьана… Им хъсандиз кӀиринал атанвай гьал хьун лазим я… Куьн сифтедай акурла, заз сад лагьай сеферда яз кӀан хьана, лап гьевеслудаказ кӀан хьана! Юзурун акъвазара… къуй кӀиринал атурай садра… Лагь кван заз, зи багьади, ялварзава ваз, завай умуд кутаз жедани – кьве патанни кӀанивилик ваъ! – зун адак квайди туш, за а кардикай гьич фикир авунизни жуьрэт ийизвач, - завай умуд кутаз жедани… Инихъ чӀугу! Анна Семеновнади кӀезрияр кьадай кӀир галай тӀвал авай гъил виниз хкажна, садлагьана ялна ва гьарайна. Гьавада гимишдин ва къацу рангунин балугъди цӀарцӀар гана. - Ай Аллагь, балугъ я! Ай, агь… Тади ая! Аватна! Балугъ кӀиринихъай галатна, векьерилай вичин хайи чкадихъ къудгъунарна ва луьркьна циз хъфена. Балугъдин гуьгъуьниз чукурдайла Лапкина хатадай хьиз балугъдин чкадал Анна Семеновнадин гъил кьуна ва хатадай хьиз ам пӀузарив агудна… АтӀада хъуткьунарна, амма геж хьанвай: хатадай пӀузар теменрик акахьна. Им са гьикӀ ятӀани кьасухдай тушиз хьана. Темендин гуьгъуьна теменар, ахпа кьинер, инанмишвилер… Бахтавар декьикьаяр! Адет яз, бахтлувилик вичикай ва я къецелай зегьер акатда. И сефердани гьакӀ. Жаванри сада садаз теменар гузвай береда, садлагьана хъвердин ван акъатна. Абур вацӀ галайнихъ килигна ва гъуьргъуь хьана: це юкьвал кьван гьахьнавай са гада авай. Ам гимназияда кӀелзавай Коля тир, Анна Семеновнадин стха. Ам це акъвазнавай, жегьилриз килигзавай ва йиртихди хьиз фендигар хъверзавай. - АГЬА-А-Н… куьне теменар гузвани? – лагьана ада. – Хъсан я хьи! За дидедиз лугьуда. - За умудзава, куьне намуслу инсанди хьиз… - мурмурна яру хьанвай Лапкина. – Чинеба килигун алчах кар я; хълагьун мурдар, усал ва такӀан кар я… За фикирзавайвал, куьне, михьи ва халис инсанди хьиз… - Са манат це, гьа чӀавуз лугьунни ийидач! – лагьана михьи инсанди. – ТахьайтӀа лугьуда. Лапкина жибиндай манат акъудна ва гададиз гана. Гадади манат кьежей гъута кьуна, уьфт яна, сирнавна хъфена. Жегьилри и сеферда мад теменар хганач. Пакадин юкъуз Лапкина Колядиз шегьердай гъвечӀи туп ва рангар хкана, ваха лагьайтӀа, адаз вичин хтар твадай вири кьватияр пишкешна. Ахпа перемдин хилерани хивера твадай, кицӀин чин алай кьвечхел дуьгмеярни гьадаз пишкеш хъувуниз мажбур хьана. Аквар гьаларай, ажугълу гададиз вири и крар пара хуш тир ва мадни гзаф затӀар къачун патал ада гуьзчивал тухуз хьана. Лапкинни Анна Семеновна гьиниз фейитӀа, амни - гьаниз. Абур гьич са декьикьадани хелветда тунач. - Угъраш! – сараривди жикьрикьарна Лапкина. – Вич гьикьван гъвечӀи я, амма еке угъраш я! Идакай гележегда вуч хкатдатӀа?! Сагъ июндин вацра Коляди ашукьал-машукь хьанвай кесибриз уьмуьр ганач.
Ам, хълагьда лугьуз гьелягьар кьаз, гуьзчивал тухуз ва савкьатар тӀалабиз хьана; ибурни вири адаз тӀимил аквазвай ва эхирни ада жибиндин сятдикай ихтилат кудна. Вуч хьана кьван? Сятни хиве кьуниз мажбур хьана. Са сеферда нисинин фу незвай чкадал, вафлияр гъайила, ада садлагьана кӀевиз хъверна, вилеринбур авуна ва Лапкинавай хабар кьуна: - Лугьудани? Гьан? Лапкин яп-яру хьана ва ада вафлидин чкадал салфетка жакьвана. Анна Семеновна столдихъай къудгъунна къарагъна ва ада муькуь утагъдиз зверна. Жегьилар ихьтин гьалда августдин эхирдалди, Лапкина Анна Семеновнадиз вичин уьмуьрдин юлдаш хьунин теклиф ийидалди, амукьна. Пагь, им ахьтин бахтавар югъ тир хьи! Сусан диде-бубайрихъ галаз рахана, разивални къачуна хьиз, Лапкина эвелни-эвел аялрин гимназиядиз чукурна ва анай Коля жагъуриз гатӀунна. Гада жагъуникди ам шадвиляй шехь тавуна къакъатна ва ажугълу гададин яб кьуна ада. Колядихъ къекъвезвай Анна Семеновнани чукурна атана, адан муькуь яб кьуна. Коляди абуруз минетиз ва шехьиз авайла, ашукь хьанвайбурун чинрал гьихьтин лезетдикай кхьенвайтӀа акуна кӀандай хьи: - Азизбур, хъсанбур, сивиз кьейибур, хъийидач! Ай, ай, гъил къахчу! Ахпа абуру кьведани хиве кьуна хьи, чеб-чпел ашукь хьайи вири вахтунда, ажугълу гададин япар акъажай декьикьайра хьайи хьтин бахтавар макъам, ахьтин кеф-кефият чпиз гьич садрани акунач.
Урус чӀалай таржума авурди: Куругъли КЪАЛАЖУХВИ.
Арбен Къардаш ЭМИН ВА ГЬУКУМ
Шаирни гьукум чеб чпихъ галаз кьиле финин месэла гьар са чӀехи шаирдин уьмуьрда кватзава. И кьве терефдиз чпиз чпикай хабар авачиз хьайитӀани, абурун алакъайрин месэла датӀана авайди я. Инсанрин рикӀер юзуриз, абур кӀани патахъ элкъуьриз алакьдай гафунин устадрикай гьукуматди датӀана вил къязава. Шаирдин мурад вичин ацӀай ва цӀалцӀам цӀараралди жуван халкь бахтавар, жуван чил авадан авун, вири дуьньяда иервални дигайвал, гьахъ-адалат артухарун я. Гьукумдин мурадни гьадаз мукьвади туш лугьуз жедач, амма адан «алатар» масадбур я, абурун гьерекатди арадал гъизвай нетижаярни гзаф вахтара мураддиз аксибур жеда. Гьамиша гьакӀ тир, жезва, мадни хьун мумкин я. Етим Эминанни адан девирда Лезгистанда авай гьукумдин алакъаярни фикир гуниз лайихлубур я. Абурай шаирдин инсанвилин, уьлкведин ва халкьдин векилвилин, Эмина ватандашди ва шаирди хьиз вичин хивез къачунвай жавабдарвал аквазва. Тарихдин хци мурцарал, яни девирдин зурба вакъиайри халкьдин вилик са шумуд жуьре рекьер кудзавайла ва инсанар, гьи рехъ кьадатӀа течиз, ян гуз амукьзавай макъамра, Эмина вичин фикирарни кьатӀунар гьихьтинбур ятӀа тайиндиз лугьузва. Къейдун лазим я хьи, Эмин вич гьукумдин векил тир. Са шумуд хуьруьн къазивиле кӀвалахай адаз гьукумдин къурулуш хъсандиз чизвай. А чӀаван суд-дуван шариатдин къайдайрал ва чкадин адетрал амал ийизвайди тир. Урус пачагьдин гьукуматдин суддин къанунар кьетӀен дуьшуьшра кардик кутазвай береярни авай. Виликан Куьре ханлухдикай 1865-йисуз Куьре округ хъувуна. И девирда округдин начальник Кренков фамилия алай кас хьана. Адакай чаз маса малуматар жагъанач. А округдин начальник тирди «Етим къази» тахаллус алай касди (а кас Эминан стха Мелик хьунал чи гиман физва) кхьенвай са шиирдини къалурзава. А шиирдикай чун «Эмин ва Мелик» макъалада раханва. Гуьгъуьнлай Кренкован чкадал адан куьмекчи тир Аствацатуров Иван Моисеевич атана. Тарихдин бязи документри ам 1868-йисалай Кьиблепатан Дагъустандин военный интендант хьайиди къалурзава.1871-йисалай 1878-
йисалди и касди, ротмистрдин дережада аваз, Куьре округдин начальникдин куьмекчивиле кӀвалахнай. Ахпа майорвилин чинда аваз, 1878 – 1882-йисара адакай округди
н начальник хьана. 1883-йисалай 1894-йисалди округдин чӀехидан къуллугъни гумай ам подполковниквилин чинда аваз армиядин кавалериядани хьана. 1893-йисуз ада Касумхуьре авай кьве классдикай ибарат мектебдални къаюмвал авунай. 1896-йисуз ам Гуржистандин 14-гренадерский полкуна къуллугъдал тайинарнай. Гъалиб Садыкъиди къейдзавайвал, Алкьвадар ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИН «Диван АЛ-МАМНУН» ктабда и кас Тифлисдин эрменийрикай я лагьанва. Аствацатурова Эминан тӀварцӀел кхьей са чар малум я. Ана ихьтин гафар АВА:«ФЕКЬИ малла Эминаз. Вал алай хер сагъ хьайила вун а кардин патахъай зи мукьув атун лазим я. Им кхьенва 1288-йисан жамадалавваль вацран 3-йикъа. Начальникдин куьмекчи, ротмистр Аствацатуров». И чар Гъ. Садыкъиди майдандиз акъудна ва гьада таржумани авуна. Кагъаз, чна кьатӀузвайвал, туьрк чӀалал кхьенвай. Кхьенвай вахтни, Садыкъидин гьисабрай, 1871-йисан 18-августдал ацалтзава. Округдин дуванханадин къази Ярагъ Мегьамедан хва Ярагъ Исмаил тир. Эминан ва къуллугъдин рекьяй адан кьилеллай кса
рин алакъаяр туькӀвейбур тирди гьам Аствацатурова, гьамни Ярагъ Исмаила Ялцугърин къазидиз кхьей чарарай аквазва. Аквар гьалда, Эмина, хъсан къуллугъчи яз, вичин къазивилин везифаяр гьакъисагъвилелди кьилиз акъудзавай, вичин везифаярни ада рикӀ алаз тамамарзавайди ада вичи кхьей чарарини къалурзава. Са гафуналди, чкадин гьукумдин векилрикай сад яз, Эминаз са карди секинвал гузвач: я шариатдин къанунривай, я гьукуматдин къуватривай халкьдин гьалар хъсанар ийиз, вири крар лазим тирвал къайдада тваз жезвач. Шаирдин чаз малум ирсиник чун вичикай рахазвай месэладиз талукь чӀалар гзаф квач. ЯтӀани абуру и жигьетдай шаирдин фикирар-кьатӀунар гьихьтинбур тиртӀа ацӀай шикил гузва. Ихьтин лап сейли шииррикай сад «Гьарай, эллер!» я.
Гьарай, эллер! Пис ксариз Ажеб дуьнья хьанавачни! Дугъри ксар дуьньядикай ХупӀ гуьгьуьлар ханавачни?! Лагьайла, яйз кьилиз сирих, Ахпа жез дуьньядихъ къаних, Фагъирд балкӀан ийиз чуьнуьх, Квез маса гьайван амачни?! Залумдин нефс хупӀ екеда. Шумуд гьарай гваз хкведа, Тарашна, лугьуз, уьлкведа, ХупӀ гьарай- афгъан авачни?!
Чал алайди вуч къаза я? ХупӀ дарман тежер суза я. Им чӀехи касдиз арза я: Агакьниз фарман авачни?! Тахсир вуч хьуй Эмин икӀ куз: Гьар вахтунда кӀвалер атӀуз, Гъиле кьуна, «зав гвач» лугьуз, ХупӀ кесибар канавачни?!
И шиир Эминан кӀвалер атӀуникай туш. Ина ихтилат санлай вири уьлкведикай – Урусатдикай физва. Куьре магьални гьадан са кӀус яз, гьанани гьалар гьа и шиирда къалурнавайбур тир. «Пис ксар» кеф-кефиятда, кесибар са кап фан гьарайда авай. Гьа кап фу гьатайлани, ам язухривай угърийри чуьнуьхзавай, «кьилиз сирих ягъзавайбуру» жуьреба-жуьре фендералди къакъуд ХЪИЙИЗВАЙ.«КЬИЛИЗ сирих ягъзавайбур», Эминан вилерай, Меккедиз гьяждал фена, чпин бармакрал къацу парчадин кӀус элкъуьрна, чпин гъиляй къведай вири чӀуру крар ийизвай ксар я. Шаирдиз абуру авур гьяжни, абурун ниятарни халисан имандивай яргъа яз аквазва. Гьяждал фин а вахтара са акьван регьят месэла тушир. Ам мал-девлет, гьукум авай ксарилай алакьзавай кар тир. Месела, Эминахъ вичихъ ахьтин мумкинвал хьаначир. Аквар гьаларай, гьалалвал гваз кьил хуьзвай касдивай ахьтин мал-девлет кӀватӀиз хьун мумкин тушир. Амма Эминаз масадбуруз таквазвай крар аквазвай, ада абур дериндай гьиссзавай, абуру адан рикӀиз азабар гузвай, адаз шаирдиз хьиз амукьзавайди санлай вири девирдиз къимет гун тир. «Гьарай, эллер» шиирда ада вичин девирдин винел пад къалурзаватӀа, «Пагь, чи уьмуьрар!..» шиирда а вахтунин къен пад, «руьгь» ачухарзава:
Эй, Ребби! Худа! Вун гьахъ язава, Гьар сад фанада Ваз аквазава. Сада муькуьдал Гъиз чӀуру хиял, Терг ийиз гьалал, Гьарам незава. Хьана пис асир, Гьич тежез таъсир, Къиметдихъ есир Маса гузава. Авач хьи хабар: Туна сувабар,
Дуьньяд азабар Хиве кьазава. Фитне хьана бул, Пис кар из кьабул. Гьа икӀ чи акьул Зая жезава. Ребби, на гайи, ИкӀ зая хьайи, Уьмуьр чи фейи РикӀел къвезава. Пагь, чи уьмуьрар! ИкӀ фейи йикъар... Ийиз хиялар, Даим шезава. Эй, Етим Эмин, Зая уна дин, Бес вун дуьньядин Квехъ гелкъвезава?
«Пис ксаризни», кьилиз тапан «сирихар» язавайбуруз и шиирда къарагъарнавай кьван месэлаяр бажагьат аквазвай. И шиирда «зая» гаф са шумудра тикрарнава. Инсанрин руьгьни, акьулни, хияларни, нефсни, абурухъ галаз санал вири уьмуьрни зая жезва. Зая хьун – им къиметдай, виляй аватун, терг хьунухь я, инсанри и чкӀайвилиз, чалпачухвилиз фикир тахгун я. И зая хьунин «чархуник» Эмина вични акатнавайди хиве кьазва, гуя ада вичиз «Ваз вири и крар аквазва, бес вучиз вунани амайбуру хьиз ийизва?» лугьузва. «Гьарай, эллер!» ва «Пагь, чи уьмуьрар!..» инсанди инсанвилин вири дережаяр квадарайла, яшайишдин вири къайдаяр, уьмуьрдин вири бинеяр чӀур жедайдакай я. Сифтегьанди – Аллагьдиз, муькуьдини «чӀехи касдиз», яни пачагьдиз авунвай арзаяр я. Гьа икӀ уьлкведа гьатнавай тараш-талан, гьарай-эвер къанун-къайдадалди акъвазариз тежедайди къази Эминаз хъсандиз аквазвай. Аквар гьалда, адан патав, шикаят ийиз, тарашчийрин хурук акатнавай ксар гзаф къвезвай. А силисар тежер кьван пара хьуни, абурай герек тир гьалда кьил акъудиз тахьуни Эмин «кузвай». Вич тӀебиатди шаирвилин пай ганвай кас яз, кӀевелай ва рикӀивай гьахъунинни адалатдин патал алай Эминан секинвал чӀурзавайди къанунри «кӀвалах тавун» тир. Вич хьтин ва чкадал, Куьре магьалда ва я вири Лезгистанда, вичелай дережадиз вине авай гьакимривай и гьалар дегишариз тежедайди адаз аян тир. Гьавиляй ада вичин «Гьарай, эллер!» шиир «чӀехи касдиз» – Урусатдин пачагьдиз ийизвай «арза» яз кхьенва. Жемиятда, уьлкведин къурулушда дигайвилихъ, аваданвилихъ тухудай дегишвилер, уьлкве дибдай цӀийи ийидай
къуват сифте Аллагьдин, ахпани пачагьдин гъиле авайди шаирди дериндай гьиссзавай. Са гафуналди, «Гьарай, эллер!» шиирда Эмина, вич гьукумдин векил яз, гьукуматдин къайдайрихъ галаз, уьлкве «пис ксаринни» «кьилиз сирих» ягъиз кесибар тарашзавайбурун ихтиярда тунихъ галаз вич рази туширди къалурзава. Эмина и шиирда гьалар хъсанарун патал са теклифни гузвач, я ада гьукумдикни хкуьрзавач, ада вич гьа гьукумдин са бицӀи кӀус тирди гьиссзава. Адан макьсад – вичиз аквазвайди, вичи гьиссзавайди уьлкведин пачагьдизни, гьукумдарризни акун, гьабуруни халкьдин гьалар кьатӀун я. Шаирдиз, гьелбетда, чӀехи уьлкведин са яргъал пипӀе авай хуьруьн къазиди лезги чӀалал кхьенвай «арза» пачагьдив агакь тийидайди хъсандиз чизвай. Амма вичихъ галаз кӀвалахзавай гьакимриз ада вичин ихьтин фикирар талгьана бажагьат туна ЖЕДИ.«ПИС ксар», Эминан кьатӀунрай, девлет авай, вилик-кьилик квай инсанар я. «Кьилиз сирих язавайбурни» тупӀал фекьиярни, рикӀе иман авачиз, диндикай чпин мал-мулк артухардай алат авунвай агьалияр я. Какахьай девирра гьамиша гьахьтинбур вилик акатзава. Лезги халкьдин мисалда гьавая лагьанвайди туш: «Суьруь кьулухъ элкъуьрайла, кьецӀи ва усал хпер кьиле гьатда». Гьукуматдин векилри чпиз кӀандайвал кесиб халкь пуьрчуькьарзавайди, адан иви хъвазвайди Эминан девирда ва гьадалай виликдайни хьайи гъулгъулайри, мисал яз, Лезгистанда 1837-йисуз хьайи Къубадин гъулгъулади, 1877-йисуз вири Кеферпатан Къафкъазда хьайи ва Дагъустандик квай лезги магьаларни кьур чӀехи гъулгъулади къалурзава. ТАРИХЧИ-АЛИМРИ къейдзавайвал, и дявеяр гьукуматдин чиновникри халкь михьиз виляй вегьин, адан аман атӀун, адаз кӀур гун, адан иви хъун, халкьдал кӀеви налукар илитӀун ва чка-чкадал гьакимри ришветбазвал авун себеб яз хьайибур я. Чара атӀай халкьдиз ахьтин вахтара амукьзавайди кӀанзни-такӀанз яракьдалди вичин ихтиярар чкадал хкиз алахъун тир. Етим Эмина вич халкьдикай хкудзавачир, ам халис шаирди кьадай рекьел алай. Адан девирда хьайи тарихдин лап чӀехи вакъиайрикай сад чна винидихъ лагьай 1877-йисан бунтар я. Халкьдинни гьукуматдин и чӀехи акьунрикай шаирди пуд шиир кхьена. Ктабра абур «Наиб Гьасаназ», «1877-йисан бунтариз» ва «Гьинава?» тӀварар алаз гьатнава. И чӀаларайни шаирди а чӀаван гьукумдин къурулуш ва суфат къалурзава. И шиирра Эмина гьукумдиз инсафзавач, вучиз лагьайтӀа ам адан кӀус яз амачир, ам и чӀехи гъулгъуладин вахтунда, течир азар себеб яз, къазидин къуллугъдикай азад хьанвай, адан чка стха Мелика кьунвай. Мелика, лагьайтӀа, Куьре округдин кьил тир Кренкован ва магьалдин амай гьакимрин тарифарзавай тупӀал шиир кхьена.1877-йисан вакъиаяр Лезгистандив сентябрдин вацра агакьна. Вичин ихтиярар патал женгиниз экъечӀнавай жемятди Ахцегьа гьукуматдин векил яз ротмистрдин чин авай Къази-Агьмед лугьудай кас хан яз малумарна, «цӀийи хан» кьилеваз фена, Къуба уездда авай Ширвандин 91-полк алай чкайриз цӀай яна. Кьурагьа вич урус гьукумдин векил тир, поручиквилин чин авай МЕГЬАМЕД-АЛИ-БЕГНИ къарагънавай халкьди вичин ханвиле тайинарна.
МЕГЬТИ-БЕГ лугьудай касди гьукуматдин кьушунрихъ галаз женгер тухвана. И дявеяр кьве патайни инсафсузбур тир. Им Урусат патал акьалтӀай четин бере тир. И чӀавуз Урусатдинни Туьркиядин арада дяве физвай. Къафкъаздин халкьар чпин ихтиярар патал, аман атӀайвилиз са чара акун патал къарагънавайтӀани, Туьркиядай чи халкьарик футфа кутазвайбур гзаф пайда хьанвай. Абурун мурад и акьунар яшайишдин месэлаяр гьялзавайбур яз кьиле финиф тушир, абуруз кӀанзавайди и дяве мусурманринни хашпарайрин дяве яз кьиле фин тир. Абуруз мусурман дин-имандикай Урусатдин хура акъваздай кьилин яракь ийиз кӀанзавай. И амалдалди гзафбурун кьилер элкъуьрнавай. Амма лугьун лазим я хьи, Туьркияди, футфа кутуналди, кьилди вичин итижриз талукь месэлаяр гьялзавай, адаз Къафкъаздин язух халкьарин къайгъу бажагьат авай. Вич халисан мусурман яз хьайи Эминаз и жигьетрай вичин хсуси фикир авай. Ада, халис тарихчиди хьиз, лезги чилел хьайи вакъиайрин, иллаки бунтариз къарагъайбур гьукуматдин кьушунри кӀаник кутурдалай гуьгъуьниз гьукумди халкьдиз кьур зидвилерикай кхьена. ЯтӀани ада Туьркиядин пад КЬАЗВАЧ.«НАИБ Гьасаназ» шиир бязи алимри Алкьвадар ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИЗ ваъ, Хъутур-Куьре наибстводин наиб ва вични Мамрач хуьряй тир маса Гьасаназ кхьенвайди яз гьисабзава. Амма и Гьасан Эминан шиирдин сифте бендина вичин тӀварцӀихъ гилигнавай зурбавилинни гьуьрметдин эпитетар хас кас яз машгьур туш. Ахьтин сейли инсан, лезгийри лугьудайвал, халкьдин кьил кьадай кас а девирда Алкьвадар ГЬАСАН-ЭФЕНДИ тир. Гьакимрихъ, гьукумдаррихъ галаз рахаз жедай, абуру кваз кьазвай векил, Эминан ва амай вири халкьдин вилерайни, са шакни алачиз, гьа алкьвадарви алим тир. Эмина и чӀехи ва мусибатар галай вакъиадикай вичин фикирар гьадаз ахъайзава. Хъутур-Къазмайрин магьалдин наибдиз Куьреда хьайи вакъияр вичин вилералди акун мумкин тир, адаз са ни ятӀани абурукай ихтилат хъувунин лазимвал авачир. И вахтунда Кьиблепатан Табасаранда, урус офицерни яз, наибвиле къуллугъзавай Гьасан-Эфендидиз Куьре магьалда, вичин хайи ватанда, вакъиаяр гьикӀ кьиле фенатӀа тайиндиз чир тахьун мумкин я. Ада вич и крарикай хабардар авун Эминавай тӀалаб авуна лугьудай фикирни инкариз жедач. Я туш, и вакъиайри дериндай вичиз эсер авунвай, кьил какахьнавай, вичи лагьайвал, «бейниван» яз амукьнавай Эминаз абурукай Куьредилай къерехда авай Алкьвадар Гьасаназ ахъайиз, ада и гъулгъуладиз вуч баян гудатӀа, и какахьай береда ада халкьдиз вуч рехъ къалурдатӀа, гьихьтин меслят гудатӀа чириз кӀан хьана. Ша чна и шиир кӀел хъийин:
Эй адалат вели-султан, Эй играми Гьасан наиб, Эй фелек сагьиби игьсан, Эй аллама игьсан наиб! Ви стхаяр хьайтӀа риза, Са гьикаят ахъайин за, Кьилел атай дуьшуьш-къаза Дуьз риваят, хъсан, наиб.
Низамдивди хилафаяр Хьана агъур-залан, наиб. Гьакимариз атана хъел, Дугъри, игри тунач хьи эл. Къурмиш хьана атана сел, Акъатна хьи тӀурфан, наиб. Бязибуруз хьана хелвет, Бязибуруз гъам-хажалет, Бязибуруз хьана, гьелбет, Къизил кьифрен макан, наиб. Бязибуруз хьана даях, Бязибуруз хьана дустагъ, Бязибурун вилеллаз нагъв Амукьна хьи хзан, наиб. Бязибурун хьана бейгьал, Бязибурун тарашна мал, Бязибурун чӀур хьана кӀвал, Гур кас тежез фарман, наиб. Бязибур туьнбуьгьдив гатаз, Бязибурув хиве кьаз таз, Бязибуру хифет чӀугваз Хьана хата-зиян, наиб. Етим Эмин са бейчара, Хифет чӀугваз ава пара. Хьана Межнун хьиз фугъара, Амукьна бейниван, наиб.
Эминан и шиир Алкьвадар Гьасанав агакьнани, агакьначни, лугьуз жедач. Наибдин вичин гьаларни са акьван хъсанзавачир. Кьиблепатан Табасаранда халкь къарагъайла, бунтчийри адавай урус гьукуматдиз къуллугъ авуникай кьил къакъудун ва гъулгъула тухуз къарагънавайбурун патал элячӀун тӀалабна. Амай гзафбур хьиз, халкьдин хъилен цӀу кьур Гьасана вичин погонар алудна гадарнай. Ада гьукуматдин аксина къарагънавайбурун пад кьун гьа идалди акьалтӀ хьанай. ИкӀ хьайидакай алимдин «Асари Дагъустан» ктаб урус чӀалаз элкъуьрай адан хва Али Гьасанова (Алкьвадариди) и ктабдиз гайи вичин баянра кхьизва. ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИ вичи и какахьай макъамдикай «гзаф дуьшуьшра гьакъикъат гьим ятӀа чирун мумкин тушир ва, лугьудайвал, кьуру кӀарасрикай авур цӀа ицӀибурни кана» лагьана кхьенва. Пачагьдин хсуси конвойда къуллугъзавай вичин хва Абумуслимаз Алкьвадар Гьасана и вакъиайрикай, гъулгъулайрин кьил кьур ксари чпин вилик
эцигнавай бинедилай кьиле тефидай везифайрикай, гьукуматдин аксина авур крарикай ва пачагьдин гьукумдарри и гъулгъулайрин кьилевайбуруз кар кьуникай, лезгияр кӀеретӀ-кӀеретӀ Дербентдиз, Астрахандиз ва маса чкайриз катуникай, адетдин халкь ихьтин мусибатдин крарал пашман хьуникай зарафатдин тав кваз шиирдалди чар кхьена ракъурнай. И шиирдин кьилин фикир и гъулгъулади халкьдиз са хийирни тагайди, угърийрини къучийри чеб и какахьай арада чпин гъиляй къведайвал тухвайди къалурзава. И чӀал ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИ, аквар гьаларай, Дербентда кхьена. Ам хзанни галаз гьаниз катнавай. Адан вичин халуни, яни Куьре округдин дувандин кьилин къази, Эминан начальник Исмаил Ярагъини гьаниз катнавай. Имни чаз алкьвадарвидин шиирдай аквазва. И вакъиайрив эгечӀунин гьакъиндай Эминни Гьасан саки сад хьтин фикиррал ала. Эминан шиирдани (им ана авай кьилин фикиррикай сад я) шаирди гьакимриз хаинвал авунал Куьре пашман хьайиди къалурзава. Ам гьукуматдиз, уьлкведиз хаинвал авуниз акси я. Шаирдин фикирдай, гьукумдиз авур и аксивили лезги халкьдал леке гъана. И карди Эмин урус пачагьдив, адан гьукуматдив ихтибардивди эгечӀиз хьайиди къалурзава. Ада вичин шиирда урус чӀалан «бунт» гаф туналдини шаирди вич гьи патал алатӀа къалурзава. Гьукуматди бунтчийриз кӀеви жазаяр ганай, гъулгъулайрин себебкаррин, и акьунрик кьил кутур ксарин хуьрериз къазакь янай, тахсир квайбурни-квачирбурни яракьдилай авунай. Катиз агакьайбур, гьукуматдин инсафсузвиликай кьил хкудна, чуьллерани тамара чуьнуьх хьанай, маса секин хуьреризни шегьерриз финиз мажбур хьанай. Эминан «1877-йисан бунтариз» шиирди гьа макъамар къалурзава. И чӀални гьа девирдин гзаф къиметлу шагьадатнама я:
Шумудан мал, шумудан кӀвал ТулкӀуниз акъат хьана хьи, Шумуд садан эгьли-аял ЕТИМ-ЕСИР гьат хьана хьи. Кьиникь са затӀ туш хьи акьван, Адалат чаз хьанва масан. Ахквазамач Мирзе Гьасан, Им хупӀ мусибат хьана хьи. Вуч жафа я, гьахъунин пад Хуьз алакьай Гьажимурад, Ви эвледар хьунал жагьад Чи гуьгьуьлар кьатӀ хьана хьи. Урусатдин кӀеви зулум Са къуз вичиз жеда къалум. Стха, вуна ая фагьум, Гьар садаз успат хьана хьи.
Шихбубади чӀугур азаб, Рази хьанач улу-арбаб, Мус ахквада и инкъилаб, Им чаз къиямат хьана хьи. Абдулвагьид – илимдин гьуьл, Туна чаз теснифар камил, ФИРДАУС-ЖЕННЕТ патахъ кьил Аваз, рекье гьат хьана хьи. Къази-Агьмед – асландин рикӀ, Женнетэгьлиярни шерик, Шагьидарин эвел кьилик Кваз, Бакъадиз кат хьана хьи. Нурани бубадин арха Кьунвай Абдул-Вагьид стха, ФАКЪИР-ФУКЪАРАДИН арха, Ви мал-девлет кӀват хьана хьи. Агъамирзе – магьалдин нур Квахьайла, гьикӀ хъийин сабур? Куьре, Самур, фена абур, Баябан тур рат хьана хьи. Дустар Къазанфар, Рамазан, Эмин ама квехъ эрзиман. Биши, буьркьуь хьана заман, Чи шадвилер кьатӀ хьана хьи.
И шиирдинни «Наиб Гьасаназ» шиирдин арада чӀехи тафават ава. Ина ада бунтар къарагъарай, абурун кьиле хьайи, ана иштирак авур ксарин пад кьазва, и вакъиайра гьукуматди инсаф рикӀелай алуднавайди къалурзава. Шиирда тӀварар кьунвай ксар Эмин патал гьар сад играми я, гьар садахъ вичин кьетӀенвал ва эрк ава. Шаирди, са шакни алачиз, гьукумди и ксарин гьакъикъи лайихлувилериз къимет тагуникай гьайиф чӀугвазва, гьукуматдин жазачи къуватар чпин гьерекатри кьадардилай артух жезбина тунвайди тестикьарзава. Эмина ихьтин инсафсузвилиз вичин аксивал къалурзава, ихьтин туьнтвили, зулумкарвили гьукуматдиз вичиз зурба зарар гудайди тагькимзава. «Урусатдин кӀеви зулум / Са къуз вичиз жеда къалум» гафари икӀ тирди лап сересдиз ачухарзава. Эмина 1877-йисуз лагьай и гафар ХХ лагьай асирда, 1917-йисуз кьилиз акъатайди Урусатдин тарихди хъсандиз къалурна. Шаирди 1877-йисан вакъиайриз «инкъилаб» лугьунни кьетӀендиз къейд авуниз лайихлу я. И гафуни халкь яшайишдин тӀал алай месэлайри яракь кьунал гъайиди къалурзава.
«Мус ахквада и инкъилаб, / Им чаз къиямат хьана хьи» цӀарарай кӀелдайбуруз Эминан вил ихьтин «инкъилаб» мад хъхьана кӀанзавайди хьиз хьунни мумкин я. Амма, чи фикирдай, и цӀарара совет девирда, абур чап ийидайла, са ни ятӀани дегишвал тунвайди хьиз аквазва. Ина гафарин чеб-чпив кьурвили «кьецӀивал» ийизва. И кьве цӀарцӀин манаяр чеб чпиз аксибур, сада сад инкарзавайбур я. Абура дегишвал туналди, и шиирдин сифтегьан шикилдик хкуьрай касдиз Эмин инкъилабчи хьиз къалуриз кӀан хьайидал шак алач. Амма гьакъикъатда акӀ тушир. И кьве цӀарцӀин чкадал бинедилай алай кьве цӀарце хьун лазим тир фикирни инай кьатӀуз тахьана авач. Ам и «инкъилаб» «им чаз къиямат хьана хьи» лагьай хьтин фикир хьун лазим я. Якъин «инкъилаб» гафунин вилик адаз талукь, лугьун хьи, «вилиз акур», «кьилел атай» ва я гьа ихьтин манадиз мукьва маса гафар квай. Инал шиирдин и кьве цӀар цӀийи изданийра къайдадиз хкунин месэлани кватзава. Ивидай хьайи и йисан мусибатри Эминаз секинвал гузвачир. Ада и вакъиайриз мад са шиир бахшна. Ам ктабра «Гьинава» («Фагьумна за дуьньядин гьал, гила чи эхир хьана хьи...» тӀвар алаз гьатнава:
Фагьумна за дуьньядин гьал, гила чи эхир хьана хьи. Гила гьикӀда, эй мусурман, чи Куьредин хан гьинава? Адалат дуван амачиз, къиямат загьир хьана хьи. Гила гьикӀда, эй мусурман, чи Мирзе-Гьасан гьинава? Ваз Аллагьди рагьметар гуй, УМАЛАТ-БЕГ кьенава хьи, МЕГЬТИ-БЕГАН эрчӀи метӀяй къара гуьлле фенава хьи, Эй, АСЛАН-БЕГ, есир хьана, Урусатда хвенава хьи, Гила гьикӀда, эй мусурман, адалат дуван гьинава? Ибурузни кьушун лугьуз, гьакӀан кьуру бунтар хьана, Яз Аллагьдин кьадар я хьи, им чаз мусибатар хьана. ГЬАЖИ-ШАГЬЛАР замандани гьа жуьредин крар хьана. Гила гьикӀда, эй мусурман, бес эгьли инсан гьинава? Ваз Аллагьди рагьметар гуй, ГЬАМИД-ЭФЕНДИ кьена хьи, ПӀирерин Гьажи-Шихбуба, вунни рагьметдиз фена хьи, Эй, кьепӀирви Гьажимурад, кемендиз кьил вегьена хьи. Гила гьикӀда, эй мусурман, дердериз Лукьман гьинава? Я тӀарикъат, я шариат, я са гьакъикъат амач хьи, Я адалат, я мураат, я бер-берекат амач хьи, Эй, сугъратви Абдурагьман, гила жасарат амач хьи. Гила гьикӀда, эй мусурман, эвелан заман гьинава? Етим Эмин йифди-югъди «Ребби!» лугьуз шезава хьи, Фагьумна за, дуьньядин гьал Мегьти загьир жезава хьи, Куьре, Къуба, Авар дере – гьарнай есир кьазава хьи. Гила гьикӀда, эй, мусурман, гьахълу са султан гьинава?
И шиирда Эмина и мусибатдин вакъиайра иштиракай, вичиз чидай маса ксарин тӀварарни кьазва. Абурукай садбур женгера телеф хьайиди, муькуьбуруз гьукуматди жазаяр гайиди къалурзава. Эмин паталди абур вири Куьреда, гьакӀ амай Дагуъустандани къанун-къайда хуьз хьайи, чеб и чилин «кьел» хьайи ксар я. Абуруз яб тагуни, абур телеф авуни авай къанун-къайдани михьиз тахьай мисал авунвайди аквазва. Гьукуматдиз «хаинвал» авурбурун геле яргъалди къекъвез хьайидини и шиирдай тайин жезва. Шиирдин эхиримжи цӀарцӀе шаирди и вакъиайрикай авур вири веревирдерикай са нетижа хкудзава: и чӀехи мусибатар уьлкведин кьиле гьахъ гвай «султан», яни са дуьз «чӀехи кас» тахьайла жезва. Эминан вил гьахьтин касдихъ гала. Эмина 1877-йисан бунтариз бахшай шиирринни Алкьвадар ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИ гьа и вакъиайрикай вичин хва Абумуслимаз шиирралди кхьей чарче мукьвавилер авай хьиз, чӀехи чаравилерни ава. ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИН шиирдик талбадин тав ква, адан кирам гъулгъулайрин бязи себебкаррални ва маса иштиракчийрал хъуьрезвай хьиз аквазва. Ада «Асари Дагъустанда», и шиирда хьиз, адалай вилик и гъулгъуладикай рахадайлани, халкьдиз хьайи ва авур гужарикай лап мискьидиказ лугьуз, ам абурукай саки раханвач лагьайтӀани жеда. Ада гьукумдиз инсаф тахьуникай са гафни лугьузвач, идалди ада гьакимри ва гьукуматдин кьушунри «кьурубурузни», «ицӀибурузни» авур гужарикай куьтӀни ийизвач. Гьатта вичиз гьукуматди гайи жазадикайни, яни кьуд йисан къене Урусатдин Тамбовский губерниядиз суьргуьн авуникайни адан суьгьбет лап куьруьди, мутӀлакьди я, гьанани са кьетӀи тайинвал авач. Ингье ада вуч лугьузватӀа: «1294 (1877) лагьай йисуз зун, гьахълудаказ яни, гьахъсуздаказ яни, Дагъустанда хьайи гъулгъулада иштиракай ксарин сиягьда тунай ва зун хзанни галаз урус гьукуматдин къарардалди Дагъустандай Урусатдиз суьргуьн авунай…» Къуллугъни къакъатна, суьргуьнда хьана хтай ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИВАЙ, гьукумдин чина акъвазна, адахъ инсаф тахьун къалурдай хьтин са гафни лугьуз хьанач. Амма тӀаз месел алай Эмина, вичин хсуси тӀалар-дердер рикӀелай алудна, халкьдин дерди-гьалдикай, адаз авур зидвилерикай гьарайдалди лагьана, бунтунихъ галаз алакъада хьайибурун геле гьукумдин жазачи къуватар гьеле къекъвезмай вахтунда «са гьахълу султан гьинава?» лугьуз шаирдилай алакьна. Ада «кьурубурни» «ицӀибур» лагьанач, гъулгъулачийривни амай халкьдив гьукумат «гьахълудаказ ва я гьахъсуздаказ» эгечӀна лугьуз, тайинвал авачир келимаяр кхьенач, ада кьетӀидаказ гьукумдин ва «биши, буьркьуь замандин» суфат къалурна. Чун вичикай рахазвай шиирдин «ГЬАЖИ-ШАГЬЛАР замандани гьа жуьредин крар хьана…» цӀарни кьилди фикир гуниз лайихлу я. Чи кьатӀунрай, ина Къубада 1837-йисуз хьайи чӀехи гъулгъуладикай рахазва. А чӀавуз урус гьукуматдиз акси яз къарагъай лезгийрин кьиле Гьажи-Мамед лугьудай кас акъвазнавай, ада вич шагь яз малумарнай. Гьавиляй Эмина адаз «Гьажишагьлар» лугьузва. Гьа гъулгъуладин иштиракчийризни кӀеви жазаяр ганай, гьакӀни гьукуматдин зулумкарвилинни гьакимрин къанихвили аман атӀанвай халкьдиз генани зурба зидвилер кьунай. И цӀарцӀелди Эмина тарихдин тарсар рикӀел хуьн, абурукай герек макъамда нетижа хкудун тагькимзава. И макъалада авунвай вири веревирдерин нетижа яз, ихьтин къейдер ийиз
жеда: Эмин урус гьукуматдин пад хуьзвай кас тир; ам мусурманри, хашпарайри ва маса динрал алай халкьари дуствиле, меслятда аваз уьмуьр гьалунин терефдар хьана; гьукум ва гьакимар чпин ниятралди ва гьерекатралди михьибур, адалат гвайбур, халкьдин дердида акьадайбур хьуни, къанун-къайда халкьдиз ва гьакимриз са вилерай килигзавайди хьуни уьлкве аваданвилихъ тухудайдахъ ам рикӀивай агъанвай; ам инкъилабриз, яшайишдинни дуланажагъдин месэлаяр ва тӀал алай маса дердияр гъиле «дегьре» аваз гьялуниз акси тир, адан чӀалара инкъилабри гьар жуьредин «къудуцӀриз» чпин нефсер ахъайдай мумкинвал гузвайвилин, экуь кьилера арадал атай михьи ва гьахъ квай идеяйрикай чалкечирри чӀуру нетижаяр хкудиз, абур чӀуру патахъди элкъуьриз алахъдайвилин тагькимни ава. И карди Эмин акьалтӀай инсанперес, адалатдинни гьахъунин патал алай кас, девирдин крарайни чӀехи вакъиайрай кьил акъудиз алакьдай векил, вичин халкьдин хва хьайиди субутзава. Шаир 1877-йисан гъулгъуладин вахтунда сагъ-саламат тиртӀа, ам сенгеррин гьи пата жедайтӀа, чавай лугьуз жедач. Месела, Эминан вахтунда Куьре округдин дуванханадин кьилин къази, вич Урусатдин душман Мегьамед Ярагъидин хва тир Исмаил Ярагъи бунтчийрин патал элячӀайвиликай шагьидвилер авач. Мумкин тир, Эмина, сагъ-саламат язни, гьа рехъ хкядай. ГьакӀ хьун мумкин тирди адан шиирри раижзава. Залпанд алатнавай гьукумдиз ва я тух тежедай гьакимриз чинал акъвазна авай гаф лугьуз алакьуни Эминан инсанвилин ва шаирвилин чӀехивал генани зурба ийизва. Адан уьмуьрдин тарсарин къиметлувал ва гереквал чи аямдани эксик тахьанвайди чаз чи девирдин чӀехи ва кар алай вакъиайри къалурзава.
Гьайванханада аслан хуьзвай зурба кьефесдиз ява кицӀин гурцӀул гьахда кьван. Ам акунатӀани, асланди вичин гьич чӀарни ЮЗУРНАЧ.-ВАЗ зун гьайвандай аквазвачни?- лепӀ-лепӀ ийида вич чӀехиди яз гьисабзавай гурцӀулди.- ЯтӀа, за ваз захъ галаз кикӀиз эверзава. Асланди гьакӀни вичин секинвал ЧӀУРНАЧ.-КИЧӀЕ яни!?- мадни викӀегь хьана гурцӀул.- Вири гьайванхана хъуьреда вал. Вавай ви патав икьван бицӀи тир захъ галаз кикӀиз ХЬАНАЧ.-АЛАТ япалай, гурцӀул,- ам галай патахъ килигни тавуна, жаваб гана асланди.- Эгер ви тай хьайитӀа, зал, гьайванхана анихъ амукьрай, вири гьайвандуьнья хъуьреда.* * *
Са касдин кӀвалин-къан даях тир балкӀан начагъ жеда кьван. Са югъ алатна, кьве югъ алатна – кӀвачел алай балкӀан чилиз яна. Ам къутармиш хъхьун бажагьат акур иесидиз чара амукьнач.- Пакани вун кӀвачерал ахкьалт тавуртӀа, гьайван, за ви туьтуьнив гапур гуьцӀда,- лагьана иесиди.- Вун икӀ акваз эхиз хъжезмач завай. Пакамаз, аквазва иесидиз, балкӀандин патав гьерни КЪАТКАНВА.-ВУННИ начагъ хьанвани, я гьайван?- рахана иеси.- Гьинва гапур?.. Гапурдин гуьгъуьниз фейи иеси хкведалди гьерез балкӀан кӀвачерал къарагъна кӀан ХЬАНА.-КЪАРАГЪ кӀвачел!- балкӀандин къвала кек эцяна гьере.- ТахьайтӀа, иесиди вун тукӀуна кицӀериз вегьеда. КӀвачерал алай балкӀан акуна, иесиди гапур элкъвена ХУТАХНАЧ.-ЗИ кӀвалин даях тир вун къутармиш хьанатӀа, чан гьайван,- шаддиз лагьана иесиди балкӀандиз,- за, гьерен кьил атӀана, валай къурбанд ийизва.* * *
Таран кӀуква ацукьна вилаятрилай вил вегьезвай лекьрез ина-ана къекъвена таран пунав агакьнавай къуьре суал гузва:- Вуна акьван кьакьанда вучзава, я лекь? Вун ана квел машгъул Я?-АЦУКЬНАВА вилиятар виликай ийиз. Са куьнални машгъул ТУШ.-ЗУННИ тура ман ви таран кӀане,- тӀалабна къуьре,- зазни са куьнални машгъул тежез ацукьиз КӀАНЗАВА.-АЦУКЬ ман,- ихтияр гана лекьре. Ягъалмиш жез агакьнач къуьр, а патал алай сур таран хъалхъамдай зурба тӀиб адал тепилмиш хьана. Кьуна къармахрив тухвана къуьр ада вичин КЪАЛХЪАМДИЗ.-ВАЗ завай вуч кӀанзава?- хабар кьуна къуьре типӀревай.- Зун са куьнални машгъул тушиз ацукьнавайди тир. Вини кӀуква авай лекь ХЬИЗ.-ЛЕКЬ хьиз кӀуква авайтӀа, вакни за кядачир,- жаваб гана типӀре ва къуьр хъалхъамдуз чӀугуна.
Суал гузва – тайин жаваб садавайни гьатзавач…
Вири цуьквер чи камалдин бегьер я…
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Жилдерал алайбур машгьур художник Дарвин Велибекова чӀугунвай шикилар я.
Яран йиф аял чӀавалай гьар са лезгидин вил алай чӀав тир. Гилани гьакӀ яз ама. РагъэкъечӀдай патан гзаф халкьарихъ галаз чнани дегь заманрилай инихъ мартдин 2I-22-ЙИКЪАРИН йифиз цӀийи йис къаршиламишзавай. Мажусийрин девиррихъ галаз алакъалу адет тиртӀани, халкьдив ам сифте хашпара, ахпани мусурман динар кьабулайдалай кьулухъни руьгьдин культурадин къакъудиз тежер пай яз, са буржарвезифаярни галачир, анжах инсанрин яшайишдизни дуланажагъдиз талукь машгъулатринни шадвилерин сувар яз гумукьна. Гьич са девирдани идакай я динэгьлийриз, яни диндин рекьиз вичиз са манийвални, са зиянни хкатнач. Халкьдив и къадим девирра арадиз атай адет гумукьунин себебни, шаксуз, гьа им я. Яран сувар, Навруз йисан къене виридалайни лишанлу вакъиа хьиз къейдзавай халкьарни асул гьисабдай ислам диндин векилар я. Гьайиф хьи, эхиримжи цӀуд йисара, гзаф маса крарив хьиз, и адетдивни мидявилелди эгечӀзавай къуватар, виринра хьиз, чи халкьдин арадани пайда хьана. Абур санлай вири халкьдин мягькем инанмишвилериз, бубайрин адетризни ацукьуниз-къарагъуниз акси экъечӀиз эгечӀна. Аксивилер къвердавай терсбур, нетижаярни чӀурубур жезва - икӀ тирди чаз, вири Дагъустанда хьиз, Лезгистандин чилерални кьиле физвай бязи вакъиайри вилералди къалурзава. ЦӀинин Яран суварни адет хьанвайвал кьиле тухвана. Лезгистандин хуьрера зурба цӀаяр кана, рикӀ аладардай машгъулатар ва мярекатар тешкилна. Амма са вакъиади цӀинин Яран йиф лезги халкьдин рикӀелай даим алат тийирди авуна: Агъа СтӀалдал са небгетдин гъили цӀай яна зурба шаир, Халкьдин шаир СтӀал Сулейманан кӀвал-музей кана алахьна.
ЧӀалахъ тежедай кар яни? ЦӀайлапан галукьна кун мумкин я. Газдилай, токдилай цӀай кьуна кӀвалер-къар кузвай дуьшуьшарни пара жезва. Яран йифиз хуьре инал-анал куьчейрани гьаятрал куз хьайи цӀаярикай ялав-цӀелхем аватна цӀай кьунни мумкин я. Амма къуьнерал кьил алай, кӀвачерал рикӀ квай беден алай, адаз касни лугьуз жедач, гьашаратдивай лап фадлай акьалтзавай несилар патал зиярат хьанвай, райондин ад хкажзавай, хуьруьз ва жемятдиз гьуьрмет къазанмишзавай, халкьдиз багьа ва селли тир и пак дараматдиз цӀай ягъиз жедани? Гьич жедай кар туш! И чӀулав хабар агакьай гьар сада икӀ фикирна жеди. Амма, агъзурбура гьайиф хьи - хьана! Им гьакъикъат я! ИкӀ тирди субутзавай вири делилар ава ва абурун винел талукь органри кӀвалахзава. Сулейман бубадин кӀваликай-музейдикай амай мусибатлу шикилар акваз, чӀуру хабарди Агъа СтӀалдал гьар юкъуз республикадин вири пипӀерай гъизвай цӀудралди инсанрин вилерал накъвар къвезва. 25мартдиз аниз чунни фена: Дагъустандин писателрин союздин правленидин председатель Мегьамед Агьмедов, Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметова ва и цӀарарин автор. Райондин администрациядин векилрини музейдин къуллугъчийри гьеле кӀватӀиз агакьнавай делилрикай, цӀай дугъриданни тайин касди ягъайдакай ва и кар субут хьанвайдакай ихтилатар авурла, чун сифте лугьудай гаф жагъин тийиз амукьна. Ахпа рикӀера ажугъ, жуван халкьдин, и хуьруьн жемятдин патахъай гьайифар, пак дараматдал къастунин гъил хкажай небгетдиз нифретдин гьиссер кӀватӀ жез эгечӀна. Сулейманан тӀварцӀел акӀ дамахзавай, зурба шаирдин къамат вичин пайдахда авай районди ихьтин тӀвар гьикӀ кьабулрай? СтӀалвийри хуьрелай ихьтин беябурчивилин леке гьикӀ алудрай?.. Суалар гзаф къвезва. Амма жаваб, са шакни алачиз, сад хьун лазим я: жезмай кьван куьруь вахтунда музей арадиз хкида! Са касдин кар ятӀани, далудихъ мадни къуватар галатӀани, абуру виридалайни важиблу са шартӀ - СтӀал Сулейманан далудихъ халкь галайди - рикӀелай алудна. Вилик девирра ихьтин беябурчивилин рекье кьур ксар къван гана рекьизвайди тир. Гьич тахьайтӀа, жемятдин нянедикай катна, хуьруьвай-кӀваливай жезвайди тир. Небгетдин тӀвар яргъал-мукьвал ашкара жеда. Язух хьанвайди адан я. Ихьтин кардай акьалтай тӀвар алаз ам гьикӀ яшамиш хъжеда?.. СтӀал Сулейманан кӀвал-музей, гьелбетда, къе-пака арадиз хкведа. Республикадин правительстводи и кардиз куьмек гуда, кьилдин ксарин куьмек яз пулдин такьатар кӀватӀун патални счет ахъайнава, устӀарарни, музеяр яратмишунин рекьяй пешекарарни жагъида, кана терг хьайи экспонатарни жагъин хъийида. Ихьтин гьар садаз вичелни къвезвай айиб яз аквазвай алчахвили рикӀер къарсурнавай виридан
мурад сад я: 20I6-ЙИСАН I8-МАЙДИЗ, СтӀал Сулейманан I47 йис тамам жезвай юкъуз, нубатдин шииратдин сувар цийи хъувунвай, икьван гагьда хьиз, халкьдин руьгьдиз гележегдани къуллугъ хъийидай музейдин вилик тухун. Эгер вичи авур кар вичин хзандал, хуьрел яшинда алат тийир тагъма жедайди аннамиш тавур небгетдикай рахун хъувуртӀа, адаз чӀехи Сулеймана вахтундамаз, гьеле I935-ЙИСУЗ, къиметни, жавабни ганва:
АлахъайтӀан виш агъзур суз, Квевай жез туш чи кар АГЪУЗ.…ЗАЗ чидай гьал, серфе ажуз Я вун гунагькар, хвакьей кас. Вуна авур чӀуру хата, Гзаф пис я анин къайда. Чунни гьатда ви гъавурда: Ви язух я, ви келледа Гьатун гьахьтин гар, хвакьей кас. СтӀал Сулейман ахварал Фидач, фикир кӀватӀна хурал. Кьаз авач зи рикӀи кьарал. ЦӀийи кьиляй мад чи хуьрал Эхцигун ян тӀвар, хвакьей кас?!
Дуьньядал вилиз такур хьтин, акуртӀани чӀалахъ тежер хьтин аламатар гзаф ала. Амма заз акур аламатдин чӀалахъ зун къени жезвач. Яраб ам ахвар тиртӀа?.. Яраб ам гьакъикъат тиртӀа?.. Са сеферда заз редакторди зверна: «Флан дагълух хуьруькай са макъала кхьена кӀанда. Бес, – лагьана ада, – ана са ажайиб адетар гвай халкь яшамиш жезва. Килиг абурун нугъватдиз, абурун адетриз, абурун ацукьун-къара гъуниз, кӀватӀа жуваз матриял, вазни чир хьуй, чазни кхьихь. А кӀвалах ви гъиляй кьенвай кар я». Командировкадин пул-затӀ къачуна, рекье гьатдалди вилик зун чи алимрин патав фена. Белки гьабуру заз са меслят къалурин. – Абур кӀелерикай я, – лагьана заз миллетрин гьахъ-гьисабдин пешекар са алимди. – Ваъ, – лагьана муькуьда, Аллагь авани, авачни чирдай – гьа рекьерин пешекарди. – КӀелер абурун тухумдин са тӀвар я. Заз чида хьи, абур цицӀерикай тирди. Гьатта бязи кьибле алимри абур цаварилай атайбур я лугьузва. Мад кӀелер цаварилай къвеч кьван. Къвез хьайитӀа, цаварилай цицӀер атана кӀанда. – Ваз абуру чпи вуч лугьузватӀа чидани? – алава хъувуна сад лагьайда. – Абуру чпиз лекьер лугьузва. – Гьамни цаварилай атайбур тирди успатзавай са делил я, – рази хьана кьвед лагьайди. И рахунрикай са кфетни хкудиз тахьай зун эхирни рекье гьатна. Махарик квайди хьиз, улакьдай эвичӀайдалай кьулухъни гьа жуваз къалурай терефдихъди фена зун. Дере атӀуз, тепе атӀуз. Къумбакдилай кам ягъиз, ккӀалда риб акӀуриз, цӀимилдилай хкадриз. Атана агакьна, дагъларин кӀеме авай са хуьруьз акъатна. Хуьруьн вилик, хуьруьз агакьдалди, сурар квай. «Къала кван, – лагьана за, – зун и сурариз килигин. Жемятдин ацукьун-къарагъун сурарай хъсан аквада. Сурар элкъвена къванцин паруда тунва. И агалайвили, сурар кӀвачик
тахьуни, ина мал-гьайван тахьуни и хуьруьнвийрин эдебдин кьакьанвал, чпин бубайрихъ, хва-стхадихъ, чпихъай къакъатнавайбурухъ авай майил, еке гьуьрмет къалурзавай. Амма и сурара заз аламатдин са кар акуна. Ина бязи къванерал са кхьинни алачир. Кхьинар алайбурукайни виридалай яшлу касдин къад йис тир. Амайбур авай цӀуд йисар, вад йисар, гьатта гзафбур кьвед-пуд йисар яшамиш хьана кьейибурни. Аквадайвал, ибур жегьилар кучудзавай накьвар тир. Бес абуру кьуьзуьбур гьина кучудзава? Амма мукьварив мад маса сурар галачир. Сурарай экъечӀна xyьруъз хкаж жедайла заз мад са аламат акуна. Хаядал алай зурба хъархъу тарцикай чӀулав са затӀ куьрсарнавай. Мукьув атана килигайтӀа, кӀарасдин агалай магьфе-сандух я. Урусри адаз гроб лугьуда. Ништа адан шумуд йисар тиртӀа. Мурс акъатна кӀарас тахта вичел алай хьирхьамрин гъиляй цӀаруз аквазвай. «Яраб им вуч затӀ ятӀа?» – хияллу хьана зун. Хуьруьв агакьайла, югъ хурушум хьанвай. Хуьре кӀелерин эвердинни хиперин гьайдин ванер гьатнавай. Вири хуьрерин рекьери хьиз, и хуьруьн рекьини гъана зун кимел акъудна. Атана салам гайивалди, кимел алай куьзуьбуруни кваз къарагъна зи салам кьуна. Адетдин жузунар, хабарар кьурдалай гуьгъуьниз са кьуьзуьда (ам виридалайни инал чӀехиди. яшлуди хьиз аквазвай) завай вун нин мугьман я, лагьана жузуна. За жув гьи дердидиз атанватӀа лагьайвалди, лацу чуру квайда, виридахъ элкъвена, зун вичин мугьман тирди малумарна. За амайбурун чина серии гьатайди кьатӀана. КӀвале, вилик гъайи фу-затӀ тӀуьрдалай кьулухъ, за кьуьзуьдавай жуваз секинвал тагузвай кардикай жузун кьетӀна. – Я буба, – лагьана за, – жузун айиб тахъуй, бес куь сурара кучуднавайбур вири жегьилар вучиз я? Куьне тахьайтӀа кьуьзуьбур маса накьвара кучудзавани? – Ваъ, я бала, – са тӀимил хъвер кваз рахана кьуьзуьди, – чна вири жемят гьа са сурара кучукзава. Эхь, эхь, – вилералди зи суал акъвазарна ада. – Ингье къе вун атана зи цӀувад йис хьана. – АкӀ ятӀа зун куь хайи йикъал расалмиш хьана ман, – лагьана за, квез зи патай куь 115 йис хьайи югъ мубаракрай! – 115 ваъ, гьакӀан цӀувад, – зи гаф атӀана кьуьзуьда. – ГьикӀ? – мягьтел хьана зун. Заз кьуьзек зал хъуьрезвайдини аквазвачир. – Инсандин яшар, хтул, – кьуьзуьда вичи чай хъвайи истикӀан къерехдихъ чӀугуна, – инсандин уьмуьр ада тухвай йикъарикай, йисарикай ваъ, а инсанди масад паталди авур са хийирдикай, хъсанвиликай ибарат я. Чун инсанрикай чара ва яргъа и дагълух хуьре сарзавайвиляй, чи патариз, артух кас-мас акъатзавач. Гзаф сарлай хатадай хьиз акъатай и вун хьтин мугьман атайла гьар са хуьруьнвидиз ам вичихъди чӀугваз, вичин кӀвализ илифариз кӀанзава. Хъсан хьана гена вал, кимел къведалди, масад гьалт тавурди. ТахьайтӀа вун зи кӀвализ кьисмет жедачир. Ингье, къе вун себеб яз зи са йис мад артух хъхьанва, – рехи спелрикай хъверна ада. – Чи жемятди инсандин яшар хайидалай инихъди ваъ, ада са хийирдин кар авурдалай кьулухъ гьисабда. ТахьайтӀа кьуьзуь хьана кьейибурузни кхьинар алачир цӀалцӀам къванер кьисмет жеда. Им виридалайни айиб кар я. – Бес а хъархъу тарцикай куьрсарнавай зурба кьвати вучтинди я? Вични халисан гробдиз ухшар я, хашпараяр кьейила кучукдай.
– Вун гьахъ я, хтул. Ам гьа вуна лугьузвай груб я. – Вагь! Чи патара гробар жеч эхир! Ина хашпараярни яшамиш жезвани кьван? – КӀантӀа хашпара хьуй, кӀантӀа чувуд хьуй, кӀантӀа са масад – аникай зарар авач. Абур вири дин гвай инсанар я. Анжах мусиббатдин кар я саникайни тахьун. Жув хайи накьв, жуван ери, жуван халкь тахьун. Чиликай, цавукай пай атӀун. Гьич са бендедиз кьисмет тахьурай ихьтин крар, я Аллагь, я Ребби! – чинивай гъил чӀугуна кьуьзуьда. – Амин! АтӀа грубдавайдаз кьисмет хьайи кар. Ам мусиббат я, бала. КӀВАЛИВАЙ-КЪАВАЙ хьун, чиливай-цавувай хьун… – АкӀ хьайила адан къене дугъриданни инсан кучуднавани? Акайла ам дугъриданни гроб я ман! Аламатдин кар я. Бес ам куьрс вучиз авунва? Эладетдивди кучуд тавуна? – Бес вири аламат гьана авачни, чан бала? Ам гьина кучукда? Цаварал? Чилерал? Гьи чилерал? Гьи ерида? – Бес адаз вичин ери авачирни? Ам яз вуж я? Гьибурукай я? – Ша, за ваз галай-галайвал ихтилат ийин. ТахьайтӀа, заз аквазва, ви суалар пара жеда, вавай кьарай кьаз жезвач. Гьар са инсанди, халудин, вичин эхир кьиликайни фикирна кӀанда. Анжах са кьил хуьникай ваъ. Лугьун хьи, инсан эхиримжи рекьиз гьикӀ гьазур жезватӀа, ам эхиратдиз вуч гваз хъфиз гьазур хьанватӀа, гьам я адаз къвезвай къимет. Адан уьмуьрдин мас. Лайихлу инсандиз лайихлу кьиникьни лазим я. А грубдин къеневайдан са акьван гзаф яшар тушир. Гьатта чи хуьруьн гьисабрай адан са йисни хьанватӀа чидач. Ам кьена са акьван пара вахтар фенвачтӀани, ам садан рикӀелни аламач. Ам вуч тир – вуж тир? Адан арха-марха вужар тир?.. Заз адан буба хъсандиз чидай кас тиртӀани, завай ам заз чида лугьузни жедач. Куьз лагьайтӀа, а хазан, а тухум артух хуьруьк акахьай хазан тушир. Абурун бубаяр, абурун бубайрин бубаярни гьахьтинбур я лугьудай. Артух юкь агъузна кӀвалахай инсанар абур туширтӀани, девлетар абуруз гзаф авай. Лапагар, малар, мулкар, никӀер... КӀвалерални гьамиша къаравушар, гьамбалар жедай. Абурун эсилар са гьинай ятӀани атана ацукьайбур я лугьудай. Амма гьинай я, вуч я – садавайни лугьуз жедач. Чебни чи хуьруьнвийрин акунриз ухшар авайбур тушир. Кьилел кьуьзуь хьайилани рехи тежедай къалин бурма чӀарар. Ири, элкъвей чӀулав вилер. Далдамдин рувар хьиз дакӀур пӀyзарар. Къумрал хам, къалин чӀар алай... Ингье, гьа ихьтин менсебар тир. Заз абуру хуьруьнбуруз са хъсанвал авуна чидач. Дуьз лагьайтӀа, са писвални авуна лагьана заз ван хьанач. Абурун эхиримжи эркек гьа куьрсарнавайди я. Адалай къир, адан бубадихъ мад велед авачир. Рушар гьарма саниз тухвана. Абурни мал-девлетар вири чпин стхадиз гьатна лугьуз, мад бубадихъ агат хъувурди туш. А фасикь лагьайтӀа, вичин буба кьейилани хтай кас туш. Гьахъ лагьайтӀа, садра хтана ам. А чӀавуз хуьруьн саветӀдай адаз са дакумент кӀан хьанай лугьуда. Вичин бубаяр и хуьряй тушир, абур иниз са гьинай ятӀани куьч хьана атайбур тир, лугьудай дакумент. А карди гена хуьруьнбурук ажугъ кутунай. И хуьре хана чӀехи жен, хуьруькай кьил къакъудин? ГьакӀ хьана, хтул, Эхь. Ахпа ам квахьна. Садазни адан патахъай са ван-сесни мад хъхьанач. Таъа чи хуьруьз яру хашар алайбур къведалди. – Яру хашар алайбур вучтинбур я, я халу? – Абурал лацу халатар алай. Нерилай агъуз чинарни лацу жунайралди кутӀуннавай. Халатрин хуруйрал, далуйрал еке яру хашар алай. Гьабуру гваз
хтайди я а груб. А чӀавуз атана хуьруьнбур вири кӀватӀ хьайи чкадал чаз дилмажди икӀ лагьанай: «Куь хуьруьнви Хуан Гадес вири дуьньяда тӀвар-ван авай алим-философ я. Ам анжах са чи дамах, вири дуьньядин дамах ваъ, гьакӀ куь лезгийрин дамахни я. Квевай адал дамах ийиз жеда. Ихьтин яргъал, бицӀи хуьре икьван зурба медени кас хьунал чун гзаф мягьтел я. Чна адан эхиримжи тӀалабун тамамарзава. Ада вич кьейила хайи чкада кучуд лагьанай. Амма адан паспортда са маса хуьр кхьенвай. Ана мейит кьабулнач. И кас чпин хуьруьнви туш лагьана. Ахпа чун вири архивар тупӀалай авуна килигайла, чаз, ам куь хуьре хайиди яз жагъана». ИкӀ лагьана, атайбур хъфена. Гьич акъвазни тавуна. Тади кваз. Яру хашар алай вертелутда аваз. Мад хкайдаз вуч ийида? Кучудна кӀанда. Жемятди ам кучудун меслятна. АтӀана сур-кьул. Атайбуру чаз груб ахъай тавун тагькимнай. Чна гьакӀани вучдай адан грубдикай ахъайна. Ништа шумуд йикъар тиртӀа ам рекьера аваз. Кучудна чна ам сурарин кьилихъ. Амма аламат! Пакад юкъуз акуна чаз – груб чилик квач. Сур алай чкани гьич кягъ тавур хьиз кьул хъхьанва. Мад кӀватӀ хьана чун. Мад кухтуна чилик. Пакад йукъуз, ай аламат, ам мад чиликай хкатна! Эхирни пуд лагьай йукъуз кучудна ам, жемятди вилив хуьн меслятна, им вуч кар ятӀа акван. Са кьуд-вад кас йифиз уьлхуьз акъвазна. Зунни квай абурук. Варз алай йиф тир. Садра акуна хьи чаз, сур алай чка дакӀваз гатӀунна. Сурун кӀунтӀ къвез-къвез еке хьана. Са гьинай ятӀани дишегьлидин яваш цӀурдин ван къвезвай. Налугьуди, и мукьув хьиз дишегьлиди аял хазва. Садлагьана кӀунтӀ пад хьана анай чилел чна чилик кутур груб хкатна гадар хьана. Ахпани цӀур яваш хьана, чилни михьиз дуьз хъхьана. Налугьуди, анал сур хьайиди туш. Чай садайни са гаф акъатнач. Чаз кичӀени хьанвай, и кар чаз аламатни ТИР.«АМ чили кьабулзавач, – лагьана пакад йукъуз хуьруьн камалэгьлийри – ам гьакӀ чилел туна кӀанда». Амма чилел тунни виже къвезвачир. ЧӀуранзатӀ, ничхир-мичхир я, гьакӀ гадарай мейит тадани абуру? Гьавиляй ам яцӀу муфтулдалди кутӀунна атӀа кьвалал алай хъархъу тарцикай куьрсарун меслят акуна. Гила а тарцелни «груб куьрсарнавай тар» тӀвар акьалтнава. А тарцин мукьувай гьич ничхирдини лув гузмач. Я жемятдини адан патав фидай жуьрэт ийизвач. – Акьван зурба тарцел ништа гьикьван кӀерецар жезватӀа. Бес куьне кӀерецар кьванни кӀватӀзавачни? – Астафируллагь! За ваз вуч лугьун. А груб куьрсарайдалай кьулухъ тарцел кӀерецар ваъ, са маса жуьредин емишар жезва. Гьа кӀерецриз ухшар, амма къене пчӀи руьхъ авай. Пилидцуфар хьтин. Мадни лугьун за ваз, йифиз чуьлда хьайи бязибурал груб къуьнеллаз къекъвезвай сад гьалтзава. Инсанар адакай къурвах жезва. Ам лагьайтӀа инсандин гуьгуьна гьатзава. Гена хъсан хьана адан къуьнел залан груб алаз. Гьавиляй адавай тади ийиз жезвач. Гьа ихьтин крар я, хтул, Гена хъсан хьана, вун кхьинарзавай кас зал раст хьана. За фадлай хуьзвай са шейъ ава. – Кьуьзуьди къарагъна. Ада кӀвалин дакӀарда авай бицӀи сандухдин кьил хкажна анай яцӀу дафтарар акъудна. – Ингье. Ингье абур... – Абур вучар я, халу, – жузуна за, кьуьзуьди са тӀимил кисна алай чкадал акъвазнаваз акурла. – Ибур... ибур адан чарар я, – хиялрикай хкатна ам. – Куьрсарнавайдан чарар. Зун малим тирвиляй саветӀдай и чарар зав вахканай. Яру хашар алайбуру хкай чарар. Амма завай и кхьинар кӀелиз хьанач. Ибур гьи чӀалалди, гьи
гьарфаралди кхьенватӀа, зи кьил акъатнач. Белки, ви кьил акъатин. Я тахьайтӀа шегьерда ваз абур кӀелдай са пешекар жагъин. Дугъриданни дафтарда кхьенвай кхьинар икьван чӀавалди заз такур гьарфаралди кхьенвай. Шегьердиз хтайдалай кьулухъ за ам са шумуд касдиз, гьар чӀаларин пешекарриз къалурна, амма садан кьилни а кхьинрай акъатнач. Эхирни зи са дустуни абурай кьил акъудна. «Яда, – лагьана дустуни. – Ибур терсина кхьенвай гьарфар туштӀа гьа». Гуьзгуьдай килигайтӀа, язва. Латин гьарфаралди авунвай кхьинар. Са тӀимил патахъ хатӀаралди. Амай кӀвалахар са акьван четин яз амукьнач. Кхьинар испан чӀалалди авунваз хьана. Жуван харжи гана за абур испан чӀалай таржума ийиз туна. Ингье а кхьинар. За абур куь вилик эцигзава. Абурун автор Хуан Гадес (Хан Гьадисов) гзаф йисара Гондурасда яшамиш хьана. Ада космополит партӀни тешкилна. Адан кхьинра гзаф чкаяр, гьелбетда, таржума ийиз хьанвач. ЯтӀани абурай абурун иесдикай гзаф маракьлу малуматар чир жезва.
За са касдални ихтибарзавач. Гьич жуван папални. Аялрални. Гьатта жувални завай вири крар ихтибариз жедач. Дустар, сирдашар заз зи яшинда хьайид туш. Заз чиз, халисан дустар хьунни мумкин кар туш. Эхь, агъзур сеферда гьахъ я Лукиан: инсандихъ пара дустар хьун мумкин туш. Эгер са касдихъ пара дустар аватӀа, адавай яргъаз хьухь. Ам хата инсан я. Де вуна лагь. Виридахъ галаз гьикӀ рекье фида? Шумудаз вуна кӀандайвал ийида? Шумудавай ваз кӀандайвал ийиз алакьда? Вахъ галаз дуст жез кӀанзавайдаз вакай са хийир хкудиз кӀан жеда. Гьам я адан мурад. Маса кар ина авач. Зи фикирдалди, дуст вич пчӀи гаф я. Инсандихъ халисан дустар садни жедач. Халисандиз вахъ вичихъ хьиз рикӀ кудай. Ви хийир вичин хийирдай, ви зарар вичин зарардай кьадай. Ахьтинди ваз бажагьат жагъида. Дустар я лугьуз къекъведайбур гзаф акурди я заз. Ахпа сад масадан папал ашукь жеда, сада муькуьдан девлетда вил твада. Дустар я лугьузвайбурукай сад лам хьана кӀанда, муькуьдни – ламраллайди. Ламра эхна ялна кӀанда. Аллагьди яргъазрай, эгер садра кӀаник квайда – «ша чна са геренда чи чкаяр дегишарин», ва я – «зун галатнава, за са ял ягъин»,– лагьайтӀа, дуствал гьасятда чӀур жеда. Гьахьтин затӀ я дуствал. Залан. Туькьуьл. Гьавиляй захъ дустар авач... Я кӀанни ийидач! Эгер дуьз хиве кьуртӀа, са касдиз са чӀавуз зани дуст лугьудай. А зи сифтегьан паб гваз катай ламран хциз. Дуст я, дуст я лугьуз, ам заз командировкадай хтайла зи папан месикай жагъана. Эхь, гьакьван рикӀ кудай дуст тир ам вичивай хьайитӀа. Гьатта вун авачирла ви папан тӀал-квални элякьардай. Гьеле Московда кӀвалахзавай бере тир ам за. А чӀавуз зун компартиядин сиясат идеологиядин институтдин къуллугъчи тир. Вични лап кар алай къуллугъчи. Советрин вири куьлуь халкьар чӀехи совет халкьдин къене цӀрана са миллетдиз элкъуьн лазим тирвилин концепцияни бес зи келледин гьунар тир эхир! Пагь гьикьван хьанай заз аксидарар? Гьикьван зи тӀвар жакьванай абуру? Амма арадал вуч атана? Гьикьван абуру зун жакьванатӀа, гьакьван зи сан хкаж хьана. Зи тӀвар чкӀана. Вири дуьньяда машгьур хьана: «Куьлуь халкьар чӀехи халкьдин къене цӀурурна, битав са миллетдиз элкъуьрунин концепция» фагьумай, туькӀуьрай кас!
Де идалай пара ахмакьвал женни! Де куьне фикир це. Чилин винел агьзур жуьре миллетар ала. Миллетарни туш гьа. ГьакӀан куьлуь кӀеретӀар, тайифаяр, тухумар. Бязибурун кьадар вишелайни пара туш. Де ибуруз кӀел-кхьин, милли къилихар, хесетар гьисаба кьуна кӀанзавай маса терефар вири тупӀухъди авуртӀа, аквада хьи, абурун къайгъудар крар таъминариз, идара ийиз триллионар, квадрильонар герек къведа. Гьавиляй алачни бес дуьньядал каш! Гьавиляй авачни бес вилик пад кьаз тежезвай азарар! Кьитвал. Авамвал. Инсаниятдиз динар, гзаф чӀалар, гзаф алфавитар, жуьреба-жуьре къанунар герек туш. Герек, са чӀал жен чилин винел. Са миллет. Са къанун. Дин? Дин стӀуни герек затӀ туш. Ада гена инсанрин арада тафават твазва. Гьикьван такьатар кьенят жедай гьакӀ хьанайтӀа! Гьисабиз хьун четин я. Эгер тӀебии къайдада инсаният вилик фенайтӀа, эхир гьакӀ женни ийидай. Амма инсаният а дережадив агакьдач. Ада вичи вич терг ийида. Гьа икӀ тахьун паталди я зи вири гьерекатар. Инсан миллетчи ваъ, космополит я вичин бинедай. Дидедин руфуна амаз. Миллетчи адакай жемиятди ийизва.* * *
Зи паспортда лезги я лагьана кхьенвай. Де лагь, вуч затӀ я лезги? Вуч ава лезгидихъ? ЧӀал? Гьина бакара къвезва ам? Низ ва гьина куьмек хьана адакай? Вун лезги я лагьана, ни куьмек гана ваз? Гьинавай чӀуру хесетар лезгидик ква: къанихвал, пехилвал, сад садакай рахун, сада сад кваз такьун... Хъсан хесетар? Абур гьа вирибурукни квачни? Чирвилихъди ялун, гьахъ кӀан хьун, адалат кӀан хьун... Дуьз лагьайтӀа а пис хесетар зи концепдиядив гена кьадай хесетар я. Гьикьван гьахьтин хесетар хьайитӀа халкьарик, гьакьван абур фад цӀрада. БицӀи халкьарин кьисметар акӀ я хьи заз, гуя абур чандин къазадавайдаз тешпигь я. Я фад кьена куьтягьна кӀанда, артух азаб тагудайвал. Я маса иви ягъна сагъарна кӀанда. Зун лезги тирвиляй чӀехи кӀвалахдал эциг тийиз хьана. Хъфена зун хуьруьз. Къачуна справка советдай. Ихьтин кас ина хайид туш лагьана. Ахпа жуван паспорт квадарна за. Кьасухдай. Масанай къачуна за паспорт. ЦӀийиди. Виридалайни чӀехи миллетдин векил я лагьана. КЪВЕЗ-КЪВЕЗ зи суфатдихъ галазни абур вердиш хьана. Абурук чпикни гьар жуьрединбур ква эхир. Лацубурни чӀулавбур. ЦӀарубурни ярубур. Пабни за гьабурукай къачуна. Ахпа фена зи карьера виликди. Уьлкведа закай цӀийи илимдин, гзаф миллетар цӀурурна са миллет туькӀуьрунин, пешекар, дестег хьана.* * *
Зун философ я. Зи пеше инсаниятдиз гележегдихъ фидай дуьз рехъ къалурун я. Дуьз ва регьят рехъ. Гележегдихъ фад агакьдай рехъ. САГЪ-САЛАМАТДИЗ агакьдай рехъ. ТӀебиат вич дуьз туькӀуьр хьанвай затӀ туш. Ам тесниф жедайла аник са гьихьтин ятӀани гъалатӀ акатна. ТахьайтӀа икӀ жедайни? Килиг, чилин винел гьикьван набат атар алатӀа. Гьар жуьредин. Амма хийир квай, култур набатат зайифди жеда. Вучиз? Акси яз, чӀуру хъчар фараш жеда. ЧӀурухъанри култур набататар тергда. Вучиз ганва чӀурухъанриз ихьтин къуват? Мадни килиг. ЧӀуран вагьши гьайванар. Абур кӀвалинбурулай викӀегь жеда. Вагьши гьайванар чпин нехирриз фад кӀватӀ жеда. Абуру чпин жинс барбатӀ хьуниз авай хатавал гьасятда гьиссда. Амма инсанриз авач ахьтин гьисс.
Ихьтин гьисс абуру квадарнава. Эхь, инсанрин арадани ава цивилизациядиз мукьва медени халкьар ва къецин йикъалдини нехирдин жуьреда яшамиш жезвай тайифаяр – куьчери халкьар. А халкьари чилин винел шумуд гьукуматар, шумуд цивилизацияр чкӀурна! ГьикӀ мукьва ийин бес вагьшивални културнивал? ГьикӀ ийин абурукай са халкь, са миллет? Илимдин ва цивилизациядин гурарин кьакьан кӀарцӀиз хкаж хьанвай са миллет. Ингье философиядин кар алай месэла. Ихьтин, вири алемдиз важиб авай проблемаяр арадал атанвай вахтунда, «зун, зун!», «чун, чун!» лугьуз акъвазнава бязибур. Бес абуруз акьул гьикӀ гуда? ГьикӀ ацакьарда абурун келлейра? Вуч бакара авай затӀар я дидед чӀал, дидед мани, жуван халкь? Ибур инсаният лап аялвиле авайла къиметда жедай гафар я. Инсаният виликди финивай, прогрессдихъ ялунивай ада «инсаният», «алем», «космос» понятийрал амал авуна кӀанда.* * *
Жуван отпускадин вядеда хуьруьз хъфенай зун са сеферда. Советдай справка къачуз. Зун а хуьре хайиди туш лугьудай справка. Дуьз лагьайтӀа, а справка санизни герек атаначир. Ам анжах заз герек авай. Адалди за жув а миллетдихъ галаз кукӀурнавай эхиримжи гъал атӀанай. Заз абурун ацукьун-къарагъун акурла, жувни гьабурукай тирвиляй, са мус ятӀани абурукай тирвиляй регъуь хьанай. Де фена а яргъара, чӀуран чкайра, а дагълара муг кутуначиртӀа, маса медени чкаяр сал хьанвайни? Я рехъ-хвал авач. Я улакь физвач. Чара атӀана зи аниз агакьдалди. Гьа пакад юкъуз анай катни хъувунай. Я газ авач, я гьамам авач. Гьажетхана акьван яргъа ава хьи, аниз агакьдалди… Я са магазин авач, я са клуб авач. Яраб ина халкь гьикӀ яшамиш жезватӀа? Яраб ина зун гьикӀ яшамиш хьанатӀа. АтӀа цуриз ухшар дарамат ам мектеб я. Яраб за ана гьикӀ кӀелнатӀа? Бубани амачир. Ам кучудай чкани чир жезмачир. Кьилихъ бицӀи къванер экъягънавайбурун кьисмет гьам я. Абурун сурар фад квахьда. Де вучда сурукай? Квахьна, квахьнач. Кьейибуру чкадикай вучзавайди я? Чан алайбуруз бес жезвач и чил. Амукьна кьейибуруз. Дуьз карзава мейитар кузвайбуру. Маса чка жагъаначир зи бубайризни, и чка хкяначиртӀа, уьмуьр тухуз. Зи бубаяр арабрикай тир. Емендай. Абур и патариз дин чкӀурзавайбур яз атанай. Яраб вучзавайтӀа абуру и диндикай? Гьич чпин ругни амач. Я зазни, абурун несилдиз, абурун зегьметди са хийир ганач. Де лагь гила: вучиз за и миллет патал жуван къуватар серф ийида? Я акьадани и миллет зи гьавурда? Чир жедани адаз зи къадир? Ваъ! Чир жедач! Гьавиляй, завай жедай кар жуван бубайрин кьисас вахчун я. И чилелай. И халкьдилай. ЧкӀурда за ам... ЦӀурурда… Гьа чӀавуз тир зи келледиз гзаф миллетрикай са миллет туькӀуърунин фикир атайди. Жува кӀвалахзавай институтди ва ахпа компартиядин ЦК-ДИ и кардиз, зи фикирдиз еке къимет ва талукь къуват ганай. * * *
Зи вири крар хъсан физвай, амма папа машатна. Зи вири кӀвалахар какадарна, чӀиргъин авуна… Гьелбетда зун адал эвленмиш жедайла чизвай заз, адан вил пата авайди. Амма адан бубадилай зи диссертацидин кьисмет аслу тир. Рушни виридан гъилел-вилел алай, акунар алай руш тир. Дуьз лагьайтӀа, жувавай ам са патахъайни таъминариз тежедайдан гъавурда зун геж акьунай. Киштавар
ягъзавайдини заз чизвай ада. Анжах за чизвайдай кьазвачир. Къуй ягърай. Вичиз вуч кӀандатӀани авурай. Дуьз лагьайтӀа, адал машгъул жедай вахтни заз авачир. Жегьил, гуьзел, тӀарам дишегьли я. ТӀебиат я. Зун а крарин гъавурда ава. Зунжурда авай кач зунжурдай ара-ара ахъайна кӀанда эхир. ТахьайтӀа ам мадни пехъи жеда. А кча заз, вич хьтин, са бицӀи качни хана. Чидач залай яни, масадалай яни? Нин кьил акъатда? И кӀвалахар гьич. И кӀвалахрал бес тахьана, зи кӀвални, зун ксузвай месни ада бедрягьханадиз элкъуьрна. Ахпа заз хъел атана. Лагьай вахтунилай фад командировкадай хтай за рак жуван куьлегдалди ахъайна. ЗЕНГ-ЗАТӀ авунач. Вахтни геж я. Ксанвай паб инжикли авуна вучда кьван? Хъфена акахьда адан чими къвалак. Къуй адаз са сюрприз хьурай. Адахъ зи вил хьанвай эхир… килигайтӀа сюрприз ада заз вичи авунва. Зун кӀвализ гьахьайла «сюрприз» адан винел алай. ЦӀЕП-КЬЕЦӀИЛА. Зун хтайвалди кьулухъ элкъвена. Пакад юкъуз жуван герек затӀ-матӀни вахчуна хъфена зун анай. Вири адаз туна. Гена хъсан хьана кар гьакӀ хьана. Урусри лугьудайвал, «нет худа без добра». Заз Америкадай теклиф атанвай. Философиядай лекцияр кӀелиз атун. Заз фидай ихтиярни гана, фена зун. Ана зун кьвед лагьай гъилера эвленмиш хъхьана. Зи Росита испанка тир.* * *
Заз чӀалар лап фад чир жеда. Чидач гьинай атай хесет ятӀа, са чӀалунин гафар заз ван хьана, абуру заз интерес, таъсир авуртӀа, са варз бес я заз а чӀал чириз. Америкада гьакӀ хьана. Зун Роситадихъ галаз таниш хьайивалди, за адан чӀал чирна. Вуч гуьзел я испан чӀал! Заз жув фадлай къекъвезвай ва вири инсаният паталди багъри жедай са чӀал жагъана. Дуьньядин умуми чӀал анжах испан чӀалакай хьана кӀанда. И кар себеб яз, зун Америкадиз ракъурай Московдин институтдихъ галаз зи араяр къана. Инсаният паталди абуруз чпин умуми чӀал фадлай авай. Америкадизни гьакӀ тир. Абурузни чпин фикир авай. Заз аксидарар пара хьана. Зунни Росита адан ватандиз Гондурасдиз хъфиниз мажбур хьана. Ина зун лап жувандай кьуна. ЧӀални яд хьиз чир хьанвай заз. Абуруз ухшар акунарни захъ авай. Мад вуч кӀанда? Инавайбуруз анжах пул я чидайди, ахпа – амай затӀар. Сифте жув я чидайди, ахпа вири. Джунглийрин къанун – им инсанрин арада авай, кьадай ва хьана кӀандай са къанун я. Инсаниятдин аял береда. Къуй викӀегьбур винел акьалтрай. Къуй тӀебиатди вичи сафунай ягърай, хкягърай. Анжах викӀегьбуру, сечмебуру кутурай цӀийи уьмуьр. ЦӀийи дережадин цӀийи уьмуьр. Америка гьакӀ арадал атана. Къе анаг зурба, девлетлу уьлкве я.* * *
Инсан вучиз халкь жезвай затӀ я? Са шумуд велед арадиз акъудиз? Абуруз хъсан тербия гуз? Жуван халкьдиз хийир гуз? Са къелем акӀуриз? Са кӀвал эцигиз? Жувалай са хъсан ядигар таз? Ваъ! Ваъ! Абур гьакӀан шит гафар я. А гафар майдандиз акъудайбуру чпи а гафарал садрани амал авунач, я абурун веледрини ийич. А гафарикай далда кьуна гзафбуру чпин уьмуьр чпиз кӀандайвал тухузва. Уьмуьр – им недайхъвадайдал безетмишнавай зурба хунча я. Халкь хьайи гьар са касди тадиз а хунчадилай вичиз лазим суьрсет къачун лазим я. ТахьайтӀа геж жеда. Уьмуьр куьруь затӀ я. Я са масада ви гьилевайди вахчуда. Гьатта ви сивяйни акъудда. Гьавиляй жув хуьдай кӀирерни хьана кӀанда.
Жувахъ дуст авачирвиляй завай ачухдаказ рахаз жезвач. Гьатта папавни. Веледривни. Амма заз жуван фикирар лугьудай са кас лазим я. ТахьайтӀа бязи арайра зун хъиткьинун мумкин я. Гьакьван дердер жеда хьи зи къене бязи арайра. Леонардоди хьиз кхьиз чирна за жуваз. ЭрчӀи патай чапла патахъди. Чапла гъилелди. Масадан кьил акъат тийирвал. Заз жуваз и кхьинар кӀелун герекни туш. Ибур чӀана жуван фикиррин заланвал кьезиларун паталди ийизвай кхьинар я. Амма заз абур са чӀавузни масада кӀелна кӀандачир. Гьавиляй за терсина кхьизва. Адалай гъейрини за дуьз кхьидайлани зи хатӀар са акьван регьятдаказ кьил акъудиз жерибур туш...* * *
Вучиз инсандиз, вичиз са бут-аллагь туькӀуьр тавуна, яшамиш жез четин я? Вучиз инсаниятди вич халкь хьайидалай инихъди диндихъ ялзава? И карди агъакӀан кьве терефдин шагьидвалзава. Сад лагьайди, инсан цивилизациядин агъа кӀарцӀе ама. Адан кьил тӀебиатдин вири сирерай акъатнавач. Гьатта инсандин вичин тӀебиатни, тандин ва чандин серерни инсан паталди агьзур дапӀарар алай сандухда ава. Кьвед лагьайди, инсан вич азад затӀ туш. ТӀебиатдикай. Вич элкъвена кьунвай затӀарин алемдикай. Бедендин тӀебии ва руьгьдин истемишунрикай. Аламатдин кар ам я хьи, инсандиз вичиз и аслувал ширин я. Вичин уьмуьрди инсан вич акьван аслувилик кутазва хьи – затӀарин, рафтарвилерин, гьиссерин, къулайвилерин ва маса шартӀарин. Гьатта ам а заланвиликди и дуьньядай фад хъфизва. Адавай мад абурукай азад хъижезвач. Де лагь, куьз я и аслувилер? Куьз я и шартӀлувилер? Абуру чи уьмуьрдиз кфет тагудайла? Я тахьайтӀа чун и дуьньядилай кьведра элкъвезвани? ТахьайтӀа чи уьмуьр гьакьван яргъи яни и аслувилериз бахш ийиз? ЦӀУВАД-КЪАД йис инсандин жаванвал я. ЦӀУВАД-КЪАД йисни – кьуьзуьвал. Эгер чун вини кьил пудкъанни цӀуд-кьудкъад йис яшамиш жезватӀа (чидач, ахьтин уьмуьрар низ гудатӀа!), чи бегьерлу вахтуниз амукьзавайди са яхцӀур йис я. Идакайни хкуд йифер. Амукьзава къад йис. И къад йисакни чи начагъвилер, чи кагьулвилер, чи шадвилер, куьрелди чи вахт тарашзавай са гзаф терефар ква. Эхирдай вуч амукьзава чаз? Са цӀуд-цӀувад йисан уьмуьр? Вуч затӀ я ам алемдин яшарив, космосдин яшарив гекъигайла? Гьич са стӀални туш. Гьич са цӀелхемни туш. Бес и йисарни жуваз кӀандайвал яшамиш тахьайла, куьн иесияр жезва чун? Амма динди чаз кьведлагьай дуьньяда даим уьмуьр хиве кьазва. И уьмуьрда са зегьмет чӀугу, агъа уьмуьрда квез вири акъагъар хъийида лугьузва. Куь сабурлувиляй. Куь ласвиляй. Куь абидвиляй. Гьа са вахтунда килиг диндин къуллугъчияр чеб гьикӀ яшамиш жезватӀа. Гзаф чкайра инсанар кашакди рекьизвайла, абур чиняй хъцӀур акъатиз, яцӀу каркунар хьтинбур къекъвезва. Чпелни алай чӀагурнавай партал! МискӀинра авай кьван къизил! Эгер дугъри-данни аллагь авайди ятӀа, аквазвачни адаз чилел алай и адалатсузвал? Я тахьайтӀа жезвачни? КӀанзавачни? ЖезвачтӀа, ам зайиф я, яъни Аллагь туш. КӀанзавачтӀа, кьведра Халикь туш. Ахпани, хашпара динда динэгьлийри чпин аллагь тир Исадин бедендин як (фуъ) ивидик (чехирдик) экягъиз незва. Иви авайди, беден авайди аллагь ваъ, адетдин инсан я. Чпин Аллагьдин як нез иви хъвазвай динэгьлийрин эдеб ва марифат гьихьтинди хьуй? Исламди гена Аллагьдиз беден авачирди, ам вилиз таквадайди я лугьузва. И успатун гена кьабулиз жеда. Амма и илимдин ва техникадин прогресс катзавай зарба девирда гьар са мусурманди йикъа вадра капӀ авуна кӀанзава. Гьинай къведа
а вахт? Ахпани лугьузва хьи, Аллагьди вуч гунагь хьайитӀани гьалал ийида. Чуьнуьха, ягъа, рекьикь, ахпа фена капӀ ая – ви гунагьрилай Аллагьди гъил къачуда. Иман, мугьгьуьббат, агьазвай ксар Аллагьдихъ элкъвена адаз ибадат авун – ибур анжах кьве касдин арада хьана кӀанзавай крар я. Винни ви кӀанидан. Винни ви аллагьдин. Са касни мад ина герек туш. Са арачини. Са шагьидни. Гьавиляй герек туш мискӀинар акьван пулар харжна. МискӀин – им цавун къубадик квай и чил я. Ви аллагь цаварал, вунни чилерал. Мад вуч кӀанда? Ая капӀ. Рекьимир. Ягъмир. Чуьнуьхмир. Жуван кардал машгьул хьухь. Мад вуч кӀанда? Са затӀни. Амма дин инсанар апайуниз къуллугъзавай чарасуз алат я. Гьукуматдин машиндиз чарасуз.* * *
Урусатдин са газетда зун хаин я, за ватан маса гана лагьана кхьенвай. Гьи ватан? Куьхъ маса гана? Низ маса гана? Ватан авачирдавай ватан маса гуз жедани? Зун Америкадиз вахтуналди командировкадиз ракъурайла, заз ана акъвазун меслят акуна. СССР-ДА зи вил галамай затӀни авачир. Хазан кӀватнавай. Анна ништа гъуьлуьзни хъфенвачтӀа. ТахьайтӀани зун адахъ галаз яшамиш хъижедачир. Америкада зи вилик цӀийи уьмуьр, яратмишунарин азадвал акъвазнавай. Амма, за гуьгъуьнай кьатӀайвал, инани вичин четинвилер авай. КЪВЕЗ-КЪВЕЗ зи илимдихъ галаз наразибур пара хьунивай, заз ана кӀвалахиз четин хьана. Гьавиляй зун Роситадин ватандиз Гондурасдиз хъфиниз мажбур хьана. Адалайни гьейри чи хъсан чирхчирди зазни Роситадиз анин меркездин университетда муаллимвилин чкаяр хиве кьунвай. Гьелбетда, Латин Америкадин кьулухъ галамайбурукай сад тир Гондурас чи мурадрин кукӀуш тушир. Ина чаз анжах архайинвал авай. Амма гьа инани зи крар чӀур хьана. Французри лугьудайвал, вири крар дишегьлидивай я...* * *
Итимди гзафни-гзаф вилик квай четин месэлаяр вичин камалдалди гьялда. Дишегьлиди вичин рикӀиз, вичин гьиссериз яб гуда. Зун зи яшинда маса дишегьлидихъ галаз хьайи кас туш. А кардал рикӀ алайбур зун патал гьайванрилай кӀусни вине авач. Заз гзаф акурди я, за гзаф кьатӀайди я. Гьихьтин камаллу итимар, гьихьтин гьуьрмет авайбур, хазандарар дишегьлидин тумар акурла буш жез, вири итимвилер рикӀелай физ гьакӀан гьайванриз элкъведа. Дишегьлиди ахьтинбурукай мум ийида. Месин майдандал зак гьунарар квачирди зи сифтегьан папа, Аннадини, заз лагьанай. КьецӀил дишегьли акурла заз хам хтӀунай кал вилик квайди хьиз жеда. Гьакьван такӀанвал агатда хьи, гьатта жуван итимвилин буржи тамамарун заз гьамиша лап пар алай кар яз акъвазда. Сифтедай Роситади заз чириз эгечӀна. Адан фикирдалди, инсандин уьмуьрда сексдилай важиблу затӀ авач. Адаз йиф-югъ вичихъ галаз месик кьуршахар кьадай кас жагъайтӀа, маса мурад авач. Амма зун адаз хъсан ученик хьанач. Ада гьикьван гзаф заз чириз эгечӀзавайтӀа, гьакьван зи къайивал артух жезвай. Эхирни чун чи гъавурда акьуна. Зун адахъ галаз лап тӀимил жедай. Ам вич вичин ихтиярда гьатна. Зи кӀвалахдин гьиляй заз маса мажални авачир.
Захъ гзаф девлет ава: счетда са шумуд миллион доллар, кӀвале гзаф тӀварван авай художникрин эсерар, гьар жуьредин надир затӀар, кьит ктабрин еке улубхана, жуван хсуси архивар... Ибурун иеси вуж жеда зун кьейила? Роситади заз хайи веледдини зи рикӀ динж авунач. Ам къагьбейрин гуьгъуьна ава, адаз маса мажал авач. Вичин дидедал атай мал я. Идаз тадани за зи архивар? Вири маса гана вара-зара ийидайди я. Къадирсуз...* * *
Роситади заз сюрприз гана. Аннади гайидалайни зурбади. Ада заз СПИД багъишна. Зун Роситади вичи тухвана анализар гуз. Адан шехьунар, гьараюнар, багьишламишаяр гзаф хьана. Амма вуч ийида вуна? Лам чуьнуьхайла цуриз турвакьар ягъна вучда, лугьуда лезгийри. ГьакӀ я. Зи патахъай ятӀа, за и хабар лап секинвилелди кьабулна. И хабардилай зун заз Аннушкади крчар эцигна лагьай хабарди, яъни заз а кар акурвили зун къарсур авунай. Роситани авай рехъ заз фадлай малум тир. СПИД хьана гена хъсан хьана. Адаз маса жаза тӀимил тир. Зун лагьайтӀа, зи вил уьмуьрдихъ галамач. Вуч паталди яшамиш жеда зун? Вуч паталди яшамиш хьана? Яраб зи уьмуьр гьайиф къведай сад кьванни алатӀа и чилин винел? Ваъ? Гьатта ам заз, жувазни гьайиф туш. ГьикӀ хьайитӀани са юкъуз гьазур хьана кӀанзавайди я. Къе хьана вуча, пака хьана вуча? Вуч гьялзава гьа сад-кьве йиса?* * *
Ажеб хъсан йикъар тушни ибур! Инсандиз жув рекьидайди чизва. Ам хъфиз гьазур жезва. Куъкай я адан фикирар и куьруь муьгьлетда? Хазан авайда хазандикай фикирарда, ватан авайда ватандикай. Амма за куькай фикир ийин? Ватан заз авач. Хазан заз авач. КӀвалахди заз кфет хгузмач... Урус паб къачуна за. Паспортда урус я лагьана кхьенай. Амма закай урус хьанач. Гьа чпик агъзурни са миллет акахьнавай урусризни зун чаради, «тум чӀулавди», кьведлагьай сортунинди яз амукьна. Им чинал лугьузвачиртӀани, за хъсандиз гьиссзавай. Америкада яшамиш хьана зун. Хъсан чӀал чирна. Хъсандиз кӀвалахна. Амма закай гьакъикъи американви, Америкадин гражданин хьанач. Гьанани заз чӀулавдаз хьиз килигиз хьана. Гьа жуваз ухшарбур авай Гондурасдани зун чаради яз амукьна. Гьатта жуван папазни, жуван веледдизни зун чаради я. Абурун ивидик, абурун генрик къадим индейвийрин зерреяр ква. Зи лагьайтӀа – арабрин. Агудиз хьанач завай а зерреяр. Агудиз хьун вич мумкин кар тирни?* * *
Къадим грекрин философри чпин вилер акъуддай. Чпин фикирриз патан вакъиайри манийвал тавурай лагьана. Инсандин везифа вичи вич ахтармишун я лагьана. Зи фикирдалди, философдик сагъар тежедай са уьзуьр акатун гена хийирлу я. Месела зак хьиз СПИД акатун. Инсанар рекьин гьикӀ хьайитӀани ийизвайди я эхир. Философдиз къуй чир хьурай хьи, вичиз вахт тӀимил авайди. Агь, эгер заз и кар виликамаз чир хьанайтӀа!
Эхиримжи вахтара къариба ахварар аквазва заз. Зун лувар квай балугъ я. За цава лув гузва. Амма гьавада зун бамиш жезва. Завай нефес чӀугваз жезвач...* * *
Ажеб жедай, диндин ктабра кхьенвайвал, агъа дуьнья гьакъикъатда авай затӀ тиртӀа. Амма абур гьакӀан кьуру гафар я. Гишиндав кӀашкӀум гудай жуьре, шехьзавай аялдин гъиле зизи твадай жуьре... Зун кьейила гьи сурара кучудда? Гьи диндин сурара? Дуьз лагьайтӀа, жуван сур Гондурасда амукьдайди чир хьун заз залан я.* * *
Инсанри динар теснифзава. Захъ дин авач. Инсанри чпиз ватанар теснифзава. Захъ ватан авач. Я заз жув гьи миллет ятӀани чидач. Низ герек я зи кхьинар, зи зегьметар? Хазандиз? Веледриз? Низ! Низ! Ватан авачирда вичиз ватан кьуна кӀандай. Миллет авачирда вичиз миллет хкягъна кӀандай. Бес зи концепция? Бес зи уьмуьрдин зегьмет! Ам вири таб хьанани? Яраб за жуван уьмуьрда са важиблу затӀ квадарна жал? Гьикьван зурба тӀваpap, девлетар за къазанмишнатӀани, рикӀ рази туш зи, секин туш... Са куьн ятӀани гьавурда акьунач зун...* * *
Эхь! За жуван вири зегъметрилай, жуван уьмуьрдилай цӀар чӀугуна. Кьулухъ галай рехъ яргъи я, вилик квай рехъ – куьруь. ГъалатӀар пара я, туьхкӀуьрдай вахт амач. Вахт амайтӀани туьхкӀуьриз хьун мумкин кар туш. АкӀ хьайила зун маса инсан хьана кӀанда. Маса рикӀ авай. Маса мефтӀ авай. Зи уьмуьрдин и эхиримжи са шумуд юкъуз зи гьиссер, зи эдебдин уьлчмеяр дегиш хьанва. Садрани эхир йикъакай фикир тавур за зи эхир йикъакай фикирзава. Зун гьикӀ рекьидатӀа. Зун ни кучуддатӀа. Зи эхиримжи кӀвал гьина жедатӀа. Захъ гьайиф чӀугвадайбур жедани? Зун хъфинал шадбур жедани? Белки садазни зун хъфиникай гьич са хабарни жедач. Агь, им виридалайни залан кар я. Къуй, зун хъфинал шадвал авурай! Къуй, захъ гьайиф чӀугвадай са касни тахьурай. Амма... Яз, гьуьлуькай са стӀал хкатналди гьуьлуьз хабар жедани? Гьуьл тӀимил жедани? Адан тӀям дегиш жедани? Ваъ. Гьуьл гьуьл я. Гьайиф, виликдай садрани за эхирдикай фикирнач. Гьелбетда, заз чизвай. Инсан гьамиша амукь тийирди заз чизвай. Анжах а фикир кьилиз атана кат хъийидай. Налугьуди, кьиникьар, ажалар заз ваъ, са низ ятӀани талукь месэлаяр тир. Кьиникь – им тамам са философия я. Аквадай гьалдай, и дуьньядиз атунилай хъфин четин кар я: гунагьсуз яз къвезва; гунагьар кӀватӀна хъфизва. – Ингье уьмуърдин философия. Нин гунагьар гзаф я, нинбур тӀимил я – адакай тафават авач. Гунагь гунагь я. Гунагь тӀимил-гзаф жери затӀ туш. Яраб и чилелай атайвал
гунагьсуз яз хъфизвай инсанар аватӀа? Заз акунач. Амма ктабра кхьизва. Ава лугьуз. Хьана лугьуз. Михьибур. Пакбур. Бес абур дуьньядал яшамиш хьаначни? Чун яшамиш хьайи и чилин винел. И гунагьар квай чилин винел. Бес абур ашукь хьаначни? Абурун темягь феначни? Абуруз такӀанвал акуначни? Писвал акуначни? Я тахьайтӀа, абур анжах хъсанвал ийиз къекъвенани? Низ? Вирибуруз? Акатай низ хьайитӀани? Бес вуна лайихсуздаз авур хъсанвал дугъри касдин кьилел писвал хьана хкведачни? Бес гьамиша писвили писвал гьасилдани? Гьамиша хъсанвили хъсанвал гьасилдани? Лугъун хьи, инсандиз къаза ийизвай жаллатӀ хуьзва вуна. Ам батмиш жедай чкадилай къутармишзава. Пака лагьайтӀа ада са хазан тукӀвазва, мал тарашдайла акур шагьидар. Ина гьинва хъсанвал? Писвал гьинва? Авани абур адалатлувилелди алцумдай уьлчмеяр? Ингье зунни агьур фикирри тӀушунзава. Зи уьмуърдин кӀвалахди миллет регъведай идеологиядиз къуллугьна. А идеология гена виликди тухвана. Амма, низ чир хьуй, белки ам са вуч паталди ятӀани хъсанди хьана? Чидач. Чидач. АкӀ тиртӀа, зи рикӀ секин жедай.* * *
Гьар са чан алай затӀуниз вичин рехъ ава. Гьашаратдиз. Инсандиз. Миллетдиз. Гьатта чан алачир затӀаризни чпиз хас рехъ ава. ТӀебии рехъ. Гъала гъунин, битмиш хьунин, артмиш хьунин тӀебии рехъ. А рекьик, эгер Аллагь аватӀа, гьадавай хкуькьиз жеда. ТӀебиат, инсаният халкь авур Халикьдивай. Амма инсандивайни и кардик хкуькьиз жеда. Эгер гунагь, писвал аватӀа, идалай зурба гунагь, зурба писвал авач. Зун и кардик хкуькьна. Винидихъ за кхьенай: гунагьар квачиз и дуьньядилай хъфизвай инсанар, абуруз хъсанвилин, писвилин гьиссер хьаначирни, лагьана. Эгер инсанри, адетдин инсанри, гьиссзавай гьиссери абурун рикӀер каначтӀа, абур инсанар туш. Руьгьер я. Аллагьар я. Цавай чал гуьзчивал авун патал авуднавай. Белки абур кьвед лагьай уьмуьр тухуз чилел хтанвайбур ятӀа? Сифтегьан уьмуьрда авур кьван гунагьар гила хъсан краралди кьезиларзавай? АкӀ яз хьайитӀа, зи рикӀ са тӀимил архайин жедай.* * *
Эхиримжи йикъара заз фад-фад ахварар аквазва. Лувар квай балугъ я зун. Цава лув гузва за. За вичикай садрани фикир тавур, яргъал тир дагъустандин дагълара авай хуьруьн цава. Лезги хуьруьн цава. Ана зун хана. Ана зун чӀехи хьана. Амма за жув садрани анин жемятдикай яз кьунач. Дустар заз хьанач. Куьчеда зун садазни акунач. Лезги чӀални зи рикӀелай тамамдаказ алатнава. Амма вучиз ахварай заз а хуьр акун икьван ширин я? Ширинни я туькьуьлни… Садрани ишехь тавур зи вилерал накъвар алаз ахварай аватзава зун. Ахварай хуьр акуна. Жув хайи хуьр. Хайи хуьр. Заз фад кьейи зи диде акуна. Бес ам лезги дишегьли туширни? Бес ада зун лезги кьепӀина туна, вичин нек заз ганачирни? Диде, диде. Вун гьеле зун гъвечӀизмаз кьенай. Ви ухшарарни зи рикӀел аламач. Белки вун адетдин лезги дишегьлидиз ухшар тир. Амма вучиз а чил заз ватан хьанач? Вучиз ви чӀал, зи дидед чӀал, заз хайи чӀал хьанач? Вучиз за жув гьамиша лезги жемятдин юкьва тахай аял хьиз кьуна? Вуж тахсир я? Буба? Ата бубаяр? Абурун ивидик квай, зи ивидик квай зерреяр? Бес къе, бес гила а зерреяр маса патахъди гьикӀ элкъвезва? Бес гила вучиз, а яргъал дагъдин хуьр зи рекӀел хтайла, вилер накъварив ацӀузва? Хуруда кьа
гьардин кӀватӀ акӀизва? Исятда, и макъамда за гьиссзава, и алемда са чкани заз а яргъал хуьр хьиз багьа ва ширин туш! Са чкадихъни зун адахъ хьиз цӀигел туш. Бес ам зи ватан тушни! Ватан туширтӀа адакай авур гьар фикирди зи рикӀяй гъал чӀугвадайни? Зурба халкь я лезги халкь! Бес за икьван чӀавалди кӀелначирни? Адан зурба тарихдикай? Адан зурба медениятдикай? Гьеле бязи цивилизацияр авачир девиррани лекьерин къушунри Трояда хьайи дявейра иштаракна. Лекьерин пачагьар Алупар, Шарвалар, Шарр-Гирар тарихда чпин тӀварар баркаллувилелди кхьейбурукай хьана. ПУД-КЬУД лагьай асирра чпихъ кӀел-кхьин хьайи халкьар гзаф авани? Давдакь Картал, Михьи тӀвар Хаш хьтин зарияр, Моисей Дасхуьруьнви, Гъетум Патмич хьтин тарихчияр, Жаваншарр, Гьажи Давуд, ФЕТЯЛИ-ХАН хьтин кьушундарар гзаф халкьарихъ хьанайни? Бес икьван гагьда ваз абурукай чидачирни? Икьван гагьда вучиз вуна абур кваз кьунач? Вуна абур вибурай яз кьунач. Гьатта ви эсилар, арабар, атайла абуру лезги чилел чӀурай кьван имаратар, кайи кьван улубар гуьгъуьнин пуд-кьуд виш йисарани арадиз хкиз акакь тавурдини ваз чизва. Ваз гзаф делилар чизвай. Ваз гзафбурулай яргъаз ва дериндиз аквазвай. Бес вучиз вун кисна? Вучиз кхьенач вуна абурукай? Вучиз ви уьмуьрдин са зерре кьванни бахшнач вуна вун хана арадиз акъудай а халкьдиз? КӀан хьанач. Авунач. Акакьнач... Заз тахсир кьезилардай са делилни авач. Амма за къе и яргъал Гондурасда кьил агъузна а халкьдиз икрам ийизва. А халкьдиз? Ваъ, ваъ! Зи халкьдиз! Зи лезги халкьдиз! Зи рикӀел гьелелиг жуван тӀвар алама. Ханмурад. Зи рикӀел зи бубадинни дидедин тӀварар алама. Гьадисни Перихалум. Зи рикӀел гьатта лезги чӀалан гзаф гафарни алама. Гафар вучиз? Зи рикӀел лезги чӀал алама! Шумуд йисар я зун лезгидалди рахун тавуна? Гьавиляй мецикай къван хьанва зи. Зи рикӀел хайи хуьр, хайи ерияр вири аламачни бес! Пагь, садра кьванни рекьидалди НуькӀре булахдик, АнтӀал тӀулахъ, Нисенкурдихъ са вил хкӀунайтӀа! Ахпа кьенайтӀа, рикӀ секин яз рекьидай. Анжах гьа са легьзедихъ гудай за зи вири уьмуьр! За къачур вири тӀварар! Вири девлетар! Яраб, зи халкь, вуна зун кьабулдатӀа? Зи тахсирар ви вилик пара я, залан я... Яраб, зи чил, зи лезги чил, вуна зун кьабулдатӀа? Тахай велед хьиз кьванни? Ви къужахда чка гудатӀа вуна заз?.. Яраб вавай зи тахсиррилай гъил къачуз жедатӀа? Зи Чил... Зи Халкь...
Ноябрдин сифте юкъуз Абидаз аскервилиз эверунин кагъаз хтана. «Гьар са эркек итимди, вичин хиве авай аскервилин везифа кьилиз акъудна кӀанда! Аскервал тавурдакай итим жедач! Ам гьар са жегьилдин рикӀе хьана кӀанзавай къаст я!» - хуьре чӀехибуру лугьудай и гафар Абидан рикӀе гьамиша авай. Ам армиядихъай катнач. Абид хуьруьз хтана. КӀвале хвеш-беш авурдалай кьулухъ, жибиндай акъудна ада бахдив вад виш манат пул квай ягълух вугана.- Ма, бах, им за и зур йисан вахтунда къазанмишнавай пул я. ГЗАФ-ТӀИМИЛ лугьумир, армиядай хтайла, гзаф къазанмишда.- Аферин, чан хва. Вун кьегьал гада тирди заз чизвай, - лагьана, Ханума вичив вугай ягълух ачухна, аник квай пул гьисабна. Пакамаз Абид рекье тваз кимел са кьадар хуьруьнвияр, мукьва-кьилияр экъечӀна. - Махачкаладиз кьван вахъ галаз зунни къведа, чан хва,- лагьана, Абидахъ галаз Рагьманни экъечӀна.- КъекъечӀ кван вири! - лагьана, вилик квайбур гьарниз сад къакъудна, Мамед имиди Абидан кастюмдин къултухда 25 манатдин са чар туна, – Жув хуьх, чан хва, ваз хъсан рехъ хьурай! - лагьана, ам къерехдихъ къекъечӀна. Адан вилериз нагъв акъатнавай. Дербендиз агакьайла, Абидан рикӀел садлагьана акьалтна. «Бес мамадиз сагърай лугьун тавуна хъфидани? Дах галаз зун адан патав гьикӀ фида? Яраб автобус гьикьван вахтунда акъваззаватӀа? » - Вуч хьана, рикӀелай алатай затӀ-матӀ авани? - хабар кьуна Рагьмана адан теспачавал акурла.- Автобус гьикьван вахтунда акъваззавайди ятӀа? – вилер шофердаллаз, дахдивай хабар кьуна Абида.
- Автобус инал зур сятина акъвазда. Геж ийимир. За са касни гуьзетдайди туш, - лагьана, шофер са хара чарарни гъиле кьуна автобусдай эвичӀна, Дербентдин автостанциядин идарадиз гьахьна.- Алад, жуван мамадизни сагърай лагьана хъша. Геж ийимир!- рикӀикай хабар кьур къайдада Рагьман Абидан чиниз тамашна.- За геж ийидач, дах. Абурун кӀвал и патав гвайди я. Абида, ракӀар ахъазвайтӀани, варарин кьилел алай зенгинал тӀуб илисна. Гьаятдин агъа кьилевай кӀвалин ракӀар ахъа хьана, Рамазан къецел экъечӀна.- Вун атанани, джан хува?- Абида салам гудалди ам гурарай агъуз эвичӀна. – Ша, ша кӀвализ.- Саламалейкум, чухсагъул, кӀвализ къведай вахт авач. Автобусдиз геж жеда. - Бес гьакӀ жедани? Са истикан чайни хъун тавуна фидани? Я Имаят, ви гада атанава, экъечӀа кван! - эхиримжи гафар кӀевиз гьарайна лагьана Рамазана. Гурарин кьилел Имаят, эверунал вил алайди хьиз, аялрин юкьва аваз экъечӀна.- КӀвализ ша тӀун, бала…- Мама, зун аскервилиз физва, квез сагърай лугьуз атанвайди я.- Бес са тӀимил вахт амаз вучиз атанач? Гьамишанда тади кваз къвез-хъфиз жедани, я бала?- лагьана Имаят гурарай агъуз эвичӀна. Ада къаншардиз атай хциз темен гана. Рамазан, са кар рикӀелай алатнавай хьиз, тади кваз кӀвализ хъфена. - Ша, Абид дахдиз сагърай лагь, балаяр, - лагьана Имаят гурарин кьилел ракӀарин сиве акъвазнавай аялрив рахана. Абида, абурун патав фена, виридаз гъилер яна. Фатима гъил яна тадиз Рамазан хъфей кӀвализ катна.- Аскервилиз физвайбуруз хъсан рехъ хьурай лагьана кьве кепек гудай адетар авайди я, - лагьана Рамазана, хтана Абидан гъиле цӀуд манат пул тваз алахъна.- Герек туш, зав пул гвазва, - Абида гъил кьулухъ кьуна.- Абур адетар я, джан хва, ма, къачу, - лагьана Рамазана пул Абидан пенжекдин жибиндиз сухна.- Им ваз зи патай! - Фатимади Абидаз кьуд къат авуна кӀватӀнавай ягълух гана.- Чухсагъул, вах, им зурба пишкеш я. Ам за аскервиляй хкведалди хуьда, - лагьана Абид варарихъ экъечӀна. - Кагъазар кхьиз ая, бала!- варарилай Абидан гуьгъуьниз гьарайна мамади. Абида элкъвена варарин сиве акъвазнавайбуруз гъил юзурна, автостанция галай патахъ гьерекатна. Махачкаладиз агакьайла, поезд къведалди кьве сят вахт амай. - Ша, чан хва, чна кьведа са кьас фу нен. Зазни гишин хьанва, - лагьана Рагьмана. Абидни галаз ам вокзалдин кьвед лагьай мертебадавай ресторандиз хкаж хьана. Аниз гьахьнамаз, абурун къаншардиз, хура жибинар квай лацу хуруган авай гурчег са дишегьли атана, вичи салам гана, мугьманриз ацукьдай чка къалурна. Ахпа хуьрекрин тӀварар авай ктаб гъана абурун вилик эцигна. - И ктаб чаз герек туш, бала. Чаз вуч гьазур ятӀа, гьам гъваш. Заз са виш
грамм эрекьни гъваш, - лагьана, Рагьман Абидаз килигна. – Зун рекьи яна галат хьанва, чан хва, вуна айибмир. Аскервилиз тухуз хтай и кьве йикъан къене Рагьман хцихъ галаз садрани тахьай кьван ширин мецелди рахазвай. Вилик хуьрек гъана. Са виш грамм эрекь хъвайидалай кьулухъ, Рагьманан мез ачух хьана.- Чан хва, Абид, - лагьана, ам са геренда, лугьузвай гаф рикӀелай алатай къайдада, акъваз хьана. Ахпа дериндай нефес къачуна, вилик квай рюмкадавай эрекь хкажна хъвана, гъилин далудихъай ни чӀугуна, давамарна: - Вуна заз багъишламиша… За вал гъвечӀи чӀавалай гзаф гъил хкажна. Белки тахсир квачир вахтарни хьана жеди. Заз вун такӀанзавайди туш. Вун зи вилериз сифте акунвай экв я. Вуна садрани маса фикир ийимир, чан бала, - лагьана, вилер агъузна ам кис хьана. Абидаз сад лагьай сефер тир Рагьманан вилериз нагъв хъиткьинна аквазвайди. - Гатун тавур дуьгуьдикай аш жедач! Бубайрин мисалар я, дах! – дахди вичин тахсир хиве кьунал Абид мягьтел хьанвай. - ДУЬ..УЬ..З! За вахтунда дуьз рекьиз хканачиртӀа, вунни чи хуьре авай ЖибетӀ хьиз дустагъра гьатдай! – Рагьманан сес мад яцӀу ва мягькем хъхьана... «Эхь, эхь, дах. Вун гьахъ я. Яраб бубадин чими гъил кьилелай алтадна, ам чӀуру кӀвалах я, им хъсан кӀвалах я лагьана акьул гунилай, келле пад жедай къайдада вегьей пемпинин таъсир артух я жал!» - фикирна Абида. - Ватандиз кьегьалдаказ къуллугъ авуна, жуван хиве авай мажбурнама кьилиз акъудна, викӀегь ва лигим хьана хъша! Ахпа чна ваз мехъерар ийида. Ваз фир чка югъур хьуй! КӀвализ кагъазар кхьиз рикӀелай алудмир! – лагьана Рагьмана ва вичин хва сифте сеферда къужахламишна…
Абид, Куйбышев шегьерда связдин рекьяй пешекарар гьазурзавай ругуд вацран учебкадиз акъатна. Хушуналди ватандиз къуллугъ ийиз физвай гзаф жегьилрин фикирар, аскервилин парталар алукӀнамаз, маса патахъ дегиш жезвай. Бязибурал лап четинвилер гьалтзавай. Абид, лагьайтӀа, вири патарихъай лигим тир. Ам и частуна Дагъустандай авайди тек сад тир. Бязи офицерривайни сержантривай адан викӀегьвилихъ ва чирвилерихъ галаз къвез жезвачир. ГЗАФНИ-ГЗАФ жегьилар армиядин четинвилерихъ вердиш тежез, азабрик, жазайрик акатиз, тӀарвилер жез, санчастариз аватзавай. Садбур гьамиша нарядра жезвай. Бязибур акваз-акваз лигим ва викӀегь жезвай. Учебка, эхирдай виридакай хкатна, отлично акьалтӀарайди са Абид хьана. КӀелунин вахт куьтягь хьана, удостоверенияр гудайла, виридан вилик чешне яз акъудна, частунин командирди Абидан тарифарна:- За икьван чӀавал, жезмай кьван, Дагъустандай жегьилар чи частуниз къачузвайди тушир. И аскерди чи фикирар дегишарна. Ада Дагъустанда викӀегь ва чирвилер авай жегьилар авайди къалурна. Заз адаз вичиз, вич чӀехи авунвай диде-бубадиз ва гьакӀ вири Дагъустандиз чухсагъул лугьуз кӀанзава. Вун хьтин кьегьал рухваяр чна чешне яз, гила къвезвай жегьилар тербияламишун патал чи частуна тада! 29-апрелдин I979-ЙИСАН, нянин сятдин кӀуьдаз Абид авай рота йифен проверкадиз акъвазна. Венгриядиз рекье гьатзавайбур чпин рекьин суьрсетарни
парталар авай чантаярни гваз жергеда акъвазнавай. Старшинади пакамаз Венгриядиз тухузвайбурун сиягь кӀелна. Абидаз вичин тӀвар кьур ван атана. «Белки старшина ягъалмиш хьанватӀа», - фикирна ада. Ада сиягь эхирдал кӀелдал чуькьни авунач. Старшинади ам яргъалди фикиррик тунач. Сиягь кӀелна куьтягьнамаз, Абидни мад са аскердин тӀвар кьуна дестедин вилик акъудна. Муькуь аскердиз вичин чанта Абидав вугун буйругъна. Абидаз са вуч ятӀани лугьуз кӀан хьана, амма старшинадиз адан суалдикай хабар тир, гьакӀ хьайила, гьасятда дестеда чпин чкайрал акъвазар хъувуна.- Пакамаз са сятдин фад къарагъна кӀан жеда. Исятда «Отбой!» Десте гьар патахъ чкӀана. Абид мад старшинадин патав хтана.- Юлдаш прапорщик, ихтияр це, са гаф лугьудай…- Отбой, товарищ младший сержант, буйругъ виридаз лайих я! - старшина, вучиз ятӀани, Абидан чиниз килиг тийиз алахъзавай. Абидаз маса чара амукьнач, фикирри кьуна вичин краватдин патав хтана. Адан патав ротадавай юлдашар кӀватӀ хьана.- Ана вуч хьана, бес командирди вун и частуна тада лагьанвайди туширни? - аламат хьана садбур.- Хъсан хьана, дуст вунни чахъ галаз Венгриядиз къвезвайди. Гила чак ана кядай са касни жедач, - шад хьанвай муькуьбуруз. - Бес ви спортклуб гьикӀ жеда? – суал вугана мад сада. Абидаз са суалдизни жаваб жагъизвачир. - Юлдаш младший сержант, ваз старшинади вичин кабинетдиз эверзава, - са аскер Абидан патав атана. Абид старшинадин патав катана. - Юлдаш прапорщик….- Ша, буюр, юлдаш младший сержант. Ацукь!- прапорщикди Абидаз ацукьдай чка къалурна. – Зунни вун гъвечӀи ксар я. Чаз командирди гайи буйругъ чна кьилиз акъудна кӀанзавайди я. Им чи арада амукьрай, вав чанта вахкай аскердин буба шегьерда, партиядин 2-секретарь я. Ада гада вичин патав ина тун тавуна, Венгриядиз акъуданни бес? Ваз фикир жемир, юлдаш младший сержант, вун хьтин викӀегь аскерар чаз виринра герек я. Жуван документар вуна Венгрияда «покупателар» къвезвай чкада къалура. Белки, вун гьана спортротадиз вахчун… И зур йисуз Куйбышевда кӀелдайла Абида азаддиз кьуршахар кьунай Привольжский военный округдин дивизияда сад лагьай чка кьунай. Адаз частунин командирди, гьафтеда кьве сеферда СКА-I6 спортклубдиз тренировкайриз физ хкведай ихтияр гайиди тир. Майдин суваррилай гуьгъуьниз спортклубдин тренерди Абид спортротадиз хутахна, «Олимпиада-80» -диз гьазурвилер акваз башламишда лагьана хиве кьунвайди тир. Гила вири кӀвалахар садлагьана маса патахъ элкъвена. Пакамаз фад къарагъна, Венгриядиз рекье твазвай аскерар, чин-гъил чуьхвена, фу-затӀ тӀуьна, Куйбышевдин аэропортуна самолетдал вил алаз акъвазнавай. Белки, командирди вичи хиве кьур кӀвалах дуьзар хъийидатӀа, лагьана Абид садавайни хабар кьун тавуна, са акьван яргъал тушиз акъвазнавай, частунин командирдин патав фена.- Юлдаш, генерал-майор, ихтияр це квехъ рахадай,- Абида, смирна акъвазна, эрчӀи гъил хкажна, япухъ агудна, честь гана.- Юлдаш младший сержант, отличник! Вун иниз гьикӀ акъатнавайди я?- мегьтел хьана ам.
- Юлдаш генерал-майор, зунни гьа и сиягьда ава, квекай са куьмек кӀанзава, - Абидан вилер, гьа гила мад лугьудай къайдада, накъварай ацӀанвай. - Агь, къайдасузар! - генералди, офицерар галай патахъ тамашна, кьил галтадна, Абидан далудихъай гъил вегьена, лап секиндиз рахана:- Килиг, чан хва, вун акьуллу ва викӀегь салдат я. Чи Советрин кьушунар вун хьтин викӀегь аскеррикай ибарат тиртӀа, НАТО-ДИВАЙ чун авай патаз гьич килигизни жедачир. Исятда сиягь дегишрун патал за самолет, лап тӀимил хьайтӀа, кьве сятина акъвазарна кӀан жеда. За абур са декьикьада кьванни энгеларна хьайитӀа, зи погонарни алудда, кӀвалахалайни чукурда. РикӀ чӀугуна яхъ, усалвал ийимир! Ваз хъсан рехъ хьурай! - лагьана генералди сержантдин гъил кьуна, ахпа честь гана. Абида мад сиви са чуькьни тавуна, вичини тӀарамдаказ акъвазна, честь гана, кьулухъ элкъвена хтана, вичин чкадал акъваз хъувуна. Старшина Абидаз пис-пис килигна. Абид самолетда акьахзавайди сад лагьай сефер тир. Кьве сятинилай виниз лув гайидалай кьулухъ, самолет Венгриядин сергьятриз акъатна. Самолетдин дакӀардай Будапешт шегьер капал алайди хьиз аквазвай. Ам Дунай вацӀу кьве патал пайнавай. Дунай вацӀун са пата Буда муькуь пата Пешт ава. Шегьердин кьве падни сад-садахъ са шумуд зурба ва гуьрчег муькъвери ккӀурнава. Шегьердин чка-чкадлай хкаж хьана кьакьан гуьрчег кукӀушар алай мискӀинар аквазвай. Аэропортунай экъечӀзавай варарихъ, аскерар гуьзетиз, кузов шихинал кӀевнавай машинар акъвазнавай. Вири ацукьайдалай кьулухъ, машинар, вилик квай экверни куькӀуьрна, сад садан гуьгъуьналлаз, бязи чкайрилай гегьенш, бязи чкайрилай гуьтӀуь шегьердин куьчейрай, са гьиниз ятӀани физвай. Са сят кьван вахт рекье хьана, ахпа шегьердивай яргъа са частуниз гьахьна. Гьа частуна, старшинади лагьайвал, маса частарай «покупателар» кӀватӀ хьанвай. Абида вичин документар комиссиядин кьилевайбуруз къалурна. Абурукай са капитанди са гьиниз ятӀани зенг авуна. Са сятинлай хьиз, хурудал «мастер спорта» значек алай, майор атана акъатна. Ада, Абидан документриз килигна, кьил галтадна. - Вун азаддиз кьуршахар кьунай я, заз кӀанзавайбур классикадин борьбадин итимар я. Классикадай заз ви заланвиляй Союздин чемпион ава. Завай вун кьабулиз жедач,- лагьана ада Абидав документар вахкана.- Юлдаш майор, заз ихтияр це, гьа ви чемпиондихъ галаз кьуршахар кьадай. Эгер ам гъалиб хьайитӀа зун масаниз фида...- Зун ахьтин, аял къугъунрик квайди туш, - лагьана майор, са милли хъвер авуна хьиз, вичин рехъди хъфена. Абидан умуд спортротадикай михьиз атӀана. Гила адаз гьиниз акъатайтӀани къайгъу авачир. Вилик кумай йисни зур вахт гьина давам хъижедатӀа, комиссидилай аслу тир. Геждал вил алаз акъваздайвал хьанач. Комиссидик квай капитанди Абидан тӀвар кьуна эверна. - Вад лагьай мотострельковый полк, - лагьана, вичин гъилевай документар патав гвай капитандив вугана. - Ша, буюр, чи полкуниз, юлдаш младший сержант! - документар къачур жегьил капитанди патав гвай Абидаз честь гана, гъил яна. - Ша, чи машин атӀанал ала.
- Акьах кузовдиз! - лагьана капитан вич кабинада, шофердин къвалав ацукьна. Машин частунай экъечӀна, тек са Абид гваз са гьиниз ятӀани рекье гьатна. «Яраб, икьванбурукай тек са зун вучиз хкянаватӀа? Тухузвай полкуна ватанэгьлияр кьванни жедатӀа?» - и фикиррик кваз Абид авай машин, гатфарин цуьк вери безетмишнавай гурчег багълар, чуьллер, хуьрер кьве патал пайна асфальт цана дуьзарнавай рекьерай зарб кваз физвай. Эхир машин кьве патал кьве яру вад пипӀен чӀехи гъетер алай варарихъ акъваз хьана. Ада галаз-галаз пуд сеферда сигнал яна. Варар ачух хьанмаз, машин къениз гьахьна, мад са кьадар мензилдиз хъфена акъвазна. «Агакьай хьтинди я», - фикирна Абида.- Младший сержант, чун агакьна, эвичӀа! - кабинадай эвичӀай капитан Абидан патав машиндин кьулухъ атана. Абида чанта гъиле кьуна, машиндай чилел хкадарна, гьасятда виринра вил экъуьрна. Частунин кьуд пад къванцин кьакьан парудив кӀевнавай. Акунрай, машин акъвазнавай чка полкунин штабдин вилик пад тир.- Юлдаш младший сержант, ша захъ галаз! - лагьана, капитан вилик акатна, кьуд кӀарцӀин виниз хкажна эцигнавай, цлал «Дежурная часть» кхьенвай идарадиз гьахьна. - Юлдаш капитан, связдин ротадиз куьмек атанва, - лагьана Абид галаз хтай капитанди честь гана, гъилел «Дежурный» кхьенвай яру пек кутӀунавай капитандив са папка вугана. - Буюр, ша чи 5-Мотострельковый, Краснознаменный, Гвардейский полкуниз, юлдаш младший сержант, - капитанди атана Абидан гъил кьуна. – Исятда чна ваз чка къалурда, - гьисаб-кьадар авачир гъвечӀи эквер куькӀвенвай лампачкайрини кнопкайри кьунвай столдихъ элкъвена, ада са кнопкадал тӀуб илисна телефондин трубка къачуна.- Ротадин дежурнидиз гьерекатна зи патав ша лагь! - буйругъ гана ада. Са вад декьикьани арадай фенач, рак ахъайна къениз са аскӀан буйдин, ацӀай якӀарин, ефрейтор атана.- Юлдаш капитан, ротада дежурный ефрейтор Доленко куьн буйругъдалди атанва.- Юлдаш ефрейтор, и младший сержант куь ротадиз атанвайди я. Исятда хутахна, чанта мукъаят чкадал эцигна, нисинин тӀуьнихъ акакьдайвал ая.- Башуьсте, юлдаш капитан. Буюр, ша захъ галаз, - лагьана, ефрейтор вич вилик акатна къецел экъечӀна. Абид адан гуьгъуьниз фена. Ефрейтор буйдиз гъвечӀи тиртӀани, зирингдиз къекъвезвай. Ам армияди лигимарнавайди чир жезвай Ефрейторни Абид честь гана казармадиз гьахьна. Казармадин юкь ачух яз кьве къерехдани сад хьиз дуьзарнавай краватар авай. Абурун кьилихъ са пипӀелай чӀулав лента чӀугунвай чӀехи шикил галай. «Герой Советского Союза Бурмистров Юрий Васильевич», - кӀелна Абида.- Ам чи ротада гьамишалугъ яз сиягьда авай, I956 лагьай йисуз Венгрияда хьайи вакъиайра телеф хьайи игит я, - Абидан фикирар вичелди желбна ефрейторди. – Исятда чи ротада ам телеф хьайи йисуз хайи, адан тӀвар алай, адан хайи стха - Бурмистров Юрий Васильевича къуллугъзава. Чи рота полкуна сад лагьай чкадал алайди я. Амай крар вири ваз ахпа чир жеда. Жуван чанта и краватдин патав эциг, адак кядай кас жедач, ша нисинин тӀуьнин вахт кутягь жедалди столовойдиз фин, тахьайтӀа чун гишила амукьда,- лагьана ефрейтор столовой галай патахъ тади кваз фена.
- Вун гьинай я? - столовойдиз физвай рекье хабар кьуна ефрейторди.- Дагъустандай.- Дагъустандай полкуна ви ватанэгьлияр мад ава. ВикӀегь гадаяр я. Вуна турникдал шумудра руфун хкизва?- Чидач, за гьисабнач, - жаваб гана Абида. Мад рахун-луь- кӀуьн хъхьанач, столовойдиз агакьнавай. Столовой зурба тир. Ефрейторди связдин рота ацукьнавай столрихъ Абидаз чка къалурна. Абид вичиз къалурай чкадал ацукьиз акакьнач, са пуд столдилай анихъ са сержантди адаз гъил хкажна гьарайна:- Эй, земляк! Вун гьинай я? Иниз ша кван! Абид, гьа касдин чинин кӀалубар акурла, къах хьана амукьна. Ам вичин вилерихъ ягъазвач. Абид, вичизни хабар тушиз, суьгьуьрда гьатайди хьиз, эверай сержантдин къаншардиз фена.- Аливерди?!.. - са жуьре ван акъатна Абидай. Вичин тӀвар кьурла сержант кӀвачел акьалтна. Адан чинин кӀалубарни, гьасятда дегиш хьана. Ам вичин патав атай, вич чизвайди вуж хьуй лугьуз, фикирлу хьанвай. Са береда, Абидаз вични ягъалмиш хьайи хьиз хьана. Кьуд йисуз сад-садаз такунвай хуьруьнви, вичихъ галаз са классда кӀелнавай кас, къунши Аливерди Венгриядин чилел, атай сифте декьикьайра гьалтда лагьана, ни фикирнавай.- Акъваз, акъваз! Вун Абид яни ?! - аламат хьана Аливерди. Жегьилар, микьнатӀисди чӀугур хьиз, къужахра гьатна. Столрихъ галайбуру шадвилин капар яна. Аливердиди Абидавай куьрелди хабарар кьуна, ахпа лагьана:- Вуна хъфена жуван ротадихъ галаз фу неъ. Хабарар, стха, чна сада садавай ахпа кьада. Вун гьи ротада ава?- Связдин ротада.- Лап хъсан рота я, за вун жагъурда. Заз хуьруьз хтай кьван шад хьана. Фу тӀурдалай кьулухъ, Абид ефрейтордихъ галаз связдин ротадиз хтана. Са арадлай Абидаз ротадин командирди вичин патав эверна. - Ихтияр це, юлдаш капитан, - честь гана, Абид классдиз гьахьна. Класс Абида кӀелна куьтягьай учебкадин классриз ухшар тир. Гьар са столдихъ радистрин ключ ва наушникар галай. Столрин виликни пульт управленидин ящик квай. Ротадин командир гьа столдихъ ацукьнавай. Абид акурла, ам кӀвачел къарагъна.- Ша, юлдаш младший сержант, ацукь. Ада Абидавай фамилия, тӀвар, хайи югъ, варз ва йис, образование, кӀвалин адрес – вири хабар кьаз, тетрадда кхьена. - Спортдин рекьяй гьикӀ я? - Зун азаддиз кьуршахар кьунай мастердин кандидат я…- Лап хъсан я, - гаф атӀана ада. – Турникдал руфун шумудра хкиз жеда?- вучиз ятӀани гьадани и суал гана.- Чидач, за гьисабайди туш.- Ваз чиз шумудра жеда?- Шумудра куьне лагьайтӀа, за гьакьван ийида,- командир рази жедайвал жаваб гана Абида.- Молодец! Заз ихьтин жавабар бегенмиш я. Солдат гьахьтинди хьана
кӀанда. Гила за халисан, кеспидин рекьяй ви алакьунар ахтармишда. Къачу япарал гьалдайбур, а карандашни чар жуван вилик къачу. Сифте ключ гъиле кьурла, Абидак къалабулух акатна, ахпа са зеррени капитандилай агъуз тушиз, вичив вугай текст «морзянкадин» сесерал капитандал агакьарна.- Лап хъсан я. I6 группа са минутда са ашибка кваз кьабулна, амма передачада, сифтедай вак теспачавал акатайди заз акуна, ахпа дуьз рекьиз хтана. Радистди гъалатӀар ахъагъна дуьз къведач. Са гьарфуни текстдин вири мана дегишун мумкин я. ГьакӀ хьайила, ийидай кӀвалах дикъетдив авуна кӀанда. Гила вавай казармадиз хъфейтӀа жеда, - лагьана капитан кӀвачел къарагъна.- Хъфидай ихтияр це! - лагьана, Абида честь гана.- Ихтияр я. И югъ адаз виридалай яргъиди хьана. Адан рикӀел кьве йикъан вилик дахдихъ галаз телефондай авур эхтилатар хтана. Абида вич Куйбышевда спортивный клубда амукьзава лагьанвайди тир. Гила Венгриядай кагъаз хтайла, Аливердини зун са полкуна ава, лагьайла, аламат жеда. «Зи бахтуни гъана, хъсан полкуниз акъатна. Ротани виридалай хъсанди я. Гила зи служба регьятдиз фида», - Абида, службадин четин пай алатай къайдада ухьт аладарна. Адан вилерикай хуьр, хуьруьн кьилихъ галай там, рагар, багълар ва гьамиша чуьхуьнар ийизвай ЧИРАГЪ-ЧАЙ вацӀ карагзавай. Гьа и хиялрик кваз, ам ахварал фена.
Няниз «фазанриз» дежурствадай дегиш хьайи Абидан кьилиз яд чимиз кӀан хьана. «Отбой» гана, офицерарни старшина хъфейдалай кьулухъ, казармадай са-сад, кьве-кьвед аскерар къарагъиз, са гьиниз ятӀани физвай. Дежурстводай галат хьана хтана ксанвай Абид са аскерди ахварай авудна.- Юлдаш младший сержант, ваз сушилкадай эверзава,- лагьана ада. - Ни? Вуч, сушилка? - ахварикай кватна, теспачавал акатна Абидак.- Чидач, ваз ша лугьузва.- Зун герекди зи патав атурай. Им гьи вахт я? Квахь лагь вуж ятӀани! Абида яргъан кьилел чӀугуна. Амма са акьван вахт арадай фенач. Адан патав са масад хтана. - Юлдаш младший сержант, ваз сушилкадай «фазанри» эверзава, - лагьана ада. - За исятда гьа «фазанрикай» шиш яда, - лагьана Абид, тадиз къарагъна, шалвар алукӀна, кӀвачерал алчудай пекерни дуьз тавуна чекмеяр алукӀна, сушилка галай патахъ фена. Ам сушилкадиз гьахьнамаз, ракӀарихъ акъвазнавайда рак акьална. Сушилкада цӀудалай виниз аскерар кӀватӀ хьанвай.- ГьикӀ хьана, юлдашар, куь югъни йиф акахьнавани? - кичӀ акатнавайтӀани, Абида рикӀ чӀугуна кьунвай. «Исятда усалвал къалурайтӀа, абуру заз кӀур гуда»,- фикирна ада. Аскерар Абидаз чина ажугъ аваз килигзавай. Садбурув гъилерал алчудна юкьва твадай чӀулар гвай. Садавайни младщий сержантдихъ сифте рахаз жезвачир. Вич акьван буйдиз кьакьан туширтӀани, адан кьецӀил жендекдин лигимвал, руфунал алай мускулрин квадратар, ла
шарикай хранвай хьтин гъилин мускулар, гьаркьуь къуьнер акурла, абурукни кичӀ акатнавай.- Вун гьинай атайди я, ихьтин, чӀал тийижир «чижик»?! - кьулухъай хьиз рахана сад.- Накь атана, ваз армиядин «законар» чӀуриз кӀанзавани? – сад муькуь къвалахъай рахана.- Яваш! - лагьана, Абидан чин-чиниз яна акъвазнавай са аскерди гъил цавуз хкажна. Сушилкада лал кьена. – Юлдаш младший сержант, вун са гъвечӀи командир я. Чаз гьеле-меле вин кӀарабар хаз кӀанзавач. Вуна, герек авазни авачизни, кьил виниз хкажнава. Вуна къе «деддив» туалет михьиз тунва. Чун вири и армиядин «законрай» физвайбур я. Къе «салага», пака «чижик», муькуь юкъуз «фазан» ахпани «дед» жезвайди я. Садазни вичелай вине авай призывдиз буйругъар гудай, йисаралди мягькем хьанвай адетар чӀурдай ихтияр авайди туш. ГьакӀ хьайила, вун инай набут хьана хутахдалди, жуван чка чирна, къекъуьгъ. Жуван призыв, жувалай гъвечӀи призыв, ваз гьикьван кӀантӀани, йифиз-юкъуз кӀандайвал къугъура, амма… Ахпа чна лагьанач лугьумир…. - Юлдаш салдат! Армияда авайди са закон я. Устав. Ада «дедрикай», «фазанрикай», «салагайрикай» ва маса гьашаратрикай са гаф кьванни авани? - секиндиз вичин вилик акъвазнавай аскердиз тамашна Абид. - Эгер квез заз маса Уставдай чирвилер гуз кӀанзаватӀа, а Устав Оборонадин Министерди тестикьарун лазим къведа. Эгер квез зал и сущилкада гъил хкажиз кӀанзаватӀа, квез чир хьухь, куьн вири зал алтӀушна зун гатаз хьайитӀани, заз квекай сад гъиле гьатун бес я. Ам за чан аламаз зи къармахрай ахъайдач. А пака вуж гьахъ я, вуж гьахъ туш трибуналди чирда. За квез мад са мумкинвал гузва. Куь арада гьахьтин викӀегь, жумарт кас аватӀа, захъ галаз текдиз экъечӀрай. Куьн гъалиб хьайитӀа, за зи сержантдин пагунар алудна гадарда. ТахьайтӀа, вагьши чакъалар хьиз алтӀушмир! Исятда куьн санал кӀватӀ хьанватӀа, пака за куьн са-сад куьлуь-куьлуь ийида. Гила хъфена ксус, юлдашар! Зун мад инжиклу хъийимир. РакӀар ахъая! - лагьана Абида кьулухъ ракӀара акъвазнавайдан руфун, гьич кьулухъ килигни тавуна вичивай жедайвал эрчӀи гъилин кьуьнтев яна. Ам «агь» акъатна гьа алайвал ацукь хьана. Амай аскерар, садлагьана Абидал тепилмиш хьана. Гьа и арада Абида вилик квай, амайбурулай жендекдиз кьакьан, виридалай гзаф рахазвай аскердин кӀвачерин арада, вичин чекме алай кьуьл эцягъна. Ам кьве гъилини кьвех кьуна, ацукь хьана. Абида пеле гъил акӀурна, адаз кьулухъди рум гана. Ам кьулухъ галайбурал ярх хьана. И кар акурла, амайбур са декьикьада къарсур хьана амукьна. Абуру, чпи гатада лагьана эвернавай младший сержантди, чеб гатада лагьана гьич фикирнавачир.- Смирно! - гьарайна Абида ва рак ахъайна сущилкадай къецел тади кваз экъечӀна, рак акьална. Гьа и арада тади кваз ротадин дежурный младший сержант Кривенко куьчедай хтана. - Отбой! Полкунин дежурный казармайра къекъвезва. Отбой! КУШ-КУШДИН къайдада вичик къалабулухни кичӀ акатнавай ванцел гьарайна ада. Вири, кьил кӀарцӀи ягъай кацер хьиз, са вил Абид къатхьанвай патаз ягъиз, чпин чкайрал хъфена…
Вахтар къвез алатзавай. Абид и полкуниз акъатна кьве вацралай виниз жезвай. Са нянихъ Аливерди Абидан патав атана. Абуру кеф-гьал хабар кьурдалай кьулухъ хуьр-кӀвал рикӀел хкана, гзаф суьгьбетар авуна. - Яда, зун хъфидал са тӀимил варцар я амайди. Вун спортсмен гада я, заз са кьве прием кьванни чира тӀун, - эхирдай лагьана Аливердиди.- Башуьсте! Вун гьазур хьайила заз лагь! - разивал гана Абида.- Пакамаз са сятинин фад къарагъин. Са сят чаз бес тушни?- Я, са сят чаз артухни я.- АкӀ ятӀа, яргъал вучиз вегьеда кьван, ша чна пакадин йикъалай башламишин. Пакамаз полк гьеле ксанмаз, Абид къарагъна, юкьвалай виниз кьецӀил яз, спортгородокдиз катна. Аливерди стадионда катиз авазвай.- Пакаман хийирар! ГьикӀ хьана вун сенфелай, зал вил алаз, стадионда амайни? - зарафатна Абида.- Абат хийирар! Ахварай ават тийиз кичӀела, зун гьа ви патавай няниз иниз атайди я, - зарафатдин гъавурда гьатна Аливерди. - Сифте чна жендек ахварай авудда. Гьат зи гуьгъуьна, - лагьана Абид вилик акатна стадиондин чӀехи кругдиз гьахьна. Са шумуд круг катайдалай кьулухъ, абуру са кьадар гимнастикадин упражненияр авуна. Ахпа Абида Аливерди стадиондин къацу чӀур алай чкадал тухвана, кьуршахар кьадайла ишлемишзавай приемар чириз башламишна. Са кьвед пуд гьафте алатайла, Абида Аливердидиз вичихъ галаз, лап халис къайдада, юкьварар кьун теклифна. Аливерди Абидалай са кьилин кьакьан тир. Жендекни зурбаз аквазвай. Амма Абида ам, гьар сеферда аял хьиз, гьасятда лапаткайрал эцигзавай. Аливердидиз хъел къвезвай. - Хъел къвемир. Дикъетдив приемар ишлемишиз алахъ. Вахт чаз ацӀанва. Вакай за итим ийида, - и зарафатди Аливердидиз генани хъел гъана.- ВУ..У..Ч?! За ваз исятда чирда, ни никай итим ийидатӀа,- лагьана ам Абидал тепилмиш хьана. Абида и сеферда кьил кутунач. Ам патав гвай турникдин патав катна.- ТахьайтӀани, полкуна руфун хкунин рекорд гьикьван тир?- хабар кьуна Абида.- 69 сеферда.- Яда, ша завай гьикьван жедатӀа чун килигин! -лагьана Абид Аливердидиз тамашна.- Акьаха, за гьисабда, -лагьана адани. Абид гъилериз куьс гана, хкадарна турникдал акьахна, са тӀимил кьван вахтунда куьрс хьана акъвазна, ахпа башламишна.- Им сад, им кьвед, пуд, кьуд…вад…цӀуд..къад…яхцӀур…пудкъад.. кьудкъад…, ви..и…ш!- гьарайна Аливердиди. Гьа и арада полк къарагъай зенг яна. Пакаман сятдин ругуд хьанвай. Абид турникдилай хкадарна эвична. Аливердиди ам, дуьньядин са зурба рекорд эцигай чемпион хьиз, вегьена къужахда кьуна, цавуз хкажна. – УР..А..А! Полкуна цӀийи чемпион хьана! - лагьана гьарайна ада. Полкуниз Абида цӀийи рекорд эцигунин ван гьасятда чкӀана. Са гьафтени арадай фенач, ам полкунин командадик кваз дивизияда физвай акъажунриз
тухвана. Акъажунар Кичкимет шегьерда авай са полкуна кьиле физвай. Аскерар са шумуд патал пай хьанвай: строевой подготовкадай, гирияр хкажунай, катунай, автомат чукӀурна кӀватӀунай, турникдал чене хкунай ва турникдал руфун хкунай (подъем переворот). Абид ибурукай гьи жуьредай хьайитӀани иштирек ийиз гьазур тир, амма руфун хкунай адан тӀвар вине тир. Пуд турникдин вилик вири полкарай кьве-кьве кас акъвазнавай. Абид сифтебурун жергеда аваз и пуд турникдикай садал хкаж хьана. Гьар са турникдин кьилихъ упражненияр дуьз тамамарзавани авачни килигиз, кьадар гьисабзавай аскерарни акъвазнавай. Абида чекмеяр алай кӀвачер хкажна, турникдал алчуд хьана, вине тикдиз акъвазна, агъуз эвичӀиз, мад ва мад хкаж жез, руфун хкиз вичин кӀвалах ийиз башламишна. Руфун хкизвабуру са сятинин къене кьве турникдал вирида чпин кӀвалах авуна куьтягьна, амма Абид алчуд жезмаз. Амай акъажунарни куьтягь хьана. Гила, вири санал кӀватӀ хьана, турникдал алчуд жезмай Абидаз килигзавай.- Эй, салдат, вун анлай мус эвичӀда, пишкешар гудай вахт хьанва?! - лагьана гьарайна кӀватӀ хьанвайбурун юкьвай са офицерди. Виридак шад хъуьруьн акатна. Гьисабунар ийизвай аскердихъ галаз гила вирида гьисабзавай. Гьисабзавайбуру 250 лагьайла, Абид хкадарна турникдилай эвичӀна. - Аферин! Чемпион! - лагьана полкунай санал атанвай юлдашри Абид къужахламишна. Абида галатун гила гьисснавай. Гъилерин са бязи чкайрилай куркурар хьана, хъиткьинни авуна, иви акъатнавай. Масадаз такурай лагьана, ада гьасятда гъутар акьална. Абидан тӀвар полкуниз чкӀанвай. - Зи ротада гила кьве «игит» ава! – лугьуз ротадин комадир капитан Годза Абидал дамахзавай. Зулуз полкуниз цӀийиз атай жегьил пудкъад кас аскерар, гьасятда Абидал тапшурмишна. Казарма гила кьве патал пай хьанвай. Са пата вири рота, муькуь пата Абид вичин «молодояр» галаз авай. Абидакай, армияда лугьудайвал, абурун «дидени» «бубани» хьанвай. 26-сентябдиз приказ акъатнамаз, «дедри» чпин чемоданар кӀватӀиз, кӀвалериз хъфиз гьазурвилер акваз башламишна. Гила «фазанрикай» «дедар» хьанвай. Абидан призывни са камунин виниз хкаж хьанвай.
Виринра алукьзавай цӀийи йисан гьазурвилер аквазвай. Казармайра елкаяр гуьрчегарна акъвазарнавай. ЦӀийи йис алукьдал кьве гьафтедин вахт амай. Вирида кӀвалериз цӀийи йисан мубарак ийиз чарар рахкурзавай. Абидаз Аливердидин кагъаз Украинадай хтанвай. Ада цӀийи йисни мубаракзавай, вичин гъвачӀи стха Гьажиэфендидихъ галаз Харьковда кӀелиз экечӀнава лугьуз кхьенвай. ЦӀийи йис алукьдал са пуд югъ амаз аскеррин арада къалабулухдин ванер акъатна. Полкуна вири офицерар, прапорщикар са кӀвачин хьанвай. - Чи кьушунар Афгъанистандиз гьахьнава! - хабарар гвай садбурув. ЦӀийиз алукьнавай I980-ЙИСАН пуд лагьай январь дивизияда политикадин югъ яз таинарна. И юкъуз офицерар, прапорщикар ва сержантар, са дежурствода авайбур квачиз, вири полкунин актовый залдиз кӀватӀ хьана. Полкуниз
са жерге векилар: генералар, полковникар ва гьакӀ гзаф маса офицерарни атанвай. Абуру дуьньядин гьалар хъсанзавачирдакай, Америкадинни СССРДИН араяр къанвайдакай, чи кьушунар Афгъанистандиз стхавилин куьмек гуз фенвайдакай ва чи полкунин са пай Союздиз хъфена, са пай амукьдайвал гьазурвилер акуна кӀанзавайдакай гзаф хабарар гана. Пакадин йикъалай полкунай са касни масаниз акъай хъувунач. Январдиз кӀвализ хъфиз гьазур хьанвай Абидан отпускни акъваз хьана. I2- январдин йифен I2-ДАЗ, цӀийиз кӀватӀнавай полк, кьилелай кӀвачелди цӀийи парталар, недай кьуру тӀуьн къачуна, полкунин майдандал, чпин шейэр авай чантаярни гваз, гьазур хьана, машинриз акьахдай буйругъдал вил алаз акъвазнавай. Абурун патав, аскерар аэропортунал тухуз, къавал ших алай, ЗИЛ машинарни са жергеда акъвазнавай. ЦӀийиз туькӀуьр хьанавай алакъайрин ротада акъвазнавайбурун са пай Абидаз танишбур тушир. Адан фикирар гьарниз чкӀанвай. «Союздиз садлагьана, икӀ йифен мичӀерай, вучиз хутахзавайди ятӀа? Белки, Америкадихъ галаз дяве жезватӀа?» - фикирзавай ада.- Гила ада вичин «лезгинка» кьуьлер Союзда ийида. Ина хьайи хьтин кефер адаз мад ахквач, - Абидан фикир къвалахъ галай, къе маса полкунай хтанвай прапорщикдин рахунри вичел желбна.- Куьн никай рахазва? - хабар кьуна Абида.- АтӀа кьулухъ акъвазнавай ви земляк, прапорщик Эфендидкай.- Ам лезги яни?- Халис лезги я. Вунни лезги яни?- Зунни халис лезги я! - Абидаз шад хьана.- Эфенди, ина ви са земляк ава, таниш хьухь, - лагьана гьарайна гьа прапорщикди, Абидан гъил кьуьнтелай кьуна ротадин кьулухъ тухвана. Аскеррин кьулухъ, кьурай якӀарин, кьил къуьнера чуьнуьхна са прапорщикди, цӀай квай пӀапӀрус, гъута кьуна, чинеба чӀугвазвай.- Зи тӀвар Эфенди я, - гъилевай пӀапӀрус чилел вегьена, чекмедин кӀвенкӀвел тӀуш гана, сивел милли хъвер алаз гъил вугана ада.- Абид.- Зун Дербентдай я, вун гьинай я? - лезгидал, Ахцегь нугъват кваз, хабар кьуна Эфендиди.- Дербентда зи мама яшамиш жезвайди я, - Абид мад рахаз акакьнач, са яргъай хьиз «По машинам!» буйругъдин ван акъатна.- Чун ахкван хъийида, стха. Чун са ротадавайбур я, - лагьана Эфендиди Абидав гъил вугун хъувуна. Вири теспачавал кваз машинриз акьахиз башламишна. Машинра ацукьна мад зур сятинилай гзаф вахт хьана.- Юлдаш сержант, ваз эверзава, - лагьана са аскерди Абидаз.- Ни?- Чидач, яб це, ви тӀвар кьазвай хьтинди я, - жаваб гана мад гьа аскерди. Дугъриданни, са ни ятӀани машинрин виликай Абидан тӀвар кьаз гьарайзавай. - Зун я! - лагьана гьарайна, Абид ацукьай чкадилай къарагъна, машиндай хкадарна эвер гайи патахъ катна. Машиндилай са цӀувад-къад метрдин вилик ротадин старшина, прапорщик Скоторенко акъвазнавай.- Юлдаш сержант, инал ша! - гъилин ишара авуна ада. Ада сифте гъил
кьуна, ахпа къужахламишна. – Заз чизва куьн гьиниз тухузватӀа. Заз чизва ви къилихни, хва. Жув хуьх! Герек авачир чкадик жуван кьил кутамир. Эхиримжи гафар лугьудайла адан пӀузарар зурзазвайди ванцяй чир жезвай.- Ваз хъсан рехъ хьуй, юлдаш сержант, - Абид къужахдай ахъайна, лап халис лигим хьанвай офицерди хьиз, тӀарам акъвазна, япун кӀвенкӀвел кьван гъил хкажна, честь гана.- Чухсагъул, юлдаш прапорщик, за куьн рикӀелай алуддач, ихтияр це фидай, - лагьана Абид, честь гана, кьулухъ элкъвена. Ам, чкадлай юзана колоннада гьахьна физвай машиндихъ агакьарна, кузовдиз хкаж хьана. Машинда ацукьайдалай кьулухъ ада, чпин гуьгъуьниз килигиз, тӀарамдиз акъвазна, честь гузвай старшинадиз гъил юзурна. «Заз чизва куьн гьиниз тухузватӀа!» - аэродромдал физвай рехъди, ахпа самолетда, ахпа поезда Абидан рикӀяй старшинадин гафар акъатзавачир. «Адаз чун Афгъанистандиз тухузва лугьуз кӀанзавайтӀа?» - Абидан рикӀяйни са шумуд хиял физвай. Дугъриданни, старшина Скоторенкадиз полк гьиниз гьазур жезвайтӀа чизвай. ЦӀийи полк Термез шегьердин патав, Афгъанистандин сергьятрин мукьув кӀватӀ хьана. Анал полкуни вири техника, яракьар къачуна, Афгъанистандиз физ гьазурвилер акваз башламишна.- Афгъанистанда халисан дяве физвалда! - лугьузвай садбуру.- Гьар юкъуз кьейибур хкизвалда!- Хирер хьайи кьванбурай, хкана Термездин госпиталра къатхьидай чкаяр бес жезвачалда! - Чна а душманар, гьич танкарай къецел экъечӀ тавуна къирмишда, - лугьузвай масадбуру.… Са нянихъди Эфенди Абидан патав палаткадиз атана. Адав са хабар гвай хьиз авай. ХВЕШ-БЕШ авурдалай кьулухъ, Абида хабар кьуна:- РикӀ акъудмир, вуч хабар гватӀа лагь.- Ваз гьикӀ чир хьана зав хабар гвайди? - аламат хьана ам.- Ви яру хьанвай япарай! - зарафатна Абида. Эфендидик хъвер акатна.- Абур гьич, Абид стха, са ихьтин кӀвалах ава, - лагьана, Эфенди са декьикьада кисна, ахпа ада мад давамарна: –Чи полк Афгъанистандиз физвайди виридаз чизва. Ина мад чуьнуьхдай, малум тушир са карни амач. Малум тушир кар ам я хьи, чи полкуна вун хьтин спортсменрикай ибарат тир «Особый взвод» туькӀуьрзава. Тавакъу я, жуван кьил аник кутамир. Абур «смертникар» я. Полкунивай тамамар тежезвай везифаяр абуру кьилиз акъудун лазим къвезвайди я… - Завайни вавай ни хабар кьазвайди я, дуст кас? - Абид кӀвачел къарагъна. Гьа и арада палаткадиз са майор, къуьне автоматар авай кьве аскерни галаз гьахьна. - Смирно! - буйругъ гана Абида. Вири сад хьиз кӀвачел къарагъна, тӀарам акъвазна.- Вольно! - гьасятда буйругъ акъвазарна майорди. – Сержант Меджидов вуж я? - хабар кьуна ада. Ам цӀийиз туькӀуьр хьанвай полкунин штабдин начальник тир. Гьа са декьикьада Эфендидинни Абидан суалрив ацӀанвай вилер вилера акьуна.
- Зун я! - тӀарам акъвазна Абид.- Ваз вуч аватӀани кӀватӀна, жуван чантани гваз полкунин камандирдин палаткадин патав ша! Вад минут ваз гьазур жез бес я!- каманда гана ада.- Башуьсте, юлдаш майор! Эфенди сив ахъаз, серсер яз акъваз хьана.- Вун гьахъ я, стха. Чавай хабар кьазвай са касни авач. Им армия я, анжах герек авачир чкадик жуван кьил кутамир. Жув хуьх, - Эфендидиз лугьудай гаф амукьнач.- Вири хъсан жеда, Эфенди стха. Вавай ийидай са тӀалабун ава. Ибур за Венгрида кӀвализ къачунвай савкьатар я. Гила зун абур рахкуриз акакьдач. Жез хьайитӀа, Термездиз фейила, хуьруьз са посылка авуна рахкура. Адрес идан къене ава, - лагьана Абида Эфендидив са сив кутӀуннавай чанта вугана.- Ваз фикир жемир стха, зани рахкурнавайди туш. Абур за пака Термезда почтадиз фена санал рахкурда. - Сагърай! - лагьана, Абид теспача яз къецел экъечӀна, частунин командирдин палаткадихъди тади авуна. Палаткадин патав са жегьил лейтенант акъвазнавай. Са арадилай, вичин чантани гваз, Мустафани атана.- Вагь! Вуна ина вучзавайди я? - хабар кьуна ада.- Вал вил алаз акъвазнавайди я.- Яда, чаз кьведаз вучиз эвернавайди я? - Мустафадизни суалар гзаф авай.- Армиядиз тухузва, - мад зарафатна Абида. Гьа и арада палаткадай, гуьгъуьнал мад са шумуд офицер алаз, полкунин командир подполковник Редька Владимир Зиновьевич экъечӀна. - Смирно! - гьарайна къвалахъ галай лейтенантди. Вири тӀарам акъвазна, Абидани Мустафадини лейтенантди сад хьиз честь гана. Командирди сифте честь гана, ахпа «Вольно!» ла-гьана мукьув хьана, пудазни гъилер яна. - Спортсмен гьи рекьяй я? - командирди Абидавай спортдин дережа гьим ятӀа хабар кьуна. - Азаддиз кьуршахар кьунай спортдин мастердин кандидат я.- ЧукӀулар гадариз чидани? - ЧукӀулар акьван хъсан гадриз чидач, амма якӀвар гадриз чида. Абида тамуз кӀарасар атӀуз фейила, гьамиша якӀвар, дегьреяр гадриз тарара акӀурдайди тир.- ЯкӀвар?! - тажуб хьана частунин командир. – Индеецри хьиз? - са тӀимил хъвер кваз хьиз хабар кьун хъувуна ада. Абидаз лугьудай гаф жагъанач, къуьнер агажна.- Ваз вуч разряд ава? - Мустафадивай хабар кьуна ада.- Первый разряд, юлдаш подполковник, - лагьана Мустафа тӀарам акъвазна.- Борец?- Так точно!- Лап хъсан. И куь шейэр хутаха. Исятда квез и лейтенантди чукӀулар гадриз чирда. Пака пакамаз фад, сятдин вадаз, анжах яракьар къачуна гьа инал хъша, - лагьана камандир честь гана, амай офицерарни галаз, са гьиниз ятӀани фена. Лейтенантди Абидни Мустафа, палаткайрилай са тӀимил къерехдихъ галай,
чилиз янавай кьве керкӀетӀдал акъвазарнавай тахтадин патав тухвана. Ада чукӀул гъиле гьикӀ ва гьинлай кьуна кӀандата, гьикӀ гадардатӀа, къалурна. Сифте сеферда гадарзавай чукӀулар тахтада акӀин тийиз чилел аватзавай. Амма са сятинин къене зегьмет чӀугурла, ягъай-ягъай чукӀул гьа дуьз чкада акӀизвай.- Куьн хъсан ученикар я, - шад хьанвай лейтенантдизни... Пакаман сятдин вад жез са шумуд декьикьа амаз Абидни Мустафа гьа командирдин палаткадин вилик атана акъвазна. Полкунин къерехда танкар, БТР-РАР, са гьиниз ятӀани физ гьазур хьанвай къайдада, цӀиргъина акъвазнавай. Палаткадай сифте штабдин начальник Курылев Евгений Александрович экъечӀна.- Молодцы! Куьн гьа лагьай вахтунда атана, - ада честь гана, кьведазни гъилер яна. – Куьн къедлай кьулухъ командирдин нуькерар я. Квелай кьведлай командирдин хатасузвал аслу я. Гьиниз ам физ хьайитӀани, куьн адан серинар хьиз кьвед кьве патахъ хьана кӀанда. Квев гьамиша автамат, тапанчи, чукӀул - яракь гваз хьун лазим я. Яракь гвачиз хьайитӀа, кьецӀил гъилерални душман тергна, командир къутармишна кӀанда. Герек атайтӀа, ам патал чанни гуз куьн гьазур хьун лазим я. Куьн исятда адахъ галаз, са батальондин кӀвенкӀве гьатна, Афгъанистандиз фида. Аниз гьахьнамаз, куьне командир садрани текдиз тун лазим къведач. Душман вилик пата аваз хьайитӀа, квекай сад командирдин вилик хьун лазим къведа, яни хатавал авай пата гьамиша квекай сад хьана кӀанда. Куьн гила гъавурда акьунани квел гьихьтин буржи тапшурмишнаватӀа? - хабар кьуна майорди.- Так точно, - са сивяй хьиз жаваб гана Абидани Мустафади. Гьа и арада палаткадай, сифте са майор, ахпа адан гуьгъуьналлаз полкунин командир экъечӀна.- Смирно! - са ни ятӀани команда гана.- Вольно! ГьикӀ хьана квек кичӀ акатнавай хьтинди я хьи? КичӀе жемир, квехъ зун гала! - зарафатна командирди. - КичӀе туш, юлдаш подполковник. Чун вун патал чанни гуз гьазур я! - лагьана, тӀарам акъвазна Абид.- Зун патал ваъ. Ватанди чи вилик эцигнавай везифаяр кьилиз акъудун патал, зунни чан гуз гьазур я. Куьн гъавурда акьунани?- Так точно! – са сивяй лагьана Мустафадини Абида.- Аферин! Виликди Ватан патал! - лагьана командир вилик акатна. Палаткадай командирдин кьулухъ галаз са лацу живедин ранг алай яргъи кӀурт алай, юкьван яшарин лацу чин алай гуьрчег дишегьли экъечна.- Ингье, ибур я, - майор Курылева гьа дишегьлидиз Абидни Мустафа къалурна. Дишегьли атана сифте Абидан гарданда гьатна, адан хъуьхъвез темен гана, ахпа Мустафадин гардан кьуна адан хъуьхъвезни темен гана. Дишегьлидин вилерал накъвар алай. И дишегьли вуж ятӀа чин тийиз Абидни Мустафа серсер хьана амукьнавай. - Зи итим куьне хуьх, куьн Аллагьди хуьряй, балаяр. Адан сагъламвал, хатасузвал, адан чан куь гъиле ава, - дишегьлиди накъвар гъилевай ягълухдив михьна. Абидан жендекдай къайи зурзун фена. Я Абидай, я Мустафадай са гафни акъатнач- Вуна рикӀиз са зеррени гуж гумир, вири хъсан жеда. Чна ви юлдаш вилин нини хьиз хуьда, - Абида дишегьлидин гуьгьуьлар хкажна. Ахпа аскерар кьведни, вилик акатна, са гьиниз ятӀани гьерекат кваз, офицеррихъ галаз физвай камандирдин гуьгъуниз катна…
… I980-ЙИСАН январдин вацра, 40-Армиядин частар, генерал-майор Тухаринован буйругъдик кваз Афгъанистандиз гьахьна. Абуру Афгъанрин кьушунрихъ галаз санал Афгъанистандавай вири важиблу чкаяр чпин гуьзчивилик кутуна. Сифтени сифте аэродромар, автомобилрин магистралдин рекьер: Хайратон-Пули-Хумри–Кабул-Джелалабад; Кушка - Герат - Кандагар; Кундуз – Файзабад; чинни афгъанрин куьмекдалди эцигнавай газдин мяденар: Джаркудук ва Шиберган; электростанция – Сурубида; са кьадар карханаяр; Кабулда, Мазари-Шарифда ва гьакӀ Саланг перевалда авай туннель элкъуьрна вири патарихъай кьушунар акъвазарна, душманривай гатӀуниз тежедайвал кӀевна. I980-ЙИСАН 2I-ЯНВАРДИН пакамаз, экв жедалди, полкунин командир подполковник Редька, майор Яровых кьиле авай 3-батальондихъ галаз, Амударья вацӀал эцигнавай понтондин муькъвелай элячӀна Афгъанистандиз рекье гьатна. Абур атана Афгъанистандин кефер пата, Пули-Хумри шегьердин патав гвай чуьлда акъваз хьана. Командирди гьанал полкуниз цӀийиз лагер туькӀуьрдай ихтияр гана. Вири патарихъай мукъаятвилин нетижаяр кьабулайдалай кьулухъ, 2-3февралдиз полкуниз Термезда амайбурни вири хтана. Гьа инал полкуни чпин палаткаяр ачухна. Яшайишдин шартӀар лап четинбур тир. Са пай эгъуьнна чиле туна ачухнавай палаткайра, кӀаник кутадай плашпалаткадилайни шинелдилай гъейри, маса затӀ авачир. Палаткайра чими хьун патал гьарда вичивай жедай къайдада кьил акъудзавай. КӀарасар, тахта жа- гъайбуруз шад жезвай. КӀарас Афгъанистанда лап кьит ва багьа затӀ тир. Гзафбуру палаткайра кьватийрикай, бочкайрикай салярка кудай пичер туькӀуьрзавай. Ихьтин пичер авай палаткайравайбурун нерар, туьтуьхар чӀулав пипӀинрай ацӀузвай. Гзаф вахтар тир са чими ва жими хуьрек авачиз. Чин чуьхуьдай яд авачиз, аскерри цӀуруриз жив ишлемишизавай. Аскерар нетӀре кьунвай. 4–мартдиз, пакамаз фад, полк хатадикай хабар гузвай сигналди кӀвачел къарагъарна. Баглан шегьердин патав балкӀанрални девейраллаз, яракьламиш хьана, агъзурдилай виниз душманар кӀватӀ хьанвайдакай разведкади хабар гана. Акунрай абур гьукуматдин важиблу чкаяр хуьзвай аскеррал гьужум ийиз гьазур хьана акъвазнавайбур тир. Чи кьушунар къвез акурла, душманрин са пай дагъ галай патахъ катна, са пай чин танкарални бетеэррал, кьецӀил шашкаярни куьгьне бердянкаяр цавуз хкажна, гьарай кьилеллаз тепилмиш хьана. Чи кьушунри душманриз гуьлле гуз башламишна. Абур алай балкӀанар ва девеяр дергесди язавай векь хьиз ярх жезвай. Душманрин фир-тефир пад квахьнавай. Абур, гагь вилик тепилмиш жез, гагь кьулухъ хъфиз, мад элкъвез хквезвай. Танкарихъ галаз кьецӀил гапурар гваз женг тухуз тежерди чир хьайила, чан аламукьайбурун са кӀеретӀ кьулухъ элкъвена катна. Са зур сятина кьиле фейи дяведа терг авур душманрин кьадар пуд вишдалай виниз хьанвай. Абурувай вахчур яракьрай ГАЗ-66 машин ацӀана. Душманривай кӀватӀай яракьар, лагьайтӀа гьар жуьре авай: гапурар, виликан дяведин автоматар, винтовкаяр, лап дегь заманадин чахмахдин тфенгар ва гьакӀ маса уьлквейра акъудзавай алай девирдин автоматар ва тапанчияр.
Яракьар кӀватӀдайла кьенвай са душмандин гъиле, са вуч ятӀани квай яру махпурдин пек авай. Ачухна килигайла чи аскерар серсер хьана амукьна. Пекиник квайди инсанрин япар тир.- Душманри чпи кьейибурун япӀар атӀуз икӀ субутариз, пул къазанмишзавайди я, - са ни ятӀани абурун мана вуч ятӀа ачухна. Аламат жедай кар ам тир хьи, гьа кьейи душмандихъни, вучиз ятӀани, са яб галачир. 5-мартдин экуьнхъай марф къваз башламишна. Баглан шегьердин къерехра авай кишлакра, кӀвалера чи аскерар афгъанрин аскеррихъ галаз санал душманрихъ къекъвез башламишна. Са кӀвалин патав агатдайла, анай душманри къати гуьлле гуз башламишна. Афгъанрин ротадихъ галай чи пулеметный расчетди гьасятда, алайвал кьарадал ярх хьана, гьа кӀвал галай патаз пулеметдай гуьлле гуз башламишна. Танкарни дяведин маса машинар яргъа амай. Душманри аскерриз кьил хкаждай мумкинвал гузвачир. Чи пулеметчикдал хер хьана. Адаз куьмек гуз фейи чи сержантдални хер хьана. Афгъанрин ротадин командир, хер хьанвай кьве аскерни туна, вичин аскерарни гуьгъуьна туна, кьулухъ катна. Душманар викӀегь хьана, атана хер хьанвай кьве аскерни, лап инсафсузвилелди кьена, алай парталар хтӀунна, гвай яракьар вахчуна чеб авай кӀвализ хъфин хъувуна. И кар ван хьайила полкунин командирдин чанда ажугъ гьатна. Ада гьасятда куьмекдиз танкарни мад аскерар ракъурун буйругъна. Танкуни са шумуд тупунай яна душманар авай кӀвал чилихъ галаз сад авуна. Кьейи душманринни вахчур яракьарин кьадарни гзаф тир. Душманривай вахчур яракьрикай Абидаз са яргъи люле галай, садрани такур хьтин тфенг жагъана. Ам адаз дикъетдивди килигна. Адаз тфенгда патрум тадай чка жагъанач. Абида вичин кьил акъат тавурла, ам частунин командирдиз къалурна.- Им кӀуфай ацӀурзавай, лап дегь заманадин, чахмахдин тфенг я, - лагьана ада, вични мегьтел хьана яракьдиз тамашиз акъваз хьана. – Им ацӀанмаз тахьуй гьа!? - лагьана ада тфенгдин цаз кӀвачиз акъудна, кас авачир патахъ элкъвена, тфенгдин люле цавуз кьуна цацунихъ тӀуб акална. Тфенгди са акьван кӀевиз тушиз тӀинкьдин ван авуна, ахпа са вуч ятӀани кудай «ш..ш..шдин» ван акъатна, са арадлай тфенгдин кӀуфай са метридиз кьван цӀай, гум, ахпа тупунин хьтин зурба ван акъатна. Тфенгдин къуватди командир, кӀвачерал мягькем акъвазнавайтӀани, кьулухъ татабарна. Тфенгдай акъатай гумади са шумуд метридин патарив гвайбур чуьнуьхарна. Гум куьтягь тежез са кьадар вахт хьана. Дяве секин хьайила, полкунин командирди, чи аскерар душманрин гуьлледик туна катай, афгъанрин ротадин командирдиз эвериз туна. Вири аскеррин вилик, амайбуруз тарс жедайвал, къуьнераллай пагонарни алудиз туна, гвай яракьни къа- къудна, ам дустагъ ийиз туна. Ирид лагьай мартдиз сад лагьай операциядин гьерекатар куьтягь хьана. Нянихъ чи кьушун шегьердин къерехдихъ кьве цӀиргъ хьана акъвазна. Полкунин комадирди вири командирриз чпин ротайрай телеф хьайибурун, хирер хьайибурун ва вуж ава вуж авачтӀа чирна, вичиз хабар гун буйругъна. Аскеррини чпин арада вуж ама, вуж амачтӀа, ахтармишзавай. Абидаз са акьван яргъал тушиз, рекьин къерехда ярх хьанвай куьгьне кӀанчӀунал ацукьна, къанихдиз пӀапӀрус чӀугвазвай Дагъустандай тир даргиви, сержант Баширов Насрулла акуна. Абид, командирдивай ихтияр къачуна, адан патав
фена. Насрулладин чинин рангар атӀанвай. Абид акунмаз ам гьасятда кӀвачел акьалтана, гъилевай пӀапӀрусдин кьатӀ къерехдиз гадарна. - Дуьз, чӀехибур алай чкадал пӀапӀрусар чӀугвадайди туш,- зарафат кваз лагьана Абида, салам гана. Амма Насрулладиз исятда Абидан зарафатрикай кьеж хкатзавачир. Адан рикӀ лап дериндай ацӀанвай. Адахъ саламдиз жаваб гудай иманни амачир. Ада сиви са чӀуькьни тавуна, Абидан къужахда гьатна, лап багъри мукьва кас гьалтай къайдада, са шумуд декьикьада юзан тийиз акъваз хьана. Ахпа, къакъатна гьа кӀанчӀунал ацукь хъувуна, жибиндиз гьахьна.- Чи ротадай кьуд кас кьена. Зун душманрин юкьвай чан аламаз акъатунал гзаф аламат я, - Насрулладин туьтуьна шел акӀанвай, ам къецел акъуд тийиз алахъзавай.- Акъваз, гьа душманри элкъуьрна кьунвайди куь рота тирни, абурун арада вунни авайни?- аламат хьана Абид.- Эхь. Зун атӀа дуьньядай хтана, дуст кас, - лагьана Насруллади жибиндай пӀапӀрусар авай пачка акъудна Абидал яргъи авуна, ахпа вичи вичин кьилиз тӀампӀ яна, давамар хъувуна. – Кьил квахьнава, вуна чӀугвазвайди туширди рикӀелай алатнавай.- Секин хьухь, стха. Вун Аллагьди хуьрай, - лагьана Абидни адан къвалал ацукьна. Насруллади гъилевай пачкадай са пӀапӀрус акъудна, сиве туна, цӀай яна. - Чун анай чан аламаз акъат хъийида лагьана, гьич умуд кумайди тушир. Чаз и чубанар хьтин, авам халкьдихъ, дяве тухунин рекьяй ихьтин гьунарар жедайди чидачир. Абуру чун дуьгуьдин плантациядин це туна, кьилел пулеметдин гуьлледин хар къурна. - Бес куьн абурун гуьлледикай гьикӀ экъечӀна? - Чи са аскерди душманрал гадарзавай гранат, патав гвай тек таран хиле акьуна, залай са пуд-кьуд метридин а патал аватна. Бахтунай, хъиткьинай гранатдин кӀусар чахъ галукьнач. Гумадин шашкаяр кардик кутуна, чун гумадин пердедик кваз, кьулухъди галчӀур хьана, экъечӀна. Чун кьулухъ хъфизвайди чир хьайила, душманрин гьерекатар генани гзаф хьана. Абуру вири патарихъай гуьлле гуз башламишна. Абурун къаст чун элкъуьрна алкъада кьун тир. Кьулухъ хкведайла чаз душмари яна кьенвай пуд кас жагъана. Абурукай кьвед маса частунай атанвай са капитанни адахъ галай аскер тир, садни чи ротадавай младший сержант Прижилевский Николай Степанович. Чаз мейитарни гваз экъечӀиз кӀан хьана, душманри вилик патайни гуьлле гуз башламишна. Гвай потрумарни куьтягь жезвай. Захъ галай Кушкурални Пахомовални хирер хьана. Чун яд къвезвай хвала гьахьна, гьанай хурухъди галчӀур жез-жез, чи аскерар авай патаз акъатна. Чун экъечӀайла пакаман сятдин пуд тир. Пакамахъ экв хьанмаз, чун мад кьве рота аскерар къачун хъувуна, танкаринни БТР-РИН хурук кваз гьаниз хъфин хъувуна. Чи кьейи аскерар хкана. Кьейи аскеррал душманри килигдай гьал тунвачир Са тӀимил геж хьиз атай кьве вертолетди гьа душманар кӀватӀ хьанвай кӀвал кукӀварна, чилихъ галаз сад авуна. Насрулладин чинин рангар атӀанвай. Ам вичин кьилел атай вакъиа ахъайдайла, вилер гьаркьуьз ахъа хьана, гардан къуьнериз хъфена, гагь и патаз, гагь маса патарихъ тамашиз, душманрихъай чуьнуьх жезвай къайдада авай.
Са гьафтедилай виниз гьазурвилер акурдалай кьулухъ полк кьвед лагьай операциядиз рекье гьатна. И операцияда гена, ягъу-нар кьиникьар хьанач. Вучиз ятӀани, чи кьушунар гьахьзавай гьар са хуьр инсанрикай буш тир. Халкьар кӀвалер, мал-къара гадарна, вири дагълара чуьнуьх хьанвай. Са хуьруьз гьахьайла, са регъуьхбандилай гъейри мад са касни амачир. Командирди вичихъ галай таржумачидин куьмекдалди, адавай хуьруьн жемят гьинава лагьана хабар кьуна. - Накь няниз дагълара чуьнуьх жезвай душманар хуьруьз эвичӀна. Абуру чпин хзанар, мукьва-кьилияр ва вири хуьр кафирар-урусар къвезва, абуру мусурман халкь, дишегьлияр, аял-итим талагьна, вири терг ийизвайди я лагьана, чпихъ галаз тухвана. Чпиз акси экъечӀай са шумуд кас абуру атӀа къанавдин къерехда гуьллеламишна, - лагьана регъуьхбанди. - Чна ислягь халкьдик кязавайди туш, хтана чпин югъ-няни хъувурай, - лагь лагьана командирди регъуьхбан жемятдиз эвериз ракъурна, амма дагъдай хтай кас хьанач, я вични хтанач. Командирди гьар гьалтзавай хуьруьн жемятдиз кимел эвер гуз, кӀватӀиз, абурухъ галаз суьгьбетарзавай. Абидани Мустафади камандир са декьикьадани кьилди тазвачир. Абуру кьведани, лап мукъаятвилелди виринрихъ килигиз, гуьзчивал тухузвай.24-мартдиз пуд лагьай операция башламиш хьана. Полк Даши шегьердай экъечӀна, дагъдин хуьрер галай патахъ рекье гьатна. Дагъдин четин рекьерай танкарни БТР-РАР са гужуналди хкаж жезвай. Сурхаб вацӀал алай муьгъ душманри чи кьушунар къвез акурди хъиткьинарна. Чи кьушунар чукӀурнавай муькъуьн патавай вацӀай экъечӀна, цӀийи рекьер кутаз-кутаз дагълух хуьрериз хкаж хьана. Хуьреравай ислягь жемятри, лацу пайдахар гваз накьвадин кӀвалерин чӀерейрал экъечӀна, чи кьушунар шадвилелди къаршиламишзавай. Душманар катна дагълара чуьнуьх хьанвай. И йиф, кьуд патахъ къаравулар эцигна, аскерри дагъдин ценерив са ачух чкадал акъуддайвал хьана. Пакадин юкъуз пакамахъ фад Абидан БТР кӀвенкӀве аваз, 3-батальондин командир м-р Яровых дагъдин кьакьан са хуьруьз хкаж жедайвал хьана. Батальондин командирди фидай рекье виридаз бронированный техникадай къецел гьич кьилни акъуд тавун буйругъна. Капун юкьвал алай хьиз, вири аквазвай дагъдин синерилай снайперри ягъун мумкин тир. Анжах Афгъанрин аскерар чи БТР-ДИН винел ацукьнавайвал ацукьна амукьна. Сад лагьайди, абуру чпин халкьди чеб яда лагьана гьич фикирни ийизвачир. Кьвед лагьайдини БТР-ДИН къене абур вири агакьни ийизвачир. Кьве сятинилай виниз лап четин рекьерай, яваш-явашдиз хкаж хьайи кьушун, эхир са хуьруьз агакьна. И кесиб хуьре виридакай хкатна кьве гьавайрин са кӀвал аквазвай. Комбатди БТР гьа кӀвалин вилик акъвазариз туна. Машинра авай аскерар, гьасятда яракьарни гваз чпин машинрин вилерик экъечӀ- на, кьуд патахъ гуьзчивал тухуз акъвазна. И зурба кӀвал, хуьре виридалай девлетлу Манакер лугьудай, тӀвар-ван авай зулумкардин кӀвал тир. Ам са югъ вилик, тухуз жедай кьван шейэрни кӀватӀна, вичин кьушунни галаз, дагъдиз катна. ЯтӀани адан кӀвале яракьар чуьнуьхнавай чка жагъана. Ана 50-лай виниз гьар жуьредин яракьар, кьве шешелдилай виниз патрумар авай. Абидни комбатдихъ галаз Манакеран кӀвализ гьахьна. Винелай артух тарифдин кӀвалер туширтӀани, кӀвалерин къенепатар гзаф гурчегдиз туькӀуьрнавай. КӀвалерин цлар тӀебиатдин, дишегьлийрин ва маса гьар жуьре шикилрив безетмишнавай. Са
кӀвалин чилел ишлемиш тавунвай, къизилдин яд ганвай, чайдин гуьрчег къапар ва чайникар авай са шумуд ящик алай. Комбат аскеррин юкьва аваз кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана. Абид сад лагьай мертебада кӀвалериз килигиз амукьна. Са кӀвализ гьахьайла, адаз кӀвалин пипӀяй акъвазарнавай кӀарасрин арадай лацу хун алчудна чуьнуьхнавай тфенг акуна. Абид тфенгни вахчуна, кӀвалерин кьене патавай гьаятдиз экъечӀна. Кьуд патахъай элкъвена кӀвалерин юкьва авай гьаятдин къерехдихъ балкӀанар, малар кутӀундай яргъи шалман, адан кӀаникни кьарадикай кьуна авунвай малариз алафар вегьедай тӀун авай. Абида гъилевай тфенгдин кӀуф гьа тӀуна экъуьрна, жагъай затӀ хьанач. Ам патав гвай ракӀар ахъайна цурин къениз тамашна. Ана мичӀи тир. Абид цурин кьве хелни ачухна къениз гьахьна. Анайни жагъай затӀ хьанач. Къецел экъечӀдайла адаз цлан вини кьиляй хьиз, са акьван чӀехи тушир, са гъуд фидай хьтин тӀеквен акуна. Абид къецел экъечӀна, гьа тӀеквен авай цлаз къецелай тамашна. Цлал са вад ругуд метри кьван яргъивал алай, амма ракӀар гьинай аватӀа аквазвачир. Ада гьаятдай са ккӀал къачуна, мад цуриз гьахь хъувуна, ккӀал гьа тӀеквендиз гадарна. АтӀа патай ккӀал са затӀуна акьур ван авуна. Абида тӀеквендилай агъадихъ цлахъай куьрсарнавай куьгьне шейэр галудна, дикъетдивди гьа цлаз килигна. Винелай кьарадин сувагъарнавайтӀани, виликдай рак авайвал цал хъиткьинавай. Абидаз кьуьл эцягъна гьа рак авай чка чукӀуриз кӀан хьана. «Ана душманар аваз хьайитӀа вучда?» - фикирна ам акъваз хьана. - Алад фена комбатдиз иниз эвера. Ина чинебан кӀвал ава лагь! - лагьана Абида къвалавай физвай аскердиз. Комбат къведал вичи гъилевай тфенг - дин къундахдив ракӀарин гел авай чка ягъиз башламишна. Кьарадикай авунвай цал чукӀуриз акьван зегьмет герек атанач. Са шумуд сеферда тфенгдин къундах акьурла, ракӀарин вини кьиляй са чӀехи хъалхъам акъатна. Анай къене пата са шумуд зурба тапусар авайди аквазвай. «Мукъаятвал хъсан затӀ я, белки, абурун къене душманар ацукьнава жеди!» - фикирна Абидаз гьа ачух хьайи хъалхъамдай къениз автаматдай гуьлле гуз кӀан хьана. Гена гьа и арада теспача яз комбат акъатна.- Тади ийимир, юлдаш сержант,- лагьана комбат, са къерехдихъай хьиз, чкӀанвай хъалхъамдай кӀвалин къениз тамашна. МичӀи чкадай вилик квай зурба тапусрилай гъейри са затӀни аквазвачир. - Фонарь къала! - гьарайна ада. Са ни ятӀани адав, сад-садахъ гилигна яргъи авуна, хъсан экв гун патал къене пуд батарей тунвай фонарь эквни куькӀуьрна вугана. Комбатди ракӀарин чкӀанвай хъалхъамдай къене пад экуь авуна. КӀвал зурба кӀарасдин тапусрай ацӀанвай. Комбатди гьа кӀвалин къениз са гумадин шашка гадриз туна. Акунрай, ана чан алай инсандин гьисс авачир. РакӀарин амай чка вири хайила, комбатдилай вилик Абид ва мад кьве аскер къениз гьахьна. Им Манакеран техил-девлет хуьзвай, чинебан кӀвал тир. Гьа кӀвале са шумуд тонн къуьл, дуьгуь, кьурай якӀарин жендекар чуьнуьхнавай. Комбат рациядай полкунин командирдихъ рахана, адаз агьвалатдикай хабар гана. Полкунин командир акьван яргъа авачир, са арадлай атана акъатна. Ам Манакеран кӀваляй жагъай яракьриз, техилдиз тамашайдалай кьулухъ, и кӀвалерин вилик кӀватӀ хьанвай, къекъвераграл хьтин куьгьне парталар алай жемятдихъ, таржумачидин куьмекдалди рахана. Ахпа ада жемятдиз Манакеран кӀваляй жагъай девлет, яракьар квачиз, чпин хуьруьз паюн теклифна.
КӀватӀ хьанвайбурувай садавайни Манакеран хазинадик кягъиз жезвачир. Виридаз кичӀе тир.- Куь къе хъфидайди я, ада хтана чун тукӀвада, - лагьана са кесибди жемятдин арадай.- Квез кичӀе жемир, ам мад инихъ хкведач. Куь гишила авай хзанриз садра кьванни тухдал фу це. Техил куь арада пая, -тикрарна командирди. Таржумачиди адан гафар афгъан чӀалал тикрар хъувуна.- Чаз чарадан гьарам кӀандач! - гьарайна жемятдин арадай мад сада. - Ада чи хам хтӀуннавайди я. Адан девлет вири чи зегьметдалди къазанмишнавайди я, - лагьана са яшлу афгъан халкьдин арадай экъечӀна, атана, кӀвалерин вилик акъудна гьамбарнавай къурай якӀун са жендек хкудна къуьнел яна, вичин къазма галай патахъ хъфена. Халкь са геренда сад-садаз тамашиз акъваз хьана, ахпа са-сад къвез жендекар тахьай мисална. Ахпа техилар авай кӀвализ гьахьиз, садбуру шешелра тваз, садбуру кьилел алчуднавай чалма ахъайна, гьам шешел хьиз ишлемишиз, Манакеран девлет тӀарашиз башламишна. Полкунин командир са геренда абуруз тамашиз акъвазна, ахпа ада гъилин ишарадалди хъфинин буйругъ гана, вични Абидан БТР -диз хкаж хьана.
I9-ИЮЛДИН юкъуз палаткайрин вилик квай чкаяр дуьзардай херхем гъун патал ГАЗ-66 машинни къачуна, Абид, куьмекарни галаз, Газни шегьердин къерехдиз, вирида херхем тухузвай кьвалак фена. Абидахъ галаз прапорщик Эфенди, маса частунай алакъайрин ротадиз командировкадиз атанвай сержант Виноградов Володя ва маса аскерарни куьмекдиз атана. Володя, кьакьан, къуватлу жендек, пагьливандин буй авай, акунар алай аскер тир. Адан гъилерин къуватни зурба тир. Ада кье- цӀил гъилерал масмар кьве мих къачуна сад-садал арушарна вахкудай. Абидалай ам са кьилин кьакьан тир. Абидахъ галаз юкьварар кьадайла, ам лап рикӀивай туьнт жедай. Гьакьван къуват кватӀани, амалар чизвай Абидан кӀулар адавай чилел эцигиз жезвачир. Я Абидавайни адан залан жендекни кутаз тежез, кьведни гьуьжетра жедай. Аскерар акурла, афгъанрин са кӀеретӀ аялар кӀватӀ хьана. Аялрикай сада, шуькӀуь тахтайрикай туькӀуьрнавай кьуд пи- пӀен ящик, хурудал кьаз регьят хьун патал, еб акална гардандихъ вегьена, кьунвай. Гьа ящикда жакьвадай кендерагъар, къенфетар, пӀапӀрусар ва масса куьлуь-шуьлуьяр авай. Машиндиз херхем ягъиз башламишайла, афгъанрин аскерар авай са машин атана акъатна. Абур, машин акъвазнамаз, кузовдай хкадарна атана чи аскериз таниш ярардустариз хьиз, гьуьрметдивди гъилер яна, таниш хьана. Чпин машиндиз къум ягъиз башламишдалди афгъанрин са аскер, хурудаллай автаматдин кьве патахъай кьве гъилни вегьена, къаравулда акъвазнавай Володядин патав фена, са вуч ятӀани лугьуз рахана. Володя са куьнинни гъавурда акьунач. - Юлдаш прапорщик, идаз завай вуч кӀанзава? - хабар кьуна ада Эфендидивай. Эфенди адан патав атана са гужуналди чизвай гафаралди рахаз башламишна. Афгъанрин аскер гагь Володя, гагь чпин са аскер къалуриз, гъилерин ишарадалди гъавурда тваз алахъзавай.- Ада ваз атӀа чпин аскердихъ галаз кьуршахар кьаз ша лугьузва. Ам Афгъанистандин чемпион я лугьузва, -гъавурда акьуна Эфенди.- Абидахъ галаз экъечӀрай. Кьуршахар кьунай залай ам викӀегь я,- юкьва
лай виниз кьецӀил яз, машиндиз къум язавай Абид къалурна Володяди. Эфендини афгъанрин аскер Абидан патав атана. - Ваз ОЛИМПИАДА-80-ДА иштирак ийиз кӀанзавай. Афгъанрин чемпиондихъ галаз кьуршахар кьадани? - хабар кьуна Эфендиди Абидавай.- Гьинва афгъанрин чемпион?- АтӀам ялда, - Эфендиди афгъанрин аскеррин арада гьазурвилер аквазвай жегьил къалурна.- ЭкъечӀрай! Къе дугъриданни, Москвада Олимпиада ачухзавай югъ я, - гьич са декьикьадани энгел тавуна, гъилевай лапатка гадарна, Абид рази хьана. Афгъанрин аскерди хъфена адаз са вуч ятӀани лагьана. Абуруни разивилелди кьил юзурна. Чемпион жанлу жендек аваз аквазвай. Абидак са тӀимил къурхувал акатнавайтӀани, адан рикӀевай къаст зурба тир. Исятда, мумкин тир, кьвед санал атанайтӀани абурал гъалиб хьун. Аскерар къумадин майдандин юкьвал, дуьзендал кӀватӀ хьана. Виноградов гьа вич акъвазнавай чкадал, кьуд патаз тамашиз, мукъаят яз акъвазна. Мумкин тир, ибур чи аскерар мукъаятвилелай алудун патал, ягъалмишарзавай амаларни хьунухь. КӀватӀ хьанвай аяларни къумадин кӀунтӀал акьахна и тамашадиз килигзавай. - Судья зун жеда, - лагьана Эфендиди. – Ша юкьвал, гъилер ягъа. Жегьил аскерар юкьвал атана. Абида адан гъил кьуна. Афгъандин аскердик къуват квайди гъилин мягькемвиляй чир жезвай. Эфендиди кьвед кьве патахъ къакъудна, гъил цавуз хкажна, уьфт яна. Аскерар кьведни гъилер вилик кьуна, юкь агъузна сад-садан къаншардиз атана. Са декьикьани арадай фенач, Абида ам вегьена кьуна, «мелница» прием авуна, кьиллихъди акъвазарна, адан къуьнер чилел эцигна. Чи аскерри гурлу капар яна. Ахпа афгъанрин аскеррини капар яна. Абур чпин чемпиондихъ агъунвайди тир. Икьван фад ам кӀаник акатда лагьана фикирнавачир. - Дуствал гъалиб хьана! - лагьана, афгъанрин аскерриз кӀамаз амукь тавурай лагьана, Эфендиди юкьварар кьур кьведанни гъилер цавуз хкажна. Аскеррини, тередин кьилел кӀватӀ хьанвай аялри, вирида капар яна…
Пакамаз фу тӀуьрдалай кьулухъ, Кондратьевни штабдин начальник майор Курылев Евгений Александрович, санал ротадиз атана. Старшинади рота гьарнихъ-гьарнихъ ракъурна са Абидан призыв амукьна. Ада ротада амайбурун вилик акъвазна салам гайидалай кьулухъ, Абидаз ротадин вилик экъе-чӀун буйругъна, са вад камунин вилик экъечӀна, штабдин начальникдинни ротадин командирдин патав, чин ротадихъ элкъвена акъвазна.- - Гьуьрметлу сержантар ва аскерар! – рахана командир.- Куьне куь хиве авай буржияр, ватандиз къуллугъ авуна, кьилиз акъудна куьтягьнава. Квез чухсагъул. Виридлайни чӀехи чухсагъул заз лугьуз кӀанзава и куь вилик акъвазнавай старший сержант Меджидоваз. Ада, аскер гьихьтинди хьана кӀанзавайди ятӀа, вичин къилихралди, вичин чирвилералди, вичин викӀегьвилелди къалурна. Ам хьтин викӀегь командирар гьар са полкунин кьилин винизвал я. За зи патай ва полкунин командирдин патай старшина Меджидоваз чухсагъул лугьузва, - лагьана штабдин начальникди честь гана Абидан гъил кьуна чуькьвена. Аскерри вирида капар яна.- И гьафтеда куь призыв чна кӀвалериз рекье хутада.
Гила, Дербентдин вокзалдик поездай эвичӀайдалай кьулухъ, Абидан рикӀик къалабулух акатна. «Им автобусар амай вахт туш. Зун таксидаваз хъфена кӀанда, я тахьайтӀа пакамдал и вокзалдик кумукьда», - фикирлу хьана ам. Вокзал халкьдай ацӀанвай, залда ацукьдай чкани авачир. КӀвализ хъфидай улакь жагъурун патал Абид таксияр алай чкадал экъечӀна. Хтана жуван ватандиз агакьнаватӀани, кӀвализ агакьдалди адан рикӀ акъатзавай. Алай кьве таксидикай садани хуьруьз хъфиник хев кутунач. Са тӀимил вокзалдилай яргъал хьиз, таксийрин еринда чинеба кӀвалахзавай, чпин хсуси машинар гвайбур акъвазнавай.- Солдат вун гьиниз я? Ша ацукь зи машинда, за вун гьавая хутахда, - Абидан патав гъиле куьлегар авай са эгьли кас атана. - Зун гьиниз хъфизватӀани чин тийиз, вуна гьавая гьикӀ хутахда?- аламат хьана Абид адан гафарал.- Ваз гьиниз кӀантӀани, за хутахда, солдат. За ваз итимвилин гаф гузва, ша ацукь! - тагькимвал авуна ада мад. «Яраб им жери кӀвалах я жал? Йифен кьулариз инсанар гьавая вичин машиндаваз хутахна, пулни къачун тийир кӀамаяр жеда жал? Им халисан Малла Нисредин я хьи. Ина вуч ятӀани са уюн авайди я!» - Абид кьве рикӀин хьана акъваз хьана.- Солдат, ша ацукь, кичӀе жемир, за вун сагъ-саламатдиз ви диде-бубадин патав хутахда. Вуна лагьай са «Чухсагъул!» заз бес я! -лагьана, ада Абидан гъилевай чемодан кьуна, машиндихъ ялна.- Заз кичӀезвач! - хъел атана Абидаз, ятӀани чемодан гъиляй ачухна, адан гуьгъуьнаваз машиндал фена. Акьван яргъал тушиз, цӀийи «Жигули» акъвазнавай. Ада машиндин кьулухъ кьил ахъайна чемодан гьана эцигна, ракӀар агална.- Ша ацукь!-лагьана ада Абидаз ракӀар ахъайна, вичин къвалал алай чка къалурна. Ахпа вич фена рулдихъ ацукьна, машинда худ туна гьална фена.- Вуна, халу гьиниз гьалзавайди я, фидай падни хабар кьун тавуна? -Абидак мад къалабулух акатна.- Вуна заз исятда лугьуда ман, халудин. И вакзалдикай шегьердиз экъечӀдай са рехъ я авайди. Гила лагь гьи куьчедиз фин лазим ятӀа, - лагьана ам Абидаз чина шадвал аваз килигна. Абидаз машиндаваз хуьруьз хъфиз кӀанзавайди тир. Гила гьи куьчедиз гьалда лагьайла, адан рикӀел Дербентдавай мама хтана. «Бес, кьве йисуз такунвай хайи дидедин варарин виликай, саламни тагана хъфиз жедани?» -адан вилерикай самолетдай экъе-чӀайла чпин рухваяр къужахламишзавай дидеяр карагна. Ам мад кьве рикӀин хьана, вуч жаваб гудатӀа чин тийиз акъваз хьана.- ГьикӀ хьана, солдат, кӀвал авай куьчедин тӀвар рикӀелай алатнавани? - Чапаеван куьчедиз гьала!- Чапаеван куьче? Ам акьван яргъал туш кьван. Вун михьиз куьтягьна хтанвайди яни?- Эхь. - Старшина! Аферин! Ви службаяр гьина фена? - Афгъанистанда.- Афгъанистанда! - гьарай акъатна шофердай. - Вай! Анай чи аскерар телеф жез хкизва лугьузвай. Ам дуьз яни?
- Тапарар я. Чун агакьна. АтӀа кӀвалерин вилик акъвазра.- Исятда, солдат за акъвазарда, анжах за вавай са кар тӀалабзава, абуру ракӀар ахъайдалди вун машиндай экъечӀмир. Сюрприз жеда! Хьуйни? – лагьана ада машин акъвазарна, фена, ракӀараллай зенгинал тӀуб илис тавуна, кӀевиз варар гатаз башламишна. Ахпа хтана Абид авай патан ракӀар ахъайна хабар кьуна:- Ви тӀвар вуж я?- Абид.- Вуж я?- лагьана варарин къене патай итимдин сесини хабар кьуна.- Армиядай хтанвай хва, Абид ваз, муштулух заз! - лагьана гьарайна шоферди. « Гзаф амалдар шофер я. Гьавиляй гьавая хутахзавайди тир кьван!» - фикирна Абида. Варарин ракӀар ачух хьана. Рамазана кьил къецел акъудна: «Исятда зун хкведа!» - лагьана къениз хъфин хъувуна, са акьван вахт хьанач, ам яру цӀуд манатдин чар гваз хтана.- Им ваз муштулухдай!- лагьана, Рамазана варарихъ акъвазнавайдав пул вугана, машиндай экъечӀай Абидан патав атана. - Ваз хвашкалди, джан хува! - табасаран нугъватдал лагьана ада, ахварик кумайда хьиз Абид къужахдив агудна. Ахпа шоферди машиндай акъудай чемодан кьуна.- Ша, ша кӀвализ, - лагьана вич вилик акатна варарлай къениз гьахьна. Абидани адан гуьгъуьналлаз къениз камар вегьена. Рамазана варар къеняй агална, хтана гьаятдин юкьвал гъилевай чемодан эцигна, са декьикьада вуч ийидатӀа чин тийиз, акъваз хьана.- За фена ви дидедиз хабар гуда, - лагьана, ам гьаятда, къецелай эцигнавай къванцин къекъвей гурарай винел кӀвалин кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана. Са шумуд декьикьа ван-сес авачиз хьана. «Хъфена ксун хъувуна жал?» - фикир фена Абидан рикӀяй, винелай са касни яргъалди эвичӀ тавуна акурди.- Я чан хва, вун хтанани!? Ваз хвашкалди, бала! Вун геж акъатна хьи? Аялри ахвар тагуз, зун гила суст хьанвайди тир. За исятда чай эцигда,- ам ийир-тийир квахьнавай хьиз, фидай чка жагъин тийиз, теспача хьанвай. Ахпа мад са келимани рахун тавуна, гьаятдин муькуь кьилевай кьуд кӀарцӀин къванцин гурар квай кӀвализ хкаж хьана. - Заз затӀни кӀан туш. Жез хьайитӀа, заз са ксудай чка къалура. Рекье галат хьанва, - лагьана Абида, поездда ксана ахвар михьиз ханвайтӀани. «Белки, ахварал аламатӀа? Белки, зун чир хьанвачтӀа? Фадлай такурла дидеярни балаяр лап халис къайдада къужахра гьатдай адет я. Вучиз ятӀани, зун атунал ибур шад туш. Гьайиф, гьа таксидаваз хуьруьз кьван хъфена кӀандайди тир», - Абид фикиррик акатна, гьаятдин юкьвал акъваз хьанвай. КӀвализ гьахьзавай Имаят гурарин кьилел акъваз хьана, ахпа элкъвена эвичӀна чемодан вахчуна.- Хъша винел кӀвализ, инал мекьи я. КӀвале, дугъриданни, хъсан чимизвай. Абида винеллай шинель хтӀунна, халичадин киткенар агалнавай кӀарасдихъай куьрсарна.- Ваз аферин, джан хва, старшина яз хатанавай! Аферин! Вун кьегьял гада я. Зи хва Низам, вин гъвачӀи стха, гьа вун хьитинди хьайитӀа, зун газаф шад жеда! Аферин джан хва, аферин! - Абида къарагъна фена, чемодан гьа алай чкадал чилел ярхарна, ахъайна, анай гьар жуьре ширинлухар авай са газетдин турба акъудна. Ам ачухна аникай са целлофондин юкьва авай са гъвечӀи затӀ хкудна.
- И ширинлухар квез виридаз, и сят Фатимадиз зи патай. Ада заз армиядиз фидайла багъишай яйлух за кьве йисан къене цӀийиз хвена. Ам за альбомдин сифте кьиле, аманат хьиз тунва,- лагьана ада шейэр мамадив вугана. - Чухсагъул, бала. Фатимадиз гзаф шад жеда. Гуьрчег сят я.- Къала зунни килигин,- лагьана Рамазанни къарагъна . - Дугъриданни, гуьр-чегди я! - За ваз атӀа кӀвале мес туькӀуьрнава, бала. Вун рекьерани галат хьанва жеди, гежни хьанва, хъфена ксус!- лагьана, Имаят кӀваляй экъечӀна.- Я, ял ягъа! Гила зунни хъифена кусуда, - лагьана Рамазанани. Абид вичиз ксудай чка гьазурнавай краватдин патав хтана, экв хкадарна, алайбур хтӀуниз башламишна. Ташкентдин чекрин магазиндай къачур, гъилеллай Швецариядин сятинин акьрабар алай чини, мичӀи чкада экв гузвай. Ам фурс гваз, яргъалди гьа сятинин декьикьадин акьраб, гъеридаллай хьиз гьикӀ элкъвезватӀа килигиз, акъваз хьана. И сятиникай Абида вичин дахдизни къачунвай. Ам, хтӀунай парталар пад-кьил туькӀуьрна, краватдин патав гвай стулдихъ акална, хъуьтуьл месик экечӀна. Эхь, мес хъуьтуьлни тир, кӀвале хъсан чимини ийизвай, хайи дидени акуна, амма жуван кӀвализ агакьнавай хьиз Абидан рикӀ секин хьанвачир. Адаз и кӀвалерай чара, таниш тушир ни къвезвай. Адаз вичин вилик мад са кьадар рехъ кумай хьиз авай. Пакамаз Абид фад ахварай аватна. Ам патав гвай стулдаллай вичин гъилелай хтӀуна эцигнавай сятиниз тамашна. Пакаман ирид жезвай. Ам къарагъна, винеллай перемни шалвар алукӀна гьаятдиз эвичӀна, чин гъил чуьхвена хтана, амай парталарни алукӀна хъфиз гьазур хьанвайла, кӀвализ Имаят гьахьна.- Вун фад къарагъна хьи, бала? Вак гьиниз тади ква?- Пакаман автобусдихъ агакьдайвал хъфиз кӀанзава.- Къе акъвазда ман, жуваз са кьве юкъуз ял яна, ахлад. За са хъсан хуьрекни гьазурда, - Имаята рахаз-рахаз газдин пичиналлай чайдандик цӀай кутуна. – Аяларни ксанма, абурузни акунайтӀа хъсан тир. - Зун мад акъат хъийида, - лагьана Абид шинелни алукӀна, чемодандиз мукьва хьана.- Акъваз, я чан бала, вун чайни хъун тавуна и пакаман аяздай гьиниз физва? - Имаятак къалабулух акатна. Амма Абидаз са куьнинни ван къвезмачир. Ам чемоданни вахчуна къецел экъечӀна, мамадиз сагърай лагьана, автостанция галай патахъ рекье гьатна. Кимел агакьай автобусдай Абид вичин чемоданни гваз эвичӀна. Ам са геренда кӀвал галай патахъ тамашиз акъваз хьана. КӀвал акурла, Абидан рикӀи хур къалабулух кваз гатаз башламишна. Ада кӀвалихъди гьерекатна. Агакьиз амай са виш метр мензил, адаз лап яргъал аквазвай. Къаю чӀагурнавай рекье кӀвач гагь са патаз, гагь маса патаз цӀуьдгъуьниз, адавай гьерекатна виликди физ жезвач. Чапла пата, Сун-Чархарин гуьнедин чина, алеррай авахьзавай аялрин шад ванер хуьруьз чкӀизвай. Абидан рикӀел, вични и гуьнедай, кӀвачел дахдин куьгьне хахулар алукӀна, авахьиз фидай вахтар хтана. Гьар сеферда татаб хьайила, адаз вич вилик ваъ, кьулухъ физвай хьиз авай. Ам, кӀвалерин вилик квай муркӀади кьунвай хвалалай мукъаятдиз элячӀна, гьаятдиз гьахьна. Ада гьа са гъвечӀи геренда къуд пата вил экъуьрна. КӀвалер гьа алай чкадал алама. Гьаятда, багъда дегишвилер аквазвач. Анжах, кӀвалерин вилик квай салавай алучадин тар, жив ацукьнавай виляй ятӀани чидач, чӀехи хьанвай
хьиз аквазвай. Гурарин кӀане кӀвачеллайбур хтӀундайла, Абидаз винеллай хзан яшамиш жезвай кӀваляй халича гатадай ван атана. «Бахди халича хразва», - фикирна, ам яваш-яваш гурарай виниз кьвед лагьай мертебадиз, айвандик хкаж хьана. Айвандикни дегишвал хьанвачир. Адан вил кьве кӀвалин арада авай, столдин кьилел куьрсарнавай, гурживи Шота Руставелидин «Витязь в тигровой шкуре» поэмадай янавай чӀехи шикилда акьуна. Ам хуьруьнви, мукьва-кьили жегьил художник Абдурашида, художественный училище куьтягьайла, вичи чӀугуна Рагьманаз багъишай шикил тир. Абид, кичӀез-регъуьз ракӀар гатана, кӀвализ гьахьна. Ам кӀвализ гьахьнамаз са декьикьада вири кис хьана кӀвализ гьахьай аскердиз килигиз амукьна. Абида гъилевай чемодан са къерехдихъ эцигна.- Абид дах хтана! - гьарай акъатна, Муьгьуьбат халичадин кӀаняй гадар хьана, кӀвачел акьалтна, атана Абидан гардандик ккӀана. Адакай I0 классдиз акъатнавай гуьрчег руш хьанвай. КӀвалин юкьвал алай пичиниз кӀарасар вегьезвай Юнусни гъилевай кӀарасни чилел гадарна, цӀай авай пичинин ракӀарни акьал тавуна, кӀвачел акьалтна, атана Абидак ккӀана. Адакайни I2 йиса авай ругул аял хьанвай.- ВУ…У..У, зи Абид! Зи бала, вун хтанани? - лагьана халичадин кӀаневай Ханумни заландиз кӀвачел акьалтна. Ада атана, Абидан гардан кьуна, хъуьхъвез темен гана. Муьгьуьбата гьасятда пичин патав стул гъана эцигна, ахпа кьилелай хтӀунай пеле гъед авай бармакни шинел Абидавай вахчуна, тухвана ракӀарин патав гвай михиникай куьрсарна. Са арадлай гьелек-фелек хьана, алеррай авахьзавай Разинни хтана Абидан гарданда гьатна. Абид цӀай авай пичинин къвалав Муьгьуьбата эцигай стулдал, «ухьт» аладарна, ацукьна. Адаз гила вич кӀвализ агакьай хьиз хьанвай. Абид хтанва лагьай ван хьайи мукьва-кьилияр, къуни-къуншияр Рагьманан кӀвализ къвезвай. Са акьван вахт арадай фенач, Рагьман чӀехи стха Мамедни галаз кӀвализ хтана. - Вун хтанани, къачагъ? - лагьана Мамед имиди, Рагьманалай вилик Абид къужахламишна. Адан вилериз, гьасятда кьеж акъатна. Ам мад са келимани рахун тавуна къерехдихъ къекъечӀ-на, Рагьманаз хцин патав фидай рехъ гана. - Ваз хвашкелди, бала! - лагьана, Рагьмана вичин къаншардиз атай хва къужахламишна. Бубадин къужахда гьатайла, Абидаз жендекдай, са гьихьтин ятӀани, ялав фейи хьиз хьана. Адан вилерал акьалтай накъварин стӀалри цӀапӀрапӀар гана. Абур са шумуд декьикьада, гьа са къайдада къужахра гьатна, акъваз хьана. Абидаз буба къужахдай ахъагъиз кӀанзавачир, амма ракӀа-рай гьахьна, вичин патав къвезвай Мамед имидин юлдаш, Майидат акурла, ада буба къужахдай ахъайна. - Ваз хвашкалди, сафагелди!- лагьана Майидата атана Абидан гардан кьуна. – «БицӀи дах» кьена, ваз хабар хьанани? - Абидан япал кушкушна ада. - ВУ…У…УЧ?! Мус?! – лагьана гьарай акъатна Абида, вичин гардан кьунвай Майидата рум эцяна. Майидат татаб хьана, кьулухъ галай цла акьуна, акъваз хьана. Абид са кьилихъай, тахсиркарриз хьиз, кӀвалевайбуруз виридаз тамашна. Садлагьана адан вилер экъис хьана, са гьихьтин ятӀани ажугъдай ацӀана. Ахпа, кьве вилелайни садхьиз кьве чӀехи нагъв къецел акъатна, кьве хъуьхъвелайгъуз авахьна. Адан ченедик зурзун акатна, шел кьуна акъвазариз тежез акурди, ам къецел экъечӀзавай ракӀарихъ уьтмиш хьана.
- Я залумдин руш, вуна адаз хтана агакьдалди вуч лагьана? – Мамеда вичин папаз гьарайна. Абидаз, «БицӀи дах» кечмиш хьанвай ван галукьайла, гзаф гьайиф хьана. Адавай шел кьуна акъвазариз тежез са кьадар вахт хьана. - Секин хьухь, чан хва, чун вири кьиникь галайбур я. Вуж ва мус Азраилдин гъиле гьатдатӀа садазни чизвач. Абур гьар садан кьилел, Аллагьдин дафтарда гьикӀкхьенватӀа, гьакӀ къвезвай кӀвалахар я. Хъша кӀвализ, ваз мекьи жеда, - лагьана Мамед имиди Абид секинарна, кӀвализ галаз хъфена... Мугьманар вири хъфейдалай кьулухъ Абида чемодан ахъайна, кӀвалевайбуруз виридаз савкьатар ва ширинлухар пайна. - Им, дах, ваз! - лагьана Абида дахдив сят вугана.- Ибурукай гьим бегенмиш ятӀа, гьам ваз къачу, -лагьана Абида муькуь гъилевай дишегьлийрин кьве сят Муьгьуьбатав вугана.- Зазни сят?! - шад хьана гьарайна Муьгьуьбата. – Гьикьван гуьрчег сятер ятӀа..а..а! Сад заз, муькуьди чна сусаз тада!- Муьгьуьбатан шадвилихъ сергьятар авачир.- Чазни сятер кӀанда! - Муьгьуьбатан шадвал акурла Разинавай акъвазиз хьанач. Ам и гаф лагьана дах галай патаз килигна.- ЧӀехи хьайила Абид дахди квезни къачуда, - лагьана къвалахъай килигзавай Ханума.- Им къурмиш гьикӀ ийизвайди я? - гъиле авай аманатдиз вири патарихъай тамашна хабар кьуна Рагьмана.- Абур гъил юзурайла, вич-вичиз къурмиш жезвай сятер я. - Чухсагъул, чан бала, - лагьана Рагьман сятиниз килигиз кӀвачел къарагъна, ада мад сефер Абид къужахламишна... Пакамахъ хуьруьн кӀекерин гьарагъуни ахварай авуднавайтӀани, Абидаз къайи кӀвале чими месикай хкечӀиз кӀанзавачир. Са арадлай дакӀардихъай малар яд гуз, алафар кутаз акъудзавай къуншийрин рахунрин ванерни акъатна. Абида вилер ахъайна. Къайу гиширар атӀана, гуьрчегарна акъвазарнавай да-кӀардин къайи гуьзгуьйрай пакаман экв аватзавай. РакӀарин сиве Абидан аскервилин чемодан акъвазнавай. Ам акурла, Абидан рикӀел аскервилиз фидайла, вичин документар аваз тур чемодан хтана. «Ам жув ксузвай краватдин кӀаник кутур, бала. Адак за вун хкведалди садавни кягъиз тадач», - лагьанай Ханума. Абида месикай кьецӀил гъил хкудна, гьалт хьана краватдин кӀаник къекъуьрна, аникай гьа вичи ктур шуьтруь рангунин, гъвечӀи чемодан хкудна. Краватдин кьилиз хкаж хьана, яргъан вичел чӀугуна къулайдиз ацукьна, винеллай руквадин цак уф гана алудна, яргъандин винелай вичин метӀерал эцигна. Ада кьве дапӀарни кьве гъиливди ачухна, явашдиз чемодандин кьил хкажна. Шейэр кьве йисан вилик гьа вичи эцигайвал сагъдиз амазмай. Ада явашдиз чемодандавай шейэрин винел алай, кӀвалахдай чӀавуз, вичи-вичиз машинкадал элягъна, «Инсандин кьисмет» тӀвар алаз гьазурнавай ктабдин кӀватӀал винел акъудна. Ахпа, вичин техникум куьтягьнавай диплом, зегьметдин книжка, спортдин рекьяй къазанмишнавай грамотаяр, дустарихъ галаз янавай шикилар винел акъудна, вирибуруз килигна, гьа авайвал эхцигна, чемодан агална, краватдин кӀаник кутун хъувуна. Абид кӀвачел къарагъна вичин парталрин патав атана. «Армиядин либас алукӀайди бес я?» - лагьана, фикирна, ам ракӀарин пипӀе, клей квай гьар жуьре шикилрив безетмишна,
цӀийи свас хьиз акъвазнавай чемодандин патав фена. Ада чемодан чилел къаткурна, ачухна адан къеняй «жинс» шалвар ва «феррари» жигет акъудна алукӀна, кӀваляй экъечӀна, айвандик квай гуьзгуьдал фена. Кьве йисуз вердиш хьанвай армиядин либас дегишнавай Абидаз, вич гила са масадаз ухшар хьанвай хьиз авай.- Пакаман хийирар, бала. Ваз цӀийи гинибашар мубарак хьуй! Абур гъвечӀи хьуй, вун чӀехи хьуй. Сусар гъидайла алукӀ-дайбур хьурай! - айвандик экъечӀай Ханума, гуьзгуьдай вичиз тамашизавай Абид хиялрикай хкудна.- Абатхийирар, бах. Сагърай вунни. Сусар гъидайла чна маса кастюмар къачуда,- лагьана Абид чин – гъил чуьхуьз гьаятдиз эвичӀна.
Январдин вацран сифте йикъар, мукьва-кьилийрал кьилер чӀугуна, са кьве сеферда НитӀиф имидин са хилен тфенгар къачуна гъуьрчез фена, живеди кьунвай тамара къекъвена ва гьар жуьре кӀвалин кӀвалахар авуна акъатна. И дяведин къалабулух авачир, кӀан хьайила ксуз, кӀан хьайила къарагъиз, вуч кӀан хьайи-тӀа, гьам нез, кӀан хьайи чкадиз физ хквезвай цӀийи уьмуьр Абидаз ахвар хьиз авай. «Белки, Афгъанистан заз акур ахвар тиртӀа?» -Абид гьар пакамахъ ахварикай кватайла фикирлу жезвай. Йикъа са шумудра адан рикӀел Афгъанистанда амай вичин юлдашар хквезвай. Адан хиве тамамар тавунвай кьве везифа амазмай: сад - Дербентда яшамиш жезвай Эфендидин, муькуьдни - Усухчайдал яшамиш жезвай Закиран диде-бубадиз, Афгъанистанда амай чпин рухвайрин патай саламар гун. 2–январдиз Абид Дербентдиз фена. Сифте мамадин патав.- Вуж я? - варарин къене патай хабар кьуна дишегьлиди.- Зун, Абид я. - Вун атанани, чан бала? - кӀвалахрикай икрагь хьанвай къайдада варар ахъайна хабар кьуна мамади. - Ша, ша кӀвализ, ша. Гьаятда ичкидин ни авай. КӀвалерин кӀаник квай кладовкадин ракӀарихъ агакьайла, къене патай шуьшейрин ванер акъатна. Абид ванцихъ элкъвена.- Ам Рамазанан коньякар гьазурзавай кабинет я, - явашдиз лагьана мамади. - Ам исятда, кӀвалах куьтягьна, экъечӀда. Вун кӀвализ гьахьа. Куьчеда мекьи я. Ша кӀвализ, аяларни исятда къарагъна, пакаман фу гила, нисинихъ незвайди я, -лагьана, мама вилик акатна. Кьведни чими кӀвализ гьахьна. Мамадин кьуд рушани са гадади столдихъ ацукьна фу незвай. - Инай куь чӀехи стха, Абид дах атанва, килиг,- лагьана Имаят чай цадай стакан гъиз фена. Фатимани Гуьльнара гьасятда къарагъна атана Абидаз гъилер яна. Фатимадикай чӀехи, гуьрчег руш хьанвай. Адан гъилихъ Абида гъайи сят галай. Амайбур столдихъай юзанач. Абур кӀвализ са тийижир халу атай къайдада, гаф акъат тийиз къарсур хьанвай.- Низами, я чан бала, алад Абид дахдиз гъил ягъа. Ам ви чӀехи стха я,- Имаят ирид йиса авай хва Абидан патав ракъуриз алахъна. Низами къарагъна, кичӀез-регъуьз Абидаз гъил яргъи авуна, катна дидедин кьулухъ чуьнуьх хьана. Муькуь кьве руш къарагъдалди, кӀвализ Рамазан хтана.- Вун атанани, джан хва? Ваз хвашкелди. ЦӀийи йис мубарак хьуй!- Квезни мубарак хьуй!
- Ацукь, вун рекьяй атанавайди я, са кьас фу неъ, чай хъухъ. Чана кьведа са виш гарамар кониякни хъувада,- лагьана, Рамазана столдал коньяк авай шуьше эцигна.- Чухсагъул, Рамазан халу, са истикан чай за хъвада, ахпа заз Эфендидин диде-бубадал са кьил чӀугваз кӀанзава.- Лап хъасан я, джан хва. Вуна чай хъухъ, за адан бубадиз зин патай кьве коньякни вугуда, - лагьана, Рамазан кӀваляй экъечӀна. Имаята Абидан вилик чай эцигна, ширинар авай къабни вилик авуна. Столдихъ ацукьнамай кьве рушакай сад амай аялрикай хкатна ацӀай турпуц хьтинди тир. Муькуьдан чинин кӀалубар зигьиндиз начагъ аялдинбур тир. Стакандиз кьве хупӀ авуна, Абид къарагъна гьаятдиз эвичӀна.- Эфендидин хзандиз чин патайни саламар лагь, - лагьана, Рамазана Абидав газетдик кутуна гьазурнавай кьве шуьше коньяк вугана. Эфендиди гайи адресдай кӀвал жагъурун четин кӀвалах хьанач. 2-нумрадин автобус абурун кӀвалерин патав акъвазарна. - Вун атуй, рагъ атуй!- лагьана Жамалдин бубади Абид гьа вичин хва акур кьван шаддиз къужахламишна. Назук дидеди вилер накъварив ацӀана: «Куьн Аллагьди хуьрай, балаяр!» -лагьана Абидаз са шумуд темен гана. КӀвале мад кьуд жегьил дишегьли авай. Эфендидин эхтилатрай Абидаз абур вири чизвай. Амма чинин кӀалубар садан таниш тир. Маядин. Афгъанистанда амаз, зур йисан вилик, Абида Эфендидив вахкай кагъазда Маядин яцӀу чӀулав киф къуьнелай хкана вилик куьрсарнавай шикил авай. Гьа чӀавуз акурдалай кьулухъ адан суьрет, Абидан рикӀе ацукьнавай. Маяди атана гъил вугана, тӀвар лагьайла, Абидан жендекдай чими ялав фена. Амайбуру чпин тӀварар лугьуз, вичиз гъилер гьикӀ янатӀани адан кьил акъатнач. Абидан вилер Маядилай алатзавачир. Жамалдин буба гьасятда кӀвалин кӀаник квай подвалдиз гьахьна, вичи гьазурнавай чехир авай, шампанскидин шуьшедиз ухшар кьве птулка гваз экъечӀна. Назук дидедини рушари столдал, са гъвечӀи вахтунда гъана, са хара тӀуьнар эцигна. - Абид стха, вун хъсан вахтунда атана. И тӀуьнар вун атана лугьуз гьазурнавайбур хьиз жемир, ибур фейи йисалай амайбур я, - сивик хъвер кваз лагьана, Маяди салат авай къаб столдал Абидан вилик эцигна.- ВакӀан руш, вуна акӀ вучиз лугьузва? - хъел атана адан дидедиз. - Сенфиз адан 22 йис тамам хьана. Накь буба кӀвалахал алаз, чун къе кӀватӀ хьанвайбур я, - гъавурда туна Ханпериди. - Чир хьанайтӀа, за са савкьат къачудай, - Абидаз кӀамаз амукьна.- Къайгъу туш, мад сеферда къачу. Вун Афгъанистандиз хъфизмач кьван? - Маяди мад вичин гаф кухтуна. Адан гуьгьуьлар гзаф шад тир.- Вахъ вуч хьанва, я руш? Вун заз къе хъсан аквазвач гьа!- мад наразивална Назук дидеди.- Зун ингье, чан диде, хъсандиз тамаша, - лагьана Маяди атана дидедин гардан кьуна, сивел хъвер алаз Абидаз са вил яна. - Вун хтунин сагълугъдай къе чна кьведа стаканар галукьарда. Къе завай хъваз жеда. Пака ваъ, муькуь юкъуз кӀвалахал физвайди я. Чун гьар рейсиниз экъечӀдайла, духтурди ахтармишзава. Хъвана гьатайтӀа, зур йисуз поезддин рулдихъ агуд хъи-йизмайди туш, - лагьана Жамалдин бубади вичи хкай шуьшейрикай сад ачухна. Хзан хтана столдихъ ацукьна. Жамалдин буба чехир авай стакан гъиле кьуна кӀвачел къарагъна.
- Зун къе гзаф шад я Афгъанистандавай хцин мецелай саламар гваз хтанвай Абид хва акунал. Куьн Алагьди гьинаватӀани хуьрай. Афгъанистандин цӀаяр куьтягь хьана, гьана амай чи вири рухваярни сагъ-саламатдиз чпин кӀвалериз хтана, диде-бубайрал агакьрай. Им сад, кьвед лагьайди, за зи баладиз, Маядиз вичин хьанвай са тӀимил яшар мубаракзава. Вич бахтлу хьурай, вичихъ сагъ чан хьурай, вири рикӀевай мурадар кьилиз акъатрай! Пуд лагьайдини и алукьнавай цӀийи, I98I-ЛАГЬАЙ йис виридаз мубаракзава. Къуй виридан рикӀе авай къени мурадар кьилиз акъатдай йис хьурай! Жамалдин бубади вичин стакан, сифте къвалахъ галай Абидан стакандихъ галукьарна, ахпа амайбурун виридан стаканрихъ галукьарна, хъвана…
Февралдин вацра цӀийи паспорт къачурдалай кьулухъ Абида, Саратовский областдиз, армиядиз фидалди кӀвалах авур карханадиз хъфиз кӀанзавайдакай кӀвалевайбуруз хабар гана. Абидан вилик пад кьадай кас хьанач. - Хъфидайла, Махачкаладавай Къурбан халудин патав фена, жуван ктаб къалурна, ада вуч лугьудатӀа яб гана ахлад, - лагьана Рагьмана, чемодан кӀватӀна рекье гьатиз гьазур хьанвай Абидаз. - Ваз хвашкалди, хтул! Армияди вун генани жанлу авунвайди заз аквазва, - лагьана Къурбан халуди Абидаз кӀвализ теклифна. Адан юлдаш Рагьимата вилик тӀеямлу хуьрек гъана. ФУ-ЗАТӀ тӀуьна, эхирдай чайни хъвайидалай кьулухъ, Абида вичин фикирар, армиядиз фидалди кӀвалах авур карханадиз хъфин тирди, Къурбан халудиз ачухна. - Ви чка Дагъустан я, хтул. Жезмай кьван Махачкалада кӀвалах жагъура. Ви хьтин кеспияр авайбур инани герек къвезвайди я. Къурбан халудиз яб гайила, Абид кьве рикӀин хьана. Са рикӀи, ам вичи виликдай кӀвалах авур чкадиз ялзавай. Ана кӀвалахни яшамиш жедай кӀвални гьазур тир. Муькуь рикӀи, ам ватанда акъвазарзавай. Адлай гуьгъуьниз адаз мад са къаст авай: Рагьмана кӀелна куьтягь тавур ДГУ–ДИКНИ кӀелиз экечӀиз кӀанзавай. Ам поезд физвай вахт чирун патал объявленийризни килигиз-килигиз ракьун рекьин вокзалдихъди кӀвачи-кӀвачи рекье гьатна. Абидан поезд пакадин йикъан нянихъ авай. Кассада билетарни амачир. - Пака поезд юзадалди са сят амаз хъша, билетар вахкайбур жедайди я, - лагьана кассадавай жегьил дишегьлиди. Вакзалдикай экъечӀайла, Абид патав гвай объявленийрин доскадин патав фена. «Требуется инженер-технолог в «Металлист» завод», - кӀелна са чарчелай Абида. Агъадихъ адресни, телефонни къалурнавай. Абид, яргъал вегьин тавуна, гьа къалурнавай адресдиз фена.- Чна вун кьабулда, анжах прописка жува жагъура, - лагьана документриз килигайдалай кьулухъ, кӀвалахал кьабулзавай дишегьлиди. - Прописка за жагъурда, куьне документар кьабула, - шад хьана Абидаз. Адаз кӀвал киридиз жагъайла, пропискани туь- кӀуьдай хьиз тир. - Прописка туькӀуьрна, ислен юкъуз, кӀвалахал экъечӀ, - лагьана гьа дишегьлиди Абидаз тухвана, мад кве кас авай кабинетда, кас галачир стол къалурна. Абидан шадвилихъ кьадар авачир. Икьван фад Махачкалада кӀвалах жагъунал ам аламат хьанвай. Ам конторадай экъечӀна, гьасятда киридиз вугудай кӀвалихъ къекъвез башламишна.
Къе хъуьтӀуь вичин везифаяр рикӀелай алуднава: ракъини гатфариз хьиз чими ийизва. Гуьгьуьлар шад жегьилар ярар-дустарихъ галаз гьавайрал экъечӀнава. Кьуьзуь къарийри, кӀвалерин вилерик скамейкайрал ацукьна, ракъинин назик нурарик чпин хамни-кӀарабар хьанвай беденра чим твазвай. ИНИХЪ-АНИХЪ физвай инсанрин арада са теспача жегьил тафаватлу жезва: палтудин дуьгмеяр ачух я, вилери са вуж ятӀани жагъурзава, эгьли инсанривай хабар кьазва, гьар сефер «ваъ» жаваб жагъиз къакъатзава. Абид дезгедал ацукьна. КӀвал герек я. Пакамлай къекъведай кьван кӀвачер, чараданбур хьиз, иесидиз муьтуьгъ жезмач. ЯтӀани чара авач, мад къекъвена кӀанда. Ам къарагъна. Кьакьан кӀвалерин вилик кьве дишегьлиди чпин дерди-бала ийизва. Абид абурув агатна, вичин тӀалабун тикрарна.- Чан хва, вун са кьве йикъан вилик атанайтӀа, за кьабулдай. За вилик къуз кьве студент кьабулна. За ваз вуч лугьун? – хиялри тухвай дишегьлиди куьчеда вил экъуьрна.- Зоя, яраб Умади и жегьил вичин кӀвале кьабулдатӀа? – жузуна кьвед лагьай дишегьлиди.- Я гьа. Кьабулунни мумкин я. Ума исятда кӀвале авач, аялни школада ава. АтӀа кӀвалер гьаданбур я, - сад лагьай дишегьлиди тӀуб туькӀуьрна, алачухдиз ухшар авай кӀвалер къалурна. – Вун, хва са кьвед-пуд сятдилай хъша, зун адахъ галаз рахада.- Чухсагъул, халаяр, мад квелай гъейри, зи умуд квай кас авач, эгер кӀвал туькӀвейтӀа, шкалатар зи хиве жеда, - лагьана Абид кьулухъ элкъвена. Шегьердин багъда шахматрал къугъвазвай итимриз булдалди тамашна, икьрар хьайи вахтунда Абид мад таниш тир куьчедихъ юзана. Эгьли дишегьлияр чпин суьгьбетрик кумай.- Вун чаз къенфетар буржлу хьана, - лагьана сад лагьай дишегьлиди. -Зун рахана, валай кьве тарифни авуна, разивал гана, хва.- Чухсагъул, Зоя хала. Къенфетар завай, - Абид шадвиляй цавук хкӀуна.- Ума исятда кӀвале авач, техникумдиз катна. Са тӀимил гуьзлемиш хъия, хва, -дишегьлидин сиве гаф амаз, Умадин кӀвалин рак ачух хьана. Анай аялдин араба вилик кутуна, муьжуьд йиса авай хьтин гада экъечӀна.- Расул, вун аял хкиз физвани? – жузуна Зоя бадеди. Расул кьилив ишара авуна, вичин рехъди фена.- Язух аялар… ЧӀехибурун гъалатӀриз килигна, са тахсирни квачир аялрин уьмуьр бахтсуз жез гьайиф. Вич аял кьил ятӀа-ни, дишегьлини гьакьван хъсан дишегьли я, - Зоя къари элкъвена жегьилдиз килигна. – Вун эвленмиш хьанвани, хва?- Ваъ, хала. Гьеле зал жуван ухшарар квайди гьалтнавач, -зарафатдин жаваб гана Абида.- Гьа жуван ухшар квайди гьалт тавунмаз, чан хва, мехъерар авуник хевни кутамир, тахьайтӀа куьн сада лагьай гаф муькуьдан туьтуьна акӀиз жеда, - дишегьлидиз вичин уьмуьрдакай са вуч ятӀани жегьилдиз ахъайиз кӀанзавай, амма аял хкиз фейи гада сефилдиз, кьил куьрсна хтана.- Расул, гьикӀ хьана?! Замирка вахчуначни? - жузуна Зоя бадеди.
- Аялрив вахкузвач, я диде, я буба атурай лугьузва, - пӀузаррикай хьиз рахана гада.- Ша, чан хва, чун кьвед фида, - Расулан кьилелай кап алтадна дишегьли, вичин кьуьзуьвални хиве такьуна, вилик акатна. Абид са декьикьада вуч ийидатӀа чин тийиз акъвазна. Ахпа кьетӀивилелди лагьана:- Зоя хала, зунни Расул фида, жув инжиклу жемир.- Алад, чан хва, вун аллагьди хуьрай, - къаридиз шад хьана. Расул тажубвилелди таниш тушир халудиз килигиз акъвазна.- Расул, чан хва, а халу куь кӀвале яшамиш жедайди я, хъсан халу я. Ада ваз куьмекда, алад, геж тахьурай, тербиячидиз хъел къведа.- Ша, Расул, - Абида, са гъилив коляска кьуна, муькуь гъил гададин назик къуьнел эцигна. Расул муьтуьгъвилелди вилик юзана. Бахчадиз гьахьайла, ана амайди анжах са аял тир, Расулан пуд йиса авай вах Замира. Абидан къаншардиз лацу халат алай жегьил дишегьли атана. Ада сив жакьун акъвазарна, хъел кваз лагьана:- Са тӀимил фад атайтӀа жезвачни? Зун ина са Замира гваз гьикьван хьуй? И арада Замира атана, Абидан виликай акъвазна, къужахда гъвачӀи нини чуькьвез, чӀулав пӀинияр хьтин вилерай таниш тушир халудиз килигзава.- Парталар атӀа тумбочкада ава, - лагьана тербиячиди вичин пад-къерех ийиз башламишна. – Вун Замирадин буба яни? – жузуна бирдан ада. И суалдин ван хьайила, Замирадин гъиле авай нини аватна. Абидай гаф акъатдалди, аялди чин цавал хкажна, вичин чӀулав пӀинияр хьтин вилерай тамарзлувилелди килигна, язух къведай ванцелди «буба… а….а!» лагьана, вичин таза гъвечӀи гъилер Абидал хкажна. Аялдин вилери Абидан чинай тӀеквенар акъудзавай. Абид агъуз хьанмаз, аялди вегьена кьве гъилини адан гардан кьуна. Абида вичин нефес дар жезвайди гьиссна. Рушан фикир, на лугьуди, мад «буба» ачух хъувун тушир. Са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавай тербиячи мез кьуна амай. «Аялдизни буба икьван кӀан жеда кьван», - эхир вичи-вичикди лагьана дишегьлиди. Расул ракӀара серсер хьана амай, ада вахаз тупӀар юзурзавай.- Аялдиз вун икьван кӀан хьайила, адакай катна виже къведач. Ма жуван цуьк хьтин баладин шикилар вахчу. Дуьз лагьайтӀа, виридалай хъсан акъатнава. Вавай кьве манатни зур,- тербиячиди шикилар Абидал яргъи авуна. Абида шикилар къачуна, пул гана. Адай са жавабни акъатнач, анжах явашдиз «сагъул, вах» лагьана. Къецел экъечӀайла, Расулаз вах Абидан къужахдай вахчуна, коляскада ацукьриз кӀан хьана, амма Замира ккӀлам хьиз Абидан гардандик, «буба…а…а» лугьуз, ккӀанвай.- Къайгъу туш, за гваз хкведа, - лагьана Абида. Аял секин хьайила, ада Расулавай явашдиз хабар кьуна:- Куь буба гьинва? Са шумуд декьикьа кисна, ахпа, кьилни хкаж тавуна, гадади жаваб гана:- Адаз маса гуьзел гьатна лугьузвай мамади. Мад садни са гафни раханач. Замира Зоя бадедин патавни фенач. Пудни кӀвализ гьахьна.
КӀвалин са пад краватдини диванди кьунва, муькуь пата чина гуьзгуь авай сервантни телевизор ава. Цлал пуд касдин: Расуланни, Замирадинни, мад са дишегьлидин шикил ала. Акунрай гьа дишегьли аялрин диде я. ЭрчӀи патахъ галай кьуд лагьай кас вуж ятӀа чир тахьурай лагьана, лацу чар алкӀурнава. «Са йисан вилик янавай шикил я. Ума лап жегьил аквазва. Белки фад эвленмиш хьанатӀа?» - фикирна Абида. Телевизор кутуна, Расул дивандал ацукьна. Замира вил алуд тийииз, Абидаз килигзавай. Абида ам вичин метӀерал ацукьарна. Замира адан хурудив, чимивал кӀандай пси хьиз, агатна. Зенг яна. Расула «мама я» лагьана рак ачухиз гьерекатна.- Нянин хийирар хьуй! - кӀвализ юкьван буйдин, къумрал, кьурай якӀарин жегьил дишегьли гьахьна. Салам кьуна, Абидаз къарагъиз кӀан хьана, амма къужахда авай аял ахварал фенвай. Дишегьлиди тадиз руш къатхьурдай чка туькӀуьриз башламишна. И арада Расул дидедин патав шикилар гваз агатна.- Акъваз, чан бала, за аял секинарин, ада атанвай халу инжиклу авунва, - лагьана Умади, аял ахварай кват тийидайвал, телевизордин ван са тӀимил явашарна.- Вуна багъишламиша, стха, - лагьана иесиди мугьмандиз. - Валлагь, эхиримжи вахтара заз вил акьалдай мажал амайди туш. КӀвалахни ийизва, техникумда КӀЕЛНИ…ГИЛА курсовой кӀвалахарни ганва, ийир-тийир квахьнава. Гена чи къунши Зоя халади куьмекар гузва. Ада заз ви эхтилат авунай, - Ума Абидан чиниз килиг тийиз алахъзава. – КӀвал гъвечӀиди я. Эгер ваз бегенмиш хьайитӀа…- Рази тежедай кар АВАЧ…КӀВАЛАХАЛНИ экъечӀна кӀанзава. Ваз чизва: шегьерда кӀвал жагъурун регьят туш, - Абида разивилин ишарадалди кьил юзурна. Якъин, Умадин дерт чӀехиди тир, яшайишни четин. Абидаз вичивай ина рикӀин регьятвилелди яшамиш тежерди чизвай, амма гила и кӀеве авай дишегьлидиз куьмек тавуна элячӀна физ жезвачир. Адан рикӀе, цӀурурна цанвай кьуркьушум хьиз, вичин гарданда «буба, зи буба…а!» лагьана гьатай Замирадин гафар, адан чӀулав вилер гьахьнавай. Абид, бедендик са гьихьтин ятӀани судур кваз къарагъна, кӀвалин иесидин къаншардиз атана.- Зи чемодан мугьманханада ама. Вуна ихтияр гуз хьайитӀа, за ам фена хкида… Абиданни Умадин вилер вилера акьуна. Умади кьекьемар агъузна. Абида кьатӀайвал, Умадинни Замирадин вилерин арада са зеррени тафават авачир. ЧӀулав пӀинияр хьтин вилер тир…
Прописка жагъанач, «Металлист» заводдиз инженервилиз фидайвал хьанач. Са пуд юкъуз Умадин кӀвале йиф авурдалай кьулухъ, Абид Махачкаладин машиностроительный заводдиз мастер яз кӀвалахал фена. ЦӀийиз эцигнавай общежитида чкани жагъана. Махачкалада кӀвалахал экъечӀнавайдакай Абида хуьруьз хабарна. Гьа кӀвалахал хьайи йикъалай ада университетдиз гьахьун патал гьазурвилер акваз башламишна. Адаз университетдин юридический факультетдиз гьахьиз кӀан хьана. Имтигьанар юкьван къиметрал вахканатӀани, адан тӀвар студентрин сиягьда гьатнач.
- Куьн конкурсдай акъатнач. Документар куьне гьиниз вуганайтӀа, гьанай вахчу, - лагьана университедин юридический факультетдин идарада кӀвалахзавай са жегьил дишегьлиди. Абида документар вахчунач. Ада филологиядин факультетдин заочный отделенидиз переводна, имтигьанриз гьазур жез башламишна. Общежитида лезги жегьилрин арада Абидаз цӀийи танишар хьанвай. Шихид хуьруьнви Наруллагьани Кашан хуьруьнви Январбега са цехда кӀвалахзавай. Жегьилри кӀвалахдилай гуьгъуьниз сад-садан патав физ, чаяр хъваз, тӀамаяр къугъваз, кьисаяр ахъагъиз, суьгьбетар ийиз кӀвалахдик квачир вахт кечирмишзавай. Вичин гъилералди кана гуьрчегдиз нехишар атӀана, шикилар чӀугуна, туькӀуьрнавай шеш-бешар ада Къурбан халудиз, дахдиз ва са шумуд дустунизни багъишна. Абид яшамиш жезвай кӀвалин цлал кудай алатдалди тахтадал чӀугунвай Маядин шикил алай. Гьа къайдада чӀугуна куьтягьнавай мад са шумуд шикил столдални аламай. Абида эхиримжи вахтара Маядикай фикирарзавай. Адаз хевлетдиз Маядихъ галаз рикӀяй-рикӀиз рахадай мумкинвал гьатзавачир. Гатуз Закирни армия акьалтӀарна Афгъанистандай хтана. Ада Махачкалада мелиорациядин техникумдин кьуд лагьай курсуниз хтана кӀелун давамарзавай. Закиралай гуьгьуьниз кьве вацралай Эфендини отпускадиз хтана. Жамалдин бубади вичи хкудна гьазурнавай чехирар пуд жегьилдини яваш-яваш кьери ийизвай. Жамалдин бубади жегьилриз са келимани лу-гьузвачир. Вичини тек-бир жегьилрихъ галукьариз са-са стакан чехир хъвазвай.- Заз зи чӀехибур куь кӀвализ лишан кутаз ракъуриз кӀанзава,- лагьана Абида са хевлетдиз амукьай чӀавуз Маядиз. – Вуна вуч лугьузва?- ЧӀехибур атурай ман, за хъсан тӀуьнни гьазурда, амма зун гьеле чӀехи хьанвач. Заз гъуьлуьз физ фад я, - я эхь, я ваъ талагьна Мая, Абидан чинизни килиг тавуна кӀваляй экъечӀна. «Намус квай дишегьлидини ракъура куь илчияр, зун рази я лугьудач», - лагьана, фикирна Абида вичиз разивал гайидай кьуна. Махачкаладиз хъфидалди, хуьруьз хъфена, дахдизни бахдиз Маядин патахъай гаф кутун патал фин меслят къалурна. Са гьафтедилай Рагьман Махачкаладиз Абидан патав атана. «Дахдив хъсан хабар гвач», - фикирна Абида, адан чиник квай серин акунмаз.- Чаз руша «ваъ» лагьана, - жузунар авурдалай кьулухъ, наразивилелди лагьана Рагьмана. – ДИДЕ-БУБАДИН наразивал авачир, чан хва, амма руша «ваъ» лагьана. Бес куьн рахайди туширни?- Гила адакай вучда, рахана, раханач? - Абидан гуьгьуьлар чӀур хьана. Адаз цлал алай, гьамиша вичиз сивел мили хъвер алаз килигзавай Маяди гила вичихъ далу элкъуьрнавай хьиз аквазвай. Ада цлал алай шикил алудна, чин пад кӀаникна столдал эцигна, вич дакӀардихъ элкъвена.- Куьн рахун хъия, чан хва. Шегьерра яшамиш жезвай дишегьлийри наз гудай адет я. Куьн мад рахун къия, - лагьана Рагьмана, Абида чин пад кӀаник авур шикил, дуьз патахъ элкъуьрна, столдал цлахъ агудна акъвазарна. Са шумуд юкъуз Абидан йикъан кьарайни йифен ахвар квахьна. Адаз хъфена Маядиз «ваъ» лугьунин себеб чириз кӀанзавай. Белки, арада фитне-затӀ тур, авачир гаф лагьай кас аватӀа чириз кӀанзавай.- За ваз «ваъ» лугьудай руш Дагъустанда бажагьат жеда лагьана фикирнавайди тир, - Закир аламат хьана амукьнавай.
- Зани гьакӀ фикирнавай, - лагьана Абидни кис хьана, ахпа давамар хъувуна: - Кьве дуст хьана. Сада вичиз диде-бубади къалурай дишегьли бегенмиш хьана, мехъерна гъана секин хьана. Муькуьди, диде-бубади, мукьва-кьилийри къалурай рушарал рази тежез, абур бегенмиш тежез, за идеальный, яни вири патарихъай тамам гуьзел гьалт тавунмаз мехъерардач, лугьуз яргъалди мехъерар тийиз, виридан рикӀ акъудиз хьана. Са кьадар вахтар фейила дустуни гьалтайла адавай хабар кьуна: - ГьикӀ хьана, дуст, ваз «идеальный» дишегьли жагъанани, вун мехъерарна секин хьанани?- Эхь, жагъана, дуст кас, амма мехъерар за гилани авунвач. - Вучиз?- Вучиз лагьайтӀа, гьа дишегьлини «идеальный» итимдихъ къекъвезвай! Гила яшар гзаф хьайила, аламукьайбуруни «ваъ» лугьузва. Зун къени паб авачиз амукьнава», - жаваб гана ада. - Кьуьзуь хьана къах атӀанвай кар авач хьи, Абид стха. Чи кьисметри, белки, школайра кӀелзама жеди, - лагьана, Закира кьил виниз хкажна… Маядихъ галаз Абида мад рахун-луькӀуьн хъувунач. Ада вичин рикӀевай гафар кхьенвай шиирни вичи чӀугур Маядин шикилни Махачкалада институтда кӀелзавай Маядин гъвечӀи вах Зумриятав вугана рахкурна.- Абид стха, бес чи араяр, чи дуствилин алакъаяр гьикӀ хьурай? - фикирлу хьана хабар кьуна Эфендиди Абидан чинавай серинвал акурла.- Эфенди стха, акунрай, аник цӀай кутунвайди вун я! - лагьана Абид Эфендидиз шак алаз хьиз тамашна. Эфендидин чинин рангар дегиш хьана, са легьзеда, цяй акъудай балугъ хьиз сив ахъайиз-акьализ лугьудай гаф жагъин тийиз амукьна. - Вуна кӀвалевайбурувай хабар яхъ, за гьикьван гафар адаз лагьанатӀа, гьикьван ам рекьив гъиз алахънайтӀа.- Заз чи дуствал мукьвавилелди генани мягькем ийиз кӀан хьанай. Вучда, кьисмет хьанач. Гьар са касдин къуьнерал вичин кьил алайди я. Белки, зазни ваз тийижиз, адахъ вичин рикӀин сир гвайди ава жеди, Эфенди. Ваз фикир жемир, стха, зибур зарафатар я. Ви рикӀикай заз хабар я. Чун Маяди танишарайбур туш, я Маядивай къакъудизни жедач, - лагьана Абида Эфендидин далудиз кап яна…
… Августдин вацра мукьва-кьилияр кӀватӀ хьана хуьре Фетягьаз гурлу мехъерар къурмишна. Атанвай мугьманрин къуллугъда акъвазна Абида вичелай аслу вири куьмекар авуна. Няниз демерани кьуьлер ийиз иштиракна.- Килиг чи хуьре гьикьван гуьрчег рушар аватӀа, хкягъа жувазни сад. Ви таяри вирида мехъерарна, амайди са вун я,- НитӀиф имидин юлдаш Нуьдуьр вичин руш Мукьминани галаз атана Абидан патав акъвазна.- Чи хуьре адахъ кьадай руш амач, хъсанбур вири тухванва. Чна адаз къунши хуьряй са руш къалурда, - гьасятда бахдин гаф атӀана Мукьминади.- Гурчег руш яни? - гьикӀ кӀантӀани хьуй лагьай къайдада, хабар кьуна Абида.- Гуьрчег рушни я, акьуллу рушни я, учительницавал кӀелна куьтягьнавайди я.- Акьван хъсан руш гилалди садазни такуна вучиз ама?
- Ам вуж я? Нин руш я? - Нуьдуьрни мягьтел хьана вичин рушаз тамашна.- Ам Алкьвадраллай Мегьамедсаидан руш ФатӀимат я. Мумкин я вазни ам чир хьун. Пака за ваз адан шикил къалурда,- шадвиляй Мукьминадин вилер ргазвай.- АкӀ ятӀа чна кьведа са кьуьл ийида, - лагьана Абида Мукьмина кьуьлуьк чӀугуна. Пакамаз Абид айвандик Муьгьуьбатанни мад са рушан рахунрин ванцел ахварай аватна. Ам тадиз парталар алукӀна айвандик экъечӀна.- Чун ваз свас къалуриз атанва, вун нисиналди ксанма,- Мукьмина гьа вичи лагьай рушан шикил гваз атанвай. Шикилдавай рушан акунар Абидаз танишбур хьиз авай, амма вуж ятӀа фикирдиз къвезвачир. - Килигда чун куь ФатӀиматаз. ТӀвар заз бегенмиш хьана! -лагьана Абид гурарай агъуз гьаятдиз эвичӀна…
Йисни атана акъатна. Абида университетдиз гьахьун патал гьазурвилер аквазвай. - Гадаяр, ша чун санал университетдик кӀелиз экечӀин. Имтигьанар башламиш жедалди вахт ама, чна санал гьазурвилерни акван, - лагьана Абида, са сеферда чай хъваз ацукьайла Наруллагьазни Январбегаз.- Имтигьан вуч затӀ я? - хабар кьуна Январбега.- Имтигьан – экзамен я. Чаз дидед чӀални хъсан чир жеда,- лагьана Абида. - Са гьиниз хьайитӀани кӀелиз гьахьун чи фикиррикни квайди тир, амма гьиниз гьахьдатӀа, вуч кеспи хъсан ятӀа кьил акъат тийиз, акъваз хьанвайди тир, - лагьана Наруллагъ Январбегаз тамашна.- Муаллимвални пис кӀвалах туш кьван, - кьил куьрсна хьиз, лагьана Январбега. Абида гьар юкъуз кӀелуникай эхтилат вегьез, эхир, Наруллагьни Январбег университетдиз документар вугуниз мажбурна. Жегьилри гьар юкъуз тахьайтӀани, кӀвалахик квачир вахтара санал ацукьна имтигьанриз гьазурвилер аквазвай. Февралдин сифте кьилерай Абид хуьруьз хъфена. КӀвализ агакьнамаз, мад мехъерин месэла аватна. Гьинал фейитӀани мукьва-кьилийрини мехъерар мус жезва лугьуз хабар кьазвай.- За ваз къе ФатӀимат къалурда, - Муьгьуьбат мад шикил гваз Абидан патав хтана.- А шикил куьне заз къалурайди вуч тир…- За шикил лугьузвач, ам вич къалурда. Ада ЧӀилихърин хуьре школада тарсар гузва. Ам гьар киш юкъуз тарсарилай кьулухъ чи кӀвалерин виликай хъфизвайди я. Ваз аквада, са гуьрчег руш я! - Муьгьуьбатан шадвилихъ кьадар авачир.- Ам чаз чизвай, чи кӀвалериз къвез хъфизвай, Рагьманахъ галаз акахьнавай Мегьамедсаидан руш я. Гзаф хъсан руш я, - дакӀардин патав атана Ханума вичин гафни кутуна. - АтӀангье, ам! АтӀангье! - Муьгьуьбатай гьарай акъатна. Ада дакӀардай тӀуб туькӀуьрна, куьчедай текдиз гъиликай дишегьлийрин чӀулав сумкани
куьрсарна, сикӀрен хамунин хев галай, мичӀи яру ранг акахьнавай яргъи палту алаз, кьилихъни дагъви дишегьлидиз хас къайдада шал вегьенвай, са зеррени дамах гвачиз, рекьин къерех кьуна физвай жегьил дишегьли къалурна. - Гьихьтин дугъри кас ятӀа аку! ТӀвар кьунмазди хтана акъатна. Ам ви кьисмет я бала, - Ханум мягьтел хьана, къвалахъ галай дакӀардай куьчедиз тамашиз акъвазна. ФатӀимата, вичиз килигзавайди гьисс авурди хьиз, кӀвалериз са вил яна вичин рехъ давамар хъувуна. Гьа и килигай декьикьа Абидаз бес хьана. - Зи рикӀел хтана, ам вуж ятӀа! - гъилевай шикилдиз тамаш хъувуна Абид. – Адан суьрет школадин цлал, отличникрин арада авайди тир, - лагьана Абид, вилер агажна, чин Муьгьуьбатахъ элкъуьрна, рахана. Ахпа, яргъаз акъатдалди, ФатӀиматан гуьгъуьниз тамашиз дакӀардал акъвазна.- Чун це лугьуз фидани?- Муьгьуьбата Абид хиялрикай хкудна.- Ам варцелай алатдалди лугьун вучиз авунач? Ам чна гьа инлай гваз хкведайди тир, - зарафатна Абида. - За акӀ лагьаначир кьван…- Сифте куьне ам це лагьанвай чка авани-авачни чира. Авачиз хьайитӀа чи фикиррикай абуруз хабар це. Чунни сад-садаз акуна, рахана кӀанда, фикирар чирна кӀанда…- УРРА..А..А! Абид дах рази хьана! Гила чун свас це лугьуз фида! Тушни бах?- Абидан сиве авай гаф атӀана, шаддиз гьарайна Муьгьуьбат фена бахдин гардандик ккӀана.- Завай чи бубайрин адетар чӀуриз жедач. За чи тухумдик квай чӀехи стха, НитӀифахъ галаз меслятда, - лагьана Рагьман чӀехи стха НитӀифан патав фена. - Шад хабар я. Гьар са нуькӀрез вичин муг хьана кӀанда. Мегьамедсаидахъ рушан патахъай зун рахада, стха, - лагьана НитӀифа Рагьманан хиве авай везифа вичин хивез вегьена.- Заз НитӀифа гъил це лагьайтӀа, за гъилни галудна гуда. Заз адаз ваъ лагьана, гун тийидай руш авайди туш. Гадани заз, Рашидан гададин мехъериз, кьилел-кӀвачел акъвазнаваз акурди я. Рагьманни чи акахьнавай, са кьадар фу санал тӀуьр, яр-дуст кас я, - лагьана, Мегьамедсаида рушавайни хабар кьун тавуна, вичин разивал гана. Рагьманани Ханума чпин хиве авай везифани яргъал вегьин тавуна, сусаз мукьувай килигиз, адан патай гаф къачуз фена. КӀвализ рушан патахъай Рагьман атана акурла, Гьуьруь, ийир-тийир квахьна, вуч ийидатӀа чин тийиз, кӀваляй къецел экъе-чӀиз хквезвай. Адан рикӀел Рагьманан сифте юлдаш Имаят вичихъ галаз больницада къаткай вахтар хтана. Адаз Имаят тахкуна къад йисалай виниз алатнавай. Абид Имаятан гада тирди чир хьайила, Гьуьруьдиз са патахъай шад хьанвай, муькуь патахъай, тахай диде авай кӀвализ вичин руш аватзавайди чир хьайила, михьиз гуьгьуьлар ханвай. «Заз тахай къари хьана, зи рушазни ихьтин йикъар кьисмет жедайди ни фикирнавай?!» - Гьуьруь кур пашман тир. Мегьамедсаидаз лугьуникай файда авачирди, вичин гафуниз яб гун тийидайди Гьуьруьдиз малум тир.- Заз Абид зи хайи балайрилайни гзаф кӀанзавайди я. Ада зи кефи садрани хайиди туш, - Хануман гафари Гьуьруьдик квай къурху са бубат явашарна.
- Заз хайидини тахайди акунвайди я, чан вах. Вири цавараллай Худадин гъилевай кӀвалахар я, белки, зи рушан кьисметни гьахьтинди я жеди. Чун Гьада гайи йикъал рази жеда, анжах жегьилар чеб чпиз акуна, чпин меслятни авурай, чан Рагьман стха, чан Ханум вах, - лагьана Гьуьруь, вилерал акьалтзавай накъвар чуьнуьхун патал пичинихъ элкъвена, чайдан къачуна, чайдин къапара чай цаз башламишна.- Абур аялар я, гьеле чизвай са затӀни авайди туш. ЧӀехибуру меслят авурвал дуьз жеда! Вуна чаз столдал са ранг алай затӀ эциг! Чай куьне, дишегьлийири хъухъ! - Мегьамедсаидаз столдал эрекь авай шуьше къведалди кьарай къвезвачир. - Аферин! Вуна гьакӀ лагь ман, кӀвал къени хьана къул чими хьайи кас! - Рагьманаз Мегьамедсаидан эхиримжи гафар бегенмиш хьана. – Гьелбетда Гьуьруьди дуьз лугьузва. Жегьиларни чеб-чпихъ рахурай. Тадивал квай кар авач. Чун гьабурун меслятдал рази жеда.- Чна кьведа гьикӀ лагьайтӀа, гьакӀ жеда. Яхъ жуван вилик квай рюмка! - лагьана Мегьамедсаида ички цана ацӀурнавай рюмка гъиле кьуна…
Абидаз свас це лагьанвай ван хьайи Имаятан рикӀиз чка жагъизвачир. Ам са меслят авун патал, вичелай кьве куьчедин винихъ яшамиш жезвай чӀехи вахан патав фена.- Зи бедендикай хкатай баладиз зун, диде, галачиз свас це лагьанва, - шелни шадвал акахьна, арза авуна Имаята Суьрегьидиз. - Це лагьанватӀа, ви бала бахтлу хьурай! Чунни сусаз тамашиз фида. Яргъал вучиз вегьезва? Ша, къведай базардин юкъуз, фена къавумриз ина чунни авайди чирна хквен! - викӀегьвилелди лагьана Суьрегьиди. - ИкӀ садлагьана, гьинай я, вуж ятӀани чин тийиз гьикӀ фида?- Имаятак теспачавал акатна.- Вири чир жеда, чан вах, вири хъсан жеда, анжах вак тади акатмир. Чна свас гьи хуьряй ятӀани, нин руш ятӀани чирда. - Це лагьанвай свас Алкьвадрин хуьруьн кавхадин руш я лугьуз заз ван хьана…- Лап хъсан я, чан вах. Кавхани гьа чун хьтин инсан я. Жуван гьазурвилер акурла заз лагь, чун кьведни санал фена хкведа. Ацукь, жуваз са истикан цӀантар квай чай хъухъ! Июлдин сифте базардин юкъуз, Имаятни Суьрегьи Абидаз це лагьанвай сусан патав физ, Нежведилан цӀийи «Москвич» машинда акьахна, рекье гьатна. Суьрегьи, машиндин чӀехиди вич тирди чирдай къайдада, рулдихъ галай вичин итимдин къвалав ацукьна. Кьулухъ вичин кьве рушан къвалав ацукьнавай Имаятав рахаз Суьрегьидин сив акъвазнавачир. Гьа са вахтунда рулдихъ галай Нежведилазни, машин дуьз рекьяй гьал лу-гьуз, туьнбуьгьар гузвай. Имаятан хиялар са гьина ятӀани къекъвезвай. Адаз Суьрегьидин са гафунинни ван къвезвачир. Адан рикӀел Абида сифте камар вегьез къекъвезвай вахтар хквезвай… Кьве мертебадин кӀвалерин дакӀардал, кӀвачел акъвазарна кьуна, Имаята йиса авай Абидаз ачух пенжердай куьчеяр къалурзавай. Гьа и вахтунда кӀвализ ракӀар ахъайна Тават гьахьна.
- Ам гьи чка я, вуна аял кьунвайди! - гьарай акъатна адай. Имаят Таватахъ элкъвей декьикьада, Абида кӀвачер чиле эцягъна вич винел хъуткьунарна. Кьве гъилини кьунвайтӀани, аял гъиляй акъатна дакӀардай къецел аватна. - ВУ…У…У!- Таватай гьарай акъатна. Ам кьулухъ элкъвена тадиз гурарай агъуз эвичӀна, къецел аялдин гьарайдиз катна. Гъиляй аял акъатай Имаятан зегьле фена. Ада гьич фикирни тавуна, дакӀардай аялдин гуьгъуьниз хкадарна. Вичелай вилик куьчедиз акъатна, къужахда шехьзавай аял аваз хквезвай Имаят акур Тават, са шумуд декьикьада сес акъат тийиз амукьна.- Вуч хьана аялдиз? - хабар кьуна ада нефес-нефесдихъ агакь тийиз.- Аллагьди хвена, дакӀардин кӀане къван-затӀ авачиз. ЗАТӀ-НИ хьанвач, кичӀе хьана шехьзавайди я, - Имаятан вилер накъварай ацӀанвай. – Тавакъу я, Тават, Рагьманаз чир тахьурай. Ада зи кьилел мусибат акъудда. Фейи сеферда аялди нафтӀ хъвайила, ада заз талагьай гаф амукьнач. Виридан вилик беябур авурди я.- Вун рекьидай вахт хьанва. Им кьвед лагьай сеферда, ви къайгъусузвиляй аял текьена къакъатнава. Мад ахъа дакӀардал аял кӀвачел акъвазарич хьи! - Таватан чанда ажугъ гьатнавай. - Я чан вах, заз гьакӀ хьана кӀанзавайни? - Имаят, язух къведай къайдада, аял вичихъ чӀугуна кьуна кӀевиз, ван акъатна шехьна.- Лугьудач. Садазни за лугьудач, анжах аялдиз са затӀни тахьурай,- лагьана Тавата аял гвай Имаят къужахламишна… Нежведила машин Алкьвадрин хуьруьн кимел акъвазарна рекьин къерехда акъвазнавай итимривай Мегьамедсаидан кӀвалер алай чка хабар кьуна. Ада машин, вичиз кимеллай итимри къалурай мягьледиз гьална, пенжерда шуьше аваз айванар къецел акъуднавай кьве мертебадин кӀвалерин вилик акъвазарна. Суьрегьи, чархачи хьиз, гьасятда машиндай экъечӀна, кӀвализ хъфизвай ракӀарин кьилел алай званокдал галамаз-галамаз са пуд сеферда тӀуб илисна.- Къвезва, къвезва! - гьаятдин къене патай дишегьлидин ван акъатна. Арадай акьван вахт фенач, ракӀар ачухна, кьурай якӀарин яхун, чина берекат авай, вилерин кьилер са жизви агажна, чуьхвенвай гъилер хуругандай михьиз-михьиз са дишегьли къецел экъечӀна, таниш тушир мугьманриз тамашиз акъваз хьана.- Ваз саламалейкум, зи вах! Чи хва Абидаз це лагьанвай свас, ФатӀимат и кӀвале яшамиш жезвайди яни? - Суьрегьидин векъи ванци къуншиярни уяхарна.- Эхь, ФатӀимат зи руш я. Куьн вужар я? - Гьуьруь таниш тушир инсанриз тажубвилелди жерге тирвал тамашна. Адан вилер Имаятал акъваз хьана. Имаятни, варарай экъечӀай дишегьли акурла, чӀал кьунвайди хьиз, гаф акъат тийиз акъваз хьанвай. - Имаят! Вун Имаят тушни?- Гьуьруь! - Дишегьлияр кьведни къужахра гьатна чпи чеб теменрив ацӀурна. Абурун кьведанни вилер гьасятда накъварив ацӀана. - Куьн танишар я лагь ман! - кӀевиз рахазвай Суьрегьидин сес яваш хьана. Гьуьруьни Имаят сад садан къужахра гьатна гзаф вахт хьана. - Гьан, чун квез килигиз атанвайбур туш. Мугьманриз кӀвализ ша лугьудай адет авайди я, - Суьрегьиди вичин наразивал къалурна.
- Им заз хайи вах кьван кӀан хьайи кас я. Чун такуна къад йисалай виниз я, - лагьана Имаята вилин накъвар гъилин далудал михьна.- Къанни са йисахъ агакьзава, - вахт дуьз тестикьарна Гьуьруьди. – Ша, кӀвализ ша! Имаят акуна зи кьил квахьнава. Эхтилатар чна кӀвале ийида, - лагьана Гьуьруь вилик акатна къениз гьахьна, гурарарин кӀане вичин калушар хтӀунна, кьвед лагьай мертебадиз айвандик хкаж хьана. Адан гуьгъуьналлаз гьахьай Имаят акъваз хьана, кьулухъ хтана.- А машиндавай шейэр акъуддайвал, Нежведил! Ша, балаяр куьнени куьмек це, - лагьана Имаятак теспачавал акатна.- Вун секин хьухь, чан вах. Абур аялрини Нежведила гваз хкведа. Санизни фидач ви сусан жигьизар, - лагьана Суьрегьиди Имаят рум кутуна виликди ракъурна. Винел хкаж хьайи Гьуьруьди, айвандик квай ругул аялдин япал кӀуф эцигна са вуч ятӀа-ни лагьана, са гьиниз ятӀани ракъурна.- Чи свас гьинава? ФатӀимат ви руш яни? - Имаятан рикӀ акъатзавай.- Эхь, ФатӀимат зи руш я. Вуна зи дидедин тӀвар хвенач. Заз, хун тавуна, чара амукьнач. Амма зи кьилиз садрани зи руш ви гададиз кьисмет жеда лагьай фикир атаначир. Вуч аламатдин дуьнья тушни! И халкь авур Худдади инсанрин кьилел гъин тийизвай, абуруз къалур тийизвай аламатар авач: четинвилер, азиятар, са тӀимил шадвилерни къалурзава. ХАТА-БАЛАДИКАЙ чи балаяр Вичи хуьряй! Икьван йисарлай чун мад дуьшуьш хъжеда лагьана ни фикирнавай?! - Зи свас ФатӀимат гьинава? Фад къалура кван ам заз,- Имаята кӀвалин вири патара вил экъуьрна.- Вак тади акатмир, чан Имаят, ам исятда хкведа, ша ацукь,- лагьана Гьуьруьди мугьманриз цлахъ агуднавай столдихъ галай стулар къалурна. - Ибур ви хтулар яни? - кӀвалера агъадал винел катиз галтугзавай ругул аялриз тамашна хабар кьуна Имаята.- Эхь, гададин аялар я. Заз кьуд хтул ава, чан Имаят. Ваз цӀийи хзанда вуч аялар ава? - Заз кьуд рушни са гада ава. Зи ФатӀиматаз алатай йисуз за мехъерарна са хтулни ава. - ФатӀимат? Бес ам… - Эхь, эхь заз мад са ФатӀимат хьун хъувуна. Зи итимдизни гьа тӀвар эцигиз кӀан хьана.- Гила гьалтнавайди гьихьтинди я? - кушкушдал хабар кьуна Гьуьруьди.- Куьне сусан шейэр вири хканани? - Имаята Гьуьруьдин эхиримжи гафар вичиз ван тахьайдай кьуна, эхтилат маса патахъ элкъуьрна. Гьуьруь адан гъавурда акьуна, мад вичини са чӀуькьни хъувунач. Са арадилай гурарай винел айвандик хуьруьн къайдада алукӀнавай кьве дишегьли хкаж хьана. - Им чи свас я! - лагьана Суьрегьи кӀвачел къарагъна хтай дишегьлийрикай садан къаншардиз фена. - Вун ФатӀимат яни?- Я, ам куь свас ФатӀимат я, - лагьана ФатӀиматахъ галаз хкаж хьайи дишегьли зун ибурукай туш лугьудай къайдада къерех хьана. - Муькуьди зи гададин свас я, - чарад хьиз тахьурай лагьана, Гьуьруьди адан чирвални гана. Амма атанвайбуруз са куьнинни ван къвезмачир. Суьрегьи, Имаятни адан рушар ФАТӀИ-МАТАЛ алчуд хьанвай. Межведил сиви са
келимани тийиз, къерехдихъай дишегьлийриз тамашиз акъвазнавай. ФатӀиматни атанвайбур вужар ятӀа кьил акъат тийиз, абурун юкьвай Гьуьруьдиз тамашиз серсер хьана амай.- Чун чарабур туш, чан руш. Чун жуванбур я. Им Абидан диде я. Зун адан хала я. Ибур Абидан вахар я. АтӀама зи играми итим я, - Суьрегьиди са декьикьада ФатӀимат виридахъ галаз танишарна. - ГьикӀ? Бес чи кӀвализ тупӀал гилигдайла, це лугьуз атайбур Абидан дидени буба туширни? - ФатӀимат мегьтел хьана, вичин дидедиз тамашна. Са декьикьада виридан сес кьурана, сад-садаз тамашиз амукьна. Ихьтин суал садани гуьзетнавачир.- Ваз вуч аватӀа чидани, чан бала? Мехъерарна эвленмиш хьайи са бязи инсанар, къакъатни ийидай адетар авайди я. Абидан дидени буба, жегьил, ахмакь вахтунда чара хьана. Абидаз пис хьанач: къе адаз кьве диде ава. Яран дидени хьайила пуд жеда. Гьарда вичивай жедай са куьмек авурла, акваз-акваз куьн агьвални хъсан жеда. Гъваш чи сусан савкьатар авай чантаяр, Имаят! - вуч жаваб гудатӀа чин тийиз фикирлу хьанвай Имаят Суьрегьиди регьятвилелди кӀевяй акъудна…
Мехъерин югъ тайинарна. Рагьмана, пул буржуниз къачуна, мехъериз гьазурвилер акваз башламишна. Абида мажиб вахчурла, вичиз чамвилин кастюмар, кӀвачеллайбур ва маса куьлуь-шуьлуь затӀар къачуна вичин гьазурвилерни аквазвай. Отпуск къачуна, са кьве югъ вилик кумаз, мехъерин гьазурвилериз куьмек гун патал, Абид хуьруьз хъфиз рекье гьатна. Мехъер къалурнавай югъ гьим ятӀа лугьун патал ам Дербентдиз мамадин патав хтана, гьадални са кьил чӀугуна, ахпа хуьруьз хъфин къейдна. Дербентда, рекьин гьакъи гана автобусдай эвичӀайла, Абида жибинда амай пул гьисабна. Гумайди вири ирид манат тир. Чамран кастюмрихъ галаз алукӀдай лацу перем авачирди адан рикӀел хтана. «Са манат мамадиз ширинар къачудайди, са манат рекьиз лазим къведа. Перемдин къимет I4-I5 манат я. Бес амай I0 манат за гьинай жагъурда? Мамадиз гьикӀ лугьуда? Къайгъу туш, жуван чӀулав цӀарар авай лацу перем алукӀна тада. Михьиз лацу перем туш лагьана свас элкъуьрдач кьван», - лагьа-на фикиррик квайла Абидаз, са акьван яргъал тушиз учир галай газетар-журналар гузвай киоск акуна. «Газетарни журналар гузвай киоскда учирда акъваздай кьван, яраб вуч автӀа?» - лагьана Абид мукьув фена. Учир, гьасятда акъатай пул вахкузвай «спринт» латарейдин билетрихъ галайди тир. Билетар къачуна экъечӀайбуру гьасятда темягьдалди абур ачухзавай. Савкьатар акъатайбуруз шад жезвай. Чпиз затӀ акъат тавурбур абуруз пехилвилелди тамашиз, мад ва мад киоскдин дакӀардихъ хъфиз учирда акъваззавай. «Белки, перем къачудай пул кьванни акъатин»,- лагьана фикирна, Абидани са манат пул гана кьве билет къачуна къерехдиз къекъечӀна, кичӀез-кичӀез са билет ахъайна. Билетда «без выгрыша» кхьенвай. - Гьайиф гайи манат! - къваларихъ галайбуруз ван къведайвал лагьана, кьвед лагьай билет ачух тавуна перемдин винелай алай жибиндиз вегьена, Абид мамадин патав тухудай ширинар къачудай магазиндихъ къекъвена. Са кьадар къекъуьнар авурдалай кьулухъ адаз «Универмаг» кхьенвай магазин акуна. Ам къениз гьахьна. Магазиндин са пата къенфетар, печенияр, шекер,
дуьгуь ва маса шейэр авай, муькуь пата итимрин алукӀдай парталар авай. Къенфетар къачурдалай кьулухъ Абид парталар маса гузвай патаз фена. Магазинчидин кьулухъ галай рефтунал итимрин лацу рангунин перемар, кӀаникай I4 манат къиметни къалурна, жергеда эцигнавай. Абида перемдин жибиндиз гьахьна билет акъудна. «Аллагь вакай са куьмек я!» - лагьана билетдин са пӀипӀ атӀана къене авай кьвед лагьай чар ачухна. Чарчел I0 манат къалурнавай. Абид вичин вилерихъ ягъазвач. Ада мад ва мад сеферда кӀел хъувуна. Дугъриданни, цӀуд манат къалурнавай. «Сагърай Вун, чан Аллагь буба! Ви хатурар за садрани ри-кӀелай алуддач!» - вич-вичик рахана Абида гьа билет къачур киоскадихъ гьерекатна. - Мад билетар къачудани, пул вахкудани? - хабар кьуна билетар гузвай дишегьлиди.- Пул, пул це! Зун Аллагьди гайидал рази я! - Пул гъиле гьатдал Абидан рикӀ акъатзавай. - Мубарак хьурай! Мад сеферда ваз машин акъатрай лагьана, киоскадин гъвечӀи дакӀардай дишегьлиди яру рангунин, Ленинан суьрет алай цӀуд манатдин чар авай гъил яргъи авуна.- Вун сагърай, вах! - лагьана, дишегьлидин гъиляй цӀуд манат къачуна, Абид перемар маса гузвай магазин галай патахъ катна… …Базардин юкъуз, нисини жедалди мукьва-кьилияр, хуьруьнвияр ва гьакӀ маса хуьрерай атанвай мугьманар, цӀийи пек-партал алукӀна, дамахарна, шадвилин гьевес кваз Рагьманан гьаятда кӀватӀ хьанвай. КӀвалерин вилик квай гьаятдин юкьвал кьуьлердай чка туна, къерехдихъ галай алучадин таран кӀаник, чӀагъанчи Абдулаким кьиле аваз, музыкантри чпин алатрик ван кутунвай. Амайбуруз багъда тахтайрикай ацукьдай яргъи столар туькӀуьрнава. Кьуьлер ийизвай майдан элкъуьрна жемятди юкьва тунва. Са пата дишегьлиярни аялар кӀватӀ хьанва, муькуь пата жегьил-эгьли итимар кӀватӀ хьанва. Майдандин юкьвал гъиле яргъи лаш аваз сада итимриз нубат-нубатдал кьуьлуьник эверзава. Лаш гвайдаз вири муьтӀуьгъ жезва. КӀвалерин агъа пата, гум хкатиз, хуьрекар ийизвай чӀехи къажгъанар эцигнава. Ашпазди чӀехи абугердендал бадийра тваз шурпаяр, ашар атанвай мугьманрин вилик ракъурзава. Столрихъ ацукьнавайбуру нубат-нубатдал къарагъиз эвленмиш жезвайбурун терефдиз гафар лугьуз, ички авай рюмкаяр галукьриз, кьилел акьалдарзава. Са тимил яргъал хьиз, чуьхвер таран кӀаник, тӀуьнар эцигнавай столдихъ, Рагьман паталай атанвай са шумуд кас мугьманар галаз ацукьнава. ЖУЬРЕБА-ЖУЬР няметар, хуьрекар, тӀуьн-хъун алай столдин юкьни юкьвал къапуна, кьве кӀвачни цавуз яна югур верч, иштягь ачух жедай къайдада эцигнава. Вучиз ятӀани адак садани кянавач. КӀвалерин вилик Усманан «Жигули», гуьзгуьдин вилик капотдал лацу парталар алай нини эцигна, кьуд патахъай жуьреба-жуьре рангунин келегъаяр кутӀунна, свас гъиз физ гьазур хьана акъвазнава. Дишегьлийри чамран кӀвал туькӀуьрна куьтягьзава. Абид, паталай хтанвай Эфенди, Закир, Нарулагь, Январбег, Фахрудин, имийринни эмедин гадаяр ва гьакӀ хуьруьн жегьилар галаз кьуьлер ийизвайбурун арада ава. Жегьилри, сад хкечӀайла муькуьд кьуьлуьк экечӀиз, далдамчийриз ял ядай мажал гузвач. - Свас гъиз фидай вахт я, Рагьман. Жув мугьманрихъ галаз акъваз, зунни НитӀифни Рашид виридахъ галаз фена, свас гваз хкведа,- Мамед Рагьман галай столдихъ атана.
- Яргъал физвач кьван. Алкьвадрал фена хквезвайбур я. Рагьмана са мани лагьана куьтягьдалди куьн хкведа, - зарафатна Саида. - Алад, зи чӀехибур куьн я! Квез хъсан рехъ хьурай! Къавумриз за саламар гузва лагь! Рагьман физвайбур рекье тваз экъечӀна. Ким галай патахъай яваш-явашдиз са «Москвич» машин атана, са акьван яргъал тушиз акъвазна. Абидаз Нежвединан машин чир хьана. Машиндай Имаят, Суьрегьи ва адан итим Нежведин эвичӀна, чпин пад-кьил дуьзарна, пудни Абидан къаншардиз атана. Жемятдин рахунар садлагьана, акъваз хьана.- Квез, салмалейкум! Квез гьамиша мехъерар хьурай, Сардар хуьруьн жемятар! - лагьана Суьрегьиди виридалай вилик атана Абид къужахламишна. – Вун бахтлу хьурай! Свас гъиз физвани? Чунни къведа.- Ваз мубарак хьуй, бала!- лагьана, сифте гъил кьуна, ахпа кичӀез-регъуьзвай къайдада кьве гъилини кьуна Абидан пелез темен гана Имаята.- Фин вучиз ийизвач, вучиз акъваз хьанва? Рехъ кьунвай кас авани? - лагьана, жемятдин арадай Рагьман экъечӀна. - Рехъ кьунвайбур чун я, Рагьман стха. Ваз хцин мехъерар мубарак хьурай! - лагьана Суьрегьиди Рагьманал гъил яргъи авуна.- Сагърай куьнни, куь кӀвалерани мехъерар хьун чи мурад я! - дишегьлидин гъил кьуна, Рагьмана вич гафарин патахъай буржлу яз тунач. Ам тажубвилелди сифте Суьреядиз, ахпа Абидан гъил кьве гъилини кьунвай Имаятаз тамашна. Рагьманаз Имаят чир хьана. - Вахтар гзаф алатнава, Рагьман. Ваз зун чир хьанвачни? Зун Суьрегьи я. - Суьрегьидиз Рагьманан фикирар генани вичел желб ийиз кӀан хьана. Имаят Абидан гъил ачухна Рагьманан патав атана. - Ваз баладин мехъерар мубарак хьуй! - Имаята Рагьманал гъил яргъи авуна. Имаятан сивин кьилер са жизви юзана, мили хъверна. Рагьман Имаятан викӀегьвилел аламат хьана. - Сагърай! Квезни мубарак хьурай. Бес ам ви балани тушни? - Рагьман вич-вичел хтана, Имаятан гъил кьуна. Адан чиниз са гьихьтин ятӀани ачух нур чкӀана, гьевес хкаж хьанвайди чир жезвай. Абид хияллу хьана абуруз тамашиз, чамран машиндин къвалал акъваз хьанвай. Адаз сад лагьай сефер тир вичин хайи дидени буба санал акъвазна аквазвайди. Гьа и декьикьада тфенгдин ван акъатна. Им чархачиди свас гъиз рекье гьат лагьай, буйругъдин лишан тир. …Нянихъ геж демер чкӀана. Чам сусан патав хъфидай вахт хьанвай. Абид, кӀвачери ван тийидайвал, кӀарасдин гурарай винел кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана. Свас авай кӀвалин ракӀарин сивел агакьайла, ам акъваз хьана. «Гила заз зун хквезвай ракӀарал вил алай кас ава!» - лагьана фикирна, Абида ракӀар ахъайна, кӀвалин къениз гьахьна, явашдиз ракӀар акьал хъувуна…
Гьеле школада кӀелдайла, зун Къияс Межидовахъ галаз таниш хьанай. Ам яргьал мукьва-кьилийрикай тирвиляй, за адаз КЪИЯС-ХАЛУ лугьудай. Зун писателдихь галаз икӀ таниш хьанай: КЪИЯС-ХАЛУДИН хва Маратни зун таяртуьшер яз мукьвал-мукьвал сад-садан кӀвалериз къвез-хъфиз жедай. Са се- ферда Маратан кьилив мугьманвиле фейила, заз юкьван буйдин, рикӀиз чими, чина берекат, вилера кьетӀен ишигъ авай, милаим, яхцӀур йис кьван яшдавай итим акуна. Ам са шумуд югъ адалай вилик Хив райондай Ахцегьиз прокурордин помощниквиле кӀвалахал ракъурнавай Межидов Къияс Ме- жидович тир. Чи танишвал I952-ЙИСАН гатуз хьанай. КЪИЯС-ХАЛУДИ зун диндирмишнай, за вуч ктабар кӀелнатӀа ва исятда вуч гъиле аватӀа хабар кьунай. Са кьадар регъуьвал кваз за адан суалриз жавабарни ганай... КЪИЯС-ХАЛУДИЗ аялар гзаф кӀандай. ЯВАШ-ЯВАШ чи араяр лап ачух жез башламиша. Маса сеферда зун абурун кӀвализ мугьманвилиз фейила, Къиясхалудин кефи куьк яз, чина шадвал авай. Ада цлакай куьрснавай чуьнгуьр къачуна, заз малум тушир, гзаф рикӀиз хуш гьава (макьам) ягъиз эгечӀна. Зун, гьелбетда, аламат хьана амукьна: юриствиле кӀвалахзавай КЪИЯС-ХАЛУДИХЪ ашукьвилин алакьунар ава лагьана за гьич фикирнавачир. Гьа чӀавуз КЪИЯС-ХАЛУДИ прозадилай гъейри шиирар ва музыка теснифзавайдини заз чир хьанай. Ватандин ЧӀехи дяведилай вилик квай йисара Къияс Межидован манияр радиодайни кваз ганай. Яратмишунрин кардал рикӀ алай жегьилди вичин алакьунар культурадин жуьреба-жуьре хилера къалурнай. Ам гьакӀ махар ахъайдай ва туькӀуьрдай устадни хьанай. Гъиле чуьнгуьр, гьамиша шад вилера кьетӀен ишигъ аваз акур Къияс Межидован кьамат зи рикӀел уьмуьрлух аламукьда... Писатель ва драматург, чӀалан халис устад Къияс Межидова лезги эдебиятда дерин гел туна. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ ва важиблу месэлайриз бахшнавай адан гьикаяйрихь ва повестрихъ, тамашайрихь ва романрихъ мана-метлебдин ва художественный жигьетдай еке метлеб ава. Алибег Фатаховахъ ва Зияудин Эфендиевахъ галаз санал чи прозадин кьил кутур Къияс Межидова вичин яратмишунралди лезги халкьдин руьгьдин хазина, шаксуз, мадни девлетлу авуна.
Дагьустандин халкьдин писатель Къияс Межидов I9II- йисуз виликан Самур округдин Ахцегьрин хуьре дидедиз хьана. Адан буба Межида Бакуда нафтӀадин мяденра фялевал ийиз хзан хуьзвай. Буба фад кечмиш хьун себеб яз Къиясан аял вахтар дарвилера ва азиятра кьиле фенай. ЯтӀани дидеди кӀелунал рикӀ алай гада хуьруьн мектебдиз ракъурнай. Амма ина Къияс яргъалди хьаначир. Уьмуьрдин дар шартӀар себеб яз ам чӀехи стхадин патав Бакудиз рекье гьатнай. Къияса фялейрин шегьерда кӀелун давамарзава, адаз урус ва туьрк чӀалар чир жезва. Гьа Бакуда Къияс Межидова муаллимвилин курсар куьтягьарнай ва Кьиблепатан Дагъустандин хуьрера хейлин вахтара муаллимвал авунай. 30-йисара ада Дагъустандин радиокомитетда лезги передачайрин редакторвал авунай. Ватандин ЧӀехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара Къияс Межидова Хив, Кьурагь ва Ахцегь районра прокурорвиле, прокурордин помощниквиле кӀвалахнай. I955-ЙИСУЗ азарлувал себеб яз Къияс Межидов пенсиядиз экьечӀнай ва амай вири вичин къуват уьмуьрдин эхирдалди литературадин рекье эцигнай. Къияс Межидова литературадиз, акьуллу келимайриз аял вахтарилай фикир гуз башламишнай. Ада махариз, манийриз, ашукьрин чӀалариз еке гьевесдалди яб гудай. Халкьдин сивин яратмишунри жегьилдин зигьинда дерин гел тунай. Гуьгъуьнин йисара ада вичини махар туькӀуьриз ва фольклордин эсерар кӀватӀ хьийиз эгечӀнай. Писателдихъ галаз авур суьгьбетрай малум хьайивал, савадлу хьайидалай гуьгъуьниз ада кӀелай сифте чӀехи ктаб «Агъзурни са йиф» тӀвар алай арабрин махарин кӀватӀал тир. Ада вичиз таъсир авур ва бегенмиш хьайи махар еке гьевесдалди хуьруьн агьалийриз хъуьтӀуьн яргъи йифера ахъайдай. Гьеле Бакуда муаллимвилин курсара кӀелдайла, литературадал рикӀ алай Къияс Межидова азербайжанрин машгьур шаирар Сулейман Рустама ва Гьуьсейн Жавида тешкилай литературадин кружокдин кӀвалахда иштиракзава. А чӀавуз урус ва азербайжан литературайрай чирвилер къачу- нихъ галаз санал жегьил литератордиз художественный эсеpap яратмишдай къайдаяр, рекьер-хуьлер чир хьанай. Гьа йисара Кьияс Межидов сифте яз А.С.Пушкинан, М.Ю. Лермонтован, Л.Н.Толстоян, М.-П. Вагъифан, М.А.Сабиран, Д.М.Мамедкъулизадедин ва масабурун яратмишунрихъ галазни мукьувай таниш хьанай. Къияс Межидован яратмишунрин кӀвалах 30-йисарин сифте кьилера башламишнай. Вичи сифте туькӀуьрай чӀалар ада Алибег Фатаховаз къалуриз хьанай. Гуьгъуьнин йисара ада яратмишунрин рекьяй СтӀал Сулейманавай, Гьажибег Гьажибеговавай, Эффенди Капиевавай меслятар къачузва. Гьа йисара жегьил шаирди цӀийи уьмуьрдикай туькӀуьрай эверунин эсерар (Къияс Межидова яратмишунрин кӀвалах шииррилай башламишнай) «ЦӀийи дуьнья» газетдиз акъатнай. КӀелдайбуру вичин эсерар хушдиз кьабулна шадвал акатай Къияс Межидова поэмадин жанрани гъиле кьазва. Ада жегьил дагъви гададикай ва адан кьадар-кьисметдикай кхьей «Масан» тӀвар алай поэма I940ЙИСУЗ чапдиз акьатнай. Масан гьеле гъвечӀи аял тирла, Бакудин нафтӀадин мяденра фялевал ийизвай адан буба къазадик кечмиш хьанай. Етим хьайи гададин руфуна гьич са юкъуз тухдалди фу, тандал чандиз чимивал гудай бегьем партал хьаначир. Уьмуьрдин дар шартӀар себеб яз Масан партизанрин отряддиз акъатна ва граждан дяведин гьерекатра, гьвечӀи Гавроша хьиз, ада Деникиназ акси женгера иштиракзава.
Дяве куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз Масанан вилик шегьре рекьер ачух жезва. Советрин властди адаз кӀелдай, хъсан сенят къачудай мумкинвал гузва. Масан, пешекар хьана, хайи хуьруьз хквезва ва дагьлара цӀийи уьмуьр туькӀуьрунин карда сайивилелди иштиракзава. Масанакай рахадайла, адан гьерекатар къалурдайла, жегьил шаирди са кьадар тади къачузватӀани, геройдин образ арадал гъиз хьанва. Поэмада гьалтзавай нукьсанар чи цӀийиз арадал къвезвай вири советрин лезги эдебиятдиз хасбур тир. Ватандин ЧӀехи дяведин йисара Къияс Межидова, Дагъустандин маса халкьарин писателри хьиз, вичин къелем душмандиз акси хци яракьдиз элкъуьрнай. Ада советрин инсанрин кьегьалвилер къалурзавай, къагьриманвилин темадиз бахшнавай «Партизанрин хзан», «ЧӀехи бубаяр», «Беркьуь цацар» пьесаяр, «Рушан аманат», «Карвансара» гьикаяяр, «Седредин Гашумов» очерк яратмишнай. Лезги театрди дяведин йисара сегьнедал эцигай са пердедин а тамашайра ва тӀварар кьур прозадин эсерра писателди чи гьукумат граждан дяведа гьихьтин къизгьин женгера гъалиб хьайиди ятӀ а рикӀел хкизва ва жемятдиз Ватандин азадвал хуьниз эверзава. Къияс Межидова яратмишунрин рекьяй гьакьикъи алакьунар, гьелбетда, прозада къалурна. Прозадин жанр ада, малум тирвал, Эффенди Капиеван ва Гьажибег Гьажибегован меслятралди гъиле кьунай. И кардал писатель, гьелбетда, ягъалмиш хьаначир. Наталья Капиевади рикӀел хкизвайвал, Эффенди Капиев Къияс Межидова гузвай тӀебиатдин шикилрал мягьтел тир: «Къиясал пехилвал авуртӀа жеда! Чи писателрикай тек-бирбуруз чуьлдин къушарин, тамун векьер-кьаларин, вагьши гьайванрин тӀварар чида... тӀебиатдин халис шикилар авачир ктаб кесиб ва рангсуз жеда». Дяведилай гуьгьуьнин йисарани Къияс Межидов вичин чирвилер, устадвал хкажунал датӀана алахъзава. Хайи халкьдин уьмуьр, адан руьгьдин деринар тамамдиз къалурун патал дуьньядин халкьарин литературадин тежриба, художественный эсерар яратмишдай къайдаяр чир хьун тӀимил тирди кьатӀай писателди лезгийрин ацукьун-къарагъун, адетар, яшайишда хьанвай дегишвилер, чан алай ва алачир тӀебиат, дериндай чирун кьетӀна. Ам са куьруь вахтунда кьиблепатан Дагьустандин гзаф дерейра, хуьрера къекъвена, ада лезгийрин махар, манияр, ашукьрин чӀалар, риваятар кӀватӀ хъувунай. Гележегда абурукай Къияс Межидова вичин яратмишунрани устадвилелди менфят къачунай.50-йисар Къияс Межидован яратмишунра бегьерлубур хьанай. КӀелдайбуру гьевеслудаказ кьабулай писателдин «Дагълара», «Лувар квай дустар», «Зи гъвечӀи дустариз» гьикаяйрин кӀватӀалар, «Стхаяр», «Дагълар юзазва», «КӀвачерик дувар квай Алуш» повестар, «Ашукь Саид» ва «Урусатдин цуьк» тамашаяр чапдай акъатнай. Абура Къияс Межидова жуьреба-жуьре ва важиблу месэлаяр кьарагъарнава: дагъларин гуьзел тӀебиатни азад зегьмет, халкьарин дуствални дуствилиз вафалувал, къагьриманвални ватанпересвал, инсанпересвални халис муьгьуьббат ва масабур. Къейдун лазим я хьи, Къияс Межидован эсерра ганвай образар, къалурнавай вакъиаяр уьмуьрдай къачунвайбур я. Иниз килигна адан гьикаяйринни повестрин герояр тир Гуьлперини Сулейман, Атани Буба, Селимни Мердан кӀелзавайбурун рикӀ алай образриз элкъвенва. Кьве гаф Кьияс Межидован «Дагълар юзазва» повестдикай лугьун.
Эсердин кьилин герой Мердан чубанрин тухумдай я. Школа куьтягьайдалай гуьгьуьниз ада бубадин рехъ - чубанвал авун кӀевелай кьетӀнай. Мерданан дуст Амрагь гьикьван алахънатӀани, мад кьилиз акъатай затӀ хьанач. Мердан вичи кьур рекьелай элячӀзавач. Мерданан фикир хпехъанвилин кеспидал желбун патал тежрибалу чубан Селим гзаф алахънай. СЕЛИМ-ХАЛУДИН акьуллу ихтилатар, ада ахъайдай риваятар Мерданаз гзаф хуш тир. Амма кьилинди писателди Селим зетьметдал рикӀ алай халис дагъви хьиз къалурун я. Повестда Къияс Межидова тӀебиатдин гуьзел шикилар, геройрин чпин хиялар, фикирар (къенепатан монологар) устадвилелди ганва, халкьдин риваятрикай менфят къачунва. И эсердай Къияс Межидов халис суьгьбетчи, вичихъ анжах вичиз хас хатӀ авай чӀалан устад хьизни аквазва. Къияс Межидова Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьирахъ галаз санал яратмишай «Ашукь Саид» тамаша Дагъустандин драматургияда зурба агалкьун хьанай. Ана халкьдин кьегьал хва, машгьур ашукь ва шаир Кьуьчхуьр Саидан къамат ганва. Зегьметчи халкьдик вичин ялавлу эсер- ралди азадвилин руьгь кутазвай Саидал Мурсал хан ажугъламиш жезва. Ада бунтчи шаир кисарунин мураддалди ашукьдин вилер инсафсузвилелди акъудиз тазва, амма шаир табий жезвач. Ада зулумкар хан мадни хци ва гужлу чӀаларалди лянетламишзава, адан инсафсузвилерин эхир мукьва хьанвайди къейдзава. Гьакъикъи рангаралди, гьакъикъи шартӀара, психологиядин жигьетдай дериндай ва инанмиш жедай къайдада къалурун себеб яз Саид чи халкьдин рикӀ алай образрикай сад хьана. Тамаша чи республикадин театрри ва меркезда хьайи Дагъустандин литературадинни искусстводин декададин вахтунда (I960-ЙИС) Москвадани къалурнай. Тамашада ханарини беглери агъавалзавай девир, чи халкьдин адетар, ацукьун-къарагъун устадвилелди кьалурнава. Лезгийринни урус халкъдин дуствилин алакъайриз талукь, чубанринни алимрин зегьметдин агалкьунар къалурнавай «Урусатдин цуьк» тамашани Къияс Межидован яратмишунра агалкьун хьанай. Ана зегьметдал рикӀ алай, чпелай кар алакьдай Асланан, Зинадин ва Варисан образар арадал гъанва. И тамашани лезги театрдин коллективди сегьнедал эцигнай, жемиятди ам хушдиз кьабулнай.60-йисарни Къияс Межидован уьмуьрда бегьерлубур тир. Яратмишунрин чагьинда авай писателдин «ТӀурфан», «Птул руш», «КӀвачерик хазина ква», «Кьашкьа духтур», «РикӀелай фидач, инсанар», «РикӀин хиялралди яшамиш хьана зун», «Дагъларин деринрин булахар», «Хайи чилин таватар», «Аялар патал гьикаяяр» тӀварар алай гьикаяйрин кӀватӀалар, повестар ва романар Москвадани Махачкьалада чапдай акъат- най. Писателди ялавлу инкъилабчи Къазимегьамед Агъасиевакай, дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдикай, гуьзел тӀебиатдикай ва ам хуьникай, хуьруьн майишатдикай ва дяведин йисара фронтдин далу патан кӀвалахдикай, чи литературадин классик СтӀал Сулейманакай ва маса важиблу месэлайрикай кхьизва. Къияс Межидован яратмишунра кьилин эсер тир «Кьашкьа духтур» (I963ЙИС) роман акъатайдалай гуьгъуьниз писатель бажарагълу прозаик хьиз чи республикада ва адалай къецени машгьур жезва. Урус чӀалал роман Москвада I970-ЙИСУЗ акъатнай. И эсер документрал ва рикӀел хкунрал бинеламиш хьана яратмишнаватӀа
ни, ам тарихдин хроника ваъ, художественный эсер я. Жанрадин жигьетдай «Кьашкьа духтур», гьелбетда, социально-исторический роман я. Вичикай рахазвай эсерда къанни вад йисуз Самур округда духтурвал авур, лезгийриз багьа ва истеклу урус духтур Антон Никифорович Ефимовакай еке гьуьрметдивди раханва. Писателди гьам Самур округдин агьалийрин ацукьункъарагъуниз, социальный алакъайриз, дагъвийрин милли къанажагъ хкаж хьунизни еке фикир ганва. Къияс Межидова хейлин йисара Азербайжандин ва Дагъустандин Госархиврай А.Н. Ефимован духтурвилин кӀвалахдихъ галаз алакъалу материалар кӀватӀнай, Ахцегьа ва Самур округдин маса хуьрера духтур хъсандиз чидай ксаривай рикӀел хкунар кхьенай, жуьреба-жуьре маса шагьа- датнамаяр кӀватӀнай. Романдин жанрди писателдиз эсердин кьилин геройрин образар, тарихдин вакъиаяр гьар патарихъай ачухардай мумкинвал гузва. Эсердин гьерекатар Ахцегьа, Самур округдин дагъдин яргъал хуьрера, Бакудин патарив гвай рабочийрин поселокра кьиле физва. Писатель, романдай аквазвайвал, регьят рекьерихъ кьекъвезвач, ада гьакъикъат гьакъикъи ран- гаралди ва герояр гьакъикъи шартӀара, чпин дегишвилера, гьуьжетра, чеб-чпихъ галаз акьунра къалурнава. Гьелбетда, Антон Ефимов вичин девирдин кӀвенкӀвечи инсан, халисан интеллигент я. Ахьтин геройдин кьамат ачухарунни акьван регьят кар туш. ЯтӀани Къияс Межидовавай гьакъикъи фактарал бинеламиш хьана, къундармадиз шегьре рехъ гана, жанлу, кӀелдайбурун рикӀел аламукьдай образ яратмишиз хьана. Антон Ефимован буржи анжах Ахцегьрин къеледа авай урусрин гарнизондин сагъламвал хуьн тир. Амма духтурди вичин хушуналди вири Самур округдин сагъламвал хуьн вичин хиве къачунай. Ахцегьиз атай сифте йикъара ада лезги чӀал, дагьвийрин адетар хъсандиз чирзава. Ам чкадин же- мятдив михьи рикӀивди эгечӀнай, абурун сагъламвал хуьнин кар мукьуфдивди гъиле кьунай. Духтурдин вилик гзаф кьадар четинвилер акъвазнай. Ам дакӀан, адаз акси кӀвалахар тухузвай ксарни авачиз тушир. И жергедай яз Къази Гьарус, Махлус къари къалуриз жеда. ЯтӀани Антон Ефимова халкь бедбахтзавай ва мичӀивиле хуьзвай фекьи-фахрайрихъ, же- рягьрихъ, фалчи къарийрихъ галаз викӀегьдиз женг тухузва, йиф-югь талгьана азарлуйрин куьмекдиз яргъал хуьреризни кваз физва, кесибриз пулсуз дава-дарман ийизва, куьрелди, вичин инсанпересвал къалурзава. Дагьвийрин тереф хвейи, абурун рекье вичин чан эцигай Антон Ефимов лезгийризни кӀан тир ва духтурдиз абуру гьамиша гьуьрмет, лезгийриз акур, чандал чка ийидай. Романда Антон Ефимов са духтур яз ваъ, гьакӀ кесибрин терефдар хьизни къалурнава. ИкӀ, духтурди вичел севре тӀуш гана хирер авур чубан Салманаз дарман-дава авунихъ галаз санал хперин суьруьдин иесидив чубандиз гайи зияндин къиметни гуз тазва. Антон Ефимов гьакъикъатдани зегьметчийрин дуст тирди чаз адан вичин гуьгъуьна жасус гьатнавай ялавлу инкъилабчи Къазимегьамед Агъасиев душмандин гъиляй къутармишай эпизоддайни хъсандиз аквазва. КЬИЛДИ-КЬИЛДИН вакъиайра, маса геройрихъ галаз жезвай акьунра Антон Ефимов рикӀ михьи, руьгьдиз къуватлу, халис инсанперес, вичихъ эркекдин
жигер авай викӀегь кас хьизни къалурнава. РикӀел хкин Катя дидедиз хайи югъ къейдуниз талукь межлис ва анал Самур округдин начаник Брусилованни Ефимован арада хьайи къайи ихтилатар. Эгер и суьгьбетдай Брусилов вичик инсанвал квачир, вичи вич вине кьадай, дагъвияр бегьем инсанрайни гьисаб тийизвай, абур «нетӀрешрай» кьазвай пачагьдин гьаким хьиз аквазватӀа, Ефимов адаз акси яз, анихь галай инсандин рикӀикай хабар кьадай, регьимлу, мерд инсан тирди малум жезва. Антон Ефимов и межлисдиз геж хьунин ва Брусиловахъ галаз къайи рахунар хьунин себебни духтурди Мискискарин хуьре кӀевиз азарлу инсан кьиникьикай къутармишун тир. Антон Ефимован марифатлувал, къилихдин михьивал гьакӀ духтурдинни лезги руш Алванан арада авай романтикадин рангаралди ачухарнавай муьгьуьббатдайни аквазва. И кьве жегьилдин рикӀерин мурадрикай рахазвай романдин чинра Къияс Межидова вич прозадин халис устад хьизни къалурнава. Антон Ефимов са патахъай пачагьдин чиновникрихъ ва чкадин гьакимрихъ, муькуь патахъай Алванахъ ва Катядихъ галаз авай алакъайра къалуруналди, Къияс Межидова вичин геройдин къилих, адан руьгьдин деринар, психология тамамдиз ачухарзава. Чи вилик вичи къачузвай камаралди, ийизвай краралди урусринни лезгийрин ихтибарлувал, Урусатдинни Дагъустандин алакъаяр мягькемариз кӀанзавай, дагъвийринни урусрин дуствилин бинеяр эцигзавай халисан инсанпересдин къамат акъваззава. Антон Ефимов романда ганвай тек са положительный герой туш. Ана ахьтин образар мадни ава. Месела, лезги халкьдин кьегьал хва, пешекар революционер Къазимегьамед Агъасиев, вичелай кар алакьдай, акьулдиз дерин чайчи Гьажимурад, намуслу лезги дишегьли Алван, фяле Жават, фельдшер Берали, ашпаз Абдулжалил ва масабур къалуриз жеда. Писателди, гьелбетда, виридан образар сад хьиз дериндай ганвач. ЯтӀани, кьвед лагьай дережадин геройрин гьерекатар къалуруни Антон Ефимован образ деринариз куьмекзава. Адалай гъейри вичин вафалу дустарин куьмек галачиз гьа девирдин шартӀара духтурдивай дагъвийриз, гьелбетда, тамамдиз куьмекиз къуллугъизни жедачир. Антон Ефимован дустарикай Гьажимурадан образдиз писателди кьетӀен фикир ганва. Вичихъ яратмишдай алакьунар авай, лазим гаф чинал лугьудай, чӀалан устад ам эхир нефесдалди духтурдиз вафалу яз амукьнай. Гьажимурад гьа девирдал, гьа девирдин вилик-кьилик квайбурал гагь хъел кваз, гагь зарафатдалди вичи туькӀуьрзавай къаравилийра хъуьрезва. Романда са жерге отрицательный образарни ава. Абурук Самур округдин начальник Брусилов, капитан Чеченадзе, руьгьани Кьази Гьарус, юрист Панагь, тапан жерягь Махлус къари ва масабур акатзава. Абурунни Антон Ефимован рафтарвилер къалуруналди, романдин кьилин геройдин образ писателди мадни жанлу ийизва. Къияс Межидова лезгийринни урус халкьдин дуствилин бинеяр арадал гъайибур Антон Ефимов хьтин, Урусатдин кӀвенкӀвечи интеллигенциядин инсанперес векилар тирди къейдзава. Им эсердин кьилин фикир, асул идея я. Къияс Межидов дагъларин чан алай ва чан алачир тӀебиат хъсан чидай натуралистни тир. Адан «Кьашкьа духтур» эсерда чеб романдин метлебдихъ галаз кьунвай тӀебиатдин гуьзел шикилар, лезги халкьдин суварар, фольклордин риваятар, бубайрин адетар тӀимил гьалтзавач. Абуру кӀелзавайбур чи халкьдин тарихдихъ, ацукьун-къарагъунихь, бубайрин адет- рихъ галаз танишарзава. Романда ганвай тӀебиатдин шикилри геройрин образар ва иллаки Антон Ефимован къамат дериндай ачухариз куьмекзава. Писателди
юмордикай, лирический ва лиро-философский отступленийрикайни устадвилелди менфят кьачузва. Къияс Межидова вичин яратмишунра ва кьилди къачуртӀа «Кьашкьа духтур» романда лезгийринни урус литературадин тежрибадикай менфят къачуникай Н.В.Капиевади вичин «Рангарин зерифвилел шадвал ая» макъалада икӀ кхьизва: «Къияс Межидова урус литературдин инсанпересвилин ва урус искусстводин реализмдин тежрибадин таъсир са рахунни алачиз кьабулна. Гьакьван ачухдиз адан прозада дагъвийрин культурайрин рангарни малум я. Тикрариз тежедай хьтин милли образар, къилихар, чӀалан гуьзелвал, геройрин ва вичин рахунрин милли кьетӀенвилер, мягькем ибараяр ишлемишун, бубайрин риваятриз ва махариз мукьвавал - ибур вири, гьелбетда, аял вахтарилай башламишна хайи халкьдин медениятдин ирсинай къачунвайбур я». Малум тирвал, бажарагълу писатель Эффенди Капиева СтӀал Сулейманакай гьеле I938-I94I-ЙИСАРА кхьей «Шаир» тӀвар алай ктаб дяведилай гуьгъуьниз чапдай акьуднай. Критикади хушдиз кьабулай ктабда ганвай халкьдин шаир Сулейманан образ чи уьлкведин халкьарин рикӀ алай образдиз элкъвенай. Гаф атай чкадал лугьун. Эхиримжи йисара бязи «критиканри» (критикри ваъ) «шаир» ктабда ганвай кьилин игит Сулейманан образдин прототип са СтӀал Сулейманалай гъейри никай хьайитӀани ийизва. Им, гьелбетда, тажуб жедай кар я. Вучиз лагьайтӀа СтӀал Сулейманан ацукьун-къарагъун, гьар са кам, гьар са келима, ам рахадай тегьер, адал алай пек-партал, адан амалар, къилих дикъетдивди ва тамамдиз ачухарнавай Э. Капиеван дневникрай аквазвайвал (чӀехи шаирдинни жегьил литератор Капиеван арада I934-I937-ЙИСАРА дуствилин алакъаяр авай), ктабдин кьилин герой Сулейман, зи фикирдалди, къудкъанни цӀуд процент СтӀал Сулейманаз ухшамиш я. Эффенди Капиеван дневникар тупӀалай авур ва «Шаир» ктаб кӀелай касдиз и фикир ашкара жеда... Къ. Межидова С.Сулейманакай «Памятью сердца я жил» (М.,1976) ктаб кхьидайла вичин рехъ хкяна, Э. Капиеван тежриба тикрарнач. Ада аялриз теклифнавай и ктабда Э.Капиеван эсерда ачухар тавунвай Сулейманан уьмуьрдин чинрикай, иллаки аял вахтарикай, къариблухра адан кьилел атай дуьшуьшрикай эсерлу суьгьбетар ийизва. Къияс Межидован ктабди чӀехи шаир С. Сулейманакай, шаирдикай ва инсандикай хьиз, чи чирвилер мадни артухарзава. Къияс Межидов лезги литературада чпикай лап тӀимил, кьериз-цӀаруз кхьенвай месэлайризни фикир гайи писатель я. Ихьтин важиблу месэлайрикай сад Ватандин ЧӀехи дяведин йисара фронтдин далу пад ва ана кьиле фейи гьерекатар я. И темадиз писателди «Дагъларин деринрин булахар» (I97I) роман бахшна. И эсер яратмишдайла Къияс Межидоваз, шаксуз, прокурорвилин тежриба лазим атана. Эгер писатель юрист туширтӀа, адавай бажагьат хци сюжетдин, вичел рикӀивай фикир желбдай роман арадал гъиз жедай. Эсерда вакъиаяр, гьерекатар Ватандин ЧӀехи дяведин йисара кьиблепатан Дагъустандин Арванияр ва Байракар тӀварар алай хуьрера кьиле физва. Абур немсерин фашистриз Бакудинни Грозныйдин нафтӀадин мяденрин темягь аваз Къафкъаз къаз кӀанзавай йисар тир. Еке жавабдарвал хиве авай гьа вахтунда Арванияр райондин прокурор Али Шахова (романдин кьилин герой) хуьруьн активдикай даях кьуна, галатун тийижиз къачагърихъ, диверсантрихъ галаз женг тухузва. Ам яргъалди къачагърин кьил «чинебан хан» Сурхаян геле къекъвена, адан вири тахсирар, хаинвилер винел акъудна, абур субутна ва, эхирни, ам дустагъдиз ракъурна. Али Шахова Сурхаяхъ галаз санал адан вири бандадин хаинвилерални эхир эцигна.
Къияс Межидова Али Шахов прокурордин везифа тамамарунин карда маса геройрихъ галаз авай алакъайра ачухарнава. Ам вичиз къанунар хъсан чидай, Ватандиз вафалу, викӀегь, кар алакьдай инсан я. Писателди Али Шахов рикӀе михьи муьгьуьббат авай жегьил, дидедиз еке гьуьрмет ийизвай хва, ярар-дустарин арада ва межлисда чка авай кьегьал итим хьизни къалурнава. Писателди Али Шахов мерд ва инсанперес кас тирди кьилдин фактаралди ачухарзава. Али гьеле школада кӀелзавай гада тирла, адаз Адиланни Гъабилан гъиляй фир-тефир чка сал хьанвай. Себебни абурун тухумрин арада са мус ятӀани мидявал, къанлувал хьун тир. Бугъда къариди вичин хтулриз: Адилазни Гъабилаз датӀана футфа гузва, къан къахчу лугъуз хура тунва. И кар себеб яз Али ирид йисуз хуьряй экъечӀун мажбур хьанай. Гуьгъуьнай прокурор яз хуьруьз хтайла, Али Шахова са тахсирни квачир Гъабилни Адил Сурхаян гъилибанри дустагъдиз ракъурнаваз жагъана. Прокурорди сифте нубатда гьахъвал винел акъудзава: кьве стхани дустагъдай азадна. И эпизоддай дугъриданни Али Шахов мерд кас тирди аквазва. Ихьтин геройдин намуслувал, инсанвал кьалурзавай фактар эсерда тӀимил авач. Романдин гзаф кьилера Къияс Межидова Али Шахов къастунал кӀеви, халкьдин къадир авай, кӀеве гьатай чкадал вичи вич кьегьалди хьиз тухудай игит хьизни къалурнава. РикӀел хкин къачагърихъ галаз ягъунра гьатна, прокурордал хер хьайи эпизод ва гьакӀ мад. Эсерда Къияс Межидов Али Шахова вичин кӀвалахра даях кьунвай Караев Кескинан, Къужаев Бутадин, агъсакьал Абасан образрикайни раханва. Кьилинди - писателди «Дагъларин деринрин булахар» романда са гьвечӀи лезги райондин чешнедалди Ватандин ЧӀехи дяведин йисара фронтдин далу пата дагъвийри чапхунчи душмандал гъалиб хьуник кутур пай къалурун я. Вичикай рахазвай роман I975-ЙИСУЗ урус чӀалалди «Прокурор Али Шахован кьисмет» тӀвар алаз Москвадани акъатнай. Роман урус чӀалаз таржума авур Къияс Межидован дуст, урус писатель Владимир Архангельскиди эсердикай икӀ лагьанай: «Прокурор Али Шахован ва адан юлдашрин вилик акъвазнавай кӀвалах регьятди тушир: фронтдиз фенвай бубайрин, стхайрин, гъуьлерин эвездай зегьмет чӀугвазвай кьуь- зуьбуруз, дишегьлийриз, аялриз далу яна, чпин чандилайни гъил къачуна, чуьнуьх хьанвай душманар винел акъудун, абур тергун, Яру аскердин далу пад мягькемарун. Романдин кьилин фикирни - зегьметчи халкь Ватандиз вафалу тирди къалурун ва чун чапхунчи душмандал гъалиб хьунихъ инанмишвал тестикьарун я». Къияс Межидован эхиримжи, вич кечмиш хьайидалай гуьгъуьниз чапдиз акъатай эсеррикай сад адан «Хайи чилин таватар» (I975) тӀвар алай роман я. Гьайиф хьи, чи кратикади роман акъатайдалай инихъ адакай гьич са гафни лагьанвач. Амма писателди вичин эсерда эцигнавай къенин юкъузни важиблу месэлайри роман вичел фикир желбуниз лайихлуди тирди тестикьариз жеда. Романдин вакьиаяр Талабагъ тӀвар алай лезги хуьруьхъ галаз алакъалу я. Гьерекатар 60-йисара кьиле физва. Къияс Межидова емиш багъларин совхоздин уьмуьрдин чешнедалди советрин инсанрин (алимрин, рабочийрин, къулллугъчийрин) гьакъисагъ зегьмет къалурзава. Совхоздин коллективди директор Асадов Къардаш, адан уьмуьрдин юлдаш кьилин агроном Пейкер, куьнуьчи агъсакъал Бутай, агроном рушар Беневшани Шагьсенем кьилеваз майишат вилик тухузва. Совхозди гьар йисуз гьукуматдин планар артухни алаз тамамарзавай, Пейкер кьилевай багъманчийрин бригадади ичерин цӀийи сортар арадал гъизва.
Амма рикӀе чӀулав ниятар авай, вичин уьмуьр мифтехур яз гухузвай Бедевхана, угърияр тир Къутаяни Дашиди совхоздиз еке зиянар гузва. Абу- ру созхоздин виртӀер ва ичер чуьнуьхзава, ичерин цӀийи сортарин къелемар кьурурун патал абурун дувулриз кьадардилай артух аммиачный селитра цазва. Бедевхана ва адан гьилибанри Пейкераз тӀварар алачир, рикӀ тӀардай кьве кагьаз ракъурзава. Абура Пейкеран, Къардашан бубайрикай Ватандин хаинрикай хьиз раханвай. И утанмазрин къаст Къардашан хзан бедбахтун, абур совхоздай ва хуьряй катдай йикъал гъун ва чпи совхоздин девлетдин иесивал авун тир. Совхоздин кьилин бухгалтер Садикьбег кьилевай угърийрин дестедивай чпин чӀулав ниятар кьилиз акъудиз хьанач. Абуру масабуруз атӀай фуруз чеб аватна. Агъсакъал Бутая, туьквенчи Герейбега угърийрин мурдар крар винел акъудна ва хаинри авур чапхунчивилерин жаваб абуру халкьдин суддин вилик гана. Абурукай гьар сад, вичин тахсирдиз килигна, чи къанунралди жазаламиша. Им романдин сюжетдин са хел я. Муькуь хел Беневшадинни Герейбеган ва Шагьселеманни Урзуман муьгьуьббатдихъ галаз алакъалу я. Урзума хуьре фельдшервиле кӀвалахзава ва заочно мединститутдани кӀелзава. Адахъ вичи арадал гьайи, гьукуматди патент ганвай дарманар ава. Ам вични кӀвачел кьезил, гъиляй кар къведай хуш къилихдин жегьил я. Урзум фадлай агроном руш Шагьселемал ашукь я, амма вичин муьгьуьббатдикай адавай яргъалди рушаз чириз жезвач. Шагьсенемаз Урзуман рикӀин хиялар чир хьайила, руша жегьил гададин вилик са шумуд шартӀ эцигзава. Эгер абур (вич рушан кӀвализ атун, куьгьне адетрал амал тавун ва масабур) кьилиз акъудайтӀа, кьабулайтӀа, вичикай уьмуьрдин юлдаш жеда лагьана гаф гузва. И кьве жегьилдин арада хьиз, туьквенчи Герейбеганни Беневшадин арадани халис муьгьуьббат авай. Абуруни чпин кьисметар сад ийида лагьана икьрар кутӀуннай. Талабагъдин хуьре са юкъуз кьве мехъер хьана, цӀийи кьве хзан арадал атана. Эгер Къияс Межидова и эсерда ганвай сюжетдин сад лагьай хиле совхоздин девлет хуьниз, ам мадни артухаруниз эверзаватӀа, кьвед лагьай хиле дагъви дишегьлийрин ацукьун-къарагъун, кьадар-кьисмет къалуруналди, дишегьлийризни вири рекьерай итимрихъ галаз барабар ихтиярар гуниз эверзава. Писателдиз абурни чпин бахтунин иесияр хьана кӀанзава. Писателди кхьизва: «Квез баркалла, баркалла, дидеяр, вахар, рушар! Квез баркалла, камаллу учителар-уьмуьрдин юлдашар! Чи кӀани свасар!» Художественный литературада инсандин образ арадал гъун, адан къилих, психология, руьгьдин деринар къалурун акьван регьят месэла туш. Амма и рекьяй Къияс Межидова Масанан къаматдилай башламишна ашукь Саидан, Антон Ефимован, Али Шахован, Пейкеран ва Къардашан образрал къведалди вич бажарагьлувал авай, яратмишунрин рекье датӀана вилик физвай чӀалан устад, халисан художник яз къалурна. Геройрин руьгьдин деринар ачухариз хьун, абур чпин гьерекатра, дегишвилера, кӀелзавайбурун вилик чӀехи жез къалурун, гьелбетда, писателдин яратмишунрин лайихлуви- лерикай сад я. Къияс Межидов инсанрал ва тӀебиатдал ашукь писателрикай сад я. Адахъ романтический рангаралди тафаватлу художественный эсерар яратмишдай вичиз хас кьетӀен хатӀ, инсандикай, чан алай ва алачир тӀебиатдикай суьгьбетдай вичин кьетӀен къайдаяр ава. Писателдивай гуьзел дагъларин тӀебиатдин сирерай фагьумлувилелди кьил акъудиз, векьеринни цуькверин атирар гьиссиз жезва, вагьши гьайванрин ва чуьлдин къушарин хесетар, къекъуьнар, еришар устадвилелди вичин эсерра къалуриз алакьзава. Ада вич ашукь лезги
чилел, адан няметрал, дагъларин гуьзел тӀебиатдал, чи булахрални вацӀарал кӀелзавайбурни ашукьарзава. Яратмишунрин тематикадин гегьеншвал, художественный эсерра къарагъарзавай месэлайрин важиблувал, фольклординни литературадин тежрибадикай устадвилелди менфят къачун, гьакъикъатдикай лирический, романтический ва реалистический къайдада суьгьбетун - ибур Къияс Межидован писателвилин ва устадвилин бязи лишанар я. Адан ярат-мишунрин асул мана, кьилин идеяни инсанрин, халкьарин арада дуствал тестикьарун, инсандин алакьунрихъ, акьулдихъ инанмишвал къалурун я. Машгьур шаир Расул Гьамзатова писателдикай гьахълуз лагьана: «Къияс Межидов вичин хайи Ватандал, хайи чилел, тӀебиатдин гуьзелвилел ашукь хьанвай кас тир. Амма виридалайни гзаф ам инсанрал ашукь тир. Им писателдин яратмишунрин лап багьа тереф я». Къияс Межидов вич инсанрал ашукь тирвал кӀелдайбурузни адан яратмишунар багьа ва истеклу я. Им, гьелбетда, халкьдин писателдин еке бахт я. Къияс Межидов инсанрик акахьдай, вичихъ ярар-дустар гзаф авай, суьгьбетрал рикӀ алай инсан тир. Ам хейлин йисара Хуьруьг Тагьирахъ, Эффенди Капиевахъ, Наталья Капиевадихъ, Владимир Архангельскидихъ, Василий Шкаевахъ, Хизгил Авшалумовахъ, Аткъай Аджаматовахъ ва маса чӀалан устадрихъ галаз дуствилин алакъайра хьана. Бязи писателрихъ галаз ада кагъазралди алакъаяр хуьзвай. ИкӀ, Къияс Межидован архивдай революциядилай вилик Ахцегьа муаллимвиле кӀвалахай, латыш литературадин классик Эрнст Бирзниек-Упитан (I87I -I960) кагъазар, адан афтографар алай ктабар жагъида. Къияс Межидова вичин архивда еке гьуьрметдивди Василий Шкаеван, Наталья Капиевадин, Владимир Архангельскидин ва масабурун кагъазарни хвенва... Чи дуствилин алакъаяр писателдин уьмуьрдин эхирдалди давам хьанай. Эхиримжи сефер Къияс Межидов заз I974-ЙИСАН августдин вацра Ахцегьа адан кӀвалин патав гвай гьикаятчидин рикӀ алай багъда акунай. Гьаятдиз гьахьайла, НИКЪИЯТ-ХАЛАДИ (писателдин уьмуьрдин юлдаш) заз КЪИЯС-ХАЛУ нуькӀвериз тӀуьн гунал машгъул я лагьанай. Багъдин кьилихъ галай кьакьан цлан патав ада нуькӀвериз тварар гузвай, анал яд авай къабни эцигнавай. Вичини, лап гъвечӀи аялди хьиз, абурун гуьзелвилел гьейранвал ийизвай. И кьакьан цал фагьумайла, заз ана инлай-анлай хейлин чкадиз кьван гъвечӀигъвечӀи тӀеквер аваз акуна. Абур КЬИЯС-ХАЛУДИ нуькӀвер патал авунвайбур тир. Чебни акӀ туькӀуьрнавай хьи, гьич са кацивайни нуькӀверик хуькуьр тежервал. Писателдин уьмуьрдай гъайи и са гъвечӀи эпизодди ам чан алай тӀебиатдив, къушарив гьикӀ къайгьударвилелди эгечӀзаватӀа къалурдай мумкинвал гузва. Чи суьгьбетар яргъалди давам хьанай. Ада еке гьевесдалди дагъларин тӀебиатдикай, къушарикай, дава-дарман хкуддай векьерикай, цуькверикай ихтилатар авунай. ЧӀалан устад вичин яратмишунрин планрикайни гьевеслудаказ раханай. КьетӀен гьуьрметдивди ада СтӀал Сулейманахъ галаз гуьруьшмиш хьайивал (чӀехи шаирдиз ада Сулейман даи лугьуз рахадай), Хуьруьг Тагьирахъ, Эффенди Капиевахъ, Алибег Фатаховахъ, Багьадин Митаровахъ галаз хьайи дуствилин алакъайрикай яргъалди суьгьбетнай. Заландиз азарлу писатель яхун хьанвай, адан чинизни хъпи ранг янавай. Чанда бегьем такьат авачиртӀани, ада зун гьамиша хьиз чина хъвер аваз, ракӀарив кьван рекье хтунай... Гьа I974-ЙИСАН октябрдин вацра Къияс Межидов рагьметдиз фена. Ам хайи хуьре кучукнава.
Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидован тӀвар ва яратмишунар халкьдин арада гегьеншдиз машгьур я. Адан «Къашкьа духтур», «Дагъларин деринрин булахар», «Хайи чилин таватар» романар, «Дагъларин аялар», «ТӀурфан», «Шалбуздагъ», «Зун рикӀин зигьиндалди яшамиш хьана» повестар, «Къени къуншияр», «КӀвачерик лувар квай Алуш» ва хейлин маса гьикаяяр, махар, тамашиятдин эсерар галачиз къад лагьай асирдин кьвед лагьай паюнин лезгийрин ва санлай Дагъустандин эдебият фикирдиз гъиз жедач. РикӀивайни гьикаятчиди чи милли медениятда чӀехи ва берекат галай ирс тунва. Амма Къияс Межидов шаирни хьайидакай ва ада шииратдани вичин кьетӀен гел тунвайдакай лап тӀимилбуруз чида. Авайвал лагьайтӀа, ам лезги эдебиятдиз эвелни-эвел шаир хьиз атана. Ингье ада вичин «Зун рикӀин зигьиндалди яшамиш хьана» повестда (им СтӀал Сулейманакай кхьенвай эсер я), вуч кхьизватӀа: «Гьич хабарни авачиз рикӀел агъзурни кӀуьд вишни къанникӀуьд лагьай йис хкведа. ГУЬЛГЕРИ-ЧАЙ вацӀун дереда гатфар алукьнавай. А гатфариз зунни зи дуст Агъалар (ихтилат шаир, таржумачи ва фольклорист Агъалар Гьажиевакай физва. – А. Къ.) Сулейманахъ галаз таниш хьана. Адахъ галаз хьайи чи гуьруьшдихъ ахьтин чӀехи метлеб авай хьи… Зунни Агъалар а чӀавуз жаванар тир. Гьеле гадаяр яз амай. Адетдин лезги гадаяр, шумал, яхун, кӀвачел кьезил, шад, карчивал квай, акьалтӀай сиягьатчияр ва шаирар. ГьакӀни са тӀимил кьван артистарни тир чун. Зи ери-бине Ахцегьрин хуьряй, Агъаларни Ахцегь райондин Хуьруьгай тир. Сулейманан ватан Агъа-СтӀал чавай са акьван яргъаз квачир, авайди са гьихьтин ятӀани пудкъанни цӀуд километр тир. Агъаларахъ галаз зун Махачкъалада, Дагъустандин халкьарин тарихдин, чӀалан ва эдебиятдин Институтда, таниш хьанай. КъанникӀуьд лагьай йисан гатфариз Гьажибег Гьажибегова, и институтдин милли культурайрин сектордин зеведишди, чун Кьиблепатан Дагъустанда сиягьат авун патал ракъурнай. Дуьз лагьайтӀа, сиягьатдиз ваъ, илимдиз талукь командировкадиз. Агъаларахъ галаз чна вири лезги хуьрер кӀвачелай авун, халкьдин сивера авай негъилар ва риваятар ва, гьелбет хьи, Лезгистандин фадлай яшамиш хьайи ва а вахтунда чан аламай шаиррин чӀалар кхьин хъувун лазим тир. Чи винел патан акунар «алимринди» ва шегьердиз хасди тир. Хуьрера вирида дагъвийриз хас тир жуьреда алукӀзавай, чал, лагьайтӀа, костюмар алай, чал гагь кепкаяр, гагьни шляпаяр жедай. ЯтӀани виринра чун жуванбур хьиз
кьабулдай. Чнани чаз ва чи кӀвалахдиз ийизвай хъсан майилрай жува жув чун кьабулзавайбуруз хуш къведайвал тухузвай. Клубра ва хуьрерин майданрал чна концертар кьиле тухудай. Агъалара манияр лугьудай, зани лугьудай, за халкьдиз кӀани алатар ядай, Агъаларани ядай. Виринра чна РагъэкъечӀдай патан ва Урусатдин шаиррин шиирар кӀелдай». Вичелай чӀехи шаирдикай кхьенвай повесть гатӀунзавай и чӀехи чӀук гъунин макьсад сад я: писателди шаирвиликай адан вичин шагьидвал къалурун ва адан шаирвилин йисарин кьил квелай эгечӀнатӀа ачухарун я. Шаир хьунин мурад Къ.Межидовахъ аял чӀавалай хьайиди тайин я. Гьикаятчиди вичин уьмуьрдин лап эхирда кхьенвай вичин биографияда вич, хайи хуьре 5-классни бегьем куьтягь тавунмаз, чӀехи стхайри чпихъ галаз Бакудиз тухвайди къейдзава. Гзаф халкьар авай, абурун медениятрин зурба макан тир и шегьердин патав гвай Сураханы поселокда ада мектебда кӀелун давамарна. Бакуда ада ругуд вацран муаллимвилин курсарни акьалтӀарна. Гьа ина кӀелдайла, ада азербайжан ва урус чӀаларал гзаф ктабар кӀелна, сифтегьан вичин шиирар, гьикаяяр, махар кхьена. РикӀе шаир хьунин квал авай ам азербайжанви шаирар тир Мамед Рагьимани Сулейман Рустама тешкилнавай шаиррин кӀватӀалдизни физ-хтана. Къ. Межидова кхьенвай вичин биографиядани ада вичин эдебиятдин рехъ шаирвилелай «20-йисарин эхирдиз, 30-йисарин сифте кьилера» эгечӀайди къейдзава. Адан сифтегьан шиирриз къимет гайиди ва жегьил шаирдик руьгь кутурди Алибег Фатахов тир. И жигьетдай гьикаятчиди икӀ кхьизва: «Ада бегенмиш хьайи шиирар кваз кьадай ва кьилдин папкада твадай, тамам тахьанвайбур гьасятда къазунна зирзибил авай зимбилдиз гадардай». Къиясалай анжах пуд йис чӀехи тир Алибега эдебиятда вич кӀевелай тайинарнавай ва ада вичин къелемдин «гъвечӀи» стхайрал ийизвай къаюмвили ва къадирлувили чун гьейранарзава. Гьа яргъал йисарилай эгечӀна, та уьмуьрдин эхирдалди Къияс Межидова са хейлин шиирарни поэмаяр кхьена, абур адан саки вири уьмуьрда газетризни журналриз акъатиз хьана. Амма дериндай ва кьетӀидаказ гьикаятчидин рекьел элячӀнавай ада шиирралди туькӀуьрнавай вичин эсерар кьилдин ктабра аваз садрани акъудначир. Инал заз адан хва Марат Меджидовакай разивилин гафар лугьуз кӀанзава. Къадирлу хци, бубадин яратмишунрин ирс хуьнихъ ва ам машгьур авунихъ галаз сад яз, адан шиирарни поэмаяр, гьам чапдай акъатайбур, гьам акъат тавурбурни вири сагъ-саламатдиз хвена, жуьреба-жуьре чешмейрай кӀватӀ хъувуна, абур сад садав агудна, чаз къе и берекатлу ирсинин кьилдин са къатунихъ галаз мукьувай таниш жедай мумкинвал гана. Баркаллу бубадин вафалу хва себеб яз эдебиятдин майдандандал писателдин шииррин кьилдин кӀватӀал – «Муьгьуьббатдин къеле» – акъуддай мумкинвал арадал атана. И кар авунай пара кьван сагърай вич. И ктабди чаз адан автордин шаирвилин дережаяр ва ирс битавдиз аннамишдай мумкивнал гузва ва чун автор яшамиш хьайи девирдин яцӀаз тухузва, чаз алатай девирдин шикилар ачухарзава. Къияс Межидов гьихьтин шаир хьанай, адан шииррин кьетӀенвал квекай ибарат я? Ам вичин аямдихъ галаз кам-камуна аваз физвай шаир я. Адан шииррай чи уьлкведин тарих, халкьдин яшайишда кьиле физвай дегишвилер, цӀийивилер, тарихдин зурба вакъиаяр аквазва. Адетдин са шикил гузваз хьайитӀани, авторди ам улькведин баркаллувилихъ, хайи Ватандин къурулушдихъ галаз алакъалу ийизва. Шиирар, манияр, зарафатдин шиирар ва поэмаяр… Абурун кьадар са акьван гзаф я лугьуз жедач. Амма абур писателдин яратмишунрин жуьреба-
жуьре берейрихъ галаз алакъада авайбур я. Ина автордин яратмишунрин рехъ чпелай эгечӀай чӀаларни, гуьгъуьнлай ада вичин вири къуватар гьикаятдин рекье эцигайла кхьей шиирарни ава. Гзаф чӀалар гьикаятдин эсерар кхьена куьтягьайла ва я абурукай ял ягъизвай арайра кхьейбур хьиз аквазва. Гьар гьикӀ ятӀани, Къияс Межидова шиирар кхьин садрани акъвазарначир. И карди абур вахт-вахтунда газетриз-журналриз акъатунини шагьидвалзава. КӀелзавайдаз са акьван малум тушир са карни заз инал къейд хъийиз кӀанзава. Амни Къияс Межидован манийрихъ галаз алакъалуди я. Бязи манияр чи манийрин къизилдин фондуна гьатна, машгьур манидарри тамамарзаваз, лентинал кхьена амукьнава. Месела, виридаз хъсандиз чидай, саки халкьдин манидиз элкъвенвай «Гуьзетзава…» мани гьахьтинбурукай сад я. Адай са бязи цӀарар рикӀел хкин:
Лишанлу тек туна, Дяведиз фенвай вун. Зи вилик кьин кьуна, Гьуьрият, адалат Савкьат гъиз фенай вун… Даим нур яз аквазва рикӀиз, Игит, вун зи хайи Ватан хьиз. Сагъ яз ама вун, зи яр, Чанда ава вун зи рикӀяй физ. Чи гьар са рекье вун Аквазва чаз, зи яр. Гьич дегиш туш ви дун: Мег, яракь, къатарар Акурвал ама, яр…
«Магьачкъала», «Хайи хуьр», «Цуькверин сувар» маниярни халкьдиз лап хъсандиз чидайбурун жергедай я. Вич халкьдин писатель яз тарихда гьатай Къияс Межидован бязи маниярни халкьдинбуруз элкъуьни и автордин яратмишунар халкьдин руьгьдиз, дуланажагъдиз, мурадриз мукьва тирдан шагьидвалзава. Ихьтин бахт низ хьайитӀани жагъизвайди туш. Адахъ са кьадар сатирадинни юмордин шиирарни ава. Хци, къаб алай гафунихъ галаз писатель шииратдин алатралди «рахун» вич ажаиб кар я. И шиирар халкьдин руьгьдихъ галаз, ацукьун-къарагъунихъ галаз дерин алакъада ава. И шиирралди авторди вич мад гъилера халкьдин руьгьдай рахазвайди КЪАЛУРЗАВА.«МАСАН» ва «Камал буба» – чи чӀехи бубайри инсафсуз ва гьахъсуз девирдин къармахрай экъечӀун патал чӀугур зегьметрикайни женгерикай поэмаяр я. И эсерра автордиз вичин вилералди акур гзаф шикилрин шагьидвал ава. «Чи кӀвалин нуькӀвер» поэмада Къияс Межидов, вичин гзаф эсерра хьиз, тӀебиатдин сирер чирзавай, ам хуьзвай, адан къайгъударвал ийизвай кас хьиз эгечӀзава. Ада къушарин къилихрикай, абурунни инсанрин арада авай рафтарвиликай, абуруз чпиз чеб гереквиликай фикирарзава, кӀелзавайди тӀебиатдал мад гъилера гьейранарзава ва ашукьарзава. Санлай къачурла, шиират писателдин яратмишунрин сагъ са хел я. Адахъ чи эдебият патал чӀехи метлеб ва къимет ава. ИкӀ тирдан чӀалахъ кӀелзавайдини жедайдак чна кӀевелай умуд кутазва.
а пӀапӀрус гадарна. Хуьруьн хва. Месэла гьялна. Учителдин ихтилат
Гьикая. Таржума авурди Куругъли Къалажухви я
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
. За кӀелдазава ви ахъа чар...
Стха халкьарин литературадай. Шейит-Ханум Алишева
. Къени ви чар атанач.
ЯркӀи кӀамар, ЯркӀи кӀамар – Макан чӀуру кицикрин. ЦӀай такьуна кайи кӀамар Фагьумсузрин кьуьруькри. Жемятар – сагъ, хуьрер – харапӀ, Гьар синел сад пӀир хьана, Амукьда жал куьн икӀ яраб Ахмакь чӀаван сир хьана?! –
Им зи руьгьдин секинвал датӀана къакъудзавай ва, яшар пара жердавай, жуван аял ва акьалтзавай жегьил вахтарив мадни ахгудзавай тема ва рикӀин гьарай я. Вучиз лагьайтӀа I8-I9 йисар хьанвай жегьил яз кьисметди зун хайи чилеривай, багъри ерийривай къакъудна. Зун хьиз, агъзурралди масабурни. Дагъдин хуьрер аранриз куьчарунин планар гьамиша авайбур тир. ТӀебиатдин бедбахтвилерик акатна чкӀай хуьрерин жемятриз кӀвал-югъ эхцигиз ва цӀийи чкайрал бине кухтаз куьмекар гунин адетарни. Месела, ЯркӀи пата авай ХъипитӀар гьеле пачагьдин девирда, I9I3-ЙИСАН залзаладилай гуьгъуьниз вич алай чкадилай масанал куьч хьанай. Им и патара пландик кваз, дагъдин чинал алайтӀани, дуьз кутунвай куьчеяр ва са проектдай эцигнавай кӀвалер авай тек са хуьр тир. Пачагьдин гьукуматди хуьруьн жемятдиз вири патарихъай куьмекар ганай, алава яз гьар са хзандиз цӀуд манат пулдин такьатар (пул а вахтара лап багьади тир) са шумуд йисан вахтунда вахкудай ссуда яз къачунни теклифнай. Саветрин девирда дагъларай чилел кӀвалахдай гъилериз зурба игьтияж авай аранриз куьч хьун хъсан адетдиз элкъвез эгечӀна. I9I7-I924-ЙИСАРА, месела, Дагъустанда кьве агъзурдав агакьна хзанар чпин ихтиярдалди дагъларай аранриз эвичӀна. ЦӀийи уьмуьрди цӀийи мумкинвилер ачухзавайвиляй, къвердавай гзаф зегьеметчи гъилер истемишзавайвиляй, I927-ЙИСУЗ РСФСР-ДИН Совнаркомди чилерин гьакъиндай тестикьарай пландал асаслу яз Дагъустанда
саки яхцӀур агъзур хзан арандин вилик физвай районриз куьчарунин къарар кьабулна. Куьч жезвайбуруз гьар са кӀвализ 200 манатдилай 350 манатдал кьван элкъуьрна вахгудай ва гьакӀни вахгун тийидай ссудаяр гуз эгечӀна. Ватандин ЧӀехи дяведин йисарилай гуьгъуьниз дагъвияр аранриз куьчарунин месэла мадни пайда хъхьана. ИкӀ, I952-ЙИСУЗ ДАССР-ДИН Министррин Советди нубатдин вад йисан пландик кваз цӀуд агъзур хзан дагъвияр аранриз куьчарунин къарар кьабулна. Дагъларай гьукуматдин гуьзчивилик кваз ва тешкиллувилелди тамам хуьрер ва колхозар куьчариз эгечӀна. И планар кьилиз акъудунин нетижая яз Шалбуз дагъдин чинал алай Къурушрин зурба жемят ва хпехъанвилин кьвед-пуд колхоз Хасавюрт райондиз акъатна. Гьа и йисара Мегьарамдхуьруьн районда Мамрачрин чилерал Советский хуьруьн ва Бурзудал ЦӀийи Гъебцегьрин бинеяр кутаз эгечӀна. Тек са I958-ЙИСУЗ республикада арандиз куьчарзавайбуруз кӀвалер эцигунин рекьиз 75 миллион манат серф авуна. И гьерекат алатай асирдин пудкъад лагьай йисарани давам хьана. Сифте вад йисуз кьуд агъзурдав агакьна дагъви хзанар аранриз эвичӀна. Кьиблепатан Дагъустан патал и йисар рикӀелай тефидайбур, дагъдин хуьрерин жемятриз мублагьвилихъни яшайишдин регьятвилерихъ рекьер ачухайбур ва гьа са вахтунда абурун кьисметриз руьгьдивай эхиз тежер хьтин тӀарвал ва сагъ тежер хьтин кьацӀ гайибур хьана. Хуьрер куьчарунин планар акьван гагьдани авайтӀани, жемятрикай гзафбур аранриз эвичӀиз эгечӀнавайтӀани, I966-ЙИСАН апрелдин эхирра хьайи залзала кар кьетӀ ийидай вакъиа хьана. Малум тирвал залзалади кьиблепатан саки вири районриз зиянар ганай, кӀвалерни школаяр, муькъверни клубар чӀукӀурнай, чӀехи телефвилер хьаначиртӀани, инсанар кьейи чкаярни авай. Чи хуьре, КӀеледал, месела, са аял кьенай, къулан патав ацукьнавай адал къавун чӀул аватнай. Хуьрер куьч хьуник кьил кутур себебрикай сад мадни ам хьанай хьи, Никита Сергеевич Хрушев уьлкведин кьиле аваз, районар сад садак акахь хъувунвай йисара, бязи колхозарни сад авунай. Месела, Кьасумхуьруьнни Мегьарамдхуьруьн районар сад хьайила, аранда авай Уружбайринни дагъда авай КӀелейрин колхозарни сад хьанай. Куьч хьунин месэлани гьавиляй арадал акъатнай. Гьеле I965-ЙИСУЗ жемятдин гъвечӀи паюни аранда кӀвалер эцигиз эгечӀнайтӀани, чӀехи паюни куьч хьунин фикир ерли агудзавайди тушир. Амма I966-ЙИСАН залзаладилай гуьгъуьниз вири жемят пуд йикъан къене вертолетра аваз Уружбадал хканай. Эгер вилик йисуз эвичӀайбуруз кӀвалер эцигун патал 3500 манат ссуда гузвайтӀа, залзаладилай гуьгъуниз авудайбуруз 4500 манат гуз эгечӀнай. ЦӀудралди маса хуьрерин кьисметарни ихьтинбур хьанай. Нетижада тек са Кьасумхуьруьн районда къадалай виниз хуьрер гадарна, агъзурни вад вишев агакьна хзанар аранриз эвичӀна. Хив районда – 820 хзан, Кьурагь районда – 600 хзан, Ахцегь районда 470 хзан, Мегьарамдхуьруьн районда – саки 500 хзан ва икӀ мад. Санлай къачурла, цӀийиз арадиз атай хуьрера маса республикайринни областрин куьмек галаз 27 школа, къадалай виниз аялрин бахчаяр, 67 туьквен ва гзаф маса дараматар эцигна, цӀийи хуьрер электроламишна. Гьелбетда, куьч хьайибурун уьмуьр писди хьана, кьисметдин къекъуьнри абур нарази яз туна лугьун гъалатӀ жеда. Дугъриданни, хзанрин агьваллувал
артух, яшайишдин шартӀар хейлин хъсан хьана. Аранда са шумуд жемятдикай Эминхуьр хьтин, Сенгерар хьтин, Авадан хьтин зурба хуьрер арадиз атана, жегьил несилриз арандин хуьрерикай диде-ватанар хьана. Амма чӀехи несилрин векилрин, белки, гзаф кьадар жегьилринни руьгьдиз гьамишалугъ яз дагълара тунвай хуьрерини багъри чилери къилав гузма. Самур дередай винелди фидайла, агъуз эвичӀдайла, месела, Филерин хуьруьн харапӀайри таъсир тийидай, рикӀяй гьайифдин гъал чӀугван тийидай кас бажагьат жеда.
Гитин дагълар – харапӀаяр Филерин. ЦӀай куькӀвена кузва дагълар къветерин. Я арза, я къаргъиш жезвач дагъдивай, Кьисасдихъай кичӀез баят рикӀерин.
И цӀарар зи мецелай ван хьайила, уьмуьрлух агроном-бригадир яз кӀвалах авур са филиви, тӀал гьатай рикӀел гъил эцигна, аял хьиз шехьиз эгечӀнай. Гьа ихьтин макъамра гьар сада кагьрабайри хьиз чӀехи ва гъвечӀи хуьрери безетмишай гуьзел дагълар и гьалдиз гъайи вахтаризни, инсанриз-гьакимризни къимет гузва. Белки нифрет гузва, вучиз лагьайтӀа агъзур йисара агьзурралди несилри уьмуьрар тухвай дагълар баябан я, анра гьатта маллапагни хуьзмач. ЯркӀи пата лагьайтӀа, хуьрер алай чкаярни чир хъжезмач, кьиляй-кьилди тамариз дуьзмиш хьанва. Агъзур гектарралди мублагь чилер, багъларни бахчаяр, яйлахар вара-зара я. Тек чи хуьре, ибур кадастрдин ктабра авай делилар я, са агъзурни къанни муьжуьд гектар хуьруьн майишат патал ишлемишдай чилер авайди тир. Гьар са хуьре гьакӀ. Къе, цӀуд йисар я гьакӀ яз, абур садазни герек амач. Я мукьвал вахтара герек хкведатӀани чидач. ЦӀи вичин 50 йис тамам хьайи ва вичи неинки дагъларни дереяр, гьакӀни инсанрин, жемятринни хуьрерин уьмуьрар ва кьисметарни залзалада тур I966-ЙИСАН апрелдин залзаладин нетижаяр гьа ихьтинбур я: цӀийи, аваданлу, гуьрчег хуьрерни, рикӀер кузматӀани, герек техкъвез гадарнавай ватанар. Чан ахкьалтдай вахтар хтурай ман чпел!
Расим Гьажи (Гьажиев Расим Гьажидин хва) I941-ЙИСАН I0-ИЮНДИЗ Азербажан Республикадин КцӀар райондин Вурва хуьре дидедиз хьана. Аял чӀавалай зегьметдин дад акур Расима Бакудин нафтӀадин мяденрал, гьуьлуьн портуна кӀвалахна. Ахпа Армиядин жергейра къуллугъна хтанвай жегьил яз ам Магьачкъаладиз акъатна. Ина ада шегьердин эцигунрал, сепараторар акъуддай заводда ва масанра жуьреба-жуьре кеспияр авуна. Ада гьакӀни ктабрин чапханада корректорвилин, газетдин корреспондентвилин везифаярни тамамарна. И йисара адан сифте гьикаяяр газетриз акъатазни эгечӀна. Расим Гьажиди Москвадин Литературадин институт акьалтӀарна. I980-ЙИСУЗ аялар патал «Кард» журнал акъудунин къарар кьабулайла, ам журналдин редакторвиле тестикьарна. ГъвечӀи чӀавалай рикӀе яратмишунрин рекьел элячӀунин мурад аваз хьайи Расима вичин сад лагьай повесть, «Диде ва дагълар», I965-ЙИСУЗ кӀелзавайбурун вилик акъудна. Ам «Дуствал» альманахдиз акъатнай. Повесть лезги литературадиз кьетӀен хатӀ авай, кхьинин анжах вичиз хас тир чӀал авай, адетдин куьлуь крарикай кӀелзавайди гьейранардай хьтин эсерар кхьидай алакьунар авай писатель атанвайдакай муштулух хьанай. Кьилдин ктаб яз повесть I967-ЙИСУЗ Дагъустандин ктабрин чапханада акъуднай. Расим Гьажидивай кӀелзавайбуру цӀийи эсерар гуьзлемишзавай. Писателди абурун умудар кьилиз акъудзавай. ИкӀ 70-йисара адан къелемдикай «Стхайрин йифен гуьруьш», «Гьуьлераллай лезгияр» ва маса повестарни гьикаяяр, гуьгъуьнайни «Шагь-Абасакай риваят» тӀвар алай роман ва гзаф маса эсерар хкатна. Писателдин гьар са эсердихъ вичин кьисмет хьана лагьайтӀа, чун ягъалмиш жедач. Виридалайни тафаватлу хьайиди «Стхайрин йифен гуьруьш» повесть я. Ам ва мадни са шумуд эсер урус чӀалаз Булат Окуджавади, тӀварван акъатнавай шаирди, таржума авуна. «Дети Самура» тӀвар алаз ктаб I976-ЙИСУЗ «Современник» чапханада акъатна. «Стхайрин йифен гуьуруьш повесть» гуьгъуьнин йисуз «РОМАН-ГАЗЕТДИЗ» акъатна. Им гьар кткай писателдиз, гьар кткай эсердиз аквазвай гьуьрмет ва дережа тушир. Ахпа и повесть фин чӀалаз таржума авуна Петрозаводскда чапна, «Советская литература» журналда инглис, немс, френг, поляк ва маса чӀаларал акъудна. Расим Гьажи милли литература хейлин вилик чӀугур гьикяятчи я. Адан кхьинин чӀалалай, хатӀунилай гуьгъуьнай атай ва къвезвай хейлинбуру чешне къачунва. Им яратмишзавай касдин чӀехи бахтлувал я. Расим Гьажи вичин яратмишунрай Республикадин премиядин лауреатвилин тӀварцӀиз лайихлу хьана. Кьил агъуз авун, вичин крар туькӀуьрдай рекьерихъ къекъуьн садрани хас тахьай писатель чӀехи тӀварарив агакьнач. Амма кӀелзавайбурун патай адаз авай гьуьрмет ва кӀанивал вири тӀварарилай ва наградайрилай чӀехиди хьана ва яз амукьни ийида. Расим Гьажи залан азарди гзаф йисара вичиз Аллагьдин патай пай яз ганвай пешедивай къакъудна ва яратмишунринни камалдин кукӀушдиз экъечӀдай яшда аваз 2008-йисуз рагьметдиз фена.
I Гьар сеферда, Катрамакандиз хтайла, зи рикӀ куда. АкӀ куда хьи, цӀай илисайди хьиз, чӀух акъатиз. Себеб вуч я лагьайтӀа, себеб кицӀ я... Яргъал гъурбатда хайи кӀвалихъ муьгьтеж хьана, йисарилай садра хтайла, и кицӀиз килигна, зун варарин вилик амукь-зава. Гена хъсан я,. кицӀ зунжурда хуьзва. Зунжур дартмишиз, ам зал гадар жедайва-а-ал... Аламатар я, вал-лагь я... Яраб кӀвале касни авач жал? КицӀ аку гьа-а-а... Звар гана вичин тумуниз, и кицӀиз пелеш кьил хуравай, юргъун хьанвай, фикир-хиялди жегьил кьил лацу авунвай, язух зун жакьваз кӀанзава... УФ-Ф-Ф! Эй бахтавар! Ваз и дуьньядал квекай хабар ава? ГьакӀ хьайила, вуна тум тик кьазвачни? УФ-Ф-Ф! Им аку, зун аку! Хайи кӀвал аку... Зун аку варарив гьикӀ акъвазнаватӀа, кицӀаку, зи виликай инихъ-анихъ гьикӀ физватӀа! Тумуна звар аваз, зунжурдал ван алаз... Билет гвачтӀани, проводникди вагонда акьадарда, станциядилай виниз хкведайла, чара касди вичин машинда ацукьарда. Хтана, хтана... хайи кӀвалив агакьайла, и кицӀи... Зун аку – кицӀ аку... Патан кас я зун. ТахьайтӀа, икьван къизмиш хьана и кицӀ зал гадар жедачир. Гьикьван килигда кьуд патахъ? Къуншийрикайни са касни экъечӀзавач. Тарта кьулухъ пацарал варарин вилик – гьаятдал, зун – рекьел. Кьведни ацукьна чун. Тартади залай вил алудзавач. Вилерайни иви авахьзава... Бирдан кицӀ къарагъна, мад сеферда залди гадар жезва ва гьа и арада зи бадедин ван акъатзава:– Я чан бала-а-а, я чан бада-аа, вун кицӀи тазвачни, я чандиз зун къурбанд хьайи бала-а-а! Вун хтана – рагъ хтуй, вун хтана... Баде айвандик экъечӀна, валчагъ гуьгъуьна галчӀур жез, гурарай агъуз эвичӀзава ва ахпа, кьве гъил виликди авуна, зун къаршиламишиз къвезва... КицӀ, тум галтадиз, тум галтадиз, гьаятдин а кьилиз катзава. Бадедин виликди яргъи авунвай кьурай гъилер зурзазва ва гьа зурзазвай гъилер ада зи гардандал алчудзава... ахпа хъуькъвериз, вилериз теменар гузва... Са арадилай зунни баде къулан патав, куьгьне рухунал ацукьзава. Гъил алтадзава бадеди зи кьилелай ва гьа са гагьда вичи-вичикди кушкушзава.
– Я гурцӀу-у-ул, вун хтана ахкъатдач хьи, я гурцӀу-у-ул?! Туькьуьл кьагьарди зи туьд михьиз бамишзава...– Я гуж хьайиди, ам йисалай, кьве йисалай садра хквезвайди я, я гуж хьайиди-и-и! – лугьузва ада, кицӀин зунжурди ван авур патахъ элкъвена... – Масабур къведайла, вун аватӀани чир жедач хьи, я гуж хьайиди! Ам жуванди я, жуванди!.. Йисарилай садра хквезвайди я, садра-а-а! Адаз инагар кӀанзама-а-ач!.. Налугьуди, ахваррай хайи чкаяр аквазвайди зун туш... Налугьуди, зун акьван бахтавар я хьи, зи рикӀелай гьатта вири алатнава... Вуна низ лугьуда, вуна гьикӀ лугьуда? Зи рикӀ шем хьиз кузва, садазни хабар авачиз... Кьуьзуь бадедин хатур за гьикӀ хада? Бадеди туьгьметардайла, за вахт-вахтунда кьил юзурзава... ГьакӀ я, дуьз я... Вуна дуьз лугьузва... Зун батӀул я... Яраб зун кӀани, зи гъавурда авай са кас кьванни аватӀа? АватӀа, гьа и баде я, тахьайтӀа, са касни... Бадеди вичин хьран фан ни галай гъил мад зи кьилелай аладарзава...– Дах яйлахда авани? – жузазва за. –Ун.– Селлини гьанвани?– Ун. КИЛИГНА-КИЛИГНА зи вилериз, зи чиниз, са шумудра вичи вич инихъайанихъ, анихъай-инихъ эчӀяна, бадеди кьил юзурзава.– Шаз ви кьил икьван лацу хьанвачир... Гила михьиз лацу хьана... ГурцӀул хьуй вун, вучиз вуна акьван хияларда? Гьамиша... Зун хтана лугьуз кӀвализ атай магьледин аялрин гъиле къенфетар вугана, бадеди заз чай цаз, агь чӀугваз, кьил юзуриз, ихтилатзава. Ихтилатиз, пуд тупӀув вичин чене кьаз, кьил юзуриз, зи чиниз килигзава...– Э-Э-ЭЙ, чан балая-я-яр, чан балаяр... Гьа яргъарай, акван, квез эхирни вуч жагъидатӀа... Гьарма сана... Сад – ина, сад – ана, муькуьд – атӀана... Эхирни куьи вири гьа иниз хкведайди я, эхирни... Са кас хьана, лугьуда, эвел заманда... КӀан хьанач, лугьуда, адаз вичин хайи чкаяр... Кьисметдилай рази хьаначир, лугьуда, ам... Фена и кас яргъал гъурбатдиз... Вичин бахт жагъуриз... Вири жагъурна... МАЛ-ДЕВЛЕТНИ, тӀвар-ванни. Пачагьдин тахт кьисмет хьана адаз гьа гъурбатда! Пачагьдин тахтунални ам ацукьна... Гьана, гъурбатда... Пачагьдин тахтунални ацукьна и кас, вири хьана адаз!.. Вири! И дуьньядал вуч алатӀа, вири!.. Амма атана ажалди чан кьурла, лугьуда хьи, и касдин вилерилай тӀубтӀуб накъвар фена... Ваз вуч хьана, эй пачагь, вун вучиз икӀ шехьна, лагьана хабар кьурла, жаваб гана лугьуда пачагьди: «Са къван кӀандай заз чи дагъларин... А къванцелай гъил алтадна, ахпа рекьидайвал...» Гьа и гафар лагьана, чан ганай лугьуда ада... Кучудна ам гьана... Ахпа виридан рикӀелайни алатна фена... Пачагьарни чеб амай кьван я, чан зи рикӀ... Ахпа... вун пачагь хьанай, вун пачагь хьаначир... Бадедин чинай, налугьуди, цуьруьгъуьл фенва... Гьакьван адан чина биришар ава... Бадедин гъилер, налугьуди, лекьрен къармахар я... Абур агаж хьанва ва адан гъилерин далуйрилай, зилияр хьиз, дамарар фенва... Ада ватандикайни гъурбатдикай нубатдин ихтилатдайла, за чемодан ахъайдай амаларзава... И ватандии ширинвиликай, гъурбатдин гъарибвиликай
гьикьван ван жеда? Налугьуди, хайи хуьруьвай яргъаравайбур рикӀ авачир къванер я... Гена хъсан я, мугьманар атана акъатна. «КьатӀ хъвадай» чка жагъана. Баде вичин хуьрек гьазурунал машгъул жезва... Хуьруьн жегьилри, зи таяр-туьшери, ихтилатар башламишзава... Зарафатар, хъуьруьнар. Са арадилай бадеди суфрани ачухзава… Суфрадал къацу хъач-мач, целцин ниси, майваяр, са кьве шуьше «Ричал»... Са кьве шуьше эрекь… Чигъиртма... Зунни вири хьиз рахазва. Амма зун жикӀи хьиз я... Винелай иер, амма жакьвана хьуй... Садазни хабар туш зи дердиникай... Къуншиди Пелен магьледавай Деве Мегьамедакай ихтилатзава... Адан хеб кьена, лугьузва... Хеб кьейила, вич агакьнач, лугьуда. ТукӀвадай кас авачиз, хеб мурдар хьана, амма Деве Мегьамеда гьа чан аламачир хпен туьд атӀана, лугьузва, як маса гана! Гьич садазни чир хьанач! Хеб вучиз кьенай лагьайтӀа, хпен къвал ламра кӀурув яна! Вични анжах алажайла, чир хьана. Гьа ламран кӀвач акьурвал чӀулав хьанвай, лугьуда. Цуьлез алай чка. За яб акалзава... Хуш ихтилат ятӀани, туштӀани яб акалзава... Уьмуьр гьакӀ физвачни? Са геренда ибурухъни яб акалайла, дуьнья барбатӀ жедач хьи!.. Кьил юзуриз, «ун, гьакӀ я», лагь… Лап геждиз мугьманар къарагъзава... КӀвачин кьилел къарагьайла, абуру кицӀерин тарифарзава... Пакадлай башламишна зун абурун кӀвалериз мугьмандиз фена кӀанда. Хъфидайла, за абуруз хиве кьазва. Ички хъванвай гадаяр я, куьз инжиклу ийида?– Зи рикӀиз чизвай вун хкведайди, – лугьузва бацеди. – РикӀиз чир жеда... Ахварни акунай... И чи Къванцин Гада атанвай зи патав, кӀвализ... Ваз ксуз кӀанзавани? Ахвар гала вахъ, гурцӀул... Ви вилер акьал жезва... Зун месел ярх жезва... Айвандик. Бадеди зи винел яргъан вегьизва, ахпа адан пипӀер къатна, зи кӀаник кутуна, зи кьилелай гъилни алтадна, кушкушзава...– Ксус, чан, ксус... Яргъарай хтана, галатнава вун… Ксус, чан бала, ксус... Амма заз ахвар къвезвани? Са геренда гъетериз килигна, за пӀапӀрусдиз цӀай яна. Гъетериз гьикьван килигда? Зи ахвар-кьарай атӀанва. Гьикьван пӀaпӀpycap чӀугвада? Йифен кьулар хьанва жеди. Дагъдин винелай вацра сирнавзава... Вучда? Зун ракьаравай вагьши хьиз я... Чабалмишзава за, амма ван акъудзавач... Гьа икӀ, кис хьана, жуван эхир гуьзлемишзава... РикӀяй суза ийиз. Халис ракьаравай вагьшиди хьиз... Мад икӀ къаткана, акъвазиз жедач. Къарагъна кӀанда. Къарагъна, пек-лек алукӀна, сес акъуд тавуна, зун гурарай агъуз эвичӀзава... Гьаятдал Тарта ала... Адан вилер зал ала, амма заз адакай са акьван кичӀе туш… Налугьуди, зи хуруда аял шехьзава. ГъвечӀи, тек аял. Хайи диде дагъдин чилин цифера квахьнавай таза аял шехьзава зи хуруда. Зул ава зи рикӀе, кьеж гузвай зул. Циф авай, цуру, буьркьуь вил хьиз кьежей, мичӀи зул...
* * * Агатна Тартадив, ацукьзава зун кӀанчӀунал… Тартади гила тум юзурзава: жуванди я. Чир хьана.– Аку, дуст, – лугьузва за адаз явашдиз. – Инсаф хъсан шей я... За вахъ галаз гьуьжетзавач. Ваз ахьтин кӀирер ава, амма заз... чебни вири сагъ туш, са шумуд акъуднава... Инсаф хъсан шей я, регьимлу хьухь, зунинай экъечӀна кӀанда, дагъдиз... Ваз минет хьуй, элкъвена хкведайла, а юкъуз авур амалар ийимир... Вад йикъан дуьнья я им, жуван кӀирералди, пацаралди дамахмир... Пака за ваз са кӀус як гуда, лап вижевай чка... Зун кис хьайила, Тарта зав агатзава. Агатна зав, ада вичин гардан зи кӀвачивай гуьцӀзава... тум юзурзава. Им лагьай чӀал я хьи, зун ви гъавурда акьуна. Архайин хьухь. За, ван акъуд тавуна, варар ахъайзава ва зун жигъирдай виниз, дагъдиз хкаж жезва... Хкаж хьана дагъдиз, адан хурал алай Ширшир булахдал ацукьзава зун. Къванцел. Зи къаншардани Къванцин Гада акъвазнава. Шумуд асирар ятӀа адан? Заманайри сада сад сад эвез авуна, амма ам, Къванцин Гада, эвезай кас хьанач. Къванцин Гада са къуьнуьхъ агалтнавай хьиз аквада. Адан са гъиле зурба чумахъ ава, гьавиляй ам са патахъ агалтнавай хьиз аквазва... Адан зун галай пата вацран экуьнин нурар гьатнава... Са кьадар килигна-килигна Къванцин Гададиз, са шумудра дериндай агь аладарна, зун кӀвачел къарагъзава ва фена Къванцин Гададин вилик икрам авуна, зун адахъ галаз рахазва:– Зун батӀул я ви вилик, Къванцин Стха...– Ширшир булахди, ширшир ацалтна, зи гафар агъуз, дередиз тухузва ва анай зи гафарни гваз ам Каспидихъди рекье гьатзава... Ширшир булахди, налугьуди, Къванцин Гададин кӀвачерив суза ийизва. Белки, хайи чилин манияр лугьузва, низ чида? Къванцин Гададиз лайлаяр язава? Низ чида, Ширшир булахди вуч лугьузватӀа? Зун, хтана, мадни Къванцин Гададин къаншарда ацукьзава. Кисна. Яб акалзава кьуд патахъ... Вири кис хьанва... Гьатта Шагь дагъни! Лезги чилин бармак хьиз аквадай Шагь дагъни... Йиф я, гьакӀ хьайила вири кис хьанва. Зунни са гьил ченедиз яна ацукьзава ва зи хиялар Ватандин дяве куьтягь хьайи йисариз хъфизва. Аял вахтар... Вуч хъсан жедачирни уьмуьрар икӀ ваъ, масакӀа хьанайтӀа? Дуьньядиз кьуьзуь яз атана, ахпа аял жедай тиртӀа... Ирид цаварилай а пата гъед хьиз аквадай, бахтавар йисар, аял вахтар! Куьн садра кьванни, са йис хьайитӀани элкъвена кьулухъ хквечни? Бирдан, налугьуди, захъ галаз лап яргъарай атай аламатдин сес рахана. Белки, ам чилин сес тиртӀа? Белки, Къванцин Стхадин сес тир! Эхь, Къванцин Гададин сес тир. Къванцин Гададин сес туширтӀа, ада икӀ лугьудайни:– Вун икьван пашман вучиз я, я стхадин?! Вун инра аквазмач хьи?! Ваз вуч хьанва?! Эхь, Къванцин Стха я жеди. Къуй тахьурай, Чилин сес хьурай... Хайи чилин сес хьурай. Дегиш жедай затӀ авани? За адаз вуч жаваб гун? Зун вучиз
етим я? Зун вучиз пашман ва сефил я? Зун адав гьикӀ рахан? Зун вуч я? Кьил хура туна, акъваза Къванцин Гададин вилик... Гьа им ви рахун я. Кьуьзуь лезгийри лугьуда хьи, и чилел жедай гунагьар терезралди алцумиз жедай затӀ туш... Абурун уьлчме вуч я? Низ чида... Абур заз чидач, амма заз акӀ чизва хьи, чилини, цавуни заз лянетзава... За ваз гьикӀ лугьун, Къванцин Гада? Гзаф яргъи ихтилат я и ихтилат... II...ЗАЗ чидачир!.. Заз чидачир хьи, дяведин ялаврайни цӀаярай экъечӀиз, хурал автомат алаз, сенгердай сенгердиз хкадардайла, чи бубадин рикӀел гьамиша чун алаз хьайиди... Заз вуч чидай хьи, хурал автомат алаз, вичин кьелечӀ шинелдик агаж хьана ксай са геренда чи бубадиз, и залум дяве фад куьтягьна, чун ахкваз кӀанз, ахварайни чун акваз хьайиди... Дидени, Селли вахни зун... Заз чидачир, Къванцин Стха... Зи рикӀел жуван буба аламачир, дуьньядал дявени аламачир. Зи дидеди чаз – вахазни стхадиз – гьамиша бубадикай ихтилатардай. Акьван адан тарифардай хьи, зун лап мягьтел хьана амукьдай. Дидеди лугьудай хьи, зи бубадивай, гъутув яна, дагъ ярхариз жедай. КӀан хьайитӀа, ада гъил яргъи авуна, цававай гъед гъапал кьадай. Кьуна гъапал, ахпа, ич хьиз, вичин жибинда твадай тир... И ихтилатар къавал ийидайла, зун сив патахъ хьана, дидедиз килигдай. Гъетер акваз... Аламат! Садахъни авачир ихьтин буба, са захъ авай, амма вучда вуна, ам дяведа кьена ман! Гзафбур, гьакӀан кьецӀибурни члахъбур дяведай хтана, амма ам хтанач... За дидедивай ам ахьтинди гьинай атайди ятӀа, дидедиз гьинай жагъайди ятӀа, хабарар кьадай ва дидеди лугьудай хьи, чи буба вичиз сифтени-сифте Алпан дагъдин патав акуна. Ада са къуьнуьв цав кьунвай, вичин винел, муькуь гъилив цифериз анихъди рум гузвай, квахь а патариз, лугьузвай, са геренда рагъ хьурай Катрамаканда...– Цав – къуьнуьв?!.– ЦӀайлапан ядайла, ада вичин пӀaпӀpyc кудай... Ам ахьтинди тир хьи... Ада кам къачудайла, чан дидедин, дагълар юзадай... Гьахьтин кас тир ви буба...– Къуват квайди тир ман...– Къуват... Адан кьил циферилай вине авайди тир... Адан спелра, чан дидедин, лекьери чпин мукар ийидай... Гьахьтин кас тир ви буба, чан дидедин... Зун жуван яхун, цӀамар хьиз аквадай гъилериз килигдай. Абур икӀ кьурай, шуькӀуьбур хьун заз гьич бегенмиш тушир... Селли вах зи фикиррин гъавурда акьадай ва ада лугьудай хьи, эгер за кьурай пӀинияр тӀуьртӀа, гзаф тӀуьртӀа, зи гъилерни яцӀубур жеда, зунни, буба хьиз, къуватлуди жеда... Диде кӀвалахал хьайила, зунни Селли вах кӀвале амукьдай. Гьикьван ацукьда кӀвале? Югъ гьикӀ акъудда? Вични гатун яргъи югъ... Са геренда чи кӀвалин чӀередал ацукьна, пакаман рагъ гайила, Селли ваха завай садлагьана хабар кьадай:
– Сули, аку-у, дуьз лагь: ваз кьурурнавай пӀинияр кӀанзаванй? Ваъ? Тадиз жаваб це – я ун, я ваъ!– КӀанзава, валлагь, кӀанзава! – жаваб гудай за ва ахпа Селли ваха садлагьана ихьтин гаф хабар кьуна лугьуз са тӀимил чашмишни жедай. – Лагь абур гьинватӀа! Лагь гила, хабар кьуначиз кӀандай! Лагь гила, лагь…– АкӀ ятӀа, сив ахъая. Авайди са шумуд пӀини я. За абур ви сивиз вегьида... Ахъайнани сив? Сив са чӀиб ахъайна, вилерни мичӀна, зун Селли вахан вилик акъваздай ва ада зи сивиз кьуранвай пӀинияр ваъ (мад вучда, алатай кар я, за хиве кьазва), лап лишан кьаз, бацӀидин цӀимилар вегьидай. Заз Селли вахан и фенд гуьгъуьнай, сиве авайди жакьвадайла, Селли вах хъуьредайла, чир жедай ва зун мадни сив ахъайна, Селли вахал гадар жедай. Адай ахьтин гьараяр акъатдай хьи, налугьуди, адал за, гъвечӀи стхади, ваъ, жанавурди гьужумнава...– Э-ЭЙЙ! Сив кӀев ая лугьузва за ваз! Сули! Сив кӀев ая! АКУ-У, за ви вири сарар авадарда гьа, яна! Сив кӀев ая, Сули! Ахпа чун, зунни Селли вах, са геренда хъел жедай. Хъел жедай чун, амма чи хъел яргъалди фидачир. Са арадилай меслят хъхьана, чун кьведни санал куьчедихъди рекье гьатдай, Селли вах вилик, зун адан кьулухъ. Чун кьведни санал, кьилер чиле туна, цилерихъ къекъведай. Машмашрин, шефтелрин, алучайрин цилерихъ.– Жугъунин кӀаниз хъсандиз килиг, Сули, – тапшурмишдай Селли ваха. – ЧӀехибур ацукьдай чкайриз хъсандиз килиг... ЧӀехибуру цилер хкудиз, неда. Чна хьиз, цилерни кваз ваъ... Заз цилер тек-туьк жагъидай, амма Селли вах регьимлуди тир. Ада вичиз жагъай цил къванцивди хана, хвех кьве патахъ пайна, са пай вичи, са пай за тӀуьна куьтягьайла, чина хъвер аваз, тадиз хабар кьадай:– ГьикӀ я, Сули стха чан? Ширин яни? Дуьз лагь, ширин яни? Ам машмашдин цил тир гьа-а! Чир хьанани? Акьван хвех ширин жедай, акьван ширин... Зун гафни рахаз тежез, а цил жагъай чкадиз килигиз амукьдай. Белки, сад мадни жагъидайтӀа? – Виртни икьван ширин жечир, – гужа-гуж жаваб гудай за эхирни. Ахпа чун кьведни санал кӀвализ хкведай. Хтана кӀвализ, зун чи къавун чӀередал ацукьдай, Селли вах кӀвалин вилик квай хтун тарцик. Чи аскӀан къавал купӀарикай эцигнавай хара жедай, за а хара верчери хасарат авуникай хуьдай. Селли ваха, лагьайтӀа, ацукьна хтун тарцик, вири Катрамакандиз ван жедайвал, шуькӀуь, чӀун галай сесиналди мани лугьудай. Ада вичи туькӀуьрнавай мани:
Къацу хутар хъипи хьана чи тарце-е-ел, Душман рекьиз фейи чи дах хтана-а-ач...
Рагъ акӀайла, чна кӀвалахдилай хкведай чи диде гуьзлемишдай. Чалай вилик ам къаршиламишиз чи псиди куьчедиз чукурдай. Вичин шуькӀуь тум тик кьуна, ам кӀвализ хквезвай дидедин кӀвачера аруш жедай. Гьатта хъур
тал фитерикай са вуч ятӀани жагъурзавай цицӀибарни, верчерни вири санал, чукуриз-чукуриз, дидедин сес хьана, тадиз гьаятдиз хкведай. Диде кӀвалахдилай хтай легьзеда чун вири бахтавар жедай. Псини, цицӀибарни, верчерни...– ОЙ-ОЙ-ОЙ! Чан дидедин шекердилай битмиш хьайи цириб-цириб цицӀибар-р, – лугьудай дидеди мегьрибан сесиналди. Ада чунни инжиклу ийидачир. – ОЙ-ОЙ-ОЙ! Чан дидедин лацу катран уьтквем шарагар! Икьван акьуллу, икьван камаллу куьн дидедиз гьинайжагъанатӀа? ОЙ-ОЙ-ОЙ! Гишин хьанани? Исятда дидеди квез фугуда! Нянин хуьрек тӀуьна, чун вири кьакьан къавал ксудай. Налугьуди, чи хтун тарцелай авахьнавай цуьквер я – гьакьван гзаф гъетер жедай цавун тагъда... А гъетерин арада зи Селли вахаз талукъ са гъедни авай. Селли вахан хсуси гъед... А гъед Селли ваха гьич садрани муькуь гъетерихъ галаз какадардачир. Зазни Селли вахан хсуси гъед хъсандиз чир хьанвай. Дидени Селли вах ахвариз фейила, зун гьелени цавун тагъда зурзазвай гъетерин нехишриз килигиз амукьдай. «Яраб, и цава шумуд гъед аватӀа? Анжах са Насруллагь муаллимдиз чир хьун мумкин я. Зи Селли вах и дуьньядал виридалайни бахтлу руш хьун патал за вуч авун герек ятӀа? Яраб, чи хтун тарцел хутар пара алатӀа, тахьайтӀа и цава гъетер пара аватӀа?» Йифен са арада заз акӀ жедай хьи, са ни ятӀа чунни чи кӀвални эчӀязава. Чаз лайлаярни язава... За вилер ахъайдай... Вилер ахъагъайла, заз чи кӀвалин чӀередин патав атанвай Селли вахан хсуси гъед аквадай. Ада чаз манияр лугьудай, амма вучиз ятӀани адан сес чи дидедин сесиниз ухшарди жедай... Селли вах гьамиша вичин чин винел авуна ксудай. Вилик квай ири кьве сасни экъисна, ахварай хъуьрез... Яраб ам чи чӀередал атанвай вичин виридалайни гуъзел экуь гъетрехъ галаз рахадайтӀа? Селли вах... Садра гьикӀ ятӀани, вучиз ятӀани зи Селли вах азарлу хьанай. Чи диде, гьамиша хьиз, кӀвалахал фенвай. Селли вах хтун тарцик месел къатканвай; зани адал ацукъзавай тӀветӀер чукурзавай.– Ви гьинаг тӀазва, я Селли вах? – жузунай за. – Лагь заз, ви чандиз вуч кӀанзаватӀа... Лагь, чан Селливах, за жагъурда ваз... Селли ваха вичин яхун шуькӀуь гъиливди зи гардан къужахламишнай ва зайиф сесиналди кушкушнай:– Вун пара хъсан стха я, Сули...– За вун мад садрани кӀасдач, Селли вах, – лагьанай за. – Лагь, ви чандиз вуч кӀанзава?.. Лагь, чан Селли вах, за жагъурда ваз...– Зи чандиз мурк кӀанзава, Сули стха, – лагъанай Селли ваха. ЦӀегьрен хамуникай цванвай чантани кьуна, зун рекье гьатнай. Са кьил Шагьдагъдин кукӀушдихъ. Селли вахаз мурк гъиз. Фена, фена, эхирни са яйлахдив агакьайла, гьич хабарни авачиз, зун кицӀери чпин юкьва тунай. Туна чпин юкьва, керкетӀ тумар юзуриз, кицӀер зи вилериз килигзавай. Вуч ятӀани са затӀ хабар кьаз кӀанзава лугьудай вуна... Са арадилай зи патав са чубан атана акъатнай. Нин аял ятӀа, зун гьиниз физвайди ятӀа, хабарар кьунай. За адаз лагьанай хьи, бес зи Селли вах лап кӀевиз азарлу хьанва, ам исятда чи хтун тарцик къатканва, адаз мурк кӀанзава...
Чубанди зун чпин пунайрал хутахнай. Хутахайла пунайрал са маса чубанди заз кьве ккӀал ниси ганай... За абур гьасятда чантада тунай, Селли вах патал. Гьа и арада зун пунадал гъайи жегьил чубан агъуз, дерин къубудиз эвичӀнай ва ада анай, бузханадай, чеб патал хуьзвай муркӀадикай зурба са къаяб гъана, зав вуганай... Амма зун хуьруьз хтана агакьайла, геж хьанвай. Селли вахан сивел тӀветӀер алтӀушнавай... За гъайи нисини мурк Селли вахаз кьисмет хьаначир... Гьа йикъалай зи рикӀел ва мецел хабарсуз хкахьай цӀайлапан хьтин масан вахан са тӀвар алама... Селли вах... Ам вич чахъ галаз амачтӀани, адан мани гьамишалугъ чи кӀвале, чи уьмуьрда, чахъ галаз амазма... Зи Селли вахан куьруь, бегьемдиз туькӀуьризни тахьай мани... Ада гилани зи япара ванзама, ада зи несилдин япарани ван ийида...
Къацу хутар хъипи хьана чи тарце-е-ел, Душман рекьиз фейи чи дах хтана-а-ач...
Селли вахан мани... Виридалайни багьа мани, виридалайни масан мани. Селли вахан виридалайни экуь ва виридалайни гуьзел гъедни цавун тагъдай чилиз килигзама... Яраб, ам гьелени, шумудни са йис алатзава, бицӀи Селлидихъ къе-къвезватӀа? Гьар йифиз, хъуьтӀуьзни, гатузни, гатфаризни, зулузни... Гьамиша. Белки, Селли вахакай ахьтин са гъед хьана, ам гьа яргъал цаварилай чи уьмуьрдиз килигзаватӀа? Нивай лугьуз жеда... А гъед гила йифиз, анжах пакам кьиляй экъечӀзава. Катрамакандин винел акъвазиз, ам кьа-кьан къайи ва ЧГУЛАВ цаварай са-са кӀвализ тамашзава... Амма гьич са кӀвалени адаз бицӀи Селли аквазмач. Гьа икӀ шумудни са йисар алатиз физва. Гьа икӀ я гъетрез Селли вах аквазмач, я Селли вахаз – вичин гъед. Гьа икӀ виш агъзур йис мадни давам жеда. Гъед Селлидихъ къекъвез жеда, амма санайни, садрани, са юкъузни мад ахкваз хъижедач... Гьа йикъалай, Къванцин Гада, Селли вахалай са тӀвар амукьнай. Вич хьтин шуькӀуь ва назик тӀвар… Гатфарин цӀайлапандин хьел хьтин, яргъарай аквадай адан нур хьтин са тӀвар... Селли вах... Къапудал къекъвераг атайла, Селли вахан тӀвар кьуна, адаз пай гудай... Гьатта афарар чрайлани... Гьа йисан гатфарихъ дидеди садра афарар чранай ва зи гъиле суфра вугана, афарар квай суфра, лагьанай:– Твах, Сули, Ширшир булахдал эцига, чан бала... Лагь хьи, Къванцин Гададин пай хьуй! Селли вахан пайни хьуй, чи бубадин пайни... ГьакӀ лагь... Твах. Зун сифте сеферда ви патав атанай, Къванцин Стха... Залан, еке камаралди, кьуьзуь кас хьиз... Ви кӀвачерив гвай лацу къванцел ви пай эцигна, за лагьанай:
– Им ви пай я, Къванцин стха... ИкӀ лагьана, зун ваз килигнай. Ахпа зун са гагьда хиялри тухванай... Ахпа зун ваз агъадай винелди килигнай... КЬУЛУ-КЬУЛУХЪ вавай яргъаз къакъатна, кӀвализ хтайла, за дидедивай хабар кьунай:– Бес и гада Къванцинди вучиз я, диде чан? Адакай къван вучиз хьана?– Эй, чан бала-а-а, чан дидед бала-а-а, а баладикай къван хьана лугьуда... Къван хьана... амма а къван вири патал ширин бала яз амукьна, вири патал вичин бала яз амукьна... Къван хьана – элдин бала хьана, лугьуда...– Бес адакай гьикӀ хьана къван хьана-е?– Дегьзаманда, чан дидедин, са пачагь атана чи дагълариз, гьакьван амансуз кас, гьакьван инсафсуз кас... Цихъ къарих хьана, лугьуда, адан кьушун... Цихъ къекъведайбуруз жагъана, лугьуда, са чубан гада, и чи Хунча къаридин МутӀ хьтин са гада... Амма МутӀа абуруз булах алай чка лугьузвани? Лагьанач МутӀа... Мез атӀана, вилер акъудна МутӀан абуру, лагьанач МутӀа абуруз булах алай чка!.. Къван хьана, душманриз акваз-акваз, МутӀакай... Гьа къван хьайиди, къван хьана фена... Булахни атана адан патав. Ширшир булах... Хуьрни атана адан патав... Булахди манияр лугьузва адаз къени, дидейри рикӀел хуьзва ам къени; гьар са дидеди вичин бала яз, эркек бала яз, кичӀ течир! Девирар къвез физва, чан дидедин, Къванцин Гада акъвазнава ядигар хьиз девиррин... Чир хьанани? Кьегьал балайрикай халкьдин кьисмет жеда. Чир хьанани? Дидеди валай Къванцин Гададиз са биргенд вугуда... Зулуз... Къуй вунни, гьам хьиз, мерд гада хьурай... Зул алукьайла, дидеди зун ви патав гъанай. Къванцин Гада... Са зун ваъ, гзаф гадаяр авай. Вири лезги дидейриз чпин рухваяр игитар яз, чпин ата-бубаяр хьтинбур яз чӀехи хьана кӀанзавай... Вири дидейриз чпин рухвайралди, абурун кьегьалвилералди, уьтквемвилералди дамахиз кӀанзавай.– Икрам ая! – лагьанай заз дидеди а юкъуз ва за ви вилик икрам авунай, Къванцин Гада. Зун ви вилик метӀерал акъвазнай. Ахпа чна са-сада вун къужахламишнай ва вун стхавиле кьабулнай... Ва гьа вахтунда зи бедендилай зурзун алахьнай, вун рахай хьиз хьана, зун къудгъун хьанай...– Вавай зал анжах дамах ийиз жеда, диде чан, – лагьанай за. – Гьич садрани, гьич санални за вун уьзуькъара ийидач... Къуй Къванцин Гада, цӀайлапандикай пӀапӀрусдик цӀай куькӀуьрдай зи буба зун патал чешне хьурай.– Амин, чан дидедин, – лагьанай дидеди. Вири дишегьлийри, ви патав кьин кьаз таз, зи дидедин гафар тикрарнай:– Амин! Заз а юкъуз гзаф кӀвалахар чир хьанай. Итимри ви кӀвачерик гьерер тукӀунай ва, анихъ хьиз ацукьна, тӀуьнар-хъунар авунай... Вун галай патахъ далу элкъуьрна инсан ацукьдачир, Къванцин Гада. Ви патав кӀвачел залан сусар къведай, ваз ухшар хва тӀалабиз! Мегер завай а юкъуз ви вилик икӀ уьзуькъара яз жув къведайди лугьуз жедайни, Къванцин Стха? Заз жува кьур кьин къалум жедайди чидачир, Къванцин Гада... Дидеди лугьудай:– Дидедин кьегьал хва, дидедин игит хва... Вав дидеди кӀелиз тада... Вири маса гуда: и камарини, и тупӀални, и гапурни (чи кӀвале гимишдин къакъара авайса метр алай гапур авай), и халичани, вечре хадай са какани, вуч хьайит
Iани маса гана, вун дидеди кӀелиз ракъурда... Ван хьанани? Чаз вуч аватӀа, вири маса гана, вун кӀелиз ракъурда... Ван хьанани? Чаз вуч аватӀа, вири маса гана, вав дидеди кӀелиз тада... Заз вун садра и рехъди мектебдиз физ-хквез, муаллим яз акваз кӀанда. Ахпа, муаллим хьайила, ваз дидеди мехъерда. Пуд юкъуз зуьрне-далдам яда... Чи кьакьан къавал... Ахпа заз са къайгъуни жедач... Мад вуч кӀанда? Кимидивуч я кьван? Кьве сеферда бахтлу жеда гьар са диде... Садра гада хьайила, ахпани – гададиз мехъер авурла... Къванцин Гада, ви дидедини, якъин хьи, икӀ мураднай... Чаз и кар чидай... Къванцин Стха, чна вахъ галаз кьуьлердай, кфил ягъиз, валай чархар ягъиз, вахъ галаз рахаз, вахъ галаз хъуьрез, вал чан гъиз, вахъ галаз санал маниярни лугьудай... Са вахтара вуна лагьай кфилдин манияр! Ви рикӀел аламани? Чи чилин манияр, Къванцин Гада? Ахпа марфар къвадайла, чун ламарин руфунрик чуьнуьх жедай... Юкь какурна акъваздай ламар, чадурар хьиз... Рагъ хкечӀайла, акьадардай за жуван юлдашар вири ламарал, кьадай чна гъилера лашар, гапурар хьиз, вилик яргъи авуна, къив гуз, гьуррадал илигна, катдай чун дерейрай агъуз. Зун командир яз кӀвенкӀве жедай, муькуьбур – зи гуьгъуьна. Зав тӀвалунал кутӀуннавай, къазуннавай перемни жедай, пайдах яз. Вири ничхирар катдай чахъай, анжах са керекулар катдачир, абуру хъархъун тарарин хилерилай, кьи-игъ, кьи-иигъ! ийиз, кьилер галтаддай: «Им вуч кьушун хьурай ихьтин дили кьушун?». Чи ламаризни, чна гьурра гудайла, валлагь, чеб балкӀанар хьиз жедай... АкӀ фидай хьи, пехъи хьана, бугъ акъатиз, вилик патайни, кьулухъ патайни! Есирар кьадай чна-а-а садлагьана чи вилик акъатай, ва «ву-а-а, яраб Аллагь, ибур дили хьанва жал?» лугьудай регъвяй хквезвай къарийри... Элкъуьрна туна юкьва, хкидай чна абур хуьруьн патав кьван... «Ламралай хьайи ламран супаяр, валлагь, къизмиш хьанва!» лугьудай чаз, ва чун мадни гьуррадал илигна, къив гуз, перем кутӀуннавай тӀвал вине кьуна, кьулухъ элкъведай... Гадаяр авай чун, гьар сад са пеленгдин шараг... Зун, НетӀан БечӀ, Макъацан НутӀ, Хунча халадин МутӀ, СитӀ, Гъуц, КӀанац, ЧӀуьш, ЦӀаматӀ, ЦӀукӀ МенцӀ, Пампулум... Муьнуьгъар, сикӀер... Кьадай чна галтугиз... Хаму балкӀан са сятда вердишардай чна... Гьихьтин «афтамабилдилай» хьайитӀани алуддай чна... Эхир хьи, бахтавар яз, чна дуьнья гьалзавай... Куркунрин тамара жедай чун, варцаралди!.. Алпандал мехъеррик фидай чун, гьакӀ, кьуьлерун патал...
– Куь итим къе заз станциядал акуна... Заз ам чир хьанач, адаз зун чир хьана... Нянихъ хтана ахкъатирвал я, – лагьанай НетӀа чи дидедиз. Ида зарафатарзавайни, ида ягьанатарзавайни? Вич кьван пуд чиликай физвай НетӀ я, ида табзавачтӀа низ чида?!– Муштулух – са верч! НетӀа табначир. Нянихъ тӀурфан къарагънай! ЦӀайлапанри нур гуз, цавари гугрумарнай, гаграварнай... Зи буба хквезвайди вири Катрамакандиз хабар хьанвай!.. Чилеризни, цаваризни... Им зи бубади станцидилай инихъ, дагъларихъ кам къачузва лагьай чӀал тир...
Цаву виликамаз хабар гузвай... Цаву чаз вун дири хъхьайди, вун чи патав хквезвайди хабар ганай, буба! Зун са хейлин мензилдиз вун къаршиламишиз, ви вилик атанай, буба! Зи вилер цаваравай, буба, заз вун дагъдин кӀукӀ хьиз, циферилай виневаз акваз кӀанзавай, буба!.. МичӀини хьанай, амма хтана ахкъатначир. Садни йифен кьулариз вуна чи рак гатанай, ва, ахъайна рак, килигайтӀа, хъукъвай, хъвалахъ хьтин са итимди, гъилик фанер тахтадин чемодан квай са итимди, вич аскӀан, са вил гъвечӀи, са вил чӀехи итимди, гьавиляй са рацӀам муькуьдалай кьакьан яз аквадай, расу хьтин са итимди, кетендин костюмар, кьилел шапка, кӀвачел чекмеяр алай са итимди.– Им зун е... Чир хьаначни? ВУА-А-А! Валлагь, чир жезвач... Дидедиз ахпа чир хьанай. Гьасятда хуьруьз ван чкӀанай. Вун садлагьана икьван гъвечӀи вучиз хьанатӀа, зун мягьтел тир, буба. Белки, ина са акахьай кӀвалах хьанва, белки, вун зи буба туш жал, хиялнай за, буба. Вун вучиз, угъри хьиз, йифиз хтана, ви чин икӀ вучиз агаж хьанва, вучиз икӀ садлагьана дегиш хьана, буба? Амма за ваз са гафни лагьаначир. Заз зи буба, ада кам къачудайла, дагълар юзадай кас яз чидай, амма вун садлагьана икӀ... НетӀалайни аскӀан язух, сефил… Заз зи буба са гъилив цав кьуна, муькуь гьилив Катрамакандин винелай цифериз анихъди рум гудай кас яз чидай, буба!.. Зун дидедихъ инанмиш тир. Пакадин югъ виридалайни няс югъ хьанай, КЪВАН-ЦИН Стха. Дербентда авай чи къунши Миримба хтана акъатнавай. Милица. ЦӀарцӀар гузвай чӀулав чекмеяр, кьилел яру шапка, къуьнерал погонар алаз. Ам са шумуд йис идалай вилик Катрамакандай ветегадал фенай, ахпа адакай гьикӀ ятӀани милица хьанвай. Са касни бегенмиш хъжезмачир и чи къунши Миримбадиз. Гзаф дамахзавай. АКУР-АКУРДАЗ и мукьвара вичикай начаник жеда лугьуз, хабар гузвай. Хтана и сеферда Дербентдай, явашдаказ кьил элкъуьриз, гагь и кӀвализ, гагь а кӀвализ килигиз, чи варарин виликай алатна физвай и Миримба. Гьа и арада бирдан чи къавалай бадедин сес акъатна:– Вун яргъарилай физва хьи, я Миримба! КӀвализ ша тӀун!– Вучда кӀвализ атана? – суал гана Миримбади. – Заз вири чизва...– Вуч чизва? – теспача хьана баде.– Вири, вири!– АкӀ ятӀа ваз чидайбур гьа ви келледиз къалум хьурай! – гьарайна, лагьана бадеди. – Квахь зи вилерикай! Миримбадай гафни акъатнач. Амма баде гила къизмиш хьана. Ам гила Миримбади лагьай «заз чизва» гафунин гъавурда акьунвай жеди. Ам тадиз кьакьан къавал хкаж хьана ва ада гьанлай виридаз ван жедайвал ван алаз лагьана:– Ви мез лал хьуй ви, гьа «чизва» лагьай! Вач, вач! Фена гьа кимел дамахар ая! Нянет хьайи кичӀерхъан! Хтай касдиз хвашкалди лугьуз кичӀезва!
Намус, виждан, гъейрат квадарнавай алчахар! Са начаник хьана хтанвайди тиртӀа, куьне, низ чида, адан вилик шумуд юкъуз кьуьлердайтӀа?! Куьне сасада адаз гьерер, гамишар тукӀвадай тир! ТФУ-У-! Угърашар! КичӀерхъанар! Итимар я, лугьуда... Вазни и гафарин ван хьанай, буба. Вуна кьил галтаднай ва кьам чухванай. Вуна кьам чухванай, амма баде акьахнай вичин балкӀандал… Акьахна вичин балкӀандал, пӀапӀрусдилай гум аладариз-аладариз, гьакӀ, вич катрамаканви итимриз акурай лагьана... Исятда адан хъуьчӀе тфенгни авай! Са луьледин, чахмах алай «даяндулдурум»... Бадеди гьамиша шалвар алукӀдай, итимрин хьтин шалвар ваъ, кикер гьяркьу, буьзме-буьзме шалвар... КӀвачеризни шалар ядай... Гуьлуьтрин винелай... ТӀИМИЛ-ШИМИЛ гъуьрчехъанвални ийидай бадеди... Фена баде балкӀандал алаз хуьруьн агъа кьиляй вини кьилиз кьван ва вини кьиляй элкъвена хтанай кьулухъ... ХъуьчӀе тфенг аваз, пӀапӀрусдилай гум аладариз, са къуьнелай... Са касдизни салам тагуз, я са касдинни салам къачун тийиз... Хъел атанвай бадедиз Миримбади гайи жавабдикай, пара хъел.– СУЛИ-И-И! – гьарайнай ада заз. – Твах, балкӀандиз хак ягъ! Эркекар амач хуьре... Язух хуър... За балкӀан гьаятдай акъуддайла, бадеди кушкушзавай...– Ибурукай амукьна вучдай? Ихьтинбурулай хьайи аялар гьихьтинбур жеда?! Чакъалрилай... Асланар дяведа кьена... Ахпа НетӀан кьурак дем хьанай ва вун, буба, кьуьлиз экъечӀнай. Хуш тушир вун жемятдиз. Зазни хуш тушир. Алатай кар я, заз акӀ тир хьи, лиф кьадайла, зи гъиле пехъ гьатна. Вуна кьуьлзавай, садбуру кап язавай, садбуру хъверзавай. Вучиз лагьайтӀа, инхъай анихъ фена, анхъай инихъ хтайла, вун гьар сеферда Миримбадин вилик акъваззавай, са къвалахъ, ва вуна са гъилин кьве тупӀун арадай чӀехи тӀуб акъудиз, хъуьчӀуьн КӀАНИКАЙ,МИРИМБАДАЛ туькӀуьрзавай. Зуьрнечи НуьгьуьтӀ галатна, адавай зуьрне ягъиз жезмачир, ятӀани чи мирес Къиргъиди кьве вил мичӀна, зил кьазвай... Вунани кьуьлзавай... Вуна кьуьлзавачир, гьакӀ, гагь инихъ, гагь анихъ физ, элкъвез хквез, Миримбадин вилик акъвазиз, адаз хъуьчӀ къалурзавай ва хъуьчӀуькайни кьве тупӀун арадай акъуднавай кӀанчӀал тӀуб... Эхирни зилчи Къиргъини галатайла, адани вичин зуьрне сивяй акъудайла, ва, дем садлагьана кис хьайила, Миримба кӀвачел къарагънай ва, са гъил виликди авуна, тӀанкьар ягъиз, ваз жаваб ганай:
Кьелез вуна мурк лагьана, ВиртӀедиз – ниси. Рехъ хвейила Асланбеган, Хтана са пси...
Жемятни хъуьренай. Чи мукьвабур, вун, садни зун хъуьрезвачир. За са гъилив калар незвай, муькуь гъиле къирмаж чуькьвенвай... Кашуйрикай хранвай къирмаж...
Акуна заз, зи вилик акъвазна, и Миримбадин гада хъуьрезва... Садра, кьведра, пудра... Им квел хъуьрезва? Вуч хьана? Вичин бубадал? Зи бубадал? Зи бубади идан бубадиз хъуьчӀ къалурна... Идан бубади азербайжан чӀалал лагьана хьи, уьрдегдиз вуна чакъал лагьана... Акуна заз, им мадни, кьуд лагьай сеферда, ахъайна сив, гьир-гьир ацалтна, хъуьрезва... Мад вучда? Зани хкажна къирмаж, звар гана, вири къуватдивди алчудна идан яргъи, хъипи гардандилай... Ахпа... Ахпа чи кицӀи чи ламран тӀиш кьунай. За кицӀ гатанай... Вири хъел кицӀелай аладарзавай за... Вучиз лагьайтӀа, пуд сутка тир заз туьгьметиз вирида! Къал акъуднавайди тек са зун хьанвай. За вири чӀурнавай. Квелди? Сабурсузвилелди... Гьикъван заз туьгьметарнавай, лянетарнавай?! Бадедини, дидедини... Гила атана зи гъиле кицӀ гьатнавай. Ламран тӀиш къунвай кицӀ! Мад кӀарабдикай ни чӀугвазва лугьуз, жуван ламран тӀиш кӀасинни? Лацу, жив хьтин, са затӀни аламачир кӀарабдиз килигна... Гатазва за и кицӀ!.. Вири дуьньядин хъел гьа идалай аладарзавай за, садни акуна заз, ни ятӀа зи кьам яна, ахпа яб яна, ахпа... кулунив... Гьаятар шиткидай кулунив гатазва зун... Дидеди!.. Гатанни ийизва, къаргъишарни ийизва... КӀарабдикай ни чӀугваз кӀан хьайи ламрал са тахсирни алачир. Адаз ви кӀараб куьз герек я лугьудай кас авач. КицӀни гьакӀа. Лацу кӀарабдиз килигна, жуван ламран нер кӀасдай затӀ яни? КицӀизни са гафни лу-гьузвачир... Гьич садани. Са зун тахсиркар я. Гьамиша. Миримбадин гадади, зи вилик акъвазна, са карни авачиз сарар экъисиз гьиргьирдайла, адаз садани лагьанач, я бала, вун вучиз хъуьрезва, вун куьн гъавурда АВА?САДРА туш, кьведра туш, пудра туш... Вун икьван вучиз хъуьрезва?! Адаз садани са гафни лугьудач! За са къирмаж вегьена лугьуз... Вирида заз... Вучда вуна, а? Вучда, гьикӀда?!– ЭкъечӀна квахьда зун куь чиникай инай! Гила аквада квез! Исятда экъечӀна квахьда! Метрика кьуна кӀанзавай. Ам герек жедай. Кьуна метрика, туна жуван къултухда, гьатна зун рекье... Пака и чӀавуз зун Махачкъаладин вокзалдик квай. Эхирни са шумуд йикъалай, вили вилер авай, расу кифер авай са дишегьлиди завай хабар кьунай:– Вун и скамейкадал вучиз ксузва, я гада? – урус чӀалалди жузуна ада. – Ваз кӀвал авачни?– Ваъ. Зун Катрамакандай я.– ДИДЕ-БУБА авай тушни?– Ваъ, – яру хьана зун. Ада зи гъиликай кьуна. Ша захъ галаз. За ваз куьмекда. Зи тӀвар Нина Васильевна я. Нина Васильевнади типографияда кӀвалахзавай. Цехдин начальниквиле... Закай наборщикдин ученик хьана... Са йисуз за кӀвализ са хабарни авуначир. Эхирни за са чар кхьенай... Гьайиф, кхьеначиз кӀандай... Хуьряй атай чарчи зи вири гележег чӀулаварнай. Абуру зун хвавиляй атӀанвай. Абуруз зун хьтин хва герек тушир. Зани са тӀуб чар кхьена. Зазни куьн герек туш. Сагърай.
Зун куьчедиз экъечӀнай. Заз чиз, базардин югъ тир. Амма заз югъ аквазвайни? Заз цава авай рагъ аквазвайни? Ваъ. Гьуьлуьн кьере заз жуван са къван авай. Зун хьиз текди. Ацукьнай зун гьа къванцел. Гьуьлуьн яргъаризкилигиз. Вилерикай квахьзавай тек гимидихъ галаз жуван хиялдай яргъал гьуьлерал физ... И пата, шегьердин пляжда, инсанри бахтавардиз чуьхуьнагарзавай. Абурун виридан чина хъвер авай. Зун, лагьайтӀа, виридакай яргъаз, лал кас хьиз, кис хьана, къванцел ацукьнавай. Заз акӀ кӀандай хьи, гьахьна гьуьлуьз, сирнав ийин, жезмай кьван яргъариз, вили цавар сад садак какахьзавай чкайриз. Бирдан зун жувазни хабар азачиз гьуьлуьз гьахъна. Кьулухъ килиг тийиз, такьат кумай кьван сирнавна за. Эхирни, къерех михьиз виликай квахьдайла, зун чин цавухъ элкъуьрна, лепейрин винел къаткана. Налугьуди, гьа цаварай, циферилай а патай, яргъал-яргъарай ни ятӀа зун патал кфил язвай. Зун патал зи хайи Катрамакандин cec, хайи ватандин нефес ракъурзавай... Гьа чӀавуз зи рикӀел вун хтанай, Къванцин Стха. Тек са вун. Зун кьулухъ элкъвенай. Кьве гъилни кьуркьушумар хьиз, заландиз куьрс хьана къерехдиз эхкъечӀдайла, са ни ятӀа завай тӀалабна:– Дайи, зунни твах ман, яргъариз, – бицӀи, нини хьтин са руш заз килигзавай. Адан къуьнерал псидин тумар хьтин шуькӀуь кьве киф алкӀанвай. Яргъал гьиниз? – хабар кьуна, за жуваз сад лагьай сеферда дайи лагьай аялдиз са хъвер авуна.– О-О-ОТӀА вили чкадиз... За ам къужахда кьуна, къерехдиз ахкъудна. Ахпа зун вокзалдал фенай. Вокзалдал, инсанар ргазвай чкадал, зи рикӀелай зи хажалат алатдай. Гьа инал, и вокзалдал, Къванцин Стха, заз зи сифте ва эхиримжиди хьайи муьгьуьббат акунай. Гьа вокзалдал зи уьмуьрдиз сифте, ширин, мегьрибан муьгьуьббат гьахьнай. Заз хабарни авачиз. Ахвара хьиз. Низ чидай, зун адахъ къекъвезвайди? Йифизни, юкъузни, гьамиша, гьар са чкада… Луиза, заз вун гьинал алатӀа, нихъ галаз аватӀа, чидач, Луиза; ятӀани, за вун лап четин сятда рикӀел хкизва. Заз вун Махачкъалада, вокзалдал акунай. Сифте сеферда. Ви рикӀел аламани? Вав еке, лацу чемодан гвай. Вун Махачкъаладиз практикадиз атанвай. За ви гъилик квай чемодан къачунай. Ви рикӀел аламани? За чемодан къачурла, вуна хъвернай, Луиза. Заз акӀ хьанай хьи, вун зи Селли вах хьиз, Луиза... Вун Селли вах хьиз хъуьренай, Луиза. Зал плащ алай ва за тадиз ам хутӀунна ви къуьнерихъ вегьенай. Марф къвазвай, авазар лугьудай куьлуь марф. Ахпа чун мукьвал-мукьвал гуьруьшмиш жедай, Луиза. Чун гуьруьшмиш жедайла, вуна «Лезгинкадал» кьуьлердай, Луиза. Кьве гъил виниз хкажна са кӀвачив чил гатадай ва хъуьредай. Хъуьредайла, ви чин яру жедай, Луиза. Ви чин аквадайла, ви вилериз килигдайла, за дуьньядал вири рикӀелай алуддай, Луиза. Чун ТАРКИ-ТАУДИН кукӀваз хкаж хьайи июлдин няни рикӀел аламани, Луиза? Секин ва чими няни... Явашдиз, хияллу яз, фикирлу яз, гьуьлуьн юкьвалай хьиз, ацӀай яру варзни хкаж хьанай ва чун адаз килигиз, гъилер вилик яргъи ийиз, ам къужахламишиз кӀанз, хъуьренай, Луиза…
И дуьньяда авайбур анжах чун тир... Гьуьлелай хкаж жезвай яру варзни чун кьвед, Луиза. Ахпа йиф АЛУКЬНАЙ.–ЗАЗ кичӀе я, Сули, – лагьанай вуна.– Куькай? – жузунай за. – Зун ваз вах хьуй, Сули... Чун са гьихьтин ятӀани аскӀан, какур тарцик, жигъирдин къерехда ацукьнавай. РикӀел аламани, Луиза? Зи плащдал. Дуьнья, вири чил-цав кис хьана, за ваз вуч жаваб гудатӀа, гуьзлемишзавай. Ваз закай стха хьана кӀанзавай. Зав чукӀул гвай. Зи дуст, Кубачидай тир Гураман чукӀул. КӀвенкӀ элкъвейди. Акъудна чукӀул жибиндай, кис хьана, зун ваз килигнай, Луиза. Ваз кьадарсуз кичӀе хьанай.– Вун заз стха хьурай, Сули, – лагьанай вуна, Луиза.– Исятда, исятда, вахни стха жеда чун, – лагьанай за ва яна чукӀулдивди за жуван гъилел са кьацӀ авунай. Ви рикӀел аламани? Ивидин стӀалар... СА-САД гьикӀ аватнайтӀа... Чими ва хъуьтуьл стӀалар... Иви авахьзавай гъил за вилик агуднай, ви рикӀел аламани, Луиза?– Хъухъ, – лагьанай за. – Гила чун вахни стха я, хъухъ, Луиза. Вуна зи иви фитӀиннай, Луиза, за хъуькъвез са темен ганай. Дири хъхьай Селли вахан хъуькъвез хьиз. Вун завай къакъатна, Луиза, йисарни къвез алатна, амма а чукӀулдин гел гилани зи гъилел алама... Зунни вун гьуьлел фидай, Луиза, гьамиша санал. Чна кьведа санал гзаф яргъариз сирнавардай. Гагь чна чин цавална къаткиз, сирнавардай, гагьни чна гьуьлуьн кицӀери хьиз, сада садахъ галтугиз, батмиш жедайдан амалар ийиз, къугъвадай... Чун бахтавар тир, Луиза... Чун виридаз вахни стха хьиз жедай. Аламатдин руш тир вун, Луиза... Селли вах хьиз хъипи, вилик квай лацу сарар ири... Хуралайни расу, кацин тум хьиз шуькӀуь са киф авахьнавай... Ви хъуьредай, ири, михьи вили вилер ахварайни заз килигзазама, Луиза... Ви практика куьтягь хъайила, за вун рекье тунай. Вун рекье турла, заз чир хьанай хьи, Луиза, и дуьньядал са затӀ ава, виридалайнй ширин. Адан тӀвар муьгьуьббат я... За вун рекье тунай, Луиза, ва заз и дуьньядал муьгьуьббат авайди чир хьанай... Вазни чир хьанай, Луиза. Вуна заз чар кхьенай... А чар къени за рикӀел хуьзма, «Сули, играми Сули, вун зи рикӀелай садрани алатзамач. Зи мурад вун акун я. Амма заз вун гьамиша ахварай аквазва, Сули. Заз вун патал са хъсан кӀвалах ийиз кӀанзава, Сули. Заз ваз са хъсан савкьват ракъуриз кӀанзава... За ваз ракъурин, Сули? Вуна заз кхьихь, Сули. Ви Луиза». Ахпа вуна заз чар кхьена, хабар ганай хьи, бес, вун чиниз кӀвалахал хквезва... Акьван зун шад хьанай, Луиза, акьван зун шад хьанай... Вун за мадни вокзалдал къаршиламишнай... Зани зи дуст Гурама, мадни са дуст авай, Нина Васильевнадин гада... Виктор... Поезддай эвичӀайла вун зи гардандиз гадар хьанай, Луиза... Вуна заз яру перем бахшнай, за ваз – косынка... Чун гьар юкъуз гьуьлел фидай, Луиза. Яраб вун исятда гьинал алатӀа?
Нихъ галаз аватӀа? Къуй вун гьинал кӀан хьайитӀани хьурай, къуй вун нихъ галаз хьайитӀани хьурай, къуй ви бахтлувилел вун чидайбур пехил хьурай, Луиза... Ви рикӀел аламани, садра за ваз са къужах ацӀай цуьквер маса къачунай гьа-а-а! Гьар рангунин цуьквер... Ви рикӀел аламани, садра ви тӀуб дакӀунай... Ваз духтуррихъай кичӀедай, захъай – ваъ! За ви тӀуб «операция» гьикӀ авунайтӀа, рикӀел аламани, Луиза? Ви рикӀел аламани зун Грозныйдин нафтӀадин техникумдиз гьазур хьайивал? Техникумдиз гьазур хьана, Грозныйдиз фидайдалай вилик, садра вуна заз лагьанай, Луиза:– Сули, кӀвалахал инсанри фитнеяр ийизва... Зун мад куьниз къведач, Сули... Зунни зи дуст Гурам кьилдин хсуси кӀвалера яшамиш жезвай. –Вучиз?–Абуру лугьузва хьи, зун йифиз куьна амукьзава...– АкӀ ятӀа, вун гила йифериз чина амукьа... ГьакӀ хьайила абуру лугьудайди я, вун чина йифериз амукьзавач...– Вун хъуьрезва, Сули... Амма абуру закай пис фикирарзава... Зун кӀелиз физвай, Луиза. Заз вун квадриз кичӀе тир... Зун вакай чара жезвай. Заз вучӀдатӀа чизмачир...– Вун зи свас хьухь, Луиза, – лагьанай за ваз. Япал лагьанай. Эвленмиш хьайила вуч жедай кьван? Яшарни чи агакьзавай... Бес хайибуруз вучда? Диде? Буба? Кьве йис тир зун абурун патав хъфин тавуна. Вуч фад алатиз физва и йисар? Акуна, такуна. Дидедиз заз гъвечӀи чӀавуз мехъериз кӀандай... Зи мехъерикай ада вичин рикӀин эрзиман мурад лугьудай. ГьикӀ жен хьи, гила за диде галачиз мехъер ийида? Нина Васильевнадиз за мехъерна кӀандачир.– Бес кӀелиз фидачни?– Фида.– Яшамиш гьикӀ жеда?– Чка жагъида...– ЯтӀа ая... Четин жеда ваз, Сули... Вахт туш... КӀанзавачир Нина Васильевнадиз за мехъерна. ЯтӀани за авунай, Луиза. Заз кичӀе тир вун квадриз, гьакӀ хьайила, мехъернай, Луиза... Багъдавай ресторанда. Заз мехъер виш манатдай ацукьнай. Кьведан пулдихъ санал за ваз са тупӀални къачунай. Вуна жуван хайибуруз, диде-бубадиз телеграмма ракъурнай. «Зун гъуьлуьз фена». За садазни хабарначир... Кесибвилиз килиг тавуна, чаз са кровать авай, са куьгьне диван авай, са стол, кьве стул, са къат месер... Кьилинди, чун бахтавар тир, Луиза... Чун чӀехи хзандин бубани диде хьиз, базардизни фидай... Чна примусдал хуьрекарни гьазурдай... Заз къацу хъач-мач гзаф кӀандай, ваз – тавада къавурмишнавай чӀулав лекьер... РикӀел аламани, Луиза, садра за базардай еке са къарпуз маса къачурла, ваз аламат хьанай гьаа-а! Вуна тадиз хабар кьунай:– О-О-О, Сули, бес чна ам кӀвализ гьикӀ хутахда?
– Грузовикдаваз, – лагьанай за. – Са пар ялдай машин кьада чна...– Са гьамбал яхъ, – лагьанай вуна, Луиза. Къемеди гафар акъатдай вай, Луиза, гьакьван къемеди... Ви рикӀел аламани, чна гьихьтин мерж кьунайтӀа? Эгер зун техникумдиз кьабулназ хьуй, чун Кавказдиз, Гуржистан галай патахъ сиягьатдиз экъечӀда... Вуна заз, гьеле экзаменар башламиш тахьанмаз, гьеле сиягьатдиз экъечӀ тавунмаз, хабар ганай, Луиза:– Аку, Сули, зун ламрал акьахдай туш, гьа! Зун анжах балкӀандал! Лацу балкӀандал... Зун хъуьренай ви гафарал, Луиза. И гъвечӀи буйдин ваз, аял хьтин бицӀи ваз кьакьан лацу балкӀандал акьахиз кӀан хьунал хъуьренай зун... Гьинва вун, исятда Луиза? Вун нин паб я? Вун сагъ-саламат яни? Регьимлу, хъуьтуьл рикӀ авай вахъ, Луиза... Садра чун, къуншияр вири санал кӀватӀ хьана, гьаятдал ацукьнавайла, чи гьаятдиз са кьуьзуь кас атанай. Гъилик са чемодан квай, вични суалдин ишара хьиз аквадай кьуьзуь итим атанай. РикӀел хтанани?– Куьна кицӀер авани? – хабар кьунай ада са кьадар яргъал аламаз.– О-О-О! КицӀер! – лагьана, шад хьанай чи къунши даргиви. – Абур чина са шумуд ава... Кьуьзуь, юкь какурда са кам кьулухъ, къачуна, мад хабар кьунай:– Куьне абур зунжурда вучиз хуьзвач?– КӀасдайбур туш, – лагьанай даргиви зарафатчиди. – Сиве сарар амачир... Сад гурцӀул я...– А-АН-АН, – авунай кьуьзуьда, зарафатдин гъавурда акьуна. – Зарафатмир ман... Гьахьтин зарафатар жедани, е-е? Вуна заз кичӀерар авуна. Зун бытовой комбинатдай атанвай шуьшеяр твадай устӀар я, е-е!– Ам чи балхундинни дакӀаррин шуьшеяр тваз атанвайди я, Сули, – лагьанай вуна, Луиза, – Адаз за эверайди я... Къарагъа! Куьмека...– Сад... Кьвед. Пуд... Кьуд... Вад... Ругуд... Ирид... Ирид шуьше, – лагьанай шуьшеяр твадайда... Ирид шуьше – цӀувад манат я гьа-а, ахпа лагьанач, лугьумир... Вуна зи кьил акадарна гьа-а – лагьана ам зарафатчи даргивидихъ элкъвенай. – Ирид шуьше – кьудкъад манат я... За вуч лагьанай? ЦӀувад? Зун чашмиш хьана... Аку, ирид шуьше – кьудкъад манат...– О-О-О! – ван хкажнай къуншийри. – Вун дили хьанва. Гзаф багьа я! Абур вучтин шуьшеяр я, ахьтин...– Куьне гьакӀ лугьузвани? – лагьанай шуьшеяр твадайда. – Куьне гьакӀ лугьузватӀа, зун хъфена... Сагърай! РикӀел аламани, Луиза, шуьшеяр твадай кьуьзуьди элкъвена хъфенай, амма са декьикьадилай хьиз, мадни хтана, лагьанай:– Зи шуьшеяр яцӀубур я. Чир хьанани?– ЯтӀани, гзаф багьа я, – жаваб ганай къуншийри.– Зи шуьшеяр яцӀубурни я, къацубурни, – лагьанай шуьшеяр твадайда. – Гила чир хьанани, вучиз багьа ятӀа? Са шумуд сеферда варарин патав кьван хъфиз, ахпа мад элкъвез хквез, эхирни ада лагьанай:– Са шуьше вад манат... Аку, мад идалай са кӀусни агъуз эвичӀдай туш гьа-а! Зун гьахьтин кас я... Са шуьше – вад манат... РикӀел хквезвани, Луиза? А шуьшеяр твадай кьуьзуьдаз ахпа вуч хьанай?
А шуьшеяр твадайдал вири хъуьренай, амма са ваз адан язух атанай. Ваз лап шехьиз кӀан хьанай. РикӀел аламани, сиве гъвечӀи михер кьуна, кьуьзуь yстӀap аскӀан гурарай виниз хкаж хьанай. Кьуд кӀарцӀин гурарай... Ада са гъиле кутӀа кьуна, муькуь гъиливди шуьше туькӀуьрзавай... Сивени са цӀувад мих кьунвай. Чун гьаятдал акъвазнавай, вун кӀвалевай ва гьикӀ хьанатӀани, садни акунай заз, кьуьзуь устӀар акьахнавай гурари ян гана, гурарни кьуьзуь устӀар кьведни санал ярх хьана... Тадиз агакьна ярх хьанвай устӀардив, чна вирида санал хкажнай ам кӀвачел, амма устӀарди гафни талгьана, мадни юкь агъузна, гъилер чилиз янай... Хурхур ийиз! Хурхурнай устӀарди гьа икӀ акъвазна! Чун лагьайтӀа, хъуьрена, чӀагана фенай... Гьа икӀ, вири хъуьрезвай, устӀарди гъилер чилиз яна, кьуд кӀвачел акъвазна, хурхурзавай... Эхирни вуна, Луиза, адан къуьнел са гъил эцигна, хабар кьунай:– Ваз тӀар хьанани, я дайи? Ваз вуч хьана, я дайи? УстӀарди бирдан халис жанавурди хьиз сив ахъайна, вири къуватдивди хурхурна, гъугъ авуна ва вичин са гъапуз тфу авунай, вагьа и арада вай гьарай акъатнай, ЛУИЗА:–МИХЕ-Е-Е-ЕР! Вич лугьумир, ярх жедайла, устӀарди михер туькьуьннавай кьван. Са гъаб михер, вири санал... Вун регьимлу тир, Луиза, амма зун... Чун мадни вири санал хъуьренай, амма вуна, вуна ам гъиликай кьуна, кӀвачел къарагъарнай ва адаз артухни гьакъи ганай...– Дурочка, – лагьанай ваз чи къунши къариди. – Ада инал хурхурдай амалар авуна вун алдатмишайди я... Заз абур хъсандиз чида...– Къуй зун алдатмишрай, куьн тавурай, – лагьанай вуна, Луиза. Вуна шуьшеяр твадай кьуьзуьди рекьел кьван рекье тунай. РикӀел аламани, Луиза?.. Заз гъвечӀи чӀавалай регьимлувал вуч ятӀа чидачир. Ахпа за вун квадарнай... Вун зи уьмуьрдиз ахвара хьиз гьахьнай, гьа ахвара хьиз, гьасятда къакъатнай, Луиза... Жувалай са регьимлувал туна, тӀварни, Луиза... Зи масанди, зи азизди, мегер заз икӀ хьана кӀандайни? Чун кьисметдин вацӀу тухвана, Луиза. Вичин винеллай гьакӀан пешер хьиз... Вичиз кӀани патахъ... Кьисмет гьакӀ хьана... Ви рикӀел аламани? Зун техникумдиз кьабулнай... Зун кӀелиз фена кӀанзавай... Вуна вуч лагьанай? Вучдай вуна текдиз Махачкъалада амукьна? И кардал зунни рази тушир... Амма гьайиф... За герек заочнидаказ кӀелдай тир, Луиза, амма вун рази тушир... Вуна лагьанай:– Са йис хьайитӀани, дуьздиз кӀела, Сули... Зун дидедин патав жеда... Зи патахъай къайгъу чӀугвамир... Эхиримжи йифиз вун, чин хъуьцуьганда туна, шехьнай, Луиза.– Сули, – лагьанай вуна. – Вун гьинал ксайтӀани, мус ксайтӀани, къуй ви хъуьцуьган зи сесиналди рахаз хьурай... Заз вучиз ятӀани кичӀе я... Ваз зунни вахъ галаз санал, ви хайибурун патав атана, ахпа кӀелиз фена кӀан хьанай. Амма зун рази хьаначир. Вучиз лагьайтӀа, зи жибинда пул авачир... Махачкъаладай Астрахандиз ви хайибурун, дидедин, бубадин патав
завай гъил ичӀиз къвез жедачир. Ваз ви дидедиз-бубадиз зун акуна кӀанзавай. Амма лянет хьайи пул... Исятдани зи вилерикай вун карагзава, Луиза... Налугьуди, чемодан платформадал эцигна, зун ваз килигзава... Вун вагондай, шуьшедал чин илисна, заз килигзава, ва шумудни са йис я гьа икӀ килигиз, Луиза, яргъи, куьтягь тежер йисар... Ви чин хъуьрезвай, амма вилер шехьзавай... Зунни ваз сефилдаказ килигзавай... Низ кӀан жеда чара жез? Гьа и арада поезд юзанай... Поезд юзайла, Луиза, вуна чин кӀевнай ва вун шехьнай. Мад чаз чун ахкуначирни? Ахкунай, Луиза. Амма ахквадалди зун гьамиша вахъ муьгьтеж хьанай, Луиза. Гагь вун, гагь жуван хайибур рикӀел къвез, заз акӀ жедай хьи, зун са гьихьтин ятӀани вилиз таквадай вацӀу тухузва... Гьиниз? Жувазни чидач... Икьван чӀавалди за анжах са жуван хайибурун дерт чӀугвадай, амма гила а дердерал ви дертни алава хъхъанвай... Зун жуван хиял-фикирди, теквили агажзавай, Луиза... Амма завай зи хажалатар ваз ихтилатиз жедачир, Луиза, я кхьизни жуьрэт агакьдачир. Заз фикир-хиялиз, аннамишиз чир хьанвай. Инсанриз акӀ жеда хьи, гуя вирида са вуч ятӀани аннамишза-ва... Амма акӀ туш... За икьван чӀавалди рикӀи гьикӀ буюрмишайтӀа, гьакӀ авунай, гьа и кӀвалахди заз еке хажалатар гъанвай... РикӀиз кӀандайвал яшамиш хьана виже къведач, акьулди лугьудайвал яшамиш хьана кӀанда... Амма зун икьван чӀавалди акьулдивди яшамиш хьанач, гьавиляй и яшдаваз зи кьилиз лацу чӀар янава... Тарсар куьтягь хьайила, зун таниш гадаяр таквадай са къерехдихъ скамейкадал ацукьдай ва зун алатиз физвай инсанрин чинриз килигдай, за бахтлубурни бахтсузбур чара ийидай. Акунралди. Налугьуди, абурун чинрал кхьенвай. КӀвализ за чар кхьизмачир. Зи гьар са къайгъу жуван хиве авай. Са бязи вахтара зун жуван юлдашрал пехил жедай, амма ахпа зун жуван кьисметди лигимарнай. Зун и дуьньядал гьич са касдилайни аслу тушир. Зун и дуьньядал гьич са касдизни буржлу тушир. Гьа и гьиссери, залай аслу тушиз зи хурудиз гьахьай ва ана муг авур гьиссери, зун виридавай къакъудзавай, зун виридавай яргьаз ийизвай. Зи хайибурувайни, зи юлдашривайни. Зи къилих акваз-акваз дегиш хьанвай. Гьич са касдизни хуш тежедай патахъ дегиш жезвай, Луиза. Анжах тек са вун рикӀел атайла, зи рикӀ регьимлувилив ацӀудай, Луиза. Амма вунни закай яргъара авай, зи масанди. Вуна заз гьар гьафтеда са чар кхьидай, Луиза. Гьар гьафтеда садра вун захъ галаз телефондайни рахадай. Вуна гьар сеферда завай куьниз мугьманвилиз атун тӀалабдай. Эхирни зун куьниз атанай. ХъуьтӀуьн каникулриз. РикӀел аламани, Луиза? Астраханда пурпу-пурпу жив къвазвай. Памбагар хьтин еке, хъуьтуьл пилтеяр. Живер иербур тир, гьаваярни хъсанбур тир, амма куь кӀвалин гьаваяр къайибур тир, тек са зун патал. Вучиз? Заз гьеле са куьникайни хабар тушир...
Зун куьниз атайла, куь бубади чуруяр твазвай, ам вичин кардал машгъул тир, ахпа, са кьадар вахтар ала-тайла, пек-партал алукӀна, столдихъ ацукьайла, ада залди вичин яцӀу ва хъуьтуьл гъил яргъи авунай.– Аркадий Альферович – лагьанай ада, къайиз-къайиз зи вилериз килигна. – Начальник планового отдела СМУ-3. Луиза, вуна столдал хуьрек-затӀ эцигзавай. Вуна чаз фикир гузвачир, ви чина нур гьатнавай, шадвиляй, гьелбетда, амма Аркадий Альферовичан чин акур зун агаж хьанвай.– За квез са коньяк гъанва, – лагьанай за Аркадий Альферовичаз. – Дагестанский коньяк. Чун кьведни кис хьанвай. Эхирни рахадай маса гаф жагъун тавуна, за жуван коньяк столдал эцигнай.– Заз водка ава, – жаваб ганай ада. Са арадилай вун больницадиз фенай. Куь диде больницада къатканвай. Ваз чи арада хьайи ихтилатрикай хабар хьаначир.– Куьне, значит, кӀелзава, яни? – хабар кьунай Аркадий Альферовича. – Гьасятда чир жеда. Столдал недай-хъвадай вири алай. За вуч жаваб гудатӀа гуьзлемиш тавуна, ада рюмкайриз цана, алава хъувунай:– Луиза, значит, квез гъуьлуьз фена, яни? Ада суалар гудайла, за кьил юзурзавай. Бес куь планар гьихьтинбур я?– Виридан хьтин, – лагьанай за. – Вад йисанбур. – Зун акваз-акваз яру жезвайди заз чизвай.– Вуна государственный планар анихъ тур, – хъел аваз килигна заз Аркадий Альферович. – Ваз жуван планар авани?– Ваъ, – за хиве кьуна. Идаз завай вуч кӀанзаватӀа, зун гъавурда акьазвачир. Ибур вучтин суалар я? Планар... Амма яцӀу, гирдимар хьтин гъилер авай, хъуькъвен якӀар гардандилай агъуз аватзавай, ацӀай вацран чин алай, секин еке вилерин, кьелечӀ яргъи пӀузаррин Аркадий Альферович заз килигиз акъвазнавай.– Гьайиф, – лагьана ада. – Квехъ куь са планни авач... Пара кьван гьайиф... Бес икӀ хьайила куь гележег гьйкӀ жеда? Бес куьне ахпа вучдайди я? Ахпа ада зи вилик са рюмка эцигна.– Кун гьи миллет я?– Лезги.– ЛЕЗГИ-И? Лезги... И чи Луизадихъ галаз гзаф вахтунда жедай фикир авани?– Са гьафте, – лагьана за. Бирдан ам садлагьана шад хьана.– Вот, вот! Молодец! Хиве кьуна... Заз акваз-акваз гила и касдикай хъел къвезвай.– Вуч хиве кьазва? – хабар кьуна за.– Куьн эвел чи рушарал эвленмиш жеда, – лагьана ада. – Амма ахпа... Эвленмиш жеда куьн, амма са кьадар яшамиш хьана, ахпа чара жеда куьн. Гьа и кар пис я, – ада пашмандиз кьил юзурна.– И куьн лугьурди вуж я? – жузуна за. – Куьне зун лугьузвани?– Вунни, вун хьтин масабурни... Куьн вири са гафар тушни?– Ваъ, вири са гафар туш, – лагьана за.
– Вучиз? Вири са гафар я... Ваз чидани? Луизадин чӀехи вахни са осетиндиз гъуьлуьз фенай... Гила ада зи руш гадарна... Ам хъфена вичин Гуржистандиз... Гьана яшамиш жезва... Таймураз лугьуз, са бугъа хьтинди тир... Белки, квез ам чидатӀа?– Зун Катрамакандай я, – лагьана за.– Са гафар я, – лагьана ада. – Осетин, гуржи, лезги...– За Таймуразан жаваб гузвач, – лагьана за. Аркадий Альферовича зарафатзавачир. Зал акваз-акваз ифин акьалтзавай... Ифин акьалтзавай зал, амма кьил акваз-акваз хура гьатзавай. Заз жуван дердер, къайгъуяр тӀимил авай, гила и касдин чӀехи рушан дертни за чӀугуна кӀанзавай... Са гьина ятӀани авай залумдин хва Таймураз патални гила за жаваб гана кӀанзавай. КӀвал чӀур хьайи... Аркадий Альферовичан чин мегьрибан чин тир. Вилерни рикӀиз хушбур тир. Адаз са кӀусни хъел авачир. Ам захъ галаз вичин таюнихъ галаз хьиз рахазвай.– Квез диде-буба авани?– Ава, – за кьил агъузна. Дуьз лагьайтӀа, зи кьил агъуз хьана.– Заз хабар я, куьн кӀваляй гьикӀ катнатӀа... Куьн... за квез лугьун... Заз акьуллу яз аквазвач... Квез куь хайи дидени кӀани туш...– Ам квез талукь туш! – лагьана за хъел аваз, кьил хкажна. – Зи диде-буба динж тур!– Хьуй, – лагьана Аркадий Альферовича. – Амма квез чир хьухь... За квел ихтибардач... Зун рушан буба я... За ам и кӀваляй санизни ахъайдач...– Квевай и гаф гьасятда лугьуз жедай. Гьа и арада вун хтана акъатнай, Луиза. Ваз чи рахунрикай хабар тушир. Аркадий Альферович гьиниз ятӀа фена, зи мезни лал хьанвай. Луиза, ваз и кӀвалах чиз, вуна заз гьамиша куьниз вучиз эверзавай? Зунни вун гьаятдиз экъечӀнай, Луиза. Чун къвал-къвала скамейкадал ацукьнай. Аквадай гьаларай, ваз ви дахдинни зи арада хьайи ихтилат аян хьанвай... Чун кьведни киснавай ва чи винел пурпу-пурпу живер къвазвай... Вуна зун чӀехи вахан кӀвализ тухванай. Вун кисна шехьзавай, Луиза. Заз ви рикӀикай хабар тушир... Гьавиляй зун вахъ галаз санал чӀехи вахан кӀвализ рекье гьатнай. Белки, адан рикӀе регьим авайтӀа? Амма рак ахъайна, зун акурла ва вуж ятӀа чир хьайила... Ада вичин чин акӀ чӀурнай хьи, налугьуди, адан кӀвализ инсан ваъ, яхцӀур дережа къай атана... Заз чидай гьа икӀ жедайди, Луиза. Заз ви язух тир. Зун анжах ви хатурдай адан кӀвализ атанай. Гьикьван хьайитӀани ам дишегьли тир. Инсафлу хьун герек тир.
Таймуразахъ галаз чара хьана лугьуз, я зун, я вун тахсирлу тушир. Аквадай гьаларай, абуру, и залумри Таймуразан кьисасар чалай къахчузвай, валайни залай, Луиза. Инсафсузри. Ви чӀехи вах дивандал ярх хьанвай. Зунни кисна ацукьнай. Вун амазмай, гагь инихъ, гагь анихъ килигиз, Луиза. ВучдатӀа чин тийиз. Ваз зи гьалдикай хабар тир, Луиза, гьакӀ хьайила, ви вилерал накъвар алай... Ирид цаварилай а патай заз экв гузвай, чими гъед зи, ваз зи гьалдикай хабар тир, зазни ви гьалдикай хабар тир, Луиза. ЧӀехи вах ярх хьана дивандал телевизордиз килигзавай, налугьуди, адаз
анай са вуч ятӀани гуьрчег затӀ аквазвай, амма заз чизвай хьи, адаз анай са затӀни аквазвач... Вунни кис хьанвай, зунни, Луиза, анжах къецел гару уьфт язвай. Йиф алукьнавай, гару уьфт ягъиз, куьчейраллай фонаррал жив вегьезвай пехъи йиф... Вири тӀебиатди агь чӀугваз, суза ийизвай гурбагур йиф... Эхирни вуна, Луиза, ви чӀехи вахаз кухнядиз эвернай. Ада ваз гьикӀ векъидаказ жаваб ганайтӀа, заз ван хьанай.– Ваъ! Гудач за ихтияр! Адаз чун кӀвале таз кӀанзавачир. Ацукьнавай чкадал зи кӀаник пӀузар зурзазвай. Ваз куьна икӀ жедайди чиз, вуна заз куьниз вучиз хъша лугьудай, Луиза? Мегер ихьтин къай авай йифиз, ихьтин , тӀурфанди къув язавай йифиз кӀвализ атай инсан къецел чукуриз жедайни? ГьакӀан инсан анихъ акъвазрай. Зун куь мукьва кас я, зун куь вахан гъуьл я, зун студент я, захъ кӀвал авач, кӀвал хьанайтӀа, мегер зун иниз къведайни? Гьиниз фида? Вокзалдал? Къарагьна кӀвачел, за кухнядин рак ахъайна.– Адал вуч тахсир ала, адал? – лугьузвай на, Луиза. – Ви гафар сиве амаз, зани зи гафар лагьанай:– Ваз чир хьана кӀандатӀа, а Таймураз зи хайи стха я! И вун гадарнавай Таймураз! Вири Гуржистанда адалай акьуллу гада авайди туш! Ахпа за ви гъиликай кьунай, Луиза. Кьуна гъиликай, за вун аял хьиз адан кӀваляй акъуднай, Луиза. Акъудна вун къецел, акӀ за жуван гуьтъуьнай адан рак гелянай хьи, чилел са шумуд сувагъ аватнай... Луиза, вуна зун гъиликай кьуна куьнихъ ялнай, за вун – вокзалдихъ. Вун шехьнай, Луиза. Вун шехьзавайди акурла, зун ваз муьтӀуьгъ хьанай. Зун вахъ галаз куьниз хтанай... Зун вучиз хтанайтӀа чидани ваз? ЭВЕЛНИ-ЭВЕЛ Аркадий Альферовичаз са шумуд гаф лугьуз. Гила заз адакай я регъуь тушир, я кичӀе. Адан вилин къенез килигиз, за адаз кьве гаф лугьудай... Зун кьил тик кьуна хтанай... Амма Аркадий Альферович кӀвале авачир. Ам йифизни хтаначир. Зун кухняда ацукьнай, кӀвализ за мад кам къачуначир... А йиф зи уьмуьрда виридалайни яргъи йиф хьанай, Луиза. Вун шехьзавай, Луиза, зунни лал кас хьиз, кисна ваз килигзавай. Вири йифди къецел тӀурфан, зи рикӀе чайгъун, ви вилерални накъвар, туькьуьл накъвар... КӀвал чӀур хьайи Таймураза заз авур кӀвалах аку тӀун! Зун гагь хъуьрезвай, гагь шехьзавай... Ахпа зи рикӀел жуван коньяк хтанай. Вучда? Коньяк ахъайдани? Ахъайна шуьше, са рюмка хъвайила, садни акунай заз, зи къуьнер зурзазва. Зи беден шехьзавай... Луиза... Луиза, ирид цаварилай а патай заз экв ракъурзавай зи чими гъед, Луиза, гьа йикъалай инихъ зун гьамиша сефил я, зун гьамиша ялгъуз ва пашман я, Луиза. Садазни герек амачир зун, къуьнер зурзана, зи беден шехьнай куь кухняда, Луиза... Пакамахъ вуна заз са истикан нек цанай, ви рикӀел аламани? Стакан хкажна, са xyпӀ авурла, зи рикӀел хайи дидедин гафар-къаргъиш хтанай: «За гайи нек ви вилерай хтурай!»
Вуна гайи истикандай xyпӀ авур нек зи туьтуьна акӀанай, Луиза, ахпа адакай накъвар хьана, ам зи вилерай хтанай... Жуван портфелни кьуна, зун куь кӀваляй экъечӀнай. Мад вавай зун акъвазриз жедачир, Луиза.– Диде кӀвалеваз хьанайтӀа, икӀ жедачир, Сули, – лугьузвай вуна. – Ви вилерал мадни накъвар атанвай... Вуна жува-жув квадарнавай, Луиза, ваз вучдатӀа чизмачир... За ваз эхиримжи гаф хьиз лагьанай:– Хкягъа, я инихъ, я анихъ! Вун, кисна, шехьнай, Луиза. За мадни тикрарнай:– Я ви хайибур, я зун! Ви вилерни, ви чинни михьиз дегиш хьанай, Луиза.– Диде больницада ава, Сули... За мадни тикрарнай:– Я зун, я ви хайибур! Луиза, зун поездда пенжердин шуьшедив гвай. Зун перрондал акъвазнавай ваз килигзавай, кьил хура аваз, вилел нагъв алаз... Яраб Аллагь, зи вилерайни накъвар къвезвай жал? Ваъ. Зак хъел квай... Зи кьисмет тахьай бахт, Луиза... масанди, кӀаниди... бажагьат чун сад садаз ахквада... Селли вахаз ухшарди, кьатӀ хьайи рикӀин мани, Луиза зи... Вагонда са десте гадаярни рушар авай... Вирини шад-бахтаварбур, манияр лугьуз, хъуьрезвайбур... Амма зи къаншарда ацукьнавай тек са руша, вичин метӀел гъил эцигна, чин агажна, сефил-сефил залай са вил аладариз, мадни са гъиливди вичин мет кӀевзавай... Гьа и са рушаз заз хьиз, еке хажалат авай, еке... Яраб адан дерт вуч тиртӀа? КилигайтӀа, адан гуьлуьт къазун хьанва... Ада гьа къазун хьанвай чка кӀевзавай, гьа къазун хьанвай гуьлуьтди ам сефиларнавай... Эй бахтавар... Эй бахтавар, ваз гуьлуьт къазун хьана лугьуз икьван дерт хьайила, эй бахтавар, бес заз, хайибурувай магьрум хьанвай заз, кӀани сусавай магьрум хьанвай заз гьихьтин дерт жеда? Зи уьмуьр вири кьатӀ-кьатӀ хьанва, ви гуьлуьтдай са тӀекв акъатнава... Вавай цӀийи гуьлуьтар маса къачуз жеда, эй бахтавар. Бес за вучда? Заз мад хайи диде, хайи буба гьинай хъжеда? Бес заз мад сеферда Луиза гьинай хъжеда! Луиза... Зи рикӀин кеменчиди тикрарзавай сес... Инсафсуз, регьимсуз, амансуз кьисмет... Зи рикӀе гьа йикъалай гъвечӀи аял шехьзава, Луиза... Зун а юкъуз къвердавай вавай яргъаз жезвай, Луиза, ва яргъал хьунивай зи вилерикай перрондал кьил агъузна, тек амай, кьил агъузна шехьзавай вун карагзавай. Са йис вилик чун саналлай, зи масанди... Бахтни хьанай, шадни хьанай, саналлаз, Луиза. Амма гила кьисметди чун къакъудна... Поезддин чархарини гьа и гаф тикрарзавай...– КЪА-КЪУД-НА! КЪА-КЪУД-НА! КЪА-КЪУД-НА! Зи рикӀини, поезддин чархарини… За ваз чар кхьеначир, Луиза, амма вуна заз кхьенай, вуна заз кхьенай хьи:
«Сули, зи азизди, зи авай-авачирди! Эгер захъ диде-буба авачиртӀа, зун вахъ галаз дуьньядин а кьилизни фидай. Сули, чи хзанда къал авай. Диде азарлу хьана больницада къатканвай. ЧӀехи вахахъ вичин дердер авай... Гьа и арада виридан хъел чалай аладарнавай. Чак садакни са тахсирни квачиз, чун виридан къурбанд жезва. Гьелбетда, Сули, зи будадини, вахани, гьич садани хъсан кӀвалах авунач, ятӀани, вуна абуруз багъишламишун герек я, вун абурун гъавурда дуьздиз акьун герек я, Сули. Ви рикӀ жумартди хьун герек я... Ваз чидани, зи чӀехи вахан гъуьлуь вад йисуз кӀелайди ва вад йисуз ам чи кӀвале хьайиди... Вун рикӀ гегьенш итим хьун герек я, Сули. Вун чакай инжиклу жемир. Эгер диде авачиртӀа, за жув вун патал къурбанд ийидай, амма заз дидедин язух я, завай адан гафунал гаф эцигиз жедач. Гьелбетда, ви араяр чи хзандихъ галаз къайи хьанва, ятӀани вун регьимлу хьухь, Сули, зи хайибурун гъавурда акьун лазим я. Вун чна вирида гуьзлемишзава, Сули. Ви Луиза». Гуьгъуьнай алава ХЪУВУНВАЙ:«И чар за ваз кхьена кьве гьафте я, Сули. Исятда зун азарлу хьанва. Зи рикӀ тӀазва. Чидач, больницада къаткидатӀа, вучдатӀа. Духтурди больницадиз вач лугьузва. Сули, зи азизди, са юкъуз хьайитӀани чиниз хтана, ахпа хъвач. Ваз минет хьуй, Сули, са сят хьайитӀани хъша, жув къалурна, ахпа хъвач. Луиза». За ваз жаваб ганачир, Луиза. Зи рикӀ шехьзавай, ятӀани за ваз жаваб ганачир, Луиза, вучиз лагьайтӀа вун зун патал кьенвай. Ваз зи рикӀикай мурк хьанвайди хабар тушир, зи масан Луиза. Зи чими гъед. Вуна заз телефондай рахаз эвернай. РикӀел аламани? Гзаф векъиз раханай зун вахъ галаз. Луиза. Вун мадни шехьзавайди заз чизвай. Заз чизвай, амма зи рикӀикай мурк хьанвай... Ахпа общежитидиз хтайла, за ваз чар КХЬЕНАЙ:«ЛУИЗА, эгер жедатӀа, заз багъшиламшиа. Заз чида – зун туьнт я. Ваз минет хьурай, мад садрани заз: «чиниз хтана, хъвач» – лугьумир, я кхьимир. И гафарин ван хьайила, зи сас-сара акӀизва. Вуна жуван хайибуруз лагь хьи, къуй абуру ваз кутугай, чпиз кӀани, чпиз лайихлу кас жагъуррай. Чи арада дагълар, дагьарар хьанва, Луиза. Завай абурулай кам ийиз жедач, зи масанди, куз-хъукъуз амукьайтӀани, вири уьмуьрда ви дердинай дили хьайитӀани, къув ягъиз шехьайтӀани, завай а дагъларилай, а дагьаррилай кам ийиз жедач, Луиза. И дуьньядал заз виридалайнй багьади, виридалайни масанди...» За ваз и чар кхьенай, амма ракъурначир. Зи жуьрэт агакьначир, Луиза. Заз чидай зун инсафсуз тирди. Заз чидай вун зун патал шехьзавайди. Заз чидай вун гьич са кӀусни зи вилик батӀул туширди. Гьавиляй за ваз и чар ракъурначир. Зун жувазни течиз, куз-хъукъуз, къавурмиш жезвай, Луиза. Заз акӀ тир хьи, са вуч ятӀани хьун герек я, чи арада хьанвай и дагьар квахьун герек я, за гьавиляй ваз жаваб гузвачир. Заз акӀ тир хьи, са ни ятӀани, къуй ви бубади ва я ви ваха заз чар кхьин
герек я... ТахьайтӀа, абурукай са вуж ятӀани зи патав къведа... Ахпа за вири инжиклувилер рикӀелай алудда, чи араяр дуьз хъжеда, Луиза... За икӀ фикирзавай... Яраб эркинвилин лишан тиртӀа? Белки, зун кьадарсуз такабур тиртӀа? Амма са шумуд йикъалай кхьей чарчивди вуна зун кьенай, михьиз кьенай, Луиза. Гьайиф, гьа и чар вуна заз кхьена кӀандачир, Луиза:«Сули, къуй гьакӀ хьурай. Чй арада вири куьтягь хьана. Заз вун чидач, ваз–зун. Вун чи гъавурда акьазвач, чун–ви, Сули. Мад икӀ гьикьван хьурай? За ваз чарар кхьизва, вуна жаваб гузвач, телефондай рахадайла, вуна чаз виридаз экъуьгъзава, кутугнавачир гафар лугьузва. За ваз вуч ийин, Сули? Лагь, ви вилик мeтӀeрал акъваздани? Сагърай вун. Вун гьа икьван инсафсуз, зулумкар инсан ятӀани, Сули заз анжах ви бахтаварвал, ви кӀубанвал кӀанда. Къуй кьисметди ваз хъвер авурай, Сули. Яшамиш хьухь жуваз. Ваз жувалай гъейри Маса са касни кӀандайди туш. Зазни мад вун ахкваз кӀандач. Луиза, Луиза... Гьикьван чун сад садаз къайи хьанай! Садакни гьич са тахсирни квачиз... Белки, зун тахсиркар тир жал? Амма заз а вахтунда и кар чидачир, Луиза. Зун гьакъикъатда маса касдин гъавурда акьадачир. Гьич са касдинни. Са тӀимил виликдай са ви гъавурда акьадай, ахпа ви гъавурдани акьадачир... Гила вунни зи гъавурда акьазмачир, Луиза... За ваз вуч лугьун? ЧӀулав хьана къекъвез жедай зун, са касдихъ галазни рахан тийиз... Гьамиша жув жуваз… Гьамиша ялгъуз. За йифен сменада кӀалахни ийизвай, кӀелни. Экзаменар за гьикӀ вахкузвайтӀа, зи рикӀелни аламач, Луиза. Экзаменар низ аквазвай? Ктаб ни гъиле кьазвай? Вучзамай за ктабдикайни, экзамендикайни?.. Зун са куьнини шад ийизмачир, заз цававай ракъинини чими ийизмачир... Юлдашризни и кар аквазвай, абур зун патал гьамиша даях жезвай, абуру гьар са карда зи къайгъу чӀугвазвай... Са гафни раханачтӀани, абуруз вири аян тир, хабар тир... ЯтӀани, абур юлдашар тир, вун тушир, Луиза, абур диде-буба тушир... Дуьньядал гзаф еке хажалатар, дердер жеда, Луиза, Гзаф зурба, садрани, са вахтундани рикӀелай тефидайбур, Луиза, амма виридалайни еке дерт, рикӀ къарсурдай чӀулав хажалат, заз чиз, анжах сад я... И дуьньядал жув кӀани инсан авачирди чир хьун, гьисс авун... Ялгъузвал, теквал, Луиза, о-о-о-о, акьван зурба дерт и дерт я, акьван зурба... Жув кӀани инсан авачирди чир хьун... Бязи вахтара завай давам гуз жедачир, зун почтадиз фидай, Луиза, за вахъ галаз ихтилат заказ гудай, ва атана, гьа рахадай вахт агакьайла, зун элкъвена, агаж хьана, сас-сарал илисна, общежитидиз хкведай, Луиза... Ахпа вуна михьиз развод ганай... Анжах са тӀвар амукьнай зун патал, Луиза. Низ чидай, зи бахт икьван мишекъат жедайди? Вун гьина кӀантӀани, нихъ галаз кӀантӀани, хьурай, Луиза, зи рикӀин лап деринравай пак мурад вун бахтлу хьун я. Гьайиф хьи, вахтунда зи кьилиз и фикир атаначир. Мадни са мурад ава: заз акӀ кӀандай хьи, къе йифиз ваз зун ахварай акун. За Къванцин Стхадин патав ацукьна, вахъ галаз ийизвай ихтилатар ваз аян хьун, Луиза. Яраб, ваз зун ахварай аквазматӀа? Ваз зи хъуьцуьганди ви сесиналди ван авуна кӀандай, ви рикӀел аламани? Яраб, ви хъуьцуганди зи сесиналди ванзаватӀа?
Лугьуда хьи, тӀурфандилай гуьгъуьна ракъини гзаф чими ийида. Амма зи рагъ акваз-акваз хкахьнай, Къванцин Стха! Ам хкахьнай, адахъ галаз санал зи вири мурадар, зи вири эрзиманар, зи жегьилвал, зи... вири, вири, Къванцин Стха. Эхиримжи экзамен вахкана, зун поездда акьахнай. Хайи патахъ хквез. ЭВЕЛНИ-ЭВЕЛ зун Махачкъаладиз хтанай. Хтана Махачкъаладиз, заз катрамаканвийрикай са кас акваз кӀан хьанай. Гьикьван хьайитӀани, хуьруьнвияр я. Хуьре вуч хабар аватӀа чирна кӀанзавай. Зи дах хуьре авани, тахьайтӀа ам Кубандиз хъфенвани? Белки, ада дидени Кубандиз хутахна? Катрамаканвийрикай кас аквадалди, зун Гурам акун патал куьгьне общежитидиз рекье гьатна. Ам общежитида амазмайтӀа? Са йис хьанвай заз Гурамакай хабар авачиз.– Исятда абур са десте санал гьуьлел фена, – лагьана вахтадаллай дишегьлиди. – Тади авуртӀа, вун агакьда абурув. Амма зун абурун гуьгъуьниз феначир, зун столовойдиз фенай. Заз гишин тир. И столовойда зани Луизади хуьрек недай. Гьамиша санал. Луиза практикадиз атайлани гуьгъуьнайни... Тамам кьве йисуз чун и столовойда хайи кӀвале хьиз хьанай. Буфетчица Рая, зун акурла, лап рикӀяй шад хьана. Нерин кӀвенкӀ виниз хкаж хьана, хъвериз башламишна. Ада хабар кьуна:– О-О-О, Сули, вун аквазмачир хьи? Гьиниз фенвай?– Санизни.– Бес вах гьинва? Вахъ галаз жедай гьвечӀиди... За къуьнер чуькьвена.– Са пиво ахъая.– Ваз за кьве пиво ахъайда... Вун пашман аквада хьи! ВО-О, вун вуч дегиш хьанва? Пел вири биришар хьанва... Кьве йис тир вун такваз... Вах гъуьлуьз фенани?– ВУ-УЖ?– Вах, вах! Bи гъвечӀи вах! Вах чидачни?– Заз вах мус хьайиди я?– Ваз вах мус хьайиди я?– Вун терхеба рахазва, Рая.– Гьамиша вахъ галаз жедай гъвечӀиди! Ан, Лиза, Лиза!– Вун ахварай рахазва, Рая.– Зун ахварай рахазва?– Вучзава вуна вахарикай, стхайрикай? Хабар кьамир... За вавай вах хабар кьазва. Лиза, ЛУИИ-И-ЗА!– Вах, вах, вах! – лап хъел акатна зак. – Мад маса гаф амачни? Вах, вах, вах!– Вот дурак, – лагьана Раяди ва ам мягьтел хьана заз килигна. – За идавай ширин мецелди гаф хабар кьазва, ида заз гьараярзава... Ваз за холодильникдай акъудна пивоярни гузва, вуна заз гьараяр?! Ваз за низ хьайитӀани пивояр гузвай хьиз яни,ахмакь!– Са шоколадни къала инихъ,– лагьана за. Пивойрин пулар дезгедал эцигна, шоколаддин пулни галаз, ва, шоколадни жуван патай Раядиз савкьват авуна,
зун тадиз столовойдай экъечӀна ва заз зи гуьгъуьнай гьарайзавай Раядин ван хьана:– Э-Е-ЕЙ, СУЛИ-И-И! СУЛИ-И-И-И! Де хъсан я! Чухсагъул! Мад сеферда хъша-а-а! Гурам хьайитӀани жагъурна кӀанзавай. Ксудай чкадин къайгъуни чӀугуна кӀанзавай. Гурам, шаксуз, пляждавай. Зун гьуьлуьн кьерез эвичӀайла, цин къерехда къванцел ацукьнавай кьуьзуьдай гьасятда гьарай акъатна:– Вуч хьана? Мад маса чка амачни?– Заз чуьхуьнагариз кӀанзавач, халу, – лагьана за. – Куьн са кӀусни секинсуз жемир. Кьуьзуьда кӀезрияр кьазвай. Адак са кӀвач квачир. Вичин патав газетдал ахъайнавай са шуьше «Портвейн» ва са пачка «Примаяр» эцигнавай.– Чиг балугъривди хъвазвани? – зарафатна за. – КӀезрияр къвезвач, – лагьана, ада кьил галтадна. – Йифиз тӀурфан хьана, гьуьлуьн кьерез килиг! Акунани? ГьакӀ я! – ада кьенвай, хтарин цӀиргъ хьиз Аквадай кӀезрияр къалурна. Абур жергедаваз дуьзмиш хьанвай... Зун мягьтел хьана. ТӀурфан хьайила, кӀезрияр рекьида лагьана низ ван хьанай? Амма ингье, къумадал…– ТӀурфан хьайила ибур рекьин вучиз ийизватӀа? – жузуна за. Кьуьзуь урусди вичин вили вилер захъ элкъуьрна ва ада зун мукьуфдивди виняй агъуз фагьумна. Аквадай гьаларай, адаз захъ галаз рахаз кӀанзавачир. Амма за адан жаваб гуьзлемишзавай.– Рекьин? Рекьин абур – тӀурфан хьайила рекьизвач.– Гьун бес?– ТӀурфанди анжах кьенвай кӀезрияр лепейралди къерехдиз гадарзава.– Вучиз?– Гьуьлуьн тӀебиат гьакӀ я... Вичи вич михьзава.– Бес абур рекьин вучиз ийизватӀа?– Химикатри, – лагьана ада. – Гьуьл чиркинарзава, гьакӀ хьайила балугъар телеф жезва... НафтӀади...– Ибур кьурурайтӀа жедани? – жузуна за.– Вучиз?– Пиводиз. Кьуьзуь урус са виляй, хъел аваз килигна.– Кьенвайбур? Абур кӀватӀун айиб тушни?– Абур матросар хьанайтӀа, кӀватӀдайни?– Вуна зи кьил вучиз денг ийизва? – лагьана кьуьзуь кас мад сеферда заз са виляй килигна. – Вуч матросар? Вун вучиз терхеба рахазва?– Ваз хъел къвемир, – лагьана за. – Зи бубади ихтилатдайла ван хьанай заз... Ада чеб ЧӀулав гьуьлуьн къерехдай гьа и балугъар хьиз, чан алачиз ярх хьанвайла, немсери кӀватӀнай лугьудай... Ахпа ам гьакӀ есирда гьатнай... Ви бубади ЧӀулав гьуьлел къуллугънайни?– Эхь, ам лепейри къерехдиз гадрайла, чан алачиз немсерин гъиле гьатнай... Ада ихтилатдайла, са шумуд келима ван хьанай заз...
– ЧӀулав гьуьлел къуллугь авурбур вири игитар я, – лагьана кьуьзуь урусди. – ЧӀулав гьуьлел къуллугъ авурбуру садани вич чан аламаз душмандив вугайди туш, чан хва.– АкӀятӀа, абур и балугъар хьиз... КӀезрияр хьиз...– Бес вуна гьикӀ фикирнай? Вун мягьтел вучиз жезва?– За квез гьикӀ лугьун? Зи буба есирда гьатна лугьуз, ам виридаз такӀан тир... Ам чи хуьруьзни дяве куьтягь хьайи са шумуд йисалай хтанай... Садазни хабарни авачиз... Вучиз? Мумкин я, адаз вич чина гьикӀ къаршиламишдатӀа аян тир... Адаз Кубандани кӀвал-югъ авай... Ада урусар регьимлу инсанар я лугьудай...– И кӀвач аку, – кьуьзуь урусди вичин резиндин кӀвач къалурна. – Алчах инсанар гьар сана ава, хтул... И кӀвач аквазвани? Са алчахди заз вуч лагьанайтӀа чидани ваз? Вуна и кӀвач снаряд аватзавай чкадал жува эцигначтӀа низ чида? Пенсия къачун патал... Дяве акур касдивай масадаз ахьтин гаф лугьуз жедач... Амма дяве такурда ваз ахмурарда, гьа гузвай пенсияни ви вилерай хкида... Хъвадани са xyпӀ? За кьил галтадна.– Сагърай, халу. Зун инихъ фида. Са кас ава жагъурна кӀанзавай.– Хъсан я, алад, – лагьана кьуьзуь урусди. Кьуьзуь урусдивай са кьадар анихъ хьиз, заз чидай, типографияда кӀвалахзавай рушар, кьве гъил патахъ ахъайна хуруяр хкажна, неррал кагъазар алкӀурна къумадал къатканвай. Абурун патавни Гурамни са шумуд гада ацукьнавай. Къумар къугъвазвай, Хъуьрезвай, гьуьжетарзавай, гьараярзавай... Эхир хьи, уьмуьр гьалзавай. Зун акурла, абур вири къах хьана. Аламат аквазвай хьиз, вири заз килигна. За абурув са-садав гъил вугана, амма абур гафни рахан тийиз, мягьтел яз, заз килигзавай. Вири санал. Садани залай вил алудзавачир. Яраб ина захъ Луиза къекъвезва жал?– Эхирни хтана акъатна, – лагьана Гурама ахмур авур тегьерда. – Луизани хтанвани? За кьил галтадна.– Зун тек я. Яраб ибур вири санал заз икӀ вучиз килигзавайтӀа? Зун чашмиш хьава. Зак гьасятда къалабулух акатна.– Луиза хтанвач, яни?– Ваъ, зун тек я, Гурам.– Вучиз?– Чара хьана чун, – кушкушна за явашдиз. Гурам вучиз ятӀа хиялриз фена. За хабар кьуна:– Куьн вири заз са жуьре килигзава эхир, Гурам? Белки, иниз Луиза хтанва? Хтанвани?– Луиза? Луиза ваъ, Сули...– Вуч хьанватӀа дуьз лагь, Гурам. – Вун Катрамакандиз хъфеначни?– Ваъ.– Гьич садрани?– Ваъ... Вуч хьана, Гурам?
Гьа вун Грозныйдиз фейи са шумуд вацралай иниз ви диде атана акъатнавай... Вун акваз…– В-У-УА! – гьарай акъатна зай. – ДИДЕ-Е?!– Ун... Чи общежитидиз атанай... Кьве юкъуз вич и шегьерда къекъвез амукьна, лугьузвай... Са тӀимил азарлуни хьанвай...– ГьикӀ азарлу хьанвай?– Мекьи хьанвай.– Вокзалдал амукьна жеди.– Эхь.– Зун Грозныйдиз фейи са вацралай хьиз лугьузвани вуна?– Эхь.– Ахпа вуч хьана, Гурам?– Са шейни... Зи кроватдал ксана, сагъ хъхьайла, хъфена... За поездда акьадарна... Вуна мехъерна лагьана ван хьайила, гзаф пашман хьанай...– Атунин себеб вуч тиртӀа лагьаначирни?– Вун акваз кӀанз...– Гурам, ваз минет хьуй, ша захъ галаз вокзалдал... Зун исятда Катрамакандиз хъфена кӀанзава...
V Зун сурал хтанай. Векь экъечӀзавай, сифте цӀирери кьил хкажзавай сурал... Дидедин сурал... Дахни Кубандиз хъфенвачир, ада колхоздин фермадал кӀвалахзавай... Сурарилай хтана зун са хейлин вахтунда чи цлан кӀане, секуьдал ацукьнай... ва ахпа, зун садлагьана гадар хьана, кӀвачел къарагънай... Къарагъна кӀвачел, зун дагъдиз рекье гьатнай. Дах акун герек тир. Заз адахъ галаз рахадай са кьве гаф авай. Тадиз. Бадеди зи гуьгъуьна гьарайнай. Къавалай:– Геж я, я гада-а-а! Пака вач, къе фимир! Я СУЛИ-И-И! Я гуж тахьай бала, вун са кӀусни дегиш хьанач хьи! Захъ яб акала, я СУЛИИ-И-И! Амма зун са касдивайни акъвазриз жедачир. Заз дахди вуч лугьудатӀа чириз кӀанзавай... Ахпа... Ахпа вучдатӀа, заз чизвай.
Зун дахдин патав фидай жигъирдай элкъвена, ви патав атанай, Къванцин Стха. ИкӀ кестирма фенайтӀани жедай. Мукьварив са касни аквадачир. Са ванни авачир. Белки, заз гьакӀ тиртӀа? Зун са герен ви чиниз килигнай, Къванцин Стха... Ви кьуранвай къванцин вилериз. Ви къван хьанвай чиниз... Зун кис хьанвай, амма зи рикӀ вахъ галаз рахазвай, Къванцин Стха... Зи рикӀ вахъ галаз рахадайла, Къванцин Стха, бирдан заз са гьихьтин ятӀани ван хьанай... Алатна фейи шагьвардин ван тиртӀа, кушкушай инсандин ван тиртӀа, чидач... вамадни заз акӀ хьанай хьи, налугьуди, са ни ятӀа зи къуьнел гъил эцигна, къахчунай... Зун садлагьана къудгъун хьана, кьулухъ элкъвенай, амма мукьварив са касни гвачир. Кьуд пад вири секин тир... Дагълари нефес къачузвачир, абур цин къеневай хьиз, гьакьван секин яз аквадай... Амма кьуд пата са гьихьтин ятӀани адетдинди тушир, икьван чӀавалди заз ван тахьай са ван авай...
Зун мадни кьуд патахь килигна ва заз Самур вацӀун винел къатканвай чӀулав, залан, чан алай шагьмар илан хьиз, аруш жез, гьерекатзавай циф акуна... Бирдан заз акӀ хьана хьи, а цифедикай са гьихьтин ятӀани виридалай зурба са чан алай шей жезва... ва ам аруш жез, аруш жез, къвердавай виниз хкаж жезва... Цавуз хкаж хьунивай, адан кьил цавун аршдив агакьзава, адан вилерни, ракъар хьиз, кузва, абурай цӀаяр аквазва... Гьа и аламатдин эйбежер жанлу затӀ хкаж хьана цавун аршдиз, цӀайлапандин сесиналди захъ галаз рахана:– Зун Къванцин Гададин буба, Катрамакандин къагъриманрин къагьриман ШАР-ВИ-ЛИ-ДИН буба я! КъекъечӀ зи хцивай! Жуван гунагькарвал жуван ивидалди чуьхуьх! Бирдан за зи дуст Гураман савкьват, кӀвенкӀв алай чукӀул, ша-а-арт авуна, ахъайна, хкажна ам кьунвай эрчӀи гъил виниз, вири къуватдивди жуван хурухъ гелядайла, са ни ятӀани кьулухъай зи гъил кьуна:– Вал тахсир алач, чан хва, – лагьана итимдин сесини.
Мад зи рикӀел са затӀни аламач, Къванцин Стха. Садни акуна заз, зун пунадал, дахдин патав гва. Зунни дах чин-чинал ацукьнава. Инал маса чубанарни ала.– Им вуч гуьлуьшан няни я? – лагьана дахди. – И няни Сулиди яргъарай гваз хтанвайди я жеди... Чубанрин чина хъвер авай. Абуру са вуч ятӀа тукӀунвай. Шадлухдай. Абур чпин патав атунал шад тир.– Вач, ингье, тхадин патав вач, – лагьана дахди зи патав бицӀи руш ракъурна. – И гъвечӀи руш ваз дидеди тур ядигар я, Сули. ТӀварни Селли я... За гъвечӀи Селли къужахда кьуна.– Зун и Селлини гваз бадедин патав хъфида, дах.– Хъвач. Зун Селли вахни къужахдаваз, агъуз, дередиз эвичӀна. Селли зав игис жезвай...– Ваз зун чир жезвани. я бицӀи вах? – жузуна за. ГъвечӀи Селлиди кьил юзурна.– Шули штха е ман, – лагьана зи гардан са гъилив къужахламишна.– Ваз зун гьинай чида? – жузуна за.– Чида, – лагьана ада. Агъана, дередавай рекьел эвичӀайла, зун кьулухъ килигна. Дагъдин синелай, кьакьан синелай чи гуьгъуьниз буба килигзавай. Къуьнера япунжи авай чи буба! Дугъриданни гила ам заз гъвечӀи чӀавуз дидедивай ван хьайи, дидедивай чир хьайи, цав къуьнерал кьадай бубадиз ухшар тир. Гъетер гъапал кьадай зи буба!.. ЦӀайланадикай пӀaпӀpyc кудай зи буба! Чи гуьгъуьниз килигзавай чи буба такабурдиз, дагъ хьиз акъвазнавай... Агъанай Самурди гургурзавай... Ам кьве патахъ пай хьана, гьа пай жезвай
чкадал рехи рагарал гадар жез, дуьнья гугрумрин сесерив ацӀуриз, пехъи хьана, авахьзавай.– Чи пехъи Самур, чи дили Самур, чи Кьулан вацӀ, чи масан вацӀ, твах чи дердер чавай яргъаз… Акьван яргъаз твах хьи, къуй абур мад садрани кьулухъ элкъуьн тахвурай, – лагьана за. ГъвечӀи Селли зи хуруда игис хьанвай. За адан кьилелай гъил алтадна.
Аквазва хьи ваз, Къванцин Стха... Гила зун жегьил гада яз амач. Гзаф ятар фена Самур вацӀай а вахтарилай инихъ. ЦӀийи шегьерар, цӀийи хуьрер кутунва. Амма са кар гьа хьайивал, са дегишвални авачиз амазма. Зи гунагькарвал... Гьелбетда, инсандин уьмуьр анжах са рангуникай ибарат туш. Мумкин я, и йифиз зи рикӀел анжах чӀулав рангар хтана... Йиф я, гьавиляй чӀулав рангар хтана, Къванцин Стха. Ахьтин рангар ава хьи, абур йикъан экуьнал рикӀел хкиз регъуь жеда. Къуй и йиф, Къванцин Стха, за жуван суд авур йиф хьурай. Инсандин гунагькарвал я мизан терезрив, я маса уьлчмейрив алцумиз жедач, Къванцин Стха. ЯтӀани за жуван жаза чӀугвазва. Вун шагьид я, Къванцин Стха. Бахтавар Стха, Къагьриман Стха! Яшамиш. Хьухь вири дидейрин рикӀера, яшамиш хьухь къени, пакани ва мадни виш агъзур йисуз! Хайи Стха, Къванцин Стха, яшамиш хьухь вири лезги гадайрин рикӀера, яшамиш хьухь мердвални уьтквемвал чириз! Яшамиш хьухь камаллувални жумартвал къалуриз! Къени, пакани ва мадни агъзур-агъзур йисара!..
...Югъ ахъа жедайла, Къванцин Стхадин винелай са кард элкъвезва. «КИКИ-КИ! КИ-КИ-КИ-КИ!» Са шумудра чарх яна, ахпа ада са гьинихъ ятӀани лув гузва. Зунни кӀвализ хквезва. Гъилер далудал кьуна, кьуьзуь лезги итим хьиз, юкь какурна, кьуд патахъ яб акализ, яваш-яваш кӀвализ хквезва. Хтана кӀвализ, зун айвандик бадеди вегьенвай месерик акахьзава. Зун гьасятда ахварал физва... Гьа ахварал фейи са герендани заз динжвал авач. Налугьуди, за самолетдаваз лув гузва... Зун самолетдаваз гьиниз ятӀа физва. Зун иллюминатордай агъуз килигзава. Цав я – вили. Я и кьил авач, я – а кьил. Каинатдин бушлух я. Захъ галаз самолетда са гада ава. БицӀи гада... Зи хва... Элкъвей, лекьрен кӀуф хьтин нер алай, звар гьатнавай рацӀамар авай, хци, цӀару вилери цӀарцӀар гузвай, туьнт къилихрин гада...
Самолетдин къене за ам кьве гъиливди виниз хкажзава ва ада гьа кьакьандай заз килигиз, хъверзава. Гадади хъверзава ва гьа и арада са нин ятӀани таниш сесини, гзаф мили, гзаф мегьрибан, ширин сесини заз эверзава:– СУЛИИ-И-И! СУЛИИ-И-И! Им нин сес я? Им нин сес я икьван масанди? Им нин сес...– ЛУИЗА-А-А! ЛУИ-И-И… Зун ахварай аватзава... Айвандик рагъ элцифнава. Вучда? Къарагъна кӀанда... Къарагъна, чин гъил чуьхвена, зун колхоздин фермадал фида. Дахдин патав. ГъвечӀи Селлини гьанава... Вучзава ада гатуз кӀвале? Дагълара хъсан я... Са йифни абурухъ галаз дагълара, пунайрал акъудна, элкъвена хъфида зун жуван кӀвалахал. Сухокумскдиз... Нефтяник я зун гьана. Дугъри я, кӀвал захъ ава, амма кӀвале зун гуьзлемишзавай касни авач. ЯтӀани жува кӀвалахзавай чка я, хъфена кӀанда...
X Гьа икӀ гьар сеферда... Гьар сеферда Катрамакандиз хквез, мадни элкъвез хъфизва зун Сухокумскдиз. Гьар сеферда Катрамакандиз хквез, жуван аялвилихъ галаз гуьруьшмиш жез, мадни чара хъижезва зун. Гьа икӀ шумудни са йисар алатиз физва... Автобус вилик фива, зун пашман-пашман кьулухъ килигзава ва зи рикӀи, пӀузарри ваъ, зи рикӀи, пеш хьиз зурзаз, къалабулух кваз, кушкушзава:* * *– Вучиз ятӀани, ухшар я зун ваз, хайи ватан, Катрамакан, Катрамакан. Гьа икӀ автобус вилик физва, зун кьулухъ килигзава ва зи Къванцин Стхани, зи бадени, Катрамаканни – вири санал, атана-атана, эхирни са нукьтадиз элкъвезва, тӀвар ватан тир, ширин са нукьтадиз. Гьа икӀ шумудни са йисар алатиз физва. Йисар алатиз физва ва зани вавай яргъара, вахъ цӀигел хьайила, ширин мани хьиз, югъди-йифди кушкушзава:– Хайи ватан, масан чил! Къуй ви гьар са веледдикай са агъзур хьуй! Ви рухваяр уьтквембур, рушар гуьрчегбур хьуй! Къуй ви пакадин югъ къениндалай виш сеферда гуьлуьшан хьуй, Хайи ватан, Дидед ватан, Катрамакан, Катрамакан!
Абдул Ражабов – лезги ва урус чӀаларал кхьей шаир ва гьикаячи, драматург – I926-ЙИСАН I9-МАЙДИЗ Ахцегьа хана. Жегьилвал дяведин йисарал гьалтай ада эцигунрални промышленностдин карханайра кӀвалахна, ахпа, Дагъустандин педагогар гьазурдай институт куьтягьна, муалимвал авуна, образованидин министерствода инспекторвиле, Даградиокомитетда редакторвиле кӀвалахна. Абдул Ражабован рассказрин сад лагьай ктаб I958-ЙИСУЗ Дагъустандин ктабрин издательствода акъатна. Ахпа ина ва маса чапханайра адан гьикаяйринни шииррин ктабар лезги ва урус чӀаларал гзаф акъудна, абур кӀелдайбуру хушвилелди кьабулиз хьана. Абдул Ражабова милли драматургия вилик тухуникни вичин пай кутуна. Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадовахъ галаз абуру санал кхьей «Фундугъбег» пьесади ва мили театрдин сегьнедилай алат тийизвай тамашади халкьдин культурадин къизилдин фондуна гьамишалугъ чка кьуна. Ада Якьуб Яралиевахъ галаз санал «Хендедадин мехъер» пьесани кхьенай ва и тамашани рикӀелай алат тийидайди хьанай. Зарафат квай куьруь гьикаяйринни шииррин устад тир Абдул Ражабован ирс милли литературада гьамиша вил акьадай чкадал жеда.
Зун зурба къалиянчи тир. Им са акьван пис кар яз такуна, за гзаф вахтунда пӀапӀрус чӀугуна. Зак са тӀимил дамахни акатнавай. И кар пӀапӀрус чӀугвазвайбуруз вирибуруз, аквар гьаларай, хъсандиз чида. Къуй кӀелзавайда заз багъишламишрай, амма заз пӀапӀрус чӀугун тийидай итимар бегьем къимет авачир инсанар хьиз жедай. Къвердавай за гьар юкъуз чӀугвазвай пӀапӀрусрин кьадар тамам са пачкадив, гьатта пачкани зуравни агакьиз хьана. Гагь за жигерра са жуьредин тӀал гьиссзавай, гагь йифериз зак уьгьуь акатзавай. ПӀапӀрусар гадриз зун шумудра алахъна. И кар кьилиз акъудун патал за лишанлу тарихар фикирда кьазвай. А вахтар алукьайла за мад гьич пӀапӀрус чӀугун хъийидач лагьана жува-жуваз гаф гузвай. Абурни, месела, цӀийи йис алукьзавай сувар, зи мехъерар хьайи югъ, зи къанни цӀуд йис тамам хьайи югъ тир. (Заз жуван уьмуьр мад хъхьун фикирзавай яхцӀурни вад йисуз пӀапӀрус чӀугун тавуна акъудиз кӀанзавай). Амма сакӀани завай жуван гаф кьилиз акъудиз жезвачир. Гьатта за юлдашрихъ галаз мерж кьазвай, папаз кьинер кьур дуьшуьшарни тӀимил хьанач. ПӀапӀрусар авай кьватидал за кичӀе кутадай ихьтин гафар кхьинни авуна: «Никотин зегьер я!» Бязи вахтара ам гадарда лугьуз за са юкъуз тамам са килодив агакьна, лап икрагь жедалди къенфетар тӀуьр вахтарни тӀимил хьанач. ПӀапӀрусдикай хкечӀун патал буранрин цилерни за лап гзаф тӀуьна. Эхирни завай ам чӀугун тавуна эхиз хьанач. Гьа икӀ, зун гзаф азабрик хьана. Са кардивайни заз куьмек тежез акурди зун секин хьаиа ва за пӀапӀрус чӀугун тийидайбур я гзаф мутӀлакьбур, я духтурри гзаф къурху кутунвайбур я лугьудай гафаралди жув секинариз хьана. Гьа и чӀавуз зи рикӀел чӀехи бубани хтана. Ада вичин уьмуьрда гьамиша вичи битмишарнавай тембекдин туьнт пӀапӀрусар чӀугвадай. Ам вичин яшарни вишни ругуд йис тамам хьайила сиве къалиян аваз кьенай. Къастунал кӀеви тушир касдиз вич гьахъ ийидай себебар гзаф ЖАГЪИДА. А вахтунда за школадин директорвиле кӀвалахзавай. КӀелзавай аялри пӀапӀрус чӀугунихъ галаз за женг чӀугуна кӀанзавай. Школадани лагьайтӀа, лап гзаф аялри пӀапӀрусар чӀугвазвайди лап ашкара тир. Бязи вахтара ихьтин дуьшуьшарни жедай. ПӀапӀрус чӀугвазвай чкадал кьунвай аял зи патав гъидай. За адавай хабар кьадай:
– Вуна чӀугвазвани?– ЧӀугвазва... – кьил чиле туна жаваб гудай ада.– Ученикри пӀапӀрус чӀугун тавун лазим тирди ваз чизвани?– Чизва... Мад чӀугун хъийидач. Адаз килигайла зунни адан чкадал алаз хьайи вахтар зи рикӀел хкведай. Зунни школадин директордин вилик, а чӀавуз чи школадин директор дишегьли тир, кьил хура туна акъваздай ва ада заз гзаф туьгьметар ийидай. Заз я регъуь жедачир, я жув батӀул тирди аннамишдачир. Ам рахадайла захъ тек са фикир жедай. Амни ада тадиз вичин туьгьметар куьтягьунал вил хьун тир. Ахьтин дуьшуьшар рикӀел хтайла зак лап хъел акатзава: а чӀавалай инихъ гьикьван вахтар алатнаватӀани, атомдин сирерай кьил акъуднаватӀани, инсанар гьавадин бушлухриз экъечӀнаватӀани, чавай, педагогривай, гьеле гилани аялри пӀапӀрусар чӀугунихъ галаз женг тухудай таъсирлу са такьат жугъуриз хьанвач. Гьелбетда, абуруз туьмбуьгьарни авуна, абурун диде-бубайриз школадиз эверизни туна, амма вири и серенжемри аялри мад пӀапӀрусар чӀугун тахвуниз куьмек гудайдахъ зун инанмиш тушир. Ихтияр тагузвай кар кьилиз акъудун гьамиша хъсан яз аквада эхир!.. Лугьудайвал, чна къалиянчийрин аксина гегьеншдиз женг чӀугун къарардиз къачуна, хуьрерин жегьилрин диде-бубайриз, ученикриз лекцияр кӀелун тешкилна. Къушарал, кьиферал ва маса гьайванрал тежрибаяр кьиле тухвай махсус вечерарни тешкилна. Школада пӀапӀрусар чӀугвазвай гадайрин кьадар хейлин тӀимил хьана. Амма чаз пӀапӀрусдал рикӀ алайбур гьеле тӀимил амачирди чизвай. Чнани гъиле кьур кӀвалах эхирдал кьван кьилиз акъудун къарардиз къачуна. Вири школадии комсомолрин собраниедал за пӀапӀрус чӀугуникай авай зияндикай са гъвечӀи лекция кӀелна ва комсомолриз и кардихъ галаз женг чӀугваз учителриз куьмек гуниз эверна. Залай гуьгъуьниз чна виликамаз гьазурнавай са шумуд кас комсомолдин членар рахана. Абуру пӀапӀрус чӀугун давамарзавай гадайрин тӀварар кьуна, абур критика авуна. Вири кӀвалахар чна виликамаз фикирнавай гьалда кьиле физвай. Ингье цӀуд лагьай классда кӀелзавай са гада къарагъна ва ада лагьана:– Комсомолдин член тир за михьи рикӀелди хиве кьазва: эхь, за пӀапӀрус чӀугвазва. Ам школьникдиз кутуг тавунвай кар тирди, адакай сагъвилиз зиян авайди заз чизва, амма завай пӀапӀрус гадариз жезвач. И кар ийиз зун са шумудра алахъна, арадал са затӀни къвезвач, вуч ийидатӀани чидач. Мадни са шумуд жегьил рахана. Абурун вирибурун гафарин куьруь метлеб гьахьтинди тир. Абурун гьар садан ихьтин рахунар заз акси яз ийизвайди хьиз жезвай. Зи кефияр михьиз чӀур хьана. За фикир авуна хьи, юлдаш директор, жегьилар тербияламишзавайди, пӀапӀрус чӀугунин кӀеви душман, вуна абуруз вуч лугьуда? Ам гадарун гьар садалай алакь тийидайди ваз чизва хьи. Бес вуна рикӀе сад аваз ван акъатна маса гафар вучиз лугьузва.— Вибур пичӀи гафар я, —лагьана за, — гадариз жедач вуч лагьай гаф я. За пӀапӀрусар чӀугваз къад йис я, эгер герек хьайитӀа зани гадарда. ИкӀ за лугьун авуна, амма зи беденда къайи фул гьатна... Аквар гьаларай, регъуь хьанвайвиляй тир.
— Абдул Рамазанович, — хабар кьуна гьа и арада цӀуд лагьай классда кӀелзавай са гадади. Ам гьахъвал кӀандай викӀегь гада тир. — Вуна лугьузва хьи, эгер герек хьайитӀа ам гадарда... Амма са зур сят идалай вилик чаз кӀелай лекцияда вуна пӀапӀрус чӀугун пис кар тирди, куьгьне вахтарилай инсанрин къанажагъда амай зиянлу вердишвал тирди, адахъ галаз вирибуру женг чӀугуна кӀанзавайди инанмиш жедай гьалда тестикьарнай хьи... АкӀ хьайила вунани пӀапӀрус гадарун лазим Я.«БЕС гила вучда?» — фикирна за. Заз гадайрин чина ягьанатдин хъвер гьатнавайди акуна, абурук гьерекатни акатна. Мад кьулухъ чӀугуна жезвачир. Гьавиляй кӀевелай, ван са тӀимил хкажна театрда къугъвазвай артистди хьиз, за комсомол собраниедиз малумарна:— За къад йисуз чӀугуна. Ам чӀехи гъалатӀ хьайиди за хиве кьазва. ПӀапӀрусди зи сагъвилиз гзаф зиян гана. Амма и декьикьадилай башламишна мад за чӀугун хъийидач. Ам гадариз жедач лугьузвайбур гьахъ туш. Анжах къастунал кӀеви туширбурувай чпин гафунин иесивал ийиз жедач. — Ашкъи акатнавай за инал гуьрчег гафар гзаф лагьана. – Гьеле пӀапӀрус чӀугвазвай вирибуруз за, куь чӀехи юлдаш яз, лап къенин йикъалай башламишна гадарун меслят къалурзава. ЧӀугун тийизвайбуру гьич садрани башламишмир, – ихьтин гафаралди за жуван рахунар куьтягьна. Сифтедин космонавт чилел эвичӀ хъувурла адаз гьикӀ капар янатӀа, аялри зазни гьакӀ капар яна... Ракь ифенмаз гатана кӀанда. Зи гафар лап инанмиш жедайбур, таъсирлубур хьун патал за жуван жибиндай цӀийиз гъиле кьунвай «Казбек» пӀапӀрусрин кьвати акъудна, ахпа ракӀарин патав гвай цӀай авай пичиниз гадарна. Собрание кьиле тухунин тайин хьанвай къайда чӀурна, жергедай, председателдивай гьич ихтиярни къачун тавуна, вичивай пӀапӀрус гадариз жезвач лагьана сифте хиве кьур ученик экъечӀна ва вири залдик хъуьруьн акатнавайтӀани, ада вичин жибиндавай пӀапӀрусрин пачка акъудна пичиниз гадарна. Ахпа адан гуьгъуьналлаз ученикар са-сад пичинин патав къвез абуру чпив гвай пӀапӀрусар гадарзавай. Абурун кьадар саки къадав агакьнавай. Абурун арада я за, я учителри гьич садрани чпи пӀапӀрусар чӀугвазва лагьана фикирни тавур аяларни авай. И собраниедилай гуьгъуьниз за мад садрани чӀугун хъувунач. Ам вад йис идалай вилик хьайи кар я. Аквар гьаларай, ученикриз гайи гафунай жуван чӀехи жавабдарвал аннамишунихъ гзаф метлеб хьана. Аялриз чухсагъул, абуру зун дуьз рекьел хкана.
Им 1945-йисуз хьайи кар тир. Пенсионер Керим халу колхоздай куьгьне «Вилис» къачуна, госпиталдай ахъайнавай вичин хва къаршиламишиз райцентрдиз фена. Керимахъ авай тек са хва тир Исмаила Гитлеран чапхунчийрихъ галаз викӀегьдиз женг чӀугунай. Адахъ гзаф наградаяр авай. Адан кьегьялвилерикай газетра кхьенвай. Вири хуьр кьегьал къаршиламишиз экъечӀна. Машин агакьна. Анай сифте Керим халу, адан гуьгъуьналлаз хурудал орденри ва медалри нур гузвай Исмаил экъечӀна. Ада машиндиз гъил яргъи авуна, ана авай са гъвечӀи гададиз лагьана:
— Де гьан, чан хва, чун агакьнава, ЭВИЧӀ!«ВУ-У-У-УЧ! — тажуб хьана халкь. — Бес адан паб Айшат гьинва, ам цӀайлапанди янани мегер? Бес аялар?! Адан вичин хайи аялар?..» — наразивал ийизвай садбуру, муькуьбуру Исмаилан хурудаллай орденрал ашукьвал ийизвай, пуд лагьайбуру чпин хуьруьнвидиз машиндай шейэр авудиз куьмек гузвай. Вирибуру нубатдалди игитдин гъил кьаз чуькьвена ва ам кӀвалин патав кьван рекье хутуна. Адан кьулухъ рак акьал хьайивалди кӀуфал кӀвенкӀ алай дишегьлийри гьарда са гаф лугьуз башламишна.— Квез адан хур акунани, михьиз орденрайни медалрай ацӀанва!— Вичин аслан хьтин хва адан дидедиз, регьметлу Гуьлселемаз акуна кӀандай.— Аллагьдиз шукур хьуй, къенин югъ адаз акун тавурди. Аллагьдиз ам язух атана. Гуьлселеман рикӀ, вичиз регьмет хьурай, беябурчивиляй лап пад жедай. Исмаил гьихьтин «тум» галаз хтанватӀа аквазвани? Ада, регъуьни тахьана, — «Де гьан, чан хва, чун ахгакьнава, эвичӀ», — лугьудайла ван хьанайни квез? Бес кӀвале авай паб, аялар гьикӀ хьурай?.. Имани квез аслан! Ам гьич пехъни туш.— Астафируллагь! Заз гила акуна... Адан чӀарар расубур, нерни кӀвенкӀ винелди экъис хьанвайди я. Пака Исмаилан кьвед лагьай пабни хкведалда. Ада кьве машин ацӀай жигьизарни гъизвалда.— Бес Айшат гьикӀ жеда?— Адазни кӀвалах жагъида, къаравуш жеда ман... ...Гьа и вахтунда кьуьзуь Керим халудин экуь, фирягь тавдин кӀвале, адет тирвал, хъуьтуьл халичайрал суфрадихъ ацукьнавай хуьруьнбуру Исмаилан суьгьбетдихъ яб акалзавай. Ада яргъал тир Украинада дяве себеб хьана кӀвал-югъ, диде-буба амачиз амукьнавай ва вичи хвавиле кьабулнавай гъвечӀи етим гададикай ихтилатарзавай. Бахтлу Айшата гъуьлуьн эхтилагрихъ яб акализ вичин цӀийи хциз хинкӀал ГУЗВАЙ....АДАН халис тӀвар Сергей тир, амма хуьре адал цӀийи тӀвар Сиражудин эцигнавай. Ам зирек кьатӀунар авай, шад гада тир. Адаз лезги чӀал хъсандиз чир хьанвай. Гада маса аялрихъ галаз къугъвадайла, рахадайла абурукай чара ийиз жедачир. Амма винел патан акунри: расу чӀарари, цӀару вилери, битӀиш нери ам амайбурулай тафаватлу ийизвай. Сиражудина лап хъсандиз кӀелзавай, гьатта вири школади адал дамахзавай. Гила хуьруьнбуруз гъвечӀи Сиражудинан уьмуьрдикай хабар хьанвай, абуруз ам гзаф кӀандай. Са сеферда хуьруьнбур кимел кӀватӀ хьанвайла, виш йис хьанвай Наби бубади лагьана:— Сиражудин неинки Исмаилан хва, гьакӀ чи хва, вири хуьруьн хва Я....ИСМАИЛА вичин кьабулнавай хва – Сиражудин Кьиблепатан Дагъустандин дагъдин яргъал тир хуьруьз хкайдалай инихъ цӀуд лагьай гатфар алукьнавай. Регьимлу Айшатан цӀвелен кьилер рехи хьанвай, абурун чӀехи кьве хва гъилелай алатна масанихъ фенвай. Пуд лагьай хва тир Абдула Советрин Армиядин жергейра къуллугъ ийизвай. Сиражудина лагьайтӀа акьулбалугъвилин аттесгат къачун патал экзаменар вахкузвай. Цуьквер эцигна безетмишнавай ишигълу классда лап секин я. Ан
жах перойри тетраддин чарарал кхьинардай ван къвезвай. Къанни ругуд кас чпин вилик квай, школадин штамп алай чарарал гьалт хьанвай. Абуру чпиз теклифнавай пуд темадикай гьарда вичиз хуш тирдай сочинение кхьизва. Сиражудина Ватандин ЧӀехи дяведин тема хкянава. Тамара Ивановнади къалабулух кваз вичин ученикрал гуьзчивал ийизвай. Гзаф йисарин вахтунда учительницадиз абур хъсандиз чир хьанвай. Ингье пенжердин патав Муслим ацукьнава, адан чина хъвер ава. Ида гададиз сочинение кхьидай хъсан рехъ жагъанвайди къалурзава. АтӀангье Заради секинсуздаказ ручкадин тум жакьвазва. Аквар гьаларай, адаз четин я. Ам сифте дуьз рекье туна кӀанда, ахпа амай кӀвалахар адалай алакьда... Маса сефер тиртӀа, Тамара Ивановнади адаз куьмек гудай, амма гила... Муькуь пипӀе Асеф цацарал алайди хьиз ацукьнава ва ам амалдарвилелди комиссиядиз килигзава. ГьинватӀани къерехдай куьмек гуьзлемишзава... Сиражудинан патахъай Тамара Ивановна архайин я. Ада анжах лап хъсандиз кхьида. Исятда Сиражудин школада къизилдин медаль къачун патал мумкинвал авай тек са кас я. Амма им вуч хабар я, адахъ вуч хьанва? Тамара Ивановнадиз ам ихьтинди яз сифте сефер аквазва. Адан рангар атӀанва, вилерал накъвар ала. Белки ам азарлу хьанватӀа? Адаз пис ятӀа?.. Ингье ам вич алай чкадилай къарагъна ва ада комиссиядиз лагьана:– За кхьена куьтягьнава, къецихъ фидай ихтияр це! Сиражудина вичин сочинение мукъаятдиз столдин къерехдал эцигна.– Исмаилов, вахъ вуч хьанва? – явашдиз хьиз хабар кьуна учительницади.– Са затӀни, – жаваб гана Сиражудина ва ам тадиз классдай экъечӀна. Тамара Ивановна инлай-анлай Сиражудинан кӀвалахдиз килигна. План лап хъсанди я. Гуьрчегдиз башламишнава, эпиграфни кутугайди хьанва... МасакӀа хьунни мумкин туш... секин хьана учительницади адан кӀвалах чкадал эциг хъувуна... Перерывдилай гуьгъуьниз комиссияди сочиненияр ахтармишиз башламишна. Виридалайни вилик къизилдин медаль къачун лазим тир Исмаилов Сиражудинан сочинение гъиле кьуна. Адан кӀвалахдай Тамара Ивановнадиз регъуь жедач.... Яраб ина вуч хьанватӀа? Учительницадин гъиле авай яру къелем зурзаз башламишна. ГъалатӀ ахъайнава! (Белки фикир таганвай гъалатӀ ятӀа). Амма ваъ, ингье мад са гъалатӀ! «Чи Сиражудиназ ихьтин ашкара кар чир тахьана амукьич эхир!» ГъалатӀ мад ва мад... Къалабулух акатай Тамара Ивановна тади кваз школадин гьаятдиз фена, адаз аялрин арадай Исмаилов акуна.– Сиражудин! – са касдизни фикир тагана гьарайна ада, – вуна ихьтин гъалатӀар гьикӀ ахъайна? Ваз, ваз хсуси тӀварар чӀехи гьарфарал кхьизвайди чидачни мегер?! Сиражудинан чин яру хьана. Ада вичин кьил хкажна ва уьмуьрда сифте яз ам икӀ дикъетдалди вичин кӀани учительницадин чиниз килигна. Адан гъутар агаж хьана, вичик зурзун акатна.– А жаллатӀди зи буба асмишна! – къалабулух кваз, вилерал накъвар алаз жаваб гана Сиражудина. – Гитлера зи диде крематорияда кана. – Чи хуьр ада руьхъведиз элкъуьрна ва зун етим авуна. Ваз, Тамара Ивановна, къе за а жал
латӀдин къанлу тӀвар чӀехи гьарфунилай кхьена кӀанзавани? Гьич садрани! Ваз ван къвезвачни, Тамара Ивановна, гьич садрани!!! Сиражудин школадин гьаятдай экъечӀна, шехьиз-шехьиз катна. Вич учительскийдиз гьикӀ хтанатӀа ва гьикӀ явашдиз дивандал ацукьнатӀа, Таиара Ивановнадин рикӀел аламач. ЧӀарар рехи хьанвай дишегьлидин рикӀел дяведин мусибатар, яргъал тир Украинадин Барислав шегьерда вич 1942-йисуз магьрум хьайи вичин хзан, фашинстрин инсанар рекьидай лагерь Равенсбрюк хтана. И лагерда ам саки кьве йисуз зулумдик хьанай. Эхь, адан рикӀел вири и кӀвалахар алама... Ахпа ада явашдиз лагьана: «Сиражудин, Сережа, багъишламиша, зи бала! Вун гьахъ я!..»
Пакаман фад вахт. Тарарал алай пешер хъипи хьанвай багълара гзаф секин я. Яргъал цавун кӀаняй хьиз, Шалбуз дагъдин живеди кьунвай кӀукӀ аквазва. Ингье анриз зулун ракъинин нурар хъиченва ва кьуд пата авай гьал дегиш хьана, булахар хьтин михьиз аквазвай дагъларни дереяр хъсандиз кьатӀуз жезва. Са гьинай ятӀани трактордин ван акъатна, фадлай гьич инсандин кӀвачни хкӀун тавур куьгьне мискӀиндин къавалай вили лиферин луж цавуз къарагъна. Абуру чеб гзаф цавуз экъечӀунал шадвал ийизвайди ва чпиз аквазвай чилин мензилар яргъал хьунал гьейранвал ийизвайди хьиз, хуьруьн винел чархар язава. Школадин кьве мертебадин дараматдин патав хуьряй аниз къвезвай вири рекьерай аялар кӀватӀ жезвай. Вили цавай хъуьрезвай ракъинин хуш нурари абур тебрикзавайди хьиз аквазвай. Чина шадвал авай ва кӀуфал хъвер алай аялар школадин гьаятда кӀеретӀ-кӀеретӀ кӀватӀ жезвай. Абуруз гзаф шад тир ва абур бахтлу тир. Ингье зенг яна, вири классриз хъфена, анжах са руш коридорда амукьна. Ам учительскийдин ракӀарив акъвазнавай ва аниз гьахьиз жуьрэт тийизвай ам явашдиз шехьзавай. Зун адан патав атана.– Вун вучиз шехьзава, Саяд?– Завай пул чуьнуьхна, – жаваб гана ада акъатна шехьиз-шехьиз.– Гьикьван чуьнуьхна?– Пуд манат.– Вав акьван пул вучиз гвай?– Бубади ам Мелаверди бубадив вахкун тӀалабнай. Ада чи гъвечӀи стхадиз кьеб раснавай... Школадин къаравулвиле кӀвалахзавай Мелавердидн лап хъсан кьепӀер расзавай. Михьиз райондани ахьтин устӀар авачир.– Саяд, белки пул чуьнуьхнач жеди, ам белки вавай квахьнаватӀа, – жузуна учителди.– Ваъ, ваъ – инанмишдиз лагьана руша, – ктабрихъ галаз санал пулни партада эцигна зун къецихъ экъечӀайди ик рикӀел хъсандиз алама. Зенг ягъайдалай гуьгъуьниз пул амачир, ам чуьнуьхнава...– Жув классдиз алад, Саяд, шехьмир. За къайгъу чӀугвада, ни чуьнуьхнатӀа чирда, – секинарна амва зун фикирдик акатна. 5-классда Ширин тӀвар алай ученик авай, завай адал шаклувал гъиз жезвай, тек са адавай ихьтин чиркин кар ийиз хьун мумкин тир. Амма, лугьудайвал, угъривал ийидай чкадал
кьун тавурдан хиве тахсир тваз жезвачир. Адаз «пул чуьнуьхайди вун я, ам вахце» завай сакӀани лугьуз жезвачир, захъ са делилни авачир эхир. Амма вуч авурай, гьикӀ авурай? ГьикӀ хьайитӀани и месэладай кьил акъудуниз зун мажбур тир. Югъди зи япарай Саяда лагьай «Завай пул чуьнуьхна, чуьнуьхна» гафар акъатзавачир. Нянрихъ зун чи хуьруьн магазиндин зеведиш Гьажимурадан патав фена. Ам чи гъвечӀи хуьревай тек са магазин тир. Агьалийри адаз «универмаг» лугьузвай. Дугъриданни анай керогаздилай, кьифер кьадай кьуларилай башламишна хъсандиз цванвай парталдилай хкечӀна вуч хьайитӀани къачуз жезвай. Магазиндин зеведишдивай за кӀелзавай аялрикай магазиндиз вуж къвезватӀа, абурукай ни вуч къачузватӀа заз хабар гун тӀалабна.– Башуьсте, малим, – жаваб гана заз завмагди. Са югъ арадай фейила, тарсарилай гуьгъуьниз зун мад магазиндиз хъфена. Гьажимурада зав са табагъ чар вугана. Магазиндин зеведишди адал вичивай жедай кьван михьивилелди кхьенвай.1. Пирвилидин хва Салигь – вад литр нафт, кьве пачка кьел, вад тетрадь – вири 47 кепек.2. Тракторист Омаран руш Шекер – 10 тетрадь, лацу гъалунин кьуд ват, вири 10 кепек.3. Хендеда тир Етеран хва Ширин – аялрин пистолет – 50 кепек, манпасар авай кьвати – 40 кепек, вири 90 кепек. Чуьиуьхнавай пулдихъ аялди гъалар, нафт, кьел ва ихьтин маса шейэр къачун тийидайди заз чизвай. Идалайни гъейри, Салигьни Шекер хъсан хзанрин арада тербия къачузвай хъсан аялар тир. Ширинакай рахайтӀа... Сад лагьай классда арифметикадин тарс. КӀвалин кӀвалах хабар кьурдалай гуьгъуьниз за Шириназ доскадал эверна. Зун адан вилериз атӀумна ва яргъал вахтунда килигна ва адаз месэла лагьана:– Кхьихь, Ширин: накь вав пуд манат пул гвай. Вун чи магазиндиз фена ва вуна Гьажимурад халудивай маса къачуна..., – заз адан гъил гьикӀ зурзанатӀа акуна. Ширин кьил хура туна акъвазнавай, – де кхьихь, – давамарна за, – гьа икӀ, вав пуд манат пул гвай. Накь вуна магазиндай 50 кепекдихъ аялрин пистолет, 40 кепекдихъ манпасияр къачуна. – За тадиз классдиз са вил вигьена, ахпа атӀумна Шириназ килигналагьана:– амай пул вири столдал эциг. Классда куш-кушдин ван гьатнавай. Ширин кьил хура туна, мел авай гъилни къамчи хьиз куьрс хьана акъвазнавай. Адан кьурай къуьнер гьикӀ зурзазвайтӀа заз акуна... Нянрихъ зун школадай кӀвализ хъифидайла зал чи завмаг гьалтна.– Малим, лагьана ада зи патав атана, – ингье ваз мад список!– Чухсагъул, Гьажимурад, – лагьана за адаз, – мад ам заз герек амач, месэла гьялна куьтягь хьанва.
– АкӀ хьайила, вун урус чӀалан учитель я ман? – заз гьич килигни тавуна хабар кьуна хуьруьн Советдин председателди.– Эхь, – жаваб гана за.– Лап хъсан, лап шад я зун, – лагьана ада районодин направление зав вахкана. Ахпа председателди вичин кабинетдин пенжердай кьил акъудна,— гьей, Ражаб, тадиз фена Османаз эвера, ам агъа харманрал ала! — лагьана. Кабинетдкз кьилел чӀарар алачир, вилер чӀулав гьекьикьар хьтин, школадин яшда авай гада атана. Ада салам гана, председателдин вилик ам мих хьиз акъвазна ва вилерин кӀаникай заз килигна.– Ваз вуч аватӀа чидани, Осман. Им чи цӀийи учитель я. – Председателди кьил галтадна зун къалурна. – Ам куь кӀвализ галаз хъвач, дидедиз адан патахъай чизва... Заз гададин вилера шадвилин нур, чина хъвер гьикӀ гьатнатӀа акуна.– Урус чӀалан тарсар гайи виликан учительница Евдокия Архиповнани, – захъ элкъвена давамарна председателди, – абурун кӀвале яшамиш хьайиди я. Ам атӀа хуьруьз, – ада гъил туькӀуьрна дагъдин кукӀвал алай циферин юкьва авай са хуьр къалурна. – гъуьлуьз фена. Ам хъсан учительница тир! – зи чиниз килигна ада давамар хъувуна: – Вагь за вуч лугьузва? АЙ-Я-Я-ЯЙ, – садлагьана акъваз хьана председатель, – валлагь, им зак квай чӀехи тахсир я. Ада гьамиша зун кӀевера твазва!.. Вуна вуч лугьуда кьван?.. Мадни квайниквай кӀвалах зи рикӀелай алатна. Ша чун таниш жен: Элдар халу я, учителри заз Элдар Билалович лугьузва, – ада чӀарар алай ске гъил зал яргъи авуна. Адак кьве тӀуб квачирди за кьатӀана. «ГьинвачтӀани дяведин гелер...» – фикирна за. Османа зирингдиз зи чемодан, ктабар авай чил кьуна. Чун пудни кабинетдай экъечӀна. Элдар Билаловича чун куьче чара жезвай чкадал кьван рекье туна, заз хъсандиз ял ягъ лагьана, ам вич тади кваз харманрал фена. КуьчедайтӀуз са гъвечӀи геренда хъфейла зунни Осман къванцин гурарай винел айвандик экъечӀна. Османан диде Зайнаб халади чун хушвилелди къаршиламишна. Зайнаб хала хуш къилихрин дишегьли тир. Ада зини вичин хайи хцин арада тафават твазвачир. Осман зи ученик яз хьана. Ам кӀвале авай чӀехидини, гъвечӀидини тир. Гьавиляй кӀвалин вири кӀвалахар адан хиве авай. Зайнаб халади гамар хразвай. Османа кӀвалин крарни ийидай ва тарсарни вахт-вахтунда гьазуриз ам школадизни фидай. Са кьве йис алатна, Османа гила муьжуьд лагьай классда кӀелзавай. Гьа виликдай хьиз кӀвалин кӀвалахарни адан хиве авай. Гила ада усадьбада гъвечӀи кӀвални эцигнавай. Зайнаб халади гьамиша хьиз гамар хразвай. Са сеферда Осман кӀвалкз экуьнахъ хтана. И йифиз Зайнаб халади вил акьалнач. Осман геж хтай вахтар мукьвал-мукьвал жез хьана. Осман пис юлдашрихъ галтна чӀуру рекье гьатнавай. Зунни школадин директор хьанвай, зазни адан юлдашриз фикир гудай вахт вачир, им, гьелбетда, зи патай хъсан кӀвалах жезваир. Зайнаб халадин регьимлу вилерал гзаф вахтара накъвар жезвай. Османа пӀапӀрусар чӀугваз ва гьатта тарсарни ахъайиз хьана. Ахпа зи
чемодандай пул къачуз башламиша, амма захъ галаз ам гьа виликдай хьиз хушвнлелди а гьуьрмет хуьз, эдебдалди рахазвай. Османан ахлакьди зак къалабулух кутазвай. Ам заз акваз-акваз къвердавай чӀур жезвай. За вуч ийин, зун адав гьикӀ эгечӀин? Ам дуьз рекье хутун патал вуч авун герек я? Эгер за Османаз вуна зи пул чуьнуьхна ва ам хъсан кар туш лагьайтӀа, ада, гьелбетда, хиве кьадач. Чи араяр чӀур жеда, учителдинни ученикдин араяр чӀурубур хьун хъсан туш. Ам вичи чӀуру кӀвалах ийизвай чкадал кьуна, адав вичин тахсирар хиве кьаз таз хьайитӀа, хъсан тир. ТахьайтӀа зи чемодандай пул чуьнуьхзавайди ам тирди гьикӀ тестикьарда? ГьикӀ ятӀани, тадиз са чара акуна кӀанзавай... Амма вахтар къвез алатзава. Са сеферда за кӀвале ацукьна ученикрин тетрадар ахтармишзавай. И нянрихъ зи кефияр хъсан тир. Бес жечни, цӀусад тетрадь ахтармишнавай, абурук гьеле пис кхьенвай садни квачир. Им зи зегьметдин гъалибвал тир. ЦӀикьвед лагьай тетраддин иеси Осман яз хьана. А тетрадди зи гъилер цӀу хьиз кузвай... Са легьзеда зи рикӀел Османан эхиримжи вири кьуьруькар хтана... Зун кӀвалин са пипӀяй маса пипӀиз гзаф вахтунда къекъвена. За акъваз тавуна Османакай фикирарзавай. Жува тербия гана кӀанзавай гада акваз-акваз чӀур хьунин карда зи хивени тахсир гьатзавай. Адан гележегдин патахъай за жаваб гана кӀанзавай эхир... Заз зи регьимлу Зайнаб халадин язухни къвезвай. Зи фикир адаз кӀевелай куьмек гун тир. Амма, гьуьрметлу кӀелзавайди, вири кӀвалахрихъ эхир ава. За ийизвай ихтилатдихъни эхир хьун лазим я. Гьелбетда, Османанни зи арада хьайи къайи гьал квез квелди куьтягь хьанатӀа чир хьана кӀанзава. Хьайи агьвалатни ихьтинди я. Зи кьилиз са хъсан фикир атана. За михьи са чар къачуна ва адал яру карандашдалди печатдин чӀехи гьарфаралди кхьена: «Осман, ваз са кӀусни регъуь тушни мегер?» Ахпа за чемодандин къалпагъ хкажна ва и «суьгьуьрдин» гафар кхьенвай чар винелай эцигна ам акьал хъувуна... Идалай гуьгъуьниз Османа мадни кьве йисуз школада кӀел хъувуна, ада акьулбалугъвилин аттестат къачуна. Амма я школада, я кӀвале адавай кьил хкажна мад зи чиниз килигиз хъхьанач. Лазим атана за адахъ галаз ихтилатар ийидай вахтундани адан чин яру жедай. Зайнаб халадин вилерилай нагъв гьамиша яз кьурана. И кар заз иллаки хуш тир.
Гьуьрметлу вахарни стхаяр! Квез ин алукьзавай цӀийи йис мубаракрай! Къуй куь умудрин хилерал, Лезги халкьдин михьи мецелай рахазвай, халкьдин руьгьдин дегьнейра бахтунин сир гваз къекъвезвай, хайи халкьдин чӀал виликди тухузвай, халкьдин тӀал кьезилариз алахънавай, пакагьан йикъак чӀехи ва экуь мурадар кутазвай, гьамиша, гьар са гъвечӀи легьзеда, лезги манидин шад сес хьурай! Заз фадлай, гзаф йисар идалай вилик, куь устадвилин михьи ва къешенг суфрадал, жуван рикӀин дафтарни эцӀигиз кӀанзавайди тир. Куьне гайи къиметдал зун чарасуз ризи жедай. Зун Ватандивай яргъа аваз 44-йис алатнава. Са зулун югъ хьиз дегиш хьайи, уьмуьр яргъара акъатна. Аллагьди заз залан кьисмет гана. Магьрум хьана зун хайи Ватандин гьавадикай, Шалбуздин лацу живерикай, чар булахрикайни Сувун яйлахрикай. А магьрумвални зи пашман рикӀи эхда. Бес за гьикӀ эхда, я эхиз жедани, сивевай лезги мецивай лезги чӀалал рахаз тахьайла? Я са жув хьтин багъри лезги патав тахьайла? Са бязи вахтара жув-жувахъ галаз рахадай, жува-жував суалар вугудай. А суалрин жаваб заз къени гьатнавач. Жуван рикӀин гъамлувал за шиирралди алуддай, алудиз алахъдай. Амма алудиз алакьнач. Кхьей шиирри зи рикӀин гъамлувал мадни артухардай. Ватандай гъанвай, хайи чилин ял галай накьвариз темен гудай. Вилерал нагъв хъиткьиндай. Ватандивай къакъатай инсан, сим алачир чуьнгуьрдиз ухшар жеда. Адахъ я сесни жедач, я рахадай мезни. Гзаф алахъайди я зун шадвиликай кхьиз, гъам-дерт алудиз рикӀин хамунилай. Гьар сеферда къелемди зун накъварин селди гатай чуьлдиз хкидай. А чуьлдани зун алахъдай умудрин са гъвечӀи цӀелхем жагъуриз. Вилиз акурди, гъиле гьатдайди дердерин къаб жедай. Гьикьван марфар къвайитӀани, цавар рахайтӀани, сих цифери кьуртӀани, рагъ кӀевириз жедач. Зи халкьдин бахтни рагъ хьиз я, ам са залумдивайни кӀевириз жедач. Халкьдин бахтлу ракъини чи хайи чилиз гьамиша эквни чимивал гуда. А кьисметди чун гуьзетзава.
Чими саламралди куь ватанэгьли Руслан.
Редакциядиз и таъсирлу чар ракъурнавайди, фадлай Красноярск шегьерда яшамиш жезвай чи ватанэгьли Руслан Къафланов я.. ам лезгийрин тӀвар-ван авай шаир Шихнесир Къафланован рухвайрикай сад я. Чна агъадихъ куьн адан шииррихъ галаз сифте яз танишарзава.
Им са зериф, вичин гуьрчегвилел гьейран ийиз тадай, ягьанатдин кьисметдай хьиз, гагь-гагь гьакимрин хизанра дуьньядиз къведай хьтин рушарикай сад тир. Адахъ я жигьизар авачир, я гележегдин умудар, я вичикай са хъсан жемиятдай тир агьваллу касдиз хабар хьана, кӀан хьана, ада вичин кайвани ийидай хьтин мумкинвал авачир, ада халкьдин тагьсилдин министерстводай са гъвечӀи гьакимдин теклиф кьабулна. Хъсан либасрин, пад-кьил туькӀуьрунин такьатар авачиз, адан алукӀунар са уьтери тир, амма ада вич бахтуникай магьрумди яз, са ихтиярни авачир кас яз гьиссзавай, вучиз лагьайтӀа дишегьлийриз асул-несилдалди кьилди хьанвай кӀеретӀар, жинсер авач, - иервили, еришдин къешенгвили ва рикӀ желбдай акунри абурун тухумдин кьетӀен ихтиярар ва дуьньядиз атунин ихтиярарни эвез ийизва. Анжах чпиз хас эдеб, мягькем акьул ва тӀеам хьун – ингье халкьдин рушар лап машгьур дишегьлийрихъ галаз садзавай ва абур табийзавай къайда. Ада ара датӀуз дерт чӀугвазвай, гьикӀ хьи, ада вич хъсан уьмуьр ва лап назик гуьрчегвал патал ханвайди хьиз гьиссзавай. Ада вичин кӀвалин кесибвилин, кьецӀил цларин усалвилин, ацукьдай кьван гьалдай акъатнавай стулрин, ранг фена алахьнавай пердейрин дерт чӀугвазвай. Агьваллу жергедин дишегьлийри кьатӀун тийидай кар авай ихьтин вири гьалари ам азабдик кутазвай, секинсузарзавай. Абурун тӀимил тир майишат кьиле тухвай гъвечӀи бретонкадин са жуьреди адан къенепата туькьуьл гьайифвилер, кьиле тефир мурадар арадал гъана. Адаз ахварай лал кьейи секинвал авай, рагъэкъечӀдай патан парчайривди арушнавай, куьгьне кишпирдин кьакьан шемданри ишигълаван авунвай тавхана, чими ийидай тадаракрин зегьемди бушарна, хъуьтуьл стулра суст хьанвай, ипекдин гуьлуьтар алай гьайбатлу агъадин къуллугъчияр акуна. Адаз ахварай куьгьне девирдин яцӀу парча чӀугунвай, гегьенш, чӀаганвай утагъар, кар-кеспи авачирбурун кьетӀен зегьметдин ажайиб, гьич ван тахьай хьтин къиметдин столар, экуьнин сятдин вадаз чай хъун патал, анрихъ теклифдай мукьва дустар-итимар, машгьур инсанар кьабулдай тавханаяр аквазвай. Нисинин фу тӀуьн патал элкъвей, пуд йикъан цӀийивал авай суфра вегьенвай столдихъ, итимдин къаншарда ацукьайла, итимди, шурпа авай курунин къалпагъ къачуна, хвешивилелди малумарна: «АГЬА-Н, келем квай шурпа! Идалай хъсан затӀ жеч!...» - ам, дишегьли, кьетӀен тӀуьнрихъ, рапрап гузвай гимишрихъ, цлар безетмишдай дегь
девирдин къагьриманрин ва тамун къалинлухра авай махарик квай къушарин гиширар авай гуьрчег халичайрихъ тамарзу тир; ада кьелечӀ чинида аваз гудай зериф тӀуьнрикай, шишинивди форелдин жегьри якӀук ва я тамун вечрен лувуник хкуьриз, сирлу хъвердалди чпихъ яб акализ кӀан жедай кушкушдин хуш гафарикай хиялзавай. Адахъ атирар, пад-кьил туькӀуьрдай такьатар, къиметлу безекар авачир, са затӀни авачир. Амма адаз кӀанзавайди анжах гьа ихьтин шейэр тир, ада вич гьа шейэр патал туьретмиш хьанвайди яз гьисабзавай. Адаз вич бегенмиш хьун, вич рикӀ ацукьардайди ва жемиятдин арада агалкьунар хьун, маса дишегьлийри вичел пехилвал авун гзаф кӀанзавай. Ада вичихъ галаз санал килисада тербия къачур девлетлу дуст дишегьлидал кьериз-цӀаруз кьил чӀугвадай, гьар сеферда дустунин кӀваляй хкведайла, ада дерт чӀугвадай ва мад садрани аниз хъфидач лугьуз, кьинерэгьтер кьадай. Тамам йикъара ам датӀана вичин бедбахтвиляй, язухвиляй, дарихвиляй ва чара атӀай умудсузвиляй шехьдай. Нянрихъ са сеферда адан итим чиник шадвал кваз кӀвализ хтана ва папав са чӀехи конверт вугана. - Ма, къачу, - лагьана ада, - им ваз гуьзет тавур савкьат. Ада тадиз конверт къазунна ва адай басмадин хатӀаралди икӀ кхьенвай чар АКЪУДНА:«ХАЛКЬДИН тагьсилдин министрди ва Жорж Рампонно ханумди жанабидизни ханум Луазелаз I8-ЯНВАРДИН ислендин юкъуз министерстводиз межлисдиз атун теклифзава». Итимди фикирайвал, чӀехи шадвал акатунин чкадал, дишегьлиди кефи чӀур хьуналди теклифдин чар столдал гадарна. – Вуч патал я ам заз, лагь, тавакъуйда? - ИкӀ жедани, зи багьади, за вун гзаф рази жеда лагьана, фикирнавай. Вун санани жезвач, им лап хъсан дуьшуьш я, лап хъсан. За еке зегьметдалди къазанмишайди я и теклифдин чар. Виридаз ана иштиракиз кӀанзава, амма гьар низ хьайитӀани теклифзавач, гъвечӀи гьакимриз билетар са акьван гунни ийизвач. Ваз ана лап вини дережадин гьакимар аквада. Ада хъел кваз итимдиз килигна ва лагьана: - Бес зун аниз вуч алаз фида? Заз алукӀдай са шейни авач! И кар итимдин кьилиз атанвачир, ада мурмурна:- Гьа булушка алаз, гьа вуна театрда алукӀзавай. Ам, зи фикирдалди, лап хъсанди я. Инал адаз акуна хьи, паб шехьзава, гьавиляйни тешвиш ва пашман хьайи итимди чуькь хъувунач. Папан хъуькъверай явашдиз накъвадин кьве еке стӀал сивин пипӀерал авахьна. Итимдай галкӀиз-галкӀиз гафар акъатна:- Вуч хьанва вахъ? Лагь кван, вуч? Вичиз къуват хгана, дерт явашарна, кьежей хъуькъвер михьиз-михьиз, секин ванцелди жаваб гана папа: - Са затӀни. Анжах заз жуван пад-кьил ийидай са затӀни авач, гьавиляй завай а межлисдал физ жедач. Жуван билет, нин папа залай хъсан пекер алукӀзаватӀа, санал къуллугъзавайбурукай садав вахце. Умудсуз гьалда аваз итим ам чӀалал гъиз, рази ийиз эгечӀна:
- Яб це, Матильда. Са маса сефердани алукӀиз жедай хьтин кутугай са либас квяй акъвазда? Дишегьли са декьикьада кьван чуькьни тийиз акъвазна, фикирда харжияр гьисабна ва кьенятлу итимдай наразивилин гьарай акъат тавурай лугьуз, гьикьван тӀалабиз жедатӀа, аннамиш авуна. Эхирни ада галкӀиз-галкӀиз жаваб гана:- Лап тайин къимет заз чидач, амма, заз чиз, са кьуд виш франк заз бес жедай. Са тӀимил итимдин чинин рангар атӀана: гьа икьван пул ада, гатун вахтунда гьар гьяддин юкъуз пӀапӀишар ягъиз Нантердин къерехриз гъуьрчез физвай дустарин дестедихъ галаз фин патал тфенг къачунин фикир аваз, кьулухъ эцигнавай. ЯтӀани ада жаваб гана: - Хъсан я. За ваз кьуд виш франк гуда. Анжах вун алахъ ая хьи, булушка гуьрчегди хьурай. Межлисдин югъ мукьвал жезва, амма Луазель ханум, булушка гьазур ятӀани, вич гьиниздатӀа течиз, ийир-тийир хьана, сефил яз, къалабулух кваз авай. ГьикӀ ятӀани са нянрихъ итимди кьатӀана:- Яб акал, вахъ вуч хьанва? И йикъара заз вун къариба жуьреда аквазва. Ада жаваб гана: - Са затӀни авач заз, багьа къаш, къван авач, булушкадал чан гъидай са затӀни авач, гьавиляй зи кефияр чӀур хьанва. Зи акунар язух къведай жуьредин юхсулбур жеда. А межлисдиз тефейтӀа хъсан я. Итим рази хьанач: - Вуна чан алай цуьквер гилигда ман. ХъуьтӀуьн береда им лап къешенг кар яз гьисабзавайди я. ЦӀуд франкдихъ 2-3 гуьзел марвар къачуз жеда. Паб муьтӀуьгъ хьанач:- Ваъ, кӀандач заз.., варлу дишегьлийрин арада кесиб яз акун - им агъузвал, усалвал я. И арада итимдиз маса рехъ жагъана:- Вун вуч ахмакь шей я-я! Вач жуван дуст Форестье ханумдин патав, вичин къиметлу безекрикай сад вахтуналди вугун тӀалаб ая. Ихьтин кар авун патал ваз адахъ галаз хъсан рафтарвални ава. Матильдадай садлагьана шадвилин гьарай акъатна: - Гьахълу я! За а кардикай гьич фикирнавачир. Пакадин юкъуз ам Форестье ханумдин патав фена ва вичин дерт ахъайна. Форестье гуьзгуьдин шкафдин патав фена, анай чӀехи кьвати акъудна, гъана, ахъайна ва Луазель ханумдиз лагьана:- Хкягъа, зи багьади. Адаз сифте цамар, жавагьирар, ахпа Венецияда туькӀуьрнавай багьа къванер алай къизилдин аламатдин са хаш акуна. Гуьзгуьдин вилик ада вичел алукӀиз, безекар ахтармишна. Ахпа мад жузуна:- Мад ваз са затӀни авачни? - Ава, гьелбетда. Къекъуьгъ жув. Ваз вуч хуш жедатӀа, заз чидач эхир. Садлагьана адан вилер, чӀулав атӀласдин гъвечӀи къапуна авай бриллиантдин са мешреблу гарданлухда акьуна ва ам кӀевелай кӀан хьунин гьевес
рикӀе ацукьна. Ада ам зурзазвай гъилеривди кьуна, вичин кьакьан хивер галай булушкадихъ галаз гьикӀ кьазватӀа килигна ва шадвиляй гуьзгуьдин вилик къах хьана амукьна. Ахпа кичӀез-кичӀез жузуна:- Анжах гьа им зав вугуз жедани вавай? - Жеда, гьелбетда. Хвешила кьейи Луазель ханум хкадарна вичин дустунин гардандик ккӀана, са кузвай темен гана ва вичин багьа безекни гваз кат хъувуна. * * * Межлисдин югъ алукьна. Луазель ханумдихъ еке агалкьунар авай. Зериф, хъвер квай, юзунар гуьрчег ам шадвиляй пиян хьайиди хьиз авай, ам гьакъикъатдани виридалайни иер тир. Вири итимри адаз килигзавай, ам вуж ятӀа хабар кьазвай, адахъ галаз танишарунин гьуьрмет къазанмишиз алахъзавай. КьетӀен ихтиярар авай чӀехи гьакимар анжах гьадахъ галаз кьуьл авунихъ тамарзу тир. Министрдини адал дикъет желбна. Ада гьевеслудаказ, чӀехи ашкъидивди, шадвиляй кьил-кьилелламачиз, са куьникайни фикир тийиз, вичин гуьрчегвилин зургъадин лезетдик кваз, бахтунин булутри башмишнавай хьиз, тамам гъалибвал хвешивиляй къейдиз, кьуьлерзавай. Абур анжах экуьнин сятдин кьудаз хъфена. Итим кьуланфердилай са гъвечӀи утагъда, чпин папари межлисда шадвал ийизвай пуд маса гьакимдихъ галаз, суст хьана авай. Итимди адан къуьнерал межлисдин либасрин гуьрчегвилив кьан тийизвай усал аба хьтинди вегьена. Дишегьлиди и кар кьатӀана ва адаз, къуьнерихъ багьа, пурпу хамар галчукнавай маса дишегьлийриз вич такурай лугьуз, хъфиз кӀан хьана. Итимди акъвазарна ам:- Акъваз садра. Къецел ваз мекьи жеда. За кьезил файтун жагъурда. Адаз яб тагана, дишегьли гурарай агъуз ивичӀна. Куьчеда мукьвал чкадал файтуналачир, къерехрив гвай файтунчийривай суракь ийиз, абур ам жагъуриз рекье гьатна. Гзаф мекьи хьана, са куьникни умуд кумачиз, абур вацӀ галайвал рекье гьатна. Эхирни вацӀун къерехда абурал йифен файтунчидин са куьгьне хьана лап гьалдай фенвай файтун гьалтна. Ихьтинбур Парижда анжах йифиз экъечӀзава, вучиз лагьайтӀа йикъан вахтунда абуруз чпин кесибвилихъай, юхсулвилихъай регъуь жезва. Файтунчиди абур чпин кӀвализ - Мучениковрин куьчедиз, хкана ва абур ван-сес тавуна, кӀвализ хкаж хъхьана. Дишегьли патал вири куьтягь хьанвай. Амма итимди сятдин цӀудриз хьиз вич министерствода хьана кӀанзавайдакай фикирзавай. Дишегьлиди, гуьрчегвиле аваз вичиз мад сеферда килиг хъувун патал, къуьнерихъ галай аба хьтинди гуьзгуьдин вилик галудна. Бирдан ада кӀевиз гьарайна. Адан гарданда гарданлух амачир. Са пай пекер хтӀуннавай итимди тадиз хабар кьуна: - Вахъ вуч хьана? - Захъ.., завай.., завай Форестье ханумдин гарданлух квахьна. Итим вич-вичивай квахьна, чкадилай къудгъунна:
- ГьикӀ!.. Ам вуч лагьай чӀал я? Жедай кар туш! Абур булушкадин, абадин биришра, жибинра, виринра къекъвез гатӀунна. Жагъанач. Итимди хабар кьуна: - Межлисдай эхкъечӀдайла, ам вав гумайтӀа, рикӀелламани ви? - Эхь, за министерстводин чӀехи дегьлиздай хкведайла, адак хкуьрнай. - АкӀ ятӀа, эгер вуна ам куьчедал квадарнайтӀа, чаз ам аватай ван къведай. АкӀ ятӀа, ам файтунда ава. - Эхь. ГьинвачтӀани, гьакӀ я жеди. Вуна нумра рикӀел хвенани? – жузуна папа. - Ваъ. Вуна килигначни нумрадиз? - Ваъ. Гъамуни гьелекнавай абуру яргъалди сада-садаз килигна. Ахпа итимди пекер алукӀна. - Фида, - лагьана итимди, - гарданлух жагъуриз хъжедатӀа, чун яхдиз хтай вири рекьиз килигда. Фена ам. Дишегьли межлисдин либас аламаз, цӀай куькӀуьр тавуна, яргъи жедай аман амачиз, кьенвайди хьиз, гацум хьана, са чкадал алама. Итим экуьнин сятдин иридаз хьиз хтана. Адаз жагъун хъувур затӀни хьанач. Гуьгъуьнлай полициядин ирада, файтунчияр акъваздай чкадал квахьай затӀунин гьакъиндай малуматар гун патал газетрин редакцийра, са гафуналди, умудди хуртӀ гайи виринра хьана… Чпин кьилел атай еке бедбахтвили семе авунвай дишегьлиди югъди ам гуьзетна. Итим Луазель нянрихъ, къвал-къвала акӀана, чина ранг амачиз, кӀвализ хтана; са вуч ятӀани чир ийиз адалай алакьнач. - Жуван дуст рушаз кхьихь хьи, - лагьана ада, - бес, гарданлухдин кӀир хана, ам туькӀуьр хъийиз вуганва. Идалди чаз са фикирдай вахт жеда. Итимди лугьуз, папа кагъаз кхьена. Гьафтедин эхирдай абурун вири умудар квахьнавай, вад йисан кьуьзуь хьайи итимди малумарна: - Квахьайдан эвез арадал хкана кӀанда. Пакадин юкъуз, гарданлухдин гъвечӀи кьватини чпив кьуна, абур къалпахдал фамилия кхьенвай заргардин патав фена. АтӀам вичин ктабра къекъвена. - И гарданлух, ханум, завай къачунвайди туш, за анжах адан кьвати я маса ганвайди. Гьа ихьтин гарданлух жагъурунин мураддалди, ам гьихьтинди тиртӀа рикӀел хкиз, сада-садал меслятар ийиз, абур шумудни са заргардин патав фена, кьведални, кьилел атай мусибатдикди, къалабулухдикди са гужбаладалди чан алама. Пале-Роялдин са туьквенда абуруз чпиз герекзавай хьтиндаз гзаф ухшар са безег жагъана. Адан къимет яхцӀур агъзур франк тир. Абуруз туьквенчиди са кьадар ужузна – къанни цӀуругуд агъзур франкдихъ гуда лагьана. Абуру заргардиз пуд йикъан къене и гарданлух маса тагун тӀалабна ва шартӀ эцигна хьи, эгер сифтегьан гарданлух февралдин эхирдалди жагъун хъувуртӀа, чпи им къанни цӀукьуд агъзур франкдихъ элкъуьрна вахкуда.
Луазелахъ вичин бубади тур цӀемуьжуьд агъзур франк авай. Амайди ада бурж кьун кьетӀна. Ам пул буржуниз къачуз эгечӀна, садавай агъзур, масадавай вад виш, са виш ина, яхцӀурни цӀуд атӀана. Ада къебзер гана, хасаратвилер гудай везифаяр вичин хивез къачуна, селемчийрихъ галаз таниш хьана. Уьмуьрлух яз пис шартӀара гьатай ам, галтӀам алатдатӀани тийижиз, чарарал вичин къул эцигиз, цӀийи гарданлух къачун патал фена савдагардин туьквендин дезгедал къанни цӀуругуд агъзур франк эцигна. Луазель ханум Форестье ханумдив гарданлух вахкуз фейила, атӀада наразивилин тегьерда лагьана: - Яргъалди вучиз жував туна вуна ам? Ам заз герек хьун мумкин тир. Ада гьатта кьвати ахъайни авунач, Луазелаз и кардихъай кичӀезвай. Адаз дегиш хьанвайдакай чир хьанайтӀа, ада заз вуч лугьудай? Белки, ада вичин дуст руш угъридай гьисабдай?
Луазель ханумдиз кесибрин лап пис уьмуьр чир хьана. ЯтӀани, ам гьасятда вичин кьисметдиз викӀегьвилелди дурум гуз эгечӀна. И зегьримар хьайи бурж вахкун герек я. Ада ам вахкунни ийида. Къуллугъчи дишегьлидихъ галаз гьахъ-гьисаб хъувуна, кӀвал дегишарна, чардахдин кӀаник квай кӀвал кирида къачуна. Адаз кӀвалин-къан агъур зегьмет, хуьрекханадин тарахъ-турухъ чир хьана. Ада жегьре ранг янавай кикер хаз, къапар, ягълу кьунвай къажгъанар чуьхуьз хьана. Ада парталар, дасмалар чуьхвена ва абур тара экӀяна; гьар экуьнахъ зирзибилар куьчедал тухвана, гьар майдандал са герен ял акъадариз, ада яд ялна. Сая халкьдикай тир дишегьлиди хьиз алукӀнавай ам зимбил гъилик кьуна, туьквенриз физ, як, майваяр къачуз, алверчийрихъ галаз савда ийиз, вичин кесиб такьатар кьенят ийиз хьана. Садбуруз муьгьлет хце лугьуз, гьар вацра абуру са буржунин чар чпелай ахлудун лазим тир. Итимди нянин вахтундани кӀвалахиз хьана, бязи вахтара йиферизни ксун тийиз, карчидиз кӀвалахиз, гъилин хатӀар маса чарчиз кхьин хъийиз, кепекар къазанмишиз хьана. Ихьтин уьмуьр цӀуд йисуз давам хьана. ЦӀуд йисалай абуру вири буржар, гьатта винел атай залан процентарни, кьетӀивилелди вахкана. Луазель ханум лугьуз тежедай кьван кьуьзуь хьана. Ам къуьнерай фирягь хьана, кесиб хизанра жедай кайвани хьиз, векъи ва мягькем хьана. Ам шуьткьвей пекер алаз къекъвезвай, кӀеви ванцелди рахазвай, ргай цяй кӀвалин чил чуьхуьзвай. Амма, итим къуллугъдал алай береда, ада гагь-гагь дакӀардив ацукьна, вичихъ мумкинвал хьайи, агалкьунар хьайи, вичел фикир желбиз тур атӀа межлис рикӀел хкидай. Ада гарданлух квадар тавунайтӀа, вуч жедайтӀа яраб? Низ чида кьван? Низ чида? Уьмуьрдин шиндакьвални фад дегиш хьунин гьал вуч я! Инсан хуьн ва я пучун са куьлуь-шуьлуь месэла я кьван! ГьикӀ ятӀани гьяддин са юкъуз гьафтеда авур кьван кӀвалахрилай кьулухъ ял ягъун патал Елисейский майдандал сейрдиз фейила, адаз садлагьана гъиликай кьуна аял къекъуьрзавай са дишегьли акуна. Ам гьа гьамишан хьиз амай жегьил, иер, вичин акунрал гьейран ийиз тадай Форестье ханум тир.
Луазель ханумдик къалабулух акатна. Рахадани адахъ галаз? Гьелбетда! Гила, буржарни ахлатайла, вири хьайи-хьайивал ахъай авуртӀа жеда. Вучиз ийидач кьван? Ам мукьув фена. - И чӀаван хийирар, Жанна!- Вагь.., я ханум.., заз чидач… Куьн, заз чиз, гъалатӀ хьанва. - Ваъ. Зун Луазель Матильда я. Адан дустунай гьарай акъатна: - Бейниван Матильда, вун гьикьван дегиш хьанва! - Эхь, чун сад-садавай къакъатайдалай кьулухъ, зун гзаф залан вахтар эхуниз, четинвилериз дурум гуниз мажбур хьана. Заз дарвилерни муьгьтежвилер гзаф акуна, вирини вун себеб яз! - Зун себеб яз? ГьикӀ хьайи кар я? - Вуна зав министерствода кьиле фейи межлисдиз фидайла гарданда тун патал вугай бриллиантдин гарданлух рикӀелламани ви? - Алама. Вуч хьана кьван? - Ингье гьам завай квахьнай. - ГьикӀ! Вуна ам зав вахканай кьван. - За вав вахкайди гьам хьтин масад я. Чна тамам цӀуд йисуз адан патахъай бурж вахкуз хьана. Вун гъавурда акьазвани, чун гьихьтин четинвилера гьатнатӀа, чахъ са затӀни авачир. Гила а месэла куьтягь хьана. Гила зун гьикьван шад ятӀа, лугьуз жедач. Форестье ханум чиле акӀурнавайди хьиз акъваз хьана. - Вуна адан эвезда куьне цӀийи гарданлух къахчуна лугьузвани? - Эхь, вуна бес са куьнизни фикир ганачни? Абур гзаф ухшарбур тир. Ада шаддаказ, ачух рикӀелди хъверна. Форестье ханумди еке къалабулухдалди вегьена адан гъилер кьуна. - Эй зи факъир Матильда! Бес зи бриллиантар къалпбур тир эхир! Абурун къимет вини кьил вад виш франк тир.
Урус чӀалай таржума авурди: Куругъли КЪАЛАЖУХВИ
Аял церай катзава, Ам гьевесда гьатзава. Зун аялдин акьазва гъавурда. АкӀизва рагъ, Хабар гуз, Куьтягь жезвай йикъакай. Зун ракъинин акьазва ГЪАВУРДА.«ВУН куьз инал ацукьнава?» – Жузан тийирдан, Я жузуртӀани, Ви жавабдин гьич ван техъвердан Гъавурда зун акьазвач! * * * За вахт, Рагъ хьиз, Дагъ хьиз, гьиссзава, Куьлуь жез, Руквариз ЭЛКЪВЕЗВАЙ……ЗА гьиссзава тар, Вичиз тӀал гуз, Хуьзвай цавар, Дестек хьана бинедин. Адан хилел муг ала, БицӀи муг, Векьерикай хранвай. Мука чка кьунва цӀалцӀам какади, Кьадай саягъ бахдин патав балади! Хъире хана, Какадай ЦӀийи къуш мус экъечӀдатӀа?! Паквал, Вичин зигьиндивай къекъечӀна, Чуьнуьх хьана МичӀивилин къалкъамда, Са мус ятӀа ракъинин нур аватай… ЧАН ХТУЙ Чал куьрс хьанва къван. Адан хъенер, Талашар хьиз кӀарасдин, Шумуд патахъ чкӀанва. Абур стӀун чукур жедач ракъинвай. ЧӀуриз жедач стӀалривай марфадин.
Майрудин Бабаханован уьмуьрдикай ва яратмишунрикай
(Тамам тахьанвай ктабдай кьве кьил)
Зунни рагъ дуьньяда Сад лагьай дустар я.
…Са шаир ава, хъсанди я, анжах къиб хьиз къайиди я ман. Шаир къене рагъ аваз кӀанда, чим гудайвал инсанриз.
РикӀелай тефидай ва - гуьгъуьнлай килигайла - бахтавар девир тир цӀусад шаирдин уртах «Къизилгуьлдин мани» (I986-ЙИС) ктаб акъатайди. Ам ачухзавай Бабахан Бабаханован (тӀвар гьакӀ къалурнава) «Гъетери табдач» циклдик «Лезги кварар», «ПӀинияр ва нагъв», «Йифен фантазия», «Къвазва даим зал чӀарарин гурлу марф…», «Шалбуздин капаш» ва маса шиирар акатна. Чешне патал (виридалайни хъсан акурди ваъ, ктаб ачух хъувурла гьа сифте вил акьурди):
Заз ухшар жез кӀанзава Гураравай таниш тушир чекмейриз, Гьич садрани таб тийиз, Хабар гузвай мугьмандикай атанвай. Заз ухшар жез кӀанзава Бармакдиз, Анжах инсан галайла Кьакьан тир, АскӀан тир ам галачиз…
Бажарагъ пайда хьунин бейхабарвал… Дуьшуьшар жеда (гьайиф хьи, лап кьери!) бажарагъда гъалатӀ хьун намумкин тир, гьакьван ам ашкара аквада. (Вучиз ятӀани акьуллу зарафатчи Шолом Алейхеман гафар рикӀел къвезва:
«Бажарагъ ахьтин затӀ я хьи, эгер ам аватӀа – ава, эгер ам авачтӀа – авач».) Анжах са циклда гьатнавай шиирар тӀимил тиртӀани, кӀелзавайди гъавурда акьазвай: абур бажарагъдин халисан пай ганвай, дериндай фикирзавай ва гьиссер гужлу касди кхьенва. Шииррин цӀарара къуват ава, абур таза рангаралди куькӀвенва, мана-метлебдай ацӀанва. Кьилдин гъвечӀи ктабдиз, яхцӀур чинилай тӀимил авай «Муьгьуьббатдин куьчедиз», I989-ЙИСУЗ дуьнья акуна. Ада гьатай шииррик «Хайи чил», «Самурдин там ва я агъзур шив квай мах», «Дидейрин накъвар», «Гумир мад заз уьмуьрдикай суалар…», «Рушар, рушар…» ва масабур ква. ЦӀийивал – аламатарзавай, гьа са вахтунда, гуя эсиллагь вичел алахъ тавуна, гьич са жуьредин экспериментаторстводиз, къугъунриз-макьамриз кьил ягъ тавуна арадал атанвай, лап бинедай тӀебии, гьавиляй гьар сад гъавурда акьазвай ва гьар сада гьа тӀебиивилелди кьабулни ийизвай. Им ахьтин дуьшуьш я, эсеррикай фикирдай: чи литературада икьван чӀавалди абур авачиз гьикӀ хьайиди тир?.. Абур авачиз жезвачир, гьавиляй абур пайдани хьана. Месела «Кварар» шиир.
I Лезгийрихъ са адет ава: жегьилди, РикӀик хьана, вахт атайла мехъердай, Ядни вучиз гъизвач лугьуз къайиди, Квар къачуда, гадарда ам пенжердай. Геж тавуна адаз мехъер ийида, Чими хьанвай ятар къайи хъийида. 2 Цурун кварар гьар са лезги кӀвалева. Гадаярни авачиз туш агакьай. Мад дидеяр булахдал физ рекьева. Абурухъ чун агакьдач чи камарал, Гьавиляй за гьарайзава КЬУЛУХЪАЙ:«КЪУЙ, дидеяр, къуьневай куь кварарал Чка такуй кьацӀ тахьана амукьай». 3 Тфенгдинни лезги кварцин хесетар Сад я, анжах кьве тафават тахьайтӀа: Тфенгдин гъуьрч яру жеда иви физ, Лацу жеда лезги кварци ягъайла: КӀвалин пипӀе акъвазда са нини хьиз, Адан гъуьрч – свас, кьилел дуьгуьр ахъайна; Кьвед лагьайди, шейтӀандихъ тӀуб галкӀурай, Тфенгдай гагь гуьллеяр дуьз фидай туш, Амма кварциз галукь тавун чидай туш. 4 Зазни цикай зегьер жезва хъвадайла. Ярни гьахъ яз аквазва заз, туьгьметиз, -
гуьгъуьнлай хейлин эсерра ван хъийида. Ктабра чпиз вердишвилелди «философиядин лирика» лугьузвай жуьредин эсеррини чка кьунва.
Низ малум я вири сирер уьмуьрдин? Мус аялвал кьуьзуьвилиз элкъвезва? Эвел гьинва? Гьинва лишан эхирдин? Чун мус физва? Мус элкъвена хуьквезва? Пагь, уьмуьрдихъ гьикьван ава суалар, Гьикьван тӀимил ава жаваб гайибур: ХазватӀани аялзамай кьуьзуьбур, Суруз физва кьуьзуь хьанвай аялар…
Гележегдин шаир Майрудин Бабахановни, уьмуьрдин тежрибади акьул ва гьиссер дерин ва заланарнавай лезги, чаз са уьтери хьиз «Муьгьуьббатдин куьче» ктаб акьалтӀарзавай шиирдай аквада:
Зун дуьньядиз, ваъ, мугьман хьиз атанвач, Я дуьньядай хъфидач зун, мугьман хьиз. Зун гьелелиг рекьидайдахъ агъанвач, Жегьилвилихъ агъанва, гьар жаван хьиз. Амма уьмуьр! Адахъ вичин къан ава, Рахкурзава ада вири – хъсан, пис. Зи уьмуьрдин эхирдани къван ава, Эвер гунин лишан хьиз…
А вахтара, гьелбетда, чидачир, гила чаз аквазва и цӀарари шаирдин геж лирикадин гзаф эсерриз гуя эверзавайди. Дуьньяда вири куьтягь жезва эхир, жегьилвални, гьатта инсандин уьмуьрни. Лезги шаиррин цӀийи несилди вичикай малумарай ва рикӀелай тефидай 80-йисарни куьтягь жезвай… Хейлин вахтар алатайла, ада «Сифте ктаб» шиир кхьенай:
Зи сифтегьан ктабдал Муьгьуьббатдин тӀвар алай. Жилд яз адал, инсандин Хам кьван, кьелечӀ чар алай. ..... Сифте гъиле кьурла ам, Хва кьур кьван, заз шад хьанай. Кьуд пата кьуьд тиртӀани, Зи хуруда гад хьанай...... Хейлин вахтар алатна А ажаиб йикъалай. Мад ктабар акъатна, Зи тӀвар кхьиз юкьвалай.
Амма мад заз садрани, А чӀавуз кьван шад хьанач. Мад садрани зи рикӀе, Гад тирлани, гад хьанач…
Шаирди рикӀел хкизва: - Армияда за Сочи шегьерда къуллугънай. Залай вилик къуллугъ акьалтӀарна кӀвализ хъфизвай къумукьви дустуни заз «Альпинист» радиоприемникни офицердин чекмеяр тунай. Радиоприемникдай за Махачкала кьадай, лезги передачайриз яб гудай. ГьикӀ ятӀани садра Алирза Саидов рагьметдиз фейидакай хабар ганай. Хайи стхадикай магьрум хьайи гьисс атанай заз. Зун адан кьилив анжах садра фейиди тир, I977-ЙИСАН гатуз, жуван шииррай ацӀанвай тетрадарни гваз. Чун квекай раханай? Заз Москвадиз литинститутдик экечӀиз физ кӀанзавай, а девирда и кар мода хьанвай эхир. Алирза Саидова заз литинститутдик экечӀунин шартӀарикай лагьанай. Гьелбетда, шииррикайни раханай, за адаз жуван шиирар къалурнай. Ада абур кӀелнай. Зав «Перизада» тӀвар алай шиирралди кхьенвай трагедияни гвай. Ам заз и мукьвара, Самурдай шейэр хкидайла, жагъун хъувуна. Зи «Муьгьуьббатдин куьче» ктабда гьатнавайбур гьа девирдин шиирар я. Шиирар чап ийиз зун, авайвал лугьун, а вахтара гьавалат хьайиди туш. I984-ЙИСУЗ университетда чаз Ханбиче ваха тарсар гузвай. Ада зи шиирар къачуна, абуруз рехъ гана, гьанлай абур «Коммунист» газетдиз, «Литературадин Дагъустан» журналдиз акъатиз башламишна. Зун гьеле студент яз, Ханбиче вах арада аваз зи шииррин цикл уртах кӀватӀалдикни акатнай. 80-йисар - гъвечӀи ктабринни чӀехи умудрин макъам! Лезги поэзиядиз атай цӀийи несил… Гьеле 8I-ЙИС я, Пакизат Фатуллаевадин «Зи экуь кӀвал» ктабдиз дуьнья акуна. 83-йис – ирид автордин «Жегьилрин сесер» кӀватӀалдик Арбен Къардашеванни Абдул Фетягьан шиирар акатна. Гуьгъуьнин йисуз аялар патал «Дуьньяда гатфар» ктабда мад кьве автордихъ галаз А. Къардашеван шиирарни гьатна, 85-йисуз – адан сад лагьай ктабни, «Сифте цуьквер», акъатна. 86-йис: М. Бабаханован эсерарни акатнавай винидихъ вичикай лагьанвай «Къизилгуьлдин мани» кӀватӀал. 88-йис: Абдул Фетягьан «Хиялрин зул». 89-йис: М. Бабаханован «Муьгьуьббатдин куьче», Ф. Нагъиеван «Капал кхьинар», З. Къафланован «ЦӀийиварз», А. Алиханован «РикӀин гаф», Шагьбаладин «Карвандин рехъ» кӀватӀалар. 9I-ЙИСУЗ аялар патал акъатай пуд автордин «Тавази рагъ» кӀватӀалдик Шагьбаладин эсеррин циклни акатна. И авторрихъ галаз санал вичин сифте ктаб «ЦӀийи Чапаев» амайбурулай геж хьиз акъатнатӀани, А. Мирзабегован тӀварни кьун чарасуз я. Вири и авторрикай Абдул Фетягьани Пакизат Фатуллаевади са кьадар фад башламишнай, амма абурун поэзиядизни цӀийивал хас тир. Амайбуруз лагьайтӀа, инанмишвилелди 80-йисарин несил лугьуз жеда: са гьихьтин ятӀани умуми гьиссди, яратмишунрин са бязи ерийри абур чеб чпиз мукьва ийизвай.
Чи поэзияда гьеле агъсакъалри, Ш. Къафлановани Ш.-Э. Мурадова кӀвалахзамай. Поэзиядин вилик жергейра авайбур 60-йисарин несилдин лайихлу, чпихъ чӀехи агалкьунар хьанвай, чпин къимет чпини аннамишнавай, амайбурузни чизвай шаирар тир. Гила бажарагълу жегьиларни атанвай. Зи рикӀел ихьтин агьвалат алама. Садра «Самур» журналдин редакциядиз атай къумукьрин тӀвар-ван авай шаир Бадрудин ихтилатдик квай чкадал кис хьана, ахпа ада анал алай вичин юлдашриз, лезги писателриз лагьана: «Куь литературада исятда авай гьал мад Дагъустандин са литературадани авач. Килиг садра, шумуд несилдин векилри кӀвалахзаватӀа? Ихьтин гьалдал я чавай, къумукьривай, я даргийривай, я яхулривай шадвал ийиз жедач…» ГьакӀ тир. Литературадиз атанвай жегьилар чӀехи несилдин векилри хушдиз кьабулун, абуруз вилик физ куьмек гун, агъаз кӀанзава, тӀебии кар я. Амма бажагьат а чӀехибуру халисандиз аннамишзавай и цӀийиз атанвайбур вужар ятӀа, абуруз кьисметди милли литературада гьихьтин чка тайинарнаватӀа. И кардикай, гьич тахьайтӀа, а йисара акъатай уртах кӀватӀалри шагьидвалзава. Нихъ галаз са жилдерик акатзавай гуьгъуьнлай чи литературадин дамах хьайи шаиррин эсерар? Литературада хатадай пайда хьайи, чпин бажарагъди шаклу ийизвайбурухъ галазни, яшлу, амма чпивай фикир желбдай са затӀ кхьиз техжезмайбурухъ галазни. АкӀ тир, а кӀватӀалар гьазурзавайбуруз, милли литературадин процесс тешкилун чпелай аслубуруз эсиллагь бажарагъдин цӀийи экв аквазвач, гуя абуру литературада къуватда гьатзавай таза шагьвар эсиллагь гьиссзавач. Суал эцигин: яратмишунин кӀвалахда чӀехибурухъ галаз цӀийиз атанвайбурун алакъаяр гьикӀ тир? Са кар гъалатӀ тахьана тестикьариз жеда: жегьилри чӀехибуру кхьизвай жуьреда кхьин герек туширди гьа сифтедилай аннамишна. Жегьилар дуьньядиз масакӀа килигзавай ва абуру маса жуьреда кхьиз алахъзавай. Мисал яз, Ватандин ЧӀехи дяведин тема къачун. Бубайрин игитвилел кьару невейри и темадай кхьенвай кьван эсеррин селлера чал гзаф гьалтзавайни чан алай гьисс квай цӀарар? Чавай гзаф эсеррин тӀварар кьаз жедайни рикӀел аламукьдай, чпин художественный къиметлувили литературада амукьдайдал умудлу ийидай? Бажагьат. Амма Майрудин Бабаханован гьа сифтегьан уртах ктабда гьатнавай шиир кӀелин чна:
Къуншидин кам I. Хурал чка аламачиз, Орденрикди, къачур къизгъин женгера, ЭрчӀи кӀвачни галамачиз, Туна яргъал Европадин чуьллера, Къунши хуьруьз хтанай зи. 2. Уьзуьагъ я ам исятда, Вич кьецӀи я лагьайбурал хъуьрезва: Са кӀвачел ам хайи хуьре, Муькуь кӀвачел Европада къекъвезва. Яргъи я кам къуншидин зи.
Гила куьне лагь: и гъвечӀи шиир садра кӀелайла рикӀелай алатдани? Ваъ, гьелбетда. «Муьгьуьббатдин куьче» кӀватӀалдай и темадиз талукь «Итимрин гатфар» шиирни кӀел хъия. РикӀелай алатдани ам? ИкӀ вучиз ятӀани регьятдиз лугьуз жеда: бажарагълу шаирдиз дуьнья вичин вилерай аквазвайвиляй… Куьрелди: цӀийи шаирар чи литературадиз поэзия «галатнавай», усал хьанвай, адан ванцик михьивални хцивал кумачир девирда атанай. Тарихди абурун вилик милли поэзиядик руьгь кутун хъувунин, лагьайтӀа жеда, адал чан хкунин пара кьадар важиблу ва четин месэла эцигнавай. Чи поэзия девирди истемишзавай мана-метлебдай ацӀурна кӀанзавай, адан формаяр ва рангар дегишарна, чӀал цӀийи хъувуна кӀанзавай. И кар несилдилай алакьна, гьикӀ алакьнатӀа - Майрудин Бабаханован чешнедай хъсандиз аквазва. Эхь, 80-йисарин бажарагълу жегьилри, гьуьрметлу чӀехибуруз килигна, чпи гьикӀ кхьин герек туштӀа чирна. Са арада абуру чи куьгьне классикани къерех авуна: шииррин кӀалубрин, поэтикадин жигьетдай анай виш йисалай бакара къведай, ишлемишиз жедай затӀар гзаф авачир. (Майрудин Бабаханован яратмишунрикай чаз къошмадал кхьенвай са эсер кьванни жагъидач!) Бес гьикӀ кхьена кӀандатӀа – тарсар нивай къачуна? Урус литературадай ва ам арада аваз вири дуьньядин литературадайни. И бинедал чи жегьил поэзия хкаж хьанай. Мадни суал къвезва: бес советрин девирдин цӀуд йисара чи литература гьа и рекьяй физвачирни? Физвай. Гьа цӀуд йисарани Етим Эминахъ галаз санал Александр Пушкинни чи яратмишзавай ксари са жуьреда малимар хьиз кьазвай. Миллиди, жуван халкьдинди алакьунривди общекультурныйдик акадаруни абурун яратмишунарни вилик тухванай. Амма виликан несилрилай аслу яз, зи фикирдай, цӀийиз атанвайбурун общекультурный багаж чӀехи тир. Анжах имни къецепатан лишан я, кар деринда физвай процессдал алай. И процесс, гьелбетда, виликан несилрин бейнидани фенай, амма цӀийибур патал ам артух тӀебии тир. И шаирриз виридуьньядин поэзия неинки ачух тир, и дуьньяда абур кенефдин кьил квахьна къекъвезвай дугъри провинциалриз ухшар амачир, абуру гъавурда аваз ахтармишзавай, хкягъзавай, кьабулзавай*. Яратмишунрин кӀалубрал, стилдал, поэтикадал гьалтайла чӀехи литературадай къачунвай тарсар чарасузбур хьанай. Кьудкъад лагьай йисарикай шаирди мадни рикӀел хкизва: - I989-ЙИСУЗ Москвада жегьил писателрин съезд кьиле фенай. Дагъустандай аниз зунни комсомолда кӀвалахзавай дарги шаир Аминат Абдурашидова ракъурдай къарар кьабулнай. Амма гъуьгъуьнлай чак аваррин писатель Гъазимегьамед ГалбацӀовни акат хъувунай. Съезддин кӀвалах саки гьафтеда давам хьанай. «Советрин писатель» издательстводиз зи ктабни урус чӀалал акъудун патал къалурнай.
---------------------------*Заз кӀелзавайбурун фикир са куьлуь-шуьлуьдал желбиз кӀанзава. Майрудин Бабаханован «Лезги ким» сайтда «РикӀ алай шиирар» рубрика ава, абурук кутунвайбурукай: Эминан «Заз сабур гуз…», Сулейманан «Жедай туш», Лезги Няметан «Зи кӀвализ ша» шииррихъ галаз санал Роберт Стивенсонан «Вересковый мед», Сергей Есенинан «Песнь о собаке», Федерико Гарсиа Лоркадин «Неверная жена», Марина Цветаевадин «Мне нравится, что вы больны не мной».
Чи писателрин союзда авунвай цӀарба-цӀар таржумаяр за жував гваз тухванвай. А таржумаяр съезддал чахъ галаз са группада хьайи узбеквидини къачунай. Чпин писателрин союзда кӀвалахзавай ада Узбекистанда зи ктаб акъуднай. Ктаб вич заз акунни авунач, анжах адай гонорардин пул хтанай. А узбеквини зун, кӀан хьанайтӀани, мад гьалт хъувуначир. СССР чикӀизвай вахтар тир. «Советрин писателда» договор кутӀунна кьабулнавай зи ктабни акъатначир. 80-йисар рикӀелай алат тийидай ва эсиллагь гуьзлемиш тавур жуьреда акьалтӀнай…
«Муьгьуьббатдин куьче» акъатайдалай кьулухъ дуьз цӀуд йис алатайла (гьихьтин йисар!) Майрудин Бабаханован чӀехи, мукьуфдивди туькӀуьрнавай «Гъетери табдач» ктабдиз дуьнья акуна. Им алатай йисара ам киснавай лагьай чӀал туш, адан эсерар газетризни журналриз акъатзавай. Абурухъ галаз поэзиядал рикӀ алайбурувай интернетда «Лезги ким» сайтдайни таниш жезвай*. Яргъал АрхитӀрин хуьре школадин директорвиле кӀвалахзавай шаирдилай гьа чкадал, гуя са машгъулат хьиз ва республикадин издательствайрихъ галаз садрани регьят тахьай алакъайра гьатунал рикӀ алачирвиляй, вичин эсеррин кӀватӀалар туькӀуьризни алакьзавай. Вири са шумуд экземпляр жезвай абурни шаирдин яратмишунрин къадир авайбурун гъилерай гъилериз физ къекъвезвай. Гьа и жуьреда адан гуьзлемиш тавурди хьайи прозадин «Жанавурар (ирид гьикая)» ктабдизни дуьнья акунай. Адан эсерар неинки акъатзавай, и йисара ам кӀелзавайбурун бейнида девирдин чӀехи шаир хьиз тестикьни хьанай. Агакьзавай эсеррин кьадар тӀимил тиртӀани, и кардал шак садани гъизвачир. Саки вири Махачкалада яшамиш жезвай ва чап ийиз артух мумкинвал авай, а мумкинвилер (гьелбетда, гьахълудаказ!) ишлемишиз кӀевелай алахънавай къелемдин юлдашрин арадани и кар инкардайди авачир, абуру адан яратмишунрин дережа аннамишзавай, чпихъ галачир Майрудин Бабахановаз ачухдиз ва я кисна чпин арада лайихлу чка гузвай. Эгер эвелан уртах кӀватӀалда гьатай шииррин циклдин ва гъвечӀи ктабдин тикрар техжедай гьавади чӀехи бажарагъдикай лап вижеваз шагьидвалзавайтӀа, а бажарагъди халисандиз цуьк акъудуник умуд кутаз ва гуьзлемишиз тазвайтӀа, «Гъетери табдач» ктабди а умуд кутунни, гуьзлемишунни гьахъ хьайиди ашкара авуна. «Муьгьуьббатдин куьче» ктабди бажарагъдихъ галаз анжах куьруьдаказ танишарнайтӀа, «Гъетери табдач» ктабди кӀелзавайбуруз Майрудин Бабаханован поэзиядин дуьнья халисандиз ачухна, адан яратмишунриз хас вири кьетӀенвилер ва девлетлувал къалурна, литературада гужлу бажарагъ авайвилихъ вердиш жедай мумкинвал гана. И гегьеншдиз ачух хьайи поэзиядин дуьньяни рангарин жуьрба-жуьрвилелди тафаватлуди, уьмуьрдал кьарувиляйни шадвиляй ацӀанватӀани, виче а уьмуьрдин вири дердер-гъамарни гьатнавайди тир.------------------------------
- халкьдин тарихдин, культурадин ва литературадин сайт - чи мили сайтрикай, белки, эвелимжиди хьанай ва вичин маналувилелди, виче гьатнавай информациядин, чешмейрин, литературадин, документрин кьадардалди ам вини дережада метлеблуди ва хийирлуди яз амукьзава.
А. Пушкинан са рифмадикай Л. Толстоя лагьаналдай: «АкӀ я, и рифма асиррин эвелрилай кьулухъ гьамиша хьайиди хьиз». И гафарни рикӀел хкана критик ва литературовед В. Кожинова веревирд ийизва: «Гьакъикъи поэзиядин, якъин, виридалайни гьуьжет алачир лишан – шиир вич вичелай арадал атанвайдан, адахъ инсандин гъил галукь тавунвайдан, адаз эвел тахьайдан гьисс арадал гъуникай ибарат я; акӀ жеда, ахьтин шиирар садани теснифнавайди туш, шаирди абур хайи чӀалан эбеди уьмуьрдай анжах акъудна, абур ана гьамиша – къуй таквадайвал, чинеба – авайди тир». Им сифте яз лагьанвай фикир туш, критикди ам анжах вичин гафаралди тикрарна. Майрудин Бабаханован яратмишунрикай рахадайлани – и фикир тикрар хъувун талукь чка я… «Гъетери табдач» ктабдилай гуьгъуьниз умудлу тахьана амукьначир: гьан, гила Бабаханован ктабар фад-фад акъатда… Ваъ, акъатначир, ам, гужлу ва тикрар техжедай бажарагъдин сагьиб, чи писателрикай виридалайни тӀимил ктабар акъудайди яз амукьна. Мадни цӀуд йис алатун герек атана, 20I0-ЙИСУЗ республикадин ктабрин издательствода адан «Ракъинин сухта» кӀватӀал акъатун патал. Ингье, гьа и ктабрай я чаз алай девирдин чи чӀехи шаирдин яратмишунар чизвайди*. Инал заз «Гъетери табдач» ктабда гьатнавай «Сулейманан чуьнгуьр» шиирдал акъвазиз кӀанзава. Ана Расул Гьамзатовахъ элкъвена лагьанва:
Расул Гьамзат, чуьнгуьр вахце Зав Сулейман бубадин: Чи дерейра мад гьатнава Ван халкьарин сузадин. АЛАШ-БУЛАШ девир хьанва, Гьахъни дуван амачир. Вегьез кьазва, кицӀ хьиз ава, КӀуфал уьнуьг алачир. Дерт къалуриз кӀанзава заз Куьрединни Къубадин, Расул Гьамзат, чуьнгуьр вахце Зав Сулейман бубадин. Ам хурудал хкажда за, Женгчи макьам къугъвада. Адаз яб гуз, белки халкьдин Дерт са тӀимил хъукьвада…
------------------------*Майрудин Бабаханован ктабрин тӀварар иллаки фикир желбдайбур ва рикӀе гьатдайбур я: «Муьгьуьббатдин куьче», «Гъетери табдач» (виридалайни вилик ктабда гьатай циклдин тӀвар тикрарна), «Ракъинин сухта». Ктабрин тӀварар чпикай рикӀивай фикир ийиз тадай ва фикир авун герек затӀар я. Алатай асирдин 30-йисара вичин жуьредин кьатӀунар авай писатель ва литературовед С. Кржижановскийди «Поэтика заглавий» ктаб акъуднай. Адан фикирдай тӀвар - ктаб вичихъ галаз тухузвай, авторди ктабда кьилинди яз гьисабзавай ибара я. ТӀварцӀелди кӀелзавайдаз вири ктаб куьруьдаказ къалурнава. Мадни: «Ктаб вич эхирдал кьван ачухнавай тӀвар я, тӀварни – кьвед-пуд гафуниз кӀватӀнавай ктаб… Устадвилелди ганвай тӀварари чпе ктабдин мана-метлебдин бине хуьзва».
И шиирни за вичихъ масабурулай артуханвилер аваз акуна къачунвач, амма ада цӀийи девирдин шаир Майрудин Бабаханован вичин ва адан яратмишунрин гъавурда акьуниз куьмекзава. Вич вири дуьньядиз машгьур, вич цӀийиз къвезвайбуруз шаир агакьдай гьуьндуьрдин чешне хьайи, вичихъ, эхирки, садни агакь тавур шаирдиз икӀ кьетӀидаказ ва ихтияр авайди аннамишна лезги писателар патал талукь символ тир Сулейманан чуьнгуьр вахкун истемишун патал, жува жуваз и ихтияр гун патал чи шаирдиз, гьелбетда, вичин бажарагъдин гужни халисандиз чир хьун герек тир. Шиирда хъсанвилерихъ цӀигел, къени умудар акатай советрин инсанар бейхабар аватай маса гьакъикъатни аквазва: «Чи дерейра мад гьатнава / Ван халкьарин сузадин». И гьакъикъатди шаирдин вилик эцигзавай кьилин месэлани: «Дерт къалуриз кӀанзава заз / Куьрединни Къубадин». Шаирди вичин хивез къачузвай буржини: «Ам хурудал хкажда за, / Женгчи макьам къугъвада». И чӀехиди тушир шиир чи девирда лезги шаирдин къаматдиз вил вегьез тазвай ва адан яратмишунрин метлеб ачухарзавай куьлег хьиз я…
Сулейманан чуьнгуьрдин агьвалат лагьайтӀа, дугъриданни интересниди я, шаирди суьгьбетзава: - Расул Гьамзатов чахъ, Москвадиз жегьил писателрин съезддиз физвайбурухъ галаз гуьруьшмиш хьайила заз сифте яз акунай. И шиир лагьайтӀа, гуьгъуьнлай, цӀийи девирда арадал атайди я. Зун писателрин союздиз кьабулдайла сагъсуз яз, завай Махачкъаладиз физ хьаначир. Заз чир хьайивал, Расул Гьамзатовак и кардикай са тӀимил хкӀунай жеди. А вахтунда писателрин союзда кӀвалахзавай Жамидин малимди заз хабарнай: бес вун атана кӀанда. Зун фена. Расул Гьамзатован кабинетдиз Жамидин малимдихъ галаз санал гьахьайла, ада зарафатдивди лагьанай: «Ингье Майрудин, ваз чуьнгуьр вахце лагьай». И патахъай килигна Расул Гьамзатов, а патахъай килигна. За гъавурда туна: «Расул Гьамзатович, маса фикирармир, зи шиирда чуьнгуьрдин тӀвар кьуна поэзиядин месэлайрикай я лагьанвайди». «Зун гъавурда ава, - лагьана ада. – Вуна зав цӀарба-цӀар таржума агакьара, шиир авар чалаз элкъуьрдайвал». Яргъалди амукьнай а чӀавуз чун ихтилатрик кваз. За гьамиша лугьузвайди я: зурба алакьунар авай инсан тир. Са бязибуру гила маса ихтилатар нубатсуз ийизвайди я. Адаз гьуьрмет, сад лагьайди, адан чӀехи бажарагъди къазанмишзава. Кьвед лагьайди, заз чахъ галаз адан рафтарвал хуш тир. Ада Сулейманаз ийизвай гьуьрмет рикӀел хкин. Зун аламат хьайиди я, чна Сулейманан сувар гьазурайла, гьалсуз, кӀвачел четиндиз акъваззавай Расул Гьамзатов ваъ лугьун тавуна чи райондиз атайла. Суфрадихъ ацукьнавай чкадал ада лагьанай: «Завай исятда чарасуз дуьшуьшра жуван мукьвабурун патавни хъфиз жезвайди туш. Анжах Сулейманан тӀвар алай мярекатдал бедендик нефес кумаз хутун тавун зи намусди кьабалнач». Чуьнгуьрни хканай ада. Сулейманан суварик рахайла зи шиир фикирда аваз лагьанай: «За чуьнгуьр хканва музейдиз. Гила квез ихтияр я, а чуьнгуьр гьа тӀалабай касдив вахкудай, кӀандатӀа конкурсдал гьялна чуьнгуьр хуьниз вуж виридалай лайихлу ятӀа тайинардай». Сулейманан чуьнгуьр Наталья
Капиевади хуьзвайди тир. Расул Гьамзатован 60 йис хьайила, Капиевади чуьнгуьр гьадав вахканай. Гила ам Сулейманан вичин музейда ава. Заз чиз, вири чи халкьдин ядигар хуьн патал им виридалайни туькӀвей чка я. «Гъетери табдач» ктабда ада кӀелзавайбурухъ элкъвена, вичин жуьреда зарафатдик кутуна лугьузва: «Зун кьведра бахтлу кас я: за жуван уьмуьр аялризни шиирриз бахшна. Вуч ава абурулай михьи, гуьрчег! Алай вахтунда АрхитӀрин юкьван школада кӀвалахзава. Зун, ихтилатрай, диде, кӀвачерик ич акатна, алукьна, са шумуд йикъан фад дуьньядиз атана. Къведайла тади хьана – амма хъфиз тади квач». Майрудин Бабаханов I958-ЙИСУЗ Кьасумхуьруьн районда ГУЬНЕ-ПАТАН гъвечӀи хуьрерикай сад тир Пиперхуьре дидедиз хьана. Ам лап аялзамаз адан буба бедбахт дуьшуьшдикди рагьметдиз фена. Са кьадар йисарилай хизан Мегьарамдхуьруьн райондин Самур хуьруьз (куьгьне девирра ина пиперхуьруьнвийрин къазмаяр авай) куьч хьана. Дагъустандин государстводин университетдин филологиядин факультет акьалтӀарай жегьил малим I985ЙИСУЗ Хив райондин АрхитӀрин хуьруьн школадиз кӀвалахдал хтана. И хуьре, районда чешнелу юкьван школада, ам къанни пуд йисуз амукьна: сифте малим, гуьгъуьнлай завуч, эхирни цӀикьвед йисуз школадин директор яз. 200I-ЙИСУЗ ам, алакьунар авай тешкилатчи ва пешекар, Сулейман-Стальский райондин халкьдин образованидин управленидин кьиле тайинарна, мад са шумуд йисалай ам хизанни галаз Кьасумхуьрел куьч хьана. Гьа ихьтинди хьана адан уьмуьрдин рехъ, гьич тахьайтӀа, къерехдай килигайла, нубатсуз уламра гьат тавур, метлебсуз къекъуьнар тахьай, дуьздаказ фена аквадай. Шаирди суьгьбетзава:- АрхитӀар вичикай виридалайни хъсан гафар лугьуниз лайихлу, бинелу, куьгьне лезги къайдаяр амай са макан я. Анин инсанрин михьивили, гьуьрметлувили къенин юкъуз аламатарни ийида. А жемятди заз, зани абуруз пара гьуьрметар авурди я, къенлай кьулухъни хъийида. Гилани Кьасумхуьрел акъатайла, архитӀвияр зал кьил чӀугун тавуна хъфизвайди туш. Зи сифте аял, Ибрагьим, гьеле Махачкалада хьайиди я, муькуьбурун, кьве рушан, ватан АрхитӀар хьана. Школада чӀехи гьуьрмет къазанмишнавай тежрибалу малимри кӀвалахзавай. Чна районда сифте яз компьютеррин классни ачухнай. Школадин дарамат I966-ЙИСАН залзаладилай кьулухъ Ростовдай куьмекдиз атай бригадади эцигай герек къулайвилер авайди тир. Малимрин коллективда чи алакъаяр лап хъсанбур хьанай. Аялрихъ галазни заз садрани четин хьайиди туш, абурун гъавурда зун гьамиша акьурди я. Зи фикирдалди, чӀуру аялар авайди туш. За школадин цлал ихьтин гафар алай плакат янавай: «Аял къвезва, акъваз кӀвачел къарагъна». Им зи шиирдин цӀар тирди садазни чизвачир… Малум тирвал, виликдай АрхитӀа къванцин цӀивин хукуддай мяден кардик квай. Зун хизанни галаз са вахтара мядендин чӀехиди тир Павел
Афанасьев хьайи кӀвале яшамиш жезвай. Шахтеррин чӀехи пай Россиядай атанвайбур тир. АрхитӀвийри рикӀел хикизвайвал, гьеле гьа йисара хуьре электрик лампаяр кузвай. Абурун экуьнал нянрихъ демер тешкилдай, Хивдайни, Кьасумхуьрелайни жегьилар къведай. Вучиз зун ана къад йисалай виниз девирда амукьна? Гьар инсандиз са чка авайди я, вичин фикирдай, ватандин виридалайни рикӀиз хуш, виридалайни гуьзел са пӀипӀ. Зун патал ахьтин чка АрхитӀрин хуьр хьана. Халисан лезги ватандин са пӀипӀ, хъсан къайдаяр амай, хъсан инсанар яшамиш жезвай. ЯРАР-ДУСТАР хьана, вердиш хьана, хайи чка хьиз кьабулна. Заз «Дустариз жаваб» шиир ава, зи «суьргуьндикай» ихтилатар фейила абуруз жаваб яз кхьей, ана вири лагьанва… Чи халкь лап эхиримжи несилрал къведалди хуьруьн агьалияр яз амукьна. Чна ватандикай фикирдайла, лугьуз жеда, хайи хуьрерикай фикирзава. Чи шаирарни, гьелбетда, гьа хуьрера дидедиз хьайи, хуьрера кӀвачи чил кьур, чпин ватандал лап кӀевелай ашукь ксар я. И ватандикай абуру вилерал нагъв акьалтиз, рикӀик зурзун акатиз, кӀанивиляй ацӀанвай эсерар теснифзава, анжах чеб абур – шегьерра яшамиш жезва. Жегьил, чӀехи бажарагъдин иеси «чӀехи дуьньядиз» – шегьердиз хъфин тавун гъалатӀ яз гьисабзавайбур, и кардин гъавурда акьан тийизвайбур Майрудин Бабаханован мукьвабурукни квачиз тушир. Гьавиляй «Гъетери табдач» ктаб агалзавай «Дустариз жаваб» шиирни арадал атанай.
Яргъалди яргъал хуьре хьун, Гьар чӀавуз куьне заз къехуьнда. Вуч тахсир себеб яз, куьне зун Авалда и кӀеви суьргуьнда…
«Зун туш хьи а кардал нарази», - малумарзава ада. Маса уьмуьр хкягъайбурун гъавурдани ам ава: «Квез хуш тир, куь рикӀи чӀугунай / Къуншивал газетриз, журналриз». Амма вичиз адаз а жуьре кӀан хьана: «Анжах заз артух яз акунай, / Мукьва хьун яркӀарин чумалриз». Вичин уьмуьрдин къайда ада гъавурда аваз, рикӀин буйругъдалди кьабулна:
Хур гатаз, гъурбатда ацукьна, За хвавал ийидай ватандиз? Тумаждин валчагъар алукӀна, Хуькведай зун иниз мугьмандиз?
«Зун жуван кьисметдал кьару я», - тикрар хъижезва ам. Вуч жагъизва яратмишзавай касдин рикӀиз ва акьулдиз и ватанда, ам квел кьару я? Лап адетдин, амма идалди чпин къимет квадар тийизвай, артухан яз, къизил хьиз, гьамиша къиметда авай затӀарал:
Чидани, шумудра куьруь я Ина рехъ инсанрин рикӀериз? Шадвилин иесар вири я, Дертлуйри дерт кӀевда кӀевера. Ина гьич, гужлуда гьарайна, Ажузда кьил агъуз гъидай туш. Дегишвал хас я и гьавайриз, Итимриз дегиш хьун чидай туш…
Вич патал ада ихьтин уьмуьр кьабулна, гьа ихьтинбур яз адаз вичин ватан ва адан инсанар аквазни кӀанзава. Са низ ятӀани тӀимил акун мумкин я, адаз лагьайтӀа, и уьмуьрда вири жагъана. (Инал рикӀел тарихдин анекдот хуьквезва, машгьур Рембрандта садра яргъал сиягьатдиз кӀвачин хьайи жегьил художникдиз тагькимарзавалдай: «Амукьа кӀвале, амукьа кӀвале! Сагъ са уьмуьр бес жедач ина авай кьван аламатар чирун патал».) И патахъай килигайла, Майрудин Бабаханован уьмуьр кьетӀенди, чи яратмишзавай интеллигенциядин арада саки тикрар тахьанвайди я. Ада ватандикай вичин мани гьа ватанда яшамиш жез лагьана.
Уьмуьр шеледик хьайи шаир.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
ТАРИХДИН ЧИНРАЙ Гьажи Ильясов.
ШаракӀундин хазина. Ада квекай лугьузва?
Гъилевай йис чи уьлкве ва Дагъустан Республика патал кьетӀенди я. Кризис давам жезвайвиляй ваъ. Дуьньяда халкьаринни уьлквейрин арада алакъаяр хцивиляйни ваъ, абур гьамиша хцибур тир, иллаки Россиядин Федерациядихъ галаз, ада эхиримжи йисара тухузвай аслу туширвилин политика себеб яз. КьетӀенвал гузвайди Россиядин Федерациядин Государственный Думадиз ва Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидиз сечкияр я. Политический партийрик юзун ква. Им тӀебии кар я. Партийрин сиягьрилай алава яз кьилдин ксаризни Государственный Думадиз рехъ ачух тирвиляй, сечкийрин вилик квай варцара политикадин уьмуьр мадни къизгъинди жеда. Дагъустандикай рахайтӀа, чина, къизгъинвал садрани агъуз тежезвай шартӀара, гьич шакни тефизвай вакъиаяр хьун, са жуьредани кьиле ацукь тийидай къарарар кьабулун мумкин я. Месела, сечкияр жедалди саки кьуд варз амаз, чи республикадин патай Госдумадиз векилвал ийиз фидайбурун сиягь саки тестикь хъхьанва. Абурун арада, месела, Думадин важиблу комитетдин кӀвалах вичел алай Гьажимет Сафаралиев хьтин халкьдин векилвал авунин ихтибардиз мадни лайихлу тир ксар аватӀани, чпин хусуси крар туькӀуьриз, чпин тухумринни абурун тумухъанрин мурадар кьилиз акъудиз къулай чкаяр кьунвайбурни авачиз туш. Гьайиф хьи, гьахълу сечкияр тухунин эвер гунрик кваз ихьтин рехъ республикадин кьисметра жавабдарвал хиве тунвай ксари хкянава ва адан гьахълувилихъ амайбурни инанмишариз алахънава. Къуй гьакӀ хьурай: виридакай я депутатарни, я абурувай халкьдин вири месэлаяр гьализни, къвердавай артух жез аквазвай татугайвилер алудизни жедайди туш. Дагъустандин халкьарик артух секинсузвал кутазвай маса крар ава. Эхиримжи йисара Дагъустанда къизгъин гьалар уьлуькариз алакьнава, ягъ-ягъунар, хъиткьинарунар, государстводин органрин къуллугъчийринни адетдин агьалийрин чанариз къастар авунар тӀимил хьанва лугьуз рахунар гзаф аватӀани, хьанвай дегишвал вилералди
аквазвач, гьавиляй инанмишни жезвач. Гьина тӀимил хьанва? Белки ава жеди ахьтин чкаяр. Амма Кьиблепатан Дагъустанда, сад-вад йис идалай вилик авай гьаларив гекъигайла, къизгъинвал са шумудра артух хьанва. Дербент шегьердани СтӀал Сулейманан районда эхиримжи вахтара хьайи вакъаяр идан шагьидвал я. Кьиблепатан Дагъустан гьеле I9-АСИРДА диндин пайдахар кьилел алаз хьайи мусибатрик экечӀайди тушир. Къад лагьай асирдин эхиррани, республикадиз Мукьвал тир рагъ экъечӀдай патан уьлквейрай яргъи чуруяр квай динэгьлияр-бизнесменар къвез эгечӀайлани, кьиблепатан районар къерехда амукьнай. Гзаф чиновникрини мунафикь динэгьлийри абурун куьмекдалди чпиз цӀийи бизнесдин бинеяр кутунай, жуьреба-жуьре фондар ахъайна, дарда авайбуруз гъил яргъи ийидай кьасар ийиз, агъзурралди дагъустанвияр, тамам хуьрерин ва районрин жемятар рекьелай алуднай. Ихьтин шартӀара чи халкьариз хас тушир иманри республикадин гьакъикъатдиз къвердавай деринриз гьахьзавай дувул янай. I999-ЙИСАН вакъиаяр идан сад лагьай нетижаяр хьанай. Эгер а чӀавуз им са шумуд хуьруьн, сад-кьве райондин кьилин тӀал тиртӀа, гила вири патал алат тийидай завал хьанва. Гьайиф хьи, республикада экономикадин месэлаярни гьич садрани тахьай хьтин кӀевера гьатнава. Лап гъвечӀи мажибрал эцигнавай муалимдизни духтурдиз, актердизни журналистдиз ва чкадин бюджетдал алай гзаф масабуруз вахт-вахтунда мажиб тагун – им гьикӀ лагьай чӀал я? Бес республикадин экономика вилик физвайдакай гузвай рапортар, газетрайни телевизордин экранрилай аквазвай кьван рекъемар тапанбур яни? Тирла, им гьихьтин политика хьурай, ада пака гьихьтин нетижайрал гъурай? Малум тирвал, Дагъустан Республика вичи къазанмишзавай пулдин такьатрилай алава яз федеральный бюджетдай къвезвай дотацийрал гьалтайла, регионрин арада сад лагьай чкадал ала. 20I5ЙИСУЗ, месела, республикадив абур 46 миллиард манатдилай виниз агакьнава. Халкьдин Собранидин эхиримжи сессиядал республикада тухузвай экономикадинни финансрин политикадикай ихтилат аламатдинди хьана. Республикадин Кьил Рамазан Абдулатипова пулдин такьатар кар чиз ишлемиш тийизвай, бюджетда мукьвал-мукьвал дегишвилер хутазвай правительстводин адресдиз гьахълу критика авуна. Критикадин рахунар алатай йисан эхиррани, адалай виликни са шумудра хьайиди фикирда кьуртӀа, вак акваз, геле къекъвезва лугьудай мисалдал хквезва. Муькуь патахъай, фадлай ва вири месэлайра гьакӀ тир. Эгер къад-къанни вад йис идалай вилик гъейри иманриз ваъ лагьанайтӀа, долларар – жибинра, мидявал фикирда аваз илифзавайбурун рекьер кьетӀивилелди агалнайтӀа, республика икьван бедбахтвилерикни акатдачир. Гьавиляй я лугьузвайди:
Ийимир кар жедай пашман – негьда жува жув. Дуст квай лувак тамир душман – дегьда жува жув. Вуч цанатӀа, гьам вахчуда – жедач масакӀа, Чил дерин я, цавни кьакьан – шехьда пака жув.
Вири лезги халкьдиз сейли шаир ва сиясатчи Ризванрин Забит Дадашбаладин хва I926-ЙИСАН 26-январдиз Азербайжан ССР-ДИН КцӀар райондин Манкъули хуьре лежбердин хзанда дидедиз хьана. КцӀар райондин Лакар хуьре ирид йисан мектеб акьалтӀарна, ам Къубадин педтехникумда кӀелуник экечӀна. Ватандин ЧӀехи дяведин сифте йисара ада муаллимвална, ахпа артиллериядин наводчик яз Яру Кьушундин жергейра I946-ЙИСАЛДИ къуллугъна.1946-йисалай I956-ЙИСАЛДИ ам КцӀар районда исполкомдин медениятдин отделдин инспектор, райондин «Къизил КцӀар» газетдин жавабдар катиб, КцӀар районда ВКП(Б)-ДИН райкомда хуьруьн майишатдин отделдин инструктор тир. Гьа чӀавуз ам Бакудин кьилин партшколадиз ракъурна, кӀелун куьтягьайла, ада жуьреба-жуьре жавабдар къуллугърал кӀвалахна, гьа жигьетдай Советрин Союздин Игит М.Велиеван тӀварунихъ галай колхоздин седривиле. 1962-йисуз ам Дагъустандин халкьдин яратмишунрин кӀвалин, гуьгъуьнай (I964-ЙИСУЗ) КцӀар Райондин халкьдин яратмишунрин кӀвалин директорвиле, ахпа Азербайжандин Медениятдин министерстводин инспекторвиле (I979-ЙИСУЗ) тайинарна. Ризванрин Забит Дадашбаладин хва «РикӀин гаф» (I959-I975-ЙИСАР) тӀвар алай эдебиятдин межлисдин бинечи ва регьбер тир. Анин иш
тиракчийрик Дагъустандин халкьдин шаир Байрам Салимов, писатель Расим Гьажиев, шаир ва композитор Асеф Мегьман ва гзаф масабур квай. ДидедчӀалал ада вичин сифте эсерар, I952-ЙИСАЛАЙ гатӀунна, «Дуствал» альманахда, «Коммунист» газетда, «Дагъустандин дишегьли» журналда, Азербайжандин ва Дагъустандин районрин газетра чапна. Адан шииратдин ва гьикаятдин кьилдин ктабар Москвада, Бакуда ва Махачкъалада чапдай акъатна: «Дадашан дустар», «Шагьнабатдин сел», «ГъвечӀи кӀел», «МискӀалар», «Илгьамдин пери», «»Кьелни фу», «Гар чуьлда жеда», «Пайгъамбардин къацу пайдах», «Самур вацӀун кьибле пата», «Мугьманди рак ахъайзава». Ада яратмишай пьесайрин бинедаллаз Азербайжанда ва Дагъустанда цӀудав агакьна тамашаяр эцигна: «Дибироваз хъел къвезва», «Залан къуллугъ», «Кьисас», «Ашукь Лукьман» ва мсб. Ам туьрк-азербайжан чӀалай лезги чӀалаз эдебиятдин эсерар элкъуьрдай устад хьизни машгьур тир. Ризванрин Забит Дадашбаладин хва лезги халкьдин сивин яратмишунар кӀватӀдай хъсан пешекарни тир. Ада халкьдин къагьриманвилин эпос «Шарвили» лезгийрив ахгакьарна (Б.Салимовахъ галаз санал), сифте яз Махачкъалада Кесиб Абдуллагьан ва Нуреддин Шерифован шииррин кӀватӀалар чапдай акъудна. Ада са шумуд виш лезги халкьдин махар, агъзурралди бендер-манияр, мисалар кӀватӀна, абурукай чапдиз акъатнавайбур лап тӀимил я: «Ашукьдин къуват», «Лезги халкьдин къадим манияр», «Кьибле патан лезгийрин сивин яратмишунрай». Ада КцӀар шегьерда Лезгийрин халкьдин театр, Миниатюрайрин театр, Манийрин ва кьулерин ансамбль (Танхо Израилован ва Жамалудин Муслимован иштиракдалди) яратмишна, КцӀар райондин тарихдин музейдин бине эцигна. Ризванрин Забит Дадашбаладин хва, вичин чӀехи архив туна, чавай чара хьана. Ана цӀудралди чап тавуна амай романар, повестар, пьесаяр, поэмаяр, вишералди макъалаяр, агъзурралди шиирар, йикъарагар, рикӀел хкунар, гьукуматдин идарайри ва дустари ракъурай чарар, жибиндин дафтарар ва гьакӀ лезги халкьдин эдебиятдиз, медениятдиз, тарихдиз талукь тир документар ава. Ризванрин Забит Дадашбаладин хва яргъал чӀугун тавур азардикди I992-ЙИСАН 22-ноябрдиз рагьметдиз фена. Адан сур Манкъули хуьре ава.
“Самур” журналдин редакция
«Зун и пата, вун а пата» поэма вичин вахтунда чапдай акъат тавур эсеррикай сад я. Ам редакцияди кӀусни куьруь тавуна ва автордин чӀалан кьетӀенвилер хвена гузва.
Шаир, гьикаятчи, драматург ва машгьур общественный деятель Забит Дадашбалаевич Ризванов Азербайжан республикадин КцӀар райондин Манкъулидхуьре лежбердин хзанда I926-ЙИСУЗ дидедиз хьана. Шаирди вичин кьадар-кьисметдикай, кьилел атай дуьшуьшрикай икӀ лугьузва:
Зун гъамарин, хажалатрин шеле гваз Угь тавуна вилик фейи итим я...
Гьакъикъатдани, 3. Ризванов датӀана общественный деятель ва шаир хьиз вилик физва. Ада «Садвал» тешкилат арадал гъизва, кьве чкадал пайнавай лезги халкь сад хъувунин хци месэла жавабдар идарайрин вилик эцигзава, Азербайжанда авай лезгийриз мектебра дидед чӀалал тарсар гун, лезги чӀалал кхьизвайбурун эсерар чап авун чарасуз тирди къейдзава. Ада хкажай са бязи месэлаяр кьилиз акъатна. Къанни цӀуд
йисан вахтунда Бакуда лезги чӀалал 30 ктаб чапдиз акъатна. Абур туькӀуьрунин, эсерар кӀелунин, абуруз рецензияр кхьинин, абурал чӀалан жигьетдай кӀвалахунин зегьметни 3. Ризванован хиве гьатнай. Азербайжандин лезги мектебра лезги чӀалан тарсар хтуна, гьар классда гьафтеда ихтияр ганвай кьве сят лап тӀимил ятӀани, «Дидед чӀал» предмет вичин чкадал хтана; КцӀарин газетдин са чин лезги чӀалал акъатиз башламишна, КцӀара Бакудин педучилищедин филиал ачухна, ана са дестедиз лезги тарсар гузва; Бакудин радиодай лезги чӀалал I0-I5 декьикьадин передачаяр гун тешкилнава. Б. Салимова вичин сидкьи дуст, къелемдин юлдаш, макьсаддин ва метлебрин сирдаш 3. Ризвановакай икӀ кхьизва: «Шаирдин рикӀин илгьам вацран нурар хьиз экуь, гуьрчег, гурлу, метлеблу фикирри къвердавай гужлу авуна. Ада вичин поэзиядин пайдах хайи халкьдихъ галаз санал хкаж же- дайди дериндай кьатӀана. Зариди сифте нубатда хайи халкь машгьур авун, адан руьгьдин инжияр кӀватӀна майдандал акъудун Кьиблепатан лезги халкьдин чӀал, литература, искусство, тарих вилик тухун патал дериндай веревирдер авуна»
Вири вичин уьмуьр халкьдин рекье эцигай шаир я чӀехи къуллугърихъ, я пуларихъ галтугай кас туш. Адани, лезгийрин вилик девиррин кьегьал рухваяр хьайи К. Мелика, Кь. Саида, Е. Эмина, Я. Мегьамеда, С. Сулеймана хьиз, хайи халкьдиз къуллугъна, адан азабар ва умудар къалурна.3. Ризванов зурба, галатун тийижир тешкилатчини тир. КцӀара гьевескар Лезги театр арадал гъун (гележегда адакай Гьукуматдин театр хьанай), вад агъзурдалай артух имаратар кӀватӀна, Тарихдин музей кардик кутун, Лезгийрин кьуьлердай ансамбль тешкилун - ибур вири 3. Ризванован тӀварунихъ галаз алакъалу кӀвалахар я.3. Ризванова лезги халкьдин руьгьдин хазина (сивин яратмишунрин ва эдебиятдин ирс) кӀватӀ хъувуникни зурба пай кутуна. Ада Б. Салимовахъ галаз санал «Шарвили» эпос кӀватӀ хъувуна, ам къайдада хтуна, чапдиз гьазурна. И кардал абур яхцӀур йисалай артух алахъна. Нетижада лезги (Магьачкъала. I999) ва урус (I-ПАЙ. Махачкала. 2000) чӀаларал кьилдин ктабар яз «Шарвили» эпос чапдай акъатна. Им чи халкьдин тарихда лишанлу, шад ва зурба вакъиа хьана. Эгер 3. Ризванова мад са кӀвалахни тавуна анжах лезги эпос арадал хканайтӀани, адан тӀвар гьамишалугъ чи тарихда амукьдай. И баркаллу кардилай алава 3. Ризванова са шумуд том махар, манияр, мисалар, къаравилияр кӀватӀ хъувуна чапдиз акъудиз гьазурнава. Абурукай гьелелиг са том «Кьиблепатан лезгийрин манияр» (Магьачкъала.2003) акъатнава.
3. Ризванова К. Абдуллагьан, Э. Гъанидинан, Э. Эмиралидин, Н. Шерифован шииратдин ирс кӀватӀ хъувуна, абурун кьилдин ктабар акъудна, чӀалан устадрин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай вичин гафни лагьана. Арифдар шаир жуьреба-жуьре илимрални машгъул тир. Ада лезги чӀалакай, тарихдикай, этнографиядикай, топонимикадикай, эпиграфикадикай ахтармишунар кхьенай. Абурукай бязибур, месела, «Лезгийрин тарих» ктабдизни акъатнай. И вири кӀвалахар 3. Ризванова къерехдай гьич са куьмекни авачиз, анжах вичин зегьметдалди кьилиз акъуднавайди я. Бес им хайи халкьдин вилик кьегьалвал тушни мегер?! Вични шаир яшамиш хьайи къулайсуз шартӀара. ЖЕНГЧИ-ШАИР ва писатель 3. Ризванова художественный эсеррин ирсни туна. Адан шиирар, поэмаяр, гьикаяяр, повестар, романар авай ктабар: «Дадашан дустар» (I959) Магьачкъалада, «Шагьнабатдин сес» (I964), «Гар чуьлда жеда» (I966), «Илгьамдин пери» (I972), «Кьелни фу» (I984) Бакуда, «Гар чуьлда жеда» урус чӀалал Москвада акъатна. Яратмишунрин кӀвалах 3. Ризванова шииратдилай башламишнай. Адан сифте чӀалар I940-ЙИСУЗ «Социализмдин темп» (КцӀар шегьер) газетдиз акъатнай. Шаирди лезги ва азербайжан чӀаларал эсерар яратмишзавай. Азербайжан чӀалал теснифай эсерар республикадин газетриз, журналриз, альманахриз, антологийриз, учебникриз акъатзава. I950-ЙИСАЛАЙ ам дидед чӀалал элячӀзава. Акунрай, Гьажибег Гьажибегова лагьай - «лезги чӀалал ачух тежедай гьич са фикирни авач» - гафари жегьил шаирдиз еке таъсирнай. Уьмуьрда хьиз шииратдин яратмишунрани 3. Ризванов женгчи я. Ада «Поэзия» шиирда чӀалан устаддин везифадикай икӀ лугьузва:
Гьар са чӀавуз женг къизгъин тир Поэзия майдан я. Адан юкъваз къвез жедайди Гьунарлу тир инсан я!
И фикир шаирди «Эл кӀанда» эсерда мадни деринарзава. Идалай алава, ада шаирдинни халкьдин месэла эцигзава.
Шаир кӀанда! КӀанда эвел! Шаирдизни, Шиирдизни Чеб рикӀера туна чими, Виш йисарив агакьардай
Гзаф чӀалара ада къагьриманвал, игитвал тестикьарзава, руьгьсузвал, ажузвал негьзава:
Тек са уьмуьр кьисметнава гьар инсандиз, Са чӀавузни уьмуьрдикай хъелиз тахьуй. Хажалатни, шадвилерни яхъ масандиз Ажузвална, вилин накъвар селиз тахьуй.
Гьа са вахтунда 3. Ризванова вичин халкьдин саламатвал хуьн патал, адан бахтлу гележегдин рехъ-хвални къалурзава:
Илимлу хьухь, женгчивала эл паталди Са жув патал алахъна, жув зайиз тахьуй. Тедбирлу хьухь, алахъмир са гел паталди, Хазинаяр гьакӀ метлебдиз пайиз тахьуй.
Шаир са къагьриманвилин, ватанпересвилин, шаирдин везифадин месэлайрал сергьятламиш хьанвач, ада гьакӀ инсанпересвиликайни вичин гаф лагьанва. «Вуч хъсан тир» эсердай са чешне гъин:
КӀвачеллайбурун жергеда эрчӀи патахъай вад лагьайди З. Ризванов.
Сад чаравал, садни кьиникь ХьаначиртӀа хупӀ хъсан тир... ...И дуьньядал пехил рикӀер АмачиртӀа xynl хъсан тир. «Хъсан тир» шиирдай
3. Ризванова вичин шииратда уьмуьрдин важиблу са месэлани авач хкаж тавунвай. Шаирдихъ муьгьуьббатдикайни тӀимил чӀалар авач. ЯтӀани, шаирди, ярдихъ элкъвена, адан хатур къачузвайда хьиз, «Бейкеф жемир» эсерда икӀ лугьузва:
Муьгьуьббатдин ялавдикай Рахадач зун, кӀани яр. Игитрикай лугьуда за Жуван рикӀин манияр.
Ада и кардин себебдикайни хабар гузва:
Гьа ксар я хайи Ватан Душманрикай хвейибур. НАМУС-ГЪЕЙРАТ хвена михьиз Гур женгера кьейибур..
Гьахьтин «гур женгера» Ватан патал чан гайибурун жергедик, гьелбетда, вич XVIII лагьай асирдин сад лагьай паюна яшамиш хьайи, лезги халкьдин къагьриман хва Гьажи Давуд, I837-I838-ЙИСАРА урус пачагьдин аксина къарагъай Къуба патан лезгийрин кьиле акъвазна, азадвилин женгера иштиракай Гьажи Мегьамед, Ярагь МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИ ва масабур акатзава. И кьегьал рухвайрикай 3. Ризванова романар ва повестар КХЬЕНВА.«ГЬАЖИ Давуд» роман «Самур» журналдин I993-ЙИСАН 3-6 ва I994ЙИСАН I-2-НУМРАЙРИЗ акъатнай. Ана иранлуйрин ва туьркверин чапхунчийрихъ галаз Ватандин азадвал патал хьайи женгера лезгийрин кьиле акъвазнавай Муьшкуьрви Гьажи Давудан къамат ганва. Романдин бинеда гьакъикъатда хьайи вакъиаяр эцигнава, тарихда хьайи ксарикай раханва. Писателдивай кьилдин ксарин образар (Гь. Давуд, Сурхай хан, Петр Первый) ва тарихдин вакъиаяр чеб-чпихъ галаз алакъада аваз къалуриз хьанва. Эсердин гьерекатар Къубада, Дербентда, Худата, Таркида, Къумуха кьиле физва.3. Ризвановавай Гьажи Давудан жанлу образ арадал гъиз хьанва. Вич лежбердин хзанда Муьшкуьр вилаятдин Дедал хуьруьн машгьур тухумда дидедиз хьайи Гь. Давуда медресада чирвилер къачуна. Ам вичин девирдин арифдар ксарикай сад хьана. Гь. Давуд, гьар са хали
сан мусурман хьиз, гьяждал Меккедиз фена, «Гьажи» лугьур тӀварни къачуна. Хайи халкь авай гьал аквазвай Гьажи Давудавай секиндиз ксузни жезвач. Ада халкь къецепатан чапхунчийрикай азад ийидай рекьер-хуьлер жагъуруникай датӀана фикирзава. Адан ният - лезгийриз садалайни аслу тушир гьукумат арадал гъун тир. Писателди кьилди-кьилдин чешнейралди Гь. Давудан акьуллувал, халкьдиз вафалувал, тарихдин четин шартӀара дуьз рехъ, жуван халкьдин тереф хуьдай сиясат хкязаватӀа къалурнава. Гьайиф хьи, рикӀ михьи, вич лагьай гафуниз вафалу Гь. Давуд ва адан хзан Сурхай хандин ва туьркверин султандин хаинвал ва чинеба фитнеяр себеб яз бедбахт жезва... Лезгийрин гьикаят арадал атун ахтармишай алим Къ. Акимова вичикай рахазвай романдиз ихьтин къимет гузва: «Гьажи Давуд» роман - тарихдин гзаф терефрин, дерин ва жанлу эсер я. Зариди тарихдин зурба тема - халкьдин милли акьул-камал арадал атун, халкьдиз вичин гьукумат теш- килиз кӀан хьун, ам ихьтин гьерекатар кьиле тухун патал дигмиш хьун къарагьарнава, тӀупӀалай ийизва ва тарихдин шикилриз, гьерекатриз, къаматриз элкъуьрзава... Роман кӀелайла, малум жезва: романдин автордиз Къафкъаздин тарих, география, этнография дериндай чида... Эсер жанлу, таъсирлу чӀалалди кхьенва, авторди лазим авай чкайрал рангар ядай гафар, гекъигунар, мисалар ва камаллу гафар ишлемишнава...» Вич гьикаятчи тир алимди романдиз ганвай къимет гьахълуди Я.КЪЕЙДУН лазим я хьи, романдин мана-метлебди, ана эцигнавай месэлайри кьве патал пайнавай чи халкьдиз къенин юкъузни къуллугъзава, адав вичин кьадар-кьисметдикай фикириз тазва. И вичикай рахай романдилай гъейри писателди «РикӀер кудайла», «Къачагъдин хва къачагь» ва «Файтунчи» - тарихдин повестар, «Пайгъамбардин къацу пайдах», «Самур вацӀун кьибле пата» романар кхьенай.3. Ризванован кӀеви дуст Б. Салимова къейдзавайвал, агъадихъ гузвай шаирдин эсердай цӀарар адан рикӀ алайбур тир:
Дуьньядивай тӀалабдачир маса затӀ, КьисметнайтӀа яшайишдин бахтар заз. А бахтара женгер хьурай датӀана Хайи халкьдин кар паталди къизгъин тир, Абурукай пай гудай за, aтӀaнa, Игитбуруз мурад-метлеб якъин тир.
А вахтунда зун шехьдачир, хъуьредай, Зун бахтлу я, зун бахтлу я! - лагьана.
Къагьриманвилин, игитвилин ва Ватандин азадвилин темаяр 3. Ризванован яратмишунра кьилинбур я. И месэлаяр адан шииратда, гьикаятда, драматургияда ва публицистикада гегьеншдиз ва датӀана гьалтзава.3. Ризванов вич яшамиш хьайи девир вири патарихъай ва дериндай аквазвай шаир хьана. Адаз уьмуьрдин, гьакъикъатдин хъсан терефарни аквазвай, нукьсанарни. Ам са кьуру тарифунрални акъвазнавачир. Вич яшамиш хьайи девирдикай ада икӀ ЛУГЬУЗВА:«ДУЬЗЕНБУРУН девир туш им зеррени, Замана я жанавуррин, сикӀерин. Агъавалда пеленграл лап къуьрени, Сагьибар яз багъларинни никӀерин». Идалайни башкъа, шаирди вичин фикирар ачухдиз малумарзава, инсанрин вилерал алай перде алудзава:
Пудкъад йис я - руфуна фу, Тандал бегьем пек тежез. Кьилел туьгьмет, чинал тфу Алаз, гъамар эх тежез! Мегьамеда гана женнет, Уьмуьр затӀни туш лугъуз. Коммунизма гузва чазни Гележегдин къуш лугьуз. «Заз ахварай уьмуьр аквазва» шиирдай
3. Ризвановаз вичин яратмишунри хайи халкьдин вилер ачухарзавайди, адаз гьахълувилин рекьел къвез куьмекзавайди ашкара тир.
Дуьнья тирвал фикирар зи Къекъвез ава къваз тавуна РикӀин кӀусар - шиирар зи Къвезва са-сад наз тавуна. Абурукай манияр жез, Хуьрерилай алахьзава. Мелерални мехъеррал къвез, Лежберди хьиз кӀвалахзава.
Шаирдихъ драматургиядин эсерарни ава. Тамашачийри хушдиз кьабулай, чеб КцӀарин лезгийрин театрдин сегьнедал эцигай: «Дибироваз хъел къвезва», «Гуьлуьшан», «Кафтар», «Кьисас», «Хиялар», «Залан къуллугъ», «ЦӀийи мехъерар» пьесайрин тӀварар кьаз жеда.3. Ризванов халкьарин эдебиятрин алакъаяр мягькемарай шаирни хьанай. Ада азербайжанрин машгьур чӀалан устадар хьайи С. Вургъунан, М. Ибрагьимован, С. Рагьимован ва масабурун эсерар лезги чӀалаз таржума авунай. Шаирдин къадалай артух чӀалар, композиторри авазар туькӀуьрна, халкьдин рикӀ алай манийриз элкъвенва. Абур мел-мехъеррик, межлисра еке гьевесдалди къени лугьузва.3. Ризванова къвезвай несилрихъ элкъуьрнавай дерин фикирар квай шиирарни тунва. Абурукай «Дуьз акьукь зи гъавурда» эсерда шаирдин веси хьиз кьабул жедай цӀарар ава:
Эй жегьилар, сел хьиз кверез алахъа. Кьве гаф рахух, сав авач хьи сиве куь. Чи девирда чавай тахьай кӀвалахар, Гъатзавайди я, гьелбетда, хиве КУЬ!.....ЭЙ жегъилар, дуьз акьукь зи гъавурда, Йикъахъ галаз бягьс авурай йифе куь. Багъиша заз, за асивал aвypmla, Амма зурба крар ава хиве куь!
Шаир I992-ЙИСУЗ КцӀар шегьерда кечмиш хьана. Ам вичин ватан тир Манкъулидхуьре кучукнава. 3. Ризванован тӀвар КцӀара авай Лезги театрдал ва вичи кӀелай Манкъуьлидхуьруьн школадал эцигнава. Вичин ялавлу уьмуьр халкьдин рекье эцигай, чи медениятдик кьетӀен пай кутур къагьриман хва Забит Ризванован тӀвар ва адан баркаллу крар гьар са намуслу лезгиди эбеди яз рикӀе хуьда.
Белижда гьаваяр, алатай йисарилай тафаватлу яз, фад мекьи жезва: кьилел, кӀвачел ва бедендал алукӀна кӀан жезва. Дяведин дердери, хажалатри инсанриз я берекатлу зул, я адан гуьзел рангар къалурнач. Ингье, хабарни авачиз кьуьдни мукьвал жезва. Майрама нянрихъ хзандин кӀвале авай къула кӀарасдин цӀай хъувуна, рухварилай кул эляна, нафтӀадин лампа куькӀуьрна, ракӀар жуфтдаказ кӀевирна. Къулал яд авай къажгъан эцигна, хинкӀал авунин къайгъуда гьатна: ргадай верч, тини ишиндай гъуьр, серг, къатух, арута, гъери, иштягь ачухдай чумалин цур гьазурна. Фикирдай лагьана: «Нин гуьгьуьлдиз вуч хуш ятӀа, гьам тӀуьрай». Куьчедилай аял квай кьеб гваз Шамайни Марвар хтана, чими къулан кьвед кьве патавай ацукьна. Абур суса ийизвай кӀвалахриз, адан сириштайриз талукь суьгьбетрик экечӀна. Марвара явашдаказ са паъаз ван къведайвал лугьузва:- Чи Мая сусаз аферин, адалай кӀвалин-хуьруьн вири кӀалахар алакьзава. Хзанри сусаз гагь Майрам, гагь, Къудрата хьиз, урус къайда Мая лугьузва.- Эхь, - паъ рази жезва. – Шегьерда ханвайди ятӀани, Майрамаз чи адетарни хъсан чизва.- Са бязи къарияр чпин рухвайрин сусарилай хай рахада, - лугьузва Марвара. - Абурай зи кьил акъатзавач. Жуван хцин сусалай чара
касдиз вучиз хай рахазвайди я? Нарази месэла аватӀа, жуван сусаз ширин мецелди жува лагь ман: «Чан бала, и кар акӀ мийир, икӀ ая».- За ваз атӀа чӀавуз лагьай хьиз, - Марваран жегьил вахтар рикӀел хкана, Шамая хъверна.- Эхь, чан паъ, гьа чӀавуз вуна заз лагьай хьиз, - са легьзеда алцумарна, алава хъувуна: - За Майрам сусаз ам гъайи сифте йикъара лагьай хьиз, - Марварни хъуьрена.- Чан дидеяр, заз куь рахунар ван жезва гьа, - зарафат кваз лагьана Майрама.- Хьурай ман, чан свас, чна авачир гафар лугьузвач хьи, - Марвар гъилер тинида авай сусаз милаимдаказ килигна. – Вун бахтлу хьуй, чан бала, чи рикӀикай яд хъванвай.- Чун вири бахтлу хьурай, чан диде, - тӀалабна сусани. – Женгина авайбурни, абурук кваз Къудратни.- Амин, - тестикьарна къарийри. Са арадилай Абас кьве къубави итимни галаз хтана, адетдин жузунар авуна, абур мугьманханада ацукьарна. И арада винел верч алай хинкӀални гьазур хьана. Адет тирвал, хуьрек бадийриз акъудзавай Марвара сусав фу, кьел, кукӀварнавай верч, хинкӀал авай ва маса къапар мугьманрин вилик тухуз туна. Хзанди винел гъери, серг, къатух алай хинкӀал тӀуьна, винелай шурпа хъвана. Мугьманар хъфиз къарагъайла, Марвара гъуьлуьвай жузуна:- Я чан кас, вуна абур и йифен вахтунда гьиниз рахкъурзава? Чи кӀвале ксудай чкаяр ава кьван.- Абуру Ахцегьрин мугьманханада чкаяр кьунва, - лагьана Абаса.- Чун Зуьгьре ваха гуьзлемишзава, - итимрикай сада мугьманханадин зеведишдин тӀвар кьуна. - АкӀ ятӀа, хъфиз жеда, - лагьана чӀехи кайваниди. Мугьманар, сагърай лагьана, хъфена. Абурухъ галаз Абасни экъечӀна: ада гьар йифиз станция хуьзвай яракьлу къаравулар ахтармишзава. Бадеяр кӀвалин къавай куьрсарнавай чӀехи лампадин кӀане сун бегьлеяр хурунал машгъул хьана. Абурун са патавай рухунал, вичин кьунар гъиле кьуна, Майрамни ацукьна: ада «Ичер» чешнедин гуьлуьт хразва.- За фикирзава, за хразвай бегьлеяр чи аскерриз герек къведа, - бегьле алай кьунар хкажна, къалурна Марвара. - Къвезвайди кьуьд я.- Урусатда гзаф мекьи жедайди я, - лагьана кефер патан кьуьд акур Майрама.- Бегьлеяр гегьеншдаказ храна кӀанда, итимрин гъилер чӀехибур жедайди я, - Къудратан гъилер хиялда аваз, лагьана Шамай бадеди. БицӀи Алпан ахварикай кватна, кӀепӀиникай вилер экъисна, гъугъбугъ ацалтна, бадейрин, дидедин гьерекатриз килигзава. Майрам кьезилдиз къарагъна, аялдал фена.
- Вун ахварай аватнани, чан? - жузуна, ада хцин чиниз са кӀуф гана. – Ваз вуч кӀанда? Ви кӀан кьеженвани? Кьуранвани? – тангар бушарна, килигна. – Аферин зи хциз! Михьи я.- Вун рахазвани, я чан шараг? - хабар кьазва паъа. – Ваз гишинзавани? Мекьизвани? Дарзавани?- Рахурай, - лугьузва Марвар бадеди. – И мукьвара суса адаз тухдалди нек гайи тир. Адаз гишин жедай вахт хьанани?- Са тӀимил фитӀиниз тада ман, чан диде, - хурудал фитедин пӀипӀ вегьена, свас кьепӀинал алгъана. – Ма, чан, хъухъ! Аял динжарна, са кӀвач кьепӀин кикел эцигна, ам эчӀягъиз-эчӀягъиз Майрама мад вичин кьунар гъиле хкьуна.- Я чан бала, вуна а гуьлуьт алайвал эциг, Къудратан чарчиз жаваб кхьихь, - теклифна Марвара.- Исятда кхьида, чан диде, - къарагъна, тавдинн кӀваляй чар, ручка, девит къана, Майрам куьсруьдихъ ацукьна, са вил кьепӀиник квай Алпаназ ягъиз, Игит ярдиз чар кхьиз эгечӀна: ада гьар са гаф къарийрал меслят гъизва, гьабуру лагьайвал кхьизва.- Чи виридан патай саламар-дуьаяр, кхьихь, - тӀалабзава паъа.- Кхьена, - секинарзава суса.- Вичив Игитдин къизилдин гъед агакьнани, хабар яхъ.- Кьада.- Чна вичиз савкьватар ракъурзава, кхьихь.- Кхьена.- Вун чи мектебдин муаллим хьанва, кхьихь, - рикӀел гъизва Марвара.- Кхьида, - хиве кьазва Майрама.…Итимар фронтдиз тухвана, Белиждин сифтегьтан мектеб муаллимар авачиз амукьна. Дербентдай эверна, Майрамаз мектебда тарсар гун теклифна. Педучилище куьтягьна, шегьердин са мектебда тарсар гана, Майрамаз муаллимвилин тежриба хьанвай. Гъуьлуьхъ галаз Брестдиз фейила, ада гьанин мектебдани кӀвалахнай. Гила…- За аял хуьзва, - лагьана Майрама. – Ам лап гъвечӀи я.- Аял куь къарийри хуьрай, - районо-дин зеведишдиз Майраман хзанда вуж аватӀа чизвай. – Зун Абас халудин кӀвализ атайди я. Майрама къуьнер чуькьвена: апаян, къаридин ихтияр авачиз адавай разивал гуз хьанач.- Абас стхадихъ галаз зун рахада, - лагьана зеведишди. - Чан руш, мектеб муаллимар авачиз туна виже къведач. Бес аялар куьчейра твадани?! РАЙОНО-ДИН зеведишди Абасаз зенг авуна, месэладин гъавурда туна, адан разивал къачуна. Майрамав арза кхьиз туна, эмир гана… Гьа юкъуз муаллимвиле, дяведин цӀукай гъвечӀи хва галаз катна, Белиждиз акъатнавай са украйинви дишегьлини муаллимвиле кьабулна, адаз мектебда яшамиш жедай ихтиярни гана.
КӀвалахал фейи сад лагьай юкъуз Майрамаз чир хьана: Катя, гуцӀул миллетдин векил, Карпат дагъларин са хуьре яшамиш жезвай, муаллим тир… Дяве эгечӀай сад лагьай юкъуз немсери Катядин гъуьл яна, кьена… Ам папавай кучукизни хьанач… Катя вичин ругуд йиса авай хвани гваз РагъэкъечӀдай патахъ катна… Дагъустандиз акъатна… Гьа юкъуз Майрама Катя аялни галаз илифарна: абуруз тӀуьн-хъун, алукӀдай пек-партал гана, ишлемишдай къаб-къажахни вугана, чпин муказ рахкъурна.- Катя гьикьван рикӀиз хуш инсан тир? – хабар кьазвай хьиз, лагьана Марвара. – Атун кумазни чаз куьмекар гуз эгечӀна.- Ам чаз ухшар авай, - лагьана паъа. – Лап чи Алпанда ханвай хьтинди тир.- Тир ваъ, я баде, я! – тестикьарна суса.- Катядин Мишани тербия авай гада я, - лагьана Марвара. - Ам кьве сятда ацукьай чкадилай къарагънач, анжах чи Алпанахъ галаз гагь вилер экъисиз ишарайралди, гагь чпин чӀалалди рахазвай, - къейдна Марвара.
- Мишади за тарс гузвай сад лагьай классда кӀелзава,- малумарна Майрама.- Вувв! Им аламат тушни?! Украйин аялди лезги мектебда кӀелзава! Ам чи чӀалан гъавурда акьазвани кьван?! – къарияр тажуб хьана.- ЯВАШ-ЯВАШ акьада, - инанмиш я муаллим. - Аялри чӀал фад кьадайди я. Хзанри Къудратаз кхьенвай кагъаз пакамахъ Абаса «Баку-Москва» поезддиз вугана: ам меркездив агакьайла почтадин са кьватидиз вегьин тӀалабна, икӀ чар хцив са шумуд йикъан фад агакьда, фикирна.
Къазан шегьер… Ам Волга вацӀун гьуьл кьван гьяркьуь къерехдал, зурба къажгъан хьиз, экӀя хьанвай… Къудрат, хер сагъ хъижезвай йикъара госпиталдай экъечӀиз, яваш-яваш къекъвез, шегьердихъ галаз таниш жезва: адаз кьакьан цлар галай куьгьне КЪЕЛЕ-КРЕМЛЬ, пуд-кьуд мертебадин къадим мискӀин, цин хвал фенвай яргъи Булах куьче, Татаррин магьле - Слобода, гимияр акъвазнавай вацӀун порт… сифте яз аквазва. Тажуб жезва. Вилерикай Белиж, Дербент, Нерен кӀеле, Самур вацӀ… карагзава.
Къудрата фикирзава: «Чи бубаяр иниз фадлай къвезвай, абуру ина кӀелзавай, - рикӀел вичиз Алпанда бубайрин кӀвале акур, «къазан басмадал» чапнавай Къуръан хтана. – Чи къужайри Къазанда араб чӀалал акъуднавай ктабар регьятдаказ кӀелзава: абурал басар-бисир къалурнава; Истамбулда, Багъдатда, Къагьирда акъуднавай ктабрал са лишанни къалурнавач: гьи гаф гьикӀ кӀелдатӀа, жува кьатӀана, жуваз чир хьана кӀанзава». Госпиталда авай азарлуйрал военкоматдин офицеррин вил-гъил алай: абуру вуж гьинай ятӀа, гьихьтин пешедин иеси ятӀа, гьи женгина набуд
хьанатӀа, гьиниз хъфин лазим ятӀа – вири малуматар кӀватӀзавай. «Гьа икӀ хьун лазим я, - фикирзава Къудрата. – Чакай фикирзавай, чун тешкилзавай иеси-штаб хьайила, душмандал гъалибвал къазанмишизни регьят жеда…» Къударт, гъилерик квал акатна, госпиталдин гьаятда къекъвезва: хире мад вичикай са хабарни гузмач, шегьердин ярж алай чкаяр адаз акуна… Мад ина вучда кьван? Я женгиниз, я кӀвализ хъфейтӀа жеда… Ада вичиз Белиждай, Алпандай, Дербентдай атай чарар тупӀалайзава ва хуралай кӀелзава… Сифтени сифте кьепӀиник квай (а кьепӀина Къудратни чӀехи хьана) хва (!) карагзава… Ахпа Мая (ада баладиз хурудилай нек гузва), гьаятдал ацукьнавай бадени диде, варцелай кӀвализ хквезвай буба аквазва…- Капитан Алпанов, ваз чар! – гьарайна таза почта пай хъийизвай аскерди.
- Сагърай, - чар къачуна, капитанди кьецӀивалзавай аскердиз муштулухдай са шикалат гана. Сусан чарче авай хабарри Къудратак еке шадвал кутуна, ам жаваб кхьиз ацукьна: хзанриз, са-садан тӀвар кьаз, саламар ракъурна, Маядиз муаллимвал мубаракна, мукьвара вич фротдиз хъфидайди малумарна, вичин цӀийи чар хкведалди жаваб кхьин тавун тапшурмишна. Духтуррин комиссиядал капитан Алпановаз ам сагъ хъхьанвайди ва адавай дяведин женгера иштиракиз жедайди малумарна.- Зун Ватандиз къуллугъиз гьазур я! – эрчӀи гъил пелев кьуна, Къудрат низамда акъвазна. - Капитан, вун рази ятӀа, чун шад я, - лагьана яшлу майорди. – Тупчи командирар чи Яру Кьушундиз гзаф кӀанзава. Вуна къуллугъ авур полкар садни амач. Чна вун Москвадин кьибле патав гвай Коломенск шегьерда авай «Игьтиятдин» полкуниз ракъурзава. Вун гьи ротадин, гьи батальондин командир жедатӀа, ваз чкадал чир жеда. Гьуьрметлу капитан, вун са сятдилай чи сержантди «Къазан-Москва» поездда ацукьарда. Москвада «Къазан» вокзалдик агакьайла, эвичӀна, Коломенскдиз фидай рехъ жува жагъура, - дуствилин хъверна.- Эхь, жагъурда! - уьткемдаказ лагьана Къудрата. - Зун сагъар хъувунай куьн, гьуьрметлу духтурар, духтурстхаяр, духтурвахар, ашпазар ва михьибанар, пара кьадар сагърай! «Къазан-Москва» поезд поспиталра (абур Къазанда гзаф авай кьван) сагъ хъхьана, фронтдиз хъфизвай офицеррайни аскеррай суха-сух ацӀанвай. Германиядин фашистрихъ хьайи сифте женгерикай ийизвай суьгьбетрик экечӀна, рехъ акуна-такуна акъатна, поезд меркездив агакьна. Къудратаз Коломенскидиз фидай рехъ хабар кьунни герек атанач: адахъ агалтнавай юлдашрин чӀехи пай гьаниз физвай. Москвадин куьчеяр, майданар офицерринни аскеррин дестейрай, яракьрай ацӀанва… Коломенскидиз физвай автомашин дяведин къа
равулри чка-чкадал акъвазарзава, документар ахтармишзава, ахпа ахъайзава… Къудрат анжах кьвед-пуд сятдилай чкадив агакьна. Документда къалурнавай «Игьтиятдин» полкунин гьаятдиз гьахьайла, адаз эверзавай ван акъатна:- Къудрат стха!
Къулухъ элкъвена килигайла, Къудратаз вичелди чукурзавай Брестдин тупчи Бигьай акуна.- Чан чӀехи стха, заз вун гьасятда чир хьана, - нефес дар хьанвай аскер офицердин къужахдиз гьахьна. – Вун сагъ-саламат ахкунал зун гзаф шад я, - жегьилдин вилериз нагъв акъатна.- Вун ахкунал, гъвечӀи стха, зунни шад я, - Къудрата ам къуьнерилай къужахда хкьуна, дуствилелди чуькьвена, хкажна, чилел эхцигна. Абуру сада-садаз Беларусдин тамун къерехдал немсерин дестедал авур гьужумда чпин кьилел атай дуьшуьшрикай, хьайи хирер сагъар хъувур госпиталрикай тади кваз куьрелди суьгьбетарна. - Зун и полкунин жергедин аскер хьана кьвед лагьай югъ я, - лагьана Бигьая.- Вал ина чи полкуна къуллугъ авур, Дагъустанда амаз таниш аскерар дуьшуьш хьанани? - Ваъ, садни, - Бигьая кьил галтадна.- АвайтӀа хъсан тир ман.- Сад ава…- Ам вуж я?- Зун! Кьведни хъуьрена.- Капитан Алпанов, зун ви батальондин тупчи я гьа! – тестикь хьанвай месэла хьиз, малумарна Бигьая.- Са шакни алачиз! ЦӀийи десте тешкилдайла, за полкунин командирдиз сифте нубатда тежриба авай тупчи Рамазанов Бигьаян тӀвар кьада, - хиве кьуна капитанди.- Аферин, чӀехи стха! Заз жув БуркӀихандиз хъфей кьван, ана жуван багърияр акур кьван шад хьана, - хиве кьуна Бигьая. Капитан полкунин штаб авай дараматдихъ фена: ихтияр къачуна. командирдин кабинетдиз гьахьна, генерал Константин Игнатовав вичин документар вугана, комиссардихъ галаз таниш хьана…- Куьне заз вуч тапшуругъ гайитӀани, гьихьтин къуллугъ ихтибар авуртӀани, зун ам кьилиз акъудиз гьазур я, - лагьана, Алпанов кабинетдай экъечӀна, абурун къарардал вил алаз гьаятдал акъвазна. Са сятдилай хьиз куьмекчи офицерди эвер хъувуна.- Юлдаш Алпанов, чаз ви алакьунрикай хабар ава, - лагьана генералди.- «Яру гъед» газетда авай макъалани кӀелна, - алава хъувуна комиссарди.
Капитандин рикӀиз регьят хьана: адаз комиссарди тӀвар кьур макъаладикай Смоленскдин госпиталда хабар хьанай, адакай Маяди вичин са чарчени кхьенвай.- Аферин, капитан! – генерал вичин полкуниз атанвай офицердилай гзаф рази хьана.- Са женгина душмандин кьуд танк кун – им еке агьвалат йа-а-! Мубаракрай! – лагьана комиссарди.- Мубаракрай! Чна инал меслятна: ваз СССР-ДИН Яру Кьушундин майорвилин чин гузва! Эмирдал за къул чӀугунва, – малумарна генерал Константин Ивановича. – Мубаракрай! ЦӀийи майорди юкь жизви агъузна, тебрикар кьабулна. - Къенин йикъалай чна вун, юлдаш майор Къудрат Абасович, - давамарна генералди, - цӀийиз тешкилзавай артиллериядин батальондин командирвиле тайинарзава. Исятда зи куьмекчиди, - жегьил офицер къалурна, - ваз ксудай-къарагъдай чка къалурда, столовойда тӀуьн гуда, са сятдилай майдандал гележегдин батальондин членрихъ галаз танишарда. Жуван везифайрив эгечӀ! Гьинал ни вуч авун лазим ятӀа, жува гьяла. Анжах цӀийи батальон вири жигьетрай тамамди, вири жуьредин тупаралди таъминди, женгина душмандал гъалиб жедайди хьун лазим я. Гьелелиг ви батальондин тӀвар «Игьтият батальон» жеда. Герек хьана, фронтдиз эверун кумаз адакай «Женгчи батальон» жеда. Вун ви батальондин командир, иеси, буба я. Алад, майор, хъсан сят хьурай!- ЧӀехи ихтибардай пара кьадар сагърай, гьуьрметлу генерал! За Ватандиз къуллугъзава! – лагьана, Къудрат полкунин штабдай, кьетӀен руьгь акатна, душман тергдай гьиссерив ацӀана, полкунин регьберрилай рази яз, экъечӀна. Артиллериядин цӀийи батальон тешкилун Къудратаз гзаф четин акъвазна: лазим кьадар аскеррин, офицеррин, сержантрин, тупарин, автомашинрин яракьрин ва маса затӀарин са пайни чкадал алачир… Абур вири акуна, жагъурна, тӀалабна, гъана, чкайрал гьазурна кӀанзавай. «Ракьар жагъурун регьят я, - фикирзава Къудрата, - абур Курскидин вокзалдин патав гвай «Мукални кӀута» заводдай ва маса чкайрай къачуда… Бес инсанриз вучда? Абур вердишарна, гьар садаз тупунин сирер, адай туьш ягъиз чирна кӀанзава… Фронтдиз тадиз герек хьана, им дяве я, къугъунар ваъ, чи «Игьтиятдин полкуникай» пака «Женгчи полк» авуртӀа, зун женгиниз вуж галаз фида? Са Бигьай тухудани?!» - цуру хъверна. Яргъалди фикирар тавуна, пака полкунин командирдин патав фена, адаз Алпанова вичин вири дердияр авуна. Генерал са кӀусни тажуб хьанач, ада, акси яз, дикъетдивди яб гана, лагьана:- Эгер, майор, вун зи патав атаначиртӀа, за вакай маса фикирдай. Батальондиз герек затӀар са вавай жагъур жедайбур туш. Хъсан хьана атана, - генералди майордин фагьумлувилин тарифарна, куьмек гун
хиве кьуна. - Чи арада мягькем алакъа хьун патал за вахъ, майор, жуван са куьмекчи, - жегьил лейтенант къалурна, - галкӀурзава.- Сагърай вун, гьуьрметлу генерал.- Ви батальон, майор, женгина мус герек жедатӀа зазни чизвач, - сефилдаказ, ахвари кузвай вилеривай гъил гуьцӀна, хиве кьуна генералди. - Им дяве я… Тади къачу, майор! ЦӀийи майор Алпанов вуж ятӀа, гьихьтин командир ятӀа, адан батальонди сергьятдал гьихьтин игитвал къалурнатӀа, «Игьтиятдин» полкуна са йикъан къене малум хьана, адал аскерри «Кьуд туп» тӀвар эцигна. Полкунин майдандин эрчӀи пӀипӀ Алпанован батальонди кьуна: офицерри, сержантри ва аскерри гьар юкъуз, пакамалай няналди, гьекьни каф хьана, низамда къекъвез, тупар, гранатометар ва маса яракьар чукӀуриз, кӀватӀ хъийиз, абурай туьшер ягъиз чирзава. Командирдикай муаллим, лектор, инженер, устӀар, меслятчи - артиллериядин вири пешейрин уста, иеси хьанва. - Майор Алпанов «Кьуд туп» туш, - лугьузва галат хьанвай аскерри къунши батальонда къуллугъзавай юлдашриз, - «Къад туп» я. Адан чанда авай къуват вуч й-а-а! – гъилер къваларихъ акъажна, тажубвал къалурзава. Бигьая майордиз вичелай алакьдай вири жуьредин куьмекар гузва. Гьавиляй ада ял ядай декьикьайра аскеррин кӀватӀалра дамахдивди малумарзава:- Зун майор Алпанован ти гъил я! Анжах командирдиз вичин «Ти гъилихъ» галаз рикӀяй-рикӀиз рахадай мажал жезвач: майор гьар са декьикьада са квел ятӀани, лап важиблу кардал, машгъул я. Адаз, вичи лагьайвал, кӀваляй атай чарчиз жаваб кхьидай вахтни авач. Бегьай чӀехи стхадикай са кӀусни бейкеф жезвач, ада кьил эляна, ван акьалтна, рикӀивай лугьузва: «Къайгъу авач, жедай кар я. Чун чибур я. Чан жуванбур!» Адан гафар Брестда авай вахтунда Мамеда, Рабаданани КЬУНВАЙ.«ИГЬТИЯТДИН батальон» акваз-акваз къалин жезва… На лугьуди, аскерар, офицерар муьгьлетра авай, гила вири санлай хквезва… Тупчияр яракьлу хьанва… Абур женгериз гьазур я… Зул алукьна: сад лагьай къаяр акъатна. Йифериз лап мекьи жезва: ятари муркӀар кьазва, чилер чӀагизва… Сад лагьай живерни къвана… Ноябрь алукьна… Гьар юкъуз полкунин майдандал женгинин къугъунар тешкилзава, женгинин тежриба хкажзава… Ихьтин гьерекатрик бязи офицерар, аскерар, аялрин машгъулатрик хьиз, зарафатдай экечӀзава Анжах лап гьа мукьвал халис женгер кьиле физва: душмандин яракьлу кьушунар, самолетрал, танкарал, машинрап, мотоциклийрал акьахна, Москвадихъ тепилмш хьанва…
- Абурун хура чун хьтин аскерар, ротаяр, батальонар, дивизияр… акъвазна кӀанзава, - лугьузва майор Алпанова вичин тупчийриз. - Душманрин хура дурумлудаказ акъвазун патал чаз дяведин илим: женгинин амалар, яракьрин хесетар, абур ишлемишдай къайдаяр чир хьана кӀанда… Гъалибвал са къуватдивай къазанмиш жедач. Гъалибвал женгина акьулди, къуватди ва амалди къазанмишда. Эхь! Чи чӀехи регьбер Сталина лагьайвал: Чи кар гьахълуди я, чун гъалиб жеда! Заз аквазва: чи вири офицерри, сержантри ва аскерри женгинин къугъунра рикӀивай иштиракзавач. За квез, чӀехи стхади хьиз, бубади хьиз, лугьузва: Чун пака, лап аламай няналди, фронтдиз ракъурун мумкин я. Низ жув женгина кьена кӀанзавачтӀа, низ жув фронтдай кӀвализ сагъ-саламатдиз хъфена кӀанзватӀа, инал аламаз дяведин илим, женгинин сирер чира, ахпа – геж жеда! Командирдин эхиримжи гафари аскеррин бейнидиз дериндай таъсирна – абур мад женгчидин тежриба хкажзавай майдандилай югъ мичӀи жедалди алат хъувунач. Полкунин аскерриз газетрай, радиодай малум жезва: душман меркездив АГАКЬЗАВА…НЕМСЕРИН самолетри шегьердал бомбаяр вегьизва, абур чилелай тупари язава…. Гьукуматдин идараяр Куйбышев шегьердиз акъуднава… Амма Иосиф Сталин вич Москвада ама… «Аферин! Хва я, Хва!» - лугьузва руьгь хкаж хьанвай аскерри. Генерал Игнатова эверна, Къудратаз чинеба хабар гана: «Сталина 7ноябрдиз Яру майдандал чӀехи маркет - Женгинин парад тешкилзава… Зунни вун, майор, чи полкунин векилар яз, гьа параддин иштиракчияр жеда. Гьазур хьухь!»…6-ноябрдин нянрихъ Ленинан мавзолейдал, Кремлдин гъетерал вегьенвай чилер алудна, лампаяр михьна, майдан кьуд патахъай ишигълу авуна.7-ноябрдин нянрихъ, 8-ноябрдин пакамахъ радиодай вири уьлкведиз хабар гана: I94I-ЙИСАН 7-ноябрдиз Москвада, Яру майдандал, Женгинин парад хьана. СССР-ДИН ватан ва меркез душманрикай хуьзвай Яру кьушунрин вилик Иосиф Виссарионович Сталин рахана: ада гьар са аскердиз, офицердиз… ва эгьлидиз Советрин ватан хуьниз эвер гана. ЧӀехи регьбердин эвер гуниз Яру Кьуушунри гьуррадалдди жаваб гана, гьа пак майдандилай, Ленинан мавзолейдин виликай, офицерарни аскерар, коммунистар кьиле аваз, чпин чанар ватан патал къурбанд ийиз, женгиниз фена. Парадда иштирак авур ва чӀехи регьбердиз яб гайи офицерринни жергедин аскеррин арада артиллериядин майор Къудрат Алпановни авай.
Белиж… Пакамлай къайи гару куьчеяр рукварикай шиткизва. Станциядал инсанар кӀватӀ жезва, абуру яру хьанвай гъилер гъилеривай гуьцӀзава… Кефердихъай къавал жив алай поезд атана, акъвазна. Сад лагьай вагондин рак ахъа хьана, адай ракъун рекьин къуллугъчийри фронтда гъилер, кӀвачер хкатнавай, хирер сагъ хъхьайла госпиталрай ахчухнавай аскерар авудзава… Дяведин набудар авудзавай чкадал итимар, дишегьлияр, аялар ва чӀуру хабардал хуьрерай атанвай итимар, поездра аваз инихъ-анихъ физ кӀанзавай пассажирар алтӀушзава… Дяведин набудрикай гьарда вичинди, вичиз ухшар авайди жагъурзава… Гъилер, кӀвачер кумачир жегьилар аквазвай яшлу дишегьлияр шехьзава… Итимри фашистриз, абурун кьиле авай Гитлераз векъи-векъи сеперар гузва… Инсафсуз дявекарар жазаламишун тӀалабзава. КӀватӀ хьанвай жемятдик Абасан хзанни ква. Марвара, вичин хва рикӀе аваз, набуд хьанвай аскеррин язух чӀугвазва, абуруз рекьел элячӀиз, чпиз талукь улакьра ацукьиз куьмекар гузва. Ада вичин патавай акъвазнавай мугьманханадин зеведиш Зуьгьредиз шикаятзава: - Чан вах, сенфиз чи бицӀиди са шумудра ахварикай кватна, вучиз лагьайтӀа йифди тамай чакъалри, аялри хьиз, гьараярзавай, жанавурри къув язавай… Зун Самур тама чӀехи хьайи инсан ятӀани, зазни кичӀе хьана… Ахьтин гьарагъунар хъсан лишан туш эхир… - Ваз кичӀе жез, бес ви къвалав гвайда вучзавайди я?- Я руш, Абас йифе пуд-кьудра къарагъиз, станция хуьзвай къаравулар ахтармишиз физвайди я.- Адахъ галаз жувни фида ман, - зарафатна Зуьгьреди.- Гила гьакӀ авуна кӀанда, - Марвара хъверна. - Вувв, икьван набудар?! Им мусибат тушни?! – Зуьгьреди жегилрин язух чӀугвазва.- Эхь… И мусибатар чи вилериз такунайтӀа, хъсан тир… - Марваран жерт залан я. – Бес чи веледарни цӀунни вацӀун арада авачни?!…- Ава… Абур вири саламат хьуй, чан вах, - лугьузва Зуьгьреди. – Ви Гьуьлдандин лекьре вуч кхьизва?- Са вад гаф: вич сагъ-саламат я, гуя сифте Смоленск шегьердин, ахпа Къазандин госпиталра ял ягъна… На лугьуди, идал са херни хьайиди туш… Им курортда ава, - Марваран чина наразивилин лишанар гьатна. - Белки, адал са херни хьаначтӀа- Я руш, дяведа хер тахьана амукьдани мегер? - Гьулдандин лекьрел хер тахьун лазим я, - Зуьгьреди дуст дишегьлидин рикӀиз майдан гана.- ГьакӀ кьванни хьанайтӀа, - Марвар са хер-кӀацӀни тахьанвай хва ахкунихъ умудлу хьана. – ЯтӀани зи рикӀяй, чан вах, гъам-хажалат кими жезвач… Бес ибурни чи рухзваяр я эхир, - набуд хьанвай аскерар къалурна.
Зуьгьреди са жавабни ганач, анжах, развилин лишан яз, са шумудра кьил эляна.- Яраб и папари, вахари хьиз,, кьил-кьиле туна, вуч сирлу гафарзаватӀа? – дишегьлийрин патав Абас атана. – Пакаман хийирар!- Абат хийир, чан стха! Вун вуч гьал я? Ви идарада вуч хабарар ава? – жузунарна Зуьгьреди.- Зи кефияр пис туш, ви ваха, - вилерин ишарадалди вичин паб къалурна, - заз йикъа пудра тӀуьн-хъун гузва… Хабарар инай, - шалмандин кукӀва авай радио къалурна, - ван къвезва: Яру майдандал Сталина Женгинин парад тухвана, душмандин кьушунар Сталинградлдихъ физва… Абур Кавказдиз гьахьзава… Чи хуьрериз гьар юкъуз дяведин набудар хквезва…- Эхиримижибур хъсан хабарар туш ман.- Алай йисуз Советрин гьукуматди ракьун рекьериз гзаф фикир гузва, абурун метлеб лап хкажнава. Накь чав меркездай ракъурнавай цӀийи эмир агакьна…… Вичин кабинетда Абаса Москвадай атанвай эмир вилералди кӀелна, тадиз станциядин къуллугъчияр кӀватӀна, лагьана:- Юлдашар, чаз Маскавдай, Ракьун рекьерин министерстводай, ихьтин са эмир атанва, - начальникди эмир яваш-яваш кӀелна. Ахпа вири, урус чӀал чин тийидайбурни, дуьз гъавурда акьадайвал, алава хъувуна: - Гьуьрметлубур! Эмирда къалурнавай хьтин тахсирар чакни, чи станцидин кӀвалахдикни ква: чаз акваз-акваз инсанар поезддин виликай рекьелай элячӀзава, и мукьвара атӀа там квай чкадилай физвай поезди яна, нехирбан кьена, ахпа кьве мал гиликьна… Урусатда, иллаки РагъакӀидай пата, хаинри рекьер чӀурзава, абур хъиткьинарзава, поездар вацӀариз, кӀамариз вегьизвайдуьшуьшар хьанва. Эмирда СССР-ДИН ракьун рекьерин вири станцийрин начальникриз ва къуллугъчийриз кӀевелай тагькимнава: гьарда жуван участокда гуьзчивал тухун, инсанар ва улакьар чпиз талукь чкайрилай зарар тежедайвал алудун, йифиз станцийрал шемер куькӀуьрун, къаравулар эцигун, абур ахтармишун… - Ибур чна гьар юкъуз ийизвай кӀвалахар я, - лагьана жегьил фяледи. – Чавай мад вуч кӀанзава, я неченик?- Ийизва, эхь… Амма гьамиша ваъ, гьавиляй гъалатӀарни ахъхайзава, - жаваб гана яшлу фяледи. - Бязи юлдашри рикӀ гвачиз кӀвалахзава, - лагьана маса фяледи. – Агъа магьледай мектебдиз къвезвай бицӀекар ракьун рекьелай гьар юкъуз жез-тежез алучӀзава. Шаз гьанал са аялдин кӀвач ханай. АтӀа кӀута гвай устӀар халудиз за шумудра лагьана: «Яда, а жигъирдиз кьве тахтадин кӀус ягъа, аялриз, инсанриз регьят хьурай!» Ваъ, къени гьакӀ ама. Начальникдин чин чӀур хьана.- А рехъ за пака туькӀуьрда, - устӀарди вичин тахсир хиве кьуна.
- Пака ваъ, къе! Аламай няналди! – Абаса столдал гъуд гьалчна.- Низ чида, ихьтин кимивилер чи уьлкведа гьикьван аватӀа. Квез ихьтин куьлуь-шуьлуьярни Маскавда авайдаз акуна кӀанзавани? – чуру квай фяледи кьил галтадна.- Я стхаяр, эмир кхьейда чавай дуьз истемишзава. КӀвалахна кӀанда! – хъилелди лагьана жегьил фяледи. – Мажибда вил авайбур акваз, жуван гуьгьуьлни хазва.- РикӀел хуьх: исятда алайди дяведин вахт я, - эхирдай къейдна Абаса. – Дяведин вахтунин къанунри вири эмирар кьилиз акъудун истемишзава. Инани кхьенва, - эмир авай чар хкажна, яцӀу ванцелди, туьнтвал кваз лагьана: - И эмир кьилиз акъуд тавун – Ватандин вилик еке тахсир акъатун, къанун чӀурун яз гьисабзава ва ам чӀурайди жазаламишда! Инсанрилай дерин нефесар алахьна.- Чи станци, чан неченик, - арза авуна кьуьзуь бригадирди, - югъ-йиф хуьрерай къвезвай, ракьун рехъ сифте аквазвай инсанрай ацӀанва, абур гъавурдик кутадай кьван чун галатзава. Абуру чаз ябни гузва, гьурайни лугьузва, ахпа, гаф сиве амаз, ракьун рекьин акатай чкадилай элячӀна физва…- Пассажирриз чи гафарин ван къвезвач, - фялейри бригадирдин тереф хвена.- Дагъдин хуьрерай атанвай, фронтда хер-кӀацӀ хьанвай, ракьун рекьин къайдайрин гъавурда авачир инсанар я, - хъуьтуьлдаказ лагьана начальникди. – Чна абур, гьикьван четин хьайитӀани, гъавурда туна кӀанда. Лазим хьайитӀа, фуни, ядни гана кӀанда, стхаяр. Кабинетда ацукьнавайбур чпин начальникдиз гьейранвилелди килигна. Абуруз чизва: Абаса, вичини туьтӀуьна, етимриз фу гузва, ксудай чка авачир инсанар кӀвализ хутахзава, тӀуьн-хъун гана, абур динжарзава.- Чи станцидик квайбур, инал къвезвайбур санлай пис инсанар туш, - бригадирни буш хьана, - гишинзавай, мекьизвай бахтсуз инсанар я. - Чун абурун гъавурда акьаз алахъзава, - кьвед лагьай бригадирди вичин мергьаметлувал къалурна.- Чунни мецелди рахаз алахъзава, - тестикьарна михьибан дишегьлийри.- Чна гьар юкъуз гьакӀ кӀвалахна кӀанзава, - Абаса эмир алай чар виридаз аквадайвал телефондин патавай цлал алкӀурна. - Дяведин шартӀара ихьтин эмир кьабулун, ам чкайрал ракъурун зурба кар я, - лагьана яшлу къаравулди. – Чун, стхаяр, гьар сад жуван чкадал мукъаят хьана кӀанда. Абасаз кӀваляй хабар атана: Алпандай Набисат вах атанва.- Чи ГъвечӀилекьни фронтдиз фена, - вилерал нагъв алаз хабар гана хуьряй атай Набисата.- Элван?! – хзанар тажуб хьана. – Я руш, ам лап аял я, - лагьана Марвара. – Адан цӀукьуд-цӀувад йис яни, тушни завай лугьуз жедач.
- Гьакьван я, ада мектебдин ирид лагьай синифда кӀелзавай.- Бес военкоматди аял дяведин цӀуз гьикӀ ракъурна?- ТӀвар гъвечӀиди ятӀани, гададин рикӀ чӀехиди я, чан Зугьраб свас, - Къудратаз мехъер авурдалай гуьгъуьниз хуьре Марвараз «Зугьраб свас», ахпа, адалай чешне къачуна, Майрамаз – «Дербент свас» лугьузва. - Буйни атанва, вичин юлдашрикай са кьилин хкатзава. Ада чаз гьар юкъуз лугьузвай: «Вири чи стхаяр ватан хуьз фронтда авайла, зун вучиз кӀвале, какайрал ацукьнавай верч хьиз, авайди я? Зун душманрилай телеф хьайи бубайрин, стхайрин кьисас къахчуз фида! Зун Къудрат стха хьтин тупчи жеда!»- Лугьузвай жеди, бес военкоматди аял кьил дяведиз гьикӀ тухвана?! – Марвварак хъел акатнава. - КцӀариз фена, арза кхьена, чи гадади райисполкомда вичин яшар чӀехи хъийиз туна, - Набисата гъавурда туна.- ГьакӀни жедани? - жузуна Шамай бадеди.- Эхь, чан паъ. - Агь, амалда-а-р, - Марвара кьил галтадна. – Вучда? Я Аллагь, чи гъвечӀи хва фейи чкадай сагъ-саламат хтурай ман… Чи виридан рикӀ алай ГъвечӀилекь… Ам Къудратазни гзаф кӀандай, - вилерал накъвар акьалтна. – Элван цӀайни вацӀай экъечӀдай хва я, лугьудай Къудрата, - лагьана Майрама.- Ам гьахьтинди тир, чан Дербент свас, - тестикьарна, Набисат давамарна: - ЧӀехида лагьай гаф чилел вегьин тийидай, нештӀер чукӀул хьтин, хци аял тир… Абас хтана, вахаз хуш-беш авуна, жузунарна.- Аялдикай акуна-такуна жегьил хьана, ингье, ватан хуьз Яру кьушундизни фена, - суьгьбетдик Абасни экечӀна.- ГъвечӀилекьре вичиз Къудратан адрес ракъура, лугьузвай, бес вичи чӀехи мирес ахквада, - хабар гана мугьманди. - Яраб гьахьтин ягъ-ягъун, туп-тфенг авай чкадай миресриз садаз сад жагъида жал? – Марвар шаклу я.- Чидач… Мумкин я… - Абасавайни тестикь жаваб гуз хьанач.- Шурван гьикӀ ава? – жузуна хзанри.- Хъсан я… Э-Э-Э, тиши къуьнелай гъил хкатнавай инсан я ман… Сагъ хъижезва, са тӀимил хер кума. Колхоздин гьисаб-улубдин иеси хьанва. Ада квез саламар ракъурна. Марваран чинин рангар дегиш хьана: адаз вичин хвани набуд хьана хквез кичӀезва …- Саламар ракъурай Шурванни сагърай, абур гъайи – вунни, - лагьана, Абас кӀвалахал хъфена. Станциядин вилик квай радиодай диктор дишегьлиди малумарна: - Къе чи микрофондихъ шаир Хуьруьг Тагьир гала. Ада квез фашистрин кьил Гитлеракай кхьенвай шиирар кӀелда.
Итимдин яцӀу ван акъатна. Шаирди дявекардин къамат агалайгалайвалди ачухарзава:
Куьне лагь, бес инсаф яни? Я чӀуруд талгьуз, я къени, Эл къирмишдай икӀ садрани Вагьши инсан хьайид туш…
Эхирдай кирамди, Гитлеран тӀвар кьуна, «Хуьруьг Тагьиран патай виш агъзур лянет я ваз!» - лагьана. Радиодин кӀане яб гузвай инсанри, чпиз зари аквазвачтӀани, адаз капар яна, «чи патайни лянет я» тикрарна.
Тупчи батальон къатканвай казармада йифен кьулариз лампаяр куькӀвена, майор Алпанова Кьилин штабдин тади эмир малумарзавай ван гьатна:- Батальон! Фронтдиз! Тадиз! Вири шейэр кьуна, вад декьикьадилай – майдандал! Низамдиз! Офицерар, сержантар, аскерар садлагьана кӀвачел акьалтна, на лугьуди, абур ерли ксанвачир, гьакӀ вилер акьална, яргъи хьанвай, пуд декьикьадилай гьаятдал экъечӀна. Къецел мекьи я… Кьуд пад мичӀи я… Майдан живеди кьунва, ада аскеррин кӀвачерик жакьракьарзава. Чилелай хкаж жезвай лацу пердеди йифен мичӀивал жизви экуь ийизва.- Чи Ватандин рикӀ – Москва хуьн патал – виликди! – эмир гана майор Алпанова. Тупчи батальонди штабди къалурнавай чкадал сенгер кьуна… Йифен мичӀивиликай даях кьуна гьужумдиз къвезвай немсерин кьушун Алпанован батальонди къаршиламишна – туьш кьуна, мукьвалай ягъзавай тупари, пулеметри ва автоматри чпин кар авуна – душман кьулухъ элкъуьрна… Пакамахъ немсери, цӀийи къуватар кӀватӀна, мад гьужумна… И сефер Алпанован батальондиз еке зарар хьана… Женг яваш хьайила, майдандилай хер хьайибур, кьейибур кӀватӀ хъувуна, тупар кьулухъ чӀухгуна, штабдивай низамдикай хкатай аскеррин ва яракьрин эвез куьмек тӀалабна. Душмандин яракьлу дестеяр гьа са гирведилай пуд лагьай сефер атана… Къудратан тупчияр михьиз гьелек хьана, гьа дара-дар арада куьмекар агакьна: жегьил аскерри душманриз дуьз румар гана… Кьве гьужумдин арада малум хьайивал, батальондиз куьмекдиз ракъурнавай аскеррик дагъустанви Расулов Бедирни квай. Хайи ва
тандихъ цӀигел хьанвай тупчи жегьилар цӀийи аскердихъ галаз таниш хьана. Яргъи яхун жегьилди вичикай лагьана:- Зун, юлдашар, Бедир я. Ахцегь райондин Йигулрин, чна Ругулрин лугьузва, «ругул» эркек лагьай гаф я, хуьряй я. За Дербентдин муаллимрин училищеда кӀелзавай. Ингье, эхиримжи курсунай экъечӀна, гуьгьуьллувилелди фронтдиз жуван Ватан хуьз атанва.- Ваз аферин, стха, - тупчияр цӀийи юлдашдилай рази хьана.- Ватан хуьз кӀан хьун хъсан кар я. Вакай тупчи гьина хьана? – жузуна са аскерди.- За Орджоникидзе шегьерда тупчийрин курсар кӀелна.- Зани гьана кӀелайди я, - суал вугай аскерди шадвиляй капар яна. Ял язавай батальондин кьилел тупарай язавай гуьллейрин хар къвана: аскерар чкӀана, гьар сад вичин чкадал фена, душмандин дестеяр атунал вилер алаз, акъвазна. Абурни, кьилерал ракьун кьепеяр алай пияда аскерар, автоматар хкажна кьуна, парада авайбур хьиз, гьяркьуь камар ягъиз-ягъиз, къвезва… Майор Алпанован эмирри душмандин дестейрал гуьллейрин лужар къурна… Бедира вичин уьмуьрда сифте гьалтнавай женгина викӀегьдаказ иштиракзава: туьшчидив тупунин залан гуьллеяр вугузва, буш хьайи патрумар са патахъ гадарзава, душмандин гуьллейрикай автомашиндин кьулухъ, япарал гъилер элисна, кьил агъузна, чуьнуьх жезвай… И сеферда Къудратан батальонди са къадамни кьулухъ чӀугунач. Югъ няни хьана, женгни акъвазна… Галат хьанвай аскерар алайди алайнал ацукьна… Вилер чуьлдин кухня атунал ала, тупчияр явашяваш санал кӀватӀ хьана, суьгьбетрик экечӀна: ни вуч авунатӀа, шумуд фриц атӀа дуьньядиз ракъурнатӀа, шумуд танк тергнатӀа, садал кьвед эхциг хъийиз, тади кваз, сада-садан гаф атӀуз, суьгьбетарзава. Къудрата женгинин нетижаяр ктабда кхьизва: абур тадиз полкунин штабдиз агакьарна кӀанзава.- АТАНА-А! – шад гьарай акъатна Бедирай: полуторка автомашиндихъ галай ракьун кухня акурла, жегьил аскердин вилери цӀарцӀар гана, сивиз цӀаран ятар атана. Тупчияр кухнядал алтӀушна: абуру къарих рекьидалди яд хъвана, каш кваз нисини фу, силин чӀахарин хапӀа тӀуьна… Ахпа абур артиллериядин патав ял ягъиз, зарафат квай суьгьбетариз, хзанрилай атанвай чарар кӀелиз… эгечӀна. Югъ няни жезва Бедир юлдашрикай хкечӀна, вад-цӀуд къадам эрчӀи патахъ фена, чӀехи тупунин кӀане ацукьна. Ахпа ада къултухдай куьруь кфил акъудна, пӀивитӀ сиве кьуна, кьежирна, уф туна, фере кӀекрен жиргъ аламай ванер акъудна, сефил авазрив эгечӀна. Тупчияр тажуб хьана, кьилер хкажна, кфилдин ван къвезвай патахъ килигна… Кфилди ажайиб хъуьтуьл, ширин ва аял чӀавалай таниш сесери кавказви аскеррин рикӀерай, дамаррай ватандин, хуьруьн, кӀвалин шикилар, мукьваяр, гьиссер ракъурна.
- Гьикьван ширин гьава я?! - са тупчиди вичин рикӀиз регьят хьанва, вич тамам гъуьргъуь хьанва лагьана.- Зани гьакӀ гьиссзава, - хиве кьуна кьвед лагьай тупчиди.- Гуьзел гьава я, - лагьана Бигьая.- Эхь, - тестикьарна командирди: адан вилера милайим гьиссер пайда хьана. Бедиран гьавади садни бейтереф тунач: тупчияр, Къудрат кьиле аваз, къарагъна, явашдаказ атана, музыкантдин патавай ацукьна. Командирди вилерин ишарадалди Бедиравай мад кфил ягъун тӀалабна. Къудратан рикӀел Улус магьалда хьайи са кьиса хтана. Ада, Бедира ял язавай уламдикай менфят къачуна, тупчийриз суьгьбетна.… Абас, Къудратан буба, Самур муькъвелай станциядал цӀийи кӀвалахал хкайла, адан чкадал къаравулвиле Самур дередай тир са жегьил кьабулнай. ТӀварни адан Расул тир, Бедиран хва Расул. Хуьре катиз-галтугиз, юзун квай кӀвалахар ийиз вердиш хьанвай жегьилдиз муькъуьн кьиле ацукьай чкадал ахвар къвез хьана. Гьикьван къарагъиз, къекъвез ахцукьайтӀани, вилер вацӀун зарбдиз къвез алатзавай цин гужлу лепейри тухузвай, гьасятда мад ахвар агалтзавай: сив къакъунзавай, вилерни акьал жезвай… Къаравул вич вичелай алатай декьикьайра муькъвелай инсанарни такуна физ хьана… Ксанвай къаравулдал хъуьредай ванери Расул уяхарна… «Вучда? И хъварц хьиз, зал гьалтзавай ахвар гьикӀ алудин?» - фикиррик квай Расулан вил вацӀун кьере экъечӀнавай нацӀара акьуна. «За жуваз са ксул авуна, ам ягъиз ацукьда», - лагьана, гада тадиз къарагъна, шалвардин жибиндай епинихъ галай чукӀул акъудна, кьерел фена. ВацӀун лепейрилай къарагъзавай шагьварди юзурзавай нацӀари лепе гузвай, на лугьуди, гьарда вич къаравулдиз къалурзавай… Са тӀуб кьван яцӀу, яргъивилел кьве метр алай нац! кӀанелай атӀана, ам гваз Муса вичин чкадал хтана, кфил ийиз эгечӀна. ВА-ЦӀУД декьикьадилай муькъуьн кьиляй кфилдин ванер акъатна. «За мад са ксул хъийида, - фикирна Расула. – Сад хайитӀа, сад квахьайтӀа, чантада артуханди аваз хьуй, герек къведа»… Расулаз машгъулат жагъана: ам пакамалай няналди кфил ягъиз, кьере булдалди авай нацӀарикай цӀийи ва жуьреба-жуьре кфилар ийиз хьана… Жегьилдин шадвилихъ кьадар авачир: сад-вад йикъалай адан пӀузарикай, тупӀарикай халкьдин вири гьаваяр хкатзавай… Муькъвелай физвай инсанри, тамукай кьилер хкудзавай чакъалри, тарарай тарариз лув гузвай ачкарри Расулан макьамриз иштягьдивди яб гузвай… Са вахтарилай адаз балабан ягъиз, ахпа зуьрне ягъиз чир хьана, сад-вад кесиб мехъеррални физ хьана… Къаравул Расулакай Улус магьалда «Уста Расул» хьана…- Гьа Расул зи буба я, - шаддаказ малумарна Бедира.- Вун, жергедин аскер, бахтлу инсан я, ахьтин машгьур буба авай, - лагьана майорди. – Чи бубаяр хванахваяр тир. Уста Расул зи мехъеррал чӀехи зуьрнечи тир.
Бедир шадвиляй сив ахъайна, тажубвал авай вилери цӀарцӀар гуз амукьна, адал тупчийри шад хъуьруьнарна.- Зал тӀвар хтанвай чи чӀехи буба Бедирни кьавал тир, - лагьана чиниз яр акъатнавай йигулвиди. – Чи тухумдин тӀварни Кьавалар я, - развилин хъверна. Чи тухумдин са хел Къубадиз, са хел Самурдиз, са хел Бакудиз, са хелни ЦӀехуьл хуьруьз куьч хьанва.- АкӀ хьайила, мадни хъсан я: вун чи тупчийрин кьавал хьухь, - эмир гузвай хьиз, теклифна Къудрата.- Зун гьазур я, юлдаш майор! - садлагьана кьил хкажна, дуьм-дуьз акъвазна, эрчӀи гъил пелев тухвана, Бедира эмир кьабулна.- Им заз ван хьайи лезги чӀалал ганвай, лезги чӀалал кьабулнавай сад лагьай эмир я, - хъвер кваз къейдна Бигьая. Гьа йикъалай Бедиран лакӀаб Кьавал ХЬАНА.…САДЛАГЬАНА душмандин патай тупар рахана… Къудратан батальон мад гуьллейрин, минайрин харцик акатна…
1942-йисан кьуьд… Белижда къай, мекь, тӀурфан ва къалин живер ава. Дагъларин хуьрера кьуьд мадни мишекъат хьанва: анрай къвезвай инсанрик гзаф арза ква. Станциядал дяведикай катнавай, каша тади гузвай, кӀвалах авачир инсанар кӀватӀ жезва. Алпанов Абас, станциядин начальник, пассажиррин суаллриз жавабар гуз, абуруз фалди-целди куьмек гуз алахъзава, амма гьамиша агакьзавач… Дяведин цӀай гзаф инсарихъ галукьзава: хендедайрин, етимрин, кесибрин кьадар югъ-къандавай артух жезва. Дяведин цӀай Зугьрабхуьруьхъни галукьна: фронтда авай Мирвет, Марваран ими, гел галачиз квахьна… Пуд гъвечӀи аял галай Паки хендеда хьана, гъам-хажалат чӀугваз амукьна… Марварни имидин хажалатди кьуна, ам Пакидин аялриз куьмекар гуз алахъзава.- Заз аквазва, чан балаяр, - лугьузва Шамай бадеди, дяве яргъал фирдавай, хажалатар гзаф жердавай инсанар чеб-чпив гзаф агатзава: сад садан гъил кьаз, жувахъ авай са кьас фу къуншидихъ галаз пайиз алахъзава.- КӀеве авайдан гъил кьун хъсан кар я, баде, - лагьана Майрама.- Эхь, чан ЧӀуралдин цуьк, - бадеди Дербентдиз гьамиша адан къадим лезги тӀвар лугьузва. Белижда винидихъ галай къадим хуьрериз хас «Хуьруьк фин» адет гьатзава: хъуьтӀуьн йифериз лампада кузвай нафт, къула кузвай купӀар, кӀарасар кьенят авун патал, яргъи йифер фад акъудун патал къуни-къуншияр гьар нянихъ садан кӀвале кӀватӀ жезва: ана цӀийи хабарар, суьгьбетар, гъилин-тупӀун кӀвалахар, машгъулатар ва тӀуьнарни – вири жезва. И нянрихъ Абасан кӀвализ къунши итимарни папар, сусарни рушар
ва аяларни кӀватӀ хьана. Абур иесийри чпин адет тирвал, чин ачух яз, кьабулна. Алпанрин хзандин кӀвале, къавай куьрсарнавай лампадин кӀане, дишегьлияр элкъвена ацукьзава, аялри абурун арайра чкаяр кьазва. Хабарар, суалар, суьгьбетар башлшамишзава… Гьарда вичин гъиле авай кар ийизва: фронтдиз ракъурун патал сун бегьлеяр, гуьлуьтар ва я перемар хразва, аялрин кукӀвар хьанвай парталриз рапуналди пинеяр хъиязава… Ял ядайла авайда жував гваз гъанвай кьурай къереяр, пӀинияр ва чуьхверар, кӀерецар ва шуьмягъар незва… Итимар кьилди кӀвале ацукьнава, чпин суьгьтбет-саладик ква. Аяларни чӀехибурун арайра, суьгьбетриз яб гуз, ацукьиз-къарагъиз, катиз-галтугиз, бицӀибур са вил ахварал физ, ава. Хуьруьк кӀватӀ хьунин кьилин мана дегиш хьанва: ам фронтда авай бубайрикай, рухвайрикай, стхайрикай рахун, тӀал авай рикӀериз сабурар гун хьанва.- Чан Марвар вах, са баяд лагь, - адахъ гьахьтин алакьун авайди чиз, тӀалабна Зуьгьреди.- Мирвет стха квахьнавай зи рикӀел баяд аламани?! – Марвара шалунин пипӀелди вилериз атай накъвар михьна. Межлис кис хьана. - Вувв, багъишламиша, чан вах, рикӀелай алатнай, - хиве кьуна Зуьгьреди. - ЧӀулав хабар тапанди хьуй, стха сагъ-саламатдиз хтана, рикӀиз регьят хьуй! - Маниди ви дерт кьезилдарда, чӀехи свас, - лагьана паъа. Марвара ван хкажна, вичин рикӀе авай дердияр, мурадар манийриз элкъуьрна:
Сирт дагълара къвед рахада, Аранда къуьл цазмач, лугьуз. Зи хайи вах бед рахада, Секин са югъ амач, лугьуз…
- Вув, им заз талукь мани хьана хьи, - Зуьгьредин вилерал накъвар акьалтна.- Марвар вахан мани чазни талукь я, - лагьана Катяди.- Мад са мани лагь ман, - тӀалабна межлисди. Марвара яргъал вегьенач:
Гитлер лугьур чӀулав къаргъа, Чи аскерри дуван акуй! Фронтдавай ширин бала, Гъалиб хьана, кӀвализ хтуй!
- Амин! – вири рази хьана.- Я Аллагь, чи балаяр дяведин цӀай сагъ-саламатдиз хтурай, - вилер цавал хкажна, тӀалабна дидейри.
Нагъметуллаев Агъадаш Нуьсретович 1948-йисан 4-январдиз Мегьарамдхуьруьн райондин Гъепцегьрин хуьре муаллимдин хзанда дидедиз хьана. Зегьметдин рехъ хуьруьн мектебда сифтегьан классрин муаллимвилелай башламишна. Советрин Армиядин жергейра къуллугъна. Липецкий госпединститутдин тарихдин факультет яру дипломдалди акьалтӀарай А. Нагъметуллаева жуьреба-жуьре йисара Липецкий областда, Ярагъдал ва Мегьарамдхуьре мектебрин регьбервиле кӀвалахна, партийный, советрин органра жавабдар къуллугъар бегьемарна, «Мегьарамдхуьруьн район» муниципальный тешкилатдин кьилин везифаяр тамамарна. А. Нагъметуллаевахъ хуьруьн майишатдин рекьяйни кьилин образование ава.1997-йисалай та пенсиядиз экъечӀдалди ада Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранида зегьмет чӀугуна. Алай вахтунда Гъепцегьрин хуьре яшамиш жезва. А. Нагъметуллаевахъ «Гьукуматдин идарадин лайихлу къуллугъчи» – гьуьрметлу тӀвар, гьакӀни Дагъустан Республикадин Госсоветдин ва Халкьдин Собранидин Гьуьрметдин грамотаяр ава. Нуьсретоврин Агъадаша, чпик милли кьуш, атир квай гьикаяярни теснифзава. Абурукай са шумуд «Лезги гезетдин» чинриз акъатнава. Абур кӀелзавайбуру хушдиз кьабулнава. Агъадихъ чна куьн, гьуьрметлу кӀелзавайбур, А. Нагъметуллаеван гьикаядихъ галаз сифте яз танишарзава. Буюр кӀела ва къимет це!
Са чӀавуз къунши хуьре кьакьан буйдин, гьяркьуь къуьнерин, мухан ригеяр хьтин спелар авай гада яшамиш хьана. Вичин тӀварни Шагьпеленг тир. «Перленгдикай пай ганвай шагь», – зарафатдивди лугьудай адаз хуьруьнбуру. Рахадайла Шагьпеленга ара-ара «тха чан» лугьудай. Дишегьлийриз «чан зи вах» лагьана эвердай. Адан гъиликай, мецикай бейкеф, нарази хьайи инсан хуьре бажагьат хьана. Са гафуналди, махарик квай малаик хьтин инсан тир Шагьпеленг. ЖЕГЬИЛ-ЖАВАНАР, таяр-туьшер адан буй-бухахдал, акунрал гьейран тир. «Вакай зун тиртӀа, ништа шумуд назназидин рикӀе муьгьуьббатдин
экв куькӀуьрнавайтӀа», – лугьудай бязи кьама ялар авай фурсухъанри. «Цуьк шуьткьвена кьурадайла яд гуникай файда авач», – лугьудай лутуптуярни кими тушир. Ихьтин ихтилатрихъ себебни авачиз тушир. Шагьпеленган яшар самбар хьанвайтӀани, ам гьеле эвленмиш хьанвачир. Уьмуьр субайдиз кечирмишзавай Шагьпеленгакай хуьре жуьреба-жуьре ихтилатар, гьатта гъибетарни чкӀанвай. «АтӀам аку-е, данайрик квай хъирбил яц хьиз, аялрихъ галаз къугъвазва. Пая кьван хьана къени мехъер тавунвай бахтикъара. Яраб Шагьпеленгаз вич эбеди жегьил хьиз аватӀа. Гьелелиг Шагьпеленган алагуьзли атанвач майдандиз. Къуй гуьзетрай вичин уьмуьрдин гъед», – къвезва ванер-сесер гьар патахъай. Сада чукӀулди хьиз атӀузава: «Вири таб я, кьисмет гьахъ. Шагьпеленган кьадар-кьисмет субайвал, емиш тегъидай ичин тараз ухшар я». Хцикай ихьтин ихтилатар ван хьайила диде Ханперидин гуьгьуьл михьиз чӀур жезва. Адаз са мердимазарди рикӀе кьасухдай, къастуналди раб эцязавайди хьиз, хцикай ягьанатар ийизвайди хьиз я. – Я кас, – пӀузаррикай лугьузва Ханпериди, – за шумудан хапӀадиз аш лугьуда, шумудан суалдиз жаваб гуда. Де лагь кван, заз гьинай чида зи хва Шагьпеленг вучиз эвленмиш жезвачтӀа. Белки запаб-затӀ авунватӀа, мумкин я бедназарни хьун. Патарив чун такӀан, туькьуьл рикӀер, пехил руьгьер тӀимил гвани? Белки нахуш я жеди, низ чида, нивай лугьуз жеда. Накьан неречӀарни кваз кӀвалин-къан иесияр хьанва». Пехил вилералди куьчеда кат-калтугиз къугъвазвай аялриз килигзава Ханпериди «Бес вун? Вун къе квен иеси хьанва, – хиялрикай суалзава Ханпериди вичин хциз. – Вучиз и мублагь, баркаван чилел вун яд тахьай цӀвелин тар хьиз агаж хьанва? Ваз квекай, никай дерт-хажалат ава? Вуж я ви намусдик хкуькьзавайди? Дидедиз лагь, адан дуван за исятда аквада», – рахазва ван акъуд тавуна Ханпери хцихъ галаз. Вичин вилерилайни накъвар физва. Папан гьал акур Мирзема «Яраб чи кьилел вуч хата-бала атанатӀа», – лагьана кӀвалин пипӀе агаж хьана шехьзавай Ханпери къужахламишна, рикӀ-дуркӀун гана секинариз алахъна. Итимдин патай къайгъударвал, тавазваил гьисс авур Ханпериди кӀватӀ хьанвай бархунар эглеш тавуна ичӀирна:– Я Мирзем, – кьеженвай вилер хкажна хьиз башламишна Ханпериди. – Ви дамарра авайди иви тушни, ви намусди гьикӀ эхзава? Чун хуьруьнбуру беябурзава, михьиз русвагьзава. Чаз Шагьпеленгаз мехъер ийидай такьат авач, хва сиягь хьана куьчейра тунва лугьузва. Фицякьра сивел туькӀвей са небгетди, жемят кӀватӀ хьанвай са чкадал, кӀусни регъуьвал авачиз, Шагьпеленга вич уьмуьрлух субай яз амукьда лагьана кьин кьунва лугьузвай. Им вуч бедбахтвал я чи кьилел атанвайди, – кьагьурар къвез шехьзава Ханпери. – Цура авай мал садакьадиз акъуддани, пӀирел хутахдани, фекьи-фахрадивай дарман-дава авун тӀалабдани? Заз фир-тефир чка сал хьанва. Я цаварал алай Халикь, вакай са чара, чи гунагьрилай гъил къачу, чаз гьалал ая, – язух къведай тегьерда кьве гъилни цавуз хкажна минетзава Ханпериди. Мирзема Ханперидин тегьнейриз са фикирни гузвач. «Къуй рахурай тухдалди. Заз я чими туш, я мекьи. Зун я шехьдач, я хъуьредач», – лугьузва ада. Къулан патав экӀя хьана, ахвар хиялдиз фенвай Мирзем Ханперидин шуькӀуь векъи сесини лашуни ягъайди хьиз уяхарна.
– Ви чӀал кьунвани, ви сес атӀанвани, ви секинвилел зун мягьтел жезва, – хъел кваз элкъвена Ханпери итимдал. Мирзем вичин гафунал кӀеви я, кьасухдай куьтӀни ийизвач.– Аквазвани езитӀдин ламатӀвал, – къвердавай ажугълу жезва Ханпери. – Ингье Шагьпеленган бахтсузвилин себебкар, – лагьана Ханпериди вичин къвалав гвай куьсруь цавуз хкажна къуватдалди кӀвалин чилел гьалчна.– Аку, Ханпери, ви крар, амалар вири гужунин, фагьумсуз, эхир авачирбур я, – чара хьанач, эхирни экечӀна Мирзем папахъ галаз рахунрик. – Чир хьухь, уьмуьрда къуватдалди, гужуналди тахьай крар сабурлувилелди, акьуллувилелди, кьве терефдинни разивал аваз кьилиз акъудиз жеда. Ша, чун сабурлу жен, сада-садаз басрух гуникай файда авач. Фад, геж Шагъпеленгаз чна са «драмхур» тешкилда, анжах вахтунилай вилик кам вегьемир. Муьгьуьббат, лугьун за ваз, Ханпери, ажайиб назик шей я. Ам дигмиш хьанватӀа чирун герек я, – кьве кӀвачни цлахъ къулайдиз агалдарна давамарзава ихтилат Мирзема.– Пагь, хва декьей кас, вун захъ галаз лап гьа цавун бушлухрай рахазва хьи, чилел эвичӀ хъия, арифдар. Зун Исадикай, вун Мусадикай луькӀуьнзава. Вуч я ам, ви муьгьуьббат, къенси машмаш яни, гатун хали яни? Заз зи уьмуьрда я адахли, я муьгьуьббат акунач эхир.– Вун кӀевелай ягъалмиш я, Ханпери. Зун шагьид я, чун кьведни гьижрандин гурарай яваш-яваш винелди хкаж хьанай.– Зи рикӀел затӀни аламач.– Айиб авай кар туш, анжах чир хьухь, муьгьуьббатдин уламар, яхаяр, къекъуьнар, гуьнеяр... Чна арада маса кас авачиз са шумудра тупӀалай авунай.– Мирзем, заз вун хибри жезвайди хьиз аквазва. Ахварай хьиз, са гьихьтин ятӀани малум тушир сирерикай, уламрикай рахазва вун. Чна аламай няналди вири къайгъуяр акуна пака хциз свас гъана кӀанда, чарасуз.– Зун рази я, анжах са шартӀуналди: свас хци вичи жагъурун герек я. Авани Шагьпеленгаз тӀвар элянавай руш.– Ваъ, авач.– ГьакӀ ятӀа, свас хциз за аламай няналди жагъурда.– Ваз зи ван хьанач.– Зун бишиди туш. Ви ван заз лап иердиз къвезва, анжах зи хцин свасан суракьда зун жеда.– Чун Шагьпеленга къалурай рушал рази хьун герек я.– А вахтар алатнава.– А вахтар са чӀавузни алатдайди туш. Хцин хкягъунал амал авуниз чун мажбур я.– Кьилди зун садан виликни мажбур туш, Шагьпеленгаз свас за жагъурнава, кӀамайди уьлчияр ракъурун я.– Вун цӀухъ галаз къугъвазва, паб.– Ви уьмуьр цӀукай кичӀез акъатна.– Бес хьуй ви бендуьгуьрвал. Ви савдадик за кьил кутадач.– Ам ви ихтияр я, ви паталай хциз бубавал за ийида.– Вун пашман жеда.– Ваз шад хьурай, зи пашманвал за эхда. Йифен кьуларалди хцин сусан патахъай бяс чӀугур гъуьлни паб эхирни баришугъ хьана.
марин, – лагьана кӀвачел къарагъай Мирзем Ханпериди кьилин ишарадалди ацукьар хъувуна.– Ваъ, свасан силис къе инал, гъиле-гъил аваз гьална кӀанда, – эмир гана итимдиз.– Э-Э, икрагь хьанва зун вакай. Ша чна сифте чахъ гададиз мехъерин гьунар, харж-харабат авайди хуьруьнбуруз къалурин, – лагьана Мирзема. – Чахъ къенин юкъуз, кьан чна, вуч ава?– Ваз чизва, чна мехъериз тӀвар яна пуд йисан жунгав ахтани авуна емдал эцигна хуьзва. Къе тукӀуртӀани шурвадин чан я. АтӀа дагъдин сува хуьзвай гьерерин суьруьдикай зун рахан тийин, тамам са хуьр шиш-кабабралди таъминариз жеда. ТӀуьрай, хъсан иштягьар хьурай мехъерин иштиракчийриз. Чир хьурай зини ви захавални мердвал. Хцин мехъер патал са шейни гьайиф туш.– Фицакьра, – ачух хьана Мирземни, – туьквендай спелар авай халудин суьрет алай эрекьрин шуьшеяр маса гана. Тегьерсуз кефли хьайибуру кимел макьам галачиз кьуьлер ийиз хьана лугьуда. Нагъд пул гвачиз туш, чнани гьабурукай алаз хьиз къачуда. Авурай туьнт кьуьлер. Гила музыкантарни авачиз туш. Мад далдам-зуьрне галачир мехъер жедани? Вилик вахтара абур хуьрера кьериз-цӀаруз гьалтдай. Чпин тӀварарни виридаз сейли тир, кьан чна, гъепцегьви Гуьлмет. Ада зуьрнедай кьуьлдай макьам тамамардайла бедендикай кьезил шагьвар къекъвей хьиз жедай, гьатта кьецӀидини кьуьлуьник физ гьазур тир лугьуда. Тамамардай макьамар вуч тир къучагъди зуьрнедай: «Шабалутар», «Къуба къенфетар», «Рипе къуьл», «Кавха», «Узун дере»… Гила «цӀиб» гвайбурун дестеяр къалин хьанватӀани, чун вахтунда учирда акъвазна кӀанда, Ханпери, тахьайтӀа нубат къведач, беябур жеда. – Лазимвал хьайитӀа, – къвердавай ачух жезва Мирзем, – за Шагьпеленган мехъерик тамам оркестрдиз теклифда.– Ам вуч затӀ я ви «иркестир» – жузазва Ханпериди итимдивай.– Э-Э, уьмуьрдилай гуьгъуьна ама вун, гуьгъуьна. Вахтунихъ галаз кам вегьена кӀан я. Уях хьухь, Ханпери. Тек зуьрнедал кьуьлдай вахтар алатна фена. Оркестрдин иштиракчияр халкьарин жуьреба-жуьре алатрал къугъвазва. Кьан чна, чӀагъан, далдам, зуьрне, балабан, кфил, тар, чуьнгуьр, кеменча... ва масабур. Имани гьич. КӀан хьайитӀа маса миллетри чи маниярни тамамарда. Месела, лугьун хьи, арабди лезги чӀалалди «Суваллай яр» мани лугьуда. ГьикӀ я ваз?– Вув, я кьей, мегер арабдиз лезги чӀал чидани?– ЧӀал чир хьунин чарасузвал авач. Кар манидардин гъиле авай къургъу хьтин затӀуна ава. КӀАНЗАВАЙДИ-ВАХТУНДА герек чкадал тӀуб илисун я.– Вув, я кьей, им вуч аламатар-керематар я, чаз ван къвезвайбур!– Алай макъамда илим, техника йигин еришралди вилик физва, ваз акур валара къуьр амач, медени хьанва, – са важиблу хабар гузвайдай кьуна чӀехи тӀуб цавуз туькӀуьрна хьиз лугьузва Мирзема.– Де хъсан, бес чи межлисдин мирзевал нин хиве твада, – Ханперидин рикӀ гила са бубат чкадал хтанва.– Чи патарай бажарагълу тамада бажагьат жегъида. Шегьердай пешекардиз теклифда, пара машгьур, къемеда кас я. Дугъри я, адахъ са нукьсан ава: чи чӀал чидач, урус чӀалан устад я. Лугьун за ваз, сивел кӀвенкӀ алайди я. Чидай кьван мезелияр, хъуьруьнар квай агьвалатар акуназ хьуй. Рахурай, я кас, чаз вуч ава, экъуьгъзавач кьван. Анжах мехъерин иштиракчийриз сугъул тахьурай.
– Вун, свас гъидай улакьдин суракьдани къедамаз хьухь! – кӀевелай тагькимарзава итимдиз Ханпериди. – Аку гьа, дуст-душман авайди рикӀелай ракъурмир, чун садазни усалдиз такурай. Кирида анжах лацу «мирсидис» къачу. Свас вилик вахтара хьиз лацу балкӀандал акьадарна гъайи мисал жеда. Къарини къужа мехъерин къайгъуйрин яцӀа авайла шегьердай институт акьалтӀарнавай Шагьпеленг хтана. ХВАШ-БЕШ, жузун-качузун авурдалай гуьгъуьниз дидеди хциз лугьуда:– Ажеб хъсан кар хьана, чан хва, вун вахтунда хтана. Зани дахди инал ви мехъерин кими-эксик веревирдзавай. Лугьун за ваз, чун саки гьазур я, кӀамайди куьлуь-шуьлуъ са кар – свас жагъурун. Гьадан суракьдани зун, ви диде, авазва, – лагьана Ханпериди дамахдивди эрчӀи гъил вичин хуруз яна. – Зи хциз «ваъ» лугьудай руш мукьвал мулкара хьун лазим туш. Хуьруьнбурукай зун гьеле рахазвач. Къуй вил алаз акъвазрай мус Ханпериди хцин патахъай уьлчияр ракъурдатӀа лугьуз. Ахьтин свас ваз дидеди жагъурнава хьи, нуьгведин ич хьтинди, шабалутдиз ухшарди. Вири гуьрчегвилер, лайихлувилер авай бике. Гъиле духтурвилин кеспини авайди, кӀамайди вичиз кутугай, вич кутугай, вич кӀани, вичиз кӀани чам я. Гьамни вун жеда. Ун, сад кьванни хьурай чи сагъламвилин къайгъуда, чим акъудиз кьуьзуь жезвай кӀарабриз, кеспидикай азад вахтунда начагъбур кӀвалени кьабулиз жеда, имни чаз алава къазанжи, – лугьузва Ханпериди, гуя рахун сусакай ваъ, базардай маса къачузвай каликай физва. – Ви гележегдин свасан буба, – акъваз тавуна рахазва Ханпери, – ваз чидачтӀа, за ваз лугьун, пара варлу ксарикай я. Мехъеррилай гуьгъуьниз ада ваз багьа машин багъишда, куь ацукьун-къарагъун, пек-партални вичин хивез къачуда. – Эхь, чизва, ван хьана, давамарзава Ханпериди, гуя суьгьбет зулуз къецел къвазвай марфадикай физва. Ван хьана, ваз шегьерда вуж ятӀани са руш ава лугьуз. Авай жеди, гила амукьдач, жегьил вахтар акьалтӀна, жуван гележегдикай фикир ая. Заз чидач вуна дуствал хуьзвай руш вуж ятӀа, нинди, гьинай ятӀа. Вуж ятӀани, гьинай ятӀани вахтунда къерех хьухь, ван хьанани, къерех хьухь, чав кӀерецдал кьуьл ийиз тадалди, – куьтягьна вичин несигьатар Ханпериди. Дидедин рахунри Шагьпеленган бейнида цӀайлапан хьиз акьуна, беден михьиз къарсурна, кьилиз кӀута вегьей хьиз хьана. «Яъ, им зун галачиз зун эвленмишай мисал жезва. На лугьуда, свас заз гъизвач, ам зал илитӀзава. Вуж я заз акси дестедин кьиле авайди? Диде! Мегер адаз зун такӀан я жал? Бажагьат. Бес вуч хьанва? ТахьайтӀа адан нефсинин къанихвиляй, рикӀин дарвиляй, руьгьдин кесибвиляй яни? Мегер захъ жуван фагьум-фикир, ихтияр авачни? Зи квез я свасвиле тийижир духтур руш. Зун я набут туш, я начагъ. Вучиз зун яран бубадин фасагьатдал жеда? Мегер захъ къазанмишдай гъилер галачни? – къвезва суалар сад-садан гуьгъуьнал алаз. Ваъ, сифте яз за дидедиз зи наразивал къалурда, къуй бейкеф тахьурай закай. Адалат гъалиб хьун герек я». Ханперидиз гададин ниятдикай аян тахьана амукьнач.– Аку, бала, – чин чӀурна хьиз атӀана гададин вилик пад Ханпериди. – Ви чӀехи стха Насима чи тухум михьиз беябурайди рикӀелай ракъурмир. Ваз чизва, завай гьахъсузвал, адалатсузвал эхиз тежедайди. Зун михьи ниятрин, къени крарин инсан я, капӀ-тӀеат ийизвай, Аллагьдиз ибадатзавайбурукай сад я. Са шумуд йисан вилик ви чӀехи стха Насима чун, чӀехибур, багърияр алай
чкадал, зеррени регъуьвал, гьаявал авачиз, кьве кӀвач са чапатӀда туна «Ун, заз афландан руш бегенмиш я, гьам заз кӀан я», – лугьуз чи вилик кьефесда авай маймундин хьтин амалар авунай. Зун регъуьвиляй чилерай чилериз фенай. За фикирнай, гьинай я зи хциз ихьтин тербиясузвал, ахлакьсузвал. Гена шукур Аллагьдиз, гужа-гуж зун адакай азад хьана. Гуьгъуьнлай хкай «марфуша» гьадалайни бешбетер затӀ хьана. Мад вучта, за эхзава. Ваъ, ваъ уьмуьрлух папан гъуьнтӀуьник квай Насиман уьмуьр заз бегенмиш туш. Эгер вун зи хва ятӀа, вуна за лагьайвал ийида. Чир хьухь, хва, зунни виликан хьтин, са куьникайни хабар авачир бейниван туш, савадлу, медени хьанва. КӀУЬ-ЦУРУДАЙ, пис-хъсандай, гьахъ-батӀулдай кьил акъудиз жезва. Захъ жуван ягь, намус, гъейрат ава, абур хуьдай жуьрэтни авачиз туш, – куьтягьна Ханпериди. Са декьикьада дидени хва кисна акъвазна. Бирдан Шагьпеленган вилерикай яргъи кифер галай шумал буйдин, къумрал якӀарин рушан къамат карагзава. Диляра, кӀусни дамах гвачир, акурда садра ахкунайтӀа лугьудай хьтин руш, таватрин тават, гададик гьижрандин лувар кутур сифте муьгьуьббат. Институтда кӀелай студентвилин йисар, Дилярадихъ галаз санал иштиракай жегьилрин вечерар, гуьруьшар, килигай тамашаяр рикӀел хквезва. «АтӀангье паркуна чун ацукьиз хьайи скамейка. Патавни гьамиша лацу лифер кӀватӀ жедай. Чна абуруз недайди гудай. Чаз акӀ тир хьи, гуя абур гьар сеферда чаз куьмекдиз къвезва. Гьикьван гуьзел легьзеяр тир – дериндай хажалат чӀугуналди фикирзава, шегьердиз хтана чпин скамейкадал кьилди ацукьнавай Шагьпеленга. – Гила вуч ква вилик? МичӀивал, ичӀивал, баябанвал», – садлагьана чӀарар цаз-цаз жезва Шагьпеленган. Бедендик къайи фул акатзава. Институтда кӀелиз хьайи сифте йикъарилай кьве жегьилдин арада хьайи дуствилин алакъа эхирдай муьгьуьббатдин гьиссериз элкъведайдал са шакни алачир. «Чи бахтунин, чи кьисметдин иесияр чун я, – мукьвал-мукьвал тикрардай Дилярадиз Шагьпеленга. – Бес гила? Гила вуж я чи арабадин чархара лашар твазвайди, чи рикӀеринни руьгьерин садвилел, битаввилел хъен вегьезвайди? Лугьуз асант я, диде... Зун экуь дуьньядиз акъудайди, зи кьеб эчӀягъайди, заз сифте темен гайиди. Дидедиз чи гьиссерикай хабар туш жеди? Ваъ, захъ дидедин хура акъваздай, адан гафунал гаф эцигдай жуьрэт авач. Диде заз виликдай хьиз масан я. За Дилярадиз вири галай-галайвал ахъайда, ам зи гъавурда акьада; Ваъ, акьадач. Им жува жув дагьардиз вегьей гьисаб жеда. Бес за вуч ийин? Уьмуьрда сифте яз Шагьпеленган вилик руьгьдинни ахлакьдин жигьетдай чӀехи имтигьан акъвазнава. Бирдан бейхабардиз куьмекдиз Диляра акъатна. Руша са вуч ятӀани гьисс авунвайди хьиз суална:– Шурик, таб тавуна лагь, ваз зун рикӀивай кӀан яни, тахьайтӀа вибур кьуру гафар яни? Гада са легьзеда тешвиш хьана, анжах вичин винел патан секинвал хвена. «Яраб чи хизанда дидеди къурмишнавай шудургъадикай Дилярадиз хабар хьана жал», – кичӀ акатна Шагьпеленгак.– Вахъ чи кьведан къени ниятдал хъен вегьедай себебар авани, зи азизди, – лагьана Шагьпеленга руш къужахламишна.– Бинеяр захъ, гьелбетда, авач, анжах, сифте муьгьуьббат фашалди жеда лугьуда. Адалайни башкъа, – давамарна руша, – чахъ чӀехибур, диде-буба, вах-стха ава, гьабурун фагьум-фикирни чир хьанайтӀа хъсан ТИР.«ИБУР, аквадай гьаларай, зи салаз вегьезвай къванер я, – фикирна Шагь
пеленга. – Эвленмиш хьун чи кьведан умуми кар я». Гьайиф хьи, и гьахълу гафар Шагьпеленгавай дидедиз чинал лугьуз хьаначир.– Эхь, вун гьахъ я, амма... Адет я ман, чун, жегьилар, адетрив, тарихдив хьиз, гьуьрметлувилелди, къадирлувилелди гатӀунна кӀанда. ЧӀехибуру чаз дуьз рехъ къалурда, чи фикирдиз артухан къуват гуда, абурукай чаз уьмуьрда акьулдин даяхар жеда.– Зи багърийри заз рухсат ганва. «Уьлчияр кӀвализ пара атана, кьисмет вун садаз жеда. Ваз хъсан сефер хьурай», – лагьана заз дидеди.– Бес зи дидеди? – дарихвилелди суалзава Шагьпеленга вичи-вичиз. – Вучиз дидеди заз ихьтин къаст ийизва, зи куькӀвенвай муьгьуьббатдин экв туьхуьрзава? Ни лугьурай: «акъваз, вун гьахъ туш, диде, фикир хъия, тади ийимир». Нивай дидедин гафунал гаф эцигиз жеда, зун къуватсуз я», – суалри агажарзава Шагьпеленг.– Ви багърийри вуч лугьузва чи гележегдин кьисметдикай, – бирдан вилер дуьм-дуьз гададин вилера акӀурна хьиз суална Диляради.– Заз вун, шаксуз, кӀан я. Зи кӀанивилин гьиссер ваз гафаралди лугьун четин я, анжах... анжах вун зи гъавурда гьата, зи азиз Диляра, чи кьведан фикирдал зи диде рази туш, ада заз къунши хуьряй духтур руш гъиликнава. Мехъеррин гьазурвилерни саки агудна куьтягьнава, – ачухдиз, михьи рикӀелди гъавурда твазва Шагьпеленга. Гадади рушавай тади куьмек гуьзлемишзавай, ам вичин къаршидиз къведайдахъ, гъавурда акьадайдахъ кӀевелай инанмиш тир. Са шумуд декьикьада кьведни кис хьана. Лал секинвал Диляради чӀурна:– АкӀ ятӀа, а чи кьведан алакъаяр къенин йикъалай гьамишалугъ кьатӀ хьана. Вун ваз, зун заз. Чун гила сад садаз чара ксар я. Чухсагъул заз багъишай гуьзел легьзейрай. Вун рикӀивай заз бегенмиш тир, заз вахъ галаз сир сад ийидай ният авай. ГИЛА-ВАЪ! – лагьана Диляра шехьна, ахпа шехьиз-шехьиз давамарна: – Ви дидеди чи гьиссериз инсафсузвилелди кӀур гана, чи муьгьуьббат тахьай мисална, зи рикӀе уьмуьрлух сагъ техжер хер авуна. – Са геренда вилин накъвар михьна хьиз Диляради Шагьпеленгахъ элкъвена лагьана: Муьгьуьббат гьамишалугъ женг я. Женгина гъалиб хьун патал жуьрэтлувал, къуватлувал, къастунал кӀевивал къалурна кӀанда. Вахъ инсанвилин ихьтин ерияр хьанач, вун регьятдиз дидедин буьркьуь муьгьуьббатдин гьалкъада гьатна. За вал пехилвалзавач, эвленмиш хьухь гила жуван духтур рушал, зунни ви свасаз енгевиле къведа. Ахпа, са декьикьадилай, вагьши гьайвандин къармахрай акъатай ничхир хьиз, Диляра къудгъунна къарагъна катна Шагьпеленган къужахдай. Са легьзеда гададиз дуьнья дар хьана, вилерал мичӀивал акьалтна, адаз вич менгенагра турди хьиз ава. «Белки им ахвар ятӀа заз акурди, – фикирзава Шагьпеленга. – Ваъ, гьайиф хьи, гьакъикъат я. Туькьуьл, рикӀелай тефидай гьакъикъат. АтӀун тийидай тӀал. Гила за вуч ийин? Тахсиркарвал авунай кьуна хканвай къанлу хьиз гъилер куьрсарна акъвазнава Шагьпеленг рекьин юкьвал. Гъилевай чубарук ахъайна чӀимчӀирдихъ галтугда зун, яни? Диляра зи уьмуьрдин къакъуд тежедай пай хьанвай. Зи рикӀин чимивал, зи тавазивилер за гьадаз бахшнай, амма дидедин кӀанивили чун сад-садавай къакъудна. Нисинилай атай ракъини чими ийидач лугьуда. Къуй зи дидедин рикӀ секин хьурай. Зун мад эвленмиш хъижедач, жуван сифте муьгьуьббатдиз гьамишалугъ вафалу яз амукьда», – лагьана Шагьпеленг скамейкадилай къарагъна…
Сейфуллагь Чубанован ери-бине Кьурагьрин хуьряй я. Ам чи эдебиятда хейлин йисара хъендик кумаз хьайи, и чилел анжах къад йисан уьмуьр тухвай шаир Кьурагь Сейфуллагьан стхадин – Фейзидин хва я. 2009-йисуз «Лезги газетдиз» КЬУРАГЬСЕЙФУЛЛАГЬАКАЙ кхьенвай зи макъала акъатайла, Сейфуллагь халуди заз хуш келимаяр, алхишар авай чар кхьена, гьа икӀ чун таниш хьана. Гуьгъуьнлай чир хьайивал, Сейфуллагь Чубанов вичин имидин тӀвар хуьзвай, адан бицӀи, амма чи эдебиятда хьана кӀани ирс хуьзвай кас я. Идалайни гъейри ада вичини шиирар кхьизва. Алай йисан 20-ноябрдиз вичин 80 йис хьунин сувар вилик квай Сейфуллагь Чубанов агъайни хесетрин, чӀехи рикӀ авай, хайи чилин, халкьдин къадир авай кас я. Ада куьтягьайди анжах ругуд клас я. Яргъи кӀелунардай мумкинвилер адаз хьанач. ЯтӀани ада, ажузвал хиве такьуна, вичин уьмуьрдин рехъ кьил вине кьуна, рикӀ хци яз тухвана. Ада лап жегьилзамаз колхозда кӀвалахна, вичи къачур кьван вири зегьметдин йикъар ада дидедин кӀвачихъ ягъиз туна. Ахпа ада армиядин жергейра къуллугъна. Анай хтайдалай кьулухъ ада жуьреба-жуьре чкайра– хайи хуьре бытовой комбинатда, детдомда, пекарнида кӀвалахна, чекмечивал, саларбанвал авуна, Дербентда мехколоннада электриквиле, райсельхозэнергода зегьмет чӀугуна. Сейфуллагь халу манийрал, кьуьлерал, дустарин демерал рикӀ алай кас я. Ада лезги чӀалал акъатзавай газетарни журналар кӀелзава, халкьдин вири къайгъуйриз адан рикӀе чка ава. Алай вахтунда ам Аладаш хуьре яшамиш жезва. Вичин хияларни мурадар ада мукьвал-мукьвал къелемдални чарчел ихтибарзава. Ада вич пешекар шаир яз гьисабзавач. И мукьвара ада зав вичин са дафтар шиирар агакьарна. Абур чпин везиндалди, къенепатан къурулушдалди адан ими Кьурагь Сейфуллагьан чӀалариз мукьва я. Абурукай са бязибур кӀелдайбурузни теклифун заз хъсан кар яз акуна.
Сейфулагь ЧУБАНОВ ЖУВАН КӀВАЛ Яргъал рекье зун хуьрера къекъвена, Фейи кӀвале шадвал ийиз хъуьрена, КӀвалин иес закай шад яз, куькӀвена, ЯтӀан, дустар, хъсан я хьи жуван кӀвал. Фейивалди шиш-кабабар къалинда, Шишинал як акьалжиз дуст эркинда, Папа тадиз хинкӀард тини ишинда, Вуч лагьайтӀан, хъсан я хьи жуван кӀвал.
Гьажи ИЛЬЯСОВ ШаракӀундин хазина. Ада квекай лугьузва? I КӀукӀ гуя хкатӀна алуднавай кӀунтӀ Кьасумхуьрел хквезвай шегьредин къерехдив агатнава. Пакамалай машинрин ванци къачунвай кӀунтӀал гатфарин цӀийи пешер ахъайнавай ва са патахъ ян ганвай кьезил таз экъечӀзава. Алахьай йикъан ракъинин экуьнал тазуник шагьварди къалабулух кутазва. КӀунтӀунин цен фараш кулкусри кьунва. Патавни къуватда гьатнавай къавах тарци вичин къалин серин гузвай куьлге гуьрчегдиз хкажнава. Чун машиндай экъечӀна.- Ингье, и кӀунтӀ я. И къавах тар а чӀавуз, I964-ЙИСУЗ, алайди тушир, ахпа экъечӀна. Инал са затӀни алачир ачух чка тир. Заз, школа куьтягьнавай жегьилдиз, хабар хьана: археологар атанва, абуруз чил эгъуьндай рабочияр кӀанзава. Чун са вад-ругуд кас жегьил гадаяр фена. Археологрин чӀехиди чаз вичин яшар пара хьанвайди хьиз аквазвай дишегьли Милица Ивановна Пикуль тир. Чав вугана гъвечӀи лопаткаяр, чукӀулар, жагъай шейэр михьун патал гьар жуьредин щеткаяр, чна вуч авун лазим ятӀа гъавурда туна. КукӀвалай агъуз эгъуьниз эгечӀна чна. Милица Ивановна гьамиша чи кьилел хьана, ада мукъаят хьун, накьвадикай хкатзавай затӀариз зарар тагун тӀалабдай. Са бязи затӀарикай чаз суьгьбетарни ийидай: ам вуч патал ятӀа, гьи девирдинди ятӀа. Инсанрин скелетар хкатнай чиликай. Сагъзамай кӀарабрай, месела, кӀвачин яцӀу кӀарабрай, а инсанар чи девирдинбурулай хейлин чӀехи тирди аквазвай. Бязибурун кьилин чӀарар, келлейра сивин тӀеквенра сарарни амай. Са гъилин кӀарабдал аламай цам рикӀел хквезва зи. Жагъай шейэрин кьадар тӀимил тушир. Гьар жуьредин хъенчӀин къапар, сварар атанватӀани, сагъзамайбур, ханвайбур, хитрепӀар хьана чкӀанвайбур. Ракьун пулар, мад вучар ятӀани. А вахтунда чи хуьре цӀийи школа эцигнавай. Ана археологриз са кӀвал чара авунвай, жагъай шейэр вири хкиз гьана эцигзавай. Ахпа абур Махачкъаладиз хутахна, са тӀимилбур школадин музейдизни багъишнай. Са вацра кьван гьар пакамахъ къвез, мукъаятдиз - тади авун виже къвезвачир - кӀвалахнай чна инал… Зи юлдаш Вадим Гьамидович Жамалдинов я – хъсан инсан, хъсан яр-дуст. Чи халкьдиз ам шаир Гъетягъ Вадим чизва, газетриз гзаф кьадарда акъатзавай публицистикадин макъалайрайни чида. Зур асир вилик маса жегьилрихъ галаз санал рекьин къерехда авай, вич са куьналдини тафаватлу туширди хьиз аквазвай и кӀунтӀунин
кӀукӀ алудай Вадима бажагьат аникай хкатай шейэрин къиметлувал аннамишзавай.
Бес вучар хуьзвай вичин накьвадик рекьин къерехда авай кӀунтӀуни? Кьилди къачуртӀа, I964-ЙИСУЗ тухвай археологрин ахтармишунрин нетижада инай эллинизмдин* девирдин пуларин хазина жагъанай. Илим патал им ахьтин важиблу кар тир хьи, гьатта са шумуд йисалай Москвада «Наука» издательствода акъатай академический «Дагъустандин тарихдин» сад лагьай томдани жагъай затӀарин кьетӀенвал къейднай. Хазинадик Селевкидрин** цӀудралди цурцун пулар квай. (Ваз, кӀелзавайди, чиликай миллион жагъайди хьиз хьанайни?) Антиох IV Эпифанан*** тӀвар алай и пулари, ахтармишзавайбурун фикирдалди, Селевкидрин государстводинни Кавказдин Албаниядин арада алвердинни экономикадин сих алакъаяр хьайиди тестикьарзава.
– Средиземноморьедин тарихда Александр Македонский кьейидалай кьулухъ (чи эрадал къведалди 323-йис) и чилер тамамдаказ Римдин агъавилик акатдалди (Птолемейрин Египет кӀватай чи эрадал къведалди 30-йис) давам хьайи девир. *
– Македонскийдин полководецрикай сад тир Селевкалай башламиш хьайи, эллинизмдин девирдин государствайрикай сад идара авур династия (чи эрадал къведалди 3I2 – 64-йисар).
– Селевкидрин династиядай тир Сириядин пачагь. Адан девирда Сириядин пачагьлугъ са кьадар мягькем хьанай, амма бейхабар ам кьейидалай кьулухъ и государство зайиф хьана, кӀватиз эгечӀнай.
Инсанрин гъилералди хкажнавай къадим кӀунтӀар-тепеяр – абур Евразиядин и кьил, а кьил авачир мензилра виринра гьалтзава: дуьзенлухрани, тамарани, къумлухрани. Абур чи Куьре патани, дагъдин ценер Каспийдихъ авахьзавай накьварални ала. КӀунтӀар я ман чпиз, экъечӀай векь-кьални ракъини фад кун хъийизвай, чпив артух хеб-мални агат тийизвай. Инсанарни абуруз анжах яргъалай килигда. Амма и кӀунтӀарин къадир археологриз ава. Абурун илимда ихьтин хъсан ибара ишлемишзава: «Культурадин къат». Чил эгъуьниз, аник амукьнавай культурадин къатарив агакьзавай, абур ахтармишзавай археологриз къадим кӀунтӀари-тепейрини чпе хуьзвай агъзур йисарин сирер гузва, на лугьуди, гелни тун тавуна алатнавай девирар ачухар хъийизва. Николай Рериха кхьенай: «РикӀив зуз ийиз тадай ва хуш гьисс: сифте яз чиляй дегьзаманадин са вуч ятӀани акъудун, фад алатай девирдихъ галаз кьилди-кьилихъди алакъада гьатун. Асиррин рехи цифедик юзун акатзава; гьар сеферда лопатка хкажайла, гьар сеферда лумуналди ягъайла, куь вилик махарик квай пуд гьуьлерин анихъ галай пачагьлугъ ачух жезва; къвердавай гегьенш ва девлетлу аламатдин шикилар ахъа жезва. Авай кьван сирер! Авай кьван аламатар! Вичин ажалдани эхир авач уьмуьрдиз». Дегьзаманайрал чан хкун – ингье, им я археологрин кеспи. Абуру ачухарзавай дегь-девиррин сирери, иллаки чи ватандиз талукьбуру, чи кьатӀунарни уяхарзава, акьулдал звал гъизва*… Герейханован хуьруьн (I-ОТДЕЛЕНИДИН) вини кьилихъ галай чун машинда ацукь хъувуна, Дербентдихъди рекье гьатна. Хуьруьн агъа кьилихъ акъвазна, мад машиндай эвичӀна. ЭрчӀи гъилихъди агъуз, ГУЬЛГЕР-ВАЦӀУН кьерехъди ник экӀя хьанва. Агъада, никӀин юкьвал хьиз, цӀар гана кул-кусринни тарарин гапӀал ала. А гапӀал къалурна Вадим Гьамидовича лагьана:- Гьанални са шумуд кӀунтӀ алай. Абурукай сад исятдани ама, муькуьбур совхозди и никӀе ципицӀлух кутадайла дуьзарнай. Инани археологри кӀвалахайди я. Ина, Дербентдилай 45 километрдиз кьибледихъди, археологри I985-ЙИСУЗ ахтармишунар тухванай. Чун шегьредин къерехда, кьилелгегьеншдиз экӀя хьанвай экуь цавук акъвазнава. Мублагь чка я! Чи вилик агъада, рагъэкъечӀдай патахъ, ГУЬЛГЕР-ВАЦӀ Прикаспийский дуьзенлухдиз экъечӀзавай ара капун юкьвал алайди хьиз аквазва. Винидихъди, гьа вацӀ тирвал, аткай синер тади квачиз, яргъал чӀугуна рагъакӀидай патахъ – дагъларихъди физва. И чкадин тӀвар - ШаракӀун - гила чна саки ишлемишзамач. Чаз чидайди анал къулайдиз экӀяй хьанвай, авадан, алай девирдин
-------------------*Зав и очерк кхьиз турди Махачкъалада I997-ЙИСУЗ акъатай тарихдин илимрин кандидат М.С. Гьажиеван «Между Европой и Азией (Из истории торговых связей Дагестана в албано-сарматский период)» ктаб я. Пешекарар паталди тир, археологиядин девлетлу материалрикай лагьанвай ва «тӀимил ятӀани, къиметлу античный авторрин делилрал» бинеламиш хьанвай и ктабда зи фикир ШаракӀундикай кхьенвай чинри сифте нубатда желбна.
Герейханован хуьр я. Яшлу ксари, жузуртӀа, рикӀел хкида: «Герейханован совхоз инал I932-ЙИСУЗ тешкилайди тир. Анин сифте агьалиярни масанрай гъанвай дустагъар хьанай. Дагъвийриз а чка къаратикенри кьунвай, агъадихъди, ГуьлгервацӀухъди, уьлегьанрин макан яз чидай. Ана датӀана яшамиш жедачир, азарри халкь гьелекдай. Анжах чилер мублагьбур тир, куьгьне девирра абур Куьредин виридалайни чӀехи хуьруьн, Агъа СтӀалрин, мулкар тир…»
I985-ЙИСУЗ ШаракӀундал тухвай археологиядин ахтармишунрин нетижада жагъай хазинадик буьруьнждин безег-сиргъаяр ва къапар, мадни къадав агакьна пулар квай. Пулар, цурцун ири манатар, вири са жуьрединбур, Птолемей III Эвергетанбур* тир. Къерех тирвал нукьтӀаяр алай пулунин чинал Сераписан** суьрет ала – чуру квай итимдин эрчӀи патахъ элкъуьрнавай кьил. Кьулухъ патални къерех кьуна нукьтӀаяр я, грек гьарфаралди, чӀур хьанватӀани «Птолемей Басилевс» гафар кӀелиз жезма. Юкьвални – Зевсан символ: хьелер-цӀайлапанрин кӀунчӀунал чапла патахъ элкъвена ацукьнавай кьве лекь. Чапла патахъ, лекьренни кхьинрин арада – Сераписан символ тир буллухвилин карч. Винидихъ вичикай лагьанвайди хьиз, имни Кавказда жагъанвай эллинизмдин девирдин пуларин эвелимжи хазинайрикай сад я. Птолемеян пуларин хазинаяр мадни Кеферпатан Причерноморьеда ва Закавказьеда - Гуржистанда, Эрменистанда гьалтзава. ШаракӀундин хазинада и пуларихъ галаз санал гагьрабаяр ва цамарни жагъанва, абурни пулунин еринда ишлемишзавайбур хьун мумкин тир. Малум тирвал, Птолемейя Эвергетан девирда иллаки гужлу хьайи Египетди чапхунчи дявейра гъалибвилер къазанмишнай, ада мукьвал ва яргъал уьлквейрихъ галаз алвердин гегьенш алакъаяр туькӀуьрнай. Тарихдин чешмеда къейднавайвал, Птолемей III Эвергета Месопотамия, Вавилония, Сузиана, Персида ва гьакӀни Мидия муьтӀуьгъарнай. МидиялагьайтӀа, Кавказдин Албаниядихъ галаз са сергьят авай уьлкве, адан виридалайни мукьва къунши тир.
И пулар иниз гьикӀ акъатун мумкин тир? Суалдиз са шумуд жуьреда жавабар гуз жеда. Мумкин я абур вичин ватандиз Виликпатан Азияда дявейра хьайи сада хкун. А дявейра Кавказдин Албаниядин тайифайрин дестейрини иштиракдай эхир. Арамей чӀалал кхьенвай папирусрай аквазвайвал, гьеле чи эрадал къведалди V асирдиз касар (каспияр) Египетда военный колонистар ва гимияр туькӀуьрдай устӀарар яз къуллугърал алай.
– Птолемейрин династиядай тир Египетдин пачагьрикай виридалайни къудратлубурукай сад. **
– эллинрин буллухвилинни бегьерлувилин ва атӀа уьмуьрдин гъуц.
Гьа ва гуьгъуьнин асирра касрилай гъейри, абурун къуншияр тир албанарни, кадусиярни, микарни Ахеменидрин пачагьрин армийрик акатзавай. Абуру Виликпатан Азиядин къудратлу регьберрин армийра къуллугъ авунин адет гуьгъуьнин, эллинизмдин, девирдани амукьун мукин тир. Месела, Птолемейрихъ галаз дяве ийизвай Селевкидрин армияда гзаф кьадарда маса халкьарин дестейрихъ галаз санал кадусийрин дестеярни авайдакай тарихдин чешмейра лагьанва. Гьа са вахтунда, албанрикай гьакъидихъ кьунвай аскерар Птолемейрин чпин армиядани хьун мумкин тир. Гьелбетда, Птолемей III Эвергетан пулар Кавказдин Албаниядиз Каспийдин къерехдай физвай международный карванрин рехъ себеб яз алвердин ва культурадин алакъайрини акъуд тавуна жедачир. ИкӀ, вичикай ихтилат физвай девирда иниз Египетдай гуьзгуьдин ва маса затӀарикай авунвай кагьрабаяр къвезни эгечӀнай, абурун чешнеярни ШаракӀундай жагъанва. Касри Мидиядин меркез Экбатандихъ галазни алвердин мягькем алакъаяр хуьзвай. Муькуь патахъай, ахтармишзавайбуру къейдзавайвал, Птолемейрин Египетдинни Кеферпатан Причерноморьедин государствайрин арада сих алакъаяр авай, иллаки чи эрадал къведалди III асирда Боспордихъ* галаз. Кефердихъ Боспор, кьибледихъни Экбатан виридалайни чӀехи алвердин центраяр тир, абурун арада транзитдин алакъани Каспийдин къерех кьуна физвай. Гьар гьикӀ хьайитӀани, Птолемей III Эвергетан пулар Кавказдин Албаниядиз акъатун - им эллинизмдин дуьньядинни адан къерехдив гвай халкьарин алакъайрикай шагьидвалзавай са делил я.
ШаракӀундин хазинадик (I985-ЙИСУЗ жагъайдак) квайди са пуларни зирзилагар тушир. Чиликай жагъанвай Ахеменидрин девирдин буьруьнждин жеминикайни лугьун тавуна жедач. Ам цӀалцӀам, кьелечӀ, сагъ листиникай (яцӀувал 0,4 – 0, 6 мм, вини къерехдай 0, 8 мм) давленидин техникадалди гьазурнавай, адетдин элкъвей кӀалубдинди я. Сивив агакьдалди агъадай хьиз гуьтӀуь авунва, анлай винидихъ алгъизва. Жеминин кьакьанвал - 6,3 см, гуьтӀуь авунвай чкадилай винизни мад – 2 см, сивин диаметр I2 см, гуьтӀуь авунвай чкадин – 9, 5 см я. Ихьтин къапар, гьам цӀалцӀамбур, гьамни нехишар атӀанвайбур хейлин кьадарда Гуржистанда, Азербайжанда, Эрменистанда жагъанва. Вири абур ахеменид искусстводин стилдинбур, чи Эрадал къведалди V–IV асирра гьазурнавайбур я. Амма Дагъустанда металлдин къаб жагъай им сад лагьай дуьшуьш я. И къадим жем чавай регьятдиз исятда ишлемишзавай къапарив гекъигиз жеда. Амма чи эрадал къведалди III асирдин фейжандикай икӀ лугьуз жедач.
– Пантикапей) – Кеферпатан Причерноморьедачи эрадал къведалди 480-йисуз грекрин шегьерар сад хьунин нетижада арадал атай государство.
Ам буьруьнждикай балкӀандин кӀалубда аваз гьазурнава. БалкӀандин далудал, пурарин юкьвал, вини кьилихъди гьяркьуь жезвай кьакьан туьд ала. И къаб кеферпатан Ирандин ва фад эллинизмдин къапар гьазурдай къайдадин таъсирдик кваз ва абурулай чешне къачуна чкадал гьазурнавайди я. И кардикай адан художественно-стилистический анализди лугьузва. Ихьтин кьетӀен гуьрчегвал, кӀелзавайди, рази хьухь, къаб-къажахдал гьалтайла чаз чидач! Кавказда гьайванрин кӀалубриз гъана, далудал туьд алаз гьазурнавай, чпяй хъвадай къапар таниш я, амма анжах хъенчӀинбур, абурун чӀехи пайни Закавказьеда гьалтзава. Ана абур чи эрадал къведалди II асирдин эхиррилай I эрадин юкьварилай алатдалди авай. Кеферпатан Кавказда ихьтин буьруьнждин къаб сифте яз жагъанва. Адаз виридалайни мукьва (кӀалубдал гьалтайла, гьазурунин техникадалди, безетмишуналди), чи эрадал къведалди IV асирдин са къаб Женевадин искусстводинни тарихдин музейдин «Ахеменидрин Иран» экспозицияда эцигнава. КӀандайбурувай адаз гьаниз фена килигиз жеда. Размерралди, пропорцийралди тӀимил дегиш тир а къабни кьенер янавай балкӀандин кӀалубда аваз, далудал кьакьан туьд алаз туькӀуьрнавайди я. РикӀел хкин: цӀуз ибадат ийизвайбурун (зороастризмдин динда) гъуцарин пантеонда балкӀан ракъининни экуьнин гъуц Митрдин са кӀалуб тир, ада чӀехи гъуц Ахура-Маздадихъ ва цинни бегьерлувилин гъуц-дишегьли Анахитадихъ галаз кьилин чка кьазвай. Албанри и пуд гъуцраз виридалайни гьуьрмет ийизвайдакай Страбона лагьанва, анжах ада абурал грекриз хас тӀварар эцигнава: Гелиос, Зевс, Селена. Инални чавай къейд ийиз жеда: Кавказдин Албаниядинни Ирандин ва Мидиядин контактар политикадани экономикада хьиз, культурада ва диндани сихбур тир.
Тарихчийри шаклу тахьана тестикьарзавайвал, дегьзаманайра Каспийдин къерех кьуна физвай международный магистралдиз мукьва къадим шегьерар транзитдин важиблу пунктар тир. Анра неинки савдагаррин карванар акъваззавай, гьакӀни чкадин агьалийри ва маса чкайрай атанвай савдагарри алвердин операциярни кьиле тухузвай. Алвердин ихьтин алакъайрин нетижада иниз неинки Мукьвал рагъэкъечӀдай пата ва кеферпатахъайни ЧӀулав гьуьлуьв гвай чкайра гьазурзавай шейэр къвезвай, инрай абур са кьадар къакъатнавай дагълух районризни акъатзавай.
БалкӀандин кӀалубда аваз гьазурнавай буьруьнждин фейжан
ШаракӀундал албанрин девирда агьалияр яшамиш хьайи чкадин амукьайри ва сурари, анай археологриз жагъанвай затӀари анал Кавказдин Албаниядин фад девирдин (чи эрадал къведалди IV–I асиррин) чӀехи центр, якъин, шегьер хьайидакай фикир ийиз тазва. ГУЬЛГЕР-ВАЦӀ Каспийдин дуьзенлухдиз акъатзавай чкадал бинеламиш хьанвай и шегьерди гьам дагъларинни арандин, гьамни Каспийдин къерех кьуна физвай международный контактра важиблу роль къугъун герек тир.
Вичикай ихтилат физвай девирдиз чи тарихчийри «албаносарматский» девир лугьузва. И тӀварни девирдал «вири Кавказдин ва РагъэкъечӀдай патан Европадин тарихда важиблу роль къугъвай, чпин тӀварарни чеб-чпиз мукьва сагъ са жерге тайифайрал акьалтай кьве халкьдин тӀварарилай атана». Албанрикай античный дуьньяда чи эрадал къведалди IV асирда хабар хьана. Гуьгъуьнлай, чи эра алукьдалди амай эхиримжи асирра, РагъэкъечӀдай патан Кавказда эвелимжи государство арадал атана, тарихдин литературада адал Кавказдин Албания тӀвар акьалтна. И уьлкведиз античный дуьньяда эрайрин сергьятдал артух интерес ийиз эгечӀна. И карни Албанияди кьунвай геополитикадин важиблу чкайрилай ва Кавказдиз Римдин гьерекатрилай аслу хьанай. Рим РагъакӀидай пад РагъэкъечӀдай патахъ галаз алакъалу ийизвай алвердин кьилин рекьер вичин гуьзчивилик кутаз алахънавай. Кьвед лагьай халкь, сарматар, – иран чӀалал рахазвай куьчери тайифаяр тир. Эвелрай абуру Дон вацӀалай та атана Урал дагъларин ценерив агакьдалди дуьзенлухар кьазвай. Античный дуьньяда «сарматар» этноним чи эрадал къведалди III асирда ишлемишиз эгечӀна. Тарихдин сегьнедиз экъечӀай абуру цӀийи, сарматрин, культурани арадал гъана (чи эрадал къведалди III–ЧИ эрадин IV асирар). Сарматрин тайифаяр (сиракар, аорсар, аланар) фад-фад Кеферпатан Кавказдиз ва кеферпатахъай ЧӀулав гьуьлуьз мукьва мензилриз чкӀана. Им куьчери малдаррин дуьнья тир. И дуьньядинни античный цивилизациядин кеферпата, адакай вичикай къвердавай гзаф къачузвай Кавказдин Албания авай. ШаракӀундални и уьлкведин кеферпатан шегьеррикай сад алай… Вадим Гьамидовични зун шегьредин къерехдал акъвазна ама. - Иниз йифиз атана кӀанзавайди я, - бирдан лагьана ада. Зун адан гъавурда акьуна. Гафар рикӀел хтана: «Вичин ажалдани эхир авач уьмуьрдиз». ШаракӀундал асирар ва агъзур йисар алатна фена. Гилани уьмуьр гурлу я. Шегьре машинрин ванци къачунвай юкъуз ваъ, иниз геж йифиз атана кӀанзавайди я, кьуд пад секин хьайила, цавуз вилер еке варз экъечӀайла. Гьа чӀавуз фикирри кьезилдиз кьве агъзур йис кьулухъ лув гуда. Вилерикай карагда эбеди вацран кӀаник геж береда варар агалнавай шегьер. Манийвал авачиз фикирдиз къведа дегь-девиррин халкьар. Мад асирар алатда, абурукай, ата-бубайрикай, анжах тӀварар амукьда. Куьтягь тежедай уьмуьр лезгийрин тӀвар акьалтай халкьди и чилел давамарда.
Духтурханадиз цӀийи кас къвезва, палатадин духтурди адаз вичин чка КЪАЛУРЗАВА.-Я чан духтур,- лугьузва начагъда,- вирида зи кьил чӀуруди я, зун кимиди я, лугьузва. Ам гьикӀ чир жезвайди я? Зун ахьтинди туш ЭХИР.-ВУН туш, ГЬЕЛБЕТДА.-МАСАБУР тирди гьикӀ чир ЖЕДА?-МЕСЕЛА,- гъавурда твазва ам духтурди,- куь кӀвале ванна АВАНИ?-АВА.-КУЬ ваннадиз яд кӀватӀна, вав, ам анай ичӀирун патал, са тӀур, са кавча, са ведре вугузва. Вуна вуч хкяда? Начагъди хиялри тухузва ва адан жаваб ихьтинди ЖЕЗВА:-ЗАЗ чиз, кавча хкягъайтӀа хъсан Я.-КАВЧА хкягъайтӀани жеда, АММА…-ВЕДРЕ хкядани?- шад хьана НАЧАГЪДАЗ.-ВАЪ,- кефина акьан тийидайвал рахана духтур,- ваннадин кӀане авай кӀумп акъудда.
екв акъатнавай са свах сагъар хъувун патал сарарин духтурдин патав атанвай кас, са сятда кьван киснавай сив ахъайна, креслода агалтнавай. Духтурди тӀарвални, къулайсузвални эхзавай касдин сарарин синихар ийиз ЭГЕЧӀНА:-СУХВАРАЛ алай хъипи хъалпагъар тӀеквен-тӀеквен ХЬАНВА.-УГЬУ,- кьил жизви юзурна сив АХЪАЙНАВАЙДА.-СУХВАРИ, сарари къван кьунва, абур михьна КӀАНЗАВА.-УГЬУ,- кьил юзурна сив АХЪАЙНАВАЙДА.-СУХВАРИН пунар буш хьанва… Креслода авайда, духтурдин тупӀаризни кӀас гана, сив акьална ва чкадилай къудгана, духтурдин гаф АТӀАНА.-ЗУН ви патав синихриз яб гуз атанвайди туш, я стха, зун хьиз кисна зи свах сагъар ХЪИЯ.-КИСНА жезвач эхир, заз ахпани, пакани кӀвалах кӀанзавайди я, я чан стха,- зарафат яз кьуна, хълагьна духтурди.
Ички хъвана, кефли яз суьгьбетрик квайбур папарал агакьнава ва гьарда вичин папан тарифар ва синихар ийиз ЭГЕЧӀНАВА.-ЗИД паб туш,- лугьузва сада,- абурдиз-акунриз женнетдин гьуьруьпери я. Къилихризни - МАЛАЙИК.-ВАЗ хъсан я,- дертлу жезва муькуьди.- Зиди гьеле кьенвач, ада зи иви хъун давамарзава.
.Зав са булах рахана къе…
Дагъустандин халкьдин шаир. Кьеб дуьнья я, мани – руьгь.
Таржумаяр яни, тешпигьар яни ва я бягьс? Е
тим Эминан яратмишунрикай веревирдер.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Август вацран кьетӀенвилерикай сад – им булдиз мехъерар хьун я. Шегьеррани, хуьрерани, вучиз ятӀа, мехъерар гьа и вацра ийиз алахъзава. Са вахтара лугьудай: афна-памадур авай чӀав я, гьавиляй августдиз жезвайди я мехъерар. Амма эхиримжи йисара афна-памадурни базаррани туьквенра хъуьтӀуьзни, гатузни кӀамай кьван ава. ЯтӀани августдин варз Дагъустанда мехъеррин варз хьанва. Хуьрерани кваз са юкъуз кьвед-пуд мехъер къурмишзава, гьафте кьиляй-кьилди манийрини макьамри къачуна ЖЕЗВА.-КЪУЙ гьамиша гьакӀ хьурай!- къвезва инал ВИЧ-ВИЧЕЛАЙ.-ХЬУРАЙ, валлагь! Вилик сечкийрин сад тир югъ кваз, партийрини кьилдин кандидатри Госдумадизни Дагъустандин Халкьдин Собранидиз депутатар яз фин патал дуьзвални, игривални ишлемишиз женг чӀугвазваз, дуьньяда рикӀерик къалабулух кутазвай акьван вакъиаяр кьиле физваз, августдин вацран мехъеррикай рахун белки герек авач жеди. Амма, мез тӀазвай сухвал алтадда лугьудайвал, рахун тавунани жезвач. Ихтилат вични мехъеррикай чпикайни, абур августдин вацра булдиз хьуникайни туш. Кешкени, абур гьар са хуьре, гьар са тухумда гьар юкъуз жез хьанайтӀа. Аллагьдиз шукур, виридалай кесиб я лугьудайдан мехъерин суфраярни недайдав-хъвадайдав ацӀана жезва, муькьва-кьилийризни ярар-дустариз жибиндин дарвал гьисс авунилай артух рикӀерин фирягьвал, руьгьдинни гуьгьуьлрин шадвал ЖЕЗВА.-БЕС наразивал квелай я? -Гьар са мел-мехъерин, шад мярекатдинни суварин кьилин шартӀ, кьилин лишан тир мани-макьамрилай. Куьне фикир тагана жеч, гьар сад вичин ихтиярда гьатна, цӀудралди «тупӀал» манидарарни пешекарар тушир кубут макьамчийрин дестеяр арадиз къвез эгечӀай йисара чи халкьдин шад межлисрал лугьузвай ма
нийрикай газетрани журналра, телевизордин экранрилайни радиодай, кимерални мярекатрал гзаф ихтилатар хьанай. А чӀавуз чпикай гзафбуруз мани лугьуз тежедайбурни я тайин хуьруькай тир, яни тайин тӀварцӀикай. Хуьруьн тӀвар манидиз гунихъ, белки, метлеб авайтӀани, ахьтин тӀвар алай хуьрер лезги чилел мад авач эхир, рушан тӀвар алаз кьуру тарифарни, шит къиметар аваздалди лугьунихъ вуч метлеб авайтӀа, лугьузвайбуруз чпизни чизвачир. И девирни алатна: чидач, тӀварар куьтягь хьанани, тахьайтӀа цӀийи девирдин композиторринни шаиррин илгьамар кьуранани. Амма пешекар музыкадал, чи халис композиторри цӀуд йисара яратмишай манийрал хтана лагьайтӀа таб я. Эхиримжи йисара вири манийрин метлеб сад я: «ХЬУЙ-ХЬУРАЙ!» ИкӀ тирдахъ зун цӀинин августдин вацра, жуван япаралди ван къвез, инанмиш хьана. Хуьрерани, шегьеррани. Маса манияр репертуарда амач. Кьиблепатан Дагъустандин чӀехи пай ТВ каналрини югъди-йифди кутазвайбур асул гьисабдай гьа ихьтин манияр я. «Я кас, ваз вуч ава?»- лагьана яб гайитӀани, тагайтӀани жеда, амма… Я стхаяр-вахар, манидарарни, манияр я лугьуз, шудургъаяр туькӀуьрзавай ксар, квез мани вуч ятӀа чидачни? Куь манийри тамададин везифаярни, гаф лугьуз мэжлисдин юкьвал экъечӀзавай ксарин ихтиярарни гахчузвайди куьне вучиз аннамишзавач? Къуй мукьвабурунни багърийрин, ярар-дустаринни къуншийрин патай мубаракар абуру чпи авурай, куьне абурун ашкъидай манияр лагь: ашкъидикайни муьгьуьббатдикай, вафалувиликайни михьивиликай, мукьвавиликайни багъривиликай, иервиликайни зерифвиликай, руьгьдикайни гьиссерикай… Гьабур я манияр. Гьам я манийрин метлеб. ТахьайтӀа вуч я – куьне гьар са гафунилай гуьгъуьниз «хьуй-хьурайдалди» шит ва манасуз гафар тикрар хъийиз, межлисар къурзава, чи мехъеррин адетар чӀурзава… Квез вуч аватӀа чидани, гьуьрметлу ксар, Аллагьди гана, чи халкьдинни, гзаф маса халкьаринни уьмуьрда къад лагьай асир, иллаки советрин девирдин 70 хьана. Чун патал ам къизилдин девир я. Ни вуч лагьайтӀани, ахьтин девир чи халкьарин тарихда я хьайидини туш, я, физвайвал фин хьайитӀа, хъжедайдини туш. КӀЕЛ-КХЬИН, илим ва культура, газет-журнал, милли литературани музыка – вири гана ада. Садрани чахъ тахьай шейэр. Къе абур чна чи гъилералди терг ийиз башламишнава. Гьар са рекье, гьар са камуна. Гьайиф тушни? Пакадин несилрив чна вуч вугуда? Ихьтин фикирар, суалар мехъерин столдихъни вилик акъваззава. Чи мехъерар чӀехи пуларихъ флэшка кутуна манидаррини макьамчийри жемятдикай ягьанатар ийидай майдандиз элкъвенвайвиляй, халис манийри гуьгьуьл шад авунин чкадал «хьуй-хьурайрин» ванци япар тӀушунзавайвиляй. Гьайиф - чи мехъеррин адетар, мани-макьам икӀ рикӀелай алудиз!
Ибрагьим Гьуьсейнов кьетӀен шаир я. Вири терефрихъай. Дагъустандин чӀехи гьакимрин докладрани рахунра тӀвар кьериз-цӀаруз гьатай шаир. ЧӀехи наградаярни гьуьрметлу тӀварар абурун гъиляй кьабул тавур шаир. Гьатта республикадин литературадин уьмуьрдиз талукь мярекатрани сад лагьай жергейра чка тахьай шаир. ИкӀ я лагьана, садрани арза тавур шаир. Амма вичин бажарагъдиз, яратмишунрин деринвилиз ва кьакьанвилиз, вичелай тур ирсинин къиметлувилиз килигна тӀвар-ван гегьеншдиз машгьур хьайи, булдиз орденарни тӀварар къачур, яргъал йисара гьуьрметринни девлетрин лепедал хьайи гзафбурулай артух абуруз лайихлу тир шаир. Ибрагьим Гьуьсейнов цаз алай къилихдин иеси тир. Халис шаирар вири девирра гьахьтинбур хьайиди фикирда кьуртӀа, им адан кьилин кьетӀенвал тир жеди. Амай кьетӀенвилер - адан нетижаяр. КУЬЛУЬ-ШУЬЛУЬЙРАНИ чӀехи крара кьил агъуз авун течиз, атай чкадал гафунин, герек чкадал гъутун иеси яз яшамиш хьунин нетижаяр. Яратмишунрикай рахайтӀа, Ибрагьим Гьуьсейнов философиядин деринар ахтармишай шаир я. Адан шиир, адан шиират кьетӀенди я. Анжах вичиз хасди. Гзафбурун арадай хкисдай сес, хатӀ, фикирдин деринвал авайди. Ибрагьим Гьуьсейнов чи милли эпосдин игит, халкьдин руьгьди вичин къамат яратмишай Шарвилидикай сифте яз кхьей, адан къамат вичин поэмада яратмишай шаир я. «Шарвили» эпосдин суварар цӀуд-цӀувад сеферда тухвана, вучиз ятӀани, Ибрагьим Гьуьсейнован тӀвар анра такьун – имни, маса гиманар тагъана, шаирдин кьисметдиз талукь са кьетӀенвал я, лагьайтӀа, жеда. Ибрагьим Гьуьсейнов алатай асирдин 50-йисарин эхирра ва 60-йисара милли литературадиз атай бажарагълу шаиррин арада лап жегьил чӀавалай кьетӀен сес, кьетӀен мез авай шаир тир. Ам вичин яратмишунра абурукай гзафбурулай хейлин яргъаз фена, шииратдин деринриз эвичӀна ва кьакьанриз хкаж хьана.
Ибрагьим Гьуьсейнован къелемдикай хкатай са шумуд драма милли театрдин хазинада гьамишалугъ амукьдайбур хьана. Иллаки «Етим Эмин». Драмадин финалда ванзавай монологдин «Девиррал девирар, девиррал – Эмин» гафар лагьай шаир Ибрагьим Гьуьсейнов я. СтӀал Саядакай драмани гьа и жергеда ава. Ибрагьим Гьуьсейнован тамашиятдин эхиримжи чинрикай сад «Багъдат халифдин везир» пьеса хьана. КьетӀен эсер, къуватлу, зурба Шекспиран дережаяр аваз шиирралди яратмишнавай драма. Гьайиф хьи, ам эцигдай сегьне, сегьнедин къуватар Дагъустанда жагъанач. Вичи и дуьньяда тухвай вири йисара къилихдал цаз алаз хьанатӀани, винидихъ къейд авур ва тавур вири кьетӀенвилер туна, Ибрагьим Гьуьсейнов, адетдин инсан хьиз, уьмуьрдай фена. Адалай халкьдиз кьетӀен ирс амукьнава. Белки, къведа са вахтар, масадбурун гьисабдай адлу хьайибур халкьди вичи чпин чкайрал ацукьарда, лайихлубурун дережаяр абурун ериндал хкажда. Къилихдиз ваъ, халкьдив даим гумукьдай яратмишунрин хазинадин къиметлувилиз килигна. Ибрагьим Гьуьсейновни абурукай сад жеда.
Ибрагьим ГЬУЬСЕЙНОВ Зав са буллах рахана къе…
* * * Гьикьван яцӀу хьайитӀани ктабар, Гьикьван дулу хьайитӀани ктабар, Жеда абур кӀелдай хцин дафтардиз Акъудай са цӀарцӀин вилик татабар.
* * * Шагь дагъ кьилихъ галай хуьруьз гьи дагъ кими я? Кьилелни рагъ алай касдиз гьи рагъ кими я? Кьве патай кьве вацӀ авахьиз баркаван я хуьр, Гьихьтин жумарт тарар – мад ваз гьи багъ кими я? Билбил хьтин ярди марвар цуьк гъиле аваз Кьил чӀугунва вал, инсан. Ваз гьи чӀагъ кими я? Лагь кван, вучиз шадзавач вун, квел ала ви вил? Вахъ фу, кьел ва Ричал булах. Гьи цагъ кими я?
Бажарагълу шаир, драматург, таржумачи Ибрагьим Гьуьсейнов I936-ЙИСУЗ Сулейман-Стальский райондин Алкьвадрин хуьре муаллим Абдулкериман хзанда дидедиз хьана. Адан аял вахтар хайи хуьре акъатна. Юкьван школа куьтягьайдалай гуьгъуьниз шиирар туькӀуьрунал рикӀ алай жегьил СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай Дагъустандин гьукуматдин пединститутдин филологический факультетдин русско-дагестанское отделениедиз гьахьзава. Институт куьтягьайдалай кьулухъ, И. Гьуьсейнова кьве йисуз Советрин Армиядин жергейра къуллугьзава, са куьруь вахтунда хуьре муаллимвиле кӀвалахзава. Илгьамдикай пай ганвай, яратмишунрал рикӀ алай жегьил шаир Магьачкъаладиз хквезва. Ада «Дуствал» альманахдин редакторвиле, гзаф йисара Дагъустандин радиокомитетда лезги передачайрин редакторвиле зегьмет чӀугвазва. Гьа са вахтунда шаирди шиирар, поэмаяр, тамашаяр теснифзава, гзаф йисара, гьеле пенсиядиз экъечӀдалди виликни, ам анжах са яратмишунрин кӀвалахдал машгъул жезва. Шаир I960-ЙИСАЛАЙ СССР-ДИН писателрин Союздин (гила Российская Федрация) член я. Шииратда кӀвалахай яхцӀурни цӀуд йисуз И. Гьуьсейнова яхцӀурдалай артух ктабар (абурукай муьжуьд - урус чӀалал) чапдай акъудна, лезги шиират вилик тухуник вичин пайни кутуна. Агъадихъ бязи ктабрин тӀварар кьан: «РЕКЬЕР-ХУЛЕР» (I959), «Шарвели», «Кьве гъил», «Девлет», «Рекьер куьруь жезва», «Ватан», «Тезенаг», «Муьгъ» , «Мирг», «Са дуьнья», «Бахтар пайзава», «Чарх», «Дуьньядин ялвар», «ТӀвар» (2006) ва масабур. И. Гьуьсейнова «Етим Эмин» ва «КӀанивилин пьеса» трагедияр; «Саяд», «Кьибле», «Яру пайдах» драмаяр; «Сандух ва кфил», «Ярашугъ» пьесаяр яратмишна. Абур лезгийрин ва Дагъустандин маса халкьарин театррин сегьнейрал эцигна. И. Гьуьсейнова шиирар кхьиз гьеле мектебда кӀелдайла башламишнай. I950-ЙИСУЗ чапдай акъатай сифте эсердин тӀварни «Волга» тир. Сад лагьай ктабни - «РЕКЬЕР-ХУЛЕР» I959-ЙИСУЗ чапнай. Гьа сад лагьай кӀватӀалдай аквазвайвал, ам анжах са вичиз хас рангар, художественный алатар гваз щииратдиз атай чӀалан устад я. Критикади ва кӀелдайбуру И. Гьуьсейнован сифте ктаб шаддиз кьабулнай, жегьил шаирдин гележегдик чӀехи умуд кутунай. Поэзиядал рикӀ алай ксар ва
пешекар критикар ягъалмиш хьаначир. Ктабдилай ктабдал И. Гьуьсейнован илгьам гужлу, къелем хци жезва. Ада кӀелдайбур цӀийи-цӀийи эсерралди, зериф рангаралди, цӀийи жанрайралди шадарзава. Гьа вахтарин важиблу месэлайрикай (Ватан, игитвал, дуствал, тӀебиат, дуьньяда ислягьвал, тарих, муьгьуьббат, уьмуьрдикай веревирдер ва мсб.) шаирди анжах вичиз хас къайдада серес чӀалар, поэмаяр, тамашаяр яратмишзава. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ йисара теснифай, чеб рикӀел акъваздай бязи эсеррин тӀварар кьан: «Къавахар», «Зи Шагь дагълар», «ЦӀвелин тар», «Дагъ», «ВацӀун каф хьиз жив къвазва са къатда», «Папакай кьиса», «Беневша», «Инсаф», «Шаир ва аллагь», «Садвал хьанач, садвиликай рахунар хьана» ва мсб. Шаирдин «Къавахар» эсердал акъвазин. Малум тирвал, къавахри бегьер гузвайди туш. ЯтӀани И. Гьуьсейноваз абурукай рахадай чна гуьзлемиш тийизвай са тереф жагъизва.
Инсанди куь тум кутуна гьаятда. Сеферчидиз къуй яргъамаз акурай Инал чпел вил алайди исятда Ичер тӀуьрай, чехир хъурай, атурай!
И. Гьусейнова рекьериз ва Ватандин къаматдиз еке фикир гузва. Адани, амай шаирри хьиз, «гъвечӀи Ватан», «чӀехи Ватан» чара ийизва. Жуван гъвечӀи Ватан - хайи хуьр вуч ятӀа яргъал рекьериз фейила чир жеда. «Гъурбат ва Ватан» шиирда ихьтин цӀарар ава:
Сибирь яргъал Ватан я зи. Сибирь мукьвал гъурбат я зи.
Гьа и месэладихъ галаз «ГьикӀ жеда заз Иркутск ара-бир» (Иркутск шаирди армияда къуллугъ авур Сибирдин шегьер я) шиирни алакъалу я.
ГьикӀ жеда заз Иркутск шегъер ара-бир: Им чи гъен хьиз зун экъечӀай къапудай. Исятда захъ дидедин сес багьа тир Галукьдай хьиз фу нез хъша лугьудай.
И. Гьусейнов вичин хайи халкьдихъ, лезги чилихъ галаз алакъада авай шаир я. Адахъ и темадиз бахшнавай гзаф чӀалар ава. Абурукай сад тир «Зи Шагь дагълар» шиирдал акъвазин. Философиядин веревирдералди тафаватлу и чӀал символикадин куьмекдалди теснифнава.
Зи Шагь дагълар, за лацу кьил Алгъурна квез икрамзава. Зи хурава куь хуш шикил, Зи сиве квез салам ава... Зи Шагь дагълар, зи рехи кьил Куьн хьиз кьазва цифеди къе. Ша, Шагь дагълар, жемир сефил. PAП-PAПӀ гурай живери къе.
ТӀВАР-ВАН авай, машгьур шаирар хьайи Хайяма, Хафиза, Эмина, Туманяна ва масабуру хьиз, И. Гьуьсейновани инсандин кьадар-кьисметдикай, дуьньядиз атун - хъфиникай веревирдер ийизва. Ада абурукай садан фикирарни тикрарзавач, анжах вичиз хас къайдада и тема ачухарзава.
ВацӀун каф хьиз, зал жив къвазва са къатда, Алатзава, галукьиз зи кӀвачерив. Ихтин чӀавуз рикӀе суал-шак гьатда: Шумуд йисуз къугъвада зун живерив? Шумуд йисуз зи кӀвачик чил кумукьда? Чиле гьатда яраб шумуд йисалай? Шумуд сефер гатфарар мад алукьда? И шак рикӀе гьатнава зи мусалай? Зун живедлай физва - и жив сифте яз Аватзава цӀи баркаван цаварлай. Зунни физва зи уьмуьрдин цӀарцӀеваз, Зун физва бугъ алахьиз зи гафарлай.
И. Гьусейнова вичин яратмишунра шаирвал, шаирдин везифа темадизни еке фикир гузва. «Шаиррин уьлкве» эсерда ада поэзиядин гьакъикъи гафунихъ зурба къуват авайди, халисан чӀалан устаддиз гьамиша гьуьрмет авайди тестикьарзава:
Дегьек гузва - шииррин ван ЭЛ-ЖЕМЯТДИН рикӀе ава. Я ахвар я, я гъакъикъат ЦАВУЗ-ЧИЛИЗ са экв гузвай.
Зунни бахтлу са раят я Азиз хандиз дегьек гузвай.
Ииал «азиз хан» гафар хайи халкьдин синоним яз ишлемишнава. Шаирдин фикирдалди, чӀалан устадри дуьнья ишигълаван авун лазим я. XX лагьай асирдин 50-йисарин эхирда ва 60-йисарин сифте кьилера чи эдебиятдиз атай А. Саидова, Б. Салимова, А. Алема, Жамидина, Ханбичеди хьиз, И. Гьуьсейновани лезги шииратдиз цӀийивилер гъизва. ИкӀ, шаирдин «Са дуьнья» ктабда ганвай бязи шиирар («Садвал», «Негьрудин веси» ва мсб.) верлибрдин, яни рифмаяр авачиз яратмишнава. ЦӀийивилерикай рахаз хьайитӀа, И. Гьуьсейнова кӀелдайбуруз сонетарни сонетрин тажар, гъезеларни туюгъар, рубаиярни шаргаяр теснифнава. Сонетра ва верлибрдин кьайдада яратмишнавай эсерра шаир Ватандин, ватанпересвилин, муьгьуьббатдин ва маса месэлайрикай раханва.
ЧӀехи хьанва чун, Мелен чукьван хьиз, Аватна къуьнерал КӀвал, Хуьр, Уьлкве. «ЧӀехи хьанва чун» шиирдай».
Шаир гьиниз фейитӀани, гьина хьайитӀани, ада вичин хайи халкьдикай, хайи хуьруькай, лезги чиликай, Ватандикай фикир-хиял ийизва. «Ватан» шиирдай са чешне гъин:
Дуьньядин элкъвейвал, Дуьньядин туькӀвейвал, Физва инсанни,
Живедин цӀверекӀ хьиз, Къекъвезва дуьньяда. Ялзава ватандихъ – Живедин цӀверекӀди, Ялзава Шагь дагъдихъ, рувахъ Вири таб я, Ватан гьахъ!
Ватан авачир инсан жедайди туш. Шаирдин фикирдалди, Ватан инсанди хуьзва, инсан Ватанди:
Герек чӀавуз дагъ хьухь жуван ватандиз – Дамах ийиз жеда вавай уьмуьрдал, Пайдах хьана хкаж жеда девирдал Къурхулуни жеда ирид душмандиз. Ватан чилер я, гьуьлер я, цавар я, Чи кьиблени я Ватан, гъакӀ чи сурни, Чаз дуьньядин вилик авай хатурни, Чиди ватан, къушаринди лувар Я.«ДАГЪ» - сонетрин тажунай.
И. Гьуьсейнов алай аямдикай хьиз, тарихдикай, гележегдикай фикирзавай шаирни я. Ада тестикьарзавайвал, гележег патал чна къенин югъ, дуьньяда ислягьвал хвена кӀанда.
Дуьнья пайи-паяр хьанва уьлквейриз, ЦӀАР-ЦӀАРНАВА чилин шарни сергьятри, Хуьруьн кӀалуб цӀар-цӀардайвал гьаятри, Чара хьанвай кьилди-кьилди мягьлейриз Амма вири дуьньяда са рагъ ава, Са сергьятдин са цӀарни кваз такьазвай, Мукьваллай заз, яргъавай ваз аквазвай, ГьакӀни гьардан кьилел цавун тагъ ала. И рагъ чӀулав, и тагъ чӀулав тахьурай, Лугьун регьят я, бес женг ни чӀугурай Къуьн кутуна сятинин гьар акьребдик?..
ЧӀалан устад И. Гьуьсейнов са Европадин шаирри чпин эсерар яратмишзавай кӀалубрал, жанрайрал (сонет, сонетрин таж, баллада ва икӀ мад.) саргьятламиш хьана акъваззавач, ада Шаркь патара гегьеншдиз машгьур хьайи кӀалубрани (къошма, гъезел, рубаи) эсерар яратмишзава. ИкӀ, месела, шаирди вичин рубаийра дуьньядикай веревирдерни ийизва, муь- гьуьббатдикайни рахазва, фурсухъанарни негьзава. Чешнеяр гъин:
Рубаи, ваз, гегьенш я дар дереяр. Хкажда на ацӀай рикӀин пердеяр. Вун гъвечӀи я, амма гъвечӀи къванери Яратмишна и Дербентдин къелеяр.
И рубаийрай И. Гьуьсейнован хатӀ, гатун югъ хьиз, ашкара я. Шаирдин рубаияр хьиз, гъезеларни гуьзелдиз туькӀуьр хьанва. Абур «Уламдин къван» тӀвар алай ктабда гьатнава ва чпени жуьреба-жуьре месэлаяр къарагъарзава. Са чешне гъин:
Шаир, вуна тариф ая Ватандин, Уьзуьагъвал артухардай инсандин. Гьар камуна са нефесдин ялавдин РикӀ пад ая жуван халкьдин душмандин. Чир хьуй адаз ви миллетдихъ дагъ хьтин Гьа вун хьтин син авайди кьакьан тир. ...Ибрагьима веревирдер авурла, Са касни жеч вичин Ватан дакӀанди!
И. Гьуьсейнова вич халкьдин векил яз гьиссзава, гьавиляй ам халкьдин тӀал-квал алай месэлайрикай датӀана рахунни дуьшуьшдин кар туш.
Миллионни авач зи халкь –лезгияр Залай аслу я цур хьун, я къизил хьун – Жуван хивез къачуз чилин дердияр, Зи буржни я жуван халкьдин векил хьун.
И гафар гьахълубур тирди И. Гьуьсейнова лезги халкьдин эпосдин игит, къагьриман хва Шарвилидикай яратмишай поэмади, гзаф йисара вичин тӀварни кьун къадагъа тир, муьридизмдин илим арадал гъайи XIX лагьай асирдин сад лагьай паюна дагъвийрин азадвилин женгерин кьиле акъвазай Ярагъ Мегьамедакай теснифай «Узден» поэмади, риваятрал бинеламиш хьана кхьей балладайри ва маса эсерри тестикьардай мумкинвал гузва. Шаирди чи халкьдик къалабулух кутазвай, лезги чил кьве патал паюнин месэладикай вичин гаф гьеле 70-йисара лагьанай. Акунрай, адаз са вахтара чи чилелай сергьятар тухудайди аян хьанвай. Фольклорда гьалтзавай психологический паралеллизмдин приемдикай менфят къачуна, са эсерда шаирди икӀ лугьузва:
Зун и пата, вун а пата Самурдин, Зун къузадиз, вун гуьнедиз килигиз. Зун Къубадиз, вун Куьредиз килигиз. Гьикьван хьурай муькӀуьвал и сабурдин?
И цӀарар «Тезенаг» (I974) ктабда ганвай са сонетдай къачунвайбур я.
Шииратдин халис устад И. Гьуьсейнова муьгьуьббатдикай вичиз хас художественный ибарайрин куьмекдалди яратмишай чӀаларни таъсирлубур я. И гафарин къуватдиз шаирдин бязи шииррин цӀарарал акъвазин:
Варз лепеда къугъвазвай хьиз, Вун къугъвазва рикӀе зи. Зун дердина ргазва хьи! Вун гъинава, бике зи? Маса чешне: Заз лагьана гьуьл дерин я, Такур касдиз ви вилерин деринвал. ...За лагьана вирт ширин я, Такур касдиз ви пӀузаррин ширинвал.
Булахдин цин дад чир хьун патал ам вири хъун адет туш, са сукӀрадавайди дадмишун бес я. И. Гьуьсейнован ашкъидин чӀаларикай инал гьайи чешнейрай чаз, маса шаиррин муьгьуьббатдин лирикадив гекъигайла, абурун тафаватлувал хъсандиз аквазва. И. Гьуьсейнова аяларни рикӀелай ракъурзавач. «Шарвели» поэмади, «Бахтар пайзава», «Шагь дагъларин ранг» кӀватӀалра гьатнавай «Игит», «Зи Ватан», «Аврора» ва маса чӀалари аялриз хайи хуьр, дере, Ватан кӀанарзава, инсанрин арада дуствилин алакъаяр мягькемаруниз, абурук инсанпересвилин, игитвилин руьгь кутаз куьмекзава.2006-йисуз чапдай акъатай «ТӀвар» кӀватӀалда ганвай шииррикай сада И. Гьуьсейнова перестройкадин ва адалай гуьгъуьнин йисара уьлкведал атанвай къулайсуз гьалдикай къалабулух кваз, наразивилелди кхьизва:
Къекъверагар Дербент тирвал, Къекъверагар Москвада. Метро тирвал, туьквен тирвал Вирини, цӀун ялавда... ... Вири авай - фуни, ядни, Дережани инсандин. Агакьнавай пучна гад ни, Гербни сергьят Ватандин?
Вичин шииррикай сада И. Гьуьсейнова икӀ лагьанай:
Шаир, жува кьачу къелем. Ви гьарайдиз таб гудай, Герек жен вахъ зигьин бегьем, Дуьньяни ваз яб гудай.
Ирид лагьай кьил АЗАДВАЛ I.
I945-ЙИСАН гатфар алукьна. Кенинсбергдин лагерда авай есиррин гуьгьуьлар ачух хьанва: абуруз Къудрата дяведикай цӀийи хабарар гузва:- Дяведин гьерекатар къе акурвал пака амукьзавач, абур фад-фад дегиш жезва: чи, СССР-ДИН, Яру Кьушунар вили-виликди физва, Германиядин чӀулав кьушунар - кьулу-кьулухъди… Фашистри кьунвай чи хуьрер, шегьерар са-сад азад хъижезва… Яру Кьушун чавни агакьда… Къудратан вилерикай Брест, женгинин рекьер, хайи Белиж, вичин хзанар, Мая-Майрам (адаз вичин сусан тӀвар икӀ- Зи Майрам - лугьуз кӀандай), бицӀи хва… карагзава. Абур гьакъикъатда акур кьван рикӀиз шад жезва. Къудратаз гьеле чизвач: дяве эгечӀайдалай инихъ белижвийрин рикӀ алай, вил алай «мугьман» радио хьанва: вири жемятди гьар юкъуз кӀвале, идарада ва куьчедал адет хьанвай вахтунда гагь лезги, гагь урус чӀаларал адаз яб гузва… Бубаяр, рухваяр, стхаяр… фронтда авай инсанар йифен кьуларалди, ахварни хана, яб гуз гьазур я. Есиррик руьгь акатнава: абур Яру Кьушун Кенинсбергдив агакьдайдахъ, чеб яргъа-мукьвал азад хъжедайдахъ инанмиш я. Къалабулух есиррин кьилел алай фрицрикни акатнава: абурун катун-галтугун гзаф хьанва, есиррихъ галаз ийизвай рахунарни хъуьтуьлбур жезва. Къе Вагьидал полицайдин партал ала, ам лагерда, кьил хкажна, гьажикӀа гзаф тӀуьнвай гьуьндуьшкадин кӀек хьиз, дамахдивди къекъвезва. Им адан винел патан акунар я, къеняй адаз, вичи вуч авунатӀа, вуч ийизватӀа, чизва: ада, вичин ватан маса гана, душмандикай дуст кьуна, адан лукӀ хьана, фу незва.
Вагьидаз я юкъуз, я йифиз секинвал авач. Адаз вичин жегьил уьмуьр, буд алатнавай арабадин чарх хьиз, рекьяй акъатна, рагалай аватзавайди аквазва. Адаз, гъилел алай вад тӀуб хьиз, чизва: хаин инсан садазни герек авач, хаиндин рикӀ садрани секин жедач. Хаинвал – вири девирра сагъ тежедай азар, алат тийидай леке, бахт авачир рехъ, рагьмет тегъидай эхир я. Хаин кьейила, адаз сурара кучуддай чка гудач. ГьакӀ хьайила халкьди лугьузва: хаин хьана, мални текьирай; хаин хьайи кицӀ чуьлда рекьида. Вагьид мад стхадин патав атанва: ам немсерин командиррин тапшуругъ – Советрин майор Алпанов Германиядин патал алудун – кьилиз акъудиз алахъзава. - Къудрат стха, вуна вун гужуналди рекьимир, - тӀалабзава Вагьида. – Ваз маса рехъ авач… Чпиз табий тахьайбур абуру, - адан фикирда немсер ава, - каш гана, мекь гана, тергзава.- Заз чизва… Заз аквазва… - Къудратаз хайиндихъ галаз рахаз ашкъи авач.- Бес вучиз киснава… Са гаф лагьана, ракъиник ацукь тавуна?- Гитлеран ракъиник?! – Къудрата цуру хъверна.- Лап гьа Адольф Гитлеран! – тестикьарна Вагьида.- Садрани! Адан тӀвар ван хьайила, заз экъуьчуьн къвезва.- Ам гьакьван пис инсан хьайила, адаз генералар, пачагьар, гьукуматар гьикӀ табий хьанай?! - Абур Гитлераз ваъ, адан къуватдиз табий хьанва.- Я чан стха, жувани са фикир ая. Гьа къуват ви кьилелни ала.- За фикир авунва. Вагьидан умуд хкатнавач. Ам имидин хцел, иесидивай тӀуьн кӀанзавай гишин кац хьиз, алчуд жезва, анжах стхадиз хаин хьанвай стха аквадай вилер авач.- Немсерин патал элячӀнавай офицерар, - лугьузва Вагьида имидин хциз, - кеф-кефина ава: хъсан фурма, хъсан къуллугъ, хъсан кӀвал, хъсан рушмуш, - гьашер хъверзава. – Ваз ихьтин къулайвилер гьина акурбур я? Гьина жагъидайбур я? Ваз абур вучиз кӀанзавач?- Заз абур кӀандач, жуваз къачу.- Заз хьанвай кьван гьелелиг бес я.- Эхь, Алпароврикай са хаин хкатайди бес я, мад герек авач, - Къудратан чин чӀур хьана, пеле биришар гьатна: вилерикай хзанар, мукьваяр, дустар, хванахваяр яшамиш жезвай дегеяр карагзава… Мад ва мад фикирзава: «Вагьид хаин хьанвайдакай ватанда шаксуз хабар жеда… Ахпа чун, Алпановар, инсанрин чиниз гьикӀ тамаш хъийида?! Чун бедлам хьана хьи! Чун русвагь хьана хьи!»- Вучиз вун, тупчи-майор, есирханада жезва, гьуьрметханада тахьана?- Чи са мазанди, белки, ам Куьре Мелик тиртӀа, лагьанай: «Душмандин гъил кьуна, бег жедалди, ахьтин гъил атӀана, са гъил квачир лежбер хьун хъсан я».- Вунани лагьана гьа! А Мелик вуж я?- Ам сур девирдин мазан тир… Лезги ватан кьаз атай чапхунчийриз табий хьанач, гьавиляй душанри адан вилер акъудна…- Гила вазни гьахьтин инад кьисмет хьана кӀанзавани?
- Ваъ…- Бес вучда? – стхадин «ваъ» ван хьайила, шадвал акатна, «гила им чӀалал къвезвай хьтинди я» фикирна, жузуна Вагьида. - Зун са гъил квачир лежбер яз амукьда.- За фикирзава: «Къудрат стха фюреран офицер хьайила, адахъ галаз зазни са югъ аквада». Яраб аквадачтӀа?- Гьавая умуд кутамир.- Умуд виридалайни эхирдай рекьида, лугьудай Жан-Гижирда авай са урус халуди, - Вагьида хъверна, вич са куьн ятӀани гъавурдик квайди къалурна.- Яда, акъваз… Вун Германиядиз рей ганвай советрин аскер я. Вучиз вун гилани есиррин лагерда ама? Вал ихтибардай маса хъсан къуллугъ авачни? ТахьайтӀа, ихтибар ийизвачни?- Заз гьа ина ганвай къуллугъ бес я.- Бес ваз ганвай «хъсан фурма», хъсан кӀвал, хъсан руш», - Къудрата стхадин гафар тикрарна, - гьина ава?- Абур вири жеда, стха. Зун абурухъ инанмиш я: немсер са гаф гвай инсанар я, - Вагьида немсерин тарифарна.- Ваз къуллугъ есиррин лагерда вучиз ганватӀа чидани? Вагьид, кьил хкажна, инихъ-анихъ тамашна, жавабдихъ къекъвена: адаз дуьз жаваб жагъанач.- Ви къуллугъ есирриз Гитлеран тарифарун, авамар Германиядин патал гъун я.- Зал ихтибарнавай кӀвалахар гзаф ава, - Вагьида вичин къимет хкажна.- Ава, мад ава: есиррин чинеба рахунриз яб гун, катиз кӀанзавайбур кьаз тун…- Бес я, бес я! Эхь, ваз вири чизва, - Вагьидазни хъел атана.- Яда, ингье, дяве куьтягь жезва, СССР гъалиб жеда…- А виле цӀам!- Ви Германия магълуб жеда! – Къудрата сас-сасал илисна.- Садрани! – Вагьидани вичин фикир тестикьарна.- Вун хаин хьайиди малум жеда, ви хзанрал еке леке къведа…- Зи хзанриз Советрин гьукуматди авурдалай чӀехи инад хъижеч…- Вуна Къиргъизда авай ви хзанрикай, Алпанда авай мукьвабурукай фикирзавачни?- За ваз садра лагьанай: чи хзандиз эх тежедай гужар авур СССР заз кӀандач! Чун патал ам чаз ватан туш. Гьахьтин СССР ваз кӀанда. Яни?- Эхь!- Аламат я: ваз жуван архаяр, хуьруьнбур тар-мар авур гьукумат кӀанзава, - Вагьида вичин тажубвал къалурна.- А гьукуматди чаз гзаф хъсанвилерни авуна эхир.- Авуна жеди… Гила вуна вун гьа и чиркин лагерда, инай катуник умуд кваз, гъилерихъди ктӀурда. Яни?!- Эхь.- Завай ваз катиз куьмек гуз жеда.- Вуна гайи куьмек заз кӀандач.- Вучиз?- Вуна зун инхъай лагердай катиз гьазурда, анхъай немсериз масса гуда.- Вуна закай гьакӀ фикирзава ман?
- Эхь!- ГьакӀ фикирзаватӀа, жуваз кӀандайвал ая. Зун кумач, - Къудратан кьилел къведай бедбахтвилер Вагьида вичин хивяй акъудна.- Чун аялар туш, еке итимар я, - секиндаказ лагьана Къудрата. -Гаф садра жедайди я: заз жуван ватан ширин я, зун адаз вафалу я. Зун гатайтӀани, ягъайтӀани, гъилер-кӀвачер атӀайтӀани, лап кьейитӀани душмандин патал элячӀдач! Жуван агъайриз зун гьахьтин инсан я лагь! – къарагъна, сагърайни лугьун тавуна, Къудрат вичин баракдиз хъфена. Вагьидан зегьметар гьавая фена. Пакад юкъуз Советрин ватандиз вафалу са эшелон аскерар, абурун арада Къудратни авай, гуьлледиз акъудзавайбур хьиз, лагердай акъудна, автомашинра акьадарна, са гьиниз ятӀани чуьлдихъ тухвана. Машинар акъвазна. Есиррик зурзун акатнава, сада-сад къужахра кьазва, сагърай лугьузва: абуру хиялдай чеб немсери гуьллеламишна куьтягьнава, умуд хкатнава. Къудрата са юлдашдин япал лугьузва:- Немсери чун ягъиз фурал тухудайла, зун катда. Вун?..- Зунни вахъ галаз… Зунни катда.- Жуван къвалав гвайдаз лагь, гьамни кӀандатӀа катрай- За лагьана, ам рази я.- Адани вичин юлдашдиз лугьурай.- Лугьуда… Лагьана.- Акъвазай чкадал душмандин гуьлледи рекьидалди, катна, ватан рикӀе аваз, гуьгъуьнай ахъаяй гуьлле галукьна, кьиникь хъсан я.- Я, - патав гвай юлдашни рази я.- Чун гьикьван гзаф катайтӀа, гьакьван гзаф амукьда.- ГьикӀ гзаф амукьда?- Сад катайтӀа, садни амукь тавун мумкин я, кьвед катайтӀа – сад амукьун мумкин я, пуд катайтӀа, кьвед амукьун мумкин я… Кьвед садалай гзаф тушни? – Къудрата сефил хъверна.- Я, гзаф я, - юлдашриз шад хьана.- Сад сагъ амукьайтӀани – еке кар я: ада, дяве куьтягь хьайила, ватанда чакай суьгьбетда…- Къудрата ван акъудна, ватандикай «Ви гуьрчегвал садахъни жеч…» мани лагьана…
Машиндин рак ахъа хьана… Есиррин япара фрицрин векъи рахунар, кицӀерин пехъи гьав-гьав-ар акьуна… Вилик цацар алай симерин жугъунри элкъуьрна кьунвай баракрин тамам са хуьр ква. Адан кьулухъай ракь цӀурурзавай пичерин хьтин яргъи, къати гумар акъатзавай турбаяр аквазва… Нерихъ якӀар кузвай, чӀарар алугарзавай, малариз тагъмаяр язавай хьтин пис ниэр галукьна… Есиррин чинар чӀур хьана, Къудрата вичин нер кьуна. Гъилерал чӀулав тумаждин бегьлеяр алай офицерди гьарайна эмирар гузва. Адан куьмекчийри тади кваз машинрай есирар са-сад авудиз, яракьлу къаравулрин юкьва аваз, варарихъ тухузва. - Куьне чун гьиниз гъанва? – хабар кьазва есирри. Луьлеяр есиррихъ элкъуьрнавай автоматар гвай, есиррал вегьиз алахъзавай кицӀер гужуналди кьунвай аскерри хъуьрез-хъуьрез ягьанатдин жавабар гузва:
- Чна куьн иер рушарни ширин ичер авай Польшадиз гъанва.- Ина куьне Освенцум лагердин тавханайра тухдалди ял яда.- Ина куьн газдин чими пичера, кӀвачер яргъи авуна, са дерт-гъамни авачиз, къаткида… Къудратан гуьгьуьлар михьиз чӀур хьана, ада фикирзава: «Инай завай бажагьат катиз жеда… Зун Кенинсбергдин лагердай иниз акъудун - им заз ганвай жаза я… Душманриз табий тахьайвиляй… И жазадик Вагьидан перни тахьана жеч… Ада ийидай хъсанвилик зи умуд квачир, я герекни авачир… Хаиндин гъиляй фу къачур гьисаб жезвай…» Машиндай экъечӀдай нубат Къудратал атана, амни зирпи аскерри, пек хьиз, варарилай гадарна, маса зирпийри кьуна, тумуна кьуьл яцяна, тухвана, са баракдиз гадарна, лагьана: - Им ви чка я! Къудрат килигна: им са чкани тушир, инаг малар ацукьдай кундилай чиркин барак тир… Кьуд патахъай кьил элкъуьрдай хьтин чӀуру ниэр къвезвай… МЕС-КЪУЖ алачир кӀарасдин чарпайрилай яхун, чанда къарагъдай аж амачир инсанрин къаралтуяр «цӀийидаз» тамашзава. Къудратавай нефес къачуз жезвач, адан беденди квал къачунва. Ада фикирзава: «Зун гьина авай, гьиниз акъатнава?» - Вун вуж я? - жузуна са зайиф ванци. Къудрата, баракда авай есиррал алай гьал акурла, хабар кьуна: - Ина квез тӀуьн гузвайди тушни? - Йикъа са маж я гун, я тагун, - мад гьа зайиф ван акъатна. - Ихьтин гьал алаз квевай завутра, фабрикра кӀвалахиз жедани? - Ина са кӀвалахни авайди туш. «Куьне фюреран завутра, фабрикра квалахда» гафар тапарар я. - Бес куьн вуч паталди хуьзва? - Кьиникь патал, стха. - ГьикӀ кьиникь патал?! - Йифиз кьейибур гьар пакамахъ акъудна, фурариз гадарзава, чан аламайбур… пичера кузва… - Чан аламаз пичериз вегьизва?! – Къудратай гьарай акъатна: - Агь, инсафсуз фашистар! Агь, вагьшияр! - Эхь, стха. - Вася халу атана! - малумарна сада. Баракдиз лацу халат алай расу итим атана, ам акун кумазни Къудратан рикӀиз хуш хьана: Дербентда авай урус дустуниз ухшар тир. - Зун духтур Василий Иванович я, - ам «цӀийи есирдихъ» галаз таниш хьана. Къудрат чӀал кьуна амукьна: ихьтин чиркин, ктӀай, кьецӀил чкадихъ, гишила рекьизвай инсанар авай дехмедихъ галаз лацу халат алай духтур (!) кьазвачир. - Зун гъавурда акьуна, - лагьана Василий Ивановича. – Завай ина авай къайда дегишариз жедач. - Духтур, бес ви буржи вуч я? – жузуна Къудрата. - ЧӀуру азарар квайбур чирун… Лагердин начальникдиз чӀуру азарар вичик, чпин офицеррик ва аскеррик акатиз кичӀезва. - Ахпа…
- Ахпа… ЧӀуру азарар квайбур инай акъудиз тун… - Абур куьне гьиниз акъудзава? - Абур чна… - духтур жавабдихъ къекъвена. - Газдин пичериз… - чарпайдилай сада куьмек гана. - ГьакӀ яни? - ГьакӀни я, - духтурди хиве кьуна. - АкӀ хьайила, вунни фашист я ман. - Ваъ! – гьарайна духтурди. – Зун фашист туш! - Вуна фашистри лагьайвал ийизва ман? - Заз маса чара авач, тавуртӀа, зунни пичиниз чуькьведа… - Духтур завай ина дурум гуз жезвач, - лагьана Къудрата. - Ваз гьихьтин азарди тади гузва? - Ахьтин тӀвар кьаз жедай хьтин азар зак квач. Нефес дар хьун и маларин тевледивай я ман, - кьил хкажна, Къудрата баракда вил къекъуьрна. - Вун вердиш жеда… Ибурни вун хьтин инсанар я, - духтурди цӀийи есир секинарна. Вася халу хъфейла, Къудрата хабар кьуна: - Духтур гьихьтин инсан я? Бегьемди кьванни яни? - Эхь, эхь! Ам и лагерда авай инсанвал квай са итим я, - лагьана са есирди, - амайбур, - хиялда фрицар авай, - кицӀер я. Есирривай ихьтин гафар ван хьайила, Къудратаз регьят хьана. РикӀел литературадай кӀелай са заридин гафар хтана, лагьана: - МичӀи пачагьлухда ишигъдин нур я ман. - ГьакӀ я, артухни алаз. Кьвед лагьай есирди алава хъувуна: - Вася халу вични есир я гьа, лагердин начальникди адал духтурдин везифаяр илитӀнава. - Хъсан я ман, жуванда хъсан сагъарда, - шад хьайи Къудрата фикирна: «АкӀ хьайила, Василий Иванович ихтибар жедай инсанрикай я». Къудратан и югъ гишила акъатна: руфуни гъургъурарзава, на лугьуди, ана чӀехи ратари гъвечӀи ратар незва, абур явашарун патал къецел алай челегдай пуд-кьудра яд хъун герек хьана. Югъ мичӀи хьайила, чарпайдал кьуьнт яна, агалтна, Къудрат фикирри яргъариз тухвана: Белиж, къавал ракьун лекь алай кӀвал… Хиялда паъа ахъайдай «Багъдатда лам пуд шагьи я» кьиса тикрар хьана. ...Къадим девирда, дуьньяда виридалайни мублагь чка я, лугьуз, Шам вилаятдин Багъдат шегьердин тӀвар-ван акъатнавай. Анаг акурбуруни, такурбуруни лугьуз хьана, бес Багъдатда ламран къимет пуд шагьи я. Лезгистандин Алпан лугьудай хуьрени Бубагъуц тӀвар алай са кесиб кас аваз хьана: идазни лам къачуз кӀанзавай, амма къимет багьа яз, пул бес тежез, къачуз жезвачир. Ам гьар жуьмядин юкъуз яхдиз Хьилерин базардиз физ, ламар маса гузвай къиметриз килигиз,пул бес тежез, элкъвена, гъилер юзуриз-юзуриз, хквезвай. Бубагъуцаз кимел алай итимри лугьуда кьван, яда, я хуьруьнви, бес Хьилерин базар багьа чка я, бес аниз физ-хквез хьайитӀа, вун ерли лам авачиз амукьда, бес вун тапана Багъдатдиз алад: гьана лам пуд шагьи я. Эхирни са нянрихъ Бубагъуца вичин хзанриз малумарна: «Чан килфетар, зун пака Багъдатдиз фида, за гьанай пуд шагьидихъ лам къачуда». Хзанар
рази хьана. Папа гъуьлуьн гьебе гьазурна: ана фу, шур, сав туна, тагькимарна: «Килиг, фу яд алай чкадал неъ, тахьайтӀа незвайди туьтуьна акӀида гьа!» Пакамахъ дулу гьебеяр къуьнел вегьена, пул авай кисени къултухда туна, Бубагъуц рекьиз экъечӀна. Ам, кӀвачерик звар кваз, рехъ атӀуз, мензил атӀуз, дере атӀуз, тепе атӀуз фена… Рекье гьалтай булахрал ядни хъвана, фуни тӀуьна, ялни яна... Гьебеда авай сав куьтягь хьайила, ам Багъдатдив агакьна. Бубагъуцан вилик гуьзел даматар авай зурба шегьер пайда хьана. Адан нерихъ, чпин хуьре мехъеррик хьиз, цӀивидин цӀал таза гьерен якӀукай язавай шиш кабабрин атирар галукьна. Рекьин мугьмандин иштягь ахъа хьана, сивиз цӀаран яд атана… Шегьердин варарал алай къаравулри, Бубагъуцан мурад чир хьайила, ам, рахун-луькӀуьн тавуна, ахъайна, ламар алай чкадал ракъурна… Инал ламариз тагъмаяр язавай… И кардиз килигунин къиметни пуд шагьи тир… «Зи кьилел пуд шагьидихъ лам къачуз кӀан хьайи Бубагъуцан кьиса атана», - лагьана Къудрата вичиз. Йиф адаз ахвар тахьана акъатна: баракда михьи гьава авачиз, бамиш жезвай; къецел акъвазайла, мекьила чӀагизвай. Пакамахъ лагерда накьан духтур, кьве аскер ва пар чӀугвадай машин пайда хьана. Абур баракрин арайра къекъвена, йифиз кьейи есиррин мейитар кӀватӀ хъувуна, варарай экъечӀна, вилик амаз эгъуьннавай фуруз гадарна, хтана. И ажайиб гьерекатар акур Къуратан кьилиз са фенд яна: «Ихьтин мийитрин арада аваз зун, кьейи кьасарзавай есир, фуруз гадарайтӀа, завай анай катиз жедатӀа?!» Юкъуз Къудрат лагерда къекъвена, жугъундин зайиф чка жагъуриз алахъна: цацар алай симер чӀугун тавунвай, яракьлу къаравул алачир кьифтен тӀеквенни авачир. - Яраб вуна вуч ахтармишзаватӀа? – жузуна адавай хабарсуз дуьшуьш хьайи духтурди. - Са затӀни, гьуьрметлу Василий Иванович. - Ваз зи тӀварни чир хьанвани? - Чапаеван тӀвар чин тийидай кас авани? - Эхь, зунни Чапаев тӀварун стхаяр я, - хъуьрена. - Вася халу, вал са сир ихтибар жедани? – хабар кьуна Къудрата. - Лагь, белки, хуьз хьайитӀа, - духтурди мадни хъверна. - Заз инай катиз кӀанзава ман. - Инай катдай са рехъни авач ман. - АвачтӀа, вуна заз инай катдай са амал чира ман, - тӀалабна. - Заз ахьтин амал чидач, - духтурдивай чин тийидай инсандал ихтибар жезвач: адаз вичин гележегдикай кичӀезва. - Я духтур, зун Советрин Кьушундин майор я, тупчийрин командир тир… - Къудрата вичикай куьруь суьгьбетна. - За вахъ ихтибарзава, амма заз вун инай акъуддай амал чидач. - Заз чида… - Лагь… - Зун, куьне пакаман мейитрик кутуна, лагердай акъудна, гадара, ана за жуван чара ийида, - лагьана есирди. - ВикӀегь амал я…
- ГьакӀ жедани?- Са фикирна кӀанда… Заз геж жезва. Чун пака инал гьалт хъийин, - духтур хъфена. Пака Къуратанни Василий Ивановичан суьгьбет давам хьана.- Майор, вуна лугьузвай амал кьилиз акъудиз лап четинди я гьа! – тагькимна духтурди.- Вучиз?- Вучиз лагьайтӀа, чи кьилел къаравулар ала… Мейитар вегьизвай фур жугъундилай аквазва… Немсерихъ ина чпин ктаб-гьисаб ава… Куьн, вири есирар, аяларни кваз, сиягьра кхьенва, ник вуч азар кватӀа къалурнава: чӀуру азар квайди газдин пичиниз вегьизва, маса азар квайди вич-вичелай рекьидай йикъал гъизва…- Бес гила чна вучна кӀанзава? – Къудратак кичӀ акатна: адавай катиз тахьун мумкин тир. – Бес зун газдин пичина кудани?! - Гьелелиг ваъ, чна… ви патахъай… - духтур хияллу хьана. – За лагердин комендантдиз Алпановак рикӀин азар квайди малумарна кӀанда, ахпа ви юлдашри духтурдиз ваз куьмекиз са шумуд сеферда эверна кӀанда…- Ахпа…- Ахпа са йифиз вун «куьтягь» жеда…- Ахпа, духтур? – Къудратак шадвал акатзава.- Ахпа… са пакамахъ машиндиз вегьена за вун гадариз тада. - Мус?! – Къудрат хушка хьана. - КЬВЕД-ПУД гьафтедилай.- Чан духтур, зи кьисмет гьялун яргъал вегьимир ман, - тӀалабна.- Зун вал тажуб я, майор. - Вун зи квел тажуб я?! - И лагерда авай саки вири есирар чпин кьисметдал рази хьанва: абуру душмандивай мергьяметлувал гуьзлемишзава, Советрин Кьушунар атана, чеб азад авун гуьзлемишзава… Вуна вун азаддай рекьер жагъурзава… - Ина тажуб жедай са карни авач, духтур, - Къудрата къуьнер чуькьвена. - Азадвал такӀан са касни авайди туш. - Яз гьакӀ я, анжах сад ава азадвал кӀан хьун, сад ава – азадвал жагъурун, садни ава азадавал къазанмишун. Гила за вавай хабар кьазва. - Хабар яхъ. - Лугьун хьи, пака чна вун фуруз гадарзава… Анай экъечӀдайла, вун жугъундин кьакьан минайрал алай къаравулри винтовкайрай яна, гьа фуруз хъивегьзава. ИкӀ пашмандаказ куьтягь жезвай катуникай вуна вуч хкудзава? - И тевледа есир яз сад-кьве вацра амукьдайдилай зур сятда азад яз кьиникь хъсан я, - Къудрата къуьнер акъажна, гъутар цавуз хкажна. - Я-А-А-А! – духтур мадни гзаф тажуб хьана. – Вун зурба руьгь авай инсан я хьи! - Зун Лекьерикай я… - Вуч?! - Чи тухумдин тӀвар Лекьер я. - Ихьтин хва тербияламишнавай ви диде-бубадиз аферин! За ваз вири жуьредин куьмекарда! – духтурдикни азадвилин руьгь акатна. …Есир Алпанов рикӀин азардик «начагъ» хьана… Ам югъ-къандавай зайиф жезва, тапчандилай къарагъни хъийизмач… Духтурни къвез, са куьмек
ни тежез, хъфизва… Баракда авай есирар сефил хьанва… Са йифиз Къудрат «куьтягь» хьана, ам пакамахъ мийитар кӀватӀзавай машинди тухвана, фуруз гадарна. Югъ Къудрата къайи мейитрин арада акъудна. МичӀи хьайила, хкечӀна, РагъакӀидай патахъ, Франциядин партизанрин гьерекатдик экечӀиз, духтурди зарафатдай лагьайвал, «Берлин къачуз» фена. Къудратан бахтуни гъана: пакаман кьиляй ам са хуьруьн къерехдал, аскӀан кӀвалерин вилик акьалтна. Ял ядай чими чкадихъ тамарзу есир гьаятдиз фена, шефте алудна, цуриз гьахьна, вакӀан къвалавай самарал къаткана (ада и декьикьайра хатасузвиликай фикирзавачир) гьасятда ахварал фена. ВакӀаз тӀуьн гуз атай къари, зуларин партал алай итимда вил акьуна, гъуьлягъ акурдай хьиз, гьарай акъатна, катна. Адан гуьгъуьниз фена, Къудрата сивел кап эцигна, гьарай тавун тӀалабна, вич Советрин аскер тирди, вичиз фу, граждан парталар кӀанзавайди лагьана. Чехиядин агьали дишегьлиди «рус, рус» лагьана, лагердай катнавай аскердин муьгьуьб туькӀуьрна: тӀуьнни гана, вичин къужадин парталарни гана, лагердин дун гьаятдал кана, кьве йикъалай Франциядиз фидай хатасуз рехъни къалурна.… Са вацралай рекье хамни кӀарабар хьанвай Къудрат Франциядив агакьна. Ам фашистриз акси женгер тухузвай партизанрин дестедик экечӀна. Къудрата, Франциядин кьушундин партал алукӀна, хиялда хайи ватан аваз, разивилелди фикирзава: «Зун, азад аскер, азадвал патал фашистриз акси женгина ава». Алпанов партизанрин дестеда сифте тупчи, ахпа, вичин алакьунар къалурайла, тупчийрин командир хьана.
Белижда инсанрин гьал-агьвал къвердавай четин жезва: инсанар гзаф, фу тӀимил жезва, каш гьатзава. Алпанрин кӀвализ Дербентдай къавумар атана: абуруз Майрам бубадин кӀвализ хутахиз, ам маса гъуьлуьз гуз кӀанзава... Майрам рази жезвач…- Ватан маса гайи хаиндикай хкечӀ! Вал уьмуьрлух «халкьдин душмандин паб» тӀвар жеда… Пуд гаф авай арза кхьейтӀа, вун регистрациядикай хкудзава… - чин гьалдзава дидеди.- Къудрат я хаинни туш, я душманни. За жуван гъуьл гуьзлемишда! Зун Къудратан хва хуьз ацукьда! – мягькемдаказ лагьана Майрама. Бубади чин гьалдзава, ам туьнт хьанва… Паъани Марвара сусахъ, кьейидахъ хьиз, лугьунарзава, чпин чӀарар чухвазва, хъуьхъвер акъажзава: абуруз свас хъфиз кичӀезва. Майрам вичин гафунилай алатнач: мугьманар, чинар чӀурна, рушакай хъелна, атайвал хъфена.- Вун ви къилихдалди Къудратаз ухшар хьанва, чан свас, - лагьана Марвара.- Я чан диде, бес за икьван йисара ви хцихъ галаз фу тӀуьначни?! – Майрам тажуб жезва, ада хзанриз лугьузва: - Зун, зи масан Къудрат лап амач лагьайтӀани, куь, Алпанрин, кӀваляй санизни хъфидач… Им зи кӀвални я…- Я, я! - гьарайзава паъа. - За зи хва хуьда! – тикрарзава Майрама. Алпанан кьуд йис тамам хьана. Хци кьатӀунар авай, тамай емишар гъизвай гададикай хзанриз еке куьмек хьана.
- Чан свас, гьикьван рикӀиз туькьуьл хьайитӀани, валлагь, лугьун тавуна акъва жедач: вун хъфей югъ зи хва кьейи югъ жеда, - Марвар мад шехьна. - Баде, вун шехьмир, - атана, Марваран кьил хкажна, Алпана, чӀехида хьиз, лагьана: - Зи диде санизни хъфидач. Яни, де? – жузуна.- Эхь, чан хва! Зун вун, жуван хва, хуьз ацукьда, - мад эзберна Майрама. Гьар нянрихъ къаткайла, Алпана гагь дидедивай, гагь хайи бадедивай, гагь чӀехи бадедивай са мах ахъаюн тӀалабзава: мах япара аваз, ам фад ахвариз физва. ЧӀехибуруз чидай махар ахъайна куьтягь хьанвай, цӀийибур абурувай туькӀуьр жезвач. Махарал рикӀ алай хциз вуч ийин? Бадеяр кӀеве гьатнава.- Вунни, ви буба хьиз, махарални манийрал рикӀ алай, инсан я, - лугьузва Марвар бадеди. Майрамаз регьят рехъ жагъана: ада хциз чпин уьмуьрдикай рикӀел атай дуьшуьшар, кьисаяр хьиз, абурун дуьзгуьнвилиз ва цӀалцӀамвилиз фикир тагана, анжах «хьана кьван, хьанач кьван» гафар кутаз, туькӀуьриз, сефил ванцелди лугьуз, гада алцурариз хьана. Алпана, ахварни хана, вилер экъисна, дидедиз яб гудай. Сусалай чешне къачуна, Марвара хтулдин япал суьгьбетарзава:- Чан бала, чун, Алпанар, Ба сувун кӀане авай Алпан хуьряй я. Чун, зунни ви чӀехи буба Абас сифте Самур станцидал яшамиш хьана… Ана чаз са хъсан хва хьана, амни ви буба Къудрат хьана… Ахпа чун Белиж станцидал куьч хъхьана… Ина чна кӀвалер эцигна, Къудрат чӀехи авуна… Ахпа вичи туькӀуьрзавай баядарни лугьудай. - Чан баде, са баяд лагь ман, - тӀалабна хтулди. Ваъ лугьуз тагьана, Марвар эгечӀна:
Чи бахтавар къар дяведи къакъудна, бала, Къудрат буба душманрин гъиле гьатна, бала. Чи Абас бубани дуьнедилай фена, бала, Кьуд йис хьанвай хва чаз куьмек хьанва, бала…
Баде нефес акъадариз акъвазай арада Алпан вичин баядар лугьуз эгечӀна:
Къудрат буба сагъ-саламат я, чан де. За квез тамай къереяр гъанай, чан де, За квез никӀяй кьилер гъанай, чан па…
Къарийини суса яб гана гададиз, тажуб хьана, пудни шадвиляй хъуьрена.
- Я чан бала, вакай манидар жезвани?! – жузуна Майрама. - Ваъ, - регъуь хьана, гадади чин капачралди кӀевирна. - Сагърай зи акьуллу хтул, - лагьана бадеди. – Къудрат хкведалди чи кӀвале итим авазва, - Сусан рикӀиз регьят хьун патал ада тестикаьарна: - Зи дидедин рикӀиз чизва: Къудрата, ам гьина аватӀани, исятда чакай фикирзава. Ам хкведа! …Алпан, бадедин гъил кьуна, вагонар, машинар, фургъунар… гьисабиз, станциядал къекъвезва: им гададин рикӀ алай сейр я. Хтулдин суалриз жавабар гуз, Марваран вилер ина-ана къекъвезва: ке
фердихъай къвезвай поезд агакьна. «Шурван хтун лазим я, - фикирзава ада. – Ам Люба хкиз ФЕНВА…ВИЧИ маса руш гъидач лугьузва, адаз анжах Люба кӀанзава… ДИДЕ-БУБАНИ кӀвале урус свас хьунал рази я…»- Гьа еке Урусатдай Шурван имидиз Люба хала жагъун хъувуртӀа, - лугьузва бадеди Алпаназ, - чаз мехъерар жеда, зунни вун Алпандиз мехъерик хъфида.- Гьурра! – хтулдиз шад хьана. – Заз гьахьтин хуьр авани, де?!- Эхь, чан бала, ваз дагълара гьахьтин хуьр ава.- Гьурра! – гадади кап язава.- Анжах са кар гьайиф, чан бадедин, ви Шурван ими набуд хьана ман: адак са гъил кумач… - Вучиз? А гъил гьиниз фена? - Дяведа гуьлле галукьна, хкатна, бала. - Бес Шурван имиди са гъилив чин чуьхуьзвани? - Эхь, гила адаз Люба халади, ам жагъайтӀа, куьмекда ман… Сириставрин ванер акъатна, поезд хтана, вичин чкадал акъвазна, адал инсанар алтӀушна. Марвараз аквазва: вагонрай гъилер, кӀвачер кумачир, лашар гвай аскерар яваш-яваш эвичӀзава, абур чпин иесийри кьазва, къужахламишзава, арабайрал,фургъунрал тухузва… Инсанар кьери хьайила, са вагондай кьве итимди кьуна, хкажна, кӀвачер кумачир жегьил аскер чилел авудна, вичин аскӀан араба хьтин кьулунал эцигна. Набуд аскердин кьилел къацу кьепе, кӀулал гьахьтин рангунин сив кьутӀуннавай чанта ала. Ам, кьил хкажна, инихъ-анихъ килигзава: са вуж ятӀани гуьзлемишзава. Патавай физвай инсанри аскердин язух чӀугвазва, къайгъударвиледи, багъридивай хьиз, хабар кьазва:- Ваз вуч куьмек герек я, чан аскер?- Сагърай, гьелелиг са куьмекни герекзавач. Набуд аскердиз яргъалай жегьил руш дикъетдивди тамашзава. Мукъаятдиз, хата-бала квай чара инсандив хьиз, агатна, ада явашдаказ жузуна: - Яда, вун Бигьай яни?! - Эхь! Ваз зун чир хъхьаначни?! – кӀани руш акур аскер, чиниз яр акъатна, муьгьуьббат авай вилери цӀарцӀар гана, шадвиляй цавув хкӀуна.- Ви кӀвачер гьиниз фена? – жузуна руша.- Фронтда амукьна, - зарафатна аскерди. – Заз Растувдай къе-пака кӀарасдин кӀвачер хкведа! КӀвачер кумачир набуд гъуьл вичиз уьмуьрлух пар жедайди фикирдиз гъана, рушай гьарай акъатна:- ВА-А-А-Ъ! Заз кӀандач! - руш элкъвена, катна, вилерикай квахьна. Аскер, кантуз хьанвайди хьиз, биши хьана, лал хьана, вилери лупӀ тийиз, килигиз амукьна… Са декьикьадилай вич-вичел хтана, кьилел алай кьепе туькӀуьр хъувуна, къуьнер зурзурна, гъиле авай кӀарасдин яцӀу кӀинтӀер чиле акӀурна, вичин араба виликди ракъурна. И сегьнеди Марваран рикӀ цӀурурна… «Я инсафсуз, ваз набуд жегьилдин язух атаначни?! – хиялдай лагьана ада катай рушаз. – Бес гила ада вуч авурай?! Иесисуз хьанвайда? Мад адан патав атай касни авач. Яраб адахъ мукьва-кьилияр авачтӀа? Агь, бахтсуз бала!»
Марвар набуддин гуьгъуьна аваз физва, ада фикирзава: «За гила и фугъарадиз вуч ийин? Чи кӀвализ хутахдани? Хутахайла, адахъ вуж гелкъуьрай? Абас амайтӀа, ада вучдай? Чи кӀвализ хкидай. Завай вучиз жезвач? Зани, Абаса хьиз, ийида ман!»- Я чан хва, вуна ви арааба гьиниз гьалзава? – жузуна Марвара. Аскер акъвазна, кьулухъ элкъвена, дикьетдивди дишегьлидиз килигна.- Хала, вун зав раханайни? – жузуна ада.- Эхь, чан хва.- Зун… станцидик…- Ана ваз къулай жедач, чи кӀвализ элиф, - теклифна Марвавра.- Куь кӀвал гьинава? – жузуна аскерди.- И мукьвал, ракьун рекьин къерехдал. Аскер кьве рикӀин хьана.- Куьн инжиклу жедачни? – жузуна ада.- ВА-ВАЪ, чиди мугьман-итим галай кӀвал я.- Элифда ман, - адан рикӀиз хтул галай хала чими хьанвай. Алпан са паталай куьруь аскердиз тажубвилелди килигзава.- Алпан, чан бала, алад вилик, халудиз чи кӀвализ фидай рехъ къалура, - тӀалабна бадеди.- Исятда, - хтул аскӀан арабадин вилик экечӀна, куьлуь-куьлуь камар къачуз, фена.- Алпан?! – аскер мягьтел хьана. – Им майор Алпанов Къудратан аял я тахьуй гьа?! – хабар кьуна.- Гьам я, - Марварни тажуб хьана. – Ваз зи Къудрат гьинай чида, бала?!- Ам, чан хала, зи командир хьайиди я. Ада заз, Зун мус Белиждиз акъатайтӀани, чпин кӀвализ элиф лагьанвайди я.- Лап хъсан. Исятда вун адан кӀвализ элифда, - Марваразни шад хьана.- Куь кӀвалин къавал ракьун лекь алани? – жузуна аскерди.- Эхь. Ваз гьамни чизвани?- Командирди суьгьбетнай ман. - Я чан хва, вун лап жуванди я хьи! БуркӀиханви Бигьай Къудратан хзанри еке гьуьрметдивди кьабулна. Абурал кьил чӀугваз атанвай Муфрудина набуд аскер пака вичихъ галаз Зугьраб ятахдал хутахна: адав михьи гьавадал ял ягъиз, хирер рикӀелай алудиз ТУНА.…КӀАРАСДИН кӀвачер хтайла, Марвара Бигьаяз Белиж станциядал кӀвалах жагъурна: адаз къаравулдин будкадикай юкъуз кабинет, йифиз къаткидай кӀвал хьана. Са тӀимил вахтарилай мехъерар авуна, Бигьай вичин кӀвалин, хзандин иеси авуна.- За куь хъсанвал гьинал эцигда?! Ам за мус вахгуда?! – гьар дуьшуьш хьайила лугьузва Бигьая Алпанриз.
Алпан хуьр баябан жезва: сагъ жегьилар, итимар фургъунралди фронтдиз физва, сад-вад лашар гвайбур, гъилер, кӀвачер кумачирбур хуьруьз хквезва… Чуьлдин, майишатдин, кӀвалин кӀвалахар дишегьлийри ийизва… Набуд итимар колхоздин председатель, бригадирар, бухгалтер хьанва. Шурван гьисаб-улубдин иеси я.
Кьуд пад сефил хьанва… Аялри куьчейра шад гьараярни хъийизмач: абурун къугъунарни «чибурни» «абур», ягъун-кьиникь, шел-хвал квайбур хьанва; чпивни кӀарасдин тфенгар, цӀантар, гапурар, чукӀулар гва. Уьлкведа дяведикай сифте кинофильмаяр акъатнава. Кинодин аппарат гваз КцӀарай Алпандиз жегьил итим (фронтда адан кӀвач кьецӀи хьанва) гьафтеда садра къвезва. Ада моторда худ турла, хуьруьн клубдиз гъвечӀи-чӀехи, вири жемят, кӀватӀ жезва… Шурван дяведин фильмайриз килигзавач: вичи иштиракай хьтин женгер акурла, адан кьил элкъвезва, рикӀ хъуьтуьл жезва… Садра ам юлдашри клубдай гъилерал алаз кӀвализ хутахнай. Шурван михьиз перт хьанва: адан гуьгьуьл набуд хьанвай вичикай, кӀваликай (дидени буба, начагъ яз, къаткиз къарагъзава), хуьруькай ханва. Адаз вичихъ гелкъведай кас, паталай куьмек кӀанзава… Гьакъикъатда ам вич хзанриз куьмек гуниз мажбур жезва. Гьатта пакамахъ малар нехирдал тухунни адетдиз элкъвезва.- Я чан хва, вун акӀ, ахь-ухь алахьиз, вучиз ава? ВикӀегь хьухь! - лугьузва бубади. – Вун Лекьерикай я!- Я ба, ваз са лув квачир лекьре лув гана кӀанзавани? – адан суал вичин гьалдиз талукь я. Буба кӀеве гьатна, ахпа ада хцин суалдиз халкьдин мисалдалди жаваб гана:- Чубандиз кӀан хьайила, ада цӀегьрекай ниси кьада. Гила хва кӀеве гьатна. - Я кас, чи хциз мехъер ая, вун ада къапар хадалди акъвазмир, - лагьана дидеди къатканвай меселай. Хцин гаф-чӀал гуьзлемиш тавуна, бубади, папан тереф хвена, лагьана:- Зун ви гъавурда ава, чан хва. Ви диде гьахъ я: чна ваз мехъерарда, ваз кӀани рушан тӀвар яхъ! Шурваназ вичихъ гелкъведай инсан кӀанзава, ам вичиз мехъерар авуниз, Люба хьтин рикӀ ачух, сив хъуьрезвай свас гъуниз акси туш… Анжах жегьилдиз хуьре гьахьтин руш аквазвач, авай сад-кьведазни Шурван гьисаба авач. Абуру булахдин рекье ачухдаказ лугьузва: «А Чулахъ Шурван низ герек ава?!» Рушарин гафар вичихъ галукь хъувурла, Шурванан рикӀиз тӀар жезва. ТӀар жечни бес, виликдай, фронтдиз фидалди, рушарин арада Шурванан лакӀаб «Шурваншагь» тир, гила, фронтдай хтайдалай гуьгъуьниз, «Чулахъ Шурван» хьанва. Шурвана хуьруьн рушар Любадив гекъигзава: гьи патахъай алцум авуртӀани, Люба виняй жезва, гьавиляй адан рикӀелай урус ханум алатзавач.- Чна ваз Луба хьтин руш гьинай ЖАГЪУРИН?I – хцин лишан кутадай руш жагъин тийиз, Арбил кӀеве гьатнава: адавай, гзаф алпанвийривай хьиз, урус рушан тӀвар дуьз лугьуз жезвач.- Урусатдай, - са пай рикӀивай, са пай зарафат яз, лагьана Шурвана.- Акьван яргъариз фена, завай Луба жагъуриз жедач, - хиве кьуна бубади.- Зун фида ман, - лагьана хци.- Вав адан адрес гвани?- Эхь.
- ФидатӀа, алад! – ихтияр гана бубади. – Фирайни, къари? - папавай хабар кьуна.- Фирай ман, - дидедилай дериндай къачур угьт алахьна.- Алпанда дидейри хъсан рушар хадалди чи хва акъвазич кьван?! Авай чкадай гъурай. Чаз кӀанзавайди чи кӀвачел элкъведай свас я.- Люба куь кӀвачел, фарфалаг хьиз, элкъведа, - жумартдаказ хиве кьуна, хци разивилин ХЪВЕРНА.…ШУРВАН Урусатдиз фена, Люба жагъур хъувуна, кьве гьафтедилай сасвилиз лайихлу руш галаз хтана. Хуьре кьавалар амачир, къунши хуьрерай абуруз дяведин юкьвал эвер гун кутугнавачир… Арбила мукьва-кьилийриз, къуни-къуншийриз теклифна, чуьнгуьр алай мехъер (адаз алпанвийри «цӀегь тукӀуна, цӀеп ягьай мехъер» лугьуда) тешкилна… Мехъерик Белиждай мукьваяр хтанвай, абурухъ гъвечӀи Алпани ГАЛАЙ.…ШУРВАН гьар пакамахъ чуру-спел твана, уьтуь янавай парталар алаз, кьил хкажна, кӀвалахал физва. Адал колхоздин кьилин бухгалтервал ихтибарнава. Хуьре Чулахъ Шурванакай мад Шурваншагь хъхьанва. Ачух къилихрин урус руш Любадикай Алпанда виридаз герек инсан: гъил кьезил духтур, ваъ чин тийидай къунши Луба вах, Луба свас, Луба хала хьанва. Арбилан хзанда са шадвал мадни хьана – яргъалди вичикай са хабарни авачир Элванан чар хтана.- Луба сусан кӀвачихъ Элванан чар хтана! - дидеди шад хабар гузва. Къуншияр Арбилан гьаятдал кӀватӀ хьана. Шурвана, виридаз ван къведайвал ван акьалтна, стхадин чар КӀЕЛЗАВА:«САЛАМДИН чар. Ширин саламар-дуьаяр ракъурзава бубадиз, дидедиз, Шурван стхадиз, мукьвайриз, къуншийриз кьилди-кьилди зи, Яру Кьушундин чӀехи сержант, Алпанов Элванан патай. Зун сагъ-саламат я. Чарар кхьиз агакьзавач: чна югъ-йиф чи чилелай фашистар чукурзава… Накь чи автоматчийрин рота Германиядин сергьятдилай элячӀна… Гила чна душманар чпин магъарада тергзава. Накь чи ротади немсерин са хуьр кьуна. Чи командирдиз полкунин командирдин патай тади эмир атана: «Акъваз тавуна, вилик алад! Сифте дуьшуьш жезвай хуьр яхъ!» Кьунвай хуьре зун комендант яз тун меслят хьана. Чи командирди хуьруьн жемят кӀватӀна, малумарна: «Къенин йикъалай куь иеси Советрин Кьушундин чӀехи сержант Алпанов Элван я. Чун инал хкведа!» Рота алатна фена. Зун текдаказ жуван автоматни гваз немсерин вилик кумукьна: майдан ацӀай итимар, дишегьлияр, аялар заз килигзава, зун – абуруз. Эхир за абур, гъилин ишараяр авуна, чпин кӀвалериз рахкъурна, жув заз зи командирди къалурнавай комендантдин идара ва ксудай чка авай кӀвализ фена… Дуьз лагьайтӀа, за немсери зал гьужумиз кичӀезвай, гьавиляй автомат гъиляй ахъайзавачир. Хъсан хьана: я юкъуз, я йифиз хуьре заз акси са гьерекатни хьанач. Пакамахъ къарагъайла, зун ксанвай кӀвалин ракӀарихъ хуьруьн папари гъана, эцигнавай фу, нек, чӀем, шур авай къапар галай. За абур иштягьдивди тӀуьна. Ахпа зун, автомат къуьнуьз вегьена, хуьре къекъвена. Куьчейра гьалтай инсанри заз, юкь агъузна, икрамна, салам гузвай. Ахпа заз са аламатни акуна: хуьруьз гьахьзавай варарин кьилел ва зи ка
бинетдин ракӀарал «Алпанован ферма» гафар кхьенвай чарар алкӀурнавай. Гила заз Германияда жуван фермани ава. Ша, элиф! Чи Яру Кьушунди мукьвара Берлин шегьер кьада. Зи мурад Берлиндиз фена, рейхстагдин (им немсериз, чаз Кремль хьиз, багьа дарамат я) цлал жуван тӀвар кхьин я. За гьакӀ ийида! Куьн гьикӀ ава? САГЪ-САЛАМАТ яни? Чарар кхьихь. Куьн сагъ хьурай, зун - саламат. Амин! Куь ГъвечӀилекь». Элванан чар яб гайибуруз гзаф бегенмиш хьана: ам гъилерай гъилериз фена, Алпандин кимерал, кӀвале кӀелна, гьарда вичин фикир лагьана: - Чи ГъвечӀилекьрез аферин! Зурба гада я.- Ам ГъвечӀилекь ваъ, ЧӀехилекь я.- Икьван гагьда чи хуьруьз ихьтин чар хтайди туш, - фронтдай хуьруьз хквезвай гьар са чар алпанвийри вириданди яз гьисабзава: санал кӀелни ийизва, санал гьялни ийизва, санал жавабни кхьизва.- Им виридалайни яргъи чарни хьана, виридалай итижлу чарни.- Яраб гьахьтин ислягь лемцерни аватӀа? – бязибур шаклу я, бязибур тажуб хьанва.- Яда, лемцери къалурзавай секинвал Элванан автоматдиз, элкъвена хкведай ротадиз ийизвай гьуьрмет я. ТахьайтӀа… Дяведиз инсаф чидайди туш!- Гила чаз Германияда жуван ферма ава, - бязибурув дамах агатнава.- Я стхаяр, гьакьван зурба вагьши вичин магъарада пуьрчуькьарун?! Такунмаз чӀалахъ жедай кар туш, - инсанрин тажубвал мадни артух жезва.- ЧӀалахъ жезвачтӀа, ГъвечӀилекьрен чар кӀел хъия, - теклифзава сада.- Лемцериз ай, хьана хьи хьана! – сада Хуьруьг Тагьиран шиирдин цӀар тикрарна. Вирида Яру кьушунар душмандал гъалиб хьунал шадвалзава.- Гила чун азад жеда, - инсанар инанмиш я. …Алпанвийрин япарихъ шад хабарар мад ва мад галукьзава. - Гила чи кьушунар гужлу хьанва, - лугьузва кимел алай къужайри. – Чи кьушунрин гьерекат анжах виликди я. – Советрин кьушунрин хура бажагьат маса пачагьдин кьушунривай акъвазиз жеда, - инанмишвивлелди лугьузва кьве аса гвай итимди. Абурун гаф сиве амаз радиодай хабар ГАНА:«СОВЕТРИН кьушунар фашистрин Германиядиз мукьва жезва. Европадин уьлквейра: Грецияда, Албанияда, Югославияда, Францияда… Германиядиз акси партизанрин яракьлу гьерекатар гужлу жезва… Абурун арада фашистрин лагеррай катнавай Советрин аскерар, офицерарни ава… Францияда советрин майор Алпанов Къудрат партизанрин артиллерист хьанва, адан тупуни немсерин дестеяр барбатӀзава…» И хабардиз инсанри Белиждани яб гана, ам Абасан хзанривни агакьарна. Алпанрин кӀвале тебрикар, шадвилер хьана. Паъа мад чпин аяндарвал тестикь хьайиди, гъалибвилин пайдах хьиз, хкажзава:- Я балаяр, за квез гьикӀ лагьанай?! Къудрат сагъ я, ам игит я, ам эвел-эхир сагъ-саламатдиз вичин кӀвализ хкведа! ГьакӀ жени ийида. …Къудрат фадлай Франциядин партизанрин дестедик КВА…ТУПЧИЙРИН командир хьанва… Адан алакьунрикай, адан тупуни тергай кьван немсерикай
вири Франциядиз хабар хьанва… Газетриз дяведикай акъатзавай макъалайра «чи Алпанов», «игит тупчи», «чи игит» гафар мукьвал-мукьвал тикрар жезва, адакай, милли игитдикай хьиз, кӀанивиливди, гьейрандивди кхьизва. Анжах френгрин игитдиз вичин ватандикай: кӀваликай, хуьруькай, кьейихайидакай… са хабарни авач… Вич ватанда «халкьдин душман» хьанвайди, ихьтин лекеди хзанар кӀеве тунвайдини чизвач. Францияда фашистриз акси женгер яваш жезва: Советрин кьушунар Европадиз гьахьирдавай немсери чпин полкар, дивизияр Франциядай хутахзава ва РагъэкъечӀдай патан фронт гужлу ийизва… Советрин кьушунар Германиядиз гьахьна… Францияда дяве михьиз куьтягь хьана… Къудратаз френгрин виридаланий чӀехи орден ва Игитвилин тӀвар гана… Ахпа ам Франциядин Игит яз малумарна. Ихьтин чӀехи дережа Къудратаз тебрикна, ам Эйфелан минарадал тухвана, шикилар яна, ресторанда къунагълухна… Ахпа хутахна, ам гьукуматди ганвай кӀвале динжарна… Фашистрин лагеррай катнавай Советрин есирар Францияда санбар кӀватӀ хьанва. Абуруз ватандиз хъфиз кӀанзава. СССР-ДИН векилханадиз фейила, малум хьана: Советрин гьукуматди вичихъ дяведин есирар авайди хиве кьазвач, ватан маса ганвай хаинрин чка дустагъ яз гьисабзава. Партизан хьайи, фашистрин аксина женгер чӀугур «есирри» чеб игитар яз гьисабзава, абуруз дустагъ чӀугваз кӀанзавач. СССР-ДИН къанунни дегиш жезвач.- Вун чи Францияда акъваз, - теклифзава Къудратаз дустари. – Ваз гьукуматди кӀвални гуда… Са мехъерни авуна, жуваз яшамиш хьухь… кефкефина.- Заз Ватанда жуван кӀвал, жуван хзан ава, зун хъфида…- Россиядиз хъфейтӀа, вун дустагъда твада. ТӀимил гайитӀа, ваз цӀуд йис кар атӀуда…- Дустагъдикай хкечӀдай рехъ за жагъурда.- Я стха, вун чи халкьдин игит я! Чна ваз са иер рушни жагъурда… Ина акъваз. - Ваъ, стхаяр! Заз хуьре паъ, буба, диде, свас ва кьуд-вад йис хьанвай балани ава. Хъфида…- Чаз вун, стха хьиз, бегенмиш хьанва… Акъваз! - минетзава.- Зун Ватандиз хъфида. Жуван ватанда яшамиш жеда, – мукъаятдаказ алава хъийизва: - Заз жуван ватан ширин я. Азад хьанвай есиррин вилик са шумуд гьукуматдин тӀварар кхьенвай сиягь ква. - Зун гьиниз фин? Гьинай жуван ватандиз хъфиз регьят жедатӀа? - Къудратан вил Египетдал, Сириядал, Ирандал, Туьркиядал… акъваззава… Са пакамахъ Къудрат Египетдиз физвай пароходдиз акьахна…6.- Александрия! – параходдин дегьлизра гьарайдин ванер гьатна. Инсанар айванрик экъечӀна. Абур Къураматринюкьван гьуьлуьн эрчӀи къерехдал, хъипи къумаринни лацу лепейрин арадал, яргъи камари хьиз, алай, юкьвай сад-кьве куьче фенвай, шегьердиз дикъетдивди килигзава. Къудратаз и шегьердикай, адан бине кутур Македонви Сад Эскендаракай, Мисридикай, Египетдикай, Грециядикай тарихдин ктабрай, дуьньядин картайрай бязи малуматар чизва. Адаз гьавадикай, параходдин айванрик гадар жезвай цин стӀалрикай ватандин ни къвезва.
Къудрат, хиялдай «зун ватандиз са къадам мукьва хьана» лагьана, чапла къуьнелай СССР галай патахъ килигна: вилерикай Кремлдин вад пипӀен гъетери нур гузвай минараяр, кукӀвал, чубандин лацу бармак хьиз, жив алай Ба сув, Алпан, Самур, Белиж, вичин аял галаз гьаятдал алай Мая… карагна. Абур гьакъикъатда фад-фад акваз кӀанз рикӀик гъалаба акатна. Къудрат вичин кьезил чанта гваз чилел эвичӀна, ада Египетдин милицайривай сифтени сифте СССР-ДИН векилхана хабар кьуна. Жаваб рикӀ динждайди хьанач: - СССР-ДИН векилхана анжах Къагьир шегьерда ава. Къудрат кьезил гимида акьахна, Нил вацӀай кьибледихъ, Къагьирдиз, фена. Парижда дустари гайи пулдихъ Къудратавай «Гиза» ресторанда фу нез ва нянрихъ «Фергьаван» мугьманханада йиф акъудиз хьана. Пакамахъ Къудрат, мискӀинрай гузвай азандин ванер япара аваз, айвандикай, секин гьуьл хьиз, са лепени алачиз, авахьзавай Нил вацӀуз, адан чапла пата авай, кукӀушар цава акӀурна, Гъуцарсув хьиз, акъвазнавай пирамидайриз килигна. Ахпа СССР-ДИН векилхана жагъуриз фена. Пуд мертебадин дараматдин варарин кьилел урус чӀалал кхьенвай гафар кӀелайла, Къудратаз вич Москвадиз акъатай кьван шад хьана. Амма шадвал яргъал фенач: векилханадин ракӀарихъ ругуд итим нубатда акъвазнавай, Къудрат ирид лагьайди хьана. Нисинлай кьулухъ векилханадин къуллугъчиди Къудрат гьуьрметдалди кьабулна: вичихъ галаз кьилди кабинетдиз тухвана, столдихъ ацукьарна, документар ахтармишна, вири хабарар кьуна, адан жавабар кьилди чарчел кхьена, лагьана:- Гила вуна, гьуьрметлу Къудрат Абасович, Советрин гьукуматдин председателдиз арза кхьена кӀанда.- За ваз вири лагьана, мад вуч кхьида?- Куьрелди жув вуж ятӀа кхьена, Ватандиз хкведай ихтияр тӀалаба. За вун михьи инсан я, лагьана, шагьидвалзавай чар кхьена, ви арзадихъ акалда. Ухьт алахьна, Къудрата вичиз лагьайвал кхьена, жузуна:- Яраб жаваб гьихьтинди жедатӀа?- Завай лугьуз жедач.- Ваз зи документар акунва кьван?!- Москвада авайбуруз маса фикир хьун мумкин я. Къудратан гуьгьуьл чӀур хьана. - Жаваб мус хкведатӀа?- Са пуд вацралай…- Гьакьван геж?!- Ви чар чи векилханадин пичина аваз яргъал рекьерай фена, ви арза Москвада кӀелна, ана лазим къарар кьабулна, жаваб чи пчиниз вахгана, ам иниз ахгакьдалди пуд вацралай гзафни хьун мумкин я… Белки, жаваб садвад йикъан фад хтайтӀа, белки, сад-вад йикъан геж хтайтӀа… Вун, юлдаш, пуд вацралай инал хъша, за ваз тестикь жаваб гуда.- А пуд вацра за кьил гьикӀ хуьда?- КӀвалахна! Вун чанда къуват авай жегьил итим я.- Египетдин гражданин тушиз?- Вун хьтинбур ина ацӀанва. Дяведи инсанар къекъверагриз элкъуьрнава.
- Гьина? Вуч кӀвалах?- Алад атӀа Хан-Халили базардал, - векилханадин къуллугъчиди гъил шегьердин РагъэкъечӀдай патаз туькӀуьрна. – Ана кӀвалахар ацӀанва. Сифте килиг, ахпа жуваз хуш кӀвалах хкягъ.- Гьа икӀ регьятдаказ, араб чӀални чин тийиз?!- Ам ваз Россияда акунвай, чизвай хьтин базар туш, гьуьл я, ана кӀвалахарни виридаз ава… Вуна тӀалабун герек къвезвач, мастерскойрин иесийри ваз кӀвалах теклифда. ЧӀал? Араб чӀал регьятди я, фад чир жедайди я. Вуна салам-алейкум лагьана, жуваз чидай араб, урус, инглис, френг, туьрк гафар кадарна лагь, лазим ишараяр ая, абур ви гъавурда фад акьада… Анжах вун мукъаят хьухь… Угърийрик, чапхунчийрик, чал-кечиррик экечӀмир… Я абуру гайи фуни немир ЧӀуру крарик акатайди, ватандиз хъфин рикӀелай алатна, Къагьирда амукьай дуьшуьшарни хьайиди я, - къуллугъчиди ягьанатдин хъверна. Къудратан рикӀиз залан хьана: «Ида зун няй гьисабзава? Заз гьахьтин акьулар гуз, гьахьтин тагькимариз, зун аял яни? Заз чал-кечиррин тай жедай, абурухъ галаз вахтар акъуддай мажалар авани?!» Къудрат векилханадай экъечӀна, кьуд патаз килигна. Къагьирдин куьчеяр, вичиз акур Париждин куьчеяр хьиз, жуьреба-жуьре парталар алай, жуьребажуьре акунрин, жуьреба-жуьре чӀаларал рахазвай инсанрай ргазва. Дуьшуьш жезвайбурун чӀехи пайни къумрал, чӀулав, чӀуп чӀулав инсанар я: итимрик чӀулав спелар ква, дишегьлийрихъ чӀулав шаршавар гала. Куьчедал маса гузвай са бицӀи къаргъу харар маса къачуна, абур са-сад нез-нез, Къудрат Хан-Халили базардал фена… Сифте вичиз лагьайвал къекъвена, килигна, гьар къадамдин кьилиз тажуб хьана, галатна, ахпа акъвазна, хиялдай вири тупӀалай хъувуна, ватандиз хъфенвайди фикирдиз гъана, вичвичикди РАХАНА:«О-ГЬО! Им гьикьван зурба чка я?! Шегьер яни? Базар яни?! Кьведни санал яни?! Дербент шегьер кьван авай базарни жедани?! Жеда кьван. Ингье! Ам зи вилик ква хьи! Белиждин кимел дустариз суьгьбет авуртӀа, - ам хиялдай ватандиз хъфенва, кимел атанва, - чӀалахъ тахьун мумкин я. Хан Халили – ам адетдин базар туш, стхаяр, - лугьуда за. - Ам акьуллу кьилери кьуьд авачир ва ракъини гьамиша, цӀу хьиз, кузвай уьлкведин шартӀарив кьадайвал, еке фагьумдивди туькӀуьрнавай, зурба базар-шегьер я: кьвед-пуд мертебадин къванцин кӀвалер, сад лагьай мертебада туьквенар, карханаяр ава, вини мертебайра инсанар яшамиш жезва; яргъи, гьяркьуь серин куьчеяр, анра чпин дердидал гьерекатзавай инсанар, абуру залпандрикай кьунвай, парар алай девеяр, балкӀанар, ламар, ава; арабаяр, фургъунар, файтунар къекъвезва. Са шумуд куьчеда недай-хъвадай затӀар, кьвед-пуд куьчеда алукӀдай парталар, са куьчеда кьилел ва кӀвачел алукӀдай затӀар, са куьчеда къапар, са куьчеда гебеяр, гамар, халичаяр, рухвар ва литер маса гузва. Са куьчеда кӀвалин ажнас: гуьзгуьяр, куьсруьяр, сандухар, кьепӀер, чарпаяр… теклифзава; са куьчеда къизилдин ва гимишдин багьа затӀар… гузва. Патав гвай куьчейра заргаррин, киречийрин, къелечийрин, чатухъанрин карханаяр ава. Анра чепедин, цурун, буьруьнждин, ракьун ва багьа металрин афтафаяр, кварар, къажгъанар, гичинар, курар, синияр, къегьведанар, тӀурар…, кутӀадинни кӀашун ванер ацалтна, цӀивиндин гумар алахьиз, устӀарри, шакӀуртри чпин музыка галачир манийралди гатазва, расзава, цӀалцӀамарзава, къеле
гузва, муьштеризриз теклифзава, къачуз рази хьайибуруз маса гузва ва гьар сеферда «Аллагьдиз шукур» лугьузва. Анжах гьа икьван зурба, Каспий гьуьлелайни чӀехи, базарда зун хьтин, жегьил, гъиле-кӀваче къуват авай, бейкар инсандиз кӀвалах авач: ана яд маса гудай «къуллугъарни» фадлай аялри кьунва… Зун Къагьирда къураба тир… Жув са гьукуматдин агьали-гражданин тахьун душмандин есирда хьунилай пис я. Лагерда захъ иеси авай, ана йикъа кьве виш грам фу кьванни гузвай… Ина вун садазни герек авач, ина вун иесисуз къураба, есир, сагьил, къекъвераг я… Анжах пуд гьафте алатайла, са ракьун мастерскойдин иесиди заз кӀвалах теклифна: закай адан кӀашабан хьана… Чатун кьилел алай кӀвале заз кирида ксудай чкани жагъана…» Къудрата йикъар, гьафтеяр гьисабзава… Архаин вахт хьайила, шегьерда къекъвезва… Адавай бязи инсанри хабар кьазва: «Вун эрмени яни?», «Вун чергес яни?», «Вун туьрк яни?» «Ваъ» лагьайла, багъишламишун тӀалабна, алатна физва. Къудратаз вичивай сада кьванни «Вун лезги яни?» хабар кьуна кӀанзава. Авач. Са сеферда Къудрат мусурманрин «Аль-Агьзар» университетдин вилик акъатна. «Ингье чи чӀехи бубайри кӀелай чка!» - фикирна, ам зурба гуьзел дараматриз, гегьенш гьаятда къалин суьгьбетрик квай жегьилриз пехилвилелди килигиз акъвазна.- Яраб и жегьилдиз вуч кӀанзаватӀа? – жузуна университетдин варарай экъечӀзавай лацу чуру квай, кьилел фекьидин чалма алай итимди.- Са затӀни, гьакӀ килигзавайди я, - Къудратаз «фекьидилай» алатна, физ кӀан хьана. - Акъваз, акъваз! – гьарайна «фекьиди». - Заз вакай Къавкъаздин ни къвезва. Къудрат тажуб хьана: «Идаз френгдин парталар алай закай Къавкъаздин ни гьикӀ атанатӀа?!»- Вун гьинай я? – жузуна итимди.- Дагъустандай.- Дагъустандин гьинай я?- Белиждай.- Ам вуч чка я? Ван хьайи туш.- Дербент шегьердин патав гвай ракьун рекьин станция я.- Дидедин чӀал гьим я?- Лезги.- Агь, чан лезги! Зунни лезги я, - лагьана, итимди Къудрат къужахда кьуна. – Чун таниш жен. Зун Кьасумрин Али я, ваз - Али халу. Вун?
(Етим Эминан яратмишунрикай веревирдер)
Етим Эминан ирс дериндай тупӀалай ийиз алахъзавай алимри фикир тагана амай чкаяр шаирдин ирсина, гьайиф хьи, гзаф ама. Гьикьван вичикай гзаф кхьенватӀани, гьикьван ахтармишунар тухванватӀани, кватзавай суалар тӀимил хьана аквазвач. Месела, чӀехи шаирдин ктабра «Физулиди шиирриз кхьенвай незираяр» ва я гьакӀ «Физулидиз незираяр» тӀвар алаз гьатнавай «Чара мийир завай», «Ашкъидин рекье», Муьгьуьббатдин зиллет», «Еке тир жафа акуна», «Зи рикӀ, зи чан» шииррикай сифте яз рахайди ва фикирар лагьайди вичин ерибине Вини Арагъ хуьряй тир, I949-ЙИСАЛАЙ Бакуда уьмуьр тухвай, хейлин йисара Азербайжандин Гъилин хатӀарин Институтда кӀвалахай филологиядин илимрин доктор Мавлуд Ярагьмедов (I934 – 200I) я. Ада и гьакъиндай «Етим Эмин – М. Физулидин таржумачи» макъала кхьена, ам вичин «Азербайжандин шиират ва Етим Эмин» кӀватӀалдик кваз акъудна. И ктаб Бакудин «Элм» («Илим») издательствода I992-ЙИСУЗ чапдай акъатна. ТӀвар кьунвай шииррин патахъай амай лезги алимар кисунихъ себебар авачиз тушир. Сифте яз и эсерар майдандиз Гъалиб Садыкъиди акъудна. Абур ада вичи туькӀуьрай ва I980-ЙИСУЗ Дагъустандин ктабрин издательствода чап авур «Етим Эмин. Шиирар» ктабдик кутунай. Абуруз алимди кӀватӀалдин эхирда ихьтин баян ганва: «Закай», «Зи рикӀ, зи чан», «Къе заз», «Еке тир жафа акуна», «Зи рикӀ, зи чан», «Лейлидин шиир». И шиирар вири агъастӀалви З. Эфендиеван гъилин хатӀарин кӀватӀалдай акъудайди Гъ. Садыкъи я». И шиирар гьи чӀалалди кхьенвайтӀа, са гафни лагьанвач. Лугьун лазим я хьи, и баянда виле акьадай кьве гъалатӀни ахъайнава: «Ашкъидин рекье» шиирдин тӀвар кьунвач, амма «Зи рикӀ, зи чан» шиирдин тӀвар кьведра кхьенва. Муькуь патахъай, ина фикир гана кӀани мад са кар ава: и шиирар Эмина азербайжан чӀалал кхьенва ва я са маса кирамди абур лезги чӀалаз элкъуьрнава лугьудай хьтин са гафни авач. ТӀварар кьунвай шиирар («Чара мийир завай», «Ашкъидин рекье», Муь
гьуьббатдин зиллет», «Еке тир жафа акуна») мана-метлебдин, чпин кӀалубдин рекьяй мукьва кьилди-кьилдин чӀалар РагъэкъечӀдай патан чӀехи шаир хьайи, вичи Эминалай са пуд виш йис вилик, цӀуругуд лагьай асирда, уьмуьр тухвай Физулидин (I483 – I556) «Лейли ва Меджнун» тӀвар алай чӀехи дастанда чпел маса тӀварар алай гъезелриз мукьва я. «Зи рикӀ, зи чан» гьа и кирамдин маса шиирдиз ухшар я. М. Ярагьмедова и чӀални Етим Эмина лезги чӀалаз авунвай таржумаяр я лугьузва. Чун абурукай агъадихъ рахада. Инал мад са кар къейд тавуна жедач. И шииррин лезги текстерал алай тӀварар я оригиналра авайбур туш, я Эмина эцигнавайбур туш, абур я гъилин хатӀарин ктабдин иесиди, я абур вичи туькӀуьрай ктабдик кутур Гъ. Садыкъиди эцигнавайбур я. Ктабдик акат тавуна амукьай «Лейлидин мани» Физулидин зурба эсерда гьа ихьтин тӀвар алаз гьатнава. I995-ЙИСУЗ Гъ. Садыкъиди Етим Эминан ктаб «Вил атӀудач дуьньядихъай...» тӀвар алаз акъудна. Ина винидихъ тӀвар кьунвай шиирриз баянар ганвач, амма абур «Азербайжан чӀалал кхьей шиирар» тӀвар алай паюник «Физулидиз незираяр» тӀвар алаз кутунва. И паюна гьатнавай шиирар лезги чӀалаз таржума авурдини Гъ. Садыкъи тирди къалурнава. И ктабда «незирайрин» бязи цӀарара дегишвилерни гьатнава, гзаф цӀарар, цезураяр дуьз чкайрал, яни гафар хан тийидайвал, аватдайвал туьхкӀуьрна, цӀалцӀамар хъувунва. Мумкин я, винидихъ чна къейд авур кьван вири крар себеб яз, алимри и шиирар, абурун ери-бине тайин тахьанмаз, фикирни тагана тун. М. Ярагьмедова и шииррикай кхьей макъалани садани са баянни тагана амукьна. Чи фикирдалди, ада Етим Эмин Физулидин чӀаларин таржумачи хьиз къалурун чӀехи гьуьжет алай месэла я. «Физулидиз незираяр» Гъ. Садыкъиди авунвай таржумаяр тирди хъсандиз аквазва, абур (иллаки I980-ЙИСАН ктабда авайбур) алимди туьрк чӀалай авунвай Эминан муькуь шииррин таржумайриз чпин «кьецӀивилелди», чпиз халисан шииррин цӀарариз хас дигайвал бес тежезвайвилелди гзаф мукьва я. И цӀарарай Эминан гъил, чӀехи шаирдин хатӀ аквазвач. Абур цӀарба-цӀар таржумайриз ухшар я лагьайтӀа, таб жедач. Амма и таржумаяр Эмина туьрк чӀалал кхьенвай шииррай авунвайбур я. ИкӀ тирди лезги таржумайра Физулидин шиирра авай араб, фарс, туьрк чӀаларай чи чӀалаз атанвай гзаф гафар хьуни къалурзава. Им акӀ лагьай чӀални жезва хьи, сад лагьайди, гьа ихьтин гафар Эмина туьрк чӀалал кхьенвай шииррани авай, кьвед лагьайди, таржумачи Гъ. Садыкъи Эминан шииррин оригиналривай, лезгидалди абурун цӀалцӀамвал хуьз алакьнавачтӀани, къерехдиз экъечӀнавач, ам Эминан фикирар, образар хуьз алахънава. Идалайни алава яз, Эминан туьрк чӀалал кхьенвай и шиирар, са шакни алачиз, Физулидин чӀалариз авунвай незираяр я. РагъэкъечӀдай патан халкьарин шииратда тайин хьанвай«незира» лугьудай терминди «ухшарвал», «тешпигь» мана гузва. Эдебиятдин ва маса гафарганра къалурзавайвал, незира маса шаирдин эсердиз ганвай «жаваб» я. Ихьтин «жавабда» незирадин кирамди вичиз чешне къачунвай шаирдин эсердин кӀалуб, сюжет, кьилин игитрин къаматар вичин жуьреда гьялзава, гьар шаирди абурук вичин хсуси лишанар ва дегишвилер кутазва. РагъэкъечӀдай патан шииратда иллаки чӀехи эсерриз, дастанриз незираяр кхьин адетдиз элкъвенвай. Месела, узбекрин шаир Алишер Навоиди (I44I – I50I) кхьенвай «Муъминрин теспачавал», «Лейли ва Межнун», «Фаргьад ва
Ширин», «Ирид эфлакь» ва «Искендеран цал» поэмаяр миллетдал гьалтайла вич лезги тир, вичин эсерар фарс чӀалал кхьей зурба шаир Низамидин (II4I – I2I3) «Хамсадиз» (санал кӀватӀнавай вад дастандиз) кхьенвай жавабар-тешпигьар я. Физулидин «Лейли ва Межнунни» Низамидиз кхьенвай незира я. Ихьтин чӀехи эсерриз кхьенвай незираяр гзаф ава. РагъэкъечӀдай патан шииратда гъвечӀи эсерризни, яни гъезелриз, къасидайриз ва маса кӀалубрин шиирриз, незираяр кхьин адетдин кӀвалах тир. Месела, Гьафизан гъезелриз кхьенвай незираяр гзаф ава. Жавабрин, тешпигьрин кирамри, чпин чӀалар хсуси рангар-лишанар кутуна кхьенватӀани, абура, бинедин эсердин кирамдин гьуьрмет хвена, Гьафизан тӀвар кьазва. ГъвечӀи жанрайрин незирайра ва са чӀалай маса чӀалаз таржума авунвай шиирра бинедин эсердинни адаз кхьенвай тешпигьдин ва я таржумадин кирамрин кьведан тӀварарни кьазвай чӀаларни РагъэкъечӀдай патан эдебиятда кьеризцӀаруз гьалт тавуна авач. Туьрк чӀал чизвай Гъ. Садыкъиди Физулидин шиирарни Эминан незирайрин оригиналар чеб чпив гекъигайвиликай са шагьидвални авач. Адавай вичи акъудай Эминан ктабра, кӀелзавайдаз къулайвал ва гьакъикъатдиз мукьва жедай мумкинвал гун патал, и кьве шаирдинни чӀаларин, яни чпикай ихтилат физвай шииррин, цӀарба-цӀар таржумаяр тваз жедай. Гьайиф хьи, ам маса рекьяй фена. Гъ. Садыкъиди и эсерриз «незираяр» лугьунни, гьахълу фикир яз кьабулиз жеда, вучиз лагьайтӀа а эсерар, чна къейд авурвал, Физулидин чӀалариз гзаф мукьва я. Абура Эмина Физулидин тӀвар кьунва, гьа идалди вичи, лезги шаирди, туьрк чӀалалди гьялзавайбур маса шаирдин чӀалар тирди къейд авунва ва гьа са вахтунда, вичи кхьизвай шиирар тамамдиз Физулидинбур туширди къалурун яз, вичин тӀварни алава хъувунва, гьар шиирдин эхирда, къадим шаирдин гьуьрмет хвена, адан тӀвар сифте чкадал, вичин тӀвар гуьгъуьнал эцигнава. Гьар вуч ятӀани лезги ва Дагъустандин шииратда ихьтин жуьре сад лагьай гъилера ва садра гьалтзавай дуьшуьш я. Мадни лугьун лазим я хьи, М. Ярагьмедова ихьтин и шииррикай ийизвай веревирдер са акьван деринриз гьахьзавайбур туш, адан макъаладин кьилин фикир гзафни-гзаф и чӀаларин кӀалубрихъни везиндихъ, яни ритмдин лишанрихъ галаз алакъада ава. Чна абурукай агъадихъ лазим чкайрал менфят къачуда. Санлай къачурла, и алимдин макъаладин макьсад Эминан шииррин лайихлувилерикай рахун ваъ, лезги шаир Эмин туьрк Физулидилай чешне къачузвайди яз къалурун я. Ам и кардал алазни-алачиз, кьадардилай артух алахъзавайди виле акьазва. Вилик квай месэлада, заз чиз, кьилинди Етим Эмин Физулидин яратмишунрихъ, иллаки адан «Лейли ва Меджнун» тӀвар алай чӀехи дастандихъ элкъуьн я. Вучиз Эмина гьа и эсер хкягъна? Адан макьсад вуч тир? Гьелбетда, Эмина вичи туьрк чӀалал кхьенвай незирайрин оригиналар гъилик хьанайтӀа хъсан жедай. Абурун кьисмет гьихьтинди хьанатӀа, чавай лугьуз жедач, абур санани гьа кхьейвал чапнавач. Абур галачиз, чна ийидай веревирдерни тамамбур жеда лугьуз жедач. ЯтӀани и незирайрилай алатна фин дуьз туш. Абуру чи шаирдин яратмишунрин чаз течидай терефар ачухзава, адан шаирвилин дережа, ам шиирра чпикай ихтилат физвай месэлайриз гьикӀ
килигзаватӀа, абурун гьакъиндай адан фикиррин кьилдинвал къалурзава. Чун и шииррикай гьар садакай кьилди рахада. Абура Эминан кьетӀенвал гьихьтинди ятӀа къалуриз алахъда. Чна I995-ЙИСАН кӀватӀалда авай текстерал амал ийида. И чӀалар («Зи рикӀ, зи чан» квачиз) Етим Эмина Физулидин зурба дастандай хкягъайбур я. Гьавиляй абурукай ихтилатни гьа эсерда авай галай-галайвал хуьналди фида. М. Ярагьмедова вичин макъалада Физулидин шииррин туьрк чӀалал кхьенвай оригиналар, ахпа урус чӀалаз А. Старостина авунвай эдеби таржума, ахпани лезги текстер (Гъ. Садыкъидин таржумаяр) ганва. Чна кӀелзавайбурун вилик шииррин цӀарба-цӀар таржумаяр, чпин оригиналда авай тӀварарни къалурнаваз, эцигда ва адан гуьгъуьнал алаз Гъ. Садыкъиди авунвай таржумаяр гуда. Физулидин чӀаларин цӀарба-цӀар таржумаяр авурди Азиз Мирзебегов я. Абурай за руьгьдин ва къелемдин стхадиз пара кьван сагърай лугьузва. Са кар мад къейд тавуна жедач: и шиирар Эмина вич Туьквезбанал ашукь хьайи береда, ХIХ лагьай асирдин 50-йисарин кьвед лагьай паюнилай 60- йисарин сад лагьай паюнал къведалди хьайи вахтунда, абурун муьгьуьббатдин кьилел жуьреба-жуьре мажараяр атай чӀавуз кхьенвайдал шак гъиз жедач. Вучиз лагьайтӀа и таржумайрикай сада – «Чара мийир завай» гъезелда – вичиз «Эмин гада» лагьанва. Им шаирди гьа береда кхьей муьгьуьббатдин шиирриз хас лишан я. И вахтунда Эмина туьрк чӀалал хейлин шиирар кхьейдини къейд авун лазим я. Гьа икӀ, чпикай ихтилат физвай шииррикай Физулидин «Лейли ва Межнун» дастанда сифте гьалтзавайди Межнунан дидеди вичин хциз кӀелзавай, са гьи ятӀани арифди кхьенвай гъезел я:
Арифдин гъезел Ашкъидик кутамир жув, ашкъи чӀуру затӀ я, Гьавиляй ам вири дуьнья тирвал машгьур я. Пашман муьгьуьббатдин савдада хийир жагъурмир, Муьгьуьббатдал машгъул хьайидаз жедайди зиян я. Гьар са кирсеба рацӀам – иви кӀанзавай хенжел я ви уьмуьр патал, Гьар са чӀулав киф – кӀасиз кӀанзавай гъуьлягъ я. Хъсан акунар ала вацран чин авайбурал, амма Хъсандиз килигайтӀа, абурукай жедайди писвал я. Ашкъида авайди азабар я, имни а кардай аквазва хьи, Гьар са ашукь хьанвайда ийизвайди агьни суза я. РикӀел хкимир чӀулав вилер гуьзелрин, Вун вилерив яна барбатӀда, жув абурукай хуьх. Физулиди лугьун хьайитӀа: «Гуьзелрихъ вафалувал ава»,
ЧӀалахъ жемир, шаирдин гафар, гьелбетда, таб я.
Ашкъидин рекье Ашкъид рекье чан гуз тахьуй – дерди залан я, Ашукь хьайи кас ашкъид цӀа терг хьайи чан я. Ашкъид рекье гьатнаватӀа, ваз са хийир жеч, Ви уьмуьрда жериди ваз тек са зиян я. Кьве гапур я ви рикӀиз фир ярдин кьве рацӀам, Вун паталди ярдин чӀарар гьар сад илан я. Бейгьуш хьана ярдин рекье кьил квахьнавайдан ЧкӀида кӀвал – ничхиррин луж адан хзан я. Муьгьуьббатдин рекье чан цӀа кун хьанва раиж, Заз акурвал, гьар ашукь кас агьни фагъан я. Наз ийизва лугьуз ярди вун жемир чӀалахъ, Атана а наз ви пелел гьалч жери къван я. Физулиди ашкъи бахт я лугьуз хьайитӀа, Агъаз тахьуй, Эмин, чир хьухь: ашкъи ялан я.
М. Ярагьмедова, вичиз туьркерин ва фарс шииратдин къанунар, абур туькӀуьр хьунин, абурун везинрин къайдаяр хъсандиз чизвайди къалурун яз, и гъезел багьра рамал аруз уьлчмедалди кхьенвайди ва Эминани ам хуьз алахънавайди къалурнава. Адан лугьунрай, лезги текст, гафар кьатӀ ийиз-ийиз, икӀ кӀелун лазим тир:
Физулидин туьрк текстинин сифте кьве цӀарни, чешне гъун яз, алимди гьа икӀ ханва, гьанани гафар «атӀанва», гуя и тӀвар кьунвай уьлчмеди и чӀал гьа икӀ кӀелун лазим тирди къалурзава. Гьайиф хьи, завай фарс ва я туьрк шииратдин уьлчмейрикай са гафни лугьуз жедач. Заз я и чӀаларни чидач. Мумкин я, и чӀаларал кхьенвай шиирриз уьлчме, везин дуьз атун патал гафар «атӀун» хас кар я, амма лезги чӀалал кхьенвай шиирриз везин дуьз атун патал гафар хун тавун кутугнава. Эмина туьрк чӀалал кхьенвай текстер галачиз чавай и месэладикай рахаз жедач. Гьелбетда, Эминан вахтунда лезги шиирар туькӀуьр хьунин, абурун везинрин къайдаяр, чи девирда хьиз, тестикь хьанвачир, амма жуьреба-жуьре везинар арадал атанвай, абурал шаирри амал ийизвай, гафар «атӀунар-хунар» жезвайтӀани, везин арадал гъизвай дуьзгуьн цӀарарин артухвал виле акьадайвал аквазвай (Гьайиф хьи, чи шииратда а везинриз-уьлчмейриз тӀварар къени ганвач). Таржумачи Гъ. Садыкъиди I995-ЙИСАН ктабда, цезураяр гафарин юкьвал ават тийидайвал авунва, гьар кӀаламда авай гафар сагъдиз хвенва, лезги шиирар туькӀуьр хьунин къайдайрал амалнава:
Оригиналда и шиирдин цӀарар кьуд чкадал, кьуд кӀаламдиз пай жезва, лезги чӀала – пуд кӀаламдиз. Лезги таржумада паярин-кӀаламрин гьижаяр и саягъда кватзава: 4+4+5. Са шакни алачиз, лезги чӀалал и ва маса шиирарни фарс ва туьрк шииратдин уьлчмедив кьурвал, гафар хун тавуна, туькӀуьризни жеда. Гъ. Садыкъиди «лезги жуьре» хкягънава. Муькуь патахъай, и карди Гъ. Садыкъиди вичин таржумаяр Физулидин оригиналар гъилик квачиз, я адан уьлчмейрал амал тавуна авунвайбур тирди лугьузва. Ам, аквар гьалда, Эминан уьлчмедиз мукьва хьанва. Санлай къачурла, Эмина Физулидин шиир тикрарнава, вичин жуьреда лагьанва. Лезги шаирди авунвайди незира тирдал шак гъиз жедач. Амма ада вичин «кухтунарни» авунва. Месела, 4 ва 6-бейтера «къерехдиз алатунар» хьанва. И кьве бейтни ада кьетӀен образралди-метафорайралди къуватлу ийизва. РикӀивай лагьайтӀа, оригиналда авай и кьве бейтни РагъэкъечӀдай патан шаиррин муьгьуьббатдин чӀалара фадлай баят хьанвай кьуру «муьгьуьрар» я. Эмина и цӀарар вичин саягъда туькӀуьрнавайди, шиирдиз цӀийи «нефес» ганвайди Гъ. Садыкъидин таржумадайни аквазва. Эхиримжи бейтинивни Эмин гьакӀ эгечӀнава. Физули и бейтина гуьзелрикай, абурухъ вафа тахьуникай рахазва. Эминаз, аквар гьалда, шиир икӀ куьтягьун дуьз яз акунач. Ихтилат ашкъидикай, муьгьуьббатдикай физва. Яз хьайила, незирачидин фикирдай, шиирдикай хкатзавай нетижани муьгьуьббатдиз талукьди хьун лазим я. Физулиди вичин чӀехи эсерда муьгьуьббат, чӀехи азабар галайди ятӀани, инсандиз гузвай бахт хьиз къалурзава. И шиирдикай ахьтин мана хкатзаваз аквазвачтӀани, акӀ тирди Эминаз чизва, ада гьакӀ тирди гьиссзава. Гьавиляй ада инал Физулидихъ галаз гьуьжетзава, ада муьгьуьббат таб я, халисан муьгьуьббат авайди туш лугьузва. Вич ирид йисуз Туьквезбанан дидарда кайи, муьгьуьббатдин деринар вичин чандалди, рикӀелди гьиссай Эмина икӀ лугьун аламат жедай кар я. Эминаз инал лугьуз кӀанзавай фикир масад хьунни мумкин я: Межнуна Лейлидин дердина, Эмина вичи Туьквезбанан дердина чӀугур кьван зурба азабрилайазиятрилай гуьгъуьниз кьилин мураддив агакь тавур, яни кьве кӀани кас сад тахьай муьгьуьббат бахт яз гьисабун таб я. Эмина икӀ лугьунихъ маса тереф хьунни, яни ада и гафар Туьквезбанакай рикӀ ханваз лугьунни инкар ийиз жедач. Гьар гьикӀ ятӀани Эмин и бейтинани вичин кьилдин рекьяй фена. Вичин шиирра РагъэкъечӀдай патан халкьарин шииратда гегьеншдиз малум чӀехи муьгьуьббатдин жуьтерин тӀварар вичин чӀалара кьунвай Эмина «муьгьуьббат таб я» лугьун адан хсуси кьетӀенвал яз кьабулиз жеда. Ахпа нубатда Физулидин дастанда и чӀал къвезва:
цӀув гекъигзава. Ада муьгьуьббатдин азабрикай катай инсан ашкъидин пак цӀа хьайи, кайи кас яз гьисабиз жедач лугьузва. Им Физулиди лугьузвай фикирдивай – ашукь хьанвай касди девирдин четинвилерилай шикаят ийидач лугьунивай – чара, кьилдин фикир я. Эминан шиирдин амай 3,4, 5-бейтера, Физулидиз мукьвавал хвенватӀани, чаравилер ава, ада Физулидин фикирар вичин саягъда веревирд ийизва, вичин сафунай язава. Амма эхиримжи бейтина Эмин Физулидихъ галаз гьуьжетдиз экъечӀзава. Физулиди вичин шиирда, душманрин гафар вири таб ятӀани, ам вичин ярдихъ галаз санал ала лугьузвай келимаяр дуьзбур яз гьисабзава, инал муьгьуьббатди кьунвай шаирдиз душманрайни са хъсан лишан акваз кӀанзава, идалди вичин муьгьуьббатдин зурбавал къалуриз алахъзава. Эмин и бейтина, аквар гьалда, вичин хсуси биографиядихъ элкъвезва. Анай Туьквезбан масадаз кӀан хьунухь ва ам масадаз гунуг аквазва. Ада Физулидин фикирар вичив кьурвал дегишарзава. Ада душманар муькуь патахъай «хъсанарзава», яни «ви яр кӀаниди ви душман туш» лугьузва, вичин бягьсдар ада вичин чкадал эцигзава, адан рикӀикай хабар кьазва, вичи муьгьуьббатда чӀугвазвай азабар гьадани чӀугвазвайди къалурзава. Им гзаф зурба фикир я. Вичин деринвилелди ва кьетӀенвилелди им А.С.Пушкинан «Заз куьн кӀандай…» шиирда авай цӀарариз мукьва фикир я:
Яни Эминаз вичиз кьисмет тахьай яр гьа вичиз кьван мидядизни кӀанзавайдахъ агъаз кӀанзава, гьавиляй шаирди ам душмандай кьазвач. Амма Эмина вичин лезги чӀалал муьгьуьббатдикай кхьей маса шиирра Туьквезбан кьисмет хьайи касдиз душман талгьанани авач. И карди касдин кьил муьгьуьббатдин мажарайри михьиз какадарнавайди къалурзава. Физулидин дастанда ихьтин гъезелни гьалтзава:
Назик Межнунан гъезел Я Ребби, ашкъидин белайрив (азабрив) агуда зун! Са гъвелни ашкъидин белайривай къакъудмир зун! Вуна заз ийизвай хъсанвал тӀимилармир, Яни мадни гзаф белайрик кутур зун! Зун амай кьван гагьда хкудмир зун белайдикай, Заз белай кӀанда, белайдизни кӀанда зун! Ашкъидин белайда зи мягькемвал хъуьтуьлармир, Вафалу туш лагьана ярди туьгьметдик кутан тийирвал зун! ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ зи ярдин иервал артухара, ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ дердер бетер ая зи!
Заз кӀан туш баркаллани гьуьрмет, Бахт авачирди ая зун, азиятрикай хкудмир зун! АкӀ зайиф (кьезил) ая хьи зи беден, Пакаман гарувай ярдин патав тухуз жедайвал зун! Лавгъа ийимир, Физули хьиз, зун, Я Ребби, зи жуван къастуник, зи гьукумдик кутамир зун! Чара мийир завай Я Ребби, на чара мийир и бала завай, Ярдин ашкъи жез тахьурай гьич чара завай. Зерре завай зи ярдин дерт къакъат тавурай, Гьихьтин азаб гайитӀани, эх жеда завай. Яр акунихъ зун гьар чӀавуз хьурай гьасрет яз, Гьич жагъуриз тахьурай ман са чара завай. Русвагь мийир гьахъ муьгьуьббат хилаф авуна, Лейли патал тергиз тахьуй гьич вафа завай. Гьар юкъуз зи къелемди заз кхьир цӀийи цӀар Артух ая, – эксик тахьуй мубтала завай. Гьар юкъуз на артуха зи и лайихлувал, Бахт це жервал гьа и рекье чан фана завай. Такьат зайиф хьуй зи, маса кар ийиз тежез, Тахьуй гъейри мураддихъ гъил гьич ахъа завай. На такабур мийир, Ребби, зун, Физули хьиз, Айру мийир Эмин лугьур хуш гада завай.
Сифте килигайла, Эминан гъезел Физулидин гъезелдивай са акьван яргъаз къакъатнавачир хьиз аквада. Амма инани чаравилер авачиз туш. Ина Физулидихъ – вичин, Эминахъни вичин кьетӀенвилер ава. Физулиди вич ярдин рекье михьиз «квадарзава», тахьай мисал ийизва. Аллагьдивай ада вич хажалатривни гьижрандив акьван зайиф, акьван кьезил ая лугьузва хьи, вич гарувай ярдин патав тухуз жеривал. Им шииратдиз хас зурба образ-ивир я. Ам Эмина тикрар тахвун, вичиз къачун тавун – им чаз аквазвай маса аламат я. Лезги шаирди Реббидивай ийизвай тӀалабунар вичин дережа агъузар тийизвайбур я. Ада муьгьуьббат таб хьана, вич русвагь тавун, вичин лайихлувал артухарун, вич маса крар патал – зайиф, амма, ачухдиз лагьанвачтӀани, муьгьуьббатда къуватлу авун, вич хуш къилихрин «Эмин гада» яз тун тӀалабзава. Шиирда авай «Гьар юкъуз зи къелемди заз кхьир цӀийи цӀар /Артух ая…» гафарни фикир гуниз лайих я. Адакай кьве мана хкатзава. Сад лагьайди, Эминаз ви
чиз ярди – «къелемди» гьар юкъуз чарар кхьена кӀанзава, кьвед лагьайди, Эминаз вичин къелемди – вичин шиирар кхьизвай алатдикай гьар юкъуз чарар, ярдиз кхьенвай шиирар хкатна кӀанзава, вич, муьгьуьббатдин гара авай хьиз, датӀана шаирвилин илгьамдикни хьана кӀанзава. Им магьир шаирди кьасухдай авунвай «кьенявал» хьиз аквазва. Са шакни алачиз, и уламди адан шаирвилин устадвал къалурзава. Эмина вичин гъезелда Физулидин гъезелда авачир Лейлидин тӀварни кьазва, ада вичин ярдиз – Туьквезбаназ «Лейли» лугьузва. Физулиди вичин шиирриз суфи шаирриз хас тавни язавайди аквазва, амма Эмин чилин месэлайриз, гьакъикъи уьмуьрдиз мукьва я. М. Ярагьмедова Физулидин и шиирдин уьлчме музар багьра аруз я лугьузва. Гъ. Садыкъидин и таржумадин ва винидихъ гъайи «Ашкъидин рекье» гъезелдин таржумадин уьлчмени сад хьтинди хьанва. И карди таржумачи оригиналда Эмина кхьенвай къайда хуьз алахъайди къалурзава. Етим Эмина вичин сафунай ягъайбурук Физулидин ихьтин са эсерни ква:
Дертэгьли Межнунан гъезел Нивай заз вафа кӀан хьанатӀа, гьадакай жафа (азаб) акуна, И вафа авачир дуьньяда заз вуж акунатӀа, ам вафа авачиз акуна. За жуван дердиникай низ лагьанатӀа, нивай заз дарман кӀан хьанатӀа, Заз а кас жувалайни чӀуру гьалда аваз акуна. Зи руьгьдай садавайни гъам чукуриз хьанач, Вафалувиликай рахадай дустар заз кьве чин алайбур яз акуна. Зун цихъ элкъвена, гьамни закай катна, Гуьзгуьдивай вафа кӀан хьана, заз гьамни акси-мидя яз акуна. Зун умуддин гъенел фенай, умуддини зун сергердан гьалда туна, Гьунардин гъал кьуна за, амма гъиле аждагьан аваз акуна. КЪАЗА-КЬАДАРДИ заз виш гъилера къалурна зи кьисметдин гъед, Бахт авачир заз ам гьар гъилера чӀулавди яз акуна. Физули, зун айиб мийир, зун инсанривай къакъатнава лугьуз, Нихъ зун элкъвенатӀани, адакай заз виш гъилера писвал акуна. Еке тир жафа акуна Уьмуьр къулай касдивни заз еке тир жафа акуна, И вафасуз дуьньяда заз гьар кас бейвафа акуна. Дава кӀан яз гьар гьи касдиз авунатӀа зи гьал баян, Залайни ам пис дердериз дерин мубтала акуна.
Садалайни алакьдач гьич зи гъамни гьижран алудиз, Дуст я лугьуз вуж кьуртӀани, адан рикӀ чара акуна. Зи кьисметди гьар са чӀавуз захъай и гьал чин элкъуьриз, Заз дустарин арадани душманар пара акуна. Умуд кваз зун фин хьайитӀа, гьар сада заз далу гуда, Гъил я лугьуз дустуни зав гайд илан-къара акуна. Бахт я лугьуз къалурна заз кьисметди аршинай зи гъед, Зи гъед агъуз аватнаваз заз мичӀи фура акуна. Дуьньядикай икрагь хьана, вун, Физули, элкъуьн хьайтӀа, Рази жеда Эмин, вун хьиз, дуст уьзуькъара акуна.
М. Ярагьмедова и шиирдиз ганвай баянарни кьитбур я. Ада инани, муькуь чкайрал хьиз, къейднавайди сад я: «Еке тир жафа акуна»гъезел кхьенвай уьлчме багьра хазадж аруз я. Амма лезги таржумада и гъезелдинни «Муьгьуьббатдин зиллет» гъезелдин уьлчмеяр сад хьтинбур хьанва. РикӀел хкин: Физулидин гъиликай хкатай ва вич «Муьгьуьббатдин зиллетдиз» къаншаба гъезел багьра рамал аруз уьлчмедалди кхьенвай. Эмина и тафават хвенвайни-хвенвачирни чавай лугьуз жедач. Муькуь патахъай, чна винидихъ лагьайвал, РагъэкъечӀдай патан шииратдин уьлчмеяр гьа патан чӀаларин къенепатан къанунрихъ галаз сих алакъада ава, абур, чпел алахъна амал авуртӀани, чи чӀала чарабур яз, чи яб къулай тийирбур яз амукьун мумкин я. Гьавиляй таржумачи лезги шиирра и кьве гъезелни са уьлчмедалди туькӀуьрунал акъвазна. Мумкин я, Эминани гьакӀ авунваз хьун. Са шакни алачиз, Эмина кхьенвайди Физулидиз авунвай тешпигь я. Ада Физулиди лагьанвай фикиррал разивилелди къул чӀугвазвайди тайин я. Эмин оригиналдивай къакъатнавай чкаярни ава. Месела, Физулидин шиирдин 4 ва 5- бейтера авай фикирар лезги шаирдин шиирда авачирди таржумади къалурзава. Гьакъикъатда гьакӀ тирни-туширни лугьуз жедач. Физулидин и кьве бейтина авай фикирар зурбабур, деринбур я: яд михьи затӀ я, амма амни гьамиша сад хьиз туш, ам авахьна физва, адаз датӀана сад хьиз амукьун хас туш; гуьзгуьни авайвал къалурдай, «таб тийидай» затӀ я, амма гьадакни рехнеяр жеда, гьадани терсина къалурдай дуьшуьшар жеда; умудни экуь, михьи гьисс я, амма гьадакни кьилиз тефин, ви мурадар акӀадардай «къилих» ква; инсандин гьунар, викӀегьвал, алакьунар – ибурни зурба, таб квачир лишанар я, амма гьабурукайни чӀехи хата – «аждагьан» хкатун мумкин я, яни дуьньяда вафа лугьудай затӀ авач, ам са касдизни, са затӀунизни хас туш. Эмина вири и фикиррилай гъил къачунва. Ада вичин шиир маса рекьяй тухузва. Ада ихтилат дустарикай кудзава. Ада умудддихъ «вафа» тахьун дустарин хаинвилелди къалурзава. Дустари вичив вугай гъиликай гъуьлягъ хьана лугьузва. Имни кьетӀен образ, лезги шаирдин чӀехи дережа къалурзавай шииратдин гевгьер я.
Дустарикай и шиирда рахунихъ и чӀал кхьей береда багьнаяр, себебар авай жеди. Вичин муьгьуьббат, Туьквезбанахъ галаз алакъаяр къанвай чӀавуз, дустарин куьмек герек хьайила, шаирдиз абуру далу гун ва гайи гаф техвей хьтин дуьшуьшарни хьана жеди. Дуствал Эмин патал зурба, садрани чӀуриз, акӀадариз, лекедик кутаз тежедай гьисс хьиз, алакъайрин кьетӀенвал хьиз багьа тир. Дустарин тема ада вичин вири уьмуьрда тупӀалай ийиз, рикӀяй куьзиз хьана. И темадиз мукьуфди дикъет гун, рикӀин сидкьидай фикир гун шаирдин жегьил вахтарилай гатӀун хьайи кар тирди «Еке тир жафа акуна» гъезелдини кьетӀидаказ тестикьарзава.6-бейтина кьве шаирни бахтунин гъетрекай рахазва. Физулиди вичиз чархи-фелекди, къаза-кьадарди къалурай гъед мусибатар галайди хьана лугьузва, Эмина, лагьайтӀа, зурба са шикил атана лап вилик акъваздайвал гузва: аршда авай гъед дерин фуруз аватнава. КӀелзавайдан вилерикай а шикил, гъед аватунин гьерекат сифтедилай эхирдалди гьикӀ кьиле фенатӀа, тикрар хъийиз тазва. Имни Эмина вичин шаирвилин дережа хуьн, ам масадалай аслу туширди къалурун я. Физулидин «Лейли ва Межнун» дастандай къачунвай кьилдин гъезелрилай гъейри, Етим Эмина адан кьилдин са шиирдизни незира кхьенва. Ингье а шиирдин цӀарба-цӀар таржума ва Эмина кхьей шиирдин таржума:
Перишан я зун, вуна зи перишан гьалдикай хабар кьунач, Вакай хиял ийиз, азаб чӀугвазва за, вуна заз сагъардай дарман гузвач. Ви фикир вуч я, зи йикъар гьа икӀ фин лазим яни, гуьзел ханум, Зи вилерин экв, зи руьгь, эфенди, кӀаниди, девлетлу султан! Ви ашкъидин чилина гьатай чӀавалай заз ви патай вафалувал акунач, Гьина заз вун акунатӀани, заз вун тӀазвайбурун дердина акьаз акунач. Чи дуствал рикӀелай алудун патал себебарни акунач, Зи вилерин экв, зи руьгь, эфенди, кӀаниди, девлетлу султан! Цавун тагъдин чӀемерукдин хьиле гьар легьзеда язава зун, Низ лугьун? Захъ дердерин са дагъ ава, За ви патай рикӀин чӀехивал вилив хуьзва, валай гъейри, захъ сад авач, Зи вилерин экв, зи руьгь, эфенди, кӀаниди, девлетлу султан! Зи вилерай атай накъвари хьиз, зи руьгь къазунна, хъфимир! За вун садрани гадардач, вунани зун гадар мийир! Икьван инсаф авачирди жемир, бахт авачир зи хатур хамир! Зи вилерин экв, зи руьгь, эфенди, кӀаниди, девлетлу султан! Вучиз ви руьгьди инсаф тахьунихъ ялзава? Гуьзелар икьван инсаф авачирбур тахьун лазим я, вучиз вахъ рикӀ авач?
Вун хьтин назанидив хъсан крар авун кьунва, Зи вилерин экв, зи руьгь, эфенди, кӀаниди, девлетлу султан! Вун накъвариз килигзавач муьгьуьббатдик азаб чӀугвазвайбурун, Писвал ийизва, им хъсан кар яни кьван? Аллагьдин хатурдай заз азаб гумир, кӀанидан язух ша, Зи вилерин экв, зи руьгь, эфенди, кӀаниди, девлетлу султан! Физули бахт авачир фагъир я, ада вавай тавазивал вилив хуьзва, Вичел чан аламай кьван гагьда адаз ви кӀвачерик руг жез кӀан я, КӀандатӀа, йикь, кӀандатӀа, чан алаз тур, ви эмир ам патал къанун я, Зи вилерин экв, зи руьгь, эфенди, кӀаниди, девлетлу султан! Зи рикӀ, зи чан Ганач на яб зи агьвалдиз, акуна зун перишандиз, Гъамунлай зун хьана дертлу, на къастнач гьич са дармандиз. Ажайиб икӀ фида зи бахт. Яр дава жез тушни чандиз, Зи рикӀ, зи чан, эфенди, эй, кӀани девлетлу падишагь? Зун ашкъидин кемендава, вакай, яр, заз вафа кӀан я, Вакай анжах, вакай заз тек и дердиниз чара кӀан я, Ви ашкъид дерт хкаж хьана, вили аршда цава кӀан я, Зи рикӀ, зи чан, эфенди, эй, кӀани девлетлу падишагь. Виликай зи, вилин нагъв хьиз, чӀулав бахт хьиз хьана, катмир, Вун тергиз туш, азиз яр, за, вунни зун терг уна гьатмир, Аман, залум жемир, яр, вун, язух ша, зи беден кьатӀмир, Зи рикӀ, зи чан, эфенди, эй, кӀани девлетлу падишагь. Вучиз за и къати зулум чӀугвазватӀа ваз айих я, Жув кӀани ярдиз зулум гун вак квай анжах са синих я, Вун хьиз, назлу са дилбердиз ярдиз наз гун хупӀ лайих я, Зи рикӀ, зи чан, эфенди, эй, кӀани девлетлу падишагь. На яб гузвач вал ашукьдаз, вилерай зи накъвар физва, На писвална – йикъан кьарай, йифизни зи ахвар физва, Минет я ваз, ая инсаф, бедгьавая йикъар физва, Зи рикӀ, зи чан, эфенди, эй, кӀани девлетлу падишагь. Вал вил алаз чан гузвайди Физули са фагъир кас я, Вакай айру хьайи гьар югъ уьмуьр тушиз адаз яс я. Эминаз гьар чӀавуз ярдихъ дерин гъамар чӀугун хас я, Зи рикӀ, зи чан, эфенди, эй, кӀани девлетлу падишагь.
М. Ярагьмедова и шиир мураббе кӀалубда аваз кхьенвайди къалурнава. Ихьтин кӀалубда сад лагьай бендина авай пуд цӀар ва амай бейтера рефрен яз
тикрар жезвай кьуд лагьай цӀар кетигда хьун, яни са саягъда рифмада гьатун лазим я. ИкӀ тирди Физулидин шиирдин оригиналдай аквазва. Гъ. Садыкъидин таржумади и гьал хвенвач. Эмина вичин туьрк оригиналда и къайда, заз чиз, техвена авач, вучиз лагьайтӀа Эминан шиир Физулидин шиирдивай саки къерехдиз алатнавач. Гьавиляй ада рефрендин цӀарни авайвал техвена жедачир. Физулидин шиирдин рефрендин цӀарцӀе авай «султан» гаф лезги таржумачиди шиирдин уьлчмеда гьижайрин кьадар ацӀурун патал «падишагь» гафуналди эвезна. Им таржумайра адетдин кар я. Амма таржумачиди шиирдин кӀалубдал амал тавун эксиквал я. Лезги таржумада Физулидин шиирда авай пуд лагьай бендни ахъайнава. ИкӀ Эминан туьрк оригиналда гьакӀ авунвайвиляй хьанвани, я туштӀа и кар таржумачидин фикирдай акъатнани лугьуз жедач. Месела, I992-ЙИСУЗ акъатай вичин ктабда М. Ярагьмедова и кар къейд авунай, I995-ЙИСУЗ Эминан ктабда вичин таржумаяр кьвед лагьай гъилера ахкъуддайла, Гъ. Садыкъидивай и эксиквал чкадал хкиз жедай, амма вучиз ятӀани ада, таржумадик куьлуь-шуьлуь дегишвилер кухтунатӀани, хкатнавай бенд кухтунач. Белки, Эминани и бенд ахъайнавайтӀа? Чна къейд авурвал, Физулидин шиирдинни Эминан незирадин арада чӀехи чаравилер авач. ЯтӀани эхиримжи бендиникай кьве гаф лугьун лазим жезва, вучиз лагьайтӀа Эмин гьана Физулидилай са кьадар къерехдиз алатзава. Физулиди вич кӀанидан кӀвачерик руг жез гьазур я лугьузва, амма Эмина яр галачир гьар са югъ яс я, кӀанидан дидарда датӀана гъамар чӀугун вичиз хас хьанвайди лугьузва. Аквар гьалда, яр яргъалди къакъатнавай. Инални Эминан кьетӀенвал вич агъузар, ужузар тавун, вич кӀвачерик вегьин тавун я. Лезги намусар авай Эмин гададихъ! I980-ЙИСУЗ акъатай Етим Эминан ктабда «Физулидин шиирриз кхьенвай незирайриз» ганвай баянрик «Лейлидин шиир» квайдини чна винидихъ къейд авунай. Гьадакайни кьве гаф лугьун лазим жезва. Ам са гьихьтин ятӀани себебдалди и кӀватӀалдик акатнавач. Амма Физулидин дастанда авай «Лейлидин манидиз» Эмина кхьенвай незира З. Эфендиеван гъилин кхьинрин кӀватӀалда хьайиди Гъ. Садыкъиди гайи баянри къалурзава. Физулидин дастанда авай «Лейлидин манида» Межнунахъ галаз вичин муьгьуьббат сад ийиз тежезвай Лейлиди кьисмет тахьай ярдихъ элкъвена вичин дердер лугьузва. Ада вич буьгьтенрик акатнавайдакай, душманри вичин вири фикирар михьибур туш лугьузвайдакай, тӀалдивайни бедбахтвилеривай вичин муьгьуьббат терг тахьанвайвиликай ихтилатзава. Мураббе кӀалубда аваз кхьенвай и манидин гьар бендинин кьуд лагьай цӀар «Заз тӀимил ян кьисметдикай бедвилер, вунани заз азабар хгурвал?» суалдикай ибарат жезва. Эхиримжи бендина, шиирдин кӀалубдин къайда хуьн яз, Физулидин тӀварни кьунва. И манидиз кхьенвай незира гъиле аваз, Эминан ктаб туькӀуьрайда ам адак кутун тавуни чав жуьреба-жуьре гиманар ийиз тазва. Мумкин я, и шиирдиз кхьенвай незирада, винидихъ чун чпикай рахай незирайра хьиз, Физулидин тӀварцӀихъ галаз Эминан тӀварни хьун, амма и чӀал дишегьлидин мецелай тирди хьуниз килигна, кӀватӀал туькӀуьрайдаз ам ктабдик кутун дуьз яз акунач. Амма Физулидин шиирда Лейлиди Межнуназ лугьузвай гафар вири Эминавай Туьквезбаназ лугьуз жедайбурни жезвай.
Муькуь патахъай, и мани ктабдик акат тавунихъ маса себеб хьунни инкар ийиз жедач. Амни Физулидин тӀварцӀелай гуьгъуьниз незирада Туьквезбанан тӀвар хьунухь мумкин я. Малум тирвал, Эминани Туьквезбана чпин муьгьуьббат гара авай вахтунда сада садаз чарар, шиирар кхьиз хьанай. Мумкин я, и шиирдиз незира Туьквезбана кхьена. Гьа икӀ, Эмина Физулидиз кхьей незирайрикай гьихьтин нетижа хкудиз жеда? Туьрк чӀал вичин хайи чӀал тушиз, гьа чӀалал маса халкьдин ва девирдин зурба шаирдихъ галаз бягьсиниз экъечӀун Эминан викӀегьвал тир. М. Ярагьмедова лезги шаир михьиз Физулидин таъсирдик хьайиди яз къалурун чӀехи суал алай месэла я. Эминахъ шииратда вичин дережани лайихлувал авайди ада ачухдаказ вичин незирайра къалурзава ва субутзава. Са шакни алачиз, Эмин Физулидин дастан вичин жуьреда тупӀалай авунай лезги шаирди, вичинни Туьквезбанан муьгьуьббат кӀани кьве касдин рикӀиз кӀандайвал кьиле тефейла, вилик кватай гзаф суалри жавабар Физулидин чӀехи эсердай жагъуриз алахъайди тайин жезва. Муькуь патахъай, адаз вичин шаирвилин алакьунарни хкаждай, къелем хци ийидай мурадарни хьайидал шак гъиз жедач. Белки, адан рикӀе «Лейли ва Межнун» хьтин зурба эсер кхьидай мурадни авайтӀа? Низ чида? Ам кхьидай алакьунар адахъ авазвай, уьмуьрдин тежрибани адахъ хьанвай, муьгьуьббатдин бахтаварвилерни адав агакьнавай, бедбахтвилерни адан кьилел тӀимил атанвачир. Адан шиирра муьгьуьббатдин жуьт яз Эфризанни Магьсуман тӀварар, ада вичин шиирра Туьквезбаназ «Эфриз» лугьузвай чкаяр ава. Эфризанни Магьсуман тарихдикай я РагъэкъечӀдай патан, я лезги шииратда ва эдебиятда са малуматни авач. Белки, Эмина и тӀварарик вичинни Туьквезбанан тӀварар чуьнуьхнавайтӀа ва адахъ «Эфриз ва Магьсум» тӀвар алай дастан кхьидай фикир авайтӀа? Белки, кхьена, чав агакьначтӀа, низ чида. Чун чпикай рахай незирайри гзаф суалар кудзава. Чпиз тайин жавабар авачтӀани, а суалра чпе жавабрин тавни авачиз туш. Гьар гьикӀ ятӀани, вилик къвезвай суалрайни Эминан шаирвилин чӀехи дережа аквазва. МасакӀа хьун мумкин туш.
Бязибурун жигъиррикай рекьер жедалди, Пехъерикай лекьер жеда.
Цуьквер рикӀени, тӀебиатда хьиз, битмишна кӀанзава. Къалгъанар чеб экъечӀзава.
Чи патара квасаяр галачир пагьливанар жедач. Пагьливанар галачир квасаяр ацӀанва.
Маса касдал къванер гадармир: вуна адаз хъелни гъизва, гъиле яракьни вугузва.
Зи заланвал зи кӀвалин гуьрцелдиз хъсан чизва.
Анжах бахтунихъ ахьтин кьетӀенвал ава: ам вич авачиз хьайитӀани, масабуруз пайиз жеда
Вич ахмакь я лугьузвай ахмакь вич акьуллу я лугьузвай акьуллудилай акьуллу я.
Чувудри чпин аллагь садрани алдатмишнач жал?
ЧӀижерин бахтсузвал гьамиша сад я: абурув гзаф виртни гва, тӀимил агъуни.
Хаинвиляй гузвай гъетинилай вафалувиляй гузвай жаза хъсан я.
-За гьамиша ви кьилел пехилвал ИЙИЗВА.-АДАЛ вучиз?
(Сурун къванцел кхьинар)
Вуж хъфенватӀа, ам хуькведач, Вуч хуькведачтӀа, ам хъфенва.
Гъуьлягъни къекъвезва, квачтӀани кӀвачер, Амма я патахъбур гъуьлягъдин рекьер.
Кьилеллачир бармакар гьамиша буш я, кьилеллайбур – гзаф вахтара
Дишегьлийриз мецер рахаз ганва, япар – япагьанар гилигиз…
Кьил акьван цавуз хкажмир – зи кӀвачера акьун мумкин я
Гьар са мугьманди кьве затӀ рикӀел хвена кӀанда: вич атай ракни хъфидай вахт.
Буба къалура – за ваз хцикай лугьуда, диде къалура – рушакай.
Куьгьне чекмейрин къадри цӀийибур алукӀайла чир жеда.
И дуьньядал яргъал тир бахт яргъалди дидеяр амукьзавайбуруз гузва.
Хтуларни купулар метӀерал гьа са вахтунда акьалтда
Заз жуван алатай уьмуьр чизмач, алайди – такӀан я, къвезмайдахъай - кичӀезва
Дишегьлидин кьил кьурда эхир кьиляй вичин кьилни кьада
* * * Йифен кефханайра ацукьна, кьуланферилай геж кӀвализ хквезвай кьве дуст ихтилатрик КВА:-ВУН бахтавар я, дуст,- лугьузва сада,- вахъ паб ава, кӀвал-югъ, хзан ава. Хъфейла чими мес гьатзава ваз, пакамаз вилик чай къвезва ви. Гилалди папа вал вил эцигнава. Килиг, ви кӀвалин дакӀарда экв кузма. Гуьзлемишзава вун, играми ИТИМ…-ВАЪ, дуст, ваъ,- жаваб гузва дустуни.- Зун кӀвализ рахкурмир. Ша, элкъвена хъфин чи кефханадиз!* * *-Куьчедай тӀуз пара дамахдивди жегьил дишегьли физвай,- ихтилатзава кӀвализ хтай папа итимдиз.- Адал алай кофтадал инглис чӀалал кхьенвай гафар кӀелайла, зак хъвер АКАТНА.-ВУЧ кхьенвай?- гьяз авачиз хабар кьазва ИТИМДИ.-«ЗУН ахмакь дишегьли я» гафар КХЬЕНВАЙ.-АХПА?-АХПА зун алатна физвай адан далудиз ТАМАШНА.-ДАЛУДАЛ вуч КХЬЕНВАЙ?-«ВУННИ ахмакь я» - ГАФАР.-ВУН рази тушни?- жавабсуз амукьна итимдин суал.* * * Мединститутдин студентриз профессорди инсандин мефтӀедикай лекция кӀелзава. Плакатдилай инсандин кьил ва ана авай мефтӀ къалуриз, профессорди ЛУГЬУЗВА:-ИНСАНДИН мефтӀ 98 процентдив агакьна цикай ибарат я. Профессордин япарихъ сифте жергеда ацукьнавай студентрикай садан кушкуш ГАЛУКЬЗАВА:-АКВАЗВАНИ, гьеле роддомда амаз бязибуруз тӀимил цазва.
Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидован 110 йис
“Зи куьче, вун алачиртӀа чилерал, зун шаир яз и дуьнъядиз къведачир”.
Лезги аялар патал кхьенвай сад лагьай ктаб.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Умудар кьван дарихвилер ва къалабулухарни гвай цӀерид лагьай йис алукьнава. 20I7 лагьай! И рекъемдив, чи уьлкведин хьиз, мукьвал ва яргъал къецепатан уьлквейрин халкьарни, чӀехи ва гуьгъуьнин несиларни гьар жуьре эгечӀда. Гьатта гьар са касдиз, СССР-ДИН ихтиярар вичел кьабулнавай Россиядин Федерациядин гьар са агьалидиз и рекъемдин, адахъ галаз алакъалу тир вакъиайрин, абурун нетижайрин жигьетдай вичин фикирар, я туш инанмишвилер жеда. Вучиз лагьайтӀа гъилевай йисуз, са вахтара лугьудайвал, ЧӀехи Октябрдин инкъилабдин I00 йис тамам жезва.
И вакъиа кваз такьуна садавайни жедач. Гьавиляй властринни халкьдин векилрин, чӀехи ва жегьил несилринни жуьреба-жуьре рекьер хкянавай партийрин арада зидвилер хци ва векъи хьун мумкин
я. Ихьтин крари уьлкведин абадвилиз садрани къуллугъ авурди туш. Гьа ида умудар кьван дарихвилер ва къалабулухарни арадиз гъизва. Алатай асирдин эхирра Октябрдин инкъилабдал авур гьужумар, вегьей буьгьтенар ахьтин къулай шартӀарал расалмиш хьана хьи, акваз-акваз СССР хьтин къудратлу уьлкведин бинеяр чикӀиз эгечӀна. Къецепатан мидяйриз къенепатанбуру рекьер ачухна. «Огонек» хьтин виридалайни машгьур журналарни газетар анжах уьлкведин тарихдин къазамишунар барбатӀ авунал машгъул хьана. 90-йисари и барбатӀвилер тайин нетижадал гъана. Социализмдин рехъ дуьньядин винел сифте яз хкянавай уьлкве чкӀана. Къе, къанни сад лагьай асирдин кьакьандай уьлкведин рекьиз, иллаки гъвечӀи халкьарин цӀийи тарихда хьайи къазанмишунриз вил вегьейла, гзаф крар субут жезва. Дагъустан къачун. Вуч авай адахъ
къад лагьай асирдин сифте кьилера, вуч хьанай адахъ алатай асирра? Дагъустандин халкьари дарвилерни маса халкьарин истисмар эхиз виш йисар къвез алатзавай. Абур, чапхунчийрин рекьера манийвал гудай къванериз элкъвена, масадбурун машгьурвал хкаждай такьатриз элкъвенвай. Абуруз савадлувиликай пай авачир, гьавиляй дуьньядин культурадин пай хьун анихъ амукьрай, ана ерли чка авачир. И жигьетрай ЧӀехи Октябрдин инкъилаб ва адан нетижаяр чи халкьар патал тежер хьтин савкьват хьанай. Мисалар ацӀана ава. СтӀал Сулейманан тӀвар урусат тирвал машгьур хьун адан нетижа туширни! Халкьариз чпин чӀал, кӀел кхьин, газет-журнал арадиз атун – ибур вири къазанмишунар туширни! Бес милли театр! Жегьилрин вилик вузринни техникумрин ракӀарар ачух хьун! Сифте алимар, машгьур культурадинни искусстводин деятелар, жуьреба-жуьре рекьерай пешекарар!.. Къе, уьлкведин къурулуш дибдай масакӀа элкъуьрна, халкьарин гзаф ивирар, 70-80 йисан девирда пак имаратриз элкъвей къазанмишунар гъиляй ахкъатунин къурхуллувал арадал атанвайла, гзафбур инанмиш я: «Дагъустандин халкьар патал советрин девир къизилдин девир хьана». Гзаф халкьариз гьакӀ. Гьавиляй акьван регьятдиз ва къадирсуздиз гъиляй-виляй вегьей СССР-ДИН патахъай миллионралди инсанрин рикӀера авай гьайиф къвезмай несилривни гумукьда. Стха стхадиз душман вахтар хьанатӀани, кашни дарвал эхнатӀани, Ватандин ЧӀехи дяведин мусабатрик акатнатӀани, халкьар, алатай девирра хьиз, метӀерал акъвазариз хьанач, абуруз виридахъ галаз чпин кьисметар гьялна вилик тухудай мумкинвилер хьана. Лугьун хьи, халкьариз бахтавар 70-йисар акуна. И йисара хьиз, пакадин йикъахъ умудар кваз, агьвал хкажиз, руьгь девлетлу ийиз, рикӀ секиндиз уьмуьрни асайиш тухвай вахтар са девиррани абуруз акуначир… ИкӀ хьайила, чаз Инкъилабдин I00 йисан юбилей къейд тийидай, адан винел буьгьтенар вегьедай, ам тегьнедик кутадай ихтияр авани? Ваъ, гьелбетда. Ша чна цӀинин йисуз адахъ галаз алакъалу тир хъсанвилер ва къазанмишунар рикӀел хкин. Халкьарин мурадар уьмуьрдиз гъун патал чанар гайи игитрин тӀварар тикрар хъийин. Мурадар пакбур тир. Паквал несилрилай несилрал фидай ери, гьал, къуват хьун герек я.
Шаир гьикьван еке хьайитӀа, гьакьван адакай кхьинни четин я, жавабдарвални пара я. Куьз лагьайтӀа шаир ава. Бязи шаирдин яратмишунар гьеле вичел чан аламаз рекьида, бязидан яратмишунри вич кьейидалай кьулухъни халкьдиз къуллугъ ийида ва ахьтин шаирдии тӀвар, адан къелемдикай хкатай гьар са цӀар багъри халкьдиз къвердавай истеклу жеда. Яраб им аламатдин кар ятӀа, тахьайтӀа адетдин?
Урусрин чӀехи шаир Пушкина лагьанай: Теспачавал эхдач илгьамди михьи, Герек гьуьндуьрда жен гьамиша чӀехи.
Урусрин маса шаир (гьамни чӀехи шаир я) Александр Блока кхьей цӀарар кӀелайла, Пушкина винидихъ лагьай цӀарариз жаваб хьиз аквада:
Са шакни алачиз кьве шаирни гьахъ я. АкӀ хьайила, вуч я илгьам, вуч я бажарагъ, вуч я кар алайди: квез килигна эхирдай вахтуни, халкьди шаирдиз акьалтӀай къимет гузва? Ша чна инлай-анлай тарихдиз вил вегьен. Пушкинан къелемдикай ашкъидиз, тӀебиатдиз, гуьрчегвилиз бахшнавай жавагьирар тӀимил хкатнач. Гьам хьтин урус шаирар тир Тютчеван, Фетан шиирар кӀела. Ашкъидикай, тӀебиатдикай кхьенвай абурун шиирар садан шииррилайни усал туш. ГьакӀ ятӀани халкьдин векилвал ийизвай шаир чна вирида Пушкин яз кьазва. Лирикадин жавагьирар тир адан цӀарар рикӀел хкин:
Зун вал ашукь тир, а ашкъи рикӀе Туьхвенвач жеди гилани, белки, Амма вун гьелек тахьуй, зи бике. Ам ахмиш жедач вал пехъи сел хьиз.
За ви тӀвар кьазвач, михьи я зи гьисс. Хуьзва ам рикӀел кхьей запаб хьиз. Кьабула дуьа, я хъсан, я пис, Гъейри касдиз вун кӀан хьурай заз хьиз.
Халисан шиир таржума ийиз жери затӀ туш. Са вуч ятӀани гьамиша эксик жеда. ЯтӀани гьиссерин деринвал ва гуьзелвал аку. Амма шаирди вичин бажарагъ тек ашкъидин гьиссер къалуруниз пучнач. Ада халкьдин кьадаркьисмет, экуь мурад, хиял къалурдай затӀар яратмишна: «Цурун атлу», «Евгений Онегин», «Капитандин руш» ва хейлин масабур. Маса мисал гъин. Пушкин суруз авуддай мусибатдин юкъуз жегьилжаван тир М. Лермонтов кӀани рушахъ галаз гуьруьшда авачир, ада а юкъуз рикӀер къарсурай «Шаирдин кьиникь» тӀвар алай тарихдин шиир яратмишна ва, эгер ада мад са затӀни кхьеначиртӀани, ам халкьдиз гьамишалугъ истеклу жедай. Гила мукьвал хквен. Е. Эминан «Гуьзел Тамум», йикъа вишра кӀелайтӀани, чи рикӀихъ тезенаг хьиз галукьзава, амма, гьакӀ ятӀани, Эминан чӀехивал ахьтин шиирралди тамамди жедачир. Зиллетди тӀушунна, умуд хкахьзавай вядеда руьгь чӀехи шаирди сес къуватлу зенгиниз элкъуьрна:
Гьарай, эллер, пис ксариз Ажеб дуьнья хьанавачни, Дугъри ксар дуьньядикай ХупӀ гуьгьуьлар хьанавачни?
Азаррин, дердерини гьамари гьелекнавай, месел алкӀанвай, вичихъ амай уьмуьрдин йикъар тупӀаралди гьисабиз жедай шаирдиз вуч кӀанзавай? Кесибдин мал ийиз чуьнуьх, квез маса гьайван амачни? – лугьудайла, адан мурад-метлеб квекай ибарат тир? Гьелбетда, шаирдин цӀарар кӀелай-кӀелай касди абурун гьайбат, мана гьиссзавай, шаирдин рикӀ халкьдихъ кузвай, ада вичин эхиримжи келимаярни халкьдин гележег патал бахшзавай. И мисалрай аквазвайвал, еке бажарагъ Аллагьдин, тӀебиатдин патай еке савкьват, бахт, гьейранардай аламат я. Муькуь патахъай, а инсан патал, шаир патал ам а бажарагъдихъ галаз барабар жавабдарвални, буржини я. А жавабдарвални буржи, Е. Эминан вахтара аваз, гила амачни кьван? Гьелбетда, вири савадлу хьанвай уьмуьрда ашукь хьайила жуван кӀанидакай, гуьгьуьл ачух береда цуькверикай, нуькӀерикай, шиирралди лугьуз гзафбурувай жеда. А шиир поэзия жезвани, жезвачни, ам маса, кьилдин месэла я. АкӀ кхьизвай ксариз ам са машгъулатвал я, я экуь гъам туш, я дерин фагьум-фикир: яни а ксарихъ халкь патал я жавабдарвал авач, я буржи. Абур кьведни анжах чӀехи шаиррихъ жеда. Алирза Саидовакай рахун патал гзаф вахтар кӀанда, адан яратмишунрикай диссертацияр, монографияр кхьизвай ксариз къуват хьурай. Алирза Саидов Дагъустандин шииратдиз 60-йисарин эвел кьиляй атана. А йисарин шаирри чпин яратмишунра асирра арадал атанвай гзаф суалриз жавабар жагъурзавай. Шииратдин хейлин месэлайрай печатда ва яратмишунардайбурун мярекатрал еке дискуссияр, гьуьжетар кьиле физвай. Шиирар Дагъустандин шииратдиз алатнавай цӀуд йисара хас хьайи риторикадин кьуру гьарай-эверунрикай, плакатрин лозунгрикай азад жезвай. Шаирри вичин вахтунда Э. Капиева эвер гайи «Яшамишрай дигмишвал, гьич
са жуьрединни зайифвилериз чка авач!» лозунг кьилиз акъудзавай. Абур къвердавай гьакьикъи уьмуьрдиз мукьва жезвай. Шиирра цӀийи гьакъикъат гьахьзавай хьиз, адахъ галаз кьадай цӀийи формаярни арадал гъизвай. И жигьетдай литературадин илимдани гегьенш рахунар кьиле физвай. Дагъустандин литературадин критик Камил Султанова гьа чӀавуз лагьайди я: «Лув гун патал лувар герек Я».«ЛУВАР цава лув гудайла мягькем жеда», – алава хъувунай гьа чӀавуз Дагъустандин халкьдин шаир Аткъай Аджаматовани. Эхь, шииратдин жуьреба-жуьре хилера виликдай хиялдиз тагъай хьтин дегишвилер арадал къвезвай. Гьайиф хьи, гьа чӀавузни халисан шииратдин гьакъиндай ийизвай гьуьжетар шиирралди кхьенвай ктабар гзаф акъудунин гьуьжетдизни элкъвей вахтар хьана. Ихьтин жуьре эгечӀунри литература вичин асас везифайривай яргьаз къакъудзавай. Амма яратмишунрин гьакъикъи гьуьжетри майдандиз гуьзлемишни тавур хьтин цӀийи-цӀийи тӀварарни, цӀийи-цӀийи формаярни, фагьум-фикир авунин жуьреярни, образарни гъана. Вичин чӀехи устадвили, ватандашвилин гьиссди, девирдин вилик авур жавабдарвили, хайи чӀалал кӀевелай ашукьвили Алирза Саидов а чӀаван шииратдин гьерекатда сад лагьай чкадал акъудна ва ам къени гьа дережада, кьакьан кукӀуш яз, амазма. Алирза Саидов 1932-йисуз Ахцегь райондин кьакьан дагьдин Къутунхърин хуьре дидедиз хьана. Адан уллу буба Ахцегь Магьарам эфенди чӀехи камалэгьли, философ, шаир, астроном, муаллим тир. Ада дагъвийрин азад ийидай женгиниз ХIХ асирда руьгьдин жигьетдай регьбервал гайи Ярагъ Мегьамедазни тарс гана. Адавай лагьайтӀа, чирвилер имам Шамила, шаир ва алим Алкьвадар Гьасана ва масабуруни къачурди рикӀел хкун кутугнавай кар я. Икьван деринриз фенвай дувул авай ирсини Алирза Саидован яратмишунрин къамат, адан тан, хилер, путар арадал атунизни таъсир тавуна тунач. Ихьтин ирс вичив агакьнавайтӀани, А. Саидова цӀийи аямдин кьилин чирвилер Москвадин М. Горькийдин тӀварунихъ галай литературадин институтда къачуна. Ада гьам урусрин, гьам рагъэкъечӀдай ва рагъакӀидай патан халкьарин зурба ирс чир хъувуна. Гуьгьуьнлай лагьайтӀа, ада вири а чирвилер санал сижифламишна ва яратмишунрин цӀийи хел – вичин, Алирзадин, хел арадал гьана. Ана дуьньядин халкьарин шииратдин агалкьунрихъ галаз санал хайи халкьдин хурун яратмишунрин, фольклордин еке девлетдикайни менфят къачунва. Иллаки ам вичин хайи халкьдин къадим тарихдай атанвай риваятрал, махарал, адетрал, халкьдин лугьунрал, камаллу ибарайрал кӀевелай ашукь тир. Вичин яратмишунрани шаирди а ирсиникай жезмай кьван гегьеншдиз менфят къачуна. Яни халкьдин ирсини ам вичин хайи чилин сирериз, халкьдин къанажагъдиз, руьгьдиз генани мукьва авуна. Шаирдин яратмишунра сифте яз баллада пайда хьун гьа ихьтин сирдихъ галаз алакъалу я.
Квахьрай элдиз шерик тушир чуьнгуьрни! Квахьрай къулни, дустуниз чим тагудай! Квахьрай сусан чина твадай дуьгуьрни, Халкьди мехъер тавуна вав агудай. Дагъвид вичин кӀвализ сифте цӀай яна, Гадарна вич ахпа кьакьан рагалай.
«Лянет» тӀвар алай балладада варцел атай мугьмандиз фу тагай хва икӀ лянетламишун дуьшуьшдин кар туш. Эхь, халкьдин къадим адетрилай элячӀай, ватан маса гайи, виждан маса гайи, хайи кьеб ва хайи къул рикӀелай алудай гьар садан кьисмет гьакьван лянетлуди жеда. А. Саидован са балладада душмандин вилик кьил агъузай хва хвейи кьеб дидеди рагалай вегьезва… Халкьдин махаринни риваятрин игитрин кьегьалвилер алай аямдин месэлайриз мукьва авуналди шаирдилай асиррин алакъа арадал хкиз, куьгьне махариз цӀийи уьмуьр хгуз, халкьдин руьгьдин ивирар цӀийи шартӀарин къарши акъвазнавай гьерекатрик кутаз алакьна. «Кьеб», «Саидан вилер», «Пуд игит», «Лянет», «Саяда лугьузва мани» ва маса балладаяр гьа ихьтин эсеррин жергедай я. А. Саидован лирикадин эсерра гьатнавай рангарин кьетӀенвални вичел кӀелзавайбурун фикир желбдайди я. Рангар сад садан къаршида эцигуналди шаирди тайин тир месэлаяр кӀелзавайдан бейнидиз мукьва ийизва. Лагьана кӀанда, адан эсерра пуд ранг – лацуди, чӀулавди ва яруди – иллаки гзаф гьалтзава. Лацу рангни чӀулавди гьамиша чеб-чпиз къарши акъвазнава. Ина чаз кьве жуьредин дуьнья, сада сад ред ийиз алахънавай кьве жуьредин къуват, кьве жуьредин фагьум-фикир авунни аквазва. Дуьнья вич экуьвиликайни мичӀивиликай арадал атанвайди хьиз, халкьдин яратмишунрани йифни югъ, цавни чил, уьмуьрни ажал, хъсанвални писвал, гьахъни нагьахьанвал сад садаз къарши акъвазнава. Алирза Саидова хейлин шиирра и къайдадикай гегьеншидиз менфят къачунва.
Лугьуда хьи, бахтунихъ са рехъ ава – Лацуди, Дердинихъни са рехъ ава – ЧӀулавди. Бес ашкъидихъ вучиз рекьер къвед ава – Лацуди ва чӀулавди? Бес намусдихъ рекьер вучиз къвед ава – ЧӀулавди ва лацуди?.. Игитвилихъ, лугьуда, са рехъ ава – Лацуди, Хаинвилихъ, лугьуда, са рехъ ава – ЧӀулавди…
Аквазва хьи, лацу ва чӀулав рангарин куьмекдалди шаирди кӀелзавайбурун вилик игитвилинни хаинвилин, уьмуьрдинни ажалдин, дердининни бахтунин лишанар рикӀе акьадайвал ачухарзава. Алирза Саидован шиирра тӀебиатдин гьаларини, рангарини, кьиле физвай вакъиайрини инсандин гьалар ачухарзава. ТӀебиатдин рангари шаирдин фикир хци ийизва, кӀелдай касдин рикӀив агакьарзава.
Цав чиливай чара жезва, килига: Самолётдин моторди чил къарсурна, Шутхунна хьиз цав хкудна чиликай, Ада вичин лацу лувар юзурна.
Адет ава самолётар ХКВЕДАЙ(АВАРИЯР тек-туьк жедай кӀвалах я). Чи ашкъидин лиф чи винел элкъведа, Михьи цавар хутаз чилин къужахда.
И шиирра инсанрин чаравилерни, арада хьанвай къалкъижни, умударни, рикӀин гьерекатарни тӀебиатда кьиле физвай гьаларалди лишанламишнава, тӀебиатда кьиле физвай дегишвилер инсандин руьгьдани кьиле физва. ТӀебиат завалрикай михьи жезвайди хьиз, инсандин руьгьни, чӀулав фикиррикай азад хьана, уьмуьр тестикь жедайдахъ инанмишарзава. Алирза Саидоваз вичин вахтунин тематикадиз ва проблематикадиз талукь гражданвилин дерин гьиссер квай эсерар кхьин иллаки артух хас тир. Йисаралди арадал атай тежрибадин нетижада ада вичин шииратда вичикай ва аямдикай иллаки ачухдиз суьгьбетна. Дуьньяда гьинал гьихьтин вакъиа кьиле физ хьанатӀани, шаирди а тӀал ва я агалкьунрин гьалаба вичин хсуси тӀал хьиз, хсуси шадвал хьиз кьабулиз хьана. И жигьетдай «Уьмуьрдин жилет» тӀвар алай баллада иллаки таъсирлуди я. Ана тӀвар-ван авай гуржи духтур, вичи сивинсузриз аялар хьунин жигьетдай медицинадин рекьер жагъурай профессор Андро Жордания рикӀел хкизва. Балладада еке къалабулух кутадай вакъиа кьиле физва. Цавай цӀай кьуна аватзавай самолётда чӀехи духтурди вичихъ авай инсан хуьдай жилет патав гвай аялдив вутузва. Вичин чандилай гъил къачуна, аялдин уьмуьр хуьзва. Гьа ихьтин жавабдарвал шаирдини гьиссзавайвиляй, гьакьван дерин манадин образни арадал атанва. Шаирдилай уьмуьрда хьанвай са вакъиадиз умумиламишдай къимет гуз алакьнава. ИкӀ, шиират алай аямдин дуьньядин хирерин мелгьем, адан гьарайдиз гьай, ажалдикай къутармишдай къуватдиз элкъвезва. Шаирди гьар садаз вичин кьиметдин къуллугъ эцигуниз эвер гузва. Алирза Саидован эсерриз са тема ваъ, са шумуд тема къарагьарунни хас я. Гьар са дуьшуьшда абур садлагьана винел акъатна чирни жезвач. Гьавиляй адан эсерар мад ва мад сеферра кӀелун чарасуз я. Ахпа анжах чун шаирдин эсеррин деринвилин, адан рикӀин къалабулухдин гъавурда хъсандиз АКЪАДА.«КЬВЕ нагьв» тӀвар алай шиирда дишегьлиди вичин итимдихъ, кӀвалин сагьибдихъ элкъвена лугьузва:
…И дуьньядин къайивални татугайвал Вавай тушни, итим лугьур тӀвар алайди, Чилин абур, кӀвалин даях, кар алайди? Вучиз къени суза ама вилера зи, Ви кинерин къуват авач гъилера зи, Фуни партал лугьуз даим гужава вун, Са гафар я женгинавай ружа ва вун…
Шиирдин гьар са цӀарцӀе са важиблу тема къарагьарнавайди ашкара я. Гьар са цӀарцӀи кӀелзавайдан руьгьда велвела тунихъ галаз сад хьиз, адан вилерни ачухзава. Дуьньядиз маса тегьерда килигиз тазва. Гьа ихьтин шииратдиз гьакъикъи уьмуьрдин шииратни лугьуз жеда. Дуьньядал чеб тӀимил тир халкъар пайи-паяр ийизвай девирди шаирдик генани еке къалабулух кутуна. Ам вичин хайи халкьдин кьисметдал датӀана
бенд тир. Адаз художественный литературадин куьмекдалди халкьдиз вичин эрзиман мурадар кьилиз акъуддай, лезгийрин садвал, милли идеалар хуьдай мумкинвал гуз кӀанзавай. И тема иллаки 60-70-йисарин чи шииратда кьетӀендиз къарагъариз хьана. Тарихдин кьисметрикай галай-галайвал рахун тавуна гьич са чӀехи шаирдивайни ва прозаикдивайни акъвазиз хьанач. И жигьетдай Етим Эминанни Алкьвадар Гьасанан гражданвилин эсеррилай гуьгъуьниз Забит Ризванован, Фейруз Беделован, Алирза Саидован ва адавай тарсар къачур гзаф шаиррин алахъунар тарифлубур я. А. Саидова миллетдин садвилин, аслу туширвилин, милли къанажагь хуьнин, тарихдин гьахъвал хуьнин месэла «Лезги куьче» тӀвар алай эсерда лап хцидаказ къарагъарнава. Девирда кьиле физвай гьахъсузвилерин чинни астӀар гьихьтинди ятӀа бес кьадардин викӀегьвилелди ва жавабдарвилелди ачухарнава. Ам вичин халкьдин кьисметдал, адан тарихдал, руьгьдин чешмейрал лап кӀевелай ашукь тир ва адахъ галаз ивидалди алакъада авайди гьиссзавай:
Инсан я зун, захъ ава зи куьчени, Ам зи чилни, ам зи цавни – вири я. Зи чуьнгуьрдин кьуд симинин мижени А куьчедкай за лугьузвай мани я. Сад лагьай сим – игитвилин риваят. Кьвед лагьайда – стхавилин рехъ ава. Пуд лагьай сим – умуд я зал мукъаят, Кьуд лагьайда – гележегдин экв ава. А симер за ялавдалди ифирна, Шарвилияр ракъурдайла дяведиз. А симер за рикӀ кудайвал иширна, Етим Эмин авуддайла мяфедиз.
Чуьнгуьрдин кьуд сим хьиз, манидин кьуд цӀар хьиз, къайда хвена, шиирни кьуд паюникай ибарат яз кхьенва, гьар са паюни, винидихъ шаирди лагьайвал, са цӀарцӀин, симинин мана ачухарзава. Сад лагьай пай – сад лагьай сим – игитвилин риваят. Игитвал сифтенисифте вуч патал герек я, адакай риваят вучиз жезва?
Лагь, зи куьче, ви тарихдин ктабар КЬИЛЯЙ-КЬИЛДИ кӀелнавани вирида? Женгери вун авунватӀа КАБАБАР,«ЖЕНГЕРИКАЙ на кьил баштан ийидач». Зибур яни и гафар, я тахьайтӀа Шарвилиди лагьанани сенгердал? Ви туруниз ирид темен тагайтӀа, Ирид тӀеквен акъатрай зи жигердай. Зи куьчеда Шарвилидин гел ама – Ам лишан я зи халкьди рей тагунин. Къванцин гадад вилер кайи кьел ама – Шагьид я чун маса къачуз тахьунин.
Ингье жавабни шаирди вичи гана. Игитвални бажарагь кьветхверар я, абуру чпин чан гьамиша халкьдин азадвал патал гузва, гьавиляй абурун тӀварар халкьди риваятра хуьзва.
Зи куьче, ваз чизва, шагьриз садрани Лагьанач за: «Ви кӀвачик зун уьзенг хьуй». За лугьузва: «Ватандани, ядрани, Зи хва, ви тӀвар уьмуьрлухди уьзден хьуй».
Дуьз лагьайтӀа и шиирдин гьар са цӀарцӀи агьзур хиял, суал рикӀел гьизва, фикирлу ийизва. Шаирди вичи эдигзавай суалризни чавай тарпна жаваб гуз жезвач. А. Саидов айгьамдикай еке менфят къачудай шаир тир. Малум тирвал, айгьам застойдин йисара чарасуз алатдиз элкъвенвай ва чна вирида а алатдикай менфят къачуз, маса жуьреда са бубат аслу тушир фикир квай яратмишун чапдай акъудун мумкин тушир. Им, заз чиз, виридаз малум делил я. Гьавиляй адан цӀарар гьакӀ винелай цӀар гана кӀелна виже къведач. Ингье, кьиляй-кьилди гьеле вирида кӀелнавачир тарихдин ктабар. «Садан кӀвачикни уьзенг хьун» кьабул тийизвай шаир – ибур вири дуьшуьшдин ваъ, еке мана-метлебдив ацӀанвай, лугьуз кӀанзавай кьилин месэладиз талукь образар я. И паюниз баянар хгун гьакӀан кар я, вири лагьанва, шаирдин кьилин мурад-метлеб ачух я, им шиир ваъ – гимн я лагьайтӀа, ягъалмиш жедач, иллаки эхиримжи кьуд цӀар. Гьар са шаирдихъ вичин кьилин тема жеда, гьа тема патал ада вичин амай вири затӀар белки кхьизва. Гзаф дуьшуьшра чӀехи пай яратмишунар са кьилин яратмишун патал гьазурвилер яз жеда. А. Саидован «Лезги куьче» азадвилихъ, садвилихъ тамарзлу тир халкьдиз бахшнавай ва «гележегдин вилерилай чешмегар» алуддай жегьилриз тунвай веси я. Шарвилидин туруниз ирид темен гуз гьазур тир, халкь патал ирид гуьлле кьабулиз гьазур тир шаирдиз халкьдин рикӀе авай экуь мурад хъсандиз чидай. ГьакӀ хьайила, Самурдин кьве патани экӀяй хьанвай лезги чилин садвал хуьн шаирди вичин ва хцин сифте буржи тирди ачухдиз лугьузва. Халис ватанперес, бажарагълу, чӀехи шаир Алирзади масакӀа лугьунни мумкин тушир.
И дуьнья заз рикӀиз чими жедачир, Лезги куьче алачиртӀа чилерал, Зун шаир яз и дуьньядиз къведачир Къужахдаваз жуван лезги чинарар. Дад къведачир цихъайни заз чигедин, Эгер адак Самурдин яд квачиртӀа, Чир жедачир заз михьивал живедин, Эгер а жив Шалбуздагъдив гвачиртӀа. Вучда вуна сарубугъдад факайни, Паласадин ранг алачиз хьайитӀа, Вучда, я дуст, и чилерал вакайни, Къусар шегьер такуна вун кьейитӀа.
Эхь, лап гьа икӀ! ТӀимилни ваъ, гзафни. Жуван хайи диде хьиз, жуваз кьисметдай акъатнавай, хкягъ тежедай, дегишиз тежедай баркаван, хайи лезги чил; виш уьлкведа къекъвена, агъзур касди вугай дуствилин гъил кьуна хтайла, багъри къапудал вун къаршиламишзавай рехи буба хьтин хайи Шалбуз дагъ! Виш булахдин ятар саймишна хтайла, вичин дад мадни ширин жедай такабур Самур ВАЦӀ!«ГАТАДАЙ кьван игитвилин чатарик, гьулдан хьанвай ракь» хьтин хайи чил, вун «анжах накьвар туш», ви садвал, паквал хуьн къене рикӀ авай гьар са эркекдин ва дишидан буржи я – им шаирдин эвер гун я, шаирдин кьилин тарс я, шаирдин веси я. Халкь, чил эхир авачир затӀар я, абурун кьисметдиз бахшнавай бажарагъни гьакӀ я, гьадахъни эхир жедач. Чил, халкь амай кьван гагьда халисан шаир А. Саидов чи руьгьдин гьуьндуьрда жеда, адан яратмишунри гъетери хьиз чил нурлу ийида. Шаир вичин кьисметдилай рази тир. Вахтунин гьалари ва гарари са гьикӀ ятӀа къурху кутардавай ам вичин халкьдиз генани мукьва хьана ва ада девирдин терсвилериз муьтӀуьгь тахьун паталди ачухдаказ эвер ГАНА.«ХЦИХЪ галаз ихтилат» тӀвар алай чӀехи эсер шаирдин къелемдикай хкатнавай эхиримжиди тиртӀани, ана адан гьиссер иллаки хцидаказ, нур, экв алаз, ифин алаз ачух хьанва. Ина куьлуь-шуьлуьйриз ва я кьвед лагьай дережадин месэлайриз чка тунвач, кьилин месэлайрикай: муьгьуьббатдикай, Ватандикай, уьмуьрдикай, чӀалакай, инсандикай ихтилат физва. Вични секиндиз ва я ярумчухдиз ваъ, ачухдаказ ван-сес алаз суьгьбетзава. Ана шаирди «бубайринни рухвайрин» тема (чи вири литературайриз вири девирра хас тир тема) гзаф терефрихъай ачухнава. Алирза Саидов уьмуьрдин куьруь рехъ фена. Гьайиф! Амма гьакъикъи бажарагъдиз ва шииратдиз садрани яшар ва я са гьихьтин ятӀа гуьтӀуь сергьятар гуз жедач. Уьмуьрдин фактарихъ галаз гьакъикъи талант са акьван белки алакъадани жедач. Адахъ са акьван метлебни авач жеди. И жигьетдай 27 йисуз яшамиш хьайи Лермонтов, гьакьван тӀимил яшамиш хьайи Есенин ва я Алибег Фатахов хьтин устадрин яратмишунар рикӀел хкун кутугнава. Абурун биография абурун яратмишунра ава. Яратмишунри абурун уьмуьрдиз эбедивал гузва. Алирза Саидовни гьа жергедай сад я.
Саяда лугьузва мани – Ахъа жезва гуьл, Зи рикӀел хквезва Марин – Игитвилин гуьрз. Саядан вилерин аваз Акунани ваз – Алахьда циф алай цавар, Хъуьреда рагъ, варз. Саядан юзазва пӀузар, ЦӀразва хьи жив, ВацӀарик акатзава зарб, – Ахъайнава киф. Саядаз муьтӀуьгъ я дуьнья – Чуьнгуьрдин кьуд сим: Шалбузди чӀугвада хьи яс, АтӀайтӀани гьим!* * *
Маринан атӀузва мани, Цвазва адан сив, Амма лукӀ жедай туш Марин – Муьгьуьббатдин сим! Фекьиди ийизва мурмур:– Гъуцар рикӀел гъваш, Ашкъиди авунва вун кур, Чандик намус квач. Гъуцраз – руьгь, гъуьлуьзни – беден, Гьам я ви кьисмет. Ашкъидин манияр, бенде, Бунт я, ваз лянет! Маринан пӀузаррикай мад КӀвахьзава иви, Ян гана, ярх хьанач зи вах, Ашкъи хьиз кӀеви. Цванва сив, акъатзава цӀай Маринан рикӀяй, Катзава жаллатӀар кьацӀай Кьифер хьиз никӀяй. Цванва сив, рахазва вилер – Ашкъидин вирер, Вири буй – киферни гъилер, Умудар, сирер. Къурхуди шариатдин суд Ийизва къарсур, Гуя са пагьливанди цӀуд Акъуднава тур. Цванва сив, лугьузва мани, Ашкъи жеч ажуз, ЛукӀариз лукӀ жедач Марин, Ийич кьил агъуз!
Цуруфан хва гьатзавай сифтегьанди туш Мухлисатан назарда, кьефесда хьиз къуш. Гьайбат вичин вилерин тир рушаз аян, Адан рикӀел аламай агьвалат шазан: Цирияр гъиз фейила ЧӀиргъандин кьилел, Са зурба сев акъатнай гъугъ ийиз рекьел. Вилер туна вилера акъвазнай къарши Мухлисатни адан рехъ атӀанвай вагьши. Аламатдин кӀвалах тир, хьаначир кичӀе, Гьисснай ада сифте яз кьетӀен зур виче. Са гагьдилай, вегьей хьиз залан кӀаш кьамуз, Сев, кьил куьрсна, хъфенай къвалав гвай тамуз. ПӀИР ГАТАЙДИ I
Ич къерехдиз аватдач тарцелай ичин, Атанвалда Мухлисат бадедал вичин. Ам устӀар яз чидалдай, алуддай ицитӀ, Кьурурна тваз хуруда, иландин мецив. Лав атадиз тӀвални гваз Гуьнедин пата Мезсуз тунай гъуьлягъар шумудар ада. Яргъалайни къараз гвай адан вил хкӀур, Гъуьлягъ жезвай гьасятда налугьуди чӀур: Акъваззавай алайвал, къах хьтин кьурай, Акъудун тир амайди кьуна мез сивяй. Къени ама адакай Куьлгедин хуьре Аламатдин кьисаяр жуьреба-жуьре. Ам кьейила, пуд йифиз цӀийизмай сурал ЦӀИРГЪЕР-ЦӀИРГЪЕР иланар хьаналдай кӀватӀал. Акуналдай ахварай ам садаз ахпа, Кьуьлер ийиз, хкадриз, гъуьлягърин юкьва. 2
Бадедал чан аламай, кьейила буба, Мухлисат вич аял тир яшар са бубат. Вегьедайла кӀарасар миресдин къавуз, Ам чукьвандик акатнай, аватна агъуз.
- Я Аллагь! Я Аллагь! Я Аллагь! Аквада хьи ихьтин югъни. Гила кьванни зун ви регьимдикай хкудмир,- чилиз метӀер яна, ацукьна, цавуз тамашиз рахазва ва дуьа ийизва къазаматдин чӀулавни рагъу рангунин партал бедендал алай итимди.- Вуна заз уьмуьрдин вири аламатарни керематар, верцӀивилерни туькьуьлвилер, гъалибвилерни магълубвилер, шадвилерни пашманвилер къалурна. Гагь зун, ракета хьиз, цавуз акъудна, гагь тӀурфандин хура гьатай къуш хьиз, гьа цавай гъана чилел, синер алай къванерал гьалчна. Вилер аваз буьркьуь, мефтӀер аваз кими авуна. Зи хъсан кардайни писдай кьил ахкъатнач. Заз зун, суьгьуьрда тунвай бейниван хьиз, вуж, вуч патал яшамиш жезвайди ятӀа чиз амукьнач. Я Аллагь, Вуна за авур кьван ахмакьвилерилай, тахсиррилай гъил къачу, гунагьар гьалал ая. Итим кӀвачел къарагъна. Ам юкьван буйдилай са тӀимил кьакьан, шумалвал квайди, амма беден кьуркьушум цана ацӀурнавай хьтинди, яшар яхцӀурдалай алатнавайди тир. ЧӀулав чӀарар ва лекьрен хьтин нер кваз такьунайтӀа, ам славянрин, европавийрин юкьвай акъатнавайди яз гьисабдай. Итимдихъ вили-вили вилер, лацу, са тӀимил яргъивилихъ алгъанвай, элкъвей хъуькъверин чин, санлай къачурла, хуш жедай акунар авай. Анжах алай парталди, далудихъ галай чӀулав вешмешокди, ам ачух дуьньядиз килигзавай тегьерди адан кутугай акунрик синих кутазвай. Итимди кьвед-пуд кам вилик къачуна, вич экъечӀай ракьун зурба варариз, кьве метрдилай кьакьан ва кьилелай цацар алай сим чӀугунвай жагъундин къене авай рагъу, нин хьайитӀани гуьгьуьл чӀурдай шикилдин дараматдилай вил аладарна. - Муьжуьд йис. Муьжуьд,- рахана итим мад вич-вичив.- БарбатӀвилин, зулуматдин муьжуьд йис. Акъатна хьи, акъатна гьа. Инанмиш тушир зун и югъ аквадайдахъ. Агь, эхиримжи варцар, йикъар… Декьикьаяр, се
кундарни кваз гьисабзавай гьа. Ингье ачух дуьнья. Азадвал. Садалайни аслу яз амач. Амма рикӀе шадвал авач.- Итим цавуз, ахпа и патахъ, а патахъ килигзава. Адаз варарин вилик квай автомашинар, чпин гъуьлерин, стхайрин, рухвайрин патав гуьруьшмиш жез, абуруз суьрсет гваз атанвай инсанар аквазва.- Я Аллагь, вучиз инсанар икьван азгъунбур, пехилбур, нефслубур, инсафсузбур хьанватӀа? Гьа и алчах ерияр себеб яз зунни, вишералди масадбурни и къазаматдиз акъатна. Ингье тамаш, гьикьванбур – диде-буба, вах-стха, юлдаш-сирдаш – атанватӀа, гьа инсанвал квадарнавайбурал, багърийрин рикӀер тӀарнавайбурал кьил чӀугваз. ИкӀ ятӀани, мукьвабурун умудар атӀанвач, абур чпин «алчахар, угърашар, къанлуяр» дуьз рекьел хкведайдахъ инанмиш я. Амма муьжуьд йисан къене зи патав я диде, я паб атанач. Итим инсанривай са тӀимил яргъал къекъечӀна, чилел АЦУКЬНА.АДАН вили-вили вилер накъварив ацӀанвай. РикӀ, на лугьуди, менгенагда гьатна, са куь ятӀани чуькьвена. Вичизни хабар авачиз чапла гъил рикӀ алай чкадал фена. Са шумуд легьзе гьа икӀ алатна. РикӀ менгенагдин сарарикай хкатай хьтинди я, итимди рикӀелай гъил алудна, цуру хват тӀуьрдан хьтиндаз ухшар чиник миливал ахкатна. Ада дериндай нефес къачуна, ахъай хъувуна. - Жегьил кас, ваз писзавани?- хабарсуз гьа япал гайи суалди итим кхунарна, гьатта ам кӀвачел къарагъарна. Низ чида, хиялри ам гьиниз тухванвайтӀа. Адан вилик, язух къведай жуьреда тамашиз, пара хуш акунрин руш акъвазнавай. Экуь вилерин, фиринекӀедал чуьхвенвай хьтин цӀалцӀам, къенивал аквазвай чинин, жегьил, назик бедендин иеси. Белки, яшар къанни цӀудалай алатнавачир.- Ваъ, ваъ, вири хъсан я,- жаваб гана итимди.- Багъишлмиша, заз Куьн… - Жедай крар я, зун фикирри яргъариз тухванвай… - Руш итимдиз дикъетдивди тамашна.- Куьн дустагъдай ахъай хъувунвайди яз тахьуй гьа?- Эхь, вун гьахъ я.- Зун стхадиз суьрсет вугуз атанвайди тир. Гила хъфида. - Сагъвал гурай Квезни, стхадизни. Ам ахъайдай вахтни мукьвал хьурай.- Алхишдин гафарай сагърай. Белки, Квез зи стха чида, Валерий Громов, адан къанни кьве йис я.- Чида, гьелбетда, вижевай гада я Куь стха. - АкӀ ятӀа, ша чуни таниш жен. Зун Людмила я. - Зун Шагь я.- Шагь? Хкетрик квай Шагь? Заз хуш я. Гила зи стха ана гьикӀ авайди ятӀа, ахъая заз.- Хъсанзава ам. ВикӀегь гада я.- За гъайи затӀар адал агакьдатӀа?- Вири тахьайтӀани, чӀехи пай агакьда.- АкӀ ятӀа, хъсан я. Адак хкуьрдайбур авач хьи ана? И дустагъра инсанрин кьилел тегъизвай писликвилер авачалда кьван.- Чуьнуьхдач за, авай крар я. Жува фикир ая, инриз аватнавайбурун
чӀехи пай чӀуру крарин иесияр я эхир, инин шартӀари абур мадни пехъи, дили ийизва. Гьа са вахтунда ина вичин къанунарни ава, абурал вирида амални ийизва. Кьиле гар авайбур писликвилерикни акатзава. Ви стхадик кядайбур заз акунач.- ГьакӀ кьванни хьурай… Автобус атана, инсанри адаз акьахиз гьерекатна. Шагь фена, кьулухъ кьиле ацукьна. Ада вичин хиялра сирнавзавай. Гагь лепейрик акатиз, гагь хкатиз. Куьтягь тежезвай, рикӀиз секинвал тагузвай хиялар. Муьжуьд йис ам хайи макандивай, хизандивай, багърийривай, дустаривай къакъатна. Муьжуьд йисуз ада дустагъдин баландадикай дад акуна. Муьжуьд йисуз адакай саки вирида хъелна. Абуруз ам герек амукьнач. Паб аяларни галаз вичин бубадин кӀвализ хъфена. Дах, вахан гъуьл, гиран стха душманри яна кьена. Зулуматдин и телефвилер эхиз тахьай дидени месе гьатна. Стха хизанни галаз Калининграддиз акъатна. Ам кьведра атана зи патав, кьведра. Манашаллагь Алисманаз, имидин хциз. Ам зи къайгъуда хьана, амма са бубадинбур ваъ. Гила зун нин патав хъфида? Бейнида ихьтин туькьуьл, залан фикирри агъавалзавай итимдиз вахт гьикӀ фенатӀани чидач. Автобусдин шоферди «ракьун рекьин вокзал» лагьана малумарайла, ам тарпна кӀвачел къарагъна ва ракӀарихъди фена. Чантани гъилик кьуна ам вокзалдин къенез гьахьна ва поезддрин расписание кхьенвай еке кьул куьрсарнавай цлаз мукьва хьана. Сифте нубатда ада Кьибледихъ, Махачкъаладиз, Бакудиз физвай поездрин гьакъиндай чирна. ДУЬМ-ДУЬЗ кьибледихъ хъфизвай поездар авачир, сифте Ростовдиз ва я Минводдиз, анрайни жуван терефдихъ хъфена кӀан жезвай. Анриз физвай поездарни йифен сятдин кӀуьдалай кьулухъ авай. Шагьа Челябинск областдиз физвай поездрин гьакъиндайни чирна. Дагъларин уьлкведиз хъфизвай итимдиз Челябинскда вуч кар хьуй эхир? Авазвай, авазвай. Дустагъда ам урус лезгидихъ галаз таниш хьанай. Эхь, халисан урус-лезги. Жумарт, викӀегь, халис пагьливан хьтин сад. Адан буй кьве метрдив агакьзавайди тир. Адахъ гьяркьуь юрфунин кьул хьтин капашар, ракьун лашар хьтин тупӀар авай. Лезги Аслана-Арсения михер, ракьун тӀвалар кьвечӀилардай. Ада кукӀваз гъуд вегьей кас яргъалди вич-вичикай квахьдай. «Гьулдан лезги» лакӀаб алай кас Шагьалай пуд йисан гуьгъуьнай дустагъдиз аватнай. Аламат, ам гьеле гъидалди, дустагъда авайбуруз «Гьулдан лезги» иниз ракъурнавайдакай хабар хьанай. «Гьулдан лезги»? Са патахъай Шагьаз «лезги» гафуни чим гузвай. Маса патахъай ам фикирдик акатнавай. Ватанда амаз адаз ихьтин лакӀаб алай ва бязи къефлейрин арада машгьур лезгидикай ван хьайиди тушир. Адан тӀвар кьурла бязи дустагърик зурзун акатзавай. Ахьтин лезги аквада лугьуз Шагь вилер алаз хьана. Са шумуд югъни алатнач, дустагърик ван акатна: «Гьулдан лезги гъанва». Шагьаз ам жагъуриз, ам акваз кӀан хьана, амма алахъунар бадгьавая фена. Садавайни адаз дуьзгуьн хабар жагъанач. Са нянихъ, месик экечӀнавайла, Шагьан патав кьвед атана.- Вун тирни «Гьулдан лезги» жагъурзавайди?-векъиз хабар кьуна кьилер цӀалцӀамдиз тунвай, вилерай инсафдин гьиссни аквазвачир, малкамутрин суфатар алайбуру. - Эхь,- лагьана Шагьа,- са тӀимил кичӀни акатна.
- ЯтӀа, акат вилик!- буйругъна атайбурукай сада. Малкамутри Шаг
ь «Пахан» авай камерадиз тухвана. Къенез гьахьнамазди адак зурзун акатна. «Пахан» ва мад кьуд итим столдихъ ацукьнавай. Абурун вилик гьар са нямет алай суфра дуьзмишнавай. Къваларихъ кьуд-вад дустагъэгьли, нуькверар хьиз, «Паханан» гьар са буйругъ гуьзлемишиз акъвазнавай. Анжах эмир це, абуру тӀвар кьур касдин кьилни галуддай. Къазаматда ихьтин дуьшуьшар садни кьвед хьанвачир. Шагьаз и кар лап хъсандиз чизвай. Алатай пуд йисан къене Шагьаз дустагъдин кхьин тавунвай, амма вирида амалзавай къанунар хъсандиз чир хьанвай. Ада, куьрелди салам гана, вич атанвайдакай малумарна. Саки вирида адахъ кьилер элкъуьрна, амма садни раханач. Итимрин арада сад течирди авай. Ам вилерин кӀаникай хьиз, дикъетдивди тамашна, ахпа вичин патав чка авуна ва «ша, зи къвалав ацукь» лагьана, теклифна. Шагь ацукьна. «Паханан» «утагъда» суфрадихъ АЦУКЬАРУН…ИДАН нетижа я пашманди, я хъсанди хьун лазим тир. Гьавиляй рикӀи гъалаба къачунвай. Шагь вичин секинвал хуьз, дустагърин башчийриз зайифвал къалур тийиз алахъзавай, амма беденда гьатнавай зурзун квахьзавачир. «Паханан» къвалав гвайди яшар яхцӀурни цӀудав агакьзавай, атӀугъай къацу вилер авай, чапла хъуькъвел чукӀулдин ва я маса атӀудай яракьдин гел аламай, терсвал квай, вичин ханвал, шагьвал са артух къалур тийизвай, амма кар чкадал атайла, са манийвилин хурани акъваз тийидай жуьрэтлувал авай хьтин итим тир. Шагь вилер алуд тийиз адаз килигзавай. «Пахана» Шагьан виликни герек къапар эцигун тапшурмишна. Нуькверри гьасятда кружка, тӀур, бади эцигна. Сада кружкадиз эрекь цана. Вирида хъвана. - Вун яни зун акунихъ цӀигел хьанвайди?- фан кӀус сивиз тухуз агакьдалди векъи, амма хата квачир сес акъатна. Шагьа фу авай гъил агъуз хъувуна, къвалав гвай итимдиз тамашна, вилер вилера туна. «Эгер им Гьулдан лезги ятӀа, зун негри хьун герек я. Лезги гьинавайди я, халис урус я ман. Вири кӀалубар, чин, вилер, чӀарар» лагьана рикӀяй дагъвиди. - Заз Куьн чидач, заз хьанайтӀа, «Гьулдан лезги» акуна кӀанзавай. - Гьам зун я. Гила лагь жуван дерди. - Зунни лезги я. - Лезги? - Эхь, амадаг,- рахана «Пахан», ам викӀегь лезги я. Адан тӀварни Шагь я. - Шагь? «Гьулдан лезги» кӀвачел акьалтна ва столдихъай са кам къулухъди къачуна.- Къарагъ кван, Шагь!- эмирна ада лезги чӀалалди, чина хъвер къугъваз. Шагь пагь атӀана, вичин вилерихъ ягъан тийиз ва чина хвешивал авай пагьливан хьтиндаз тамашиз амукьна.
- Къарагъ, къарагъ,- хъуьтуьлдиз тикрарна «Гьулдан лезгиди»,- инихъ ша, дагъустанвийриз ватандашар къаршиламишдай адетар авайди я эхир,- михьи лезги чӀалалди, гьа кьасумхуьруьнви, хпежви, мегьарамдхуьруьнви хьиз рахана ам. Шагь тарпна къарагъна ва «Гьулдан лезгидин» къужахда гьахьна. Абуру сада-садан далудиз кап яна. Пагьливанди кӀарабриз тӀар жедалди Шагь вичин менгенагар хьтин къужахда чуькьвена, адай чакьракьарни акъатна.
- Гила, дуст-кас, вуна са фикирни ийимир, вун ина гьа ви тӀварцӀиз кутугайвал, Шагь жеда. Дустар,- урусдал рахун хъувуна «Гьулдан лезги»,- куьнни мягьтел хьанвани? Ина ахьтин тажуб жедай са карни авач. Зун халис урусдин велед я, амма Лезгистан лугьудай пара гуьзел маканда яшамиш хьана зун. ГъвечӀи чӀавалай. Анин инсанарни пара лайихлу, гьуьрметлу, викӀегь, жумарт, дуствал хуьз чидай вафалубур я. Абуру диде-бубадиз, заз, чи хизандиз авур хъсанвилер за садрани рикӀелай алуддач. Зун лап жуван стха, ам заз авайди туштӀани, акур кьван шад я. Шагьа вич ина тир къайдада тухунални зун рази я. Къенлай кьулухъ амни чи къефледин итим я… Шагьан шадвилихъ кьадар авачир. Сифте йис ам патал лап къазаматдиз элкъвенай. Алчахрин жуьреба-жуьре кӀватӀалриз ам чпиз муьтӀуьгъариз, чпин вач-хъшадиз элкъуьриз кӀан хьана. Са шумудра кукӀунрикни акатна, ахвар тавур йиферни гьисабна, карцердани гьатна, «Паханан» гъилибанри тух жедалди гатунни авуна, амма Шагь вич вич яз амукьна. Ихьтин уьтквемвал, лигимвал акурла, «Пахана» лезги секин тун буйругъна. Мад Шагь инжиклу ийидай, адавай рикӀел акьалтай истемишунар ийидайбур АМУКЬНАЧ.«ГЬУЛДАН лезги» дустагъдиз акъатайдалай гуьгъуьниз Шагьан мичӀи, серин йикъар экуьбуруз, гуьлуьшанбуруз элкъвена лагьайтӀа жеда. Пагьливанди мукьвал-мукьвал адаз вичин патав эвердай, кьведни лезги чӀалал рахадай. Урусди Шагьаз вичин уьмуьрдикайни ахъайнай. Ватандин ЧӀехи дяведив эгечӀайла, Белоруссияда артиллериядин дивизияда къуллугъзавай капитан Свиридован хизанни, маса офецеринбурухъ галаз тади гьалда далу патаз акъуднай. Абур аваз физвай поездар, автомашинар са шумудра фашистрин бомбайрикни акатнай. Хейлин инсанар телеф хьанай. Гена Свиридован паб Татьяна, кьве аял – Наташани Алексей – сагъ-саламатдиз амукьна. Дагъустандиз рекье тур абуру Белиждин станциядал ери кьуна. Ракьун рекьин училище куьтягьнавай Татьянадиз станциядал кӀвалахни гьатна. Дяведин йисара станциядал пара гуж алай. Кьиблепатан Дагъустандихъ галаз авай алакъа гьа и гъвечӀи еридилай гатӀунзавай. Хкизвай ва фронтдиз ракъурзавай кьван парар гьа инал авудзавай, вагонриз язавай, рекье твазвай. Агъзурралди итимарни Ватан хуьз гьа и станциядилай рекье гьатзавай. Хирер алаз хквезвайбур, далу патаз акъудзавайбур авудзавай. Станциядик юкъуз хьиз, йифизни инсан, юзун жедай. ДатӀана кьилел паровозрин сириставрин б-у-у-у-дин ванер жедай. Пис кичӀ, къурху кваз садрани такур чкайриз акъатай Татьяна, чпив эгечӀзавай дуьзгуьн гьал акурла, гьа сифте гьафтейра секин хьана. Бахтунай хьиз, лезгияр камаллу, регьимлу, къал гвачир, гъавурда акьадай, гьуьрмет авуниз лайихлу инсанар тир. Ам вичиз хабарни авачиз Жнахалум лугьудай дишегьлидихъ галаз акахьна. Адаз са гьилле урус чӀал чидай. Фадлай хизанни галаз станциядал яшамиш жезвай адан гъуьлни фронтда авай. Дишегьлидин цӀикьвед, цӀуд йисавай кьве хвани надинжар, амма дидедин куьмекчияр тир. Жнахалума чеб иниз дагъларай атайди, анра пара кьакьан дагълар, яйлахар, гуьзел чкаяр, дармандин ятар авайдакай ихтилатардай. Дяве
ьайила, дагъдин хуьруьз тухуда лугьудай. Наташадикай чкадинбуруз Надият, Алексеякайни Али хьанвай. ДатӀана куьчедин «пачагьриз» элкъвенвай аялриз фад лезги чӀални чир хьана. Дявеяр физвай областрай далу патаз гзаф кьадарда украинвияр, белоруссар, урусар акъуднавай. Абурукай хейлинбур Белижда амукьнавай. Гзафбур улакьар тежез, са шумуд йикъаралди станциядик кумукьдай. Аялар фад чеб-чпикни акахьдай, абурухъ галаз рахаз чкадинбуруз урус чӀални чир жезвай. Четинвилер пара ацалтнатӀани, дердисервилер гзаф гъанатӀани, дяве эхирдиз атана. Татьянадин гъуьл Николайни метӀелай агъуз эрчӀи кӀвач галачиз хтана. Аяларни кӀвачел акьалтна. Надият гъуьлуьз фена. Алидиз мехъерна. Кьве йисалай адаз вичин свас Светланади хвани багъишна. Адал Аслан тӀвар эцигна, амма бубади шагьадатнамада Арсений тӀвар кхьиз туна. Гьа икӀ аялдал кьве тӀвар акьалтна. Куьчеда ам виридаз Аслан, школада Арсений тир. Гуьгъуьнлай хизанда Елена тӀвар алай рушни пайда хьана. Дяведилай гуьгъуьнин къад йис алатнавай, амма уьлкведа яшайишдин гьалар тарифдайбур тушир. 1960-йисара хейлин чкайра каш гьатна. Инсанар фан, гъуьруьн суракьда туьквенрихъ, пекарнийрихъ, техилдин базайрихъ суткайралди нубатар кьуна акъваздай. Гьелбетда, 1940-йисарив гекъигайла, Белиж станция хейлин чӀехи хьанвай, ам поселокдиз элкъвенвай. Иниз дагъдин са шумуд хуьряй дагъвияр куьчарнавай. Авайвал лагьайтӀа, ина Кьиблепатан Дагъустандин гьар са хуьруьн векилри ери-бинеяр кутунвай. Гьавиляй къайдасузвилерни, чуьруькарни, кукӀун-чухунни, чуьнуьхунар-тарашунарни мукьвалмукьвал жезвай. Станциядилай кьибледихъ ва кефердихъ датӀана пар чӀугвадай ва пассажирар тухудай поездар физвай, гзафбур инал акъвазарни ийизвай. Гьар юкъуз станциядик зая хьанвай куьчейрин «генералриз» амукьзавайди чуьнуьхун, гишин руфунар ацӀурун тир. КӀвалерай тухдалди фу гьатзавачир эхир. Вагонриз чинеба акьахиз пассажиррин шейэрни, вагонрай цемент, тахтаяр, ракьар, автомашинрин, тракторрин, гъилик акатай, ял жедай вуч хьайитӀани чуьнуьхзавай, ахпа игьтияж авайбуруз масани гузвай. Гьа и чуьнуьх-гумбатӀрин дестедик Асланни акатнавай. Белиждин тамара, кьук квай миянлу, хъуьтуьл ва гарарикай хуьзвай чилер тирвиляй, поселокдин, Белиж, Нуьгди хуьрерин агьалийри анра салар кутунвай. Афнияр, серкер, картуфар, хъарпузар, халияр, помидорар цазвай. Майваяр агакьун кумаз поселокдин къанчанахъри саларал гьужумардай. Незвайдалай кӀур гузвай майваяр гзаф жедай. Им иесийриз еке зиян тир. Ихьтин вагьшивал акур иесийри, гъиле гьатайла, чуьнуьхгумбатӀар яд кӀан жедалди гатадай. Катзавайбурухъ тфенгдин къирмеярни ахъайдай. Къуншийрин багъларай емишар чуьнуьхунни адетдин кар тир. Гьелбетда, ибур гада-гуьдуьвилин женжелвил
ерай кьазвай. Чарадан багъдай, салай майва-емиш чуьнуьх тавур гадаяр жедайди яни? Амма Аслан вичизни хабар авачиз халис тарашчийрин гапӀалдик акатна. Абуру кӀвалер, туьквенар атӀузвай, станциядик кьуд патахъай къвезвай ва хелветдиз амукьзавай инсанривай шей-шуьй къакъудзавай. Поездрални гъил вегьезвай. ГапӀалдин кьиле Рим-Крым янавай, дустагъда ацукьна хтанвай жуьрэтлу, амалдар, вучиз ятӀани «Кьиф» лакӀаб алай Батман лугьудай гада
акъвазнавай. Белижда чуьнуьхгумбатӀрин маса дестеярни авай, амма абурухъ «Кьифрен» дестедихъ хьтин терсвал, угъривал авачир. «Кьиф» чпин чӀуру крарин гелер тазвайбурукай тушир. Ада гадаяр вири рекьерай вердишарни ийизвай. Спортдални машг
ъуларзавай. Адахъ вичи туькӀуьрнавай тапанчиярни авай, амма амадагрикай и кар сад-кьведаз чизвай. Эгер сифте кьилерай Аслан рекьер вилив хуьзвайди, хаталувиликай хабар гузвайди яз ишлемишзавайтӀа, ахпа амни «кардик» кутуна.1966-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда 7-8 баллдин залзала хьанай. Дагъдин са шумуд хуьруьн агьалиярни Белиждиз эвичӀна. Поселокдиз гьахьзавай къекъуьндилай агъуз атайла, рекьин чапла пата, консервиярдай заводдин кьулухъ, ракьун рекьин, къарасудин къваларив цӀийи магьлеяр-хуьрер арадал атана. «Кьифрен» дестеди ара-ара и хуьрерин агьалийрай гьарай-эвер акъудзавай. КӀвалера кас-мас авачирла, викӀегьдиз физ, багьа шейэр, пул, дамахлу партал чуьнуьхзавай. Асланан сифтегьан «карни» куьч хьанвайбурун кӀвал атӀунихъ галаз алакъалу хьана. «Кьифре» лагьайвал, кӀвалера касни авачир, гьавиляй гадайри са артух къалабулух квачиз чпин вил хкӀур, кьуш квай вири затӀар хчӀална. Сиве дад, жибинда пул гьатай къучийрин жергейриз кьабулай жаванриз гьар са югъ сувариз элкъвенвай. Абуру пака чпин кьилел къведай ва туьхкӀуьриз тежедай къазайрикай фикирзавачир. Башчидихъ инанмиш гадайриз гьамиша чеб балкӀанрал аламукьдайди хьиз авай. Амма им ягъалмишвал тир. Милициядин къуллугъчияр абурун гуьгъуьна гьатнавай, вучиз лагьайтӀа, поселокдин халкьдикни ажугъ акатзавай. Къурумсахар суддин вилик акъвазарна кӀанзавай. «Кьифре» гьар са тарашун мукъаятвилелди, амалдарвилелди тешкилзавай ва чуьнуьхай затӀарни анжах са вичиз чидай фура кӀевзавай. Ахпа, вахт алатайла, Къубадиз, Хачмазиз тухвана, маса гудай. ЦӀийиз куьч хьанвайбурун магьледай кӀвал атӀайла, поселокда вижевай гьарай-эвер акъатнай. Иесияр кьуш квайбур тир, итимди заготпунктунин директорвиле кӀвалахзавай. Хцин мехъеризни гьазур жезвай хизан. Къачагъри сусаз гьазурнавай вири шейэр, пул, къизилар чуьнуьхна. И чӀуру агьвалатди Асланаз еке таъсирна. Кьве йикъалай адаз чпи нин кӀвал атӀайди ятӀа чир хьана – вичихъ галаз са классда кӀелзавай Герейханрин кӀвалер. Аслан ажугъдив, наразивилив ацӀана. Ада гила чпи ийизвай алчах кардин мусибатлувал кьатӀана. Герейхананбурун кӀвале яс гьатнавай. Адан дахдини, мехъерзавай стхадини къачагъар малум хьанмазди, яна рекьида лугьуз, малумарнавай. Милиционерри шак физвайбур кьазвай, силис тухузвай, гьайиф хьи, галкӀидай гел гьатзавачир. Аслана и ламатӀвал ийидачир, эгер виликамаз кӀвалер нинбур тирди чидайтӀа. Поселок кьуд патахъ чкӀанвай. Санал кӀелзавайбурун виридан кӀвалер алай чкаярни чир хьун мумкин тушир. Аслана рикӀивай гьайиф чӀугвазвай ва адаз вичикай пара хъел авай. Ам куьчейризни э
хкъечӀзавачир. Адаз пара утанмиш хьанвай. Пака ада гьа икӀ маса юлдашдин кӀвалерни тарашда. «Ваъ, ваъ, мад зун анрик кумач. За кӀвалерай чуьнуьхунар хъийидач», фикирна ада. Эхиримжи йикъара кьилди кӀвале авайла ада виш сеферда и гафар тикрарна. «Хъийидач, за «Кьифрезни» лугьуда, лап адан шайкадикай хкечӀни ийида, амма инсанриз, юлдашриз зиян гудач».
«Кьифрен» истемишунрикай сад ихьтинди тир: кар авурдалай гуьгъуьниз садани общественный чкайра кьил къалурдач, дустарихъ илифдач, куьчейра са артух пайда жедач, жуван хсуси кардал машгъул жеда. Эгер милициядиз аватайтӀа, кисун, жавабриз куьрелди жавабар гун, са куьникайни хабар авачирди къалурун. Гьазурнавай алибидални кӀевиз акъвазун. Са шумуд югъ тир Асланаз «дустарни» такуна, гьавиляй ада мадни дарихвал гьиссзавай. Къуншийривай ван хьайивал, милиционерри чпин учетда авайбурни, куьчейрин «генераларни», «Кьифрен» шайкадикайни бязибур отделенидиз тухвана, амма чуьнуьхгумбатӀрин гел жагъанач. И карди Асланан рикӀе секинвал твазвай, амма вахтуналди. Арабир адан бейнидиз фикир къвезвай, отделенидиз фин, силисчийриз хиве кьан. «Кьифрен» сирер дуьздал акъудун. Ахпа, ахпа и кар, хаинвал ваз ни гьалалда? «Дустарикай» сада руфуниз чукӀул сухда. ДИДЕ-БУБА, вахни къурхулувилик кутада. «Ваъ, ваъ, им итимвал жедач. Анжах кӀвалер атӀуникай за кьил къакъудда» кьетӀивилелди фикирна Аслана. Гададиз вичин патавни милицияр къвез, кьуна тухунихъай кичӀ авай, амма гена акъатнач. Гъалаба кваз пуд гьафте алатна. Амадагрикай сада Асланал кьил чӀугуна. «Кьифрен» разведчик. ГьакӀан кьуру хабарар кьуна, поселокда авай гьалдикайни малумат гана, хъфена. Аслана вичин фикир дегишарнавачир. «Кьифрен» буйругъдалди гадаяр яваш-яваш майдандиз эхкъечӀзавай. Ада гьардал харждай тӀимил-шимил пуларни агакьарнавай. Жегьилар кинойриз фидай, Дербент шегьердиз илифдай, ресторанрин хуьрекрикай дад аквадай… Нубатдин сеферда къефле кӀватӀ хьайила, Аслана, къурху квайтӀани, «Кьифрез» вичин къаст малумарна. Башчидин чина яр куькӀвена, на лугьуди, агъургъан акъатна чиниз, вилера хъел, ажугъ гьатна. И арада Асланаз гуьзлемиш тавур кар хьана. Мад кьве гадади адан тереф хвена.- Вуч я, гаф-чӀал саднавани?- пӀузаррик хъвер кутуна, амма вилерай зегьер чкӀиз жузуна «Кьифре».- Ваъ,- рахана Аслан.- За жуван фикир ачухна. Къедалди за и кардикай садазни лагьайди туш. Чна чи инсанриз зиянар гузва. Им дуьз туш. - Кис кван садра!- гьарайна «Кьифре».- Ваз вуч чизва эхир. Зиянар гузва. Зиянкарриз, зи, ви, ибурун хизанар алажзавай къурумсахриз? Чна абурун гьалалсуз девлет я вахчузвайди. Ваз чидани, а нахалди куь бубайривай серкер, памадурар, афнаяр квяй кьабулзаватӀа? Кепекрай. Вичи абур ахпа квяй маса вахкузватӀа? Манатрай! Гьа икӀ чпиз ацукьай чкадал агъзурар къазанмишзава. Чи дидейри, бубайри кузвай ракъинин кӀаник анжах недайди, алукӀадайди патал зегьмет чӀугвазва, абуру чпиз хъсан кӀвалер эцигзава, абур гуьрчег мебелдай, гамарай ацӀурзава, машинар къачузва. Анжах гьахьтин алчахрилай чна кьисас вахчуда, абуруз халкьдивай къакъудзавайди иливардач. Гъавурда акьунани куьн, гьахъвал кӀанзавай игитар. Чир хьанани квез чибурни чарабур вужар ятӀа? ИНЛАЙ-АНЛАЙ гадайри «дуьз я, гьакӀ я» лугьуз башчидин тереф хвена. Фикир авурла, ам гьахъ тир. Гьакъикъатдани, и жуьредин ихтилатар Асланаз куьчейрайни, къуншийривайни ван хьанай. Ракьун рекьел кӀвалахун гьикьван агъурди, заланди ятӀа адаз вичин вилералди аквазвай. Бязи йикъара дахдихъ рахадай аман амукьдачир. Ам хтана, чилел вегьенвай месел яргъи жедай. СА-СА хупӀ чай хъваз галатун квадардай ада. Рагъ,
марф, жив, аяз ава-авач талукь тушир, ктӀанвай шпалар, ханвай рельсер дегишарун, рехъ датӀана къайдадик кваз хуьн чарасуз тир. Вацра ламари хьиз кӀвалахайла, дахдиз гузвайди вишни цӀуд манат ТИР.«КЬИФРЕ» дуьз лугьузвай, бязи угърашри халкь алажзавай, адавай рагъ алай юкъузни къакъудзавай. Ихьтин азгъунвал, инсафсузвал абуруз гьалал авун дуьз жедачир. Са вахтара КӀири Буба лугьудай касди девлетлуйривай вахчуз кесибриз пай хъий
идалдай. Гьахьтин къуччагъ тир ам. Гила «Кьиф», чунни гьахьтин къуччагъар я ман. Кесибрин патал алай, абурун ериндилай кьисас вахчузвай. Вуч лагьайтӀани, башчидин гафарик кьел квай. Дахдизни дидедиз заз са бегьем шалвар, пенжек къачудай мумкинвал авач, чна кӀвал атӀайдан хциз костюмарни, велисопедни, маса затӀарни авай. Адан дахди зи дахдилай артух зегьмет чӀугвазвачир эхир. Гена датӀана хъуьрез, зарафатриз кимерал жедай. Станциядик квай ресторандайни аквадай ам мукьвал-мукьвал. Мадни фикирар, веревирдер хъувур Асланаз «Кьифрек» кутадай тахсир жагъанач. Хсуси ксарин кӀвалерал гъилер яргъи ийидайлани, ада кӀвалин иесидин къазанжияр гьинай къвезвайди ятӀа чирдай. Эгер абур ришветбазвилихъ, тарашунрихъ, халкьдивай къакъудинихъ галаз алакъада авайтӀа, викӀегьдиз «кьисас» вахчуз фидай. Угъривилин рехъ гьамиша ачухди, къазанжийрихъ, гъалибвилерихъ тухудайди жезвайди туш. Ада вун уьлендизни ялзавайди я, къазаматдизни акъудзавайди я. Хабарни авачиз «Кьиф» кьуна. Адан гуьгъуьна талукь ксар авай кьван. Нубатдин сеферда Къубадиз фидайла, ам чуьнуьхнавай шейэрни гваз кьуна, амма ада вичин юлдашрикай садни маса ганач, вири тахсир вичин хивез къачуна. Адан «амадагрикай» кьвед мад милициядин гъиле гьатна. «Рубас» санаторийдиз ял ягъиз атанвай са дишегьлидал гуж гъалиб авур ягьсузриз катдай, кӀеви хъжедай чкани гьат хъувунач. Абур дишегьлиди арза авур гьа пакад юкъуз кьуна. ЯтӀани угъривилиз кьил янавай ва башчидикай магьрум хьанвай гадайри, кац акур кьифери хьиз, чпиз муртӀара, тӀеквера кӀеви жедай чкаяр жагъурнач. Азадвал гьиссай абуру гена викӀегьвилелди, зиреквилелди чапхун-тарашуниз кьил яна. Поездрин вагонра аваз тухузвай автотехникадилай (автомашинар, тракторар, комбайнияр) частар алудиз, майишатриз маса гун тешкилна. Им акьван кутугай савда хьана хьи, чкадин милициядиз арза ийидай касни авачир. Ида гадайрин иштягьар мадни ачухарзавай. Абур, вагонриз акьахиз, техникадин частар алудиз, гьерекатдик кваз физвай поездрай хкадар хъийидай устӀарриз элкъвенвай. Араблинкадин станциядилай вагондиз хкаж хьана, Самурдин вацӀал алай муькъуьв агакьдалди къачагъри чпин алчах кар авуна куьтягьзавай. Гадайри кефни чӀугвазвай. ДатӀана жибинда пул авай абур Дербентдин ресторанрай, кафейрай, клубрай аквазвай. Я Белижда, я Дербентда абуру чпел шак къведай амалриз рехъ гузвачир.
Вакъиаяр акӀ элкъвена хьи, гадайрин гъилер военный техникадални фена. Адет яз, военный техника тухузвай вагонар къаравулрин гуьзчивилик жезвайди тир, амма бязи вахтара вучиз ятӀани абур къаравулрикай азад яз дашмишзавай.
Угърийриз хабар авачиртӀани, поездрай тарашунар тешкилнавайбурун геле къекъведай къайдаяр хуьдай органрин махсус десте кардив эгечӀнавай. Техника бязи частар алачиз агакьзавайдакай муьштерийри заводрин чӀехибуруз ва талукь идарайризни арзаяр авунвай. Сифтедай и месэладиз са артух фикир ганачиртӀа, ахпа, военный техникадиз зиянар гуз гатӀунайла и месэла неинки МВД-ДИН, гьакӀ КГБ-ДИН къуллугъчийри чпин гуьзчивилик кутуна. Ракьун рекьин мензилра авай гьар са станция ахтармишна ва малум хьана хьи, угърийри Дербентдинни Самур станцийрин арада чпин ламатӀ крар ийизва. Гьа икӀ, къачагърин геле гьатнавайбур Белиждин станциядални акъатна. Чкадин отделенидай угъривилиз, маса тахсиркарвилериз кьил янавайбур, дустагъдай хтанвайбур тайинарна ва чинеба абур гуьзчивилик кутуна. Дербентдилай гатӀунна поездарни ахтармишиз хьана. Баку патахъ физвай са составдик квай цӀудалай виниз вагонар цӀийи «Жигули» маркадин машинар авайбур тир. Араблинка станциядив агакьдалди гьа и вагонриз викӀегь гадаярни акьахна. И рекьяй абур устӀарар тир. Гьерекатдик квай поезддиз акьахун, адай эхвичӀун гадайриз лап кьенвай кӀвалах тир. Угърияр кардив эгечӀнавайдакай рациядай талукь вири работникриз хабарна, иллаки ракьун рекьин къерехра абур вилив хуьзвайбур таъкимарна: къачагъар чуьнуьхнавай шейэрни гваз кьун. Башчи кьилел аламачиртӀани, угърийри адан тарсар рикӀелай ракъурнавачир. Абуруз ракьун рекьиз къуллугъзавай вири обходчикар, абур гьинал акъваззаватӀа, гьинал тӀуьн незватӀа, гьинал ял язаватӀа чизвайди тир. И сеферда гадайрикай къерех-бужах ахтармишзавайбуру гьасятда шакна: обходчикар таниш туширбур ва абур акъвазнавай участокарни масадбур тир. Чебни гзаф авай. Абуру кӀвалахдай амалар ийиз, са вуч ятӀани гуьзетзавай. Вилериз акур и шикилри угърияр дикъетлу авуна ва абуру Азадогъли хуьруьв агакьдалди гьалтзавай тамун кӀачӀичӀлухдал эвичӀун ва ЛукӀварин хуьр галай патахъ кьил баштанун меслятна. Анайни – дагълариз. Поселокдиз, Дербентдиз хъфейтӀа, милициядин гъиле гьатунни мумкин тир. КӀачӀичӀлухдиз сад-садан гуьгъуьналлаз хкадрай гадаяр са виш мертдиз фейила, къапа-къап кьве итимдал гьалтна. Абур вужар ятӀа гъавурда акьур угърийри садлагьана гьужумна, гражданский партал алай работникар тапанчияр къакъарай акъудизни агакьнач., галаз-галаз гъутар галукьайла, чилел ярх хьана. Са шумуд кьуьлни галукьай кесибар къахрагъдай гьалда амукьнач.- Пацанар, аман амай кьван ката,- эмирна угърийрикай сада,- кьилди, садни гъиле гьатдайвал тахьуй. Гьина мукьвабур аватӀа, гьанриз вач, поселокда садани кьил къалурмир. Аслан саларай, кул-кусрай катна, ЛукӀарин хуьруьн шегьредин къекъуьндал адаз вич гьикӀ акъатнатӀани чир хьанач. Адаз гила гьиниз фидатӀа чизвачир. Гена рикӀел Араблинкада авай дахдин дуст, ракьун рекьин инженер Олег хтана. Винидихъай атай са шумуд автомашин, гъил хкажнатӀани, зарбдиз виликди фена. Дербентдиз физвай автобус акъвазарна. Олег халу кӀвале авачир. Аслана адан хва, вичин дуст Виталий, Белиждиз чпин кӀвализ ракъурна, диде галаз хтун минетна. Дидедиз вичин чинебан вири крарикай лагьаначтӀани, са бязи месэ
а, вич хабарсуз шайкадик акатайди ва исятда чпин гуьгъуьна милициядин работникар гьатнавайди, эгер абурун гъиле гьатайтӀа, вичиз кар атӀудайди лагьана. - Гьавиляй, диде чан, заз Дагъустандай масанихъ физ куьмек це,- тӀалабна Аслана. Диде я кьван, ада шел-хвална, хва угъривилиз чӀугур къурумсахриз къаргъишна, хцин чинар кана, амма хва дустагъда гьатунал ам рази тушир. Хцин саламатвал Светланади сад лагьай чкадал эцигна. КӀвализ хъфена, паспорт, пул, алукӀдай шейэр гъана ва Баку-Ростов поездда акьадарна, рекье туна. Анай Аслан Челябинск областда яшамиш жезвай халадин патав фена. Гзаф, тӀимил лугьудач, мукьвабуру рикӀин ачухвилелди, чимивилелдди къаршиламишай Асланан (Арсениян) сифте гьафтеяр секиндиз акъатна. Ахпа яваш-яваш ам чкадин гьарамзадайрихъ галаз таниш хьана. Яргъи буйдин, мягькем бедендин, кичӀ авачир, викӀегь гада чкадин куьчепацанриз чпиз муьтӀуьгъариз кӀан хьана, амма поселокдиз атанвай цӀийидан ракьун кутӀадин хьтин гъутар галукьай ва жавандин гьунар акур бандитриз адалай кьисас вахчуз кӀан хьана. Нянихъ кинодай хъфидайла, адал гьужум авур кьуд гадани чӀулар хьиз, чилел экӀяна, сивел кӀвенкӀв алай сад цавуз хкажна, малумарна: эгер куьн секин тахьайтӀа, за и кицӀин мез авайди тухвана атӀа кӀвалерин къавалай гадарда. Сада, белки, ам башчини тир жеди, тӀалабна: «Гъил къачу, Арсений, чна гъалатӀ ахъайна, эхциг а базарило-кьетӀкьетӀни чилел. Къедлай кьулухъ чун ви дустар я, эгер вуна разивал гайитӀа.- Хъсан я,- рахана Арсений,- мад ихьтин къелетриз рехъ гумир. Куьчейра агъавалзавай къучийриз чпин поселокдай мад ихьтинди гьат тийидайди малум хьана. Са куьруь вахтни алатнач, Арсений авторитетдиз элкъвена, адан тӀвар вири куьчепацанрин сиве гьатна. Мукьвабурун шак тефин патал ам заводда кӀвалахални акъвазна. Гьа са вахтунда ада вичиз хъсан акур гадайрикай вижевай гапӀал тешкилна. Къваларив гвай шегьерриз физ туьквенар, столовояр, ресторанар чапхунунив эгечӀна. Арсений гьар са чуьнуьхуниз, вири терефар фикирда кьуна, гьазур жезвай ва чпелай гуьгъуьниз са гелни тун тийиз алахъзавай. Угъривилин кеспидин эхир дустагъ я лагьайвал, гьа ихьтин югъ Арсениязни акуна, амма адалай суд жедалди вилик катиз алакьна. Ам мад Дагъустандиз хъфена. Анай Москвадиз акъатна. 1990 лагьай йисара ам магьшур къачагъдиз элкъвена. Ада вичин гъилибанарни галаз къецепатай автомашинар, компьютерар гъиз алвердин хел кардик кутуна. Банкиррин, чӀехи карханайрин, фирмайрин, ресторанрин, базаррин сагьибар вичиз харж гуниз мажбурна. Меркездин гзаф майданар чпин гъиле кьаз кӀанзавай тахсиркаррин, бандайрин дестейр
ихъ галаз ягъ-ягъунризни акъатна, са шумудра милициядин отделенийризни аватна, амма бинелу делилар авачиз, амадагрин, къаюмвалзавайбурун куьмек себеб яз яргъалди ам дустагъда гьатнач. Адал «Гьулдан лезги» лакӀабни акьалтна. Имни икӀ хьайи кар я. Бандитрин дестейри Москвадин районар пайи-паярнавай. ЯтӀани гагь сана, гагь масана бандитри чпин винизвал, къуват ашкара, алава майданрин иесивал авун патал гъвечӀи женгер тешкилзавай. Гуржийрин, дагъустанвийрин, азербайжанвийрин, урусрин арада кукӀун-чухун, башчияр
ягъиз рекьин, садбур масадбурал гьалдарун хьтин гьерекатар мукьвалмукьвал жезвай. Гуржийри урусрин «авторитетрикай» сад, «Къабан» лакӀаб алай башчи чуьнуьхна ва им дагъустанвийрин кар я лугьуз ван чукӀурна. Урусрин дестеяр дагъвийрилай кьисас вахчуз гьазур хьана. Гьа и арада абур Арсения секинарна ва ажугъдин залпанд алатнавайбуруз лагьана:- И алчах головнякдай кьил акъуд тавуна чна дагъустанвийриз дяве малумарайтӀа, телефвилерни гзаф жеда, «Къабанни» чаз ахквадач. Дагъвийрин башчийрин патав зун фида ва «Къабан» абурун гъиле аватӀа, хкинни ийида. ГапӀалдин бязи гижи кьилериз «Карликан» (Москвада Арсенияз гьа ихьтин лакӀаб ганай ва бязибуруз ам Дагъустандай тирдини чизвай) теклиф хъсан акуначтӀани, башчийрин къефледи ам са гьуьжетни тавуна кьабулна. Дагъвияр кӀватӀ жезвай «Кавказ» ресторандиз гьахьайла, къенепата ракӀарал акъвазнавай кьве вагьрамдиз Арсений, адан саламни кваз такьуна, акъвазариз кӀан хьана. Ада гъилералди сад са, муькуьди маса патахъ авуна, «зун «Деведин» патав физва» лагьана, виликди камар къачуна. Пуд камни къачунач, сада адан кӀулаз хкадарна, кьвед лагьайда лашуналди кӀвачер яна. Арсения кӀула авайдан кьамалай кьуна вичелди чӀугуна ва кьил агъузна, ам къуьнелай гъана, самарив ацӀурнавай чувал хьиз, чилел вегьена. ЯцӀу лаш гъилевайдан ченедин рекьверихъ сад галукьун бес хьана, амни чилел алкӀана. «Пика, чибур гатазва!» ванцел вад-ругуд гада акъатна. Халис пагьливанар, «шкафар». Кьведан гъиле тапанчиярни авай. - Акъваз!- гьарайна «Карлика»,- зун квехъ галаз кипиш ийиз атанвайди туш, зун «Деведин» патав твах.- «Карлик»? Вун гьинай, ингар гьинай?!- пагьливанрикай сада шадвилелди, гъилерни ачухна мугьмандин къаншардиз гьерекатна. - «Барс», вунни ина авани? «Карликни» «Барс» къужахра гьатна, сада-садан далуйриз кап яна. Амай гадаяр мягьтелдиз абуруз тамашиз амукьна. - Алехи,- рахана «Барс»,- вири ништяк, и кент чиди я, зонада чи вертолетар са тӀимил вахтунда санал хьана, ада заз хейлин куьмекар гайиди я. Ам халис дагъви я. Гадайрин тажубвал мадни артух хьана. Халис урус гьинай, дагъви гьинай? Белки, «Барс» ягъалмиш ятӀа? Я тахьайтӀа, ада зарафатзавайди ятӀа? - Айда, фида чун «Деведин» патав,- «Барса» «Карликан» гъиликай кьуна виликди камар къачуна. «Деведиз» «Карликакай» ванер-сесер хьанвайди тир, амма акунвайди тушир. Саки кьве метрдин буй авай зурба пагьливан я ман. «Деве» халис къуватдиз, викӀегьвилиз, эркекдин лайихлу еривриз къимет гудай кас тир. Ада къарагъна, дагъвийрин адет тирвал, мугьман кьабулна. - Вун халис жиган я хьи. - Аллагьди гайивал я. ХВАШ-БЕШ авуна ва вич мугьмандиз хас тегьерда тухун тавунай «Деведи» «Карликан» чин кана.
- Гьуьрметлуди, заз дагъвийрин адетар хъсандиз чизвайди я, за абурал амални ийизвайди я, амма ракӀарал алайбуру зи авое кьунач,- ихтилат квекай физватӀа гъавурда гьатайдай кьуна жаваб гана «Карлика».- Артухлама, абуруз зи фанера ломать ийиз к\ан хьана. - АкӀ ятӀа, абуру еке косякдиз рехъ гана,- рахана «Деве».- Вакай чав гьар жуьре хабарар агакьнава, лагь, вуна вун дагъустанви я вучиз лугьузва? - Куь арада лезгияр авани? - Ава,- сес кудна «Деведин» къвалав ацукьнавай гьа вич хьтин кьакьан, зурба гадади.- Зун лезги я. - АкӀ ятӀа, братан, ваз салам-алейкум. Вун гьи райондай, хуьряй я?- михьи лезги чӀалалди рахана «Карлик». И агьвалат акур лезгини, адан юлдашарни тажуб хьана.- Зун дагъустанви я,- урусдал рахун давамарна «Карлика».- Зи аял, жаван вахтар Белижда, Дербентда акъатна. Гьина жувал дагъустанвияр гьалтнатӀани, за абуруз куьмекна. Бязибуру зунни кӀевяй акъудна. Дагъустанвияр зи стхаяр я. Куь патавни зун куьмек кӀанз АТАНВА.«ДЕВЕДИ», «КИН-КОНГА» (лезгиди) мугьман къужахламишна.- Баркалла! Вун халис дагъви я. Чавай алакьдай куьмекни чна ваз гуда.- Пара сагърай куьн, алехаяр! Зун инанмиш тир, куьн зи гъавурда акьада. Квез ван тахьана жеч, чи дустарикай сад, «Къабан», чуьнуьхнава, чав малява агакьарна хьи, бес и кар авунвайди куьн, дагъустанвияр я. Чи гадаяр квелай кьисас вахчуз гьазур ХЬАНВАЙ.ЗУН а хабардихъ инанмиш хьанач, гьавиляй куь патавни втирать ийиз атайди я. - Вуна пара акьуллу кар авуна, братан,- рахана «Деве»,- чи ва ви алехаяр кьиникьикай къутармишна. «Къабан» чна чуьнуьхнавач. Чун парафинит ийиз ийиз кӀанзавайбур лап къе чирна кӀанда. Агь, угърашар, тамаш гьа, гьихьтин фенд къурмишнаватӀа. Чна абур чирда, братан. - Чирни авуна, вышибатни авуна кӀанда,- лагьана «Карлика».- Эхиримжи вахтара гуржийри, арабир азербайжанвийрин куьмекни галаз, алава майданрин сагьибвал авун патал чалишмишвалзава. Гьа кацойрин кар туштӀа низ чида? - Мумкин я, стха. Вун чи патав татанайтӀа, угърашрин фенд кьилизни акъатдай. Гила чна санал кӀвалахун герек я,- лагьана «КИН-КОНГА». - Къе нянихъ чна ваз хабарда. «Къабан» гьина аватӀа ва ни чуьнуьхнаватӀа,- лагьана «Деведи».- Гила чна ял яда, эгер вун рази ятӀа. - Квехъ галаз са кап фу тӀуьн заз зурба савкьатдай я. «Деведи» са чӀар кун бес хьана, ресторанда хъсан тӀуьн-хъун тешкилна. Гьар са затӀ алай суфрадал ватандашдин тӀварунихъ тостар хкаждайла сада рикӀивай жузуна: - Братан, вуна заз багъишламиша, «Карлик» кликуха вахъ галаз ерли кьазвач, вун халис пагьливан, чи Шарвили я. Вун халис гьулдан я са къуватдизни муьтӀуьгъ тежедай. - Эхь, эхь, гьулдан,- тереф хвена рахазвайдан «КИН-КОНГА».- Гьулдан лезги. - Гьулдан лезги! Гьулдан лезгидин сагълугъдай!- гьарайна маса гадайрини. Гьа икӀ, «Карликакай» «Гьулдан лезги» хьана. Дагъустанвийри «Къ
абан» чуьнуьхнавай чкани чирна, «Гьулдан лезгиди» вичин итимар галаз ам азадни авуна, гуржийриз рикӀелай тефидай карни кьуна, абурун са пай майданар урусринни дагъустанвийрин гуьзчивиликни акатна. Гуржийрин пуд «авторитетни» дустагъдиз ракъуриз куьмекна. Вакъиаяр чпиз акси яз элкъведайди гуьзлемиш тавур гуржияр кьисас вахчунин ажугъдив ацӀана. Абуру «Гьулдан лезгидал» гьужумни авуна, бахтунай хьиз ам сагъ амукьна, анжах кӀвачел хер хьана. Галай гадайрикай сад хкатна, гуржидин гуьлле адан рикӀихъ галукьнай. Гуржийрикай пудан кӀурар цавал хьанай. Им халисан дяве тир. Уьлкведин кьилиз атанвай цӀийи регьберрини криминалдин дестейрихъ, бандайрихъ, мафиозрихъ галаз рикӀивай женг чӀугваз гатӀунна. Къайдаяр хуьдай органри гагь са, гагь маса банда тахьай мисалзавай, абур яргъал къазаматриз рекье твазвай. Бандитрин дестеяр, регьберар кьасухдай сад-садал гьалдариз, чпив чебни къирмишиз тазвай. «Гьулдан лезгидин» гуьгъуьнани итимар авай, амма касди вичин серфе гъиле гьатдайвал ийизвачир, закондин вилик тахсирлу жедай крариз рехъ гузвачир. Адаз къазанжияр гъизвай мугьманхана, ресторан, базардин точкаяр авай. Гьукуматдин идарайра ва къайдаяр хуьдай органра тахсиркарвилелди девлетрин иесияр хьанвай «авторитетрив» гвай вири хсусият вахчуз кӀанзавайбур авай. И кар патал абуру чпи тахсиркарвилериз рехъ гузвай. «Гьулдан лезги» патални ксари вижевай фенд къурмишна. Адан мугьманханада банкир итимни адан ашна дишегьли кьена ва тахсир «Гьулдан лезгидал» илитӀна. И кар тестикьарзавай шагьидарни гьатна. Номердин ракӀарилай, ички хъвайи бокалрилай, гьатта тапанчидилайни «Гьулдан лезгидин» гелер жагъана. Банкирни «Гьулдан лезги» дустар тир, ада мугьманар къаршиламишни авунай, номердиз кьван рекьени тунай, абурухъ галаз Ричал ядни хъванай. Амма вичин гъилин гел алай тапанчи оперри гьинай ва гьикӀ жагъурнатӀа адан кьил акъатнач хьи, акъатнач. Силисчийри тади гьалда уголовный дело къарагъарна, «Гьулдан лезгиди» вичик нагьахъ кутазвай тахсир хиве кьуначтӀани, судди адаз цӀикьвед йисан кар атӀана. Гьа икӀ, ам Шагь авай дустагъдизни акъатна. Урус лезгидикай Шагьаз хейлин куьмекни хьана. Эхиримжи вад йис ада вич дустагъда авайди хьизни гьиссначир. Азад дуьньядиз ачухдалди вилик кьве югъ амаз «Гьулдан лезгиди» Шагьаз вичин патав эверна ва лезги чӀалалди лагьана: - Ваз чизва, зи диде, хва ва вах Челябинск областда яшамиш жезва. Абурун гьал гила тарифдайди яз амукьдач. За абуруз икьван гагьда куьмекзавайди тир. Вучда, зунни и угъраш кичадиз аватна ва абурун гьакъиндай къайгъу чӀугвадай касни жедач. Яб акала, за вал ихтибарзава ва вун зи хзандин панагьдиз элкъуьн лазим я. - Ви гьихьтин тӀалабун хьайитӀани за кьилиз акъудда, братан,- вафалувал къалуруналди лагьана Шагьа.- Хиве кьада, за алатай йисара гзаф стремный крар авуна, жуван багърияр хата-баладик кутур гьерекатриз рехъ гана, анжах гьа ина за жуван уьмуьр тупӀалай хъувуна ва заз вири мусибат ачух хьана. Ваз за вири ахъайна ва чизва. Чидач, багърийри зи ламатӀвилерилай гъил къачудани, къачудачни, амма мад за садрани жуваз хуш, кӀани инсанрин уьмуьрар бедбахт ийидай амалар, крар ийидач.
- Зун вахъ инанмиш я, алеха, чидайдаз, акьуллудаз дустагъ тербиядин халис школа я. На дуьз лугьузва, чна жуваз виридалайни кӀанибурун рикӀер тӀарна, вучда, крар гьакӀ элкъвена. Багърияр гьамиша багърияр я, са ивияр я, абур гъавурдани акьада, абуру гъилни къачуда. Иникай на са акьван фикирмир. Вири ништяк жеда. Мад вун венчанидин виликни акъваздач. Гьавиляй жуван сирни за ваз ачухзава. Зи хизан яшамиш жезвай поселокдив агакьдалди военный куьгьне складар ава. Анин са подвалда зи «кладка», «хивро» ава. Ана балабанар, шелухаярни кӀеви авунва. Анай вад миллион «шмел» къачуна зи дидедив вахце. Вун, лезги мугьман хьунал диде пара шад жеда. Зун Америкадиз акъатнава лагь. Фейи чкайра атас хьухь, кӀеве гьатайтӀа, лагьана жедайди туш, за вав Челябинскдин «козырнойдин» патав ахъайдай «клево» вугуда. Лазим атайтӀа, адакайни менфят къачу.- Ихтибар авунай пара сагърай. За вири гьа вуна лагьайвал ийида.- Сагърай братан, вазни хъсан рехъ хьурай. Белижда, Дербентда за ваз ихтилат авур гадаяр амаз хьайитӀа, зи патай абуруз саламар це.- Са рахунни алачиз, за абур жагъурда ва вакай маляваяр гуда абуруз. - Де гила хъвач, ял ягъа жуваз, сагъ-саламатлу рехъ хьурай ваз. Сагърай, братан вун. …Вокзалдик ацукьна залан фикирри кьунвай Шагьа сифте нубатда Челябинскдиз фин, «Гьулдан лезгидин» дидедал кьил чӀугун кьетӀна. Гайи гафунин иеси хьун лазим тир. Идалай гъейри инлай аниз фин регьят акъваздай. Эгер ватандиз хъфейтӀа, низ чида анрай зун инрихъ мус ахкъатдатӀа? Хъсанвал гъиле-гъил аваз хъувун итимвал я. Кассадихъ фена, Челябинскдиз билет къачуна. Поезд юзадалди кьве сят амай. Итимди вокзалдин къвалав гвай туьквенрал кьил чӀугуна, кьилелай кӀвачелди дегишлухар къачуна ва вичел алукӀни авуна. Хтана вокзалдик куьсруьдал ацукьна. КилигайтӀа, сив, чин хъвердив ацӀана Людмила къвезва. - Шагь, куьн дегиш хьайивал вуч я! Зун кьве декьикьада квез тамашиз амукьайди я, яни, тушни тайинариз. Куьн пара хуш акунрин итим я хьи. Гена Куьн халис чам хьизни аквазва. Дустагъдин варарихъ таниш хьайи жегьил дишегьлидин мецелай алатай гафари дагъви серсерна. Адал икӀ ачухдиз вичин тариф авур дишегьлияр гьалтайди тушир. Им, белки, чара инсанар тирвиляй тир жеди. Адан ачух, милайим чиниз килигдай жуьрэт амукь тавур итимди ихтилат масанихъ алудна ва хабар кьуна.- Вуна икьван гагьда вокзалдик вучзавайди тир?- Зун шегьердиз фенвай гьа,- Людмила куьсруьдал ацукьна.- КӀАНИ-ТАКӀАН къачуна. ГИЛА-МАД зи электричка къведа ва зун хъфида. - Де, хъсан я.- Шагь са тӀимил фикирлу хьана ва къарагъна.- Электричка къведалди гьикьван вахт ама?- Са къад декьикьа.- АкӀ ятӀа, са герен инал акъваз, зун исятда хкведа. - Хьурай ман,- разивал къалурна руша. Шагь буфет галай патахъ фена. Вичизни, рушазни недай шейэр, ятар къачуна. Хтайла адаз Людмила кьве жегьилдин юкьва ацукьнаваз акуна. «Танишар я жал?» фикирна итимди. Ам патав агатнамазди, Людмила къарагъна ва жегьилрин патавай къекъечӀна.
- Эй, гуьзел-л, вун гьиниз катзава эхир?- ягьсуз хъвер пӀузараллаз рахана сад. Шагь гьасятда гъавурда гьатна, гадайри хъванва, я чӀугунва ва абур чкадин гьарамзадаяр я, чпиз кӀани амалар ийизвай. - Тамаш гьа, адаз чуркадикай куьмек кӀанзава,- сес акъудна кьвед лагьайдани ягьанатдив. - Бакланар,- секиндиз рахана Шагь,- куь рехъ тирвал алад. Эгер квез куь «чердакар» сагъ амукьна кӀанзаватӀа, «варежкаяр» агала ва а куь чиркин «ошараярни» къалурмир. И руш зи мукьвади я. - «Валетный» я хьи и кацо, и урка аку, чаз «варежкаяр» агал лугьузвайди. Чна исятда ви «бебикар» акъудда, чмо. Ахмакь кьве шигьини гана жувалай алудур лагьай халкьдин мисал рикӀел хтай Шагьа сабурлувал къалурна, багъишламишун тӀалабна ва вичи мукьва руш рекье хутазвайди, чеб поезддал фена кӀанзавайдакай лагьана. И гафари хулиганриз, на лугьуди, гена викӀегьвал гана. - Ваз кӀандатӀа, жегьеннемдиз вач, кацо, амма и «битка» чиди я,- кьакьанвал квай ва гарданда къизилдин занжур авайда вегьена рушан гъил кьуна ва ам вичелди ялна.- Квахь инлай чурка, тахьайтӀа, ви «вилок» хата-баладик акатда.- Ягьсузда гьарай физвай Людмила вичин къужахдиз чӀугуна. Кьвед лагьайди гъилни хкажна, Шагьал фена: - Садра кат инай, «дрефло», жувал чан аламаз. Угърашрин и гьерекатри ва рушан гьарайди Шагь мажбурна. ГАЛАЗ-ГАЛАЗ ченед рекьверихъ гъутар галукьай хулиган чилел аватна. И кар акур кьакьанда, руш ахъайна, сеперар гуз виликди гьужумна. Шагьа са тӀимил кьулухъ чӀугуна ва улам гьатнамазди, кӀвачелди къвалан буш алай чка яна. ТӀарвили юкь агъузиз тур мердимазардин гьа суфатдизни вижевай сад вегьена. ЯтӀани ам дуьз акъваз хъувуна ва чукӀул акъудна Шагьал тепилмиш хьана. Итимди кьилелди адан нер алай чка яна. Гьасятда нерай ивиди фонтан авуна ва кьулу-кьулухъ фена. Шагьа катна, сад мад адан ягьсуз суфатдиз чуькьвена. Угъраш чилел якъалд хьана. Людмилади шейэрни вахчуна ва Шагьан гъил кьуна, ам вичихъ галаз ялна. - Ша, ша, тади ая, инал милицияр акъатда, вун тахсирлу ийида. Ша, ката, зи электричкани къведай вахт я. Кьилиз гьасятда фикир яна, «бульдекар» къведа, гъилерални «бараккияр» алукӀда, ахпа карни ахтӀуда. Дустагъдай ахъай хъувур юкъуз ихьтин базар. Руш гьахъ я, тадиз цӀуьхна кӀанда. Аферин, Людмила викӀегьди хьиз, акьуллу рушни тир. Ада гьасятда Шагьан ивидай ктад хьанвай пенжек хтӀунна вичин пакетда туна, итимни вичихъ галаз электричкадал тухвана. - Вун захъ галаз хкведа,- кьетӀивилелди малумарна ада.- Ина амукьайтӀа, а ягьсузри вун жагъурда, милицаярни абурун патал жеда. Зун себеб яз вун мад а нагьакьан чкадиз ахватда. Ваъ, ихьтин кардиз за рехъ гудач. Вун захъ галаз хкведа. Аламат, Шагь и рушаз муьтӀуьгъ хьана, вучиз лагьайтӀа, эгер вокзалдик поезд къведалди акъвазайтӀа, руша лагьайвал жеда. Электричкадиз акьахнатӀани, Людмиладик квай гъалаба хкатнавачир. Шагь суалри кьунвай. Де лагь, вун къе сад лагьай сеферда акур рушахъ галаз гьиниз физвайди я? Вуна «Гьулдан лезгидиз» гайи гаф гьикӀ жеда? Кьве наркомандихъай
кичӀе хьана, рушакай далда кьазва. Къачур билетни гьакӀ фида. Ваъ, ваъ, поезд къведалди вахт акъуддай са хелвет чка заз гьатда. Рушаз сагърай лагьана экъечӀда зун. Ихьтин фикиррал алай итимдиз Людмилади буйругъна:- Ацукь, ацу
кь, чун аквада. Тамаш, ягьсузар милициярни гуьгъуьна туна чахъ къекъвезва.- Людмилади шагь гъил кьуна, ялна, ацукьарна. Дугъриданни, алчахар, гъиляй гъуьрч акъатайбур хьиз, къекъвезвай. - Чи электричкадиз акьахайтӀа, куьтягь, чи эхир жеда,- зурзун кваз рахана Людмила. - Лап кьуртӀани, са затӀни жедач. Чак са тахсирни квач. - Тахсир? На вуч лугьузвайди я? Тахсирар вак гьич фикирда авачирбурни кутада. Гилан милицияр лугьудайбур халисан бандитар, къурумсахар я. Абуру зи стхадиз вуч авунатӀа, заз чизва. Вун я гатана рекьида, я дустагъдиз рекье хутада. Людмилади дуьз лугьузвай. Муьжуьд йисан муддатда ам дустагъдиз тахсир квачиз аватнавай хейлинбурухъ галаз таниш хьанай. Къенин милиционеррикай, силисчийрикай, прокуроррикай гзафбур гьахъвал, дуьзвал вине кьазвайбур ваъ, чпин къуллугъар хкажун, артухан гъетер къачун, ришветрин сан виниз акъудун патал алахънавайбур, бандитрихъ галаз гафчӀал саднавайбур тир. Абурун гъиле гьатун бес я – лап дугъри, намуслу, марифатлу, къени инсанни бандитдиз, тахсиркардиз элкъуьрда. Касдив тавур тахсирар хиве кьаз тада. Хьайиди ана жеда лагьана, Шагьа вичин балкӀандал кьисметдин кьенерар алукӀна. РикӀел алачиз туьш хьайи рушахъ галаз фин кьетӀна. Гуьгъуьна гьатай алчахриз малум жедалди, электричкани юзана. Анжах гила Людмиладай регьятвилин ухьт акъатна. Ада, лап фадлай чизвай юлдашдихъ хьиз, Шагьахъ агалтна, лагьана: - Заз акьван кичӀезвай, акьван, абур поезддиз акьахиз. Зун патал Куьн хаталувилик акатзавай. Зун Куь вилик лап тахсирлу я. ЖедатӀа, гъил къачу. - Абур вуч гафар я, на лугьузвайбур? Бес за вун гьа мердимазаррин гъиле твадайни? - Куьне хсуси кьил баладик кутуна, чиз-чиз. Акунайни, къваларив гвай садни зи куьмекдиз атанач. - Вучда, инсанриз гьахьтин бандитрихъай кичӀе хьанва. Вучиз лагьайтӀа, милиционерри, закондиз къуллугъна кӀанзавайбуру намуслу, зегьметкеш инсанрин ихтиярар хуьзвач. - Гьахъ я, халкьдин пул нез абуру халкь кваз хкьазмач. Абур олигархрин, чиновникрин, бандитрин дестейрин къуллугъда акъвазнава. Эгер Куьнни хьаначиртӀа, зи гьал гьикӀ жедайтӀа? Куьн пара сагърай! - Хьана, хьана, жуваз тади гумир, гила лагь, вуна зун гьиниз тухузвайди я? Заз вакай са затӀни чизвач. - Чун чи кӀвализ, дидедин патав хъфида. САД-КЬВЕ й
иф чинал акъудур, ял ягъа жуваз, ахпа жуван рехъ давамара,- пӀузаррик хъвер кваз тамашна
руш Шагьаз. - Куьниз? - Эхь, чиниз. КӀвале зунни диде авайди я. Стха гьина аватӀа ваз чизва. - Я руш, ви дидеди и кар гьикӀ кьабулда? Чакай, чӀулавбурукай гила талгьузвай гаф авач. Чун…
- Ахьтин гафар лугьумир, тӀалабзава, кис. Заз кавказвияр, дагъустанвияр гьихьтинбур ятӀа лап хъсандиз чизва. Чи шегьерда абур тӀимил авач. Гьатта къуншидални ала. Мегер зун гужуналди чпихъ галаз тухуз кӀанзавай иблисар «чӀулавбур» тирни? Абурукай зун Куьне хвена. Гьич течир касди. - Вун гъавурда акьукь, им заз гьич кутуг тавур кар жезва. Чин тийир ксар инжиклу авун, за, итимди, рушан булушкадик далда жагъурун… - АГЬО-О, ваз и крар залан аквазва ман? Гьич хиялни ийимир. Сад лагьайди, зи диде пара шад жеда, Алешадихъ галаз санал хьайи кас тирвиляй. Кьвед лагьайди, Квез за Куьн вокзалдик туна кӀанзавайни, кьилди? Пуд лагьайдини, за хиве кьада, заз Куьн сифте акурвалди инсан хьиз хуш хьана. Ви хъсанвилиз хъсанвал хъувун зи буржини я. Шагь вуч лугьудатӀа чин тийиз амукьна. Руша ам мукьвал-мукьвал ихтилатдик кутазвай, ада адетдин жавабар гузвай, «ун», «эхь» лугьуз ихтилат хуьзвай. Бейнида ара-ара фикир пайда жезвай: «Шагь, вун гьиниз я эхир?» рушан ачух, хъвер къугъвазвай сифетда, вили, нур гузвай вилер акурла, кьвед лагьай рикӀин суал гьасятда квахьзавай. Шагьа жибиндай билет акъудна, кьвечӀиларна, столдал гадарна. Людмилади вучиз ятӀани, ам къачуна, капашдал эцигна. Дуьзар хъувуна. Кхьинар кӀелайла, вилер экъисна килигна. - Им ви билет яни? - Эхь. - Хайи чкайриз хъфин тавуна ви Челябинскда вуч авайди я? - Дустунин тӀалабун кьилиз акъудиз. Адан дидедал кьил чӀугваз. - Вун?- руш мадни мягьтел хьана. - Эхь. Ваз вуч аватӀа чидани, ахьтин инсанар тек-бир жеда, ада заз пара галайвилер авуна. Гьавиляй адан тӀалабун кьилиз акъудун за жув патал вини дережадин кар яз гьисабзава. Ви стхадин гьакъиндайни адаз за са чӀар куда. - Сагърай Куьн. Валлагь, Куьн аламатдин инсан я… Электричкади, станцийрал акъвазиз, пассажирар вахчуз, садбур авудиз, вичин рехъ давамарна. Вагондин дакӀардай аквазвай ва кьулухъди катзавай тӀебиатдин шикилриз килигзавай дагъвиди фикирна: «Гена хъсан, и рушни Челябинск галай терефдихъ хъфизвайди». Кьве сятдилай хьиз Людмилани Шагь эвичӀна. Руша кӀвал мукьвал алайди я лагьана, ам ракьун рекьивай яргъа тушиз фенвай куьчедайтӀуз хсуси кӀвалер авай магьледиз тухвана. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ рангарин ширер янавай зу
р метрдин кьакьанвал авай кӀарасдин жагъунрин къене са мертебадин кӀвалер авай. Садбур теремокар хьтинбур. Салар, багъларни галайбур. ИНЛАЙ-АНЛАЙ яргъалди шир такунвай жагъунрани вил акьазвай. Абурун гьаятрани къайда авачир. Къацу шир янавай жагъундин вилик акъвазна Людмила дагъвидиз килигна ва шаддиз рахана: - Ингье чун агакьна. Ибур чи кӀвалер я. Людмилади жагъундин ракӀар ахъайна, Шагь вилик ракъурна. Гуьгъуьналлаз хтана ада виликди гьерекатна ва шаддиз гьарайна: - Диде! Де чан, вун гьинва? Зун хтана.- Руша кӀвалин кӀарасдин ракӀар ачухна ва къенез камар къачуна.- Шагь, вунни ша, акъвазмир анал. Зи диде хъсанди я, ам Квез бегенмиш жеда. Рушан гьарайдин ван галукьай хьтинди я, яшар яхцӀурни цӀудалай
виниз алатнавай, Людмиладиз хьтин вили вилер авай, чиник къенивал квай, кьелечӀдиз алукӀнавай дишегьли абурун вилик атана. - Диде, захъ мугьманни гала гьа, чи Алешадихъ галаз санал гьана авайди. - Мугьман аватӀа, хъсан я ман, чан бала. Ваз хвашкалди. ГьикӀ фена, хтана вун? - Ахпа, ахпа чан де, за ваз вири ахъайда. Чна садра чин-гъил чуьхуьн. Дишегьлиди, кӀвалин къенез гьахьна, пипӀев акъвазнавай жегьил итимдилай вилер алудзавач. Юкьван буйдилай кьакьан, мягькем беден авай, ачух, лацу чинал хкатна аквазвай нер алай, чӀулав спелар, кьилелни чӀулав чӀарар алай ва экуьвал квай вилер авай итим. Аквазва, ада кутуг тавурвал гьиссзава. Руша гужуналди хканвайди туштӀа? Дишегьлийрин рикӀер цӀурурдай итим я. Им зи рушал гьина гьалтайди ятӀа?- хиялна кӀвалин иесиди. Диде къужахламишна, адав рахадай мажални вугун тийизвай руша, вич кӀвалин шагьди хьиз тухузвай, буйругъар гузвай. - Шагь, им зи диде Мария Петровна я. Имни Шагь я, зи таниш. Шагь, чун чи кӀвале авайди я гьа, азадвал гьисс ая. Жуван чантаяр эциг инал,- ада итимдин гъиле амай пакетар къачуна, полдал эцигна. Гила ша захъ галаз, чна гъилер чуьхуьда. «Я, я, рушан кар я, ада и лекьрен нер алай кавказви гужуналди хканвайди я. Вучиз? Яраб бегенмиш хьанва жал?» фикирна дишегьлиди.- Ада лагьанай, зи хцихъ галаз гьана авайди. Гьана авайди, ам иниз гьикӀ акъатнавайди я? Чавай кӀанзавай затӀ-матӀ ава жал?» Шадвал гваз, ван кьилел алаз руш хтана, ахпа мугьманни. - Де чан,- Людмилади мад диде къужахламишна,- аквазва, аквазва заз, ви вилера суалар ава. Исятда абуруз вири жавабар гуда. Чаз гишинзавайди я гьа… Суфрадихъ са тӀимил кьван каш кьейила, Людмилади дидедиз вич дустагъдиз агакьайвал, стхадиз шейэр вугайвал, ахпа Шагьахъ галаз таниш хьайивал, ада вич бандитрикай къутармишайвал ва абурукай чеб катайвал – вири ахъайна. Шагь киснавай. Анжах ара-ара Людмилади «икӀ тирни, гьакӀ хьанайни?» лугьуз вичин гафар тестикьар хъийидай суалар гайила, ада «ун, эхь» жаваб гузвай. Дидеди кавказви вичин гуьзчивиликай хкудзавачир. Адан сабурлувили, къанажагълувили, секинвили дишегьли тажубарнавай. Кавказвияр туьнтбур тирди адаз чизвай. Им дустагъда ацукьнавайди я, амма чинай къенивал аквазва. Идакай чпиз зиян хкат тийидайди дишегьлиди кьатӀана ва руша авур кардални ам нарази яз амукьнач. Гуьгьуьлар авайдалай ачух хьайи Мария Петровнади вичин хцикай хабарар кьуна. Шагьа вичиз акур, чизвай делилрикай ахъайна. Людмила гарун хура гьатнавай фарфалаг хьтин руш тир. Адаз санал кьарай къвезвачир. Фу тӀуьна куьтягьнамазди, ам къарагъна. - Вуна дедихъ галаз суьгьбетар давамара,- элкъвена ам мугьмандихъ,- за гьамамдин пичиниз цӀай яда. Мария Петровнадин мецел гафар аламаз руш, лап гьа бацӀи хьиз, хкадриз-хкадриз, кӀваляй экъечӀна… Гьамамда дустагъдин, алатай йисарин вири чиркер алудай Шагь Людмилади гьазурай крахмал янавай яргъандик, хъуьтуьл месик квай,
амма ахвар къвезвачир. Аламат, дустагъда йикъа шумудра гьа ихьтин месик ксуникай хиялнай, амма гила ахвариз физвач. Бейнида Людмилани ава. Ада вич акӀ тухузва хьи, гуя фадлай танишбур я. Зун виликан дустагъ хьуникайни адаз къурху авач. Я регъуьвални ийизвач. Гардан михьиз ачухнавай куьруь сорочкадикай адан лацу хуруярни, цӀумарни аквазва. Шагьаз утанмиш жезва, рикӀ дишегьлидихъ, адан тавазвилерихъ цӀигел ятӀани, рушан темягьлу бедендиз мадни тамашиз кӀан жезватӀани, ада вилер акьалзава, кьил са патахъ алгъурзава. Людмилади итимдин гьерекатар кьатӀузва ва ам чинеба хъуьрезва. Адаз и жуьреда регъуьвалдай итим акурди тушир. Рушан амалри, гьерекатри, таза беденди Шагьан рикӀин деринра гъалаба тунвай, амма дагъвиди рушаз хушвал авай гьиссер гьа пайда хьайивал пуьчуькьарзавай. Ингье гила ахваризни физвач. Бейнида вири санал кӀватӀи-кӀватӀаш хьанва. Дустагъдай ахъаюн, къенин югъ, Людмиладихъ галаз таниш хьун, рикӀелни алачиз адахъ галаз хтун, «Гьулдан лезгидин» тӀалабун ва хайи макан, багърияр, дустар руьгьда акӀун… Са арадилай вири кьулухъ галамукьна, Шагь фикирри Ватандиз, хайи хуьруьз хутахна. Муьжуьд йис чӀугунвай зун аку, хайи макандиз рекье тахьана, ерли чин тийидай инсанрин къаюмвилик экечӀун аку. Вучиз, вучиз къе зун ихьтин чкадал атана? Вучиз захъ багърийриз тамашдай чин амач? Нин патав хъфирай зун? Вирида негьнавай, гадарнавай, ихтнавай. Месин кьиле ацукьнавай итим гъилери кьил кьуна, ван акъуд тийиз, шехьна. Адан сефил вилерикай вичин кьилел атай мусибат, накь кинодай тамашайди хьиз, карагна.
Къад лагьай асирдин кьудкъанни цӀуд лагьай йисарин сифте кьилер. Коммунистрин партиядин кьилиз атай цӀийи регьберар, хаинар, перестройщикар Михаил Горбачев, Борис Ельцин, Крючков, Шушкевич, Эдуард Шеварднадзе ва гьа ихьтин маса къурумсахар себеб яз дуьньяда виридалайни зурба, цӀувад республикадикай (Россиядин Федерация, Украина, Белоруссия, Къазахстан, Узбекистан, Киргизия, Тажикистан, Туьркмения, Грузия, Армения, Азербайжан, Эстония, Латвия, Литва, Молдавия) ибарат государство чукӀурна. Винидихъ тӀвар кьунвай республикаяр кьилдин, аслу тушир государствойриз элкъвена. Кьилелай шагь алатай кьушун хьиз, вири цӀуд йисаралди стха халкьари арадал гъайи девлетар тараш-чапхунал, хуш татайбур ягъун-кьиникьал, сада-масаданди къакъудунал, неинки шейэр, дустар, сирер, гьакӀ ягь-намусни маса гунал, шегьерар, хуьрер, карханаяр, майишатар барбатӀ авунал машгъул хьана. Абуру законар, къайда хуьн, инсанвилин ерияр рикӀелай алудна, нефс, азгъунвал вилик кутуна. Ихьтин къияматдин гьалара жергедин инсанарни лап кӀевера гьатна, чпиз адет тушир, обществоди лянетламишзавай чӀуру крарал машгъул хьуниз мажбурна. Гьатта гьамиша намус, инсанвал, вафалувал, итимвал вине кьазвай Гьамидан невеярни. Гьамид пара викӀегь, дирибаш итим тир. Гьатта Куьредин хандивай ам вичиз муьтӀуьгъариз хьаначалда. Хандин нуькверриз Гьамидакай
акьван кичӀедалдай, хуьруьз къведалди абуру Гьамид хуьре авани авачни чирдалдай. Гьамида агьалийривай харж кӀватӀиз атай нуькверар са шумудра гатана, рахкурнай. «Ламран рухваяр, харж девлетлу къанмазривай кӀватӀа, кесибривай, чеб-чпиз са гьилле яшамиш жезвай, гьакӀани рекьизвай бендейривай ваъ!» лугьуз, ада хандин гъилибанар чукурдалдай. Хандиз и вагьтедай тефидай итимдин кьилиз яд чими ийиз кӀан хьана, амма рекье тур итимар гел галачиз квахьна. Эхир ханди Гьамидаз вичин нуьквервиле къуллугъдал акъвазун теклифна. - Залай нуьквердин везифаяр ваз кӀанивал тамамариз алакьдач, гьуьрметлу хан, ахпа вуна зун чукурда. Виридалайни кутугайди гьа авайвал амукьайтӀа, хъсан я,- лагьанай ада. Маса сеферда ханди Гьамидаз тамун вакӀарал гъуьрч ийиз теклифна. Дустари адаз лагьана: «Фимир, хандин гъуьрч вун я, ада ваз фенд къурмишда». - Зун гъавурда ава. Амма тефейтӀа, ада зи намусдик хкӀадай гафар акъудда. Зун жуван серфе адан къучийрин гъиле гьат тийидайвал ийиз алахъда,- секинарнай Гьамида дустар. Фена Гьамид хандин къефледихъ галаз гъуьрчез. Гъуьрчехъанриз ам вилик экечӀна ракъуриз кӀан хьана, амма Гьамида вичин балкӀан хандин къвалавай яргъаз къакъуднач. Тама вири гьар патахъ чкӀана, Гьамидни вичиз лап хъсандиз чидай кӀеви жедай чкаяр авай терефдихъ фена, зурба кӀерецдин тарциз акьахна, гьанай къучийрал гуьзчивална. Абурун фикирдай вакӀар акъатнавай хьтинди тир. КицӀер хьиз, са нихъ ятӀани къекъвезвай. Гьамида фикирна, ихьтин улам мад жагъидайди туш, нуькверар чеб-чпел гьалдарайтӀа, хъсан я. Гьамидан пара хъел квай са вакӀан хва авайди тир. Пара ягьсуз, инсафсуз, кесиб инсанрин кьилел ракь регъвезвай алчах. Гьадан дуван аквадай югъ я къенинди. Гьамида сифте гуьлле угърашдин къвалавай ахъайна. Тфенгдин ван акъатайла гъуьрчехъанрик тади акатна. Садбуру гьарайдал хабарар кьуна. «Янани? Вуж яна? Ни яна?» Кьве гъуьрчехъанди, вучиз ятӀани кул-кусар юзай чкадихъ гуьллеяр ахъайна. Гьа и арада Гьамида душман-нуьквердин рикӀ алай чка ифирна. Ам, дергес галукьай къур хьиз, чилел аватна. ЧПИЗ-ЧЕБ таквазвай гуьрчехъанри тфенгар худда туна. Са шумудал хирер хьана. Гьамид секиндиз тарцяй эхвичӀна ва хан акъвазнавай чкадал хъфена. - Гьуьрметлу хан, ихьтин гъуьрчехъанрихъ галаз атана вакӀар ягъиз жедани?- наразивал кваз лагьана Гьамида.- ГьакӀ кьуруба тфенгар ягъиз вири гьайванар ихт авуна. Хан гилани къурхувал авачир итимдиз зегьерлу вилерай килигна. Ада жаваб гудалди, кати-катиз нуьквер атана. - Яна, яна, гьуьрметлу хан. - Вак янани? Хандин патав гвай Гьамид акурла, нуьквердин сес кьурана. - Къурумсахдин хва, вун кис вучиз хьана, вуч я янавайди? - Вак хьтинди я,- зурзун акатнаваз жаваб гана нуькверди. - Хан, вун сагърай, ви гъуьрчехъанриз аферин, абуруз вак гьатна. Ви ихтиярдалди зун хъфида.- Гьамид балкӀандал ахкьахна ва руфунин къваларихъ иесидин кӀвачер галукьай гьайванди тарарин арайрай виликди чукурна.
Вичин явакьанри ахмакьвал авурди ханди гьасятда кьатӀана, амма квайни квай нуьквер яна кьин. Ихьтин агьвалат ада гьич гуьзлемишнавачир. КӀватӀ хъхьай гъуьрчехъанривайни адаз дуьз малумат гьатнач. Ида сифте тфенгдай яна, ада яна лугьуз абур чеб-чпел элкъвена. «Гьамид гьинавай?» суалдизни дуьзгуьн жаваб гуз хьанач. «Ам гьасятда чи вилерикай цӀрана, къекъвена, къекъвена, гьатнач ам»,- лагьана. Гъилибанриз къамчияр вегьенатӀани, хандин цӀай кьенач. Нуьквердин чан къачурди Гьамид я жал? РикӀе гьатай и суалди адан ажугъ мадни виниз акъудзавай, амма адал тахсир илитӀдай са делилни гъиле авачир. Ханди и къучагъ кас вичин итим тахьунал пара гьайиф чӀугуна. Ам вичелай алудун патал ханди маса фенд къурмишна. Гьамидаз арандай, Гуьлгери вацӀун кьилел экӀя хьанвай техил, тенбек, дуьгуь битмишарзавай мулк багъишна. Ихьтин пишкешдикай Гьамида кьил къакъуднач. Адаз чизвай, ханди вич секин тадач, са юкъуз гьикӀ авуртӀани, тахьай мисалда. ГьакӀ хьайила, хандивай яргъаз къакъатун хъсан я. Гьа икӀ, Гьамид арандиз акъатна. Иниз ада вичин миресарни хкана. Ахпа инсафсуз хандин азабрикай катзавай хуьруьнвиярни, гьатта маса хуьрерайни дагъвияр хтана. Сифтедай чилин къазмайра яшамиш хьайи ксари яваш-яваш кьве мертебадин кӀвалерни эцигна. Айванар квай, багъ, сал галай. АКВАЗ-АКВАЗ хуьр арадал атана. Адаз тӀварни гана – Гьамидхуьр. Гьамидаз пуд хвани кьуд руш хьана. Алибег, Велибег, Сефербег ва Къемер, Шекер, Пенкер, Цуьквер. Рухваяр дахдин бармак вилера твадайбур тушир. Абуру чпин мулк мадни гегьеншарна, ханар квадарна, округар арадал атайла, Куьре урус пачагьдин къаюмвилик акатайла, дагъда авай чпин чилерин аявални хъувуна. Гатуз мал-къара, лапагар дагъдин яйлахриз акъуддай, хуьруьнви дагъвияр емишралди, майвайралди таъминардай. Абур дагъдин няметрихъ галаз дегишардай. Гьамидан рухвайри чпиз кьилди-кьилихъ кӀвалерни эцигна. Эцигунардай шейэр гьа къвалав гвай. Къванер Гуьлгери вацӀун кьеряй, чеб, палчухни вацӀун кьваларикай, кӀарасар ЛукӀарин, Самурдин тамарай… Сефербег, амай стхайрив гекъигайла, зиреквилелди, дирибашвилелди тафаватлу жезвай. Ам гьа дахдин нерай аватнавай хьтин уьтквем, садахъайни кичӀ авачир, кар алакьдай къучагъ тир. Белки, гьавиляй КӀири Бубадиз ам алай чкани чир хьана жеди. Кьегьалди са шумудра Сефербеган кӀвале йифер акъудна, инай КӀири Бубадиз дуствални, къаюмвални, душманрикай вич хуьдай саламат чкани жагъана. Къубадиз, Дербентдиз, ТЕМИР-ХАН- Шурадиз фена хкведайла, Сефербегахъ илиф тавуна КӀири Буба хъфидачир. Хатасузвал хуьн, дустунал шак тефин патал ам йифиз, вири ахварик квайла, хуьруьз гьахьдай. КӀири Буба хаинрин куьмекдалди яна, кьена лагьай хабар агакьайла, Сефербег дили хьанай. Ам вичин итимарни къачуна КӀиридиз рекье гьатнай, хаинрилай кьисас вахчуда лугьуз, амма кӀиривидал гъил хкажайбур амачир. Абур пачагьдин гьукуматдин итимри чпин къаюмвилик кутунвай. Къучагъдин дидедиз, мукьвабуруз, хуьруьнвийриз башсагълугъвал гана, Сефербег хтанай. Урусатдин пачагь тахтунай вегьейла, гьукум большевикри гъиле кьурла, зегьметчи халкьдиз азадвилер гайила, Дагъларин уьлкведани де
гишвилер кьиле фидайди малум хьайила, Гьамидан рухвайри шадвалнай. Кесиб къатарихъ галаз абурни беглерикай, дуванбегрикай, пачагьдин начаникрикай, абурун кьадар авачир кьван зулуматдикай, тух тежезвай истемишунрикай икрагь хьанвай эхир. Инкъилаб жедалди виликни, адалай гуьгъуьниз мадни мукьвал-мукьвал стхайрихъ Бакудин, Дербентдин, Астрахандин рабочияр, большевикар илифдай. Дагъдиз хъфидай рекьел алай чка тирвиляй йиф акъудзавайбуруз Гьамидхуьруькай чара жедай. Чпин зегьметдалди ризкьи къазанмишзавай стхаяр Куьре, Самур, Табасаран дерейра гъил ачух, мугьманар кьабулдай, къени инсанар хьиз машгьур тир. Абурун жумартвал, инсанвал, викӀегьвал себеб яз рекье-хуле амукьай, къачагърикай, зулумкаррикай, тамарин вагьшийрикай катай гзаф инсанриз стхайрин кӀвалера далда, саламатвал жагъанай. КЕСИБ-СИНИФ вилаятда кьиле физвай вакъиайрин гъавурда тваз, гележегда жедай крариз гуьзчияр хьиз тамашиз акъваз тавун патал таблигъат тухузвай фялейрив, большевикривни стхайрин патай куьмекар агакьнай. Пачагь тахтунай гадарна, фялейрин, лежберрин ва аскеррин гьукумат тешкилна лугьуналди, кесиб къатариз гьеле регьятвал аквазвачир. Чкадин виликан хузаинри, вири сад-садак какахьнавай уьлкведай кьуш акъудиз кӀанзавай туьрквери, мад гьукумдин иесивал хъийиз жуьрэтзавай пачагьдин терефдал алай Лацу армиядин генералар Деникина, Врангела дагъви халкьарив секинвал вугузвачир. Хуьрер, Дербент шегьер гагь садбурун, гагь масадбурун гъилера гьатзавай. Вирида чпиз куьмек гун кесиб-синифдивай истемишзавай, чпи халкьдиз вири асайишвилер гуда лугьуз къахъраяр язавай. Гьамидан рухвайризни ихьтин эвер тавунвай «мугьманриз» кӀвалин рак ахъайдай, куьмек гудай къимиш авачир. Чапхунчийри недайдини, алукӀдайдини, балкӀанриз емни, чпин армийриз аскерарни истемишзавай эхир. Гужуналдини къакъудзавай. Инсанарни ягъиз, рекьизвай. Яшлубуру рухваяр, хтулар дагъдин хуьрериз рекье хтунвай. Ихьтин къурумсахрикай халкьдиз са хийирни хкат тийидайди стхайри кьатӀанвай. Гьавиляй абуру большевикрихъ галаз авай алакъаяр мягькемарзавай, жемятрив абурун гьахълу таблигъатдин метлеб агакьарзавай. Гьа икӀ, стхаяр туьрквер, Деникинан кьушун хайи чилелай чукурай Яру партизанрин жергедикни экечӀна. Абуру Кьасумхуьрел, Жалгъандин патав, Дербентда кьиле фейи женгерани иштиракна. Душмандикай азад хьайила, большевикри хуьрера мукьуфдивди чпин кӀвалах тухуз гатӀунна. Саки вири чкайра Советар тешкилна. Лежберриз девлетлуйрив гвай чилер пай хъувуна. Хуьрера школаяр ачухна. Коммунистар, комсомолар майдандиз акъатна. Колхозар тешкилиз эгечӀайла, цӀийи гьукумди садан фикирдизни татай хьтин гьахъсузвилериз, магьрумвилериз рехъ гана. И чӀавуз стхаярни кьве патал пай хьана. Велибеган хзанди колхоздикай кьил къакъудна. Кьве стхади гьикьван лагьанатӀани, ам вичин мал-девлет, чилер, гьайванар «цӀийи майишатдив вахкудач» лугьуз акъвазна. Сефербеган хуруйрилай кьадай чкадални атана. - РикӀиз кьей стха, килиг гьа, и югъ на рикӀел хкида, вун виридакай магьрум жеда, гьатта хзандикайни. Ша, вун ахмакь межер, жемятдикай хкечӀмир, гьукумдин сиясатдиз акси экъечӀмир. - Ахмакьар я куьн, хсуси мал шаталринни къекъверагрин ихтияр
да твазвай. Квез вуч кӀандатӀани ая, анжах зак кямир. Зун жуван чилер, гьайванар гваз ацукьда. Пака куьн зи ракӀарал къведайвал тахьурай,- лагьана Велибега. Вакъиаяр акьван йигиндиз кьиле физвай хьи, веревирд ийидай вахтни амукьзавачир. Алибегни Сефербег чпин авай-авачир вахкана, колхоздик экечӀна. Жемятди кар алакьдай, хуьр хуьз жедай, майишатдин гьар са месэладин гъавурда авай кас тирвиляй, Сефербег колхоздин седривиле хкяна. Райондин кьиле акъвазнавай бязи коммунистрин рикӀел Сефербега виликдай чпиз гайи куьмекар аламай. Ам Яру партизан тир эхир. И карни фикирда кьуна, адал колхоз ихтибарнай. Хуьрерай, кӀвалерай «кулакар», «Советрин гьукумдиз акси ксар» я лугьуз итимар кьаз, тухуз, эменни тулкӀ ийиз эгечӀайла, Сефербег лап кӀеве гьатна. Велибеган эхирни гьам жеда, эгер кьве кӀвачни са чапатӀда туна акъвазнавай стха вичин гаф гваз амукьайтӀа. Райкомда кӀвалахзавай са яр-дустуни Сефербегаз «председателди кулак стха хуьзвайдакай» кхьенвай арза атанвайдакай хабарна ва тади гьалда серенжем кьабулун истемишна. Вучда? Сефербег мад Велибеган патав фена, вири авайвал ахъайна, къунши хуьрерай кьуна, хзанарни галаз Сибирдиз, Къиргъизиядиз акъуднавайбурукай ихтилатна. ЯтӀани стха «абуруз ахьтин ихтияр авайди туш, зун са гьукуматдизни акси туш. Эгер зи мал къакъудиз атайбур хьайитӀа, за абур тфенграй яда», лугьуз акъвазна. Стха икӀ терс хьуни адан кӀвал чӀурун мумкин тир. Сефербег Велибеган папахъ ва аялрихъ галаз рахана ва абуруз кардин эхир кьил гьихьтинди жезвайди ятӀа ачухна. Дуьз гъавурда акьур стхадин хзанди имидивай куьмек тӀалабна ва Велибег хуьряй акъудунин меслятдал разивал къалурна. Пенкер вах Бакуда яшамиш жезвайди тир. Ам кӀевел алайдакай хабар атана лагьана, Сефербега вичихъ галаз Бакудиз Велибегни тухвана. И вахтунда, папа арза кхьена, вири лапагар, малар, чилер колхоздив вахкана. Вах сагъ-саламатдиз акурла, Велибег мягьтел хьана, ада стхади вичикай тапарар авурди кьатӀана. Хъел атана адаз. Ам хъфиз гьазур хьана, амма Сефербега ам къуватдалди кьуна, акъвазарна. - Яб акала, стха,- сесиник кӀевивал кваз рахана Сефербег,- и тапарар вун, ви хзан патал авунвайди я. И йикъара вун кьадайбур къвезвайди тир. Аллагьдиз шукур, зун ярар-дустари виликамаз хабардарна. Фикир ая, гьукуматдихъ галаз акъаж жедайди туш. Виринра кесиб халкь патал яшайиш хъсанарзава, колхозар къуватлу, дуланажагъ берекатлуди жезва. Совет гьукуматдин дестекарни мягькем жезва. Вун хьтинбур, вахтунин дегишвилер таквадай амаларзавайбур хзанарни галаз яргъариз акъудзава. Ваз гьакӀ кӀанзавайни? Велибегаз къарагъиз, рахаз кӀан хьана. - Кис, кис вун садра ва ацукь. Ваз вакай халкьдин душман авуниз чна рехъ гана кӀанзавайни? Ваъ, чан стха, а чӀавуз чи лайихлувал, абур квелди алцумдай? Малар, лапагар чаз, чи хуьруьз, жемятдиз амукьзава, абурук ви, зи, чи аялрин пайни жезва. Гьавиляй на абур колхоздиз вахчуна, ви хзандин разивални аваз. - Душманар! Куьне вуч авуна эхир? Зи, зи и гъилералди къазанмиш
навай девлет!.. Велибег къарагъна, стхадал тепилмиш хьана.- Вунни зи душман я. Вах стхайрин юкьва гьатна. - РикӀиз кьей стха, секин хьухь, секин хьухь, Аллагьдин хатурдай кьванни. Минет я ваз, сабур хуьх. Ам душман ваъ, ви, зи рикӀин са кӀус, гъал я эхир. Ада вун, ви хзан хуьн патал я и крар авунвайди. Велибегаз я вахан сесни къвезвачир. Ам пехъи хьанвай. Гъиле яракьзатӀ авайтӀа, ада гьабурни кардик кутун мумкин тир. Сефербегани язнади гужуналди адан гъилер, кӀвачер кутӀунна, ам месел вегьена. Пуд юкъуз Велибег гьарайриз, сеперар гуз, «зун ахъая» лугьуз хьана. Стхани вах, язна чӀалал текъвез акурла, ада мад сес ахкъуднач. Кьуд лагьай юкъуз ада вичиз тӀуьн гун тӀалабна. Ахпа ам югъди кисна ацукьна. Нянихъ, суфрадихъ хинкӀарни нез-нез Велибег рахана. - Я рикӀиз кьейбур, куьне зун, хзан къутармишун патал гъилеризни кӀвачериз бухавар яна. Сагърай куьн, амма рикӀивай кьабулиз жезвач. Зи, зи зегьметдин, гзаф йисарин бегьерар, девлетар – умуми къажгъандиз? Я Аллагь, ихьтин зулум гьикӀ эхин?! - Са зулумни туш, стха. Гьа ви суьруьдив вун фида, вуна адан гьакъиндай жавабни гуда,- лагьана Сефербега.- Вун акьуллу инсан я эхир. Уьмуьр, гьукум дегиш хьанва. ЦӀийи къайдаяр, адетар арадал къвезва. Чи веледрин гележег мадни экуьди, бахтлуди, мублагьди жеда. Абурув кӀелиз тазва. Пешеяр чирзава. Чи сагъламвилин къаравулда акъвазнава. Садни лукӀвиле амач. Лап яшлубурни кваз савадлу ийизва. Вири меле хьайила, ваз кьилди регъве уьмуьр акъудиз кӀанзавайни? Жедач, стха. Ахьтинбур жемятдин юкьвани тазвач. - Ваъ, эхир, я стха, зун инанмиш тушир, абуру ахьтин адалатсуз кар ийида лагьана. - Вири уьлкведа ава ахьтин гьалар. ЦӀийи гьукумдиз манийвалзавай инсанар жазадивни агакьарзава. Къачу газет, кӀела вах адаз Къубадай, Шекидай, Генжедай, КцӀарай шумуд хзан суьргуьндиз акъуднаватӀа. - Анра кхьей къундармайрихъ ягъаз жедани? - Эхь, эхь, стха,- рахана вах.- гьукумдиз акси, адан ял чими тушир, цӀийи уьмуьрдик экечӀиз такӀанбур душманрай, кулакрай кьазва ва чин тийидай, кас авачир къумлухриз, лап мекьи чкайриз суьргуьнзава,- ваха газет вилик авуна, стхадиз бедбахтвилик акатай, эменни тулкӀ авур ксарикай кӀелна. Велибег кьил кьве гъилив кьуна амукьна. - Стха, зун хуьруьз хъфида,- лагьана Сефербега,- анра вуч хабарар аватӀа, чирда. Ви гьакъиндай гьукумдин итимрив жавабдарвилиз чӀугунин къарар гумачтӀа, за вал хабар агакьарда. Анжах гьа вахтунда вун хуьруьз хъша. - Хьурай ман. - Вах, язна инжиклу ийидач хьи на? - Ваъ, я стха, зун кьукьмада акъуна. - Де акӀ ятӀа, зун хъфида. Язнадихъ галаз заводдиз физ жуваз техникадин месэлаярни чира. Чи колхоздизни жуьреба-жуьре техника хкидайди я. Ахпа пешекарарни герек къведайди я. Куьн ина, чун ана сагъ-саламат хьурай, - Хъсан ва сагълугъ хьурай, стха, саламат рехъ хьурай ваз,- алхишна
Велибегани, вахани, язнадини. –Зи килфетрал вил алаз ая, кӀеве гьатдайвал ийимир, Сефербег стха,- тӀалаб хъувуна Велибега. - Абур вуч гафар я эхир, рикӀиз кьей стха, абурун гьакъиндай къайгъу чӀугун зи хиве ава. Са патахъайни за абуруз дарвал гудач… Ватандин ЧӀехи дяве куьтягь жедалди Сефербега майишатдиз регьбервал гана. Адан, стхайрин рухвайрини Ватан инсафсуз душмандикай , Гитлеран фашистрикай хуьн патал кьиле фейи лап къизгъин, къурбандрин женгера иштиракна. Гьамидоврин тухумдай вад эркекди – Алияра, Бахтияра, Гьажибега, Жавата, Салмана уьлкведин азадвал патал чанар гана. Сефербеган хва Саидбег метӀелай агъуз чапла кӀвач галачиз, Алибеган хва Тамерлан ченед рекъвер кумачиз, Велибеган хва Имамали бедендик кьуркьушумдин кӀусар кумаз, амма хуруйрал орденар, медалар алаз хтана. Велибеган хва Мансур, гел галачиз квахьна лагьана чар хтайди, ругуд йисалай ахкъатна. Есирда гьатай и кесибдиз фашистрин концлагерарни, Америкадин зонаярни, Советрин аскеррин арада тухузвай таблигъатни, Франциядин, Туьркиядин чилерни акуна. Союзда есирда гьатайбуруз инсафзавач, абур я ягъиз рекьизва, я уьмуьрлух дустагъда твазва лагьанайтӀани, Мансур ватандиз хтана. Яшлу хьанвай, дяведин мусибатри бедендиз, рикӀиз азаб ганвай Сефербега, жемятдин разивални аваз, колхоздин кьил хва, Советрин Армиядин старший лейтенант, комиссар Саидбегав вахкана. Сефербег, амай стхайрив гекъигайла, девирдин шартӀариз, вакъиайриз, гьукумдин къурулушдиз, истемишунриз вичин къиметар гудай алакьунар авай камаллу итим тир. Ада вичин гьар са камни гележег фикирдаваз къачурди я. Гзаф кьадар къурбандар, хендедаяр, етимар арадал гъайи дяведилай гуьгъуьниз уьлкве йигиндиз вилик фидайдини ада кьатӀана. Гьавиляй вичин хцин, стхайрин рухвайрин виликни кӀелунин, хуьре, районда герек пешейрин иесияр хьунин везифа эцигна. Саидбега кӀвалахни ийиз Дербентдин хуьруьн майишатдин техникум куьтягьна. Алибеган Бакуда кӀелна хтай кьве хцикайни – Абдулкъадиракай ва МегьамедтӀагьиракай муаллимар хьана. Дагъустандин хуьруьн майишатдин институтда кӀелай Велибеган хва Къазихана вичиз экономист-бухгалтервилин кеспи хкяна. Ивидик кваз бубайрилай атай ериярни квадарнач абуру. Вичин кар лап хъсандиз кьиле тухузвай, масадаз зиян хкат тийизвай, са гаф гвай ва далу акализ жедай итимар тирвиляй Гьамидовар сад-садан гуьгъуьналлаз райондин идарайриз къуллугърал акъатна. Саидбег райисполкомдин председателвиле тайинарна. МегьамедтӀагьира хейлин йисара райондин халкьдин образованидин отделдин заведующийвиле, ахпа школадин директорвиле кӀвалахна. Къазихан райондин виридалайни чӀехи ва хъсан къазанжияр къачузвай совхоздин кьилин бухгалтер хьана… Хуьруьн школадин муаллим яз амукьай Абдулкъадир квачиз, вирида райцентрада кӀвалерни эцигна. Куьрелди, районда Гьамидовар кар алай ва кар алакьзавай, гафунихъ къуват, меркездани кваз яр-дуст авай тухумдиз элкъвена. Гьамидоврин акьалтзавай несилди дамахни къачуна. Чпин таяр-туьшерин уьмуьрдив гекъигайла абур а вахтара кьит, фяле-лежберрин аялриз ахварайни таквазвай шейэралди таъмин тир эхир. Де лагь, кӀвачер гьикӀ цавай фидачир? Нер кьилелай винизни гьикӀ хкаждачир? Дустарин вилик гьикӀ дамахдачир?
Дяведилай гуьгъуьнин йисар советрин инсанар патал регьятбур хьанач. Четинвилер, азиятар 1970-йисаралди давам хьана. И девирда халкьдин панагь Сталинни рагьметдиз ракъурна, уьлкведа гъулгъула, каш тур Хрущевни агъа дуьньядиз фена. Орденрал, медалрал, пӀагьар гунал рикӀ алай Брежневни тарихда гьатна. Гьам себеб яз гъуьргъуьвал гьиссай уьлкведин бинеяр мягькемардай ният авай Андропован кьилизни акси къуватри яд чимна. Ахпа уьлкведин кьилиз атай Горбачевани Ельцина Советрин Союз тӀвар алай зурба уьклве чукӀурна. Фендигарвилелди Россиядин Президентдин къуллугъдин иесивал авур Ельцина я законар, я къайда, я чӀехи-гъвечӀиди амачир уьлкве авай кьван гьарамзадайрив, хаинрив, къачагърив, душманрив тарашиз туна. Халкь вири девлетрикай, Советрин къазанмишунрикай магьрумна. Гьар са шегьерда, поселокда, хуьре, суьруь элкъуьрайла, тум кьацӀай, начагъ, зуру лапагар гьикӀ вилик акатдатӀа, гьакӀ угърашар, чуьнуьхгумбатӀар, ягьсузар, кьве чин алайбур вилик жергейра гьатна. Гзаф шегьеррин, хуьрерин, карханайрин, идарайрин, банкарин, базаррин, чилерин сагьибар абурукай хьана. Агь, тарашна, чапхунна гьа халкьдин мал-девлет? Зегьметчи инсанар михьиз кӀеве гьатна. Гзафбур бейкарриз элкъвена. Хзандиз вад къан ризкьи къазанмишдай мумкинвални амукьнач. Куьрелди, диде верч кьена амукьай циц\ибар хьиз хьана инсанар. Хуьрера лагьайтӀа, «кар алакьдайбуру» колхозрин, совхозрин эменни, девлет кӀанивал тарашна, вара-зара авуна. ЗатӀни амукь тавурла, ахпа худда чилер – багълар, салар, ципицӀлухар, уьруьшар – маса гана. Гьа ихьтин алаш-булашдин, женгерин, гьарай-эвердин, къайдасузвилерин майдандиз аватай Гьамидоврин жегьил несилрикайни бязибур вахтунин кьилел кьенерар алачир балкӀанрал акьахна. Сифте нубатда Абдулкъадир муаллимдин хва Шагьвелед, ахпани адан «викӀегьвилери» ашкъиламишай маса миресарни. Залпанд алачир азад балкӀанрини абур тухвана, гьич гуьзлемиш тавур чкайризни… Къуншидин хьракай хтай Гьабибата фарни, мукашдинни къацу чичӀекрин (хевецӀрин) афарар квай суфра сад лагьай мертебадин, хзанди санал каш-мекь ийизвай, тӀуьн незвай кӀвалин пипӀе авай столдал эцигна. Ахпа къуйдай къайи яд акъудна, чиниз яна, гардан, къуьнерал кьван гъилер чуьхвена. Бедендилай зегьемдин цӀай алудна, кӀвалерин вилик квай салаз гьерекатна. Баркаван сал, ам темягь фидай жуьреда дуьзмиш хьанвай. ЧӀехи пай помидоррин хулери кьунвай. Набататар сад хьиз кӀвачел акьалтнавай ва абурук, кукӀрух кьуна, къацу майваярни квай. А патал хьиз картуфрин кьве тахта, анихъ – афнаяр. Памидоррин хулерин къерехра инсандин буйдилайни виниз хкаж хьанвай гьажибугъдайрин, куларин танар, абурал элкъвез-элкъвез алкӀанвай пахлайрин кьемер. Са тахта лап пис кудай лезги истивутар, абурун къвалав келемар… Ибур вири Гьабибатан зегьметдин, алахъунрин нетижа тир. Итим, аялар авайтӀани, салан кӀвалахрал абур желб авун четин месэлайрикай сад тир. Гьар куьмек герек атайла, дишегьлиди багъри ксар, туьтуьна еб авайбур хьиз, салаз ялдай, тахьайтӀа, Гьабибатаз амукьдайди текдиз салахъ гелкъуьн тир. Авайвал лагьайтӀа, кӀелунар авунвайди туширтӀани, дишегьлидихъ халис агрономдин чирвилер, тежриба авай. Адан патав
датӀана хуьруьнвияр къведай, меслят кӀанз, са кар хабар кьаз, набататар къирмишзавай зиянкаррихъ галаз женг чӀугвадайвал, хъсан бегьер хьун патал салахъ гелкъведайвал чириз. Салан кӀвалах, гьасилзавай бегьердин къайгъу авун патал дишегьли вичин къуллугъчи-муаллим, интеллигент итимдихъ галаз датӀана къалриз акъатдай. Абдулкъадир, дугъриданни, хуьруьн ваъ, шегьердай гъана ахъайнавай хьтин кас тир. Яшайишдин, майишатдин са кар кьванни авуник адан хев квайди тушир. Школадиз физ, тарсар гуз хкведай, фузатӀ тӀуьна, мад гьаниз хъфидай, я кимел фидай. Хкведай, газет-журнал, ктабар кӀелдай, акур-такурдакай, ван хьайи-тахьайдакай, кӀелайдакай суьгьбетардай, вичин фикирар ачухардай. Гьабибата итим гужуналди салаз тухудай, пер ягъиз, яд, накьв гуз мажбурдай. Нехирдин нубат къвезва лагьайла, ам хуьряй катизни гьазур жедай. Гьакьван адаз и кар такӀан тир. Вичин паталай, пул гана, са масад ракъурдай. Чара тахьана фейила, аламатар къалурдай. Садра вичин рикӀ алай сериал къалурзавай вахт жезва лугьуз, нехир рагъ акӀидалди хуьруьз гьал хъувунай. Маса сеферда маларин гъвечӀи пай чӀура туна хтанай… Салан кӀвалахрикай ада анжах чилиз пер ядай ва набататриз яд гудай. Папа «сал эчӀелри кьунва, са зи тӀем акакьзавач» лагьайла, ада ван тахьайдай кьадай. Майваяр атӀудайлани ада кьил баштандай. Хтулриз, вичин гаф акатдай ученикриз эвердай. Абдулкъадира кӀвалин са къайгъу авун патал Гьабибата ам кьвед-пуд юкъуз гьа месэладикай ихтилат кудиз гьазурдай. ТахьайтӀа, къе лагьана, гьа юкъуз кар тамамарун – им гьич жери месэла тушир. ЧӀалал текъведайла, крар акӀахьзавайла, ажугъдин цӀай винел акъатзавайла кесиб дишегьлиди лугьудай: «Я гарданда цӀиргъ (галстук) авай зи гьаким, вун ви бубайрал атайди вучиз хьанач? Я кӀвачер туфлида, гъилер дуьгмеда авай зи Фесбег, вач, вач куьчедиз, алат залай, вилериз кьванни такурай вун». - Кьил тӀармир зи,- наразивилелди лугьудай Абдулкъадира,- жувани ийимир. Ацукь, ял ягъа жуваз, тахьайтӀа, галат тежедай кӀарас балкӀан хьтинди жезва вакай. - Зани тавурла, ни авурай эхир? Ваз чи сални къуншидинди хьиз къаратикенри, эчӀелри кьуна кӀанзавани? КӀвалел пехъ ацукьнавайди хьиз. Зунни ацукьайла, а ви суфрадал кӀешнишрилай гатӀунна афнадилай, шефтелдилай хкатна майваяр, хъчар, емишар гьинай къведай? - Гьан, бес я, бес я, шехьиз-шехьиз шегьер къачудайди, ая жуваз кӀани кьван. Зун фена,- лагьана, экъечӀдай кӀвачел туфли алайди тади кваз гьаятдай. Хьрак атай дишегьлийри са бязибуру помидорар атӀузвайдакай, машинарни кьунвайдакай ихтилатнай. Къайи ци зегьемвал са бубат алудай Гьабибата салаз гьерекатнай. Са хуьляй маса хуьлез физ, набататриз вил яна. - Я кье, ибур атӀудалди агъа кӀан цӀуд югъ ама,- рахана дишегьли ван алаз, къвалав са маса кас гвайди хьиз,- и атӀузвайбурун памадурар битмиш хьанвайди я жал? Аламат! Тапарар туштӀа? Лугьузвай гьа, са
гьихьтин ятӀани дарман ягъиз памадурар фад яру ийизва. Чеченривай чирнавайди ялда. Бес, гьавиляй абуру фейи базаррай хъсан пуларни хкизва ман. Геж фейи чун хьтинбур куьлуь-шуьлуьйрин иесияр жезва. РАХАЗ-РАХАЗ помидоррин арайра къекъвей дишегьлидиз гьич къиб янавай са майва кьванни акунач. Саларбанри тестикьарзавайвал, набататрин кьемерик сад-вад къиб янавай помидорар кватӀа, атӀудай вахтни я. Къацузмаз атӀайтӀани, Урусатдин базарриз агакьдалди майваяр яру жезвайди я. КЬВЕД-ПУД йис тир Абдулкъадиран хзанни Урусатдин шегьерриз помидорар тухуз акатна. ТахьайтӀа, ада афнаяр, истивутар, серкер вад-ругуд вишен челегра цик кутаз, Бакудин базарриз маса гуз тухузвайди тир. Бязи хуьруьнвийри цик квай майваяр Москвадиз, Ленинграддиз, гьатта Ташкентдиз, Бухарадиз ТУХУДАЙ.АММА Абдулкъадиран килфетрихъ акьван яргъариз фидай мумкинвал, жуьрэтлувал авачир. Садра гарданда галстук авай муаллимди, пуд хуьруьнвидихъ галаз, афнаяр Москвадиз, ана къимет ужуз акурла, Клинь шегьердиз тухванай. Пуд челег афнайрихъ бегьем пул жеда, хциз мехъерарни ийида лугьуз умудар авай Гьабибат, чӀугур зегьметрин, фейи рекьерин гьакъини гвачиз хтай итимдин гафар ван хьайила, пуд юкъуз месе гьатнай. Мад абуру Урусат галай терефдихъ кьил элкъуьр хъувуначир. Та гилал къведалди, таза помидорар тухуник акатдалди. Гьабибат чиник атӀугъвал кваз мад хуьлера къекъвена, амма рикӀи гуьзетзавай рангунин майваяр адаз акунач. - ЦӀуд югъ, цӀуд югъ,- тикрарна дишегьлиди пӀузаррикай.- Бязибуру штилар чалай вилик кутурди я чилик. Зи Фесбегаз яб гана, мад чун кьулухъ акъатна. «Гьеле фад я, мекьи хъжеда, къаю тухуда, чибуру абурухъ ахгакьарда» лугьуз, вахтунда кутаз тунач штилар. Ингье гила, тамаш, ахгакьар хъувуна, абуру кьвед лагьай рейсерни хутахда чун амаз. Итимдилай наразивалазвай, лап ихтияр авайтӀа, ам гатазни гьазур тир дишегьли, гьа итимдин сес галукьайла, кхунна. - Хтана, хтана зи Фесбег,- гьерекат акатна дишегьлидик,- гьич хуьрек недай чӀав акадардач, зи назназиди. И рекьяй ам лап профессор я. Салаз гъидайла, гьа Етим Эмина «тариф» авур тумакь яц я ман,- рахаз-рахаз хъфена кӀвализ Гьабибат. - Чизвай заз вун сала авайди,- хъуьтуьлдиз рахана Абдулкъадир.- Яру памадурар жагъурзавайни? - Вун чиз ацукь, ви кӀвачин кикекни квачирбуру, вавай а-ани бе-е чирайбуру чпин салара майваярни битмишарнава, пака абурун шаландаярни Москов-Псковдиз рекье гьатда. - Бес хьуй ман, чан суна. Ви къизилдин гъилери чранвай фарин, афаррин атирди зи бейни элкъуьрзава, чна абур иштягьдивди, ислягьвилелди нен, ахпа чна ихтилат давамарда. - Давамарда? Гьинал? Кимел? Мегер заз ви тӀул чизвачни? - Фидач, фидач. Чан суна, ви рикӀе гафар амай кьван санизни кам къачудач. Аялар аквазвач хьи?
- Аялар вирел ала. Гишин хьайила, хкведа абурни. - Ша, ша, ацукь зи пата
в. Са истикӀанда авай цурунекни гъваш заз. Гъуьлуь тӀалабнатӀани, Гьабибатавай мез хуьз алакьнач. Ада цурунекни гана итимдиз, къулал чайданни эцигна, суфрадал маса няметарни гъана, гьа са вахтунда помидоррин даллайни акъвазарнач. Ящикар гьазурна, траллер жагъурна, рекьиз фидай юлдашар тайинарна кӀанда лугьуз итимдин япар денг авуна. - Кис, секин хьухь, хзан сагъ хьайи кас, ящикрин къайгъу за авунва, кьве йикъалай хкида. Амай крарни жеда. - ГьикӀ жеда, гьикӀ? Памадурар гваз вуж фида? Миресар. Къуншияр я лугьуз, гьабурув вугуз, чи гъилиз вуч атана? ЯшукӀ кьуд виш манатдай акъвазна, ирид виш хьана кӀанзавай чкадал. - ЯтӀа, чна гьа и чкадал сдаватда ман, ахпа лагьай кас. - Пуд вишяй ящукӀ? Лагь манн, ви кьилиз ахьтин фикир гьикӀ къвезвайди я, я муаллим? Ви амадагар муаллимрихъ галаз вач ман, гьабуру хьиз, агъзурарни хкваш ман. Вун квелди абурулай усал я? Лагь е, лагь. - На и незвай ризкьи зегьримар мийир ман, ахпа лагьай кас. Базар зи кеспи туширди ваз хъсандиз чизва, чан сунна. Гьавая зи кьил тӀармир. ЦӀи чна Шагьвелед рекье твада, адан сессиярни куьтягь жеда, чи памадурар агакьдалди. - Шагьвелед? - Эхь мун, адалай алакьда. Гьарай кьилеллаз аялар хтана. Гьа и арада къуншидин пабни атана, лигем кӀанз. Гьабибат абурухъ галаз машгъул хьана. Абдулкъадирни, чай хъвана, куьчедиз экъечӀна. Хуьруьнвияр къефле-къефле помидорар гваз Урусатдихъ рекье гьатзавай. Июлдин сифте кьилер тир. Гатун цӀиг. Ракъини, цӀу хьиз, кузвай. Серин чкадикни, къумадик кутур кака чурун мумкин тир. Хуьруьн куьчейрай цӀивдай кас, гьатта аяларни аквазвачир. КицӀери, кӀвалин къушарини чпиз са тӀимил хьайитӀани шагьвар акьадай, галукьдай, ракъинин нурар ават тийизвай чкаяр жагъурнавай. Куьчейра кӀвалерин виликай фенвай цин хуьлерин къерехра цанвай, цавуз хкаж хьанвай къавахарни, чинарарни гъилер, кӀвачерни ктӀунна, кьилер куьрснавай аскерар хьиз, акъвазнавай. Пешер кьванни юзазвачир. Гьа ихьтин чими, кудай гьайбатдик инсанри кӀвалахзавай. Гьаятда чардахдик, сериндик помидорар хкязавай ва ящикра твазвай Гьабибатан пелелай, чинилай, хуруйрилай гьекьедин яд кӀвахьзавай. АРА-АРА физ, чиниз, гардандиз къуйдин къайи яд язавайтӀани, сад-вад декьикьадилай беденди мад цӀай къачузвай. Цихъ гьараратвал гьиссзавай. Къайи яд хъванмазди регьят жедай, амма са шумуд легьзедилай хъвайи яд бедендал гьекьедиз элкъуьн хъийидай.
- Валлагь, цӀай я, цӀай,- кьелечӀ шалварни майка алаз кӀвалахазвай Абдулкъадира рикӀивай наразивална.- Мукьвал йисара икьван чими хьайиди туш.- Адаз помидорар ящикра тунин мелекай кьил къакъудиз кӀанзавайди тир, амма Гьабибат лугьудай «кӀарас балкӀанди» адаз галтӀамар яна.
- Ящикар ацӀур тавунмаз вун санизни фидач,- кьетӀивилелди лагьанай папа.- Вири меле, вун кимел? Ваз гьикӀ аквазва и кар? Зи чандайни акьахъ хъизмач эхир, я дуст. Аялрални гуьзчивал герек я, тахьайтӀа абуру гьа акатайвал, вири сад-садак какадарна твазва ящикра. Ван хьанани ваз, санизни вун фидач. Пака машин къвезвайди я гьа. УФ-ЧӀУФ къачуна кӀвалахзавай Абдулкъадира. АРА-АРА аялризни гъугъ ийизвай, гъвечӀи-чӀехи, синих квай-квачир талгьана ящикриз вегьезвайла. Кьве юкъуз атӀай помидоррин амбар яваш-яваш гъвечӀи жезвай. Варарин къвалав дуьзгуьндиз ацӀурнавай ящикрин хара арадал къвезвай. Къанни цӀуд ящик кьван жеда лугьуз Гьабибата шадвалзавай. Им саки са тонн майваяр. Аялрин гьерекатрилай вилер алуд тийизвай ада гьарайни гузвай. - Я бала, аквазвачни, тӀвех квайбур твамир, твамир. Хейлин пул гана агъзур километрдиз тухузвай абур атӀа кьилиз агакьадалди ктӀида. Акъуд хъия вири, ирибур, ранг алайбур эциг… Нянихъ элкъвейла, виридалай ухьт алахьна, помидорар ящикра туна. Аялар гьасятда инихъ-анихъ катна. Абдулкъадир гьамамдиз фена. Гьабибат геждалди амукьна, аламай-галамай сад-истихъ ийиз, синих квай помидорар кьилди ящикра хутаз. Машиндин суракьдиз фейи Шагьвеледни къавум Айнудинни хтана. Абуру КАМАЗ пака экуьнахъ къведайдакай хабарна. Помидоррин сад лагьай бегьер кӀватӀунин, ящикра тунин гьасретдай, гьикьван галат хьанвайтӀани, Гьабибата натӀручӀни (кӀвалах акьалтӀарунай разивалзавай кьетӀен хуьрек) гьазурна. Абдулкъадира къавумдихъ галаз дустуни хсуси ципицӀрикай хкудзавай тӀарам чехирни хъвана. Гьабибата Айнудиназ рекьера, базарра саламатвал хуьниз, Шагьвеледалай вил алуд тавуниз, ам жегьил я, патарал фейиди туш, базаррихъ галаз алакъалу хьайиди туш, лагьана минетна. - Вири хъсан жеда, я свас, сад лагьай сеферда туш хьи зун анриз физ-хквез. АтӀа чи Гьалимак кьванни квачни Шагьвелед. Гьич райцентрдизни тефей адакай гила Урусатдин базаррин савдагар хьанва. Зулалди гьанра амукьзава, алверзава, инрай фейибурвай вахчуз, багьаз масса вахкузва. - Гьалим амалдар, фендигар я, чиниз цуькӀун вегьейтӀани, ам михь хъувуна ваз сарар экъисиз акъваздай лам я. Чи гада туьнтди, нагьакьан гаф кьабулиз тежедайди я. Анра гьалтда са кӀамашдал… - Бес я, бес я ваз, суна чан, жуванни чи рикӀерни цуру мийир. Вири хъсан жедайди я. Вуна чаз сад-кьве афар хкваш, пара ширинбур я. - Я е, валлагь. Ви гъилин хуьрекар гьамиша тӀямлубур жеда,- тарифна къавумдини. - Гьалал хьуй, иштягьдивди неъ,- лагьана дишегьли цӀун кӀвализ фена. Яргъи КАМАЗ рекье тур пакадин йикъан экуьнахъ Шагьвелед, Айнудин ва маса хуьруьнвияр «Дербент-Ленинград» поездди кефердихъ тухвана. Вагондани чимизвай. Нисинрихъ, са майка алайтӀани, беден
гьекьеди басмишна., на лугьуди, дагъдин кукӀваз къванер ялна. Шелхвал авуникай файда авачир. Базардиз физвай майвайрин иесияр явашяваш плацкартный вагондин шартӀарихъ галаз вердиш хьана. Гьатта дишегьлийрини, шегьеррай акьахзавайбуру хьиз, кӀаник алукӀдай партал туна, амайбур хтӀунна. Сифтедай регъуьвилер авунатӀани, ахпа са акьван къайгъу амукьнач. ГьикӀ лагьайтӀа, вири гьа са жуьреда, гьамамда ва я гьуьлуьн кьере авайбур хьиз аквазвай. ИХТИЛАТ-СУЬГЬБЕТРИВНИ экечӀна саларбанар. Садбуру чеб Урусатдиз сифте сефер фейила кьилел атай дуьшуьшар рикӀел хкана. Масадбуру базаррин къайдайрикай, гьи шегьерда гьихьтинбур аватӀа, ихтилатна. «Яраб и сеферда чи гьалар гьикӀ жедатӀа?» лугьуз суал вугудайбурни авай. И суалдиз Шагьвеледазни жаваб кӀанзавай. - Я Айнудин дах, заз валлагь къурху ава, жуванбурни гана, дахдини дидеди зи хиве хтунвай мукьвабурун, къуншийрин памидоррин савда ийиз агакьдатӀа? - Эхь, я хва, жедайди я. Вучда кьван, виридахъ кӀвал-югъ, кеспи, хизандин дердияр туна яргъал рекьериз экъечӀдай мумкинвал авач. Зазни гьар сеферда алава пар жезвайди я. Кьве сеферда куь майваярни тухванай гьа за. - Вири маса гуз хьанайни? - Эхь, я хва. Анра санал ящикар къачудай алверчиярни авайди я. Анжах ужуз кӀанда абуруз. Вучда кьван, арабир атайбурухъ галаз санал хъфинин мураддалди гьа къажарриз кӀани къиметрай хгайди я. - Айнудин дах, къиметар гьихьтинбур аватӀа анра? Чир кьванни авунвайди яни? - ПУД-КЬУД манатрай физвалда. Эгер чун агакьдалди гьакӀ амукьайтӀа, пара хъсан жеда. Пуд агъзур манат ви ва кьве агъзурни вад виш манат зи жибинриз къведа. - Гьакьван пулар? Яраб?... - Эхь, хва, жедайди я. Анжах базарра дуьзгуьн къимет амукьрай. Нисинрилай алатайла, хуьруьнвийри суфраяр ачухна, гьарда вичив гвай няметар акъудна. ХЪУЬРЕЗ-РАХАЗ, сада-садан гуьгьуьл хкажиз, базарни рикӀелай алуд тийиз, вахт ракъурна, ахпа гьар сад вичин полкадал яргъи хьана. Смоленскдиз абур кьвед лагьай йикъан экуьнахъ агакьна. Базардал фейитӀа, пар авай автомашин агакьнавачир. Шагьвелед Айнудинахъ галаз шегьердин куьчейра къекъвена. Жегьилдиз шегьердин акунри лап таъсирна. Куьчейра инсанар тӀимил авай, гзаф куьчейрин шегьрединни тротуардин арада векьин зулар яргъи хьанвай. Лап гьа хуьруьн куьчеяр хьиз аквазвай. Са туьквендихъ еке учир галаз акурди, дагъвияр акъваз хьана. - Инай са дефицит затӀ гузвай хьтинди я, хва, за нубат кьада, вуна фена анай вуч гузвайди ятӀа чира,- буйругъна Айнудина. Нубатда авай итимар, дишегьлияр, чибур хьиз, нубатсуз вилик физ алахъзавачир, аста-аста юзазвай, гьарда вичин нубат гуьзлемишзавай.
Садани къал акъатдай гьерекатриз рехъ гузвачир. Туьквендин ракӀарив агакьайла, Шагьвелед тажуб хьана. Къеняй эхкъечӀзавайбурун сеткайра авайбур «Портвейн» ва «Вермут» чехиррин бутылкаяр тир. Са геренда тамашиз акъвазна, ваъ, маса затӀ гвайди авачир, вирида къачузвайбур гьа чехирар тир. Ада къвалав гвай кьве жегьилдивай хабар кьуна: - Куьнени чехир къачузвайди яни? - Эхь, Дагъустандин чехир я, пара тӀямлуди, хъсанди я. Шагьвелед шаддиз Айнудинан патав хъфена. - Гьун, вуч я дефицит? Вун хъуьрезва хьи? - За лагьайтӀа, вун ягъадач. - Вучиз эхир? - Чехир я ина дефицит, чехир. Вични чи Дагъустандин чехирар: «Портвейн», «Вермут». - Жеч яда? - Валлагьи гьакӀ я. - Урусриз крепленный чехирар кӀандайди я. Хъурай, кеф чӀугурай чпиз. Ша, чун масанихъ фида,- лагьана Айнудина. Паркдиз фейила, анани абуруз са учир акуна. КилигайтӀа, пиводихъ акъвазнавайбур я. Шагьвеледан рикӀел Махачкъалада пиводин будкайрихъ са бокал пиво патал жедай ягъ-кьиникьар, къал-макъалар хтана. САДА-САДАН кьилерилай бокалар, пуд литрдин балонар вугуз, себ-сив… А ина къал гвай садни авач. Секиндиз юзазва нубатда авай итимар, жегьилар, рушар, дишегьлияр. Пуд касди бокалриз пивони цазва. - Инал чна нубат кьада, хва,- разивилелди рахана Айнудин.- Аквазвани, гьихьтин икьи, темягь ракъурдай рангунин пиво ятӀа. Чинра, ядни хъияна гузвай буза хьтин, анжах руфун дакӀурдайди туш. Дугъриданни, Айнудин гьахъ тир. Шагьвеледаз Дербентда сифте хупӀ авур пиво бегенмиш хьайиди тушир. Ахпани ада гатун варцара гужуналди са бокал хъвадай, дустари пуд-кьудар къенез ичӀирдайла. И пиво халис затӀ тир. Ада кьве бокалдиз яна, гуьгьуьларни хкажна, гишинвални квахьна. КАМАЗ нянихъ агакьна. Ящикар авудна, базардин кӀаник мертебада саламатна. Экуьнахъ маса гуз башламишна. Ранг алай ва еке са килограмм кьуд манатдай, амайбур пуд манатдай. Ихьтин къиметдал хуьруьнвияр пара рази тир. Амма гьа и нянихъ базардиз чеченвияр атана, са шумуд траллер гваз. Малум хьайивал, кьвед лагьай сеферда. - Куьтягь чаз хъуьрей бахт. Вири чӀур хьана,- лагьана Айнудина.- Пака къиметар кьве манатдал ахватда. Пай атӀайбур, квевай са кьве йикъан геж хтанайтӀа жедачирни? Пай атӀайбур. Эхь, Шагьвелед мягьтелар авурдини гьа и месэла тир. Помидорар гваз атанвай чеченвияр вири дишегьлияр тир. ВикӀегь, хци, зирек. Абуру КАМАЗ-РАЙ 30 килограммдин пар авай ящикар авудурвал, харайриз ягъайвал акуна кӀандай, хъвер-зарафатни ийиз, маниярни лугьуз. Чи дишегьлийрилай акӀ алакьдачир. КӀвалах куьтягьна, ичӀи ящикрикай стол туькӀуьрна, ацукьна иштягьтивди тӀуьн незвай ва эрекьни хъвазвай тегьер акурла, жегьил мадни тажуб хьана. Хуьруьнви дишегьлиярни гьакӀ пагь атӀана амукьна. Экуьнахъ базардиз атай лезгийриз акурди масад я. Базардин чӀехи пай яру помидорар гузвайбурун терезри кьунвай. Гена йифиз помидорар гваз молдаванар, лезгиярни хтанвай. Айнудина лагьайвал, къимет кьве манатдал, манатни зурал ахватна. Гьафте акъатна. Мални маса гана куьтягьна, са артух четинвилер акьалт тавуна. Хуьруьнвийрикай садбуруз
акъвазиз, туьквенра къекъвез, чкайрилай гьат тийизвай дефицит шейэр жагъуриз кӀанзавай. Айнудина абуруз лагьана: «акъваз, рикӀик квай дердияр ая, чун хъфида». Шагьвеледазни акъвазиз, жегьилвилер ийиз кӀанзавай. Шегьер адаз хуш хьанвай. Гьатта базардин танишарни жагъанвай, молдаван гадаяр. Аламатдин шегьер тир. Гьар юкъуз, нисинилай алатайла, марф къвадай. Гьинай атанатӀани чир жедачир, кьуд-вад декьикьада кӀвадарна вичихъ авайди, ахпа чӀулав булутар гьа атай жуьреда фад квахь хъийидай. Цава мад рагъ хъуьредай. Са шумуд югъ акъвазиз кӀанзавай жегьилдивай къавумдиз аксивал ийиз хьанач. Абур кьибледихъ, хайи макандихъ рекье гьат хъувуна. Чкадал помидоррин къимет 15-20 кепек тир. Консервиярдай заводри, заготпунктари мадни ужуздаказ кьабулзавай. Урусатдиз физвайбурув майваяр вугузвайбур чпиз ящикдилай 30-40 манат хкунални рази тир. Ихьтин гьалар себеб яз Шагьвеледан жибинда ирид вишелай виниз пул амукьна. Дахди вацра аялрихъ галаз кьилни тӀарайла, нервиярни чӀурайла, вишни яхцӀур манат къачузва. Урусатдиз фена хтай гьафтени зура ирид виш манат. Гадади и тафават фад кьатӀана ва верчерин демекдик акатай сикӀрен хьиз, адан сивени ширин дадни гьатна. Гена дидеди, вичизни хабар авачиз, хцин ачух жезвай луварик гар кутуна. - Аферин хва, вуна и йисара чаз тахьай кьадар пул хкана. Кьве югъ жуваз ял ягъа, ахпа вун мад рекье гьатна кӀанда, хва. Сала помидорар гзаф ама. - Хьурай, диде,- гьасятда разивал къалурна Шагьвеледа. Кьве югъ ада дустарихъ галаз акъудна, Дербентдиз, Къубадиз фена, ялар яна. Пуд лагьай юкъуз ам хуьруьнвийрихъ галаз поездди та-тахъ, та-тахъ ванцелди Урусатдихъ тухвана. И сеферда траллерда адан тӀварунихъ галай хсуси къанни вад ва хуьруьнвийрин къанни цӀерид ящик авай. Жегьилди виликамаз гьахъ-гьисабар авунвай ва вичиз агъзурдалай виниз пул амукьда лугьуз шадвалзавай. Амма касдиз чизвачир, базарра гьаларни, къиметарни са йифен къене дегиш жезвайди ва гьа са вахтунда чкадилай дуьздаказ ягъай мални базардиз ерилудаказ агакь тийидайди, траллерар рекьера геж жедайди… И сеферда лезгияр Рязандин базардихъ илифна. Анай хтай хуьруьнвийрин «ана помидорар гвайбур тӀимил авай» гафариз килигна. Кьилин базардиз фейитӀа, буба ваз къурбанд хьуй, кьуд патахъай аквазвайди помидорар маса гузвай лезгияр, узбекар, чеченар, МОЛДАНВАНАР…ВУЧДА? Маса чара амачир, авудна мал базардиз. Помидоррин къиметни са манат тир. Ранг, абур алайбур кьве манатдайни физвай. Базардин майдандиз сифте яз экъечӀнавайтӀани, Шагьвеледаз вичин хийирдиз савда ийидайвал чир хьанвай. Галат жезвайтӀани, ада нянихъ геждалди вири ящикриз гъил язавай, хъсанбур хкязавай. Базарда виле акьадай, темягь фидай затӀуни гьасятда вичел фикир желбзавай. Муьштерийрин чӀехи пайни дишегьлияр тир. Урус чӀални вижевайдиз чизвай, хъвер-зарафат кваз рахазвай, сад-кьве синих квай майва пулсузни гузвай, къаш-къамат авай ва «пакани хъша» лугьузвай гададивай хушвилелди масани къачузвай. Вичин терездал атайбур ада гьакӀ рахкурни ийизвачир. ВАД-ЦӀУД кепекдин ужузни теклифдай, анжах муьштери вичин мал къачуниз мажбурдай.
Къунши Къазихана вугай помидорар зулун «Волгоград» сорт яз хьана. Абуруз анжах къиб янавай, амма чеб еке, элкъвей, цӀалцӀам, темягь ракъурдайбур тир. Абур яру жедалди гуьзлемишайтӀа, низ чида гьикьван вахт кӀан жедатӀа. Хъел атай жегьилди лап вижеваз экъуьгъна къуншидиз, адан ирид бубаяр какадарна. Маса кьве хуьруьнвидин хуьре амаз яр янавай са тӀимил майваяр чӀур хьана. Идани гададин кефияр серинарна. Санлай къачурла, пис жезвай хьтинди тушир. Эвел авур гьахъ-гьисабрив агакьзавачиртӀани, са ругуд-ирид виш манат жуваз амукьдайвал жезвай. Къазиханан помидорар ада «лимондин сорт я, са гьафтедилай яру жедайди я» лугьуз маса гузвайтӀани, пуд виш килограмм гун патад са шумуд югъ герек хкведай. Майваяр тӀарамбур, гуьрчегбур тир, вучда, яру жезвачир. Юлдашри адаз столовойриз, ресторанриз фена, абуруз теклиф авунин меслят гана. Гена сана адан бахтуни гъана. Ресторанда ватандашрал гьалтна. Рязанда яшамиш жезвайбурал. Абурун куьмекдалди Къазиханан помидорар гьа ресторандиз вахкана. Кьуд манатдай. Гьар килограммдилай кьве манат ресторандиз туна. Ватандашри мад са шартӀ эцигнавай: чувалра авай индийский чай маса къачун. Абуру лагьана: «Чна вакай табзавач, чай Рязандин чайдин фабрикадай я, чна гъана вун хъфидай вагонда эцигда. Вад чувалдай ваз ви помидоррилайни артух пул алатда». - Эгер рекье кьуртӀа? Вад чувал индийский чай… - Садазни чир жедач, акьван кичӀе жемир, чна им сад лагьай сеферда туш чай чи патарихъ рекье хутаз. Ваз зиян тахьун патал, стха, исятда чаз 20 процент пул це, амайди чав ахпа ахгакьар хъия. Чна вахъ галаз мадни алакъаяр хуьда ва саналди ийидай крар мадни ава. Вазни, чазни хийир жеда… Шагьвеледа ял кьаз-кьаз разивал къалурна. Гадаяр гьахъ тир, чайдилай хейлин пул алатзавай, амма хаталувални авай эхир. Спекулянт я лагьана, чайни вахчуна жермени авун, гьатта дустагъдани тун мумкин тир. Вад чувал чай зарафатдин кар туш кьван. Гьинай атайди я лагьайтӀа, вуч жаваб гуда? Ватандашрин инанмишвили, къастунал кӀевивили, вичиз хъсанвал авунини гада сифте яз закондилай кам язавай кар авуниз мажбурна. Аллагьдиз шукур, Шагьвелед, рекье дуьшуьш татана, инжиклу ийидай кас гьалт тавуна, ахгакьна. Хзанни, помидоррин иесиярни рази хъувуна. Индийский чайдикай хабар хьайи хуьруьнвийри пуд чувалда авайди квани лагьанач. Герексуз инсанрин фикир желб тавун патал Шагьвеледа чайдин савда агална. Рязанда авай ватандашризни, меслят хьайивал, тайин кьадар пул рахкурна. Кьве чувал чай Дербентдин чайханайриз маса гана. Са акьван вахт алатнач, хуьруьнвийриз Шагьвелед чӀулав «Волга» машиндаваз физ-хквез акуна. Кимерал, хьрарик жуьреба-жуьре ихтилатарни пайда хьана, амма Шагьвеледа и кардикай вичиз хабар гайи диде-бубани секинарна. Рязандай ватандашри поездда аваз мад вад чувал чай рекье хтуна. Ам гадади Дербентда яшамиш жезвай вахан кӀвале эцигна ва анжах мукьвабуруз, танишриз теклифна. Са пай чайханайрин иесийривни ахгакьарна. Жибинда, са артух зегьмет чӀугун тавуна, пулдин еке кьадарар хьуни гададин къанажагъдик, амалрик дегишвилер кутуна. И кар адахъ галаз алакъада авай инсанрини кьатӀана.
(Давам къведай нумрада)
ДИДЕДИХЪ ГАЛАЗ РАХУН– Гьинва ахвар?– Фадлай амач, Ам атӀана йисар я. Хцихъ галаз ТӀал чӀугвазва… Гьар са велед Чи дидейрин РикӀикай хьай кӀусар я. Месин кьилиз, Хьана виниз Фадлай диде ацукьна. На лугьуди Хцин тӀалдин Са пай адахъ галукьна.– ГьикӀ хьана, хва, Ваз секинвал авач хьи? Ухьт алахьиз. Пад элкъуьриз… Мекьи жед гьа, Чан зи хва, ваз, Винел яргъан алач хьи?!– Югъ рагъдандихъ Элкъвенвайла, ЧӀур хьана зи «гьаваяр». Зи хирери ТӀал къачунва, Зи беденди Звал къачунва, ТӀазва михьиз жалгъаяр…– Чан дидедин, Ваз минет хьуй, Тавакъу я, Килигиз тур, Фена кьилив духтурдин.
– Заз герек туш Духтур, жерягь, Квахьнава зи РикӀин сергьят, Бес тушин заз акурди?! Диде! Вили рагар, Каф кьилеллай Лацу ятар… Куьн тушни зун Серт майданрай хкайди?! РикӀелламан, Кимин кьилихъ? Къван кадариз, Гьуьжетариз, Зун башчи яз авайди?! Гьахъ дяведал, Терс гуьллейрал, САФ-САФ хьанвай Бедендални За гъалибвал къачуна… Мили хъверна: Духтурдиз зун Фида, диде, Кьабулдач за Вун сефилдиз акуна… АЗАРХАНАДИЗ РЕКЬЕ Акъатна йиф, Ракъин нурар Дагъдин хуьрел аватна. Кеспидал халкь, МАЛ-КЪАРА, хеб Гьарнихъ са-сад алатна. Гурмагърайни ТӀануррин гум, ТУП-ТУП цавуз акъатна. Хуьруьн эгьли Агъсакъалар, ЯВАШ-ЯВАШ Кавал галаз къуьнерихъ, Ша лагьай хьиз, Кимин еке къванери, Къвез сад-садав агатна… Гьамиша хьиз, Хъвер кваз сивик, Гузва салам, Гьалтай касдиз Чи Жамала геройди Хиялри мефт Регъвезвайла, Уяхарна КЪАЛНИ-КЪИВДИ, гьарайди. КилигайтӀа, Аялар Я;«МАК» къугъвазвай Чи мектебдин майдандал. Сад тади кваз Къвезва патав, Цуькверин кӀунчӀ Гъиле аваз, Галстук – «ялав», гарданда. Кьве хъуьчӀуькни
Ква асаяр, ГьикӀ кьадач на И ядигар, И багьа кӀунчӀ цуькверин?! Кьве гъиливни Кьуна хьиз кӀунчӀ, Темен гана БицӀи рушаз – Хъиткьинна нагъв вилериз… И кӀунчӀуни Къарсурна ам, Са легьзеда Дяведин чуьл Къарагъай хьиз,виликай, Кармашна халкь, ХарапӀаяр Хьанвай михьиз, Гьа патав гвай хуьруькай…– Чун гьужумдиз Фенай вилик… Цав рахурна, Хъиткьин хьайи минади. Пакад юкъуз Гагь галчӀуриз, Гагь алукьиз Хкана зун Санинструктор Нинади… Дявед шинель Алай руша, Багъишнай заз Цуькверин кӀунчӀ, Мубаракиз хайи югъ.– Мад садрани РикӀел вуна Хкимир, дуст, Вал залан херхьайи югъ…– Эхь, гьавая Экъичнавач А чуьллера ивияр!.. И шад рикӀер, КурквачӀ цуьквер Акурла, зи ТӀал хайи хьиз, Ачух хьана кефияр… ДУХТУРДИН ПАТАВ Азархана… Атана хьиз Акъваз хьана гьаятда. Лацу пипӀер, Халат алай Инсанар я, Гьерекат ква са къатда. Гьинихъ фида, Низ лугьуда? ТӀАЛ-КВАЛДИКАЙ арза гуз. Са вахт хьанай… Гьа азраил, Чалагъан хьиз, Элкъвенай зал, жаза гуз… Уях хьана, Менгенайрай Ахкъатнавай ажалдин. Лацу халат Алайбуру,
Жилав кьунвай завалдин. Кьве гьафтеда Хьана месел, Дар хьана рикӀ Тефиз къецел, ярх хьана. ХъитрепӀри кьур, Беден акур Духтурарни Хьана мягьтел, къах хьана. ДАРМАН-ДАРА Хьана чара, Ачух жезвай гуьгьуьлар. Ширин меци, Ина авай Гьар са рушан Ийизва тӀал кьезилар. Хъфидай вахт Жезвай мукьвал, Духтурри зав Тагуз мажал, Абур кӀватӀ жез чикӀизвай. АкӀ ава чеб, Гуя зи рагъ Жезва зайиф, Къаф дагъларихъ акӀизва. Лацу халат Алай, дустар! Квез рикӀикай Туш зи хабар! Къецел далдам гатанвач! А «чӀулав тел» Хтай къалай Хайи хуьруьз, Зи Мегьридин Хуьруькай атӀанва… ЧӀехи духтур Тафургъа я, Хьанва меслят; Зун аскеррин Госпиталдиз гьазурдай.– Вун я жегьил, Заз кӀанзавач Хьунухь зелил, Зи дустунин Патав за вун ракъурда… АСКЕРИН ГОСПИТАЛДА Алатнавай Нисинлай югъ, Такур шегьер яшинда. Галатнавай, Гьекьедин юргъ Авахьиз зай, Килигзава машиндай. Баку шегьер, ХупӀ гьерекат Тушни къеврягь эгьлийрин. Каспий гьуьлел, Чайкайрин къив Алаз кьилел, Алахьзавай Гудокрин ван гимийрин. Баиловда
КьантӀардаллай маякдиз, Ухшар авай Чи аскеррин госпиталь. КьетӀен гьава, УьцӀуь шагьвар какахьай, Белки, квахьин Мелгьем хьана Бедендавай къати тӀал. Къанун, къайда Авай ина, Хуьзвай низам, сиришта.– ГьикӀ я гьалар, Шаксуз дегиш Жеда тӀалар! Хабарар кьаз Мили хъвер ваз багъишдай. Яшар хьанвай, Зиринг касдин Палатада Авуна зун ферикъат. Гагь дарман гуз, Гагь раб ягъиз Гелкъвезва захъ, Чириз тӀалдин гьакъикъат. Полковникдин Чинда авай, Регьимлувал Чина авай, Саша халу тӀвар алай. Ам хирург тир: Гъилел кьезил, СКАЛЬПЕЛЬ-ЦӀАКУЛ, Гьакьван хъуьтуьл, Ачух гуьгьуьл кар алай. Гагь рентгендин Шикилриз серт Килигзавай: Рахан тийиз, Кьил калтадиз са къатда.– На фикирмир Хъсан жеда, Душман гьикӀа ЧукурнатӀа, Ви тӀаларни гьакӀ катда. Эхь, асаяр Кадарда НА«ЛЕЗГИНКАДАЛ» кьуьл ийиз, Алахъда вун Межлисрани Гьар са гуьзел КЪАШ-КЪАМАТДАЛ гуьл ийиз… Лукьманаз хьиз Гьар цуькведин чӀал чидай, Ам тӀебиб тир, Гьар са касдин тӀал чидай, Ахъайзава Заз къянавай желеяр… ЗИ ШЕМ-ЧИРАГЪ КУЬКӀВЕНА Эхиримжи ЗИЛИ-ГУЬЛЛЕ Ахкъудна зи жигердай. Чидач гьикьван Вахт хьанатӀа, Духтурди зи Тахт хвенатӀа… Гуя авай бигерда.
Тажуб хьана: Кьилихъ Мегьри, Назик гъилив Пелелай гьекь михьзавай. Лап ахварай Акурди хьиз, Амукьна зун ЧӀал кьурди хьиз, Катна, белки, руьгь завай.– Я чан Мегьри! Ни хгана Экуь дуьнья, Руьгьдин ишигъ, Къе заз вири – савкъат хьиз… ЧӀула пӀипӀни хутӀуна, Къе зун сагъ яз ахкуна, Чи муьгьуьббат Элкъведа са Зайиф тежер къуватдиз.– Зул ятӀани, Къе зи рикӀе Ава гатфар Къвезвач мецел Лазим гафар кутугай Вун вак квачиз Кьазвай зи ТӀВАР:«МЕГЬРИ! Мегьри! Зи дуст Ваня, Къвезва душман кьулухъай»… Саша халу Хьана себеб, Муьгьуьббатдин Чидай метлеб Адаз зун чиз, аян тир. Зун шаклу тир: А духтурдин гафарал Сад Аллагьни Чи паталлай цаварал… Хабарна заз Ви дердиниз дарман тир. Зи хкахьай Къе шем-чирагъ куькӀвена, Туьхвей гьиссер Хтана зи элкъвена… Мегьри элкъвез Первана хьиз шеминал, Ам са кард хьиз, Чархар ягъиз, Авай хьиз тир демина… ОКОПРИН КЬЕЖ Къвезва духтур МУКЬВАЛ-МУКЬВАЛ, Кьазва хабар гьалдикай. ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ Кефи куьк я, РикӀ ачух я Жамалан…– Согърай, духтур, Кьуна туьтуьх, Чан къачузва ажалан.
На хирериз Авур мелгьем, Элкъуьрай хьиз Суьгьуьрд къелем, Са гар хьана тӀалдикай… Духтур гъамлу – Пеле чка Кьазва цӀийи биришди. Яхун беден Жамалан Гьекьедава, Кьунва михьиз ширишди.– Чан зи духтур, Жемир тажуб, Зун аскер я, Жедач магълуб, гьелбетда, Вун зи рикӀе, Вун зи руьгьда Жеда даим гьуьрметда. Ам гьекь туш Къарабасдиз Авахьзавай, Десте кьунвай куьтендин. Я гьекь туш ам, Маргъухъанрин КӀвенкӀве аваз Алахьзавай, Гьуьжетравай уьтквемдиз, Якъин туш гьекь, Къизгъин чатук КӀаш язавай, Магъ гатазвай кьетӀендиз. Духтур! Гьекь туш, валлагь! Ваз аквазва: Зи бедендай Ахкъатзава, Ам окоприн кьеж хьана. Аяздин мур, Гуьллейрин зур, Гьафтейралди Чун окопра жез хьана. ТӀебиатни Элкъвенвай са Къаранлухдиз, Пак чилерихъ шез хьана… ЭХИРИМЖИ ЛЕГЬЗЕЯР Асадизни Хьана чка, ХъитрепӀривни Гуьллейривди АцӀанавай музейда. Лув гайи хьиз Палатадиз, Хъвер кваз Мегьри:– Муштулухни вунни заз, Диде ваз хьуй, гуьзейдан… Хъфидай вахт Хьанвай мукьвал, Гьавадавай Дагъдин лекьер, Гьазурвилер аквазвай. Жамалан туьнт РикӀиз кьарай авачир,
Госпиталдиз Лугьуз сагьрай, Талгьай садни амачир… Аршдавай хьиз, КӀвачерик чил къугъвазвай… САША ХАЛУДИН ЭХИРИМЖИ АЛХИШ– «Окоприн кьеж», Амач чанда, Хъсан сят хьуй, Тахьурай геж, МЕХЪЕР-МЕЖЛИС къурмиша. Дагъдин вацӀ хьиз гурлудиз, Фирай уьмуьр нурлудиз, Вун хзандин кьилел, хва, КӀвачел хьурай гьамиша… Нур аватай ракъинин, Фесли вахт тир нисинин. Кимел атай чавушди, Хабар гана сархушдиз: Базардаллай Тавата, Пуд шивни гваз едегда, ЧӀенгийрин этегдал, – Лагьанва чаз акъата… Саки дагъви Хуьр вири, Куьнуьд кул хьиз юзана. Гьатна кӀвенкӀе кьавалар, Хкажда хьиз авазар… Сел хьиз ахмиш Хьайи халкь, Гуьзлемишиз багърияр, Хуьруьн кӀанел атана…
Аялар патал туькӀуьрнавай чи лезги эдебиятдин дувулар халкьдин мецин яратмишунра ава. Акьалтзавай несилар патал чи халкьди хейлин махар, машгъулатар, манияр, шиирар, къугъунра лугьудай «луькӀуьнар», «эцягъунар» ва маса махсус бендер туькӀуьрнава. Месела, зи аял чӀавара заз ван хьайи бязи шииррин цӀарар къени зи рикӀел алама:
Дах, дах, дах! Зун Бакудиз твах!. Зун Бакуда шад жеда, Шалвардин кӀан пад жеда!
Са маса шиирда ихьтин гафар авай:
Бейбала, Бейбала, Къайгъанах гуз хвей бала! Бес ви патай инсанриз Са хъсанвал тӀей, бала?
(Кьвед лагьай бендина гьалзавай Миграгъ хуьруьн нугъатдин «тӀей?» гафунин мана «гьинава?» лагьай чӀал я).
Гьайиф хьи, ихьтин вири эсерар санал кӀватӀунин ва абур илимдин рекьяй къайдада тунин месэла гилани гьакӀ гьял тахьана ама. Аялар патал эдебият советрин девирдин I930-ЙИСАРИЛАЙ эгечӀна арадал атана. Чи саки вири шаирри ва гьикаятчийри аялар патал эсерар кхьена ва кхьизва. Чи халкьдин арада аялар патал эсерар кхьей ксар советрин гьукум жедалдини тахьана авач. Ахьтинбурукай чаз малумди Ахцегьай тир алим ва шаир Малла Гьажи Абдурагьман я. Бакуда Азербайжандин Илимрин Академиядин гъилелди кхьенвай ктабар хуьдай фондуна и
касди туьрк чӀалал кхьенвай «Китаб сахлийя фи эльмиль гьесаб», яни «ГъвечӀи аялар патал арифметикадин ктаб» ава. Малла Гьажи Абдурагьман, ктабра кхьенвайвал, I82I-ЙИСУЗ дидедиз хьана, I9I5-ЙИСАН I9-АВГУСТДИЗ рагьметдиз фена. Ам I877-ЙИСУЗ Кьиблепатан Дагъустанда хьайи бунтарин иштиракчи хьана. И гъулгъула хьунин себебрикай сад урус пачагьдини адан гьакимри чкадин халкь тежер кьван зулумдикни дарвилик кутун тир. Яни и бунтарин иштиракчийрин кьилин макьсадрикай сад халкьдал алай гужар кьезилар авун тир. А гъулгъула пачагьдин кьушунри инсаф квадарнавай тегьерда пуьрчуькьарнай. Бунтарин кьиле акъвазайбурукай бязибур тарагъаждиз акъуднай. Абдурагьман, лагьайтӀа, сифтедай Дербентда авай зинданда, чиле атӀанвай дерин чӀехи фура, тунай, ахпа Урусатдиз суьргуьн авунай. Суьргуьндай хтайлани, Абдурагьман вилик-кьилик квай инсан яз амукьна. Пачагьдин гьукумдиз ам герек тахьана амукьначир, вучиз лагьайтӀа ам буьркьуьдаказ руьгьанивал ийизвайбурукай тушир, ам илимдин рекьерай физвай, девирдин, гьар РагъэкъечӀдай патан, гьамни РагъакӀидай патан экуь ва гьакъикъи фикиррал алай. Адакай Самур округдин къази, яни шариатдин судья хьана. Адахъ вичин медресани авай, ана ада вичи тарсар гузвай. Анаг илимдин чӀехи мукарикай сад тир. Гьа са вахтунда ада шиирарни кхьизвай, астрономиядин ва математикадин илимрални алахъзавай. Адахъ чӀехи ктабхана авай. ТӀебиатда кьиле физвай вакъиайриз ада жавабар илимдин рекьелди жагъурзавай. Месела, алимдин уьмуьрдай ихьтин са делил малум я. Къази тир адан гъилик кӀвалахзавай гзаф фекьияр тупӀалбур ва авамбур тир. Варз, рагъ кьур чӀавуз абуру халкьдиз, къаварал экъечӀна, цурун къапар гатут лугьуз эвердай. ИкӀ авурла, абурун фикирдай, кьунвай рагъ ва я варз ахъа хъхьун мумкин тир. Абдурагьмана ахьтин фекьийриз рагъ-варз кьунин себебар илимдин куьмекдалди чир авун меслятдай. Адан эвледри шагьидвалзавайвал, Абдурагьмана кӀарасдикай Чилин ва Вацран кӀалубар раснай. Чилин кӀалубдал чӀулав рангуналди меридианар, параллелар ва экватор чӀугунай, Кеферпатан ва Кьиблепатан полюсар къалурнай. Рагъ ада гуьзгуьдикай туькӀуьрнай. Чил Ракъинал ва Варз Чилел гьикӀ элкъвезватӀа къалурзавай модель туькӀуьрна, ада фекьийриз ва амай итиж ийизвай ксариз Рагъ ва Варз кьун гьикӀ кьиле физвай кар ятӀа къалурдай лугьуда. Адан чӀехи ктабханада РагъэкъечӀдай пата математикадал машгъул ксарин арада гегьеншдиз машгьур ва араб чӀалал кхьенвай «Зидж-Экбер» («Виниз тир математикадин гьисабунар») ктаб хьайидакайни шагьидвилер ава. Гьайиф хьи, алатай асирдин къанни 30-йисара лап кьери ктабарни адан вичин илимрин кӀвалахар авай адан ктабханани, ада туькӀуьрай эфлакьрин кӀалубарни гьукум гъиле авай ксар себеб яз вара-зара аву
най. Махачкъаладиз илимдин идарайриз хутахда лагьайбур гьиниз акъатнатӀани малум туш. Аквар гьалда, абур а вахтара илимдин идараяр гъиле авай ксарин хсуси архивриз акъатна. А ксар чи миллетдикай тушир, лезги хуьряй акъатнавай алимдин илимдин алакьунар ва алахъунар майдандиз акъудун а «къуллугъчийрин» рикӀи кьабул тавурди аквазва. Чал Малла Гьажи Абдурагьманан са шумуд шиир ахгакьнава. Абурукай са шиирда ада Мегьамед пайгъамбардин тарифзава, муькуь чӀала, лагьайтӀа, ада «багъдай экъечӀзавай» са иер рушан тарифзава: «Динни иман зи куьз я кьван, кӀандайла заз са гьам акваз, / Къурбандда за вири уьмуьр ам кьисмет хьун патал жуваз». Ктабра и шиир «Багъдай экъечӀзава» алаз гьатнава. «Вили вилер» авай, гардан «магьидикай» тир и гуьзел чкадинбурукай яз аквазвач. Аквар гьалда, ам Ахцегьрин къеледа къуллугъзавай офицеррин рушарикай сад хьун мумкин я. Шиир автор жегьил тирла кхьенвай хьтинди я. И чӀал Ахцегь Мирзе-Алидин «ЭкъечӀзава къеледай» шиирдиз ухшар я. Мирзе-Алиди вичин чӀал I848-ЙИСУЗ Ахцегьиз атай Нина Ротаз – Ахцегьрин къеледин комендат Фёдор Ротан рушаз бахшнавай. Малла Гьажи Абдурагьман Мирзе Алидихъ галаз гьам шиирдалди, гьам а иер урус рушан патай майил къачун патал акъажунриз экъечӀун мумкин Я.ГЬАР вуч ятӀани, Абдурагьман, вичин машгьур хуьруьнви хьиз, имандални амал ийиз, светский фикиррикайни яргъа тушир. Алимдин хтул Нажмудина вич, Азербайжандин мектебра урус чӀалан тарсар гуз хьайи муаллим яз, вичин чӀехи бубадин ирсинин суракьда хьайидакай кхьенвай гегьенш макъала хейлин йисара Забит Ризванован архивда хьана. Ахпа а макъала Руслан Керимханова алатай асирдин 90-йисара акъудай «Чубарук» газетдин II, I3, I4, I5-НУБРАЙРА чап авуна. Абдурагьманан хтулди тур шагьидвилер чӀехи къимет авайбур я. Абурай чаз Абдурагьмананни Алкьвадар ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИН арада шиитринни суннитрин алакъайрикай суалринни жавабрин ихтилатар хьайиди аквазва. Кьве алимдин ихтилат Нажмудина вичин чӀехи бубадин тилмизди хьайи Гьажиев Гьажимегьамед лугьудай касдивай кхьин хъувуна. Вичи кхьин хъувур а илимлу гьуьжет ада Бакуда уьмуьр тухвай лезги алим Мавлуд Ярагьмедовав вугайди ва адавай «квахьайди» къейдзава. Хтулди чӀехи бубадихъ лезги, араб, фарс, туьрк чӀаларал кхьенвай чӀалар гзаф хьайидини къейдзава. Месела, адаз Мугьаммедмирза АЛ-МУРАВИ АЛ-ЧӀОХИ лугьудай са алимди «Логика» темадай кхьенвай ктабдин лап сифте кьиляй Гьажи Абдурагьмана араб чӀалал кхьенвай пуд шиир жагъана. Нажмудинан гафарай, адаз Азербайжандин Девичи райондин Гендоб хуьряй Етим Эминанни Абдурагьманан арада шиирралди суалринни жавабрин тегьерда диндин месэлайрай туьрк чӀалалди авунвай веревирдерни жагъун хъувуна.
Гьайиф хьи, чавай и ядигаррин кьисмет гьикӀ хьанатӀа, абур гила нин гъилера аватӀа лугьуз жедач. Амма Гьажи Абдурагьманан са ктаб гьукуматдин архиврай жагъуриз хьуник умуд кутаз жеда, вучиз лагьайтӀа а ктаб I9I3-ЙИСУЗ, алимдал чан аламаз, Петербургда чапдай акъатна. Адан тӀвар «АСАС-УД-ДИН вал иман», яни «Диндинни имандин дибар» я. И ктаб акъудун патал харжияр вичин хивез къачурди тӀвар-ван карчи Г.З. Тагъиев хьанай. Гила чун винидихъ вичикай рахай «ГъвечӀи аялар патал арифметикадин ктаб» тӀвар алай эсердал хквен. Ам шиирдалди кхьенвайди я. Ам кьилди аялар паталди туькӀуьрнавайди адан тӀварцӀини адан манади лугьузва. Ана муаллим, тӀварар кьаз, аялрихъ галаз рахазва ва ада абуруз керет, яни зарбунин таблица чирзава. Гьа са вахтунда ина рекъемар паюнин, элягьунин ва хкудунин гьерекатарни гьалтзава. Аялрин арада чирвилер мишекъатдаказ агакьзавай «бейгиманарни» яни гимандикай магьрумбурни авайди аквазва. И эсерда гадайрин тӀварарихъ галаз рушарин тӀварарни АВА.И карди Абдурагьманан медресадиз рушарни къвез хьайиди, алимдиз дишегьлиярни чирвилер къачуникай къерех тахьун кӀанзавайди къалурзава. Ида мад гъилера алим халисан илимдар хьайидакай лугьузва. Шиирдин эхиримжи бендера «пудкъанни кьуд» яш хьуникай рахазва. Аквар гьалда, инал авторди и чӀал кхьирла вичин шумуд йис тиртӀа къалурзава. И гиман бине авайди ятӀа, «арифметикадин ктаб» тахминан I885-ЙИСУЗ кхьенвайди хьун мумкин я. I902-ЙИСУЗ Ахцегьиз Азербайжандай Абдурагьманан тӀварцӀел чирвилерихъ къаних са жегьил атана. Ада вичиз Кьиблепатан Дагъустандай кьве зурба алимдикай гзаф ванер атана лугьузвай. Кьвед лагьайди Алкьвадар Гьасан тир. А жегьилди пуд юкъуз медресада Абдурагьманан тарсариз яб гана. Алимди вичин тарсар мугьмандин гьуьрметдай туьрк чӀалал тухванай. Жегьилдихъ Ахцегьилай гуьгъуьниз Алкьвадрал ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИН медресадизни физ кӀан хьунин фикир авайди чир хьайила, Абдурагьмана адаз вичин «ГъвечӀи аялар патал арифметикадин ктабдин» копия багъишнай. И багьа савкьат агакьай кас гуьгъуьнлай Азербайжанда ХХ лагьай асирдин сад лагьай паюна инин интеллигенциядин зурба муаллим ва несигьатчи хьайи Мухтар АЛ-АГЪДАШИ яз сейли хьана. «Арифметикадин ктаб» гъилин ктабар хуьдай фондунизни гьада вахкана. Са шакни алачиз, «ктаб» тӀвар ганвай и шиир Лезгистанда аялар патал тайин авторди кхьенвай ва гьахьтин яз малум хьанвай сад лагьай эсер я. Адахъ чи эдебият патал чӀехи къимет ава. Ам иски хьанва лугьуз жедач. Къенин мектебда кӀелзавай аялризни ам герек тирдахъ ва хуш жедайдахъ чун кӀевелай агъанва. И шиир лезги чӀалаз Абдурагьманан хтул Нажмудина (фамилия къалурнавач) элкъуьрнава. Амни чна винидихъ тӀвар кьур «Чубарук» газетдин I992-ЙИСАН II-НУМРАДА чапнава. Таржумадин авторди вич шаир
туширди ва вичин таржумадик оригиналди гузвай хьтин кфет квачирди хиве кьазва. Гьелбетда, бязи цӀарара лугьуз кӀанзавай фикирар гьакьзавач, таржумачи шиирдин везин ва шииратдин бязи къайдаяр чӀуруниз мажбур жезва. РикӀивайни, бязи лезги рекъемар, гафар яргъибур тирвиляй, чеб чпихъ галаз зарб авунин гьерекат са цӀарце туна къалурун пешекар шаирризни четин яз акъвазда. Гьавиляй чна таржумадин бязи рехнеяр кваз такьуртӀани жеда. Гьа са вахтунда и эсер пешекар шаирри хъсан дережада аваз, аялривай регьятдиз кӀелиз ва иливариз жедайвал таржума авунин месэлани кудайтӀа жеда. Гьелелиг чна гьа авай таржума кӀел хъийин.
Кьведра вуна къачуртӀа кьвед, Гуьлзада, Гьич гаф авач хьи, ви гъиле кьуд жеда. Кьведра вуна къачуртӀа пуд, я Магьмуд, Шак авач хьи, къачуда на дуьз ругуд. Гьар са гъилиз кьуд къачуртӀа, эй Межид, Кат тавурай, ван тавуна яхъ муьжуьд. ЦӀуд къачуда зарб авуртӀа вадни кьвед, Кьведра ругуд – гъиле жеда дуьз цӀикьвед. ЦӀукьуд кьачу, кьвед зарбна хьиз хьиз иридаз, ЦӀуругуд яхъ, кьвед зарбна хьиз муьжуьдаз. ЦӀемуьжуьдан дахни диде – кьведра кӀуьд, Адан са пай – пуд гъилера пудра кӀуьд. Пуд гъилера кьуд лагьана вегь кутӀа, Ваз цӀикьведал тӀвар эцигиз кӀандатӀа. Пудра эциг вад гъилера кӀвач кӀевиз, Дуьз цӀувадан бегьер къведа ви гъилиз. Пудра ругуд – нур гузавай кагьраба, Дуьз цӀемуьжуьжуьд жагъидайдаз – маргьаба! Пудра ирид пишкеш я ваз, эй Асад, Адан жаваб, ваз кӀанивал, - къанни сад. Пудра муьжуьд – къанни кьуд я, эй Фарид, Пуд гъилера кӀуьд жеда къанни ирид.
2-декабрдиз Мегьарамдхуьруьн райондин администрациядин залда райондиз Дагъустан Республикадин шегьеррин округрин ва муниципальный районрин чкайрал чпи чеб идара ийидай органрин кӀвалахдин менфятлувилиз къимет гунин нетижайрай ва яшайишдинни экономикадин рекье ада къазанмишнавай агалкьунрай Дагъустан Республикадин дуьзендин районрин арада кьвед лагьай чка кьунихъ галаз алакъалу Диплом гуниз талукьарнавай шадвилин мярекат кьиле фена. Республикадин Кьилин, гьукуматдин ва Халкьдин Собранидин тӀварунихъай и везифа Дагъустан республикадин Гьукуматдин председателдин сад лагьай заместитель Анатолий Къарибова кьилиз акъудна. «Мегьарамдхуьруьн район республикадин кӀвенкӀвечи районрикай сад я,- къейдна ада вичин рахунра,- ина вири рекьерай хъсан агалкьунар къазанмишун эхиримжи йисара адетдиз элкъвенва. Агалкьунар, лагьайтӀа, аквадайбур ва важиблубур я».
Дугъриданни, Мегьарамдхуьруьн райондин крариз, яшайишдани экономикада жезвай дегишвилериз вил вегьейла, аквазва хьи, кьиле карчи регьберар авай, алай аямдин истемишунар гьиссна, гьар са патахъай авай мумкинвилер ва резервияр гьисаба кьазвай ва кардик кутазвай чкайра саки къад йисан девирда чукӀур авур майишат кӀвачел ахкьалтзава. Ахкьалдарзава лагьайтӀа, мадни дуьз жеда. Бязи, гьамиша кьил фитнедик квай сад-вада, и важиблу дегишвилер акваз кӀан тийиз, чпин арза-ферзе, буьгьтенар-тегьнеяр давам ийизватӀани, республикада чӀехибурукай сад тир ва, государстводин сергьятдал алайвиляй, маса чкайриз хас тушир кьетӀенвилер ва четинвилер авай Мегьарамдхуьруьн райондин гьакъикъат гьа ихьтинди я. Муькуь патахъай, жемятар, агьалияр ва халкьар властдин кьиле авайбурулай вири сад хьиз рази тир я район, я шегьер, я республика ва уьлкве авайди туш, жедайди туш. ГьакӀ хьайила гзаф паюни гьикӀ фикирзаватӀа, гьадалай халкьди хкянавай, я туш виниз тир органри тестикьарнавай ксари чпин везифаяр тамамарунин менфатлувилиз гузвай къиметни аслу я. Им халис демократиядин лишанрикай садни я. Вичин анжах 4I йис тамам хьанвай Фарид Агьмедова Мегьарамдхуьруьн райондиз регьбервал гуз вад-ругуд йис я. Адалай сифте йикъарилай вич райондихъ рикӀ кузвай кас яз къалуриз алакьна. Ада райондин администрацидин, хуьрерин администрацийрин ва майишатдин жуьреба-жуьре карханайринни тешкилатрин вилик тайин тир везифаяр эцигиз эгечӀна. Абурни республикадин ва уьлкведин властри тайинарнавай рекьериз ва милли программайриз къуллугъ ийидайбур хьана. Ни вуч
лагьайтӀани, нетижаяр аквазва, абур мадни вини дережайриз хкаждай мумкинвилер яратмишзава. Шадвилин мярекатдал Фарид Агьмедова вичин рахунра къейд авурвал, райондихъ мукьвал тир гележег патал тайин тир планар ва макьсадар ава. Абур райондин экономикадин кьилин хел тир хуьруьн майишатдихъ ва санлай агропромышленный комплексдихъ галаз ва гьакӀни образованидин, халкьдин сагъламвал хуьнин, дуланажагъдин рекьерихъ галаз алакъалубур я. Эхиримжи йисара райондиз инвестицияр желб авунин жигьетдай кьабулай серенжемар лап менфятлубур хьайивиляй, и рекьиз мадни артух фикир гуда. Идалди федеральный ва муниципальный программайра райондин иштираквал мадни гегьенш ва артух жеда, районда дуьзгуьн общественно-политический гьалар хуьдай шартӀар хуьн таъминарда. Инвестицийрикай рахайтӀа, эхиримжи кьве йисуз районда абурун гьисабдай вад гани зур майданрал салан майваяр битмишардай теплицаяр кардик кутунва. Советский хуьре медицинадин центр «Юждаг» ва Мегьарамдхуьре «Магарамкент» центр, Ярагъ къазмайрал шадвилин мярекатар тухудай зал, БУТ-КЪАЗМАЙРАЛ шекердин пасук гьялдай гъвечӀи завод эцигна ишлемишзава. Амма къерехдин инвестицийрин гьисабдай эцигнавай виридалайни зурба кархана – им, гьелбетда, Оружбадал кардик кутунвай къушарин фабрика я. Адахъ йисан къене 5000 тондив агакьна къушарин як гьасилдай къуватар ава. Ингье са йис я фабрикади вичин продукция гуз. Еридизни, тӀямдизни артух тирвиляй, Оружбайрин фабрикадин верчер Дербент ва Магьачкъала шегьеррани, къунши районрани хушдиз маса къачузва. Абур республикадилай къецеризни рекье твазва. Инвестицияр желб авун, цӀийи карханаяр эцигна кардик кутун – им жемятдиз кӀвалахдин чкаяр арадиз гъун лагьай чӀал я. ИкӀ экономикадин хилериз къабил тирбурун арада бейкарвилин дережа агъуз ийиз жезва. Эгер Мегьарамдхуьруьн районда 20I3-ЙИСУЗ бейкарвилин дережа 4,5 % тиртӀа, алатай йисуз ада анжах 3,8 % тешкилна. ЦӀийи инвесторар желб авун, къерехдин пулдин такьатар районда кардик кутун регьятдиз жедай крар туштӀани, и жигьетдай ийизвай чалишмишвилер чпин нетижаяр гудайбур жедайдахъ ина инанмишвал ийизва. И кар субутарзавай мисалар гзаф ава. Месела, августдин вацра кьиле Фарид Агьмедов аваз Мегьарамдхуьруьн райондин делегация Ленинград областдин Тосно шегьерда хьана, «Тосненский район» МО-ДИН кьил Виктор Захаровахъ галаз абуру кьве райондин арада дуствилин ва стхавилин алакъаяр тешкилунин икьрардал къулар чӀугуна. Ида сифте нубатда алиш-веришдинни экономикадин рекьяй санал кӀвалахдай шартӀар яратмишун герек я. Ахпа культурадинни спортдин ва маса рекьерайни алакъаяр сихбур ва кьве патазни менфятлубур хьун лазим я. Гьуьлелай кьилел жив алай дагъларив кьван экӀя хьанвай райондин шартӀари, Самурдин тамун ва гьуьлуьн къерехдин къулайвилери кефердин областдай туристар желб авунни важиблу я.
Сентябрдин сифте кьилера Мегьарамдхуьруьн райондин кьил Фарид Агьмедова вичин администрацида Европадин инвесторрин са десте кьабулна. Австриядин меркез Венадин «Kores» компанидин президент Клеменс Кореска, маркетингдин ва шей маса гунин рекьяй директор Александр Пешель, и везифаяр СНГ-ДИН уьлквейра ва Россиядин Федерацида идара ийизвай директор Дмидрий Данилов квай делегациди чпихъ Мегьарамдхуьруьн райондихъ галаз карчивилин алакъаяр кутӀунунин ниятар авайди къейдна. Кьуд йис вилик вичин I25 йис къейд авунвай ва фадлай дуьньяда тӀвар-ван акъатнавай компанидин фикир райондал желб хьун зурба кар я. Ихтилат райондихъ авай ва гележегда хъжедай мумкинвилерикай, инвестицияр желб авунин шартӀарикай ва чкайрикай фена. Мугьманар райондин тӀебиатдин надир чкайрихъ галаз таниш хьана. Самурдин тамун ва гьуьлуьн къерехрин акунри абур гьейранарна. Фарид Агьмедова и гуьруьшмишвал гележегда кьве патазни менфятлу саналди тир кӀвалахрин эвел тирди, яргъал тевегьна тайин крарив эгечӀдайдак кьве патани умудар кутазвайди къейдна. Мублагь чилер ва кьакьан бегьерар битмишардай къулай шартӀар авай райондин экономикада виридалайни важиблу хел, гьелбетда, хуьруьн майишат я. Алатай асирдин 80-90-йисара барбатӀ жез эгечӀай хуьруьн майишат и райондани язух къведай гьалдиз атанвай. Багъларни ципицӀлухар терг хьанвай, нек ва як гьасилдай фермаяр тарашнавай. Чпин хусуси ва киридиз къачунвай чилерал салар кутаз майваяр битмишариз чӀехи уьлкведин вири пипӀериз тухуз маса гуз чпин гьал-агьвал хуьз вердиш хьанвай жемятар и мумкинвилерикай магьрум хьанвай. Гьатта чкадин базаррални, шегьре рекьин къерехрани жуван чилин яр-емишдилай артух гъейри чилерилай гъанвайбур гуз эгечӀнавай. И татугайвал гьеле давам жезватӀани, районда эхиримжи йисара кьабулзавай серенжемри хъсан нетижаяр гузва. Виликан йисарикай рахун тавуна, эхиримжи кьве йис къачуртӀа, районда хуьруьн майишатдин хилера кӀвалахзавай карханайрини кьилдин ксари цӀийиз 500 гектардилай артух багълар, 200 гектардилай виниз ципицӀлухар кутунва. Анжах гъилевай 20I6 йисуз районда багъларин майданар I52 гадин, ципицӀлухар 84 гектардин гегьенш хьанва. Алай вахтундани къелемарни тегьенгар акӀурунин кӀвалахар давам жезва. Гьукуматдин, райондин администрацидин куьмек галачиз ибур кьилиз акъудиз жедай крар туш. Анжах са гъилевай йисуз пуд виш касдилай виниз районэгьлийри багълар ва ципицӀлухар кутунин харжар арадал акъвазар хъувун патал дотацияр къачуна. Федеральный программадай цӀуд хзандиз, кӀвале гьар са касдин кьилиз 90 агъзур манат гьалтдайвал, гьукуматдин куьмек яз пулдин такьатар гана. Малдарвилел машгъул яз чпин майишат гегьеншариз кӀанзавай пуд фермерди садни зур миллиондин кьадарда гьукуматдин грантар кьабулна. Нетижада малдарвилин хел районда йигин еришралди вилик физва, идан нетижа яз кӀвачин кьилел 365 тонн як, I4 агъзурни 300 тонн нек гьасилдай мумкинвилер хьанва. Ибур майишат кьиле тухунин куьлуь тешкилатриз (ЛПХ-ЯР, КФХ-ЯР) ва
кьилдин ксарин кӀвалин майишатриз рехъ ачухзавайвилин ва абурув герек куьмекар агакьзавайвилин нетижаяр ва лишанар я. Чилин бегьерар кӀватӀунин жигьетдай 20I6- йисан нетижаярни советрин девиррилай инихъ районда тахьайбур ва такурбур я. ИкӀ райондин чилерал битмишна 2000 тонн техил, 85 тон салан майваяр, саки цӀуд агъзур тонн картуфар, I3 агъзурни пуд виш тонндилай артух ципицӀар кӀватӀ хъувунва. Гьа са вахтунда хуьруьн майишатдин бегьерар яратмишзавайбуруз абур маса гуниз ва иниз-аниз рекье туниз куьмек яз Оружбадал, Мегьарамдхуьре ва Муьгъвергандал махсус кооперативар тешкилнава. Амма и жигьетдай гзаф крар гьеле вилик кума. Кьилди къачуртӀа районда гьасилзавай яр-емиш яргъалди хуьдай ва чкадал гьялдай карханаяр арадиз гъунин чарасузвал ава. Идахъ галаз санал транспортдихъ галаз алакъалу месэлаярни гьялна кӀанзава, къенин гафаралди лагьайтӀа, логистикадин центрайрин гереквал ва чарасузвал йисалай-йисуз субут жезва. Анатолий Къарибова къейд авурвал, ихьтин нетижаяр гваз майдандиз экъечӀзавай районар республикада сад-вад я. Абурун арада Мегьарамхуьруьн район хьун вири жемятдални, райондин кьил Фарид Агьмедовални, адан администрацидални баркала ва аферин гъизвай кар я. Гьелбетда, райондин уьмуьр тек са хуьруьн майишатдинни агропромышленный карханайрин продукция гьасилуникай ибарат туш. Райондин вилик гьял тавунвай тӀимил месэлаяр квач. Абур асул-гьисабдай хуьрерин яшайишдиз ва агьалийрин дуланажагъдиз талукьбур я. Амма эхиримжи йисарин нетижайри абурни алудиз жедайдан патахъай умудар ва инанмишвал гузва. Ихьтин са мисал гъин. Мегьарамдхуьруьн райондин хуьрера михьивал хуьниз шегьерра кьван фикир гузва. Виринра магьле-магьле зир-зибил кӀватӀай чкаяр тайинарна леквералди таъминарнава. Махсус машинди абур вахт-вахтунда тухузва. Саки вири хуьрерин кьилин куьчейра къир цанва. Авачир чкайра и кар мукьвал тир гележегда кьилиз акъудда. Мегьарамдхуьр – Ахцегь шегьре рекьивай къерехда авай Гарагърин хуьруьхъ галай рехъ, месела, пис гьалда ава. Государстводин сергьятдихъ галаз алакъалувили вилик манийвилер эцигзавайвиляй, ам къайдадиз хкиз хьанвач. Амма 20I7-ЙИСУЗ и кар кьилиз акъудда, талукь органрихъ галаз чарар-цӀарар ва меслятар хьанва. Мад са рекьи лап фадлай агьалийрин патай арза-ферзе арадиз гъизвай. Ам шегьре рекьин ЛукӀварин къекъуьндилай Ярукьваларал кьван Гуьлгер вацӀал плотина эцигай алатай асирдин пудкъад лагьай йисара кутур рехъ я. Дербент, СтӀал Сулейманан ва Мегьарамдхуьруьн районрин пай квай и рехъ Гъебцегь – Ялама шегьре рекьихъ галаз алакъалу авун патал сифте нубатда вацӀал муьгъ эцигна кӀанзавай. Фадлай мецерал алаз тайин проектдиз элкъвен тийиз хьайи и рекьин кьисмет алай йисуз гьялиз эгечӀнава. Дербентдиз Гуьлгер вацӀун яд рекье твазвай плотинадин патавай цӀийи муьгъ саки эцигнава, къир цун патал гегьенш рехъ гьазурзава. Мецерал агъу алай бязибуру гилани лугьузва хьи, гуя а рехъ ва муьгъ федеральный такьатрин гьисабдай эцигзавайди я, райондихъ галаз абу
рун са алакъани авайди туш. Абуруз чизвач хьи, я туш чир хьана кӀанзавач хьи, ихьтин еришралди рехъ туькӀуьрунин ва муьгъ эцигунин себеб Оружбадал райондин Кьил Фарид Агьмедован чалишмишвилерин нетижа яз желб авур инвесторри къушарин зурба фабрика эцигун я. Ихьтин карханадихъ къулай рекьер хьун – им инвесторринни республикадин гьукуматдин икьрардин шертӀарикай сад тир. Им акӀ лагьай чӀал я хьи, инвестицияр желб авуначиртӀа, фабрика жедачир, фабрика хьаначиртӀа, уьлкведа кризисдин гьалар аваз, шаксуз вичихъ стротегиядин метлеб авай и объектар гъилени кьадачир. Къецен инвесторар желб авун - райондин бюджетдиз налогар ва налогрин гелирар гъун артухарун лагьай чӀални я. Райондин Кьил Фарид Агьмедован ва адан администрацидин тешкиллу кӀвалах себеб яз эхиримжи пуд йисуз кӀватӀзавай налогрин кьадар кьве сефердилай виниз артух хьана. Санлай къачурла абурун кьадар йиса I25 миллион манатдив агакьнава. Им эхиримжи пуд йисан вахтунда и рекъем кьве сефердилай виниз артух хьанва лагьай чӀал я. Гъилевай 20I6 йисан кӀуьд вацра налогар ва налогрин гелирар кӀватӀунин алай йисан план II5,6 % тамамарнава. И нетижайрин далудихъ муниципальный органрин, чкадин администрацийрин гьар йикъан чалишмишвилер гала. Администрацидихъ гьисаба кьун тавунвай карчи алакъаяр, кьилдин ксаринни тешкилатрин ачухдиз акван тийизвай майишатар дуьздал акъудунин ва гьа идалди налогрин кьадар артухарунин тестикьарнавай махсус план ава. Адан бинедал алаз, месела, майишат тухунин гъвечӀи тешкилатар кооперативриз желб ийиз эгечӀнава. Ида абурув государстводин куьмек агакьардай мумкинвал гуда. ИкӀ эхиримжи пуд йисуз хуьруьн майишатдин ва промышленностдин мал гьасилун саки кьве сеферда артух хьанвай районда 70 агъзур кв.м. виниз цӀийи эцигунар кьилиз акъуднава. Спортдин ва культурадин рекьяй гьамиша вилик жергейра хьайи районди вичин адетар давамарзава. Газет патал кхьизвай са макъалада 65 агъзурдалай виниз агьалияр яшамиш жезвай райондин экономикадинни яшайишдин вири терефрикай рахаз хьун мумкин кар туш. Амма Мегьарамдхуьруьн райондин агалкьунрикай, гьакӀ, гьелбетда, амай районрикайни, лугьун тавунни батӀул я. Чна цӀийи йисан нумрайра кьиблепатан районрикай ихьтин макъалаяр ва очеркар гунин къарар кьабулнава ва журнал кӀелзавайбурувай и кардик чпин пайни кутун тӀалабзава. И нумрада хьайи ихтилатдилай гуьгъуьниз редакцияди Мегьарамдхуьруьн райондин уьмуьрда хьайи и лишанлу вакъиа, адан себеб хьайи агалкьунар райондин Кьил Фарид Агьмедоваз, адан администрацидиз, вири хуьрерин администрацийриз ва агьалийриз рикӀин сидкьидай мубаракзава. Чаз, райондин мублагь чилери мублагьвал хаз, гьар са хуьруь, гьар са хзанди ам гьиссна, гележегдихъ абурун умудар мягькем, мурадар артух жез, абур кьилизни акъатна кӀанзава.
Аялрин бахчадиз вичин бицӀек хутахун патал жегьил буба къвезва. Вичиз сифте сеферда аквазвай кас тирвиляй, тербиячиди адавай хабар КЬАЗВА:-ГЬИМ я ибурукай куь аял? Зарафат тирди кӀусни чир тийиз, ада жаваб ГУЗВА:-ВУЧ тафават ава кьван – пакамаз элкъвена хкидайди тушни?..* * *
Гъуьрчехъанри ихтилатрик акатна чпин вахт акъудзава. Абурун арада гъуьрчерихъ галаз алакъа авачир садни ава. Яб гуз, мягьтеларзава ам физвай ихтилатри. Сада ЛУГЬУЗВА:-НИ вуч лагьайтӀани, виридалайни хаталу ничхир къабан Я.-КВЕЛДИ?- суал гузва МУЬКУЬДА.-КВЕЛДИ яни – эгер къапа-къап вал дуьшуьш хьайитӀа, адан сухвакай къутармиш хьун намумкин я. Вун катайтӀа, ам вахъ галтугда, эгер вуна са кӀамуз-вацӀуз жув вегьейтӀа, адани ВЕГЬЕДА.-Я катни тавуна, я кӀамуз-вацӀузни жув тевегьна, са кьвалак-валак чуьнуьхайтӀа жедачни?- суал гузва гъуьрчерикай БЕЙХАБАРДА.-АКӀ хьайила, а къабан вични чуьнуьхдачни? Ахпа ихтилат квекай ийида?.. * * *
Важиблу совещанидиз геж жезвай министрди вичин шофердивай гьерекат авун ИСТЕМИШЗАВА.-МАДНИ гьерекат жедач завай,- лугьузва шоферди,- чна гьакӀни виридалай алудзава. Заз кичӀе я ГАИШНИКРИХЪАЙ.-КЪАЛА руль зав гице,- лугьузва министрди ва абуру чкаяр дегишарзава. Куьчедай вири къайдаяр чӀуриз гуьлле хьиз къвезвай машин акуна, гаишникри ам АКЪВАЗАРЗАВА.-КУЬ документар,- лугьузва абурукай сада рулдихъ галайдаз. Министрди вичин удостоверение къалурзава.
-Хъсан рехъ хьурай квез,- ахъайзава абур гаишникди. Муькуьда адавай хабар КЬАЗВА:-ВУЖ тир? Вуна ам тадиз ахъай хъувуна ХЬИ?-ЧИДАЧ вуж тиртӀа, амма рулдихъ галайди министр тир. * * *
Г ИБДД-ДИН инспектордиз лотерейдай миллион манат акъатна. КӀвалахдин юлдайшри адавай хабар КЬАЗВА:-КВЕЗ харж ийида вуна акьван ПУЛ?-МАСА къачуда жуваз са куьче, гьана къазанмишда жуваз кьил секиндиз. ТахьайтӀа, квехъ галаз пайиз гьикьван хьурай?* * *
Яда, вун самокатдал алаз къвезвайни, икьван геж вучиз хьана?- хабар кьазва САДАВАЙ.-АКЪВАЗАРНА гаишникри, гуж-баладалди хкатна абурун ХУРУКАЙ.-ВУЧ кӀанзавай? Вак тади квай ЖЕДИ…-ВАЪ, яда. Тади вучтинди Я?-БЕС себеб вуч ТИР?-ЗИ кьил акъатнач: ахмакь суалар гуз, зи жавабрихъай ни чӀугвазвай.* * *
Яру керпичдин зурба кӀвалерив агакьайла, сада муькуьдавай хабар КЬАЗВА:-ВУНА гьикӀ фикирзава: са керпичдикай ихьтин кӀвалер эцигиз ЖЕДАНИ?-ЖЕДА гьелбетда. Чи магьледавай Магьамад гаишник я. Ада базардин патав гвай куьчеда куьрсарнавай са яру керпичдин куьмекдалди вичиз идалайни зурба кӀвалер эцигнава.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
. Лезги эдебиятдин умумивал ва кьетӀенвал.
Вири патарихъай четин, пакадихъ умудар мадни тӀимиларай, гзаф терефрихъай уьлкведин экономикани, халкьдин дуланажагъни, виликди ваъ, кьулухъди чӀухгур 20I6 йисалай цӀийи йиса кьабулдай келимаяр Дагъустан Республикада, мумкин я, гьа ибур жеда: «КӀвалах ая, стхаяр!..» ЧӀехи пай дагъустанвияр патал – са шартӀни алачиз. Вичикай цӀинин йисан гаталди хуьруьз-кӀвализ, мукьвабурузтанишриз тала амай жемятдиз течир касдин, полициядин лейтенант яз, ведомстводилай къеце объектар хуьнин отделдин жергедин къуллугъчи тир адетдин даргиви жегьилдин келимаяр. Хъсан хьана, Сергокъаладин патарив тама гьеле гатун сифте кьилера яна кьенваз жагъана, «тамун жаллатӀрин» нубатдин къурбанд яз кьур ва жемятдин япара вичин тӀвар артух гьат тавур Нурбагьандов Мегьамедан кьисмет са шумуд вацралай Избербашда терг авур бандитрив гваз жагъай телефондин куьмекдали ашкара хьана. Анай полициядин лейтенантдин кьилел атай мусибат гьихьтинди ятӀа акуна. Полицияда кӀвалахзавай кас яз вич абурун гъиликай телеф жедайди чизвай кьегьялди аллагьдин рекьелайни, закондин рекьелайни алатнавай абуруз гардан кӀир авунач. Полицияда кӀвалахзавайбурухъ элкъвена тамара авай явайрин тахсиркарвилер гьахълу авун истемишайла, Мегьамеда вичин къилихдин мягькемвал къалурна. «КӀвалах ая, стхаяр!», яни терг ийизвайвал, мадни терг хъия ибур, лагьана эвер гана. Зурба викӀегьвал хьана адан патай. Гьавиляй Мегьамед Нурбагьандован тӀвар вири уьлкведиз машгьур хьана. Россиядин Федерациядин Президентдин Указдалди адаз игитвилин тӀвар гана. Мягьтел жедай кар ам я хьи, Мегьамед Нурбагьандован келимаяр интернетда жуьреба-жуьре фикиррал алай, и ва я маса дестейринни тухумрин терефдал алай ксаринни СМИ-ДИН такьатрин гъиле яракь хьанва, Дагъустан Республикадин Халкьдин
Собранидин къурулушдикай рахадайлани, чӀехи къуллугърал эцигиз къакъудзавайбурукай рахадайлани ишлемишзава. Виринра – жуванбур! Кьилел зун аламай кьван гагьда, кӀвалах ая, къазанмиша, тараш ая квез!- лугьуз, республикадин кьиле авай ксарин кӀвалахдиз къиметар гузва. Белки гьакӀ я жеди, республикада гзаф крар ва къарарар абуру гиман гъизвайвал пайда жезва жеди, амма акьван кьегьялвал къалурай халис игитдин келимаяр ихьтин рекьера ишлемишун адан ругьдиз гьуьрмет тавун жезвачни? Мегьамед Нурбагьандован эвер гун анжах полициядин жергейра авайбуруз талукьди туш. Вучиз лагьайтӀа халкьдиз къуллугъ авунин буржияр хиве авай тешкилатар пара я. Месэла, и эвер гун республикадин властдин кьилевайбуруз, герек язни-тушизни тешкилнавай министерствойрин ва гзаф кьадар маса дережайрин чиновникриз талукьбур вучиз жедач? Эгер са патахъай кьванни абурун кӀвалахдилай жемятдин разивал авачтӀа, им абуру кӀвалахзавач лагьай чӀал я. ИйизватӀани, чпин нефсер патал, мукьвабурунни тумухъанрин игьтияжар патал ийизва лагьай чӀал я. Республикадин чиновникрин крарин нетижаяр акьван агъузбур ва жемят патал акьван хаталубур хьанва хьи, адаз низ арза хугудатӀа, нивай куьмек гуьзлемишдатӀа чизмач. Октябрдин эхирра, ноябрдин сифте кьилера Магьачкъалада хьайи вакъиаяр икӀ тирдан хъсан шагьидвал я. Шегьердин куьчейра гадди зир-зибилдин хъуртар кӀватӀ жезвай. ЖКХ-ДИН къуллугъри зир-зибилдикай хуьниз къачузвай пулар хейлин артухарнавайтӀани, гьал йикъалай-юкъуз пис жезвай. Виридалайни кьетӀенди рахунар жез, пул къачузвай халуйрив кӀвалах ийиз таз тахьун тир. Гьавиляй гиманар арадиз къвезвай: гъили гъил чуьхуьзва, гъилерини чин. Тек са Октябрдин къанал михьуникай республикадин кьил бажит яз авур кьван рахунар, гайи кьван гафар, хиве кьур кьван крар вуч тир! Рахунар рахунар яз амукьна, амма са шумуд юкъуз марфар къвана, шегьердин куьчеяр рагъул ятари батмиш авурдалай гуьгъуьниз, вишералди шегьерэгьлияр садакайсадак акатдай руфунин азар галукьиз больницайриз аватна. ГьакӀ ятӀани республикадин, шегьердин патахъай жавабдарвал хиве авай ксар секинсуз я аквазвач. Чпин тахсирар хиве твадай масадбурухъ къекъвезва, завай кӀвалах ийиз хьанач, жезвач лагьана, къерехдиз КЪЕКЪЕЧӀЗАВАЧ.«КӀВАЛАХ ая, стхаяр!» - пара хъсан эвер гун я. Гьайиф хьи, чиновникрини абурун тумухъанри и эвер гунни, халкьди чпивай михьи кӀвалахар, виридаз пай хкатдай чалишмишвилер гуьзлемишзаваз, чпин хийир патал ишлемишзава. Тарашзавайвал тарашун, табзавайвал таб авун, рахазвайвал пичӀи гафар рахун давам жезва. Гьайиф!
* * *«Ажуз хьана, Ужуз хьана Чун!» – ШЕЛ-ХВАЛЗАВА гимишри, Гьахълувилин терездал Чка кьурла Камаллудан биришри… * * * Шумуд югъ я, Ишедай кьван, ЗатӀни тахкваз Цавун вили вилериз. ТӀал чидайтӀа, ЧӀал чидайтӀа Циферин, За мет къатиз дидардай:– Зи азизбур, Винизбур, Ишигъ вахце гъетерив… * * * ЧӀал. ТӀал. ЧӀал чидайди татуй кӀвализ, ТӀал чидайди атурай:
ЧӀал чидайда Мез атӀай рикӀ, ТӀал чидайда Рахурда… * * * Уьмуьр. Чид уьмуьр туш. Тир жеди, Эгер ина аялдиз ГузвачиртӀа ихтияр, Файтун гьалдай ажалдин. * * * Инсан. Инсанди, Гагь къванцел, Гагь дагъдал хкаж жез, Акъудзава цавуз вич, Жедай саягъ вичивай. ИкӀ ада Руьгь, Чан аламаз, Къакъудзава чиливай… * * * Хъвер. Шер. Хъвердай чӀавуз Зи фикирди, Уьмуьрди, Эл пай жеда Къенибуруз, Дирибуруз; Шердай чӀавуз – Буьркьуьбуруз, Бишибуруз… * * * Гьа гила мад Девирдин ЧӀулав жеда чин, Ацукьай хьиз чӀагъ: Цавуз – чилер, Чилиз цавар тахквадай Мукьвал жезва чӀав…
* * * ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ, ЦӀай кьурди хьиз, Кузва рикӀин Эркин нехишар: Цавун чина – Чилин биришар. * * *«ХьайитӀани зи беден куз ялавди, Хквемир мад патав зи!» – Зи къуншиди эмир гана Ажалдиз. ГъалатӀвална къуншиди: Хъша лугьуз минетдай кьван, Къат жезва ам мукал хьиз… * * * Са береда, ЦӀайлапанар Ягъиз тӀарам беденди, Зун галтугдай Михьи, Чими Теменрихъ. Гила чуьнуьх жезва зун: Вич чешмедиз акуна КӀан жедач кьван уьлендиз… * * * Кьаз алахъмир, – Херде жеда, – Гъейрибурун хесетар: Манат пул я, Сагъзамай кьван. Амай чӀавуз, Амай чӀавуз – Кепекар… * * * Цуьк. Вун цуьк яз амай кьван, Зун цаз яз амукьда:
Заз кӀан туш, Ви тандихъ Душмандин КьацӀай гъил галукьна… * * * Гзаф вахт тир Амачиз захъ муьгьуьббат. Гзаф вахт тир, – Мусибат, – Хураваз гъам, Сураваз ам… Къе заз мад рагъ хъуьрезва: Чун са кӀвализ хквезва… * * * Накь шейх тир зун, Падишагь тир чилерин. Къе – Къекъвераг: Захъ гуж амач, Захъ луж амач Зи дустарин гъилерин… * * * Муьгьуьббат. Са затӀни туш Муьгьуьббат, Эгер адахъ галачтӀа Гаф, Герек хьунни, Эвездай жив, Эвездай марф… * * * Динэгьли ваъ, Дишегьли зи Сувар я, Лувар я Руьгьдин: Дишегьлиди, Зи кӀвал чими, Экуь ийир, Нехиш твазва гамуна,
Динэгьлиди – Зи чӀал рехи, Гъуьргъуь ийир Бириш твазва гафуна… * * * Руьгь. Руьгь экв я, Язва ялав. ТуширтӀа, РикӀ кисунни сагьибдин, Хъфичир ам Ракъинин патав… * * * Къе залан туш, Кьезил я тӀалар зи: Шагьварди, СА-СА чар къатадиз, КӀелзава чӀалар зи… * * * Чун къакъатна… Чун къакъатай чкадал Хкаж хьанва дагъ Чи гъамарин, Гунагьрин. Ша ахгатин, Чим хутан чи арада: Чи пӀагьарин накъвариз Герек хьанва рагъ… * * * Сур. Инсан. Инсан ракь я, ракь, Сур – МикьнатӀис. ИкӀ туширтӀа, ЭкъечӀунни Уьмуьрдин варцел, Суру инсан Ялдачир вичел…
* * * Аялвал. Туна таза аялвал Дидедин пак лайлайда, За лув гана жегьилвилин гуьруьшдиз: Жегьилвили, Са кьве ЮКЪУЗ,«ЗА вун кӀанда!» – гьарайна, Дагъ бахшна заз биришрин… * * * Зини Гъуцран арада, Къалур тийиз чарадаз, Ава мили экуьвал. Ам анай гьич экъечӀзавач йифизни: Адалат чандавай, Экуьниз кӀанзавач, Зи имандал Гъалиб хьана мичӀивал… * * * Са чӀавузни Садтирда, Югъ рикӀелай алудзавач Вичин бицӀи, Вичин рехи Аялдин: Ам датӀана патав къвезва багъридан, Гагь – уьмуьрдин, Гагь къаматда аваз экуь Ажалдин… * * * Мад вахъ, Аллагь, Элкъвезва зун, Ви бинедал Хквезва зун – Файда авач хтуникай: Галатзавач сакӀани Иблисдин шал Зи кьисметдин хкунихъай…
* * * Агата зав, Зи мукьвади, ТӀвар авайди хура зи, Аллагь квачиз, Мад садвайни тежервал гьахь Чи кьведан сих арадиз. * * * Рехъ. Бахт. Зун. Агь, эхирни бахт акатна тепедик. ЯтӀани зун хъфизвач: Заз ван жезма, Заз ван жезма Гьеле адан кӀвачерин… * * * Фикирар. За фикирар, ЭвичӀзавай цаварай, Кьуркьушум хьиз цӀуруриз, Цазва жуван цӀарара: Заз кӀанзава, Женгера Гъалиб хьана чӀалар зи, ТУП-ТФЕНЕРАЛ, Турарал… * * * Зи кӀвалихъди, Къачуз гегьенш къадамар, Рекье ава лугьуда, Ажалди чан ксурдай чӀав. И карди зак кутазвач кичӀ: Зи уьмуьрда ама гьеле, Йифе далу къалурдай чӀав… * * * Бумерангар. Язамай кьван вуна зун Бумеранграй буьгьтанрин,
Ви кьилелай, Ви рикӀелай Кими жеч хер: Им кьисмет я инсандин, Алахънавай кьацӀуриз, Чарадан бахт, Чарадан хъвер… * * * Эхиримжи вахтара Зун къудгазва месикай, ЦӀаяр кӀвахьиз рикӀикай: Йифериз, Зи мефтӀерал Ацукьзава ахварар, Накъвар алай вилерал… * * * Ислягьвал. Исялагьвал – Зи яру цуьк, ЭкъечӀнавай, Атир гуз, Женгер фейи майдандал, Ви тум цадай вахт атанва Цавун никӀе – Карванда… * * * Мад куь патав атанва зун, Дагъустандин дагълар тик, Я са орден, Са медаль гвачиз, АлкӀурдай куь синерал: Квез багъишиз гъанва за рикӀ, Уьмуьрдин чим – Рагъ жагъай, Куь мурк алай къванерай… * * * Югъ. Югъ ятӀани, МичӀизма къецел,
Угърийри, Сад хьана, Сура тур хьиз экуьвал: Чи вилериз ахквадач экв, Вахгудалди иблисри Малаикрив михьивал… * * * Дуьнья. Акваз дуьнья, Асмишзавай мичӀери, Бамишзавай мекьери, Кьуразва зун тахта хьиз – Кьурурай: Кьурайла, Кьурайла, Фад цӀай кьада за… * * * И сеферда акунач заз Ви гъилерин, Ви кӀвачерин Гьерекат, Я залзала хурарин: И сеферда, Гатфар яз куьчеда, Зал гьалтна ранг зуларин… * * * Ахвар. Жив хьиз къанва, Гуьз хьиз ханва Ахвар зи: Заз гуж гузва Гуьрчегвили, Емиш хьанвай базардин… * * * Тухузва зун чиркин вацӀу – Вахтуни. ЗатӀни амач галкӀиз жедай:
Залай вилик тухванва Гьахъ, Адалат, Инсанвал – Дестекар зи бахтунин… * * * Гьа гила-мад куьтягь жеда, ЗатӀ амукьдач Эдеб кӀани, Мешреб кӀани РикӀикай: КьацӀай руьгьер хчӀал хьанвай Вокзал хьанва Иервилин кӀваликай… * * * Гьилер. Чапла гъил – Уьмуьрдиз, ЭрчӀи гъил мукьва я, Мукьва я ажалдиз: Са гъил къайи, Са гъил чими ТуширтӀа, И кар кьвечир садрани зи хиялдиз… * * * Дагъдин кукӀуш – Булутдин тахт Лекьре гагь-гагь Вичин кӀаник кутазва: ЭвичӀ тежез чилел мублагь, Булутдин руьгь кьуразва… * * * Яшлу дагъ. Яшлу дагъди, Дишегьлиди пудра хьиз, Циф гуьцӀзава хъуькъверив: Адаз кӀан туш, Вичин чинин
Яргъи, Какур Биришар, Акуна гьич лекьериз… * * * Циф. Рагъ. Пар чӀугвазвай деве хьиз, Циф гьахьзава дередиз, ТӀвар КЪАЧУНВАЙ«ЧИЛИНДИ…»: Адаз цавай ракъини Килигзава секиндиз… * * * Вахт. Винелла зун вахтунин – Зарб балкӀандин, Алачир залпанд. Гьавиляй зун агакьзавач, Зи кӀвач кьецӀи бахтунив… * * * Сегьер чидай, Рагъдан течир, Рагъ твазва за гафара: Заз кӀанзавач, Гьахьна къаяр, Зи шииррай Квахьна нурар – Гатфарар… * * * ЧӀал. Лишан. Хъсан хьана ЧӀала аваз Суалдин лишан: Ам себеб яз чир жезва чаз Инсанни гьайван… * * * Берекат. Гьерекат.
КӀан туштӀа ваз Хъелна вакай берекатди, РикӀин багъ тир, КӀвалин рагъ тир, ЭкечӀ жувни, Гьисс михьи яз, Каинатдин гьерекатдик… * * * Чил. Дагъ. Дагъдин рехи кукӀвални Зун чиливай къакъатзавач, Къакъатзавач мискьални: Виневайла, Зи рикӀ адав, Гена артух агатзава… * * * Къван.– Вун къван тирди чидачир заз. ЧизвайтӀа, Зи, Таза, Ширин ПӀузари, Ваз са пӀагьни гудачир.– Зун къван тиртӀа, Ранг кьабулна ярарин, Ви ашкъидин ялавра гьич кудачир… * * * Вахтни жезва, Жув дагъви яз, Дагъларивай яргъара Ажалди чан арушдай: Техъфиз хьайтӀа завай хуьруьз – Вилаятдиз синерин, Вуна, Дуьнья, Гуж тагана вилериз, Сур атӀутӀ заз Зи гьижрандин кукӀушдал…
* * * Темен. Ви темен тир Чилерал Са зун маса тагайди. Гила амни, Эркин яр, Хаин яз, ИДАН-АДАН Ацукьзава метӀерал… * * * Къул. Къайи я къул. Гуя иниз, Хъфин тийир, Атанва зул:– Гьинва цӀаяр, ЦӀаярин хва?– Закай фадлай хьанва, дуьнья, ТӀурфанринни къаярин хва. * * * МичӀ.«Зун къуват я, Течидай кичӀ, – Рахазва мичӀ: Ам ярх хьана, Негр хьиз, Боксердин гъуд галукьай, Спичкадин экуьни Къалурайла вич… * * * Рехъ. Са къвехъ ятӀа агакьарун РикӀеваз, Зун рекьева. Зи гуьгъуьна, Зи гуьгъуьна – ТӀурфанар, Гьазур тир зал вегьез чпин Залан пекер – кафанар…
* * * Мани. Зи манидин ширинвал, Эркинвални Деринвал Акваз кӀан ятӀа, Адакай ваз, Намус хвена, Рахаз кӀан ятӀа, Яб це лекьрен лувариз, Син къачузвай цаварин… * * * Зун цӀурурун, Зун такьурун Гъимир жуван фикирдиз: Зун паталди ЦӀайни хуьзва, Къайни хуьзва Уьмуьрди… * * * Цав, Цав какур я – ЗатӀни туш мукал: Гьикьван вахт я, РикӀ агъур яз, Ишез ам, Вичин рушан – Мешребдин сурал… * * * Яман хьанвай, Заман хьанва Къенинди: Тахьайди Вахт – Девирдин гъуьр Ягъиз рикӀин сафунай, Алахънава Дегишвал тваз Сад Аллагьдин Гафуна…
* * * Ажал. Уьмуьрдин рехъ, Вичиндай кьаз, Къекъвезва ажал: Галатайла, Ам ял ягъиз, Хквезва сурал… * * * Гъам. ЭцигайтӀа тикдаказ, Къавар хана рикӀин зи, Агакьда гъам цаварив: ВИРИ-ВИРИ чӀавариз, Гъам кӀвале таз, Зун физ хьана Жемиятдин суварик… * * * Гьар кткайда, – Пак касди ва кьацӀайда, – Вичин руьгьдин дуьаяр, Са квек ятӀа умуд кваз, Ракъурзава цавариз. Ракъуррай: Гьим вуж ятӀа чизвайди я Жегьеннемдин цӀаяриз… * * * Авачиз туш, Са гьин ятӀа дуьньядин Ава Ам – Уьмуьрдин Экв, Дава Дам: Зун гьахъ тирди тестикьзава, Зав, Веси хьиз, Агакьнавай Зи бубадин, Зи дидедин Дуьади…
* * * РикӀ. Кьил. Кьили, Гьар са камуна, Вич рикӀелай Акьуллу я, Камаллу я Лугьузва: Вахт язавай сафунай, РикӀи гьич къал къачузвач… * * * Лувар. Лувар квач. КъайтӀа, Зани, Лекьрен саягъ, Лаван чирдай: Маса рехъ-хвал аквазвач заз, Зи руьгьдин сув – Карван чирдай… * * * Йиф. Залайни, Текдиз амай инсан яз, ЧӀулав къушраз – Къаргъадиз, Йиф алукьун залан я… * * * Теквал, Къе мад тек я зун. Ара гуз, – Ина зурба сир авач, – Герек я тек хьун: Ада инсандиз Вич вуж ятӀа чирзава… * * * Сегьер. Шегьер.
Сегьерди, Гьахьна шегьердиз, Лугьузвач мани, Вахт ятӀани лугьудай: Гьеле йифен хъенерихъ, Чуьнуьх хьанвай пипӀерихъ, Къуват ама Сегьердин сес атӀудай… * * * Чара жезва, Чаравачиз, Инсанни бахт: ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ, СиратӀил хьиз, ШуькӀуь жезва вахт… * * * За уьмуьрда Ви рикӀ тӀардай, Ви руьгь дардай КӀвалахнач: Акси хьана КьацӀайвилиз, КтӀайвилиз Девирдин, Ви тӀвар туна чахмахда… ИкӀ ятӀани Зи хъсанвал, Зи инсанвал КьатӀанач Вуна: КьатӀанайтӀа, Зани са йиф акъуддай Пайгъамбардин къужахда… * * *– КӀвални аваз, Хзанни, Сални аваз, Бустанни, Ви тӀвар алай бахт аквазмач.
– Девир – Тахта, Мих хьанва зун, Кьиле кутӀа – Вахт акьазвай… * * * Бахтсуз я зун, Пар ятӀани хиве кьаз: Жезвач завай Муьгьуьббат, ТӀвар КЪАЧУНВАЙ«МУСИБАТ», За жизви кьван кӀеме кьаз. * * * Катзава зун виликди, Кьулухъ таз гум, Къулухъ таз руьхъ Зи кьисметдин, Уьмуьрдин, ЧИЗ-ЧИЗ экв авачирди Эхирда зи жигъирдин… Катзава зун виликди, Гьерекатдай бахт акваз, Зи гуьгьуьлдин тахт акваз, РикӀиз, Даим жегьил тир, Вич рекьидай вахт такваз… Катзава зун виликди… ИкӀ хьайитӀа, Зи гьерекат Акъваз жедач, Акъваз жедач Чиликни… * * * Гаф. Заз кӀанда Гаф, Нефес кӀанда Гафунин, Ширинвал хьиз дидедин, Эркинвал хьиз цуькведин,
Михьивал хьиз сафунин, Хцивал хьиз турунин. Заз кӀанда Гаф… ХьайитӀа вахт, За и кар гьисс тийидай, Гьисабда за, Шаирвал Зи гъилерал кьейидай… * * * ТӀвар. Беден. Ви тӀвар – Чилел, Беден – ЦАВА-ТАХТУНА: Ви тӀварцӀиз Чка амач вахтуна… * * * Дидеяр. Сагъзамай кьван дидеяр, Са чӀавузни муркӀади Кьач чи руьгьдин тепеяр: Рагъ хьтин гимн – Лайлайди, Гузва чаз цӀун тикеяр… * * * Азан. Са михьи затӀ Азан тир, Аламай чилел. Гила амни чиркин я: Ам и гьалдиз гъанвайди, – Багъишламиш, – На капӀзавай МискӀин я… * * * Цуьк. Диде. Шад я дидедиз. Гад я цуькведиз: Ава зунни къе, ТӀавусдин рекье, Са лув хьана – кьеб, Са лувни – мешреб…
* * * КӀвал. Зи кӀвалик – Уьмуьрдик Кьве дакӀар я квайди. Сана – югъ, Сана йиф я авайди: Са югъ тиртӀа, Са йиф тиртӀа, Кузвайди зи дакӀарра, Жечир зи кӀвал ацӀайди… * * * Виле сухир, Виле сухир ТӀуб таквадай йифизни, Жедач гьич мичӀи, РЕХЪ-ЖИГЪИРДА гурандин: Ам руьгьерин гьижранди Ийизва экуь… * * * Девир. Девир кьацӀанва. Девир ктӀанва. Адан чиркер себеб яз, КӀанзава заз рекьиз жув, Бамишарна рикӀ. Амма жезвач: Заз пис фикир атунни, Дидечилин биришрай ЭкъечӀзава цуьк… * * * Бокал. Вил хкӀунни, ИчӀи хьанвай, Зи азабрин бокалдик, Вучиз ятӀа фикирна за: Зурба къуват, Гьайбат ава Ал шарабдин стӀалдихъ… * * * Мукьвалла вун, Авач яргъа.
ГьакӀ ятӀани, Вун уьмуьрда амачир хьиз, Дустар хьанва зунни къаргъа… * * * Галукьдай кьван Няс девирдин тапасар, Гижи жезва кьил, МичӀи жезва вил… ЯтӀани за, Зи шадвилел Гьижрандин АлукӀзавач либасар… * * * Инсан. Аквазмач инсан. Аквазмайди Хъен я адан, Къен я адан, ИчӀи хьанвай: ИкӀ фейитӀа уьмуьр чи, Пака амни ахквадач чаз, Буьркьуь хьанвай… * * * Агъузардин пар алаз Хиялрин хурал, Хъфизва зун уьмуьрдай: Сурани зи фикирда Амукьда азаб – Аялрин ажал… * * * Чарадаз хьиз, Вилзава заз асирди, Гуя вичин велед туш зун, Са нин ятӀа гурцӀул я: За зи уьмуьр давамдай, Гардан кьуна аямдин, АвачиртӀа акьул заз… * * * Инсан. Инсан,
Квачир Лекедин кӀус виждандик, Твазва вуна чиркера, Ви кьацӀанвай къадамрин: Залум дуьнья, Заз къедалди чизвачир, Тирди вун икӀ авамди… * * * Кьисмет. Кьисметди, Сух жез юкьваз, Зини зи дуьадин, Завни лапӀаш вегьез тазва, КьацӀай хъуькъвез дуьньядин… * * * Чилинди яз, ГАГЬ-ГАГЬ за, –«Чан жуванди», – Лугьузва цавуз: ИкӀ кӀанзава, Пака зи тӀвар Акьалтдай суруз… * * * Девир. Девирди, Сефиди вич яз, Сефибурай кьазва чун. ЧӀал лугьунни, ТӀал лугьунни, ДиликӀвале твазва чун. Чахъни садвал авач акьван: КӀус къатунни, Къакъатзава, Хазва чун… * * * Женнет. Лезетрикай, Няметрикай Женнетдин, Акъваз тийиз рахазва куьн. Багъишламиш, ИчӀивиле,
МичӀивиле Амазма куьн: Квез акьван хуш чкадин Незуьрлу емиш, Аллагьдини бажагьат Авунва дадмиш… * * * Са бязибур, КИЧӀ-КЪУРХУДИ къатнаваз, Гуьллейрикай Ажалдин Чуьнуьх жезва, Катзава. Са зун кӀеве гьатзавач: Зи рикӀ фадлай, Гуьлле гьахьна Уьмуьрдин, Кьве пад хьанва, Гватнава. * * * Къеце – Къвал. КӀвале – Къвал. РикӀе – ТӀал… * * * Рагъдан. Рагъдан мукьвал жердавай, Хвеши жезва чӀулавриз: Абур патал бахт я, бахт, Экв хкахьун Йикъан мили ялаврин… * * * КъуьтӀуьзни кваз къецелай, Къвезмач кӀвализ кӀевелай Гьахъни Гьуьрмет, Ягьни Рябет, Къенивал: Язухриз мад кӀанзамач, Акваз кӀвалин Руьгьсуз хьанвай Чимивал…
Зун Алпанрин Къудрат я, ваз – Къудрат хтул, - жаваб гана жегьилда.- Къудрат хтул, къе вун зи мугьман я. Инал исятда файтун къведа, чун гьада аваз зи кӀвализ хъфида. Къудратаз жаваб гудай мажални хьанач: са балкӀан квай, кьве чархун файтун атана, абурун вилик акъвазна.- Акьах! – лагьана, Алиди сифте мугьман акьадарна, ахпа вични хкаж хьана, файтунчидиз ихтияр гана: - Гьала! Зи кӀвализ! Зур сятдилай файтун кьве мертебадин кӀвалин, яру цуьквер алай акациядин тарар авай гьаятдиз гьахьна. Къудрат Алидин хзанри: папа ва са кӀар аялри, рухвайрини рушари, хайи инсан хьиз, кьабулна… ГЪИЛ-ЧИН чуьхуьз туна, суфрадихъ ацукьарна, мукьувай таниш хьана.- Зун Худат шегьерда хана, - вичикай суьгьбетиз эгечӀна иеси, - Пердекъирен хуьре чӀехи хьана… Чи чӀехи Кьасум бубаяр Миграгъ лугьудай хуьряй я, заз акур чка туш, абур девлетлу итимар тир. Чаз КӀеле шегьердин патав пудратда вуганвай мулкар, Пердекъиренда Шагьбан бубади завут эцигнавай тамар авай… Зав бубади сифте Худата, ахпа Бакуда кӀелиз туна… Ахпа Къагьирдиз ракъурна: адаз закай еке кӀелернавай алим хьана кӀанзавай… За Къагьирдин университетда кӀелзамаз Урусатда инкъилаб хьана: бубадивай мулкар, девлетар къакъатна, вични дустагъда гьатна, гьана кечмиш хьана, - кьил агъузна, бубадиз рагьмет гъана, дуьа авуна. – Завай ватандиз хквез хьанач: жувни дустагъда гьатиз кичӀе ХЬАНА…КӀЕЛЕР давамарна, алимвилин дережа къазанмишна, жува кӀелай университетдин муаллим хьана… Мехъерарна, рухваяр, рушар хьана, кӀвалер ЭЦИГНА…ЗИ юлдаш, - паб къалурна, - хашпара я, Египетдин бине халкьдин, коптрин, руш я. - Куьн гьикӀ кьазва? – вичиз сифте ван къвезвай, вилералди аквазвай месэладикай, са пай зарафат, са пай рикӀивай яз, жузуна мугьманди.- Хъсан, лап хъсан кьазва. За жуван пайгъамбардиз, ада вичин
пайгъамбардиз дуьаяр ийизва, сагъвал тӀалабзава, абуруни жумартдаказ гузва, - разивилин хъверна. – Зи паб кӀвалин кӀараб я. Адаз лезги гафарни чизвайди я. Чи аялри чпин буба Къавкъаздай хьунал дамахзава. Къудрата вичикай суьгьбетарна, жузуна:- Али халу, ваз ватандихъ галаз алакъаяр авани?- Виликдай тӀимил-шимил авай, хтул, ахпа амукьнач… Хзанри, - вил аялриз яна, - вири вахт къакъудзава. Жувни яваш-яваш арабрин юкьва вердиш хьана… Анжах Къавкъаз зи рикӀелай алатзавач: гатузни лацу сирихар галай дагълар ахварай аквазва. Рекьидалди жуван вилериз бубайрин ватан садра кьванни ахкунайтӀа рикӀиз кӀандай… Къудратан сивихъ «за ваз куьмекда» гафар атана, амма вичивай са куьмекни тежедайди чир хьайила, вахтунда акъваз хьана, суьгьбет дегишарун патал жузуна:- Къагьирда мад лезгияр авани?- Заз чиз, кьве хзан ава… Абур йиса садра-кьведра заз, зун гьабуруз мугьман жезва… Ина виликдай са девлетлу лезги, Байду буба лугьудай абид кас, авай, ада рекьидай кьиляй вичин девлетар вакьфадиз вахгун веси авуна… Гьавиляй адан тӀвар шегьердин са куьчедал эцигнава.- Къагьирда лезгидин тӀвар алай куьче ава?! – Къудрат тажуб хьана.- Эхь, анаг завай ваз лап гьа исятда къалуриз жеда.- Зун инанмиш я. Югъ няни жезвай. РикӀел, мугьмандин хъсан чка далу я, мисал хтана, Къудрат къарагъна, сагърай лагьана, хъфиз эгечӀна. Адаз иесиди лагьана:- Къагьирда амай кьван вун, гьуьрметлу хтул, гьар жуьмядин юкъуз чи кӀвализ атана кӀанзава. Къудрата жумарт иесидин гъил кьуна, икрам авуна, разивал гана. …Пуд варз акъатна. Къудрат СССР-ДИН векилханадиз фена. И сеферда ам таниш тушир къуллугъчиди кьабулна, лагьана: - Москвадай жаваб хтанва, анжах ам ваз хуш жедай хьтинди туш. Вахъ галаз мад суьгьбетар хъувун герек къвезва. Ша, - ам виликан кабинетдиз тухвана, куьсруьдал ацукьарна. Вич столдихъ ацукьна, дахилдай чарар акъудна, абура вил къекъуьрна, цӀийи суалар вугуз гьазур хьана.- Сад лагьайди, вуна вун Ватандин вилик михьи я, хаин туш лугьузва. Пуд варз вилик и кабинетда вав вугай суалар, вуна гайи жавабар зи вилик ква. Абурай Вагьид ви имидин хва тирди, адан халис фамилни Алпанов тирди чир жезвач. Им гьакъикъат чуьнуьхун жезвачни? – жузуна векилди.- Ваъ. За вири авайвал лагьайди я, абур вири кхьин тавун зи тахсир туш, - лагьана Къудрата.- Ви имидин хва ачух хаин хьанва, и кардиз вуна вуч лугьуда?!- Заз Вагьид тахкуна са йис жезва. Ам хаин хьанвани, хьанвачни залай квез хъсан чида. Вагьидакай завай артухан са гафни лугьуз жедач.- Куьн, Алпановар, хаинар тахьайла, бес газетриз акъатай куь, кьве стхадин, шикил гьинай атайди я? - Ам немсерин офицерди амалдалди тешкилай шикил я… Вагьида зун чан-рикӀ авуна тухвана, шикилчидив шикил ягъиз туна, закай чинеба газетриз акъудна. Зал ихьтин дубара вегьена, кӀеве туна.- Вучиз?
- Зун хьтин диндал кӀевибур, Германиядин патал элячӀ тийизвай есирар, бушарун патал…- Чаз ви чӀалахъ жедай делилар авач.- Ингье делилар! – Къурата вич Франциядин Игит тирди тестикьарзавай документ ва пенжекдин хивин кӀаникай алкӀурнавай френгрин хаш къалурна.- Ахьтин документар дяведин шартӀара жагъурун четин кар туш, чи разведчийрин вилериз руьхъ кӀвахун я.- За гила вуч авун лазим я? – жузуна Къудрата.- Вуч кӀандатӀа, гьам ая.- За Сталиназ чар кхьида.- Кхьихь.- Чарни ручка къала.- Инал кхьимир.- Бес гьина кхьида?- Вун гьина яшамиш жезватӀа, гьана кхьихь.- Ахпа за чар Москвадиз гьикӀ ракъурда?- ГьикӀ кӀандатӀани!- За инал чар хьтин, вуна ам куь пичиник ваз Москвадиз ракъура ман.- Ваъ, ихтияр авач.- Я юлдаш, вун фашистдилайни пис я хьи! - Гьей! За вун исятда милицадив кьаз тада!- Милицадиз эвера! За адав вун кьаз тада! Вуна зун, Советрин Кьушундин майор, Франциядин Игит, гужуналди душмандиз элкъуьрзава! Им вуч алчахвал, вуч хаинвал я?! Векилханадин къуллугъчи яваш хьана.- Ви фамил гьикӀ я? – жузуна Къудрата.- Вуна зи фамилдикай вучда?- За вун Америкадин разведчи, СССР-ДИН хаин тирди субутарда! - Къудратаз гзаф хъел атанвай. Векилханадин къуллугъчидин чинин рангар атӀана, адак зурзун акатна, куьмек тӀалабзавай вилер ина-ана къекъвена.- Бес я, хъилер бес я, юлдаш майор, - къуллугъчи акваз-акваз хъуьтуьлдаказ рахаз эгечӀна. - Ма, - чарни ручка вугана, - жуван кагъаз кхьихь. За ам чи пичиник кутаз тада, - мад къайи гафар тахьун патал ам кабинетдай экъечӀна. Къудрата тади кваз чарчин кьве чин ацӀурна, эхирдай кхьена: «Гьуьрметлу Иосиф Виссарионович! Зак са тахсирни квач. Зун хаин туш. Зун душман туш. Заз жуван Ватандиз хкведай, ислягь зегьметдал машгъул жедай ихтияр гун тӀалабзава. Ялавлу саламралди майор Алпанов».- Заз жаваб мус хтун мумкин я? – жузуна Къудрата.- Пуд вацралай. Йикъар, дустагъда хьиз, заландаказ акъатзава… Къудрата гьафтеда садра Али халу «инжиклу» ийизва, кӀашун кӀвалах авачир сятера чатухъанриз аялриз математика чирзава, Байду бубадин тӀвар алай куьче жагъурна,
фергьаванрин пирамидайриз мукьувай элкъвез-элкъвез килигна… Нянрихъ, пакамахъ, ватан рикӀе аваз, Белиждикай вичи аял чӀавуз туькӀуьрнавай баяд («Белиж туш вун, анар я, Абас бадин фанар я…») мурмур ийиз, Мисридин куьчеяр алцумзава… Регьбердилай жаваб хтана, ада Къудратаз са шадвални ганач. «Заз хайи ватан мад бажагьат ахквада, - умуд михьиз хкатна.- За мад вучин? Низ гьарайин?» – рикӀяй хабар кьазва, жаваб жагъизвач. Къагьирда акъудай зур йисуз Къудратаз чир хьана: гзаф лезгияр Иранда, Туьркияда, Шамда, Иорданияда яшамиш жезва. Гьеле Францияда амаз вилик акъвазай суал: «Яраб гьи гьукуматдай СССР-ДИЗ хъфиз регьят жедатӀа?» - арадал хтана, жаваб жагъурзава. Хиял гагь са, гагь маса гьукуматдал акъваззава. Тестикь рехъ къалурдай кас жагъизвач. Чатук къазанмишай пулдин са пай харжна, Къудрата вичиз кьилелай кӀвачелди Европадин цӀийи либасар къачуна. Ахпа са юкъуз Хан Халили базардал хьанвай дустариз малумарна:- Зун Туьркиядиз хъфида… Заз туьрк, азербайжан чӀаларни чизва. Ана гзаф жуван лезгиярни ава… Анай заз ватандиз хъфизни мукьвал жеда, - чатухъанриз ва Али халудиз сагърай лагьана, ам рекьиз экъечӀна. «Ватандиз хъфиз тахьайтӀа, жуванбурун юкьва кьванни хьуй», - фикирзава ада.
«Къагьир-Истамбул» пароход Бушфур гьуьляй экъечӀна, Дардегьнедиз гьахьзава. Инсанар тӀебиатдин гуьзел шикилриз: чапла патахъай аквазвай дагълариз, тепейриз, тамариз, хуьрериз, багълариз… килигзава… Абурун кьилелай Истамбул шегьер: аскӀан кӀвалер, дар куьчеяр, Ая-Суфи мискӀиндин минараяр пайда жезва…- Гуьзел я чи Истамбул, - дамахдивди лугьузва рекьин юлдашди Къудратаз.- Я, - тестикьарзава Къудрата. Пароход акъвазна… Чилел эвичӀна, портунай шегьердиз экъечӀна, Къудрата инсанрин рахунриз яб гана: ам, сад-кьве гаф квачиз, регьятдаказ гъавурда акьазва. Рекьел алверзавай итимдивай са сатул яд хъвана, СССР-ДИН векилхана авай чка хабар кьуна. Истамбулвиди гъил туькӀуьрна, куьчедин муькуь пата авай кьве мертебадин дарамат къалурна. Фена, варарин кьилел урус ва туьрк чӀаларал кхьенвай гафар кӀелна, рикӀиз регьят хьана, фикирна: «За сифте жуваз ксудай кӀвал кьада, ахпа векилханадин рак гатада», - умуд квачиз хъверна. Вичиз яд гайи итимдин патав хъфена, адаз лагьана:- Чан къардаш, зун Урусатдихъай акъатнавай инсан я. Ина сад-вад варз, мумкин я йисни жеда. Заз и магьледа са гъвечӀи, ужуз кӀвал кирида кьаз кӀанзава. Яраб ваз гьахьтин чка малум ятӀа?- Ваз, къардаш, атӀа чекмечидивай куьмек гуз жеда, - яд маса гузвайда гъил туькӀуьрна, куьчедин вини кьиле авай къазма къалурна. Яшлу чекмечиди фикирна, лагьана:- Ава, тенгери галай кӀвал ава.
- Аниз килиг жедани?- Эхь. За исятда къалурда, - цлаз янавай михинихъай куьлег галудна. – Анаг зи чка я, киричи лезгияр мукьвара чпин Дуьнберез хуьруьз хъфена, буш хьанва.- Зунни лезги я, - лагьана Къудрата. – Дуьнберез, - тикрарна, - заз ван хьайи тӀвар я.- Измир шегьердин патав, Дуьнберез хьиз, мад кьуд-вад лезги хуьр гва, - чекмечиди вич чергес миллетдин векил, дагъустанвийрин дуст тирди лагьана. – Чун, Къавкъаздин миллетар, чахъ галаз, стхаяр хьиз, яшамиш жезва. Чи гзаф адалатлу рухваяр Туьркиядин гьукуматдин идарайра, кьушунда чӀехи къуллугърал ала, - дамахдивди малумарна. - Зун лезги хуьрериз килигиз, адалатлу рухвайрихъ галаз таниш жез агакьда, - лагьана шад хьайи мугьманди. Ам вичиз къалурай кӀвалелай ва гана кӀанзавай киридин къиметдилай рази хьана.- Ви пеше вуч я? Вун ина квел машгъул жеда? – жузуна чергесди.- За Къагьирда аялриз, тӀелебийриз математикадай тарсар гана, инани гьакӀ ийида, - лагьана Къудрата. - Хабар кьурбуруз «математикадин муаллим атанва» лагь. Ви кӀвалин дегьлизда сад-кьве суьре эцигайла, мектеб я ман.- Ви мектебдиз къведайбур за жагъурда, - чергес хъуьрена.- Сифте зи хва математикадай гьазура, адаз дяведин мектебдиз гьахьиз кӀанзава.- Ви хва гьазурун завай. Пака атурай!- Чун гьа и гьаятда яшамиш жезвайди я, - лагьана чергесди.- Мадни хъсан я. Истамбулдиз агакьай сад лагьай югъ икьван регьятдаказ башламиш хьунал Къудрат гзаф шад я. Базардай къачудай затӀар фагьум авуна, кирида кьунвай кӀвалин куьлег жибинда туна, ам СССР-ДИН векилханадиз фена. Пакамахъ акур гьаят инсанрай ацӀанва. Абурун гуьгъуьна нубат кьуна, няналди кӀвачел акъвазуниз мажбур хьана. Эхир нубат Алпановал атана: ам яшлу къуллугъчиди кьабулна.- Чаз вакай вири делилар ава, Къудрат Абасович. Ви арзайриз кьве сеферда «ваъ» лагьанва. Ваз мад вуч кӀанзава? – жузуна.- Заз куьн зи чӀалахъ хьана кӀанзава. Зун я душман, я хаин туш! Заз жуван ватан, жуван кӀвал, жуван хзан акваз кӀанзава!- Бес вун вуж я?- Зун СССР-ДИН Яру Кьушундин майор! Са женгина фашистрин кьуд танк тергай тупчи! Франциядин Игит!- Я жеди. Чи ракӀарихъ къвезвай, ватандиз хъфиз кӀанзавай офицерар, къекъверагар хьиз, ава. Ваз и багьа парталар ни къачуна? «Иесийри» куьмек гузвани?- Захъ, квелай, жуван Ватандилай гъейри, са иесини авач! За зур йисуз Къагьирдин Хан Халили базардал са чатухъандиз кӀаш яна, пул къазанмишна. Ибур гьа пулдин са паюнихъ туьквендай къачур кастумар, перем, туфлияр, шляпӀа ва плащ я. Бес зун жуван посольстводиз, къекъвераг хьиз, тӀалабиз къведани?! - Вун вучиз икӀ векъидаказ рахазва?!
- Жувакай гужуналди хаин авурла, зун гужуналди ватандикай, кӀваликай ва хзандикай магьрум авурла, за вуч авун лазим я?! Зи хам кьелечӀ хьанва, гьуьрметлу дипломат, багъишламиша.- Зун ви гъавурда ава, майор, - явашдаз лагьана, чарни ручка вугана. – Арза кхьихь.- За кхьейди я.- Мад кхьихь. Къудрата вичин тӀалабун куьрелди кхьена.- Жаваб мус гуьзлемишин?- КЬВЕД-ПУД вацралай. КЬВЕД-ПУД варцар къвез алатна: гьар сеферда Москвадай гьа са жаваб хтана, гьар сефердани Къудрата мад цӀийи арза кхьин хъувуна…
Мад гатфар алукьзва… Паъ гьаядал ацукьнава, адал верчер элкъвезва, са затӀни жагъин тийиз, тарарин хъуьтуьл кӀанер чализ, анрикайни затӀ-матӀ жагъин тийиз, элкъвена хквез, къу-къу ийиз, къаридивай твар тӀалабзава. Марварни Майрам кӀвалахал ала: чӀехи свас станциядин михьибан хьанва, гъвечӀи свас – кӀарасрин базадин гьисаб-ктабчи. И къуллугъар абуруз Абасан гьуьрметдай ганвайбур я. Мектебдай, ктабрин цӀару чанта гъиле аваз, Алпан хтана, салам гана, ухьт аладарна, бадедин патавай сефилдаказ ацукьна.- Бала, къе вун фад ахкъатна хьи? – жузуна паъа.- Са тарс амаз чи ирид лагьай классда кӀелзавай вири аялар муаллимри машинда акьадарна, Дербентдиз тухвана.- Вучиз?!- Камсамулдиз кьабулиз.- Бес вун тухваначни?- Ваъ.- Вучиз?- Зун халкьдин душмандин хва я эхир, - Алпана муду хкатнавай хьтин жаваб гана.- Гьавиляй вун фад хтайди я ман… Агь, гьахъ атӀайбур! Чебни Къудрат хьтин дубарадик акатрай! – къаргъишна къариди.- Катя халадикай куьмек хьаначни? - Ваъ, ам гъвечӀи классрин муаллим я.- Вуна са хажалатни чӀугвамир, бала.- Я паъ, ви рикӀел аламачни: абуру, - Алпанан фикирда муаллимар ава, - зун я октябрятрин, я пионеррин жергейриз кьабулайди туш. Зун гьар сеферда кӀвализ, вилерал нагъв алаз, хтайди я. Гила, ингье, за виридалай хъсан кӀелзава, ятӀани зун саникни кутвазвач… - Я чан бала, вун секин хьухь… Зунни камсамулдиз кьабулай туш, ингье, виш йис яшамиш жезва. Вунни виш йисч яшамиш жеда! Алпан, кап-капа яна хъуьрена.- Я чан паъ, ви жегьил вахтара камсамулар авайди тушир.- Абур авачиз хъсан хьана ман.
- Абур аваз хъсан я, паъ: жегьилриз концертар, гьуьжетар, машгъулатар жезва.- Ибур вуч машгъулатар я: садбур кьабулиз, садбур вилел нагъв алаз рахкъуриз?!- Им ви дуьз гаф я, паъ.- За патахъ гаф мус лагьайди я, чан? – паъа кьасухдай вич бейкеф хьанвайди къалурна.- Садрани, паъ.- Я хва, гила вуна заз лагь: камсамулда авачирди атӀа чӀехи кӀелердай чкадиз кьабулдачни?!- Заз гьахьиз кӀанзавай юридический институтдиз – ваъ.- Ахьтин чкадиз гьахьдач ман.- Ваъ. Пуд йисалай, цӀуд лагьай класс куьтягьайла, зун гьикӀ хьайитӀани Москвада юридический институтдиз гьахьда!- Ам гьихьтин чка я?- Инсанрин ихтияяр чирзавай чка.- Акьван яргъариз тефена, инал алай Дербентда муаллимвилин, агранумвилин курсар кӀелайтӀа, хъсан тушни, чан шараг?!- Ваъ.- Вучиз?- Зун юрист хьайила, завай Къудрат буба ватандиз хкиз алакьда.- ГьакӀ я?!- ГьакӀ я.- АкӀ ятӀа, кӀела, бала, кӀела! Ваз чи гъуцари, чи Аллагьди куьмек гурай! Югъ няни хьана. Варарай Марварни Майрам хтана: абур верчери къаршиламишна.- Квез гишин хьанвани, чан дудуяр, къукъуяр? Исятда, - Майрам твар авай челегдал фена. Верчери, сада-садалай алудиз, кайванидин гуьгъуьниз чукурна.- Хъша кӀвализ, хзанар, - Марвара къула цӀай хъувуна. Хзанар кӀвале, чайдан ругунал вил алаз, къулан виликай суфрадихъ ацукьна.- Хзанар, къе квез радиодай хуш хабар ван хьанани? – жузуна паъа.- Ваъ, лагь кван.- Къе радиодай тикрарна: Алпанов Къудрат Франция гьукуматдин Игит хьанва…- Урра! – хзанри капар яна.- Им чаз чизвай кар ятӀани, вири халкьдиз ван къведайвал тикрар хъувун пара зурба кар я, - лагьана Марвара.- Бес и радио гьукуматдин къуллугъчийрин кӀвалера АВАЧНИ?I Бес абуруз ихьтин малуматрин ванер къвезвачни?! – Майрама къуллугъчийрин саймазсузвилел вичин тажубвал къалурна.- Абур къене рикӀ авай, рикӀе мяргьамет авай инсанар тиртӀа, Къудрат фадлай чи къулав гвай, - лагьана паъа.- Чи Абас бубани амай, - явашдаказ алава хъувуна Алпана.
Дуьнберез хуьруьз фейила, Къудратаз кьве къунши итим чилин патахъай еке къал-макъалда авайди акуна. Ам гъавурда акьурвал, гьахъди, лазим документар авачиз, батӀул акъатзавай, нагьахъди – гьахълу жезвай. Хуьруьн кавхадини нагьакьдан тереф хуьзвай. Нетижада кесибдивай са гужуналди вичин хзан хуьзвай чил къакъудзавай. Аял чӀавалай гьахълу тереф хуьз вердиш Къудратан чанди цӀай кьуна. Ам, вичиз са ихтияр авачтӀани, юрист хьиз, къал-макъалдик экечӀна: чкадал силис кьуна, Истамбулдин архивдай чилин документ жагъур хъувуна, суддал векил яз рахана, гьахъ винел акъудна, гьуьжет алай чил вичин иесидин кӀвачихъ хъияна. И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз юрисдин куьмек кӀанзавай инсанар: лезгияр, дагъустанвияр, чергесар, туьрквер… Къудратан патав къвез хьана.- Я стхаяр, зун юрист туш, за атӀа касдиз язухдай куьмек гайиди я, - лугьузва Къудрата. Куьмек тӀалабзавайбуруз ван къвезвач, са тахсирни квачиз кӀеве гьатнавай дугъри, савадсуз инсанриз куьмек кӀанзава. Къудрата газетрай, журналрай, ктабрай Туьркиядин къанунар чирзава… Эхир геже курсар куьтягьна, диплом гвай гъвечӀи юрист хьана: ам кесибриз чпин ихтияяр хуьнин рекьяй еке куьмекчи хьана. Вахтар физва… Къудрата йиса садра СССР-ДИН векилханадал кьил чӀугвазва. Ам гагь кьабулзава, суьгьбетарзава, мад арза кхьиз тазва, гагь кьабулни ийизвач: ваз меркездай са хабарни авач, лагьана, ракӀарилай элкъуьрна рахкъурзава. Садра Къудратаз векилханадай эверна. Шад хьана, фейи Къудрат Дербентда вичихъ галаз санал кӀелай Исай Абрамова къаршиламишна. Дустар къужахра гьатна, абуру яргъалди суьгьбетарна.- Къудрат, за ви дело кӀелна. Зун инанмиш я: вун гьахъ я, амма вун немцерин разведкадин пацук кума, мукъаят хьухь. Вагьид галаз шикил ягъай дугъривилин гъалатӀар мад ахъаймир. Зун ваз куьмек гуз алахъда, идал шак гъимир. Ваз завай мад вуч куьмек кӀандатӀа лагь.- Исай, вун пара кьадар сагърай, чан дуст. Зи хзан Белижда ава. Ана захъ вуж аматӀа чира, тӀварар кьванни кхьихь, абуруз зунни амайди чира ман, тавакъу я.- Ихтияр авачтӀани, вири чирда, - хиве кьуна. Чара жедайла, Исая мад сеферда тагькимна:- Вири фашистар ФРГ-ДА кӀватӀ хъхьанва, абуру чпин разведкани кардик кухтвазва. А патай ваз ишилта хьайитӀа, тадиз атана, чи итимриз хабар це. Килиг: эгер вал мад шак фейитӀа, ватандиз хтуникай умуд атӀутӀ. Са гьафтедилай Къудратан кӀвализ хъуьрез-хъуьрез жегьил итим атана: вичин хциз математика чириз кӀанзава лагьана, шартӀар чирна, ахпа давамарна:- Ваз Вагьида саламар ракъурзава… Къудрат кхунна, суалдалди ажайиб мугьмандиз килигна.- Заз садан саламарни герек авач, - лагьана, мугьман къарагъариз алахъна.- Яда, акъваз, яб це: ви имидин хва еке кас хьанва: Америкадин «Азадвал» радиодин диктор я.
- Заз хаин стха авач! Вунни ахлад! – мугьман чукурна, вич векилханадиин къуллугъчийриз хабар гуз ФЕНА.…ИСАЯ Къудратав хзандин куьруь чар ва шикилар вахкана. И легьзейра Къудратай бахтлу инсан, белки, дуьнядал алачир: ам дидедин чӀалал кхьенвай чар кӀелуналди, багъри инсанрин чинриз, вилериз килигуналди тух жезвачир.- Агь, чан Исай, ви хъсанвал за вав гьикӀ вахгун?! - лугьуз, Къудрата гъилер чуькьвезвай. Эхир дустар меслят хьана: пака Дуьнберездиз фена, лезги багъда ацукьна, чӀулав кӀел тукӀуна, Белижни Дербент рикӀел гъиз, дустарихъ галаз шишкабабар неда. И мярекат алатайла, Исая жузуна:- Зун мад Истамбулдиз къведайла, за ваз ви Белиждай вуч гъин? Къудратан жаваб пуд гафуникай ибарат хьана:- Дидедин гъилин фу. Къудрат Истамбулда яваш-яваш милли векилдиз элкъвена: жемиятдин гьялна кӀанзавай месэлаяр къвердавай гзаф жезва. Адан кӀваликай юристдин кабинет хьанва, вични гьамиша кавказдин инсанрай ацӀана жеда. Са цлал Ярагъ Мегьамедан, имам Шамилан… шикилар ала.- Чна абуруз музей ачухда, гьелелиг пӀипӀ хьуй, - лугьузва иесиди мугьманриз. Сифте йисара Туьркияда Къудрата вич са ихтиярни авачир, я чилик, я цавук квачир инсан яз гьисабзавай. Гила вичин ихтияяр чир хьайила, абур кьилиз акъудун СССР-ДИН гьукуматдивай истемишзава. Ам журналиствилел, таржумайрал машгъул жезва… Ада фикирзава: «Гила зи хам лап кьелечӀ хьанва… Завай са чӀуру гафни, карни, гьерекатни эхиз хъижезмач… Дуьньядикай пай атӀанвай къураба яз гьикьван эхин?! Заз жуван ватан, жуван хзан тахкваз, ахкуртӀани диде сагъ-саламатдиз жагъун тийиз кичӀезва… Зи бадедини зун вилив хуьзва… Дидедин гъилин фахъ вил хьанва… Ам фар чрадай устӀар тир… Тир ваъ, я, эхь, я. Сачун лаваш фар, хьран тӀили фар, хемир квай фар, тӀанурдин чина ракъин нур авай фар… Вири жуьредин фар, Сивин суваринбур хьиз, Дербентдин базардал маса гузвайбур хьиз, чраз алакьдай… Бес ада чаз, вичин аялриз, чрадай тӀунутӀар, алугаяр, цикӀенар вуч тир?! Рагьметлу бубади лугьудай: «Я паб, вуна чрай фар недайла, къафун герек къвезвач, абур явандаказни иштягьди ТУХУЗВА».ЧНА бубадин гафар, ун, эхь, ав тикрарна, тестикьардай… А камаллу гафарихъ зун гила инанмиш жезва».
Белиж… Лезги бубайрин деге… Гьаятдал, куьчедал, станциядин вилик квай майдандал итимар, дишегьлияр, аяларни кваз кӀватӀ хьанва: абур Алпанрин Лекьерин Къудрат къаршиламишиз, ам акваз, адан гъил кьаз, адахъ галаз са гаф кьванни рахаз атанва. Сифте жергейра Къудратан хзанар, мукьваяр, дустар: Алпан, паъ, Марвар, Майрам, бицӀи Абас, Арбил, Муфрудин, Мирзе, Зуьгьре, Катя, Сафалдин… акъвазнава. - Къудрат ватандиз хтана, чан балаяр, ажеб кар хьана… Зун са абид инсан я. Зи рикӀиз жуван хайи хва хтай кьван шад хьанва, - лугьузва яшлу
дишегьлиди. - Зазни зи хва ахкунайтӀа, - ада вичин хур гатазва. - Вил рекьик кваз, йисар алатзава хьи-и! - Вазни ви хва ахкурай, чан диде, - алхишзава Майрама.- Дяве цӀай я, стхаяр, вахар, - рахана дяведа хкатай кӀвачин эвез кӀарас квай набуд итим, - ада кун тавур садни тадач. Дяведа заз акур кьван азиятарни кьиникьар садазни такурай! О-ГЬО! – кьил галтадна. - Куьне лугьузвай Къудрат зи тай-къаншар, жегьил чӀаван яр-дуст я, зунни инал ам къаршиламишиз атанва… - Алпанрин Абасан Къудрат хквезва! – хабарди вири Белиж кӀвачел акьалдарна. Франциядин Игит хквезвайдакай хабар авай фронтдин дустарни Дербентдай, Агъулай, Бакудай атана, агакьнава. Хзанри, мукьва-кьилийри, къуншийри Абасан Къудрат, игит хьиз, еке гьуьрметривди, зуьрне-далдамдалди къаршиламишна, къужахра кьуна, чанрикӀ ийиз-ийиз кӀвализ хкизва. Къудрат гагь вичин багърийриз, гагь хайи хуьруьз, гагь Къаф дагълариз… килигзава… Адан вилик кваз физвай, гуьгъуьнай къвезвай инсанрин дестеяр къалин жезва… Абуру хабарар кьазва, Къудратани са гьихьтин ятӀани жавабар гузва, амма фикир мукьвалай, яргъай аквазвай дараматриз, магьлейриз, багълариз, тамариз, дагълариз… гузва… Ингье адан деге – бубадин кӀвалер! Къавун чӀередал алкӀурнавай ракьун лекь садлагьана юзана, на лугьуди, ада вичин иесидиз хвашкалди лагьана. Къурат акъваз хьана, ракьун лекьрез, яргъал йисара тахкур багьа дустуниз хьиз, кьилигна, хъуьрена.- Зи гьулдандин лекь! Вун гилани инал аламани?! – рахана ам.- Эхь, чан хва, - лагьана дидеди. – Ви лекьрекай чи кӀвалерин ярж хьанва. Инсанри чи кӀвалер ви лекьрелди жагъурзава! Багърийри Къудрат кӀвализ хкана, суфрадин чӀехи кьиле ацукьарна. Ада вичин къвалав игисна хтул Абас кьунва… Инсанар багьа инсандиз килигуналди, адан суьгьбетриз яб гуналди тух жезвач: суалар вугузва, ажайиб жавабриз яб гузва…- Чан бала, эхир вун хайи чилел хтана, - лагьана шадвиляй шехьзавай Марвар дидеди.- Аллагьдиз шукур хьуй!- Шукур хьуй цава авайдаз, - явашдаказ лагьана Шамай паъа. Майрамавай шадвилин шехьун кьаз жезвач, вилерилай накъвар алахьзава, кьелечӀ вили пӀузарар зурзазва, абурукай са гьихьтин ятӀани, анжах са вичиз ван жезвай гафар хкатзава.- Вун хтана ажеб гуьзел кар хьана, Къудрат стха! – тупчи Бигьая, вилик квай столда гужлу гъилер акӀурна, вич ацукьнавай чкадилай кӀарасдин кӀвачерни галаз са метр цавуз хкаж хьана. Накъвар алай вилер кьуд пата къекъуьриз, Къудрата, рикӀин вири назик, ширин, муьгьуьббатлу гьиссер желбна, лагьана: - Агь, чан ватан, чан хайи накьвар, чан багьа инсанар! Куьн гьикьван ширин я! Зун квевай садрани къакъатнач… Зун квехъ галаз гьар юкъуз рикӀяй рахазвай… И баркаван бубайрин накьвар, багълар, дагълар, юрдер, инсанар гьар юкъуз зи вилерикай карагзавай, гьар йифиз ахварай аквазвай… Алпанрин кӀвале ацукьнавайбуру Ватандин ЧӀехи дяведин кьуд
ордендин сагьиб, Франциядин Игит, къанни цӀуд йисуз ватандихъ ялвар авур инсандиз, сивер ахъайна, витӀни акъуд тавуна, яб гузва. Къудрата сифте вичин Абас бубадиз рагьметар гъана, хзанриз башсагълугъар гана, вичикай кьуд-вад гаф лагьана, ахпа рикӀин гьиссерин деринвал, михьивал, ацукьнавайбурун са-садан вилериз килигиз, адетдин гафаралди къалурна:- Зун бахтлу инсан я! Чан паъ, чан диде, чан паб, чан хва, чан хтул, чан мукьваяр, чан къуншияр, заз куьн, жуван хзан, жуван жемят, жуван ватан гзаф йисарилай ахквазва! Ахкуна! Зун бахтлу я! Ахпа ада вилик гъайи суфрадилай сачунал чранвай кьелечӀ лаваш фу къачуна, ни чӀугуна, темен гана, иштягьдивди кӀас яна, ракьун сарар авай сиве къекъуьрна, тӀуьна, деринра гьатнавай вилер акьална, тӀеам хкудна, лацу хьанвай кьил галтадна, лагьана:- Агь, чан диде, ви гъилин фу гьикьван ширин я!- Ам ваз гьалал хьуй, чан хва, - дидеди мад накъвар михьна.- Куьн ахкурла, заз жув Ба сувал акьахай кьван шад хьана, - Къудрат, кьил хкажна, шадвилин стӀалри нур гузвай вилерай суфрадихъ ацукьнавай, кӀвачел акъвазнавай багърийриз, къуншийриз, хванахвайриз, дустариз килигзава. - Вун, чан хва, чи пак Ба сувун бала я, - лагьана накъвар кьаз тежезвай дидеди. - Вун жуван бубайрин чилел, жуван дегеда, гьа чахмахдин Ба сув хьиз, динж, кӀеви, жанлу, къадимлу хьурай! Амин!- Амин! – тикрарна инсанри. Са легьзеда Къудратан вилер акьал хьана, адан беденди, гьар са кӀарабди, гьар са жалгъади, гьар са нугътӀади зурба кьезилвал, сагъвал, шадвал, бахтлувал, азадвал… гьиссна: ягъун-кьиник, каш-мекь галай, къураба уьмуьр алатна; ам мад вичин бубайрин дегеда, дидедин гъилин фу нез, багърийрин юкьва, гъилер, кӀвачер ачухна, архайиндаказ ацукьнава… Эхир ам азад хьана… Эхир ам а-з-а-а-а-а-д й-а-а!!!
XX лагьай асирдин 20-30-йисара чи шииратдиз атай бажарагълу шаиррикай сад Абдул Муталибов я. Ада бегьерлудаказ яхцӀурни цӀуд йисуз лезги эдебиятда зегьмет чӀугуна, чи руьгьдин хазинада вичин гел туна. Барометрди гьавадин дегишвилер къалурзавайди хьиз, А. Муталибован яратмишунрай чаз XX лагьай асирдин лезги эдебиятдин гьерекат, ана къвезвай процессар (дегишвилер) хъсандиз аквазва. А. Муталибов I906-ЙИСУЗ виликан Самур округдин (гилан Докъузпара район) Макьарин хуьре лежбер Муталибан хзанда дидедиз хьана. Шаирдин аял вахтар хайи хуьруьхъ ва Азербайжандихъ галаз алакъалу я. Адан буба къураба яз Къуба патан хуьрера жуьреба-жуьре кӀвалахар ийиз (лежбервал, фялевал) хейлин йисара къекъвенай. ГъвечӀи гада Абдулани бубадихъ галаз лап аялзамаз дуьньядин уькӀуь-цуру дадмишна, уьмуьрдин «мектебра» кӀелна. Шаирди вичи рикӀел хкизвайвал, адаз Къуба патан ашукьри, абурун «ширин» ва «туькьуьл» манийри зурба таъсирнай. Белки, гьавиляй Абдул хци гафунал, перишан манийрал, гуьгъуьнай ктабрал рикӀ алаз чӀехи хьана жеди. А. Муталибован акьул багълугъ жезвай йисар Дагьустанда инкъилабдин ва граждан дяведин вакъиаяр кьиле физвай вахтарал гьалтнай. Чи уьлкведа Советрин гьукум тестикь хьайидалай гуьгъуьниз лежбердин хциз уьмуьрдин рекьер ачух жезва. Ада школа куьтягьайдалай гуьгьуьниз хуьруьн Советдин исполкомдин секретарвиле кӀвалахзава. Амма ктабрал рикӀ алай жегьил кӀел-кхьин давамардай рекьерихъ къекъвезва. ИкӀ, А. Муталибов КцӀар шегьердин педагогический техникумдиз гьахьна. КӀел куьтягь хьайидалай кьулухъ ада хейлин йисара муаллимвал ийизва. Сифтегьан школадин тежрибалу муаллим Азербайжан гьукуматдин уни- верситетдиз гьахьзава. Ам агалкьунралди куьтягьна, Ахцегь ва Докъузпара районрин хуьрера педагогвилин кӀвалах давамарзава. I95I-ЙИСАЛАЙ пенсиядиз къведалди (I966-ЙИС) А. Муталибова Дербентдин педучилищеда дидед чӀалан ва литературадин тарсар гузва. Уьмуьрдин эхиримжи къад йисуз ам анжах яратмишунрин кӀвалахдал машгъул жезва.
Абдул Муталибов I986-ЙИСУЗ кечмиш хьана. Шаир Дербентдин сурара кучукнава. Бажарагълу шаир ва фагьумлу критик Азиз Алема Абдул Муталибовакай икӀ лагьанай: «А. Муталибов лезгийрин истеклу шаиррикай сад я. Гьайиф хьи, адаз икьван гагьда лайихлу къимет ганвач. Ам гьакъикъатда вичин девирдин мазан ва халкьдин шаир тир. Илгьамдин шивцел - Рашидал (Пегас) алаз ада цӀийи заманадин важиблу гьар са мярекатда иштиракна, уьмуьрдин уькӀуь-цуру дадмишна ва Лезгистандин хуьрериз, суварин паяр хьиз, вичин рикӀин нурар ЧУКӀУРНА».(АЛЕМ А. Шиир юкьвалай тамир. Лезги газет. I996ЙИС. 9-август.) Дугъриданни гьахълу гафар я. Яргъал йисаралди лезги ши- иратда зегьмет чӀугур, гьамиша хайи халкьдихъ галаз са жергеда хьайи, цӀудалай артух шииррин кӀватӀалар, са шумуд поэма чапдай акъудай А. Муталибован уьмуьрдикайни яратмишунрикай журналрин ва газетрин гьвечӀи макъалай- рилай гъейри маса ахтармишунар кхьенвач. Шаирдин яратмишунрин рехъ ахтармишун - им чи литературоведениедин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрикай сад тирдал са шакни алач. А. Муталибова хайи халкьдиз багьа ядигар яз девлетлу шииратдин ирс тунва. Ана лирикадин, сатирадин чӀалар, поэмаяр ва гьикаятдин эсерар гьалтзава. Чпени шаирди лезги эдебиятда Кьуьчхуьр Сайда, Етим Эмина, Ахцегь Гьажиди, СтӀал Сулеймана ва Хуьруьг Тагьира тестикьарай инсанпе- ресвилин рехъ давамарзава. Шиирар туькӀуьрунал А. Муталибов гьеле педтехникумда кӀелдайла машгъул тир. Амма сифте чӀалар ада I928- йисуз акъатиз башламишай «ЦӀийи дуьнья» газетдиз гузва. Гуьгъуьнин йисарани А. Муталибован эсерар лезги шаиррин уртах кӀватӀалриз, «Социализмдин пайдах» газетдиз , «Ду- ствал» альманахдиз, школаяр патал хрестоматийриз акъатзава. А. Муталибован сад лагьай ктаб «Экуьнин ярар» тӀвар алаз I950ЙИСУЗ Махачкъалада чапнай. Ана шаирдин поэмаяр, тӀебиатдикай, муьгьуьббатдикай, хайи хуьруьн зегьметчи агьалийрикай яратмишай эсерар гьатнава. Ктабдай аквазвайвал, А. Муталибов чранвай шаир яз майдандиз экъечӀзава. Чешне яз, Ватандикай, уьлкведин ва хайи хуьруьн уьмуьрда кьвезвай дегишвилерикай ва маса месэлайрикай яратмишай «Накьвар», «Акъвазмир», «Жигъин тийиз», «Дагълара», «Гатуз», «Шаир», «Чубандиз», «Мирзе Семендер халу», «Автобусни къари», «Гьажибала» ва маса чӀалар къалуриз жеда. А. Муталибова чӀалан устадрихъ элкъвена теснифай шииррикай сада икӀ лугьузва:
Гьакъикъат дуьз кхьиз алахъ, Дуьз рекьяй гьич жемир патахъ, Нубатдалди темаяр яхъ, Акъуд са-сад кьилиз, шаир!
Шаир вичин яратмишунра и тӀалабуниз уьмуьрдин эхирдалди вафалу яз амукьнай. Ватандикай вичин гаф лугьун тавур шаир чи шииратда бажагьат гьалтин. А. Муталибовни и темадай къерех хьаначир. Адаз цӀудралди и месэладиз талукь шиирар ава. Абурукай сифтеди «Накьвар» тӀвар алай эсер я. Бубайрин
юрдар, чуьллер, накьвар - абурулай, иллаки чилер къит дагъ- вийриз, багьа вуч ава?! Ватан гьа жуван хуьрелай, райондилай, республикадилай башламиш жезва. Хайи чилиз, накьвариз гьуьрметун - им Ватандиз гьуьрметун лагьай чӀал я:
Накьвар! Накьвар...Зи чан хьиз за Куь хатур лап вине кьазва. Нагагъ гишин хьайитӀа, за Куьн ризкьи хьиз гъиле кьазва...
Шаирдиз накьвар, яни Ватан, чандилайни багьа я, сергьят авачир кьван кӀан я:
За квез зи чан гайитӀани, Куьн лап азиз накьвар я заз. Зи сур гьина хьайитӀани, ГЬАНАГ-ЗИ хуьр, Макьар я заз.
Ватан вилин нини хьиз хвена кӀандайди А. Муталибова Ватандин ЧӀехи дяведин йисара яратмишай, къагьриманвилин манадин ялавлу эсера иллаки хъсандиз къалурнава. Чапхунчи душманди чи Ватандал бейхабардиз вегьей сифте йикъара - 27-июндиз - А. Муталибова «Дидедиз» тӀвар алай шиир чапдиз акъуднай. Шаирди вичин хушунлай Ватан хуьз женгиниз физвай хци дидедиз гьикӀ кьин кьазватӀа къалурзава:
Зи далудиз уьтквемвилин Лишан яхъ ви эрчӀи гъилин. За ваз кьазва лап кӀеви кьин: Жеда ви хва игит, диде.
И эсердин гуьгъуьналлаз шаирди къагьриманвилин ва ва- танпересвилин темадай таъсирлу чӀаларин цикл теснифнай: «Эверзава чаз», «Дидедин тапшуругъ», «Красноармеецдин кьин», «Кузва хьи...», «Заз дидеди икӀ лагьанай», «Мярекатдай акъатда вун», «Берлиндиз немсерин офицерди кхьей...», «Са немец офицерди Гитлераз...», «За лугьузва» ва масабурун тӀварар кьаз жеда. Гьа йикъара Хуьруьг Тагьира, СтӀал Мусаиба, М. Эфендиева, С. Шихалиева, Б. Султанова ва масабуру ватанпересвилин темадай халкь руьгьламишзавай таъсирлу чӀалар яратмишнай. X. Тагьиранни А. Муталибован чӀалар, лагьайтӀа, дяведин йисарин шииратдин «къизилдин фондунин» яратмишунрик кутаз жеда. Мад са кӀвалах къейд тавуна жедач. А. Муталибова дяведин йисара яратмишай эсерар я мана-метлебдин, я художественный жигьетдай (ада ишлемишнавай чпиз ухшар авачир художественный приемар) чпиз тешпигь авачир чӀалар я.* А. Муталибова дяведин йисара яратмишай чӀаларикай «Элжекар» (Гь. Къурбана ам «гьвечӀи поэма» яз гьисабзава) виридалай таъсирлуди, тамамди ва гьа вахтарин инсанрин рикӀера мягькем чка кьурди хьанай. Вичихъ къу- ватлу сюжет авай и эсер дугъриданни хрестоматийный эсердиз элкъвенай. Виче фронтдинни фронтдин далу патан мягькем алакъайрикай раханвай, вич гъвечӀи, манадиз дерин и эсерда советрин инсанрин (аскер, фяле,
лежбер, интеллигенция) ният, гаф-чӀал, къуват сад хьайила, чи хура гьич са душмандивайни акъвазиз жедач, гъалибвал чи пата жеда – им вичикай рахазвай «гъвечӀи поэмадин кьилин фикир я. Гуьгъуьнин йисара акъатай «Бахтавар я чун», «РикӀин гафар», «Гатфар», «Гелер», «Ватандин къуллугъда» ва маса ктабра А. Муталибова вичин шаирвилин рехъ баркаллудаказ давамарзава. Инал А. Алема шаирдин «Гатфар» кӀватӀалдиз кхьей рецензиядай агъадихъ галай гафар рикӀел хквезва: «Лезги поэзиядал рикӀ алайбурун арада Абдул Муталибован тӀвар течидай кас бажагьат ава. Ам уьмуьрдиз эбеди вафалу я. Гьаниз килигна адан яратмишунар советрин девирда лезги поэзия фейи рехъ къалурзавай са гъвечӀи гуьзгуь я лагьайтӀа, чун ягъалмиш жедач, яни адаз гьам чи поэзиядин агалкьунар ва гьам татугайвилер, гъалатӀар хас я. Кьилди къачуртӀа, адан шиирра чал гьа са вахтунда гьам халис реализмдин, гьам натурализмдин, гьам риторикадин, гьам шит хьанвай дидактический (несигьатдин) поэзиядин чешнеяр гьалтда». (Алем А. Гатфарикай мани. Коммунист. I97Iйис. 27 февраль.). Абдул Муталибов датӀана вичин устадвал хкажиз, девирдихъ галаз кам-камунаваз физвай шаир хьайиди я. 60-йисарин сифте кьилера советрин машгьур шаир Э. Межелайтисан «Инсан» тӀвар алай ктаб акъатайдалай гуьгъуьниз гзаф шаирри, гьа жергедай яз Дагъустандин чӀалан устадрини, исандин акьулдикай, къуватдикай, девирдин вилик жавабдарвиликай таъсирлу чӀалар яратмишзава. Лезгийрикайни и месэладиз фикир тагай шаир жагъурун четин я. А. Муталибовни и темадикай къерех хьанач. Ада садан фикирарни тикрар тавуна, вичин къайдада и темадай «Инсан», «Инсан я зун», «Гелер» ва маса чӀалар теснифна.
Инсан я ЗУН…ИНСАНВАЛ заз Куьтягь тежер девлет я зи. Инсанвилин къилих квайдаз Гьуьрмет авун хесет я зи.
Шаирдин фикирдалди, инсандилай алакь тийидай гьич са карни авач. Ам (инсан – Гь.Г.) «дуьнья икьван иер туькӀуьрай кьегьални я», ана «хкахь тийидай эквер куькӀуьрайдини я, гьар са кардин куьлег гъилевайдини я». Иниз килигна гьар са касди инсаниятдин ва девиррин вилик вичин жавабдарвал гьиссун лазим я ва и къадим дуьньяда баркаллувал къведай хъсанвилерин хараяр» туна КӀАНДА.ИМ шиирдикай хкатзавай кьилин фикир я.
Вич гьамиша халкьдин юкьва яшамиш хьайи, жемятдихъ галаз уькӀуьцуру пай авур шаирди къейдзава:
Мекьизвайдав за зи кавал вугана, Заз шад хьана гьадаз чими хьайила. Чимизвайдаз за гъиз къайи яд гана, Заз дад гана къанихда яд хъвайила…
Гьакъикъатдани А. Муталибов, халкьдин шаир хьиз, халкьдин хвани тир. Шаирдин и кьетӀенвиликай Ж. Мурадалиева А. Муталибован «Къванцел гелер» ктабдиз кхьей рецензияда хъсандиз лагьанва: «Шаир вичин
агьваллувилин ва руьгьдин девлет, умудар, къаст, гележег… са гафуналди, вичиз талукь вири затӀар, хесетар, къаст, гележег… са гафуналди, вичиз талукь вири затӀар, хесетар галаз халкьдинди я… Халкьдин хийиршийирдивай, мел-мехъерривай, гъам-хажалатдивай вич садрани чара ИЙИЗВАЧ…«ИНСАНВИЛИН къилих квайдаз гьуьрмет авун хесет квай» шаирди халкьдин патай ихтибар, гьуьрмет, машгьурвал къазанмишун регьят кӀвалах туш. Амма Абдул муаллимдиз халкьдин патай ихтибар, гьуьрмет ава, адан тӀвар кӀелдайбуруз гегьеншдиз машгьур я. И машгьурвал ада «месик шуьрбет хъваз» къачурди туш, и машгьурвал къачун патал ада «варцар, йисар далудихъ кӀватӀна, баркаллу гелер туна вич атай рекьера». Ам машгьур авурди гьа и гелер я» - давамарзава авторди (Мурадалиев Ж. Къванцел гелер. Коммунист. I967-Й. 2I-МАЙ). А. Муталибов цӀийи темайрихъ, идеяйрихъ, художественный алатрихъ къекъвез хьайи шаиррикай я. Са чешне гъин:
Халичаяр хрун патал Гафарикай гъаларда за, Гъаларални чан гъун патал Лезги рушаз хабарда за.
Мад са кар къейдин. Дуньядин халкьарин эдебиятди билбилдиз пуд вишелай артух шиирар бахшнава. Лезги шииратдани билбилдикай вичин гаф лугьун тавур чӀалан устад гьалтдач. А. Муталибовани анжах вичиз хас къайдада къушарин пачагьдикай «Билбилдиз» лугьудай шиир теснифнава. Ина РагъэкъечӀдай патарин халкьарин шииратда тестикь хьанвайвал, «билбил» (цуькведал ашукь хьанвай жегьил», «цуьк» (руш вич) символар яз ваъ, маса, акьул балугъ хьанвай кьве касдин суьгьбет хьиз туькӀуьр хьанва.
Билбил, валай арза ийиз, Чар атанва заз цуькведин… Вуч хьана кьван куь арада, Вуна хатур хаз цуькведин.
Лирический геройди билбилдихъ элкъвена икӀ лугьузва:
Тадиз адан патав алад, ДЕРТ-ГЬАЛ хабар къаз цуькведин... Фена, вун фад хъша иниз, Са шад хабар гваз цуькведин. Тавакъуйда, мад гьич валай ШЕЛ-ХВАЛ тахьуй заз цуькведин.
Шиирдин форма, везин, символика адетдинбур туш. И ва маса чешнейрай аквазвайвап, А. Муталибов чи шииратдиз цӀийивилер гъиз алахъзава, бязи эсерра и рекьяй адаз, шаксуз, агалкьунарни ава.
А. Муталибоваз вичин аямдин шииратдини таъсир тавуна туначир. ИкӀ, ада жегьил шаирри чпин яратмишунра устадвилелди ишлемишзавай гегьенш метафорадикай, реалистический символикадикай менфят къачузва. Гьа ихьтин жуьреда кхьенвай эсерар, А. Алема лагьайвал, ирид пай цик квай, анжах са пай хкатна аквазвай айсбергдиз ухшар жеда. Вич фадлай риторикадин ва дидактикадин къайдайрикай къерех хьайи А. Муталибова реализмдин тӀалабунрал (гьакъикъат гьакъикъи рангаралди къалурун) амал ийизва, кӀелзавайбур хиялрик, фикиррик кутазва. «Тажуб жезва зун» шиирда футболдин тупуникай ада вуч лугьузватӀа КИЛИГИН:«КӀВАЧ акьурла, вак акатда лувар... Вун кат тавунал тажуб жезва зун, Ваз чиз-чиз мадни кӀвачерин хурук Ахват хъувунал тажуб жезва зун». А. Алема и шиирдикай гьахълуз лагьанай: «Чи вилеркай вичихъ лукӀвилин психология авай ялтахдин образ карагзава... Им адетдин ялтах туш. Им вичи лув гун патал вичин къвалани кваз кӀвач акьурла, давам гузвай, эхзавай ва мадни хтана кӀвачерик ярх хъжезвай алчах я. Ам негь авун патал шаирдин къелем бес кьадарда хци хьана». (Алем А. Шаирдин хазинаяр. Коммунист. I972-ЙИС. 22 февраль). Ихьтин чрай шиирар А. Муталибовахь тӀимил авач, абуру шаир гьамиша цӀийи фикирар, темаяр, образар жагьуриз алахъзавайди къалурзава. А. Муталибовахь шииратдин чӀехи жанрайра ва гьикаятдин жуьрейра яратмишай эсерарни ава. Ам «Муьгъ», «ЦӀийи хуьр», «Папанни гъуьлуьн договор», «Етим руш», «Самур дередин билбилар» ва маса поэмайрин, «Зарафатчи» прозадин ктабдин авторни я. И эсерар гьардакай кьилди-кьилди рахунриз лайихлу я, вучиз лагьайтӀа илгьамдикай пай ганвай бажарагълу кас гьи жанрада кӀвалахиз хьайитӀани, ам чӀехи устад яз амукьзава. А. Муталибовни и жергедик акатзава. Адан эсерар къешенг, цӀалцӀам, михьи лезги чӀалал яратмишнава, везиндин ва рифмайрин жигьетдайни тамам, чпиз хуш авазлувал хасбур я. Гьавиляй шаирдин хейлин чӀалар манийриз элкъ- вена халкьдин арада яшамиш жезва, къени суваррик, мелмехъеррик еке гьевесдалди лугьузва. И жергедик адан «Зилфи», «Перистан», «Бике», «КӀварчагърин дере», «Я Гуьлселем», «Яр ширин я», «Ни чирна ваз» ва маса манияр акатзава. Абдул Муталибов СССР-ДИН писателрин Союздин членвилин ва маса чӀехи тӀварар къачунал алахъай кас туш. Адаз а тӀварар къачунин гуьгъуьна гьатдай вахтни хьайиди туш, я гьевесни. Ам хайи халкьдиз, багьалу Ватандиз къуллугь ийиз тади къачур зари тир. Са шиирда А. Муталибова икӀ лагьанай:
Зи вилик ажал - дагьар кватӀани, Дуьз фида зун, лап дагълар кватӀани!
Гьакъикъатдани шаирди садра кьур гьахълу рехъ - Ватандиз ва халкьдиз вафалувал - вичин эхир нефесдал намуслудаказ хвена. Хайи халкьдини шаирдин пак тӀвар, девлетлу ирс са чӀавузни рикӀелай ракъурдач. Им чӀалан устаддин, халкьдин шаирдин бахтлувал тушни бес?!
(режбердин пекер, кӀвачел шаламар, кьилел бармак ала, къуьне чанта ава)
(цӀару костюм, кьилел бейсбулка, кӀвачел туфлияр ала, туьтуьна яру галстук ава)
(яру костюм, кӀвачел туфлияр, кьилел бармак ала)
(гагь шайтӀандин маска: яргъи япар, цӀегьрен крчар, цӀегьрен чуру, яру вилер)
(косметика гзаф янавай вичин чин) кӀалубда гьахьзавай дишегьли. Пекер чӀулав я. Къвалал чанта, чантадал яру шайтӀандин шикил ала.)
Мани Кас вацӀукай Кьулан хьана, Са пад КӀеле, са пад Куьре.«Лезги» лугьуз гьарай гайла, ВАН-СЕС гьатда агъзур хуьре. Садбур я чи чӀехи гъуцар: Рагъни, Варзни, Алпан, Эрен Чаравал туш - муьгъ я вацӀар: Кьудял, Самур, Гергер, Нерен! КӀеледилай кӀеледалди, КӀелед кьилел цӀаяр кӀурай! КӀеле - Куьре, Куьре - КӀеле, Кьветхверар я - таяр хьурай!
Вили гьуьлуьн лепедикай Шалбуз дагъдиз яд жедай туш! КӀеле - Куьре сад тахьанмаз, Лезгидин рикӀ шад жедай туш! I - ШИКИЛ
(Сегьнеда рекьер чара жезвай чка. Столбайрин винел къалургъанар (рекламаяр) ала: «Буржуяр капитализмадиз!», «Коммунистар социализмадиз!», «Хахаяр феодализмадиз!» ва масадбур. Цавари гугрум-пахърахъзава. Ажаиб музыка ягъазва, экв тӀимил жезва. Сегьнедиз шайтӀан къвезва, ада къемеда кьуьлзава. Сегьнедиз экв хуьквезва)
- Инчанахь рич нуз зевк?
Инчанахь рич нуз зевк? Квез зун чир хьаначни? Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(залда ацукьнавайбуруз тӀуб юзурзава-кичӀерар гузва. Ахпа са шумудал тӀуб туькӀуьрзава)
Квез зун мад чир хьаначни? Ваз… атӀадаз…муькуьдаз… зун чир тахьана жеч. Куьн зи патав фад-фад къвезвайбур тир, идакай, адакай рахаз, шайтӀанвал ийиз! Ида акӀна, ада икӀна, лугьуз! Вуч фад куь рикӀелай зун алатна?
Течирбуруз чир хьурай: заз куь чӀалал «шайтӀан» лугьуда. Зун шайтӀан я, шайтӀан! Квекай гзафбуруз зун ахварай хьайитӀани акунвайди я. Зун акурдалай кьулухъ гзафбур рикӀе кичӀ гьатна экуьналди ахвариз хъфенвайди туш!
Агьан! Инсандин веледдин ни къвезва. Мад кӀамаяр агатзавай хьтинди я, чпин рикӀер, руьгьер зи турбада тван патал!
(турбадин сив ахъайзава)
Зун са пипӀе акъвазда! Яб акалда, чирда и инсандин веледрин рикӀе вуч аватӀа? Ахпа за абурун кьилел ахьтин уюнар гъида хьи! Аквада квез! Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(са пипӀе акъваззава. Сегьнедиз къвезвай инсанриз ам аквазвач)
: - Завай квез таб жедач – куьн жуванбур я: зун кесиб уьмуьрдикай галатнава. Пул акъудун патал шалвардин жибинда гъил турла гъиле гьич кьифни гьатзавач. Накь зани зи дуст Хвабубади меслятна: мад икӀ яшамиш хъжедач. «ШайтӀандиз нянет»
(Сегьнедиз Хвабуба къвезва. Адан гъиле «Тарашизма! Пул! Доллар! Евро!» кхьенвай плакат ава. Бахвадиз сифте ам чир жезвач)
Бейсбулка, галстук! Хпен хамуникай цванвай ви хъама бармак вутӀ хьана? Шаламар вуна музейдиз маса ганани?
- Вуч шаламар? Вуч хпен бармак! Бубахва, хпер хвейидаз, цан цайидаз, гвен гвейидаз, хир ктӀунайдаз, чатухъандиз, кӀекӀе - трактор гьалайдаз я гьуьрмет амач, я пул! За икӀ кьатӀизва: дуьньядин чарх аферистрин гъиле гьатнава. Гьавиляйни, за «шайтӀандиз нянет» лагьана
жуваз цӀийи имиж туькӀуьрна!
(хуруз гъил язава)
: - Зур аферист, зур юрист, зур турист, зур агент, зур интеллигент!
- Баракаллагь! Ихьтин шиир гьич СтӀал Сулейманани кхьейди туш.
А кьулуникай вуна вуч ийизва?
- Ниси твадай цел? Вуна мусанлай цӀегьер хуьзва?
- Хвабуба, акӀ ятӀа къалура кван, ви цель галай пад! Чун гила гьинихъ фида? Кьил туькӀвей патахъ?
- Бубахва, кьил туьквей патахъ физ чун хпер яни? За интернетдай кӀелнава, дуьньядин гьи пата ятӀа са уьлкве авалда, тӀварни «ТА-РА-ШИЗ-МА»! «Тарашизма» гьа!
- Эхь! Тарашхана! А уьлкведа ни вуч тарашайтӀа, ни вуч къакъудайтӀа, ни вуч чуьнуьхайтӀа а затӀ адаз амукьзава. А уьлкведа долларар, еврояр зулуз таралай авахьдай пешер хьиз цавай къвазва. Чун тарашханадиз фида, Бубахва! Тарашда, къакъудда, чуьнуьхда, неда, хъвада, кефер чӀугвада!
Вили цавар лифер патал, Чилин кӀан я кьифер патал. Инсанариз ганва дуьнья, Кефер патал, кефер патал! Я Бубахва, гьазур ян вун, Женнетдиз са сефер патал? Гъил къачудан и дуьньядлай, А дуьньяда кефер патал? Къайгъу жедач уьмуьрдикай, ХьайитӀани гар, жив, аяз. Тарашунни пеше жеда, Тарашхана родина
яз! Я Бубахва, гьазур ян вун, Женнетдиз са сефер патал? Гъил къачудан и дуьньядлай, А дуьньяда кефер патал? Бубахва:
- А кефер гьина ава, гьи патахъ гала? Ваз гьикӀ чир хьана дуьняда тарашхана авайди?
- Интернетдай! Интернетдиз чилин кӀаник квайбурни чида, цавун чинал алайбурни!
- Вуна тарашханадин рехъ - маршрут чирнани? Аниз виза нивай къачуда?
- Тарашханадин рехъ чирун патал интернетда кхьенвай къанни цӀуд суалдиз жавабар гун герек тир. Къанни муьжуьдаз жавабар гана за. Са тӀимил амай тарашханадин маршрутни чириз, самолетдиз билетарни заказ гуз. Амма, интернетда ацукьнавай аферистри эхирдай чӀуру суалар гана заз.
- Гьар садай са шумуд тон къведайбур! Завай жузуна: «Вучиз филди гьар вад йисалай, къуьре гьар яхцӀур йикъалай балаяр хазва?» Жаваб це кван!
вучиз тарарал экъечӀзавач?» Халияр
- Гьинай чир жела? Ваз чими иситӀа кӀанда, лаваш фуан арада тваз
- Вун элкъвез-хуьквез зал акьахмир! Лагь кван тарашханадиз виза къачунани?
- Ваъ! Эхирдай интернетда кхьена: «Тарашханадин виза шайтӀандив гва. Адавай къачу!»
(Сегьнедиз Пиримни Мирим къвезва)
: - Я Пирим, вун зи гуьгъуьна ша! Доллардин атир кабабдин атир хьиз гьи патай къвезватӀа, чунни гьа патахъ фида!
- Чун кабабдин нидал фена ламарал тагъма илисзавайбурал гьалтда
(И рахунар Бубахвадивни Хвабубадив агакьзава. Абур Миримавни Пиримав агатзава)
- Ядаяр, куь сивяй заз «доллар», «кабаб» гафарин ванер атана. Куьнни тарашханадин суракьда авайбур яни?
- Ваъ! А интернетда ацукьнавай аферистри эхирдай заз «Вач, шайтӀан жугъура» - лагьана, - «Виза адавай къачу!»
(гъилерин гьерекетдив тарашун имитация ийизва)
дад пӀузаррив агакьнавайбурукай садни авач жал?
: - Тарашханада балкӀанар гьална хтанвайбурукай садни авачни?
(ШайтӀанди чинал алай маска алудна вичин чантада твазва, дишегьлидин кӀалубда гьахьзава, итимрив агатзава. Маска алудайдалай кьулухъ ам итимриз аквазва).
- Рехъ къалурдай са мусурман гьалтдач жал? Мусурман?
(«мусурман» гафунин ван атайла шайтӀан кичӀе хьана гьар сефер хкадар жезва, элкъвена катдай кьасар ийизва. Фад вичел хуьквезва.).
- Квез гьерен шиш кӀандани, гьавайи, кӀандани?
- Патавни виш кӀандани, гьавайи, кӀандани?
- ЧӀехи пулар кӀандани, гьавайи, кӀандани?
- Базар гузва Мумбайда, гьавайи, кӀандани?
- Маскавда тамун къурух, гьавайи, кӀандани?
- Бакуда нафтад буругъ, гьавайи, кӀандани?
- Ваз чи тӀварар гьинай чида?
- Заз и дуьньядани, а дуьньядани чин тийидай са затӀни авайди туш! Зун кьве дуьньядинни менеджер я! Хвабуба
(шайтӀандин вилик мет ягъана):
- Вуч хъсан хьана, вун чал гьалтна! Чаз - буьркьуьбуруз вил хьухь! Чаз кӀвалах тавуна нез-хъваз къекъведай, кефер чӀугадай уьлкведиз фидай рехъ къалура!
- Куьн хьтин рехъ квахьнавайбур дуьз рекье хутун зи пеше я.
(ШайтӀанди Хвабуба къарагъарзава. Ам итимриз мадни мукьва жезва, абурун къуьнерал гъил эцигзава, хъуьрезва, маса амалрив итимар вичиз муьтӀуьгъарзава):
- Анжах эвелдай за маниторинг тухуда! Куь гьар садан фикир чирда. Бубахва, лагь кван, ви рехъ гьинихъ я?
- Зун фида феодализмадиз. Феодализмада пачагь хкягъдайла цавуз къуш ахъайдай. Къуш цава чалагугу ягъана элкъвена хтана нин къуьнел ацукьайта, адакайни пачагь жедай. Белки пачагьдин къуш са юкъуз зи къуьнелни ацукьда жал? Белки закай феодализмада хан жеда жал?
- Вучиз Жедач? Чи жемятдиз шумуд виш йис я хан авачиз, пачагь авачиз? Зун гьазур пачагь тушни?
(кӀек хьиз акъвазава)
- Пирим, бес вун гьиниз фида?
- Менеджер вах, вав дуьньядин чарх кьулухъ элкъуьр хъийидай машин гватӀа, зун гьа машинда акьадарна рахкура социализмадиз.
Мус хуькведа вун чан Сталин? Ви девирда министрдини рабочиди са заводда чранвай фу тир незвайди, са заводди ахъайнавай эрекь тир хъвазвайди!
- Мирим, бес вун гьиниз фида?
- Зи фикир кьве ламрал акьахнава: чӀулав ламра капитализмадихъ ялзава, рехи ламра тарашханадихъ!
Белки ана са юкъуз закай олигарх жен жал! Абрамович хьтин! Суьлейман Керимов хьтин!
- Хвабуба, вун гьиниз фида?
- Зи гъиле авай плакат аквазвачни ваз? «Тарашизма! Пул! Доллар! Евро!» Тарашун гьина аватӀа зун гьаниз!
- Квев гьарадав са балабан гва! Завай жув кьуд патахъ пайиз жедач! Са рехъ хкягъун патал чна референдурум тухвана кӀанда.
- Референдурум вуч я? Недай затӀ яни, хъвадай затӀ?
- Адан ранг гьихьтинди я? Лацуди чни, къацуди?
- Ам базардал акъудна маса гуз жедай затӀ яни?
- Референдурумдик куьне тӀвар кьунвай вири амалар галайди я! Гила аквада квез! Куьн гила фида, низ гьи общество кӀанзаватӀа, гьа гаф кхьенвай чкадал акъвазда. Гьинал гзаф касар кӀватӀ хьайитӀа, гьа чкадизни куьн за рекье твада. Рази яни?
- Ваъ! Референдурум тухун тавуртӀа, заз райондай гаф къведа! Имиркадин президент Абамади заз «Вун демократ туш» - лугьуда. ШайтӀанди «референдурум» лугьуз-лугьуз сегьнедилай цӀар ягъазва. Ахпа сегьнедин юкьвал акъвазна команда гузва: Сад! Кьвед! Пуд!
(Яру кваса «феодализма», Пирим «социализма», Мирим «капитализма» кхьенвай чкайрал физва. Хвабуба вичин плакатни гваз сегьнедин юкьни-юкьвал акъваззава)
- Заз чизвай гьа икӀни жедайди. За квез цӀийи са рехъ къалурда. Дуьньяда «Тарашхана» тӀвар алай са уьлкве ава! Тарашханадин къизилдин варарин куьлегарни зав гва! Низ чида тарашхана гьихьтин чка ятӀа?
- Заз чида! Чан тарашхана! Ана са кефер авайди я!
- Таб рахамир, яда! Советрин чӀавуз вуна гьалайди кӀекӀе - трактор я. Ви трактордин ванцикай чи япар биши хьанвай. Ви трактордин гумадикай чи вилер буьркьуь хьанвай. Вуна киса!
(ШайтӀан патахъ ялзава, адан жибинда пул твазва, чинеба жузазва):
- Заз чинеба лагь, а тарашхана гьакьван хъсан чка яни?
- Тарашхана кефкомрин уьлкве я! Анин хъсанвал гафарал лагьана куьтягь жедач. За квез манидал лугьуда!
- Ваз кӀандани дуьгуьдин аш, Кьилел верч алай?
- АкӀ ятӀа, тараш! (кьведра) Ваз кӀандани чӀахар афар, Кьурай як галай?
- АкӀ ятӀа, тараш! (кьведра) Ваз кӀандани йиф-югъ кефер, Дустарихъ галаз?
- А тарашхана феодализмадилай гзаф яргъал яни?
- Квез виридаз тарашхана кӀанзаватӀа, за жуван компас тарашханадал туькӀуьрда. Анжах са шартӀ ава. Хъсан яб акала! Ахпа, чаз ван хьайиди туш лугьумир! Тарашханада пуд затӀ рикӀел гъун къадагъа я: сад ватан, сад халкь, сад хизан!
- Бес а тарашханада модда авай гафар, амалар гьибур я?
- Абурни пуд я: сад лагьайди «тарашун», кьвед лагьайди «таб рахан», пуд лагьайди «дустар, юлдашар гьар юкъуз пуд кепекдик маса гун».
- АкӀ жедани? Таб рахазвайбуруз, дустар маса гузвайбуруз Дагъустанда вирида «нянет» лугьузвайди я!
- Пирим, киса! Яда, чун Дагъустанда ваъ, Тарашханада жервал я. Вуж я чун аквазвайди? Чи гафарин ван низ къвезва? (зал къалурзава) Ибуруз садазни чун акварвал туш!
- Мирима дуьз лугьузва!
- За менеджер вахавай жизненни важни са гаф жузан. Менеджер баха, чавай а тарашханадиз жуван мобилникар гваз физ жедани?
- Жеда! Тарашханада сура твазвайбурувни мобилникар вугузвайди я, гьавайи. Сувар – мехъер хьайила мукьва-кьилияр зенг авуна абурухъ галаз рахурай лугьуз, гьавайи. Мобилник гвачиз садни кучукзавайди туш!
- Куьн за лагьай шартӀарал рази ятӀа, за илисда кнопкадал. Сад, кьвед, пуд!
(шайтӀанди чантадай акъудна маскадал тӀуб илисзава. Марш язава, сегьнедин са пата яру экв кузва. Хвабуба, Бубахва, Мирим жергеда гьатна,
солдатрин камарив сегьедилай садра цӀар яна экв галай патахъ физва. Абуру мани лугьузва:
- Акьулдиз це хъсан къилав!
- Хьурай вакай яру ялав!
- КӀвалахиз це жуван кьилив!
- Юкъуз тараш, йифиз тараш! Пирим тек аламукьзава сегьнедин юкьвал
- Зунни фида вири физвай патахъ! Зи гунагьрилай гъил къачу, чан Сталин! Чан Путин!
(муькуьбур фейи патахъ физва)
(чинал шайтӀандин маска алукӀ хъийизва):
Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(сегьнеда гъалибвилин кьуьл ийизава)
Тарашхана. Хвабуба сегьнедиз къвезва. Адан вилик ШайтӀан акъатзава. ШайтӀандин гъиле маскаяр ава.
- Хвабуба, ви чин фирчиндилай аватна чӀур хьанвай афардиз ухшар я! Ви рикӀ кацери чухвазвани!
- Жибинда чат-кепекни тахьайла рикӀ кацери, кицӀери, пехъери чухвадайди я ман!
- Хвабуба, ваз чидани, вун и чӀавалди вучиз кесиб аматӀа?
- Себеб сад я! Вал са чин ала! Вав са чин гва! Са чин алайбуруз, са гаф гвайбуруз тарашханада фу авайди туш. Тарашханада са чин алайбурун уьмуьр уьмуьр туш, кашмар я!
- Яда, зи гафарал чӀалахъ хьухь! Дагъустандани гьа икӀ тир. Маска алачирбурун жибинда пул жедайди туш! Ваз маска алачир чиновник акурди яни? Маска маскадин винел: келемдин пешер хьиз са шумуд чин алайди я абурал!
- За вучда? Чинал алай хам алажна далдамдал хьиз маса хам акъалждани?
- Маска алукӀа! Ахьтин маска алукӀа хьи, вирида ви гьакъинда лугьурай: - «Хвабубади сиве тур тӀубни кӀасдайди туш! Хвабуба жуван гада я!»
- Са гафуналди, вирида заз «Хвабуба хибриди я! Хвабуба хеб я» лугьурай?
- Ваъ, яда! Хеб вучиз жеда? Жуваз сикӀрен амалар чира! Къуллугъ гвайбурун, пул гвайбурун вилик кьил агъузна, кул хукудна тум галтадра!
МуьтӀуьгъвал къалура! Садрани абуруз против рахамир.
- Дуьз гаф гвайбуруз вуч ийида?
- Дуьз гаф рахазвайбурун пад садрани кьамир! Гьахъ рахазвайдаз «вун батӀул я», лагь! Таб рахазвайбурун пата акъваза! Абуруз лагь: - «Вун гьахъ я! Валай хъсанди авайди туш!»
- Жувалай ажузбуруз къамба кӀекре верчериз килигдай хьиз килига! Виняй агъуз!
- Абурал гьалтайла тапаррай хъуьредай кьасар ая! Сив эрчи япалай чапла япал кьван ахъая! Ахпани кӀаникай-кӀаникай жуван кар аку! Фур эгъуьна виридаз! Къакъуда! Тараша! Авурда гьатнани? Гьа чӀавуз ваз авторитет жеда!
- Бес милицадин-полицадин гъиле гьатайла вучда? Кафеда тӀуьна-хъвана пул тагана катиз кӀан хьайила вучда? Гъуьл авачир папарал гьалтайла гьихьтин чин гьалдда?
- Ваз вири секретар са юкъуз чириз кӀанзавани? Муькуь амалар за ваз ахпа чирда! Къе ваз и кьуд маска бес я.
(Хвабубадив маскаяр вугузва)
: - Ма, алукӀа! Вунни итимрин жергеда гьатрай! (залдиз) - Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
Чуьнуьхда за жуван чин Ухшар авай йитимдиз! Куьн вири муьтӀуьгъ жеда Маска алай итимдиз! Квез чидани гъер вуж я? Маска алай хеб я кьван! Квез чидани яц вуж я? Маска алай кал я ман! Квез чидани, чидачни? Дуьньядин тӀул таб я кьван! Квез чиз итим вуж ятӀа? Маска алай паб я кьван! Чуьнуьхда за жуван чин Ухшар авай йитимдиз! Куьн вири муьтӀуьгъ жеда Маска алай итимдиз!
Сегьнедиз Бубахва къвезва. Ам акурла Хвабубади ламран маска алукӀзава, ахпа Бубахвадиз салам гузва:- Пакам хийир хьурай! ИА-ИА-ИА!
(Хвабубадилай элкъвезва, маскадин кьулухъ кӀев хьанвайди вуж ятӀа чириз кӀанзава)
: - Чи патара ихьтин гьайван хьайиди туш. Тан инсандин, кьил ламран! Им гьи патай рехъ алатна акъатнаватӀа тарашханадиз?
(чинал алай маска алудна, ахпа алукӀ хъийизва):
- Я кьейи хва, вакай лам хьанвани?
- Заз чӀехи зиян ава! Чун санал акурбуру заз лугьурвал я: «Бубахва, вун вучиз ламран тай хьанва?»
- Ваз ламракай хуш къвезвачтӀа, закай къуьр жеда. (ада ламран маска алудна, къуьрен маска алукӀзава): - Гила ваз зун кьубул яни?
- Закай сев хьайитӀа, ваз хуш къведани?
- Жуван чин за йифиз месик кусудайла алукӀ хъийизва. Зунни зи къуншидин итим папавай чара ийиз хьурай лугьуз! Уях чӀавуз жуван чини хийир гъизвач!
- Заз и амалар менеджер бахади чирна. Ада лагьана: «Чинал маска алачирдан уьмуьр уьмуьр туш, кашмар я!» Гила за маскаяр кӀватӀзава.
- Ваъ! Кьуд маска вуч я хьи? Алай аямда, итимдал тӀимилди цӀуд чин тахьана жедач. Начаникрин вилик акъвазайла са чин… Жувалай ажузбуруз килигдайла маса чин… Къуншийрихъ галаз рахадайла гьалсдай маска… Гъуьл авачир папарих галаз рахадайла алукӀдай маска…
- Азраилдихъ галаз чин-чинал атайла алукӀдай маска авани ваз?
- Ахьтин маскани авайди яни? (Бубахва хъуьрезва) Бубахва, ви чина хъвер ава! Ваз кӀвале сандухда ви бубайрилай амай маскаяр гзаф авай хьтинди я!
- Вуч? Зи сандухда маскаяр ава? Зун вун хьтин аферистдин тай яни?
- Акъваз, акъваз! Вуна вуж алцурарзава? Ви чинал алайдини маска тушни?
(хъуьрезва, патав агатзава, чинал гъил вегьизва)
(Хвабубадин гъилер вичин чинлай алудзава):
- Зун ви тай яни чинал маска жез? (къеме акъудзава) За гила ви чинин хам алудна ам далдамдал акъалжда, къурумсах! Ви чинин хамуникай за хъурхъ ийида! Маскадин хва маска!
(Хвабубадихъ галтугзава, кьведни сегьнедай акъатзава)
(сегьнедиз къвезва, ада мани лугьузва):
«Гатун бере, жугъун кӀане, Са хъикьифдин верг хьанайтӀа…»
: - Яда, лезгийри эрекь хъвадайла хъикьиф ваъ гьерен шиш недайди я! Вун векьерал-кьаларал фенвани?
- Гьавайи гьатзавайди векьер-кьалар я ман! Тарашханада гьерен шиш гьавайи гудай чка авани? Вири пулунихъ я!
- - ГьикӀ акъвазарда? Зун гишила ава хьир! Руфун къенез хъфена юкьван тарцел алкӀанва. Закай инвалид хьанва. ЧӀехибуруз лагь, заз инвалидвилин пособия хьайитӀани гурай ман.
- Тарашханада пособияр гъил-кӀвач галачирбуруз гузвайди я. Пособия кӀанзаватӀа жуван са гъилни са кӀвач атӀутӀ!
- АкӀ хьайила заз пенсия хьайитӀани це ман! Зун пенсиядиз акъуда!
- Виш йис хьайила акъудда за вун пенсиядиз!
- Виш йис заз мус жеда? И дуьньяда жедани, тахьайтӀа а дуьньяда?
-. Заз къе нез кӀанзава хьир…
- А сарарикай къанни цӀуд акъуда. Кьвед тур. Абурни садмуькуьдан винел текъведайвал хьурай. Сиве кӀус туна жакьвадай чӀавуз диргарай иви атайла ваз мад нез кӀан хъижедач.
- Итимар! За гьидан-гьадан гуьгъуьна рахана, им адаз, ам идаз маса гана кьил хуьзвайди тир.
- Эхь! Заз дустар маса гудай спецтехнология ава. Эвел садахъ галаз дуст жезва. Адан рикӀе вуч аватӀа чирзава. Ахпа… патрахами маса гузва.
- Вуна ви халкь, адан интересар маса гайиди яни?
- Нахаду! 90-йисариз а кар виридалай доход гъидай кар тир. Пул заз, халкьдин интересар атӀабуруз!
- Вун халисан зи итим я! Лагь кван, Дагъустанда итимвал лугьудай са этикет авайди я. Бес вуна адалай гьикӀ камзавай?
- Вуч итимвал! Итимвал итимдин къуьнерал эцигнавай са пар я. Заз пуд кепек къведай чка аквадамаз за а пар къуьнерилай алудна гадарзавайди тир.
- Яда, вун крупни специалист я хьи! Ви товар къачудайбур авайни?
- Бес вун тарашханадиз вучиз атана? Дербентда ам идаз, им адаз маса гана кьил хвена кӀандай ман!
- За Дербентда маса таганвай кас амач.
- Зун ни къачуда?
- За къачуда вун! Заз лукӀ герекди я! Ви дустарин арада зи гуьгъуьна рахазвайбур хьайитӀа фад зав хабар агакьара! Гьар хабардиз пуд кепек пул гуда за ваз!
- Пуд кепекдал завай кьил хуьз жедани? Заз постоянни доход герек я!
- За ваз постоянни доход къведай чка жагъурда. За ви патав ви дуст Пирим ракъурда. Ада ваз ви цӀийи пешедин тӀварни лугьуда, тӀулни чирда.
- Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни! (хъфизва)
- Къведа жал, къведа жал? Зи гъилиз пул къведа жал? Хуьда жал, хуьда жал? Яраб за кьил хуьда жал? Жеда жал, жеда жал? Закай итим жеда жал? Къведа жал, къведа жал? Зи гъилиз пул къведа жал?
- Къведа, кьейи хва, къведа! Ви гъилизни пул къведа! Менеджер бахади ваз почетни са кӀвалах жагъурнава. Пул галай! Вакай киллер жедани?
- Я кьейи хва, вуч кӀелер-хпер? Ваз гилани киллер вуч пеше ятӀа чизвачни?
- Ваъ! ВакӀан макь, кицӀин лекь! КЪЕ-ПАКА ви чуру-спел рехи жеда. И яшдив агакьна киллер чин тийидай итим жедани?
(тапанчи акъудзава, ам Мириман пелел эцигзава)
- Я диде! Кьена зун! Заз къайи гьекь акъатна. Ваз минет хьурай, алуда ам зи пелелай!
- Шалвар куьцӀуьрнани? КичӀе жемир! Ма, къачу! И тапанчи ваз менеджер бахади ракъурнава.
- Анихъ ая! За вучда тапанчидикай! Заз адакай кичӀе я!
- И тапанчи ваз фу чирадай хьар я! Тапанчи гвачир киллер жедани?
- Яб акала. Вун яваш-яваш агатзава, пул гвай касдив. Адан пелел вуна эцигзава тапанчи. Ахпа яцӀу ванцив гьарайзава: «Акъуда жибинра вуч аватӀа, къурумсах! Зав гице!»
- Ам рази жедани? Ада вугудани?
- Вугун тавуртӀа, тӀанкьна ягъада вуна. Ам ярхар жеда. Вунани адан жибинда авайди-авачирди акъудна жуван жибинда твада.
- Гъавурда акьуна. За гила вуж тарашда?
- Чукуткадиз фена миллиардер Абрамович тараша! Виридалай гзаф пул гвайди ам я!
- Заз телевизордай акуна: адаз телехранителар ава хьир!
- Вач, фена са магазин атӀутӀ!
- АкӀ ята, вач, я Бубахва, яни Хвабуба тараша! Абурал сигнализация алайди туш!
- За абурун жибиндай пул акъуддай чӀавуз абурун гъилер ни кьада? Вуна кьадани?
- Ваъ! Ви тапанчиди кьада! Ви тапанчидин вилик са Хвабуба ваъ, вирибур гъуьлягъ акур хъипер хьиз тӀакьана акъвазирвал я!
- АкӀ ятӀа за валай башламишда!
(тапанчи эцигзава Пириман пелел)
- Акъуда жибинра вуч аватӀа, къурумсах! Зав гице! Акъуда пул, диде икӀ хьайиди!
(Пирим катзава, Мирим адан гуьгъуьна)
Тарашхана. Бубахва кьил кудна са пипӀе ацукьнава. Хвабубани шайтӀан сегьнедиз къвезва. Абур акурла Бубахва чуьнуьх жезва
- Ма, кӀевиз яхъ! Хун тавурай гьа! Балон хана хьуй, адан къене авай товар лув гана цаварал хъфида. Гила вун коммерсант я! Товар маса це! Къачузвай пулун пара пай заз, тӀимил пай ваз! Тарашхадин закон гьакӀ я! Гъавурда акьунани?
- Са гафни жузан! Ви дустари закай вуч рахазва? ЧӀуру гафар рахаз хьайитӀа фад зав хабар агакьара! Гьар хабардиз пуд кепек пул гуда за ваз!
- Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
Хвабуба кьил тик кьуна, саламни тагана Бахвадин патавай тӀуз алатзава. Ада мани башламишзава:
- Господин хьанва закай, Гьава маса гузва за! БАЛОН-БАЛОН ацӀуриз Цава маса гузва за! ЧӀур жедач, цуру жедач, Низ ава ихьтин товар? Лап чӀехида ганва ЗАЗ«КИМИРСЕН» лугьудай тӀвар! Сафунай ягъиз гуда, Гьава тадач куьчеда. Нобелан премия За къе-пака къачуда!
- Я кьейи хва, тарашханадиз аватна ви гъил чӀемеда, сив виртӀеда гьатнавани? Вуна саламни гузмач хьи!
- Сад лагьайди, за тарариз акьахиз эвичӀзавай цимил кьифериз салам гузвайди туш! Кьвед лагьайди, заз хъсан килига! Зун ваз а чӀавуз Дагъустанда чидай Хвабуба туш. Зун господин Хвабуба я! И кар рикӀел хуьх! Пуд лагьайди, вун гьим я хьи, за ваз саламни гурай. Вун вуж я? Простой Бубахва! Вун гьинай
- Вун накьан йикъалди тӀветӀ хьиз залай элкъвез «Заз са пӀапӀрус це!», «Заз са виш грам эрекь цуз!» лугьуз минетзавай къекъвераг туширни? Са йифен къене вакай господин хьанани?
(гъилив чил къалурзава), кореецрин фадлай кьенвай пачагь Ким-Ир Сен гьинай? (гъилив цав къалурзава)
Вуна вуч маса гузва?
- За михьи гьава маса гузва. Кас гьуьлелай къарагъзавай гьава! Михьрированный, ширинированный, сафрированный, тапрированный гьуьлуьн гьава маса гузва!
- И гафар латинрин чӀалал я - медицинадин чӀалал! Михьрированный – михьнавай лагьай чӀал я! И гьавадик тӀветӀер-ветӀер галамайди туш! Ширинированный - шекер кутуна ширинарнавай лагьай чӀал я! Сафрированный - сафунай ягъанвай гьава лагьай чӀал я! Сулуфар галамачир!
- Сафунай янавай гьава?
- Эхь! Эхь! Сафунай янавай, гъуьр ядай хьиз! Чилин винел сад лагьай сефер я, гьава сафунай ягъиз! И кар за авунва! И кардиз илимда «открытие» лугьуда! КЪЕ-ПАКА за Нобелан премия къачурвал я!
- Масадбуруз лугьумир, тапрированный - зи бизнесдик са тӀимил тапарарни гала лагьай чӀал я!
(гъилив чил къалурзава)
(гъилив цав къалурзава)
(минетиз адан гуьгъуьна физва):
- Бес за хизан хуьдачни? Ша, чина кьведа санал бизнес ийин! Хвабуба (гъилин гьерекатдив «квахьа, алата» лугьузва): - Уртах афардилай жуван пипӀиш хъсан я!
(Уьфт ягъиз-ягъиз сегьнедай акъатзава. Бубахва кьве гъил виликна адан гуьгъуьна физва. Адан вилик ШайтӀан акъатзава)
- Зи патав ша! За ваз кӀвалах жагъурда!
(вичихъ галаз муькуь патахъ тухузва)
(сегьнедиз къвезва. Ада сив цавухъ элкъуьрна гьарайзава):
(сегьнедиз къвезва, адав агатзава)
- И тарашханада цӀийи са бизнес ахъа хьанва. Аялар тежезвай папариз куьмекдай бизнес! Ваз суррогат диде – суррогатная мама жез кӀанзавани?
- Гзаф хийир авай бизнес я! Ваз миллионни зур пул гузва. Вунани са низ ятӀа аял хазва.
- Белки закай суррогат буба жен! Ахьтин ашкъидив кӀвалахдай хьи за! Суррогат бубадиз гьикьван пул гузва?
- Са вун яни кефер кӀанзавайди? Суррогат бубавилиз кандидатар гзаф ава
Садни, суррогат бубадиз пул гузвайди туш. Адаз гузвайди виш грам эрекьни са кӀус лимон я! Зи клиентдиз суррогат диде герек я.
- Зун итим я хьир. Итимдивай аял хаз жедани?
- Вуна Дагъустан фикирдиз гъимир. Вун тарашханада ава. Ина техникани масад я, технологияни! Инихъ ша, за вун гъавурда тван.
Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(кьведни сегьнедай акъатзава)
- Я жемят, пул галай са кӀвалах гьина аватӀа низ чида?
(Залда ацукьнавай гьидал-гьадал тӀуб туькӀуьрзава)
(А патахъай Мирим сегьнедиз хуьквезва. Ада кьве гъиливни вичин дакӀуннавай руфун кьунва).
- Яда, фадлай вун ахквазвачир. Вун гьина авай? Вун каркун хьиз дакӀунва хьи! Тарашханадиз атун ваз туьквей хьтинди я.
- Папа вучиз? Зун папалай ажуз яни? Фена за жува хада!
Миллионни зур пулунихъ Пабвал хиве кьада за. Суррогат диде жеда И мукьвара хада за. Гьикьван залан ятӀани Къе эхда за руфун тӀал. Пака са миллионни зур Жервал я заз капитал.
Пака багьа коньяк хъваз Зун банкинал ацукьда. Пирим, а вун хьтинбур Сивяй гъер физ амукьда. Пирим
: Яда итимди аял хадани? Яда, ви кьил чӀур хьанвани?
- Кьил чӀуруди вун я! Ваз чидани зи бизнесдин тӀвар вуч ятӀа? Зун суррогатная мама я, суррогат диде! Пака зи гъиле са миллионни зур пул гьатайла вун зи патав къведа: «зазни са бакьал пиво къачу», лугьуз.
- Яда, им вуч аламат я? Тарашханада итимривни хаз гузва!
Суррогат дидевилиз мад заказ амач жал? Миллионни зур ганайтӀа за жувани хадай.
Бубахвани Хвабуба са-садал гьалтзава.
- Яда, къе ийир-тийир хьанвайди са вун яни?
Дуьньяда всемирный экономический кризис я! Пачагьрин, алигархрин фиртефир чка сал хьанва!
- Бес абуруз специалистар авач жал: меслят гудай, рехъ къалурдай?
- Специалистар ава. Анжах абур Лондонда, Парижда, Маскавда институтар акьалтӀарнавайбур я. Абурун арада халисан специалистрикай садни авач: Дербентда институт куьтагьнавай!
- И чӀавалди зун фикириз амай, дуьньяда экономически кризис вучиз башламишнавайди я, лугьуз! Вуна заз себеб лагьана! Дербентдин диплом! Гила зун авурда акьуна. Яда, ваз икьван затӀар гьинай чир хьана?
- Ви бахтуни гъанва, вун Ведрокентдай хьана. Бес за вуч ийида?
- Амайди са рехъ я: бизнесдиз фин! Зун шоу - бизнесдиз фирвал я. За сегьнедиз акъатна манияр лугьуда.
- Вун сегьнеда тадани? ШУО-БИЗНЕСДИН «акулайри» эвел ви хам хтунда! Ахпани а хам тараз акъудда!
- Заз абурукай са икьванни кичӀе туш! (вичин кек къалурзава) Зи сегьнедин тӀвар – псевдоним ван атай чӀавуз абур вири кац акур кьифер хьиз катирвал я!
- Яда, ам вуч тӀвар я, ваз жагъанвайди?
- Гила сегьнедиз акъатда тарашханадин билбил Автомат Автоматов!
- О-ГЬО-ГЬО-ГЬО! Автомат Автомататов? Ваъ яда! Ви хура акъваздай са рибни жедач! Анжах са кар ава. Сегьнеда мани лагьана кӀан жеда хьир.
- Лугьуда ман! Заз мани чин тийиз яни? За и чи футболдин команда тир «Анжидикай» са кефинин мани туькӀуьрнава хьи!
- Папалай чӀехи душман итимдиз авайди туш! Папа рекьирвал яни?
- Итимдин чан къачудай маса къуватарни ава жал? Бес вун куь рекьирвал я?
- А дердини дарман заз чидач.
(сегьнедиз къвезва. Гъиле эб ава)
: - Язух Мирим! Кесиб Мирим! Жибинда чат-кепекни авачир Мирим! ИкӀ уьмуьр ракъурунлай жув таракай кудна рекьин хъсан я! И мерездин
- Вуч хьанва? Ви вилерай авахьзавай стӀалри къванцяй тӀвек акъудзава хьи?
- За вуч ийин? Кабабдин нидал тарашханадиз атана, ламрал тагъма илисзавай чкадал аватна. Пул заз гьич ахварайни аквазвач.
- Пул ваз ахварайни аквазвачни? Заз вун язух атана. Ви дердиниз за чара ийида. Ша, и стулдал ацукьа.
(ШайтӀанди Мириман кьилелай гъил элкъуьриз-элкъуьриз мани лугьузва.
Ксус, Мирим, вун ксус, вун ксус! Ахварар ширин хьурай! Ксус, кесиб, вун ксус, вун ксус! Хиялар дерин хьурай! Ви гъилиз пул къведани, къведани, Я руьгь, я тан авачир? Кьилиз акьул къведани, къведани, Халкьни ватан авачир? И дуьньядиз сир ава, сир ава! Лугьуда за ваз а сир. Ваз чидани я Мирим, я Мирим, Вун зи есир я, есир!
(Мирим хух ийиз ксузва.)
- Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(къвезва, ада Мирим ахварай авудзава):
- Яда, вун тарашханадиз ксуз атанвайди яни?
- Яда, я Пирим, заз къе экуьнахъ ахварай аватайдалай кьулухъ са ахвар акуна…
- Яда, вун ахварай аватайдалай кьулухъ ахвар акунвай тек са кас я и дуьньяда. Ви тай Самурдин тамарани авач! Ваз вуч акуна?
- Зи патав са кас атанвай. Заз ада лагьана: Вун гьикьван тарашханадин куьчейра гъилер галтадиз къекъведа? Ваз итимрин жергеда гьатиз кӀанзавани? Ваз миллионер жез кӀанзавани? Жаваб гана за: «эхь!» Ада лагьана: ма, ви миллион доллар! Къачу, тур жибинда!
- Гаф тирни гузвайди, тахьайтӀа пул?
- Вуна а пул къачунани?
- Эхь! Бес зун семеди яни гузвай миллион доллар къачун тийиз?! За къачуна, тадиз жибинда туна. Ахпа рикӀи эхнач, за жибиндай пул акъуд хъувуна гьисабна. Акуна заз, миллиондикай са доллар кими я!
- Ви чкадал зун алайтӀа, зазни хъел къведай! Са доллар кимиди уже миллион туш! Са доллар кими миллион къачуз вун гьакьван ужуз итим яни?
- Зани гьа вуна лагьай хьиз лагьана! Са доллар кими миллион къачуз зун гьакьван ужуз итим яни? Махма, лагьана за, ви кими миллион! Ам ви кими кьиле акьурай! За дуьз авунани?
- Маладес! Вуна дуьз авуна! Валлагь, ви кьиле акьул ава кьван!
(залдихъ элкъвена кьве гъил цавузна)
Бес заз мус аквада ахьтин ахвар? Ахьтин ахвар заз акунайтӀа, за зи акьул а ахварихъ маса гудай! За а пул гьич гьисаб тавуна харждай! (физва)
- Хъфена жуван месик акахьин, са вил ахвар ийин. Белки а вуна вахгай миллион гъана заз гуда жал!
(залдихъ элкъвена вичин кьил гатазва):
- Я семе зун! За а пул вучиз вахгайди тир? Кими тир са доллар процентдихъ Сбербанкдай къачудайди тир ман! Закай миллионер жедайди тир. Я семе зун!
(вичин кьил гатазва)
А ахвар мад ахквадач жал?
Хвабуба Бубахвадал гьалтзава. Хвабубадин гъиле эрекь ава.
- Яда, ваз тарашханада эрекь къачудай пул гьинай гьатна?
- За къе Миримни Пирим патрахами маса гана менежер бахадиз. Ада заз и шуьше пишкешна. Ша, хъван!
- Яда, и шуьше Дербентдин подвалра гьазурнавайбуруз ухшар я. Ада чи кьил чӀурда гьа!
- Ваъ, яда! Тарашханадин менежерди чӀуру эрекьар хъвадани?
- Цирим, цирим, Абдулкерим, Кеф чӀугвадай дуьня я им! Эгер ни кеф чӀуг тавуртӀа, Кьена фидай дуьня я им! Хвабуба: - Щумуд йисар я чна санал эрекь хъваз. Дагъустанда амай
чӀавалай авална. Амма гилани Эрекь Дахдиз чна са «лезги салам» туькӀуьрнавач. Са югъ къведа, Эрекь Дахди
(вичин гъиле авай бутылка къалурзава)
- Вуна дуьз лугьузва!
- Бес чаз лезгийриз вучиз жуван гаф авайди туш?
- Ша, чна Эрекь Дахдиз са шиир хьайитӀани тешбегьин. Яб акала! Кьулан вацӀ кьван тӀач кӀанда чаз, Гатун дагъ кьван сав кӀанда чаз. Каспи гъуьл кьван эрекь хъвадай, Насос алай сив кӀанда чаз!
- Вуна за туькӀуьрнавай «шиир - салам» кьабулзавачни? АкӀ ятӀа, за хъелда! За хъвадач!
- Яда, ви салам гзаф яргъи я! Адахъ яб акалдалди румка винизнавай гъил галатзава.
- А гаф са жуьре акъатзава хьир!
- «Дирхъабдилай» ужуз яни? Я тахьайтӀа агъуз яни?
- Вуна зун чӀалахъарна! Давай!
- Акъваз! Церемония авайди я! Сифте румка кьуна кӀанзава ЭрцӀи гъиле. Ахпа чапла гъилив жуван хурун сифте чапла пад, ахпа эрцӀи пад яна, лагьана кӀанзава: «Чан чун!
(Сегьнедиз шайтӀан къвезва)
- ГьикӀ я, кефер хкаж хьанвани?
- Хвабуба, вавай Бубахвадин тишел тӀуб эциг жедани?
- Эгер вуна адан тӀишел тӀуб эцигна хьуй за ваз пуд кепек пул гуда!
(Хвабуба Бубахвадин винел гьарза жезва)
(Абур ккӀизва, сегьнедай акъатзава)
- Са минут вилик абуру «Чан чун» лугьуз хъвазвайди тир! Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(гъалибвилин кьуьл ийизва, хъфизва)
Школадай чӀехи стха хкведалди, Мухтара кӀелер хуьзвай. Абуру, дагъдин къацу хурал хтар хьиз чкӀана, секиндиз векь незвай. Бирдан, гададиз лап гьа къвалав хьиз, цавай атана, са рехи затӀ аватайди акуна. А пата телефондин симерив гувдин ван гвай. «Им вуч хьуй?» – фикирна гадади ва ам тадиз фена килигна. Адаз цацар алай валаз мукьва къацу чӀурал са лув юзурзавай гъвечӀи къуш акуна. И къушран кӀуф какурди тир ва, ам акурла, Мухтаран рикӀел вичин чӀехи стхадин нер атана. Къушран элкъвей вилерин такабурлувал авай. Им, гьелбетда, лекьрен шараг тир. Аквадай гьаларай агъадай лув гана, телефондин симера акьуна. Телефондин симер, лагьайтӀа, чилин цифер алчуд жез, квахьиз, мад абурукай азад хъжезвай. «Эхь, им гьа симера акьуна», – къейдна Мухтара ва адаз шараг кьаз кӀан хьана, амма шарагдин адан гъилиз кӀуф яна. Мад сеферда кьаз кӀан хьайилани, лекьрен шарагди адал хкадарна. И сеферда къушран кӀуф Мухтарахъ галукьнач.– Завай вун кьаз жедач лугьузвани вуна? – Мухтара пенжек хтӀунна, ам лекьрен шарагдал вегьена, ахпа гьа пенжекдик кутуна. – ГъвечӀи ахмакь, заз ваз куьмек гуз кӀанзава, вун сагъариз!… КӀвале Мухтара «мугьмандин» вилик эциг тавур тӀуьн хьанач: фуни, чрай картуфни, некни… Вагьши ничхирди абуруз гьич вилни янач.– Лекьериз таза як кӀандайди я, чан хва, – лагьана кӀвализ хтай дахди, хцин пашманвал акурла. Абуру сада-садан куьмекдалди лекьрен шарагдин хирез маж яна, ам кутӀунна, чардахдик адаз вижевай мугни туькӀуьрна.– Им хкана хъсан карна вуна, Мухтар. Ана тунайтӀа, им рекьидай. Исятда лекьер тӀимил хьанва ва абур хвена кӀанда. Лекьер авачир дагълар дагълар туш, хуьрни хуьр туш, эгер абуру кьилел цава сирнавзавачтӀа. Им лагьай чӀал я: хуьрел чан аламач – ана верч-кӀек амач.… Са тӀвалунин кӀвенкӀвел акьалжна, Мухтар лекьрез якӀун таза кӀус гуз алахъна, амма ничхирди адаз кӀуф янач.– ИкӀ вавай ам вердишариз жедач, – лагьана дахди. – Са гъвечӀи хьтин кӀус як инал эцигна тур, жув ахлад. Пака нисинизни, нянизни, гьа са чӀавуз са-са кӀус эцигиз, хъвач. ГьакӀ ам вердиш жеда, ада вун гуьзетда. Мухтара дахди вичиз лагьайвал авуна. Са шумуд йикъалай лекьрен шарагди гададин вилик як нез эгечӀна. Са варз алатайла, лекьрен шараг Мухтаран къуьнелни кваз ацукьзавай.
ИкӀ Мухтарни лекьрен шараг дустар хьана. Гадади адаз Къиргъу лагьана тӀварни ганвай. Им адан гьарагъунин сесиниз килигна ганвайди тир. Гила гададин рикӀе кичӀни гьатнавай: «Лув сагъ хьайи шараг, жунаяр лувалай алуднамазни, катна цавариз хъфидачни?..» Бубадиз хцин секинсузвиликай хабар хьана. Са сеферда ада лагьана:– Лекь азадвал кӀани къуш я, чан хва. Ахъая ам, ада вичиз кӀанивал авурай.– Са тӀимил акъвазин ман, дах. За адаз зи пай як гуда, заз а як кӀандач. Дах кьил галтадиз, хъуьрена.– Заз ада незвай як гьайиф яни, мегер? – лагьана ада. – Жуваз кӀанивал ая. Са пакамахъ къарагъайла, Мухтараз кӀвале касни авачиз акуна. Варни агалнавай. Гададин рикӀ акьван сугъул хьана хьи, адаз гьатта незни, яд, чай хъвазни кӀан хьанач. «Лекьер азадвал кӀани къушар я, чан хва», – дахдин гафар рикӀел хтана адан. Зулун и югъ къайиди тир. Хуьр къалин цифеда гьатнавай. «Ахъайда за лекърен шараг, ахпа гьиниз фида ам? Адахъ чими муг авач кьван… ГьакӀ ятӀани, ахъайда за ам». Мухтара лекьрен луварилай жунаяр алудна, далудиз туьмерна, ада шараг цавуз гадарна. Лекьрен шарагди вичин яргъи лувар галтадна ва лув гана. Хуьрелай са чарх яна хтана, кӀвалерин вилик квай тарцин кукӀва ацукьна. Балхундик квай Мухтар акурла, гьарайиз эгечӀна: «ЧӀЯВ-ЧӀЯВ! ЧӀЯВ-ЧӀЯВ!» Ахпа мад кьезилдиз лув гана, ам чилин цифеди кьунвай дагълара квахьна. И юкъуз Мухтаран рикӀ сугъул тир. «Къуй азаддиз яшамиш хьуй зи дуст», – вичи-вич секинарзавай Мухтара. Гуьгъуьнин йикъан пакамахъ къарагъайла, ам мегьтел хьана. КӀвалерин дакӀардив экъечӀнавай зурба кьакьан къавахдин кукӀвалай Къиргъуди гьарайзавай: «ЧӀЯВ-ЧӀЯВ! ЧӀЯВ-ЧӀЯВ!» Имни, гьелбетда, цӀийи гьарагъун тир, атӀа адал хер хьайи чӀавуз ийизвай гьарагъун тушир.– Къиргъу! Къиргъу! – балхундилай шаддиз гьарайна Мухтара. Къиргъуди лув гана, гададин вилик цава са чарх яна, ам адан къвалав балхундин кьулунал ацукьна.– Вун хтанани, зи хъсан дуст? Зи кьилив хтанани вун? – Мухтара лекьрен шараг гъилерал кьуна, адаз туьмерна. КӀваляй гъана, дустуниз фадлай гьазурнавай якӀун кӀус гана. Къиргъуди як кӀвачик кутуна, кӀуфуналди ялиз, къазуниз, ам тӀуьна. Ахпа шаддиз гьарайна: «ЧӀЯВ-ЧӀЯВ! ЧӀЯВ-ЧӀЯВ!..» И гьарагъун, гьелбетда, разивилинди тир…
Квез гзаф зиринг, гьерекатдалди фидай гъвечӀи гуьзел ничхир акурди яни? Мумкин я, куьн фидайла, а ничхир куь виликай рекьелай элячӀна катна ва адаз куьн килигизни агакьнач – ам яргъал алай къванерин харадик чуьнуьх хьана… АкунатӀа, куьн адан гуьзелвили гьейран тавуна жеч. И гьайвандиз гьарна са тӀвар ганва. Амма инал зун а тӀварарикай рахадач. Лугьун за квез, садра ам акуна, зун гзаф пашман хьана. Гилани а югъ рикӀяй акъатзавач зи. Вучиз акӀ ятӀа, за квез суьгьбетда… И кар гатуз хьайиди я. ЦӀикьвед йиса авай гада яз, за гвен гвенвай чи никӀе хипер хуьзвай. Цуьлер гьеле ратӀарал хутахнавачир. Садлагьана зал са гьихьтин ятӀани аламатдин сесер агакьна: «цӀив-цӀив, цӀив-цӀив», «кихких, ких-ких». Элкъвена килигайтӀа, зи гьа къвалав хьиз татар кьифренни иландин арада женг кьиле физва кьван! Зун са карди гьейранарнавай: гьар сеферда вич иланди кӀасайла, татар кьифре гьа патав экъечӀнавай паркьулар галайвал чукурзавай ва ам, гьа паркьулдин пеш жакьваз, хквезвай. Заз са ни ятӀани лагьана ван хьанвай. «Иланди кӀасай чкадал паркьулдин жакьванвай
пеш эцигайтӀа, ваз зегьерди таъсирдач». Амма татар кьифре а пеш вучиз незва? Паркьулдин пешер пенжекдалди кӀевна, зуняргъаз къекъечӀна, и гьайванди вучдатӀа ахтармишиз эгечӀна. Вай, вуч ахмакьвал авуначирни за гьа чӀавуз! ЧӀехи ахмакьвал! Нубатдин сеферда иланди кӀасайла, татар кьифре паркьулдал чукурна. Амма адаз абур жагъанач. Инихъ фена, анихъ фена, ам ярх хьана, кьена. Цуьлер никӀяй хутахдайла, зи гъамлувилел чан хтана, вучиз лагьайтӀа заз цуьлерин харадин кӀаник татар кьифре бамишарна кьенвай цӀудалай гзаф бицӀи кьифер акуна. Гьайванди чи техил хвенвай кьван!..
Таймаз халу хуьруьнвийриз гуьзел рикӀ авай, манияр хъсан ядай, аялрихъ галаз хъуьруьн – зарафат авунални рикӀ алай кас яз чидай. Ширин сес авай адавай шад межлисрал манияр лугьун тӀалабдай. МУКЬВАЛ-МУКЬВАЛ адаз аялри школадизни атун теклифдай. Касди ваъ ЛУГЬУДАЧИР.«ХЪСАН я, лугьуда, – рази жедай ам ва хълагьдай: – Садра яда за!» Им са мани лугьуда за квез лагьай чӀал тир. Са сеферда яшлу халудиз чара хуьре са касдин мехъерал иштирак авун кьисмет хьана. Адахъ галаз вичиз са акьван таниш тушир, аламатдин цӀарукъацу вилер авай касни ацукьнавай. Адаз вирида ТӀиб Абдулла лугьузвай. Хъивегьнавай са шумуд касди манияр тамамарна. Ичкидин таъсирдик акатай Таймаз халудизни «садра ягъиз» кӀан хьана, амма бажарагъдикай и хуьруьнвийриз хабар авачир. Инсанар халудиз чидайбур туш, гьакӀ хьайила вучда вуна? Эхирни яргъалди адавай эхиз хьанач ва къвалав гвай ТӀиб Абдулладиз лагьана:– Садра яда за.– Ахьтин кар ийимир, стха, секиндиз меслятна ТӀиб Абдуллади. Эгер мехъерал тфенг, тапанчи ягъайтӀа, им сусаз гьуьрмет тавун яз гьисабзавай, адакай масакӀа фикир авун жезвай. ТӀиб Абдулладиз Таймаз халуди тапанчидай ядайди хьиз хьана. Са вахт алатайла, Таймаз халуди мад лагьана:– Хьайиди ана жеда, гьа исятда яда за.– Минет хьуй, инал ваъ, – тӀалабна ТӀиб Абдуллади. Адаз и хуьруьн жемятди чеб гьуьрметсуззар яз гьисабиз кичӀе хьана, гьавиляй ада Таймаз халудиз вичихъ галаз къецел экъечӀун меслятна. Инлай абур кьведни хуьруьн къерехдиз, са кӀунтӀунин далдадихъ фена. ТӀиб Абдуллади адаз лагьана:– Гила гьикьван кӀандатӀани ягъа жуваз! Таймаз халу гьасятда гуьзел сесиналди мани лугьуз эгечӀна.– ВАЙ-ВАЙ-ВАЙ! – кьил галтадна, цӀару-къацу вилер экъисна ТӀиб Абдуллади. – Вуна лугьузвай «сад яда» гьа им тирни?– Бес ваз гьикӀ хьанай? – хъуьрена Таймаз халу.– Низ чидай, хвайди, вун манидин устӀар тирди! Зи фикирда тапанчияр авай… Де хъша кван мехъерик!
Дарги чӀалай таржума авурди Абдул Фетягь я.
Урусатда эдебиятдин йис акьалтӀна. И важиблу вакъиадин хийирдикай гьикьван гзаф ихтилатар авуртӀани, абурун кьадар генани тӀимил ва тӀимил я. Чи халкь патал лагьайтӀа, эдебиятдин метлеб лап чӀхиди хьунал са шакни алач. Урусатдин са бязи маса халкьарихъ галаз гекъигдайла, лезги эдебиятдиз абурукай гьич садахъни авачир кьетӀенвал хас. Чи эдебият са чешнедай акъатна, кьве патахъ авахьзавай цин селлериз ухшар хьанва. Малум тирвал, чи хайи эдебиятдин эсеррикай лап сифтегьанбур халкьдин кьибле паюниз талукь я. Месела, гзафбуруз VII-ЛАГЬАЙ асирдин шаир тир Давдакьан тӀвар малум я. Адалай гуьгъуьниз, вичикай икьван чӀавалди садазни хабар авачир, мад са шаирдин тӀвар кьаз жеда. Ам IXX-ЛАГЬАЙ асиррин синел яшамиш хьайи Нихави Абу Тагьир я. Ахпа чавай XII-ЛАГЬАЙ асирдин иер шаир Хиневи Зейнабакай ихтилат ийиз жеда. Гьа и аямдин шаиррик СтӀур Далагьни ква (XII-XIII-ЛАГЬАЙ асиррин син). Дуьз я, абурун эсеррикай чав агакьнавайбурун кьадар гзаф туш. Давдакьан – са шиир, Нихави Абу Тагьиран – са шумуд гъезел, Хиневи Зейнабан – 38 рубаи, СтӀур Далагьан – ругуд шиир. Амма гьа ибурни чи эдебиятда нур гузвай жавагьирар я. Гьа са вахтунда чаз X-XV-ЛАГЬАЙ асирра яшамиш хьайи ва чпи «Ширвани» лакӀаб кьабулнавай са жерге шаиррикай ва абурун эсеррикай малуматар ава. И лакӀаб гьакӀ лезги, гьакӀни тат ва фарс шаирриз талукь тир. Амма чкадин, яни лезги шаиррин кьадар амайбурулай гзаф тирдал шак гъун гьакъикъатдихъ галаз кьазвач. Гьа и девирда «АЛ-ЛАКЗИ» ва «АДДЕРБЕНДИ» лакӀабар кьабулнавай шаирарни алимар пайда хьанай. Абурун жергедик Маммус АЛ-ЛАКЗИ, Седреддин АЛ-ЛАКЗИ, Мегьамед АД-ДЕРБЕНДИ, Варракь АД-ДЕРБЕНДИ ва масабурун тӀварар кьаз жеда. Гуьгъуьнай «Куьре», «Муьшкуьр» ва «Лезги» лакӀабар алай шаирар арадиз акъатна. Месела, Куьре Мелик (XIV-ЛАГЬАЙ асир), Муьшкуьр Исмаил (XVI-ЛАГЬАР асир), Лезги Къадир (XVII-ЛАГЬАЙ асир), Лезги Салих (XVII-ЛАГЬАЙ асир) ва са
жерге масабур. Аквазвайвал, а вахтара хьайи са четинвилизни килиг тавуна, лезги эдебиятдин циргъ атӀузвачир. Хазаррин чапхунривайни, арабрин гьужумривайни, туьркерин ва мугъулрин тарашунривайни, фарсарин алахъунривайни чи къадим медениятдин пун чӀуриз хьанач. Акси яз, чи ватандиз атай ва ина амукьай чара халкьари лезгивиликай, халкьдин руьгьдин девлетрикай чпизни гзаф кьадар пай къачунай. Дикъетдали фагьум гайила, чаз ахьтин лезгивилин гелер ва лишанар Хакъанидин (XII-ЛАГЬАЙ асир), Фалакидин (XII-ЛАГЬАЙ асир), Несимидин XIV-ЛАГЬАЙ асир), Вакъифан (XVIII-ЛАГЬАЙ асир), Видадидин (XVIII-ЛАГЬАЙ асир), Бакиханован (XIX-ЛАГЬАЙ асир), Вургъунан (XX-ЛАГЬАЙ асир) эсеррай аквазва. Ихьтин тасирди, гьелбетда, лезги эдебиятдихъ вичиз хас тир битаввал ва умумивал авайди тестикьарзава. Гьакъикъи умумивили чи эдебиятдин ник мадни мублагьди ва бегьерлуди авуна. Кефер пата Етим Эмин хьтин дагъ хкаж хьана, кьибле пата Амираслан Гъанидин эсерри цуьк ахъайна. Ина СтӀал Суьлеймана вичин кьетӀен гаф лагьана, а пата Лечет Мегьамед-Расулани Нуьреддин Шерифова ван хкажна. Ватандин ЧӀехи дяведилай гуьгъуьниз кефер пата Хуьруг Тагьирни Алирза Саидов сейли хьана, кьибледихъ килигайла, Забит Ризванованни Байрам Салимован экуь къаматар акваз хьана. Чи йикъарани гьакӀ я: ина – «Кьуредин ярар» кӀватӀалдик квай шаирар ава, ана – «Марвар» кӀватӀал кардик ква. Гьукуматдин сергьятдиз килиг тавуна, руьгьдин умумивал атунивай мягькем жезвайди инкар авун четин. Идахъ вичин себебни авачиз туш. Чи эдебиятдин тарих, шаксуз, халкьдин сивин яратмишунрилай, абурун цӀарцӀар гузвай кукӀуш тир «Шарвили» эпосдилай гатӀунзава. Ахпа, гьелбетда, чахъ араб-фарс чешмейрин тежриба хьана, гуьгъуьнай – урус ва рагъакӀидай патан медениятдин хазина агакьна. Чал гьеле Къафкъаз Алпандин аямдилай, хашпара девирдилай агакьнавай хас тӀварар гилани гьалтзама: са ахмакь нехирчиди яна кьейи лезги пачагь Авиз (VIII-ЛАГЬАЙ асир) – им хашпара тӀвар Осий я, итимдин тӀвар Бизи – Василий, шаир Давдакь – Давид, лакӀаб Иби – Иов, дишегьлидин тӀвар Джуна – Иоанна, Буржум – Варфоломей я, Сиргъа – Сергий, Жини – Евгений, Туту – Татьяна, ЦӀирим – Иеремий, Брем – Авраам, Фадик – Фаддей, Аният – Анна, Нине – Нина. Гила мад са кардиз фикир гун, куьз лагьайтӀа, ада эдебиятдин уьмуьрдин умумивал генани гегьеншарзава. СтӀал Суьлейманни Хуьруьг Тагьир чпин жегьил чӀавариз Генжедани Нухада хьанай. ГьикӀ Хуьруьг Тагьира Нухада вичин сад лагьай шиир, рикӀяй иви кӀвахьиз-кӀвахьиз, вилерал туькьул накъвар алаз теснифнайтӀа, Забит Ризванован «Къелечидин бахт ахъа хьайи югъ» тӀвар алай эсерда къалурнава. СтӀал Суьлейманан илгьамдин перидин луварни, вичин лугьунриз килигийла, гьа патара ахъа хьанай. Чи эдебиятдин, санлай къачурла, руьгьдин умумивал Ярагъ Мегьамедан, Етим Эминан, Алкьвадар Гьасанан, Ахцагь Гьажидин, Шагь-Эмир Мурадован, Шихнесир Къафланован эсеррайни, капаллай хьиз, акваза. Чпин нубатда, кьибле патай Махачкъаладиз ва Дербентдиз куьч хьайи устадри чи меденият вилик тухунин карда чӀехиз векилвална, месела, Байрам Салимова, Асеф Мегьмана, Расим Гьажиева, Омар Аюбова, Дурия Рагьмовади, Азиз Мирзабегова ва масабуру. Гьа икӀ эдебиятдин тарих сияси тарихдин галудиз тежедай пай хьана ва
ам милли умумивилин чӀехи шартӀарикай садаз элкъвена, ада къени вичин и зурба вазифа тамамарзава. Эдебиятдин чешмейрай чаз халкьдин гьакъикъи уьмуьр, жемятдин тежриба, милливал хуьн патал авур женг аквазва. Шаиррихъ галаз санал халкьдин, адан руьгьдин умумивал мягькемарай викӀегь игитрин тӀварарни виринра малум я: Алпандин килисадин регьбер Вирагъ (VI-VII-ЛАГЬАЙ асиррин син), Муьшкуьрви Гьажи-Давуд (XVIII-ЛАГЬАЙ асир), Хуьлуьхъви Гьажи-Мегьамед, Хьиливи Ярали, Тенгиви Малла-Нур, КӀириви Бубани гьа и жергедай я. Алай аямдини чи халкьдин вилик-кьилик кар алакьдай сиясатчияр ва регьберар акъудзава. Дуьньядин гьалар фагьумиз-фагьумиз, чи халкь къадим гъуцарилай гатӀумна, Зардуштан диндилай камна, хашпаравилелай элячӀна, мусурманвилиз атана. И яргъи рехъ эдебиятдин чешнейрини къалурзава. Месела, Нихави Абу Тагьиран эсерра ва Хиневи Зейнабан рубаийра и гьал хъсандаказ аквазва. Вахтар, сиясат, дин, гьукуматар дегиш хьана, амма, бахтунай, чи халкьдин ва адан эдебиятдин умумивал чӀур хьанач. Ам, умумивал, чахъ галаз амазма ва гьамиша амукьда.
Вичин умумивилихъ галаз санал, чи эдебиятдиз тайин тир кьетӀенвални хас я. Уьмуьрдин къайда-къанун гьихьтинди ятӀа, эдебиятдин низамарни гьабурухъ галаз кьадай гьалда ава. Дегиш жезвай уьмуьрди эдебиятни дегишарзава. Эгер са виш йис вилик чи эдебият тамамдаказ шииратдин алем тиртӀа, гуьгъуьнин вахтунда гьикаятдини цуьк ахъайна, сегьнедин эсерер арадиз АТАНА.СОВЕТ гьукуматди гъанвай цӀийивилер къалурна, абурун гъавурда акьун патал, анжах са шииратдин такьатар тӀимил тир. Уьмуьрди гьа цӀийивилериз кутугай эдебиятдин цӀийи жуьреяр тӀалабзавай. СтӀал Суьлеймананни Кесиб Абдуллагьан къушмадин кӀалубда, эцигиз гатӀуннавай чӀехи карханайрин, туькӀуьрзавай колхозрин, ара датӀана ахъайзавай мектебрин, зарбачивилин зегьметдин къамат гьакьзамачир. Ихьтин татугайвал арадай акъудун патал, месела, Алибег Фатахова гъезелринни рубаийрин чкадал Владимир Маяковскийдин чешнеяр лезги эдебиятдиз гъана, ахпа гьикаятдал машгъул ХЬАНА.ГУЬГЪУЬНИН йисара шииратдилай гьикаятдал элячӀун Къияс Межидоваз, Забит Ризвановаз, Байрам Салимоваз хас тир. Гьа са вахтунда гьикаятчийрин десте Зияудин Эфендиева, Агьед Агъаева, Искендер Къазиева, Межид Гьажиева, Къурбан Акимова, Буба Гьажикъулиева, Ядуллагь Шейдаева, Расим Гьажиева къалинарна. Совет халкьарин эдебият гьа ихьтин рекьерай физвай. Кьилди яз чи эдебиятдикай рахайтӀа, адахъ алава лишан авай. Са патахъай ам Урусатдин ва Европадин медениятдин таъсирдик акатзавай, муькуь патахъай – рагъэкъечӀдай патан медениятдини ам тамамдаказ вичин къужахдай ахъайзавачир. Лугьуз жеда, чи эдебиятди са къажгъандай – атирлу борщ, муькуь къажгъандай – дадлу пити незвай, са суфрадилай – къалаж, муькуь суфрадилай – гьалва къачузвай. Глелбетда, жув вердиш тир хинкӀални тӀач рикӀелай алудзавачир.
Ихьтин гегьенш мумкинвилер хьайи чӀавуз, чи эдебият чӀехи камаралди вилик фена. Шагь-Эмир Мурадован шииратдай лезги халкьдин манийрин ванни къвезва, анай Пушкинан ва Лермонтован къаматарни аквазва, Низами Генжевидин ва Саадидин нефес гьиссиз жезва. Адан гуьгъуьналлаз чи эдебиятдиз атай са жерге шаирри, чпиз Етим Эминакайни СтӀал Суьлейманакай арха кьуна, Петраркадални Байронал кьил чӀугуна. Пешекар гьикаятчийри Бальзаканни Чехован, Горькийдинни Шолохован тарсар чирна. Совет гьукуматдин йисара чи эдебиятди кӀватӀнавай тажрубади хъсан эсерар арадал атуниз куьмекна. И девирда Зияудин Эфендиеван «Самур» ва Агьед Агъаеван «Лезгияр» романар пайда хьана. Къияс Межидованни Забит Ризванован тарихдин эсерри кӀелдайбурун рикӀер шадарна. Са патахъай «Кьашкьа духтур», муькуь патахъай «Гьажи-Давуд» романри лезги эдебиятдин сергьятар гегьеншарна. Къурбан Акимов лиркадин гъвечӀи повестар кхьинал машгъул хьана. Адан «Къацу цуьквер» тӀвар алай эсерди чи эдебиятдин цӀийи чин ахъайна. Вичин хатӀ гваз, девирдин везиндихъ галаз кьадайвал туькӀуьрнавай Межид Гьажиеванни Расим Гьажиеван эсерарри эдебият мадни вилик тухвана. Са гъвечӀи вахтунда чи эдебиятдиз поэмаярни балладаяр, сегьнедин эсерарни гьикаятдин шиирар атана. Ам чан алай, гзаф рангаралди чӀагурнавай, гатфарин атир квай, умумивилихъ майилзавай эдебият тир. Гьелбетда, ам акъалтзавай несилдизни хъсан чешне ва чешме тир. Адакай лазим тир жуьреда Арбен Къардашевани Медет Арзуманова, Зульфикъар Къафлановани Азиз Мирзабегова, гуьгъуьнин йисара Эйваз Гьлалиевани Римма Гьажимурадовади ва масабуру менфят къачузва. Лугьун лазим я хьи, чи эдебиятдиз атай вири цӀийивилеривай адан бинеяр юзуриз хьанач. Халхьдин сивин яратмишунар, рагъэкъечӀдай патан эдебиятдин таъсир гилалдини экуь чирагъар хьиз куькӀуьзма. Вахт вахтунда чи шаирар гьа бинейрал хуьквезма. Къачун чна чӀехи устадвилелди туькӀуьрнавай Шихнесир Къафланован, Асеф Мегьманан гъезелар ва я Саират Агьмедпашаевадин рубаияр. Анай гилан аямдин шартӀарни алатай девиррин кьетӀенвилер хъсандаказ аквазва. Вахтар алатунивай, уьмуьрдин камар мадни йигин жердавай, акъвазна, кьулухъ килигун герек хьанва. Чаз аквазвайвал алатай асирдин 60-70-лагьай йисарин эдебият Ватандин ЧӀехи дяведилай вилик кӀватӀнавай такьатрин куьмекдалди арадиз атана. Ам вич лагьайтӀа, гилан аямдин чи эедебиятдин бинейрикай сад я. Гьа чӀавуз чи эдебиятдин къайда-низамда тунвай чӀални вичин кӀалубда гьатна. Ам гилалдини кардик ква. Дуьз я, исятда эдебиятдин вилик эцигнавай тӀалабунарни дегиш хьанва. ЧӀалан жигьетдайни жуьреба-жуьре фикирар лугьузва. Са дестедиз эдебиятдин чӀал михьна, анай, гуя лезги чӀалаз хас тушир, гафарни ибараяр акъудиз кӀанзава ва абурун чкадал цӀийиз, суьни (искусственный) тегьерда туькӀуьрнавай келимаяр эцигдай ниятар ава. Муькуь десте адет хьанвай чӀал хуьнин ва ам чӀур тавунин терефдар я. Гьакъикъат лагьайтӀа, я и патал, я и патал алач. ЧӀал вахтуни, уьмуьрди вичи дегишарзавайди чаз виридаз чизва. Гьавиляй, гужуналди цӀийи гафар
кардик кутаз хьун мумкин туш. Къачун чна интернетдихъ галаз алакъалу са чӀехи жерге келимаяр – файл, сайт, килобайт, е-мейл, флешка, принтер. Ихьтин ва маса гафар, гьич садани мажбур тавуна, алай аямдин лезги чӀала гегьеншдаказ къекъвезва. КЬЕРИЗ-ЦӀАРУЗ абур эдебиятдин эсеррани гьалтзава. Санлай къачурла, чи чӀал чаз акваз-акваз дегиш жезва. Гьакъикъатдин гьерекат акъвазариз жедач, гьа са вахтунда чӀала вичи кьабул тийизвай гафарни ана амукьун мумкин туш. Эдебиятдин таъсирлувал анжах шаиррилай чпелай аслу туширди малум кар я. Эсердихъ яргъи уьмуьр хьун патал, ам кӀелдайбуру кьабулна кӀанда. Вирибуруз чизва Етим Эминан иер цӀарар: «Хабар кьуртӀа, зи гьалдикай дустари,/ ХИЙИР-ДУА, хъсан я, лагь, дустариз». Я тахьайтӀа, Забит Ризванован дири келимаяр: «Жегьилвилихъ кьуьзуьвални хьаначиртӀа, вуч хъсан тир». СтӀал Суьлеймана халкьдин саягъда лагьанай: «Живедални гел тийидай,/ Гьахьтин сиясат ава чахъ». Гьабурулай чешне къачур Алирза Саидова скьалдаказ (изящно) давамарнай: «Чиг хьана, вун ацукьайтӀа чилерал,/ Рагъ хьана, зун элкъведа вал, Фатима». Ихьтин, халкьди хушвилелди кьабулнавай эсеррай чаз рагъэкъечӀдай патанни, Урусат-Европадин медениятдинни, чи хайи халкьдин чешнейрикай, са-садак какахьна, устадвилин къилав кьабулна, арадиз атанвай эдебият ва адан кьетӀенвал аквазва. И берекат авай рехъ давамарун чи виридан буржи я.
Йифен кьуларилай алатнавай чӀавуз ширин ахвара авай хирургдин телефонди макьам ЯЗАВА.-ИМ вуж хьурай?- нарзивал ийизва ДУХТУРДИ.-ЗУН я, зун,- рахазва трубкадай дустунин ПАБ.-ВУЧ ХЬАНВА?-ВУЧ жеда кьван – ви дустуни зи кефи ХАНВА.-ГЬАВИЛЯЙ вуна заз зенг ИЙИЗВАНИ?-ЭХЬ, гьавиляй,- викӀегь жезва сес,-адал хьанвай хер хцун тавунмаз сагъ хъжедайди туш. Чавай ивини акъвазариз жезвач.
Дишегьлияр сад садал гьалтайла эгечӀай ихтилатар тӀуьнрал АГАКЬЗАВА.-ЧИ кӀвале гьамиша цикӀенар авуна кӀан жеда. Чебни къалиндиз чичӀек кваз,-лугьузва сада. –ТавуртӀа, иллаки итимди заз мажал ГУДАЧ.-ЭХЬ, итимдиз цикӀен кӀанда лугьуз, за кьве виляй нагъв авахьна физ, чичӀекар куьткуьнда. Вил алаз ацукьрай,-лугьузва МУЬКУЬДА.-ЗА чичӀекар куьткуьн тавуна ийидай рехъ ЖАГЪУРНАВА.-АМ гьикӀ лагьай гаф Я?-АМ акӀ лагьай гаф я хьи, за чичӀекар итимдив вичив аладарна куьткуьниз тазва.
Жегьил сусанни итимдин арада хьайи къал яргъалди физва ва эхиримжи делил яз суса вичин пек-партал кӀватӀ хъийиз ЭГЕЧӀЗАВА.-ГЬИЧ са декьикьадани зун ина акъваздач, хъфида жуван бубадин кӀвализ,- лугьузва ада, шей-шуьй чантайриз СУХИЗ.-ХЪСАН рехъ хьурай ваз,-рази жезва жегьил итим.- Ма ваз рекьин пулни. Суса пул къачуна гьисабзава ва мадни наразивал ИЙИЗВА:-БЕС элкъвена хкведайди?..
Чилерай кьил хкаж-дайвал цуьквери.
ТАРЖУМИЯТ Дагъустандин халкьдин шаир Мирзе Давудован 80 йис. Мирзе Давудов.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Югъур хьурай. Четин суал. АкӀизвай лифт.
ЧӀехи яшарин инсанриз 2I лагьай асирдив накь гатӀунайди хьиз я, амма ингье адан I9-ЙИС алукьнава. Къуй вич дуьньядин вири халкьар патал ислягьвал мягькемардайди хьурай! Къуй ам гьар са касди цӀийи йисак, пакадин йикъак кутазвай умудар кьилиз акъуддайди хьурай!.. Чи кьисметдиз акъатнавай девир, къенин инсаниятди Чилин винел кечирмишзавай уьмуьр пара къурхуллувилер галайбур я. Абур тӀебиибурни ава ва инсаниятдилай вичелай, уьлквеярни халкьар техникадин рекьяй йигиндиз вилик физвайвилелай аслубурни. Лугьун хьи, тӀебиатди вичин зурни гьайбат инсандиз вири девирра къалуриз хьайиди тир. Гилани гьакӀ яз ама. Амма, алай девирдин алимри тестикьарзавайвал, гилан хьтин завалар ва барбатӀвилер тӀебиатдин гьаларихъ са девиррани хьайиди туш. Идан себебни гуя инсаният вич тӀебиатдив, цавун бушлухрилай океанрин деринриз кьван элкъвена кьунвай дуьньядив инсафсузвилелди эгечӀун я. Я жеди. И мукьвара урусатрай хтанвай са касдихъ галаз ихтилат-суьгьбет ийиз, чун хъуьтӀуьн гьавайрикайни раханай.- Дегиш хьанвай затӀни авайди туш,- лагьанай ада,- хъуьтӀер гьа хъуьтӀер я, гатарни - гьа гатар. Дегиш хьанвайди инсаният вич я. Халкьар ва миллетар, уьлквеяр ва гьукуматар дегиш хьанва. Дугъриданни, яз гьакӀ я. Алатай асирдин 70-йисара, месела, Чилин винел инсанрин кьадар кьуд миллиарддив агакьнава лугьузвайди тир. Къе, лагьайтӀа, муьжуьд миллиардикай рахазва. Бес ида къурхуллувилер арадиз гъизвачни? Къачун, икьван инсанар суьрсетдалди, хъвадай целди таъминарунихъ абур галачиз яни? Алай аямда авай виридалайни зурба къурхуллувал, шаксуз, илимдинни техникадин рекьей вилик фенвай, са вахтара гьич фикирдизни текъведай хьтин ва инсаният са куьруь вахтунда къирмишиз алакьдай такьатралди яракьламиш хьанвай зурба ва къудратлу уьлквейрин арада авай
бягьсер ачух дяведиз элкъуьн мумкин тирвилин къурхуллувал яз аквазва. Амма, фикир гайила, имни тек къурхуллувал я. Ихьтин, эхир вири дуьнья патал мусибатдинди жедай ядерный дяведик кьил кутадай жуьрэт, гьикьван къудратлубур хьайитӀани, сад-кьве уьлкведи авун – им чӀалахъ тежедай кар я. Инсан патал къурхуллувал гьар сана ва гьар са чӀавуз авай затӀ я. Саки гьар юкъуз чи япарихъ интернетдинни телевиденидин, радиодинни газетрин арачивилелди галукьзавай кьван хабаррикай гзаф пай завалрикай, бедбахтвилерикай, инсанрин кьилел къвезвай хата-балайрикай жезва. Ихьтин крари рикӀер пара тӀарзава, гьар са касдив ам вични хата-баладикай заминламиш туширдакай фикир ийиз тазва. Месела, цӀийи йисан вилик Магнитогорск шегьерда гзаф мертебайрин кӀвале газ хъиткьинна лагьана агакьай чӀуру хабарди, низ чида, гьикьван инсанрив чпин кӀвалера газдин пичер ва амай тадаракар ахтармишиз тунатӀа. Гилан инсанар яхдиз тала машинраваз пара къекъвезва. Шегьреяр йисандавай-йисуз гьаркьу ва къулай ийизватӀани, рекьера инсанрин кьилел къвезвай бедбахтвилерин кьадар тӀимил жезвач. Гьар йисуз тек Дагъустанда машинар себеб яз телеф жезвайбурун кьадар вишералди гьисабзава. ЦӀийи йисан анжах сифте гьафтеда республикадин рекьера цӀуд касдилай артух чӀехибур ва аялар телеф хьана. Гзаф вахтара, дуьньядин кьилел алай къурхуллувилериз артух фикир гуз, инсанри гьамиша чпин япун кӀанел алайбур гьич квазни кьазвач. Кузвай лампадал элкъвезвай чепелукьар хьиз я инсанар. Лувар кайибур чилел аватзава, амайбуру чпин девран гьалзава.
Чепелукьар, кьил квахьнавай луж хьана, Элкъвезва экв яргъаз гузвай лампадал. Назик лувар уьлуьг авур гуж хьана, Амукьнач сад, вирибур хьиз, пакадал. Гьикьван ялнай экуьнихъ а кесибди, Са хъиткьерни гьатнай къведай пенжердай. Йиф кумач жал са ам патал тартибдик? Экв жедалди, амайбуру кеферда. Лампа кузва. Лужни ава демина, Налугьуди, экуьни мад эцядач Пакамдалди вирибурун кефина Ва гьар садни инанмиш я: -Зак кядач!..
Таквадай баладикай Аллагьди хуьрай!- лугьудай чи чӀехи бубайри.
Дагъустандин халкьдин шаир Байрам Салимован 90 йис(1929-2014)
Дагъустандин халкьдин шаир Байрам Салимов (Салимов Байрам Наврузбегович) I929-ЙИСАН 5-майдиз Азербайжан ССР-ДИН Къусар райондин СтӀуррин хуьре гъуьрчехъан Наврузбеган хзанда дидедиз хьана. Ам цӀипуд лагьай аял тир. СтӀуррин хуьр ШАГЬ-ДАГЪДИН кӀане, Къурушрин хуьрелай чапла пата авай дагъдин гегьенш тӀулал экӀя хьанва. Гьа хайи хуьре ада 7-класс акьалтӀарна. Абур Ватандин ЧӀехи дяведин йисар тир. Салимоврин чӀехи хзандай са шумуд кас фронтдиз фенай. Дяведин майданра, душмандихъ галаз хьайи женгера, кьулан стхади, игитди хьиз, вичин чан Ватандин азадвал патал къурбандна. Амайбур, залан хирер хьана, хтанай. КӀелунал рикӀ алай жегьил гада Дербентдин педучилищедиз гьахьна, I947-ЙИСУЗ анаг куьтягьна. Яшар тамам хьанвай жегьил анжах гила армиядиз къуллугъ ийиз физва. Ам Высший военно-воздушно-десантный училищедиз гьахьзава. I957-ЙИСУЗ гьа училище акьалтӀарай ва лейтенантвилин чин къачур офицер къуллугъ ийиз Украинадиз ракъурзава. Армиядай хтайдалай кьулухъ (I958-65-ЙИСАРА) Б.Салимова сифте газетдин ва гуьгъуьнлай журналдин редакцийра отделдин зеведишвиле ва жавабдар секретарь яз кӀвалахна. Б. Салимован сифте шиирар I947-48-ЙИСАРА лезги газетда, I952-ЙИСАЛАЙ «Дуствал» альманахда чапзава. Амма адан яратмишунрин сифте камар ар-
мияда къуллугъай йисарал гьалтзава. Шаирди гъвечӀи эсеррихъ галаз санал поэмаярни гъиле кьазва. ИкӀ, Б. Салимован ватанпересвилин темадиз бахшнавай, хрестоматийра гьатнавай «Портсигар» поэма пайда жезва. Шаирди жегьил офицердиз вичин Ватан кӀан хьуникай, ам паталди чанни гуз гьазур хьуникай суьгьбетзава. Гьа са вахтунда ада поэмада жуьреба-жуьре миллетрин аскеррин дуствал, абурун кьегьалвилер устадвилелди къа- лурнава. И поэма лезги шииратда аскеррин уьмуьрдикай яратмишнавай сифте эсеррикай сад я. Адан мана къени куьгьне хьанвач. КӀелдайбуру ва критикади сифте эсерар хушдиз кьабулна шадвал акатай Б. Салимова мадни еке гьевесдалди кӀвалахзава. I959-ЙИСУЗ адан сифте ктаб «Женгинин рекье» чапдай акъатзава. Гьа йисалай алай аямдал къведалди шаирдин къадалай артух шииррин ва поэмайрин, балладайрин ва сатирадин кӀватӀалар акъатнава. Бязибурун тӀварар кьан: «Лувар», «Инсанар, багъишламиша», «Вучиз Кавказда аслан авач», «Мани хуьруьз хтана», «ЧӀижрен рехъ», «Амадагар», «Къветрен муг» ва масабур. Шаирдин эсерар урус, испан, азербайжан, къазах, уйгур, эстон, Дагьустандин халкьарин чӀаларални Москвада, Бакуда, Магьачкъалада, Алма- Атада акъатнава. Б. Салимова Е. Эминан, А. Гьажидин, СтӀал Сулейманан, А. Фатахован, X. Тагьиран, Ш.-Э. Мурадован рехъ давамарзава, А. Саидовахъ ва И. Гьуьсейновахъ галаз къад лагьай асирдин кьвед лагьай паюнин лезги шиират вилик тухуник вичин пайни кутазва. Шииратда вичин сифте камарилай башламишна, Б. Салимова хайи хуьруьн, хайи чилин, хайи халкьдин месэлайриз кьетӀен фикир гуз хьанай. И месэлаяр адан яратмишунрин кьилин темайриз элкъвезва. Вичин гъвечӀи хуьр, бубайрин юрдар, лезги чил гьамиша рикӀе хвейи шаирди, «гьикьван уьмуьр захъ хьайитӀан, зун квез буржлу яз амукьда» лугьузва:
Зун фенвай вун машгьур ийиз виринра, Рагаралай вун къалуриз, шегьер хьиз. Вакай чӀалар куькӀвена зи хуруда, Къванер падна экъечӀавай цуьквер хьиз.
Вичин девирда уьлкведин ва хайи халкьдин уьмуьрда хьайи важиблу са вакъиани шаирди фикир тагана тунач. Гьам I966 ва I970-ЙИСАРА Дагъустанда хьайи залзалаяр, гьам 80- йисарин «перестройка», гьам СССР чукӀурун себеб яз, лезги халкь кьве патал паюн ва масабур. Б. Салимован шииратдай аквазвайвал, ам датӀана гьерекатда ава, цӀийи художественный алатрихъ (образрихъ), таъсирлу ибарайрихъ (гекъигунар, эпитетар, метафораяр ва мсб.) къекъвезва. Нетижада гьам манадин ва гьам формадин жигьетдай къешенг чӀалар яратмишзава. Шаирдин рикӀе, 3. Ризванован чанда хьиз, кьве патал пайнавай хайи халкьдин тӀал йис-сандивай артух жезва ва иллаки Советрин гьукумат чукӀурна, лезгийринни лезгийрин арада «сергьятар» чӀугурдалай къулухъ:
Сад ийидай Къуба, Куьре – Ватан зи Къутармишдай азабдикай вахтунин... Им я мурад хкажзавай виждан зи, Ахъайзавай рехъ лезгийриз бахтунин...
Чун, инсанар, спичкадин кьалар туш, КӀан хьайила, пайдай кьвед-пуд чкадал.. Са тӀуьн патал яшамиш жез, малар туш, Ша икӀ тежен чун чи хайи накьвадал...
Ашкъидин тема шииратда куьтягь тежедай тема я. Виликан девиррин лезги эдебиятда и месэладай вичин ялавлу гаф талгьай шаир бажагьат жагъида. Б. Салимовни и темадикай къерех хьаначир. Адаз муьгьуьббатдиз бахшнавай гзаф чӀалар ава. Са чешне гъин:
Вакай цӀай хьана са масад патал, Зал гъалтайла руьхъ хьана тек са гъаб, Ни ятӀани чим акъудна ви цӀал, За ви руьхъведа чӀугвазва азаб...
Б. Салимован кӀеви дуст рагьметлу Жамидина къелемдин юлдашдин 70 йисан юбилейдиз талукь гафуна шаирдин ашкъидин чӀаларикай икӀ лугьузва: «КӀанивиликай гьикьван бажарагъ аваз кхьизвай шаир хьайитӀани эхирдал кьван муьгьуьббатдикай мани лагьана куьтягьиз жезвач. Са маса девирда ашкъидикай садани икьван чӀавалди лугьуз тахьай тегьерда мани лугьун хъийида». Ашкъидин ялавдин цӀелхемри Б. Салимован рикӀни канвай, адав секинвал вугун тавунвайди чаз шаирдин агъадихъ галай цӀарарай аквазва:
За цуьк цана вун паталди бахчада, Адав вун кӀур гуз, зун яд гуз эгечӀна. А цуьк гатуз вун захъ галаз экъечӀнач, Амма хъуьтӀуьз вун галачиз экъечӀна.
Ватанпересвилин, къагьриманвилин, дуствилин, ашкъидин месэлайриз хьиз, шаирди уьмуьрда гьалтзавай татугайвилериз, яни сатирадиз еке фикир гузва. Шаир ва публицист М. Жалилова Б. Салимован сатирадикай икӀ лугьузва: «Шаир датӀана хъуьрезва. Хъуьтуьлдиз, зарафат, айгьам кваз, рикӀиз тӀал акъат тийидайвал хъуьрезва. Чи рехнейрал, татугайвилерал, чак квай тахсиррал айгьамар гьалчзава. И хъуьруьни шаир вични сагъарзава, шиирар кӀелзавай ксарни. РикӀер уьмуьрдин туькьуьлвилерикай михьзава» (Жалилов М. Б. Салимован сатира. Лезги газет. I999, 29-апрель.). Гьакъикъатдани XX лагьай асирдин 70-80-йисарилай эгечӀна сатирадин ва юмордин чӀалар, чи республикада хьиз, Москвада «Крокодил» журналда, «Литературная газета», «Литературная Россия» газетра акъатзавай Байрам Салимован тӀвар Вирисоюздин кӀелдайбуруз шаир-сатирик хьиз машгьур хьана. Урус чӀалал меркездин чапханадай адан цӀуд ктаб акъатнай. «Правда» чапханади Б. Салимован «ГьикӀ пис хьун хъсан я?» тӀвар алай ктабни акъуднай. А чапханади анжах лап машгьур чӀалан устадрин эсерар акъудзавайди тир. Б. Салимоваз I982-ЙИСУЗ ада сатирадикни юмордик кутур пай фикирда кьуна, зурба агалкьунрин лишан яз «Къизилдин дана» тӀвар алай премияни ганай. Дагьустанда и премиядиз лайихпу хьайибурукай Б. Салимов кьвед лагьай кас я. Б. Салимован сатирадин ва юмордин чӀалара къалурзавай вакъиаяр, Жамидинан эсерра хьиз, уьмуьрдай къачунвайбур я. Чебни обществода «базардин алакъаяр» тестикь жезвай, татугайвилер мадни aртуx жезвай вахтарихъ галаз алакъалубур я. Шаирдиз чуьнуьх, тараш-талан къайдадиз элкъвенвайди аквазва. И гьахъсузвилери зегьемлу рикӀ авай шаир секиндиз тазвач. Ада «Кутугай жаваб», «Кооператив», «Фу маса гузвайди» ва маса чӀалара цӀийиз арадал атанвай «алверчийриз» вичин къимет гузва. Чешне яз, ганвай сиягъдин эхиримжи эсердал акъвазин. Инсанрин хам алажиз алахъзавай савдагардиз шаирди икӀ лугьузва:
- Я вах, Вуна маса гузвай Фу, валлагь, къе тини я. Мад са кӀвалах: Буханкадкай Са виш грамм кими Я.-АКУ гьихьтин итим ятӀа Виш граммар гьисабдай. Эгер и фу Тини тupтӀa, За ви чинал алтаддай.
Диалогди вичин таъсирлувал артухарзавай и чӀал, шаксуз, уьмуьрдин сегьнедай къачунвайди я. Шаирди, савдагарар хьиз, ичкибазарни, «сивин пад квачир» нагьахъ ксарни хъуьруьнрал вегьезва, негьзава. Инал суьгьбет бегьем хъвана, чеб-чпел аламачир, «кьацӀай хула ярх хьанвай» Алидикайни Велидикай физва:
«Гьа хулал са кицӀ атана, Ампна чӀехи кьве итимдиз, Сад экъечӀна катна анай, Яргъи хьанвай сад секиндиз...» Акур кардикай шаирди вичи нетижани хкудзава:
Мад рахана вуч хъийида: Беябурна са хуьр чӀехи, Инсанрикай рахазвач чун, КицӀер жедач икьван пехъи!
Шаир чеб-чпиз бегенмиш, чеб затӀ тушиз кьадарсуз дамах гвайбурал («Дамахчидиз», «Уьфтали») зарафат кваз хъуьрезва. Ада папав мажиб вахкун тийизвай гъуьлни («Я жеди»), инсанар алдатмишиз къекъвезвай жерягьни («ТупӀал жерягь»), мискьи, шкьакь чайчини, бегьемсуз директорни («Гьавиляй»), чи гуьзел тӀебиат барбатӀзавай уюнбаз браконьерарни («Къизил балугъ»), фитнекарни («Мягьтелвилер») сатирадин хура тунва. Б.Салимован са шиирдикай рахун тавуна жедач. Ихтилат «Жува жуваз» эсердикай физва. Гьич са карханадани кӀвалах дикъетдивди, тамамдиз кьилиз акъудзавач, амма пул къачузва. И кар себеб яз сатирик ихьтин нетижадал атана:
Мад гьич са гафни амачиз гила, И хуьре къуллугъ хьанва заз ширин, ЧӀурдай са касни амач гуьгьуьлар, Жува жуваз за ийизва вири!
Б. Салимован сатирадин хци дергес «перестройкадилай» гуьгъуьниз халкьдин мал-девлет тарашзавайбурухъни галукьзава. «ВикӀегь чӀехиди» эсердай са чешне гъин:
Чи колхоздин машинар Маса гана куьтягьай Преседатель Фетягьа Гила кьазва аршинар, Багълар маса гун патал. Ахпа никӀер, яйлахар, Ахпа кӀамар булахар Маса гана, кӀвалахар Дуьз къайдадиз гъун патал, Мад чи кьилел хьун патал.
Б. Салимова гьикаятдин ва драматургиядин жанрайрани кӀвалахзава. Адан «Заман буба», «Чубанар», «Куьне вуч лугьуда, инсанар?» повестар чапдай акъатна, «Гатфарин марф», «Гуьлуьшан», «Ашукь Лукьман» «Дибироваз хъел къвезва» ва маса тамашаяр Къусардин лезги драмтеатрдин ва Дагъустандин гьукуматдин лезгийрин музыкально-драматический театрдин сегьнейрал эцигнай. Байрам Салимов I964-ЙИСАЛАЙ СССР-ДИН писателрин Союздин член тир, I999-ЙИСУЗ адаз Дагъустандин халкьдин шаирвилин тӀвар ганай. Ам 85 йисан яшда аваз 20I4-ЙИСУЗ рагьметдиз фена.
(Шаирдикай фикирар ва веревирдер)
Дагъустандин халкьдин шаир Байрам Салимова, вичин яшар 80 йисалай алатайлани, пакадин йикъахъ умудлувал квадардачир. Им адан къилихдин кьилин кьетӀенвал тир. «Чун гьеле яшамиш хъжезмайди я. Яратмишунарни акъвазариз жедайди туш», - лугьудай ада вичел кьил чӀугурбуруз. Гьайиф хьи, инсанрин уьмуьрар фад-геж акьалтӀзавай затӀар я. Байрам Салимовни, вичин вахт агакьайла, пакадик квай умударни, давамариз кӀанзавай яратмишунарни туна, 85 йисан яшда аваз уьмуьрдай фена. Шаирдин 90 йис адан мукьва-кьилийри, къелемдин стхайрини вахари, яратмишунрал рикӀ алай вирибуру ам галачиз къейд ийизва. Байрам Салимов, дугъриданни, яшариз муьтӀуьгъ тежез, къуьзуьвал вичив агуд тийиз уъмуьр тухузвай кас тир. Ам гьамиша оптимизмдин балкӀандал алай шаир тир. Къенин югъ жезмай кьван хийир аваз, кардал машгъул яз акъудиз, бада фейи сятеринни декьикьайрин гьайиф чӀугваз, пакадихъ инанмишвал ийизвай шаирди бегьерлудаказ кӀвалахнай. Яратмишунрив и къайдада эгечӀиз, вичин уьмуьрдин макьсад яз хкянавай рехъ дурумлудаказ давамариз, ада гуьгъуьнай къвезвай несилриз хъсан чешне къалурзавай. Им адан къилихдин кьетӀенвал, руьгьдин магькемвал къалурзавай хъсан тереф тир. Алатай асирдин 90-йисарилай эгечӀна уьлкведа ва чи республикадани кьиле физ эгечӀай зиянлу дегишвилер, культурадиз ва искусстводиз чка амукь тийизвай цӀийи къайдаяр илитӀун себеб яз, яратмишзавай инсанрин вилик
манийвилер йикъалай-юкъуз артух жез эгечӀнай. Неинки Байрам Салимован яшда авай, гьатта адалай хейлин жегьил шаиррикайни гьикаятчийрикай гзафбуру къелем гъиле хкьаз амукьначир, цӀийи эсерар яратмишиз хьаначир. Садбур руьгьдай аватнавай, муькуьбуруз чпин бажарагъ ишлемишдай мумкинвилер аквазмачир, пуд лагьайбуруз яратмишдай кӀвалахдин къиметсузвал ва гарексузвал акваз эгечӀнавай. Амма Байрам Салимов абурухъ галаз рази хьаначир. Ада вичин къелем къенин йикъан татугайвилерин аксина ишлемишзавай, садрани куьгьне тежер месэлайрай кьил акъудунал машгъуларзавай. Нетижада цӀийи эсерар, цӀийи ктабар арадиз къвез хьанай. Наврузбеган хва Байрам I929-ЙИСУЗ КцӀар райондин СтӀур хуьре хана. КцӀаривай яргъа, Шагъдагъдин лап кӀане, гатуз пара гуьрчег, хъуьтӀуьз гъакьван атӀугъай тӀебиат авай чкада чӀехи хьайи шаирдин яратмишунра гъвечӀи ватандин шикилрини рангари, кьакьанвилерини аскӀанвилери, гъуъндуьррини деринвилери гзаф чка кьазва. Шаирдин вичин лугьунралди, ам кӀвале цӀипуд лагьай аял тир. ЧӀехи хзанда, гзаф стхайринни вахарин арада чӀехи жез, адаз уъмуьрдин укӀуъ-цуру, девирдин генгвилер-дарвилер, кьве патал пайнавай халкьдин дердиярни дердер аялзамаз акунай. Шаирдин вичин гафаралди, абур ада лезги чӀалал рахадай ихтияр авачир мектебда дидедин чӀал себеб яз цӀвелехъ галукьай муаллимдин лапӀаш яз гьисс авунай ва дадмишнай. Уьмуьрдин ихьтин тарсар къачунвай Байрам Салимова педагогикадин ва военный училищеяр, университетни куьтягьнай. Амма, анра къачур чирвилерни бакара татана амукьначтӀани, шаирдиз яргъи уьмуьрда рехъ къалурдай гъетерни, яргъал сеферра елкенда гьатдай гарарни аялзамаз ва жегьил чӀавуз кьабулай тарсар хьана. Абуру адаз уьмуьрдин эхиримжи йикъалди къуллугъ авуна. Аялзамаз зегьметдин дад акур Байрам Салимова акьалтзавай жаван тирла хуъруьн почталъон яз ва фермадал учетчиквиле, ахпа, яратмишунрин рехъ хкягъайла, Къазахстан ССР-ДИН ва Дагъустандин писателрин Союзрани,
газетринни журналрин редакцийрани ва гзаф маса чкайрани кӀвалахна. Санал акъваз тавун, гъамиша гьерекатда хьун уьмуьрдин истемишун яз акваз, виридалайни яргъалди Байрам Салимова яратмишунрин рекье кӀвалахна. Байрам Салимов, советрин девирдин идеология себеб яз вич патал татугай вахтарал гьалтнайтӀани, ктабар гзаф акъудай шаир я. Имни адан къилихдилай, кьулухъ чӀугун тийижир чалишмишвилелай аслу тир. МАХАЧ-КЪАЛАДА ва Бакуда лезги чӀалални, Москвада ва Алма-Атада урус чӀалални адан къадалай виниз ктабар чапдай акъатна. Виликан СССР-ДА виридалайни гзаф кӀелиз хъайи «Крокодил» журналдани, литературадин газетрани адан эсерриз чка гьатиз хьана. Ам «Литературная газета»-дин «Къизилдин дана» премиядин лауреат хьана. Адахъ шаир яз хсуси вичин шииратдин сергьятар, агъузвилер ва винизвилер, дуъзенарни кукӀушар ава. Байрам Салимов лезги шаиррин арадай вичин хатӀуналди, образрин къурулушдалди, чӀалан ва цӀар туъкӀуърунин кьетӀенвилералди тафаватлу жезва. Чи милли литература, къилди къачуртӀа, шиират вилик финин гьерекатдихъ галаз са тӀимил кьванни таниш тир касдиз гзаф эсеррин жергедай адан шиир ва поэма хкягъун кӀусни четин кар туш. Адахъ, лугьудайвал, хусуси вичин бажарагъдиз муьтӀуьгъ тир кӀалубар, вичин яратмишунрин абур масадбурухъ галаз какадар тийидай яржар ава. ИкӀ тирди кӀелзавайбуруз и нумрада авай шииррайни белки субут жеда. Байрам Салимов жуьреба-жуьре жанрайрал машгъул хьайи шаир я. Месела, ада аялар патал тӀимил эсерар кхьенач. «Вучиз Кавказда аслан авач?» мах кьилдин ктаб яз, лезги чӀалал хьиз, урус чӀалални акъатнай. Байрам Салимов чи республикадин прозаикрин жергейрани ава. Адан «Заман буба» ва «Чубанар» повестар журналра чапнай ва кьилдин ктабар яз
акъатнай. Вучиз ятӀани гьикаятдал ада кӀвалах хъувуначир. Белки им вичин пеше туширди кьатӀанай жеди. Драматургиядин мукани Байрам Салимова вичелай алакьдай ва вичин тӀем акакьдай кьал эцигнай. Амма виридайлани гзаф кӀелдайбур желб авур, Байрам Салимован тӀвар неинки Дагъустанда, гьакӀ адалай къерехрани раиж авур жанр сатира ва юмор хьанай. Москвадин таржумачийрихъ галаз санал кӀвалах авур 70-90-йисара ада меркездин издательствойра урус чӀалал са шумуд ктаб акьудна. Шаир уьмуьрдин эхирдалди и жанрдиз вафалу яз амукьна. Са вахтара чи республикадин урус чӀалал акъатзавай газетарни журналар Байрам Салимован зарафатдин цӀарар галачиз виже хквезмачир. «Лезги газетни» гьакӀ тир. Шаир яз, вичин чилин, халкьдин къадирлу хва яз Байрам Салимован тӀвар хкажай кьетӀен лайихлувал хьиз ада Забит Ризвановахъ галаз санал кӀватӀна алатай асирдин 90-йисарин эхирра кьилдин ктаб яз чапдай акъатай «Шарвили» эпос къалуриз жеда. Гьар йисуз вири халкьдин сувар яз къейдзавай «Шарвили» эпосдин мярекатрикни шаирдин зегъметдин пай ква. Гьар суварик жезвай ялавлу рахунра шаирдин тӀвар кьазва ва ам вич рикӀел хкизва. Байрам Салимован яратмишунрин мад са тереф ам я хьи, шаир гьамиша маса чӀаларай таржума авунал машгъул хьанай. Лезги кӀелдайбурув ада Самед Вургъунанни Расул Гьамзатован, Коста Хетагурованни Рашид Рашидован, Юсуп Хаппалаеванни Анвар Гьажиеван ва гзаф маса шаиррин эсерар агакьарнай. Вичи рикӀ алаз «Кьейидалай гуьгъуьниз чун ни кӀел хъийидайди я!?» - лугьудайтӀани, Дагъустандин халкьдин шаир яз Байрам Салимован тӀвар республикадин милли литературадин тарихда гьамишалугъ яз амукьда. Лезги чӀалал кӀелдайбуруз шаир Байрам Салимован шаирвилин дережа, инсан Байрам Салимован акъул-камалдин гъуьндуьр, лезги ва ватанперес Байрам Салимован мурадар ва умудар адан ктабрайни кьилдин эсеррай халкь вич амай кьван акваз жеда. Байрам Салимов «Самур» журналдин редакциядиз саки гьар юкъуз мугьман жезвай кас тир. Адан эсерар мукьвал-мукьвал журналдин чинра чапзавай. Советрин девирдин литературадихъ къимет авай вахтара шаиррин дестеяр шегьеррани районра кӀелзавайбурухъ галаз гуьруьшмиш жедай, гзаф чкайра рикӀелай тефидай хьтин мярекатар кьиле фидай. Ида жемятдихъ галаз мягькем жезвай алакъайрилай тала, физвай рекьер-хуьлер, санал тухузвай йифер-йикъар себеб яз, яратмишзавай ксарин чпин мукьвавилер ва яр-дуствилерни мягькемарзавай, цӀийи яратмишунар патал абурун илгьамдиз суьрсет гузвай. Ихьтин рикӀелай тефидай са рехъ Байрам Салимов, Ханбиче Хаметова, Нуратдин Юсупов ва и цӀарарин автор са дестеда аваз Кьурагь райондиз финни хьанай. ТахьанайтӀа, са шумуд йисалай гуьгъуьниз за «ШейтӀанрин къугъунар» ва я хъел авур ругьдикайни мизан квахьай вахтуникай» тӀвар алаз кхьена са шумудра чапдай акъатай ва вичиз литературадин критикри чӀехи къимет гайи повестда а йикъариз чка жагъидачир. Ингье, агъадихъ гузвайди а чӀехи эсердин мана-метлеб ачухариз куьмек гузвай са кьил-гьикая я.
I993-ЙИСАН зул рикӀелай тефидайди хьана. Гуьзлемиш тавуна булдиз къвайи живери, кӀеви хьайи аязри, къайи гарари рекьер агална, пакадин йикъакай секин тушир рикӀерик мадни кичӀ кутуна. Амма герек рекьиз, талукь чкадиз физвай инсан мегер маргъалривайни агал хьанвай шегьрейривай кьаз жедани? Вахтсуз атай хъуьтӀуьн йикъари ихьтин рекьера зунни туна. Аллагьдиз шукур - чи Халикьди чилел инсанар халкь ийидай чӀавуз вири крар, терефар фикирда кьунва. Гьавиляй са агьзур, вад-цӀуд агъзур манат артух гайила, жегьеннемдизни вун агакьариз алакьдайбур ава. Баркалла чпиз. ВикӀегь ин-санар я. Амма ахьтинбурун вил маса чеб хьтин бендеяр, са Аллагьдиз шукур гъиз, са Халикьдин лукӀар тир ксар кӀевера гьатунал, абур кӀеве гьатна чпи артух менфят къачунал алачиртӀа хъсан тир. Вучда, хъсан крар мадни ава. Вири чав агакьзавач, чалайни вири алакьзавач. Ваъ, за жув и вахтсуз атай хъуьтӀуьн йикъара чарасуз рекьиз, талукь чкадиз ахгакьарай автобусдин иесидиз билетдин къиметдилай пуд-кьуд сеферда артух яз гайи пулунин гьайиф чӀугвазвач. Зи ихтилатни я пулуникай, я чарадан кар кӀеве гьатна шад хьанвай тегьерда нефс ахъайзавайбурукай туш. Ахьтинбурукай Аллагьди вичи хуьрай! И сефердани гьалтначиртӀа, и рекьиз зун акъатначиртӀа, эхирни, и вахтсуз кьуьд кьадар-гьисаб авачир живедин зурба маргъалар яз кьилерал аватначиртӀа, гьикьван хъсан тир. Мегер рикӀелай алатинни? Ахгакьна зун вахтунда. Жувал рикӀ алаз, жуван рикӀ алаз, сада садан мукьвавал, багъривал хуьз, адаз гьуьрмет ийиз яшамиш хьайи касдин сурал жуван гъилеривдини руг хъивегьна, элкъвена хкведай сятни агакьна. Бахтунай хьиз, рекьел яргъалди акъвазнач. Шегьреда мурк авайвиляй, йигин-вал тӀимил квай «Икарус» атана зи вилик акъвазна.- Гьиниз я? - суал гана заз рак ахъагъай касди урус чӀалал. - Махачкъаладиз, - жаваб гана за. - Вуч хъсан вах-тунда экъечӀна зун, - жува-жувакди давамарна за. Бакудай Махачкъаладиз физвай автобус хьтинди я. Зун гьахъ тир. Рулдихъ ацукьнавай эгьли касдин, яргъал рекьи юргъунна цӀийиз акьахай зазни фикир гун тийизвай пассажиррин акунри заз автобус а патай тирди лагьана. Вилер буш чкадихъ къекъвезвай зун сумкайрилайни шешелрилай камар ягъиз, жуван гъил, кӀвач галукьна ацукьнавайбурукай гьич саданни архайинвал чӀур тийирвал мукъаятдиз автобусдин вини кьилиз акъатна. Ина буш чкаяр авай. Гьинал ацукьайтӀа хъсан я лугьуз, зи кьилиз атай фикир вилер зал алаз рахай са касди кьатӀна. Зун ада лагьай гафунин гъавурда акьуначир, гьавиляй зи вилер гьасятда адал алкӀана: белки чидай кас ятӀа?- Ша зи патав ацукь,- лугьузва за.- А-А.., пара сагърай,-лагьана за, алатна физ кӀанзавай тегьерда. А касди, вичин рехи пальтодин ценер кьве патахъайни метӀерал кӀватӀна, хълагьна:- Бакудай инал кьван текдиз ацукьна. Рехъ акъатна куьтягь жезвач. И кас залай яшлу тир - сад-вад йисан. ЧӀулав хъицикьдин бапӀахдикай рехи цӀвелер хкатнавай, чурудал инлай-анлай лацу тилер хкиснавай чӀарар и йикъара уьлгуьчдик акат тавунвай ам заз гьа жуваз ухшар яз акуна. Дуьз,
аскӀан нерин кьве патахъай, рехъ ачух тирди чирзавай светофордин эквер хьиз, кузвай къацу ва я къацувални цавун тав какахьнавай рангунин вилер зал алаз ада, вичин патав ацукьзавай зи къулайвиликай фикирзавайди чириз, жендек хкажиз ацукьар хъийизвай.- Ша чун таниш жен, - хъуьтӀуьн парталри дарвиле тунвайтӀани, гъил теклифна за. Ада тади кваз кьве гъиливдини зи теклиф кьабулна лагьана:- Заз вун чида, - стхадиз кьван гьуьрмет къалуриз, фамилини галаз зи ТГВАР лагьана ада. Заз регъуь хьана.- Бес заз вун чир хьанач эхир, - лугьуз кӀанзавай заз. Амма лагьанач. Зун кьил виликди авуна а касдин чиниз дикъетдивди килигна.- Валлагь, фикирдиз хквезвач, - алатна зи мецелай, тахсирдилай гъил къачун тӀалабзавай жуьреда.- Чун тек са сеферда гьалтайди я, - къутармишна ада зун. - Са шумуд йисан вилик.- Яраб гьина тиртӀа? - регьят хьана заз.- Кьурагьа. Зун Кьурагьа гзаф хьайиди я. Заз и районда дустарни, танишарни ава. Амма и кас вуж тиртӀа, зи фикирдиз гьакӀни хтанач. И кар кьатӀана, ада зун мад сеферда кӀевяй акъудна.- Аша хуьруьз фейи вахт рикӀел аламачни? ПӀир авай дагъдиз. Ханбиче Хаметова, Байрам Салимов, ам вуж тир, яхулрин шаир.., -са шумудра гъил гьалчиз пелел эхцигиз фикирна ада.- Нурадин Юсупов?- Эхь, эхь, гьам! - цавув хкӀадайвал, шад хьана касдиз. -I988-ЙИС. Бес рикӀел аламукьични? ГьикӀ мегер. Вуна райкомда кӀвалахзавай. ГЬА-ГЬА, я ман, - кьил агъузна мад сеферда адан чиниз килигна зун. За жуван хиве мадни чӀехи тахсир гьатайди кьатӀана. Зи рикӀел тамам кьве юкъуз чахъ, шаиррин дестедихъ галаз и рикӀелай тефидай рекье хьайи касдин тӀвар хтанач. За жуван тахсир хиве кьун кьетӀна.- Валлагь, ухшарар чир хъхьана, амма тӀвар рикӀел алаз мецел къвезвач. Вилер мадни экуь авуна, чӀар аламай чин тирвал хъвер чукӀурай ада заз, мад сеферда фикир хъия лугьузвай тегьерда, вичин тӀвар лагьанач.- Бязи вахтара инал кхьей, анал фикирдиз атай шиирдин цӀарни кваз рикӀелай алатда, - хъуьрена зунни.- АкӀ лугьумир. Куьне а чӀавуз шиирар гьикьван хъсан кӀелнайтӀа, зи рикӀел алама гьа! Аша хуьре гатун йифен сятдин цӀудаз эгечӀна кьуланферилай алатдалди, вири жемят клубдиз кӀватӀ хьана, тухвай межлис вуч тир! Гилани вичин тӀвар рикӀел тахтана, чӀар аламай чиниз къацу вилерай хъвер чикӀиз патав ацукьнавай и касдиз килигиз зи вилерик июндин цуькведа авайла акур дагълар хтана. Пагь, вуч гуьлуьшан, вуч иер, вуч шад ва экуь тир абур а кьве юкъуз!- Ви тӀвар Нажмудин туширни, я стха? - бирдан а дагьларив агакьна зун.
- Бес вуна рикӀел аламукьдач лугьудай хьи, - къуьнуьхъай гъил вегьена, вичелди чӀугуна зун Нажмудина. Гьарда вичин рикӀелай чӀехи пар алудай тегьерда разивилин нефесар дериндай акъудна, чун кьведни виликди килигна... Чаз Ашахуьруьз физ кӀанзавайдакай рахайла, Кьурагь райкомда икӀ лагьанай:- Рекьелай элкъведа куьн. Гьич Штулизни агакьдач. А хъутӀалрай экъечӀдалди, куьнни галатда, куь машинни.- Ваъ, - лагьанай за, и дагълар жуваз чидайвиляй. -гьикьван галатайтӀани, чаз аниз экъечӀиз кӀанзава. Де хьуй хьана, чахъ галаз а чӀавуз райкомдин инструктор Нажмудинни рекье тунай. Кьурагь дереда хуьрер тӀимил ама. Иллаки къуза патара. Гьар садан къаншардиз агакьайла, Нажмудина тӀуб туькӀуьриз къалуриз хьана:- АтӀа рекьяй Цилингиз хъфизвайди тир.- Етим Эминан бубайрин хуьруьз, - гъавурда твазвай чна яхулви Нурадин.- АтӀа пелел Кумухъар алай. Чидани? Гила Белиждин патав, Гуьлгеричайдин къерехдал яшамиш жезва. Ахпа ада гуьне патаз вилер хкажна.- Ангье пӀир. Аша хуьр анихъ кӀама ава.- Яргъа туш хьи, - рахазва чун.- Дагъдин рехъ я гьа, - гъилин далу пад элкъуьрна тиквилин ва къекъуьнрин лишанар ийизва Нажмудина.- Гьикьван кичӀерар вуна гайитӀани, чи фикир аниз хкаж хьун, а пӀирел са дуьа авун ва Аша хуьре йиф акъудун я, -кӀевивална чна.- АкӀ ятӀа - виликди! - зарафатдин буйругъ гана Нажмудина машин гьалзавай касдиз. Къекъуьнар алатиз къекъуьнар, хъутӀалар алатиз хъутӀалар къвез, чун Штулиз кьван хкаж хьана. ИНЛАЙ-АНЛАЙ, харапӀайрин арадай къав аламай, чӀере, айван галамай сад-кьве кӀвал аквазвайтӀани, я яргъалай, я патавай са касни чаз акунач, чал дуьшуьш хьанач. Латар квай булахрал агакьайла, вилик хъутӀаларни тӀимил кумайди акуна, чна машин акъвазарна. Агъадай, цавуз вегьей къван кӀаниз агакьдалди мах туькӀуьриз жедай хьтин дередин кӀаняй авахьзавай вацӀ, гимишдин гъал хьиз, багълар, никӀер, къуза пата циз мукьва кикерал экъечӀнавай тамарин гапӀалар, адахъ галай куьлуь ва ири кагьрабаяр хьиз аквазвай. Чебни гьарма сад са ранг, са тав авайбур.- Язух хуьрер, язух дереяр, - яргъи чӀарарай шуькӀуь тупӀар тухузваз гьайиф чӀугуна яхулви Нурадина. - Лак дереда ихьтин чан аламачир хуьрер мадни гзаф ава.- Ам вири халкьариз акунвай гуж я, - рази хьана чун.- Гьа ихьтин хуьр захъни ава, - дередиз далу гана за, - и дагъдин далудихъ галай дагъдин кӀане. Чун кисна машинда ахцукьна. Рехъ физвай патахъай сад-кьве виш метрдин мензилда кьакьан векь-кьал, кул-кус алачир раг пайда хьана. Чун вилик фирдавай, адан кьакьанвал артух жез аквазвай. Ахпа адан къвалахъай синер-синер агъадай винелди, чӀагъандин зулар хьиз, акъвазнавай рагарин жерге дуьздиз акъатна. Амма абур кьери нарат тарарин ва кул-кусрин арада авай. Виридалайни чун мягьтеларайди гьа и рагарин арадай винелди гъед
цӀуьдгъуьндай хьтин йигинвал аваз хкаж жез, гел галачиз цӀразвай циф хьана. Я дередай экъечӀзавай, я тамукай хкечӀзавай вахтни чка къалур тийиз, адан зереяр, къалияндай гумадин тилер хьиз, акъатиз винелди КАТЗАВАЙ.«ГЬА ивиляй я кьван и пӀирел атайбуруз гарар, цифер аквазвайди, хъсан ксарикай, пис ксарикай инсанри веревирдер ийизвайди», - лагьана за жуваз. Чун Аша хуьруьз агакьна. Чаз хуьруьн жемят, жемятдиз чун акуна, бегенмиш хьана. Дагъдин якӀун, чӀемин, некӀедин дадар тазазмаз чун элкъвена хквез рекье гьат хъувуна. Амма кьве патахъайни дерин дерейри атӀанвай дагъдин къаскъандал къацу яйлахдин юкьвал алай пӀирен дири-вилин таъсирди чун адан патав чӀугуна, къенез ялна. Лезги жемят начагъдаз дарман кӀанз, набуддаз дава тӀалабиз, зайифдаз къуват къачуз зияратдиз къвезвай и пак дараматда чна хъсан ксаривай ва абуруз рехъ гайи пайгъамбарривай, виридан кьилел Сад тир Аллагьдивай чи мурадар кьилиз акъатунни тӀалабна. Мадни: гьарда жувахъ авайди садакьа яз акъудна. Кьуьзуь кьилихъ жегьил свае вахчунвай Байрам Салимова вичиз папа хва хана кӀанзавайдини чуьнуьхнач. И мурад кьилиз акъатайтӀа, мад сеферда иниз хтун хиве кьунни рикӀелай ракъурнач. Белки, хва ваъ, цӀийи папа руш хайивиляй я жеди, Байрам Салимова хиве кьур кар гьеле кьилиз акъуднавач. ПӀирериз таб такӀан тирди чизвач жеди касдиз, кӀанз, мумкинвал ва я вахт авач жеди. Зи фикирар кӀелайда хьиз, Нажмудинани хабар кьуна:- Байрамаз хва хьанайни-йе?- Руш хьана, - жаваб гузва за. - Дидедин тӀвар эхцигнава.- ПӀире гайи руш. Ам бахтлуди жеда.- Вичини гьакӀ лугьузва, - хълагьна за. Гьа са вахтунда ихтилат дегишариз кӀанз, за Нажмудинавай хабар кьуна:- И жив, къай аваз вун Бакудин рекьера - хийирдихъ хьуй.- Хийирдин рехъ туш, валлагь, - чинлай гъил чӀугуна, чурудив вархрахар ийиз туна Нажмудина. - Халу кучудна хквезвайди я. За, жувавай чӀехи тахсир хьайи тегьерда кьве гьиливдини адан гъил кьуна, башсагълугъвал гана ва Нажмудина мад вуч хълагьдатӀа гуьзлемишна.- Яшар пара хьанвайди тир, кьудкъадалай алатнавай, заз чиз. Кьиникь чахъни, виридахъ галай затӀ я, гьелбетда, амма рикӀиз пара залан яз хквезва зун.- Гьелбетда, жуван багъри я. Халу - им багьа кас я.- Са патахъай, анин адетри мягьтеларна зун. Муькуь патахъай, ана чи инсанрин гьалди зи рикӀиз гзаф тӀарна. За ихтилат квекай жедатӀа гуьзлемишун кьетӀна.- Вун Бакуда хийир-шийирдал хьайиди яни? - хабар кьуна Нажмудина завай.- Лап тӀимил. Ваъ, лагьайтӀани жеда.- Яда, ана авай адетар акуртӀа ваз! Кьенвайди вид ятӀани, адетар чараданбур я. Мехъер вид ятӀани, къайдаяр чараданбур я.- ГьикӀ? Бес лезгийри чпин хийир-шийир масадбурун ихтиярда вугузвани? Дугъриданни Нажмудин Бакудай кьуьзуь халу кучудунилай тӀарвилиз артух дердер аваз хтанвай хьтинди тир. Зун къвез-къвез са кардихъ инанмиш жезва, - давамарна ада, - динни инсанрин гьилевай затӀ я. Гьинихъ кӀандатӀа, гьанихъ рекье твазвай цин хвал я. Тахьайла, зи халу кьейи чкада чи райондай фена Бакуда фадлай яшамиш жезвай касди къажарри чпин кьейибурун кьилихъ кӀелдай дуьаяр кӀелдани?
«Я халу, - эхиз хьанач завай, - ибур заз гьич чи кьейи-хайи чкайрал ван хьайи дуьаяр туш эхир? Вуна гьар гафунин кьилиз Алидин тӀвар кьазва. Чи пайгъамбар Мегьамед тушни?» Пагь, ваз адак акатай хъел акунайтӀа. Пагь, ваз ам зи чиниз килигай, ада зун гъил кьуна къерехдиз ялай тегьер акунайтӀа.- Вуч лагьана ада ваз? - Нажмудинан ихтилатди мягьтеларна зунни.- Квез герек я а ихтилатар? - тикрарзава адан гафар Нажмудина. - АвтӀа гьаркьуь спелар авай, вили перем алай кас аку. Ам ви халудин къунши я. Къажар. Бес за ваз гьихьтин дуьаяр кӀелна кӀанзава? Вун пака хъфидайди я, чна абурун арада фу хтӀуьна кӀанзава. Нажмудин кисна, вилери лупӀ тийиз, жанг янавай шуьшедай затӀни аквазвачиртӀани, аниз килигиз акъвазна.- Жеч, я стха Нажмудин! Мегер лезгийри чеб гьакьван чкадал эцигнавани? - чӀалахъ жез кӀанзавачир заз.- АкӀ незвай фу квез зегьримар хьуй лугьуз кӀанз мецел атана зи. Амма лагьанач. Гьагь, лагьана за, халу кучуддалди чара авач, зун ина амукьда, ахпа ина зи кам амукьич. Вич лугьумир кьван, дуьадал алайбур вири лезгияр тир. Чидайбур заз чир хьана, течирбур за вири азербажанвияр я лагьана фи-кирнавай. Ваъ, лезгияр яз, абур лезги чӀалал ерли рахазвачир кьван. Нажмудин вичин чкадал гьакьзамачир. Къулайвал квахьна завай куьмек кӀанзавай тегьерда пальтодин хуруяр ахъайиз агал хъийиз, ценер кӀватӀ хъийиз метӀерилай алудзавай адан гъавурда зун акьуна.- Вучда, Нажмудин стха, гьа йикъал гъанва чеб, - лагьана за.- За ваз лагьанай-йе, динарни, чи партийрив гвай идеологияр хьиз, кӀан хьайивал къугъурзавай зуьрнеяр я. Мад са затӀни. ТуштӀа, гила вуна яб акала. Нажмудина чурудилай гъил чӀугуна. Сивин къерехрилай тупӀар алтадна. Вичин чкадал инихъ-анихъ жендек юзурна, давамарна:- Кучуддай чилин патахъай чаз пуд миллион це лагьана. Вуна фикирзавани? Пуд миллион. Гьинай къведа лезгидиз пуд миллион? Вични Бакуда. Чпинбуруз хейлин ужуз ялда. Гьавиляй тухвана са хуьруьн сурара кучуддай меслятна. Фена чун, фена чун. Акъатна цӀийиз кӀвалер эцигзавай са чкадиз. Сураривни агакьна. Килигна зун - жуван вилерихъ агъунач. Сурарай хашарни аквазва. Ибур вучтин сурар хьурай? - лагьана за. Эхь, - лагьана заз, - ина вири кучудзава: урусарни, эрмениярни, гила абур амач, лезгиярни. Патарив гвай хуьрерай азербайжанар чебни кучудзава. Вуч тафават ава? Вири са чилик физвачни? Нажмудиназ гьекьер акъатна, яйлухдив пел михьна, ада вичиз икьван азият гузвай ихтилат давамарна:- Агь, вучиз зи велириз и крар акунай? - мез сарарик кутуна за. Зи рикӀелай кьенвай халуни алатзавай хьтинди тир. Вуч ийидатӀа, вуч лугьудатӀа чин тийизвай зун шикилар, кхьинар алай сурариз килигиз, абурун арайра къекъвена. Дугъриданни, ина виридаз чка гьатзава. Белки гьакӀ хьунни лазим ятӀа? - суал гана за жуваз. Амма вуч аквазва заз! Пагь, стха, чӀалахъ жедай кар туш. Вич ибур куьгьне сурар тир кьван. Гьинихъ фейитӀани. Чебни заз яшинда такур хьтин сурар. Чи патара авачирбур. Арада цӀуд-къад метр кьван аваз, чӀехи майданда инал-анал гуьмбетар алай. Адетдин ваъ. Чинра ахьтинбур авач. Гьар сад са пӀир хьтинбур. Тарихдин хьиз, архитектурадинни имаратар. Гьар сад атӀай къванцикай дуьм-дуьз са пай чиликай хкатна эцигнавай элкъвей, къванцин шарриз ухшар мавзолеяр. Абур завай гьисабиз хьанач, гьакьван гзаф авай. Им вуч аламат я? - вилерихъ агъунач зун. Са шумуд касди и мав-
золейрикай сад чукӀуриз къванер ламрахъ галай арабадиз язава. Я Аллагь, - чӀарар цаз-цаз хьана зи, - им жедай кӀвалах яни? Абур сурар я, анрик виш йисар алатнаватӀани, агъзур йисар алатнаватӀани, инсанар кучуднавай. И чилел яшамиш жезвайбурун ата бубаяр. Белки ибуру чеб и чилеринбур яз гьисабзавачтӀа? Белки гьакӀ я жеди, сурар абур инриз акъатайла авайбур тир жеди? Лап гьакӀ хьурай, ибур инсанар я эхир, инсанри кьейибурун сурарик гъил хуькуьрун - им вуч лагьай чӀал хьурай? Килиг садра, и патал, а патал абуру къванер хукудна зурба фурар алама. Бомбаяр аватайла амукьдай хьтин фурар. И ксари чеб яшамиш жезвай чилерал и бомбаяр вучиз вегьезватӀа? Са фур, кьве фур, мад ва мад... Нажмудина мад сеферда пелелай гьекь михьна. Патав ацукьнавай зунни тахкваз давамарна:- Кафирдин рухвайри сурар чукӀуриз атӀай къванерикай, тарихдин пас алай, мейитрин ни галай, кьейибурун пай кумай къванерикай са виш метрдин а патал чпиз кӀвалер эцигзавай кьван.- Жеч, я стха?! - гьекь акъатна зазни.- Мад за таб ийич хьи, - кьарай квахьна Нажмудинан, - вуч патал таб ийида? Гьахьтин аламатар къалурна заз Бакуди. Чун кисна. Нажмудинахъ инанмиш тежедай себебар захъни авачир. Зи рикӀени мадни туькьуьл ва дар хьана. Яргъи рекье чна мадни яргъи ихтилатар хъувуна, амма зи япариз абурун ван хъхьанач, хьанатӀани, зи мефтӀеда абуру са гелни тунач. Нажмудинан сифте ихтилатдин таъсир гьакьван зурбади хьана.- Куьн кхьизвай инсанар я, чалай гзаф, чалай дериндиз ихьтин крар квез аквазва, - хълагьнай Нажмудина эхирдай. -Зи гьисабун, зи килигун гьахьтинди я: динар - ибур инсанрин къундармаяр, чпин фикирар, мурадар кьилиз акъудун патал яратмишзавай рекьер я. Гьа са Аллагьдин тӀварцӀелай гъейри михьи, пак са шейни и дуьньядал алайди туш. За жув хьиз рикӀ туькьуьл, руьгь пашман яз, кицӀ гьаятдилай чукур тийидай юкъуз яргъал рекье авай и .касдихъ галаз гьуьжетни кьунач, я, зунни гьахьтин фикирдал алай кас я лагьана, къулни чӀугунач. Зун кисна Нажмудина авур ихтилатрикай фагьум-фикир ийиз, жувазни абурукай тарс къачуз чалишмиш хьана.
11 Хабарсуз хтай Талиб гьа пакд юкъуз хъфинни авуна, вучиз лагьайтӀа Кайи Къеледа крар гзаф авай. Инаг халис дяве физвай чкадиз ухшар тир: кьуд пата аквазвайбур янавай алачухар, хандакӀар атӀузвай солдатар, парар дашмишзавай машинар, дараматар эцигдай керпичар атӀузвайбур-вири кеспидик квай. Гатун кузвай ракъинизни дурум гана, инсанри зегьмет чӀугвазвай. Накь алачух алай чкадал къе хандакӀар, къе хандакӀар алай чкадал пака кӀвалер пайда жезвай. Къуншияр тир стха халкьарини еке кьуьмекар гузвай, кьуд патахъай тахта-шалман, атӀай къванер, шиферар авай машинар ахмиш жезвай. Ихьтин арада абурун патахъай къайгъударвал тавуртӀа, вун магьрум яз амукьун мумкин тир, гьавиляй Талиб хуьре яргъалди акъвазни авуначир. Талиба авур ихтлатри рикӀ секинарай Бачар гила мад дерин хиялдиз фена. Адан рикӀел вич Бакуда фяле тир яргъал йисар, вичи авур крар, кьилел атай вакъиаяр хуьквезва. Октябрдин инкъилаб жедалди Бачар кьил хуьз Бакудиз фенай. Завьялован (халкьди адаз Збелов лугьудай) нафтадин мяденда кӀвалахни гьатнай адаз. КӀвалах заланди, кьацӀайди тиртӀани, гузвай гьакъи, масабурув гекъигайла, пис тушир. Вацра тамам къад-къанни вад манат пул гузвай. Вад манатдихъ яц къачуз жезвай гьа девирда. Йикъарикай са юкъуз общежитида кравутдин къунши тир Муштагъади адаз лугьуда: «Ваз вуч аватӀа чидани, яда, атӀа чи патав гвай общежитида авай стӀурви Къембераз виш манат пул ава. А пулни ада чуьнуьхиз кичӀевиляй гьамиша вичин жибинда хуьзвалда. Завай адал тӀем гъиз жедач, вагай жеда, зани ваз куьмек ийида. Мад ваз чизва хьи, за къанарай кьудкъад манат пул вахгана кӀанзавайди. Акьван пул къазанмишдалди зунни агъа дуьньядиз фин мумкин я, дуст кас. Пул вахгун тавуртӀа, зун буржлубуру зи хзанни кваз терг ийидайдал шак алач. Са куьмек ая ман». Муштагъа вич нахуш итим тир. Чина гьамиша хъипи ранг жедай адан, къекъведайла нефес кьадай. АскӀан буйдин, кӀвачерикни тӀимил какурвал
квай ам акурда луьудай: «Исятда адан нерин тар кьуртӀа, чан акъатда». Амма пара амалар чидай адаз. Ахьтинбуруз халкьди лугьуда: «ШейтӀандин тумуниз тӀвал ядайбур». Ширин меци гьихьтин кас хьайитӀани табагъардай. КӀвалахдик артух хев квачиртӀани, къумар къугъунин зурба устад тир ам. ТАБ-КЕРЧЕК чидачир: лугьунрай, уьзбекистандиз фена, къумар къугъвана, са шешел пул гъаналдай ада са чӀавара. Гьа къумарбазвал себеб яз, итимни яналдай. Гила, вичи лугьузвайвал, кьейидан къандай пул вахгун лазим тир. – Бес а уьзбекривай къакъудай пул гьиниз фена ви? – жузуна Бачара вилера айгьамдин хъвер аваз. – Яда, ам гьи вахтар тир? Адалай кьулухъ шумуд йисар алатнава? Гьа пулар гилани амайди яни? – амалдарвилелди чилиз килигна Муштагъа. Бачара акьалтӀай жаваб ганачир. Вучиз лагьайтӀа чир хьайитӀа, им зурба беяабурчивал жезвай. ГьикӀ ятӀани са шумуд йикъалай Муштагъади мад гьа ихтилат куд хъувунай, амма Бачара гилани са чӀуькьни авначир. Муштагъадин гафар ада кваз кьазвачир, ятӀани са кьадар пул гъиле гьатунин фикирдин гьарусвили ам къене патай незвай; нефс авай итим туширтӀани, жегьил чӀавалай кумай женжелвилин гьевесди вичин кар аквазвай. Йиф кьуларилай алатнавай. Къембер, пӀапӀрус чӀугваз, буругъдай экъечӀна, пӀапӀрусханадиз гьахьна. Адан къарадал акъвазнавай Бачарани Муштагъади и кар гуьзетзавай. Вичин кӀвалах куьтягьна нафтадин лекъверин винелай вегьенвай тахтайрин муькъвелай хъфизвай Къемберал кьулухъай Бачара хкадарна. Ихьтин вакъиа гьич фикирдани авачир итим чинихъди тахтайрал ярх хьана, амма ам резиндин туп хьиз, гьужумзавайдан кӀаник элкъвена ва Бачаран винел акьалтна. Гила Бачаран чин кӀаник хьанвай. Вич буйдиз кьакьан итим хьуниз килигна Къемберан кьил кӀаник квайдан кьилелай анихъди алатнавай. Зуртул итимди, винелай илис хьана, Бачаран туьтер чуькьвезвай, ятӀани адан тӀем акакьзавачир. Бачара вичин жибиндавай тапанчидиз гъил авуна, амма садлагьана кьилиз атай фикирди ам акъвазарна: тапанчидин ванцелди инсанар кӀватӀ жеда-им жува-жув гьабурун гъиле тун лагьай чӀал тир; яракьдай акъатай цӀай себеб яз, мяденда михьиз ялав къекъуьнни мумкин я. И арада кьил са гуж-беладалди са патахъ экъуьрай адаз акуна хьи, вад-ругуд камунин мензилда акъвазна, Муштагъа чпиз килигзава. Бачарай гужунин цӀугъ акъатна, анжах гила Муштагъади виликди чукурна ва Къемберан гардандилай кьуна, са патахъди футкьумарна. Къемберан къармахрай акъатай Бачараз амукьайди кьил туькӀвейвал катун тир, адан гуьгъуьнал, нефес нефесдихъ текъвез, Муштагъани алай. Лекъве авай мядендай шегьер аквадай дуьзендал акъатдалди кьве виш кӀарцӀин гурур авай. Адан кьилел акьалтдалди Бачаран зегьле фенвай: нефес дар хьана, кӀвач-кӀвачихъ къвезмачир, вилерал мичӀивал акьалтзавай. Гила, гурарин кьилел акьалтайла, ам гьа алайвал ацукь хьана. Са герен ял акъадарна, ахпа жибиндай кисе акъудна, зурзазмай тупӀаралди пӀапӀрус ацӀурна, ада галамаз-галамз са шумуд гум авуна. Анжах гила каш-кашахъ текъвез, Муштагъа хтана акъатна. Ам леш хьиз чилел экӀя хьана. – Я даюс, – хъел кваз рахазва Бачар, – Вун буьркьуь хьанвайни, ада зун бамишна рекьидайла акван тийиз? Вагай тадиз ам зи винелай алудиз хьаначирни? – Зун къанди кьунвай-е, – зурзун квай сес акъатна Муштагъадай. АтӀа йитих кьейидалай кьулухъ зак кичӀ акатнава. Са бубат ихьтин кар хьайила, завай алай чкадилай юзаз жезвач, чидач им вуч кӀвалах ятӀа.
– Мад вакай итим хьана вуч хъийизма, угъраш? – лагьана, Бачара адан япун кӀаниз са гъуд чуькьвкена. Алай чкадилай тарпна къарагъна, ам кӀвал галай патахъ рекье гьатна. И йифиз Бачара вил вилик кяначир. Агъзур хиял физвай адан рикӀяй: Къенбераз чир хьанватӀа вучда, инсанрин чинриз гьикӀ килиг хъийида, вучиз за ихьтин къелет авунай? Хиялар, хиялар... Гьа икӀ хиялрик кваз югъни хьана. Общежитида авайбур вири кӀвачел акьалтнава, амма Бачаравай месикай къарагъиз жезвач. Адан рикӀи рикӀ незва, вичихъай вичиз регъуь я адаз, намусдин менгенайри чуькьвезва ам. Куьчеда, кӀвале виридан сиве авайди гьа са ихтилат я: сенфиз стӀурви Къенберал жаллатӀри вегьена, ам текьена амукьна, чебни кьве кас авалдай. Гьар жуьредин гафар-чӀаларни акъатнавай. Гьакъикъатдихъ гьасятда гилигунарни хъувунвай. Инсанрин гафар-гьуьлуьн лепеяр я, – лугьудайвал, и агьвалат вирида тикрарзавай. Инсан кьейи тазиятдал фидайвал, ван хьайибур вири Къенберан патав физвай. – Акван ана вуч хабар аватӀа килин, – лагьана, Бачарни патав гвай общетидиз фена. Къенбер кьуд-вад касдин юкьва ацукьнавай, абуру адаз гьар жуьредин суалар гузвай. – Я Къенбер, ана вуч хьана, я дуст кас, вал дуьшуьшар атана лугьур ван хьана заз? – жузуна Бачара игьтиятдалди. – Ваз абур вужар ятӀа чир хьаначни? – Ваъ, якъадаш, мичӀи тир. Чпини абуру кьулухъай вегьенай. – Абурун макьсад вуч тиртӀа яраб? – Вуч жеда кьван, пул къакъудун я ман, – жаваб гана патав гвай, пурцух нер алайда къуба нугъатдалди. – Эхь михьиз, пул жибинда туна буругъдиз физ зун ахмакь тирни? – Зун пул гваз Кубинка базардиз мал къачуз фенвайни кьван? Зи жибинда авайди вири пуд манат тир. Гила Бачаран рикӀикай гар кӀвахьна. Къенбераз вич чир тахьанвайди адаз ашкара тир. Бакуда хьайи вахтар Бачаран рикӀел мукьвал-мукьвал хкведай, вучиз лагьайтӀа им адан уьмуьрда важиблу девир хьанай. Садрани пад-къерех такур, анжах лежбервилелни малдарвилел машгъул хьанвай ам патал и девир лап итижлу хьанвай. Дуьньядин мешребрикай магьрум хьанвай ихьтин итимри ина, шегьерда, чеб цӀийи дуьньядал акьалтай хьиз гьисс ийизвай; бязи вахтара, гьатта, нубатсуз краризни рехъ гузвай. Садаз муькуьдан хемирганда авай гъуьруьн кьадарни кваз чидай хуьруьн шартӀарай акъатай абуру шегьерда чеб «азаддиз» тухузвай. МИЙИР-МЕЖЕР лугьудай, регъуьвал кутадай, вил къядай ксар авачирвиляй бязибур башибузукьвилел, муьфтехурвилел, угъривилел, чалкечирвилел ва маса чӀуру крарал машгъул жезвай. Ихьтинбурукай сад Бачаран хуьруьнви Къафланни тир. Халкьди лугьурвал, ам «галукьай чкадай цӀай акъатдай». Вич хъсан буй-бухах авай, акунар алай итим яз, кӀвалахдик адан хев квачир. Хъсан алукӀни ийидай, хъсан тӀуьнарни кӀандай, къекъуьнни агъайнидаказ ийидай, рахадайлани милайим мез авай, амма руьгьдиз зайиф тир. Жибинда гьамиша кепек-шагьини жедай адан. Са бубат абурар алай диишегьли акурла, ам михьиз вич-вичивай квахьдай ва гьа дишегьли адан ашкъибазвилин «къармахрай» акъатун намумкин тир. – «Ваз и гегьенш уьмуьр тухудай мумкинвилер гьинай къвезва? – суалдиз ада ягьанат кваз
хъуьруьналди жаваб гудай: – Зун Аллагьдин халудин хва я. Аллагьди гайила, пайгъамбардиз лаш ягъа лагьанвайди я». Къафланан и нифрикь амалар Бакуда авай хуьруьнбуруз шит хьанвай. Са юкъуз кӀвалахдилай хтана юргъунвал алудиз къатканвай Бачаран патав Къафлан къведа. САЛАМ-КАЛАМДИЛАЙ, жузунрилай гуьгъуьниз Бачара адавай хабар кьуна: «ГьикӀ хьана, хуьруьнви, вун акъатна хьи, гьар кткана къведай туш вун, вуч аватӀани са кар ава, лагь ви мурад-метлеб». Айгьамдин хъверни авуна Бачара. – Ваъ, якъадаш, ахьтин хьайи кар-затӀ авач, гьакӀ са кьил чӀугваз атайди тир. Жуван хуьруьнви тушни вун? – Бачаран вилера вилер туна ада жасусвилелди. – За ваз къалуриз са затӀ гъанвай, ма, килиг, ваз бегенмиш жедатӀа аку. Къафлана метӀерив кьунвай турба ахъайна, анай гимишралди безетмишнавай юкьва твадай пуд чӀул акъудна. Абур халис магьир устӀардин гъилин кӀвалах тир. Садаз тамашайла, муькуьд рикӀелай фидай хьтинбур. – Маса гузва за, хкягъа жуваз кӀандайди, – явашдиз сес акъудна атанвайда, и патаз, а патаз килигиз, кӀвале вил экъуьриз, игьтиятлувилелди. Бачара ибурукай квайни-квай са чӀул гъиле кьуна, амай кьвед адав вахгана. – Акъваз садра, за им жуван юкьва тван, ахпа килигда чун. Бачар кӀвачел акьалтна, истиканра чаяр цана, вилик гъана. Мад ихтилатар давам хъхьана. Са кьадар вахт алатайла, Къафлана: «Зун хъфида, хуьруьнви, къачузватӀа, чӀул маса къачу, тахьайтӀа ам зав вахце», зун дустари гуьзлемишзава», лагьана. Ам кӀвачел къарагъна. – Вучдин чӀул? – хъел кваз рахана Бачар, кӀвачел къарагъиз-къарагъиз. – Им за фцякьра, чаз мажибар гайи къуз Кубинка базардай пуд манатдихъ къачурди я. Вуна гъанвай кьве баят ви чантада ама. Ада Къафланан гъиликай куьрс хьанай турбадин кӀане са кьуьл эцяна. – Квахь, къурумсах, зи вилерикай!– Яъ, яъ, яъ! Бес а чӀул? За исятда... Мад Бачара адав гаф акъудиз тунач. Алай чкадилай гадар хьайи ам Къафланал тепилмиш хьана. Адан вилерай цӀаяр чикӀизвай, гъутар чуькьвенвай, вичик михьиз зурзун акатнавай. Ибур вири Бачара адак къурху кутун патал ийизвай амалар тир. Къафлан ракӀарихъди уьтмиш хьана. Михьиз ахъа ракӀара акъвазнавай Къафлана, кьулухъ элкъвена, кӀвалин иесдиз килигиз, вичин нерин са пад къалурдай тупӀалди гатана, векъи сесиналди гьарайна: – «Акван ман, им Муратханан хва Къафлан тахьуй, ви кеченаз за тавуртӀа!» – Гьан, ам вун яни, угъраш! – Зун вахъ фадлай къекъвезвайди тир! – виликди фена Бачар. Адан гъиле кравутдин кикекай хкатнавай керпичдин кьатӀ гьатна. Ам къачуна кьил хкажай Бачараз акуна хьи, Къафланан гелни кӀвале амач. Са кьадар йикъар алатна. КӀвалахдилай хтай Бачар чай хъваз столдихъ ацукьнавай. Фу недалди вилик са истикан чай хъун адаз адет хьанвай кар тир. КӀвале мад касни авачир. Им вад кас авай кӀвале тек-туьк жезвай кар тир, вучиз лагьайтӀа и кӀвалихъ атун-хъфин гзаф галай. Вад касдикай гьар садахъ сад-кьве яр-дуст, мукьва-кьили авай. Бязи йикъара кьвед-пуд фяле сменадай санал хуькведай, амма къе ам тек тир. Къафлана и мумкинвилерикай менфят къачуз хьана кьван. Рак ахъагъай ван хьайи Бачар аламатдин шикилдин тамашачи хьана: ракӀарин сиве вичин муьрхъуь кьунвай сарар къалуриз, Къафлан акъвазнавай.
– Ша, хуьруьнви, ша, – вун вучиз акьвн бегьризвилелди агатзава? – са тӀимил кьван ягьсузвилин хъвер кваз лугьузва Бачара. – Ша, агата, чун са чарабур туш кьван. Налугьуди, адаз кӀанзавайди гьа и гафар тир – Къафлан вичин куьруь камаралди, амма йигиндаказ кӀвализ гьахьна. Куьруь жузун-качузун хьайидалай кьулухъ Баачара суал гана: – ГьикӀ хьана, вун акъатна хьи? – Герек затӀ-матӀ авани? – Авайвал лагьайтӀа, заз (инал атанвайда са тӀимил ял кьуна) вал са кьил чӀугваз кӀанзавай. АтӀа чӀулунин месэлани куьтягьна кӀандачни? – Гьи чӀулунин? ЧӀул вучтинди я? – къупаранвал къалурна Бачара. – ЧӀул вуна заз багъишнай кьван? Мад а ихтилат вучтинди я? – Бес фцякьра вуна завай чӀул къакъудначирни? Ви рикӀелай фенватӀа, зи рикӀелай фенвач. – Ма, гила тамаш, ви хъиляйни, за вуч гъанватӀа, – ада гьамиша вичив гвай чанта ахъайна. Ам я чанта тушир, я чамадан, амма адан къене авачир затӀни жедачир-низ вуч герек ятӀа, гьам гьана жедай. Гилани ада мад вичин чантадай итимрин юкьва твадай чӀулар акъудна, чебни сад муькуьдалай гуьрчегбур. Къизилдин ранг алай, туькӀвей къашаралди безетмишнавай абуру Бачаран бейни тамамдаказ элкъуьрна: ихьтин къешенг безекар адаз икьван гагьда садрани акурди тушир. – Къала кван, тамашин зунни, – ягьанат кваз лугьузва Бачара. – Белки ви атӀа чӀулунин месэлани туькӀуьн хъийин. Ам за гьакӀан са зарфат хьуй лагьана авур кар тир, хуьруьнви, ваз хъел къвемир. Ибурни на маса гузвани? – Маса тагуз хьайила, абур за вуч патал къазанмишзава? Заз абур гьинай къвезва кьван? – суалдиз суал гана Къафлана. Зани а затӀар жуван гьекьедалдини ивидалди къазанмишзава. Ма, килига. Ада кьве чӀул Бачарав вугана. – Гьан, ибур халис шейъэр я, – Бачар кӀвачел акьалтна. – АтӀам чӀул тирни кьван? Эгер гьадаз на чӀул лугьузватӀа, ибур вучар я? – Исятда за ви чӀул вахгуда. Кравутдин кьилихъ галай гъвечӀи сандухдай акъудай чӀулни гваз, ам Къафланан патав хтана. – Ма, хуьруьнви, хъел къвемир, идахъ завай ваз пул гуз хьанач, вучиз лагьайтӀа ам на лагьай къиметдик квайди туш. Гила на гъанвайбур халис затӀар я, лагь ви къимет. – И затӀарин къимет авайди туш, ибур виридуьньядин жавагьирар я. Къала, пул це, ахпа жуваз кӀандайди хкягъа, тахьайтӀа, за ви гъиле абур твадайди туш. – Я хуьруьнви, я Къафлан, – рахазва Бачар, – бес гьа Жавагьир зи имидин яран бубадин яран стхадин яран диде тирди ваз чизвачни? Вуна вучиз ихьтин хиянатвал заз ийизва, бес ваз чизвачни, чун кьвед хуьруьнвияр тиди? – мад ягьанатдин хъверзава Бачара, Къафланан хесетрин ажизвал чиз. – Заз ви ярар, хъуьтӀер, эквер-мичӀер чидач. Вуна и за гъанвай товар (инал Къафланаз вичиз урус чӀални чизвайди хьиз къалуриз кӀан хьана) къачузватӀа, къачузва лагь, тахьайтӀа зун атайвал хъфида. – Бес атайвал хъфин тавуна, вун гьикӀ хъфида? – мад хъуьрезва Бачар, атанвайдан кенеф квадарун фикир яз. – Ина авайди са ракӀар я гьа, маса ракӀар авач кьван, вилер атӀумна ада Къафланан вилера. Къафлан чкадилай юзана. Вад камни ада къачунач, Бачара ам акъвазарна. – Яда, малдиз килиг тавунмаз, адан ери ахтармиш тавунмаз, адахъ пул гудай адет авайди яни? Къала, ам зи гъиле тур, алцумин жуван юкьвал. Гуда за ваз гьа на лагьай къимет, зун катзавач хьи-тагькимарзава Бачара. Мад чакай итимар хьана вучзавайди я?
Къафлан буш хьана. Ам элкъвена кӀвалин юкьвал хтана ва кьве чӀул столдал вегьена. Бачара абурукай квкайни-квайди вичин юкьва туна, цлакай куьрснавай гуьзуьдин вилик фена, гьар пад элкъуьриз вичин буйдиз тамашна. Ахпа ам вич-вичел рази яз столдихъ ацукьна, кьве истиканда чай цана, куьлуь хупӀар ийиз, чай хъваз башламишна. Гила ада Къафланаз са фикирни гузмачир, налугьуди кӀвале са касни мад авач. – Къала пул це, на къачузватӀа, – эхирни секинвал чӀурна атанвайда. – ТахьайтӀа чӀул ахъая, зун хъфирвал. – Гьикьван пул кӀанзава ваз идахъ? – Бачара вичин юкьва авай чӀулунал вилер вегьена. – Акьван пул зав гвач эхир. – ГвачтӀа чӀул вахце. – Вучтин чӀул, зав вуна вугай чӀул авани, къурумсах? Бачар кӀвачел акьалтна. Адахъ галаз санал къарагъай Къафлан, гъиле турбани аваз (ам ада садрани гъиляй вегьедачир), ракӀарихъди уьтмиш хьана. Са шумуд югъ алатна. Общетида вири кӀвалинбур кӀватӀ хьанвай. Ругулар я ман, гьарда вичин «регъвел вегьенвай» береда ракӀар ахъа хьана. Анай къене патаз кьве кас килигзавай: сад Къафлан, муькуьдни къуьнерал чинер алай маса кас. Къафлана, тӀуб туькӀуьрна, вирибурун арадай Бачар къалурна ва вичин къалурдай тупӀалди, ам инихъ-анихъ юзуриз, адаз къурхуяр гудай лишанар ийизвай. Чинер алайди еке камаралди кӀвализ гьахьуник кумаз, ина авайбурун «регъуьхъ галай яд» михьиз атӀана ва ахьтин секинвал кӀвале гьатна хьи, налугьуди ина са касни авач, я хьунни авурди туш. – Квекай вуж я а Бачар лугьур къуччагъ? – лап гьа кӀалхандай къвезвай векъи ванцелди суал гана атанвайда. Ам, лап кутугай абурар алай, кьакьан жендек авай туькме итим тир. Звер гана винелди элкъуьрнавай чӀулав спелри, юкьвалай са тӀимил кьван хкис хьанвай нери ва килигдайла жидаяр хьиз сух жезвай вилери адан чиник зурба гуьрчегвл кутазвай. – Ам зун я, – викӀегьдиз жаваб гана Бачара. – Жанаби, лагь ви къуллугъ, зун гьазур я. – Вун захъ галаз участкадиз атун лазим я, им жанаби судудин эмир я, – мад векъивал квай сесиналди рахазва чинер алайди. – Зак вуч тахсир кватӀа лагь ман, ракӀарихъди физ-физ рахазва Бачар. – За авур ахьтин са чӀуру кар авач хьи. – Ам ваз чкадал агакьайла чир жеда. Акат вилик. Чекмедин куха авай къирмаждиз гъил ийизва атанвайда. Бачараз маса чара амукьнач. РакӀара авай Къафлан акунмазди адаз им гьадан кар тирди чир хьанвай, амма ада вичиз са куьникайни хабар авачир кьасарзавай. Дуванханадин къениз гьахьайла, Бачараз акуна хьи, столдихъ кьилиз рех янавай, къуьнерал сирсилар галай чинер алай туькме итим ацукьнава. Ада гъилин ишарадалди абур галаз хтайдаз экъечӀунин буйругъ гана. Амни, ракь акур жинер хьиз, са легьзеда вилерикай квахь хъувуна. – Квекай Бачар лугьурди вун яни? – вилер атӀумна килигиз акъвазна кабинетдин иес. – Эхь, ам зун я, жанаби неченик. – Ваз и кас чидайди яни?
– Эхь, чида, ам зи хуьруьнви я, жанаби неченик. – Куь арада вуч чуьруьк хьана? – Са чуьруькни, жанаби неченик. Неченик! Неченик! Бесрай, заз гьакӀни чизва зун неченик тирди, – хъел кваз кӀвачел акьалтна ам. Вуна адан къизилверекьдал дуьзмишарнавай чӀул къачунани? Къачуна – вичи-вичиз тестикьарни хъувуна неченикди. Ам вахгун вучиз ийизвач? Бачар са тӀимил чашвиш хьана, адаз вуч жаваб гудатӀа чизвачир. – Зун вавди рахазва, угъраш, – неченикди виликди са кам къачуна. – Я тахьайтӀа зун ахмакьрай кьазвани на? За вун гьич кьулухъ элкъвен тийир чкадиз акъудда. – Вахце адан чӀул!– Ада завай буржуниз къачур цӀуд манатни вахгурай ман. Инал Бачара вичиз са рехъ акъудиз алахънавай. – Вучтин цӀуд манат? – гьарай акъатна Къафланай. – Валлагь, гьич руьгьдайни хабар авайди туш, жанаби-и-и..., сес кьурана адан. Валлагь... И арада столдал алай телефонди зенг яна. Неченикди трубка хважна ва ам са нихъ галаз ятӀани рахана. Аквар гьаларай, адаз вичин чӀехида эвернавай. Адак тади акатна. Столдилай са шумуд чарни къачуна, ам кьунвайбурун патав агатна ва кьведанни кьамарилай кьуна, кабинетдин пипӀез ялна. Бачара вичин гардандин цамар тӀарам кьунвай, вучиз лагьайтӀа адаз чпин пелер пелера эцягъунин игьтият авай. – Куьне куь арада меслят ая, къурумсахар, – лагьана, неченик кабинетдай экъечӀна. Ина лал кьейи секинвал гьатнавай, гьатта Къафлана нефес чӀугвадайла нери ийизвай ванни Бачараз къвезвай. И силисдикай кьил гьикӀ хукуддатӀа ада фикир ийизвай. – Я хуьруьнви, садлагьана секинвал чӀурна ада, хъуьтуьл ванцелди явашдиз рахаз, – мад чун хуьруьнбур хьана вучда, гьакӀан са чӀул патал ихьтин лайихсуз мярекатар арадал гъиз хьайила. Зун лап гьа дустагъда туна, ваз гьадакай са регьятвал жезвани? Бес зи аялрин язух тушни? Абур ни хуьда? Ван хьайибуру вуч лугьуда чаз? Ваз зун ви чӀулунал ашукь хьанвай хьиз жемир, ам за са зарафат хьуй лагьана авур кар тир. Вунни гьасятда суд-дуванра гьатна. Им Аллагьди кьабулдай кар туш. Вахгуда за ви чӀул, амма вуна зи пулни хиве яхъ, тахьайтӀа чун кьведни кӀевериз аватда. – ГьакӀ жедани, яда? – Тахьана ана вуч ава кьван, чаз кьведазни кӀан хьайила? – суалдиз суал хгана Бачара. Хуьруьнвияр и ихтилатрик кумаз кабинетдин иес хтана. – Вуч меслятдал атана куьн? – зуруналди хабар кьуна ада, чӀурнавай чин абурухъ элкъуьрна. – Жанаби нече... (инал адан рикӀел дехьне авур туьнбуьгь хтана, гафунин кьатӀ куьтягьиз хьанач), за гьакъикъатдани адавай цӀуд манат къачурди тир, амма зи рикӀелай алатнавай. Агь, (инал неченикди адаз чпин чӀалалди са вижевай себ гана), ам ви рикӀелай гьикӀ алатна? Вуна са карни авачиз итим вучиз беябурзава? – Ада зи чӀулни хиве кьазва кьван, хъалп квай ванцелди лугьузва Къафлана. – Къачурди яни вуна идан чӀул? – вилерин ишарадалди къалурна Къафлан неченикди, Бачарахъ элкъвена. – Ваъ, жанаби, заз адан чӀулуникай гьич хабарни авайди туш, ништа ада гьи валара цанватӀа.
Неченик жинжи ягъайди хьиз кӀвачел акьалтна. Адан вилера ажугъни зур акахьнавай къиж авай. КӀашариз ухшар авай гъутар акьална, ам тепилмиш хьана. – Квахь зи вилерикай! Квахь кьведни, угърашар, ламран хваяр, – къавар хкаждай хьтин векъи ванцелди гьарайзавай ада. – За куьн кьведни кӀекрез леэнар ядай чкадиз акъудда! Ам чуьруькчийрал тепилмиш хьана. Бачаразни Къафланаз амукьайди кӀвачер хадайвал катун тир. – Акван ман, КъафатӀ, кӀвалахдилай хтана фуни тӀуьн тавунвай зун на и рекьера туна? Им за ваз иливарайтӀа, зун итим хьанач хьи! – гьелягь кьуна Бачара къецел экъечӀайла. – Ма, я хуьруьнви, фена жуваз са кьас фу неъ, – жибиндай са абас пул акъудна Бачарал гъил яргъи авуна Къафлана. И арада куьчедай винелди файтун атана. Бачар хкадарна физвай ичӀи файтундиз акьахна. Гуьгъуьнай ада фикир авурвал, Къафланан фикир, са абас вугана, мад вичивай пул къакъудна лугьуз, арза авун тир. ЧӀуру кардин эхир авач, – лугьуда халкьди. ГьакӀ хьунни авуна. Са вацралай Бакуда авай лезгийрин арада ванер чкӀана: йигинви Къафлан яна кьеналда. Адан чантадай яхцӀурдалай виниз гьар жуьредин куьлегрин тупӀар жагъаналдай. Ахпа чир хьайивал, адан пеше кас авачир береда варлубурун кӀвалериз гьахьун ва анрай багьа къиметдин затӀар чуьнуьхун тир. Бейхабардиз кӀвализ хтай иесди ам гьа чкадал яна гадарналдай. I2 Аламатдинди я ЯркӀи магьалдин тӀебиат: гатун югъ ина арандин йикъахъ, хъуьтӀуьн югъ кефердин йикъахъ галаз гекъигиз жеда. И гатун югъни экуьнахъ лап кутугайди хьанвай. Пакамахъ агъадихъай къарагъай ракъини вичин баркаван нурар сифте Ярар дагъдал, ахпа виняй гъуз ЯркӀи хуьрерал вегьена. ВацӀалай къарагъзавай шагьварди вири дередик кьетӀен секинвал кутазва, налугьуди са ни ятӀани гьавадиз абулейсандин чиг чукӀурзава. КӀвалерай экъечӀзавай инсанри лап хур ацӀудалди кьезил нефес чӀугвазва. Хуьруьн куьчеяр чуьлдиз акъудзавай лапагринни маларин гьарагъунрин ванерай ацӀузва. Инсанар гьарма сад вичин кеспидин гуьгъуьниз физ гьазур жезва. Амма тек са Бачар я секиндиз айвандин кьиле кӀарас чарпайдал къатканвайди. Гатун и куьруь йифиз, чна лугьурвал, ада тек «са вил я акьалайди», вучиз лагьайтӀа кьуьзуьвал себеб яз адан ахвар гватнава. Пакаман и баркаван береда адани, хуьруьн вилик квай ягъван и кьакьан дагъдиз килигиз, тӀебиатдикай лезет хкудзава. Гурарай винелди, гъиле каликай ацай нек авай сарлинжни аваз хтай къариди ам хиялрикай уяхарна. – ГьикӀ ксана сенфиз вун, чан къужабег? – хъуьрез-хъуьрез лугьузва Исмиди. – Ваз са бубат кьванни ахвар хьанани? – Гьа гьамиша хьиз, чан къарибике, – ягьанатни хъвер квай сесиналди жаваб гузва Бачара. – Ахвар яни ам, гьакӀан са текьин чара. Калик нек кьванни квани? Им лап фесли вахт я гьа, нек хьана кӀанзавайди я. – Аллагь берекат, пис туш. Накь нянихъ вегьей векьивай ятӀани чидач, къе вижеваз нек жагъана гьайвандикай. Къарини къужа суьгьбетдик квай арада кӀваляй, гъиле теспягьарни аваз, Агьмед экъечӀна. – Ваз пакаман хийирар хьуй, я Бачар, – хъуьрезва ам, вичин хтунвай сарар къалуриз. – Вуч хъсан гьава авачни къе? Лап гьа кьейидал чан хкидай хьтин гьава я, якъадаш.
– Я-Е. Вичелди яргъи авунвай гъил кьуна Бачара. – Гьава хъсанди я лагьана вучда, дуст кас, адакай менфят къачуз техжезмайла? – Кеф тушни ихьтин къуз векь ягъиз ягъвак фин, вични пакаман чиг аламаз, кӀвачелай шаламарни хтӀунна векь ядайла. Гьикьван лезет гудай? Вири къакъажна чавай и зегьримар хьайи кьуьзуьвал лугьудайда. Шукур хьуй Аллагьдиз, гьадан эмир я ман, чна вучда. Айвандик жегьилар, Мирзени Шагь, атана. Чпиз адет хьанвайвал, салам гана, абуру Бачаранни Агьмедан гъилер кьуна. Исми пакаман нагьардин къайгъуда авай. Са арадилай суфрадал ругунвай фири нек, таза дуьдгъвер, ниси, хьран лавашар атана. Бачаран бадида авай некӀедик Исмиди фу куьткуьннавай, вучиз лагьайтӀа сарар амачир сививай фу жакьваз жедачир, гьавиляй адаз кьилдин гелкъуьн тешкилнавай. – Вун, чан хва, Мирзедихъ элкъвена Бачар, – къе Кайи Къеледиз алад. Талиба вуч ийизватӀа са кьил чӀугу, белки куьмек герекзава жал адаз. Дарамат эцигун зарафатдин кар туш. Ам залан кӀвалах я гьа. – Шагьни тухурай, я Бачар, – къаришмиш хьана Агьмед. – Ада ина вуч ийида? Вичивай жедай куьмекар гьадани гурай. Сейке итимар тушни абур? Жегьилар арандиз рекье гьатна. Абурун гуьгъуьниз экъечӀай Агьмед лап югъ нисинилай вегьедалди кӀвализ хтанач. Ам авачирла, Бачаран рикӀ дар жедай, вучиз лагьайтӀа вичив рахадай, са ихтилат ийидай, гуьлгьуьм къачудай кас авачир. МУКЬВАЛ-МУКЬВАЛ са кьил чӀугваз къведай Усамни Азет ва маса мукьвабур гьарма сад вичин дердидик квай. Хуьруьнбурун чӀехи пай куьч хьунин савдайрал машгъул тир. Гьар сеферда санихъ фена хтайла, Агьмеда Бачараз кимин хабарар гудай. Къени гьакӀ хьана. – Вуч хабарар ава, я Агьмед, хуьре-кӀвале? – хабар кьуна кьуьзека, кьуьнтер чарпайда акӀурна хкаж жез-жез. Ада гьикӀ кӀантӀани хьурай лагьана, явашдиз галачир хьтин са уьгьуьни яна. – Ахьтин гуз жедай хьтин еке хабарар авач, якъадаш, вири секин я. Хуьре гьатта са касни амач лагьайтӀа жеда: садбур чпин малариз алаф-малафдин гуьгъуьна ава, муькуьбур Кайи Къеледиз куьч хьунин дердийра ава. Зи рикӀяй дехьне са хиял фена: и макъамда хуьре са касни текьирай, вучиз лагьайтӀа ам кучукдай кас жагъидач. Кимел алайбурни гьа зунни вун хьтин «кьецӀи вакьарар» я. Заз ван хьайивал, колхузар чукӀурна, совхузар арадал гъанвалда. – Абур вучар ялда, я Аллагь рази хьайиди? – тажубвална Бачара. – Абур, – гъавурда тваз алахънава Агьмед, – колхузчидикай рабучи авуна лагьай чӀал я. Колхузда ваз зегьметдин йикъарай гьакъи гузвайтӀа, совхузда ам ваз нагъд пулдалди гуда. Ваз гила шекер, нафт, кьел ва маса жуваз герек затӀар вири пулдихъ маса къачудай мумкинвал жеда. И крар Урусатда вад-цӀуд йис идалай вилик авунва ва гьукуматдин кьилевайбуру ам хъсан яз гьисабзава. – Бес а рабучийри кӀвалах гьина ийида? Инра завудар, фабрикар авач эхир? – Кайи Къеледал совхуз тешкилнавалда. Вични уьзуьмлухвилин совхуз. Са шумуд цӀуд агъзур чубук Хасавюртдай, Къизлярдай гъизвалда. Рабучиярни машинраваз инай ва маса хуьрерай гьар пакамахъ тухуз, нянрихъ хкидайвал ялда. – Ам кьиле фидай кар яни, яда? Гьар къуз машин инай гьаниз, гьанай иниз гьалун? А машиндиз бенз гьикӀ акъакьарда? – итиж генани артух хьана Бачаран.
– Пагь, нани лагьана гьа, ам гьукуматдиз яз вуч я? Са семелютди са юкъуз кузвайди машиндиз кьве вацра бес жеда. Бес чилерикай хкудзавай кьван нафт вуч я? Шумуд йисуз ялна за буругъра, жуван чан хкудна, гила закай кӀулацни хьана. – гьайиф чӀугвадай тегьерда лугьузва Агьмеда. – Абур гьукуматдиз сарара акӀанвай якӀарайни туш. Зурба ва гужлу я чи гьукумат. Мадни хъсан хьурай. Кьиле акъвазнавайбуруз Аллагьди регьим гурай! А-А-Н, ваз а совхуздин директур вуж хьанватӀа лугьудани за? – суьгьбет давамарзава Агьмеда, – и чи хуьре пирсидатил хьайи Шитибег вуч тир? Гьадан гада. – Яраб а Шитибегал чан аламатӀа? – Ваъ, яда, Шитибег фадлай амач. Ам са геренда кисна. За са тӀимил юргъунвал квадарда, – Агьмед къарагъна ва гьа вичиз хас тир аста камаралди кӀвал галай патахъ рекье гьатна. Бачара Шитибег аматӀа хабар кьунихъ вичин себеб авай. Ам колхоздин председатель тирла, Бачаранни адан араяр агатнавай. Бачар Шитибеган «эрчӀи гъил» тир. Гьина колхоздин кӀвалах акӀахьиз хьайитӀа, гьаниз ада Бачар ракъурдай, вучиз лагьайтӀа ада рикӀиз регьят ийизвай. Гила, Шитибеган хцикай совхоздин директор хьанвайла, Бачаран фикир, Шитибег арадаваз, адан хцивай Талибаз са вижевай кутугай къуллугъ гуз тун тир. Нисинлай алатнавай гатун йикъан зегьемвал масад тир. Халкьди лугьурвал, къумадик кутур кака чурун мумкин я. Пакман михьи, кьезил гьавадикай гьич зеррени амач, серинар алачир чкадал чиникай тӀанурдай къвезвай хьтин ялавар къекъвезва. Нефес чӀугваз четинзава, иллаки Бачар хьтин кьуьзуьбуруз. Кьуд пата лал кьенвай секинвал гьатнава. – Идахъ са вуч ятӀани завал гала гьа, – хиял фена кьуьзуь касдин рикӀяй, – къарагъ жезвайтӀа, серин кӀвализни хъфидай зун. Амма и зегьемвал артух яргъалди фенач. Ярар дагъдин кьилелай сифте са бармак кьван булут хкаж хьана, ахпа ам къвердавай еке жез башламишна ва ЯркӀи магьалдихъди вегьена ада. Гьисабдай декьикьаярни арадай тефенмаз цаву ахьтин къукърумар авуна хьи, налугьуди, цавр ацахьзава, чилер гватзава. ТАМА-ТАРА ван къачуна, акъатнавай гару тарарин хилер винелди элкъуьриз, гагь са патахъ, гагь муькуь патахъ алчудриз башламишна. Гьава михьиз чӀулав хьана, тӀебиатдик саданни кьил акъат тийидай хьтин къалабулух акатна. Икьван гагьда къавук квай мукал хквез, чпин шарагриз ем гъизвай чубарукар, «чӀивриврин» ванер акъвазарна, кис хьана. Дараматдин вилик квай накьв ганвай аскӀан къавал сифте сад-кьве стӀал аватна. Абуру, идалай вилик рагъ фена ифенвай пиши руквада акьаз, адай тӀеквенар акъудиз башламишна. СтӀаларни акьван ирибур тир хьи, гьар сад са ципицӀдин твар кьван авайбур. Накьвада акьурла, абур пад-пад жезвай ва, куьлуь-куьлуь хъитрепӀриз элкъвез, гьарнихъ чикӀизвай. Ягъай цӀайлапанди вилин ишигъ тухудай хьтин экв ганмаз, гуьгъуьнлай авур къукърумри кӀвалер зурзурна. Гила ахьтин сел къвана хьи, гуя цав яд вегьезвай чарчар я. Марфадин са стӀал муькуьдавай чараз аватзавачир: марф цин перде хьана чилел къвезвай. Дараматдин накьв ганвай къавари кӀарар алукьай далдамди хьтин ванер акъудзавай. Садлагьана мад зурбаз цӀайлапан яна, ада хьруьн вилик экӀя хьанвай ягъван къерехда, тамун кӀане хкаж хьанвай зурба хъархъун тарцяй гум акъудна, тар михьиз чӀулав хьана, амма цӀай кьуначир ада. ТӀебиатдин и аламатар Бачараз вич къатканвай чарпайдилай капан яюкьваллайбур хьиз аквазвай. Ихьтин юргъ
адаз вичин яргъи уьмуьрда сад лагьай сефер тир аказвайди. Гьар сеферда цӀайлапан ягъайла, ада Аллагьдиз келимашадат кӀелзавай. – Им Худади инсанрин писвилериз ганвнай завал я, якъадаш, – лугьузва кӀваляй экъечӀай Агьмеда, – тахьайтӀа жедай крар туш. – Зи яшинда заз ихьтин сел акурди туш, валлагь. – Инсанар аси хьанва, дуст кас, абурун писвилеривай Аллагьди вичи яргъаз авурай. – Адан гафарал къул чӀугвазва Бачарани. Кьуьзекар ихтилатрик кваз марф яваш хьана, аватзамай сад-кьве стӀалдик дехьнен хьтин гьайбат гумачир. Са тӀимил вахтни арадай фенач, марф михьиз хкякьна, амма хуьруьн виликай физвай вацӀ галай патахъай къвезвай къукърумрин ванери абурун фикир гьанихъ желбна. Куьчедай «вацӀ атана, вацӀ атана» лугьуз гьарайиз, кӀвачелни алачир, шалваррин кикер метӀерал кьван къакъалжнавай аялрин десте вацӀухъди цӀуьдгъуьнна. Агьмедаз кьарай атанач: ам вилик квай аскӀан къавун чӀередал экъечӀна. Инлай вацӀун са тӀимил чка аквазвай. – ВацӀув гвайди маса гьайбат я, якъадаш, кьерера агакьзамач. Лап гьа чархан юкьвариз кьван хкаж хьанва яд. – Бес къвайи кьванди гьаниз авахьначни кьван? – пӀузаррикай хьиз рахана Бачар са артух гьяз авачиз. Югъ рагъдандихъ элкъвенвай и баркаван береда акӀиз гьазур хьанвай ракъинихъ нисинин бетер гумачир. Адан нурар себеб яз экъечӀай яргъируша вичин какур гуьрчег нурар кьве патайни вацӀун кьилел хкаж хьанвай дагъларин тепейра акӀурна. Гьавадик лап зериф ва назик серинвал акатнава; къушарал ва гьашаратрал мад чан акьалт хъувунва, абур гьа чеб хьтин куьлуь дердийра гьат хъувунва. ТӀебиатдиин секинал анжах вацӀу ийизвай къукърумри чӀурзава, ада, вацӀу, вичин хурук акатай къванер, гьатта рагарин патар, дувулрай акъатнавай тарар-вири затӀар хурук кутуна гьуьл галай патахъ еремишзава, налугьуди адаз са ни ятӀани анай эвернава. Салархивелай и вацӀун гьайбат лап хъсандиз аквазва, гьавиляй инал мягьледал алай ругулар кӀватӀ хьанва. Абур акур Агьмедавай кьарай кьаз хьанач: гьамни итимар кӀватӀ хьанвай чкадал фена. ГъвечӀи кимел алай ихтилат вацӀукай тир. Гьакъикъатдани аквазвайди лап гьа зегьле тухудай хьтин шикил тир. Цин гъиляй вацӀун кьер эсиллагь аквазмачир, ада гъанвай зурба тарари, муькъуьн кьве вилинни хивера акӀана, бандар кьунвай. Гуьгъуьнлай хкизвай къван-къумбак, кӀанчӀар, гьем-гьуьшни агалт хъувурла, а бандарин кьакьанвал къвердавай гзаф жезвай. Яд лагьайтӀа (инал адаз хурдул лагьайтӀани гъалатӀ жедачир), муькъуьн юкьвариз кьван хкаж хьанвай ва адак, муькъуьк, са жизви зурзун акатнавай. Яргъалди икӀ амукьайтӀа, ам вацӀу тухунни мумкин тир. Вирида ийизвай ихтилат муьгъ къутармишуникай я, амма акьалтӀай, кьетӀ ийидай хьтин са меслят садавайни лугьуз жезвачир. Эхирни са затӀни арадал татана, итимар кӀваллериз хъфена. Кимелай хтай Агьмеда вичиз акур и тӀебиатдин мусибатдикай Бачараз суьгьбет ийизвай ва, муьгъ тухвайтӀа вучда лугьуз, гьайфар чӀугвазвай. – Беябур хьана тухвайтӀа, валлагь хьана, якъадаш. Гьайиф къвезва заз зи амле (яркӀари миресриз амлеяр лугьуда) Бедира чӀугур жафаяр, зегьметар, авур кьван харжияр, – лугьузва ада. – Гьикьван регьят тир жемятдиз муьгъ аваз. Гьелбет гьакӀ я, – къул чӀугвазва Бачарани адан гафарал. Ам лап гьа и
хуьруьк квай имарат я, Агьмед. Вич амачтӀани, Бедира вичелай жемтдиз аманат яз тур затӀ я ам. Йигинвияр ва винихъди дагълух хуьрера яшамиш жезвай агьалияр Бердиди и муьгъ эцигдалди лап четин гьалда авай. Пар авай араба, фургъун, алерар вацӀуз хтун регьят тир, амма анай экъечӀун-четин. Гьи патахъ физ хьайитӀани, хъутӀалда гьатзавай, иллаки ихьтин, селлер къвайи вахтара, хъуьтӀуьз живер къвана рекьер муркӀади кьур вахтара генани кӀеве гьатзавай халкьар. Муьгъ эцигуниз акъатзавай вири харжияр Бедира вичин хивез къачунай, амай фялевилин кӀвалахар мелелди жемятди авунай. Мягькем хандакӀар эгъуьнна, абур цементни чиргъ кутуна авунвай къаришмадал ацӀурна, кьакьанвал тахминан муьжуьд метр кьван аваз эцигнавай адаз тешпигь ЯркӀи пата эсиллагь авачир. Даяхар мягькем авурвал, муькъуьн чинни мягькем авун чарасуз тир, гьавиляй Белиждай рельсер гъун меслят авунай жемятди. Абур гъунин месэла Бачарал тапшурмишнай. Гамишар квай кьуд арабани гваз, юлдашарни галаз, Бачар Белиждиз фена. Алава куьмекарни жагъур хъувуна, рельсер арабайриз хкажна, абур рекье гьат хъувуна. Рельсер яргъибур хьуниз килигна гьар жуьт гамишрихъ кьве араба гилигнавай. Рекье са артух инжиклувилер хьаначир, амма хуьруьн мулкуниз агакьайла, Кьурай кӀамун къекъуьндал, рельсерин кьилер кьвала акӀиз, арабаяр гьализ жезвачир. И карни жемятди гъиле-гъилди туькӀуьрнай. ПЕР-КАЦА гваз атана, кӀамун кьвалай руг акъудна, рехъ фрягьнай. Куьчедай хтай Агьмедак квай вазир акурла, Бачарни хияллу хьана. Агьмеда лап секиндиз гьайиф чӀугвадай саягъда муькъуькай ихтилат ийизвай, ам вацӀу тухун мумкин тирди субутарзавай. – Яраб са серенжем авач жал, Бачар? – сефил сес акъатна адай. – Валлагь лап хатадик ква гьа муьгъ. Къе йифиз чикӀидачтӀани чидач. – Бес жемятди вуч лугьузва? – Жемят низ акуна, Аллагь рази хьайиди? Анал алайбур чи мягьледай тир са вад-цӀуд кас тир. Абурувайни са кьетӀ ийидай хьтин меслят къалуриз хьанач. Пака жемятдин собрани кӀватӀда лугьузвай, гьанал са меслят авунин къарардал атана абур. – А муькъуьн хивера вуч акӀанвалда? – Пунарай акъатнавай пипин, гигин зурба тарар, вацӀу гъизвай къванер, рагарин патар ва гьакӀни мад куьлуь-шуьлуь гьем-гьуьш. Аквар гьаларай, Агъун тамукай са зул тукьунна вацӀуз атанва, вичин тарарни гваз, тахьайтӀа икьванбур гьинай атурай. – Хуьре а на лугьузвай трахтир амани Суван рехъ дуьзариз гъайи? – Агьмедан чиниз килигна Бачар. – Амаз хьайитӀа, гьам кардик кутурай. Севетдизни гьакӀ лагь, мад колхуз амач кьван? – Вун пака собранидиз фида кьван? – Тефена жедани? Фена кӀанда. Чидач ман трактордин тӀем къведатӀа а мусибат зирзибилдал, – чина шаклувилин лишанар аваз тамашзава Агьмед. Адан вилерай аквазва хьи, Бачаравай са куьмек кӀанзава. – Къведа, къведа, иншалагь. Ам вижевай гужлу трахтир я лугьузвай. Анжах са кар ава: яцӀу, яргъи канат жагъурна ам, акӀанвай тарарин са-садан пунахъ вегьез, вацӀ физвай патахъ ваъ, вацӀуз акси патахъ ялна кӀанда. ТахьайтӀа банд мадни мягькем жеда. Пака экуьнахъ жемят хуьруьн колхоздин контордин дараматдин вилик кӀватӀ хьана. Собранидал алай месэла сад тир: муьгъ вацӀу тухуникай къутармишун. Советдин председатель Алима арадал атанвай четин гьалдикай жемятдиз лагьайла, гьарнилай сесер акъатиз башламишна:
– «Гьалар чазни аквазва, вуч серенжемар кьабулдатӀа, гьадакай рахух». Амма Алимаз гудай жаваб жагъизвачир. Вири кис хьанвай и арада, гъилевай аса акӀуриз-акӀуриз, деведин мандав хьтин вичин кӀулни экъисна, вилик Агьмед экъечӀна. – Накь няниз и кардин патахъай зинни Бачаран арада ихтилат хьана, жемятар. Ам вичиз кьван дуьнья акунвай, уькӀуь-цуру чидай итим тирди квез малум я. Ада атӀа трактор ишлемишун теклифзава, – вичин гъиле авай асадалди агъа патал чӀурал акъвазнавай С-I00 маркадин трактор къалурна ада. Колхоз чкӀана лагьай ван хьайила, тракторист алидхуьруьнви Пирмет, техника гьанал туна, вич хъфенай. Аквар гьаларай, адаз вичи авур кӀвалахдин гьакъи тагуникай къурху хьанвай. – Адал кӀвалах ни ийида? – биши ван акъатна инсанрин арадай. – Пирмет амач кьван? Мад вири кис хьана. Садайни са ван-сес акъатзавачир. Са шумуд декьикьа алатайла, халкьдин вилик гьа и йикъара армидай хтанвай матрос Сефтер экъечӀна. Ам хъсан абурар алай, пагьливандин суй авай жегьил тир. ЧӀулав гьуьлуьн флотда гимидин мотрчидин чӀехи куьмекчи яз къуллугъ авунвай адаз техникадин вири сирер чидай, амма ада вичин алакьунрикай садазни лугьудачир, фурс-дамах ийидачир. – Са кар мад ава-гьа, мад жемятдихъ элкъвена Агьмед, – Бачара лугьузвай «Яргъи канат акӀанвай тарарин са-садан пунахъ галкӀуриз, циз акси патахъ ялун лазим я». – Ам гьахъ я, жемятар, – вилик хьана Мизе, икьван гагьда киснавай «кӀел тавуна хьанвай инженер». – ТахьайтӀа банд мадни мягькем жеда. «Халкьдин къажгъан муркӀадални ргада» лугьурвал, вири затӀар жагъана: трактористни, яргъи канатни, тракторни... Гила амайди канат тарарихъ ни галкӀурдатӀа, гьам тир. Муькъуьн кьилихъ тамам гьуьл хьанвай, аниз килигай инсандин зегьле фидайвал тир. ЯтӀани и карни кьегьал Сефтера хиве кьуна. КӀвалах яргъал вегьенач. Алай партал дегишна хтай Сефтера трактордиз регьятдаказ худ яна ва ам мукъаятвилелди муьгъ галай патахъ гьална. Инсанарни адан гуьгъуьналлаз физвай. Сифте жегьилди, лап кар чидай устӀарди хьиз, вичин трактор фидай рехъ муькъуьн хъуьнчӀелай винихъди туькӀуьрна, ахпа трактор кьулухъди гана ва адахъ яргъи канат галкӀурна. И кар виридаз итижлу хьанвай. Хуьруьн дишегьлиярни кваз дараматрин вилик квай аскӀан къаварал экъечӀна килигзавай, анжах са Алимегьамеда, Сефтеран дахди, чуькьни тийиз са къерехда акъвазна, жезвай кардиз шагьидалзавай. Винелай къалурзавачтӀани, къене патай ада вичи-вичин рикӀ незвай жеди. Зарафат туш гьа, багъри веледди вичин чандиз хасаратвал къачузвай. Парталар хтӀунна, канатдин кьилни кьуна, дегьнедиз гьахьай Сефтер са декьикьадилай хьиз цин винел ахкьалтна, ахпа ам зирингдиз трактордин кабинадиз хкаж хьана ва худ генани артухарна. Чкадилай заландиз юзай машинди зурба пипин тар винелди, муькъуьн гирведал акъудна. Гьа икӀ са-сад ада вири тарар ялна. Гила, гьар са тар акъудуник кваз, муькъуьн кьвед лагьай виляй физвай ядни са вилихъди атайла, къукърумрин ванер мадни артух хьана. Хурдул хьтин яд виняй гъуз ахмиш хьана, ада ахьтин къиямат арадал гъана хьи, килигзавайбурун вилерин ишигъ тухузвай ва яргъалди тамашайтӀа, кьил элкъвена, инсан ярх хьунни мумкин тир.
Чарадаз хьайи зияндикай жуваз менфят хкуддайбур гьар хуьре кими жедач кьван. Муькъуьн хъуьнчӀел акъудай тарариз гьасятда «иесар» акъатна. СИФТЕНИ-СИФТЕ гъиле нажах ва мишер аваз атайди Селягь хьана, ахпа, адалай чешне къачуна, кьвед-пуд кас мадни. Селягь, лагьайтӀа, кьиф кьейи чкадлай кьилер-кӀвачер вичиз тухудайбурукай я. Сефтераз вири жемятдин патай Алима чухсагъул малумарна. Сиве тӀеквен авайкьванбуру, иллаки дишегьлийри, адаз зурба алхишарни авуна, хуьруьн рушари гила адаз чпин патай майилар къалуриз эгечӀна. Гьакъикъатдани ам ихьтин дикъетриз лайихлу гада тир. Муьгъ къутармишай чкадилай хтай Агьмеда ийизвай ихтилат Кайи Къеледай хтай Мирзедини Шагьа кьатӀна. САЛАМ-КАЛАМДИЛАЙ гуьгъуьниз Мирзеди кьуьзуьбуруз Кайи Къеледин цӀийивилерикай лугьузвай. – Валлагь, ба, ана авайбур зурба аламатар я. Кьуд патай аквазвайбур эцигзавай кӀвалер я. Са къатда эцигзава. Квез ана авай кьван солдатар, машинар, техника акуртӀа? Гьатта цӀийи школани эцигиз гъиле кьунва. – Чна абурукай затӀни ийизвач, Талибан кӀвалахар гьикӀ ава? – къаришмиш жезва Бачар хцин ихтилатдик. КӀвалер эцигиз башламишнавани? – Ваъ, ба, гьелелиг башламишнавач, керпичар атӀана куьтягь хьанвач. ХандакӀар эгъуьннава. Талиб дахди чун рахкурна, са вад йикъалай хъша лагьана. Акьван гагьда вичи чаз яшайишдин шартӀарни тешкилда лугьузвай ада. Исятда абур авайди кирида кьунвай са кӀвал я кьван, ана дар я. Мирзеди ихтилат ийидайла, Шагьа герен-герен адан кӀваче кӀвач эцязавай. И кар патав ацукьнавай Агьмеда кьатӀана. – Ана гьикӀ хьана, къурдулар, (и гаф ада жегьилрикай зарафат ийидайла, мукьвал-мукьвал ишлемишдай) куьн кьведни цацарал алайбур хьиз ацукьнава хьи, ана вуч аватӀа чазни лагь кван. Гила икьван гагьда кисна ацукьнавай Шагь рахана. – Чун кӀвализ хкведайла, мискӀиндин виликай винелди Селягь хквезвай, гъиле кӀарас кӀиринихъ галкӀурнавай са цӀиргъ кӀизриярни аваз. Чунни вацӀуз фин меслят хьанва, белки чазни абур гьатин. – Алад, алад, – са пата ял аваз лагьана Агьмеда. ВацӀа гьатмир гьа! Гьакъикъатдани вацӀуз гурлу сел атана алатайла, вацӀ элякьайла, кьере авай гъвечӀи лекъвера кӀизрияр амукьдай. Абур кьару хьанвай ци тамам буьркьуь авунваз, чеб чпивай квахьна ажиз жедай, гьавиляй исанриз абур регьят гъуьрч яз гьатни ийидай. ВацӀуз фейи гадаяр хтана. Абурув тамам са ведре кьван кӀизрияр гвай. Абур акурла, кьуьзекрик хъуьруьн акатна. – Икьванбур тек са квез гьатайла, масабуруз вуч амукьна, я къурдулар? – шад зарафат ийизва Агьмеда. – Гьабурузни жагъун тавуна амукьнач, – жаваб гана дахдин суалдиз Шагьа. – Агьмед, на, дуст кас, са туькӀвей жигъиртма ая, фадлай вил хьанвай зи, – къаришмиш хьана Бачарни ихтилатдик. – ВацӀун кӀизрийрикай дадлу жигъиртма жеда, валлагь. Гзаф йисара Бакуда хьуниз килигна Агьмедаз ашпазвиликай дериндай хабар авай, гьавиляй ада авур хуьрекрихъни кьетӀен тӀямар жедай. Гилани гьакӀ хьана. Исмиди суфрадал жигъиртма ва маса няметар эцигна. Хзан вири кӀватӀ хьана, вирида иштягьдалди фу тӀуьрдалай кьулухъ гьарма сад вичин дердийрин гуьгъуьниз фена, амма са Бачар, вичин алатай уьмуьр тупӀалай ийиз, хиялри тухванвай.
13. Къе вучиз ятӀани Бачара вичин кефияр саз яз гьисабзавай. Белки тӀуьр жигъиртмадивай тир жеди. ТӀуьнал гьалтайла, ам, лугьурвал, руфунал кьезил итим я, амма тӀямлу хуьрекриз ада ваъ лугьудачир. Им Бачарак лап гьа жегьил чӀавузни квай хесет тир. Йикъа са сеферда якӀун хуьрек галукь тавуртӀа, адаз дуьнья михьиз мичӀи жедай ва амай са куьнини адаз дад гудачир. Гьеле мехъерарни ийидалди адахъ къиздирмадин азар галукьнай. Тамам вацралай виниз уьзуьрди гьелек авунвай жегьил гада якӀухъ къарих хьанвай. Куьра малар, лапагар авайтӀани, диде Наргиза абурукай сад тукӀуник хев кутазвачир, вучиз лагьайтӀа а хендеда дишегьлидин рикӀе авайди са фикир тир: агакьнавай аялриз мехъерар авуна секинарун. Абурукай чӀехид хьуниз килигна сифтени-сифте Бачараз. Эхирни гадади вичиз рехъ акъудна, йифиз кьве чӀуран жунгавдин руфуниз яцӀу риб сухна ада. Гьайвандин гьалар къвердавай зайиф жезвай, амма и кардай садан кьилни акъатзавачир. Вирида лугьузвайди гьа са гаф хьана: цӀимил кьифре кӀаснава. къакъатун на мумкин я, тукӀукӀ. Им Бачараз кӀандай кар хьана, ада гьасятда жунгавдин гардандивай чукӀул гуьцӀна. Са шумуд юкъуз тухдалди як тӀуьнай ада ва ахпа, жерягь Самурхана лагьайвал, адан дердиниз гьа якӀукай дарман хьанай. Къилихриз туьнт итим тиртӀани, Бачарахъ сабурлувал авай. Гьихьтин къарар хьайитӀани фагьум-фикир авуна кьабулдай ва и кардал садрани пашман жедачир, я пашман жедай къарар ада гьеле-меле кьабулни ийидачир, гьавиляй хуьруьнбур, са кар хьайила, гьадал кьадай. Гила, муьгъ вацӀу тухуникай къутармиш авурлани, адан рикӀикай гар кӀвахьнавай. Хуьр, жемят патал вичелай алакьай са кар мад рикӀел хуьквезва Бачаран. Им Урусатда пачагь тахтунай вегьенвай вахт тир. Уьлкве гьукумсуз хьанвай; ягъун-кьиникь, тараш-талан михьиз чкӀанвай, угъри-къучидин, тарашчийрин кьил кьадай кас амачир. СУДАР-ДУВАНАР кардикай хкатнавай и вахтунда амукьзавайди гьарда вичин кьилиз чара авун тир. Гьавиляй йигинвийри къарар кьабулна: хуьрел йифен къаравулар кьун. Гзаф юкӀар-чипӀер ягъайдалай гуьгъуьниз. жемят къаравулар яз Бачарни КӀатӀар кьунин меслятдал атана. Абуруз кӀвалахдин гьакъи яз гьар вацра пудкъад рипе техил гун хиве кьунвай ва хиве тунвай мажбурнамаярни зурбабур тир. Эгер хуьре къакъудай, тарашай дуьшуьшар хьайитӀа, зияндин къимет къаравулри эхцигда. Гатун вахт я. Кьуларилай алатнавай йифен и гуьзел береда хуьрел элкъвена са чарх яна хтанвай къаравулар, пӀапӀрусар чӀугваз, кимин чукьвандал ацукьнава. ВацӀалай къарагъзавай хъуьтуьл шагьварди гьавадик мегьрибан серинвал кутазва. Гъетери рапрап гузвай цаву шагьидвалзава хьи, гуя и дуьньядал я са дяве, я са мусибатдин кар алач. Вири секин ва сакит я, вири саламат ва сагъ я. Амма къучийризни угърийриз кьарай авач, абур чпин гьар йифен (йикъан ваъ) дердийра гьатнава. Уьлкведа хьанвай гьукумсузвиликай менфят къачуна, абуру чпин гъиляй къвери-текъвер вири ийизва, садни абурун инсафсузвилин хурукай хкатзавач. Шумуд хзан иесар амачиз тунва, шумуд дидедикай хендеда авунва, шумуд аял етим авунва абуру? Ихьтин хиялар физвай Бачаран рикӀяй. КӀатӀара вичин къарачип кутуна дуьзмишна авунвай пӀапӀрусдиз мад цӀийи кьилелай цӀай яна ва дериндиз гум чӀугуна, туп-туп гьавадиз ахъайна. – Вуч хъсан гьава авачни, яда, – рахана ам къуншидихъ элкъвена. – Ихьтин йифер лап тек-бир жезва гьа. – Я, валлагь, – гьакӀ гьикӀ кӀантӀани хьуй лагьана, адан гафар тестикьарна
Бачара, хиялрикай хкатиз-хкатиз. – Гьавайрикай вучда инсанрин рикӀериз регьят туширла? Хъурта хев галай патахъай акъатай кӀвачерин ванери къаравулар кьведни тарпна къарагъарна. Абурун къаншардиз, гъилерал винтовкаярни вегьена, кьуд кас къвезвай. ЦӀуд камунин мензил амаз, абур хкар ягъайбур хьиз, алай чкадал акъваз хьана. – Яракьар чилел эцигна, вад камунин вилик ша, тахьайтӀа кьведни акӀадарда чна куьн, – эмирна абурукай сада, са векъи сес авайда. И ван Бачараз таниш ван тир. Чара амукьнач къаравулриз, абур эмирдиз табий хьана. Ахпа «йифен мугьманар» чеб абурув агатна, кимин чукьвандал вегьенвай яракьар вахчуна. – Акат вилик! – мад буйругъ гана векъи сес авайда. Къаравулар алай чкадилай юзана. Атанвайбур абурун кьулухъ галаз къвезвай. Элкъвена килигай Бачараз акуна хьи, чпихъ галаз рахазвайди, эмирар, буйругъар гузвайди гьакъикъатдани вичин таниш къунши хуьруьнви Велимет я. – Ана гьикӀ хьана, ВелитӀ, вакайни ихьтин итим хьанвани? – бамиш сес акъудна Бачара. – Ибур итмвилер туш гьа. – Лал хьана виликди алад, ам ви тумун буржи туш. За вагай хабар кьазвач, хъел атана къачагърин чӀехидаз. Къачагъри къаравулар хуьруьн кьилихъ галай техил гатадай ратӀраз тухвана. Гила Бачараз акуна хьи, инлай лап Эрегв рекьин вини кьиле акьуна, рекьин къерех кьуна, яхцӀур касдилай виниз итимри кьурай руквадал кьуьнтер янава. Виридав, метӀерин арайра туна, яракьар гва. Сифте яз уьмуьрда Бачарак кичӀ акатна. «ИкӀ, валлагь, эхирни хьун мумкин я», – хиял фена адан рикӀяй ва гьихьтин амал кьабулдатӀа фикир ийиз башламишна ада. Са арадал кьван лал кьейи секинвал хьана. Ахпа Велимет рахана: – Куь хуьре флан ксариз (инал ада са шумудан тӀварар кьуна) икьван пулар, икьван гамар, икьван парчаяр, (налугьуди, им абурун кӀвалинбурукай я) ава. Чна (ада гъилелди рекьин къерехда яргъи хьанвайбур къалурна) хуьруьз гуьлле гуда, девлетар вахчуда ва абурун кӀвалериз цӀай яда. Садавни витӀ акъудиз тадач. Мад ваз аквазва хьи, чахъ гьихьтин къуват автӀа. Куьнни чахъ галаз ша, квезни пай хкудда чна, – генани шавкьуна гьатзава рахазвайди. Бачар вилерин кӀаникай КӀатӀараз килигна. Адан фикир вичин юлдашди къачагъдин гафар гьикӀ кьабулдатӀа ахтармишун тир, амма ада са чуькьни ийивачир, ам чилиз килигиз акъвазнавай. КӀатӀаран амалрай аквазвай хьи, ам патал «яц кьейитӀа, – як, ал хайитӀа, – цӀай я». Эхирни и секинвал Бачара чӀурна. – Ваз вуч аватӀа чидани, яр-дуст, («яр-дуст» гафар ада ягьанат квай сесиналди лагьанай) куьне ийизвайди зурба къелет я. Абур чан алай инсанар я, тӀветӀер туш гьакӀ яна рекьиз. Гьабурухъни гзафбурухъ яракьар ава, абур гъилер куьрсна акъваздач. Чун квехъ галаз санизни къведач. Эгер куьне чалай кам яна гьа кӀвалах авуртӀа, квекай са вад за хуьруьн куьчейра мейитар яз тада. Им ваз лап хъсандиз чизва, яр-дуст! Кьвед лагьайди, къе уьлкве гьукумсуз я, пака гьукум арадал хкведа. Ахпа вуч жаваб гуда куьне? Квехъ виридахъ аялар ава, гьабурун вилерай хкида, валлагь. Къе тарашай мал-девлет гьикьван вахтунда неда куьне? Гьа пекерихъни гамарихъ итимри намусар маса гудани? – туьнт жезва Бачар. Садайни са куьтӀни акъатзавач, вири кис хьанва. – За квез гьикӀ лагьанай? – гьарайна рекьин къерехда яргъи хьанвайбурукай сада. Бачара гуьгъуьнай фикир авурвал, и гафарихъ кьве метлеб авай: сад
лагьайди, ада хуьруьз гьахьункумаз, къаравулрал кьун тавуна, гьужум ийин; кьвед лагьайди, фенмаз къаравулар ягъин, ахпа гьужумин. – ЯтӀа чна патав гвай Мерегъар хуьрел вегьеда. Ам са къанни цӀуд кӀвал авай гъвечӀи хуьр я. Абурувай чи хура акъвазиз жедач. ВацӀун и пата акъвазна, хуьруьз гуьлле гуда чна. КӀантӀа куьнни ша чахъ галаз. – Я чунни къведач, я куьнни фин дуьз туш. Им зи акьалтӀай жаваб я, – рахана Бачар. – Яракьар вахце зав! Мад лал кьейи секинвал арадал атана. – Гьав ая, гадаяр! – гьарайна чилел яргъи хьанвайбурукай сада. Десте алай чкадилай юзана. Къачагъар чеб атайвал рекье гьат хъувуна. Къаравулар кимел хтана ва хьайи агьвалат тупӀалай ийиз ацукьна. Садлагьана КӀатӀара хабар кьуна: «Яна кьенайтӀа вучдай, яда»? 14. – Яна кьенайтӀа вучдай? – адан суал тикрарна Бачара. – Вуна чпел тфенг хкажайбурувай хабар кьунани на? На ягъай тфенг захъ галукьнайтӀа вучдай, даюс? – секиндиз рахазва ам вацран экуьнал, КӀатӀаран чиниз килигиз. Адан рикӀел са мус ятӀани, инкъилаб жедалди, хьайи дуьшуьш хквезва. Бачар жемятди хуьруьн кавха яз хкянавай. Вичиз авунвай и зурба ихтибардив ам лап рикӀивай эгечӀнавай: хуьруьн-кӀвалин къайгъуйра хьун, жемятдин арада меслятвал, ислягьвал хуьн, адалатсуз крариз рехъ тагун... – ибур вири ада вичин гьар йикъан къайгъуяр яз гьисабзавай. Вич гьахъвал кӀандай инсан яз хьуниз килигна ада вири «са гъиле» кьунвай. Амма, техилдик хар кими жедач лугьудайвал, хуьрени сад-кьвед «крчарал фид алайбур» авачиз тушир. Гьабурукай сад КӀатӀар тир. Юкьван буйдин, фрягь къуьнер авай, кӀвенкӀвер алай къацу вилер авай, расу чуруди чин саки михьиз кӀевирнавай ам акурла, егъи касдик гьасятда кичӀ акатдай. Сабур авун, фагьум-фикир авун адаз чидай крар тушир. Халкьди лугьурвал, «гьамиша вини кӀваче авайди» тир ам. Са тӀимил хьайитӀани вичин кефина масада эцягъайтӀа, гьасятда тфенгдиз гъил ийидай. Гена са кар хъсан тир: адавай садахъни галукьдачир. – Вич муьхце аваз, ратӀрахъ галукьдач адавай, – ягьанатар ийидай КӀатӀаракай танишри ам алачир чкадал. Алай чкадал ихьтин ягьанат авун жуван кьилиз яд чимун лагьай чӀал тир. Са гафуналди, гзаф терс кас тир ам. КӀатӀаракай са шумуд сеферда хуьруьнбурун арзаяр Бачарал агакьиз хьана, гуя адан кьве гамиш иессуздаказ ахъайнава, цанвай техилриз зиянар гузва лугьуз, амма кавхади ибур бинесуз арзаяр хьиз кьабулзавай, вучиз лагьайтӀа чинал акъвазна и кар тестикьардай са касни авачир. Гатфарин йикъан нянихъ элкъвенвай са береда кимел кӀватӀ хьанвайбурун арада мад са гъулгъула гьатна. – Яда, чун идан гъиляй гьикьван ажиз хьуй, я стхаяр! – Идан кьил кьадай кас авайди тушни? – Вичин гамишар, амай мал-лапагни галаз вичин садакьадиз фий, – хъел атанва Мурсалидиз. – Къе гатфарал агакьнаай техил къирмишна валлагь! – Яда, им итимвилер яни?!– Дуьз лугьузва Муца, – юзана алай чкадилай Къилич. – Адалай гъейри мад хуьре мал-лапаг авай кас амачни? Вич килиграй вичин садакьайриз, чаз абуру вучиз зиянар гузва кьван? Рахунар къалин гзаф хьана. Кимик лап вижеваз гъулгъула акатна. ИНЛАЙ-АНЛАЙ гьатта сеперар гунин ванерни акъатиз башламишна. Садбуру абур, сеперар, КӀатӀаран, муькуьбуру адан «иесвал» тийизвай кавхадин дидейрин «жибинриз» ракъурзавай. Чебни
лап гьа «жибинар» ацӀурдай хьтин сеперар. Гъулгъула гапуррал аватунни мумкин тир, вучиз лагьайтӀа инал КӀатӀаран мукьвабур, адан хийир кӀандайбурни алачиз тушир. Гьабуруни ихьтин сеперар гун эхдачир эхир. Сада вичин гъутуз ягъай уьгьуьдин ван михьиз чикӀидай и хуьре кимел жезвай и мярекатдикай гьасятда виридаз хабар хьана. «Халкьдин легьлеяр, гьуьлуьн лепеяр» лугьурвал, Бачарални и хабар лап куз-куз агакьарнай. Ам, кеспидилай хтана, секин хьанвай и береда, ахварин хиялдиз фенвай, амма кимел кьиле физвай и «мярекатдикай» ван хьайила, тарпна кӀвачел акьалтна, шикӀеба кӀвачер калушра туна, ким галай патахъ рекье гьатна. – Гьан, лагь кван куь дердияр вуч тиртӀа, – къвезва чи кавха, – гьадаз лагь. ТахьайтӀа, кимел гьакӀан кьуру кӀалхандин лахъу уьгьуьяр ямир, кепею... – рахазва Мурт, вични и кардин шерик тирди къалуриз кӀанз. Адавай гаф куьтягьиз хьанач: Бачар киминбурув агакьна. Вири кӀвачел акьалтна, адаз ацукьдай чка къалурна, амма Бачар ацукьнач, ада гьамиша вичиз кутугай ва лайихлувилин лишан яз, кьилин ва гъилин ишарайралди виридаз ахцукь хъувунин эмирна. Вуч къал-макъал я, хуьруьнбур? Нивай низ вуч пайиз хьанвач? – секин ва мукъятвилин ванцелди рахазва ам и патаз, а патаз килигиз. – Хьайи кар-затӀ аватӀа, чин кьун тавуна, лагь. Вири кис хьанва, садайни са витӀни акъатзавач. – ЛАГЬ-Е! Куьн вучиз лал хьанва, лал хьайибур? – Вуч хьанватӀа, итимвилелди лагь! – мад вичин ван хкажзава Мурта, – вичиз я цадай никӀин чӀук, я ацадай калин мам авачир бедкъаради. – Куьн итимар я лугьурбурун... – За лугьудани, жемятар? – вилик атана Къилич. – И КӀатӀар лугьур касди хуьруьн жемятдив вил ахъайиз тазвач, стхаяр. ЦӀифцӀякьра зи мирес КӀуниди канаб цанвай гапӀалда адан гамишри чпиз кӀамай кьван цӀингавар яна, ахпа Успагьанан никӀе «юг авуна», къе, лагьайтӀа, Муцаз авай са чӀиб алай чиле чпин кӀуфар экъуьрна абуру. Я Бачар, Я кавха! Вун хуьруьн чӀехид я, вучиз на са сережем кьабулзавач? – Ам вуж я, чаз ганвай жунгав яни? Ина калер авач, я Аллагьди хвейи кас! – Бачаран чиниз вилер экъисна килигна ам. ТахьайтӀа, ви мукьва-кьили я лугьуз, ийизвай хатурар яни? – Къилич гьахъ я! Гьахъ я ам! – ванер хкаж хьана кимелай, вирида гьахъ къалуриз, амма Бачар киснавай. Гзаф рахаз кӀанзавайбур кис хьайила, кавха чкадлай къарагъна. – Квез вуч аватӀа чизвани, жемят? – Элкъвена ам ким галай патахъ. – Исятда за гьа касдиз инал эверда ва квезни акваз-акваз адахъ галаз вири веревирд ийида. Бачара инсанрин арадиз са жуьре вил вегьена, абурун арадай са жегьилдиз гъилин ишарадалди вичин патав эверна ва КӀатӀаран суракьдиз ракъурна. Са артух вахт алатнач, итимрин арадай сада: «Къвезва, гадаяр», – ван хкажна, налугьуди, инал пачагьдин са зурба къуллугъчи къвезва. Виридан чинар КӀатӀар къвезвай патахъ элкъвена, амма тек са Бачар вич алай чкадал чилиз килигиз ацукьнавай, ада гьич кьил кьванни хкажначир. КӀатӀарни, гьа тек са вичиз кутугай къайдада, аста камаралди «и падни заз, а падни заз» лугьуз, ким галай патахъ къвезвай. Аквар гьаларай, адаз вичиз кимел эверунин себеб патав атай жегьилди лагьанвай. Им адан вилери къалурзвай: хъел квай чӀавуз ам инсандин чиниз килигдачир, чиляй тӀеквенар акъуддай вилери. – Ша, ша, хуьруьнви, инал ацукь, – Бачара адаз вичин патав чка къалурна. Гила вирида чпин фикирар гьабурал, КӀатӀарални Бачарал, желбнавай.
Виринра хьиз, инани «вацӀал цӀай хъийидайбур» авачиз тушир. Са магъарда кьве сев санал яшамиш тежерди Къиличазни, Алимазни, амай вири хуьруьнбурузни-виридаз чизвай, амма «кьве севрен» ихтилат икьван фад куьтягь жеда лагьана садани фикирнавачир. – Я хуьруьнви, мукьва-кьили, – лап явашдиз башламишна кавхади. – Валай жемятдин арза-ферзе ава, ви гамишар чпин зиянриз физва лугьуз, вагай абурун иесвал жезвачни? – Мад вунни кӀвале субай я, кар-кеспи авач. Жувакай масабур инжиклу авун хъсан кар туш хьи. Диде… абурун. Вигъи тапагъагъ я абугъу ийизвайбугъ. Гьагъда вичин ник кӀевгъай. Абугъуз никӀегъ ава лугьуз, за зи аялгъин агъагъам атӀудани? Инал мад адан сив акъвазариз хьанач. Каф чикӀизвай сивяй къвевайбур вири эдебсуз гафар тир. Бачараз адан хесет лап хъсан чизвай. – Элуькьна, кис жеда ам, я кас, – фикирзавай ада и арада. Амма КӀатӀар кис жезвачир. Эхирни кавхади, ам секинарун паталди, вичин сес хкажна. – Яда КӀатӀар, – валай гъейри и хуьре мад итимар авач лугьузвани вуна? Вилер ахъайна, хъсандиз килиг, ибур вири итимар я, чебни гьа вун хьтин, зун хьтин (и арада Бачараз кӀанзавайди, вични кутуна, а дили-будала секинарун тир), виридаз гьа на лугьузвай агъарам недай аялар ава. Бес абурун аялри тӀуьн патал гьасилзавай берекат ви гамишри тӀуьрла, аялриз агъагъам (кавхади и эхиримжи гаф гьа КӀатӀаран сивяй акъатзавай саягъда лагьанай) гьинай къведа? На и кардикай фикирзавани? Вичин чӀалар ахъагъун КӀатӀараз виридалайни такӀан кар тир, гьавиляй ам алай чкадилай къудгъун хьана, итимрин арада авай Бачаран вилик акъатна. Адан къацу вилера иви ргазвай, яргъалди уьлгуьч галукь тавунвай расу чуруди кьунвай чене зурзазвай, вичихъайни, Бачара гьисс авурвал, серкин туьнт ни къвезвай. – За гьакӀда, диде за ав-.. бугъ, куьне зи гъиляй акъуд кун, вигъи тукӀвада за, – Ада жибиндиз гъил авуна ва гьасятда чукӀул акъудна. Эгер патав гвай Буржум са тӀимил кьванни эглеш хьанайтӀа, чукӀул Бачаран бедендиз гьахьдай. ЯтӀани кавхади вичин сабурлувал хвена. Хуьруьнбур кимел вири кис хьана, садайни са витӀ акъатзавач. – Яда, я мукьва-кьили, – эхирни секинвал кьатӀна Бачара. – Ваз хуьруьн, жемятдин адалат кваз кьадай фикир авани? Я, тахьайтӀа, ваз вун авай калара масадан дагълар бегенмиш тушни? Им шумудра хьурай на жувакай инсанар бейкеф ийиз? Итимвал хъсан шейъ я кьван? – За, жуваз гьикӀ кӀандатӀа, гьакӀ ийида, куьне зи гъиляй акъуд, диде… бугъ! – генани къупаран жезва КӀатӀар. – Зи гамишгъин гумгъагьвилел пехил яни куьн? – Ина ви гамишрал пехилвал авунин месела авач, ина авайди ви гамишар чарабурун зиянриз тефинин месела я. Эгер на лазим тир серенжемар кьабул тавуртӀа, зун мажбур жеда жуван серенжемар кьабулиз, – са тӀимил кьван туьнт жезва гила Бачарни. – Валай гьич п.. ни алакьдач! Жуван тум акьван цава кьамиргъ, – КӀатӀар, кицӀ галтугай уац хьиз, кимелай квахьна. Гатфарин и гуьзел югъ мичӀи жезвай. Хквезвай лапагрин вилик экъечӀун Бачаран гьар йикъан вичи вичиз кьунвай буржи тир ва а кар ада лап ашкъидивди кьилизни акъудзавай. КӀвалерин вилик квай гьаятдин къерех кӀват тавун патал кутунвай цлан кьилел акъвазна, Бачара лапагар хтун гьуьзлемишзавай и береда, гъиле тфенгни аваз, адан къаншардиз КӀатӀар атана акъатна.
– Яда, – сивяй гафни акъатна КӀатӀаран, гъиле авай тфенгдин ванни-кьведни санал. Тфенгдай акъатай цӀу Бачаран чин алугар тавуна амукьна. «Тфенг, гапур! Тфенг, гапур! Тфенг, гапур! – лугьуз, каш-кашахъ текъвез, кӀвализ хтай итим акур Ханаган ва аялрин кенеф квахьнавай. Садавайни са кьетӀ ийидай хьтин гьерекат ийиз жезвачир. Тфенгни гапур къачуна, къуьнерихъ кӀуртни вегьена, кӀваляй экъечӀай Бачар пака йикъан нисиналди кӀвализ хтаначир. Гила хуьре гьатнавайди са ван тир: КӀатӀара Бачар яналда.– Кьенани, яда? Галукьнани? – жузазвай кавхадин хийир кӀанибуру. – Ваъ, якъадаш, кицӀ вацӀу тухудани? Ахьтинбурук гуьлле акатдани? Абур Аллагьди халкьнавай цавун дестекар я, абурук тӀем акакьарун четин я, – ягьанатарни ийизвай адан хийир такӀанбуру. Амма Бачаран гъвечӀи стха Гьемзедиз вич эцигдай чка авач: ам халис дилид хьиз къекъвезва ва садахъни, гьатта вичин бубадин чкадал алай чӀехи стхадихъ галазни, ам рахазвач. – Зун килигда, адан дуван за ийида. ТавуртӀа им СикӀ хьанач хьи. За адан.........! Гьемзедин яшар къад кьванни хьанвачир, я ам эвленмишни авунвачир, амма викӀегьвили, акьалтӀай зурба зигьинди, яшариз килиг тавур камалди, иллаки руьгьдин мягькемвили хуьруьн, неинки са чпин хуьруьн, гьакӀни патарив гвай хуьрерин жегьилрин арадани адаз зурба силливал авай. Са гафунлди, абурун арада «як пайзавайди» гьам тир. «СикӀ» лакӀаб акьалтунихъни вичин себебар авай: ам гзаф амалдар тир, лугьурвал, и патай фена, а патай хкатдай ам инсандин. Къастунал, гафунал гзаф мягькем тир, вичин сивяй акъатай гьар са келимадин иесвал ийидай ада. Гьемзедин и хесетар чиз, Бачарани адак хуькуькьдачир. Эгер ам пара рахаз хьайитӀа, «Квахъ зи виликай, кьей хва сикӀ, – лагьана, галачир са хъверни авуна, вич элясна фидай. Амма и сеферда СикӀ гьахъ тир, адавай вичин стхадиз авунвай и хиянатвал эхиз жезвачир. Икьван гагьда чӀехи стхадин вилерай адаз нур аквазвайтӀа, гила адаз мур аквазвай. Бачарни пашман тир. – Им вуч лагьай чӀал я, зал гъил хкажун? За садан дидедизни «ашна» лагьайди туш, эхир! Садазни за жуван гъилелай са чӀуру кар авурди туш. Вучиз къе за авур са таъкимдикай хъел атанва адаз, а КӀатӀараз? – Вичи вичин рикӀ незва кавхади. Белки, зун батӀул я жеди, – мад тупӀалай хъийизва ада къе хьанвай «мярекат», амма адаз са акьалтӀай жаваб жагъизвач. Гзаф крар къуватди ийизватӀани, пулди ийизватӀани, – вири крар вахтуни ийида. Ада, вахтуни, гьихьтин инсан хьайитӀани вичиз муьтӀуьгъарда, ам вичиз кӀандай патахъ элкъуьрда ва, герек хьайитӀа, нер кьуна, куьчейрани къекъуьрда. Адаз муьтӀуьгъ тахьай са касни, гьатта пайгъамбарарни хьанач. Пайгъамбаррини, чпин нубатда, вахт кваз кьунач. Ам, вахт, ахьтин шейъ я хьи, эвел-эхир галачир, кьадар –гьисаб авачир, девлет-кьасабни гвачир, гьич садалайни аслу тушир, вирида ишлемишдай, амма къимет тагур-шейъ я ам, – фикирзава Бачара. – ТуширтӀа, къе зун и йикъал къведайни? – Мад ва мад вири тупӀалай ийизва ада; вичиз са кьадай чка тахьай, кӀвал-мал пайдайла са чка, са рухунин пад кьванни жагъин тавур етимди хьиз. – Яраб, за и хуьруьхъ икьван гагьда вучиз икӀ ялнайтӀа? – Яраб зи бахт физва жал? Бачара фикир гайивал, пакамлай Гьемзедик са гьихьтин ятӀани теспачавал квай. Ам, айвандин и кьиляй а кьилиз, а кьиляй и кьилиз физ, секиндиз санал ацукь тийиз, даим гьерекатда авай ва герен-герен дараматдин вилик квай къавал экъечӀиз, куьчедиз килигзавай. Им адан фикирда са вуч ятӀани ава лагьай чӀал тир.
– Ваз аквказвани? – кьилин ишарадалди Гьемзе къалурна Ханага вичин итимдиз. – Адаз са вуч ятӀани ийиз кӀанзавай хьтинди я гьа. Килиг, Аллагьдин хатур аватӀани, мукъаят хьухь, кӀвал чӀурда валлагь! – Заз аквазва ам, – куьруь жаваб гана Бачара. Гьаятриз эвичӀна са арадилай хтай Бачараз акуна хьи, кӀвале стхадин гелни амач. – Ам гьиниз фена, я паб? – жузуна итимди кайванидивай. – Вун анихъ алатунни сад хьана, ам тфенгни къачуна, гурарай гъуз цӀуьх хьана. – Вун гьиниз я? – лагьана хабар кьурла, акъатай жаваб сад я: – Сив акьала! Са акьван вахт арадай фенач, Вегьре никӀер галай патахъай тфенгрин ванер акъатна. – ГьинвачтӀани СикӀ я, валлагь, хиял фена Бачаран рикӀяй ва ам хкаж хьана кьакьан къавал акьахна. Инлай Вегьре никӀер капан юкьвал алай хьиз аквазвай. Гьакъикъатдани никӀинни рекьин арада атӀун яз акӀурнавай чепрекьанрихъ агалтна, гвенвай цуьлер харадал хутахзавай КӀатӀараз кьведа, Гьемзедини Заграга, гуьлле гузвай. КӀатӀар, лагьайтӀа, гъилевай цуьлерни гадарна, илан хьиз кьве кьвечӀил жез, вацӀ галай патахъ катзавай. Адан кӀвачерик ахьтин йигинвал квай хьи, адахъ са гуьллени агакьун мумкин тушир. – Галукь тавуртӀа, беябур хьана, – хиял фена Бачаран рикӀяй. Тфенгни къачуна, ада Вегьре никӀер галай патахъ чукурна. Кимин патавай фидайла, анал ацукьнавай агъсакъалри гьарда са гаф авуна: – Ам са ахмакь я лугьуз, жувни ахмакь жедани, яда? Хъсан кар туштӀани, жегьилри чпин кар акурай, жув абурун тай жемир. Кьисас вахчун вири халкьдин арада хьиз, ЯркӀивийрин арадани машгьур тир а вахтара, гьавиляй тир агъсакъалри акьалтӀай са серенжем яз, къадагъа тавурди. Бачараз регъуь хьана, ам алай чкадал хак ягъайди хьиз акъвазна. НикӀяй тфенгрин ванер къвезмай. «Айхь!» – акъатна КӀатӀарай вацӀун кьилел агакьайла. Гуьлле адан гардандин яцӀу дамунин арадикай акатна а патай акъатнавай, амма уьмуьрдиз хасаратвал ганачир. Пакад юкъуз атай палицайри СикӀ кьуна тухванай ва са шумуд йисуз дустагъда ацукьай ам урус пачагь тахтунай вегьейла хьайи амнисти себеб яз ахъайнай, амма адак затӀ кумачир: чахуткади вичин кар авунвай.
Югъ экуьнин фарай акъатайла хьиз Агьмед куьчедиз физ гьазур жезвай. Бачара и кар кьатӀана ва адан кефияр са тӀимил кьван серин хьана, вучиз лагьайтӀа вичихъ галаз рахадай, дил-агъзи ийидай кас кӀвале амукьзавачир. Исми, адет тирвал, гьукуматдин кӀвадахдал, жегьилар, лагьайтӀа, Кайи Къеледиз Талибан кӀвалерал фялевал ийиз фенвай. ЯтӀани кьуьзека са чуькьни ийизвачир. – Вичиз кӀандайвал авурай, я кас, бес гьамни зун хьтин инсан тушни, гьадазни зун шит хьун мумкин я, – фикирар физвай адан рикӀяй. – Зун са геренда кимерал фида, Бачар, – вун инжиклу жемир. Къе хуьруьз цӀийиз хьанвай савхуздин директур къведа лагьанвайди я. Гьа на лугьузвай Шидибеган гада Ирам вуч я, – гьам. Килигин кван адав вуч хабарар гватӀа. – Яраб ам са геренда зи патав къведач жал, Агьмед? – са тӀимил кьван теспачавал акатна Бачаран ванцик. Жез хьайитӀа, жува гьадаз лагь ман. – Хьурай, лугьуда за. – Чидач ман... Агьмед гурарай агъуз, вичин аса акӀуриз-акӀуриз, мукъаятвилелди эвичӀна. Дугъриданни, къвезвай гьакимдал вил алаз, хуьруьн кимел са кьадар итимар
кӀват хьанвай. Виридаз ам атунин себеб вуч ятӀа чирун итижлу тир. СА-САДА и кардикай виликан колхоздин бргадир Саламавай хабар кьазвай, амма гьадавайни са акьалтӀай жаваб жагъизвачир. – Ништа, чаз ада вичи ийизвай крарикай отчёт гузвач кьван, – наразивилин гьиссер кваз жаваб гузвай ада. – Чун хьтинбур а гила акьалтзавай руководителриз бегенмиш авайди туш. Аквар гьаларай, цӀийи директорни куьгьне бригадир кьунвачир. – Къвезва, къвезва! – гьарай кьилеллаз аялрин са десте хтана агъадихъай ким галай патахъ. Вирида чинар гьа аялар хтай патахъ элкъуьрна. Гьакъикъатдани са акьван йигинвал квачиз агъадихъай «Москвич» атана, ам кимел агакьдалди са къад метр амаз акъваз хьана. Адай юкьван яшарин, кьакьан буйдин, цӀвелериз са тӀимил рех янавай итим экъечӀна, ам аста камаралди итимрин патав агатна, салам гана ва са-садан гъилер кьаз башламишна ада. – ГьикӀ я, жемятар, куь дуланажагъ, яшайиш? Квел машгъул я куьн? ЦӀийи тешкилатар (инал адан фикирда совхозар авайди чир хьун четин тушир) арадиз атун квез гьикӀ аквазва? Ихьтин са шумуд суал гана мугьманди. Вири киснавай, садани са куьтӀни ийизвачир. Эхирни вичин гафарай гьахъвилихъ къекъвезвай Къилич вилик экъечӀна. – Багъишламиша, чӀехиди, а калхузди чун, ам кӀватӀ хьанвайбуруз килигна, абад ийидани? Савхузди, тахьайтӀа, кӀвалах тавуна фу гудани? Директорди алай чкадилай кьве кам виликди къачуна, галачир хьтин са уьгьуьни гъутуз яна, рахаз эгечӀна. Ада партиядин, гьукуматдин сиясатдикай, хуьрер дагъларай арандиз куьчарунин макьсаддикай, аникай авай хийир-зарардикай лап итижлу суьгьбетар авуна. Эхирдай алава хъувуна Ирама:– Ихьтин са кар ава, жемятар, совхоз цӀийиди я. Вилик эцигнавай мажбурнамаярни зурбабур я. Са къатда уьзуьмрин багълар кутуна кӀанзава, мал-къара къачуна кӀанзава, абуруз ем гьазурна кӀанзава… Са «кӀанзава» гаф ада гьич тахьайтӀа цӀуд сеферда тикрарна. Гила зи тӀалабун я: гьарда вичивай жедай куьмек авун. Зазни чизва квез мажалар авачирди. Садбур чеб куьч хьунин дердийра ава, гьамни хьана кӀанзавай кӀвалах я. Чи бубайри лагьайвал, «гад гьарай я», гьавиляй субай яз амай итимар ва дишегьлияр, са кагьулвални тавуна, кеспийрив эгечӀун лазим я. Эгер чна цанвай техилар къе кӀватӀ тавуртӀа, чал хъуьреда. ГьакӀни цӀифцякьра къвайи селди еке зиянар ганва. Векьер ягъун, абур кӀватӀун, марквара тун-ибур вири чи вилик акъвазнавай чӀехи везифаяр я. Гьавиляй за къарар кьабулнава: машинра аваз Кайи Къеледиз гьар юкъуз тухузвай рабочиярни гад кӀватӀна куьтягь жедалди тухун хъийин тийин. Жуван патай за хиве кьазва, зал гьалтай гьар гьихьтин кар хьайитӀани, за туькӀуьрда. – Лап гьа вичин дах хьтин зурба «къелечи» я, – хиял фена Муртан рикӀяй. – Гьадавни ихьтин цӀалцӀам гафар гвайди тир. Бачаран тӀалабун Агьмедан рикӀелай фенвачир, гьвиляй ам иес мукьув агатдалди машиндин ракӀарин патав акъвазнавай. Ирам патав агатайла, Агьмеда ам акъвазарна. – Ваз и хуьруьнви Бачар лугьур кас чидани, хва? – суал гана Агьмеда адан чиниз дикъетдивди килигиз. – Ваъ, халу, чидач.– Ада ви дахдихъ галаз санал кӀвалах авурди я, чебни мукьувай акахьнавай абур. Гила яшар себеб яз къекъвез жезмач адавай. ХьайитӀа са геренда вун вичин патав атун кӀанзавай адаз.
– Теклиф авунай чухсагъул лагь а касдиз, амма завай исятда къвез жедач. Валлагь, гьич кьил чухвадай мажални заз авач, са мажалрикди акъатда лагь. Ирам машинда ацукьна. Алай чкадилай юзай машин руг кьилеллаз гьа атай патахъди цӀуьдгъуьнна. Кимелай хтай Агьмеда, адет хьанвайвал, хат-хат вири хьайивал Бачараз ахъайзава. Адани, сивни са жизви ахъа хьана, дикъетдивди яб гузва. Арабир адан гафарал разивилин лишан яз, кьуьзека кьилни агъуз-виниз ийизва. Эхирдай вичин теклифдиз директорди гайи жаваб ван хьайила, Бачаран чинин рангар акваз-акваз дегиш хьана. – Заз чизвай ам текъверди. ГьикӀ кӀантӀани хьуй лагьана, авур са къушкъун теклиф тир за, – вичи-вич секинарзава кьуьзека. Шидибега са шумуд йисуз Йигинрин хуьре колхоздин председателвал авунай. Ибур дяведилай вилик квай ва дяве башламишай сифтегьан кьве йис тир. Ахпа ам ден-беден кечмиш хьанай. Адан чкадал къунши курукхуьруьнви Гьасрат эцигнай. Эхь, эцигнай. Ам хкяначир, ам эцигнай. Райкомдиз кӀан хьайила, хкягъунар, лугьурвал, «хураваз» физвай. Гьасрат (сив гьамиша чӀурукӀа рахуниз килигна адаз халкьди Чатахъ лугьудай) алчах амалрин, хесетрин иес тир. Гзаф лавгъавал гвай, вич вине кьадай, патав гвайбур саймиш тийидай, сивяй акатай вуч хьайитӀани лугьудай итим тир ам. Бронь себеб яз фронтдизни тухваначир. Халкьдиз чизвай: бронь гьакӀан багьна тир. Гьакъикъатда адан «бронь» райкомдин секретарь тир. Гьадахъ далу акална, вичин «мичӀи» крариз худ ганвай Чатахъа. Хуьруьн жемят гишила рекьизвайла, вич авай контордин дакӀарда халкьдиз акун патал акадин фар эцигдай ада ва, инсанар вичин патав атайла, фаз кӀас ягъиз, ципӀинай некӀедиз хупӀ ийидай. Чалкечирвилин и кьил, а кьил авачир. Гъуьл дяведа куьтягь хьайи Мейриханал гужгъалибвал авуна ва ахпа, чара авачиз, ам вичиз пабвиле вахчунвай. Гила гьадахъ галаз яшамишни жезвай ам. Вичин хайи аяларни паб Курумхуьре тунвай. МИЙИР-МЕЖЕР лугьур ксариз ада гьич са кӀусни яб гузвачир, алава яз, къурхуярни кутазвай ва гьасятда тапанчидиз гъил ийидай. Къунши хуьруьн мектебдин муаллимрини аялри санал туькӀуьрнавай мярекат-концерт клубда къалурайдалай кьулухъ, Чатахъа эмир гана: – Гила заз кьилди, зи кӀвале, къалур хъийида куьне а куь аламатар. – ТахьайтӀа заз абур гьакӀан уюнбазвилер хьиз аквазва, угърашар! Са гафуналди, Аллагьди инсанривай яргъа авунвай «вак» тир ам. Хуьре, жемятдин арада, яваш-яваш Чатахъан амалри «цур» къачузвай. Винел акъудна лугьузвачиртӀани, жемят къене пата ргазвай, амма адан кьил кьадай кас авачир. ГьикӀ жедай кьван, хуьруьн квайни-квай жегьил итимар, гадаяр вири фронтда авайла. Хуьре амайбурни гьа Бачар, ТӀилим, Камал, Къилич ва маса, акъахай вергерин хъикьифар хьтин, ягъиярни кьуьзуьбур тирла. Чатахъан гъиляй чара атӀанвай жемятдин. Бачаранни Чатахъан арада, яшарал гьалтайла, вижеваз тафават авай. Дяве башламишайла, Бачараз, вичи лугьурвал, «павуска» атанай. Гьамни гваз военкоматдиз фейила, адаз лагьанай: – Иди, старик, в колхозе работай, ты там полезнее будешь». Военкоматдин къуллугъчи меркездай атанвай са вижевай офицер тир. Къуьнерал зурба чинер алачиртӀани, ам атанвай итимрив секиндиз, ширин мецелди рахазвай. Вич кьулухъ элкъуьрун Бачараз са тӀимил кьван кӀамазни хьанай, вучиз лагьайтӀа вичин чантада, фу-къафун тваз туна, дяведиз фида лагьана, экъечӀай ам кьу-
лухъди хъфин жезвай. Ада садрани кьулухъ чӀугурди тушир, гилани гьа кар адаз ийиз кӀанзавачир, Амма гьукумат – гьукумат я. Чара авач. Яшари чпин кӀвалах авунвай-ам дяведиз тухваначир. Чатахъаз кӀанзавайди вичиз акси жерибур вичивай егъи авун тир, гьавиляй ада, гьар сеферда Кьасумуьруьз фейила, абурулай, вичиз аксибурулай, «райкомдиз» арзаярни ийизвай, гуя флан ксари: Бачара, Ислама, Къилича... колхоздин кӀвалахар кьулухъ ялзава, халкьдик, немсер гъалиб жезвайди я лугьуз, гъулгъула кутазва, абур гьукуматдин душманар я. Ихьтин гафар ада акӀ тестикьардай хьи: – «Кьин хьурай зи партийнивилин михьивилел, партбилет къалурдай ада вичин, – зун партидидиз ва гьукуматдиз вафалу коммунистрикай сад я. За садрани ЧӀехи Сталинан зурба тӀвар рикӀелай ракъурдач. Чи халкьдиз регьбервал гузвай а зурба важдунин тӀвар рикӀелай ракъурдайди – ам еке угъраш я, намуссуз я. Ахьтинбур чи арайра амукьна кӀанзавайди туш!» Ахпа галаз-галаз са шумуд тостни лугьудай ада вичиз кутугай дустар алай межлисрал. Гьар сеферда райондин меркездиз, яни Кьасумхуьруьз, фейила, ам луьл пиян яз хкведай, вични юргъа балкӀанллаз – им жемятдиз виридаз чизвай, амма садавайни адаз са гафнии лугьуз, са таъкимни ийиз, жезвачир. Чатахъакай халис хан хьанвай. – Зи нерик тӀуб кягъиз алахъдайдан гъил за къуьнелай галудда, – лугьудай ада, кьил цава кьаз алахъиз. Гьакъикъатдани садавайни адаз са гаф лугьуз жезвачир. Бачара вичи-вичин рикӀ къене патай незвай. Адаз чизвай вичин тӀем кьилди Чатахъак акакь тийирди, амма, ихтибарна, куьмекдиз эвердай са касни жагъизвачир адаз. Гзаф юкӀвар-чипӀер ягъайдалай кьулухъ адан къад Къиличал акъвазна. Къилич тахминан гьа Бачаран тай-туьш тир. Кьакьан буйдин, фрягь къуьнер авай итим яз, адахъ зурба гуж авай, амма ам секин къилихрин инсан тир. Вичикай садан кефини хадачир ада. Гьатта са аялди лагьай кардизни ваъ лугьудачир. Гьавиляй адаз Чатахъан жигьетдай ихтилат ийизни Бачараз къурху тир, вучиз лагьайтӀа, арадал са затӀ татана, халкьдин арада беябур хьунни мумкин тир. ЯтӀани гьадалай гъейри маса кутугай кас Бачаран фикирдиз къвезвачир. Са нянрихъ ада Къиличаз вичин кӀвализ теклифна. Са истикан чаяр хъвайидалай кьулухъ Бачара яргъарилай башламишна: – Ваз вуч аватӀа чидани, хуьруьнви? – адан вилера вичин вилер туна ада. – Чи уьлкве цӀун юкьва гьатнава-им виридаз ашкара я. Вагьши душман терг авун патал халкьар вири сад хьиз къарагънава. Гъиле яракь кьаз жедай кьванбур вири фронтдиз тухванва, амай чун хьтин фанаярни дишегьлияр ина зегьметдал машгъул я, амма Чатахъ лугьур кепейугълиди чакай ягьанатар ийизва, чун итимрай кьазвач. Хуьре са шумуд кас гишила кьенва, ада вичин кантурдин дакӀарда, виридаз аквадай чкадал акад фар эцигзава. Ихьтин итимвилер жеч эхир? – генани сес къати хьана Бачаран. Чна са серенжем кьабулна кӀанда, хуьруьнви, тӀалабунин лишан вилера аваз килигна ам Къиличаз. – Заз чиз, чалай кьведалай гъейри а кар мад садалайни алакьдач. Къилич са кьадар вахтунда вилик квай суфрадиз килигиз акъвазнавай ва адай са куьтӀни акъатзавачир, я Бачарани адак жавабдин патахъай тади кутазвачир. Эхирни и лал кьейи секинвал Къилича чӀурна: – Чна вуч авун лазим я, Бачар? – яваш сес акъудна ада, кӀвалин и пипӀез, а пипӀез килигиз, игьтиятлувилелди, налугьуди ина Чатахъ вич чуьнуьх хьанва.
Бачара ам, вичи фикирнавайвал, виридан гъавурдик кутуна. – Килиг гьа, Къилич, ваз зи хесет чизвайди я, и кар дуьздал акъатайтӀа… Ада вичелди яргъи авунвай гъил кьуна, мугьман рекье хтуна. Йикъар къвез алатзавай. Гьикьван Бачара са кутугай вахт вилив хуьзвайтӀани, ам кьисмет жезвачир. СакӀани Чатахъ хелвет яз гъиле гьатзавачир. Бачар, лагьайтӀа, гъуьрчен гуьгъуьна гьатнавай авчи хьиз авай. Гьар сеферда Чатахъ Кьасумхуьруьз фейила, (имни гьафтеда кьвед-пудра жезвай кар тир) ам хкведай вахт ахтармишдай ада. И кардиз Къилични желб авунвай Бачара. Са нянрихъ, мичӀи хьайила хьиз, Къилич атана каъатна. – Ам пака райундиз физва, вичиз эвернавалда, – кушкушдалди рахазва ам. – Ваз ни лагьана? – Гьада вичи. – Мус ва вучиз ваз лагьана ада? – Къе чи правлени кӀватӀнавай, гьанал лугьузвай. Вич калхуздин кӀвалахар вилик кутун патал физвайди ялда. Ада фермадин зеведиш Селягьаз са гьерен жендекни гьазура лугьузвай, спёлкумдиз тухудайвал. Пака ам дидедиз хайи югъ ялда. Ибур ада, Селягьаз чинеба лугьудайла, зи серки япариз ван хьана. – ЯтӀа жувни гьазур хьана акъваз, ам гьанай мус хтайтӀани «тӀветӀ» кваз хкведа. Им чаз ашкарани асант кар я, Къилич, – рикӀикай са тӀимил гар кӀвахьна Бачаран. Адаз чизвай: Чатахъа ичкидал кьилихъди вегьедайди ва «ЧӀехидан» межлисдай ам вич-вичеллаз бажагьат хкведай, гьавиляй ада вичин вахт вилик кумаз туькӀуьрнавай план дуьздаказ кьилиз акъудун патал Къиличазни, гьа чеб икьрар хьайивал, вахтунда гьазур хьана акъвазун буйругънавай. Хуьруьз агакьдалди са пуд верс мензил амаз гьалтзавай кӀамун сиве, къалин кул-кусринни серкӀверин арада, вахт вилик кумаз ацукьнавайбуруз кьарай къвезвачир; чеб-чпихъ галаз рахадайлани, абур лап яваш сесиналди, гзаф мукъаятвилелди рахазвай. Кар анал алай хьи, абуруз чеб неинки са Чатахъаз акуникай, гьакӀни гьихьтин хьайитӀани хуьруьнжуваз акуникайни игьтиятлувал авай. Эхирни гуьзлемишзавай вахт алукьна. Агъадихъай хтана кӀамун гирведиз мукьва хьайи балкӀанди «пурх» яна. Им ада са вуч ятӀани гьисс авуна лагьай чӀал тир. Садлагьана, сифтедай меслят хьайивал, валарикай хкечӀай кьве итимди, сада балкӀандин ченедикай кьуна, муькуьда адан кӀула авай атлу чилел футкьумарна. Ахпа кьведани атлудал гьужумна, адав гьич витӀни акъудиз тунач. Игьтият хуьн патал абуру чпин чинрив бипӀинар гуьцӀнавай, гьавиляй, варз алай йиф тиртӀани, Чатахъавай абур кьатӀуз хьаначир. Идалайни гъейри, ам гьамиша хьиз, луьл пиян тир. Пакамахъ Йигинрин жемят аламатдин шикилдин шагьид хьана: Чатахъан гьаятда, пурара вичин иесни аваз, балкӀан акъвазнава, амма иес адетдин къайдада ацукьнавач, ам пурарилай кьулаба вегьенва. Гардандилай вегьенвай мерез, балкӀандин руфунин кӀаникай гъана, кӀвачерал арушнава. Итимдин сивени чимиз-чимиз пек тунва. ЧӀул гъуьргъуь хьана агъуз хьанвай шалвардин фертекай акъахай вергерин, гьар жуьре цацарин кьилер аквазва. Фертелай са тӀимил агъуз хьиз къазуннавай шалвардин кӀаняй тапанчидин къундах экъис хьанва, адан луьле гьинватӀа чирун четин кар тушир. Гьа тапанчи тир ада са жизви вичихъ галаз кӀевиз рахайдаз къалурдайди кичӀ кутун патал. Папан гьарай-эвердал кӀватӀ хьайибуру Чатахъ члел авудна, адахъ амайди са нефес тир, амма «кицӀ вацӀу тухудач» лугьурвал, са сятинлай хьиз ада вилер ахъайна ва вичиз яд гун тӀалабна. Гьа юкъуз ва гьадалай гуьгъуьниз
мад са шумуд юкъуз атай милицайриз амукьайди гьакӀ хуьре къекъуьн хьана. Гьич санайни Чатахъаз и гуж авурбурун суракь акъатначир. Хуьруьнбуру вирида а къучагъриз чухсагъул лугьузвай, адан угърашвал чиз. Фургъунда аваз Кьасумхуьруьн духтурханадиз хухвай Чатахъ мад Йигинрин хуьр галай патахъ хтаначир, анжах цӀуд йис алатайла, ам Бакудай хтана, Курукхуьруьз хъфеналдай. 16 Талибан кӀвалерал кӀвалах ийиз фейи жегьилрикай ван-сес авачир. Мирзедини Шагьа цӀехуьлви устӀар Абдулжелилан гьар са тапшуругъ ватунда ва дуьз кьилиз акъудзавай. Абдулжелил хъсан устӀар тирди хьиз, хъсан суьгьбетчини тир. Пара хъсан негъилар, кьисаяр, къаравилияр чидай адаз. Гьар са кардиз, гьар са дуьшуьшдиз кутугай мисал гъидай ада, гьавиляй гадайрини адаз лайхлу гьуьрмет ийизвай. Амма са сеферда, Мирзе себеб яз, ам цлалай ават тавуна къакъатнай. Лап хъсан хкаж хьанвай цлал акьахна, Абдулжелила вичин кар ийизвай. Мирзеди адав керпичар вугузвай, Шагьа –палчух. Палчух цлал экӀягъай устӀардив Мирзеди нубатдин керпич вугана, ада ам кьуна, цлал дуьзмишрун патал агъуз жезвайла, тум идалай вилик адан кьулухъ цлал кьилихъди акъвазарнавай керпичдал гьалч хьана. Гъилевай керпични гваз устӀар пацарихъди цлал ярх хьана. Эгер Мирзеди кьуначиртӀа, ада цлан кӀане вичиз чка кьунвай. Абдулжелилан чин лацу цал хьиз хьанвай, пӀузарар зурзазвай, вилерал кӀвенкӀвер хьанвай. Белки рикӀяй ада сеперарни гузвай жеди, амма винел акъудна са гафни лугьузвачир. Мукъаятвилелди сифте «ламарал», ахпа чилел эвичӀай яшлу устӀардай гила гаф акъатна: «Агъа дуьньядиз сиягьат ийиз са тӀимил кӀамай за, халудин, вун себеб яз, гена Аллагьди хвена». Мирзеди анжах гила вичин явавал гьисс авунвай. Гьакъикъатдани ам ада кьасухдай авур кар тушир, гьикӀ кӀантӀани хьуй лагьана эцигай керпич, фикир тагана, аламукьнай. Гату вичин кар аквазвай. Ракъини халис цӀу хьиз кузвай. Икьван гагьда ихьтин чимивилер садрани такур, зегьем хьайила хуьруьн виликай авахьзавай вацӀун михьи це гьахьна, адакай лезет хкудна, серин тарак ферикъат жез вердиш хьанвай жегьилар гила лап гьа тӀунурдай акъудайбур хьиз алуг хьанвай. Абурун беденар буьруьнждинбуруз дуьнмиш хьанвай. Чинрикни лацу чка кумачир, налугьуди абурувай хъархъун цӀеркер гуьцӀнава, анжах са вилер, гьамиша вири крарин шагьидар, дегиш хьинвач. Абура жегьилвилин зур, эркеквилин нур, къудурвилин гьайбат къугъвазва. Мирзедизни Шагьаз ина тӀимил-шимил танишарни хьанва. Кайи Къеледин куьчеяр фрягь я, юкьвай винелди шегьре рехъ физва, а рекьин къерехра вилисебетар гвай гадайри чпиз гьалунар кьиле тухузва. Йифиз, лагьайтӀа, инаг ишигълаван хьанва, кьуд пата электрик лампаяр кузва, ина чилел аватай раб жагъуриз жеда. Рушарин алукӀун-хтӀунни масад я. Шегьердин къайдада алукӀнавай абурал темягь тефир са жегьилни белки жеч... КӀвалерин сад лагьай мертеба акьалдарай устӀарди Талибаз лагьана: – Талиб, гила, халудин, за къавариз вегьедай кӀарасар нажахдай акъудда. Имни, гьич тахьайтӀа, са кьве югъ жеда. Ахпа зун са пуд-кьуд юкъуз кӀвализни хъфена кӀанзава, гьанани къайгъуяр ава захъ. Ахпа чна кьвед лагьай мертебани хкажда, Аллагьди гайитӀа. – ГьакӀ тушни, КъудуцӀар? – элкъвена ам жегьилрихъ. Талибан наразивал авачир. КАР-КЕСПИДИК квачиз Кайи Къеледа акъвазун кутугнавачир, вични алачухдик ксуз-къарагъиз, гьавиляй Мирзени
Шагь хуьруьз рекье гьатнай. Бес бубайри лугьудачни: мугьманда хъсан ятӀа, кӀвале генани. ВацӀук экечӀда лагьана кӀваляй экъечӀай гадайриз кӀам галай патахъай мотордин ванер атана. Им ина гьар кткана жезвай кар туш, хуьруьз машин ва я тахьайтӀа мотор алай маса улакь атун-им виридаз итижлу я. Гьавиляй жегьилар рекьин и гирведал са тӀимил кьван гелпягъ хьана акъвазна. Гьакъикъатдани кӀамун хъутӀалдикай, цӀугъдал ацалтна, пуд чарх квай мотоцикл хкатна. Адал юкьван яшарин, элкъвей тӀунутӀ хьтин чин алай, вили вилери нур гузвай, пелелай винихъ хьиз са тӀимил чӀар фенвай итим ацукьнавай. Ада вичин улакь гадайрин патав акъвазарна. Мирзеди кьатӀана хьи, и касдин хъуькъвен кьилери нур гузва. – Им гьекь я жал, я тахьайтӀа хамунай акъатзавай гъери, – хиял фена Мирзедин рикӀяй. Ада гьакӀни мугьмандин виликди акъатнавай руфунизни фикир гана. Белки Мирзеди мадни ам вичин «сафунай» ядай жеди, эгер атанвайда суал ганачиртӀа: – Бачар гьи кӀвалера яшамиш жезва, гадаяр? – Куьгьне кӀвалерикай адан затӀни амач, абур заз хъсан чидай. Адан вилер ахтармишдай саягъда килигзава жегьилриз. – И кӀвалера, – тӀуб туькӀуьрна Шагьа чпин кӀвалерал. – Зун гьадан хва я, халу, – рахана и арада Мирзени. – Яъ! – Вун Мирзе яни, яда? Итим мотоциклдилай, вичин заланвилизни килиг тавуна, регьятдаказ эвичӀна, гададив агатна ва ам къужахламишна. – Зун са шумуд йис идалай вилик атайла, вун гъвечӀи аял тир. Гила, маншаллагь, халис итим хьанва, къуьнерилай кьуна юзурзава ада Мирзе. – Бубадин кефияр гьикӀ ава? – ихтилат дегишарна мугьманди. – Де уцукь, уцукь, – вилерин ишарадалди улакь къалурзава ада. – Вун кӀвалин вилик ква, я халу, – ина адал ацукьдай мензил амач. – Жува гьала, чун кӀвачи хкведа. – Куьне ина авай затӀар акъуд, халудин, – лагьана мугьманди мотоциклдин люлка къалурна, вич гурарай винелди айвандик хкаж хьана. Люлка сививди халийрай ацӀанвай, чебни ахьтин зурбабур тир хьи, сад къад итимдиз бес жедай хьтинбур. Михьи лацу чарчик кваз кьурурнавай пуд куьтуьм, ширинлухар, парчадин са тике ва маса куьлуь-шуьлуьяр авай ина. ВацӀай яд гваз хтай Исмини инал туьш хьана. – Ам вуж я, я хваяр, чаз мугьман хьанвайди? – жузуна ада люлкадай акъуднавай затӀариз килигиз. Чидач, де. – Вуж кӀантӀани хьурай, вичиз баркаллагь, чаз икьван халияр гъайи. Тушни, яда? – Шагьахъ элкъвена Мирзе. – Ша, садра сад тукӀван чна, – ада са хали вичин хурув агудна. – На чукӀул гъваш. Хали нез машгъул хьанвай гадайриз дидеди эверзавай ван хьана. Ам, гъиле хуругандин пӀипӀни аваз, кьурак атана акъатна. – Са кӀек кьуна тукӀвана кӀанзава, хваяр. Атанвайди бубадин лап рикӀ алай дустунин хва я. Адаз са хинкӀар тавуна жедач. Абурун дах Рамазанни хъсан итим тир, Аллагьди рагьметар гайиди, – жегьилрихъ галаз хуш рафтарда гьатнава Исми. – Ам кьун чи гъиляй кьенвай кар я, де, на са тӀимил твар вегьена абуруз эвер хъия, – сивин патай халидин миже авахьиз, рахазва Мирзе. Шагьа кӀек са гъвечӀи геренда чухвана-михьна, Мирзеди яд иличиз, чуьхуьнни авуна, кайванидал агакьарна. Гьакъикъатдани Шагьаз ихьтин кӀвалахар лап гьа тамам дишегьлидиз хьиз чидай, вучиз лагьайтӀа кӀвале дишегьли
авачиз, ялгъуз хьанвай бубани хва чпи-чпин къайгъуяр ийиз вердиш хьанвай. Кал ацун, пек-партал чуьхуьн, хуьрек авун гьана амукьрай, Шагьа бязи вахтара фуни чрадай. Халкьди лугьурвал, чарадаз чеб къалурдачир Агьмедани Шагьа. Зиринг камаралди гурарай винелди хкаж хьайи Нажмудин дуьз чарпайдин кьиле далу хъуьцуьганриз яна ацукьнавай Бачаран къаншардиз фена, ада вичин баклукар хьтин дакӀур гъилер кьуьзекал яргъи ийизва: – Ваз саламалейкум, Бачар дах, нисинин хийирар хьурай! – ван хкажна хьиз рахазва ам. – Вуч гьал я вун? Кефияр гьикӀ я? Яшар пара хьуникди тадияр гузвани?.. ГАЛАЗ-ГАЛАЗ гайи суалри Бачар са тӀимил кьван чашвишарзавай, амма ада мугьмандин гъил вичин гъиляй ахъайзавачир ва ам лап дикъетдивди адан чиниз килигзавай. – Аллагьдиз шукур хьурай, чан алама! – виридаз гузвай жаваб гана ада, кӀанзни-такӀанз. Анжах гила кьуьзека мугьмандин гъил вичин гъиляй ахъайна, амма чиниз ахтармишдай саягъда килигун давамарна. – ГьикӀ хьана, Бачар дах, ваз зун чир хьанвай хьтин туш гьа? – мад адан гъил вичин гъиле хкьуна Нажмудина. – Хьанвач, валлагь, – хиве кьазва кьуьзека, вилерни агажна, фикирар са гьиниз ятӀани ракъурзавайда хьиз, са вуч ятӀани жагъурзавайда хьиз. – Бес зун Макъар хуьряй тир ви дуст Рамазанан хва Нажмудин тушни?! Мугьмандин сивяй и гафарин ван атайла, Бачар алай чкадилай, кӀаник пуржин квайди хьиз, виликди гадар хьана, адан ченедик зурзун акатна, вичин гъилевай адан гъил хурудив агудна, ам ван ацалтна шехьна. Ам акур Нажмудинавайни накъвар кьуна акъвазриз жезмачир. Ихьтин ванералди кӀваляй айвандик экъечӀай Агьмедаз акурди аламатдин шикил тир: абуру чпи-чеб къужахламишнавай, кьведни шезвай ва садазни къакъатиз кӀанзавачир. Макъар хуьр вири патарихъай элкъуьрна дагълари кьунва. И дагълар зурба рагарикай ибарат къаяяр туш, абур чпиз хас тир цӀалцӀамвал авай, инлай-анлай хкис хьана аквазвай рагари кьунвай векьин уьруьшар я. Гатуз инагар халис женнетар я, эгер цавай къунар тахьайтӀа, эгер цавуз циф ягъайтӀа, мад лугьумир, ваз ина а «женнетдикай» затӀни акван хъийидач, чилин циф атайтӀа (имни ина мукьвал-мукьвал жедай кар я), дарискъал я, налугьуди дуьньядал чан аламай затӀни аламач. ХъуьтӀуьз ина тӀебиат генани мишекъат я. ЯцӀу живер къвайила, мал-къара чуьлдиз акъудиз жедач, гьавиляй хуьруьн агьалийри гатуз вахтунда алафар булвилелди гьазурда. ЯР-ЕМИШ, салан майваяр ина битмиш жедач, техилрикай анжах са сил ва картуфар булдаказ арадиз къведа, гьавиляй макъарвияр мал-къарадин агъарам техилдихъ глаз дегишариз вердиш я. Кьурурай як, гъери, ниси-ибур вири и хуьруьнвийриз бул авай няметар я, амма техилдикай дар я. Макъарви Рамазанни Бачар кӀеви дустар тир. Дустар лугьун инал, белки, кутугни авунвачир жеди, абуруз стхаяр лугьун кутугнавай. Гьакьван гьуьрмет-хатур, багъривал авай абурун арада; герек хьайила, сада-садан гъил кьадай абуру, са фу кьве патал пайдай, садахъай садаз чуьнуьхай затӀни авачир абуруз. Гатуз техилар гатадайла, Рамазана вичин кьве хварни Бачаран патав гъидай, адани абур, юг гатазвай гьар садав кирида вугуз, техил кӀватӀдай: гьар хвараз са рипе къуьл. Эхирдай тамам са раж регъведай техил жедай Рамазаназ… Гила, Бачаран патав мугьмандиз атайла, Нажмудина чпиз чпин дахди авур ихтилат рикӀел хкизва. Гатфарин эвел кьилер тир. Им гьар са затӀуниз, гьар са кардиз гзаф дар
вахт тирди виридаз чида, гьавиляй халкьдин арада: «гатфарал акьалтна» лугьудай келимани машгьур я. Гьеле зула амаз кӀевиз начагъ хьун себеб яз, Рамазанавай хзан патал недай рузидин къайгъу бегьемвилелди ийиз хьаначир, гьаниз килигна гьеле гатфарин юкьни жедалди техил куьтягь хьанай. КӀвале факай дарвал гьатнавай. Югъ нисинлай вегьенвай са береда Бачаран гьаятдиз пар алай балкӀандин виликай кьуна, Рамазан гьахьна. Бачар адаз айвандикай килигзавай ва багьа мугьман шадвилелди кьабулунин лишан яз, ам гурарай гъуз цӀуьдгъуьнна. Тадиз гъана балкӀандин вилик алаф вегьена, адал алай пар, кьуд шешел картуфар, алудна, хванахваяр кӀвализ хтана. ХВАШ-БЕШ, жузун-качузун авурдалай кьулухъ, сивел фу элягьна, чаяр хъвана, ахпа кьве дустуни ихтилатрик кяна, амма Рамазанан гьалар Бачараз хъсан аквазвачир: ада дустуниз са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавайди гьисс ийизвай, амма са куьтӀни ийизвачир ада. Эхирни мугьманди сес акъудна: – Валлагь, дуст кас, лугьузни регъуьзва, лугьун тавуна женни ийизвач. Зун ви патав чара амачиз акъатнавайди я. КӀвале недай суьрсетдин са гъвелни амач, картуфар квачиз. И за гъанвай картуфар техилдихъ галаз дегишариз жедатӀа лагьана акъатнавайди я зун, сифте Аллагьдик, ахпа вак умуд кутуна. Ваз минет хьуй, са куьмек ая, – ам гьакъикъатдани кӀвалин иесдин чиниз минет ийидай саягъда килигна. – Ам вуч лагьай чӀал я, дуст кас, зи кӀвал, ви кӀвал авайди туш чун патал. Абур вири туькӀуьдай кӀвалахар я, вуна са фикирни ийимир. Бачара тадиз вичин рушарикай садаз эверна ва тапшурмишна: фландаз, фландаз, вичин миресрин, вичин гаф акатдайбурун са цӀудан тӀвар кьуна ада, нянрихъ чи кӀвализ ша лагь. Заз кӀевелай герекзава лагь. – На, къари, – элкъвена ам кайванидихъ са къажгъан картуфар ргаз къулал эциг. Дишегьлиди къажгъандиз картуфар вегьедайла, Рамазанан вилер гьабурухъ галаз къажгъандиз физвай. И кар Бачара хъсандиз кьатӀана. – Икьванбур тӀуьрла, техилдихъ вуч дегишарда за? – суал тир мугьмандин рикӀяй къвезвайди. Нянрихъ гьа лагьайбур вири Бачаран кӀвале кӀватӀ хьана. Вижевай суфра къурмишна кӀвалин иесди, вичихъ авай-авачир вири инал гъанвай, гьа жигьетдай яз-ругур картуфарни. ТӀуьна, хъвана, ихтилатар авуна, мугьманар хъфидай вахт хьайила, Бачара лагьана: – Килиг, миресар, мукьва-кьилияр, ярар-дустар. И кас, – ада кьилин ишарадалди Рамазан къалурна, – зи кӀеви дуст, лап гьа стха лагьайтӀани жеда, тирди квез виридаз чизва. Ам гзаф викӀегь, мерд итим я, ада вичин гъилелай масабуруз са кьас фу гунни авурди я, гунни хъийида, амма исятда адан хзандин гьалар пайгар туш. Чна, гьарда са гъил кьуна, адаз жувагай жедай са куьмек авун лазим я. АтӀабур аквазвани квез? – Бачара кӀвалин муртӀа эцигнавай шешелар къалурна, – картуфар я. Куь арада абур сад хьиз пайна, хъфидайла жувахъ галаз хутах. Килиг гьа, икьван гагьда пуд киле картуфрихъ са киле къуьл гузвайтӀа, и сеферда кьиле-кьил жеда, яни са киле картуфрихъ са киле къуьл. Пакамахъ вахтунда техил инал агакьар хъия, ам хъфена кӀанзавайди я гьа! – мадни таъкимар хъувуна Бачара. Лаламаз са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавай, амма Бачаран терс килигуни ам кисарна. Пакамахъ гьакъикъатдани вирида, гьа лагьайвал, техил хкана. БалкӀандиз пар ягъайла, Рамазана Бачар къужахламишна. – Рекьидал рикӀяй, кьейила кӀарабрайни акъатдач зи, стха, вуна авур и хъсанвал. Адан вилер накъварив ацӀанвай.
Нажмудин Рамазанан чӀехи хва я. Хъсан кьатӀунар, кьетӀен зигьин авай гада яз, ада ВУЗ куьтягьна, малдарвилин рекьяй пешекарвал къачунай. Кайи Къеледиз эвичӀайла, хуьруьнбуру ам колхоздин председателвилени хкянай. Ада майишатдин кӀвалахриз кьетӀен фикир гузвай. Вахтунда техилар цун, абурухъ гелкъуьн, кӀватӀ хъувун, лежберрин дуланажагъ хкажун-ибур вири адан гьар йикъан къайгъуйрикай тир. Ам гьамиша са цӀийивилихъ, цӀийи кардихъ къекъведай. Куьгьне къайдада колхоз идара авунал ам рази тушир. Хуьруьн кьилихъ галай кьуру паласдин чилер гьакӀан баябанлухдиз элкъвенвай. Анжах марф къвайитӀа ана векьедин кьве цӀирипӀ акъечӀдай, тахьайтӀа арандин ракъини кана алугардай а чкаяр. Нажмудина и паласдин патавай физвай къубудал кьван ток тухвана, анал насос эцигна, паласдиз яд акъудна, ана халияр цана. Виш йисаралди куьтен такунвай чили, бул ядни галукьайла, гайи бегьердин тум-кьил хьаначир. Гьа бегьердикай тир ада вичин бубадин стха лагьанвай дуст Бачараз халияр гъанвайди.
Юкьвалай ханвай гатун йикъарив виликан хьтин чимивилин гьайбатар гумач. Пакамахъ фад ва нянрихъни гьавадик секин серинвал акатзава, къуьнерихъ алух вегьин тавуртӀа, беденди мекьивал гьисс ийизва. ИНЛАЙ-АНЛАЙ мукьва жезвай зулун лишанар яз, бязи тарарин сад-кьве пеш хъипи хьана аквазва. Абуру, и хъипи пешери, мичӀивал акьалтнавай къацу пешерин арадай хкис хьана, тамарал, кул-кусрал генани абур гъизва. Амма и абур рикӀерик шадвал кутадай, гьевес кутадай абур туш; акси яз, ада тӀебиатди вичин эхирдихъ ялзавайди ва къе-пака адан эхир жедайди къалурзава. Бес инсанни гьакӀ тушни? Эгер гатфар инсандин аялвал ятӀа, гад жегьилвал ятӀа, зул эгьилвал ятӀа, кьуьд кьуьзуьвал я. Кьуьзуьвал садазни хуш туш, ятӀани ам чарасуз я. – Вун кьуьзуь хьурай, – лагьайла, бязибуруз хъел къведа. Хъел атун къелет я. Бес кьуьзуь тахьана кьиникь гьикӀ я? СакӀани тӀебиатдин сирерай кьил акъудиз тахьайла, абур Аллагьдин кьадарар я лагьана, – чпи-чпиз теселли гузва инсанри. Белки я жеди… УстӀар Абдулжелила лагьайвал хьунни авуна. Талибан кӀвалерин кьвед лагьай мертебани эцигна куьтягьна, къавуз шиферни яна. Гила дараматдин иесдин рикӀ секин хьанвай, вучиз лагьайтӀа къвайи марф, жив къене патаз къведайвал авачир. Талиба Мирзени Шагь вичихъ галаз шегьердиз тухвана, абуруз алукӀун-хтӀун, дафтар-къелем, лазим ктабар ва герек тир маса куьлуьшуьлуьяр къачуна, хуьруьз рекье хтуна. КӀвалин дарамат эцигна куьтягьна лагьай ван галукьайла, Бачар лап цаварик хкӀуна, адан шадвилин тум-кьил авачир. Мектебра тарсар башламишуник кваз, йигинрин аялар къунши хуьруьн мектебдиз артмиш хьана, вучиз лагьайтӀа и хуьре авайди сифтегьан классрин мектеб тир. Гьар юкъуз пуд верс рекьиз фин ва хтун акьван регьят кар тушир. Тандал бегем алух, кӀвачел хъсан чекме алачир аялар, марф-жив талгьана, и рекье жедай. Са тарсунизни абуру геждачир, гьатта чкадин аялрилайни фад агакьдай. Са къужах кӀарасар канвай пичини авур чимивални са арадилай дарвагъар хьтин классрин къене «цӀрана» куьтягь жедай. Амукьдайди эхун тир. ЯтӀани гзаф аялрин рикӀ чирвилер къачунал алай, вучиз лагьайтӀа, хъсан пешекарриз: муаллимриз, духтурриз, агрономриз-виридаз къиметни авай, гьуьрметни. Мирзедиз и кар чизвай ва ада вичин винел кӀвалахни тухузвай.
Тарсариз гьазур хьун, кӀвализ ганвай тапшуругъар дуьзвилелди ва бегьемдаказ тамамарун адан рикӀ алай кӀвалахар тир, гьавиляй адаз мектебда гьам аялрин, гьамни муаллимрин арада силливал авай, ам комсомол комитетдтн секретарвилени хкянавай. Къе мектебдай хтанвай Мирзедиз акуна хьи, диде вучиз ятӀани айвандин и кьиляй а кьилиз, а кьиляй и кьилиз, чиник са гьихьтн ятӀани перишанал кваз къекъвезва. КӀвале дидедилайни бубадилй гъейри мад касни авачир. Агьмедни Шагь Бакудиз хъфенвай. Исмидин гьал акур гадади жузуна: – ГьикӀ хьана, я де, вак вуч къалабулух ква? – Хьайи ахьтин кар авч, чан хва, чиник квай серинвал чуьнуьхиз алахъна дишегьли, – буба кӀвализ хутахна кӀанзава, ваз аквазва хьи, гьаваяр рекъизвайди, къе къвайитӀани кьуьд я, амма завай ам сакӀани хутахиз жезвач. Адаз къене башкӀулар авай кьве мес, сад муькуьдан винел вегьена, халис «кравутни» туькӀуьрнава за… Къуншийризни лугьуз регъууьзва. Мирзеди вичин къуьне авай ктабрин чанта чиел эцигна, ам явашдиз Агьмедан айвандин кьиле успагьивилелди туькӀуьрнавай чарпайдал гатфарни гад акъуднавай бубадин патав агатна, адан винел вегьенвай кьелечӀ яргъан алудна, бубадин гардандин кӀаникай ва кӀвачерин хъалтӀамрикай гъилер кутуна, лап аял кьадай саягъда мукъаятвилелди къужахда кьуна, ам кӀвализ гваз хъфена. Хци, метӀер чилиз яна, буба хъутуьл месерал эцигна. Диде и шикилдиз аламат яз килигиз акъвазнавай. Икьван гагьда са чуькьни тийизвай Бачарай гила агьузардин шелдин ван акъатнай. Ам акӀ кӀевиз шезвай хьи, налугьуди адан паб, аялар ва маса багъри ксар гила рягьметдиз фенва. Икьван чӀавал ам вичин уьмуьрда садрани шехьай кас тушир, кӀеви, мягькем рикӀ авай адахъ, адаз такур, чна лугьуравал, «кьуд мусибат» амачир, амма гила, кьуьзуь хьайила, рикӀни зайиф хьанвай. Дидединни хцин вилеризни накъвар хъиткьиннавай, иллаки бубадин шелди Мирзедин мефтӀедиз гзаф таъсирзавай. – Яраб завай адаз са хасаратвал хьана жал? – хиял фенай адан рикӀяй. Ам бубадин чинал алгъана, кьве гъиливни адан юхсул гъил кьуна, вичин чинив агудна, са куьтӀни акъат тийиз ацукьнай бубадин патав. Са арадлай икьван гагьда серсер хьана, вичи вуч ийидатӀа кьил акъат тийиз акъвазнавай Исмидай чӀал акъатна: – Ана вуч хьанай, я итим, ваз тӀар хьанайни, вун бейкеф хьанайни, вун заз икьван гагьда икӀ акурди туш эхир? Белки ваз хъуьтӀуьзни гьа чарпайдал ксуз кӀанзаватӀа? – гъуьлуьн гуьгьуьл ачухариз алахънава дишегьли, галачир хъвер гъиз алахъна, – Вун вучиз шехьнай? Са шумуд декьикьада кисай Бачарай гила гаф акъатна: Зун шехьунихъ кьве себеб ава, къари: сад лагьайди, муьжуьд диши аялдин буба хьайи заз ихьтин хва хьун-им зи шадвилин шел я. Кьвед лагьайди, зи бедендикай кӀвахьай са «зерпелди» зун къужахда кьуна хкун-им зи... – ял кьуна Бачара. – Зун пуд итимдивай алай чкадилай юзуриз жедайди тушир гьа... – Мад адан вилериз накъвар акъатна. КӀвале секин хьана, са арадлай кьуьзека, вичиз хас тирвал, «пуфиз» башламишна-им ада ахварзава лагьай чӀал тир. Гатфариз, гатуз Бачара вичин гьалар хъсан гьисс ийидай, вучиз лагьайтӀа айвандик къатканвай чкадилай адаз хайи чилин тӀебиат, адан гуьзелвал, мегьрибанвал аквазвай. Аял чӀавалай и тӀебиатдихъ вердиш тирвиляй, адакай менфят къачуз, ам хуьз чидайвиляй адал лап рикӀивай ашукьни тир. Адаз хуьруьн мулкуна гьинал гьи тар алатӀа, гьинал гьи булах алатӀа, гьинал гьи улам алатӀа чидай. Бакудиз ва я тахьайтӀа масаниз патал акъатайлани адан
рикӀелай хайи чилин къамат алатдачир, гьатта аквадай ахварани кваз адаз хайи хуьруькай аквадай. Гила, лагьайтӀа, зул алукьуникди кӀвализ хъфейла, ам пара дарих жезвай, аквазвайди тек са къав тир. Бязи вахтара ада, чин цавална къаткана, къавуз вегьенвай чукьванар, запагъар, акъунар гьисабдай. Арабир тебдил хьайила, мад ва мад сеферра тикрар хъийидай, гьавиляй адаз къавун къурулуш лап гьа куьлуь-шуьлуьни кваз чир хьанвай. Къеце пата вуч аватӀа, хуьруьн, жемятдин гьалар гьикӀ ятӀа хабарар гудай касни авачир. Гьамиша кимел физ, цӀийи хабарар гваз хкведай аяндар Агьмедни Бакудиз хъфенвай. Мирзе мектебда жедай, Исми гагь вичин кӀвалахдал, гагьни кӀвалин кар-кеспидал машгъул тир, гьавиляй адаз амукьзавайди вичин алатай уьмуьр тупӀалай хъувун тир. ... Ватандин дяведин къизгъинвал вини дережадихъ агакьнавй. Дяведихъай катнавай хаинрин кьадар тамара, чуьллера, гуругь-гуругь хьана, гьатнавай. Абурухъай кичӀела, инсанривай рикӀ регьят яз чуьлдиз, никӀиз кӀвалахар ийиз физ жезвачир. Текдиз гьалтай дишегьлийрал гуж гъалиб авур дуьшуьшарни тӀимил тушир. Недай суьрсет амачирла, абуру хуьрерални гьужумар ийизвай, чуьлдиз акъудай мал-лапагни чуьнуьхзавай. Тергдай батальонар тешкилнавайтӀани, абурук тӀем акакьзавачир. Чпиз табий тахьайбур а угърашри фейи падни чирзавачир. Бачар колхоздин верчерин фермадал къаравул яз кьунвай. Ина са кьадар верчер, уьндуьшкаяр, къазар, бадбадар хуьзвай. Къушариз недай твар бул тир: хьайи техил пландай вахгана ва колхоздин членриз зегьметдин къарай гана амукьай кӀанер-пунар абур патал тазвай. Гатуз, лагьайтӀа, къацу векь квай гуьнеяр абурун ихтиярда жезвай, виликай авахьзавай вацӀ къазарни бадбадар патал халис «женнет» тир. И кьуьдни кӀевиз атанвай. Къецел лап гьа метӀерай ядай кьван жив алай. Бачар вичин къазмада, пичина кӀарасрин цӀайни туна, чарпайдал яргъи хьанвай и чӀавуз йифен кьуларилай алатнавай. Ахварин хиялдиз фенвай къаравул фермадай акъатай къушарин гьарагъунри уяхарна. Тадиз тфенгдиз гъил авуна ада, амма ам вич хьунухь герек тир чкадал алачир: гьеле юкъуз ам хуьруьнви СкӀура къуьр яда лугьуз тухванвай. Къазмадин ракӀарихъди фейи Бачар кьулухъди гадар хъхьанай, вучиз лагьайтӀа къецелай кьуьл акьур ракӀар, вегьенвай симбитӀни галатна, адан пеле акьунай. Къазмадиз, винтовкаярни хуруз чӀугуна, кьвед гьахьна. Бачараз са вуч ятӀани лугьуз кӀан хьайи арада адавай гаф акъудиз тунач: хура акьур гъуту ам кьулухъди кӀватӀи-кӀватӀарна. Фермадай къвезвайди верчерин «кьигъдин», къазаринни уьндуьшкайрин гьарагъунрин ванер тир. Атанвайбурун чинар, бипӀинар гуьцӀна, чӀулаварнавай, абурал инсанвилин суфат аламачир, танарал алай алух тамам кукӀвр хьанвайди тир, амма садал солдатдин цӀийи шинел алай. Са арадлай фермадай къвезвай къушарин гьарагъунрин ванер акъваз хьана. Атанвайбур кьведни къецел экъечӀна, абурун гуьгъуьналлаз Бачарни. Маса кьведа кьуд шешел сиве-сивди кьилер атӀанвай къушарай ацӀурнавай. Гьарда са шешел кӀулаз яна, абур чкадлай юзадайла, къаравулди кьулухъай гьарайна: – Квез регъуь хьуй, утанмазар, кьве шешел цӀакулрихъ намус маса гузвай! Квез хъфизмайбур гьбур хьуй! Аллагьди куь нуьсрет атӀурай!
– Не жалей, старик, – лагьана цӀийи шинел алайда. Чна Сталин бубадин садакьа гузвайди я. Мукьвара иниз Гитлер къведа, Аллагьди а садакьа кьабул тавуртӀа, Гитлера ам кьабулда. И къушар хуьнай вазни са ракьун хаш гуз тада чна адав. Къачагъар Кьасумхуьр галай патахъ уьтмиш хьана. Бачара тадиз, къуьнерихъ куьгьне кӀуртни вегьена, хуьр галай патахъ гьерекатна. – Эгер зи гъиле жуван кьве хилен ружа кьванни авайтӀа, кьведан мейитар за абурукай ина тадай, ахпа вичиз вуч кӀантӀани хьурай. – Белки СкӀура тфенг кьасухдай тухванатӀа? Яраб гьамни и къачагърихъ галаз алакъада ава жал? – хиялар физва Бачаран рикӀяй къекъведай рекье, амма им субут ийидай са карни, са себебни адаз жагъизвачир. Сифте колхоздин председатель, ахпа парткомдин секретарь ахварай авудна Бачара. Гьасятда вири хуьр кӀвачел акьалтна. Хуьруьн актив вири контордиз кӀватӀ хьана. Бачара хьайи-хьайивал вири абуруз лагьана. Садайни са куьтӀни акъатзвачир. – Абур яргъаз фенвач, – лагьана Бачара, – ша чна, Рекуьн рекьяй фена, абурун вилик пад кьан. Абур кьуд кас я авайди, чун икьванбур ава, ада конторда вил экъуьрна, гьардаз са яракьни жагъун тауна амукьдач. Мад садани чуькь ийизвачир. Бачар председателдин чиниз дикъетдивди килигзавай, и килигуни адавай са жаваб гуьзетзавай, амма седридай са гафни акъатзавачир. Эхирни, и тӀеквенар акъуддай килигун эхиз тахьана, ада вилер чилиз яна. – Гьикьван кьуд кас ятӀани авайбур, абур къачагъар я, дизертирар я, абуруз инсан яна кьиникь тӀветӀ кьинайни туш. Чун хьтин «кьеркьешривай» абурун хура къвазиз жедани? – ам кӀватӀ хьанвайбуруз килигна. – Чебни кьий, гьа са гъапа авай цӀакуларни. Вирида разивилин лишан яз кьилер юзурна. – Квез авачир къайгъу заз вучиз жеда? – хиял фена Бачаран рикӀяй, – диде… хьуй куьн. Къазмадиз хтана чарпайдал яргъи хьанвайла, ада фикирна: им кьвед лагьай сеферда зун Худади хвена: садра атӀа чӀавуз хуьр къачагърикай хуьдайла, садрани гила. Мирзе, мектебдай хтана, фу нез столдихъ ацукьнавай. Къецелай хтай дидеди адав «Комсомолец Дагестана» газет вугана. Ма, я хва, им почтаьлон Селима вахгайди я, ихьтн газет хуьре садаз ялда авайди. са ваз, гьавиляй вичи садални масадал ихтибар ийизвачалда. Селим гьахъ тир, вучиз лагьайтӀа бязибуру, гузвай са пуд манат гьайиф къвез, газет кхьидачир. Чарадан газет гъиле гьатайла, я ам кӀелна гадардай, я гьикӀ кӀантӀани хьурай лагьана, дакӀардин чилик экӀядай. Мирзеди, лагьайтӀа, ам гьар йисуз кхьизвай, иллаки вич комсомол комитетдин секретарвиле хкягъайдалай гуьгъуьниз. Гилани гадади тадиз газет ахъайна ва, фу нез-нез, ам кӀелиз башламишна. Са итижлу чкадал агакьайла, адай «тӀ-тӀ-тӀ» сесер акъатна. И арада бубади чин хцихъ элкъуьрна, жузуна: «ГьикӀ хьана, я хва, анра вуч цӀийи хабарар ава?» – вилерин ишарадалди гададин гъиле авай газет къалурна кьуьзека. Дуьнедин гьалар гьикӀ я? А Амеркан лугьур угъраш секин жезвачни? КӀвализ вичел са кьил чӀугваз (им яркӀарин жемятдиз адет хьанвай кар я) атай гьар са касди авур ихтилатар ада ам хъфейдалай кьулухъ тупӀалай хъийидай. Гьа кар себеб яз, адан рикӀелни яргъалди аламукьдай. Америкадинни чи гьукуматдин алакъайрикай адаз ихтилат цӀифцякьра атай мирес Усама авунвай. Ни гьихьтин ихтилат ийиз
хьайитӀани, ада дикъетдивди яб акалдай, садрани гаф юкьвалай атӀудачир. Бачар вични акьалтӀай хъсан суьгьбетчи тир, вичин гаф юкьвалай атӀайлани, адаз пара хъел къведай. Эгер дуьшуьшдай гьахьтин кар хьайитӀа, «гила жув рахух «тум», – лагьана, вич кисдай ам. – Балугъчийрин луьткве батмиш хьана, вад кас кьенвалда. – Ам гьи гьуьлел хьанвалда а дуьшуьш? – И чи Каспий гьуьлел. – Им балугъар кьадай вахт туш эхир, абур гьуьлел вуч алайтӀа яраб? Аллагьди рягьметар гурай чпиз. – На акӀ вучиз лугьуда, я итим, чун ветегада авайла ви рикӀел аламачни, зулун балугъар кьада лугьуз, гьикьванбур къведайтӀа? Чебни вилик-кьилик квайбуру ракъурзавайбур? – ихтилатдик экечӀна гила Исмини. – Ибурни гьахьтинбур я жеди ман. Ваз чизва кьван, зулун балугъ хъсан куьк жедайди, – суал гудай къайдада тамашна ам вичин къужадиз, – вазни чир тахьайла, низ чир жеда и кар, уьмуьрдин са кьадар йисар ветегада акъатай? – Белки гьакӀ я жеди, – са артух гьяз авачиз рахана кьуьзек, – са кӀус балугъ хьанайтӀа, зани недай, вил хьанва зи жув вердиш а затӀунихъ. Бачар муькуь къвалал элкъвена. Гьакъикъатдани ашпазвилин жигьетдай Исмидиз Худадин патай еке пай ганвай. Хуьре ада авур гьар са хуьрек-няметдин тӀвар акъатнавай. Суварар хьайила, пӀирел гьарда вичи кьунвай садакьаяр гъидай адет Йигинрин хуьре фадлай гьатнавай ва гьанал кӀватӀ хьанвайбурун арада а садакьаяр пайни ийидай. Инал тегъидай затӀни авачир: як, иситӀаяр, гьар жуьредин афарар, гузанар ширинлухар…, амма гзафбурун вил Исми атунал жедай, вучиз лагьайтӀа ада чрадай афаррин дад масад тир. Садакьа пайзавайбуруни, гьа кӀвалах чиз, адан афарар сифтени-сифте хуьруьн агъсакъалриз, гьуьрмет авайбуруз гудай. Ада кутадай тӀач вуч тир?! Кьуьд атайла, а тӀачунин дад такур хуьруьнви амукьдачир. Исмиди чрай фу са шумуд юкъуз амукьайтӀани баят жедачир. И кардин сир вуч я лагьана жузурла, ада жаваб гудай: «Тини жуван кафалдиз гьекь акъатдалди тӀушун». Гила, къужади вичин рикӀе балугъ акъатнава лагьайла, кайванидин рикӀел гьеле гатуз Нажмудина гъайибурукай кьурай са балугъ амайди хтана. Муькуь кьвед Мирзеди вичин, дуст гадаярни галаз, тӀуьнай. Ветегада хьуниз килигна Исмидиз балугъдикай ийидай хуьрекрин сирерни хъсандиз чир хьанвай. Ам гьасятда хуьрекдив гатӀунна. Кьурай балугъдикай вуч хуьрек жеда? – суал гудайбурни хьун мумкин я. Магьир устӀарди патахъ лашуникайни зерят хкудда лугьудай гафар гьахъ тушни? Исмиди куьтуьм кӀусарна, ахпа ам са шумудра къайи цяй чуьхвена, квай уькӀуьвал тамамвилелди хкудна, лап гьял жедалди ругуна. КӀарабрикай михьайдалай гуьгъуьниз жигъиртма гьазурна. Сарар амачир кьуьзеказ нез регьят хьун патал ругугна тӀур янавай картуфарни алава хъувуна. Халкьди лугьурвал, «кьейида, къарагъна, недай хьтин» хуьрек гьазурна. Ам тухдалди тӀуьр Бачара вичин къаридиз еке алхишар авунай… Гьакъикъатдани Бачаран уьмуьрди са кьадар вахт ветегадихъ галаз алакъалу хьанай. Гьеле Бакуда фялевал ийизвай чӀавуз адан кӀвал чӀижерин куьнуьдиз ухшар тир. Тамам гьар юкъуз ина мугьманар кӀватӀ жедай. Вич гъил ачух, мерд, мецел фасагьат итим яз, адаз чин чӀурун вуч ятӀа чидачир. Ам, лугьурвал, халис межлисдин итим тир. Гьавиляй гьамиша адан кӀвалихъ кӀвач жедай, ятӀани рягьметлу Ханага куьтӀни ийидачир.
Са юкъуз кӀвале ихьтин межлис авайла, Бачараз акуна хьи, атанвайбурун арада, вичин жегьилвилиз килиг тавуна, гзаф гаф чидай, зарафатрал рикӀ алай, мерд са жегьл итим ава. Ам йигинвийрихъ галаз са шумудра атайди кӀвалин иесдин рикӀел аламай. Бачара адан кӀан-пун ахтармишна: адакай хана рахадай кас адаз жагъаначир. А жегьилдин тӀвар Бег тир. Ам субай кас тир. НЕЗ-ХЪВАЗ суфрадихъ ацукьнавай чӀавуз Бачара Бегавай жузуна: «На мехъерар вучиз ийизвач, Бег? «. Чиниз регъуьвилин яр хъиченвай жегьилди жаваб ганай: «Мехъерардай пулдин такьат захъ авач, Бачар халу, гьавая заз садани руш гузвач», – хъуьрена ам седефар хьтин лацу сарар къалуриз. – Гьим кӀантӀани хкягъа жуваз и пудакай, – зарафат хьуй лагьана кьилин ишарадалди вичин рушар къалурна ичкиди кьил элкъуьрна вини мертебайриз акъатнавай Бачара. – За гуда ваз. Бегаз вичикай ягьанат ийизвайди хьиз хьана. – Идан ягьанат за кьабулдач, – хиял фена адан рикӀяй. – Гун ада гьикӀ хьайитӀани ийидайди туш. Са зарафат зани ийин. – Гьа и руш заз це, – хъуьрена ам мад сеферда, – тӀуб туькӀуьрна пуд рушакай Ширин къалурна. Ширин вахарикай виридалайни гъвечӀиди тир. Ам гъуьлуьз гудай гугьундихъни агакьнавачир, амма тӀарам буй-бухахди, акунри, винел патан гуьрчегвили ам муькуь вахарилай тафаватлу ийизвай. Адан чӀехи кьве вахни адалай гуьгъуьна амукьдайбур тушир, гьабурни гуьрчегвилел гьалтайла, чпин диде Ханагал атанвай. Бачар, вичин сивяй акъатай гафунин иес тирвиляй, рази хьана, адаз маса чара амукьначир. Мугьманар хъфейла, папа чинар канатӀани, ам вичин гафунал акъвазнай. Рушахъ са рехъни къачун тавуна, са гьафте алатайла, Бачара ам Бегаз ганай… Балугъчивал гьукуматдин кар алай майишатрикай сад тирвиляй адаз еке фикирни гузвай. Садра Бег ветегатиз фейила, адан кӀвалахдал гьакимар гзаф рази хьанай, гьавиляй ам бригадирвилени хкянай. Адахъ тешкилатчиивилин кьетӀен бажарагъ ва фялейрихъ галаз рахадай туькӀвей мезни авай, адан меци гьихьтин кас хьайитӀани хъуьтуьлрдай. Са йисни арадай фенач, Бегакай ветегадин зеведиш хьана. Ам гьар гатфарихъ фялеяр гьаниз желб авун патал Кьебле патан Дагъустандин хуьрериз фидай, гьавиляй адаз и хуьрера пара чирхчирар, ярар-дустарни хьанвай, ам тийижир кас и магьалра амачир. Гьар гатфариз ветегадиз вишералди инсанар кӀватӀ жезвай. Абурун арада тамам вири миллетрин векилар жедай: лезгияр, яхулар, аварар, къажарар, урусар даргияр ва масабурни. Абурун кӀвалах дуьз тешкилун, фялейриз ацукьун-къарагънин шартӀар туькӀуьрун, акьул-несиатдин кар арадиз гъун Бегалай лап хъсан алакьзавай. Гьукуматдин планар артухни алаз ацӀурзавай ада идара ийизвай ветегади, гьавиляй адаз виридан арада еке силливални хьанвай. Бегаз ина ихтибар ийиз жедай, далу акализ жедай жуван кас герек тир, вучиз лагьайтӀа вил алатуник кумаз, чуьнуьхунар, тарашунар арадал къвезвай, гьавиляй ада яран буба Бачар ветегадиз тухванай. Адани, адет тирвал, вичин хзанни – Исмини Мирзе. Бачар ина къаравул хьанвай, адан пеше ветегадин эмени хуьн тир. Гьуьляй балугъар авай турар (ина чилериз турар лугьуда) акъуддайла, гьуьлуьн кьерез балугъар къачуз кӀанзавай алверчияр ва маса муьштерияр гзаф къведай, фялейрини, ахтармишзавайбурун вил алатзамаз, акваз-такваз квайни-квай еке куьтуьмар, зулумар абуруз маса гудай. И кар акурла, Беган вилерай цӀелхемар акъатдай, гьавиляй ада, Бачаран терсвал чиз, адал ихтибарни авунвай. Гьикьван гьавалат хьанатӀани, Бега адав са ружа вуганачир, ятӀани юкьва
авай са гапур бес тир. Балугъ маса гуз кӀанз чилинивай яргъаз къакъатзавай фяледиз Бачара яргъалай гьарагъун бес тир: ам гьасятда вичин чкадал хкведай. ЦӀухъай хьиз кичӀедай виридаз къаравулдихъай. Гьуьлерни девлетлу жеда кьван, анай кьазвай кьван балугърин тум-кьил авачир. Избербашдилай Самурдал кьван гьар са кьуд-версина са ветега гьалтзавай, чебни гьар гатфариз кардик квайбур. Кьазвай кьван балугърин кьадардин сан-гьисаб чирун четин я, вучиз лагьайтӀа ам лап гзаф я. Беган ветегада зурба лабаз ава, а лабаздани къанни цӀуд чан. Гьар са чандиз къад-къанни вад тонн балугъар физва. Чилинай бахилчийри акъудай балугъар гьа чанариз гъвечӀи вагъунра аваз хкизва, абур кӀвачерал резин чекмеяр алай итимри къат-къат экӀязава. Са къат балугъар, са къат кьел. Гьа икӀ вири чанар ацӀудалди. Са сеферда цавай самолёт атана ва чарарик кваз, залан са затӀни гилигна, чилел са вуч ятӀани гадана. Им балугърин зурба луж къвезва лагьай хабар тир кьван. Беган эмирдалди вири зенгер кӀутайралди гатана, фялеяр кӀвачел акьалдарна, чилер авай зурба луьтквеяр гьуьлел рекье туна. Ахпа гьа луьтквейри ялна хкай чилерив гвайди маса гьайбат тир, абур сиве-сивди гьуьлуьн няметрив ацӀанвай, абур акъудна куьтягь жезвачир. Эхирни, югъ мичӀи хьайила, гьуьлуьн кьер тирвал машкьалар куькӀуьруниз мажбур хьанай. МичӀивиликай менфят къачуна, чуьнуьхгумбатӀарни тарашчияр вири инал алтӀушнавай, амма гьамиша мукъаят Бега вахтундамаз серенжемар кьабулнай, вахтундамаз Дербентдай милицаяр гъанай. Пакамаз инсанриз акурди зурба аламат тир, гьуьлуьн кьере, лабаздиз дашмишиз акакь тавуна, балугърин гьамбарар амай. Им, неинки са Бачараз, гьатта Бегазни аквазвай аламат тир. Путина (балугъар кьунин мярекат) куьтягь хьайила, ветегада амукьдайбур са тӀимил ксар тир, чебни бондарчияр. Абурун пеше виликамаз гъана гьазурнавай какур кьуларикай челегар кӀватӀун я. Чанра авай балугъри кьел къачунмаз, абур гьа челегра твада ва ахпа, вагъунриз ягъиз, лазим патахъ ракъурда. И вахтундани, кьилел кас тахьайтӀа, балугърин са пайни жагъин хъийидач, гьавиляй Бачараз тӀуьнни Исмиди лабаздиз гъизвай. Лабаздиз пуд варар ава: кьвед кьве кьиляй, садни юкьвалай. Кьве кьиле авай варарни къаравулди масмарар яна ахъа тежервал кӀевнава, юкьван вар фялейри ишлемишзава. И варцин вилик чилел ада вичин лишанар-эржер ийизва. Са экуьнахъ фад лабаздал фейи Бачараз акуна хьи, вичи авунвай эржерик хкуьрнава, инсанрин кӀвачерин гелерни ала, амма куьрснавай зурба куьлегар гьа авайвал ама. Мукъаятвилелди къенез гьахьай адаз акур ахьтин затӀ хьанач, гьуьляй са тӀур яд къачуна лагьана вуч дегишвал жеда кьван? И кардикай ада Бегазни лагьанач, вучиз лагьайтӀа ам михьиз цавариз акъатун мумкин тир ва вири район кӀвачел акьалдардай ада. Ида угърияр кьуниз манийвал гудай. ЯтӀани вичин игьтият квадарнач къаравулди. Ахпа ам ветегадин кьилихъай физвай машиндин рекьел фена, лап дикъетдивди рехъ ахтармишна. Са чкадал машин акъвазарунин лишанар ала, гьанихъди лабаз галай патахъай инсанар къекъвей гелер ава. Гила Бачараз якъин чир хьана хьи, угърийри машин инал тазва, вучиз лагьайтӀа къумада ам акӀида ва чпи, шешелра туна, балугъар инал кьван кӀулаваз хкизва. Гила ам гьар йифиз, винелай алухни алукӀна, (гьуьлуьн кьере гатузни йифиз гьава къана жеда) кьере гадарнавай куьгьне луьткведа ксуз хьана. Са шумуд йиф ада гьа икӀ акъудна, амма атай кас хьанач. Вад лагьай йиф кьуларилай алатайла, са жизви къвезвай мотордин ванци ам уяхарна ва ветегадиз мукьва хьайила, машиндин эквер хкатна. Гила къаравулдин дикъетлувал мадни артух хьана. Ам алай чкадилай цӀуьдгъуьн хьана ва гьуьлуьн кьер кьуна фена. Яргъалай хьиз машиндин рекьел экъечӀайла, Бачара рекьин
юкьвал акъвазарнавай пар чӀугвадай машиндин къаралту кьатӀана. Ам, юкь агъузна, кардал физвай угъри хьиз, машиндин патав агатна ва юкьва авай къакъаррай гапур акъудна, вири чархариз сухна. Вич гьа атайвал хъфена. Гила ам езне Беган кӀвал галай патахъ фена ва явашдиз пенжер гатана, ам ахварикай кудна. Пенжер гьикьван явашдиз гатанайтӀани, серки япар алай Ширинни ахварай аватнай. Бачара кушушдалди вири хьайи-хьайивал абуруз ахъайна. Теспача акатай Бег, шикӀеба кӀвачерал шалвар чӀугуна, къецихъди цӀуьдгъуьнна, адан гуьгъуьна Бачарни Ширин авай. Лабаздин ракӀарихъ фейила, абуруз акуна хьи, рак агалнава ва куьлегарни чпин чкадал куьрснава. Гила абуру машиндин рехъ галай патахъ чукурна. Машидин патав чеб-чпел алчуд жез пуд кас акъвазнавай. – Стой! У нас оружие! Стрелять будем! – вичин векъи ванцелди гьарайна Бега, амма им гьакӀан гьарагъун хьанай. Угърияр, лекь акур нуькӀвер, хьиз катна ва йифен мичӀивили абур вичин хуржинда чуьнуьхарна. Машиндин куздиз килигай Бега ина ругуд шешел гьисабна. – Вун пакамдалди и машинда ацукь, – буйругъ гана ада яран буба-къаравулдиз, – а ламран хваяр хтун мумкин я. – МУКЬВАЛ-МУКЬВАЛ пӀапӀрусдик цӀай кутаз ая ва жув жувахъ галаз кӀевиз ван акъудна рахух. Къуй чир тахьурай вун тек тирди, гьужум авун мумкин я кепейугълийри, абурай вуч хьайитӀани акъатдайди я. За хъфена милицадиз зенг яда. Анжах Бег хъфейдалай гуьгъуьниз Бачара ада эхирдай лагьай гафариз фикир гана ва са тӀимил кьван кичӀни акатна адак. Зарафат кар тушир, гьикьван гапур гватӀани, пудан хура садавай акъвазиз хьун четин тир. Белки гьабурувни яракьар гва жеди?! Экуьнахъ Дербентдай атай «Вилисдай» пуд милица эвичӀна. Абур, Бегни Бачар галаз, лабаздин патав фена. Милицайри чпиз хас тир вири кӀвалахар авуна: чкадин шикилар яна, кӀвачерин гелер алцумна, тупӀарин лишанар къачуна. Ахпа абур вири машиндин патав рекье гьатна, вири патарихъай ам ахтармишна. – Гена хъсан хьана, нумраяр алудиз агакьнач, – лагьана милицайрикай сада, – гила машин гьи идарадинди ятӀа тайинариз регьят жеда. Чпиз лазим тир вири серенжемар кьабулна, милицаяр хъфена. Анжах гила Бега лагьана: «Аферин, яран буба, на зун дустагъдикай хкудна. Хъша, гила чна кьведа и кар чуьхуьда». Абур, рикӀерик шадвал, кӀвачерик зарбвал кваз, кӀвалихъди рекье гьатна. Гуьгъуьнай чир хьайивал, ибур халис къачагъар яз хьана, абурун хиве яна кьейи инсанарни аваз хьана. Гьукуматдин патай Бачараз медаль гана ва милицадин начальникди вичин патай хрум чекмеяр багъишна. Вахтуниз дуьньядал вири табий я, вахт-садазни. Ам садавайни кьуна акъвазриз жедач, ада вичин кар садазни хабар авачиз ийизва. Са легьзе, са декьикьа, са сят, са югъ, са варз, са йис лугьуз, инсандин уьмуьр физва, амма ада и кар гьисс ийизвач. Амма ахьтин вахтар жеда хьи, са декьикьа са йикъай, са сят са йисай аквадай ва, акси яз, са сят са легьзедай, югъни са декьикьадай гьисабиз жедай. Им инсандин бахтлу уьмуьр я. Амма и бахтлу уьмуьр кьуьзуьвили тӀимиларзава, адакай менфят къачудай, адакай кеф хкуддай мумкинвилер тазвач. ЯтӀани инсандин вил дуьньядихъай атӀудач. «Вил атӀудач дуьньядихъай-ширин я», – лагьанай зурба арифдарди. Ам гьахъ я кьван! ХъуьтӀуь вичин женжелвилер къалурзавай. Бачаран рикӀ дар тир. Адан рикӀик са тӀимил кьван цицӀивал, гуьгьуьлдик шадвал кутазвайди Мирзе тир. Къвердавай тӀарам буй гадарзавай, чуру-спелдал чӀар акьалтзавай хва акваз,
рикӀин къеняй Бачара адал дамахзавай. Са мус ятӀани, дишегьли веледрикай рикӀ хана, умудар тӀимил хьанвай бубадиз гила вири дуьнья Мирзедин вилерай аквазвай. Мирзедини, вичин нубатдай, адан бубавал ва Исмидин дидевал гила масакӀа аннамишзавай, абурун гьар са гаф, гьар са келима гада патал багьа тир. Аял вахтара вичивай хьайи «тахсирар» гила ада тӀупӀалай хъийиз жедай ва мад ахьтинбур тикрар тахьун патал чалишмишвал ийизвай… Мирзеди мектеб хъсан къиметар аваз куьтягьна. Гила вилик акъвазнавай месела, кӀелиз гьиниз фидатӀа, гьам тир. ЮКӀВАР-ЧИПӀЕР гзаф яна гадади, стха Талибални кьуна. Эхирни къад суьрсетдин институтдиз гьахьунал акьалтна. Экзаменар хъсан къиметралди вахгай Мирзедикай Урусатдин шегьерда институтдин студент хьанай. Дидедини бубади са патахъй и кардал еке шадвал ийизвай, вучиз лагьайтӀа ВУЗ-РА, чебни Урусатда, кӀелзавайбурун кьадар и патара лап тӀимил я; муькуь патахъай абур пашманни хьанвай, куьз лагьайтӀа хквез-хъфин четин я. Абурун мурад хва мукьвал-мукьвал чпиз акун тир. Мирзе кӀелиз фейи зулухъди Талиба Бачарни Исми Кайи Къеледиз вичин патав хутахнай. Абур куьгьне хуьре амукьун дуьз кар жезвачир. Талибан кьве мертебадин цӀийи кӀвалерин вилик машиндай хъуьчӀерикай кьуна авудай Бачара са геренда вич михьиз дараматдал элкъуьрун тӀалабнай. Адан тӀалабун кьилизни акъуднай. «Пагь, чан хва, – зурзазвай сес акъатна кьуьзекай, вилериз накъвар хъичена, – зи кӀвачер чиле акӀизмаз кӀандай, за ибурукай шагьдин дарванзар туькӀуьрдай хьи. – Аферин, аферин, – давамар хъувуна ада, гила секин яз, – лап хъсан дарамат хьанва, ацукьиз сагъвал акурай вазни ви балайризни. Гьабуруз мехъерар ийидай дарамат хьурай, виридаз чандин сагъвал гурай Аллагьди». Кьве йис акваз-такваз акъатна. Мирзедин кӀелунарни хъсан тартибдик акатнавай. Ам инани комсомол комитетдин членвиле хкянай. Са юкъуз адаз факультетдин деканди вичин патав эверна. – Вун Дагъустандиз хъфена кӀанзава, Шабанов, – лагьана ада, – Дербентдин консервиярдай комбинатда кӀвалах ава. Мад вун гьа еридин итим хьуниз килигна чна ви кандидатура хкянава. Ректорни и кардал рази я. Ви курсовой кӀвалахни гьа меселадихъ галаз алакъалу я кьван? – айнайрин винелай килигна декан Мирзедин чиниз. А комбинатда ваз чидай кас-мас авани? Мирзе са кьве варз вилик каникулриз хтана хъфенвайди тир. Хзанрал са кьилни чӀугуна, диде-бубадизни тавазивилер авуна хъфенвай Мирзедиз мад яргъи рекьериз камар ягъиз артух ашкъи авачир. Идалай гъейри рекьизни са кьадар харжияр лазим тир эхир. ЯтӀани чара хьанач: ада разивал гана. Югъ пакаман фарай акъатнавай. Дербентдихъай атай автобусдай эвичӀай жегьилди Талибан кӀвалихъди камар къачуна. Шегьредивай са акьван яргъа тушир кӀвалерин вилик аялар къугъазвай. Мукьув агакьайла, и аялрикай кьведа Мирзедин къаншардиз чукурна. Ибур Талибан веледар тир. Гадади, цуквал ацукьна, кьведни къужахламишна, амма чӀехида: «Ахъая, ими, ахъая, за бадедиз хабарин», – лугьуз, вич адан къужахдай футкьумарна ва ам цӀай галукьай хьиз кӀвалихъди катна. Гьаятдин ракӀаривни Мирзе агакьнач, анай хуругандин ценерни гъилеваз Исми экъечӀна, ам хцин гарданда гьатна. Дидедин вилерал накъвар алай, адай са гафни акъатзавачир, кьил хцин хурал эцигна киснавай ам. Гадади дидедин бедендин зерифвал гьиссзава, адахъай рикӀиз чими, амма атирдинди тушир къариба ни къвезва, им халис дидевилин
ни тирди гила хци кьатӀизва. Ам такӀан къведай ни туш, ахьтин ни анжах са дидедихъай къведа, масадахъай гьич садахъайни. Буба авай кӀвализ гьахьай хва къах хьана амукьна: ам вичин чкадал аламачир. Анжах са шумуд декьикьадилай Мирзе гъавурда акьуна: буба амач. Адаз вири дуьнья мичӀи хьанвай, кьве варз вилик вичи къужахламишай, пелез, гъилериз теменар гайи, вичин регьимлу килигуналди хва рекье хутур буба къе амачир. – Бес заз вучиз хабарнач? – туьтуьна шел аваз жузуна хци диледивай, накъвар алай вилер ажугъдив ацӀанваз. – Зун хва туширни? Зун са чара кас тирни? Хъилен шавкьуна гьатнавай хци галаз-галаз гайи суалриз гудай жавабар дидедиз жагъизвачир. Ам, гаф акъат тийиз, ийир-тийир квахьна, адан вилик къах хьанвай. Белки и «мярекат» яргъалди фидай жеди, эгер кӀвализ Талиб хтаначиртӀа. – Вуч хьанва, стха? Ана чи гьич са кӀусни тахсир авач. Ам бубадин тӀалабун тир. Вичин вил вахъай атӀанва лугьузвай ада, мадни вун хтана, хъфена са акьван вахтни хьанвачир эхир. – Зун хтунин къайгъуяр куьне садани ийимир. Хтун заз са четин кар тушир, ам зи ихтияр тир. Куьне зун са куьнайни кьунач, квез зун итимдай акунач. Квез зун гадарнавай гьакӀан кицӀин гурцӀулдайни хьанач. Буба кьван играми кас рягьметдиз фин, хциз хабар тийин?! Белки зи вил адахъ галамай жеди! Мирзеди гъилевай портфель ахъайна, анай акъудай кьве шоколад аялрин гъиле вугана. – Зун итим тахьуй мад инихъ элкъуьн хъувуртӀа, заз куьн кӀамач! Гадади варцихъди камар къачуна. Ван ацалтна шезвай диде адан гуьгъуьниз фена, ада хциз минетар ийизвай, амма гададиз адан ван къвезвачир, адан бейнида авайди са фикир тир: вучиз зи буба зун галачиз кучукна? Гила, яргъал тир Урусатдин шегьердиз акъатайла, адаз бубадин къадир чир хьанвайтӀа? Белки, адан рикӀел вич аял тир вахтара бубади авур чӀемерукар хквезвайтӀа? Белки, садра, селдик акатна перчӀил хьанвай «курквачӀ» яз, вич бубади файкадик кутуна, чими бедендив гьикӀ агуднайтӀа, хквезвайтӀа? Белки, садра хуьруьнви гададихъ галаз ккӀана хтайла, ада гайи суал: «Гатанани вун? Эгер масада гатана, вун и кӀвализ хтайтӀа, ваз чир хьухь, за вун чӀарчӀин цӀилинай акъуддайди», – хквезвайтӀа? Белки, Буржали халуди гайи къарпуздин чкалрикай, кьве чархни кутуна, авур араба хквезвайтӀа? Ибур вири са легьзеда а жегьилдин мефтӀеда къекъвезвай. Ам бубадихъ тамарзлу тир, адаз чизвай бубадин уьмуьр артух яргъалди тефирди, ам кьейила, вичин къуьнераллаз сурариз тухвана, сура вичин гъилералди тун-им гьадан фикир тир. Амма…
… Таза сурун патав цуквал ацукьнавай жегьилдин вилерай къвезвай накъвар, хъуькъверилай авахьиз, сивин къваларив кьван агакьзава. И кар ада лап геж гьисс авуна, ада шалвардин кьулухъ галай жибиндай кьуд къатнавай михьи яйлух акъудна, ам ахъайна, ахпа тупӀаривди кьаз, куьлуь руквадин гъвелар гьадак ктуна, яйлух пенжекдин хъултухда туна. Ам мад сеферда сурал элкъуьн хъувуна, гъилер хкажна дуьани кӀелна, яваш камаралди сурарин вар галай патахъ рекье гьатна. ВАД-ЦӀУД камуниз фейила, мад сур галай патахъ килигна, вучиз лагьайтӀа виридалайни багьа кас и чилик квай. Мирзе хъфена… Ам гьахъ ва я батӀул я жал?
Дагъустандин халкьдин шаир Мирзе Давудов яхул халкьдин векил я. Республикадин Сундарали хуьр адан хайи ватан Я.ИНА ам I939-ЙИСУЗ дидедиз хьана. Ада Магьачкъалада музучилище ва Москвада А.М. Горькийдин тӀварунихъ галай Литературадин институт куьтягьна хейлин йисара Даградиодин лак чӀалан передачайрин редактор яз, РДДИН писателрин Союзда Правленидин председателдин заместитель яз кӀвалахна. Алай вахтунда хайи чӀалал акъатзавай аялрин журналдин - «ЧӀавалачиндин» кьиле акъвазнава. I973-ЙИСАЛАЙ СССР-ДИН писателрин Союздин член я. М. Давудов Дагъустандин ва Москвадин чапханайра акъатнавай цӀудралди жуьреба-жуьре ктабрин - автор я. I975-ЙИСУЗ Киевда акъатай «Бутули» тӀвар алай прозадин ктабди автордиз еке машгьурвал гъана. Адакай исятдани ихтилатар кьиле физма. I982-ЙИСУЗ «Прогресс» чапханади фарс чӀачал чап авур «Кьуд къавах» кӀватӀалди автордин машгьурвал генани артухарна. М. Давудов зегьметкеш писатель я. Ада вичин вири къуватар лакрин, дагъустандин литература вилик финиз серфзава. И рекье ам датӀана фикирдик кваз гьерекатда ава. Эхиримжи йисара чӀалан устаддин къелемдикай «Ажалдин вилик» тӀвар алай роман-трилогия хкатнава. Адан сад ва кьвед лагьай томар кӀелзавайбурув агакьнава. И чӀехи эсердин бинеда Чечнядинни Дагъустандин сергьятра кьиле фейи гьахъсуз женгерин гъакъикъи шикилар, абурукай ийизвай веривирдер гьатнава. Эсердихъ тарс гунин ва насигьатдин жигьетрай еке метлеб ава. Чна чи къелемдин юлдашдиз вичин уьмуьрдин 80-гатфар еке гьевесдив мубаракзава. Къуй вич, рикӀе цӀийи эсеррин чешмеяр ргаз, датӀана кӀвачел алаз акурай.
Ахцегьрин къеледин патав гвай багъ. Адан са къерехда цлар квачир къап ава, аник ацукьдай секуьлар ква. Яргъай, жив алаз, Шалбуздагъдин кукӀушар аквазва. Ахцегьиз атана са шумуд югъ хьанвай Н и н а д и, гъиле ктабни аваз, М а р и я д и х ъ галаз сейрзава.
М а р и я. ГьикӀ аквазва квез и чкаяр? Вердиш жезвани? Н и н а. Вердиш хьанвач, я икрагьни хьанвач. ТӀебиат иерди я. Чкадин халкьни секинди яз аквада. М а р и я. ГьикӀ хьайитӀани вердиш жеда. Зун кьуд йис я ина аваз. Гъуьлуьхъ галаз. Аяларни ина ава. Н и н а. КичӀе тушни? М а р и я. Гила кичӀезмач. Чун чкадинбурухъ галаз, абурни чахъ галаз вердиш хьанва. Сад садахъ галаз кьунва. Н и н а. Сугъулвал гьикӀ рекьизва? М а р и я. Ина, залай гъейри, мад кьве эфсердин папар ава. Аскеррин парталар чуьхуьдай дишегьлияр ава. Сада садан рикӀ аладарда. Къумарал къугъвада. ГАГЬ-ГАГЬ базардиз фида. Ктабар кӀелда. Гьамамрал фида. Лап дарих хьайила, кешишдин кьилив аладда. Гагь и багъдиз къведа сейр ийиз. Им инал къеле эцигайдалай гуьгъуьниз чи аскерри кутунвай багъ я. РикӀ аладарун патал мад маса чкаяр авайди туш… Вун гьахъ я, инин тӀебиатдини сугъулвал чукуриз куьмекда.
Яргъай Жуьмя мискӀиндай азан ядай ван къведа. Ж у н у К ь а с ум пайда жеда. Адан гуьгъуьна багъдиз хъчар атӀуз атанвай, къуьнера чантаяр, гъилера гъвечӀи чукӀулар авай р у ш а р гьатнава. Жуну Кьасум багъдин и пипӀяй а пипӀиз чукуриз са куьхъ ятӀани къекъвезвайди хьиз аквазва. Ам, дишегьлийрин патавни атана, абурулай вири патарихъай вил аладарна, гафни талгьана, хъфида. Рушари адан гуьгъуьна зверзава.
Н и н а (кичӀевал акатнаваз.) Им вуж я ихьтинди? М а р и я. КичӀе жемир. Ам чкадин абдал я. Жуну Кьасум я. Ам гьинал хьайитӀани гьалтун мумкин я… Хата квайди туш. Н и н а. АкӀ ятӀа, хъсан я. Зи руьгь дабандиз аватнавай… Рушар вучтинбур я? Абур чукӀуларни гваз адахъ вучиз галтугзавайди я? М а р и я (хъуьреда). Абур багъдиз хъчар кӀватӀиз атанвай рушар я. Абдалдикай зарафатарзавайди я, чпиз кефер хкудзавайди я… Квез чидани, лезгийри хъчарикай гьихьтин афарар ийидатӀа?!. Авачир хъчар авач... Вергер, кӀекрен мичер, зерзерар, тегьмезханар... Кьилди са хъчар ва я жуьреба-жуьребур санал куьткуьнна, кьел, эферар, истивут, таза чичӀек, таза шур акадарна гъуруш ийида. Ахпа тинидин чкал кьелечӀдиз шткурна, са патал гъуруш экӀяна, муь-
куь патавди агал хъийида. Къерехра афарриз хас махсус «цвал» твада... Ахпа сачунал чрада. Чрайла, дуьдгъвер ягъиз, са харада твада, чӀем чӀугун патал... Пагь, абурун тӀеам-дад вуч я! ТӀуьрдалай кьулухъ тупӀар фитӀиниз амукьда вун!.. Заз афар ийидайвал чир хьанва, амма «цвал» ягъиз сакӀани чир жезвач... Н и н а. Куьне гзаф иердиз ихтилатзава. Зи сивиз цӀаран яд къвезва...
Зазни ина гзаф крар акунва, чир хьанва. Зи рикӀи чӀугунва и чкаяр! Мумкин я, вири заз сифте яз аквазвайвиляй гьакӀ хьунни. Ина хьанвай пуд гьафтедин къене заз кӀекер кукӀурдайвални, гьерер сад садал гьалдардайвални, кицӀер элуькьардайвални акуна. Симин пагьливанар вуч я! Крчар алай квасади вичиз пул тагайбурун чиниз гъуьр вегьейла, садан кефини тахуни, са итимдини вичин туьнтвал къалур тавуни зун гьейранарзава. Накь заз къуршахар кьазвай жегьилар акуна. Акъажунра гъалиб хьайибуруз «Шарвили» лугьузва. И халкьдихъ къадим вахтара са зурба пагьливан хьайиди я лугьуда… Аялри чпи чеб машгъуларда, абуруз гзаф къугъунар ава. КӀинтӀлаш къугъвада, кӀегьебрал къугъунар шумудни са жуьре ава! М а р и я. Аялриз урус папар акунни чӀехи машгъулат я. Гуьгъуьна гьатда «Матишка! Матишка!» лугьуз. Н и н а
Эхь, эхь! Заз акуна! Зазни гьарайна… Гьатта чи гьукуматдин къуллугъдал алай чкадин итимрини «Израсти, матишка» лугьуда. Зи дахди зун гъавурда туна. «Матишка» чи «матушка» гафуникай хьанвайди я кьван. Ибуруз чпин дин гвачир вири дишегьлияр матишкаяр я. М а р и я. Эхь, и халкьдихъ, и чилихъ сирер, аламатар гзаф ава. Н и н а. Халкь секин, ислягь хьун хъсан я. М а р и я. Эфсерриз, жегьил аскерриз секинвал кӀанзавач, женгерихъ, яракьар кардик кутунихъ, кьегьалвилер къалурунихъ къаних я. Н и н а. Ваъ, ваъ, гьа икӀ хъсан я… Авайвал лагьайтӀа, зав Дербентда рикӀин секинвал чӀурдай ванер агакьна. Илисудин султан, чи армиядин генерал хьайи ДАНИЯЛ-БЕГ, Шамилан патал элячӀна, адан наиб хьайивили вири мягьтеларнава. Гила Даниялаз Шамилни адан муьруьдар Кьиблепатан Дагъустандиз, Ахцегьиз гъиз кӀанзава лугьуда. Им хъсан хабар туш. М а р и я. Эхь, а хабар инани ава. Ина Самур ва Ахцегь вацӀарин кьерера авай хуьрера милицаяр акъвазарнава, мукъаятвал, игьтиятвал хуьзва… За дуьаяр ийизвайди я бедбахтвилер и чкайрив агат тавурай лугьуз… (Ван дегишарна, гуьгьуьлни ахъа хъхьанваз.) Квез чидани, прапорщик Алисултан ДАНИЯЛ-БЕГДИН хтул я, адан вахан хва я. ДАНИЯЛ-БЕГДИН вах, бубадални стхадал алукь тавуна, вич ва вичиз кӀан хьайи Къурбанали тӀвар алай са лезгидихъ галаз катайди я, лугьуда. Къурбанали урус гьукуматдин патал алайди яз хьана. Гьавиляй ДАНИЯЛ-БЕГДИВАЙ адалай кьисас къахчуз хьанач. Езнедикайни, вахакайни авай хъел гила генани къизгъин хьанва жеди. Адаз вичин хтулни урус къуллугъдал алайдакай хабар ава. Гьадазни ада, низ чида, исятда гьикьван гьелягьар кьазвайди ятӀа? Н и н а. Заз чидачир Алисултанан тарих. Аламатдин крар я. Адан диде викӀегь дишегьли я… Вичин муьгьуьббат патал я бубадин, я стхадин хенжелдикай, я чӀуру мецерикай кичӀе хьанач.
(Мариядин ихтилатдик са вуч ятӀани квайди гьисснаваз, акъваз хьана.)
Куьне Алисултанакай ихтилат вучиз куднай? М а р и я (
. Заз акуна ам куь гуьгъуьна гьикӀ килигзаватӀа… Н и н а
. Зи гуьгъуьна килигдайбур гзаф авайди я. Дербентда
заз са эфсер гзаф ширин, тавази гафар лугьуз алахънай. Ада заз чинебан чарни кхьена. За адаз «Заз ви гьиссер чӀалахъ жедай хьтинбур яз аквазвач, мад заз киххьимир» лагьана жаваб хгана. М а р и я. Алисултана чарар бажагьат кхьида. Ада квез вичихъ галаз кат ая лагьайтӀа, я туштӀа, гваз катайтӀа, куьне вуч ийида? Н и н а
(хъуьрена, ахпа мад наз маса гуз).
Адаз манийвалдайбур тахьана жеч. М а р и я. Мад вуж ава? Ина авай субай эфсеррини Алисултанакай вил къязава, абуруни адан рикӀе вахъди авай гьиссер кьатӀузва. Бажагьат абуру ина дагъвидин вилик пад кьадай жуьрэт ийида. Н и н а
. Гьахьтин жуьрэт ийидайбурни тахьана жеч… М а р и я
(мягьтелвални гьейранвал какахьнаваз, са гьихьтин ятӀани гиман рикӀе гьатнаваз)
. Мирзе-Али тахьуй гьа?.. Къеледиз гьадан атун-хъфинни гзаф хьанва гьа… И багъдизни къвез аквада… Хъсан халу я. Алимни я, округдин къазини я, жерягьни я. Гзаф чӀаларни чида, урусдални рахада. Амма адан пудкъанни цӀуд йис я. Адавай Алисултанахъ галаз гьуьжетиз жедач, эгер ада вичин шиирралди куь кьил элкъуьр тавуртӀа. Ам чӀехи шаирни я, лугьуда…
Кьведни акъвазда ва ван ацалтна хъуьреда.
вилера амалдар хъвер аваз)
. Ада вичин пабни рагьметдиз фенва, лугьуда…
Адан шаирвилин гьунардихъ галаз зун мукьувай таниш хьанва. М а р и я
Квез шиирар кхьена ракъурнавани? Н и н а. Ада заз вичи кӀелна. М а р и я. Мус? Гьина? Н и н а. Са гьафте инлай вилик. Вичин кӀвале… Чун, зи дахни, маса мугьманарни галаз, илифарнавай. Адахъ чӀехи ктабхана ава. Вичихъ авай виридалайни чӀехи девлет гьа ктабар я лагьана ада. Адаз Пушкинан, Лермонтован шиирарни чида. Ада и кьве чӀехи шаир жегьилзамаз кьена лугьуз гьайифарни чӀугуна. Ахпа ада вичиз подпоручиквилин чин гуниз, пагунар алай чергес-чухвадиз бахшнавай шиирни чӀехи кесердалди кӀелна ва ам гафба-гаф чаз урусдалдини хълагьна. За адан ктабар гъилелай авун адаз хуш хьанай, вири араб, фарс, туьрк чӀаларалди кхьенвайбур тир. И чӀалар адаз вичин дидед чӀал хьиз чизва, ада гьа чӀаларал вичин илимдин кӀвалахарни кхьизва, шиирарни туькӀуьрзава. Шииррал зи рикӀ алайди чир хьайила, адак лувар акатна: вичи заз шиирар бахшда лагьана гаф гана… Ахпа ам кьве йикъалай чахъ галаз Къурушдални атана. Чахъ Алисултанни, чи таржумачи эрмени Жамирзе, са шумуд милицани галай. Гьанай хкведай рекье ада захъ галаз кьилдаказ рахадай ара жагъурна, зав вичин шиирар вугана. Абур заз бахшнавайбур тир. М а р и я. Жеч! Н и н а. Эхь. Сифте ада заз гьасятда гьанал туькӀуьрай кьилдин кьуд цӀар кӀелна, анай заз «пери», «гьуьруь» гафарин ван атана, ахпа чарчел кхьенвай шиир вугана. Ахпа ада зи шабалт чӀараринни цӀару вилерин тарифарна. М а р и я
Валлагь, гаф авач! Чида гьа кьуьзеказ дишегьливрив агатдайвал! Н и н а. За адаз зи дидедин диде, яни зи баде Дагъустандай тирди, ам зи
чӀехи бубади-гуржиди Гуржистандиз гваз катайдакай лагьайла, Мирзе-Алиди вичи зи чӀехи бубадилай кьисас къахчуда лагьана. За хабар кьуна: «ГьикӀ?» Ада викӀегьдиз жаваб хгана: «За адан хтул-руш чуьнуьхда!» М а р и я. Адан рикӀе ашкъидин цӀай гьатнавайди турус я. Гаф авач. Амай дагъвияр хьтинди туш: вичин гьиссер чуьнуьхиз алахъзавач. Н и н а. Ахпа ада зав заз хиве кьур шиир вугана. Амни заз, иниз хтайла, Жамирзеди цӀарба-цӀар таржума авуна. Муьгьуьббатдин къизгъин гьиссер къалурзавай чӀал я. Машрикь патан халисан шиират я. Адахъ чӀехи устадвал ава. М а р и я. Валлагь, куь кьил элкъуьрнавай хьтинди я а шиирди. Н и н а. Ваъ. Шиирар заз хуш я, амма зи рикӀ акьван регьятдиз къачуз жедай къеле туш.
(Нинадиз гъил яда, адан гъилиз темен гуда.)
Дуст ханумди вун гадарнани? Н и н а. Адаз кӀвалин-йикъан къайгъуйри эвер хъувуна. М и р з е - А л и. Пара хъсан ханум я. Ада дуьз кар авуна. Н и н а. Аквар гьалда, квез захъ галаз кьилди рахаз кӀанзава, гьуьрметлу эфенди. Багъишламиша, квез «эфенди» лагьайтӀа жедани? Вирида квез гьакӀ лугьузва. М и р з е - А л и. Вуна заз вуч лагьайтӀани, зун рази я… Эхь ваз лугьудай гафарни авай захъ. Гила, лугьуз кӀан хьайила, чӀални кьаз кичӀезва. Н и н а? Квез, гафарин устаддиз, кичӀезва?!
. Зун чӀалахъ туш. Куьне гьахьтин кьасар ийизва, эфенди. М и р з е - А л и. Туш, за рикӀивай лугьузва. Н и н а. Лагь, ви рикӀик вуч кватӀа. М и р з е - А л и. Алатай гъилера Къурушдилай хкведай рекье за ваз шиир багъишнай. Гьа шиирда авай гафар ваз урусдалди кхьин хьаначир. Гьабурни, гила рикӀяй са къатда авахьзавай чӀаларни ваз лугьуз кӀанзавай заз. Н и н а. А шиирда вуч аватӀа, заз чизва. М и р з е - А л и. ГьикӀ? Ваз чи чӀал чидач эхир… Н и н а. Заз зи дахдин таржумачи Жамирзеди а шиир цӀарба-цӀар урус чӀалаз элкъуьрна. М и р з е - А л и. Жамирзе эрмени я. Адаз чи чӀал са акьван хъсандиз чизвайди туш, шиирривайни ам яргъа я. Адавай вав зи рикӀ агакьариз бажагьат хьана. Н и н а. Зун гъавурда акьунва. Сагърай куьн. Куьне закай махарик квай гуьзел авунва… Жамирзедилай зи дах гзаф рази я. Гьелбетда, ам шаир туш, ятӀани адаз вичин кар хъсандиз чизва. Ада заз Къурушрин папаривай ван хьайи са шумуд манини сифте лезги чӀалал кхьена, ахпа абур урус чӀалаз вичивай жедайвал элкъуьрна. Заз абурукай сад гзаф хуш хьана. (Гъилевай ктабдин юкьвай чар акъудда, Мирзе-Алидал яргъи ийида.) Ма, кӀела. А мани гьикӀ лугьузватӀа ван хьанайтӀа кӀандай...
Я рушар, инал ша кван! Инал ша! Фад! Р у ш а р, регъуьвилериз-регъуьвилериз, къведа. Чинар бишмейрив кӀевиз-кӀевиз, «Хийирар хьуй, Мирзе-Али халу» лугьуда. М и р з е - А л и. Абат хийирар, рушар! Регъуьвилермир... Квел гьалтнавай са кар ава... И чи комендантдин рушаз са мани лагьайтӀа, квез суваб жеда. Р у ш а р
Килисадай сейрдиз къведа, Хур ахъайна, эрмени, вун. Ви Исадин хатурдай заз Дуст хьанайтӀа декӀени вун! Зи къужах ваз ахъайдай за, Ви гарданда аруш жедай, Чи уьмуьрдин гам мягькемдай Закай тӀарам каруш жедай. Гьайиф, ви дин чаради я, Вун чи диндал алаз кӀандай. Мусурманвал кьабул ая, Вун яр хьана галаз кӀандай.
Рушар, мани лагьана, хъуьруьнариз-хъуьруьнариз, катна хъфида.3- р у ш
. Куьгьне мани я им… Мусурман руш хашпара гададал ашукь хьанва… Муьгьуьббат вирина ава… Н и н а. Куьн пара кьван сагърай и манидай! Рушарни сагърай... Аферин абуруз! Абур зи патай «сагърай» кьванни къачун тавуна хъфена... Мани иерди я... Зи фикир и манида авай маса делилри желбзава... Жамирзеди лугьузвай, бес и чкаяр, михьиз Дагъустан эрменийринди тир. Инра хашпара дин авалдай. Куьне и кардиз вуч баян гуда, эфенди? М и р з е - А л и. Эгь, Жамирзе! Жамирзе! Адахъ галаз зун ахпа рахада… ГЬАЛ-КЬИСА масад я. Гьелбетда, Дагъустанда, Лезгистанда арабар къведалди
чка-чкайрал хашпара дин кьабулнавай хуьрер авай. Къурушрин патав гвай Игъиррин хуьрни гьахьтин са чка тир. «Игъир» – им куь чӀалал «монах», чи чӀалал «девриш», амай дуьньядикай кьил къакъудна, кьилди, хашпара диндин са кӀватӀалда уьмуьр гьалзавай кас я лагьай чӀал я. Чи патара хашпара дин гвайбуруз «эрмени» лугьун хас я, вучиз лагьайтӀа къадим вахтара чи халкьдин гзаф паяр эрменийрив гвай хьтин хашпара диндал алаз хьана. Миллетдалди, ивидалди абур лезгияр тир. Месела, Миграгърин са паюнизни эрменияр лугьуда. Гьанани гагь-гагь чиликай цурун хашар алай инсанрин кӀарабар хкатда. Ахцегь вацӀун кьер кьуна Хинерин хуьруьз фидай рекье «Эрмени шехьай пел» лугьудай чка ава. Анилай булах авахьзава. Хинерилай винихъ Борч лугьудай хуьрни ава. Гьанагни хашпарайрин хуьр яз машгьур я. Абуруз гилани эрменияр лугьузва. Амма абур миллетдалди эрменияр туш… Амалдар Жамирзеди тарих вичин халкьдин хийирдихъ элкъуьрзава… Заз чизва, ваз ви иман ширин я, вун адал кӀевиз акъвазнава. Ви ишарадин гъавурда зун акьунва… ЯтӀани зун инал Жамирзедикай рахаз атайди тушир ман, ханум… Н и н а
Гъил къахчу залай, эфенди. Тарихра къекъуьнал зи рикӀ алайди я, гьавиляй ихтилатдилай къерехдиз алатун хьана… Куьне Жамирзедивай куь рикӀ зав агакьариз жедач лагьанай… ЯтӀа куьне агакьара, эфенди. М и р з е - А л и. Гила ихтилат гьинлай давам хъийидатӀа жувазни чизмач… Н и н а. Куьне, Къурушдилай хкверла, зи япал кушкушай кьуд цӀар куькай тир? Жечни абур кӀел хъувуртӀа? М и р з е - А л и
. Вучиз жедач кьван. Яб це, ханум.
Вун пери я, чӀалал текъвер пери я, ЦӀийи вацран хъичирзава экв вуна. Ваъ, гьуьруь я, вун женнетдин гьуьруь я, КӀевнава заз женнетдиз фир рехъ вуна.
Н и н а. Шиир цӀалцӀамди я. Зун анжах «пери» ва «гьуьруь» гафарин гъавурда акьуна. Амайбурун ваъ. М и р з е - А л и. За вун зи гъавурда такьазвай пери я лугьузва, вун женнетдин гьуьруь я лугьузва, гьа са вахтунда вуна зун женнетдиз финикайни магьрум ийизвайди къалурзава. Н и н а. Зун куь гъавурда акьунва, эфенди… Вунни зи гъавурда акьазвайди за гьиссзава… Пара кьван сагърай вун… Амма захъ суал ава: за квез женнетдиз фидай рехъ гьикӀ агалзава? Захъ ахьтин макьсад гьич авач эхир… М и р з е - А л и. Вуна ваз кӀан хьана агалзавайди туш, ханум. Гафаралди лугьуз тежедай ви иервили, ви къаматди, буй-бухахди, ви вилери зун, диндин къаравул, шариатдин къази, ислам динда аваз Аллагьдиз ибадат ийизвай кас михьиз къекъерай акъуднава. Зи кьарай квахьнава, сабур квахьнава. Арабрин «Сабур жамилун!» – «Сабур иер затӀ я!» ибара зи рикӀ алайбурукай сад я, амма зун адаз акси экъечӀзава. За ваз шиирар бахш авурдакай зи куьгьне дустариз хабар хьанва, абуру заз чеб залай нарази хьайивилин чарар ракъурнава, садбуру туьгьметар, садбуру тунбуьгьар ийизва, садбуру заз жегьнем хиве кьазва. ГьакӀ ятӀани, заз диндал кӀевивал авуналди къачудай женнетдикай гьяз амач. Заз вун алай чка гьа женнет хьиз аквазва. Н и н а. Куь гафари зун гьейранарни ийизва, яруни… Ваз зун гваз катиз кӀанзаваз тахьуй?
М и р з е - А л и. Гьахьтин фикирни зи какахьнавай кьилиз татана авач. Н и н а. Куьне заз Къурушдал зи чӀехи бубадилай кьисас къахчуда лагьайди тир, зи рикӀел алама. Амма чи патара гваз катуниз чӀехи къимет гузвач. Чи патара ашукь касди кӀанидан гьуьрметдай чӀехи крар авун, гьунарар къалурун адет я. М и р з е - А л и. Ахьтин адетар чи патарани ава. Гьунарар кваз такьур береда ашукь бендеди вуч авурай, ханум? Н и н а
. Шиирар кхьирай… М и р з е - А л и. За кхьизва… Заз вакай шииррин сагъ са ктаб кхьидай мурад ава. За ваз цӀийи шиирар гъанва. За абур урусдалдини элкъуьрнава вавай кӀелиз жеривал.
Н и н а. КӀела кван. М и р з е - А л и. Урусдалди? Н и н а. Ваъ. Жува кхьей чӀалалди. Заз халисан шиирдин везиндихъ, сесерин, кетигрин кадгъайвилихъ яб акализ кӀанзава. СИФТЕНИ-СИФТЕ Къурушдилай хкведайла куьне зав вугай шиир кӀелун тӀалабда. М и р з е - А л и. Башуьсте.
Гьейран ийиз вири алем, экуьн ярар къеледай, ЭкъечӀна ам, лацу чинал хъуьрез пӀузар, къеледай, Вилер цӀару, вич къизилгуьл, гузвай парпар, къеледай, Чилелай физ шабалат ранг алай чӀарар, къеледай. ЭкъечӀда зун, са Межнун хьиз, Лейли аквар, къеледай. А мубарак минарадай экъечӀда ам рагъ хьтин, Экуьн гарал наз гузавай, гьар пад дуьзмиш багъ хьтин, Чин къалурна цӀувад йикъан тамам вацран чагъ хьтин, Гьар жуьредин цуькверивди дуьзмишнавай дагъ хьтин, ЭкъечӀда ам, вири дуьнья ийиз серсер, къеледай. Лацу чинал хъуьрез-хъуьрез кьелечӀ пӀузар – жегьреда, На лугьуди лалидин нур гьатна вири къеледа, Дуьньядавай гуьзелрин шагь-ханум хьиз ам къекъведа, Иллагьиди халкь авунвай тек са гьадахъ элкъведа Вири алем, умуд аваз: къведа сувар къеледай. Бахш авуна, я Иллагьи, гуьзел ярдиз на камал, Квахьна гьарнихъ зи сабурни, зи акьулни, зи хиял, Эгер ам заз жез тахьайтӀа, заз дуьньядин кӀандач мал, ГайитӀани женнетдин юкь, заз герек туш хьун анал, Тур вуна зун и авай гьал, къвез серин гар, къеледай. Ашкъид шайда хьана, Ребби, квахьнава хьи къе зи кьил, ГЪАМ-ХАЖАЛАТ хьанва зи пай – куьхъ агакьрай мад зи гъил? Кьисметна яр, ая тӀун шад Ахцегь Назиман гевил, Сел хьиз чинай физва накъвар, зайиф хьанва зи кьве вил, Заз акваз хьуй гьар юкъуз зи рикӀ алай яр къеледай.
(КӀелна куьтягьна, Нинади лугьудай гафарал вил алаз акъвазда.)
Яр, ви чинин ранг акурдаз экуьн чӀаван ярар затӀ туш, Магьи хьтин гардан авай чилин иер рушар затӀ туш. Чиндин, Римдин пачагьар ви гуьзелвилин есир хьанва, Лугьузва ваз: гьич ви патав Цезарарни Кирар затӀ туш. Седефдин ви сарарикай хкатзавай хуш гафарин Вилик, зи яр, я якъутрин, я мержанрин вацӀар затӀ туш. Гьихьтин назик либасдивди чӀегирнава гуьзел беден, Вуна гудай наздин вилик малайикрин гьунар затӀ туш. Ашукь я вал Ахцегь Назим, гагь Керем жез, гагьни Межнун, Вав гекъигиз я Эслидин, я Лейлидин тавар затӀ туш.
Н и н а. Чида, чида. Заз Тифлисда абурукай риваятар ван хьана. Абурун муьгьуьббат бахт галачирди хьана… М и р з е - А л и. Гьайиф хьи, гьакӀ я… Амма шиирда зи фикир масад я: зун гагь, Керем хьиз, цӀай акатна кузва, гагь, Межнун хьиз, кьил квахьна, чуьллера дили-дивана яз гьатзава лугьузва. Вун, лагьайтӀа, Эслидилайни, Лейлидилайни вине я, вун масад я лугьузва за… Н и н а
(кьил агъузна, вуч лугьудатӀа течизвай хьиз)
. Пара кьван сагърай… Зун риваятрай туш… М и р з е - А л и. Вун вуж ятӀа са зи рикӀиз чида. Гьикьван иер гафар жагъурайтӀани, рикӀин сидкьи ахъайна лугьуз хьун мумкин туш. Гафарин кесерни къуват бес жедач... Мад яб це, ханум!
Къизилгуьлрин шагь, ша экъечӀ, ви цуькверин вахт я им, Гуьлуьстанда сейрдай вахт я, чиг гьиссерин вахт я им, Михекрннни беневшайрин хуш ниэрин вахт я им, Ашукь хьанвай гьам билбилрин, гьам лиферин вахт я им, Виридалай иер, гуьрчег, пак шейэрин вахт я им, Гьар жуьредин кӀунчӀар кьадай мерд гъилерин вахт я им,
Гуьлуьстандин вири цуьквер, вун акурла, алгъида, Чна кьведа санал чӀугвар гур кеферин вахт я им. И Лейлидиз ялвар ийиз, закай Межнун хьанва хьи, Генг къумлухра квахьна акьул, кефсузни зун хьанва хьи, Завай жуван йисарин сан чуьнуьхна кьун хьанва хьи, Эй ханум, зи карни кеспи вахъ дерт чӀугун хьанва хьи, Ви вилерин суьгьуьрдик зун михьиз юргъун хьанва хьи, Куьтягь тежер шелдик, хвалдик зи рикӀ пузгъун хьанва хьи, Ви ужагъра захъ пай атӀай есирдин дун хьанва хьи, Зун гъамарин хазинада яргъалди тун хьанва хьи, Зун кьатӀунриз табийзамач – зун ем ви цӀун хьанва хьи, Заз кӀанда вун – пай къачудай зи дердерин вахт я им. Зун икӀ сархуш ийизвайдан вуч я мурад? – Чидач заз. Зи кӀвачерал гьалдна зунжур – куьз я инад, чидач заз, Гьиндистандин хал заз кьисмет жедатӀа, мад чидач заз, РикӀева цӀай, бес чандай фул мус хьуй акъат? – чидач заз... Куьз авунва умуддин экв на заз кьегьят, чидач за, ГьикӀ агудин, гьикӀ кӀватӀ хъийин хиялрин гад? Чидач заз. Вун рекьелай алудзавай авани сад, чидач заз. Вуж я завай къакъудайди ви муьгьуьббат, чидач заз, Эй михек, заз зи тахсирдин лагь гьакъикъат – чидач заз, Вуч ятӀа вун: дава ятӀа, я мусибат, чидач заз, Эхир нефес хьанва къе зи, бед бендерин вахт я им. Вахъ галаз зун икьрар хьанай, гафни чӀал сад авунай, Ви цӀал алай чепелукь яз, за жув шаддиз цӀа тунай. Зи лувар цӀу кудач лугьуз умудни за кутунай, Масадаз зи сир лугьумир за и дердер чӀугунай. Квахьна зи къаст, зи ягь, абур, гар хьиз, фейи дугунай... Я Ребби, зун са вуна хуьх, ядайла ви сафунай, Регьим ая за и чӀалар кхьинайни лугьунай, И женнетдин гьуьруь-пери рикӀяй акъуд тахьунай, Адан вилик зун девришдин гьалдиз-дундиз атунай, Кьарай квахьай, ахвар атӀай дар мичӀерин вахт я им.
(Гагь са хъуькъвез, гагь муькуьдаз пуд темен туда.)
Гъил къачу залай, геж хьана зун. Вун текдаказ гадарна… Куьтягь тежедай кӀвалахри энгеларна зун…
Эхиримжи йикъара Мирзе-Али халудин шииррикай хуьре гзафбур рахазва…
Хабарар хъсанбур къвезвач, къази. Дереда эцигнавай милицайри чпив артухан яракьар гице лугьуз гьаркь ийизва. Шамила и патариз атун патал гьазурвилер ийизва лугьузва. Чи штабдиз абурув яракьар вугун дуьз яз аквазва. Зунни гьа фикирдал ала. И карди, белки, муьруьдрин ифей кьилер къайи хъийин… Куь фикир гьихьтинди я? М и р з е - А л и. Милицайри гьа кар гьаркь авуни зак къалабулух кутазва. Абурухъ са гьихьтин ятӀани маса ният хьун мумкин я. П о л к о в н и к Р о т. Вуч ният, къази? А л и су л т а н
Са чӀуру ниятни чкадин милицайрихъ авайди туш. Абурув гзаф яракь хьуни муьруьдрин камар кьулухъ яда. М и р з е - А л и. Милицаяр и чкадин инсанар я, жегьилар я. Абур вири къуват гьи пата аватӀа гьа патаз килигзавайбур я. Гагь и патахъ, гагь а патахъ ян гузвайбур я. Абурукай гзафбур Шамилални адан муьруьдрал гьейранвал ийизвайбурни я, жанаби полковник. Аллагьди яргъазрай, гьа яракьар гъиликдай вяде алукьайтӀа, а милицайри чпи чеб гьикӀ тухудатӀа килигна, гьа чӀавуз абурал артухан яракьар ихтибарайтӀа хъсан я. П о л к о в н и к Р о т. Чна са фикирар хъийида. Лезги цӀарцӀел чи кьушунар бес кьадарда алазва. Шамил ахмакь туш, ада абурукай вил къягъун лазим я. Н и н а. Дяве жедани, дах?
Инрихъ вуж дяве кӀанз атайтӀани, чна чкадал ацукьарда. Ваз кичӀе жемир, НИНА-ХАНУМ! Н и н а
Заз кичӀезва ни лагьана? Заз кичӀе туш. КичӀе тиртӀа, зун и патарив агатдачир. Амма заз са кар аламат я: чи жегьил эфсерри чпиз дяве авачиз сугъул я лугьузва, абур женгерихъ къаних я. М и р з е - А л и. Дяведихъ, ягъунрихъ къаних хьун яракьдивай я. Яракь гвай гьар садаз вич амайбурулай артуханди яз, кьегьал яз аквазва… Яракь гвачиз жув вуж ятӀа фикирна кӀанда. Яракьдалди гзаф месэлаяр гьялиз регьят я. Амма а чӀавуз гзаф къурбандар, барбатӀвилер жезва, ивияр экъичзава, инсанрин кьисметар хазва, уьмуьр гуьнгуьнай акъатзава… Вири месэлаяр яракь гвачиз гьялдай акьул кӀанда, сабур, намус кӀанда. Гьар са уьлкведихъ, гьар са халкьдихъ, гьар са гьакимдихъ, гьар са инсандихъ… Н и н а
. Куьн гьахъ я, гьуьрметлу эфенди. Квез гьавайда «кьилерин таж» лугьузвайди туш. П о л к о в н и к Р о т. Зунни ви гъавурда акьазва, Мирзе-Али. Амма… А л и с у л т а н. Яракь инсандин абур я. Яракь тахьайла, вавай ви хатур хазвайдаз, ви намусдик хкуьрзавайдаз жаваб гуз жедач… Яракь гвачиз хьайитӀа, нихъ чӀехи гъутарни тӀарам жукӀумар аватӀа, гьам вине жеда.
М и р з е - А л и. Акьулни, намусни, сабур авайдаз гъутарни жукӀумар герек туш. Вун зи гъавурда акьунвач, чан хтул. Заз лугьуз кӀанзавайди сад я: инсанри чеб вири месэлаяр гъутарни яракьар галачиз гьялиз вердишарна кӀанда. Яракьни гуж авай чкада гьахъ жедач.
Алисултаназ са вуч ятӀани лугьуз кӀан жеда. Нинади кьасухдай адан гаф атӀуда.
гадайри чпихъ галаз Шалбуздагъдиз зияратдиз. Ана авай пӀирерал. ГьакӀ зарафат яз. Чпиз машгъулат патал. Дагъдин ценерив гьалтда ибурал маса хуьряй атанвай инсанрин кӀеретӀ. Абурукай са руша, гьа и Бикеханум лугьудайда, зарафат яз тӀалабда Кьасумавай вичив гвай пар пӀирерал кьван кӀулаваз тухун. «ТухвайтӀа, зун са ваз къведа, мад садазни!» лугьуда. Ялда язухди идав гвайди. Агакьайла, лугьуда Кьасума: «Бес чна мехъерар мус ийида?» Бикеханумди лугьуда: «Ваз зи пар ялна лугьуз, вири гьакӀ регьятдиз жедайди хьиз хьанайни? Зун тухун патал вуна маса кьегьалвилерни къалурна кӀанда». «Лагь, за ийида!» – лугьуда Кьасума. Бикеханумани адаз дагъда авай виридалайни зурба, кьакьан, вири патарихъай цӀалцӀам, чуьхвер хьтин са къая къалурда; «АтӀа къванцел акьахайтӀа, зун рази жеда». Акьван гагьда анал акьахиз жуьрэт авур садни авачир. Бикеханума Кьасумавай анал акьахиз жедач лагьана фикирнавай. Амма Кьасум акьахна. КукӀушдин кукӀни-кукӀвал! Эхвичайла, адаз Бикеханум къажгъанач. Гьинва Бикеханум? ВутӀ хьана Бикеханум? Садазни чир хьанач… Гьадлай кьулухъ Кьасум рушахъ къекъвезва. Гьа чӀавалай инихъ ада вичиз са гьихьтин ятӀани ванер къвезва, вичив са вуж ятӀани рахазва лугьузва… Н и н а. Пара иер кьиса я! Кьасум халис кьегьал я! А л и с у л т а н. А къванцел зунни акьахайди я! М и р з е - А л и. Гила анал гзаф жегьилар акьахзава. А л и с у л т а н. Вавай анал акьахиз жедани, Мирзе-Али халу? М и р з е - А л и. ЧӀехивиликайни рехивиликай дагъвидиз рахшандар авун кутугнавач, хтул. Н и н а
(Нинадилай чарх ягъиз, адалай вилер алуд тийиз, Мирзе-Алидиз)
Имни хуьрера къекъвезвайди я, файтунда аваз… Идазни акуначни? Хабар яхъ ман…
(Жуну Кьасуман далуда гъилер туна рум гуз алахъда.)
Герек авач, вун адахъ къекъвемир. Вун жегьил я! Ваз ам акуртӀа, вун адал ашукь жеда! Вун ам гваз катда! Герек авач! Вун адахъ къекъвемир!
(Вири къах хьана акъвазда.)
Ахцегь вацӀани Кьулан вацӀа яд яру жеда лугьузва! Пехъер алтӀуш жеда лугьузва! Чилни цав акахьда лугьузва! Гумни цӀай гьатда лугьуда! Ката вири инай, лугьузва!
(Вири, рум гуз-гуз, са къерехдиз акъудда, вичи маса патахъ зверда.)
Бикеханум, вунни ката! Гьинава вун? Гьинал алатӀани, ката!
Хъурун кӀвале авай. Югъ гьикӀ акъуддатӀа чин тийиз, гагь и дакӀардал, гагь а дакӀардал физ, машинрин гьерекатдив ацӀанвай куьчедай акур садкьве инсан, гъвечӀи аялди хьиз, гьисабиз авай адан телефонди зенг ЯНА.-ВУЖ ятӀа?- шад хьана Хъуруназ. Катна фена трубка КЪАЧУНА:-АЛЛО! Им вуж Я?-ИМ зун я!- саки адан сесиналди рахана а кьиляй ГЬАРУН.-А-А, Гьарун, вун ЯНИ?-КВЕЛ машгъул я, ДУСТ?-СА куьнални. И дакӀардилай а дакӀардал физ, камар ГЬИСАБЗАВА.-ША ман зи КЬИЛИВ.-КЪВЕДА ман. Вучиз лагьайтӀа ЖЕДАЧНИ?-АЦУКЬДА, са виш граммрин дад АКВАДА.-АЛУКЬАЙТӀА, пис ахвар туш,- гуьгьуьл мадни шад хьана Хъурунан. Гьаруна кӀвалин рак хъуьрез-хъуьрез АХЪАЙНА.-ША, дуст, ша,- рахана ам.- Сифте чна кьведа са гъвечӀи кӀвалах ийида, ахпа чун ацукьда ХЪСАНДИЗ.-СИФТЕ хъсандиз ацукьна, ахпа а гъвечӀи кӀвалах авуртӀа жедачни?- Гьарунан тӀул чиз, чина авай шадвал туьхвена Хъурунан. Гьаруна чуькьни хъувунач, ам кьил чӀугуна кухнядиз фена. Адан гуьгъуьна аваз – Хъурунни.-И зегьримар завай сакӀани туькӀуьр хъжезвач,- къаб-тӀур чуьхуьзвай шкафдин ракӀарар ахъайна Гьаруна.- Ина авай гьал акурла, пабни экъечӀна кӀваляй катнавайди Я.-САНТЕХНИКАР авай чӀал чидачни ваз? Эвера, хъийиз ТУР.-ЯДА, ана пул гана хъийидай вуч авайди я? Къала, жув килиг акван. Чиркин ятар авахьна, кьацӀанвай ва пара пис ниэдив ацӀанвай шкафдин къене кьил туна, дакӀваз элекьзавай Хъуруна мез рахурнач. Галатнавай чкаяр галкӀур хъувуна, акъатнавайбур чкайра хутуна, ада тади кваз гъилер чуьхуьз эгечӀна. И кар бегенмиш хьайи Гьаруна, холодильникдай са кьатӀа ички амай бутылкани чугъундур кваз гьазурнавай келемдин кӀусар авай бади акъудна столдал эцигна, уьзуьагъвал АВУНА:-ЯГЪА, дуст, жуваз са виш грамм. Завай жезвач, пабни галаз фидай са рехъ АВА.-ЮГЪУР хьурай!- адал вилни хкаж тавуна лагьана Хъуруна ва дустунин кӀваляй рикӀ залан яз экъечӀна хъфена.
Са сеферда Гьарунни Хъурун, рагъданар алукьайла чпин адет тирвал, гьаятдиз экъечӀнавай. Инихъай анихъ, анихъай инихъ цӀарар гуз, телевизордай ван хьайи хабаррикай физвай рахунар Хъуруна вичин суалдалди КЬАТӀНА:-ВАЗ, ви папа завай вуч хабар кьазвайтӀа, ЧИДАНИ?-ЗИ ПАПА?-ЭХЬ, ви ПАПА.-ВУЧ хабар кьазвай?
-Лугьузвай хьи: - Я чан Хъурун, зи итим куь кӀваляй луьх пиян яз хкведа. Гьамиша! Амма вун чи кӀваляй акӀ хъфидач эхир. Гьич Садрани!-Вуна вуч жаваб ГАНА?-ГАЙИДИ гана, ам ваз талукь туш. Заз адан суалдиз вунани жаваб гана КӀАНЗАВА.-ГУГЬУЛДАЧНИ ваз пичӀи рахунар ИЙИЗ.-РАХУНАР пичӀибур ятӀани, суал лап кутугайди Я.-КУТУГ тавур крар зи папа ийидайди ТУШ.-КУЬРЕЛДИ, вахъ а суалдиз жаваб авач – гьакӀ ЯНИ?-ЯДА, вуч лугьуз гьавалат хьанва вун зал? Ви папа ваз, вуна адаз тӀимил суалар гузвайди ЯНИ?-ЧНА абуруз жавабарни гузвайди я. Ви папан суалдизни адаз хъсан жаваб ЖАГЪАНА.-АЖЕБ хьана, я дуст кас. Вуч лагьана ви ПАПА?-АДА лагьана хьи, вун зи кӀваляй гьар сеферда лух пияндиз хъфин завай я, зун ви кӀваляй дуьз кӀвачерал алаз хъфин – ВАВАЙ.-АХПА вуч ХЬАНА?-ВУЧ жеда кьван? Вуна, Хъурун,- лагьана ада заз,- ви кӀвале Гьарунан вилик ички бутылка бутылкадин геле аваз, гъиз эцигзава, ваъ авачиз вунани хъвазва, адани. Адан кӀвале, чан итим, са бутылка я гъизва, я гъизвач. Гъайидини я вичи валай гзаф хъвазва, я, вичивай къе хъваз жезвач лагьана, вавни хъваз ТАЗВАЧ.-ВУНА зи папазни гьахьтин жаваб ГАНАНИ?-ВАЪ. Адаз течир вуч ава кьван? Гьа ви паб тушни? Гьаруна ихтилат зарафатдиз элкъуьрдай хъуьруьн авуна. Хъуруназ амукьайди кьил юзуриз кисун хьана.
Нубатдин камар ягъунилай гуьгъуьниз кӀвализ хквезвай Гьарунни Хъурун лифтинив АГАКЬНА.-ЭВЕРА файтундиз,- гъилер руфунал эцигна буйругъ гана Гьаруна.-Вуна эвера МАН.-ГИЛА зун-вун ХЬАНАНИ?-АНА къе чи къунши Шамсият акӀанвайди тир. КӀВАЧИ-КӀВАЧИ хкаж ЖЕН.-ШАМСИЯТ пуд лагьай гьавада авайди я, чун – муьжуьд, кӀуьд лагьай гьавайра. КӀВАЧИ-КӀВАЧИ завай экъечӀиз жедач. Мецикай «цӀу» хкудна, Хъуруна лифтинин кнопкадал тӀуб илисна. Атана лифт, кьве патахъди ракӀарарни ахъа ХЬАНА.-БУЮР,- руфунилай алудай чапла гъил туькӀуьрна Гьаруна.- Эверайди вун я, гьавиляй вун - вилик, зун - кьулухъ. Мад сеферда мецикай «цӀу» сес хкудна, Хъурун лифтиниз гьахьна. Амма Гьарун адан гуьгъуьниз атанач. Гъилер руфунал аламаз, хъуьрезвай вилер Хъурунал алкӀурна, гелпя ХЬАНА.-ША тӀун! Абур вуч амалар я?- хъел эхзавай тегьерда рахана Хъурун.-АкӀайтӀа вуч ийида?- гьахьнач Гьарун лифтиниз.- Де жув ахлад, заз лифт рахкура… Хъурун хъфена. Ада Гьаруназ лифтни рахкурна. Алатна са шумуд декьикьа, Хъурунан телефондиз Гьарунан зенг АТАНА.-АКӀАНАНИ?- гьа-гьадал ацалтна хъуьрена Хъурун.- Ажеб ХЬАНАЧНИ!-ЗЕНГ ая лифтерриз!- Гьарунан ажугълу сес рахана ТРУБКАДА.-ЖУВА ая!- мадни ажугълу хьана Хъурун.-Зун абурухъ галаз хъелзавайди я,- хъуьтуьл хъхьана Гьарунан сес. Амма Хъурунан сес ажугълуз АМУКЬНА:-ЖУВАН мегофондилай МТС-ДИЗ зенг ийиз кӀанзавач лагь! Пул фида эхир! Трубка хкудна, Хъурун куьчейриз килигиз балхундал ЭКЪЕЧӀНА.-ЭХЬ, идаз Хъурун гьамиша ахмакь хьана кӀанзава. Ацукь сур хьтин мичӀи лифтина. Атайла къведа лифтерар.
СтӀал Сулейман я зи тӀвар.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Сулеймана лагьайвал… И ибара чаз мел-мехъерикни, кимел-куьчедани, мярекатрал жемятдин векилринни гьакимрин докладра-рахунрани ван жезва. Адакай чи чӀалаз хас тир «бубайрин мисалда лугьудайвал» ибарадин манада менфят къачузва. Сулейманан яратмишунринни бубайрин камалдин арада ихьтин барабарвал хьунихъ шаир патал къимет эцигиз тежер кьван метлеб ава. Ам шаир яз Сулейманан зурбавал субутзавай шагьидвилерикай сад я.
Кесиб хьайи инсандин тӀвар Дустаризни чиз амукьич,-
лагьанай шаирди вични фикирда аваз. ИкӀ тирди чи гьар йикъан уьмуьрди къалурзава. Накьни гьакӀ тир, къени гьакӀ я. Амма вири уьмуьр кесибвиле тухвай СтӀалви Сулейман патал ваъ! Фагьумай чӀавуз гьуьжет алачирди яз аквазвай и фикир Сулейманахъ хьайи машгьурвилихъ галаз кьазвач. Сулейман кьетӀен инсан хьана! Ам шаир тир! КьетӀен шаир! Зурба шаир! Им СтӀал Сулейманан яратмишунрал кӀвалах авур, илимдин рекьяй абур ахтармишай вири алимрин гьуьжет аламачир фикир я. «Вун шаир ятӀа, ваз чир хьун герек я: балкӀан амукьдач - къацу чуьл амукьда; игит дуьнедай фида – адан машгьурвал уьмуьрдив гумукьда. Зун игит туш ва чан алай шаирдин машгьурвални, гьелбетда, игитдин машгьурвал туш. Шаирдин машгьурвал, шаир вич хьиз, дегиш жедайди я, адан цӀал датӀана цӀамар хъивегьун герек я, тахьайтӀа, ялавар хкахьда, абуру чинар нурлу ийиз амукьдач!»- лагьай СтӀал Сулейманан мецелай несилрилай несилрал къвез гьар сана ва гьар сада тикрарзавай камаллу фикирар, гьелбетда, шаирдин машгьурвилин цӀал датӀана вегьезвай цӀамар я. СтӀал Сулейманан ирс кӀватӀунин рекье гзаф йисар акъудай ва адан яратмишунар ахтармишуниз вичин къуватар серф авур писатель ва философ Агьед Агъаева гьазурна I969-ЙИСУЗ, шаирдин I00 йис тамам хьунин вилик, Даггизда чап авур «Яратмишунар» ктабдин «Сифте гафуна» алимди икӀ лугьуз кхьизва: «СтӀал Сулейман вири маса лезги шаиррилай адал тафаватлу я хьи, вич гьикьван кесиб ятӀани, гьикьван вичи ва хайи халкьди зулумдик суза ийизватӀа-
ни, адан виждан кӀеви хьана, ада душманриз вилин накъвар къалурнач (абур шад тахьурай лугьуз), рикӀин сефилвал авунач, умудсузвал вяз авунач. Аксина яз ада девлетлуйрал, фекьийрал, судуйрал, халкьдин иви фитӀинзавай маса зилийрал гьужум авуна, абурун бейадалатлувал, инсансузвал винел акъудна, кесиб халкьдиз абурун чӀуру амалрикай ва гьерекатрикай хабар авайди чирна». Сулейманакай шаир авурдини, белки, вичин виждандин кӀевивал, руьгьдин мягькемвал ва женгиниз гьазур тирвал хьана жеди. Алим Агьед Агъаеван къейд шаирдин вири яратмишунар фикирда аваз авунвайди ятӀани, Сулейманан къилихдин и терефар адан сифте шииррилай эгечӀна ашкара жезва. Гьатта сифтеди яз гьисабзавай «Билбил» шиирдани шаирди гьа девирда вич хьтин агъзурралди жегьил итимар патал рикӀин тӀал хьанвай кесибвиликай суал гузва:
ЦӀи гьикӀ тир ви дуланажагъ, Тух яни, ваз - гишин, билбил?
Аял чӀавалай вичи недай кьас фу вичи къазанмишай Сулейманаз уьмуьр хьиз заманани, вичин кьисметдиз акъатай девирни, вад тӀуб хьиз, чир хьана. «Жувакай ихтилатда» ада лугьузва: «Заз и йисара гзаф крар акуна ва чир хьана. Виридалайни гзаф заз ам чир хьана хьи, фяле инсандиз виринра ва вири чкайра сад хьиз четин я. Сыр-Дарьядални, Агъа-СтӀалдални кесиб инсанар гьа сад хьиз бахтсуз я». ИкӀ тирди виридаз аквазвай, гьар сада вичелди гьиссзавай. Амма аксивал жезвачир. Аксивал алакьун патал кьетӀен виждан, кьетӀен руьгь хьана кӀанзавай. Сулейман хьиз шаир хьана кӀанзавай. Чан алай, рикӀ авай шаир! Сулеймана хьиз «Эгер шаир кьенвачтӀа, адавай кисна акъвазиз жедач» лугьудай шаир. Сулейманан фикирдалди, «Шаирарни гьар жуьрединбур жеда. Марф вири чилерал къвазва, амма, марф къвана лугьуз, къумлухда я бубуяр экъечӀдач, я маса цуьквер». Эгер Сулейманан шаирвиликай рахайтӀа, адан вичин келимайри вири сирер ачухарзава: «Тухвай уьмуьрдин пар зи рикӀе, чӀулав ципицӀар хьиз, ацукьнава. Ам цурувиле, винел каф акьалтиз, ргазва ва заз тек кьил алгъурун бес жезва, адалай къарагъзавай ниэди зи ивидик цӀай кутазва». Мадни: «Халис шаирдин руьгьдал гьамиша звал алаз кӀанда. Ам багъ хьиз я. Хъсан гафар кьакьан тарарал экъечӀзавай затӀар я, амма кьакьан тарар чеб битмишарна кӀанзава». СтӀал Сулейман халкьдин багъда битмишарай кьакьан тар я, шиирарни – а тарал жезвай емишар. ИкӀ тирвиляй, кӀел-кхьин течир шаирдин мецелай алатиз хьайи шиирар хуьруьнвийринни дустарин рикӀел аламукьиз, ида адаз тикрариз, йикъалай-юкъуз мадни гзафбур а жавагьиррин таъсирдик акатиз хьана. ГьикӀ хьи, Сулейман шаирди вичин яратмишунар, «вахтуниз яб гуз» ва хакьдизни ван хьурай лугьуз, адан дерди-баладикай, заманадиз хас тӀалрикай-квалрикай теснифайбур я.
Гьар гафуниз гьар са ери Аваз, лагьайбур я вири... СтӀал Сулейманан рикӀе Экв аквадай шуьшевайд я... СтӀал Сулеймана тирвал Лугьун, адан я шаирвал...
I869-ЙИСАН майдин I8-ЮКЪУЗ дидедиз хьана. Шаир хайи йисан патахъай бязи секинвал течир ва чеб вири крарин бинеяр аквазвайбур яз кьаз алахъзавайбуру гьуьжетар ва цӀийи-цӀийи гиманар давамарзаватӀани, Сулейманан уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ гьа и чӀавалай эгечӀнавайди яз лап фадлай кьабулнава. Гьасанбеген хзан Агъа СтӀалдал кесиббурукай тир. Ида гележегдин шаирдин уьмуьр акьалтӀай четинди авуна, адав девирдин вири татугайвилер ва зидвилер дадмишиз туна. СтӀал Сулейманан вичин мецелай кхьенвай «Жувакай ихтилат» эсерда шаирдин кьисметдикай, уьмуьрди адан вилик эцигай имтигьанрикай гегьеншдиз лагьанва. «Зун руфуна аваз,- ихтилатзава шаирди,- диде кӀвачел залан тирла, бубади, са себебни авачиз, ам рахкурна ва маса паб къачуна. Бубади авур и кар дидедин мукьвабуруз гзаф залан хьана, чпин хъилер ва ажугъар абуру залай къахчуна – гьич дидедин некӀедин дадни акваз тутуна, абуру зун, иски пекерик кутуна, бубадин ракӀарихъ гадар хъувуна. Зи уьмуьр гьа икӀ рикӀин тӀарвилелай башламишна…» Гишилани мекьила физвай уьмуьрди, Сулейманан I3 йисни жедалди, ам мадни кӀеве туна – буба Гьасанбег кечмиш хьана. КӀвал адал аватна. ИДАЗ-АДАЗ виридалай амукьай кӀвалахар ийиз кьил хуьз тежезваз акуна, Сулейман Дербент шегьердиз девлетлудин кӀвалел муздурвал ийиз фена. Ина адаз шегьердин шартӀар акуна, мугъул чӀал чир жез эгечӀна. Белки, сифте шииррин цӀарарни мецел Дербент шегьерда авай чӀавуз атана. Шаирдин ирс ахтармишзавай алимри къейд ийизвайвал, Дербент шегьердиз бахшнавай шиирни абурукай сад хьун герек я.
Мугьманар къвез гьар чкадай, Гьам Ахцегьай, гьам Къубадай, Аштерхандай, гьакӀ Шушадай – Гьарнай ина къунагъ ава.
– лугьузва шаирди и шиирда. Пуд йисуз ина кьабулай тежрибади, чир хьайи крари Сулейманаз цӀийи рехъ ачухзава. Ам кьил хуьз ва къазанмишиз кӀанз Генжедиз физва, ана вич хьтин масадбурухъ галаз ругъунар битмишарунал ва кӀватӀунал машгъул жезва. Къиздирмадин макан тир чкада азарлу хьана кӀвачел ахкьалтайла, Сулейман гьуьлуьн а патаз рекье гьатзава. Са шумуд йисуз Самаркандда ракьун рекьерал, ахпа Сыр-Дарья вацӀал эцигзавай муькъвел авур кӀвалахрини ам кесибвиляй акъуднач. ГьикӀ фенатӀа, гьакӀ элкъвена хтунизни мажбур хьана. А йисарикай «Жувакай ихтилат» эсерда икӀ лугьуз кхьизва: « И йисара заз гзаф крар акуна ва гзаф крар чир хьана. Амма заз чир хьайи асул кар ам тир хьи, кӀвалахзавай касдиз, гьам лежбердиз, гьам фяледиз, виринра сад хьиз четин тир. Жувакай катиз жедач – кесиб инсанар Сыр-Дарьядални, Агъа СтӀалдални – виринра сад хьиз бедбахт тир…» Юкьван Азиядай Сулейман элкъвена Бакудиз хтана, са шумуд йисуз нафтӀадин буругърал кӀвалахиз хьана. Инани адаз кесибвиляй экъечӀдай мумкинвал хьанач. Дуьньяда къекъвена Агъа СтӀалдал хтайла, Сулейманан 30 йисалай алатнавай. Ам гьа вич хьтин кесиб хзандай Марият лугьудай рушал эвленмиш жезва. Абуру чпиз кӀвал эцигиз, сал, багъ кутаз эгечӀзава. Шаирвал, лугьудайвал, Аллагь таллади гузвай пай тирвиляй, икьван чӀавалди акур уьмуьр, кӀватӀай тежриба Сулейманаз вичин яратмишунрин чешме хьана. Адан камаллу келимаяр, насигьатар, зегьем юкъуз къарихвал рекьидай булахдин яд яз хуьруьнвийрал ва дустарал, вири халкьдал агакьиз эгечӀна. Сифте шиир Дербент шегьердикай ятӀани, я туш билбилдикай теснифнатӀани, и йисарилай СтӀал шаир Сулейманан даим нурлу яз амукьдай яратмишунрин рехъ эгечӀзава. Къадирлу халкь, халкьдин арадай акъатай бажарагълу ксарин къимет хкаждай уьлкве далудихъ галайвиляй, СтӀал Сулейманан тӀвар уьлкведа кьиляй-кьилиз машгьур хьана. Ам сад лагьайди яз Дагъустандин халкьдин шаирвилин зурба тӀварцӀиз, виридалайни къиметлуди яз гьисабиз хьайи Ленинан ордендиз ва гзаф маса тӀвараризни наградайриз лайихлу хьана. Ада гзаф кьадар съездрани депутатрин сессийра иштиракна. Советрин писателрин сад лагьай съезддал, ам I934-ЙИСУЗ Москвадин Колонный залда кьиле фенай, савадсуз шаирди вири савадлубур вичин бажарагълувилелди мягьтеларна. Тарихда адан тӀвар ХХ асирдин Гомер яз даим амукьна.
(Советрин писателри ва журналистри шаирдикай газетрин макъалайра ва очеркра СтӀал Сулейманан мецелай ишлемишнавай фикирар).
– Зи рикӀел мукьвал-мукьвал Максим Горький хквезва. Гьикьван хъсан инсан тир ам! Гьихьтин зурба бажарагъвал авай адахъ! Чна вирида адавай чирвилер къачун лазим я. Ам амач лагьана фикир авурла, рикӀ пара туькьуьл жезва!
С. Мегьтиеван «Ашукьдиз мугьманвиле» макъаладай.
– Шаирдиз гзаф чир хьун, ада жезмай кьван пара чирвилер къачун лазим я. Эгер зун алим тиртӀа ва завай кхьиз жезвайтӀа!..
– За фикирзава хьи, кхьиз вуч хьайитӀани жеда, амма а вахтунда рикӀ кудач, патар-патар жедач. Мани туькӀуьриз кӀан хьайила, за вири гадарзава. Эгер чуьлда аватӀа – кӀвалахни акъвазарзава, манидив эгечӀзава. Гьасятда къуншийризни эверзава: ша, яб це, мани арадиз акъатнава!
– Эгер зун савадлу тиртӀа, жуван куьгьне ва цӀийи шиирдин мана-метлеб ва гафар рикӀелай алат тавун патал зани зигьиндиз икьван гуж гудачир. Амма зун билбилдилай бахтлу я, вучиз лагьайтӀа, билбил абурукай виридакай магьрум тирла, зи манияр инсанри лугьузва, чапдай акъатзава, маса халкьарин чӀалариз таржума ийизва.
– Чахъ ихьтин адет ава. Лезги вичин дустунин патав мугьмандиз фидайла, ада багъдин лап хъсан емишрикай тухуда. Жуван яратмишунрин багъдин виридалайни хъсан емишар за Советрин властдиз гузва.
А. Безыменскийндин «СтӀал Сулейман» макъаладай.
– Ашукьди вичин халкьдал вичихъ виридалайни хъсан вуч аватӀа, гьам, виридалайни хъсан инсанрихъ вуч аватӀа, гьам агакьарун лазим я.
– Жуван халкьдиз, жуван намусдиз хьиз, вафалу хьун лазим я, акӀ хьайитӀа, мумадин кӀвачер кваз, ракъинин сифте нур акьунмаз цӀрадай, къазмадин гуьрцелдилай анихъ кам янамаз, халкьдив агакь тавуна, рекьидай маниярни арадиз къведач.
– Ингье, куьн, савадлу инсанар, вири балкӀанрал ала, амма зун яхдиз физва, заз квев ва вахтунив агакьарун четин я. Зунни балкӀандал хкаж. Асадикай куьмек кьуна зун квев агакьдалди вил алаз акъвазун, балкӀанрин кам явашарун герек авач – зун кьуьзуь я, закай квез яргъалди рекьин юлдашни жедач, гьакӀ хьайила, жегьилар, куь пурара зазни чка це, алад виликди.* * *– Белки жув жегьил тахьун зи бахтлувал ятӀа. АкӀ хьаначиртӀа, завайни жуван лайихлувал хуьз жедачир, зи кьилни элкъведай. Шаирди вичин лайихлувал, жегьилар, сифтени-сифте хвена кӀанда. Шаирдин лайихлувал адан чилин лайихлувал я.* * *– Зун Москвадиз фидайла, инсанри лугьуз хьанай: «Сулейман, вуна куьгьне шаламар хутӀун, гарданда галстук тур, костюмар къачу. Аллагьдиз шукур, пулуникай ваз дарвал авач». За абуруз лагьанай: «За гьич садрани костюм алукӀдач, зун жуван куьгьне, серкин ни галай чухвадин къене амукьда – зи къуншийрални алай хьтин чухвадин. Ам алаз зи гъавурда халкь хъсан акьазва». Зун Москвадизни жуван шаламар алаз фена. Зи къуват гьа шаламра авай.
Э. Капиеван «СтӀал Сулейманахъ галаз жуван кӀвалахдикай» докладдай.
– Шаирдивай, эгер ам мейит туштӀа, кисна акъвазиз жедач. Адак вичиз кӀанзни-такӀанзни чӀуру карди къалабулух, хъсан карди шадвал кутада, амай дуьньядикай вичин мани чуьнуьхна тек вич патал ам хуьз шаирдивай жедач. Шаир – им кӀерецдин тар я. Адан кӀукӀни-кӀуквал са кӀерец хьайитӀани аламай кьван, инсанри адаз лашар яда.
СтӀал Сулеймана вичикай авур ихтилатдай.
(Вирисоюздин писателрин I съезд эвер гудалди вилик, гьеле I933-ЙИСАН гатуз, Дагъустандиз Москвадин писателрин са десте атанай. ВКП(Б)-ДИН Дагъустандин обкомдин отделдин зеведиш Юсуф Шовкринскийни галаз абур Дагъларин уьлкведин гзаф районра хьанай. Анра кьиле фейи гуьруьшмишвилерикай, акур агьвалатрикай, цӀийиз хьайи танишвилерикай Николай Тихонова «Дагъларин рикӀ» очерк кхьенай). … Зун, винел жуван рекьин япунжини вегьена, къатканва, амма ахварал физвач. Зи вилерикай Юсуфахъ галаз атӀай рекьер карагзава. Идал мадни са вуч ятӀа алава хъжезва, амма ахвар туш. Зун чӀехи ашукьдин гафарин таъсирдик ква, шаирдиз шаир ванцелай чир жеда, лагьанай ада. Чи писателрин десте Кьасумхуьрел хьайи югъ заз цӀийи кьилелай ахкуна. А чӀавуз вири десте санал алай. Юсуфалай, Павленкодилай, Луговскойдилай ва залай гъейри адак лезгийрин жегьил шаир Фатахов, Москвадай тир художник Лаков, писатель, Дагъустандин къенин ва накьан йикъарикай гьикаяйрин автор Роман Фатуевни квай. Кьасумхуьрел агакьдалди чун Каспий гьуьлуьн къерех тирвал къекъвенвай. Чаз гзаф чкаяр акунвай: гьуьлуьз мукьва тир къацу тепеярни, виш йисарин хъархъу тарар ва гужлу къавахар алахьай-экуь вили цава чпин кукӀушар акӀурна акъвазнавай дереярни, векьер-кьаларинни цуькверин фарашвиле батмиш хьанвай дагъларин ценерни. Цуьк акъуднавай тӀуларилай атиррив ацӀанвай зегьемвал къарагъзавай. Адав вири гьавани ацӀанвай. Гьинлай килигайтӀани, агъадихъай вили ва шкьакь кьван икьи тир гьуьлуьн гегьеншвал ачух жезвай. Чаз девирри чпин мензилар кӀандайвал атӀанвай чкайра цӀийи хуьрерни шегьерар акуна. Чна «Дагогнидин» яру ялаврин нефес гьиссна, Махачкъаладин портуна гимийрин лабаррин ванериз, Дербентда цӀийи фабрикайрин сириставрин сесериз яб гана. Чун Белиждин патарив балугъар кьазвай гимийрин фонаррин эквери тебрикна. Чаз куьгьне заманадин сеняткарвал, адетар, ацукьун-къарагъун амай хуьрер акуна.
Виринра хьиз, Кьасумхуьрелни чна кхьизвай инсанар, писателар ва шаирар суракьзавай. Чаз гьасятда лагьана хьи, Агъа СтӀалрин хуьре шаирвал квай кьуьзуь кас ава. Кесиб, савадсуз лежбер я, ада шиирар туькӀуьрзава, чуьнгуьрдихъ галаз абур лугьузва. Ам гзаф инсанриз чида, вири адакай рахада. ТӀвар адан Сулейман тир. Адан яшар пудкъадалай алатнавай. Чун вири десте санал адан кьилив рекье гьатна. Гьяд югъ тир. Шад ихтилатрик кваз физвай чна жедай гуьруьшмишвиликай тӀимил фикирзавай. Чун каф кьилеллаз авахьзавай Гуьлгеридал цӀийиз эцигнавай чӀехи, гзаф тагъарин муькъвел тажуб хьанвай. Муькъвелай анихъ кьве пата кьакьан тарар аваз дуьзен рехъ фенвай. Кьибледихъай, са уьтери кьатӀуз жез, вили ранг алаз, гьа гила-мад гьуьмеда цӀрана куьтягь жез гьазур тир Шагь дагъ аквазвай. Зун, рекье гьалтзавай чкадин инсанар мягьтелариз, яд авай хвал кьуна физвай, анани дагъларай атана секиндиз авахьзавай яд метӀерив кьван авай. Зал гзаф дамах гвай цӀийи чекмеяр алай, амма абуру кӀвачер акьван чуькьвезвай хьи, цяй финикди регьят хьанвай за жуваз Кьасумхуьрел хтанмазни абур дегишарунин гаф ганай. Зун, фикирар гьарнихъ чкӀана, кьуд патаз килигзавай, рехъ кьуна физвай жуван юлдашрив рахазвай, амма зак са гьихьтин ятӀани кьил акъат тийизвай гьисс квай, зи къалабулух артух жезвай. Чун акуна-такуна багъларин юкьва батмиш хьанвай Агъа СтӀалрин хуьруьз агакьна. Чаз адетдин, дагъдин хуьрера гзаф авай кьве мертебадин кӀвалер акуна. Чи къаншардиз юкьван буйдин кьуьзуь итим атана. Ахьтин итимар гьар са хуьре гзаф ава. Адал алай чухва лап куьгьнеди тир. Ам экъечӀни кӀваляй ваъ, кӀвалерин цлахъай, таран далдадихъай авуна. Азаддиз цӀингавар ягъиз кӀанзавай гъвечӀи, амма ацӀай жендек авай барцӀакдин гардандихъ вичин гъвечӀи, кьурай гъил вегьенвай и кас явашдиз къвезвай. Адан кӀвачер кьецӀил тир, вич икӀ таниш тушир инсанриз акуни адаз регъуь авунвай. Амма чун вичин кьилив атанвайди чир хьайила, ада кӀваляй низ ятӀани эверна, анай экъечӀайда барцӀак тухвана жагъун алай парахдиз яна. Сулейманакай тадиз масад хьана, ада вичин лайихлувал хуьзвай иесидин ишарадалди чаз, мугьманриз, кӀвализ теклифна. Чун кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана, тавдин кӀвализ гьахьна. Ана авай шейэр уьмуьрди ахтармишунрай акъуднавай хьтин усалбур ва куьгьнебур тир. Рехи цлакай куьгьне рух куьрсарнавай, ахьтин са рух накьвадин чиликни квай. КьацӀарал, дагъвийрин адет тирвал, къажгъанар, курар, бадияр ва маса къаб-къажах алай. КьетӀен парталар алай эгьли дишегьлиди регъуьвал кваз чаз хвашгелди лагьана. КӀвалин иесидин хцини, абурун са мугьмандини чи гъилер кьуна. Хзан чун къунагъламишунин къайгъуйрик экечӀна. Чна Сулейманавай чахъ галаз ихтилатар кӀвале ваъ, фена багъда авун тӀалабна. КӀвале дарни тир, хзандин къайгъуярни чаз аквазвай. Къецел хурушум жезвай, кӀвалин вилик квай тӀула ракъини ифирнавай векьер-кьаларин ва тамун-таран атир гьатнавай. Адалай анихъ къалин кул-кусри кьунвай тепе хкаж хьанвай. Чун гьа и тӀулаз эвичӀна. Са арадилай Сулейманни кӀваляй экъечӀна. Ада шаламар алукӀнавай. Хци дафтарни гъана. Яру ва чӀулав цӀарарин арайра бубади туькӀуьриз хци кхьенвай шиирар авай. Сулейман чӀурал ацукьна, адахъ галаз - чунни. Зун адан чинин кӀалубриз килигиз акъвазна ва гъавурда акьуна хьи, зи рикӀелай ам гьич садрани алат-
дач. Ам вири уьмуьрда четин зегьмет чӀугур, гзаф имтигьанрай экъечӀнавай, амма абурун азабрин гелер алачир инсандин чин тир. Кефина эцядай, туьнт ва я галатунинни кьуьзуьвилин са цӀарни и чина авачир. Сулеймана гьеле чӀулав чӀарар гзаф кумай гъвечӀи чуру, шуькӀуь кӀвенкӀвер винелди алчударнавай спелар тунвай. Чилиз килигзавай вилер дерин хиялрик квайбур хьиз аквазвай. Амма и зериф, эсерлу, секин чинин умуми шикил регьимлуди тир, ана чӀехивал ва гьейбатлувални авачиз тушир. Вич зайифариз, ажузариз алакьдай крар гзаф акунвай и касдиз, амма абурун тӀем акакь тавун анихъ амукьрай, ам вичин уьмуьрдин вири бедбахтвилерин кьилел хкаж хьана. Ам уьмуьрдин макьсаддин гъавурда адахъ чалишмиш жезвай амай вири инсанар хьиз ваъ, мумкин я, сифтедай вичин кьилни акъат тийизвай жуьреда акьуна. Ам рикӀин дегьнейра арадиз къвезвай гафунин ихтиярда авай, шаирдин и гафни исятда чаз ван жеда... Эхирни, Сулейман рахана. Ада сифтени-сифте пара гьуьрметлувилелди вичин мугьманар вужар ятӀа хабар кьуна. Чна нубатдалди танишвал гана. Адаз урус чӀал, чазни лезги чӀал течирвиляй, чи ихтилатар са кьадар четинвиле гьатна – сесинихъ яб акална шиирар таржума авун регьят кар туш. Ада чавай урус чӀалал шиирар кӀелун тӀалабна...– Амма, Сулейман, урус чӀал течизвай вун абурун гъавурда акьадач эхир. Ада и гафар лагьайдан дуьзенавили мягьтеларнавай тегьерда мили хъверна ва чуьнгуьрдин симерихъ тезенаг геляна жаваб гана:– Шаирдиз шаир ванцелай чир жеда! Ибур шиирдин тӀебиатдикай лап гзаф фикирнавай инсанди лагьай гафар тир. Чна адаз нубатдалди шиирар кӀелна. Ада вичиз течир чӀалал ван ийизвай цӀарариз яб гузвай, яргъи, артистдинбуруз ухшар авай тупӀаралди пӀапӀрус алчудариз, ада вичин пӀузарарни юзурзавай, гуя абуру кӀелзавайдахъ галаз шиирар тикрарзава. Ахпа, а шиирар лезги чӀалаз таржума ийидайла, адан вилер ацукьнавайбурун кьилерилай виниз яргъаз килигзавай. Ада инал кӀелай шииррин тариф авуна. Ахпа ихтилат адакай вичикай, адан шииррикай, адан уьмуьрдикай башламишна. Нянин ракъинин ишигъ гьеле къавахрин кукӀушрал ва тепедин кьилел аламай, чун ацукьнавай тӀула мичӀивили сирнав ийизвай, гьа артух жезвай мичӀивиле Сулеймана вичин шиирар кӀелиз ва чуьнгуьрдихъ галаз лугьуз башламишна. Эхь, ам гьахъ тир. Шаирдиз шаир ванцелай чир жеда. Чаз ван жезвайдини кьуьзуь пешекар ашукьдин, лугьун хьи, чи таниш, вичивай гаф гафунихъ галкӀуриз тежез, чарадан манияр лугьузвай ашукь Искендеран, гьеле руьгьдай шаир яз, вичи къуръандай чирнавай шиирар хсуси вичинбур хьиз кӀелзавай, халкь абурун гъавурдик кутазвай фекьидин сесни тушир. Адак чилин шадвални ажугъ квай, гуя и сесинал и чун ацукьнавай багъдивайни, и дагъларивайни, сад садал гьалчиз рагарин къаябар гваз физвай вацӀувайни рахаз жеда. Ам эбеди батӀракдин, зегьметкеш инсандин ихтилат тир. За фикирна хьи, адан мецелай шииррин и дамах гвачир гьейбатлувиле, ачух, и дагъларин къван квай чилер хьтин векъи гьахълувиле, ваз гьикӀ кӀандатӀани кьабулиз жедай, уьмуьр рахазва. Амма тӀебиатдивай вичивай къачунвай и гьевес, и къуват гьисс тавуна вавай акъвазиз жедач. Мумкин я, ада гафар чеб чпихъ галкӀурнавай, рагар чеб хьиз, санал кутӀуннавай къайда ва гьа икӀ ада яратмишнавай образар маса
чӀалаз элкъуьрун кьиле тефидай кар я. Адан фикирар лугьуз, и таза ва жафа алай чӀалавни жуван къайдада эгечӀиз жеда, амма гьич са таржумадивайни, цӀарба-цӀар таржумадивай генани, адан шиирра яшамиш жезвай уьмуьрдин гьерекатдин гьич хъенни хуьз жедач. Багъда мадни мичӀи хьана. Элкъвена вил вегьей заз чун мадни гзаф хьанваз акуна. Куьчедай атай касни авачиртӀани, и тӀулал инсанар пара хьанвай. Абур мадни артух жезвай. Заз тепедин кьилелай къалин кул-кусрин арадай никӀериз физвай жигъир авайди чизвачир. Чуьлда кӀвалах куьтягьна, дагъвийриз хас тирвал, ван-сес тавуна хуьруьз хквезвай лежберар, Сулейманан манийрихъ яб акализ ацукьнавай инсанар акуна, чи патав агатнавай, чпин дергесар чилел вегьена, нефес акъуд тийиз, цуквал ацукьнавай. Хуьряй иниз нянин къуларилай къарагъзавай ниэр галай гумар, мал-лапагдин гьарай-эвер, мадни са гьихьтин ятӀани йифен сесер, арабайрин чӀигъ-пӀигъни агакьзавай, амма и тӀулавай инсанар эсиллагь юзан тийиз ацукьнавай. Чун вири и акьалтӀай четин уьмуьр акур, савадсуз, амма вич руьгьдин азадвилин ва дурумлу зигьиндин иеси тир кесиб лежбердин мецелай рахазвай халкьдин поэзиядин таъсирдик квай. Чаз ам элкъвена вири тӀебиатди яратмишзавайди ва амни даим ргаз амукьдай чешме тирди аквазва. Чун ада шиирар кӀелна ва манияр лагьана куьтягьайдалай кьулухъни яргъалди а багъда амукьна. Чун маса месэлайрикай рахазвай. КӀвалин иесини адан хайи хуьруьн, Дагъустандин вилик уьмуьрди вичи эцигнавай цӀийи везифайрин гъавурда лап хъсандиз авай. Чун адан шииррикай, адакай вичикайни рахана. Ам кесибдиз яшамиш жезвай, гонорар ада къачузвачир, маса куьмекарни адаз гузвачир. Вирида адан машгьурвал артухарзавай, амма и кьуьзуь касдин уьмуьр хъсан, агьваллу авуникай садани фикирзавачир. Чна вичиз дуланажагъ хъсанарунин, шиирар туькӀуьрдай шартӀар яратмишунин патахъай куьмек теклифайла ва гьакӀни вичиз мугьман хьунай ада чаз такабурлувилелди чухсагъул лагьанай. Кьасумхуьрел чун Сулейманан шииррин чӀехи таъсирдик кваз рекье гьат хъувуна. За фикирна хьи, «Шаир гьалтай югъ бахтлуди я» лагьай мисалдихъ гьакъикъи метлеб ава, ибур гьакӀан гуьрчег гафар туш. Эхь, им бахтлу югъ тир. Заз инсандин руьгь тешкилзавай, адан уьмуьр вилик тухузвай, инсанвилин вири метлебар чпив ацӀурзавай шаирвилин гафар ван хьанвай. ЧӀулав рикӀ дар Шопенгауэра лугьудай: «Ктаб куь хсуси фикирар акьалтӀайла, анжах ахпа кӀелиз башламиша». Вичин къаравулда тӀебиат акъвазнавай, ада вичиз Гомеран бажарагъни гайи Сулеймана уьмуьрда гьич са ктабни кӀелнавачир, чӀехи уьмуьрдин чешмейрай къачузвай адан фикирарни акьалтӀзавачир. Ада вичин бажарагъвал, пайи-паяр ийиз маса гуз, куьтягьнавачир, акур четинвилерин заланвилик кутуна гъиляйни акъуднавачир, амма, инсанрив ва чилив мукьвавал хуьз, ада гьар са касдиз хуш аваз гузвай шадвал хвенвай ва артухарнавай. Ам шиирралди яшамиш жезвай, абур адан нефес тир. Адан бейнида вири халкь, уьлкве, тарих яшамиш жезвай. Шаир вич вакъиайрин чан алай ктаб тир. Адан чуьнгуьрдин назик сес вич элкъвена тӀебиатдихъ галаз алакъалу ийизвай гимишдин гъал хьиз тир. Заз ам, чун хъфейдалай кьулухъ, яргъал, вичиз течир Москвадай атай мугьманрихъ галаз хьайи танишвили къалабулух кутуна, балхундал гьикӀ ацукьнаватӀа, аквазвай.
Цава гъетер куькӀвена. Кьибле патахъай, яргъай Шагь дагъларин живер винел гьуьм алаз аквазва. Абурун кьулухъ Азербайжан гала, ана, гьуьлуьн къерехдал нафт хкудзавайбурун чӀехи шегьер ала, ана, гьеле гьуьлелай а патаз, Юкьван Азиядин ифей къумлухриз акъатдалди, Сулейманни хьанай. Жегьеннемдин цӀун зегьемвиле акьалтӀай залан кӀвалах тамамариз Сыр-Дарьядал муьгъ эцигдайла, гьанани, ахпа мад Бакудани – виринра мичӀивал ва каш авай. Уьмуьрди адаз зегьметни кесибвал гана, амма ада лагьана: «За ваз ахьтин къуват гуда хьи, ам гваз вуна виридалайни девлетлу касдин уьмуьр тухуда, амни, а къуватни шаирвилин гаф я, ада ахмакьар чукӀулди хьиз атӀуда, акьуллу инсан шад ийида, вучиз лагьайтӀа вуна адаз вичикай вичизни, вири дуьньядизни суьгьбет ийида. И девлетди вун вири девлетлуйрилай вине эцигда. Ам вавай къакъудиз гьич садалайни алакьдач». Амни гьахъ я, уьмуьр куьтягь жезва. Кесибвиле аваз пудкъанни кьуд йис хьанва, амма зун, къуш хьиз, циф хьиз, Шагь дагъдин гар хьиз, азад я. Ингье къе зи кьилив регьимлу инсанар атанвай, абуру зи дуланмишвиликай хабар кьуна, чпи заз куьмек гудайди, зун къедлай кьулухъ ихьтин четинвиле, кесибвиле яшамиш хьун лазим туширди лагьана. Абур бейкеф жез кичӀела, завай и кесибвал тӀебииди тирди лугьуз хьанач, вучиз лагьайтӀа, эгер зун регьятвилерин, гьуьрметрин юкьва хьанайтӀа, зи чӀаларин ишигъ туьхуьдай, чӀулав накьвада гьатай гапурдин хцивал хьиз, абурун метлебни квахьдай. Абуру фикирзава хьи, гуя заз чпивай са вуч ятӀани кӀан я. За жуваз кӀани вири затӀар кьабулнава: зи халкьдивай, гуьзел дагъларин, къешенг багъларин, регьимлу инсанрин, гуьрчег рушарин, викӀегь гадайрин юкьва зун тунвай хайи чиливай. Зун абурал виридал ашукь я, къе къерехдай куьмек гуналди зи камаллувал артух хъжедач. Регьимлу гафарай абуруз чухсагъул. Зун абуру кӀелай шииррин гъавурдани акьунач, амма, за кьатӀайвал, абур хъсан шиирар тир. За абурузни гьакӀ лагьана: «Хъсан шиирар я, кьезилдиз къвезва, къуватлуз къвезва. Заз ванцелай чир жезва...» Кьасумхуьрел агакьна муькъвелай Гуьлгеричайдин винел къугъвазвай дири лепейриз килигиз леззет къачузвай зи фикирда зурба шаир гьа ихьтинди яз АКВАЗВАЙ.«ШАИРДИЗ шаир ванцелай чир жеда», – лагьай гафар зи бейнида, йифен мичӀивал атӀудай ракетадин ишигъ хьиз, амукьнава. Лакрин Шовкра хуьре кьакьан къавал япунжидик ахвариз фидалди вилик зи вилерикай маса хуьруьн, Агъа СтӀалрин шикил, куьгьне хьанвай чухва алай, кьурай, къуватлу гъилерал чуьнгуьр алай кьуьзуь ашукьдин къамат карагна...
«Заз ва – а кар заз чизва – неинки тек са заз, ашукь СтӀал Сулеймана зурба таъсир авуна. Заз и савадсуз, амма камаллу кьуьзуь касди, президиумда ацукьна, кушкушдалди вичин шиирар гьикӀ теснифзавайтӀа, акуна, ахпа ада, XX асирдин Гомера, абур гьейран жедай тегьерда кӀелна. Сулеймана яратмишзавай хьтин поэзиядин жавагьирар арадиз гъиз алакьзавай инсанар хуьх».
Яшлу Сулейман, жаван хьиз, жегьил Советрин чилел, и зурба чилин къагьриман веледрал, адан гзаф инсанперес, шад, къарсуриз тежедай къурулушдал ашукь тир.
* * * СтӀал Сулейман халкьди вичи чӀехи авур, амма Советрии властдин девирда еке машгьурвал къазанмишай халкьдин халис шаиррин жергеда ава.
* * * СтӀал Сулейман гзаф зурба ва халис шаир я... Дагъустандии чӀехи ашукьдин рикӀел вичин Ватандин накьан перишан югъ гирт хъсандиз аламай. Гьавиляй ам адан гъалибвилерив ацӀанвай къенин йикъал ва гурлу пакагьан йикъал ашукь тир...
* * * СтӀал Сулейман вичикай баркаллувилин манияр теснифна кӀандай ва тесниф ийидай ашукьрикай сад я.
* * * СтӀал Сулейманакай чӀехи шаир хьана, вучиз лагьайтӀа адахъ вичин уьлкведин уьмуьрдал гуьзчивалдай ва адан гъавурда акьадай халис чӀехи бажарагъ авай.
* * * Зиз чиз, СтӀал Сулейман тӀебиатди анжах шиирар кхьин патал халкьна. Адан ялавлу шиирри, Дагъустандин дагъларилай эгечӀна, чи уьлкведин вири пипӀерал хьиз, Гуржистандин винелни лув гана:
«Баку, Тифлис, гена Москов, мад Ленинград ава чаз», - лагьана чӀехи шаирди. «XX асирдин Гомер « халкьарин дуствилин шаир хьана. Чна стха тир Дагъустандихъ СтӀал Сулейман хтин «Билбил» хьунал кӀевелай дамахзава.
* * * СтӀал Сулейман чӀехи поэзиядин лишан я. «XX виш йисан Гомер!» -дуьньядин са шаирни ихьтин къиметдиз лайихлу хьайиди туш. Адан ялавлу цӀарари чун къени гьейранарзава.
Гьар са халкьдин гьар са чӀехи устаддик амай халкьарин пайни ква. СтӀал Сулейман Азербайжанда жуванди, хайиди, багъри кас яз гьисабзава. ЧӀехи щаирдин аял ва жегьил йисар Низамидин ватан тир Генжеда, Физулидин, Вагъифан, Сабиран ватан тир Азербайжанда кьиле фена.
Сулейманахъ хьтин машгьурвал авай шаирар чилерин винел тек-бир ала. Адан камаллу, фасагьат хци шиирар Эрменистандин шаирриз гзаф мукьва я. Амма XX виш йисан Гомеран хатӀ маса са шаирдин хатӀунизни ухшамиш туш.
Сулейманан патав Эльбрусни Казбек са шейни туш, Сулейман Кавказдин цӀийи кукӀуш я.
Дуьньядин культурадин цава гьич садрани туьхуьн тийидай гзаф зурба гъетери нур гузва. Абурукай сад Дагъустандин кьилелни куькӀвенва. Адан тӀвар СтӀал Сулейман я.
Дагъустан поэзиядин макан я. Адан гьар са ккӀалди, гьар са булахди мани лугьузва. Амма Дагъустандин эдебиятдин виридалайни кьакьан кукӀуш, адан Эверест СтӀал Сулейман я.
СтӀал Сулейман – аламатдин аламат я, амма гьа са вахтунда ина аламатдин кар авач: ХХ асирдин Гомер лезги халкьдин дердери яратмишна ва гила, хушбахтвал къазанмишнавай вахтунда, халкьдин шадвили ам хкажна дуьньядин эдебиятдин сегьнеда эцигнава.
Чи тарихдин, культурадин, литературадин мичӀи пипӀер, лацу лекеяр... Яраб абур садлагьана дегиш хьайи уьмуьрди арадал гъана жал, я тахьайтӀа, абур гьамиша чи бейнида, гагь къизгъин жез, гагь элуьхиз, чи руьгьдик хкуьриз, чи намусдик кьарайсузвал кутаз, чи къвалав ГВАЙТӀА?«КУЛЬТ личности» тӀвар акьалтай йисар... са тахсирни квачиз пуч хьайи кьван инсанар, а гьахъсузвилер Ватандин ЧӀехи дяве башламишайлани акъваз хьаначир. «Ахпа партиядин XX лагьай съезд, культ личности» барбатӀун... идахъ галаз арадал атай умудар... ва ахпа яргъалди давам хьайи «застой» тӀвар алай девир, сад хьтин къеле ганвай инсанар, бажарагъар, крар, шейэр, дараматар... гьинихъ килигайтӀани сейли хьайи рагъул ранг... ва, эхирни, атай перестройка, ашкаравал, демократия. И вакъиайрихъ галаз зи несил ва кьилди къачуртӀа, къелем гъиле авай кас хьиз, зун гьихьтин алакъада хьана? Четин суалар я, жавабарни регьятбур туш. СтӀал Сулейман, «XX лагьай асирдин Гомер», Дагъустандин советрин литературадин бине кутурбурукай сад, хайи литературадин чӀехи са векил, уьмуьрдин университетар куьтягьнавай бажарагълу ва камаллу кас. И делилар виридаз чида. Са акьван яргъал дурум тагай советрин девирда шаир машгьурвилин кьакьан гьуьндуьррив агакьайдини виридаз ашкара я. Амма Сулейманан уьмуьрдин са бязи кхьин тавуна амай чинрикай и мукьвал къведалди хейлинбуруз хабар хьанач. А чинарни гьа чна винидихъ лагьай «культ личности» аваз хьайи четин йисарал гьалтзава. Малум тирвал, Сулеймананни лезги литературадин чӀехи къайгъудар хьайи алим, чӀалан устад Гьажибег Гьажибегован арада еке дуствилин алакъаяр авай. Сулейманан инкъилабдилай вилик йисара яратмишнавай ва советрин девирдин яратмишунар гуьнгуьна хтунин мураддалди переводчикар патал абурун цӀарба-цӀар таржума авунин рекье, алимди йиф-югъ талгьана еке зегьмет чӀугунай. Н. Самурский, ахпа Гь. Гьажибегов «халкьдин душманар» яз кьунва лагьай терс хабар галукьай Сулейман I937-ЙИСАН августдин вацра вичин дустарин
суракьдиз Махачкъаладиз атайдакай заз 60-йисара чир хьанай. А йисара Гь. Гьажибегован уьмуьрдин юлдаш Зулейха Султанова са шумуд сеферда чи кӀвализ мугьман хьанай. Адан суьгьбетар А. Саидова, Гь. Гашарова ва за нубат-нубатдалди кхьенай ва лентиниз къачунай. Абур гилани чи архивда амазма. Гь. Гьажибегов вад тӀуб хьиз чидай Сулейман, вичин дустуниз «халкьдин душман» лугьунал сакӀани рази жезвачир. Шаирди им са вад йикъан гъалатӀ яз гьисабнавай ва и гъалатӀ дуьзар хъувун патал къуьн кутун вичин буржи яз кьунвай. Гьайиф хьи, шаирдин умудриз терс вахтуни тӀвал яна. Эмир гъилевайбуруз халкьдин шаирдихъ галаз и месэладай гьич рахазни кӀан хьанач. Малум тирвал, Н. Самурский кьурла, адан чкадал партиядин обкомдин I – секретарь Сорокин хкянавай, КГБ-ДИН чӀехидини Ломоносов тӀвар алай кас тир. Гьа и йисара обкомдин отделдин зеведишвиле кӀвалахиз хьайи Гь.А. Аликберова тестикьарайвал, Сорокинани Ломоносова Сулейманаз Махачкъаладиз эверна ва меркездин Ленинан тӀвар алай майдандал «халкьдин душманар» русвагьзавай митингдал рахун ва а рахунрик Самурскийдин ва Гьажибегован тӀварарни кутун теклифна. Амма, шаирди вичи лагьайвал: «Гьахъ лугьун къадагьа тир, гьахъсузвал шиирда тун мумкин тушир». Сулейманан рикӀел гьа вичи лагьай маса гафарни хтана: «Шаир, эгер адал чан аламатӀа, лал жедач, ам рахада». Сулеймана гьакӀ авунни авуна. 7-ноябрдиз (I937-ЙИС) ада эхиримжи сеферда вичин шиирар кӀелна. А шиирра шаир халкьдихъ элкъвена рахана, къадирлу халкь вичин вафалу рухвайрин гъавурда гьамиша авайдакай ва жедайдакай лагьана. Ада кӀелай чӀаларик я Самурскийдин, я Гьажибегован тӀварар ван тахьай Сорокина ва Ломоносова шаирдиз чпин тажубвал ва наразивал къалурна ва айгьамдалди Сулейманаз къурхуяр гана. Амма Сулейманавай масакӀа жедачир, куьз лагьайтӀа, вичи лагьайвал, «Шаирдин кеспи такабур кеспи я». Сулеймана уьмуьрдин, вахтунин терезар мад чӀур хьайиди кьатӀана, бейкеф хьайи шаир хайи хуьруьз хтанмазди месе гьатна. Гьайифди атӀанвай шаир 23-ноябрдиз рагьметдиз фена. Малум тирвал, Э. Капиева гьа йисара «Шаир» ктабдал кӀвалахзавай. Вири новеллаяр кхьена, чапдизни акъуднавай. Амма са новелла «Власть» куьтягь тавуна амай. А новеллада, Н. Капиевади кхьизвайвал, авторди Сулейман яратмишунрин фагьум-фикиррин яцӀарай акъудна, къалабулух кутазвай уьмуьрдин вакъиайрин юкьва къалуриз кӀанзавай. Капиеван фикирда мад са новелла авай. Ада ам кхьин патал гьазурвал аквазвай. А новелла патал эпиграфни гьазур тир: «Инсаф заз, инсаф! Тек са нефес кьванни! Виридалайни къурхулу, эйбежер затӀ кьиникь ваъ, кисун я». Чавай гила Капиеван фикир давамариз жедач, адан гафарин айгьамдик хкуьрунни гьакӀан кар я, амма чна адан са келима инал мад гъин: «Аман, шаирдин кеспи вуч четин я!» («Четыре притчи», I939 г.). Сулейманан уьмуьрдихъ галаз алакъада авай и ва маса и жуьредин делилри 70-йисара зун секинсуз авунвай ва гьа йисара за «СтӀал ва къван» тӀвар алай поэма кхьенай, адан 3-кьиле 30-йисара хьайи гьахъсузвилерин месэладални акъвазнай. Гуьгъуьнай чир хьайивал, гъалатӀар хиве кьур (реабилитация) къарарарни ахъатнатӀани, а месэладикай кхьин къадагъа тир кьван. «Куьз къадагъа я?» – лагьай суалдиз жаваб гудай кас хьаначир, кьилелай буйругъ гудай къайдайри пачагьвалзавай. Писателдинни кӀелдайбурун арада цал авай,
«икӀ кхьихь, икӀ кхьимир» лугьудай вахтар тир, писателди яратмишай затӀуниз къимет гузвайбур кӀелдайбур ваъ, литературадин гъавурда авай критикар ваъ, эмир гъилевай неченикар хьанвай. Чпиз табий тахьайбурал абуру гьасятда тагъмаяр эцигзавай, абурун ктабар планрикай хкудзавай, абуруз выговорар гузвай. Бажарагъдалди халкьдиз къуллугъ ийиз гьазур писателриз амайди са рехъ тир – рикӀ кӀевиз кьуна, кьунвай рекьелай элячӀ тавуна, чапдай акъатда, акъатдач талгьана, кхьин. Зи «СтӀал ва къван» поэмани а йисара къадагъаяр себеб яз куьруь авуна чапдиз акъатнай. СтӀал Сулейманан I50 йисан юбилей къейдзавай йикъара, чӀехи шаирдин руьгьдиз гьуьрмет яз за кӀелдайбуруз а поэмадай са чӀук теклифзава.
СУЛЕЙМАНАН КЬИНИКЬ Кьуьзуь хьунвай терс жезва зун, векъини. Мегер дуьз ланш кутаз женни викӀиник? За дустунин тарифна – лагьана душман – ЕРИ-БИНЕ чириз кӀанз хьана зун мугьман. Заз лагьана – вун, кьуьзек, атана нагьахъ, Вун авам я, чидач ваз гьим батӀул, гьим гьахъ. ТуькӀуьрнай за жуван чӀал, хьана куь векил, Ингье, хурал ала зи Ленинан шикил. Хайи халкьдин буйругъда гьазур я зи мез, Къадирсузар себеб яз явашдани бес? Къе ваъ, накь тир авам зун, япарни – биши, Вилер аваз буьркьуь тир, яш аваз - гъвечӀи. Кьуьзуь кьилихъ вилериз хтана зи экв, Яраб мад зун са тӀуб хьиз амукьдатӀа тек? Зун шад я зи жемятдал, ватандал я шад, ИйизватӀа кьисметди ягьанатар мад? Гьинва зи дуст Нажмудин, гьинва, лагь акван, Сулейман, ви рикӀикай жез тахьурай къван. Туькьуьл накъвар шагьид я, кас гумач къвалав, Гьажини гваз хъфена тӀурфанди чӀулав. ГьикӀ акъвазин лал хьана, кьабулдани таб, Гьахъсуз касдин вилик бес жедани татаб?
Гьа ихьтин гафаралди Дагъустандин халкьдин шаир, Ленинан ордендин сагьиб Гьасанбегов Сулеймана вичин са шумуд шиир куьтягьзава. Шиирдин эхирда кьазвай тӀвар адан къул жезва. Им РагъэкъечӀдай патан поэзиядин адет тир. СтӀал Сулеймана гьамиша сад хьиз къул чӀугвазвай жал? И суалдиз жаваб гун патал чна I947-ЙИСУЗ машгьур алим Мегьамед Гьажиева туькӀуьрнавай «СтӀал Сулейман» лугьудай ктабда авай шиирар кӀелна. Ана 232 эсер ава. Шаирдин эсерар кӀелайла, чун мягьтел хьана амукьна. Арифдар шаирди вичин тӀвар - шаирвилин тӀвар - муьжуьд жуьреда лугьузва: Ихьтин гьалди чи вилик, вичин тӀвар гьар жуьреда кьунихъ вуч сир аватӀа, лугьудай са суал гъана. И суалдиз жавабар яз гъвечӀи-гъвечӀи баянар гуниз мажбур жезва.
Им шаирдин тӀвар я. И тӀвар алаз ам, вичин амай хуьруьнвияр хьиз, гьар са инсан хьиз, и дуьньяда яшамиш жезва. Кьилдин инсандиз, вири инсанриз хьиз, тӀал-квал, хийир-шийир, каш-мекь хас я. И гьиссер-гьалар шаирдизни аквазва. Ихьтин умуми дуьшуьшра шаир чахъ галаз Сулейман яз рахазва. И кар иллаки «Кпул», «Къиздирма», «Тенбекдикай дар хьайила», «ТӀалдиз», «Кьве хтул кьейила», «Примус», «Кьуьд» ва маса шиирар кӀелайла чир жезва. Шаир вичин хуьруьнбурухъ галаз рахадайлани Сулейман лагьана алакъада гьахьзава. Масадбуруз несигьатар гудайлани шаирди Сулейман лагьана къул чӀугвазва. И барадай «Бязи ахмакь», «Нубатсуз», «Хъсан туш», «Вич яцӀуз кьадай авамдиз», «Квез вуч ярашугъ я» къалуриз жеда. И дуьшуьшра шаирдин тӀварцӀихъ кьве мана ава: I) ада эсердин автор къалурзава;2) ада эсердин мана-метлеб ачухиз куьмекзава. Сад лагьай дуьшуьш РагъэкъечӀдай патан поэзияда авай адет я. И карда
СтӀал Сулейманахъ са цӀийивални авач: ам таниш тир рекьяй физва. Гьа икӀ тирвиляй са бязи вахтара шаирди тарихдиз, дуланажагъдиз, философиядиз талукь шииррални Сулейман лагьана къул чӀугвазва. Амма эсердин мана-метлеб патал вичин тӀварцӀикай менфят къачун – им СтӀал Сулейманан яратмишунра гьалтзавай цӀийивал я.
СтӀал Сулейман шаирдин шаирвилин тӀвар я. Им, адет яз, ада партиядин ва гьукуматдин руководителриз бахшнавай шииррин эхирда кьазва. Эгер шаир вичин эсерда халкьдихъ галаз, адан гегьенш къатарихъ галаз рахаз хьайитӀа, гьа чӀавузни ада СтӀал Сулейман лагьана къул чӀугвазва. Шаирдин философвилин фикирарни СтӀал Сулейман кхьиналди лугьузва. Чавай къейд авуртӀа жеда хьи, СтӀал Сулейман шаирди вичин официальный, гражданвилин къул яз ишлемишзавайди я.
И жуьреда тӀвар ишлемишунихъ вичин сир ава. СтӀал Сулеймана ам кьве душуьшда ишлемишзава. Идалди СтӀал Сулеймана вичи лугьузвай чӀалан автор СтӀалдилай тир Сулейман лугьудай кас тирди чирунилай гъейри, вич шаир яз, вич халис шаирвилелди амайбурулай тафаватлу тирди къалуриз кӀанзава. Ингье «Фекьийриз» лугьудай шиир. И шиирдин эхиримжи тек са куплетдайни шаирди вич фекьийриз шаирвилелди къарши эцигзавайди аквазва:
Гатун рагъни хъуьтӀуьн аяз – Гьич кӀандач квез гьабур галаз, Серин кӀвале теспягь чӀугваз СтӀал шаир Сулейманаз Чидайд я куь гьал, фекьияр.
«Пушкиназ» туькӀуьрнавай шиирда Сулеймана Пушкиназ еке къимет гузва, ада «Эхцигун я вун ярамиш, шаирарин кӀвенкӀве, Пушкин» лугьузва. Автордин вилик вич са квелди ятӀани Пушкиназ мукьва тирди къалурунин месэла къвезва. Амма адавай вичин тарифар ийиз жедач – акӀ хьайитӀа, ам Сулейман жеч хьи! И месэла регьятбурукай туш. Шаирдин устадвал адакай ибарат жезва хьи, ада тек са гафуналди вични Пушкин «мукьвабур» тирди къалурна:
Я тахьайтӀа къачун чна «Колхоздин гвена», «Герейхановаз», «Социализм», «Кесибриз» шиирар. Гьар са эсерда автордиз вичин фикир шаирвилин такьатралди гузвайди я лугьуз кӀанзава.
Чна инал лугьузвай фикир мад са шиирдин баянралди субутариз жеда. Малум тирвал, I935 лагьай йисуз Сулейманаз Москвадай Революциядин музейдин патай чар атана. А чарче Дагъустандин халкьдин шаирдиз Гьуьрметдин грамота, музейдин дустарин обществодин значок пишкешнавайдакай ва адаз обществодин гьуьрметлу членвилин тӀвар гузвайдакай кхьенвай. Вичиз и гьуьрметар халкьдин шаир тирвиляй ийизвайди чизвай Сулеймана «Савкьат» тӀвар алай шиир кхьизва. Шиирдин эхирдани шаирвилин къул чӀугвазва:
СтӀал шаир Сулейманаз Властдин къуват ракъана.
Лугьуз жеда хьи, СтӀал шаир Сулейман лугьунихъни чӀехи мана ава.
Макъаладин сифте кьиле лагьайвал, и жуьре къул чӀугун Сулейманан «Инсафсуз къавум», «Пис инсан», «Вирисоюздин совет писателрин съезддиз» шиирра гьалтзава. Пуд шиирни чпин темадал, манадал гьалтайла, сад садалай тафаватлубур я. Лугьун хьи, писателрин съезддиз талукьарнавай шиирдин эхир Сулейманан мецелай атайди туш. Вучиз лагьайтӀа, чаз чизвайвал, съезддал кӀелай шиир азербайжан чӀалал теснифнавайди тир. Шиир гьа и съезддал урус шаир А. Суркова таржума авуна кӀелнай. I947-ЙИСУЗ, Сулейман кечмиш хьана I0 йис алатайла, и шиир азербайжан чӀалай лезги чӀалаз Мегьамед Гьажиева таржума хъувурди тир. ИкӀ хьайила, шиирдин эхирда СтӀалви шаир Сулейман кхьейди Мегьамед Гьажиев я. Бес муькуь кьве шиирда вучиз Сулеймана вичиз СтӀалви лугьузва? Гьелелиг ихьтин са жаваб гуз жеда: СтӀалви ишлемишунин себеб, авторвал къалурунилай гъейри, шиирдин ритм хуьн я. Чи фикирда маса жавабарни ава, амма абур гьелелиг лугьуз жедайвал дигмиш хьанвач.
Сулейман Стальски I935–I936-ЙИСАРА туькӀуьрай шиирра гьалтзава. Имни дуьшуьшдин кар туш: са патахъай, шаирдин тӀвар вири Ватанда ва къецепатан уьлквейра Сулейман Стальский яз чкӀизва, чкӀанва. Шаирни вичиз и халкьдин вилерай килигзава. Гьасанбеган гада Сулейман шаир Сулейман Стальскидихъ галаз рахазва, шаирдиз акьул гузва, адав са тӀимил ягьанат кваз рафтарвалзава:
Вич жеда са кесиб лезги, – Адакай вун жемир муьскуь. Ай, Сулейман Стальски, Вунни акӀ цавай рахамир.
Инал гъанвай мисалди шаирдин устадвилин деринвал мад са терефдихъай къалурзава: шаирдин тӀвар-фамилия рифмадик кутазва. Рифмада жезвай гафарни халис «лезгибур» я – лезги, муьскуь, – абуру шиирдин мана ачухариз куьмек гузва.
Шаирди и жуьре Чувашиядин халкьдин шаир, Полоусов Шелебиди вичиз авур тебрикдиз жаваб тир шиирда ишлемишзава:
И жуьрени манасузди туш. Авторди шиир талукьарнавайди вичин чӀал чидай куьреви тиртӀа, Сулейман ва я СтӀал Сулейман кхьидай. Амма шаирдин фикирда авайди лезги чӀал тийижир, урус чӀалан гъавурда гьатдай маса миллетдии векил я. Гьавиляй авторди вичин эсер са тӀимил кьванни «урусламишунин» мураддалди вичиз СтӀальский лугьузва. Гьелбетда, инал ихтилат физвай жуьредик Сулейман Стальский лугьунин гьиссерни квачиз туш.
Фекъир Сулейман лагьана шаирди кьве шиир куьтягьзава: «Дулма уьцӀуь авур къаридиз», «ТӀалдиз». Кьве шиирдани шаирди вичин язух гьалдикай кхьизва:
Сенфен йифди яд чӀугуна, Гичинар кьуд-вад чӀугуна, За аллагьдиз дад чӀугуна.
Гьелбетда, ихьтин зулум акур шаир фагъир я:
АтӀана хьи, на зи аман – Са (йи) физ хьана лугьуз мугьман. Кумир на фекъир Сулейман, Мад икӀ кӀуь ийимир, къари.
Малум тирвал, эхиримжи йисара Сулейман гьар жуьредин азарри зайифарна.
Ихьтин «мердимазарри» бизарнавай Сулейманаз фир-тефир чка сал жезва, вичин кар йикъалай-къуз четин жезвайди гьиссзава. Гьавиляй шаирди вичин язух къведайвал шиир куьтягьзава:
И сефердани чаз аквазва хьи, шаирдиз эсердин тема, идея ачухариз тӀварцӀи куьмек гузва.
Вичин «фекъирвал» Сулеймана «Бязи тарта» шиирдани къалурзава. И шиирда гузвай «фекъирвал» винидихъ къалурнавай шииррилай тафаватлу я. А тафаватлувал шиир кхьей вахтунин дуланажагъдин шартӀарихь галаз алакъада ава. Шиир I9I7–I920-ЙИСАРА кхьенвайди я. А чӀавуз, Мегьамед Гьажиева кхьизвайвал, «Дагъустанда, Куьреда Совет власть мягькем жедалди, кесиб лежберривай архайинвилелди чпин кеспи ийиз жезвачир. СтӀалрал, МАГЬМУТА-ХУЬРЕЛ, ЦӀелегуьндал, Кирка – эхирки гьар са хуьре сад-кьве угъри, къучи авай. Абурун пеше – йифиз лежберрин кӀвалер атӀун, малар чуьнуьхун, юкъуз рехъ атӀуз тарашун, валарикай ягъиз итимар кьин тир» (М. Гьажиев. Халкьдин шаир. СтӀал Сулейман. Махачкъала, I947, I0I-ЧИН). Ихьтин алаш-булаш вахтара арифдар Сулеймана вич «фекъир» яз гьиссзава:
СтӀал фекъир Сулейманаз Гьар патай ахвар аквада.
СтӀал Сулейманахъ вичин къилихдин, вичин ишигъдин экв авай. Адан эсерар ахтармишуналди куьтягь тежер дерин, гегьенш ва гьамиша сирлу вилаят я.
– Чир хьухь, хва: бине хьана кӀанда. Гьар са карда эвелни-эвел бине. Бине хьайила, адан винел – цлар жеда. Цлар хьайила, абурун винел – къав жеда. Бинени, къавни, цларни хьайила – адакай кӀвал жеда. Гьар са кар, за тикрарзава, хва, бинедилай башламишна кӀанзава, бинедилай. Гьихьтин кар кӀантдатӀани вуна башламишна хьурай эвелни-эвел бинедиз килиг: ам гьикӀ я? Мягькем яни? Хъсанзавани? Ам чӀур хьанвани?– Ваз чи бине гьикӀ аквазва, буба?– Вуна чи милли бине лугьузвани? Халкьдин культурадин, тарихдин, яни?– Ун. Сулейман бубадин вили, цӀаяр кузвай вилер пашман хьана, ам яргъал дагълариз килигна. Кьил юзурна. Агь аладарна.– Чи милли бине… За ваз гьикӀ лугьун, хва? РикӀел хуьх бубадин гафар. Кхьихь, кхьихь. Заз гила кичӀе туш. Зун меселла. И девир, за ваз лугьун, вичин шакъадай акъатнавай вацӀ вуч я, гьа вацӀ хьиз я. Кхьихь: я ам кьурада, шакъадай акъатай вацӀ, я ам са кьадар йисарилай гьа вичин виликан шакъадиз хкведа. Кхьенани? Са вацралай арифдаррин арифдар рагьметдиз фена. Лап дегь заманайра. Ирандин пачагьрин арада виридалайни машгьур са пачагь жеда кьван, вичин тӀварни – Кир. Им пачагь ятӀани, пачагь хьанатӀани, кьама ял авайбурукай хьана. И Кир пачагьди кӀватӀда кьушун. Гьатда рекье, Вавилон барбатӀ ийиз. Квез Вавилондин къеле лагьана ван хьанани? Ирид цаварал хкаж хьун патал эцигай къеледин ван хьанани? Гьа къелени гьа Кир лугьудай малкамутди барбатӀна. Амма Вавилондив агакьдалди адан кьушун Ефрат вацӀалай алатна кӀанзавай. Гьа и вацӀалай алатдайла, Кир пачагьдин рикӀ алай лацу балкӀан, гьикӀ ятӀани вацӀу тухуда. Батмиш жеда. Вучиз муькуь балкӀанар батмиш хваначтӀа, тек са
гьа и Киран рикӀ алай лацу балкӀан батмиш хьанайтӀа, гьайиф хьи, тарихчийри кхьизвач. Гьа икӀ Кир пачагьдин лацу балкӀан тухуда Ефрат вацӀу. Дили жеда Кир пачагь. Аку садра ваз пачагьди вуч мусибат кьадатӀа! Вуна пачагьдин лацу балкӀан тухванани? Тухвана. Гила ваз Кир пачагьди ийидайди ийида, Ефрат вацӀ, язух вацӀ! Гьазур хьухь, ви суд-дуван ийизва!– Акъвазра кьушун? – буйругъ гуда Кир пачагьди. Акъвазарда кьушун. Полководецри, атана пачагьдин вилик икрам ийида.– Кьушун акъвазнава. Ви гьуькуьм гьихьтинди жеда, эй чи дуьньядин рагъ! Буюр, чна гуьзлемшзава!– Гьар са аскердин гъиле са пер! – гьарайда Кир пачагьди. Виш агъзур аскердин гъиле – виш агъзур пер вугуда. Кир пачагьдин буйругъдалди ахмиш жеда кьушун вацӀун кьерез. АтӀуда кьушунди хандакӀар, хвалар, вацӀун яд ахъайда къумлухдиз. ФитӀинда Ефрат вацӀун мелгьем яд къаних къумлухди ва акваз-акваз вацӀ кьурада. Кир пачагьдин рикӀ секин къжеда, ада вичин сефер давамарда. Гьужумда Вавилондал. Вавилондин ирид цавариз хкаж хьанвай къелени чукӀурда… Гьайиф къеледин! А къеледин харапӀаяр гилани ама. А харапӀайриз килигиз, яргъал уьлквейрай туристар къвезва. А туристар пачагьдин ахмакьвилел хъуьрезва, гьелбетда. На ихьтин кьеле вучиз чукӀурайди я, эй ахмакь пачагь?! Ви куьз герек тир? Вун вучиз къудурмиш хьана? Адавай Ефрат вацӀ кьуруриз хьанани? Ваъ, гьелбетда. Дуьз я, са шумуд виш йисуз а вацӀ ахмакь пачагьдин гьукумдиз табий хьана, амма эхирни ада вичин халис шакъа жагъур хьувуна. Гилан Ефрат вацӀ вичин лап дегь заманайрин шакъа кьуна авахьзава. Арифдаррин арифдар Сулейман бубадиз философрилайни, тарихчийрилайни пара чидай. Адан ктабар – жанлу тӀебиат тир… Агъзурни кӀуьд вишни къанни цӀуругуд лагьай йисуз Азербайжанда лезги чӀал ва лезги литература терг авурла, са кьадар патриотар пайда хьана. Начагъ Сулейман бубадиз и кардикай, вири уьлкведа кьиле физвай террордикай хабар тир. ГьакӀ хьайила, ада вичин камаллу гафар гьамиша лугьуз жедай:– АкӀ ваъ, акӀ авуна жедач! Муькъвер чукӀурна лугьуз, ракьун рехъ кӀевна лугьуз, вацӀун яд… гьа-гьа!.. Абур ахмакьрин гафар я! Муьгъ чукӀурна лугьуз лезгийрихъ республика жедани? Лезгияр сад жедани? Ам ни лугьузва? А касдиз халкьдин кьилел мусибат гъиз кӀанзавай кас я. Ам яман кас я! Чир хьухь: адав а кар ийиз тазвай ксар авайди я! Чир хьухь, играми рухваяр! Аку, гьар са пачагьлугъ, гьар са республика – са чӀехи дарамат я. Ун, ун! Аку ам гьикӀ эцигнатӀа! Сифте квелай башламишнатӀа! Ракьун рехъ чӀурунилай? ВацӀ акъвазарунилай? Къунши халкьар пис халкьар я, лугьунилай? А-АН? ВА-АЪ! Жуван медениятдилай! Жуван тарихдилай! Им вуч лагьай чӀал я? Азербайжандин макьамрал кьуьлиз, азербайжандин манияр лугьуз, агъзур йисара азербайжанвийрихъ галаз ивидин, некӀедин стхаяр хьана, гила са касди гьакӀ авуна лугьуз, халкьдиз, пис халкь я, лугьудани? А? АкӀ лугьузвай кас лезгийрин чпин душман я! ГЬЕ-ЕЙ, ваз кӀвал эцигиз кӀанзаватӀа, эвелни-эвел къуншийрихъ галаз дуст хьухь! Къуншияр чира! Гьабурун куьмекдалди жуван
кӀвал эцига! Чир хьанани? Чир хьухь! Гьа чӀавуз вавай кӀвал эцигиз жеда! Аку бине гьихьтинди ятӀа. Мягькем ятӀа. Аку чил гьихьтинди ятӀа… Идаз адаз экъуьгъна лугьуз, къал акъудна лугьуз, пачагьлугъар, республикаяр арадал атайди туш, я чан рухваяр! Заз чиз, куьне гьа куь кӀвалахривди, гьараюнривди анихъ квайбуруз хабар гузва:– Чи къаст, чи ният ихьтинди я! Квелай алакьдатӀа, и кардин вилик пад яхь! Акъвазра! Муькуьбуруни акъвазарзава! Гьич са тахсирни квачир инсанра куь бела акьазва! Зиян жезва! ГЬЕЕ-ЕЙ, за квез вуч лугьун? Гьа и юкъуз ада вичин шиир лагьана: Чаз «им хъсан гьал я» лугьуз, Гагь «вирт авай цел я!» ЛУГЬУЗ,«ЦИРАВ хпен кӀел я» лугьуз, ГьикӀда катдай къуьр хьайитӀа?..– Гила за ваз са маса хкет ахъайда, Эфенди. Яб це, зи хва. Жеда кьван, жедач кьван са хзан. Са буба, са диде. Кьве аял. Дидени буба рекьида. Амукьда аялар етим. ГъвечӀи аялар. Атана алукьда мишекъат кьуьд. Къарагъда къай – къиямат… Къуншийри аялриз галайвал ийиз жеда, амма садра гьикӀ ятӀани, аязди къув язавай вахтунда аялриз аквада хьи, къулан цӀай уьлуьхъзава. Мекьила зурзаз жеда. Ун, аялар. Аялар амукьда туьхуьзвай цӀуз килигиз. Йиф абуру са жуьре акъудда. Пака ибур экъечӀда айвандик. Шехьда.– У-Н, чи къулан цӀай!.. Чи цӀай!.. Чан диде-е-е!.. Чи цӀай!.. Шехьда ибур, шехьда ибур, эхирни ибурун ван жеда кьуьзуь шаирдиз. Гьа и хуьре авай. Ун. Фида и кьуьзуь шаир ибурун патав. Хабар кьада:– Квез вуч хьанва, я балаяр?– Вай чан диде, чи цӀай.– Чи къулан цӀай хкахьна. Вай, чан диде!..– ВА-А! Куьн гьакӀ хьайила шехьзавани?– Ун.– Агь, язух балаяр! Квевай куь къулаз кьве кӀарас вегьиз жедачирни? Вахтунда! ЦӀай хкахьдалди! Куьн гьакьван авам хьанани? ЦӀай туьхуьзвайди акурла, къула кӀарас твадай затӀ я! Чир хьанани? ЦӀай, цӀай, цӀай лагь – гьикьван кӀандатӀани лагь! Гьарая! АкӀ цӀай хъижедай затӀ туш, я чан балаяр! КӀарасар кӀанда, кӀарасар! Дугъриданни, цӀай хуьн патал кӀарасар хьана кӀанда. КӀарасдикай цӀай жезва. ЦӀу чими ийизва. Сулейман бубадин етим аялар!.. Куьн шехьзава, квехъ къул кьванни авач, язухар. Квехъ кӀарасарни авач. Квехъ кӀвални авач. Квез, гьа къул авачиз кӀарасар хазвай Расим Гьажини къе кучудиз кӀанда!– Эфенди, за ваз исятда са суьгьбет ахъайда, ахпа за вавай адан мана-метлеб хабар кьада. Акван вун адан мана-метлебдин гъавурда гьикӀ акьадатӀа. Заз гьам чириз кӀанзава.– За ваз яб гузва, Сулейман.– Садра, дуьз лагьайтӀа, са нянихъ, – ваз кӀандатӀа, кхьихь, ахпа ви рикӀелай алатда, кхьиз-кхьиз, яб це. – Аслан ханди вичин нуьквер Мустафадиз, лугьуда
кьван: «Вун пакамахъ лап фад и вини патавай Уллу Гъетегъиз фена кӀанзава». Ана гьахьтин хуьр ава. Варлу хуьр я. Баркаллу инсанар авай чка я. Инсанвал, гьуьрмет, марифат, берекат а хуьруьн лишан я. Ун, гьакӀ лугьуда ханди вичин нуькердиз. Гила за ваз нивай хабар гун, Кьасумхуьруьн жемятривай. Пакамахъ ибур чпин кӀвалахрал физ жеда. Гатун вахт я, чуьлдин кӀвалах башламиш жезва. Аквада ибуруз вини патай са кас хквезва. Атлу я! Атана агакьда. Идан балкӀан гьекьеда-кфада ава. А-АН, хандин нуькер! Мустафа! Жемятрикай сада хабар кьада: «Вун икьван фад гьинай хквезва, я Мустафа?» Хандин нуькверди жаваб гуда: «Зун Уллу Гъетегъиз фена, хквезва!» «Икьван фад, хийир хьуй, вуч месэла я?» «Ам хандиз чидай месэла я, – жаваб гуда нуькверди, - зи буржи ада лагьай кар кьилиз акьудун я. Зун гьада лагьай чкадиз фена, хквеза». Чир хьанани? Гъавурда акьунани? Гила вуна заз жаваб гуда: гьа идалди заз вуч лугьуз кӀанзава?– Ваз лугьуз кӀанзавайди ам я хьи, – жаваб гуда Эфендиди. – Яни Мустафа акьулдиз зайиф кас тир. Дуьз яни?– За ваз лугьун, Эфенди, чибурунди чпи чеб къулурун я. Лавгъавал! Гьа и зи хуьре яхцӀур кӀвал сад-садахъ галаз хъел я! Гьар сад са хан я! Лавгъавал! Эфенди, инсанди герек вичи ийидай кардин нетижа вилик амаз фагьум ийин: милли кӀвалахар кӀинтӀ-лаш къугъун туш, Эфенди! Абур хаталу кӀвалахар я…– Агь, Эфенди, Эфенди! За ваз вуч хабар ава лугьун? Гьич са хабарни. Ваз вири чизва. Чизвач? ГьикӀ чизвач? Ваз вири гележегдикай рахазвайди, чизвач? Бес чизвач вучиз лугьуда? Инавайди гьам я. Гележегдикай рахун. Сивяй тӀвек авай вуж хьайитӀани! ТӀул гьатнава. Гьар са лавгьадиз, гьар са квасадиз вич къалуриз кӀанзава. Гьар сада са рехъ жагъурзава. Вич къалурдай. АЙЯЙ-ЯЙ! ЧкӀана дуьнья. Сад ава рахунар, зи хва, садни ава-гележег вичин жуьреда туьхкӀуьриз кӀанзава. На лугьуда им гьакӀан са ида эцигзавай са дарамат я. ГЬЕ-ГЬЕ! Я бала, гьакӀан са дарамат эцигдайла, гьикьван веревирдар ийизва: чка гьихьтинди я? Къуншияр гьихьтинбур я? Керпичар бес жедатӀа? Гъварар авани? Балхун гьинихъ акъудда? Материалар авани? РакӀарар, пенжереяр… Къав кӀевдай материалар. Гурар гьи патай тада? Айван гьинихъ акъудда… Гурмагь… КӀвалахдай къуват… Ибуру - са фикирни! Ибуруз икӀ кӀандач! Ибуруз масакӀа кӀанда! Гьа масакӀа куьне гьикӀ ийида? Ам фикирдач. Гьа масакӀа ийидай такьатар авани? Суьрсетар авани? Садани фикирзавач, гада! Ибуру эхирни и дуьнья михьиз чӀур тавуртӀа, хъсан я! Ибур вуж ксар ятӀа, лугьудани за ваз? Агьа, Эфенди, Эфенди! Вуна кхьизвани? Зи сивяй са гаф акъатунни – вуна кхьида! Кхьихь, кхьихь! Ибур вужар ятӀа, чидани ваз? Кхьихь, ибур зи гафар я, жаваб за гуда. И дуьнья икӀ къурмиш хьанва: низ вичин замана бегенмиш хьаначтӀа, низ ам хуш туштӀа, адаз и замана дегишиз кӀан жеда. Ун! За пачагьдин девирдикай лагьай шиирар акъудзавач куьне… Гьамиша и девирдин тарифар! Аку, Эфенди, за ваз лугьун, вуна кхьихь: гележег эцигун патал, алай девир хъсандиз чир хьана кӀанда. Гележегдин бине вуч я? Алай девир! Ун, ун! Чир хьухь! Гьа и алай девир виш патахъай чирна кӀанда. Алцумна кӀанда. Сафунай яна кӀанда. Бес, бес! Вуна кхьихь. Гила алава хъия: алай вахтунин къеняй гележег экъечӀзава! ГЬЕ-ГЬЕ! Эгер ам пайда хьайитӀа, ам са квелди ятӀани къенин йикъаз ухшар хьун лазим яни,
ваъ? Я. Эгер тахьайтӀа, ам эсилсуз я! Гьарамзада я! И чи девир – эсилсуз я, гьарамзада я! КичӀе хьанва, кичӀе! Гье, Эфенди, зун начагь я, кьирай зун! Заз кичӀедач… Им зинни ви эхиримжи гуьруьш я, жегьил. И зи чуьнгуьр аку: ам ваз зи ядигар я! За ваз лугьун, Эфенди: зун, ви кьуьзуь дуст, гележегдихъ инанмиш туш. Кхьихь.– Эфенди, рикӀел хуьх, хва! Аку, гьар са инсан вичиз хъсандиз чидай, вичелай лап хъсандиз алакьзавай кардалди машгьул хьун лазим я. Кхьихь зи и фикирни. Аку, эгер вун муаллим ятӀа, вач, жуван тарсар це. Мектебда. Эгер вун духтур ятӀа начагьбур сагъар ая. Больницада. Эгер вун чубан ятӀа, вач хперив. Хуьх хпер. Эгер чубанди тарсар гуз хьайитӀа, муаллимди хпер хуьз хьайитӀа, духтурди араба гьализ хьайитӀа, арабачиди начагъбур сагьариз хьайитӀа, рамагбанди газетар акъудиз хьайитӀа, газетар акъудзавайда рамагар хуьз хьайитӀа, балугъчиди поездар гьализ, поездар гьалдайда балугъар кьаз хьайитӀа, хва зи, дуьнья чӀур жеда. ХапӀа жеда. Хъсан са карни арадал атун мумкин туш. Мусибатар, гьикӀ хьайитӀани жеда. Инсанриз пешекарвал чирзава. УстӀарри. Шумудни са йисуз. Виридалайни магьир устӀарри. Муаллимри. Тарсар гузва. Чирзава. Ахпа ам ахтармишзава. Ахпа адал пеше ихтибарзава. Ахпа адаз, пешекардиз хьиз, къимет гузва. Ам саймишзава. За ваз и гафар вучиз лугьузватӀа, чидани ваз? Ун, ун! Дуьз лагьана на. Вири политикадал машгъул жезва! Вири милли месэлайрални машгъул жезва. Гьегье! Регьят кӀвалах жагъанва. Миллетдин къайгъуда авайди аку! И зи хуьряй са чӀулав кицӀин чӀут акъатнава, ваз адав гвайгур… Вуна низ лугьуда? ПӀузарар чӀулав уьремайриз ви ван жедани? Вири гьабур пӀузарар чӀулавбур. Я чан хва, эгер вун чекмечи ятӀа, фена жуван чекмеяр раса, я чан хва, эгер вун харат устӀар ятӀа, фена жуван ракӀ-дакӀар кутӀуна, я чан хва, эгер вун лежбер ятӀа, фена жуван никӀе кӀвалаха, кьуьгъвер гьала, мад акӀ жеч эхир! Кайванидикай фена райкум жезва, райкумди кайванивал ийизва! АкӀ жеч эхир! Муаллимди фу маса гузва, фу маса гудайда аялриз тарсар гузва! АкӀ хьайила, акьуллукамаллу са карни арадал атун мумкин кар туш, хтул! Ун, туш! За ваз лугьун: гьа и авайдалайни пис жеда.– Ша за ваз са риваят ахъайин. Лап дегь заманайрин лезги риваят. Яб гудани вуна? Яб це. Лап яргъал заманайра, хва, инсанрихъ виридахъ са чӀал авай. Тек са чӀал. Вири инсанриз гьа чӀал чидай, хва. А яргъал заманайра инсанриз гьайванрин чӀал чидай. А яргъал заманайра инсанриз ничхиррин чӀални чидай. Инсанриз гьашаратрин чӀални чидай. Инсанриз набататрин чӀални чидай. Яб гузвани вуна? Яб це, и дуьньядал алай, аллагьди халкь авунвай гьар са шейиниз вичин мез авай, абур вири сад садан гьавурда акьадай. Гьахьтин заманани хьана, хва. Пехилвал вуч затӀ ятӀа, садазни чидачир. Алчахвал вуч ятӀа, садазни чидачир. ЛаматӀвал вуч ятӀа, садазни чидачир. Хаинвал, жасусвал, мискьивал, намердвал, марифатсузвал, ахлакьсузвал, инсафсузвал, инсансузвал, малкамутвал вуч ятӀа садазни хабар тушир. Абур авачир, хва. Вири инсанар бахтавар тир, хва. Бирдан гьинай ятӀани, нивай ятӀани пехилвал пайда жеда, хва, пехилвал! Пагь, гьайиф, гьайиф! Яб гузвани вуна? Пехилвал пайда хьайила, вири барбатӀ жеда. Гьатда инсанрин арада гъулгъула. ЯГЪ-ЯГЪУНАР! Пехилвал, хва, гьам
вич Иблис я кьван! Гьа пехилвилин гуьгъуьналлаз алчахвал пайда жеда, хва. Алчахвилин гуьгъуьналлаз душманвал, адан гуьгъуьналлаз хаинвал, вафасузвал, намердвал, инсафсузвал… Гьихьтин дуьнья тир, гьихьтин дуьнья! Ина гьатда, за ваз вуч лугьун, фитне, лавгъавал, кьама ял авайбурукай чӀехибур жеда, угърийрикай варлубур жеда, кичӀерхъанрикай игитар жеда, авамрикай алимар жеда, инсафсузрикай мерд, кьегьал рухваяр жеда… Аквада и кӀвалахар ЧӀехи Аллагьдиз. Къурбанд хьурай чун вичиз. Ун, аквада ибурун кӀвалахар Аллагьдиз. Бегенмиш жедач Аллагьдиз и кӀвалахар. Ибур гьихьтин инсанар тир? Ибурукай гила гьихьтинбур хьанва? Гьуьрмет амани? Амач. Мергьемет амани? Амач. Баркаллувал амани? Амач. Инсанвал амани? Амач. Адалат амани? Амач. Марифат амани? Амач. Вич лугьумир кьван, чан хва, ибур вири сад садахъ галаз алакъалу я. Сад квахьнани – вири квахьзава! Рахада ибурухъ галаз Аллагь.– Эй инсанар! Гьиниз квахьнава куь инсанвилер?! Гьайванар, ничхирар, гьашаратар квелай виш сеферда акьуллуз ама. Набататар квелай виш сеферда, агъзур сеферда камаллу яз ама. Зун килигиз хьана: куьне гьайванриз, ничхирриз тавур зулум хьанач! Куьне гьашаратарни тергиз хьана. Квелай алакьнайтӀа, куьне абур михьиз тергдай. Гила куьне набататарни тергиз тӀимил ама! Ибур аквадайла, за эхна, амма куьне и дережада сада садаз душманвал авун, зун михьиз рикӀелай алудун – им за гуьзлемишначир… За квез жаза гуда. ИкӀ лагьана, чан хва, Аллагь буба хъфида. Алукьда йиф. Ксуда инсанар. Ксана, пакамахъ ибур къарагъда. Аквада ибуруз са-сад. Салам гуда. Кеф гьал хабар кьада. Гъавурда акьадач. Сад садан гъавурда акьаз амукьдач: гъуьлни паб. Садни абурун аялар! Пака мадни пайда хъжеда Аллагь буба. Лугьуда ада:– ГьикӀ я? Гила хъсан хьанани квез? За куьн и дуьньядал виридалайни бахтавар шейэр яз халкь авунвай! И дуьньядал куь кар-кеспи кеф, лезет чӀугун тир, амма куьне авур кьван… Куь кар-кеспи сада садаз душманвал авун хьана. Куьн санал амукьна виже къведач. За квез гьар са хзандиз яшамиш жедай чка гуда. Гьанаг куь ватан жеда. Аллагь бубади гьар са хзан са патахъ ракъурда. Лезгийриз лугьуда:– ГЬУ-У-У-ТӀАНАГ аку, Кьве кӀвачин гелерин (Аллагь бубади ЧӀулав гьуьлуьзни Каспи гьуьлуьз кӀвачин гелер лугьудай) арада, дагъларин юкьва Бармак хьтин дагъ ава гьа-а! Аквазвани квез? Куьн, гьа дагъдин патав фида. Лезги хзан, лугьузва за. Вири хзан. МАЛ-КЪАРАНИ гваз. Гьа Бармак дагь куь чилерин юкьни юкь я! Гьа бармак хьтин дагъ, Бармак дагъ, лап яргъарай куь чилерин гьи патай хьайитӀани акваз жеда! Куь рехъ алатдач. Квевай гьинихъ фейитӀани элкъвена кӀвализ хквез жеда. Адан патавай са вацӀ авахьзава, мурк хьтин яд авай, амни куь чилин Диде вацӀ я. Куь Ватандин шагь дамар я. Вач. Гьа чилиз къуллугъ ая. А чил хуьх. Атана гьа девирдилай инихъ, лезги хзанди вичиз Аллагьди гайи чил хуьзва, хва. Ада а чилиз къуллугъзава. Яб гузвани, вуна? Яб це, за гьеле куьтягьнавач. Гьа юкъуз лезги хзандиз чӀехи Аллагь бубади лугьуда кьван.– За квез виридалайни хъсан кьуьлердай макьамар гуда. За квез вирида-
лайни хъсан маниярни гуда. За квез мердвал, жумартвал, инсанвал, мергьеметлувал, адалатлувал, дуьзвал, гьахъвал вири гузва. Абурни хуьх. Мус куьне абур квадарайтӀа, куь рикӀера пехилвили чка кьуртӀа, куьн гьа и чилеривайни жеда. Аргъариз акъатда. Садвал квахьай хзан-хзан туш, хва. ВацӀ икӀ хьана, вацӀ акӀ хьана. Зун абурукай рахазвач. ВацӀув гвай са затӀни авайди туш. Инсанрив инсанвал, марифат гумукьна кӀанда. Жувандини чараданди чир хьун айиб кар туш. Я чи манияр амач, я чи кьуьлерунар амач, я чи мехъерар амач… ВацӀ къалурдайбур пайда хьанва! Гьей! Лезги манияр лугьузвайди, лезги мехъер кьиле тухузвайди, лезги макьамар ягъизвайди, лезги чӀалал рахазвайди… вацӀ яни? ВацӀу ваз ви чӀалал рахамир, лугьузвани?… Сулейман бубади и риваят суьгьбет авур йисуз вацӀалай а пата лезги чӀалал кхьин-кӀелун тергнавай. Чаз аквазвайвал, гьакӀ хьайила, Сулейман бубади и риваят суьгьбетна. Сулейман буба ахьтин арифдар тир хьи, адавай садлагьана гуьлле хьиз зарб ва гьетре хьиз нур гудай гаф лугьуз жедай. Мисал патал, ада тупӀар кӀватиз, пехил касдикай суьгьбетардай.– Пехил касдин чина хъвер жеч.– Пехил кас фад рекьида.– Пехил касдин кӀвалин юкь аватда.– Пехил кас фад кьуьзуь жеда.– Пехил касдиз динж югь жедач.– Пехил касди алчах кӀвалахар ийида.– Пехил касдин уьмуьр куьруь жеда.– Пехил жеда вун – начагь жеда вун.– Пехил хьун – бахтсузвал я.– Пехил касдихъ дуст жеч. ТупӀар бес тахьана, ам вичин къаншарда ацукьнавай касдин чиниз килигдай ва алава ийидай:– Амайбур къведай сеферда.
Дагъустандин халкьдин шаир:– Сифте сефер зун Сулейманахъ галаз I934-ЙИСАН августдиз Махачкъалада ДАГЦИК-ДИН дараматда таниш хьанай. А чӀавалди заз СтӀал Сулейман чӀехи шаир тирди чизвачир, ада хъсан шиирар кхьизвайдакайни заз хабар авачир, гьинай жедай, ада заз течир чӀалал теснифзавай эхир. Сулейманал а чӀавуз яргъи валчагъ, кьилелни бапӀах алай. Чна чун гъилерин ишарайралди гъавурда тваз алахъна. Амма икӀ яргъалди фенач, таржумачи жагъана. Чна чи кӀвалахрикай суьгьбетар ийиз эгечӀна. Заз акуна хьи, Сулейман пара камаллу кас я, адан рикӀел гзаф вакъиаяр, крар алама, адан зигьин девлетлу я. Адан ихтилатар вири дерин мана авайбур тир, ада зазни ватандиз, социализмдиз герек шейэр кхьиниз эвер ганай. Адаз гьар са шаирдин везифа цӀийи уьмуьр тукӀуьрунин иштиракчи хьун, социализмдин ватан патал кхьин яз аквазвай. Зун адахъ галаз санал Москвада писателрин I съездда хьана (I934-ЙИС). Сулейман гзаф шад, уьмуьрдал кьару тир. Ада зун гъил кьуна Москвадин куьчейрай тухудай, вучиз лагьайтӀа чӀехи шегьердин куьчейрай ада залай хъсандиз кьил акъуддай. СтӀал Сулейманан тӀвар Москвадиз гьасятда чкӀанай. Бязибуру завайни хабар кьадай: «Куьн СтӀал Сулейман тушни?» Зун туширди чир хьайила, Сулейманакай хабарар кьадай. СтӀал Сулейман дериндай фагьум-фикир ийидай, гьар садан ва гьар са кардин гъавурда акьадай шаир тир. Адан авахьна фидай чӀалари, камаллу ихтилатри чун гьейранардай. Адан поэзиядихъ галаз таниш хьайила, заз акуна хьи, Сулейманахъ чи уьмуьрдин гьар са темадай вичин фикир лугьудай алакьунар ава. Мад са кардал зун тажуб хьана: адаз вири темаяр муьтӀуьгъ тирди хьиз, Сулейманавай политикадин жуьреба-жуьре месэлайрайни кхьиз жезвай. Сулейманахъ шиирар кхьинин вичин къайдаяр, манияр теснифунин кьетӀенвилер авай. Зани, адалай чешне къачуна, гьар пуд цӀарцӀелай гуьгъуниз рефрен къвезвай шиирар кхьиз эгечӀнай. Ихьтин са шиир за Сулейманаз малдаррин съезддал кӀелнай. За СтӀал Сулейманан шииррин ктаб авар чӀалал акъудунин месэла са шумудра майдандиз гъанай, амма гилани ам авач.
Сулейманан хва:– Эхиримжи йисара ада шиирар саз галачиз теснифзавай ва абур манидалди лугьунни хъийизмачир – гьазур шиир кхьин патал кӀелзавай. Ада гьар гьи темадай хьайитӀани кхьидай. САД-КЬВЕД квачиз шиирар тамамбур, туькӀуьр хъувунар герек текъвезвайбур жедай. Саз ядай чӀавуз дахди мукьвал-мукьвал ял акъадардай, гьаваяр дегишардай. Собранийрал, межлисрал саз гвачиз экъечӀна рахазвайди тир, шиирар чпин авазни галаз кӀелдай. Сулейман «ашукь» лагьай гафуниз акси тушир. Гьа са вахтунда ада вич ашукьвилин пешедал машгъул тежезвайдини тестикьардай. Горькийди чӀехи къимет гайидалай кьулухъ Сулейманан шиирар центральный газетриз мукьвал-мукьвал акъудиз хьанай. Гзафбур газетрин чпин тӀалабуналди туькӀуьрзавайбур тир. I928-ЙИСУЗ Сулейманан шиирарни аваз араб алфавитдал «Лезги шаиррин хкягъай эсерар» тӀвар алай ктаб чапдай АКЪАТНА....АМ I3 йиса авай гада яз Агъа СтӀалдилай Дербентдиз фена, 30 йиса аваз Самарканддай хуьруьз хтана. Хуьруьн агьалийриз Сулейман кӀандай, ам авай чкада шадвал жедай. Гьавиляй абуру Сулейманаз вири патарихъай куьмекарни гудай. Кимел жедай суьгьбетра Сулейманаз девлетлуйрин, фекьийрин аксина лугьудай хъсан келимаяр, хци зарафатар жагъидай. Сулеймана лугьудай: «Лувар тахьанмаз къурал хкадармир». Хуьруьнвийрихъ галаз пӀапӀрус чӀугвазвай Сулейманал девлетлудин хва Султан шиирралди хъуьруьнар авур чӀавуз жавабдиз гъил-гъилеваз туькӀуьрай шиирди кулакдин хцин сив яргъалди агалнай. Жегьилриз Сулейманахъ галаз ихтилатар ийиз гзаф кӀандай. Ахцегьрин жегьилри адаз хабар ганай: «Чнани шиирар кхьизва, Сулейман». Шаирди абуруз жаваб ганай: «Зи балаяр, куьне тади ийимир, акӀ садлагьана куьн зав агакьдач. За жуван балкӀан гьеле I9I2-ЙИСАЛАЙ литературадин рекье туна. Гила куьнени куь балкӀанар гьич тахьайтӀа вад йисуз кьванни гьа и рекье тур, ахпа квевай зав агакьариз, белки, залай алудизни жеда». Писателрин съезддилай гуьгъуьниз жегьилрин теклифдалди Сулейман Ахцегьизни фенай. Ада хзанда чаз лугьудай: «Эгер яд къвезвай турбадиз хъвалахъ аватайтӀа, ада цин вилик пад кьада. Яратмишунрин хурани манийвилер акъвазарун
хъсан туш». Ада рикӀ алаз ихьтин мисални тикрардай: «Са гъилив кьве хали хкажиз жедач». Шиирар туькӀуьрдай чӀавуз Сулеймана гьич садазни яб гудачир, таран кӀаник ацукьна вич вичин ихтиярда жедай. Бязи вахтара адаз редакциядай и ва я маса вакъиадин патахъай са меслят кӀанз, я тахьайтӀа шиирдин цӀар туькӀуьр хъувун патал хабар агакьардай. Сулеймана тадиз жаваб гудай. Сулейман Айнадал I924-ЙИСУЗ эвленмиш хьанай. Адан сифте паб гьеле фад кьенвай. Зи рикӀел алама, Айнадал эвленмиш хьайи I924-ЙИСУЗ чна кӀвалерин кьвед лагьай гьаваяр хкажнай. Сулеймана Дагъустандикай поэмадал кӀвалахдай чӀавуз вичин хсуси чирвилерилай гъейри адан гъиле тарихдин важиблу вакъиаяр къалурнавай списокни авай (ам адаз хва Мегьамед-Юсуфа кӀелзавай). Сулейманаз Дагъустандин литературадикай, Пушкинакай ва Горькийдикай чидай, ам абурукай рахадай. За I93I-ЙИСАЛАЙ дахдин секретарь яз кӀвалахзавай. Адан манияр кхьизвай, кхьейбур ада вичи ахтармиш хъувун патал кӀелзавай. Адаз къвезвай чарар кӀелзавай, абуруз жавабар кхьизвай. Зи рикӀел дах кӀвалени, хуьрени, общественный уьмуьрдани хъсандиз алама. Ам умун ва сабурлу, сивяй харчи гафар акъуд тийидай инсан тир. Ада секиндиз лугьудай са гафуни чӀехи таъсир ийидай. Дагъустандин Советрин съезддилай гуьгъуьниз ам гзаф районриз фенай. Сулеймана лугьудай: «Чира жуван дустни душман – гьар кткайдахъ галаз фимир». «Пуд йиса авайла, ам зайиф барцӀак я, чӀехи хьайила – кьуьзек: бес ада кӀвалах мус авурай?» – лугьудай ада темпелрикай. Сулейманан вичин мад са мисал авай: «Заргардин кӀавузардал куьтен гатаз жедайди туш». Ада мадни меслят къалурдай: «Кутуг тавунвай чкадал хуш текъведай гьуьжетдик кьил кутамир», «ЧӀулав шуьшеди нур гудач», «Къулайсуз чилел лацу фу битмишариз жедач».
СтӀал Сулейман заз лап мукьувай чидай: шаирдин кӀвалер чи къуншидал алай. ГьакӀ ам зи бубадин ва чӀехи бубадин мукьва кас тир. Гена: шаирдин хва Мусайибани за аял чӀавалай башламишна санал кӀелиз хьанай. Чун кьведни тарсар гьазуриз санал жедай. Дугъриданни, вири кӀелдайбуруз малум я хьи, Сулейманан дидени буба аял гьеле дидедин бедендик кумаз чара хьанай. Бес дидедин тӀвар вуж тир, адан кьадар-кьисмет гьикӀ хьанай? Шаирдин дидедин тӀвар Шейрихан я. Амни а девирда хуьруьн лап агъа мягьледавай (гила а мягьледикай хуьруьн юкь хьанва) Омаран руш тир. Абурун тухумдиз Магьрабар лугьудай. Гьеле Гьасанбега Гевгьер гъидалди Шейрихан гьа Сулейманан бубадин тухум тир Рамазанрикай Мирзеханан хва Минетуллагьаз гъуьлуьз фена. Ина Шейриханаз Эседуллагьни Насруллагь тӀварар алай кьве хвани, Рабиа тӀвар алаз са руш хьана. И пуд аял хьана (Сулейманни кваз кьуд), Шейрихан кьена. Минетуллагьа хуьряй хкяна Бажикъиз тӀвар алай са гуьрчег руш гъана. Шейриханаз хьайи аялар Минетуллагьа куьчейра туна. И кардикай са ни ятӀани Дербент шегьерда муздурвал ийизвай Сулейманаз хабар гана. Сулейман тади гьалда хтана, куьчейра гьатнавай вичин кьве стхани вах хуьнал машгъул хьана. Архивдин делилриз килигна, Сулейманал бубадилай 30 къапан цадай, цик квай чил, са къапан багъ, пуд къарамал, са балкӀан гьалтна. Сулейманаз а чӀавуз Мирзекерим тӀвар алаз бубадиз хайи са стха ва Имаматни Чадум тӀвар алаз кьве вах авай. Абурун арада ирс гьикӀ пайнатӀа, заз малум туш. Гьар гьикӀ ятӀани, Сулеймана вичел ирс яз гьалтай затӀар маса гуз вичин гъвечӀи кьве стхани са вах хуьз башламишна. Сулейманахъ са затӀни амукь тавурла, ам вичин гьвечӀи стха Эседуллагьни галаз Бакудиз фена. Насруллагьни гьа Рамазанрин тухумдикай тир Гьамид эфендидин хва Абдуразакь са йифиз квахьна. Са агъастӀалжуван лугьуниз килигна, адал и фадлай квахьнавай вичин миресар I9I3-ЙИСУЗ Тула шегьердин вокзалдал расалмиш хьана. Амма абур тади гьалда чуьнуьх хъхьана лугьудай.
Сулейманан сифтегьан паб Марият эсил Шерифан хуьряй я. А хуьр гила Кьасумхуьрелай Шихидхуьруьз фидай рекьеллай вацӀун патав гвай Барбар тӀвар алай гуьнедин рагъэкъечӀдай патан дуьзендал алай са гъвечӀиди тир. Адан патав Барбар лагьана мадни гъвечӀи са хуьр гвай. Халкьарин сивяй чаз ван хьайи ихтилатриз килигна, Мариятан буба Джинетхан ракьун устӀар яз хьана. Адан бубадин тӀвар Эмиргуьне тир. Ада гатун са юкъуз вичин ник гуьдайла, адан никӀе Зугьраб хуьрелай тир са бегди, туртурар кьада лугьуз, балкӀанар туна, кӀур гуз туна. Эхир, и ягьанат эхиз тахьана, Джинетхана бег яна кьена, нуькверар катна. Иниз килигна, Джинетхан Урусатдиз суьргуьнна, хуьр тамамвилелди дарбадагъ авуна. Вахт куьтягь хьана ватандихъ хтайла, абуруз залумкарвилелди тафаватлу хьайи Пампур Хсен кавхавиле авай Агъа-СтӀалдал чка къалурна. Заз Марият эсиллагь чидач. Амма Айна Сулейманаз гъидайла, заз хъсандиз чида. Мариятакай рахун давамаруналди, заз къейд ийиз кӀанзава хьи, адан чӀехи вах Салигьат лап 60-йисарани амай. Чун аял чӀавара, са азарлудаз духтур гъайила, урус чӀалан гъавурда тваз Салигьат тухудай. Чи девирдин инсанриз Мариятакай амай малумат анжах им я: чи хуьре сифте хуьрекдин набататар: келем, помидор, шивит, кӀишниш, чичӀек цайиди Марият я. Адавай салан кӀвалахар Аругьан хва Билала ва Абдулгьалиман хва Абдулгьалима кьуна, гьа икӀ яваш-яваш чи хуьре салан майваяр цун арадал атана. Сулейманан гьаятда, амайбурун хьиз, малар жедачир, абур кӀваливай са кьадар яргъа хуьзвай. А хзандин кӀвалин вилик квайди къизилгуьлдин цуьквер ва жумун тарар тир. Сулейман къелем илигунин гьевескар тир. Адан кӀвалеривай са акьван яргъа тушиз Насрудин Зилфи лагьана аялар галай са хендеда паб яшамиш жезвай. Адаз векь ядай чка авай. Сулеймана ана къелемар акӀуруниз ихтияр гун тӀалабна. Сифтедай Зилфи сакӀани чӀалал гъиз хьанач. Эхирни, а дишегьлиди разивал гана. Сулеймана МичӀи кӀамун тамай физ кӀулалди чӀуру къелемар гъиз акӀуриз, йис алатайла, гьабурал къелемар илигиз, хендеда дишегьлидиз хуьре садлагьай багъ арадал гъана. Муталлибов Мегьамедаз, Насруллаев Абдуллагьаз, Сейидгьасанов Сейиджамалаз Сулейманавай къелемар илигиз чир хьана. Гуьгъуьнлай колхозар ва совхозар арадал атайла, абуру пудани агрономвиле кӀвалахна. Сулейманан чӀехи хва Мегьамед-Юсуфни къелемар илигунин зурба устӀар тир. Адани чи хуьре колхоз тешкил хьайи сифтегьан йикъарилай башламишна колхоздин багъларин бригадирвал авуна. Ватандин ЧӀехи дяведиз фидалди ам гьа везифадал алай ва адан гъилик кваз чи хуьре зурба мензилра багълар арадал атана. Сулейманаз дидевал авур Эминатакай са гъвечӀи суьгьбет. Эминат, Бутаян руш, Урусрин мягьледа яшамиш жезвай. Сулейманан буба Гьасанбегни Эминат къуншияр тир лугьун гьакъикъатдив кьазвач. Эминат яшамиш жезвай устӀар Къадиран кӀвалер Урусрин мягьледа авайтӀа, Рамазанрин тухумдикай тир Гьасанбеган кӀвалер хуьруьн юкьвалай са тӀимил винихъди хьиз авай. Эминатахъ Абдула тӀвар алай стха авай. Ам гзаф жумарт, гзаф яр-дуст авай, кӀвал саки гьамиша мугьманрив ацӀана жедай кас тир. Ада гьа вахтара са фекьи-фахрани саймишни тавуна ачухдиз ички хъвадай. Са гафуналди, лап тӀвар-ван авай ксарикай сад тир. Гъуьлуькай чара хьайила, Эминатаз стхадин папан лувук хьун залан акуна. Вич гзаф кьадар такабурлу, жуьрэтлу инсан яз, ам заманадин адетриз муьтӀуьгъ хьанач. АкӀ хьанайтӀа, адетриз килигна, ам стхадин кӀвализ хтун ва адаз меслят акур са маса ксариз мад ва мад гъуьлуьз
хъфин-хтун лазим тир. Ада кьилди яшамиш хьун къарардиз къачуна. Стхадин лап кутугай кӀвалера яшамиш хьунилай вич-вичин ихтиярда аваз гьа ихьтин кӀвале яшамиш хьун адаз кутугнаваз акуна. Эминатан и кӀвализ гьар нянихъ мягьледин жегьилар кӀватӀ жедай. Абуру хейлии вахтунда жуьреба-жуьре хкетар ахъайдай, манияр лугьудай, чуьнгуьрар ядай, галатайла, цил кутаз къугъвадай ва я маса къугъунар ийидай. Цил кутуна къугъвайла кӀватай пата и межлисдиз са рипе, я кьве рипе ичер, зурар, кӀерецар ва маса емишар гъидай, абур вирибуру недай, хъуьруьнарна, шадвилерна, йиф геж хьайила, ксуз чпин кӀвалериз хъфидай. Гила Сулеймана зазни Мусайибаз вич аял яз Дербент шегьерда муздур тир вахтара вичин кьилел атай дуьшуьшдикай авур суьгьбетдикай рахаз кӀанзава.– Зун тажир Мемедалидин кӀвале муздур тир, – рикӀел хкизвай шаирди. – Гатуз зи пеше ламраллаз адан багъдиз яд тухун ва лам хуьн тир. Заз яд гъиз фидайла, ламрал акьахдай ихтияр авай, амма пар алаз хкведайла, зун яхдиз хтун лазим тир. Рекье зак фул акатна, Шихселягь булахдив агакьдайла, зак бегьем цӀай акатна. Анал инсанар гзаф жедай. Нубат кьун лазим тир. Са касдиз зи гьал акурла, зун язух атана, зи кварар ацӀурна, зун ламрал акьадарна. Зун беден вири сафунавайди хьиз зурзаз-зурзаз хквезвай. Багъдихъ агакьайла, ламралай эвичӀун зи къаст тир. Амма зал рекье гьа тажирдин багъларал къаравул тир Рамазан тӀвар алай са табасаранви гьалтна. Адаз вирида КЪУРБАН-ОГЪЛИ лугьуз эвердай. Ам ТинитӀрин хуьряй я лугьудай. Адан симерикай авунвай хьтин чӀулав, чеб кьадардилай яргъи спелар акурла ва цавар рахадай хьтин адан ван хьайила, зи зегьле фидай. Ингье инал зал гьа мердимазар гьалтна, зун зи ихтияр зав гвачиз ламралай аватна. Са тегьер ам заз килигна, зи цӀай саки рикӀелай фена. Зун хузаиндин талвардал агакьна, амма КЪУРБАН-ОГЪЛИ зи гуьгъуьнай экъечӀзавач. Кварар ада вичи ламралай авудна. «Садра захъ галаз ша кван», – лагьана ада заз. Адан къаст вуч тиртӀа, зи кьил сакӀани акъатзавачир. Амма хузаиндиз зи сир маса тагуникди зи рикӀе кичӀевал са кьадар тӀимил хьанвай. Ада зун гьуьлуьн къерехда авай вичин кумадал кьван тухвана. «Садра алайбур хтӀун кван», – лагьана ада заз буйругъна. Зи кичӀевал мадни артух хьана. Вучда, чара авач. Гъуьлягъ акур хъипревай санихъни юзаз тежер са гьалда, беден зурзаз-зурзаз за зал алай пек-пине хтӀунна. Ада зи юкьва сад садахъ галкӀурнавай кьве залпанд кутӀунна. Залпандин кьил кьуна, зун ада гьуьлуьз гадарна, зи кьил кьилел сакӀани аламачир. Заз акӀ тир хьи, адаз зун гьуьле батмишариз кӀанзава. Пуд сеферда ада и гьал тикрарна. Ахпа зун хутахна, вичин кумадавай пек-партал, мес-яргъан вегьена, зун къаткурна. Низ чида, зун гьикьван вахтунда ксанатӀа... Ахварай аватайла, зиди гьамамда авай лекуьна къатканвай гьал тир. Заз садлагьай сеферда КЪУРБАН-ОГЪЛИДИН пӀузаррал хъвер акуна, заз зун цӀийи дуьньядал акьалтайди хьиз хьана. Ада зун, парталар алукӀиз тун тавуна, вичин патав ацукьарна. Заз ада вичин фуакай хкудна, са къушран пад гана. Адаз лезги чӀал акьван хъсан чидай хьи, ам рахадайла маса миллет я лагьана фикирдизни къведачир.– Неъ, етим, – лагьана ада заз, тупӀаралди вилер михьна, пӀузар зурзаз. – За гьикӀ ийин, зи гъиляй ваз маса хъсанвал къвезвач. Эхь, етим, вуна и хузаиндиз яд гъиз, адан ламраз къуллугъ ийизва, амма адан вичин рухвайрив зани вуна чӀугвазвай и зегьметдал Патирбугда кӀелиз тазва. Чна вуч ийин, белки са мус ятӀани чахъни рагъ элкъвен. Ваз мад сеферда цӀаяр атана кӀандачтӀа, вун гьар юкъуз экуьнахъ векьин чигера къекъуьгъ. Цуькверик агъзур жуьре дарманар квайди я.
Зал и яшлу, кьил рехи хьанвай кас Махачкъалада гьалтиз самбар йисар тир. Чун куьчейра, автобусра, шегьердин багълара ара-ара дуьшуьш жедай. Эхир чун таниш хьана. Ам виридаз гьуьрметлу, истеклу агъсакъал, хирург Рамазан халу тир. Гьелбетда, са пут кьел чна санал тӀуьнач, амма Рамазан халудин уьмуьрдикай, ада кечирмишай рекьикай заз гзаф делилар ашкара хьана. Рамазан халуди рикӀел хкайвал, ада Москвада кӀелдай йисар метлеблу вакъиайрив ацӀанвайбур хьана. Абурукай виридалайни кьетӀен йикъар I936-ЙИСУЗ Москвадин кьвед лагьай мединститутдин хирургический факультетдин студент тир Рамазананни Дагъустандин халкьдин шаир СтӀал Сулейманан арада хьайи гуьруьшмишвилер я.– За Москвадин мединститутда кӀелдай йисара, – суьгьбетдай хирургди, – чаз тарс гузвай профессор Виноградова, зун Дагъустандай кӀелиз атанвай лезги тирди чир хьайила, зал Кремлдин больницада азарлу яз къатканвай Сулейман халудал гуьзчивал авун, адахъ гелкъуьн ва шаирдин таржумачи хьун тапшурмишнай. Шаир сагъ хъхьана, Михаил Иванович Калинина адав Ленинан орден вугудайла, адал алай валчагъдай орден алкӀурдай тӀеквен акъудайди ва ам Махачкъаладиз кьван рекье хутурди зун я...– Рамазан халу, – лагьанай за, – акӀ хьайила, ваз чӀехи шаир мукьувай чидай. Вуна адакай рикӀел хкунар кхьенайтӀа, ажеб жедай. Чаз шаирдин цӀийиз гьат хъийизвай гьар са цӀар, адан ацукьун-къарагъун, инсанрихъ галаз хьайи рафтарвал, куьрелди, адан уьмуьрдихъ, яшайишдихъ галаз алакъалу гьар са делил тежер кьван багьа тирди ваз чидачни кьван?– Чида, халудин, чида. Анжах зун кхьинрал рикӀ алай кас туш. За зи рикӀел хтай дуьшуьшар ваз ахъайда, жува кхьихь. Анжах, куь журналистрин саягъда, артухан чӀагурунар авун герек туш.– Заз Сулейман дайидин виридалайни хуш къведай кар, ада вичин секретарь ва рикӀик дуст Эфендидикай ийидай зарафатар тир.– Эфенди Капиев тушни?– Эхь. Сулейман дайи Кремлдин больницада авайла, адан патав гагь зун,
гагь Эфенди Капиев жедай. Заз тарсар авайла, за Эфендидиз малумардай. Эфендидини вичиз са фидай тади чка авайла, вилик кумаз заз лугьудай. И кар чизвай Сулейман дайиди: «Якъадашар, куьне зун лап рикӀивай азарлудай кьаз тахьуй гьа.., – лугьудай. Алад куь дердияр ая. Захъ гелкъвезвай кьван «лацу бад-бадар» аквазвани квез», – лугьуз медицинский сестраяр къалурдай. Ада лугьун гьакӀ ийизвайтӀани, зунни Эфенди вичин патав хьайила, адан кефияр акваз-акваз къумбар жезвайди кьатӀуз хьун четин тушир. Бязи вахтара ам, рикӀелай физ, захъ галаз азербайжан, Эфендидихъ галаз лезги чӀалалди рахадай. Са сеферда за «Сулейман дайи, зунни Бакуда хьайиди я, а Эфендидиз чидай азербайжан чӀал зазни чида» лагьайла, адаз хвеши хьана. «Ажеб жедай и «бад-бадризни» азербайжан ва я лезги чӀал чидайтӀа, – лагьана жаваб ганай, – гьич тахьайтӀа ягъизвай мизмизрикай (мизмизар ада вичиз ягъизвай рапариз лугьузвайди тир) хьайитӀани кьил къакъуддай. ТахьайтӀа за чин чӀурайлани, абуру «терпи, молодой человек» лугьуз, мез-гъвел ягъиз, чпин кар аквазва.– Мад пис лугьузвач хьи, ваз «молодой человек» лугьузва ман...– Э..Э... а «бад-бадар» зал жегьил чӀавуз гьалтнайтӀа, зун гьихьтин «молодой человек» тиртӀа, за абуруз чирдай. За абуруз са шашалда авай бендер туькӀуьрдай.– Абуру дуьз кӀвалахзава, Сулейман дайи, а вуна лугьузвай «бад-бадриз» вун вуж ятӀа чизва. Абурун алахъунар вири вун фад сагъар хъувун патал я... Са сеферда зун тарсарилай гуьгъуьниз, нянрихъди геж хьиз, Сулейман дайидин палатадиз атайла, са къемеда кардин шагьид хьана. Сулейман дайини Эфенди сад садав рахан тийиз «хъилер» хьанвай.– РикӀивай? – суал гана за Рамазан халудиз.– Мегер Сулейман дийидиз Эфендидихъ галаз хъел жедай рикӀ авайди тирни? Ам адаз вичин хайи хва хьиз ала тир. А кардал гьалтайла, Эфенди Сулейман дайидалайни хъуьтуьл рикӀ авай кас тир. Эфендидизни шаир, вичин хайи буба хьиз, багьа ва багъри кас фадлай хьанвай.– Бес вуч хьанвай?– Вич лугьумир, Эфендидиз Сулейман дайидин мес туьхкӀуьрдайла, ада духтуррикай чинебадаказ, хъун тавуна кӀевнавай таблеткаяр, порошокар, дарманар жагъанвай кьван. Зун акуна шад хьайи Сулейман дайиди заз арза авуна:– Я хва, Рамазан, и Эфенди киши захъ галаз хъел хьанва. Кардин гъавурда акьур зун Эфендидин пад хьайила, Сулейман дайи «абурунни «лацу бад-бадрин» гафар-чӀалар сад я», – лагьана, кроватдал яргъи хъхьана. Амма адавай яргъалди кьарай кьаз хьанач:– Рамазан, я хтул, – Эфендидиз вилни ягъ тавуна захъ элкъвена ам, – хъчад афарар хиве кьур Нажмудин хкведай вахт хьанвачни?– Акьван къайгъуйрин гъиляй мегер адан рикӀел афарар хкведани?– Сулейман дайи, эгер вуна гайи дарманар чуьнуьх тийиз, вири хъваз хьайитӀа, за ваз гьар йикъуз хъчадин афарар гъида, – Сулейман дайидин кроватдив агатна Эфенди.– Гьинай? Хъчар гьиняй жагъурда?– Базардай...– Пагьо.., вунани лагьана, захъ галаз хъел жедай Эфенди киши, мегер дагъларин дуьдгъвердин тӀеам гадай хъчар Москов шегьердин базардал алай хъчарив гекъигиз жедани? Самурскиди заз Самур вацӀун этегра экъечӀай хъчарикай чранвай афарар гъида лагьана хиве кьунай.
– Нажмудин стхади гъида лагьанатӀа, гъидайди я, – Сулейман дайи секинардай саягъ алава хъувуна Эфендиди... Чун Москвада авайтӀани, чи арада жедай ихтилатар Дагъустандикай, анин шаиррикай, никӀерикай, СтӀалрикай, ара-бир, Сулейман дайиди вичи лугьудайвал, Микаилан патав Кремлдиз финикай (Михаил Иванович Калининаз ада Микаил лугьудай) ва уьмуьрдин жуьреба-жуьре месэлайрикай жедай... Са тӀимил вахтунда хьанатӀани, заз аямдин чӀехи шаирдихъ галаз ацукьиз- къарагъдай, адан келимайрихъ, суьгьбетрихъ, камаллу меслятрихъ яб акалдай еке бахт хьана.– Рамазан халу, ви суьгьбетдин сифте кьиляй вуна Сулейман дайидин валчагъдай тӀеквен акъудна лагьанай… – А... а... Хьайи кар я. Кремлда адав Ленинан орден вахкудайла, М.И. Калининаз орден адан чухвадал алкӀуриз кӀан жеда. А вахтунда садан хурудал орден алкӀурун патал адал алай пальтодай тӀвек акъудна кӀан жезвайди тир. Сулейман дайидин хурудални Ленинан орден алкӀурунин патахъай М.И. Калинин са шуькӀуь кӀвенкӀ алай шейинихъ къекъвез амукьна. И арада хъсан хьана гена зав гьвечӀи ништӀер гваз. Зани гьерекатна, фена Сулейман дайидин чухвадин хурудай ништӀердалди са гъвечӀи тӀвек акъудна, ахпа М.И. Калинина виридан капарин ванцик кваз Сулейман дайидин хурудал орден алкӀурнай... Медицинадин къуллугъдин подполковник Агьмедов Рамазан Агьмедовича вичин уьмуьрдин 80 йисакай яхцӀурни цӀуд йис анжах духтурвилин пешедиз гана. Ам халкьдиз, хайи Ватандиз рикӀин сидкьидай къуллугъ авур кас хьана. Адаз девирдин уькӀуъ-цуру, шадвални пашманвал, тикни-дуьзен – вири акуна. Рамазан Агьмедовича халкьдин дерди-баладик, генгвиликни эксуьквилик иштиракна. Адаз камаллу шаир СтӀал Сулейманахъ галаз гуьруьшмиш жедай, адан илгьам авахьзавай чиниз килигдай шад йикъар акуна.
(Кьуд пердедикай ибарат тамаша)
Ахцегьрин къеле. Адахъ вад цал, вад пипӀелни вад бурдж-минара ала. Ана эфсерар ва абурун хзанар патал кӀвалер, аскерар патал къазармаяр, жебехана, лазарет ва килиса ава. Къеле Шамилан муьруьдри элкъуьрна кьунва. Ина вири гьерекатдик ква, теспача я. Шамилан патал элячӀ тавур ахцегьвийрин гзаф хизанризни ина кьилдин къазармада чкаяр ганва. Шамилан муьруьдри ягъай туп къеледа авай жебеханада акьуна, ам хъиткьинна. Гзаф аскерар кьена, хирер хьайибурни тӀимил авач. Вири ката-галтугда, теспачавиле ава. ГАГЬ-ГАГЬ тфенгар ягъдай ванерни акъатзава.
. Вахъ галаз ДАНИЯЛ-БЕГ рахана? Ада вуч лагьана? Н и н а. И уьмуьрда чеб урусрал пехил я лагьана, вучиз лагьайтӀа абурухъ зун хьтин гьуьруьяр ава лагьана. Ахпа алава хъувуна: «Къайгъу авач. АтӀа дуьньяда урусар чал пехил жеда, вучиз лагьайтӀа чаз гьуьруь-перияр гьана гьатда!» М и р з е - А л и. Вичиз гьатдай са гьуьруь-перини авайди туш лагьана кӀандай…
Н и н а. Вучиз? М и р з е - А л и. Вучиз лагьайтӀа ам женнетдиз фидайбурукай туш. Урусрин патал алайла, генералдин чин аваз, адакай са дуьзгуьн генерал хьайиди туш. Гила, Шамилан патал алайлани, ам са бегьем наиб туш. Са дяведани адавай виле акьадай кьегьалвилер къалуриз хьанач. И кар, заз ван хьайивал, Шамилан муькуь наиб, викӀегь Гьажимурада ДАНИЯЛ-БЕГДИЗ мукьвал-мукьвал къехуьнзава лугьуда. Н и н а. Гьажимурадни ина авани? М и р з е - А л и. Эхь. Ам Шамила иниз атай гьа сифте юкъуз Къубадай къвезвай милицайрин рехъ кьаз ракъурна. Ада милицаяр чукурна, абурув гвай балкӀанарни къакъудна, са кьадар есирарни кьуна хтанва лугьуда. Амни ДАНИЯЛ-БЕГ чеб чпив кьун тавун чун патал хъсан я. Къе абур кьведни чпин дестеяр галаз Артугинский къведай рехъ кьаз фенва. Абурухъ Кибит-Мегьамедни галай хьтинди я. Гьайиф, накь генералдивай Кьулан вацӀалай элячӀиз хьанач, муьруьдри муьгъ чукӀурна. Гила ам ЦӀехуьлрин муькъвелай элячӀна атана кӀанда. Маса рехъ авач. Н и н а. Самурда яд гзаф ава. Йигин сел ква… Квез гьикӀ аквазва? Яргъал фидани и дяве? М и р з е - А л и. Чкадин халкьдик кьве рикӀин хьанвайбур гзаф ква. Къуват гьи пата хьайитӀа, абур гьа патал элячӀда. За гьиссзавайвал, муьруьдривай Аргутинскийдин хура бажагьат акъвазиз жеда. Н и н а. Куь сивяй Аллагьдиз ван хьурай. М и р з е - А л и. Амин…
Дахдин гьалар гила писзавач. Хер гьерен хамуна турдалай кьулухъ хъсан хъхьанва. Къе полковник кӀвачел ала. Кефи ахъа хьанва. Н и н а. Сагърай куьн. Куь гьуьрметар завай агакьар хъийиз жедатӀа, чидач ман… М и р з е - А л и. За и кар вуна гьуьрметар агакьар хъувун патал авурди туш. Ам зи буржи я. Н и н а. Куь ватанэгьли Алисултанни рикӀ чӀехи, викӀегь кас я. Гьадалайни зун гзаф рази я. Накь йифиз ам са суьруь хипер гваз хтана. Къеледа каш жедач. Зи дахдиз гзаф шад хьанвай. М и р з е - А л и. Машрикь пата Гьафиз лугьуз чӀехи шаир хьайиди я. Ада вичиз кӀан хьайи са рушан хъуькъвел алай халдихъ Самаркъандни Бухара гуда лагьайди я. Алисултана гъайи хипер ви халдихъ гуз гъайибур я, ханум. Захъ авай хипер зи шиирар я. Гила абур пашманбур жезва. КӀелдани ваз? Н и н а. Зун куь гъавурда акьазва, гьуьрметлу кас… Алисултаназ за Иса Месигьдикай ихтилатар ийизва, ам Месигьдихъ иман ийиз эгечӀзава. М и р з е - А л и. Машрикь пата Шейх Санан лугьузни са кас хьайиди я. Ам гуржи са таватдал ашукь хьана, ада вичин муьгьуьббат патал, ислам дин гадарна, хашпара дин кьабулна.
Алисултан чи шейх Санан я жеди… Завай диндилай элячӀиз жедач, амай вири крар ийиз залай алакьда. Н и н а
Гагь хъилекди, гагь гъайрадик ава хьи зун куз, Масада ваз тавазияр ийизва лугьуз. МичӀи, яргъи йифер текдиз акъудин за гьикӀ? ГьикӀ сабурдив, теселлидив секинарин рикӀ? Лянет хьурай ялгъузвилиз, уьмуьрдиз чкӀай, Кьуьзуь кьилихъ зак ашкъидин кутунвай и цӀай!
(гъилевай чар Инжилдин юкьва твада)
(гъиле авай асадалди къеледилай къеце пад къалуриз.)
ана вуч къиргъин аватӀа?! Мад къузгъунар, чалагъанар хьиз, алтӀуш хьанва!
Я Аллагь! Вуна хуьх чун!.. Алад, зи балаяр, килисадиз, дуьаяр ая! Дуьа атӀумир! Иса Месигьдиз дад-бидад ая! Вилерай такӀанвални хъел авахьзавайбурукай чун хуьх, чав куьмек агакьара лугьуз минетар ая!
И алукьнавай секинвал заз пайгарди яз аквазвач. Н и н а. Чна дуьар ийизва, буба.
Аламат я, Шамилав гвайди вири кьвед-пуд туп я. Ягъай туп чи барутханадиз аватун аламат тушни бес! Къеледин Самур вацӀ галай пата авай цал ацахьнава. Мусибат я хьанвайди! 150 кас кьенвалда. Язух Мариядин гъуьлни телеф хьанва. Кьве бала етим хьанва… Залан хирерикди чандик квай вири аскеррин кьилихъ Инжил кӀелиз язух кешиш агакьзавач… Д а р ь я. Вучда? Чи везифа жуван итимриз куьмек гун я. Эхна кӀанда. Кьурагьар галай патай атай Аргутинскийдин кьушунривайни Самур вацӀалай элячӀиз хьаначалда. Муьгъ муьруьдри чукӀурнава. Гила Аргутинский вацӀун а патай ЦӀехуьлрин муькъвел кьван фин мажбур хьанва. ВацӀай экъечӀ жедайвал туш – яд гзаф ава, адан сел йигинди я. Абур анай яна, иниз агакьдалди эхна кӀанда, лугьузва зи гъуьлуь. Ахпа чаз регьят жеда, чи гужар алатда.
Жуьмя мискӀин галай патай азандин ван акъатда.
Н и н а. Куь сивяй Аллагьдиз ван хьуй… Шамилни Аргутинскийдин аскеррин рехъ кьаз фейитӀа, вучда? Квез аквазва, ада чкадин халкь саки михьиз вичин патал гъанва, ада инсанар таъсирдай гафаралди алцурарзава, чӀалал гъизва. Заз къеледин цлалай акуна, ам халкьдихъ галаз, вичин муьруьдрихъ галаз рахазвай саягъ. Вирида, суьгьуьрда тунвайбуру хьиз, сивер ахъайна яб гузва адаз, адан эмирар гьа лагьайвалди кьилиз акъудзава. Д а р ь я. РикӀ кӀевиз яхъ. Им дяве я. Зун гъуьлуьхъ галаз ихьтин гьалара аваз шумудни са йис я. Вердиш хьанва. Вири хъсан жеда. Аллагь чи патал ала. Н и н а. Заз дахдин гьалдикай кичӀе я. Адал хьанвай хер духтурди чӀуруди я лугьуда. Мирзе-Алиди хата алатнава лугьузватӀани, заз бубадин гьал мад пис хъжез кичӀезва. Бубадиз вичи кваз кьазвач, ам аскер я. Д а р ь я. Ви бубадин къайгъуда са духтур авач.
(Вилера са гьихьтин ятӀани сир квай экв аваз.)
ЧӀехи жерягь ва шаир Мирзе-Алиди полковник дири хъувун вичин хивез къачунва. Алисултанани гзаф кат-галтуг ийизва. Н и н а. Эхь. Мирзе-Алиди зи буба гьерен хамуна туна кӀанда лагьайла, накь ваъ, вилик квай йифиз Алисултан кьве балкӀанни гьер гваз хтана. Д а р ь я. Алисултан, пеленг хьиз, зирек я. КцӀара авай гарнизондивни, Дербентдиз Аргутинскийдивни чи гьалдикай хабар агакьарайди гьам я… Накьни чи жасусрихъ галаз са суьруь хипер гваз хтанвай… И вири кьегьалвилер ада вучиз ийизвайди ятӀа чидани квез? Н и н а. Зун гъавурда акьазва… Исятда а ихтилатар герек яни чаз? Ша килисадиз фин, дуьаяр ийин.
Заз ван хьайивал, куьн мад килисадиз физвайбур я, тушни? Лазаретдиз алад! Ана хирер хьанвайбур гзаф я. Абуруз хирер кутӀуниз куьмек це, язухриз са чан-рикӀ ая, са теселли це. Дуьаяр – ахпа! АтӀа пата авайди
(къеледилай къеце пад къалурда.)
. Зун квелай гзаф рази я, жанаби капитан. Куьн халисан аскер я! Къеледиз чӀехивал авун, аскериз команда гун за куь хиве тунал зун гъалатӀ хьанач. К а п и т а н Н о в о с ё л о в (адан кӀвачелни хер ала, кьецӀивиал ийизва). Сагърай, жанаби полковник! Буржи кьилиз акъудиз зун датӀана гьазур я!.. П о л к о в н и к Р о т. Чи барутхана пад хьана, цал чкӀана, муьруьдар са куьникайни кичӀе тахьана рум галаз атайла, чи бязи аскерар кегькирвал акатна, кьулухъди гадар хьанай… Куь гъил зурзанач, капитан! Кьве кичӀерхъан вуна чкадал ягъна кьена! Амайбуруз виликди фин эмирна. Куьне чи жидаяр худда тваз туна! Квез чида, муьруьдриз гуьллейрикай кичӀе туширди, амма урус жидадикай кьван абуруз чпин Аллагьдихъайни кичӀедач. К а п и т а н Н о в о с ё л о в. Абуру чеб, шишинал як хьиз, жидадал акьалжун чӀехи айиб яз кьазва, полковник… Чи аскерар руьгьдал мягькем я… Абурув капитан Тизенгаузена мукьвал-мукьвал «Пачагь патал, пак Рус патал…» мани лугьуз тазва. Абур гьич!.. Алатнавай крар я! Аргутинский агакьдалди са кӀус эх хъувуна кӀанда… Гьамни чалай алакьда… П о л к о в н и к Р о т. Мад вуч хабарар ава? К а п и т а н Н о в о с ё л о в. Гьажимурадан дестеди Хазридин къеледа авай милицайрин гарнизон кукӀварна, михьиз пунай акъудна, есирарни кьуна хтанва. Гила, авай ванерай, Гьажимурадни, ДАНИЯЛ-БЕГ, Кибит-Мегьамед Аргутинскийдин рехъ атӀуз фенва. Шамилани адан лезги гъилибан Мегьамед-Небиди халкьдик руьгь кутазва, абур женгиниз къарагъардай вязер ийизва. Иллаки жегьилрин кьилер элкъуьрзава. Виридалайни викӀегь дагъвидиз, вуж сифте яз къеледиз гьахьайтӀа, адаз куь руш Нина гун хиве кьунва, лугьуда… Аргутинский агакьдалди эх хъувуна кӀан жеда, полковник. П о л к о в н и к Р о т. Гьайиф! Къеледин патав гвай муьгъ хуьн патал чун алахънач. ТахьайитӀа, Аргутинскийдин аскерар ина авайди тир. К а п и т а н Н о в о с ё л о в. Чавай хуьз жедайвал авачир, полковник. Шамила вири хуьрерай итимар, папар, аялар гъиз туна гьа муькъуьв акъвазарна, ахпа абурув муьгъ чукӀуриз туна. П о л к о в н и к Р о т. Гьайиф! Икьван крар заз такуна алатна… Заз Нинадикай намус ава. Герек авайди тушир за адаз иниз эверун. Жув кьиникай заз кичӀе туш, зун аскер я. Рушан язух я… Зун адан вилик тахсирлу я…
(Гьеле чпив агакь тавунвай Мирзе-Алидиз килигиз.)
(Разивилелди, вилера алхишдин лишан аваз Мирзе-Алидиз килигда.)
Ада сифтедай зи хире кӀватӀ жезвай ирин къене тӀвек авай кӀарабдин куьмекдалди мукъаятдиз фитӀинна, анаг са пис ни галай, кудай са шей янавай пекиналди михьиз, ахъа хирен къене гьерен тумунин пи тваз, хер алай чка таза хамуна туна кутӀуниз, къапарив-къажахрив ванер акъудиз таз, зав ахвариз вуганач. Ахпа, зун, ахварихъ къаних яз михьиз гьалдай фейила, яргъалди ксуз хьана. Гьа икӀ ада зун са шумуд йикъан къене кӀвачел ахкъулдна. Гила за жув
хъсандиз гьиссзава. Аллагьдиз шукур!
Алисултан хъуьреда. Амайбуру ада хъуьруьн ван тахьайдай кьада. Мирзе-Али адаз чапдаказ килигда.
. Куьне куь алакьунар Авиценнадин тӀварцӀихъ чуьнуьхмир, гьуьрметлуди. Чи духтурдин гафар гьахъбур я.
Мирзе-Алиди и дяве жедалди виликамаз заз милицайрив артухан яракьарни патрумар вугумир, абурукай гзафбурукай игьтият хьухь лагьана меслятнай, за, гьайиф хьи, а гафар япалай авуна. ЧӀехи пай а патрумар гила чун авай патахъди акъатзава…
(Са вуч ятӀани рикӀел хтайди хьиз.)
Зун Алисултаналайни гзаф рази я. Ада гьер гъаначиртӀа, зун къе квез кӀвачел алаз аквадачир. Ада а чӀавуз кьве балкӀанни гваз хтанай. Чна чи балкӀанар тӀуьна куьтягьнавай. К а п и т а н Н о в о с ё л о в. Алисултан викӀегь, кӀвачел кьезил прапорщик я. Гаф авач. Адан кьегьалвилер заз женгина аквазва. Ада чаз суьрсет жагъурдай рекьерни аквазва. Накьни ам Аргутинскийдин патав, тади ая лугьуз, чун суьрсетдин рекьяй кӀеве ава лугьуз фенвай. Адахъ гуржи капитан Букчиев, чкадинбурукай тир Агъасини Гьасан галай. Йифиз абуру къеледиз муьруьдри чеб патал хуьрерай кӀватӀнавай хиперин суьруьдин са пай хканва. Гила чаз каша азаб гудач. П о л к о в н и к Р о т. Аферин ваз, Алисултан! М и р з е - А л и
. Бес Гьасан квехъ галаз хтанач хьи? Ам вутӀ хьана? Ам зи хтул я, зи рикӀ чкадал алач… А л и с у л т а н. Йифиз, циф аваз, чун чавай квахьна. Чидач, ам гьинихъ алатнатӀа. Мумкин я ам муьруьдрал ацалтунни… К а п и т а н Н о в о с ё л о в. Исятда абур вуч ятӀани секин хьанва... М и р з е - А л и. Шамил гьакӀ акъваздайди туш. Ада чкадин халкь мадни гзаф вичин рекьел гъун патал гзаф пердеяр акъуддайди я. Рахунрин устадвилелай гъейри, адахъ пердеяр къалурдай устӀарвилерни авайди я. Ада вичиз пайгъамбардихъ галазни рахаз жедай уламар чида лугьуда, аламатар къалуриз алахъда. Муьруьдар адан чӀалахъ жезва. Абуруз маса рехъ авач. Къара жемятни гьакӀ я, гьамни имамдин «аламатри» хъуьтуьларзава. Накь, йиф алукьдайла, заз дурбуйрай акуна: Шамила вич «кучукиз» туна. Ада са кьуьруьк акъудзавайди я. Аргутинский инив агакьун хьайитӀа, халкь вичикай кат тавун патал, вичин терефдарар артухарун патал акъудзавай са уюн я… Аргутинский энгел хьайитӀа, адан рекьер кьун хьайитӀа, чаз амукьдайди чи полковникди кьабулнавай къарар я... К а п и т а н Н о в о с ё л о в. Къеле инсанарни аваз къеняй пад авун, чан аламаз жув муьруьдрин гъиле тун тавун тушни? М и р з е - А л и. Эхь. П о л к о в н и к Р о т. Маса рехъ амукь тавуна, крар гьахьтин саягъда кьиле финни мумкин тирдакай куьне инавай чкадин инсанриз лагьанвани? Абурук виликамаз къеледай экъечӀна хъфиз кӀандайбур авани? М и р з е - А л и. Авач. Зун виридахъ галаз раханва. Амма ахьтин гьалдал гъана виже къведач. Къеле ва инсанар хуьн патал са улам жагъурна кӀанда. Шамилахъ галаз рахана кӀанда.
М и р з е - А л и. ИкӀ туна виже къведач, полковник! Чи патай кьенвайбур чна кӀватӀ хъийизва, са гьилле мумкинвал хьайила, сад-кьвед кучукзава, амайбур чилив вугуз агакьзавач. Къеледилай къецени, кьуд патахъай, цларив, муьруьдри атӀанвай хандакӀда, шахарикай къянавай яцӀу жагъунрални кваз гзаф муьруьдрин мейитар гьакӀ гадарна алама. Иесийривай абур къахчуз жезвач. Къахчуз кӀан хьайибурузни къеледай гуьлле гузва. Кьуд пата ял гьатнава. Куьн аскерар я, мейитрихъ галаз вердиш хьанва. Амма халкьди вуч авурай и мусибат аквазвай?! Аялри? Дидейри, папари, вахари вучрай?! И шикилди абуруз чун генани гзаф такӀанарда. ИкӀ туна виже къведач. ЧӀагъаринни пехъерин, чалагъанрин лужар элкъвезва… Агь, Гьасан! Гьасан! За ваз мукъаят хьухь лагьаначирни?!
(михьиз кӀватнаваз, рикӀ ханваз)
Капитан Тизенгаузен Шамилан наиб Ю с у ф ва мад са шумуд муьруьд галаз хкведа.
Заз вун чир хьана, наиб Юсуф! Чун Салтадин патав хьайи женгина чин чинал гьалтайди я. РикӀел аламани?
Зазни вун чир хьана, сагьиб. Вун чидайвиляй Шамила зун ракъурайди я… Куь барутхана пад хьана, чак руьгь акатнатӀани, Аллагьди гъалибвал квез, магълубвални чаз багъишна, ам и гъилера куь патал хьана. Куь патайни, чи патайни кьейибурун кьадар авач. И йикъара дагъвийрин дехмейра хендедаярни етимар гзаф хьанва. Дидейрини папари чпин хур гатаз, чӀарар чухваз, кифер атӀуз, гьикӀ шелар-хвалар, йикьер-шуванар ийизватӀа, гафаралди лугьуз ЖЕДАЧ.ЧУН куь патав са тӀалаб гваз атанвайбур я. Чав шариатдин шартӀар чӀуриз тамир. Чна чи кьенвайбур чилив вугун энгеларзава. Чаз абур кӀватӀ хъийидай, эл-адетдив кучукдай мумкинвал це. П о л к о в н и к Р о т. За квез ихтияр гузва. Зи са аскердини квез а кар ийиз манийвалдач. Анжах са шартӀ ава: куь патай мейитар кӀватӀ хъийидайбуру абурал алай яракьар хутах тавурай ва ийизвай кар няналди куьтягьрай. Ю с у ф. Сагьиб, ваз течиз туш: дяведа кьейи мусурман хенжел галачиз кучукна виже къведач. П о л к о в н и к Р о т. Хенжелар къахчу, тфенгар алайвал тур. Абур гьакӀни чи милицайрив гвайбур тир… Зи аскерар къеледин цлалай куьне чи шартӀ гьикӀ кьилиз акъудзаватӀа килигда…
Зазни гьакӀ кӀандай, сагьиб…
Имамдиз вакай гзаф хъел ава, эфенди…
Алисултан жаваб гуз агакьнач.
(Юсуфни адахъ галайбур къалурда.)
Ингье ибурни гьабурукай я! Зун абурувай Бикеханум акунани лугьуз хабар кьаз фейиди тир. Абуру «ина папар авайди туш, папар къеледа чуьнуьх хьанва, Бикеханумни гьана ава» лагьана МИРЗЕ-АЛИ-ДАШАХЪ галаз. Заз хвеши хьана ман… Ваз ам жагъанвай хьиз хьана, атайди я-е. М и р з е - А л и
М а р и я атана, алатна фида. Адан чӀарар чкӀанва. Адал яргъи лацу булушка ала. Жуну Кьасума адан патав зверда. Адалай чарх ягъиз адаз килигда. Дишегьлиди и кардиз фикир гузвач, ам гьа физвайвал физва. Са арадилай гъиле Инжил аваз Нинани атана акъатда.
(Къултухдай акъудна, къалабулух кваз сятиниз килигда.)
Ж у н у К ь а с у м. Бес вучиз ада чӀулавбур алукӀнавач? Вучиз чӀарар атӀанвач? Хуьре авай гзаф папар чӀулавра гьатнава, парабуру кифер атӀанва! Заз Бикеханума, зун кьенвай хьиз хьана, киф атӀуз кичӀезва ман…
Заз ванер къвезва. Зав рахазва! Квез виридаз бесрай лугьузва! ЯГЪ-ЯГЪУНАР акъвазра лугьузва! Бес я!.. Бес я!..
(Кьил кьуна варар галай патахъди катда.)
Юсуфни адахъ галайбур варарихъди фида.
Алад, аскерар гъавурда тур… Чи кьенвайбур кучудизни тади ая.
Вуна хъсандиз фикирнавани, гьуьрметлу Мирзе-Али?
М и р з е - А л и. Эхь, жанаби полковник. Шамила къеле хъиткьинарун паталай чиликай тӀеквенар эгъвезва, цӀийи гьужумдиз гьазурвилер аквазва. А кас чкадин халкь михьиз къирмиш тахьанмаз акъваздайди туш. Ам акъвазарна кӀанда. Гафуналди, меслятдалди.
(Сятиниз килигда. Нинадин патав фида.)
Сагърай, ханум. Вун ина авачиртӀа, Шамила и къеледин пенпе цавуз акъуднавайди тир.
Ви рушан иервили, жанаби полковник, ви аскеррин кьегьалвал са шумудра артухариз туна, ам къеледин цларилай акур муьруьдар, чеб женнетдиз аватай хьиз жез, кегькир жезва. Гьавиляй и къеле инал аламайди я. П о л к о в н и к Р о т. Пара кьван сагъ хьуй вун, зи дуст, ихьтин чими гафарай… Бес вучиз вуна, чун михьиз чара жезвай хьиз «сагърай» лугьузва? М и р з Е-А л и. ГьакӀ акъатна сивяй. Чидач… ДАНИЯЛ-БЕГ, Гьажимурад, Кибит Мегьамед Аргутинскийдин кьушундин вилик пад кьаз фенва. Амма Шамилан муьруьдар анжах дагълух чкайра дяве ийиз вердишбур я, дагъларай къванер авадариз. Абурувай Самур вацӀун дуьзен кьере урус аскеррин хура бажагьат акъваз жеда. Заз ина куь аскерар акуна. Халис кьегьалар я. Куь рикӀик жемир… Квев куьмек агакьда… Заз жуван халкь авамдаказ урус жидайрин хуруз ракъуруникай хуьз кӀанзава. П о л к о в н и к Р о т. Чна вун элкъвена хтун вилив хуьда. Ваз хъсан сят хьурай! Н и н а. Вун Аллагьди хуьрай. За куь паталай дуьаяр ийида. Мукъаят хьухь. М и р з е - А л и. Куьнни Аллагьди хуьрай!
Шамил акъвазнавай чка. Шамилан патал алай ахцегьвийрин кьил Мегьамед-Неби ва муьруьдар чпин вилик имам экъечунал вил алаз акъвазнава.
МЕГЬАМЕД-НЕБИ-ЭФЕНДИ, вун чкадин итим я, Шамила ваз гзаф ихтибарзава. Накь ам сура гьахьунин мярекатни ада вахъ галаз меслят авуна. Ада вав вич сура тваз туна. Адан ял кьунваз тахьуй гьа?! Вуна сур михьиз агалайди яни? Ана гьикӀ хьайиди тиртӀа, лагь кван! М е г ь а м ед - Н е б и. ШАМИЛ-ЭФЕНДИДИ заз накь вичин патав эверна лагьана: «Вуч ятӀани Аллагьди чи пад кьазвач. Ада чав са гъапавай инсанар чуьнуьх хьанвай муг кьван авай са къеле кьаз тазвач. Чакай шагьидар хьана кьенвайбурун кьадар авач,
Аллагьди гьа карни кваз кьунвач», – лагьана. Ахпа сур атӀун эмирна, вич, кафан галчукна, гьаниз эвичӀна. Ахпани, винелай кьулар эцигна, винелай накьвни вегьена, сур агал хъийиз туна.1-м у ь р у ь д. Кафан кьецӀил бедендал алчуднавайни?2 - м у ь р у ь д
инал аламайди я?! Адал вегьена физвай, чпел чӀулав къармахар алай чи дагъларин лекьер тӀимил яни? Ваъ! Зайиф яни? Ваъ! Бес вуч хьанва? Яргъи сятера зун накьан югъди Аллагьдин вилик метӀерал акъвазна, чин чилиз ягъиз хьана, амма Ам заз акунач. За имамриз эверна, гьабурузни зи ван атанач. За чаз къаюмвалзавай Омаразни Алидиз дад-бидаддалди эверна, гьабурни кисна. Вуч я, Аллагь кафиррин патал элячӀнавани? Чи Мугьаммед Ярагъиди вичел кпӀар-дуьаяр авур пак Шалбуздагъни киснава!.. Дуьз имандал алайбур! Накь зун квез акваз-акваз суруз гьахьнай. Аллагьдилай гъейри маса аллагь авач! Адаз вичин лукӀарин язух атана ва зи патав малаик ракъурна. Чна са хейлин ихтилатарна. Адан гафари зи руьгь кана. Зун йифди шехьиз ва дуьаяр ийиз хьана. Аллагьдиз чакай атанвай хъилен кьадар зурбади я кьван! Малаикди вичин лувараллаз зун цаварал хкажна. ЧӀехи пайгъамбарди чаз регьим авуна. Къе экв жедай кьиляй ам вичин цӀай кӀвахьзавай балкӀандал алаз завай гвягъна фена ва квез гьакъикъат гьихьтинди ятӀа лугьун эмирна. Куь гунагьррин кьадар гзаф я, гьавиляй куьн душманди вичин цларив агудзавач. Халкь Аллагьдин къуватдихъ агъазвач. Квез вахт ганва, ам куьне куьн хилас авуниз серф ая, куь кьилел Азраил ала – ам квез аквазвач, заз аквазва… Гунагьар хиве яхъ, абурукай михьи хьухь, абурукай азад хьухь, пуд юкъуз сивер хуьх эй бахт атӀанвайбур!.. Пайгъамбарди заз къе чун гъалиб жеда, къаних хьанвай чил душманрин ивидалди дигида лагьана гаф ганва. Женнетдин варар ахъа хьанва, къе бахт жагъидайбур гзаф жеда... Исятда зи тӀалабуналди Азраил дуьаяр ийиз хъфенва, ам Шалбуздилай цаварал хкаж хъхьанва. Куь гунагьар за жуван хиве твазва. Абурай гана кӀани жазани исятда за жувал къачуда. Куь вилик заз яхцӀурни цӀуд къамчи вегь!
Чукурна наиб Юсуф къведа.
Ю с у ф. Имам, вун сагърай, цӀийи хабарар ава. Чаз къеледа авайбуру мейитар кӀватӀ хъийидай вахт ганва. Ш а м и л. Абур вири къе кучука. Чи цӀийи гьужумда чна чи шагьидрилай кам вегьидайвал тахьуй. Чилин кӀаникай къеледихъди эгъвезвай чинебан тӀеквенарни куьтягьна, барутдив ацӀура.
Дангъуз Аргут акъвазариз фенвай ДАНИЯЛ-БЕГАЛАЙ, Гьажимурадалай, Кибит-Мегьамедалай хабарар авани? М е г ь а м е д - Н е б и. Гьелелиг ваъ. Анай къведай хабарар писбур тахьун лазим я, имам. Абуру Дангъуз Аргут инив агакьардач!.. ДАНИЯЛ-БЕГДИ ви вилик вичин чин чӀулавардач лагьана гаф ганва. Абуру чпин кьилин сенгерар Мискискарин хуьруьн патав эцигнава. Анлай инихъ урус кьушун къведач! Ю с у ф
(Шамилаз муштулух гузвай хьиз).
(Шамила салам кьунал вил алаз акъвазда. Такьурла, давамда.)
(вичивай Мирзе-Алидиз и лагьай гафар дуьзбур тирди тестикьарун кӀанзавайдан гъавурда акьуна.)
Эхь, эхь, имам. МИРЗЕ-АЛИ-ЭФЕНДИДИ дуьз лугьузва. Ам вичин хушуналди атанвайди я. Урусри адаз фимир лугьузвайди тир… Ш а м и л. АкӀ хьайила, гъаргъардал алай къеледай катнава ман вун… Хам хуьз чида ваз…
Мегьамед-Неби ва са шумуд муьруьд хъуьреда.
М и р з е - А л и. Течидай гафар лугьумир, имам. Зи ниятар Аллагьдиз аквазва. Къеле гъаргъардал алайтӀа, ви муьруьдри ам къачудай. Урусри чеб чан аламаз ви гъиле твадач. Куьмек агакь тавуртӀа, къеледа авай вирибуру, чкадин инсанрини рейсадвилелди чпи чеб къелени галаз хъиткьинарда лагьана гаф ганва. Ш а м и л
Ваъ, Шамил. Зун катнавайди туш. Зун, лугьудай гафар лагьана, элкъвена къеледиз хъфида. Ш а м и л
Низ чида вун къеледиз хъфидани-хъфидачни? М и р з е - А л и. Аллагьди гайитӀа, хъфида. Ш а м и л. Матишкадин патав кат хъийиз кӀанзавани? Ван хьана заз вуна комендантдин рушаз бахшнавай муьгьуьббатдин шиирар. Амма ам ваз гьатдач. За ам сифтени-сифте къеледиз гьахьай муьруьддиз хиве кьунва. М и р з е - А л и. Рушан бубадини ам къеле хуьзвайбурукай вуж гзаф викӀегь хьайитӀа, гьадаз гуда лагьанва. Ш а м и л. АкӀ хьайила, рушан бубадин вилик викӀегьвал къалуриз кӀан хьана, атанва ман вун зи патав?
Ваъ, Шамил. Къалуриз жери кьван викӀегьвилер къеледа авайбуру къалурнава. Рушан бубадиз езне хкягъиз четин жеда. Акварвалди, руша вичи хкягъда… Шамил, за ваз тавакъу ийизва, ша гьакӀ гафарай тӀеквенар акъудмир, заз яб це. Ш а м и л. Заз ваз яб гуз кӀанзавач. Вун хаин я. Вун ви халкьдин душманрин патал элячӀна. Ви гъавурда авайди Аслан хан тир. Вич урусрин тумухъан тиртӀани, ада вун
Кьурагьа са хъуьтӀуьз къубуда тунай. А чӀавуз вун Сурхай хандин, ви халкьдин патал алай. Къубуда турла, вун урусрин патал элячӀна. Гила мад вун къубуда хтуна кӀан жеда, чи патал хтун патал. Ви кьил чкадал хтун патал.
АСЛАН-ХАНДИЗ закай авай хъел за СУРХАЙ-ХАНДИЗ шиирар бахш авурла атайди ваз чир тахьана жеч, Шамиль. АСЛАН-ХАНДИЗ за вичикайни шиир кхьена кӀанзавай. За кхьенач. За чпикай шиирар кхьена кӀан хьайи гьакимар гзаф я, исятдани ава
амма ахьтинбур патал зи рикӀ агалнава… Шиирар лайихбур патал зи чӀалар чеб завай хабарни такьуна къвезвайди я, Шамил. Ш а м и л
Гила ви шиирар, вавай хабарни такьаз, са матишка патал авахьзава… КӀелна за вуна адаз бахшнавай ктаб…
. Вуна Хуьруьгрин хуьруьн мулкар Ахцегьрин хийирдиз акъудай ихтилат ахъая чи имамдиз…
Ам шииррилайни хъсан кьиса я. Ш а м и л. Ахъая кван… М е г ь а м е д - Н е б и. Са гъилера Хуьруьгринни Ахцегьрин арада чилерин паталай, кьве хуьруьн мулкарин часпар гьинай физватӀа тайинарун паталай гьуьжетар жеда. Къведа жемят идан патав
, чӀехи алим я лагьана. Ида лугьуда: «Гьуьжет алай чка Ахцегьринди я». Хуьруьгар рази жедач ва лугьуда: «Гьа икӀ я лагьана, вавай Кьуркьандал кьин кьаз жедани?» Ида лугьуда: «Жеда». Ида фена гьа чкадал, Кьуркьандал гъил эцигна, лугьуда: «За кьин кьазва хьи, и зи кӀвачерик квай накьв Ахцегьринди я». Вири рази хьана. Гьуьжет куьтягь хьана. Амма гуьгъуьнлай хабарар акъатна: «Бес Мирзе-Алидин шаламра Ахцегьрин чилелай къачунвай накьв авай ва ада кьур кьинни гьа накьвадиз талукьди тир кьван»… Гьахьтин къази я ам, имам.
Абур вун хьтинбуру акъудай ванер тир… За шаламар алукӀна ваз мус акурди я? М е г ь а м е д - Н е б и. Шаламар тахьуй, кух галай чекмеяр хьурай. Тафават авач. М и р з е А л и. Кух галай чекмейра накьв туна, абур алукӀна къекъвез жедатӀа килиг садра… Эхь, за а чӀавуз Кьуркьандал кьин кьунай. Гуьгъуьнлай заз Хуьруьгринни Ахцегьрин арада а чилин паталай кутӀуннавай икьрар жагъанай. За гьамни хуьруьгвийриз къалурнай… Вазни и кар хъсандиз чизвайди я, Мегьамед-Неби… Регъуь туш ваз…
Вуна, Шамил, зав зи фикир лагьана куьтягьиз туначир… Урусрин патал зун, АСЛАН-ХАНДИ къубуда турла, фейиди туш. Ш а м и л
М и р з е - А л и. Ваъ. Шамил. Зун садани маса къачунвайди ТУШ.ГЗАФ фикирар, веревирдер авурла, халкьдин гьалар тупӀалай авурла, зун урус гьукуматдин патаз элячӀайди я. Жуван халкь хуьн патал элячӀайди я… Анжах зи гаф атӀумир. Тавакъу я. Сабур хуьх… Дагъустан гъвечӀи уьлкве я. Чи халкьарин кьилел тахьайди амач. Иранар, арабар, туьркер… Диндин стхаяр я лугьуз, абуру чи халкьдин кьилел тагъайдини амач… Абурукай чи халкьдин къайгъу чӀугвазвай сад кьванни хьанани? Ваъ! Гьарда вичивай жедайвал къанихдиз халкьдин иви хъваз хьана. Ш а м и л. Урусриз чи халкьдин иви хъваз кӀанзавач ман? Абуру иви хъвазвачни? Идалайни гъейри, абур хашпараяр я. М и р з е - А л и. Эхь, Шамил, абур хашпараяр я. Амма халкьдин иви хъвадайбурун арада, абурув гвай имандилай аслу тушиз, са тафаватни авач. Абур вири сад я. Авайди
са кар я: вирида, гьам мусурман, гьам хашпара гьакимар чпи хъвазвай иви диндалди гьалал ийиз алахъзава… Иман пак затӀ я, ам инсанриз чпин къенепатан алем иерун, ацӀурун, гуьнгуьна тун патал, фикирар, ниятар михьи авун патал ганвайди я. Иманди инсанрин рикӀер буьркьуь ваъ, экуь авун лазим я. Диндалди инсанар буьркьуь авуна, абур жуваз кӀандайвал къугъурун дуьз туш, Шамил. Имандикай дяведин яракь авун генани гьалал кар туш. Гьакимри, вилик-кьилик квай ксари, савадни илимар гвайбуру халкьдив имандин майваяр дуьздаказ иливариз тазвайтӀа, вири инсанрикай – стхаяр, и дуьньяни михьиз женнетдиз ухшар жедай… Вунани имандалди инсанрин кьилер элкъуьрзава. Кьил элкъвена алатда. Чан аламаз хьайитӀа, инсан вич вичел хкведа. Аквада адаз, арадал атай затӀни авач, рикӀиз са регьятвални хьанвач, вири гьа авайвал ама: гьакимри дуьнья незва-тарашзава, халкь гьа хьайивал зулумдик, азиятдик кума. Туьркерин султан чи кьилел хьайитӀани, гьакӀ жеда, Ирандин шагь атайтӀани, гьакӀ жеда. Халкьдиз са динжвални, ферикъатвални, аваданвални жедач. Шамилакай Дагъустандин эмир хьайитӀани, гьакӀ амукьда. Авам инсанрин кьилер элкъуьрун регьят кар я, абурун рикӀера экв тваз, абуруз умуд гуз, абурун рикӀера экуь мурадар тваз алахъна кӀанда, абурувай дуьньядин крарай чпивай кьил акъудиз жеривал… Килиг вун, Шамил, ви муьруьдри чеб гьикӀ тухузватӀа. Исятдани абуру хуьрерин жемятривай чпиз тӀуьн патал хипер, балкӀанар къакъудиз иниз гъизва. И кар вунани гьалалди яз кьазва… За урус рушаз шиирар кхьена лугьуз зал паркутар гьалчай шаир, алим, ваз рагьметлу Мегьамед Ярагъидин медресада акур Рухун Алиди чи чилерал пайда хьайи сифтегьан муьруьдрикай вуч лагьанатӀа чидани ваз? Абур гьар са хуьре, халкьдивай къакъудиз, са яц ва я са гьер недайбур, хендеда акуртӀа, кьил квахьна, адан гуьгъуьна звердайбур, руфун тух тежедайбур я лагьанва. Абур гилани гьахьтинбур я, идлай кьулухъни гьахьтинбур яз амукьда. Чи иманда нефсиниз «шейтӀан яшамиш жезвай кӀвал» лугьузва. Кьуркьанди нефсинал гъалиб хьайидаз женнет хиве кьазва. Вуна нефсинал гъалибвал къачуз кӀан тийизвайбуруз женнетар хиве кьазва. Ш а м и л. За вуч ийизватӀа, заз хъсандиз чизва… Урусри вири дуьз ийизва, тушни? М и р з е - А л и. За абуру вири дуьз ийизва лугьузвач. Абуру чи диндик хкуьрзавач. Абуру чаз суд-дуван шариатдалди ийидай ихтияр гузва. Абурухъ санаи ава, зурба кьушунар ава, илимар ава, абуру чаз мектебар эцигда лугьузва, чи аялриз алай аямдин илимар чирда лугьузва. Урусият зурба уьлкве я. Вуна умудар кутазвай Туьркиядини, Ирандини адахъай вил къязава. Абурувай урус пачагьдин хура акъвазиз жедач. ГъвечӀи тарцивай зурба тарцин хура дурум гуз жедач. ЧӀехи тарци гъвечӀиди вичин хилерик кутуна акӀажарда, чӀехидан зурба дувулар деринриз фида, яд вири хъваз, гъвечӀидан дувулрив яд агакьар хъийидач. ГъвечӀи тарцин тум терг тахьун патал, адан кӀалам чӀехидаз ягъна кӀанда. Ада, чӀехи тарцин са хел хьана, вичин майваяр гъида... Мусурман са уьлкведивайни Урусатдин хура акъвазиз жедач. Хура акъвазуни, дяведи халкьар терг ийида, иллаки чун хьтин гъвечӀибур. Чун хушуналди Урусатдик экечӀни, чи кьил кьур ксари тарихдин тежрибадикай дуьздаказ менфят хкудайвиляй, авунвайди я. Ш а м и л. Чи гьахъвал – чи иман ислам хьун я. Адалай гьахълу иман авач. Урусар кафирар я. Абуруз чакайни чеб хьтинбур ийиз кӀанзава. М и р з е - А л и. Эхь, гьабурузни, чаз хьиз, чпин дин ширин я, адал кӀевиз акъвазиз алахънава. Амма са диндини муькуь диндиз я манийвал, я душманвал ийизвайди туш. Абурун арада мидявал твазвайбур инсанар я… Аллагь сад я. Мусурманрини, чувудрини, хашпарпайрини гьа са Аллагьдиз икрамзавайди я. Абур вири са дагъдиз, са кьакьан кукӀушдиз хкаж жезвайбурув гекъигиз жеда. Садбур анихъ кефердихъай, садбур, кьибледихъай, садбур рагъэкъечӀдай патай, садбурни рагъакӀидай патай физва. Гьибур гьинихъай физватӀа, вирибуруз чизва, амма вирида, са чпелай гъейри, амайбур дуьз рекьяй тефизвайбур яз гьисабзава. Гзафбур, сакӀани агакь тийиз, амма чеб агакьнавай хьиз жез, ценерив гьа са чкадал чархар ягъиз амукьзава. Гьахьтинбурукай Аллагьди хуьрай! КукӀушдив агакьайбур бахтавар я! Ахьтинбур, гьайиф хьи, тӀимил жезва. Агакьайбуруз аквазва хьи, вири гьа са Аллагьдиз мукьва хьанва. Агъада хьайи шаклувилер, сада садакай авур фикирар дуьзбур туширди абуруз чир жезва… Вун гьа кукӀушдив агакьнавач, Шамил. Гьикьван авам жегьилар вуна, женнетар хиве кьаз, гуьллейрин хурук кутуна, жидайрал акьалжиз туна? Абуруз акӀ жезва хьи, къе
гъазаватда кьейитӀа, пака абур женнетдиз аватдай хьиз. Ангье, абурун мейитар, ни ацалтна, къузгъунри кьилелай гьарайиз, гадарнава къеледин цларив. Жагъанани абуруз женнет? Женнетдиз вуна ракъурзавайди туш, Шамил! Вуна тухузвайдини гъазават яни-тушни гьуьжет алай месэла я. Жидайрал кьейибуруз женнет хиве кьаз вун вуж я? Ам Аллагьдин гъиле авай кар я. Къияматдин юкъуз, вири кьенвайбур сурарай къарагъайла, абурун дуван авурла, гьа чӀавуз чир жеда вуж гьиниз аватдатӀа. Эхь, шагьидар хьайибур сурун азабрикай азадда, абурун гунагьрилай гъил къахчуда, лугьузва. Амма женнетдиз абур Къияматдин гьахъ дуван хьайила аватда. Амма Къияматдин югъ мус жедатӀа, са Аллагьдиз чида. Кьейи инсанар сурун ахвара аваз гьикьван вядеда жедатӀа, чаз, инсанриз, чизвач. ЦӀуд йисуз, виш йисуз, агъзур йисуз, агъзур-агъзур йисуз… ГьакӀ хьайила, жегьилрив чеб вахт тахьанмаз рекьиз тунихъ вуч метлеб ава? Тухурай абуру чпин уьмуьр и чилел! Чиррай чпиз и дуьньядин агъузвилер-винизвилер, хъсанвилер-писвилер, верцӀивилер-туькьуьлвилер, каламар-илимар, сифте и дуьньядин сирерай кьил акъудрай, ахпа – атӀа! Къияматдин юкъуз чпив вугудай суалриз жавабар гуз чир хьурай. Авамдаказ, са куьникайни хабар авачиз кьейила, Къияматдин юкъуз абурувай, бегьемдиз кьве гаф галкӀуриз тежедайбурувай, чпиз гудай суалриз вуч жавабар гуз хьурай? Абуруз жегьнем гьихьтинди ятӀа и дуьньядал гзафбуруз аквазва, амма абуруз и дуьньядал женнетни гьихьтинди ятӀа халисандиз къалурайтӀа, пис жедани? И чилел ганвай уьмуьр яргъи жедайвал авун, ам инсанвилелди, намусдалди, михьивилелди тухун хъсан тушни гьар са касдиз? ТахьайтӀа, уьмуьр инсандиз Аллагьди вуч лагьана ганвайди я?.. И жигьетдай зи фикир ихьтинди я: гьакимри инсанриз чилелни женнет жагъурдай мумкинвал гун герек я. Жуван рикӀяй халисан Аллагь жагъайдаз къецяй женнет жагъида. Амма вуна къе вири халкь, Ахцегь вацӀун кьерекай жегьнем авуна, гьа жегьнемдиз кӀватӀнава. Вуна инсанар буьркьуь авунва! Абур дин-имандин иервилинни паквилин, деринвилинни кьакьанвилин гъавурда акьунвайбур туш. АкьунвайтӀа, абур иниз къведачир… Абур буьркьуь я. Вуна сифте абурун вилер ахъая… Ш а м и л
(Шамила ян гузвайди гьиссна, викӀегьдаказ)
. Заз вуна ви гьерекатар квелди куьтягьдатӀа акунайтӀа кӀандай…
Акъваз, Шамил, акъваз… За вири лагьанвач. Зун валай яшдиз чӀехи я, са кӀус сабур хъия. Масадбуруз яб гузни чир хьухь! Сабур джамилун! Сабур иер затӀ я! Заз вуна накь сура йиф акъудайди чизва, вуна инал авур ви вязерин ванни хьана… Вибур гьакӀан уюнар я. Вун малаикдин лувараллаз чи пайгъамбардин патав вуч лагьана ахъаяйди я? Ам мумкин кӀвалах туш!.. За ви рикӀел хкин Майраман хва Иса. Цаварал хъфидайла, ам кьуд лагьай цава акъвазарналда. Вучиз лагьайтӀа адан парталрик са бицӀи раб кваз хьана кьван. Раб чилихъ галаз алакъада авай затӀ хьуниз килигна, Иса кьуд лагьай цава акъвазарнай… Вун, гапурни, хенжелни, къамчи алуднатӀани, амма чухвадал гимишдин везнеяр алаз, пайгъамбар авай цавуз гьикӀ ахъайна?
(Шамилаз килигиз, са ара гуда, имамдиз лугьудай гаф авачирди акурла, давам хъийида.)
Къугъунар ийимир, Шамил! Ваз вунни са пайгъамбар хьиз къалуриз кӀанзава. Бес я ви тапан пайгъамбарвилер!.. Гьакъикъатдиз килигна мез ахъая. Ваз чизва агъадихъай Аргутинскийдин кьушун къвезвайди. Къеледа авайбуруни чеб ви гъиле тван тийидайдини ваз акунва. Вуна са тахсирни квачир халкьдик, гунагьар ква лугьуз, кичӀерар кутаз, абуру вуна лагьай вуч хьайитӀани авун патал алцурзава. ДатӀана чпин са кап фан къайгъуда авай, гунагьар ийидай мажал авачир инсанрик гунагьар гьинай акатрай?.. За ваз гузвай меслят ихьтинди я. Аргутинский атайла, вунни, ви наибарни, ви муьруьдарни гьа атайвал руг кьилеллаз кат хъийидайди я. Жегьилар, халкь ина амукьда. Урус аскерри вири чпин хъел халкьдилай алудда. Ваз и кар чизвани? Чин ви далу патазни ийизвайди я, Шамил! ЯтӀани вуна кьилиз ялзава! Ваз чи халкьдин къайгъу авайди туш, ваз авайди ви къайгъу я!.. Ви кьуру такабурвилин къайгъу я!.. Инсанрив секиндиз нефес къачуз гице. Ахлад инай, халкь саламатдиз амукьдайвал! Бес я са метлебни авачиз ивияр авадарай кьван! Ш а м и л
Яхъ ам, кутӀуна! Хунзаха авай дустагъдиз хутах!..
Вун яшдиз залай са югъ кьванни гъвечӀи тиртӀа, за ваз, ви хтулдиз вуч авунатӀа, гьам ийидай!.. Хаинди заз
эмирар гузва!.. Халкь зи патал алайди я! Ви халкьди закай мани лугьузва! Ваз ван хьаначни? Лугьуз тадани вун патал? М и р з е - А л и. Герек авач. Заз ван хьана. А мани таб квайди хьанва! Ам ви гъилибанри туькӀуьрнавайди я, халкьди ваъ. Манида вуна къеле къачуна лугьузва. Амма къеле вавай гилани къачуз хьанвач. Ш а м и л
Мегьамед-Неби вуч лугьудатӀа течиз амукьда. Муьруьдар хъуьреда.
. Им инал вучиз аламайди я? Хутах ам Хунзахиз! Дустагъда тур!
Муьруьдри Мирзе-Али ялна тухуда.
Гьайиф, вун зи гъавурда акьунач… Са тавакъуни авай захъ, Шамил. Зи хтул Гьасанан мейит иесийрив гахце… Ви рикӀел хкидай са карни ава: вуна къе ваз вегь лагьанвай яхцӀурни цӀуд къамчини вав агакьариз тун рикӀелай алудмир. Са гьакьванбур алава хъувуртӀа, генани хъсан жеда. (Муьруьдди ялзавай цӀилинихъ галаз фида). Ж у н у К ь а с у м
Муьруьдри Жуну Кьасум кьуна са патахъди ялда.
Квез инай квахь лагь лугьузва! Ахлад инай лугьузва! Бес я халкь тергай кьван лугьузва! Вири дере мейитрай ацӀуда лугьузва! Халкь жидайрал хкажда лугьузва! Шамила юкьвал кьван парталар алудда, са муьруьддив къамчи вугана сегьнедилай хъфида. Сегьнедихъай къамчияр вегьидай ванер къведа. Са пай муьруьдар сегьнедал алама. Ахцегьвийри гьа йикъара туькӀуьрнавай мани, са-са бенд сифте итимри тамамариз, ахпа дишегьлийри тикрар хъийиз, лугьузвай ванер сифте явашдиз, ахпа къвез-къвез гурдаказ хкаж жеда. Са пай муьруьдарни а мани лугьуник экечӀда. Ана авай гафар ихьтинбур я:
АТАНА-ТАНА Шамил атана, Шамилан кьушун ТӀимил атана. ТӀимил кьушунди, Суьрсет атӀана, Алчах душмандин Нуьсрет атӀана. АХЦЕГЬИЗ-ТАНА Къеле къачуна, Залум пачагьдин Зегьле къачуна…
1850-йисан гатфар. Къеледин патав гвай багъ. Ам са йисни зур инлай вилик хьайи дяве себеб яз михьиз пунай акъатнава. Цлар галачир къапни са патахъ алгъанва. Тарар садбур ханва, садбур атӀана, кӀанчӀар ама. ГьакӀ ятӀани алукьнавай гатфари вичикай хабар гузва: тарари цуьк ахъайнава, багъдин чиле къацу векь ава, тӀебиат секин я, иер я. Яргъай кьилел жив алай Шалбуздагъдин кукӀушар аквазва. Къеледин к е ш и ш ва д у х т у р багъда сейрда ава.
Д у х т у р. Вуч иер тушни кьуд пад! Гатфар, цуьквер, къушарин манияр, михьи гьава, дагъларин кукӀушар, къацу чуьллер, вацӀарин ширшир! Цаварай тади квачиз физвай цифер! Абурун лацувал аку тӀун! Ихьтин йикъарни ахвада кьван! Женнет гьа ина ава, пак буба! К е ш и ш. Женнет цавараллайди я, зи хва. Д у х т у р. Эхь, вун, гьахъ я, пак буба. Йисни зур ина хьайи эхирзамандилай гуьгъуьниз заз инагар женнет хьиз аквазва. Вири цӀийидаказ, авайдалай гуьзелдаказ. Гуя зун цӀийи кьилелай дидедиз хьанва! К е ш и ш. ГьакӀ я, зи хва. Аллагьди чун синагъра твазва, чи руьгьер, рикӀер Вичелди экуь ийизва, цӀийи ийизва. Вун Аллагьдиз мукьва хьанва, Гьамни ваз. Д у х т у р. Я жеди… Къеледа ва адан патарив акур мусибатрилай гуьгъуьниз масакӀа фикириз жедач… Гила фикирайла, жуваз кичӀе жезва. Жуван уьмуьрда гьикьван аскеррин кӀвачер, гъилер атӀана за… Абурун уьмуьр хуьн патал… За жув вердиш хьанвайди я лугьузвай… Амма и къеледа хьайи мусибатдин вахтунда, гьар операция ийидайла, заз жувакай хабар авайни-авачирни лугьуз жедач завай. Зи гъил са ни ятӀани тухузвай, идара ийизвай… Маса къуват галачиз, зун агакьдачир, зун кегькир жедай, жув жувавай квахьдай. К е ш и ш. Ваз Аллагьди куьмек гана… Д у х т у р (кешишдин гафарал рази яз, кьил юзурда.) Полковник Ротан туьтуьнал гуьлледин хер хьайила, адан уьмуьр акьалтӀнава, адаз жедай куьмек авач лагьана фикирзавай ЗА…ВАЪ, гьамни кьенач. Ам дири хъувур Мирзе-Алидин гъилни таквар са къуватди идара ийизвай… К е ш и ш. Аллагьдиз адан рушан дуьайрин ванни хьана. Ада йифиз- юкъуз дуьа ийизвай: вичин бубадин паталайни, чи виридан паталайни… Д у х т у р. Абур хтанва лугьузва… Ваз акунвани? К е ш и ш. Эхь, абур исятда ина ава. Полковник Ротни… Ваъ, гила адакай генерал хьанва… Генерал Ротни, Нинани, Алисултанни ина ава. Алисултана хашпара дин кьабулнава, адан тӀвар гила Николай Николаевич Беннет я. Капитан Беннет… Д у х т у р. Николай Николаевич Беннет? Ам вуч тӀвар я. К е ш и ш. ТӀварни бубадин тӀвар чи пачагьдин тӀварцӀелай къачунвайди я, лугьуда. Фамилия гьинай ятӀа, заз чидач. Нинадизни Николаяз мехъер къеледа ийиз кӀанзава. Д у х т у р. Язух Мирзе-Али! Адан рикӀ пад жедачни, ихьтин хабар агакьайла? Адан умудар авайди тир руш вичиз жеда лугьуз… К е ш и ш. Ви умударни аданбурулай гъвечӀибур тушир… Заз руша ахъайзавай вичин рикӀе авай велвеладикай… Вазни ам ви чӀалал гъиз кӀан хьайиди аквазвай… Д у х т у р. Эхь, пак буба. Са валай гъейри, Нинадал къеледа авай вири ашукь хьанвай. Вуна гъил къахчу, зи гаф са тӀимил шитди яз акуртӀа… Зани адаз жуван гьиссерикай лагьайди я… Завай адан рикӀ къачуз хьанач… К е ш и ш. Зун ада къеледа Иса Месигьдиз авур кьван дуьайрал ашукь хьанвай… Д у х т у р. Зунни ада хирер хьанвай аскеррин хирер кутӀундайвилел, гъилер-кӀвачер атӀанвайбуруз теселлияр гудайвилел гьейран хьанвай. Халис малаик я ам. К е ш и ш. Мирзе-Алидиз Нинади чӀехи гьуьрмет ийизвай… Адан гьиссеривни гьакӀ эгечӀзавай… Д у х т у р. Мирзе-Алиди хашпара дин кьабулнайтӀа, Нина адаз фидай лугьуз кӀанзавани ваз, пак буба? К е ш и ш. Ам Аллагьдиз хъсан чида… Завай лугьуз жедач. Мирзе-Алидин гьиссер, ниятар михьибур тир… Чи диндикайни адаз дерин чирвилер ава. Ам арифдар я. Шаир я. Адаз гьар са хажалат эхиз ва алудиз регьят я. Адан рикӀе Аллагь ава. Ада Шамилаз лагьай гафар халкьдин сиве гьатнава, виридаз тарс хьанва лугьуда… Яргъай Жуьмя мискӀиндай язавай азандин ван къведа. Д у х т у р. И йикъара Мирзе-Алини ахъайнава Шамилан дустагъдай. Чибуру есирда кьур ДАНИЯЛ-БЕГДИХЪ галаз дегишар хъувуна ам…
К е ш и ш. Акуна заз ам. Виликра хьиз, и багъдиз къвез-хъфида. Са тӀимил агатнава. Йисалайни гзаф Хунзахин дустагъ чӀугуна ада, зарафат туш… Инай Хунзахиз, балкӀандин тумунал гъилер кутӀунна, яхдаказ тухвана ам залумри… Д у х т у р
(мягьтелвилелди ва гьейран яз)
. Жеч! К е ш и ш. Заз Мирзе-Алиди вичи ахъаяйди я. Д у х т у р. ДАНИЯЛ-БЕГ адан хтул Алисутанан, яни Николаян тӀалабуналди ахъаяйди я. Жегьил дагъвиди къеледа къалурай кьегьалвилерай чи гьакимри адан гаф чилел вегьенач. Гила ДАНИЯЛ-БЕГДИХЪ чи патал хкведай, вичин генералвилин чин къахчудай ниятар ава, лугьуда. К е ш и ш. А ванер зазни хьана… Николаянди халис хашпаради ийидай кар я. Д у х т у р. Аламатдин крар я… Секин уьмуьрда гьич кьилизни текъведай, фикирдизни гъиз тежедай крар я… Эхь, Мирзе-Алидал вири гьейран хьанва… Алисултанахъ… Николаяхъ галаз кьил кьунач ада, гьуьжетнач. Адаз чир хьана: къеледа, Самур дереда хьайи кьван мусибатрилай гуьгъуьниз руш ина акъваз тийидайди… К е ш и ш. Мирзе-Али жегьилвилин хура акъвазнач… Ам гьа вичин муьгьуьббатдин хатурдай къеледай экъечӀайди я. Вичихъ вуч кӀантӀани хьуй лагьана. Вичиз Шамила жаза гуникайни кичӀе тахьана!.. Муьгьуьббат вичин рикӀе хуьн патал. Алисултананни, Нинадин арада гьахь тавун патал. Адаз чизвай: жегьил дагъви Алисултан вичин муьгьуьббат патал Иса Месигь кьабулиз гьазур я. Мирзе-Алиди и жигьетдайни адан рехъ кьунач, мийир лагьанач. Алисултана вичин муьгьуьббатдихъ гузвай къимет Мирзе-Алиди зурбади яз кьабулна. Адан рикӀ чӀехи я… Идалайни гъейри, халкьдиз хьанвай кьван бедбахтвилерилай гуьгъуьниз шаирдиз, арифдардиз муьгьуьббатрикай фикир авун кутугнавач. Д у х т у р. Адаз вичин муьгьуьббат гежди тирди чир хьана. К е ш и ш. Муьгьуьббатдиз фад-геж авайди туш Мугьуьббат – муьгьуьббат я… Д у х т у р. Куьрелди, Мирзе-Алидин муьгьуьббат Пушкина лагьай хьтинди хьана, пак буба.
Заз вун кӀандай: мумкин я, зи кӀанивал Хкахьнавач руьгьда гелни амачиз; Къуй ада мад тагурай ваз манийвал; КӀан туш заз ви рикӀ хаз алаз-алачиз, Заз вун кӀандай – кисна, умуд эксикдиз, Гагь регъуь яз, гагь гъайрадик ргаз чан; Заз вун кӀандай ахъа рикӀив, назикдиз, Къуй масадаз кӀан хьурай вун гьа заз кьван.
Садрани такьур кекӀецни гва. Муьгьуьббат патал женг чӀугвазмач ада. Гьайиф!.. Вун гьахъ я, пак буба, ша хъфин… АтӀанихъай генерал Ротни къвезва, рушни галаз… Алисултан… Э-Э, Николай галач хьи?.. К е ш и ш. Ша, ша! Абур Мирзе-Али акваз къвезвайбур я…
Хийирар! Хийирар! (Мад са гафни лугьуз тахьана, шадвиляй адан хурал шехьда.) М и р з е - А л и (рушан далудал назикдиз гъил эцигиз-къахчуз). Шехьмир, ханум! Шехьдай йикъар алатнава. Гила шадвилердай бере я. Н и н а
Ибур шадвилин накъвар я… М и р з Е-А л и. Шадвилиз накъвар герек авай туш. Шадвилин накъварикни сефилвал квайди я, ханум… Къала са хваш-беш ийин! Вун хтурай, рагъ хтурай, азиз бике! (Рушан гъилиз темен гуда.) Вунни хвашгелди, жанаби… (генерал Ротан къуьнериз килигда.) генерал! Зун пара шад я куьн сагъ-саламатдиз акунал! Мубарак хьурай квез цӀийи дережа!
(Генерал Ротаз гъил яда, ахпа ам къужахда твада.)
Играми дуст!.. Сагърай, сагърай!.. Куьн акунал зун гзаф шад я. Куьн куь къазивилин кӀвалахал хъфенвайдини заз чида… Къеледин цӀийи комендантни квелай рази я. Самур дереда вири крар хъсан хьун лазим я… Чаз чизвай куьн иниз къведай чӀал… М и р з е - А л и. Зазни чизвай куьн иниз къведайди… Чи рикӀяй рикӀиз рехъ ава. Г е н е р а л Р о т. Эхь, гьакӀ я, играми дуст! МасакӀа хьун мумкин туш. Санал авур шадвилерини санал чӀугур хажалатри чун, архаяр хьиз, мукьва авунва… Куьне залай гъил къахчу, гьуьрметлу дуст, куьн дустагъдай акъудун са кьадар яргъал фена… Шамил чӀалал къвезвачир… Эхирни ДАНИЯЛ-БЕГ вахгуда лагьайла рази хьана. Чи гьакимриз ДАНИЯЛ-БЕГДИН дуван ийиз кӀанзавайди тир – чаз авур хаинвиляй. Шамила куьн са гьадахъ дегишарда лагьана. Чун квехъ гьихьтин хьайитӀани эвез гуз гьазур тир, азиз дуст! М и р з е - А л и. Сагърай, зи дуст! Заз чизвай куьне зун гадар тийидайди. Н и н а
(вилера гьайиф аваз)
. Квез абуру гзаф азабар ганани?.. За куь паталай гзаф дуьаяр авуна… М и р з е - А л и. Сагърай вун, ханум. Ви дуьаяр вири Аллагьдив агакьдайбур тирдахъ зун фадлай агъанва… Дустагъдикай вуч лугьун?.. Ана къулайвилер жедайди туш. ЯтӀани за рикӀ кӀевиз кьуна. Заз Аллагьди вири эхдай къуватар гана. Шукур хьурай Адаз! Заз ана са кар чир хьана: гьикьван кӀеве гьатайтӀани, жувавай вири сефилвилер, дердер, хажалатар чукуриз, анжах хъсан, шад, хвеш гъидай крарикай фикирна кӀанда. За жув гьакӀ вердишарна.
Заз гьахьтин бахтлу легьзейри куьмек гана, ханум… Гена чарни къелем къакъуднач завай… Г е н е р а л Р о т. Зун агъанва хьи, Шамилаз вичикай куьне шиирар кхьин патал турди я квев чарни къелем. М и р з е - А л и. Зани гьакӀ фикирзава… Амма ам зи шиирдиз лайих туш! Ада зи кӀвал муьруьдрив тарашиз туна, зи дафтарар, шиирар куз туна. Н и н а. Гьайиф! Абурулай гьикӀ алакьна?! М и р з е - А л и. Гьахьтин «алакьунар» авайбур я АБУР…ГЬИКЬВАН са закай рахада?.. Куьн гьикӀ ава? Тифлисда, Петербургда вуч хабарар ава? Г е н е р а л Р о т. Вири хъсан я. Пачагь квелай гзаф рази я… Ада квез вичин патай чими саламарни алхишар лагь лагьанва. М и р з е - А л и. Сагърай вич! Чунни гьамиша пачагьдин къуллугъда гьазур я… Г е н е р а л Р о т. Вуна Шамилаз лагьай гафарикайни чна адаз ахъайна – ам гьейран хьанвай. Куь гьа гафар себеб яз Ахцегьрин жемятдин чӀехи пай Аргутинскийдин кьушунрин рехъ кьаз феначир… М и р з е - А л и. Гьайиф, амай хуьрерин агьалийрив а гафар агакьнач… Заз Аргутинскийди Шамилни адан наибар инай чукурай вакъиайрикай вири хабарар хьана. И кардихъ галаз алакъада авай са месэладикайни заз лугьуз кӀанзавай. Вуна зи фикир пачагьдив агакьарнайтӀа, генани хъсан жедай. Г е н е р а л Р о т. Пачагь куьне лагьай гьи месэла хьайитӀани гьялиз гьазур я. Лагь ам вуч месэла ятӀа, за ам пачагьдив агакьарда. М и р з е - А л и. А месэла – гъалибвал гьисснавай кьушунрин сарбазрихъни аскеррихъни инсаф тахьун я… Шамилни, Гьажимурадни, Кибит-Мегьамедни абурухъ галай муьруьдар, чпивай Мискискарин хуьруьн патав хьайи акьунра Аргутинскийдин хура акъвазиз тежедайди, ДАНИЯЛ-БЕГНИ есирвиле гьатайди чир хьайила, кьулухъди чпин дагълариз кат хъувурвал заз чида. Амма урус аскерри чпин хъел Мискискарин хуьруьн патав кӀватӀ хьанвай маса хуьруьнвийрилай, иллаки жегьилрилай алудайвиликайни заз ванер хьана. Адакай къени инсанри хаф ядай ихтилатар ийизва… Г е н е р а л Р о т. Дяве я ман… М и р з е - А л и. Эхь, дяве я, амма дяведани сабур герек я! Заз чида, Шамила халкьдин кьил Мискискани элкъуьрайди. Ада зи гафариз яб ганач. Ана ада кьуьзуь папар, дидеяр кӀватӀна лагьаналда: «Играми, регьим чӀехи дидеяр! Куь рухвайри, дагъларин лекьери хьиз, залум душмандихъ галаз дяве тухузва. Куьне абуруз рухсат це! Куьне, ян тагана, куь вири рухваяр женгиниз рекье тур! Чпин чанар гайи рухваяр исятда женнетда ава! Амайбурни гьаниз фида!» Эхь, гьамишан вичин лагълагъар авуна, катна хъфена ам. Чарадан рухваяр кьин адаз вуч я кьван?.. Гъалибвал чпин патаз къвезвайди гьисс авур, хвешивиляй къапарай акъатнавай урус аскерри са тахсирни квачир, амма чпин авамвиляйни буьркьуьвиляй кӀватӀ хьанвай, са яракьни гвачир инсанар жидайрал хкажна. Аргутинскийди – вичи! – цӀувад йиса авай са миграгъви гада жидадал хкажна! Вучиз лагьайтӀа язух аялди гьалчай къван генералдин неривай гвяна фена кьван!.. ИкӀ инсаф тахьун дуьз яни?.. Им я Аллагьдин, я инсанрин, я гьукуматдин къанунрив кьунвай кар туш эхир!.. Пачагьдиз лагь, адан аскерри ихьтин вагьшивилер тавурай… Г е н е р а л Р о т
Лугьуда за… Дяведа инсанвилер хьун мумкин яни, гьуьрметлу къази?
(и залан суьгьбет акъвазарунин мураддалди)
. Куьн гьахъ я, гьуьрметлу эфенди!.. Бес куьне лагьаначирни: «Жувавай вири сефилвилер, дердер, хажалатар чукуриз, анжах хъсан, шад, хвеш гъидай крарикай фикирна кӀанда». Ша чна а бедбахтвилер рикӀел хкин тийин… М и р з е - А л и. Зун рази я, ханум… Н и н а. Петербургда вуч хьанатӀа чидани? РикӀел хтайла, хъверни къведа, хъелни. Мариинский театрда Ахцегьрин къеле элкъуьрна кьуникай тамаша эцигна. Аниз пачагьни атанвай. Ина хьайи мусибатрикай гьич са гафни ана авачир. Къеледа авайбурун тӀварарни масадбур хьанвай, крарни. Сегьнедин юкьвал чӀехи пуд стол алай. Садал чехир авай птулкаяр, муькуьдал хирер кутӀундай пинеярнидухтурди гъиликдай алатар, пуд лагьайдал лацу суфра алай. Анал хирер алайбур гъиз, хирер гуя кутӀунзавайди тир. Вири инихъ-анихъ звериз-хквез, накьакьан гьараяриз авай. КЬУЬЛЕР,МАНИЯР, тфенгар, тупар ягъунар! Герек авачир къал-къил гзаф тир! Дагъвийрикай къеледа авай садни къалурнавачир. Абурун кьегьалвилерикайни са гафни авачир… Шамилни, алчухдик кваз, къваларал хеси авунвай итимарни алаз, Машрикь патан са падишагь хьиз, гьяркьуь шалварарни алаз къалурнавай… Аламат я, тамашачийриз хуш хьанвай. Пачагьни рази тир… М и р з е - А л и. ЧӀехи ариф ва шаир Омар Хайямахъ ихьтин цӀарар ава:
Гзаф чӀавуз чуьнуьх жез Ам, гагь-гагь къведа виликни, Чи уьмуьрдал вилер алаз, ийида чун гъиликни. Аллагьди чи азабралди рикӀ аладриз вахт рекьиз, Вичи кхьиз тамашаяр, эцигзава, килигни.
Гъавурда акьунани? Аллагьди чакай, инсанрикай, тамашаяр вичи кхьинни ийизва, вичи эцигни ийизва, вич килигни ийизва… Гьа тамашайрилай гьакъикъибур авач. Абурув агакьдайбур садавайни я кхьизни жедач, я эцигизни, ханум… Н и н а. Эхь, гьакӀ я… Дерин камал квай, гьакъикъи чӀал я… Мадни пашман ихтилат жезва ман…
. Зини Алисултанан мехъерар жеда къеледа. М и р з е - Ал и. Им шад хабар я! Мубарак хьурай! Алисултан вич гьинава? Адан тӀвар гила Николай я кьван? Пачагьдин тӀвар. Чамраз кутугай тӀвар я! ТӀварцӀел къадим хьурай! Н и н а
О, квез адан цӀийи тӀварни чизва!.. Хабарар чалай фад агакьзава… Ам вичин дагъви дустариз мехъерик эвериз фенва. Гьа гила-мад хтун лазим я…
Гьуьрметлу шаир, куьне заз куь ктаб гуда лагьайди тир ман?.. М и р з е - Ал и. Эхь, ханум, за вакай ктаб кхьида лагьайди тир… Гьайиф, завай гайи гаф кьилиз акъудиз жедач… Кхьиз эгечӀай ктаб, куьтягь тахьанмаз, муьруьдри кана. Ам цӀийи цикӀелай кхьин хъувун патал, а чӀалар кхьинин себебарни цӀийи кьилелай тикрар хъхьана кӀан жеда… Амма ам жери кар туш… А чӀавуз зи рикӀ жегьил тир, гила ам рехи хьанва… Рехи рикӀяй акъатзавай шиирар ваз лайихбур туш. Сефилбур я… Вун ви Николаяхъ галаз бахтлу хьурай… Н и н а. Пара кьван сагърай!
(Вилера хъвер аваз, Мирзе-Алидин гафар тикрар хъийида.)
«Жувавай вири сефилвилер, дердер, хажалатар чукуриз, анжах хъсан, шад, хвеш гъидай крарикай фикирна кӀанда…»
Заз ихтияр це Мирзе-Али халудихъ галаз кьилди кьве гаф лугьудай.
(Нина галай патахъ килигна.)
Ваз мубаракрай, хва! Вуна къеледа гзаф кьегьалвилер къалурна! КӀани руш патал вуна диндилайни гъил къачуна! Им нелай хьайитӀани алакьдай кар туш! Зун шариатдин къази хьиз и кардихъ галаз рази туш, амма, алим, шаир хьиз, зун гьейран я. Вун Жуну Кьасум акьахай къванцелайни кьакьан кукӀушдал акьахна! Н и к о л а й. Агь, чан Мирзе-Али халу, гафарин кӀватӀ я гьа вун!.. Вуна Шамилаз жуьреба-жуьре динар гвайбур вири са кукӀушдихъ физвайдакай авур ихтилатди вири гьейранарнава… Вун гьахьтин кукӀушдал агакьнавай кас я, халу чан!
М и р з е - А л и. Камалдивайни яшаривай, гьикьван абур гзаф хьайитӀани, жегьилвилинни терсвилин хура акъвазиз жедач. Я акӀ ийиз алахъун герекни авач. Вири гьа хьайивал хъсан я. Аллагьдиз гьакӀ кӀан хьана. Ви Иса Месигьдиз гьакӀ кӀан хьана… Ви Нинадиз гьакӀ кӀан хьана. Мубарак хьурай ваз ам! Дуьньяда авай кьван вири бахтар гурай квез! Н и к о д а й
Кьведни генерал Ротанни Нинадин патав хъфида.
Куь патара сусаз кьуьлердай ихтияр авайди яни? Зани гьуьрметлу шаирдихъ галаз са кьуьлдай! Н и к о л а й
(Нинадин суалдикай гьяз авачиз).
Чи патара сусаз вичин мехъерик кьуьлердай ихтияр авайди туш… Вири кис жеда. Хъчар атӀуз багъдиз атанвай рушари гьарда санихъ ялиз-ялиз, абурукай катзавай Ж у н у К ь а с ум атана акъатда. Рушари адакай зарафатарзава.1 - р у ш. Я Кьасум, вучда вуна Бикеханумакай? Зун къведа ваз! Зун твах!2 - р у ш. Зун къведа ваз, Кьасум!3 - р у ш. Ви Бикеханум низ чида нихъ галаз катнавайди ятӀа! Бесрай адахъ къекъвей кьван! Зун твах жуваз! За ваз афарарда!4 - р у ш. КӀандатӀа чун кьудни санал къачу жуваз, яда! Ж у н у К ь а с у м. Алат залай! За куьн икьванбур гьина ксурдайди я? Зи дехме гъвечӀиди я. Са Бикеханумазни заз бес жеда. Куьн заз герек туш! Алат залай, я кьейбур!
Рушар хъуьруьнариз-хъуьруьнариз хъфида. Ж у н у К ь а с у м Мирзе-Алидин, генерал Ротан, Нинадин ва Николаян патав къведа. Абурулай чархар ягъиз, са гафни талгьуз, са-садан чинриз килигда.
Ж у н у. Акъваз! Акъваз! (Вегьена Мирзе-Али къужахда твада.) Вунни хтана аквада кьван вилериз!.. Чан МИРЗЕ-АЛИ-ДАШ!.. Вун дустагъда тунвайни а турманри?.. Зи Бикеханумни гьабуру чуьнуьхнатӀа? Ваз чидачни? Акуначни анра? Виридалайни иерди! Ракъариз, варцариз къалур тежедайди?
Мирзе-Алиди генерал Ротазни, Нинадизни Николаяз гъилелди «ахлад-ахлад» лагьана ишара ийида. Абур тадиз хъфида. М и р з е - А л и. Абурук тади ква, Кьасум. Хъфирай.
. Ам ви свас туш! Ам МИРЗЕ-АЛИ-ДАШАЗ кӀанзавайди я. МИРЗЕ-АЛИ-ДАША ам патал къеледиз хенжелар гвай дилибур ахъаяйди туш! Ам патал МИРЗЕ-АЛИ-ДАШ дустагъда ацукьайди я! Адаз МИРЗЕ-АЛИ-ДАША шиирар кхьейди я! Инихъ ая а матишка! М и р з е - А л и. Секин хьухь, Кьасум. А ханум гьа жегьилдин свас я.
(Жуну Кьасум цлар галачир къапак тухвана ацукьарда. Вични ацукьда.)
Лагь, чан даш, лагь. М и р з е - Ал и. Уьмуьрда хъсанвилихъ дегишвилер жедайла, рикӀ жегьил хъжеда, Кьасум, хура цӀийи мурадар, эрзиманар куькӀуьда… Эхь, НИНА-ХАНУМДИКАЙ зи рикӀин мурад хьана. Зи рикӀ жегьил хъхьана… Амма уьмуьрдин татугайвилери заз лагьана: муьгьуьббатдин гьуьл вун хьтин лахлахар патал дерин я, вавай анай гевгьер акъудиз жедач… Ж у н у К ь а с у м
(вич гъавурда акьазвайди хьиз къалуриз).
(Къагьардалди шехьда. Ахпа садлагьана, цӀай галукьайди хьиз, къарагъда.)
Заз ванер къвезва! Бикеханум Шалбуздагъдиз физва лугьуда! Ада заз гьа зун акьахай къванцин патав ша лагьана лугьузва! Садра гьанал акьах хъувуна, вичиз эвера лагьана лугьузва! Бикеханум! Бикеханум! Зун къвезва!
Шамил авай гъазаватда Зи кӀани яр хьайиди я. Са касдини лагьанач ХЬИ:«АМ вуч патал кьейиди я?» Къеледив кьей ярдин хенжел ВацӀун кьеряй жагъана ЗАЗ.«СУХ вуна зун жуван хуруз!» – Ядигарди лагьана заз. Кьисмет тахьай кӀани рикӀер Гьисабналди, сан ЖЕДАНИ?«СА чарая!» гьарайналди, Сад Аллагьдиз ван жедани? Сад за лугьуз, сад на лугьуз, Лугьуникай дад авани? Кьулан вацӀа дердияр чи Тухудай кьван яд авани?
Дидеди – аялдикай, гуьлледи ажалдикай фикирда.
КӀандатӀа хъуьруьхъ, кӀандатӀа шехь.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Жилдерал алай шикилар художник Керим Къадимованбур я.
Майдин варз кьетӀен варз я. Чи уьлкве патал, халкь патал. КӀусни гъалатӀ жедач – вири дуьнья патал. Ам сифте нубатда Европадин халкьариз, гьакӀ амай континентрин халкьаризни Германиядин фашизмдикай азадвал гъайи варз я. Гьавиляй 9-майдиз кьиле физвай вакъиайрал чи уьлкведа гьар садан вил жезва. Дагъустандани Гъалибвилин югъ кьилин сувар яз къейдзава. Са шумуд йис я мад са хъсан адет къвердавай мягькем жез. Ам «ТӀвар малум тушир полк» гьерекат я. Агъзурралди Ватандин ЧӀехи дяведин иштиракчийрин невеяр чпин бубайрин портретар кьилел кьуна куьчейриз экъечӀзава. Райцентрайра, кьилдин хуьрерани кваз. Уьлкведин президентдилай эгечӀна гьеле бахчадиз физвай аялрал кьван – вири несилрин иштираквал аваз. ИкӀ аквазватӀани, суал вич вичелай къвезва: вири экечӀзавани и гьерекатдик, вирида гуьзлемишзавани майдин варз, Гъалибвилин югъ? И йикъара зун жуван са танишди мягьтеларна. Ажугълу авуна лагьайтӀа, гена дуьз жеда. Ам гьакӀан куьчедин инсан туш. Милли театрдин режиссер я - кьилин режиссер. Гена хъсан я, лезги культурадин маканрихъ галаз адан алакъа авач. Фагьумайла, кьил-кьилел хьана кӀанзавай и касдин мецелай алатай гафар хаталубур я. Жафа я ада вичин къалп инанмишвилер сегьнедални акъудзаватӀа. Тавуна ЖЕЧ.-ЗА исятда I999-ЙИСАН вакъиайрал кӀвалахзава,- лагьана ада заз зунни тамашиятдик пай квай писатель тирди ЧИЗ.-ЧЕТИН месэла я,- лагьана за адаз.- Вавай хьайивал, авайвал къалуриз жедани а вакъиаяр СЕГЬНЕДАЛ?-ЗАЗ вакъиаяр герек авач. За инсанрин игитвилер КЪАЛУРДА.-ГЬИ патан ИГИТВИЛЕР?-ГЬИКӀ гьи патан? Гъавурда акьазвачни вун, гьи патан ЯТӀА?-ЗУН гьикӀ гъавурда акьазватӀа, заз чизва. Ваз суал гунин метлеб масад я: игитар хьиз хаинарни, угърашарни къалурна кӀандачни БЕС?-АБУР низ герек я?
-Ви тамашачийриз. Халкьдиз, тарихдиз. И патани, а патани са халкьдин векилар, са хуьруьн, райондин агьалийрикай аваз хьайила, абурун крариз къимет гана КӀАНДАЧНИ?-ЗАЗ и пад важиблу Я.-БЕЛКИ а пад важиблу ятӀа? Абурулай уьлкведив душманвал кьунвай кӀеретӀрихъ галаз чпин ватанэгьлияр рекьиз сухулмиш жез гьикӀ алакьнатӀа ачухариз кӀан тушни ВАЗ?-ЗАЗ важиблубур ополченцияр я!- дамах къачуна АДА.-ОПОЛЧЕНЦИЯР нин хуруз экъечӀнай? Гьа чпин чӀалал рахазвай, чпин чилел хана чӀехи хьанвайбурун хуруз ТУШИРНИ?-АБУР квез герек ихтилатар я? КичӀе ва са куьнизни виже авачир кьушундилай алакьзавачир абур АКЪВАЗАРИЗ.-БЕЛКИ кьушунди дуьз кар авуна, куь угърашар куьне терг ая ЛАГЬАНА.-ГЬАВИЛЯЙ я ман, военный партал алайди акурла, зун ажугъдив АЦӀУЗВАЙДИ.-ГЬИКӀ? Кьушун галачир уьлкве ЖЕДАНИ?-ТАКӀАН я заз абур. Гьич садрани кӀан хьайиди ТУШ.-АЛАМАТДИН кас я хьи ВУН.-ТАХЬАНА ваз вуч ава, абуру зи буба дяведай къуьн галачиз рахкурайди Я.--АЛЛАГЬДИЗ шукур, ви буба хтана, миллионралди маса бубаяр телеф хьаначни бес!? Ватан хуьдачирни! Душмандин хуруз ЭКЪЕЧӀДАЧИРНИ?..-ВИДИ пропаганда я. ГьакӀ лугьуз элкъуьрна халкьарин кьил, къени элкъуьрзава. Заз герек авач кьушунни, абуру къачудай гъалибвилерни… Ам рахаз, за аб тахгуз са вахт фена. Эхирни акъвазарна за АМ.-КИС, я кас! Хаталу кас я вун! Гьайиф вахъ галаз хьайи танишвал! Ам кьулухъай рахазмаз, за кьил къакъудна ва рекье жува жуваз кьетӀна: зи гъил за а касдив вугун хъийидач! Гьинай атана и кас? Гьинай къвезва ахьтин масабур? Жаваб гун четин я. Польшадани Прибалтикада, Украинада Советрин Армиядин игитриз эцигай памятникар чукӀурунин, США кьиле аваз рагъакӀидай патан мидякар дестейри I939-45-ЙИСАРИН дуьньядин дяведин нетижаяр чпин хийирдиз элкъуьриз, Советрин ва Россиядин Федерациядин халкьдивай ЧӀехи гъалибвилин пайдах къакъудиз алахъунин гъавурдани акьаз регьят я. Ихьтин ксарин – ваъ. Зун мягьтел авур мад са кар ам я хьи, зав рахай къалп дуьньядин режиссерди вич гьахъ яз къалуриз мад са делил ГЪАНАЙ:-ЗУН садавайни зи фикирдилай алудиз жедач. Чаз «демократия ва гласность» хьанва, рикӀе авайди лугьузва за. Къуй агалрай зи сив, аквада, алакьдатӀа!.. Ибурни чаз гьар юкъуз телешоуйрай ван жезвай гафар я. ИкӀ вири ихтиярар гана, къецепатан уьлквейра ийизвай мидявилерикай гзаф рахаз, къенепатан ачух душманар таквазвайдай кьун хаталу туш жал? Уьлкведин кьисметар патал, акьалтзавай несилар патал?! Вичин инсанвилин асулбине къалурна, ихьтин веревирдер зав ийиз тур касдив за, дугъриданни, гъил хугудач, амма ида рикӀиз секинвал гузвач: яраб ахьтинбур чи арада гьикьван аватӀа?
Зульфикъар КЪАФЛАНОВ ДИДЕДИ – АЯЛДИКАЙ, ГУЬЛЛЕДИ АЖАЛДИКАЙ ФИКИРДА
* * * Йифер. Йикъар. Йифери – рагъ, Йикъари варз Чуьнуьхиз, Давам жезва уьмуьр чи: Им къугъун туш, Гьерекат я, Хуьзвай сагъдиз жигъир чи…
* * * Буба амач Я диде захъ. Кьери жезва – Гуьгьуьл жезва – Дустарни, КӀвализ кам, РикӀиз кам Къачудай: Хкаж жезва девирдал Гаф«Амач!» лугьудай…
* * * Мани, Бейкеф жемир, Зи мани, вун, Гузвач лугьуз тӀварар ваз; Орденарни Медалар – Зурбавилин нурар яз – Алач лугьуз хурал ви. Ваз маса бахт, Ваз маса тахт Ганва, Чир хьухь, Цавари: Емиш тахьун, Дадмиш ийир сурари…
* * * Ялав. Ялавди, Фурс акатна, Гадарна цӀай – Вичин диде: Руьхъ яз цавай Къвазва ам къе…
* * * КӀвахьиз йисар – Шуьткьвей пешер. КьецӀил жезва зун… КьецӀил жезвач, Са кӀвач сурун сивеллаз, Рукварикай хкатай, Къизил жезва зун…
* * * ЦӀай. ЦӀуз килигиз, Кьуьлуьз тазвай ялаврив, Тухузва зун хиялри: Заз ялаврай Аквазва чин, Мурк алай чин Ажалдин…
* * * Гуран. Зун гурандиз атанай, АтӀун патал фур. АтӀанай за… АтӀудач мад: За фур атӀай чкадал Хкаж хьанай сур…
* * * Аям. Чи аямдихъ Галамач кьил – АтӀанва. ИкӀ тирвиляй, Чилин шардал – Чубан кьенвай – Суьруьдин гьал атанва…
* * * Уьмуьрдивай къакъатиз, Мукьва жез Ажалдиз, Хквезда кӀвализ зун, Азаб гуз рикӀиз цӀун: БицӀизма аял зи…
* * * Самур. Зи куьмекдиз – Шумудни са сеферда – Атана вун, Зи рагъул Самур… Жезвач завай – Багъишна хъвер – Рекьиз ви хер, Зи сугъул Самур…
* * * Са вахтара. Гуьмбет патал бубайриз – Рухвайри Къван хкуддай дагъдикай. Къе лагьайтӀа, КӀвачелламаз бубаяр, Чаз рухвайри Килигзава агъдикай…
* * * Девир. Зи девир. Ваз Са кар чида хъсандиз: Бубад къуьнел Веледдин Гур хкажиз залан тир…
* * * Сегьер. Са береда Сегьерди Вичихъ галаз – Дегишлух яз – Экуь перем тухудай.
Гила ада, Гила ада МичӀи перем тухузва: Ясди кьунвай алемда Экуьди фад кьацӀузва…
* * * Къуншияр. Варцелла зун къуншийрин – Жегьилвилин, Агьилвилин. Зун абуру, Чпиз ухшар туш лугьуз, Тазвач кӀвале… Заз амайди, И куьчедиз хтун я, Пеше чирна Саилвилин…
* * * Рагъ. АРА-АРА ракъини Чан хкизва Руьгь кьенвай цел – МуркӀадал: Адан мурад, Хуьз хьун я цӀай, Чилин шардин акада…
* * * Рагъ циферик экечӀзава – ХкечӀ хъийида. Цуьквер шуьткьвез эгечӀзава – ЭкъечӀ хъийида. Завай уьмуьр къекъечӀзава – ЭгечӀ хъийидач…
* * * Гурандин рехъ. Хъсан хьана Аваз вун, Гурандин рехъ. АварчиртӀа, Уьмуьрдал Ацукьдай пехъ…
* * * Перт я зун. Перт я, ВацӀ хьиз, Гьуьлуьв агакь тийизвай: Зи йикъан рагъ Вавай яргъа акӀизва…
* * * Жуван кӀвал хьиз, Кул алтадиз хиялрин, Михьзава за Ажалдин жигъир: Сагъзамай кьван Ажалдин чан, Рекьидач уьмуьр…
* * * Ажал. Шезва ажал. Гагь кисна, гагь КӀевиз ишезва: Фугъарадиз Зун масада Рекьиз кичӀезва…
* * * Рагъул я, Сугъул я ДатӀана Самурдин стӀал: Гузвач адаз вахтуни Алцифдай мажал…
* * * Кузва зун Курай даим – Зи чан таб гуз Вердиш хьанва азабриз: Кун тавуртӀа, Элкъведа зун МуркӀадин лал къаябдиз…
* * * ТӀазва зун. ТӀазва пара. Садни авач заз яд гудай Дармандин: Шем хьанва зун, Экв туьхвейла, РикӀел къведай инсандин…
* * * Дуьнья. Дуьа. Атанва зун чкадал Катдай михьиз дуьньядай: ТУП-ТФЕНГРИН гуьллеяр ЭгечӀнава иви гъиз, Дуьнья хуьзвай Дуьадай…
* * * Вахт. Бахт. Бахт куьрсзава вахтуни. Гуя ам хаин я, Ватандин сир Маса гайи душмандиз: Сес такъудиз, Вичин кьурай бахтуниз, Сур атӀузва Далу кьелечӀ инсанди…
* * * Рахазвач вун. Лал я зунни. Чи эвездай, Масанди, Рахазва къе кӀвачер чи, Рехъ атӀузвай гурандин…
* * * Камар. Таниш я камар зи Чи уьлкведин Кьилин куьчедиз, Гуьрчег тир марвар хьиз. И кардай зун буржлу я, Шалбуздик ккӀанвай Хуьруьн куьчедиз…
* * * Гьа къе-пака, Хъвер хана, Звер хана РикӀерин, Фер фида чи акьулдай: Гум атӀузва кӀвалерин, Малаикар кьабулдай…
* * * За жув михьи ийизвач – И чалкечир девирда Пак амукьун четин я. ЯтӀани зун секин я: Малаикар Чпин кӀвализ, Зун такуна хъфизвач…
* * * Гъилерин кӀунчӀ. Зун къекъвезва – Жагъизвач. ЖагьанайтӀа Гъилерин кӀунчӀ, За ви тариф – Хъел къвез тахьуй – Хъийидачир, Цуькверин кӀунчӀ…
* * * Вун хъфена, Мани туна къадамрин… Чун къакъатай йикъалай, За хуьзва ам, Юкьва туна, Зи дуьайрин, Икрамрин…
* * * Йиф. ЧӀулав акваз винелай, Йифен руьгьни лацу я, Лацу я, Шекер хьиз: Зун гьахъ тирди Субутзава, Йиф къарагъай чкадал Дем кутазвай сегьерди…
* * * Инсан. Цавар. Хъсан хьана инсандик Квачиз лувар. Кваз хьанайтӀа, Ада, Чил хьиз, Цаварни Ийидай бизар…
* * * КӀвал. Куьче. Зун куьчеда бахтлу я, Бахтсуз я кӀвале: Заз кӀанзавач Зи дерт гьатна Гъейридан рикӀе…
* * * Чил. Цав. Чилинви яз, Кхьизва за цавукай: Чиливай, Цав галачиз, Зун хуьз жедач КӀараб вили къаюкай…
* * * Девир. МуркӀар. Заз девирди къурху гузва, Къалуриз муркӀар: Чизвач адаз, Галайди захъ, Рагъ рикӀевай Гафунин гатфар…
* * * Зи кьисметдин Дарвилериз, Басрухриз Закай чпин Есир ийиз кӀанзава – Алакьзавач: Гардандиз еб вегьез жедач Саврухдин…
* * * ВацӀар. Булахар. Булахринди – Къайни эхна, ЦӀайни эхна – Жагъурун я вацӀ, ВацӀаринди – гьуьл: Жагъизмай кьван садаз сад, Элдинди яз Амукьда чил…
* * * Жегьенемди Зегьер гуз, Женнетди – Шекер, Гагь рекьиз, гагь Сагъ хъижезва Инсандин жигер…
Ви перемдин седефар: Заз кӀанзава Муьгьуьббатдал чан хкиз, ЧӀулав цавун ЦӀайлапанри телефай…
* * * МичӀивал. Кьалу туш. Ваъ, Михьи я, дуст мичӀивал: Гьар вич ксай чкадал Ада тазва экуьвал…
* * * Кьуьзуь тар. Кьуьзуь тарци – Элкъверди чиз руьхъведиз – АтӀуз тазва вич: Адан мурад Ифирун я Са нин ятӀа пич…
* * * Шаир. Ватан. Шаир хьайи йикъалай, Зи дамаррай Селлер физва гьижрандин: Закай шаир жедачир, ТӀазвачиртӀа Ватандиз…
Гуьзетзава за: Чизвайвиляй гуьзетиз, Чи бахт кьуьзуь ийизвай, Чи вахт куьруь ийизвай Ажалдихъ галаз Гьуьжетзава за…
* * * Шаир. Туьхуьн тийир, Рекьин тийир Ялав я шаир: Вич ялав яз, Факъирдин ЧӀулав я асир…
* * * Дере атӀуз, Тепе атӀуз, Ви патав къвез рекьева зун. Агакьзавач сакӀани: Пара кьадар винева Вун… Жез хьайитӀа, Заз нур ракъур рикӀин Ви – МичӀичӀлухрин сивева зун…
* * * Куьмуьр. Кьарай амач куьмуьрдихъ: Ам вегьенва тахтунай, Рагъ, Варз ТакӀан девирди…
* * * Гьуьл. Мани Гьуьлуьн мани, Гимн я рехи, Уьмуьрдикай кхьизвай. А манидин ван жез, Ажал, РикӀ кьве чӀуг жез хъфизва…
* * * Хажалатдал, Азабдал Хкажзава пайдах за, Ктад хьанвай Зи гьиссерин ивидай: Заз кӀанзава – Вахт хьайила рекьидай – Зи тӀвар гьатна Уьмуьрдин пак Ктабда…
* * * Вахт. Гуьзгуь. Вахтуни, Дуьз къалурдай гуьзгуьдик, ЧӀуру хесет кутазва: Къе адай чаз, Тахт жагъанвай угърашни, Иер хьана аквазва…
Экв хьиз жеда, Суруз фена хтанвай: Къе адални Мейитдин ранг атанва…
* * * За, Юкь къатиз, Икрамзава Рехивилиз, Биришдиз: Абур я экв гуз тазвайбур Зи камалдин нехишрив…
* * * Алахъзава Алудиз вун рикӀелай – Алакьзавач: Виликрай, Са юкъуз тир, Гила ви чин Йифизни зав агатзава…
* * * Ажал. КӀвалин гъенел – ЧӀугвазмай яс Чка кьазва ажалди: Адан мурад Ягъун я цӀай Уьмуьрдин лаз хиялдиз…
Гьаваянда куьне куьн Ийизва бизар: Куьн кьулухъ таз, Виликди Физва зи камар…
* * * Девир. Шикилар. Жедач вилиз Девирди Къалур тийир шикилар: Малаикрин Либас алай Аквазва заз зибилар…
* * * Марф. Куьче. Марф алукьиз юрфарал, Къекъвезва сад куьчеда, Зарбдизни ваъ, Магьирдиз: КӀвале кьарай Къведач рикӀиз факъирдин, Акьалтнавай гатфарал…
Чуьхвер – Газарар: Кьил квахьнавай, Вил квахьнавай Инсанри, Няс девирдин базаррай Тарашзава азарар…
* * * Хирер. Шумудни са сеферда – Гужни тӀал чиз – Зун хирерин хуруз фена. Фида мадни: Заз кӀанзавач Ажалди, Вахт тахьанмаз, Йиф туна, Зи уьмуьрдин пенжерда…
* * * Рахазва вун. Гьалчиз гафар, Аяздин мур-къай квай. ЯтӀани зун зурзазвач: Зи гьахъ кӀани рикӀик гьеле Цаву гайи цӀай кума…
* * * КицӀ. Вилик гъайи хуьрекдиз ТӀишзамач кицӀи – Начагъ хьанва ам: Экъуьгъ ийиз вафатдиз, Экв туьхуьзвай къаматдихъ Къачузва за кам…
Эхзава тӀал гьулданди, Вегьенвай цӀал: Адаз чизва, Тур жедайди вичикай, Четин юкъуз Ватандин Кьезилдай гьал…
* * * Талукь я заз, Шад ва гъамлу легьзеяр, Зи Ватандин, Уьлкведин: Нек ганва заз, Са виле хъвер, Са виле шер Аваз хьайи дидеди…
* * * Буйдиз – ваъ, Руьгьдиз кьакьан инсанрин ТӀвар кьазва за икрандив: Ахьтин ксар амай кьван, Са чӀавузни Чилин рикӀ Кьадач чӀулав гьижранди…
* * * Кьуьд. Уьмуьр. Алахънава уьмуьрдин кьуьд, МуркӀара тваз зи назик туьд: Адаз чизвач, Сагъзамай кьван сегьер зи, ТӀурфанривай рагъдандин Зи чан къайи тежерди…
Хайи чилин, Цавун чи, АРА-АРА чуьхуьзва къван – Раган кӀус, Кьалихъ жедай сурун зи…
* * * Йиф. Югъ. Заз кӀанда йиф – Бейкеф тахьуй югъ закай – Вичин ифин, Вичин ишигъ Гайи заз. Заз кӀанда йиф: Кутугнавач Йикъан тариф авун заз – Йифиз хайидаз…
* * * Кавха тиртӀа хуьрерин, Шегьеррин – регьбер, За кӀвалерин кьилеркай Куьрсдай шикил гурандин: Заз кӀанзава Гум атӀана Кьуд кӀвач квай инсанрин…
* * * Цаварни чилер, Ракъарни цифер, Рагъданни сегьер Зи гъавурда акьазва: Зун абурув Кисунин Къадим чӀалал рахазва…
Ахварикай кватай Гьабиба чӀудгунар аладарна ва дакӀардиз вил яна. Экв ачух жезвай. «Зи вахт я», – рикӀяй лагьана, кӀвалин цлал алай сятдиз килигна: вад жез ирид декьикьа амай. Фадлай адетдиз элкъвенвай кар инкардай, жув хъуьтуьл, чими ва кӀани юлдаш шириндиз ксанвай меселай аслу ийидай хушвал адахъ хьайиди туш. Малаик хьтин Аманаталай кӀанивилелди вилер аладарна, ам ахварикай кват тийидайвал ван-сес тавуна, жегьил итим месикай хкечӀна. Спортдин шалвар алукӀна, аялар ксанвай кӀвализ гьахьна, абурун винел яргъанар хъивегьна. «Гьич винел тадач хьи ибуру, тадач, гьикьван хъивегьайтӀани, балкӀанди хьиз, кӀуру ягъиз, гадарда». ПӀузаррикай гафар рахаз-рахаз гьаятдиз эвичӀна. Гъилер, чин чуьхвена, винел хкаж хъхьана. Бедендал спортдин костюм, кьилел кьезил шапка алаз эхвичӀай юкьвандалай кьакьан, шумал буйдин, гьерекатрик зиреквал квай, кӀвачерал мягькем итим варцяй ва куьчеда гьалтзавай сад-кьве касдиз салам гуз, хуьряй экъечӀна, Муьнуьгърин дагъ галай патахъ элкъвена. Гьар экуьнахъ Гьабиб пуд километр мензил чӀугуна дагъдин синел хкаж жезва, анал физический упражненияр авуна, эхвичӀзава. Ингье яваш жуьреда катзавай итим Муьнуьгърин синел акъатна. Гьа инлай Кьилин дередиз, вил агакьзавай кьван чкайриз килигиз кӀандай Гьабибаз. Гьар юкъуз аквазвай мулкар тиртӀани, хайи макандин тӀебиатдин гуьзелвили ам мадни гьейранардай. Гилани ада, рикӀ шадвилив, гьевесдив ацӀана хайи чилин гьар сад ашукьардай ва гьейранардай гуьрчегвилел кьарувалзава. Синелай хуьр капан юкьвал алайди хьиз аквазва. Жемятдик юзун акатнава. Кьуд патаз инсанрин, гьайванрин сесер чкӀизва. ИНЛАЙ-АНЛАЙ кӀвалерин гурмагърай акъатзавай гум цава квахьзава. ПАТАХЪ-ПАТАХЪ чӀугунвай гимишдин цӀар хьиз, хуьруьн къвалавай дагъдин вацӀ авахьзава. Исятда адав са акьван къал гвач, ахпа, селлер къвайила, и секин, яргъалай гьич ядни авачиз аквазвай хьтин вацӀ пехъи жеда, ада
вичин хура гьатай садазни инсафдач, вири агъадал тухуда. Ихьтин чӀавара ада жемятдизни зиянар гузва. Малар тухвай, никӀер, салар барбатӀай, гьатта инсанрин чандиз къаст авур вахтарни хьайиди я. ЯтӀани, кьакьан дагъларай, рагарай авахьзавай булахрин, живерин михьи яд авай вацӀ дередин абур я. Дагъларин кукӀушра ракъинин къизилдин ранг янавай нурар гьатнава. Абур явашяваш агъуз, синерал, ягъварал, никӀерал аватзава, ахпа абуру хуьрни нурламишда. Севре ягъва лапагрин суьруьди, са вуч ятӀани жагъурзавайди хьиз, кӀуф чиле туна, виликди еремишзава. Чубанди вичин кфилдикни ван кутунва. Адан ширин, назик, рикӀ мегьрибанвилив ацӀурдай сес вири дереда гьатнава. И сесинал лапагрини, са куьникайни къурху авачиз, таза векь незва. Къузад ягъван жигъиррай винелди, векь квай чкайриз нехирди гьерекатзава. Райцентр галай патахъ фенвай рекье сад-кьве машинни пайда жезва. Муьнуьгърин синелай Кетин кьилни, Шалбуз, Шагь дагъларни, Куьре, Самур дерейрин бязи чӀурар, хуьрерни аквазва. – Ихьтин гуьзел ерияр! Гуьрчег тӀебиат! Михьи ва таза гьава! Дармандин ятар, булахар! ТӀебии набататар, никӀера, багълара гьасилзавай суьрсет! Зегьметчи ва кьегьал инсанар! – фикирзава Гьабиба. – Гьа ибур вири туна авайни авачир сада, кьве хва багъишнавай цуьк хьтин Аманата заз шегьердиз хъфин, ина завай дурум гуз жезвач, лугьуз кьил тӀарзава. Ам гьикӀ вичин и ягъалмиш фикирдикай азаддатӀа чизвач. МЕЗ-ГЪВЕЛНИ язава, кинер, туьмерни ийизва, капални кьазва, идарадин чӀехибурун разивал авачиз къуллугъ гадарайтӀа, ахпа хкатай канаб хьиз амукьдайдан гъавурдани твазва… Ваъ, ваъ, ара-ара гьа вичин даллайдихъ яб гуз мажбурзава. Авайвал лагьайтӀа, адан даллайди таъсир тавунани тазвачир. Адан бязи веревирдерик, истемишунрик кьел квай. Гьабиб милициядин майордин хва тир. Советрин девирда и дережадин чин къачун са акьван регьят кар тушир. Алай вахтунда саки вири офицерар полковникар я, чинерни хала-хатурвилиз, нин хва, хтул ятӀа, далудихъ кас, пул галайди ятӀа, гьадаз килигна гузва. Дахдин куьмек, виликан юлдашвилин, дуствилин алакъаяр себеб яз Гьабибавни са бязи галайвилер агакьна. Университетдин юридический факультет куьтягьай жегьил меркездин са райондин ОВД-ДИЗ кӀвалахдал кьабулна. Советрин обществодин тербия, чирвилер, тежриба къачур майорди вичин веледар хъсандиз вердишарнавай. Гьавиляй Гьабиба тарифлудаказ кӀелна, вичин хиве тур общественный везифаяр дуьзгуьнвилелди тамамарна, темпелвилиз кьил янач. Амма цӀийи девирдиз хас лишанарни, хесетарни кьунвай ада. Пуд йисуз къуллугъай милициядин лейтенант дахдин хайи райондиз, прокуратурадин силисдин отделдиз кӀвалахиз рахкурна. Бубайрин кӀвалер къайдадиз хкиз кьвед-пуд варз фена, анжах ахпа ада хуьруьз Аманат, аялар хкана. Гьар экуьнахъ райцентрадиз кӀвалахал физ, нянихъ хизандин патав хквез, кьуд йис жезвай. И вахтунда силисчи я лагьана авур ван ийидай хьтин са карни, дуьздал акъудай тахсиркарвални, обществодиз зиян гузвай угърашар жавабдарвилиз чӀугур дуьшуьшни рикӀел аламач. Вири гьакӀан итӀи-битӀияр, куьлуь-шуьлуьяр, чуьруькар-муьруькар: мехъериз итимар ккӀана, аялар патал къуншияр къалхариз акъатна, сада масадан кӀек-верч, гьер-мер чуьнуьхна, туьквен атӀана… Дагълух район, хуьрер тир, виринра гьа сад-садаз ухшар тахсиркарвилеризни рехъ гузвай. Инсанризни садаз-сад чизвай ва чӀуру кар авурди вуж ятӀа яргъал тевгьена тайинарзавай. Шегьерда хьиз, датӀана гьерекатда жезвачир, хаталувал гьиссзавачир.
Гьабиб гъавурда авай, дахди ам чиз-чиз террористар, экстремистар, бандитар авай шегьердай секин макандиз рекье хтунвай. Ам вич кьведра кьиникьин дуьшуьшрикай хкатнай эхир. КӀвалахдин са шумуд юлдаш телефни хьанай, дахдал хирерни хьанвай. Гьавиляй хцин гьакъиндай къайгъударвал чӀугунвай ада. Амма гьалар вил агакь тийир тегьерда дегиш жезвай. Гила районрани секинвал, архайинвал амачир. Террористар лугьудайбур Кьиблепатан Дагъустандин тамариз, дагъларизни акъатнава ва абуру ара-ара чпикай алчахвилелди, вагьшивилелди хабарни гузва. Районра террористриз, экстремистриз акси серенжемарни тешкилзава. Ихьтин чӀуру чӀавуз хуьре, шегьерда яшамиш хьунал са къални алач, квай кар, хата-бала, чӀуру дуьшуьш, чибуру лугьудайвал, итимдин кьилел ксай месикни къведа. Са гафуналди, хуьруьз хтунал Гьабиб нарази тушир, кӀвалахни рикӀиз хушзавай, амма датӀана кабинетда ацукьна чарар гъилелай авун, къуншийрин къал-макъалрин, итимди паб гатунин, пиянискайрин силисар тухуникай ам икрагь хьанвай. Хаму жейран хьтин Аманатан, атӀун тийидай тӀили хьтин, шел-хвалдини Гьабибаз хуьруьн яшайиш яваш-яваш къурзавай. И кардиз къуват гузвай бязи терефар мадни авай. Алукьнавай девирди хуьруьн къамат, жемятдин ацукьун-къарагъун, къадим адетарни дегишарнавай. Хуьруьн кьилин ва квайни квай чкайрикай сад тир кимин «генералар» куьчебасанрикай хьанвай. Абуру анал тӀуьн-хъунни тешкилзавай, гьуьжетар, кукӀун-чухунарни ийизвай. Школадин муаллимрин чӀехи пай дишегьлияр тир. Клуб, библиотека ахъайнавай вахтарилай агалнавайбур гзаф жедай. Гьяд йикъара санал ацукьдай, сейрдиз фидай кас гьатдачир. Хуьре хьанвай дегишвилерин хъсан гъавурда авай агъсакъал Жаруллагь муаллимди Гьабибаз вичин патав эвердай. Ам тӀвар-ван авай гъуьрчехъанни, суьгьбетчини тир. Силисчиди кьатӀайвал, адахъ хсуи фагьум-фикир, акьул, уьмуьрдин еке тежрибани авай. ГьакӀ рикӀин ачухвал, регьимлувал, кеспидилай аламай инсанар дуьз рекье тунин, чӀуру фикирривай къерех авунин къастни. Адахъ галаз сиясатдикайни, яшайишдикайни, инсанрин амалрикайни, хуьрера кьиле физвай вакъиайрикайни, гьатта дишегьлийрикайни суьгьбетариз жедай. Сифте Миргхуьруьз хтайла, бубайрин кӀвалер ремонт ийиз эгечӀайла, куьчедай физвай хуьруьнвияр акъваздай, «вуж я, нинди я?» лугьуз хабарар кьадай, къуватар гудай. Ахпа, вуж ятӀа ва вучиз кӀвалер ремонтзавайди ятӀа чир хьайила, кьуру тамашачияр гзаф хьана. АГЪУЗ-ВИНЕЛ физвайбуру, сад-вад квачиз, саламни вахканач. Са шумуд итим чпин хук ацӀурун патал атана. «Хуьруьнви, ваз вуч аватӀа чидани, къуллугъни ваз мубаракрай, амма бубайрин ерийрал хтун «чуьхуьнар» галачиз кьиле фидай кар туш. Икьван йисара чна абур хвена, кӀвалерин гурмагъдай гум ахкъатдай йикъал вил алаз акъвазна. Чун пара шад я, хуьруьнви, и югъ акунал. Ви бубаяр гъил пара ачух итимар ялдай, рагьмет хьуй чпиз, абуруз ухшарбур хьана кӀанда…» Гьабиба хуьруьнвийрив мад яргъияр ийиз тунач, ам гъавурда акьунвай ва «кӀвалер хвейибуруз» нянихъ вичихъ илифун теклифна. Атана ксар, тӀуьн-хъунни авуна, ширин-ширин гафарни эзберна, амма садани «къала чна ваз гьихьтин куьмек гун?» гафар лагьанач. Пуд югъни алатнач, хуьруьз хтун «чуьхвена» кӀанзавай маса десте итимар атана. Абурун иштягьарни ачухарна, темягьар ацӀурна Гьабиба. Адахъ вичин мурад-къастни авай: вуж вуж ятӀа чирун, дуьзгуьн алакъаяр арадал гъун, дуствал кьаз жедай ксар тайинарун… Вуч лагьайтӀани, ам хизанни галаз ина яшамиш хьана кӀанзавай эхир.
Са йис. Кьвед, пуд, низ чида, белки, гьа ина амукьин. Гьабиба мадни хуьруьнвийриз суфраяр ачухна, абурун тарифрихъ, хиве кьунрихъ ябни акална. Куьмекар гайибурни хьана. Сада кӀвале электроэнергиядин шнурар дегишарна. Масада къав эцигдайла устӀарвална. Пар чӀугвадай машин авайда герек шей-мей хкана. Санлай къачурла, алакъаяр тайинарнавай, Гьабиб хуьруьнвийриз вичелай алакьдай куьмекарни гуз алахъзавай, амма вучиз ятӀани абуру шегьерэгьли чпинди, хуьруьнви хьиз кьабулзавачир, ам чпин арадиз хуш аваз ахъайзавачир. Гьа и сирни Гьабибаз Жаруллагь муаллимди ачухна. Хуьруьн АтӀа магьледа кӀвалер авай Жаруллагь муаллим ремонтдив эгечӀай кьудвад лагьай югъ тиртӀани чидачир, аста-аста камаралди атанай, салам ганай ва ахпа ада чинар канай. Гьабиб адаз итижлувилелди килигнай. Халис дагъви итим. Кьакьан буй. Хкатна аквазвай, гьерен крчариз хьиз, звер ганвай векъи спелар. БитӀиш ва еке нер. Юкьвани офицеррин хьтин тумаждин, куьгьнеди ятӀани, нур гузвай чӀул. Гъилени, гьакӀ тӀвар патал тир жеди, нехишламишнавай кӀекӀец.– Я миресдин хва, – ванлу сес акъуднай ада, – мегер ихьтинбур крар жедайди яни? Хтайла хабар гудайди туширни? Зун Жаруллагь муаллим я, куь талукьрикай. Бес ваз дахди ихтилатначни? Ам вич хтанвачирни? Дахди хуьре амай миресрикай малуматар ганай, Жаруллагь муаллимдин тӀварни сифтебурукай яз кьурди тир. Ингье виридалай вилик ада вичикай хабарни гана. Дахди тагькимарнай, «жува-жув тамай атайда хьиз тухумир, миресри вун илифарунни мумкин я, кваз такьадайбурни жедайди я, вуч акуртӀани, хьайитӀани секиндиз кьабула. Чан хва, шегьердиз атай хуьруьнвийрикай завай куьмек тӀалаб тавур, чи кӀвале йифер акъуд тавур садни авайди туш. Вазни абурукай гзафбур акунвайди я. РикӀел хкваш, мукьвавал мягькемар хъия». Ингье хуьруьз хтана гьафте жезвайтӀани, гьеле миресрикай акъатай кас авачир. Гьабиба идакай еке са мусибатни ийизвачир. Гад я, гьардахъ вичин къайгъуяр, дердияр ава, мумкинвал хьайила, акъатда ман. Ингье сад лагьай чубарукни, гьасятда суалрин хура туна.– Валлагь, Жаруллагь ими, дах хтанвачир, эхиримжи вахтара адаз давление хкаж хьуни тади гузва, леченияр ийизва ада. Хабар гудай жуьрэтни захъ хьанач, – хиве кьуна Гьабиба.– Ам види дуьз хьанач хьи, миресдин хва, жуьрэт гьамиша герекзавай затӀ я, адакай герек вахтунда менфятни къачуна кӀанзавайди я. Де ятӀа, къагъу авач, хва, нянихъ захъ илиф, кӀвалер АтӀапатан магьледа авайди я. Вун Гьабиб я кьван?– Эхь, Жаруллагь ими.– РикӀелай фенач кьуьзекан, фенач. Зун куьниз кьве сеферда атайди я. А чӀавуз вун са цихел хьтин гада тир, гила халис итимдиз элкъвенва. Багьнаяр жагъурмир гьа, нянихъ зи хзандин вилер вал жеда, хва.– Къведа зун, Жаруллагь ими. Лап хушвилелди къаршиламишна миресди Гьабиб. Нигер имидсуса кьурай як квай, винел кӀерецар, серг, цур, хканек алай хинкӀарни, хъчадин пичӀекарни авунвай. Суфра шегьерэгьлидин темягь ацукьдайди тир: хьран фу, дуьдгъвер, вирт, хипен ниси, чарар акадарнавай таза мукаш, жуьреба-жуьре къацу хъчар. Чидач, Нигера Жаруллагь имидин гьи кӀатӀарай, хазиналухрай ахкъуднавайди тиртӀа, советрин вахтарин эрекьдин птулкани… – Регъуьвилермир, чан хва, я тадини къачумир, хушвилелди дад аку гьар са
няметдикай, – хъуькъвер са тӀимил къенез фенвай, яргъивал квай нер хкатна аквазвай, къумрал ва регьимлувал, къенивал кьатӀуз жезвай вири чина, ригай вилера хъвер аваз теклифна Нигера. Адан гафариз къужадини къуват хгана.– Ви имидсвас хуьрекрин халис устӀар я гьа, эгечӀ, чан хва. - Бисмиллагьи рагьмани рагьим, я Аллагь, на гузвай ризкьи и суфрадилай садрани кими тахьурай, – лагьана, фан са кӀус атӀана ва ам нисидихъ галаз тӀуьна, ахпа шиш къачуна хинкӀардив гатӀунна. Каш са бубат кьейидалай гуьгъуьниз Жаруллагь имиди суьгьбетдикни кьил кутуна.– Гьабиб хва, белки, дахди лагьана чизва жеди ваз, чи тухумдал ПӀирер тӀвар алайди я. Ида чи улу-улу-бубаяр къени, пак инсанар, хъсан крарин иесияр тирди тестикьарзава. Заз зун чир хьайидалай гуьгъуьниз акуна, ПӀирерин тухумдин векилрикай са хуьруьнвидизни, гьакӀ рекье-хуле гьалтай маса инсанризни хъсанвилелай гъейри, писвал хкатайди туш. Къени чна бубайрин рехъ давамарзава, амма чир хьухь, чан хва, девирди чи яшайишда, бейнида, къанажагъда вичин дегишвилер твазва. Ваз вуч аватӀа, чидани хва, уьмуьр фарфалаг хьтин са затӀ я. Гар гьи патахъай атайтӀа, фарфалагни ам физвай терефдихъ элкъведа. Пачагьлугъдин кьилиз атай касдилай, ада тухузвай сиясатдилай, обществода арадал къвезвай гьаларилай уьмуьрни аслу жезва. Инсан гьикьван акьуллу, тежрибалу, къуватлу ятӀани, амни гарун хура гьатай пеш хьиз, тухузва кӀани патахъ. Адахъ гарун басрухдиз аксивалдай я руьгь, я къуват, я къаст амукьзавач. Гила, чан хва, гьа и жуьредин усал инсанар пара жезва. Абурук чи са бязи миресарни ква. Къуллугъдиз, пул хьун-тахьуниз килигна стхаяр, вахар гадарна масадбурукай дустар, «стхаяр» кьазва. Жуван мехъер туна, къуншидин мелез физва. Чизвач хьи, абурукай садрани багъри стха, вах эвездайбур, четин чӀавуз далу акалдайбур жедайди туш. Гьавиляй вун я тажубни, я мягьтелни жемир. Я ваз хъелни мекъвер. Хуьруьнбурукай бязибур ваз ядай жунгавдин вилерай килигзава. Вун ина яргъалдини акъваз тийидайди абуру кьатӀизва. Пехилбурни авачиз туш. Чи ял такӀанбурни, хтайдалай инихъ вуна гьатта цуькведин са пешиниз кьванни зиян гудай гьерекат авуначтӀани, вун залан аквазвайбурни ава. Гьелбетда, зун хабардар я хва, хуьруьнвийрихъ галаз рафтарвал, дуьзгуьн алакъаяр арадал гъун патал вуна гадайриз са шумудра «чуьхуьнарни» авуна. Амма ваз талукь яз абурун фикир гьеле дегиш хьанвач. Абуруз вун дамахлу, къайгъусуз шегьерэгьли, гьамиша гьазурдан иеси хьиз ава. Гьавиляй абуру вун гьар патахъай ахтармишзава, ваз зиян гудай, вун кӀеве тваз кӀанзавайбурни жеда, чан хва. Анжах дикъетлувал квадармир жуван. Хуьре амай миресрикайни бейкеф жемир. Абурал аламайди ПӀирерикай я лугьудай са тӀвар я. Кар алай вири миресар хуьрелай, республикадилай къецериз акъатнава. Вучда, чан хва, обществоди, девирдин шартӀари гьахьтин чкадал гъанва.– Я Агъа магьледа женнетдин нур кьисмет хьайди, вуна хтулдив нез тур тӀун, ви хурун дафтарар ахпа ачух, – ван кяна Нигера. – Незва чна, незва, я веледар сагъ хьайиди, вуна эгер фикирзаватӀа, ви тӀямлу суьрсет суфрадал аламукьда, а вилера цӀам, къари.– Рахазвайди ими я кьван, – ван акъудна Гьабибани, – зи сив акъвазнавач.– Эхь, эхь, чан хва, ам рахурай, вуна, аку, ибур вири дидедин гъилерин няметар я гьа, гьар садакай дад аку. ХИМИЯ-МИМИЯ квайбур туш. Гьабиб хушвилелди хъуьрена.– Акунани ваз, къари, гьикьван хъсандиз лагьанатӀа, халис чи мирес, хва я. Адаз гиламаз хуьруьн гьаларикай малуматар тагайтӀа, къари, пака четин жеда. Гьар са месэладин гъавурда аваз хьайила, ам гьялунни регьят акъвазда.
– Анал вун гьахъ я, къужа. Чан дедин, жуваз гьихьтин дерди хьайитӀани, инал ша, – хълагьна Нигера. Инлай кьулухъ, гьар мумкинвал хьайила, Гьабиб хизанни галаз Жаруллагь имидихъ илифдай. Адан суьгьбетрихъ, меслятрихъ, кьисайрихъ яб акализ. Хуьруьнвийрик акахьун патал итимди мад артухан алахъунарни хъувунач. Ам вичин кеспидал, хизандал, кӀвалин къулай шартӀар артухарунал машгъул хьана. ЯтӀани ада хуьре дарихвал, сугъулвал гьиссзавай. Аманат гьахъ тир, шегьерэгьли алай аямдин хуьруьн яшайишдив бажагьат вердиш жеда. Азад вахт жув машгъулардайвал акъуддай чка авачир. Куьчедиз, кимел экъечӀнамазди гьалтзавайбур суфатар эйбежердиз аквазвай, мецин харчивал гвай итимар тир. Абурухъ галаз рахадай къимишни къведачир. Эгер виликдай Гьабиба юлдашдиз кьетӀивилелди «эхна кӀанда, хуьрени вири шартӀар ава, пака хъсан хьана кӀанзаватӀа, къенин четинвилериз дурум гун лазим я» лугьузвайтӀа, гила адахъ а кьетӀивал амачир. Ам гьатта дахдиз вич инай ахкъуддай са улам жагъура лугьуз гьазурни хьанвай, амма и кар ада вучиз ятӀани яргъал вегьезвай. Ракъинин нурарик упражнениярни авуна кьезил камаралди дагъдай эхвичӀзавай итимди гьяд юкъуз шегьердиз фин, дахдихъ галаз рахун кьетӀна. Амма крар ахьтинбур хьана хьи, Гьабибан рикӀелай шегьерни, дахни, Аманатан тӀалабунарни алатна.
КӀвалахал атана, белки, са сятни алатнач жеди, райондин милициядин отделенидай зенг авуна ва райцентрадивай кӀуьд километрдин яргъавай Жуни хуьряй са итим вацӀун кьеряй кьена жагъанвайдакай, са итимни квахьнавайдакай ва чеб аниз физ рекьел алайдакай хабарна. Гьабиб гьасятда кӀвачин хьана. Чкадал агакьайла акур шикилди Гьабибак къурху кутуна. Белки, кьере вири жемят кӀватӀ хьанвай. Мейитдин къвалав - хейлин итимар. Абурулай са тӀимил яргъал дишегьлияр, ахпа гъвечӀи тепейрилай, кӀунтӀарилай тамашзавай аялар. Участковыйди ва хуьруьн кавхади иесийрив мейит вахкузвачир ва ида гьарай-эвер арадал гъанвай. Сифте нубатда жемят, иллаки багърияр секинарна кӀанзавай. Машиндай эвичӀнамазди, багърияр абуралди атана, гьарайиз, истемишиз, арза ийиз.– Куьн секин хьухь, - лагьана Гьабиба, - мейит квев вахкуда, ам кучукни ийида, амма чна чи везифаярни тамамарна кӀанзава эхир, гьуьрметлубур. Сифте нубатда ам кьиникьин себеб чирун герек я. Эгер кьиникь гужунинди, масадан куьмек галаз арадал атанвайди ятӀа, инай кьил акъудун, къанлу чирун чи буржи я. Тахсиркар тайинарна кӀанда, пака куьне тахсир чи хиве тун тийидайвал. Жемятар, – элкъвена Гьабиб инсанрихъ, – квевай кӀвалериз хъфейтӀа жеда, анжах багърияр квачиз. Эгер кьиникьин дуьшуьш акур кас-мас, са хабар гудай масад аватӀа, чи паатав ша. Силисчидин гафари таъсир авур хьтинди я, инсанар яваш-яваш чкӀиз гатӀунна, кӀанзни-такӀанз, чеб са ажайиб тамашадикай магьрум ийизвайбур хьиз. Гьабиб участковыйдин патав фена. Адан къвалав мад са шумуд итим гвай.– Салам юлдаш Къардаш! ГьикӀ хьанвайди я? Куьрелди ихтилат ая. Кьенвайди вуж ятӀа тайин хьанвани?– Салам, салам, дуст-кас Гьабиб. Эхь, вири чир хьанва. И хуьруьнви я, Жабир я. Балугъар кьунал рикӀ алай кас я, яни тир. Ингье балугъар кьадай сеткани, кьве балугъни ама. Эрекьдин птулкаярни ала чилел. Са нихъ галаз ятӀани вичин югъ няни авуна. Пиянвиляй чинихъди алукьна, пел къванцел гьалч хьайи хьтинди я.
– Ам сифте низ акуна? Мейит гьи къайдада чилел алай?– Ингье и касдиз, хуьруьн муаллим я, Мирземет я.– Ахъая кван ваз акурвал, гьуьрметлуди. Оперативник, криминалист, судебный духтур, кинологни чпин везифайрив эгечӀна.– За экуьнахъ упражненияр ийизвайди я. Ахпа, атана, вацӀа беден чуьхуьзвайди я, вини еке къванцин къаншарда. Адет тирвал, зун чукуриз-чукуриз атана, алайбур хтӀунна, вацӀук экечӀна, чуьхуьнарна, эхкъечӀна, бедендай тасмал экъягъиз и чи гуьзел ерийриз хушвилелди вил язавай. Гьа и береда заз акуна и кас. Сифтедай за фикирнай, дана я, ахпа кьатӀана, ваъ, мал туш, инсандин кӀалубар я. Тадиз парталар ахлукӀна, атана, килигна.– Вун къведайла вацӀун кьеряй хквезвай ва я масанихъ физвайбур акуначни?– Ваъ, валлагь, касни гьалтнач, акунач. Акъваз, акъваз, рекьяйгъуз агъадал са машин фена.– Машин? Марка, ранг, номерар…– ГъвечӀи машин тир, маркадиз фикир ганач. Ранг, ранг, къацуди, мичӀиди тир жеди. Абуруз ни фикир гана я хзан сагъ хьайиди, зун вацӀал чуьхуьнариз физвайди…– Хъсан я, давамар хъия. Вун атана, килигна…– Эхь, валлагь, килигна. Эрекьдин птулкаяр акурла, фикирна, ксанвайди я къурумсах, ам хъунални рикӀ алайди тир кьван. Эверна за адаз. Жерд, яда Жерд, им адан лакӀаб я, ахпа са кӀвач кьуна ялна, ваъ, юзазвач. Зани ам чинихъди элкъуьрна. Ивидай хьанвай пел, хъипини вили хьанвай чин акурла, зай гьарай акъатна ва зун, илан акур хьиз, кьве камунин кьулухъди гадар хьана. Мад виликди хтана, иердиз килигна, нефес къачузмачир. Адан нехир хтанва, – лагьана за. – Багъишламиша, кьейидакай пис рахун кутугнавач, чӀуру амалрин иеси тир, рагьметлуди. Няс кас тир ам. КӀвач вегь лагьай чкадиз кьилихъди хкадардай сад.– Ахпа гьикӀ хьана?– ГьикӀ жеда кьван, -гъилер аладарна Мирземет муаллимди, - кьиникь гьалалди туширди кьатӀана за, фена хуьруьн кавхадиз хабарна. Ингье Алистан стха, ам галаз хтана. – Эхь, Мирземет маллимди дуьз лугьузва, - рахуник экечӀна Алистан. - Ам чи морж я, хъуьтӀуьзни вацӀа эхъвезвайди я.– Ам пара хъсан кар я, амма исятда кьенвайдал хъша.– Хтана вучда кьван, ам накь кьейивал кьенвай.– Накь? Мус? Ваз гьинай акуна?– Чан чӀехиди, ам за лагьайди мисал хьтин са ихтилат я, накь ам чан алаз кимел алайди тир. Гьабибаз лезги чӀалан деринар чизвачирвиляй утанмиш хьана ва ам участковыйдиз, муаллимдиз вичяй са хата акъатай хьиз килигна. Абуру и месэладиз са фикирни ганвай хьтинди тушир, кавхадихъ яб акалзавай.– Нянихъ чилни, пакетни гваз кьерез фидайлани акурди я, – давамарзавай ихтилат Алистана, – кьилди авай ам. Ни фикирнай, ихьтин мусибат жедайди. Ам кьенвайди акурла чна участковый Къардашаз хабарна. Аферин касдиз, цавай атайди хьиз акъатна. Адани райондиз зенг авуна. Ингье вири кьиса гьа ихьтинди я. Вич алукьнани, масада куьмек ганани лугьуз жедач.– А крарай чна кьил акъудда, юлдашар, мейит тади гьалда райондиз тухвана кӀанда.
– АтӀабур кьейидан талукьар я, – къалурна Къардаша Гьабибаз са десте. Дишегьлияр шехьзавай. Абурув мейит вахчуна, кучукдай фикир гва. Чна са гужуналди акъвазарайди я абур. И гафарин ван хьайила РОВД-ДИН угродин оперативник Падишагьа Гьабиб къуьн кьуна вацӀ галай терефдихъ тухвана.– Юлдаш капитан, заз чиз талукьриз ихтияр гана, хатадай, пияндиз кьилел атай дуьшуьш я лагьана, гьам гьа идалди рушутӀ авуртӀа хъсан я. Пака чи кьилер тӀа ийидалди.– Мегер гьакӀ жедани, юлдаш майор? Гьакъикъатдани им гужунин кьиникь яз хьайитӀа, тахсиркар жаза агакь тавуна амукьдачни?– И дагъдин хуьре вуч тахсиркарар авайди я? Чпин югъ няни авунал машгъул бейниванар. Ам, гьа муаллимди лагьайвал, няс касни тир, пиянискани. Аллагьдин патай жазани агакьна.– АкӀ ятӀа, адахъ душманарни, адакай хъел авай инсанарни хьун мумкин я. Ваъ, ваъ, кьиникьин себеб чир тавуна жедач.– Юлдаш капитан, гьавая жуван секин кӀвале къал твамир, за лагьайвал ая. Ам зазни чидайди тир, яб кватай чанта хьиз, герексуз чкайриз аватзавай кьинтур хва тир.– Зи кӀвале къал?– Ам чна чи кьил архайиндиз хуьн лагьай чӀал я. И хуьруьнбур заз чизвайди я, акур кӀвалах хьайитӀани, лугьудайди туш. Тахсиркарвални дуьздал акъудиз тахьана чи хиве висяк хьиз амукьдайди я. Де лагь, ихьтин кьиса чаз герек авани? Гьабиб фикирлу хьана. Падишагь фадлай чкадал кӀвалахзавай кас тир. Белки, ам гьахъ я жеди. Эгер кьиникь гужунинди ятӀа? Вуна верчер-кӀекер чуьнуьхайбур жагъурзава лугьуз, наразивалзавайди тир. Гила уголовный халис дело пайда хьайила, кьил къакъудун?– Юлдаш майор, чна адан кьинихъ квехъ галаз алакъалуди ятӀа чирда ва ахпа делони я ахгалда, я давамарда, – лагьана Гьабиб вичихъ галаз атанвай пешекарриз герек буйругъарни гана Жабиран талукьрин патав фена. Гьабиба багърийриз башсагълугъвал гана ва кьенвайдан буба месэладин гъавурда туна.- Бязи лишанри тестикьарзавайвал, кьиникь хатадин хьтинди туш, гужунин, чизчиз къаст авунин ни къвезва. Гьавиляй и кардай кьил акъуд тавунмаз чавай квев хва вахкуз жедач. Куь дерт гьикьван заланди ятӀани, зун квехъ галаз суьгьбет давамаруниз мажбур я. Исятда чун администрациядиз фида. - Гьабиба Алистаназ теклифна ва адахъ галаз Жабиран мукьвабурни галаз хуьр галай патахъ еримишна. Чкадал агакьайла, силисчиди кьейидан дах Урдиханалай эгечӀна са-садавай хабарар кьуна.- Урдихан халу, хцихъ галаз алакъалу месэла са акьван регьятди туш. Ам вич-вичиз алукьна кьиникьал шак къвезва. Гьавиляй чаз чир хьун лазим я, эхиримжи вахтара адан кар-кеспи вуч тир? Ам гзафни гзаф нихъ галаз жезвай? Дустар, душманар…- Душманар гьинай, я хъсан кас. ГъвечӀи хуьр я, вири сад-садаз чизвайбур, мукьвавал авайбур я, - лагьана Урдихана мягьтелвал къалуруналди.- Гена хъсан, душманар авайди туштӀа. Дустар авани?- Эхь, гьелбетда, ава. Чакъал, Мао, яни Зейнедин, Маодин. Абур датӀана санал алайди я. ТӀУЬН-ХЪУН ийиз, гъуьрчез физ, кӀвалахар тамамариз…- Вуч кӀвалахар? УстӀарар я абур. Дербендиз, Мегьячкъаладиз фида, эцигунрал варцар акъудна, хкведа. Пул куьтягь хьайила, мад фида.
- Хуьре хцихъ галаз ккӀайбур авани? Заз малумат ганвайвал, Жабир къал гвай, туьнт итим ялдай.- Я чан хва, абур куьлуь-шуьлуьяр я. ТӀамадиз акъатайла себ гун, ван алаз рахун, сада-садан хуруяр кьун. Гьатта сада-садан нерар ивиламишайлани, пакад юкъуз туькӀуьн хъийизвайди тир.- Ада бурж вугай ва я вичи бурж кьур дуьшуьш малум яни?- Чидач, валлагь. КУЬЛУЬ-ШУЬЛУЬ буржар чибуру вирида кьазвайди я, ахпа пул гъиле гьатайла, вахкузвайди я.- Гъавурда гьатна. Кьере ам алай чкадал эрекьдин кьве бутылка алай. Ви фикирдалди, ада нихъ галаз хъивегьнатӀа?- Низ чир хьурай, я хъсан кас? Дустар адан хуьре авачир. Зейнедин хперин нубатдай дагъда авайди я. Маодин лагьайтӀа, накь къунши хуьруьз мотикдаллаз мехъерик фейиди я. Кимеллай гадайри «мехъеррин паяр хкваш гьа» лугьуз буйругъарни гайиди я адаз. Балугъар кьазвай зи хцин патав вуж хьайитӀани фин мумкин тир.- Хъсан я, жув хъвач, халу ва хцин юлдаш атурай иниз. Вилер накъварив ацӀанвай, кьилел чӀулав фите алай дишегьли кабинетдиз гьахьнамазди Гьабиб къарагъна, адаз ацукьдай чка къалурна.- На чаз багъишламиша, чан вах, дерт екеди я, амма гъиле-гъил аваз хабарар такьуртӀа, тахсиркарвал дуьздал акъудиз жедач. За куьн гзаф инжиклу ийидач, вах, анжах са шумуд суалдиз дуьз жавабар гуз алахъ. -Дишегьлиди рахун тавуна кьил эляна.- Ви рикӀел аламани, Жабир кьерез мус фенай? Адавай вичин патав маса кас-мас къведайдакай ван хьанани?- Ваъ. Ада са ихтилатни авунач. Рагъ акӀиз эгечӀайла, вичин алатар, ризкьи авай пакетни къачуна фейиди я. - Чан вах, чун патал гьар са гафни важиблу я. Эхиримжи вахтара ам ваз гьикӀ акуна?- Гьа вич хьиз.- КьатӀудай дегишвал, са гьихьтин ятӀани къурху квачир ХЬИ?-ВАЪ. Геждалди ксудай, ахпа кимел фидай, нянихъ – балугъар кьаз вацӀал. Мукьвалмукьвал гьана вичин дустарихъ галаз кефер чӀугваз жедай.- Гьи дустарихъ галаз? - Гьабиб дикъетлу хьана.- Чакъалдихъ, Маодихъ галаз.- Абур вужар я эхир?- А-А, Чакъал чибуру Зейнединаз, Маони Маодиназ лугьузвайди я.- Масадбур рикӀел къвезвачни?- Абурун суфрайрихъ хуьруьнвияр мадни жезвайди я, амма заз чидач вужар ятӀа.- Ви гъуьлуьн хъел квай инсанар авайни?- Чидач, валлагь.- Белки, вичи са низ ятӀани гьиллегьар кьуна.- Ваъ, ваъ, чан стха, хъивегьайла себ-сив авурбур хьана, тахьайтӀа - ваъ.- Белки, ада фейи чкайра вич чурукӀа тухванатӀа?- Чидач заз а крар, валлагь, -датӀана вилерилай накъвар къвезвай, нери шумпӀ ийизвай дишегьли Гьабиба инжиклу хъувунач, рахкурна ва Алстаназ эверна. Гьа и арада телефондай зенг авуна ва кьере авай работникди мейит алай чкадин патавай са дуьгме жагъайдакай хабарна.- Алистан стха, куьне са итимни квахьна лугьуз малумат ганвай. Гьат хъувуначни?
- Ваъ е, суши. Мехъерик фейиди ахкъатнач.- Инра мехъерар кьвед-пуд юкъуз давам жезвайди я кьван.- Анал вун гьахъ я е, суши, чи итимар гужуналдини мехъерин кӀваляй ахкъудиз жедайди туш, амма и сеферда касди яргъал вегьенач. Ада къе паб меркездин больницадиз тухвана кӀанзавайди тир. Ахкъат тавурла, папа мехъерин иесидиз зенг авуна. Адани лагьана хьи, «бес чна ви итим мехъерин паярни гваз няни жедалди рекье хтурди я».- Вуж я ам?- Маодин.- Маодин? Жабиран дуст?- Ун ман, гьам.- Маодин, Жабиран дуст. Мехъеррин паяр. Мотоцикл. - Гьабиб хиялди тухвана, ахпа ада садлагьана трубка акъудна, зенгна. - Алидар, кьере мотоциклдин чархарин гелер аватӀа аку ва тади гьалда заз зенг хъия.- Юлдаш капитан, - рахана Алистан, - куьне ам Маодин кар я лугьузвани?- Чидач дуст-кас, кавха, шак нел хьайитӀани фин мумкин я. ГьакӀ Маодални, - Гьабибани адан тӀвар лакӀабдалди эвезна. - Сад лагьайди, ам квахьнава. Кьвед лагьайди, ам мехъеррин паярни гваз хтана. Адаз вичин дуст кьере балугъар кьаз жезвайди чизвай. Фена адан патав, давамарна межлис. Ахпа абурун арада къал акъатна ва…- Валлагь, вуна дуьз лугьузва, суши, гьакӀ хьунни мумкин я. Абур инлай виликни хъивегьиз, гьуьжетар ийиз, ахпа гъутарал хьайибур я. Гьавиляй катна жал?- Ам гъиле гьат тавунмаз лугьуз жедач. - И арада трубкади вичикай хабар гана. Гьабиба аппарат япал тухвана. - Гелер авач? Белки, мотоцикл кьеревай яргъа акъвазарнавайтӀа? Мотоциклдин чархарин гелер вучиз герек атанва лугьузвани вуна? Яда, вун белки, ягъадач жеди, гьа квахьна лугьузвай итим кьейидан дуст я. Бес, гьакӀ, за ви зенг гуьзетда. Алистан стха, хуьре няс, инсандин чандиз къаст ийидай хьтинбур авани?- Четин суал я, юлдаш капитан. Заз чидай кьван гагьда хуьре инсан кьиникьин ва я маса залан тахсиркарвилер авур дуьшуьшар хьайиди туш. Ислягь инсанар я. ГъвечӀи кукӀунар, тӀиш-пӀуз акадарунар авай крар я, амма инсандал гъил фин? Гьабиба райондин ГАИ-ДИЗ зенгна ва Жуни хуьруьнви Маодин лугьудай касдин мотоцикл агъа терефдихъ фенатӀа чирун тӀалабна.- Юлдаш капитан, белки, садни тахсирлу туш жеди, ам вич-вичиз, - рахана Алистан.- ВИЧ-ВИЧИЗНИ къванцел алукьна жеди, амма кьере ам кьилди авачир. И кар адан къвалавай жагъанвай шейэри тестикьарзава. Ша, чун а Маодинан кӀвализ фин. Белки, ам ахкъатнава.- Ша ман, - гьасятда рази хьана кавха. Куьчейра чка-чкадал итимар, дишегьлияр кӀватӀал-кӀватӀал хьанвай. Ихтилат квекай, никай ятӀа кьатӀун четин тушир. ДатӀана секин хуьре итим кьенвай, садни квахьнавай. Чебни дустар, са суфрадин амадагар. Капитанни кавха агакьдайла инсанар кис жезвай ва абур дикъетдивди, са вуч ятӀани хабар кьаз кӀанз гьазурбур хьиз авай. Маодинан кӀвалив агакьайла, Алистана эверна: «Рамазан халу! Гьалимат хала!» Гьаятдай яни, айвандихъай яни сесер акъатна. Ахпа дишегьлидин ван атана: «Я Алистан хва, вар ачух я кьван, ша, къенез гьахь». Вилик кавха, адан гуьгъуьнаваз Гьабибни куьгьне кӀвалерин къап квай гьаятдиз гьахьна, анай гурарай виниз кьвед лагьай мертебадиз экъечӀна. Айвандик дивандал
ацукьнавай Гьалимата 3-4 йисавай хтулдиз тӀуьн гузвай. Мугьманри салам ва кавхади Гьабиб вуж ятӀа танишвал гана.- Маодин ахкъатнач, яни? - хабар кьуна Алистана.- Ваъ е, чан хва, чаз вуч фикирдатӀани чизвач. Суса адан трубкадиз зенг авурла физва, амма жаваб гузвач. Рамазанни Сунидиз фенвайди я, мехъерик хьайи-тахьай аватӀа, хци вич ана гьикӀ тухванатӀа чириз.- Гьалимат бах, ви хцинни Жабиран алакъаяр, дуствилер гьихьтинбур тир? - хабар кьуна Гьабиба. - Я чан дедин, гъвечӀи чӀавалай санал алайбур я. Са гьафте вилик абур пудни, Гьажалидин гадани галаз (Гьабиб Алистаназ килигна, ихтилат Зейнединакай физвайдан гъавурда туна кавхади) чи кӀвале ацукьнавайди тир. Гагь гьабурун кӀвалерани чпиз демер къурмишзавайди я.- Абуру нер-хъвардайла сада-садаз намусдик хкӀадай гафар лагьанатӀа рикӀел хкваш, Гьалимат бах. Хуьрени абурукай инжиклу хьанвай ксар ава, чаз малум тирвал.- Заз ван хьанач, бала. Вини кӀвачиз акъатайла абуру сеперар гуда, чпин къуватарни ахтармишда, амма…-дишегьли вилер атӀумна мугьмандиз тамашна, адан кьили ван авур хьтинди я. - Я бала, вуна акьатӀна лагь, а Урдиханан Жерд хьтин къурумсах кьин на зи хцел илитӀзавани?- Ваъ, я Гьалимат бах. Инсан кьиникь мусибатдин кар я. Гьакъикъидаказ тайин тахьанмаз чна садакни тахсир кутадач. Гьавиляй чаз месэладай кьил акъудун патал гьар са куьлуь-шуьлуь, гаф-чӀал герек я. Жабиранни куь хцин арада пул, кӀвалах, дишегьлияр себеб яз чуьруькар хьанач хьи?- Пулар, дишегьлияр гьинай, абур гьинай, я чан хва. Абдалар я абур, абдалар, гъиле гьатайди хиритӀзавай. Вич кӀеве гьатиз акурди, дишегьлиди сусаз эверна. Айвандик яшар къанни цӀудалай алатнавай чӀулав вилер, шумал беден авай, Аллагь-Тааладин патай юкьван жуьредин иервал ганвай дишегьли атана. Гьалимата свас мугьманрин гьакъиндай гъавурда туна ва Гьабиба вичин суал тикрарна.- Ваъ, заз чидач, - лагьана дишегьлиди.- Эхиримжи вахтара гъуьл ваз гьикӀ акуна? Фикирлу тирни? Секинсузвал квайни? Ваз лагьай сирлу ихтилат хьанани? - Вилер хкаж тийиз рахазвай дишегьлидай гаф акъудун четин акъваздайди кьатӀана Гьабиба.- Ам гьа чаз чидай Маодин тир. Лагьай гафарни авач.- Накь ада вуч авуна?- Экуьнахъ къарагъна, за кӀвалин крар тамамардайла, аялдиз тамашна. Хуьрек тӀуьна гьаятрал экъечӀна. Са вахтундилай хтана, телевизордиз килигиз ацукьна. Ахпа мехъерик фейиди я.- Балаяр, - рахана Гьалимат, - зун садрани хва а къанчанахрихъ галаз дуст хьунал рази хьайиди туш. ДатӀана бейнида авай фикир тир: а алчахри зи хцин кьилел са дуьшуьш гъида хьи, гъида. Ингье сад кьенва, зи хва квахьнава, адал шакни фенва куь. Квачир тегьнедик акатда зи хва, - яшлу дишегьли шехьиз эгечӀна.- Гьалимат бах, секин хьухь, за ваз хиве кьазва, квачир тахсир садани ви хцик кутадач. Мугьманар къарагъиз акурла, дишегьли квахадихъ элкъвена: «Алистан хва, за квез чай кьванни теклифнач, беябур хьана михьиз…»
- РикӀик кьамир, Гьалимат хала, чаз ахьтин вахтар авач, куь хвани жагъур хъувуна кӀанзава. Сагърай куьн. Куьчедиз экъечӀнамазди Алистана кьетӀивилелди лагьана: «Исятда чинал хъфида, са сивел элягъунар ийида, тахьайтӀа, крар чӀур жеда чи». И гафари Гьабибаз гишинвиликай хабар вахкана. Йикъан сятдин кьведалай алатнавай. Берекатлу суфрадихъ ацукьна зур сятни алатнач, кӀвализ участковый Къардаш атана.- Валлагь вун табдай итим туш, суши, - пӀузаррик са жизви хъвер кваз лагьана Алистана. - Лап кутугай вахтунда атана вун.- Сагърай пара, амма ацукьдай вахтар авач чӀехиди, Маодинни кьенва.- Вуч?! - кьведни кӀвачел акьалтна.- Эхь, кьенва. Хуьруьв агакьдалди са километр амаз гьалтзавай рекьин тик хъутӀалдикай фенвай чкадилай мотоциклдаллаз дагьардиз аватнава ам. Чуьлдиз фена вахт акъудзавай аялриз акуна ам, тахьанайтӀа, чун адахъ къекъвез амукьдайди тир.- Аламат! - Алистан тӀуб сарак кутуна амукьна. - Ядаяр, хьайиди ана хьанва, ацукь жувни, са вад пичӀек кьванни неъ. Ахпа фида чун.- Са пакетда тур, за фидай рекье абурун дад аквада, - лагьана Къардаша.- Эхь, фена кӀанда. АкӀ хьайила, Маодин я хуьруьз, я кьерез ахгакьнач ман? - суална Гьабиба.- Эхь мун, гьакӀ жезва.- Дугъриданни, аламат я, - силисчи фикиррик акатна. Адан бейниди, токдик кутур машинди хьиз, худда кӀвалахна. Маодинал шак физвай зи версияни тӀач хьана. Ада трубка кардик кутуна ва райцентрадай вичин амадагриз мад Жуни хуьруьз атун ТЕКЛИФНА.«ВИЛИРАГ» кьвалакай фенвай ва я тухванвай рехъ шим квайди, гуьтӀуьди тиртӀани, кьве машиндивай сада-садаз манийвал тавуна гьализ жедай. Маодин рекьелай аватунни тажубдин кар тушир, эгер ам вижевайдаказ пиянзавайтӀа. Бажагьат ам мехъерикай ички хъун тавуна хтана. Гьавиляй дикъетлувални квахьна ва дагьардизни аватна.- Лугьун лазим я хьи, - рахазвай Алистан, - «Вилираг» кьвал хаталуди я, чи чкадин водителар инлай мукъаятдиз физвайди я. Са къад-къанни цӀуд йис идалай вилик и кьвалакай арандай памадурар гваз атай машин аватнай. Чун, аялар, жаванар, ван агакьайвалди, памадурар хчӀализ фенай. Дагъви аялар патал яру майваяр дефицит тир кьван. Мад ина аварияр хьайиди туш. Маодин и рекьерай ракета хьиз физвайди тир. Ам кьвалалай фин жедай кар туш, лап пиянзаваз хьайитӀани. Кавхадин ихтилатди силисчи мадни хияллу авуна. Машинар кутугай чкадал акъвазарна, абур кьвалак фена. Дикъетдивди рехъ ахтармишна. Ингье мотоциклдин чархарин гелерни. Хатасуз кьвал галай пад кьуна хквезвай мотоцикл садлагьана вацӀ галай патахъ элкъвезва, кьвед-пуд мертдиз кьван къекъуьнар ийиз рекьин къерехдилай физва ва ахпа дагьардизни аватзава. САДА-САДАЗ куьмекиз итимар агъадал эвичӀна, мотоциклдай аватай затӀарни кӀватӀ хъийиз. Чкадал агакьайла абурун зегьле фена. Касдин кьилин къалпагъ алатнавай, сив ивидив ацӀанвай. Мотоциклдин чархар санал, люлка масанал, руль санал алай. Зур сятни алатнач, работникар атана чпин ахтармишунрив эгечӀна. Гьабиба фикирзавай, бедбахт дуьшуьш яни, тахьайтӀа, кьилин пацариз Маодиназ масада куьмек ганани? Шак фидай кар авачир. Кьвал, хаталу рехъ, няни, люлка галай мотоцикл ва
ички хъванвай итим. Ни хьайитӀани лугьуда, руль хуьз хьанач ва аватна дагьардиз. Са йифиз кьве дуст бедбахтвилин дуьшуьшрик кьиникь? Уьмуьрда тежезвай аламатар авани? ЯтӀани мотоцикл дагьардихъ элкъвей чкадиз тамаш хъувуна кӀанда. Алидар атана ва малумарна: кьенвайдан гъилихъ галай сятдин гуьзгуьдай фер фенва, сятди нянин иридан зур къалурзава. Чи криминалистди лагьайвал, Жабир йифен сятдин цӀусадаз кӀвалахайла куьтягь хьана.- Гъавурда гьатна, дуст, зи версиядихъ бинеяр авачир, амма рикӀи ибур дуьшуьшдин кьиникьар туширдакай аян гузва, тестикьардай делилар чахъ гьеле авачтӀани. Зун винел хкаж хъжеда, куьне ина герек крар авуна куьтягь.- Юлдаш капитан, шад хьухь, кьве делони са артух зегьмет алачиз ачухна, агал хъийидайбур я. Ви послужный списокдани плюсар жеда гьа, - къаб алаз рахана патав атай угродин оперативник.- Хьайивал жеда ана, юлдаш майор, - жаваб гана Гьабиба. - Шадвалдай кар ина авач, ваз малум хьайтӀа, жегьил кьве итим кьенва, аялрин бубаяр…- Ам, гьелбетда, вун гьахъ я, амма тахсир гьабрунди я, хъивегьиз гьатна кӀандачир. Им вичин мотик гваз хъивегьна райцентрадани жезвайди тир.- ГьакӀ ятӀани, чна вири терефар ахтармишун герек я, - вичин фикир тикрарна силисчиди. Алистанни Гьабибан гуьгъуьнаваз винелди еремиш хьана, кул-кусар, векьер-кьалар кьаз-кьаз. Силисчидин кьили кӀвалахзавай: «И кьиникьар сад-садахъ галаз алакъалу ийидай са бинени авач, анжах абур дустар хьунилай гъейри. Пуд лагьай дустни ава эхир. Виридалайни нясди, чӀуру крарин иеси. Ам дагъда лапагрив гвалда. Адан патав фена кӀанда. Белки, адавай чаз герек са малумат, делил гьатин».- Алистан стха, и гадайрин дуст авайди тир, Зейнедин, ам дагъларин гьи пата ава? Ам акунайтӀа, кӀанзавай.- Акьван яргъа авач ам. Вини сад-садаз килигзавай кьве пел аку, гьабурун кӀаник квай ягъвара хьун лазим я. Исятда фида чун, эгер лазим ятӀа.- Лап хъсан. Рекьел ахкъатайла, Гьабиба вич галат хьайиди гьиссна. Бедендилай гьекьни алахьзавай, алайди майкани перем тиртӀани. Ада кьвалар, къерехар ахтармишиз эгечӀна. «Ингье» гьарай акъатна адай.- Вуч? - жузуна Алистана.- Гьеле чидач вуч ятӀа. Кьвалан кӀаник, и чкадал инсандин кӀвачерин гелер ала. Инал са вуж ятӀани яргъалди акъвазай хьтинди я.- Вуч патал? - гъавурда акьунач кавха.- Им чи сир яз амукьрай, дуст-кас. - Гьабиба синел фена Алидараз эверна. - Тадиз инал хкаж хьухь. - Силисчи кьвалан цал галайвал фена. - Инал ша, - теклифна ада Алистаназ. - Им вуч я?- ТӀвек я манн, суши.- Виликдай авайди тирни?- Низ чида я мукьва-кьили?- ТӀвек. - Силисчиди, инихъ-анихъ вил яна, яргъи сам къачуна ва ам тӀеквенда туна. - Яргъи, яцӀу масмар хьтинди янавай иниз. Вун гьахъ жезвай хьтинди я, гьуьрметлуди. И чкадал сада ракьар янавай.- Ракьар вучтинбур я?
- Эхь, эхь, ракьар. И арада Алидарни акъатна.- Гъиле гьатай затӀ-матӀ авани? - хабар кьуна ада.- ЗатӀар авач, амма фикир желбдай крар ава, гада. И цлан кӀен, тӀеквен, къвалар, агъа кавха акъвазнавай чкани хъсандиз ахтармиша, гелер гьатун мумкин я чи гъиле.- Мотоциклист авахьун дуьшуьш туш ман? - ГьакӀ аквазва гада, ахтармиша. - Гьабиба мадни рекьин къерехдиз вил яна, амма гуьзлемишзавай хьтин шей-шуьй акунач, гьатнач. «Эгер, дугъриданни, мотоциклист кьвалалай финик инсандин гъил кватӀа, ада мукьуфдивди вичин мусибатдин кар авунва, тахсир илитӀдай гелерни ада бажагьат тунва» фикирна силисчиди.- Юлдаш капитан, юлдаш капитан, - сес алаз эверна Алистана.- Гьай.- Хуьре авайди йикь-шуван я.- Гъавурда акьазва, гьуьрметлуди, кьве жегьил итим чандивай хьун…- Ваъ е, зи юлдашди зенг авуна исятда, Зейнединаз недайди гваз фейи адан гъвечӀи стха Чубандин кӀвале мейитдал ацалтна. Итимар ам хкиз рекье гьатнавалда.- Зейнедин? И кьенвайбурун дуст?- Эхь ман, суши, гьакӀ жезва. Гьатта ягъаз кӀанзавач.- Валлагь, гьурметлуди, вун гьахъ я. Са хуьр, са югъ патал пуд кьиникь, пуд мейит лугьуз тежер кьадар гзаф я, мусибат я.- Ина, са шакни алач, са гьихьтин ятӀани аламат авай хьтинди я, Гьабиб стха, - рахана кавха. - ИкӀ, пуд дустунин эхирзаман хьун? Валлагь чӀалахъ ЖЕЗВАЧ.«УН мун, эхь ман» лагьана Гьабиба трубка акъудна, зенг авуна. «Юлдаш майор, эгер хъфиз гьазур жезватӀа, тади къачумир, пуд лагьай мейитни пайда хьанва. Эхь, эхь, зарафатар туш. Дагъда, Кьве пелен этегдив гвай Чубандин кӀвале. Ваба яни, тӀегъуьн яни, серийный къанлу яни, кьисасчи яни чидач. Чун гьаниз рекье гьатзава, куьнни ша». Фидай рекье Гьабиба кавха диндирмишна.- Хабарар кьурбуру Зейнедин няс, нагьакьан гада я лугьуз ихтилатна. Дугъриданни, ам гьахьтин мердимазар тирни?- За ваз вуч лугьун, суши, аял, жаван чӀавара женжелвилер чайни акъатайди я, амма Зейнедин женжелрин, къанчанахрин шагь тир лагьайтӀа, жеди.- Гьакьван гьакӀ?- Эхь, валлагь. Школада амаз ам йифиз хуьруьн туьквендиз гьахьна, анай гъиле гьатай пул ва ширинлухар чьнуьхна. Чир хьана, бубади туьквенчидив пул вахкана. Ахпа гьа и Маодин, Жабир галаз хуьруьнвидин къах чуьнуьхна. Са вахтунда хуьруьнвийрин верчер-кӀекер, гьуьндуьшкаяр, кӀелер квахьиз башламишна. КилигайтӀа, гьа Зейнединан чилина гьатнавай пацанри иесияр шегьерда яшамиш жезвай са кӀвалерикай чпиз тавхана, склад авунвай. Тарашай шейэр гьаниз тухузвай, йифер гьана нез-хъваз акъудзавай. ГъвечӀи хуьр я кьван, вири саки мукьва-кьилиярни, чпин рухваяр, хтуларни квайвиляй абуруз гьалална.- ВикӀегь гадаяр тир кьван абур.- Эхь, викӀегь, а Зейнедин кукӀун тавур тай-туьш хуьре амайди туш. Гьатта къунши хуьрерани.- Жеч яда?- Хьайи крар я, мукьва-кьили. Юкьван школа авачирвиляй чи хуьруьн аялри 9-11-
классра кӀелун Уьнуьгрин хуьре давамарзавай. Гьана кӀелдайлани ам крчарал хъурт алайбурукай сад тир. Вичини гатана, вични яд кӀан жедалди гатана. Са руш патални къалхариз акъатна. Адакай фитнеярни авуналда.- Рушакай?- Ун ман. А чӀавуз за вузда кӀелзавай, ахпа армиядани хьана. Хтайла, Зейнедин эвленмиш хьанвай итим тир. Дишегьли себеб яз адан кӀуларихъ мадни лашар галукьайди я.- Ахъая кван.- Абурун магьледа гъуьлуькай хтанвай жегьил дишегьли авай. Белки, адакни гьаясузвал квай жеди, тахьайтӀа, паб, аялар авай итимдин чӀала гьатдачир. Куьрелди, абурун арада алакъаяр хьана. Дишегьлидин стхайриз хабар хьана ва абуру Зейнединаз са йифиз кӀур гана. Ам кимел эхкъечӀ тежез варз кьван хьана. Ахпани эцигунрал кӀвалахиз шегьердиз фена, са арадилай хзанни тухвана. Хуьруьз хтана кьвед-пуд йис тир.- «Игитвилер» авунвай кас я ман?- Нани лугьуда гьа, суши, игитвилер? Алчахвилер. И гуьзел чилел гьахьтин къурумсахарни, чалкечирарни пайда хьун пара гьайифдин кар я. Ахьтин явакьанри вири тӀебиат чиркинарзава, дуьз, къени инсанрин яшайиш зегьерламишзава.- Анал вун гьахъ я, дуст-кас. Вучда, бязи месэлаяр чалай аслу жезвач. ЧӀуру иви квай инсанарни дуьньядал къвезва ва абуру, на лагьайвал, чпелай алакьдай кьван нагьакьан крар ийизва. Гьахълу, намуслу, марифатлу инсанрин уьмуьр хаталувилик кутазва.- Винингье, Чубандин кӀвал, агакьна чун, - лагьана Алистана.- Хъсан, хуьруьнвияр гьеле рекье амайди. - Гьабиб тадиз машиндай эвичӀна ва кӀвал галайнихъ фена. ПУД-КЬУД кас гьакьдай хьтин кумадиз гьахьай силисчидиз чилел, литинал яргъи хьанвай итим ва адан кьилихъ ацукьна шехьзавай жегьил акуна. Ам гьасятда кӀвачел къарагъна, таниш тушир кас акурла, кӀвалин пипӀез фена ва дакӀардал алай кантӀ гъилиз къачуна.- Секин хьухь, кантӀни эхциг чкадал, зун силисчи я. - Гуьгъуьналлаз атай Алистан акурла, ам кӀевиз шехьиз эгечӀна, кантӀ ада дакӀардал эхцигна.- Алистан халу, кьенва я е тха, зун атайла, гьа икӀ авай. Ярх хьана, - шехьни ийиз рахазвай гададиз бегьем таъсирнавай. -Лапагар кьуд патахъ чкӀанвай. Им ина, за фикирнай, пиян яз ахварик ква. За эверна, кӀвачерихъ кьуьл къекъяна, къуьнер кьуна юзурна…, - ам мад шехьна. - Алистан халу, за кьейидахъ кьуьл къекъяна, кьуьл. Ахпа за адан чинал гъилер вегьена, къиб хьиз къанва. Килигна, нефесни къачузвач. Гъилер, кӀвачерни къанва. КичӀе хьана заз, экъечӀна кумадай, мад хтана ахтармишна. Хъипини лацу хьанвай чини вири лагьана, Алистан халу. Кьена тха…- Иниз къведайла вал гьалтай, акур-такур кас хьанани?- Ваъ, - гададивай шел акъвазариз жезвачир.- Ам къецел акъудур, - тӀалабна Гьибаба Алистанавай, - вичи кумада вил экъуьрна. ВацӀун къванерин цлаз янавай михерик куьрсаранвай чантаяр, парталар, са пипӀе месер, яргъанар, кьве табуретка, къул, адан винел гумади чӀулаварнавай чайдан, къажгъан. Табуреткадал экӀянавай суфрадин винел фу, ниси авай къаб, рганвай якӀун кӀусар, чайдин кьатӀ амай истикӀан, рюмкаяр, чилел эрекьдин бутылка, кӀвачин КЪАПАР…ГЬАБИБ дикъетдив мейитдиз килигна. Чин, кускафтӀар акурдан хьиз, эйбежер хьанва. Вилер къецел акъатнавай хьиз ава. Туьтуьнал, хурудал экъуьчнавай шейэрин
кӀусар ала. Чиниз лацу-хъипи ранг атанва. Жабирни экъуьчнавай гьа, - рикӀел хтана силисчидин. Ичкидин ва я агъудин эсер ятӀа, вич-вичив рахана Гьабиб. Аламатдин сирлу шикил арадал къвезва. Пуд дуст. Пудни хуьруьвай къерехда. Са йифиз. Пуд жуьредин дуьшуьш. Сад вацӀун кьере чинихъди къванцел алукьна. Муькуьди кьвалалай дагьардиз аватна. Идани ксай чкадал чан гана. Гьич кинойрани тежедай хьтин криминал. Эгер, гьакъикъатдани, бедбахт дуьшуьшар ятӀа, абурув Аллагьдин патай жаза агакьна, чпин алчах крарай. Эгер инсанди виликамаз туькӀуьранвай фенд, кьисас ятӀа, гаф авач. Садни ягъун тийидай жуьреда, пара устадвилелди къурмишнава фенд. ЧӀехибурни инанмишарун четин акъвазда. Делояр ачухна, агал хъия лугьудайди я, майорди хьиз. Ваъ, ваъ, дуьшуьшар туш, ина кьисас ава, яргъалди гьазурвал акуна, кьилиз акъуднавай. Эгер залай и ажайиб сирдай, ажалрай кьил акъудиз алакьайтӀа, зи кӀелунар, вердишвилер, гележегдикай ийизвай фикирар бушбур, бегьерсузбур жедач. Сифте нубатда чӀехибур пуд кьиникьни, бегьем са тахсиркарвални тийизвай хуьре ихьтин саваш, мусибат, республикадилай къецизни чкӀидай хабар я, сад-садахъ галаз алакъалу тирдан, абур кьиникь амалдар, фендигар къанлудин фенд тирдан гъавурда туна кӀанда. Ина кӀвачерин гелер амукьун лазим я, гьикьван гъавурда авай кас хьайитӀани, адалай векьерал алай гелер квадриз алакьдач. Кинологдив гвайди дуьзгуьн кицӀ кьванни ятӀа? Ихьтин фикирар ийиз къецел экъечӀна Гьабиб. И арада оперативный дестени агакьна. Пешекарар гьасятда чпин везифайрив эгечӀна. Къардашавай Гьабиба Чубандин кӀвалив агакьзавай багърияр гатӀумар тавун, абур месэладин гъавурда тун тӀалабна. ЯцӀу руфун алай, кьам зурба жунгавдиндаз ухшар хьанвай Падишагьалай гьекь алахьзавай. Ам са артух хуш авачиз Гьабибан патав фена.- Ина вуч хьанва эхир, юлдаш капитан, Жуни хуьруьз террористар атанвани? Сад вацӀун кьере, муькуьд кьвалалай фин, им Чубандин кӀвале, чӀура? Гила нубат гьинал къвезва? Китин кьилел ва я Шалбуз дагъдал?- Чидач, чидач, юлдаш майор, террористар, экстремистар, диверсантар яни, сада чӀижерин куьнуьдик лаш хкуьрнавай хьтинди я.- ЧӀижер вучтинбур я эхир на лугьузвай? И кесибдиз вуч хьанвайди я?- Винелай аквадай кьацӀ-мацӀ авач.- Инфаркт, инсульт?- Чидач. Ам чаз ахпа пешекарди лугьуда. М-М-М-М сесер акъудиз майор кӀвализ гьахьна ва гежел тевгьена анай эхкъечӀна.- Икьван гагьда чи патара хьайи кар туш, икӀ итимар кьин, са хуьряй. Са йифиз. Сир яни, суьгьуьр яни, са вуч ятӀани ина ава, амма вуч? Кьил акъудун пара четин акъвазда. Я шагьид авач. Я гелер авач. Я шак фидайбурни жагъидач. Юлдаш капитан, чаз амукьзавайди артух кьил тӀар тавуна вири бедбахт дуьшуьшар хьиз къалурун я.- Мегер гьам дуьзвал жедани, я юлдаш майор? Вунани къейдна, ина сир ава. Бес адай кьил акъуд тавуна жедани?- Чна чи кьилер архайиндиз хвена кӀанда, коллега. Вун гьеле жегьил я, гзаф месэлайрин гъавурда авач вун. Вичин даллай акъвазар тийизвай майордиз жаваб гуз кӀанзавай гьа и арада, Къардашавай кьаз тахьана, абурал пуд итим чӀутӀхьунна.- Вуч хьанвайди я зи хцихъ?! Ибур вуч амалар, законар я? - Итим Чубандин кӀвализ сухулмиш хьана.
Гьабиба ам кьуна акъвазарна: - куьн Зейнединан дах яни?- Эхь, дах я. Виридаз чидай Гьажали я. Герек авач чаз куь силисар, ахтармишунар, къалура заз зи хва.- Силисар гьамиша герек авайди я, Гьажали стха, - гаф кутуна Падишагьа. ИкӀ майорди вичин тереф хуьнал Гьабиб тажуб хьана. – Инсан кьенва. ГьикӀ, вучиз ятӀа тайин туш. Идан себеб чирун чи везифа я. Пака вуна, масда кьел квачир ихтилатар тийидайвал. Месэладай кьил акъудда ва ахпа квев вахкуда. ГьакӀ хьайила, секин хьухь ва чаз манийвалмир.- Ша, - лагьана Гьабиба, Гьажали вичихъ галаз тухвана. КӀвалин чилел, литинал нефес амачиз яргъи хьанвай хва акурла, бубади адал вегьена.- Я зи викӀегь къуччагъ, вун ихьтин кьиникь патал ханайни дидеди?! Адаз вуч хьанвайди я? Лагь заз! - гьарайна Гьажалиди.- Гьеле чизвач, - рахана Гьабиб. - Чи пешекарри ахтармишда ва квезни лугьуда.- Герек туш за куь ахтармишунар, за ам исятда хутахда, эл-адетдивди накьварив вугуда.- Гьажали халу, секин хьухь, на лугьузвайди жедай кар туш. Ви хва хьиз, адан кьве дустни кьенва. Ина са гьихьтин ятӀани алакъа ава. Кьиникьин себеб чир тавунмаз садавни мейитар вахкудач.- Вучиз эхир? Адан иеси зун я.- Гьелбетда, Гьажали халу, вун иеси я, кучукни ийида куьне ам, амма чун государстводин законлувал хуьзвай къуллугъчияр я. Чна законрал амал авун, кьенвай ксарин себеб чирун ва аватӀа, тахсиркар дуьздал акъудун лазим я. И кар патални чна герек вири серенжемар кьиле тухуда.- Тахсиркар? Зи хцел гъил хкажай вакӀан хва? Вуж я ам?- Вуж ятӀа тайинарун патал чна силисни тухвана кӀанзава, Гьажали халу.- Силис, силис, - гафар тикрариз итим шехьна, лап дишегьли хьиз. – ДИДЕ-БУБАДИН чӀала тахьай, хуьруьнвийрин къаргъишрик акатай, са бегьем къуллугъдал тахьай хва, ваз ни инад кьуна хьи?- Ам чна чирда, Гьажали дайи, ша чна пешекарриз манийвал тийин, абуру чпин кӀвалах авурай, чун къецел экъечӀда, -Гьажалидиз къарагъиз куьмекна Падишагьа. Абурухъ галаз Гьабибни экъечӀна.- Гьажали халу, макъам гьикьван заланди, перишанди ятӀани, зун вавай хабарар кьуниз мажбур я.- Яхъ ман, - итим вучиз ятӀани секин хьанвай, виликан гьужумдин, гужунин гьерекатар гумачир адав.- Эхиримжи вахтара Зейнедин ккӀай, адакай писвал хкатай ксар хьанани?- Низ чида, я чан хва? Ам туьнтди, вичиз кӀандайвал тахьайла, бурутдиз элкъведайди тир. Гьа алчах къилих себеб яз къал-макъалризни акъатна ам. Пакад юкъуз фена, гъил къачу лугьуз минетдай.- Белки, ада намусдик хкӀурай, адакай хъел атайбур авайтӀа?- Чидач валлагь.- Къунши хуьрера…- Заз ван хьайи ахьтин кар-мар авач. Я кӀвализ адалай арза ийиз, адавай са вуч ятӀани хкӀанз атайбурни хьай туш. Куьне гила хва са ни ятӀани кьенва лугьузвани?- Гьеле ваъ, амма чна вири терефар ахтармишун герек я. Хцин сагъламвал гьихь-
тинди тир? ТӀазвай чка-мака авайни адаз?- Ваъ е, вацӀун къван хьтинди тир, кӀеви, мягькем. Духтуррин патавни фидайди тушир. Дахдин къвалав акъвазна яб акалзавай гъвечӀи стхадивайни хабарар кьун асант акуна силисчидиз.- Акуна, чи ихтилатрихъ вуна дикъетдивди яб акалзавай, ваз стхадикай вуч чида? Жегьил сифте гъавурда акьур хьтинди туш, ахпа вилер вичел алай касдиз тамашиз сес акъудна: «Заз? Ам зи стха тир. Хъсан стха, зи далу, куьмекчи тир. Гила амач».- Стхадин кукӀун- чухунрикай вуч малум я?- Ам хъсан ккӀидайди тир. КЬВЕД-ПУДАЗНИ жаваб гудай. Са варз вилик тхани адан дустар Дербентдай мехъерик хтанвай гадайрихъ галаз баца-бацар хьанай. Чибуру шегьердин мацӀахайриз хъсан тарс ганай. Абурукай сада «тамаштӀын, за квез вучдатӀа, за куьн са-сад рекьида» лугьуз гьилегьар кьунай.- СА-САД рекьида лугьуз?- Эхь, эхь, гьакӀ лагьанай.- Вуж тир ам?- Чидач.- Яда, я хва, вуна кьванни заз вучиз лагьанач, ихьтин кардикай? - Гьажали хцел элкъвена.- Низ чидай кьван…- Мехъер нинди тир? -давамарна силис Гьабиба.- Гьамидуллагь халудин хцин мехъер тир.- АкӀ хьайила, Жерд, Маони кьиникь гьа ламран хцин кар я ман. Агь, кицӀин хва, за вун жагъурда хьи!- Исятда чавай акӀ лугьуз жедач, Гьажали дайи, вунани са гьерекатни ийимир. Делилралди тестикьарна кӀанда, чирна кӀанда. Белки, а касдиз гьич хабарни авач и месэлайрикай.- Хабар? Ваъ, ваъ, жагъурда а вакӀан хва. Я куьне жагъура, тахьайтӀа, за адан дуван аквада.- Ахьтин законсуз, кьисасдин крарик кьил кутамир, дайи. Тадини къачумир, чна вири ахтармишда, чирда, герек серенжемарни кьабулда. Куьн лагьайтӀа, исятда хъвач.- Бес хва?- Ам чна райондиз хутахда, адан кьиникь квехъ галаз алакъалу ятӀа тайинарда. Итим такӀанз-такӀанз хцихъ галаз агъадал хъфена. Гьабиб кицӀ гвай кинолог галаз Чубандин кӀвализ гьахьна. КицӀ гьасятда элуькьна, ахпа ам кӀвале къекъвена, мейитдихъай ни чӀугваз къецел эхкъечӀиз, хтана. Мад кӀваляй экъечӀайла векьерихъай, кӀвалелай элкъвез, ни чӀугуна ва Кьвепелен син галайнихъ чӀутхьунна. Гьабиб, Алидар кинологдин гуьгъуьна гьатна. Са зур километрдилай кӀам гьалтна ва гелни квахьна. КӀамун а патаз экъечӀна, винел-агъадал хейлин чкайра кицӀ къекъуьрна, амма гел гьат хъувунач хьи, гьат хъувунач.- КӀамайгъуз хъфей хьтинди я ам, - лагьана кинологди, - кардин гъавурда авай иблис я.- Гадаяр, икьван гагьда захъни бегьем инанмишвал авайди тушир, амма гьар са кьиникь фагьум-фикирна тамамарнава, садан шакни тефидайвал. Вичин гелерни кваз квадарнава. Чи гъиле гьатнавай бегьем са затӀни авач.
- КӀеве твада чун и кьиникьри, - рахана Алимурад. - Чинра хьайиди туш ихьтин сирлу вагьшивилер. Шегьердин гъил квай хьтинди я.- Мумкин кӀвалах я, чун анай кьил акъудиз алахъда, дуст. Бес я, хъфин чун. Криминалистри ва маса пешекарри чпин кӀвалах давамарна. Отделдиз хъфейла, геж хьанвай. ЧӀехиди кӀвалахал аламачир. Гьабибни хизандин патав рекье гьат хъувуна. Экуьнахъ ам са тӀимил фад хьиз кӀвалахал атана. Инсанривай кхьей хабарар, малуматар, делилар мад сеферда кӀел хъувуна, вичиз акур шикилар веревирдна ва ада вич патал тестикьарна: кьиникьар дуьшуьшдинбур туш, сад-садахъ галаз алакъалуни я ва абурун кьулухъ пара акьуллу касни гала. Эгер ам ихьтин мусибатдин кар ийидай чкадал атанатӀа, кьейибурукай адаз еке зиян хкатна ва я лап чиркинвилелди намусдик хкӀурнава. Гьавиляй кьисасни вахчуна.
Мирги дередин рагарал, синерал, тепейрал вад хуьр, чебни вири гуьне пата экӀя хьанва. Чкаяр пара гуьрчегбур, иллаки гатфариз, гатуз, гьар са кас гьейранардайбур я. Дередин кьве патани ягъвар, чӀурар, сувар, яйлахар, булахар, кӀамар, никӀер… Дагълар вуч я, дагълар! Хуьрерал датӀана къаравул чӀугвазвай зурба пагьливанар хьтинбур! Мягькембур! Такабурлубур! Къадимлубур! Вафалубур! РикӀ ацукьардайбур! Чпел анжах гьейранвал ийиз тадайбур! Гьа и гуьзел ва гьа са вахтунда бязи макъамра мишекъат чкайра дагъвияр яшамиш жезва. Лап сур йисарилай. Чпи гьасилзавайдал, кӀвале авайдал, Аллагь-Таалади гузвайдал рази яз, са артух истемишунар тийиз, еке девлетрихъ галтуг, масадаз писвал тийиз, халкьдин адетрал, дагъларин къанунрал амал ийиз, герек вахтунда уьтквемвални, дирибашвални къалуриз. Вад хуьруьн агьалияр гьа са хуьруьнбур тир лагьайтӀани жеда. Арада пуд-кьуд километр мензил авай хуьрерин агьалийриз чеб гъвечӀи чӀавалай чизвай. КЪАВУМ-КЪАРДАШВАЛНИ, мукьва-кьиливални гьар са камуна гьалтзавай. Хуьрерин Советни сад тир. Адан идарани, юкьван школани Уьргуьн хуьре авай. Кьве гъвечӀи хуьре сифтегьан, муькуь хуьрера муьжуьд йисан школаяр кардик квай. КӀелунар давамариз кӀанзавайбур Уьргуьн хуьруьн школа-интернатдиз физвай. Гьа идани дередин инсанриз мукьва, дустлу, юлдашар жедай мумкинвилер яратмишзавай. ШКОЛА-ИНТЕРНАТДА саки вад хуьруьн векилри- муаллимри кӀвалахзавай. Уьргуьнви Хидирнибиди, гьа вичин бубайри хьиз, лежбервилелди, лапагар, мал-къара хуьналди кьил хуьзвай. Аялвал дяведилай гуьгъуьнин четин йисарал ацалтай адахъ кӀелунар ийидай шартӀар хьаначир. Набуд яз дяведай хтай дахдин уьмуьрни яргъал хъфенач. Ам пудкъад лугьудай йисар алукьдалди рагьметдиз фена. Вад аял галамай дидедиз Хидирнибидикай эрчӀи ва гьакӀ чапла гъилни хьана. Школада амаз гада колхозчидиз элкъвена. Маса чара авачир, гъвечӀи стха, вахар кӀвачел акьулдна кӀанзавай. Зегьметар акьалтна, кашни чӀугуна, ахвар тавур йиферни акъатна, кьведпуд касдиз барабар парни ялна, хсуси хизанни арадал гъана. Яргъал мирес ТӀилибан, адаз миресрал эхлянавайди лугьудай, руш Гулизаракай ихтилат кватай береда Хидирнибидин чиниз яр акъатдай, бедендик аламатдин квал, рикӀик гьерекат акатдай. Ам арабир миресди эверайла, адаз куьмекар гуз фидай. Гулизар акун, адахъ галаз рахун гададин мурад тир. Ада кьатӀанвай, рушазни вич атун,
акун хуш я. Ада вич тухузвай тегьердиз, ара-ара гадарзавай килигунриз, рахайла, регъуьвилер авуниз, вичихъ галаз кьилди амукьун кӀан хьуниз фикир гайила, гьакӀ жезвай, Гулизаран рикӀени вичин гьакъиндай са гьихьтин ятӀани мурадар битмиш хьанвай. Жегьилар ягъалмиш хьанач. Абурун хуш майилрикай диде-бубайривни хабар агакьна ва зулун гуьзел са юкъуз эл-адетдивди мехъерарна, жегьилрин ялавлу рикӀер сад-садав агудна, хуьре алава са муг арадал гъана. Гулизар милайим, регьимлу, зегьметчи, кӀвалин куьлег хьтин дишегьли тир. КӀвалин майишат кьиле тухунин жигьетдай ада Хидирнибидиз садрани арза авунач, я кӀеве твадай гьаларни, месэлаярни арадал гъанач. КӀвал, хзан патал ада чан хкудна, датӀана Хидирнибидин, аялрин къайгъуда хьана. Аялар лагьайтӀа, тариф авуниз лайихлубур тир. Сувайнат, Саират, Саидин, Тамамат. Муьгьуьббатдин лепейрин къужахра аваз дуьньядиз атанвай чубарукар диде-бубадин рикӀик шадвал, дамах кутадай, гуьрчегвиликай пай ганвайбур тир. Иллаки Сувайнат. Элкъвей, са тӀимил къумралвилин ранг кӀвадарнавай хьтин чин, яр янавай хъуькъвер, чӀулав пӀинияр хьтин вилер, шуькӀуь рцӀамар, хъвердив, жегьилвилин гьевесдив ацӀанвай некьияр хьтин пӀузарар, кутугай беден… Гьи затӀ алукӀайтӀани, адав пара кьадай ва руш тӀарамдиз, гуьзелдиз аквадай. Ирид лагьай классдиз акъатайла ада фагьумна хьи, классдин гадаяр, эркек муаллимар, куьчедай фидайла бязи итимарни адаз са жуьре килигзава. Жавандиз акӀ жедай хьи, парталдик синик ква, булушка, тӀитӀ дуьз алукӀнавач. Гагь дуст рушаривай хабар кьадай, парталдин винел алай затӀ-матӀ, гел авани? лагьана хабар кьадай, гагь гуьзгуьдин вилик акъвазна килигдай, ваъ, виле акьадай, синих кутадай хьтин са затӀни авач. Бес вучиз абуру зал ахьтин килигунар гадарзавайди я? И суал тикрариз гзаф вахт алатнач, руша кардин кьил вуч ятӀа кьатӀана. Адан гуьзел беден. И фикир сифте кьилиз атай чӀавуз рушан чин, цӀай авай ракьун пичинин къвал хьиз къекъифна, бедендиз чим чкӀана. «Зун гадайриз хуш аквазва жал?» пӀузаррикай гафар хкатна адан ва вичин гафарихъай утанмиш хьайи ам инихъ-анихъ килигна. Вич тек тирди акурди адан пӀузар са жуьреда хъуьрена. Руьгь икьван гагьда течир хьтин шадвилив ацӀана. Руша гьатта гъилерни цавуз хкажна кьуьлдай жуьреда элкъуьнагарни авуна. Сувайната женжелвилелди гуьзгуьдай вичин бедендилай вилер аладарна. Гила адаз вичяй дишегьлидин къамат акуна.- Дугъриданни, зун иер я, гуьрчег я. Классда авай рушарилайни, хуьруьн хейлин дишегьлийрилайни. Классдин гадайрини и кар фад кьатӀана. - рахазвай руш вич-вичив. Адан рикӀел вичелай чӀехи классра авай гадайрин гьерекатар, вичиз ийизвай килигунар хтана. Хатадай къуьн галукьриз, гъил кьаз, куьмек гудай амалриз, бедендик хкӀаз, чинеба пипӀерихъай тамашиз… зун лагьайтӀа, аял бейниван, са куьнинни гъавурда авачир. Гила вуч ийин? Са патахъай заз и кар хушзава, муькуь патахъай за жаваб гунин, са гьерекат авуртӀа, виридаз малум жеда, ахпа ацукь негъилрихъ яб акализ. Ваъ, виридалайни хъсанди гьа гъавурда авачир аялдин амалар давамарайтӀа, хъсан я. Тамашрай чпиз кӀани кьван. ЧӀур жезвай, квахьзавай вуч ава кьван? И кардин вилик пад я завай, я масадавайни кьаз жедач. Я зун ракъаризни варцариз къалур тийиз хуьзвай шагьдин рушни туш. Гьа икӀ вичи-вичиз теселли гана Сувайната. Муьжуьд лагьай классдиз акъатайла хабарни авачиз Сувайнатан рикӀе кӀанивилин ишигъди нур гана. Са шумуд югъ руш чӀалахъ тежез хьана.
- Жери кар туш, туш, - лугьузва ада вичи-вичиз кьилди кӀвале авайла, - зун гьеле аял я, школьница я. Са ашкъияр-кӀанивилерни авайди туш. Ван хьайитӀа, дахди ничта вучдайди ятӀа. Ваъ, ваъ, а гада ваз гьакӀ иер акунвайди я. Мад гьич фикирни хъийимир. ГьикӀ фикирдачир. Ам акунмазди бедендив жедайди маса мани тир. Адан вилик пад кьадай къуватни авачир. ШИРИН-ШИРИН манидин авазди беденни, рикӀни хъуьтуьларзавай, дамарра къекъвезвай ивидал ифин акьулдзавай, мез лаларзавай, кӀвачер чилик кукӀурзавай. Ихьтин ажайиб уюнра ам садрани гьатнавайди тушир ва и цӀийи гьалди Сувайнатан кьил элкъуьрзавай, адаз вуч ийидатӀа чизвачир. Низ лугьудатӀа, нивай куьмек тӀалабдатӀа. Четин, сирлу, айиблу гьалдай гьикӀ экъечӀдатӀа. Вичин жаваб тежедай гьиссер руьгьдин, бейнидин деринра гьикӀ батмишдатӀа… Рушан михьи, гьевеслу, таза гьиссерик къал кутунвайди муаллим тир эхир. Тарихдин муаллим. Къунши хуьряй къвез-хъфизвайди. Вуз куьтягьна хтанвайди. Пара дамахлуди. Жегьилди. Гьуьл хьтин дерин, батмишардай вилер авайди. Гьа вилера вилер акьур легьзейра руша вичин рикӀиз цӀай квай хьел гьахьайди хьиз гьисснай ва гьа йикъалай Сувайнатан секинвални, аялвални квахьнай. Ада мад вичиз килигзавай гадайризни фикир, кӀанивал хиве кьаз чинеба чарар кхьизвай гадайризни жаваб вахканач. Магьмуд муаллимдихъ хизан, кьве аял авайдакай малум хьайила, рушан рикӀ шелдив, гъамунив ацӀана. Ашкъидин дердини руш экъечӀ тежедай хьтин хъутӀалра туна. Гъиляй, виликдай хьиз, кӀвалах хтанач. Тарсариз дуьзгуьнвилелди гьазур хъижезмачир. «Я чан руш, вун акӀ вучиз ава, вахъ вуч хьанва?» лугьуз Гулизар дидедини суалар гузвай. «Са затӀни, чан диде» лугьуз, руша диде секинардай. Гьа икӀ са йис алатна ва Сувайнатан рекьел Магьмуд рикӀелай алуддай Зейнедин акъатна. ШКОЛА-ИНТЕРНАТДА цӀуд лагьай классда кӀелзавайди. Надинж, бедрягь, дявекар сад. Сифте яз ам «Сувайнат, вал алайди вуч иер тӀвар я!» лугьуз раханай. «ТӀвар хьиз вунни иер я гьа!» алава хъувунай гьасятда. Руш и гафар ван тахьайдайни кьуна элячӀна, фенай. Ахпа гьаясузда руш-физ-хквезвай рехъ гуьзетиз, адахъ галаз рахаз кӀанз, ам кьуна, акъвазардай гьерекатар авуна. Сувайнатан гъиле «Вун заз рикӀивай кӀанзава, школа куьтягьнамазди мехъерарни ийида, за вун ханум хьиз хуьда…» гафар кхьенвай чарарни туна. Амма рушаз абуру чим гузвачир. Гададинбур гужунин кӀвалахар тир. Сувайнатаз ам аквадай вилер авачир. Адаз векъидаказ «залай алат, кьей хва! Зун ви фан къафун туш» лугьуз жаваб гузвай. Амма Зейнедин терс тир. «Аквада ваз, туштӀа, вун анжах за атӀудай цуьк я. Вун зи цуьк жеда, зунни вал ацукьдай, ви миже фтӀиндай чӀиж» хълагьнай янакьей хци. Сифте цӀир ганвай кӀанивилин сирлу, чинебан ашкъидин менгенагда гьатнавай жавандивай, лувар ахъайна азаддаказ кӀанивилин бушлухра лув гудайвал, анай экъечӀиз жезвачир. ДатӀана мецел тӀвар алай Магьмудани гьа и патанхуьруьнви кӀамаш гуьгъуьна гьатнвайла, рушан вири мурадрал пехъ ацукьарна. Магьмуд вилер буьркьуьбурукай, рикӀ даязбурукай, руьгь пичӀибурукай тушир. Адаз ученица Сувайнат авай гьал, адан гьевеслу килигун аквазвай, амма такур кьасарзавай. ИкӀ яргъалди жаван руш кӀевера тун лазим авачирдини ада кьатӀузвай. Руша, мумкин тир, са кар авун. Ахпа амни, вични беябур жеда. И жуьредин фикирарзавай муаллимди эхир са юкъуз Сувайнат тарсунилай гуьгъуьниз акъвазарна. Зурзун акатнавай, вучдатӀа чин тийизвай, амма вилера аламатни, шадвални, гьевеслувални сад-садак
какахьнавай нурари агъавалзавай руш столдихъ ацукьарна ва тадиз-тадиз рахана.- Сувайнат, яб акала, я ви, я зи тахсир авач, инсанриз садаз-сад хуш жедайди я. Заз ви гьиссерикай хабар я, гьикӀ лагьайтӀа, вузда кӀелдайла зунни жуваз тарс гузвай муаллим дишегьлидал ашукь хьанай. За викӀегьвална, адаз жуван сирни ачухнай, ам мягьтел хьаначир, вучиз лагьайтӀа, ада зи вилерай, килигунрай вири фадлай кӀелнавай. Адаз хъелни атаначир. Вич и кардал, яни зи ашукьвилел шад тирди лагьанай. Хъсандиз кӀела, жувахъ галаз кӀелзавай рушарал са вил вегь, за ваз гьатта теклифда, нел вил эцигдатӀа, амма чун муаллимни студент яз амукьда. Зун жуваз хуш гъуьлуьн паб, аялрин диде я. ви михьи гьиссериз за гьуьрметзава, амма уьмуьрдихъ вичин кьетӀенвилер, лишанар, рагъ, циф алай йикъар ава. Анжах вун руьгьдай аватмир, ви кӀанивилиз варар ачухдай дишегьлини вал гьалтда. Гьа муаллимди заз чахъ галаз кӀелзавай рушан тӀварни ктуна ва зун ара-ара адаз килигиз, ам ахтармишиз хьана. Куьрелди, ам пара лайихлу руш яз жагъана заз, ада закни умудар кутунвай кьван. Къе ам зи юлдаш, кьве аялдин диде я. Вун зи гъавурда гьатнани, Сувайнат? Уьмуьрда тежезвай крар авайди туш, ви хушвал, къенивал, михьивал, тазавал заз багьа я, амма ви мурадрикай къеле ийидай устӀар зун туш. Ви вилик вири уьмуьр кума. Руьгьдай аватмир, хъсандиз кӀела, герек куьмекарни гуда за ваз, институтдикни экечӀа. Ви жаван хушвилин чкадални халис кӀанивал пайда жеда ва ви кьисметдизни лайихлу гада акъатда. А кар за ваз ахпа тебрикни ийида. Вун зи гъавурда акьунани? Сувайнатан сивяй са гафни акъатначир. Муаллим рахадайла адавай вилерни хкажиз хьаначир, гила лагьайтӀа, ам гьамгади хьиз нур гузвай стӀалар авахьзавай вилер Магьмудал вегьена ацукьнавай.- СУВАЙНАТ-Т! На лугьуди, сада руш суьгьуьрдикай хкудна, ам садлагьана къарагъна ва ракӀарихъ катна.- СУВАЙНА-А-А-Т-Т-Т! Идалай гуьгъуьниз Сувайнат са гьафтеда тарсариз фенач. Гьелбетда, Магьмудаз вучиз ятӀа чизвай, ада рушан экуь, михьи кӀанивал харламишна. Классда авайбуру «руш начагъзава» лугьузвай. Муаллимдиз Сувайнатал кьил чӀугвазни физ кӀан хьана, амма гьа кӀвалерив агакьдайла ам кьулухъ элкъвенай. Хуьре са жизвидилайни ван-сес акъатзавайди адаз чизвай. Гьавиляй жаван аял фитнечийрин сивера гирнагъ ийиз туникай хуьн лазим тир. Магьмуд муаллим Сувайнатан тӀварцӀел леке тагъун патал алахънатӀани и кар ийидай мердимазар яргъал алачир. ЯВАШ-ЯВАШ вич-вичел хквезвай, гьакъикъатдин гъавурда дуьз акьур ва адахъ галаз меслят хьайи Сувайнат уьмуьрдиз, вичихъ галаз санал кӀелзавайбурузни маса вилерай тамашзавай. Ада вич са шумуд йисан чӀехи хьайдай гьисабзавай. ЯтӀани, незвай хуьрекдини, хъвазвай цини, рагъ алай йикъарини, дуст рушарин ихтилатрини адаз дад гузвачир. Рушаз акӀ авай хьи, вич и дуьньядани ва маса дуьньядани ава. КӀвалин кӀвалахарни ада роботди хьиз тамамарзавай. И ажайиб гьалдайни ам Зейнидина акъудна. Тарсарилай гуьгъуьниз гадаяр, рушар рахаз-хъуьрез кӀвалериз хъфизвай. Галай рушар чпин магьлейрихъ элкъвейла, Сувайнат кьилди амукьна. Ада тади квачиз кӀвал галай патахъ камар къачузвай. Далудихъай масадан тади квай кӀвачерин ван
атайла, руш кхунна ва ам садлагьана кьулухъ элкъвена. Зейнедин. Са кам, кьвед, пуд, ам агакьна ва ада гьасятда руш вичин къужахдиз чӀугуна. Идални бес тахьана хъуьхъвез теменни гана.- Вун зиди я, чир хьухь, Сувайнат- рахана ам нефес бес тежезвайди хьиз, - тамаш, атӀа гадайризни и кар акуна. За лагьайвал тавуртӀа, пака абуру вакай гафар-чӀаларни акъудда. Гила хъвач кӀвализ, - эмирна ада. ВИЧ-ВИЧЕЛ хтай рушай «еэнкьейди, кӀамаш, алчах, гьей вун гьуьлериз фий, угъраш!» гафар акъатна ва руша чилелай къачуна гададин гуьгъуьниз къван ахъайна. Им гьич гуьзлемиш тавур кар тир. Сувайнат кьуд патахъ килигна, гена кас-мас авачир, интернатдин гадаярни сумкаяр югъуриз, сад-садахъ галтугиз хъфизвай. «Агь еэнкьейди, зун види? За чирда ваз, чӀулавди ягъайди, кицӀин хва кицӀ, зун гьикӀ види жедатӀа» гафар тикрариз, къаргъишар ийиз хъфена руш кӀвализ. КЬВЕД-ПУД юкъуз Зейнедина вичин кьил къалурнач. Рушан лагьайтӀа, къен пад ргаз авай. Кьуд лагьай юкъуз, переменада дуст рушарни галаз гьаятда акъвазнавайла Зейнединак вил хкӀуна. Ам пӀузаррик са жуьредин хъверни кваз къвезвай рушар алай чкадал. Гъилени са гъвечӀи кулек авай.- Салам, рушар! ГьикӀ я куь тарсар, гьалар? - рахана ам виридахъ галаз алакъа авай дуст хьиз.- Жуван физвай рекьиз вач, – атӀугъна буйругъна Сувайната.- Сувайнат, зун ви патав я гьа, ма, ибур ваз я, – Зейнедина рушал кулек яргъи авуна.- Заз ви затӀни герек туш, абур жуван гудайбуруз це.- Ахьтин сад я авайди, гьамни вун я, – пӀузаррилай хъвер алат тийизвай гадади кулек Сувайнатан гъиле туна.- А чарчик вуч квайди я? – хабар кьуна са руша.- Шкалатар, – дамахдивди жаваб гана гадади.- Къачу, я руш, неда чна, – теклифна дуст руша.- Адан гъиляй къачур гьич хъвадай ядни герек авач чаз. Ам гьасятда зегьердиз элкъведа. Квез чизвач а «гачал» гьихьтин алчах ятӀа. Ма, неъ жува жуванбур, - лагьана ажугъ гьиниз ийидатӀа чин тийизвай руша кулек Зейнединан къужахдиз гадарна. Газетдин чар къазун хьана ва къенфетар чилел аватна.- ГьакӀ яни Сувайнат? Вун зи хуьруьз тикъетар ядайди я ман? - пӀузар хъуьрезвай гададин чин малкамутдиндаз элкъвена ва адан эрчӀи гъил цавуз акъатна, амма руш ядай жуьрэт авунач.- Вач, вач, алат, чун ви шкалатрихъ галайбур туш, – лагьана Сувайната. - Эй, яда «гачал», – эверна галай рушарикай сада, – вун гьиниз хъфизва? КӀватӀ хъая жуван ширинлухар-мармалатар ва куь хуьруьн «гачалкайриз» це абур. - Рушар, сада буйругъ гайиди хьиз, санал хъуьрена. Ихьтин агьвалат гуьзлемиш тавур Зейнединан мецелай сеперар чкӀана. Сувайнат вичинди яз гьисабнавай, виридаз и месэла гьялнавайди яз къалуриз кӀанзавай гададал хъуьруьнарна, дустаризни акваз-акваз. Ада экъуьгъиз, гьилегьар кьазвай. Са гьафтени алатнач, Зейнединаз вичин ажугъдин цӀай туьхуьрдай улам жагъана. Школада нянихъ муаллимрин йикъаз талукь мярекат кьиле физвай. ГъвечӀи классрин аялрилай эгечӀна гзафбуру концертдик чпин пай кутунвай. Манияр, кьуьлер, шиирар хуралай кӀелун, викторинаяр, КВН-ДИН сегьнеяр… Зейнедин кьуьлердайбурук квай. Чпин нумраяр тамамарайбур махсус кӀвале парталар дегишар хъийиз, залдиз хъфизвай.
Мани лагьана гьа кӀвализ гьахьай Сувайнат акурла, Зейнединни адан гуьгъуьниз фена. РакӀара кьил турла, акуна хьи, руш кьилди ава. Гадади кьулухъ вахчунач, виликди камар къачуна ва ракӀар акьална. Са рахунни-луькӀуьн тавуна ада, фена, кьулухъай Сувайнат кьуна. Адай гьарай акъатна. Вуж ятӀа акурла, мадни кӀевиз гьарайна.- Ахъая зун, гум атӀайди, ахъая! Гададин гъилери хурар кьурла, руша вич акӀ хъуткьунарна хьи, Зейнедин кьулухъди гадар хьана. Сувайнат са пипӀез катна.- ЭкъечӀ инай угъраш!- ЭкъечӀда, экъечӀда, Сувайнат, амма ваз чир хьухь, заз вун кӀан я ва вун зиди жедайди я.- Види? Садрани а югъ ваз аквадач, кье «гачал»! Квахь инай! Гададиз мадни са вуч ятӀани ийиз кӀанзавай, амма кӀвализ цӀуд лагьай классда кӀелзавай кьве руш хьахьна. Зейнедин акурла, мягьтел яз: «На ина вучзавайди я, яда? Кабинетар акахьнани?»- Адан гижи кьил акахьнава, – лагьана чиниз яр акъатнавай, беден зурзазвай Сувайната хъел кваз. Рушари вич хъуьруьнриз вегьез кичӀела гада, фуртӀна, экъечӀна.- А кьейи хва «гачалаз» инай вуч кӀанзавайди тир? – хабар кьуна рушари.- Ам за квез ахпа лугьуда, - куьрелди куьтягьна Сувайната рахун ва ам залдиз фена. Йикъар алатзавай, кьейи хци авур кар рикӀел хквез Сувайнат къене ргазвай. Лап чиркин, кьацӀай, зегьерлу са затӀ хкӀурди хьиз, руша беден са шумудра запунрай чуьхвенай, амма бейни «гачалан» гъилер хкӀур чкаяр михьи хьанвайдахъ инанмиш жезвачир. Зейнединан ягьсузвилин амалри рушан руьгьдин тфенг вини кӀвачиз акъуднавай. Ада сумкада чукӀул тунвай, мад а кӀамаш агатайтӀа, ядай фикир аваз. Гена цуьк хьтин руш ихьтин чкадал атанач, амма крар я ада, я Зейнедина гуьзлемиш тавур терефдихъ элкъвена. Школадиз кӀелиз физ, хквезвай, тарсарикай, пакадин йикъакай, жаваб агакь тавур вичин таза гьиссерикай фикирзавай рушаз са юкъуз акуна хьи, хуьруьн гадаяр вичиз туьгьметдай жуьреда килигзава. Рушари куш-кушарзава. Хабар кьурлани, «ам ваз хъсан чида гьа» лугьуз кьил къакъудзава, айгьамдалди хъуьрезва. Руша кьатӀана, «гачала» гьинавачтӀани ни акъудна. Низ чида гьихьтин къахъраяр янаватӀа зун вичинди я лугьузвай алчахди. Гила на низ тестикь хъийида? Са нянихъ кӀвализ имидин хва Артур атана. Абуру са классда кӀелзавай. САЛАМ-ЗАТӀ гайидалай кьулухъ гада кӀвач-кӀвачел вегьез, рикӀевайди лугьуз тежез авайди хьиз авай.- Лагь, лагь, – куьмек гана Сувайната, – ктаб, тафтар герекзавани? Химиядин задачаяр санал авуна кӀанзавани?- Ваъ, ваъ, герек са затӀни авач.- Бес вуч хьурай эхир ваз кӀанзавайди?- Заз са затӀни, имидин руш, – кӀвачел къарагъна Артур, – Ваз лаш кӀанзава, лаш.- Вуч?- Эхь, эхь. Дахдиз чир хьайитӀа, вуна вучда гьа? Ваз хуьре кас амачирни «гачалан» къужахра гьатиз… Сувайнат стхадиз тамашиз амукьна. Артура ихьтин гафар лугьузватӀа, маса гадайри, рушари закай гьикӀ фикирзаватӀа лугьун герек амайди туш. Ам ван акъуд тийиз шехьна.
- Гила шехьдалди виликамаз ви кьилив кӀвалахиз туна кӀандай. - Артура вахан кьилиз танкь яна. - Вун зи стха яни? – руш накъварни михьна Артураз викӀегьдиз килигна.- Эхь, стха я.- Вун захъ ягъазвани? Артур кис хьана. Са легьзедилай ада «эхь» лагьана.- АкӀ ятӀа, яб акала, за ваз вири ахъайда а «гачалакай», – Сувайната вич чӀалал гъун патал ада авур гьерекатрикай ихтилатна.- Агь кицӀин хва, гьакӀ я ман? Гила за адаз чирда.- Ваъ, Артур чан, а гьаясуздаз, зун инсанрин вилик беябурзавай зинедиз за чирда Уьнуьга гьихьтин рушар авайди ятӀа. Вун къаришмиш хьун лазим туш.- Ваз са куьнихъайни кичӀе жемир, зи вах, ви далудихъ чун гала.- Сагърай вун, Артур чан, атана заз рикӀ ачухай. Рушарин куш-кушар, чи гадайрин килигунар акурла, за фикирнай, закай чӀурукӀа рахазва, амма угърашди гьахьтин ягьсуз къундармаяр туькӀуьрнавайди фагьумначир. Тамаш пака а кьейи хциз за вучдатӀа, – лагьана руша.- Хъсан я, зи вах. Чун ви далудихъ галайди рикӀелай алудмир.- Ам заз чизва. Артур хъфейдалай кьулухъ Сувайната секин тежез гзаф вахт акъудна. Вич, Сувайнат, инсанри гирнагъдай кашкӀумдиз элкъуьрун, вичикай беябурчивилин негъилар туькӀуьрун… Ни? Зинедин лугьудай алчахди! Рушавай сакӀани и кар кьабулиз жезвачир. Эхир, пакадин югъ алукьун рикӀеваз ам са гужа-гуж ахвариз фена. Экуьнахъни ам фад ахварай ахватна. ВИЧ-ВИЧИН намусдин, тӀварцӀин, фамилиядин вилик михьи тир руш кьил мадни тик кьуна школадиз фена. Садазни ада вичин рикӀе физвай женг кьатӀудай гьерекат къалурнач. Анжах руша улам гуьзетзавай, угърашдив вичиз къвезвай жаза агакьардай. Пуд лагьай тарсунай переменадиз экъечӀай Сувайнатаз Зейнедин акуна. Ам ва са шумуд гада математикадин кабинетдин ракӀарин патав акъвазнавай. Маса классрайни аялар дегьлиздиз экъечӀзавай. Къене накьалай къекъвезвай ажугъди руш виликди тухвана. Бейнида авай фикир сад тир: кукӀвара, къазуна алчах. Чпелди викӀегьдиз къвезвай Сувайнат акурла гадаяр къя хьана. Абур дустуниз килигна. Зейнедина пӀузаррал хъвер гъана, амма рушан макьсад вуч ятӀа чин тийизвай адак секинсузвал акатна. Агакьзавай руш хъуьрезвайди акурла, адан рикӀикай гар кӀвахьна ва гадади фикирна, «фсее, адав ванер-сесер агакьна, ам муьтӀуьгъ хьана, адаз…»- ГьикӀ я, гадаяр, хъсан негъилар ахъайзавани квез Зинедина? -хъверни кваз, гьулдандин сес галаз акъудай гафари ва вири къуватдалди руша Зейнединан чин ягъай ванци гадаяр кхунарна. Абуру са-са кам кьулухъди чӀугуна. Хабарсуз чинихъ къуватлу лапӀаш галукьай гада са жизви алабар тахьана амукьна. Хъуьхъвяй цӀай акъатиз гатӀунна. - Алчах! Вун яни заз теманар гузвайди?! Зун къужахра кьазвайди?! Закай кефер хкудзавайди?! Угъраш зине! –Вич мадни язавайди хьиз хьана, гада рушан гъил кьаз гьазур хьана, амма гьа и легьзеда адан кӀепера ахьтин кьуьл акьуна хьи, ам, гьарай акъатна, кускӀал ацукьна. ТӀални эхна, ам садлагьана къарагъна ва рушал чӀутхьунна. Сувайната кьве кам кьулухъди къачуна ва жигетдин жибиндай чукӀул акъудна.- КицӀин хва, кицӀ, са кам вилик гахчу, ви ратар исятда чилел аватда! Ви зегьерлу мезни атӀуда за!
Гуьзлемиш тавур ихьтин агьвалат аквазвай гадаяр, рушар, гьатта дегьлиздиз акъатай муаллимарни са шумуд легьзеда вучдатӀа чин тийиз амукьна. Ахпа садбуру Зейнедин, масабуру Сувайнат кьуна.- Гьайиф кьей хва вакай гада жез. Алчах затӀ, – лагьана Сувайната «ахъая, ахъая зун» гафар эзберзавай гададиз нифретдалди килигиз. – АхъаяйтӀа, валай вуч алакьда кьей хва халабажи? Муаллимри кьведни директордин кабинетдиз тухвана. Сувайнат мягьтелвилелди вичин гъилиз килигна, чукӀул амачир. «Ягь, ам ни вахчуна зи гъиляй? За я гадарни авунач кьван». Садлагьана бейнидиз Магьмуд муаллим яна. Сифте адан куьмекдиз атайди гьам тир. Ажугъди кьил элкъуьрнавай рушаз гъиляй чукӀул гьикӀ акъуднатӀани чир хьанач. «Эхь, эхь, гьам я»- Сувайната кабинетда вилер къекъуьрна, амма Магьмуд муаллим авачир. Завучди директордиз куьрелди чуьруькдикай ахъайна.- Куьн, сад цӀуд лагьай класс куьтягьзавайди, сад школадин чешнелу ученица, вуч патал дегьлизда къалхариз акъатна? Вун гада, рушахъ галаз вуч бягьсериз экъечӀна?- Ам зал чукӀул гваз атана, – саки гьарайна Зейнедина.- И гафар чиркин сивяй акъуддалди вакай къван хьанайтӀа хъсан тир, кьей хва, - секиндиз лагьана руша.- Гьун, лагь кван, Цмиев, ви женжелвилер мус куьтягь жеда? Гила вун рушарихъ галазни кикӀизва.- За адаз са затӀни авунач. Ада сифте зун яна. Ам зал чкӀул гваз атана.- ЧкӀул? Сувайнат?..- Рагьмали Салманович, эхь, за и алчах яна. Адан кьацӀай мез нубат алачиз рахазва. Ада закай авачир ванер-сесер акъуднава.- Вуч ванер-сесер? – директор кьведазни дикъетдивди килигна.- Туш, туш чан маллим, ванер туш, гьакъикъат я.- Вуч?! – Сувайнат адал тепилмиш хьана.- Аквазвани, аквазвани, чан маллим…- Рагьмали Салманович, заз Куьн алай чкадал и гьаясузда зи тӀварунихъ лагьай гафар эзбериз регъуь, утанмиш ятӀани, маса чара авач, - рахана Сувайнат чӀехиди хьиз, - и угъраш зал гьавалат хьана, зи гуьгъуьна гьатна «вун зиди я» лугьуз. Идални бес тахьана, ада муаллимрин юкъуз бахшнавай концерт авайла чна парталар дегишарзавай кӀвализ атана, зун къужахламишиз алахъна. Зи патай аксивал, такӀанвал акурла, закай чиркин ванер акъудна.- Бес я, гъавурда гьатна, чан руш, хъвач, Цмиеван месэла чна гьялда. Вакъиаяр акӀ кьиле фена хьи, педсовет кӀватӀдай мумкинвални амукьнач. Гьа йифиз чкадин гадайри Зейнедин интернатдай акъудна, вацӀун кьерез тухвана, вижевайдиз гатана. Чидач, абуру мердимазардиз мад вуч лагьанатӀа, Зейнедин хуьруьз хъфена. Пакамахъ школадиз адан дах Гьажали акъатна. «Зи хва гатайбур вужар я? Куьн вири за суддиз вугуда» лугьуз. Директорди месэладин гъавурда турла, ам секин хьана. - Эгер хци иниз хкведач лугьузватӀа, хъсан я, вахчу документар, чна адаз характеристкани кхьида. Райцентрадин школа-интернатдиз твах. Гьана давамар хъувурай кӀелунар, анжах шулугъар тавуна. Гьажалидиз маса чара амукьнач. Хъел гзаф квайтӀани, адаз вичин хци пухъ тӀуьнвайди чир хьана ва ада документарни вахчуна. Зейнединан месэла гьа икӀ куьтягь хьанатӀани, хуьре Сувайнатакай ихтилатар яргъалди давам хьана. ЯВАШ-ЯВАШ маса вакъиайри, агьвалатри абур арадай акъудна,
Сувайната школани куьтягьна, вуздик экечӀиз гьазурвилерни ийизвай, амма рушан экуь мурадар хабарсуз хару яна. Гулизар дидедихъ духтурривайнии дава-дарман тахьай азар галукьна. Ам акваз-такваз, ракъинин нурар галукьай мурк хьиз, цӀрана. Месел яргъи хьанвай хамунизни кӀарабриз элкъвенвай, вилер хъалхъамар хьиз жезвай диде акурла, Сувайнатан рикӀяй куьмексуз, виридалай наразивилин гьарай акъатзавай. Диде меркездизни тухванай, больницада къаткай са гьафтедилай кӀвализ рекьени хтунай. «Бедендик сагъар хъийидай чка кумач» лагьанай профессорди. Хуьруьз хкай пуд йикъалай Гулизара гьамишалугъ вилер акьалнай. Шехьнай гьа, шехьнай Сувайнат. Садавайни кьаз тахьана ам сурарални фенай. Рушан «кучукмир зи диде!» гьарайдин сес дагълара акьаз вири дерейриз чкӀанай жеди. И сесини кьейиди кучукзавай итимарни къарсурнай, абурун вилерални стӀалар гъанай. Рушан кьилиз эсер ягъунихъай къурху аваз, имидин теклифдалди, Артура вах са гужа-гуж секинарна ва чпин кӀвализ хутахнай. Адаз ахвариз фидай дарман ганай. Суткадилай гзаф ксана руш. Ахпани адан патавай багърияр къекъечӀнач.- Шелар бес я, чан руш, – метӀерал вилик ацукьна раханай дах усай ванцелди, туьтуьна кьагьар акӀиз. – Аллагьдин кьадарар я. Ламран хва азар акатна дедик, геж малумни хьана ам, са чарани техжедайла, чан бала. Рагьмет хьурай вичиз. Чна, чан руш, уьмуьр давамарна кӀанзава. Чи балаяр кӀвачел акьулдна кӀанда. – Хидирнибиди къвалав ацукьнавай аялар къалурна. - Гила кӀвалин кайванидин парни ви хиве гьатзава, чан руш. Ви куьмек заз исятда лап герек я, бала. ТахьайтӀа…- За куьмекда дах, – рахана Сувайнат стхани вах вичив агудна ва дахдин язух чӀугваз. – Зун тамашда абуруз, кӀвализ, – са гьиле шел кьаз алахъзавай руш мадни ван алаз шехьна. ГъвечӀибуруни адахъ галаз зил кьуна. Перишанзавай, авайдалайни гъвечӀи хьана, агатна аквазвай дахдал вил вегьейла, ам садлагьана къарагъна, гьаятдиз фена, чин-гъил чуьхвена хтана. – Дах чан, дени амачиз гила чун гьикӀ хьурай?- Вучда бала, чун я сад лагьайбурни, я эхиримжиярни туш, виридахъ галай крар я. Четин жеда чаз, гьелбетда, вучда кьван, са жуьреда кьил акъудда чна, бала. И кӀвалера амай дедин руьгьдини чаз къуватар, куьмекар гуда.- Руьгьди? – руш тажубвилелди дахдиз килигна.- Эхь, чан руш, ам, вичин руьгь ина чаз туна, хъфенвайди я. Адан инсанвал, регьимлувал, къенивал рикӀе аваз чна йикъар кечирмишда.- Хьурай дах, – разивал къалурна Сувайната. – Ибуруз тӀуьн-затӀ ганвайди яни? – стхадинни вахан кьилерилай кап алтадна, хабар кьуна ада.- Валлагь, чидач. Чан руш.- Чаз гишинзава, – лагьана стхади.- Я рикӀиз кьейбур, – аялар къужахламишна Сувайната, - исятда, исятда. - Ам цӀун кӀвализ фена. Гьа и йикъалай кӀвалин, хизандин къайгъуяр хиве гьатай рушаз маса крарикай, кӀелунрикай фикирдай вахт амукьнач. Йисарни са-сад физвай. Хидирнибидин варцел Сувайнатан тӀвар гваз къвезвайбурни авачир. Хуьруьнвийри Зейнединахъ галаз чуьруькар акъудай руш чӀулав сиягьда тунвай ва ам чпин рухвайриз свас хьиз лайих туширдай кьазвай. Сувайната и месэладикай са артух фикирзавачир, амма дахди вич тухузвай тегьердин гъавурда акьазвачир руш. Ам кӀвалахал физ, хквезвай. КӀвализ кӀани-такӀан
гъизвай, аялрин кӀелунрикай хабар кьазвай, амма дах уьмуьрдин са гъал атӀанвайдаз ухшар тир. Ада вичин кӀаник алукӀзавай парталар рушал ихтибарзавачир, вичи чуьхуьзвай. Багърийри Сувайнатан япариз са шумудра цанай: «дахдиз паб хкана кӀанда, тахьайтӀа, амни куьтягь жеда». Руша и теклифар ерли кьабулначир. «Чи кӀвале чара дишегьлидин вуч кар авайди я? За стхадиз, вахаз тахай дидедин чин къалурдач» лугьузвай ада.- Ваз дахни вахт жедалди агъа дуьньядиз фена кӀанзавани? – векъидаказ, чинни чӀурна малумарнай эмеди. – Вунни къе-пака гъуьлуьз фида, вахъ ви хзан жеда, низ чида гьи патарихъ акъатдатӀа вун. Дах ви амукьда ахпа тӀиб хьиз. Дугъриданни, дах юхсул жезвай. «Итимдиз, иллаки яшлу чӀавуз, дишегьли герек я» гафар кӀелнай руша са журналдай. Мегер эме гьахъ я жал? Ваъ, чаз икьван хъсанвилер ийизвай дах хвена кӀанда, адаз кӀанивал авуна кӀанда, - вичи-вичиз кьетӀна Сувайната ва яргъал тевгьена дахдихъ галаз ихтилатни кудна. Дахдин вилерик юзун акатайвал, абуру цӀарцӀар гайивал акур руш мягьтелни хьана, адан рикӀик хвешни акатна. «Агь дах, дах, вун рикӀи рикӀ нез, дерт чӀугваз, заз талагьиз авай хьи».- Чан руш, вун хьтин акьуллу, жуьрэтлу руш хьунал за гьамиша дамахзавайди я. Захъ неинки са жуван, гьакӀ ви дертни ава эхир, бала. Хуьруьк квай руш жен, суракь тежен. ШАЛТАЯР-ПАЛТАЯРНИ гъуьлерин, хзанрин иесияр жезва…- Дах чан, исятда ихтилат вакай физва.- Закай, закай. Вуч лугьун, чан бала, уьмуьрдихъ вичин къайдаяр, шартӀар, гьар са куьниз ярашугъ шейэр ава. Итимдихъ, хизандихъ кайвани, дишегьлидихъ далу, гъуьл хьана кӀанда. Субайвили, теквили инсан кьурурнавай зуруниз элкъуьрда. Чи кӀвалени, чан руш, кайвани кимизва. Хиве кьада, заз къвердавай четин жезва.- Дах, вуна заз багъишламиша, икьван гагьда ви гьалдикай фикир тавур.- Ваъ я чан бала, абур вуч гафар я?- Эхь, эхь, дах, зи вилер Абидат эмеди ачухна. Заз сифте адакай хъелни атанай.- Жедай крар я, чан руш. Зазни ви дидедин чкадал и кӀвале маса шал алайди акуна кӀанзавачир, амма… ЯтӀа, за эмедиз чаз са туькӀвей кайвани жагъура лугьуда.
Чил. Уьмуьр. Чилел – виридавай, уьмуьрда лагьайтӀа, сад-кьведавай вичин чка кьаз жеда. Им фадлай тестикь хьанвай гьакъикъатрин гьакъикъат я. Алай йисан майдин 19-даз вич дидедиз хьайидалай инихъ 80 йис тамам жезвай лезгийрин бажарагълу шаир, гьикаятчи, критик ва публицист Тажидин Агьмедхановалай уьмуьрда вичин чка, кьетӀен чка кьаз алакьна. И карда адаз, са шакни алачиз, вичин вини дережадин инсанвили, гафунин магьир устад – шаир хьуни куьмекна. ГьикӀ лагьайтӀа, ам патал эдебни виждан, къанажагъни ахлакь гьакӀан пичӀи гафар тушир. Инсаниятдин яшайишдин къул датӀана михьизни чимиз хуьзвай зурба экв – ялаврин ялав тир. ИкӀ тирди адан рикӀяй гум галаз акъатай жанлу шииррини поэмайри, гьикаяйрини повестри ва са жерге маса эсерри субутзава. Тажидин стхади, Тажидин дустуни, Тажидин муаллимди, кур девирдин татугайвилер, ялаварни чӀулавар эхиз тежез, мукьвал-мукьвал туьркверин зурба шаир Назим Хикметан ифей цӀарар-рикӀин кӀусар тикрардай:
Зун кун тавуртӀа, Вун кун тавуртӀа, Чун кун тавуртӀа, И дуьньядай ни чукурда мичӀивал?
Багъри халкь датӀана вацранни ракъинин ишигъдик хьун патал рагьметлу (и гафуни зи рикӀ пара тӀарзава) Тажидин Агьмедханова
вич, инсан язни, шаир язни, кана-кармашна. ТуширтӀа, пудкъанни ирид йисни тахьанмаз, адакай сурунэгьли жедачир. Ам уьмуьрдай, гьайиф хьи, рикӀе экуь мурадар, кхьин хъийидай цӀарар амаз, куьч хьана. Залум азраилди – вилер буьркуь, ялар биши завалди вичин сагьибдин – ажалдин эмир кьилиз акъудна. Вичиз Сад Аллагьди яргъи уьмуьр ганачтӀани, Т. Агьмедхановалай хейлин сейли крар ийиз алакьна. Чебни вири – чи чилиз, халкьдиз чарасузбур. Къе вич чи арада амачиз (ам 2005-йисуз кечмиш хьана) цӀукьуд йис жезватӀани, адан зар алай тӀвар, сагъзамайдан хьиз, багърийринни дустарин, элдинни кӀелзавайбурун рикӀелни мецел ала. Яратмишзавай кас патал им чӀехи бахт я, бахт! Гьуьрметлубур, шаирар ава, чеб сагъзамаз рекьизвай чпи кхьей шиирар. Яни тупӀал шаирар. Тажидин Агьмедханов лагьайтӀа, маса жергедин шаир я. ИкӀ туширтӀа, чав адан «Зегьметчидин гъилер», «Азадогъли», «Хуьруьн мани», «Сирлу сандухар», «Ватандин тӀал рикӀе аваз», «Зун куь арада» – ктабар, хайи чӀалан таъсиб хуьзвай векилар яз рахадачир, абуру кӀелзавайбуруз са таъсирни ийидачир. Т. Агьмедханова гьеле ДГУ-ДА кӀелзамайла «Цуьк кӀанидаз» шиир кхьенай. Им ХХ асирдин пудкъад лагьай йисар тир. И шиирди жегьил шаирдиз гуьзлемиш тавур хьтин машгьурвал багъишна. ГьикӀ лагьайтӀа, автордилай уьмуьрдин философиядай, тӀебиатдин диалектикадай кьил акъудиз хьанвай. ТӀвар кьунвай шиирдиз – им гзаф важиблу я – сифте къимет гайи кас адан муаллим, яранбуба хьайи лезгийрин рикӀ алай шаир Шихнесир Къафланов тир. Шиир икӀ куьтягь жезва:
Дугъриданни, жугъундин пуна, юкьвални бустандин, багъри чилел, накьварални ядрандин цуьк гьа цуьк я гьамиша. Чарасузди ам аквадай кьве вил я. Тажидин Агьмедханов ахьтин вилерин сагьиб хьана.
Лезгийрин тӀвар-ван авай писатель, публицист ва алим Фейруз Беделов (Фейруз Беделахтул) I949-ЙИСАН 22-мартдиз, Яран суварин сад лагьай юкъуз, Азербайжан ССР-ДИН КцӀар райондин ТӀигьир хуьре дидедиз хьана. I977-ЙИСУЗ Бакуда Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин журналиствилин факультет яру дипломдалди акьалтӀарна, СССР чкӀидалди, ада республикадин ЦК-ДИН «Совет кенди» (Советрин хуьр) газетда корреспондентвиле, отделдин заведищвиле кӀвалахна. I992-ЙИСУЗ Ф. Беделов Азербайжанда сифте яз лезги чӀалал чап жез эгечӀай «Самур» газетдин кьиле акъвазна. Адакай Бакуда акъатай лезгийрин аслу тушар газетдин – «Алпандин» сад лагьай регьберни хьана. I994-ЙИСАЛАЙ ада Дербент шегьердин жуьреба-жуьре институтра, акьалтзавай несилдин векилриз чирвилер гузва. Ам Урусатдин писателринни журналистрин Союзрин член, тарихдин илимрин кандидат я. Ф. Беделовни З. Ризванова тешкилай «РикӀин гаф» тӀвар алай литературадин кӀватӀалдай «лув гайибурукай» сад я. ТӀвар кьунвай кӀватӀал ХХ асирдин 60-йисара КцӀар шегьерда кардик акатнай. I993-ЙИСУЗ лезгийрин эдебиятдин къени суфрадал, сад лагьайди яз, «Миф» роман атана. Адан автор чи гьуьрметлу къелемдин стха, зурба инсанпересни ватанперес Фейруз Беделов я. Басмадин ни галамай роман гьасятда гъилерай гъилериз, рекӀерай рикӀериз фена. Адакай къени, бине авай рахунарни кхьинар исятдани давам жезва. Дербентдин социально-педагогический институтдин муаллим Тамела Абдурагьмановади, «Миф» романдикай диссертация кхьена, 20I5-ЙИСУЗ филологиядин илимрин кандидатвилин тӀвар къачуна. Им, чаз чиз, жегьил алимди къазанмишнавай тариф авуниз лайих тир агалкьун я. Диссертациядин тӀвар «Дуьнья эпикадинни мифологиядин жигьетдай арадиз атун» я. Фейруз Беделов чӀехи алим, писатель хьиз, вичин кьилдин хатӀни дуьнья авай драматург хьизни машгьур я. Эхиримжи йисара лезгий-
рин С. Сулейманан тӀварунихъ галай гьукуматдин муздрамтеатрди чи рикӀ алай юбилярдин «Филиал», «Часпар», «Цаварилай хтай лезги», «Яру квасани ЦӀару кваса» къемедаяр, «Яран сувар» тӀвар алай этнографиядин композиция сегьнеламишнава. Ам гьакӀни «Аламаз», «Тарашхана» къемедайрин, «Патриархни пачагьдин паб» тӀвар алай тарихдин драмадин ва маса эсеррин авторни я. Иник 20II-ЙИСУЗ Москвада лезги чӀалал акъатай «Яру стӀалрин марф» гьикаятринни кьисайрин чӀехи ктабни акатзава. Ф. Беделован гъиликай, пешекар алимдин хьиз, «Лезги халкьдин гьукуматдин тарих» (Дербент, I998-Й.), «Лезгийрин мажуси дин» (Дербент, 2000-й.) монографийрин кӀватӀалар, лезгийрин руьгьдин культурадин система (дин, мифология, суварар, мярекатар ва м.с.б.) дериндай ачухарзавай «Лезгийрин гъуцарин дин» тӀвар алай пуд ктаб (пуд том) Москвада, (2006, 2008 ва 20II-ЙИСАР) Урусатдин Академиядин къаюмвилик кваз, чапдай акъатна. ТӀвар кьунвай ктабар-къейд авун герек я – Лезгистандин, Дагъустандин ва гьакӀни Кефер патан Кавказдин тарихдин илимда метлеблу гаф, цӀийи кам хьана. И кардай Ф. Беделоваз, са шакни алачиз, кӀелзавайбурун, илимдал машгъул ксарин патай чӀехи баркалла, аферин къвезва. Сагърай вич! Фейруз Беделов жуьреба-жуьре йисара Москвада, Бакуда, Магьачкъалада, Грозныйда ва Дербентда акъатай яхцӀурни цӀудалай виниз илимдин макъалайрин авторни я. Алай йисуз, гьуьрметлубур, Ф. Беделован 70 йис тамам жезва. Журналдин коллективди адаз и гуьзел вакъна рикӀин сидкьидай мубаракзава. Им, авур-тавурди рикӀин, кьилин сафунай яна, яратмишунрин цӀийи кукӀушриз хкаж жедай бере я. Къуй и баркаллу рекье, чандин мягькем сагъвални илгьамдин нев-хцивал, адан вафалу дустар яз амукьрай! Амин.
Хуьлуьхърин вацӀай акъатна, ТӀигьир хуьр галай патахъ экьечӀзавай тикдин кьилел инсандин кӀалуб авай са къван ала. А къванцин са кьил тур акьунвайди хьиз гватнава. Лугьунрай ам иранви Надиран чӀулав пехъерихъ галаз дявейра кьегьалвал къалурай, патав гвайбур кьена, вич тек амукьна ягъийрин гъиле гьатайла, гъуцари къванциз элкъуърай гададин тимтал я. А кьван алай чкадикай пӀир хьанва, патав экьечӀнавай тараризни къенин йикъалди «пӀирен тарар»
лугьузма. А чӀавуз – I74I-ЙИСУЗ хьайи кьиса хуьруьнвийрин рикӀел икӀ алама:– Вун вуж я? – вичин пажран вилер экъисна жузуна кьван Надира, аскерри кьуна, гъилер ктӀунна, адан патав гваз хтанвай лезги кьегьалдивай.– Зун кас я! – жаваб гана гадади.– Вуж? – жузун хъувуна Надира.– Зун и суварин, и чилерин, и тамарин иеси тир кас я! – лагьана гадади.– Белки и вили цаварни вибур ятӀа? – ягьанатӀар ийиз кӀан хьана Надираз.– Зи чилин винел алай цаварни зибур я! – жаваб гана гадади.– Ам гьи пачагь я, икьван чӀехи девлетар вугана, вакай иеси авунвайди?– Халкьариз чилер-цавар пачагьри ваъ, гъуцари ганвайди я! Сур чӀавуз, дегь девирда…– Гъуцари гайидал зун чӀалахъ я. Бес абур и чӀавалди хуьн ни авуна?– Бубайри! ЧӀехи бубайри! Лап чӀехи Кас бубадилай кьил кутуна!– Икьван чӀехи девлетар авай вал бес вучиз шагьдин ваъ, хипехъандин пекер ала? Ви кар-пеше вуч я?– Зи кар-пеше зи чил, зи ватан вун хьтин ягъийрикай, пехъерикай, гъуьлягърикай хуьн я!– Пара винерай фимир! Зун иниз къведалди ваз ватан авай жеди. Гила амач! – гьарайна нихчирди. – И чил, и там, и вацӀ гила зибур я! Зун я гила иеси! Ви иесини зун я!– Ягъийрикай иесияр жедайди туш! – лагьана гадади. – Ягъи къе ава, пака амач!– ГьикӀ амач, вучиз амач? Кьве гъил ктӀуннавай вуна атӀурвал яни зи кьил?– Я за, я масада! Вуч тафават ава?! Са ни ятӀа атӀурвал я… галудирвал я!– Зун а вуна лугьурбурукай туш! Зун Надир я! Зи кьил атӀудай кас гьеле дидеди ханвач!– Аквада чаз!– Ви мез гзаф хци я. За ахьтин мецер атӀузвайди я! Ви вилер заз хъел аваз килигзава! За ахьтин вилер акъудзавайди я! Вуна зи вилик гардан кӀирзавач! За ахьтин гарданар ягъазвайди я! Амма… хци рикӀ ава вахъ! Гьавиляйни, эгер вуна вилик акатна, и тамарай тӀуз Кьвевар патахъ физвай атӀай рехъ чаз къалурайтӀа, ви гунагьрилай за гъил къачуда.– За ягъийриз рехъ къалурдайди туш! – жаваб гана гадади.– Вучиз?– ГьакӀкӀа! Душман я вун, душман! Надира вичин какур тур винизна, адаз гададин гардан ягъиз кӀан хьана. Амма… мажал хьанач. Гъуцари гада къванциз элкъуьрна…
Чилни Цав яратмишнавай чӀехи къуватди – Кьуд нав алай ванци халкьнавай гъуцарин къене виридалай иер тават Яр гъуц хьана. Я Чилин винел, я вили Цаварал Яр гъуцран иервилив гекъиг жедай къвед лагьай иервал мад авачир. Гъуцарини, инсанрини адан иервилел дамахзавай. Жедачни мегер! Яр
гъуцра сад лагьай кам вегьидамазни вири Чилел фарашдаказ, жуьреба-жуьре рангарикай хранвай сумаг хьиз, векьер, цуьквер, тарар экъечӀиз авална. И аламатдиз цаварал алай вири гьуцари шадвилелди, мягьтелвилелди килигзавай. Йисар алатирдавай Яракай гзаф кьетӀен акунар, иервал авай са руш хьана. Ингье, йикъарикай са юкъуз и Яр гъуц – и иер тават цаварал алай цӀунни гьахъунин гьуц Алпаназ акуна, адаз руш кӀан хьана. И чӀехи ашкъидин бегьер яз дуьньядиз Яран руш (Яргъи руш) атана. Яран руш гьа вичин диде Яр кьван иер тир. Адазни тӀебиатди ганвай вири навар, тавар, кьетӀенвилер авай. Йикъарикай са юкъуз, марф къвана алахьайдалай кьулухъ, вири гъуцаризни, инсанризни рапӀ-рапӀзавай ракъинин нурарик дуьньядин вири рангаралди экв гузвай са аламат акуна: цавун чиниз Яргъи руш экъечӀна. Виридаз гьасятда и иер тават Алпананни Яр гъуцран велед тирди чир хьана. Чилинни Цавун вири эгьлийри чпин гъилера авай крар туна, Яргъи рушан ирид нав алай иервилиз килигзавай, абур и цӀар-цӀар гузвай тандилай вилер алуд тежез амай. И чӀехи муьгьуьббатдикай Алпанан паб тир Алпапаз хабар авачир. Алпапазни и иервал акуна. Адан рикӀик себеб вичиз течир са къалабулух акатна. Ада, «Ам вуж я?» – лагьана, хабар кьуна. Чилин деринрай хьиз чӀулав амалрин гъуц Алапехъре адаз жаваб гана: – «Ам Алпан гъуцранни Яр гъуцран велед я!» И ван хьайи Алпаб хъиле тӀушунна, ам пехъи хьана, адак гиживал акатна. Алпаб Чилин кӀаник квай пехъи гъуцарин чӀулав дуьньядиз – Седан патав эвичӀна. Инсанрин ягъи тир Седан чӀулав тӀама, чӀулав тах Чилин лап кӀаник галай – ирид лагьай къатуна ава. Амма ада Чилин винел пад гьамиша вилив хуьзва. Гьахъсуз чкадал инсанрин иви авахь тавур юкъуз Седан къарихвал рекьидач. Инсанар милиз хъуьрез акурла, Седан рикӀ хъиле тӀушунна тӀар жеда. Касрин сузадин ван текъведай йифиз Седан ахвар атӀуда. Чилин винел секинвал, эмин – аманвал яргъал чӀугурла Седаз агъургъан акъатда. Алпапа Седан тахдин (тӀамадин) вилик метӀер ягъана, адаз лагьана:– Цавун гъуцар – ви душманар зал хъуьрезва. Абуру зун усаларнава. Завай и кар икӀ таз жедач! Зи иви чӀулав хьанва. Зи рикӀ пад жезва! Заз кьисас къахчуз куьмек це! Вуна заз куьмек гана хьуй, за ваз пабвалда! Сед хъуьрена:– За папакай вуч ийида? Зи рикӀе ашкъидиз чка авани? Амма кьисас къахчун, писвилер авун зи кеспи я. За ваз рикӀин сидкьидай куьмек гуда! Де, лагь жуван дерт! Лагь, за вуч авун герек я! Алпапа вичин рикӀевайбур тир-тирвал ачухна. Седа яб акална, ахпа ада вичин гъилибанар Яр гъуцран гуьгъуьна ракъурна. Абуру чӀулав цифериз элкъвена, чил – цав чӀулаварна, Яр гъуц кьуна Седан патав, чилин кӀаник галай мичӀи дуьньядиз гваз хъфена. Кьилин кар Седа вичел къачуна. Ада Яр гъуц вичин къайи, кьежей, кьацӀай тупӀарив бамишна, кьена. Кьенвай Яр чӀулав амалрин иеси тир Алапехъре вичин хци къармахрив кьуна, са легьзеда Алпапав агакьарна. Алпапа Яр гъуцран рикӀ, лекьер, дуркӀунар акъудна, абур чуьхуьн патал латал тухвана… На лугьумир, Яр гъуцран танда Алпанан хцин тумуни цӀирнавай кьван. Алпапа Яр гъуцран руфун къазунайвал, Алпанан хцин тум азба-руьгьдиз
элкъвена, ада БА-САР суван кукушдал лув гана. ЧӀулав буьгьуьйривай адав ахгакьиз хъхьанач. Алпана вичин хцин тум, гада хун паталди са лезги сусав агакьарна. Алпапан фитнедалди – Седан гъилибанри Яр гъуцран тан кӀус-кӀусна, а кӀусар – патар чилин кӀаник квай чӀулав дуьньядин гьарма са пипӀиз гадарна. И кардилай кьулухъ Чилин винел пад мичӀери кьуна, живер, харар къвана. Къацу ранг алай са затӀни аламукьнач. Чил – цав рагъул – чӀулав гьуьмеда гьатна. Чилин кӀаник галай мичӀи дуьньяда кӀев хьанвай пехъи гъуцарин пачагь тир Сед вичин чӀулав гьунардал шад тир. Адаз сувар хьанвай, инсанриз лагьайтӀа, эх тежедай дерт. Абуру гъилер винизна чӀехи гъуц Ракъиниз шаздаяр авуна. Рагъ гъуцра къацу тӀебиатдин гъуц тир Яр жагъур хъувуна, ам чилин кӀаник квай мичӀи дуьньядай цаварал хкин Алпан гъуцран ихтиярда туна. Алпан гъуцра вичин цӀайлапандин турунив Чилин къатар сад-сад къазунна, ам виридалай кӀаник квай ирид лагьай къатунив агакьна. Алпан гъуцра цӀайлапандин экуьнал вири пурчариз килигна, чӀулав буьгьуьйри гьарнихъ гадарнавай Яран тандин кӀусар-паяр ада жагъур хъувуна, санал кӀватӀна, Яр гъуцрал чан хкана, ам чилин винел ахкъудна. Март вацран 22-даз – Яр тӀвар алай сезондин сад лагьай юкъуз, ЧӀехи Рагъ экуьнахъ цавуз экъечӀдай вядеда адан къизилдин арабада Яр гъуцни ацукьнавай. Ада вичин руьгьдин чим, чинин хъвер Чилиз гана, векьерал, тарарал, вири къацу алемдал чан хкана. Дуьньядал мад къацу ранг акъалт хъувуна. Гьа юкъуз Рагъ гъуцра лагьана: «Гила Алпананни Яр гъуцран мехъерар тавуна жедач!» Алпананни Яран мехъер I5 юкъузни I5 йифиз давам жедайдакай лацу лацари вири ксариз хабар гана. Гъуцарин и мехъер гьа чӀавалай халкьдин виридалайни чӀехи сувариз элкъвена.
Шаир ва журналист Нариман Къарибов 1939-йисан 9-мартдиз Дакъузпара райондин Къуруш хуьре дидедиз хьана. Ада хуьруьн мектеб ва Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин журналиствилин факультет акьалтӀарна. Гзаф йисара шаирди ЦӀийи Къурушрин, Хасавюртдин ва Избербашдин газетрин редакцийра жавабдар къуллугърал гьакъисагъ зегьмет чӀугуна. Н. Къарибов гьеле мектебда кӀелзавай йисарилай эгечӀна шиирар, макъалаяр кхьинал машгъул хьана. Адан эсерар мукьвад-мукьвал лезги газетрин, журналрин чинриз акъатиз хьана ва жуьреба-жуьре шииратдин уртах кӀватӀалра гьатнава. Нариман Алибекович «Зегьметдин ветеран» знакдин, «Гьунарлу зегьметдай» медалдин ва «Дагъустан Республикадин культурадин лайихлу работник» лагьай гьуьрметдин тӀварцӀин сагьиб я. Нариман Къарибован къелемдикай хкатай «Аманат», «Зи ачух рикӀ», «Югъ нисинилай алатайла», «Дурнайрин мани», «Хайи чилин чимивал», «75-гатфар», «Чахъ авай сад» (лезги чӀалал) ва урус чӀалал «Уях хьун» ктабар милли эдебиятдал рикӀ алайбуру ва критикади хушдиз кьабулнава. Ам РФ-ДИН журналистрин Союздин член я. Дербент шегьерда яшамиш жезва.
«Самур» журналдин редакциядин коллективди хайи халкьдиз сейли шаир, журналист Нариман Къарибоваз вичин 80 йисан гатфар рикӀин сидкьидай мубаракзава. Мягькем чандин сагъвал, рикӀин шадвал ва яратмишунрин рекье мадни чӀехи агалкьунар хьун тӀалабзава.
Вуна кӀелзавай кхьинрихъ кьве автор ава: суьгьбетчи ва адан суьгьбетар кхьейди. Авторрикай кьилинди, гьелбетда, суьгьбетчи я - Дагъустандин лайихлу художник Сейфедин Сейфединов. Лагьана кӀанда хьи, ада абуруз дуьнья акунал артух кӀевивал ийизвачир: «Герек яни?..» Зи вилик лагьайтӀа, ахьтин суал акъвазнавачир. Вучиз? Инсан ава, ам рахада, анжах адаз яб гана бейнида ацукьдай затӀни жедач. Маса инсан ава, вичиз яб гайидалай кьулухъ, вуна жув ада девлетлу авурди гьиссда. И кьвед лагьай жуьредин ксарик, акьуллу суьгьбетчийрик, са шакни алачиз, чи суьгьбетчини акатзава. Ам гьам фадлай кӀвалахзавай, гьамни цӀийиз пайда хьанвай, чпин бажарагъдикай уьлкведин культурадин центрайра ва къецепатан уьлквейрани кваз хабардар, чпин жергеяр къвердавай къалин жезвай дагъустанви художникрин арада вичин тӀварни гьуьрметдивди кьазвайбурукай сад я. Мад завай вуч алава хъжеда? Са бязи суьгьбетар за мус кхьиз эгечӀнайтӀа, рикӀел аламач, амма абурукай са кьадарбур 2000-йисара «Лезги газетдин» чинриз акъатнай ва кӀелзавайбуру хушдиз кьабулнай. Жувани кӀела, гьуьрметлуди, эгер бегенмиш хьайитӀа, вун сагърай, бегенмиш тахьайтӀа, заз экъуьгъмир!
Дербентдилай кьибледихъди алатайла, гьар сеферда за жув ватандиз акъатнавайди халисандиз гьиссда. Анлай анихъ зун гьар са къамбукдилай кӀанивилелди гъил аладариз гьазур я, таран-тамун гьар са гапӀалдин, гьар са къацу пелен акунрикай зи вили яд хъвада. Къуба шегьердиз мукьва БУБА-ДАГЪ хкаж хьанва, пуд кьил алай дагъ. Рази я: ШАЛБУЗ-ДАГЪНИ туш, ШАГЬ-ДАГЪНИ, амма БУБА-ДАГЪДИКАЙНИ хъсан гафар пара лугьуз жеда. Адал
агакьдалди зи ватан я, адалай анихъ – рангар кьалу, тӀебиатни кесиб жезва. Зи ватандиз лагьайтӀа, къацу ранг, фараш уьмуьрдин гинибаш хас я.
Зунни зи гъвечӀи стха (адани залай гуьгъуьниз экечӀна Художествайрин академияда кӀелайди я) Тифлисдиз хъфизвай. Поезддин купеда чалай гъейри мад са яшлу итим ава, ада газет кӀелзава. ГьикӀ ятӀани, и яшлу итимди чи фикир вичел желбна: кӀалубрай чна ам къажардай кьунай. Кьилелай чӀарни фейи, гъвечӀи са кьуьзек я - чун жегьилар, тӀуб къалурайтӀани хъуьрез гьазур. Академияда чаз анатомиядин курс къвезвай. ЭгечӀна зани стхади зарафатдик кутуна и дисциплинадай чи чирвилер ишлемишна и касдин кӀалубар ахтармишиз, абуруз къимет гуз. Вилер газетдал алай ада чаз гьич са фикирни гузвач. Са кьадар веревирдер авуна, эхирни чун кисна. Яшлу итимдини газет къатна столикдал эцигна, сив кьакьунна, ахпа михьи лезги чӀалал лагьана: - Гьан, гадаяр, куьтягьнани куьне?.. Вучдай кьван? Ламралай аватайбур хьиз амукьна чун. Багъишламиша, чан халу, атӀад-муькуьд… Ада чавай жузунар авуна, чна гьадавайни. Гьажибег халу бажарагълу алим, Бакуда виридалайни чӀехи нефтеперерабатывающий заводдин кьилин инженер яз хьана. Ада са цӀийи къайда жагъурнавай, рикӀеллама – «лазерного непрерывного анализа сырой нефти перед крекингом». И къайдади нафтӀадин продукция гьасилунин ери хейлин хкаждай мумкинвал гузвай. Ам Тифлисдиз вичин ахтармишунрай илимдинни практикадин конференциядал доклад ийиз физвайди тир. Тифлисда вокзалдик чӀехи гьуьрметдивди чара хьанай чун Гьажибег халудихъ галаз.
Школада кӀелзавай аял яз, зун сад лагьай дишегьли-космонавтдал зарафатсуз ашукь тир. Гьевесдивди адан шикилар чӀугвадай за. Са кӀандай заз адан чинин кӀалубар, вилер килигзавай тегьер, гуьрчегдиз пелез аватнавай мекер карандашдалди ва я рангаралди чарчел акъудиз! А чӀавуз низ чидай, садра заз адахъ галаз гуьруьшмиш хьунни, са шумуд гаф рахунни кьисмет жедайди… Кьудкъад лагьай йисарин юкьвар, Горбачеван девир алукьнава, обществода «таза шагьвар» къекъвезва. Гьа шад девирда Дагъустандин делегациядихъ галаз зун Москвадиз, культурадин профсоюзрин къуллугъчийрин вирисоюздин съезддиз акъатнай. Виликамаз вири гьазурвилер акунай, республикадин обкомда чахъ галаз гъавурда твадай рахунарни кьиле фенай, съезддиз савкьат тухудай икьрарни хьанай. Бес гьихьтин савкьат? Обкомдин секретарди заз теклифна: «Гьан, вун художник яни, вуна Гьамзат ЦӀадасадин портрет чӀугу. Анжах алахъа, савкьат кутугайди хьурай…» Портрет гьазурун патал за маркетридин технология хкягъна. Маркетри - им вуч лагьай чӀал я? Куьрелди: бинедин кьулунал чпин ранг ва структура гьар жуьредин кӀарасдин кьелечӀ пластинкаяр алкӀуриз туькӀуьрнавай
шикил. Ихьтин шикил, винелай лакни хъиягъайла, пара иер аквада, амма технология зегьмет ала
йди я, шикил хъсанди хьун патал бес кьадар тежрибани лазим я. Алахъна зун. Гьазур кӀвалах… СтӀал Сулейманан портрет чӀехибуруз къалуриз тухвана. - Яъ, Гьамзат ЦӀадасадин портретдин гьакъиндай туширни икьрар хьайиди? - ГьакӀ тирни е? Валлагь, зун дуьз гъавурда акьунач, акахьна… - атӀадмуькуьд… (Зун Гьамзат ЦӀадасадиз кӀевелай гьуьрмет ийиз вердиш кас я. Амма гьуьрмет авун дасмалчивилиз элкъведайла, кфирвал кьуд патахъ чикӀидайла, къатламишун четин месэлайрикай я эхир. Гьахъсузвилиз ачухдиз рехъ гузвай дуьшуьшра, абур кьабул тавунин лишан яз, жегьилвилер уьмуьрда зай тӀимил акъатайди туш. Анжах и кар, жегьилвилер авуналди жавабар гун, виридалайни кутугай яракь туширдан гъавурдани зун ава.) Маса портрет гьазур хъийидай вахт амачир. Москвадиз чна СтӀал Сулейманан портрет тухудайвал хьана. Съезд Союзрин КӀвалин Колонный залда кӀватӀ хьанвай. Пуд лагьай юкъуз чи делегациядални нубат акьалтна. Чун сегьнедиз экъечӀна, лазим гафар-чӀалар лагьана. Савкьат вахкудай декьикьа алукьайла, СтӀал Сулейманан портрет гвай зун кӀвачери чпи чпелай президиумда ацукьнавай хейлин ксарикай - вирисоюздин комсомолдин секретар Мишин, культурадин министр, советрин армиядин политуправленидин начальник генерал-полковник Епишев, чеб виридаз чизвай Михаил Ульянов, Иосиф Кобзон, Нана Брегвадзе – Валентина Терешковадин къаршидиз тухвана, портрет за гьадав вугана. Ихьтин икьрар чна авурди тушир, амма вучиз ятӀани гьакӀ хьанай. Са геренда къимет гузвай тегьерда портретдиз килигай Терешковади адалай гъил чӀугуна, маркетри технологиядикай, ишлемишнавай кӀарасдин жуьрейрикай жузуна. Ахпа портретдин далу пад элкъуьрна. «СтӀал Сулейман – XX асирдин Гомер» гафар кӀелна, кьил эляна: «Чида, чида, ван атайди я, гьелбетда…» Ахпа… Вич лугьумир, за гъалатӀ ахъайнай кьван: Сулейманан хурудал орден чӀуру патал алаз хьана. Ленинан орден чапла патал хьана кӀанзавайди тир. За гьакӀ авунай, амма шикил чпикай ибарат кӀарасдин пластинкаяр бинедин кьулунал гъайила, ам гуьзгуьдай хьиз акъатдайди (зеркальное отображение гудайди) гьикӀ ятӀани зи фикирдиз атаначир. Махачкалада портретдиз гзафбур килигна, и кар садани кьатӀанач, съезддин президиумда гуьгъуьнлай ам гъилерай гъилериз фена, садани чуькьнач, ан
жах Валентина Терешковадиз акуна. - Гьихьтин хъсан затӀ хьанва! – лагьанай ада. Ахпа: - Квез вуч аватӀа чидани, орден вичин чкадал алач… Зи гуьгьул михьиз чӀур тийизни алахънай ам: - Гьан, къайгъу авач, къайгъу авач… И арада съезддин кӀвалахда перерыв малумарна. Сегьнедин цла залдай са акьван кьатӀуз тежезвай ракӀар авай. Президиумдин членрикай садан теклифдалди аниз фейи чун вижевай буфетдиз акъатна. Вирида Дагъустандин делегациядин сагълугъдай бокалар хкажнай. Амма заз шампанскийди дад ганачир.
Зун Тифлисда авай йисара ана лезги актеррин дестедини кӀелзавай. Зун абурухъ галаз, гьелбетда, кӀевелай дуст тир. Чи Художествайрин академия авай Руставелидин проспектни, абурун театрдин институт авай Грибоедован куьче патав гвай. Зун акъатай кӀвач гьабурун кьилив фидай, гьатта абурухъ галаз тарсарани ацукьдай. Зарифа Къухмазова, Ярагьмед Ярагьмедов, Минаят Саидова, Шафудин Саруев… Бажарагълу гадаярни рушар тир, вирида хъсандиз кӀелни ийизвай. Театрдин институт абуру I98I-ЙИСУЗ дипломдин кӀвалах яз «Пока арба не перевернулась» пьеса сегьнеламишуналди акьалтӀарнай. Пьеса четинди я, амма чи рушарини гадайри ам акьван гуьрчегдиз тамамарнай хьи, тамаша лап гьуррадалди кьабулнай. Тамаша фидайла абурун дестедин руководитель Рем Давыдовичахъ галаз зунни залда ацукьнавай. Рем Давыдович, чувуд, Станиславскийдин ученик тир. Ацукьнава чун, ада захъ кьуьнт гелязава: - Гьан, гьикӀ аквазва ваз? Куь лезгияр я гьа! Ахпа мад кьуьнт эцяна: - Гьан, гьикӀ я ваз? - Нормально… Хъел атана адаз: - На вуч лугьузвайди я? Норамально… Отлично! Им – Станиславскийдин ученикдин къимет… Эхь, а лезги студиядин гадайрини рушари дугъриданни чпиз гьуьрмет ийиз тунай. Абурукай садбур гуьгъуьнлай вири чи халкьдиз чир хьана, муькуьбур кьисметри гуьзлемиш тавур рекьерай тухвана. Рушарикай сад гьеле кӀелзамаз гъуьлуьз фена, театрдиз ерли атанач. Мад сада, гадади, са тӀимил вахтунилай театр гадарна, хозмагда кӀвалахиз эгечӀна. Гьуьжет алач, вичин кар – гьардаз вичиз аквада, руш гъуьлуьзни фена кӀанзавайди я, сада хозмагдани кӀвалахун герек я, амма бажарагъдин къадир тахьун (жуванни, чараданни), зи кьатӀунрай, гунагькарвилиз ухшар я.
Журналистка, жегьил руш, атанвай зи патав. Акьуллу руш тир, Аллагьди хуьрай вич. Постмодернизм анихъ амукьрай, лап суперматизмдикайни ихтилат кватна чи арада. Ада суал гана: холстдал жуьреба-жуьре рангарин, сад муькуьдал алай кубикрин суьрет чӀугурла, им искусство яни, тахьайтӀа тушни? За жаваб гана: ваъ, ам искусство туш! «ЧӀулав квадратни», гьикьван ам машгьур хьанатӀани, искусство туш. За кьабулзавайди затӀунин рангни кӀалуб я – гьахьтин суьрет. «ЧӀулав квадратдал» са затӀни алач. Геж йифиз мичӀи кӀвале негрияр… Квез я ихьтин искусство, вуж патал я? Шизофреникар патал яни? Зи рикӀел ихьтин агьвалат хтанай. Иниз Москвада яшамиш жезвай дагъустанви са художник мугьмандиз атана, гьа и чун авай дараматда, винел мертебада чи са живописецдин
студияда акъвазна. Акуна заз, атӀаналлай баябан ачухдал, анал агьалийри зир-зибил гадарзава, мугьманди са вуч ятӀани жагъурзава. За жузуна, белки, аватна квахьай затӀ аватӀа? Ваъ, лагьана, квахьай затӀни авач. Са тӀимил вахтунилай чи искусствайрин музейда московэгьлидин выставка ачухна. Санал паркетдин полдал муьрхъуь кьунвай цин кранар, пластикдин кӀусар, шайбаяр, резиндин шлангдин са кьатӀ, са пай ктӀанвай ботинка, мад вучар ятӀани эцигна дуьзмишнава. Эхь, зир-зибилар кӀватӀна выставкадиз акъудна. Адан и инсталляциядин тӀвар «Мегаполис» тир. Московэгьли художникдин выставкадиз са министрни атанвай, республикадин президентдин администрациядин са чӀехи къуллугъчини, мадни агъайна чиновникар, эгечӀна акьуллу гафар лугьуз, тарифар ийиз. Абурун рахунрикай хкатзавайвал, и выставкади Дагъустанда искусство цӀийи дережадиз хкаж жезвайдакай шагьидвалзавай кьван. Зун пӀапӀрус акъудна къецел экъечӀна, вучиз лагьайтӀа абурун гафар ван атайла, зи сивихъди къвез тӀимил амай… Лев Толстоян «О том, что называется искусством» кӀвалахда зи рикӀел аламукьай фикир ава, ам за ваз кӀелин… Ингье, и гафар: «…мы в деле искусства дошли до того тупика, дальше которого идти некуда и из которого нет выхода». Асир алатнава, и даркалдиз къвез гьахь хъийизва, анай экъечӀдай рехъ авачирди гьа виликдай хьиз акваз кӀанзавач. Мадни, Толстоя давамарзава: «…они, новые живописцы, нисколько не робеют и с непоколебимой уверенностью, свойством бездарности, продолжают открывать новые пути и восхваляют друг друга». Бес им чи къенин йикъакай тушни? Хва кьейдан чка, искусство вини дережадиз акъатнава!.. Чпи квекай лугьузватӀа, чпиз чизвайди туш, садкьве термин рикӀел хвена, гьабур тикрарзава нубат алазни-алачизни. Гзаф искусствоведарни чеб эсиллагь гъавурда авачир затӀарикай акьуллу гафаралди лугьуз алахъда. Белки са вучатӀани абуруз чинни ийизва жеди, амма вилериз аквазвайди абуру гьиссзавач. Им лагьайтӀа, сифте нубатда гьиссна кӀанзавай ара я.
Баку – такурбуруз аку!
Школада за хъсандиз кӀелайди я. Вирида зун институтдик экечӀда лагьана фикирзавай. За художественный училище хкягъайла, гзафбур зи гъавурда акьуначир, гьатта зи патай вичиз гьамиша гьуьрмет хьайи бубани… Куьрелди, I968-ЙИСУЗ зун Бакуда художественный училищедик экечӀна. Училищедани, яшамиш жезвай общежитидани азербайжанрин арада зун са лезги хьана. Абуру фикирзавай - зун къубави я, лезги тирди чизвач. Дагъустандани Азербайжандин лезгийриз КЪУБА-ПАТАНБУР лугьуда, Бакудани – къубавияр. Заз Азербайжандин тарихни, абурун чӀални абурулай чпелай хъсандиз чидай. Гьавиляй, ана гьикӀ хьанайтӀа, зун са арада азербайжанрин миллетчийрин чинебан (лугьуз жедач: михьиз чинебанди ам тушир жеди) кружокдик акатна. Дилсуз МУСТАФА-ЗАДЕ лугьудай сад авай. Ам къведай чи общежитидиз, студентрин арада пропаганда тухудай. Вучиз ятӀани, абурун арада зун вилик акъатна. Садра захъ галаз кьилди ихтилатда и МУСТАФА-ЗАДЕДИ чпинбурукай лагьана:
- Ибур гьайванар я… Зани, зарафатдик кутуна:- АкӀ лугьумир, абур анжах памбаг цазвай районрай я… Имни а вахтара авай ихтилат тир. Республикадин са кьадар районра памбаг битмишарзавай. Ам кӀватӀдалди вилик памбагдин никӀериз самолетрай деофолиантар ядай. Абуру набататрин пешер фад кьурурна кӀвадарда. Вьетнамда дяве авайла Америкадин военныйри ам джунглийра партизанар жагъуриз регьят хьун патал ишлемишдай. Деофолиантри инсандизни пис таъсирзава, а таъсирдикди аялар бейнидиз зайифбур жезва лугьуз ихтилатар физвай. РикӀеллама, памбаг кӀватӀиз сентябрдиз эгечӀдай. Эвелдай виридалайни хъсан памбаг, вини сорт, месела, медицинада ишлемишдайди, гъиливди кӀватӀдай. Ахпа никӀиз комбайнияр ахъайдай. Кьве варз жедай памбаг кӀватӀиз. Вири студентар тухудай, анжах консерваторияда, хореографиядин ва чи училищейра кӀелзавайбур квачиз. Чуьлда экъечӀзавай, цацар алай памбаг гьихьтинди ятӀа заз студентри хкана акуна, ам кӀватӀунин гьарайдикай зун хкатна… МУСТАФА-ЗАДЕДИ: - Чун азерияр я… И гафуни заз за затӀни лугьузвачир. Ада гъавурда туна: - «АЗ-ЭР». Им гьикӀ лагьай чӀал жезва? «Аз» - «тӀимил». «Эр» - «жуьрет, викӀегьвал». Яни: «Жуьретсузди…» Зун ихтибар ийиз жедай жувандай кьуна захъ галаз ачух тир ам. Вичин жуьреда халкьперес кас тир. Ам са гьихьтин ятӀани халисан дувулар, са гъалатӀ квачир гьакъикъат жагъуриз алахъзавай. Гьакъикъат жагъуриз алахъзавай касди гьикӀ хьайитӀани вичиз гьуьрмет ийиз тада… Мад вуч рикӀел алама? Бакуда куьчедал палаткайрик мехъерар ийидай. Кьве палатка ядай: папариз кьилди, итимриз кьилди – гьардаз чпин межлис. Чна акӀ ийидайди туш эхир, гьавиляй и кар рикӀел аламукьна. Гадайри завай жузадай: «Сейфедин, куьне мехъеррик дугъриданни дишегьлийрихъ галаз кьуьлер ийизвайди яни?..» Хьанай зун Бакуда мехъеррикни, яваш-яваш вердиш жез эгечӀнай абурун къайдайрихъ галаз.
Россиядин Федерациядин Государственный Думада КПРФ-ДИН патай депутатрин фракцияди мукьвал-мукьвал теклиф ийиз, амма са къарардал атун патал винел акъуд тийиз амукьзавай законопроект ава. Ам Ватандин ЧӀехи дяведин йисарин аялриз талукьди я. Законопроект гьазурнавай ксари, дяведин ветеранрихъ галаз, Ленинграддин блокадада хьайибурухъ галаз, репрессийрик акатай хзанрихъ галаз, ихьтинбур мадни ава, I94I-I945-ЙИСАРИН – вичи дуьньядин тарихда виридалайни инсафсузвилелди миллионралди инсанар телеф авур дяведин зиллет акур аялризни государстводин патай са гьихьтин ятӀани кьезилвилер ва пенсиядихъ галаз алава пулдин такьатар гун лазим тирди яз гьисабзава. Гьайиф хьи, а законопроект Закондиз элкъвезвач. Чидач, государстводин тӀем акакь тавунихъай кичӀезватӀа, тахьайтӀа, оппозицияда авай КПРФ-ДИН теклиф тирвиляй, ам фикир тагуз амукьзаватӀа. Эгер Закон кьабулун хьайитӀа, миллионралди чӀехи несилдин векилрин патай жедай разивилин гьиссер уьлкведин кьиле авай партиядихъ ва гилан властдихъ элкъуьн тавунихъай кичӀезваз хьунни мумкин я. Гьар гьикӀ ятӀани, Закон лазимди хьунал садани шак гъизвач, амма, кисна, адаз фикир тагун давам жезва. Дяведин балаяр… Абурун жергедик ХХ асирдин 30-йисарин эхирра хайибурни, дяведин йисара ва адалай гуьгъуьниз, уьлкве кӀвачел ахкьалдариз эгечӀай йисара хайибурни акатзава. Абурукай гьар садан уьмуьр гьич рикӀелай тефидай вакъиайринни аялзамаз кӀулаз аватай парарин, акур азиятринни чӀугур кьван зегьметрин, эхай кьван дарвилеринни кашарин-мекьерин, етим-есирвилинни гьукуматдин патай къайгъударвилин ктаб я. Дяве алатай кьве йисалай хайи жуваз акур кьванбур рикӀел хтайла, кӀанзни-такӀанз мягьтел жезва: акьван бедбахтвилериз гьикӀ дурум гана а несилдин аялри? Захъ са хъсан дуст ава. Ам яшариз залай цӀуд йисан чӀехи я. Кьасумхуьруьн райондин ЦицӀигърин муьжуьд йисан школада ада заз тарс
гайиди я. Урус чӀал ва литература чириз. Гуьгъуьнай ам Дагъустандин госуниверситетдиз хтана, философиядин кафедрада кӀвалах ийиз машгьур философ ва писатель Агьед Агъаеван регьбервилик кваз илимрин докторвилин ва профессордин дережадиз экъечӀна. Салигь Шабанович Муслимов я ам. Адахъ вири ава: хъсан кӀвал-югъни, аялар-хтуларни, сагъ чанни… Гзафбуру лугьудайвал, ам «Дагъустандин бродягаяр» тӀвар алаз вири уьлкведа машгьур хьайи КВН-ДИН командадин капитан хьайи Шабан Муслимован буба я. Шабана Москвада телевиденида кӀвалах ийиз гзаф йисар я. Ада жуьреба-жуьре каналар патал фильмайрин сценарияр кхьизва, шоу-программайра иштиракзава. МУЬКЬВАЛ-МУКЬВАЛ бубадални кьил чӀугвазва. Чи ихтилат Закондикай тир. Лугьун хьи, винидихъ рахай законопроектдикай Закон хьана, пенсиядал хкведай сад-вад виш манатдихъ Салигь малимдин вил галач. Амма яшар гзаф жедайдавай, аял чӀавар мукьвал-мукьвал вилерик хквез, абурукай рахадай мумкинвилихъ ва яб акалдай ксарихъ къекъвез ава зи дуст. Зун Салигь Шабановичан гъавурда акьазва. А йикъарилай и йикъарал кьван агакьун – Аллагьди гунуг тирди ада АННАМИШЗАВА.-ЗИ уьмуьр аял чӀавалай четинди хьайиди я ия ша адакай жуван веледриз-эвледриз, мукьвабурузни багърийриз, дустаризни танишриз, чарадан кьисметриз майил ийиз кӀандай гьар са касдиз чир хьана кӀанзава. Вучиз лагьайтӀа зи кьисмет зун хьтин миллионралди советрин аялрин, гила Россиядин Федерациядин ва кьилдин государствояр хьанвай виликан союзный республикайрин чӀехи несилрин векилрин кьисметни я. Къуй гуьгъуьнин несилризни чир хьурай хьи къенин уьмуьрдин дережайрив агакьун – им регьятдиз атӀанвай рехъ туш.
-Чир ЖЕДАТӀА?-УМУД кутаз кӀанзава ман. Муслимов Салигь – Шабанан хва – I937-ЙИСАН I3- октябрдиз Дагъустан АССР-ДИН Кьасумхуьруьн райондин ЦицӀигъ твар алай хуьре хайиди я. Хуьр авай дередиз ЯркӀи патар лугьудай. Салигь хайила, адан буба, яркӀиви Шабан Бакудин нафтӀадин мяденрал буругъдин ачарчи, хтана хуьре авай. Диде Цуьквер къуншидал алай ЧӀилихъай тир. Стхаяр тир Шабанни Мингьажидин, а вахтарин адет тирвал, чара тахьана, санал, са къапудик, буба Муслималайни диде Теллидилай амукьнавай уртах кӀвалера яшамиш жезвай. КӀвале аялар хьана, дарвал гьисс ийиз эгечӀайла, Салигьан буба Шабана, стхайрикай вич чӀехиди хьуниз килигна, бубайрин кӀвалер Мингьажидиназ туна, хуьруьн къерехда, булахдал фидай рекье вичин кӀвал эцигиз эгечӀна. Абур Ватандин ЧӀехи дяве башламишдалди эцигна кьилиз акъатнай. И йисара цицӀигъви Шабана, къерех-бужах акунвай, уьмуьрдин тежриба къачунвай ва савад авай кас яз, сифтедай вичин хайи хуьруьн «II пятилетка» колхоздин, ахпани ЧӀилихърин хуьруьн колхоздин председателвиле кӀвалахзавай. Гьа и къуллугъдилай ам Ватандин дяведин фронтдизни рекье гьатнай. Шабанан гуьгъуьна аваз гъвечӀи стха Мингьажидинни армиядин жергейриз ТУХВАНАЙ.-ДАХ фрондиз рекье тур чӀаван шикилар зи вилерик гилалди кума,- ихтилатзава Салигь малимди.- Гуя ам лап накь хьайи кар я. Пакаман вахт тир. Ада тади квачиз вичин пек-партал алукӀнай, ахпа къажгъан гъиликди авуна, гьеле чимзмай фири нек хъванай. Ахпа ада зун, къуьнерикай кьуна, къажгъандин кьилихъ АЦУКЬАРНАЙ.-НЕЪ, чан хва,- лагьанай ада заз. Гьа и чӀавалай бубадиз хва, хциз буба АХКУНАЧИР.-АММА зи рикӀелай ам садрани алатайди туш,- давамарзава Салигь малимди.- Фикирда ва руьгьда чи алакъайрин лап куьлуь-шуьлуьярни гилалди сагъ ама. Чун пуд стха авай: Къафлан, Муслим ва зун, Салигь. Рухвайрикай гъвечӀиди тирвиляй, дахдиз зун пара кӀандай, ада гьамиша заз кӀанивал ийидай. Ада зун вичихъ галаз мукьва-кьилийрин кӀвалериз тухудай, вичин метӀерал ацукьарна, недайди, хъвадайди гудай, гьаттда ичкидизни сифте сеферда за адан гъилелай хупӀ авунай ва адан дад акунай. Кефли хьана, балкӀан я лугьуз, кӀвачерин арада ланш туна, чамарар авур вахтни зи рикӀел алама. Зи гуьгъуьна гьатна, маса аялрини чамарар ийиз хьанай. Са тӀимил вахтунда дахди туьквенчи язни кӀвалахнай, гьавиляй зи жибинда гагь-гагь ия шарив печенияр жедай, абурукай за жуван дустаризни гудай. Гзаф хъсан йисар тир абур. Амма яд хьиз фена алатнай… Буба кьилел аламачир хзанра дарвилер ва четинвилер жез гьасятда эгечӀнай. ГьакӀ Шабанан хзандани. Пуд стхадиз авай са вах Тамум буба фронтдиз рекье гьатай са тӀимил вахтундилай рагьметдиз фенай. Стхаяр сагъ-саламат амаз, дарвилеризни четинвилериз дурум гуз эгечӀнавай хзандин кьилел маса балаяр къвез эгечӀна.
-КичӀебур, вичин чан хуьн патал диде-бубани, ватанни маса гуз гьазурбурни вири девирра хьайиди я,- лугьузва Салигь малимди.- Дяведин йисарани авачиз тушир. Чи бубайри чанарни гуз гьазур яз ватан хуьз къизгъин женгера иштиракзаваз, фронтдикай тамаризни дагълариз катна, чуьнуьхун-тарашунал машгъул тир алчахар ЯркӀи патарани авай. Ичинринни Рухунрин, Хпуьхъринни ЦицӀигърин, ЧӀилихъринни КӀелейрин тамара чуьнуьх хьана, абуру хуьрерин гьакӀни дарвиле авай жемятрин секинвал чӀурнавай, гзафбурун кьисметар къурхулувилик кутунвай. Гьар йифиз абурун кӀеретӀар агьвал квай хьтин агьалийрин кӀвалериз гьахьзавай, недай суьрсетдилай эгечӀна, чилик квай рухунилай, винел вегьезвай яргъан-кавалдилай хкечӀна, вири гваз хъфизвай. Абуру колхозрин эмени тарашзавай, нехирар ва суьруьяр хиритӀзавай. Йиферикай са йифиз абур фронтда авай Шабанан кӀвализни атана. Колхоздин председатель хьайи, нафтӀадин мяденда кӀвалах авур адан кӀваляй гъил ичӀиз хъфин тийидайди абуруз чизвай. Адет тирвал, гурарин кьилел алай ракӀарик кӀунни кутуна, хзан ксанвай. Садлагьана рак гатадай ванер ва ам ахъая лугьуз кичӀерар гузвай сесер акъатна. Диде Цуьквера къалабулух ва кичӀ акатнавай аялар секинариз, абуруз жавабар ГАНА:-ЗАХЪ гъвечӀи аялар ава, кӀвалени чалай гъейри кас авач, рак ахъайиз жедач завай! Къачагъриз ван атанач, абурун къаст кӀвализ гьахьун тир. РакӀар лум кутуна ван кьилеллаз ахъайна, абур айвандик экъечӀна, ахпа ван-сес кьилел алаз хзан ксанвай кӀвализ ГЬАХЬНА.-АБУР гзаф авай,- рикӀел хкизва Салигь малимди.- Дишегьлиярни галай абурухъ, чун ахпа гъавурда акьурвал, тарашзавай шей-шуьй кӀулал алаз хутахун патал. Виридалайни гъвечӀиди тирвиляй, зун шехьзавай. Гьавиляй абуру заз мадни кичӀерар гузвай. Киса лугьуз. Къачагърин арада Салигьан дидедиз таниш тирбурни авачиз тушир. Башчийрикай сад адан хуьруьнви, чӀилихъви тир, тӀвар Мегьамед яз, адал БацӀу лакӀаб акьалтнавай. Къачагъриз хуьрерин колхозрин председателвал авур Шабанахъ тапанчияр хьайиди чизвай. Гьавиляй БацӀуди дидедиз кичӀерар гузвай, тапанчи чпив вахце лугьузвай. Амма Цуьквера хиве кьазвачир, вичиз тапанчидикай хабар авач лугьуз кьинер кьазвай. КӀвал тирвал къекъвез, вири кьацӀарани тӀеквенра гъил экъуьрзавай къачагъриз къулан гурмагъда чуьнуьхарнавай тапанчи жагъанай. Амни, кӀвале авай-авачирни гваз абур ХЪФЕНАЙ.-ВИРИ тухванай къачагъри!- ажугълу жезва Салигь малим.- КӀатӀа авай къуьлни, тапусда авай гъуьрни, чахъ авай рух-гамни, мес-яргъанни, гьатта квар-гичинни. 4-5 йиса авай гада яз заз и шикилар жуван вилералди акурди я. Къачагъвилиз кьил янавай хаинрин ягьсузвилиз ва инсафсузвилиз кьадар авачир. Гена хъсан хьана – чун абуру сагъдиз туна, са алчахди зи гъиле са какани туна. Гьа идалди адаз ийир-тийирвиляй шехьзавай зун маса къачуз кӀан хьана. Къачагъдин чинал
гьалч хъийиз завай хьанач, амма кака гъиле тазни кӀан туширвиляй, ам аватна хана, жува жувни, кӀвалин чилни кьацӀурна. Гьа и йифиз Шабанан хзан недай суьрсетдикай, кьисметдин нуьсретдикай магьрум хьана амукьна. Йифен агьвалатдикай хабар хьайи къуни-къуншияр, мукьва-кьилияр къвез Шабанан кӀвале йикьер-шуванрик, къаргъишрик-сеперрик кутуна къачагъар негьламишиз ЭГЕЧӀНА.-ГЗАФ угърашвилер, алчахвилер акунай къачагърин патай чи жемятриз,- давамарзава Салигь малимди.- Амма абурув чпин жаза агакьдай йикъарни мукьвал жезвай. Кьасумхуьруьн, Кьурагь ва Хив районрин милициядин райотделра махсус истребительный отрядар тешкилиз эгечӀнавай, къачагъар вири патарихъай рекьер агална гьа и тамара терг ийиз кӀанзавай. Салигьаз акур сифте женг Кьасумхуьруьн милициядин дестединни къачагърин арада гатун са юкъуз кьиле фенай. Ягъунар КӀеле ва ЧӀилихъ хуьрерин арада кьиле физвай, вацӀун и пата садбуру, муькуь пата садбуру сенгер кьунвай. - Аялризни рахадай ихтилатар, килигдай вакъиаяр хьанвай,- ихтилатзава Салигь малимди.- Са бубат яшда авай гадайривай милиционерриз куьмек гузни алакьзавай. Месела, зи стха Къафлан абурун балкӀанар гуьллейрикай хуьн патал ЧӀилихъай ЦицӀигъиз хкизвай гадайрин арада хьанай. Ам гуьллейри телеф тавуна са кӀам-шам амукьнай. БалкӀандал алаз, чамарда гьатна ЦицӀигъ галай патахъ хъфизвай ам тамун къерехда далдадик квай милиционерри кьил баштанна катзавай къачагъ яз кьунай ва ам катзавай патахъ гуьлле гуз эгечӀнай. Аллагьдиз шукур, зи стха абурун вилерикай хкатнай. И юкъуз ва гуьгъуьнин ягъунра милициядин дестеди са шумуд къачагъ телефнай. Абурун арада БацӀу Мегьамедни авай. И хабар агакьайла, Цуькверани адан рухвайри шадвал авунай, милиционеррин кар къачагъриз-хаинриз чпин кьисас яз кьуна, аллагьдиз шукурар гъанай. Итим дяведа аваз аялар ва уьмуьрдин амай вири дердияр, къачагърин инсафсузвилер кӀулаз аватай Цуькверавай яргъалди дурум гуз хьанач. Фан дад рикӀелай алатна, хъчар нез ажалдин хурукай хуьзвай балаяр акваз, дердиник квай адан чан акваз-акваз гъиляй физвай. Гьа икӀ Салигьни адан стхаяр етим жедай югъ агакьна, абур дидедикай магьрум хьана.- Пагь адаз акур кьванбур!- сесиник кьагьур акатзава Салигь малимдин.- Каш чӀугуни гьелекнай ам. Гъиле гьатай кӀус фуни ада, вичи тинез, чаз гудай. Са дидедизни такурай ахьтин йикъар. Буба фронтда аваз, диде рагьметдиз фенваз, чун пуд аял эме Гуьзелагъадал аватна. Ам зи дидедин хуьряй, ЧӀилихъай, тир. Женнетар ачух хьурай чпиз, эмедин итим Мегьамедрасулни гзаф хъсан инсан тир, абуру чун гишилани мекьила туначир, гьатта кьиникьикай хвенай. Гуьзелагъа эме зунни стха Муслим галаз са шумудра Кьасумхуьрел физ-хквез рекьера хьанай. Адаз чун детдомдиз кьабулна кӀанзавай, ана, гьич тахьайтӀа, гишила рекьидач куьн, лугьузвай ада, гьукуматди хуьда. Эмедин чалишмишвилерихъ эхирна нетижа хьана, Муслимни Салигь етимрин кӀвализ кьабулна. Ам ЧӀилихъайни ЦицӀигъай Кьасумхуьрел фидай рекьин са паюна, Цмуррин хуьре авай.
Пагь, гьикьван аялрин чанар азрайилдин хурукай къутармишнай ихьтин КӀВАЛЕРИ…-ДЕТДОМДА чун хъсандиз, руфун тух яз яшамиш хьана завай лугьуз жедач,- давам жезва Салигь малимдин ихтилат.- Амма кӀвале йифди-югъди каш чӀугваз, анжах хъчари къутармишиз хьайи уьмуьрдив гекъигайла, ина, гьелбетда, хъсан тир. Муькуь патахъай, ЯркӀи магьалдин хуьрерихъ мадни са винизвал авай. Инрин тамар яр-емишдалди девлетлу тир. Арандиз хейлин мукьва тир Цмуррин мулкар – генани. Гьеле никӀер живедикай хкатиз эгечӀнавай гатфарин кьиляй чна чуьлдай къевер кӀватӀдай. Тамарани никӀерин руварик гьеле тӀуьниз къимиш амай кицикар жедай, чна абур недай. ТӀИМИЛ-ШИМИЛ кӀерец-мерецни жагъин хъийидай. Гатуз яр-емиш бул жедай. Зулуз генани. Шуьмягъарни кӀерецар, чумаларни кицикар, гьеле абурал агакьдалди ични-чуьхвер тамарай кӀамай кьван жагъидай. Детдомдани пис тушир. Гьар юкъуз фу гьатдачиртӀани, ам арабада аваз Кьасумхуьрелай хкизвайди тир, чаз, гьар юкъуз тахьайтӀани, жими хапӀаяр, келемдин ва къацу хъач-мач квай борщар, жуьреба-жуьре чӀахаррикай, гила лугьудайвал, кашаяр гузвай. Фу галачиз тӀуьртӀани, руфунриз регьят жезвай. Детдомдин аялар ина школадизни физвай. Салигь сифтегьан классра амаз малимрин рикӀ алай аял хьанай. Кьасумхуьрелай къвез тарсар гузвай Зайналиди, цмурви Шайдаев Мегьамеда адан тарифар ийидай, етим аялдик ругь кутадай. Иллаки Мегьамед Шайдаевакай Салигь Шабанович лап вичин мукьва касдикай хьиз РАХАЗВА.-РАГЬМЕТДИЗ фена гзаф йисар я ам. Женетэгьли я, заз чиз. Муькуь стхаярни. Шайдаеврин хзанди ЯркӀи магьал вири уьлкведа машгьурна. Генералринни муалимрин хзанди чпин хуьр патал авунвай, ийизвай кьван крариз фикир гайила, зани, зун хьтин агъзурралди яркӀивийри абурал дамах авун лазим я, ийинни ийиззва. Амма зун Мегьамед малимдикай рахазвайди тир. Детдомдай школадиз фидай рекье ада заз жибиндай акъудиз гьажибугъдадин гъуьруькай чранвай фу гудай. КӀУС-КӀУС! Пагь, адан ширинвал вуч тир! Сивера лап гилалди тӀям АМА……МАДНИ са кар зи рикӀел, гьа гилай жезвайди хьиз, алама. КЬИЛ-ЖЕНДЕК чуьхуьз чун Ричал булахдал тухудай. Им детдомда чахъ михьивал амукьзавай лагьай чӀал тир. Етим аялрин кӀвалер районда мадни авай. Месела, Курхуьрел. Цмуррин детдомдив гекъигайла, ана аяларни пара авай, абурун тӀуьнар-хуьнарни, маса шартӀарни хъсан тир. Муслимни Салигь аниз АКЪАТНА.-КУРХУЬРУЬН детдомда, гьелбетда, хъсан тир,- лугьузва Салигь малимди. Инал тарихдин са делил гъун кутугнава. I937-ЙИСАН ноябрдилай Ватандин ЧӀехи дяве куьтягь хьана цӀийи Верховный Совет хкядалди ЯркӀи магьалдин ХъипитӀрин хуьряй тир Шайдаев Вилихан СССР-ДИН Верховный Советдин депутат хьанай. Гзафбуру ам цмурви Шайдаеврин хзандихъ галаз алакъулу ийизва. Им, гьелбетда, гъалатӀ я. Жуван
мукьва кас яз хъсандиз чидайвиляй, четин йисарикай Вилихан Шайдаеван вичин мецелай гзаф ихтилатар ван хьайивиляй, заз са кар хъсандиз чизва: ам са шумуд йисуз Курхуьруьн колхоздин председатель хьайиди тир. И хуьре председателвал ийидай кас авачирвиляй ваъ, ам аниз партиядин тапшуругъдалди, техилни яр-емиш гьасилдай къулай шартӀар авай хуьруьн майишат хкажун патал ракъурнавай. Шайдаев кьиле авай йисара колхоз неинки районда гьакӀ вири республикада кӀвенкӀвечибурукай сад хьанай. Зи рикӀел адан вичин мецелай ван хьайи гафар ХКВЕЗВА:-ЗИ везифа фронтдиз техилни яр-емиш рекье тун тир. Амма за абур гьасилзавайбурни рикӀелай алудзавачир. Чуьлда зегьмет чӀугвазвайбур дишегьлиярни акьалтзавай аялар тир. Мад са чка авай вичин патахъай зи рикӀ кузвай. ия шар аялрин КӀвал тир. За колхоздин патай аниз вири куьмекар гайиди я. Сифте нубатда аялрин руфунар тух жедайвал авурди Я.-ЭХЬ,- лугуьзва Салигь малимди,- Курхуьруьн колхоз девлетлуди тир. Ада гзаф чилера техилар цазвай, адахъ багълар-бахчаяр авай. Емиш бул тир. Курхуьруьн дугуна пӀинийрин суварар, КӀаруяр тухудай адет фадлай авайди тир. Ина руфунин тухвилелай гъейри чаврикӀин
шадвал агат хъувунвай, чна мурадринни умудрин цӀиргъер храз эгечӀ хъувунай. Хъсан инсанри тербия гузвай аялриз. Виридалайни рикӀелай тефирди, зун патал хьиз, вири аялризни, фронтда хирер алаз хтай Гьажиев Мегьамед тир. Ам халис тербиячи тир. Ада чакай гьар садаз бубавал авунай. Къе хьайи кар хьиз рикӀел алама зи: Иосиф Виссарионович Сталин кьена лагьана радиодай хабар гайила, ия ша хьиз шехьиз хьанай. Курхуьруьн школада Салигьа ирид класс куьтягьна. КӀелунар давамарун патал гила масаниз фена кӀанзавай. Гьавиляй кӀелиз ва пешекарвал къачуз алакьдай мадни са шумуд аял ва пионервожатый галаз абур Каспийскдиз рекье гьатнай. Ина профтехучилище АВАЙ.-ДЕРБЕНТДИЗ агакьайла,- рикӀел хкизва Салигь малимди,- за чахъ галай пионервожатыйдивай заз Дербентдин педучилищедиз экзаменар вахкудай ихтияр гун тӀалабна. Адаз зи тӀалабун бегенмиш хьанач. Аквадай гьалда, зун, педучилищедизни кьабул тавуна, Каспийскдин профтехучилищедизни агакь тавуна, гьакӀ амукьиз кичӀезвай адаз. ИкӀ хьайила адан вичин тахсирни жезвай. Амма эхирни ам чӀалав атана. Чун меслят хьана: эгер Дербентдин педучилищеда сад лагьай экзамендай, ам диктант тир, чӀуру къимет атайтӀа, зун масанихъ алат тавуна дуь-уьз Каспийскдиз фида ва профтехучилищеда кьабулун патал жуван къайгъу жува чӀугвада. Амма урус чӀалай диктант хъсандиз кхьиз залай алакьна, ахпа математикадайни экзамен гахкана, гьа икӀ зун Дербентдин педучилищедин студент хьана.
Педучилище а вахтара тӀвар-ван акъатнавай чка тир. Школайриз муалимар къвердавай гзаф герек къвезвай, шегьеррани хуьрера савадлу инсанрихъ чӀехи игьтияж авай. Педучилищедин ракӀарар, Салигь Шабановичан хьиз, гзаф маса аялрин, дяведин балайрин, виликни ачух хьана. Гзафбуру четин йисара педучилищеда арадиз атай дуствал яргъал йисара хвена, къени хуьзма. Месела, цицӀигъви Салигьни ичинви Гьуьсейнов Исламудин, ада, педагогикадин илимрин кандидатди, яргъал йисара Каспийскдин образованидин идарайра, Дагъустандин педуниверситеда кӀвалахна, чпин дуствал гьа жегьил чӀавуз хьиз, михьиз ва вафалуз хуьзва. Яшарин тафават аватӀани, жувни абуруз мукьва тирвиляй, заз и кар якъин чизва. Абуру гьуьжетарни ийида, къерехдин касдиз рикӀ тӀардайбур яз аквадай келимаярни ида адаз лугьуда, амма дуствал гьа дуствал я. Сад галачиз садаз къимиш къведач. Абурун дустарикай сад тӀвар-ван авай художник Халилов Мамали я. Ялахъви. Пара агъайна, мез ширин, рикӀ михьи кас. Ам исятда иниз-аниз физвач, зайиф яз кӀвале ава. Гьикьван лагьайтӀани, яшар 80-далай фад алатнава. Салигь малимди заз хабар гайивал, амни Исламудин и мукьвара дустунал кьил чӀугваз кӀвализ фенвай.- Пара зайиф я чи дуст,- гьайиф я Салигь малимдиз.- Ацукьна, жегьил вахтар рикӀел хкана, адаз рикӀ-чан гана, хтана чун. Баркаллу кар я! Вичиз за лагьанач, гьелбетда. Дустари Мамали Халилован уьмуьр яргъи хъувурдал са шакни алач. Абурун дуствилин жергеда са шумуд йис вилик рагьметдиз фейи машгьур композитор ия шар, Дагъустандин халкьдин артиствилин тӀварцӀиз лайихлу хьайи Асеф Мегьманни авай. А йисара педучилище кӀелна куьтягьай гзафбурукай зурба алимар, яратмишдай ксар хьана. И жергеда, месела, урус чӀалан зурба алим, агъулви, Замир Тарлановни ава. Мадни гзафбурун тӀварар кьаз жеда. Филологиядин илимрин доктор, Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидин са шумудра хкянавай депутат Гьамидулагь Исмаилович Мегьамедовни и жергеда ава. Дербентдин педучилище Салигьа лап хъсан къиметралди акьалтӀарна ва чирвилер чимизмаз ам Даггосуниверситетдин филологиядин факультетдиз гьахьна. Инани ам чешнелу студент хьана. Университет куьтягьна ам вичин хайи ЦицӀигърин муьжуьд йисан школадиз малимвилиз рекье хтуна. Адакай сифтедилай школадин завучни хьана. Ибур пудкъад лагьай йисар тир. Хуьрер аранриз куьчариз эгечӀнавай. I966-ЙИСАН гатфариз хьайи залзалади и кардик лап тади кутунай. Къунши хуьрер хьиз, ЦицӀигъарни арандиз, СтӀал къазмайрал куьч жез эгечӀнай. Кьуд йисуз школада кӀвалах авур Салигь Шабановичани гележегдикай пара фикир-хиял авуна ва, Даггосуниверситетдин аспирантурадиз гьахьна, философиядин илимдал машгъул хьунин къарар кьабулна. Уьмуьрда хъсан инсанар гьалтун – им агалкьунрин са пай я. Салигь малимдизни и рекьяй аллагьди гана лагьайтӀа жеда. Ада тӀвар-ван авай алим, писатель Агьед Агъаеван регьбервилик кваз филисофиядин
илимрин кандидатвилин диссертация хвена ва I970-ЙИСАН 3-июлдиз Даггосуниверситетдин Советдин къарардалди адаз алимвилин сад лагьай дережа гана. Кьвед лагьай дережадиз – философиядин илимрин докторвилиз Салигь Муслимов I990-ЙИСАН II мартдиз СССР-ДИН Министррин Советдин патав гвай Кьилин аттестационный комиссиядин къарардалди хкаж хьана. Халкьдин образованидин рекьяй СССР-ДИН Государственный Комитетдин къарардалди I99I-ЙИСАН 26-декабрдиз адаз философиядин кафедрадин профессорвилин тӀвар гана. Салигь Шабанович Муслимова лап и мукьваралди Дагъустандин госуниверситетда кӀвалахзамай. Яргъал йисара чӀугур гьакъисагъ зегьметдай ам 2002-йисалай «Россиядин Федерациядин кьилин пешекарвилин образованидин гьуьрметлу къуллугъчи» лагьай хурал алкӀурдай лишандин сагьиб Я.-ГИЛА ял ягъайтӀа, хъсан я,- лугьузва вичи. Амма гьайиф чӀугвазвайди гафар рахазвай сесинай, чинал жезвай дегишвилерай АКВАЗВА.-ВАЗ вуч аватӀа чидани, дуст?!- пашманвиликай уях хъхьана, рахазва ам зав.- Газаф вахтара, а чӀаварикай фикир-хиял авурла, зун чӀалахъ жезвач. Ахьтин кӀеверай акъатда инсан? Ахпа и дережайрив агакьда? 82 йис яшар хьанва зи. Им бахтлувал тушни бес! Зун хьтин етимар гьикьван терг хьанай а йисара!.. Зун къени яшамиш жезва. Жуван уьмуьрдал, ам заз гун патал дидевални, бубавални авур зи ватандал дамах ийиз яшамиш жезва!..
Гьахъ я Салигь малим. Гъалибвилин 75 йисав агакьзавай чӀавуз Ватандин ЧӀехи дяведин йисарин аялриз алава кьезилвилерин гьакъиндай Закон кьабул тавуникайни ада тӀимил фикирзава. Ерли фикирзавач лагьайтӀани ЖЕДА.-ЗАЗ хъсан пенсия ава. ТӀварни ава, чандин сагъвални. Мад вуч кӀанда кьуьзуь жедайла? Давамарда жуван йикъар-йисар. Аллагьдиз шукур гъиз, жуван къадирлу халкьдал ва ватандал дамах ийиз. Вири агакьрай ия шарив! Виридаз акурай уьмуьрдилай разивал! Кьисметар чавай маса рекьера тваз жедач. Лугьудайвал, эхир хъсан къведай ксарикай хьурай. Зун заз ахьтинбурукай яз АКВАЗВА…-КӀВАЛАХНИ техйизмайла, бес вахт гьикӀ акъудзава, я Салигь малим?- хабар кьуна ЗА.-ГЬИКӀ акъудда кьван – йикъа са шумудра куьчедиз, багъдиз экъечӀда, къекъведа кӀвачер физмай кьван, ахпа ял яда кӀвале, вун хьтин дустарин ктабар кӀелда… Гьа икӀ югъни фена акъатда. Жуван хтулрив, мукьвабурув, ярар-дустарив рахада, аллагьдиз шукур, гьар садан гъиле телефон АВА.-БЕС гьуьлел физмачни ВУН?-ГЬУЬЛ галачиз заз садрани кьарай атайди туш, гилани къвезвач. Зун гьуьлуьн балугъ я,- хъуьрезва ам. – Исятдани са шумуд виш метрдиз сирнав ийиз алакьзама залай. Ваз вуч аватӀа чидани,- теспача кваз жибиндай къатар-къатар авунвай чар акъудзава ада,- гьуьлуь закай шаир авунва. Анжах вун зал хъуьремир гьа. КӀелдани ЗА?-КӀЕЛА, КӀЕЛА.-«КӀАНИ Каспий» я тӀвар: Каспий гьуьлуьв рахаз, къугъваз, Гьахьзава зун деринриз. Вилер цавун бушлухраваз Килигзава серинриз. Лепейри зун кьулухъ гадриз, Физ алахъдай вилик зун. Гьуьжетар кьаз, циз хкадриз, Рахаз жедай гьуьлуьв зун. Гаризонтрив мукьва жез кӀанз, Агакь тийиз а кьилиз, ГАГЬ-ГАГЬ гьа жув-жував рахаз, Сергьят такваз гьич вилиз. Лепейрини юзурдай тир Зун, кьепӀина авай хьиз. Каспидин ван заз жедай тир, Зи дидедин лайлай хьиз. Балугъарни гьуьлуьн кицӀер Акур чӀавуз хкадриз, Абураллаз мягьтел вилер, Ярх жедай ял акъадриз.
Каспий гьуьлуьв рахаз, къугъваз Гилани заз кӀанзава. Ахварайни аквада заз Гур лепеяр ВАНЗАВАЙ.-ПАРА хъсан шиир я. Мубаракрай!-Хъуьрезвани вун зал? Гьихьтинди ятӀани, рикӀяй атанвайди Я.-ГЬЕЛБЕТДА. КӀанзавайди гьам я. Мадни гзаф йисара атӀун тавурай вун, чан малим, ви рикӀ алай гьуьлуьхъай, вичелай вун икьван рази тир уьмуьрдивай. Ви балайрин, эвледрин кьисметривай яргъа хьурай ви кьилел атай кьван балаяр ва бедбахтвилер. Чна вал дамахзавайди Я!-ЗА – квелни! Зи ученикрикай виридалайни гзаф – вал! -Заз чизва. Сагърай вун! Салигь малимди гьуьлуькай теснифнавай шиир кьилдин эсер яз милли шииратдив гумукьдач, гьелбетда. Амма адан къелемдикай даим амукьдай шейни хкатнава. Ам «ЦицӀигъ наме» ктаб я. И кӀватӀал акъатай чӀавуз хуьрерикай ктабар акъудун гьеле муд хьанвачир. Жув редактор хьайивиляй, за адан тариф ийидач. ЦицӀигърин жемятдиз, и хуьруьхъ галаз алакъа авай-авачир вирибуруз ам хъсан савкьват хьанай. И йикъара зи патав са яр-дуст акъатнавай. Литературадин гьерекатдин гъавурда авай, вичини адак важиблу пай кутазвай кас. Лезги хуьрерикай акъуднавай ктабрикай гаф кватайла, ада ЛАГЬАНАЙ:-КТАБАР гзаф акъатнава: яцӀубурни, къелечӀбурни. Амма метлеблубур, кӀелзавайдав хуьруьн, жемятдин кьетӀенлу къилихрикай рахазвайбур сад-кьвед я. И жигьетдай «ЦицӀигъ наме» ктаб тафаватлу жезва. Пара хъсан ктаб хьанва ам. Мад ва мад сеферда кӀелиз кӀан хъжезва. Ктабда авай хейлин ихтилатар халкьдин къаравилийриз элкъвенва… Идалай хъсан тариф жедани! Сагърай вун, Салих Шабанович!
Яргъалди гуьзгуьдин вилик акъвазна, бубадихъ элкъвей руша кур пашмандиз ЛУГЬУЗВА:-ДАХ, зун иерди вучиз туш? Ваз зун са гададини тухун тавуна амукьунихъай кичӀе ТУШНИ?-ВАЪ, чан руш. Вун виридалайни хъсан гадади ТУХУДА.-ЗУН иерди туш ЭХИР?-ЖУВАН дидедивай са тӀимил мелгьам къачу. Жуваз бегенмиш тир са гададив ам са рехъ жагъурна хъваз тур. Ам гьасятда муьтӀуьгъ ЖЕДА.-ДИДЕДИХЪ гьахьтин аламатдин затӀ АВАНИ?-ЗАЗ чиз, эхь, чан руш. Авачирла, гьикьван килигзава зун адаз, вучиз зун адал эвеленмиш хьайиди ятӀа, гьанай зи кьил акъатзавач хьи, акъатзавач.* * *
Пивбарда ацукьнавай кьве кас ихтилатрик КВА.-ВАЗ вуч аватӀа чидани? За зи папакай гьич са затӀни чуьнуьхзавайди туш,- лугьузва САДА.-ЗАНИ,- къул чӀугвазва муькуьда. - Халайрин патав физ хьайитӀани, адаз лугьузвайди Я.-ЖЕЧ, ЯДА?-ГЬЕЛБЕТДА, халайрин тӀвар за кьазвач, балугъар кьаз физва лагьана экъечӀзава. Гьич садрани ада заз фимир лугьудач. Гьакьван ихтибарзава ЗАХЪ.-ХЪСАН паб я види. Амма садра кьванни, балугъар кьаз физва лагьана экъечӀна, элкъвена кӀвализ хтайди яни ВУН?-ХКВЕН вучизда КЬВАН?-ВУН садра хъша, ахпа чир жеда ваз.* * *
Гьарунни хъурун шегьердин багъда михьи нефесар къачуз ацукьнава. Абуруз салам гана физвай касдин гуьгъуьниз килигиз Гьаруна ЛУГЬУЗВА:-ЧИР хьанани ваз? Чи мягьледай я. Лугьузва хьи, яхцӀур йисуз санал яшамиш хьайи папахъ галаз чара хьанвалда ахмакь.
-Чара хьун анихъ амукьрай – жегьил са рушал эвленмишни ХЪХЬАНВА.-ЖЕЧ, я КАС!-ЛУГЬУЗВАЛДА хьи, куьгьне папахъ галаз йифди ахвар тежез авай кесиб. Гагь рак акьализ, гагь дакӀар ахъайиз. Гагь далу тӀушуниз, гагь дарман хъваз таз, папан гъиляй ажуз ХЬАНВАЛДАЙ.-БЕС гила? Папар вири гьахьтинбур туш ЖАЛ?-ВИРИ ваъ. Гила, паб жегьил я, няниз физва ам вичиз кӀандай чкайриз, пакамаз хквезва, жегьил папан гъуьл, лагьайтӀа, кьил секиндиз ксузва. Авани ТАФАВАТ?-АВА, валлагь.* * *
Ички хъвана хтанвай итимдин амалри гьяз тагузвай папа адан ихтилатриз яб гузвач. Итимни адай гаф акъуддай цӀийи суалрихъ къекъвезва. Ада хабар кьазва: -Эгер зун галачиз са касни авачир са островдал акъатнайтӀа, вуна вуч ИЙИДАЙ?-ВИ пиян япариз ван атун патал ГЬАРАЙДАЙ.-АХПА вуч ИЙИДАЙ.-МАД сеферда, мад сеферда… акъваз тавуна ГЬАРАЙДАЙ.-ОСТРОВДАЛ валай гъейри са касни алач ЭХИР?-ТАХЬУРАЙ ман. Абур галачиз завай жуван датӀана пиян тир гъуьлуьн лал япариз ван жедайвал гьарайиз жедачни?...* * *
Гьи аялдин вил жедач чӀехи бубади, бадеди ам школадиз фидайла гъиле пул тунал? Хтулдиз гузвай кепекар са шумудра и гъиляй муькуь гъилиз вегьез гьисабдай мискьивал квай бубади хтулдивай хабар КЬАЗВА:-ЧАН бубадин, эгер за ваз са агъзур манат кьван гайитӀа, вуна вуч ИЙИДА?-ВУЧ ийидани, буба – вун хьиз гьсабиз ацукьда. Пакамалай няналди!
. Гъамни гьижран негьна, умуд хвейи кас.
. Етим Эминан уьмуьр ва ярат;мишунар: хайи чка, хайи ва кьейи йисар.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Дагъви халкьарин литератураяр лап хъсандиз чидай, Дагъустандин писателрин дуст Н.С. Тихонова садра са гьикӀ ятӀани лагьайвал, ахьтин вахтар жеда, а вахтара, девирра тайин са миллетдин къилихдин лап хъсан лишанар, гьиссер, фикирар, умудар анжах са чпиз хас, маса садалайни алакь тавур саягъ кхьидай гафунин устадар пайда жеда. Лезги литературада пайда хьайи гьа ихьтин кас, са рахунни алачиз, Етим Эмин я. Адан тӀварцӀи Дагъустандин литературадин классикар тир Умаран Батырай, КӀахаб-Росодай тир Магьмуд, Курклидай тир Шаза, Йирчи Къазак авай жергеда лайихлу чка кьунва. Абур вири, инсанпересвилин идеяйрал амал авуна, халкьарин арада авай барабарсузвилиз, зулумкарвилиз акси экъечӀна. Мегьамед Эмин («Етим Эмин» шаирдин тахалус, я) 1838-йисуз Куьредин ханлухдин (алай вахтунда СтӀал Сулейманан район я) Ялцугърин хуьре дидедиз хьана. Шаир хайи йис ахтармишунрал машгъул ксари, халкьдин лугьунриз килигна, тестикьарнава. Етим Эминан буба Севзихан тӀвар-ван акъатнавай кас тир, ада пуд хуьруьн къазивиле кӀвалахзавай. Сифте чирвилерни Эмина бубадивай къачуна. Ахпа ада Кьеандал ва Алкьвадрал кӀелна. Шаирдин буба фад рагьметдиз фена, гьавиляй хци чкадин судда адан чка кьуна. Пуд хуьруьн къази хьайи Эмин жуьреба-жуьре къалмакъалринни акьунрин юкьва гьатнаваз, гьа чӀаван обществода кьиле физвай инсанрин арада авай сад садаз аксивилерин шагьид хьана. ТӀебиатди вич чӀехи шаир патал халкьнавай Эминаз «къуватлубурун» лавгъавилер ва «зайифбурун» куьмексузвал акуна. Хуьруьн къази хьайи Эминан къулни печать алай чарар къенин юкъузни ама. А чарари шаирдин инсанрихъ галаз хьайи рафтарвилерин шагьидвалзава. Инсанри обществода кьунвай чкадиз, «гъвечӀи-чӀехивилиз» килиг тавуна, Эмина гьар са месэла гьахълувилелди гьялнай. Гьаниз килигна хуьруьн вилик-кьилик квайбуруз ам такӀан тир. Абурун интересар шаирди кваз кьазвачир эхир! Чал агакьнавай чарарай аквазвайвал, Эмина гьар са чӀавуз шариатдин къанунрал амал авунач. Гьа икӀ рагьметдиз фейидалай амукьай девлет-мал ада, шариатдин къанун-къайдайриз акси яз, невейрин арада барабардаказ пайнай. Амма шариатди рушариз кьве сеферда тӀимил пай гун къалурзава.
Е. Эмин гьахълувилин, дуьзвилин терефдар хьайидан шагьидвал Къазанфарбегди шаирдиз ракъурай шиирдалди кхьенвай чарчяйни аквазва. А чарче общество патал Е. Эминан гереквал, чарасузвал къалурзавай цӀарар ава:
На куькӀуьрна, стха, вун Аллагьди хуьй, ДЕЛИ-ДИВАНАДИЗ чирагъ, эй азиз.
Амма гьайиф хьи, Эминалай яргъалди гьахъуниз къуллугъ ийиз хьанач. Залан азарди ам месел алкӀурна, а азарни сагъариз тежедайди хьана. Чкадин жерягьрилайни, Дербентдин духтуррилайни адаз куьмек гуз алакьнач. Адалайни гъейри, чкадин вилик-кьилик квайбурун таъсирдик акатнавай бязи мукьва-кьилийрини адаз яб хганач. Шаир яратмишунри цуьк акъуднавай чӀавуз, 1885-йисан октябрдин вацра хайи хуьре кечмиш хьана. Гьана ам кучудни авунва. ЧӀехи художникди хьиз, Эмина вичин яратмишунра вичин девирдин жуьреба-жуьре терефар, дагълара арадал къвезвай буржуазный алакъаяр, чкӀизвай феодально-патриархальный къайдаяр къалурнава. Ам гьар са чӀавуз гьахълувилин терефдар хьана. Халкьдин арада Е. Эмин эвелни-эвел лирик хьиз машгьур я. Амма шаирдин яратмишунар анжах муьгьуьббатдин лирикадалди акьалтӀзавач. Адан ихьтин поэзиядин яратмишун жуьреба-жуьреди я. Адан фикир-хиялдин бинеда лезги хуьруьн адетдин яшайиш, адан вири къени ва акси терефарни галаз гьатнава. Шаирдин эсеррай чаз 1877 йисан бунтарин нетижани аквазва; ада гьар жуьредин терефрихъай вичин девирдин кӀвенкӀвечи инсанрик гъалаба кутур «фана дуьньяни» ачухарнара. Етим Эминан шиирар са шумуд девирдиз пай жезва. Сад лагьай девир 1857-1867-йисариз талукь я ва и вахт ада гзафни – гзаф муьгьуьббатдин лирика кхьиналди тафаватлу я. Кьвед лагьай девир 1868-1879-йисариз талукьди я. Гьа и йисара ада кесиб-куьсуьбдин, лежбердин, малдардин яшайишдикай шиирар кхьена. И девирдик ада 1877-йисан бунтарикай кхьей шиирарни акатзава. Пуд лагьай девирда шаирди философиядин фикирралди девлетлу, гуьзел шиирар яратмишна. Чал агакьнавай шииррин чӀехи пай Етим Эминан яратмишунрин сад лагьай девирдиз талукьди я. Муьгьуьббатдикай Эминал къведалдини кхьейбур гзаф хьана, Месела, Ялцугъви Эмина, Лезги Агьмеда, Кьуьчхуьр Саида тӀимил шиирар теснифнач. Амма Е. Эмина хьиз лап дериндай, гуьзелдаказ ва тавазивилелди, яни шит тежедай чӀагай рангаралди, инсандин и жуьре гьиссер къалуриз абурулай алакьнач. Муьгьуьббатдикай тир адан «чӀехи поэмадин» гьар са цӀар дишегьли патал авай муьгьуьббатдин михьи ва дугъри фикирривди ацӀанва. Эминан муьгьуьббатдин лирикадин юкьва адетдин дагъви дишегьли, зегьметчи дишегьли ава. Етим Эминан лап сифте шииррикай сад илимдин ахтармишунрал машгъул ксари «Туькезбан» шиир яз гьисабзава. Романтизмдиз хас образ арадал гъуналди, шаирди кӀани яр «тарифдин» гуьзел гекъигунралди хкажзава: «ширин вирт я», «хаму кард я», «хуш нямет я», «емиш авай багъ я вун», «гъилел кудай, нур гудай чирагь я вун», «гьар пакамахъ экъечӀзавай рагъ я вун» ва масабур. Гьа и жуьреда ада «Бахтавар», «Яр», «Зи азиз», «Ярдиз минет» ва гзаф маса шиирарни яратмишнава. И тӀвар кьур шиирра шаирди вичи хкянавай руш, кӀаниди, романтизмдиз хас къайдада тарифар авуналди къалурнаватӀани, ам
гзаф дуьшуьшра гьакъикъи инсандиз, кьилдин са касдиз талукь лишанралдини хкатна аквазва. Гуьгъуьнилай Эмин чи шииратда адет хьанвай къайдайривай къвердавай яргъа жезва, ада идеядинни гьиссерин хцивал авай образар арадал гъизва. Мисал патал чавай адан «Яр» шиир къалуриз жеда:
Ваз аквазва зи чандин сефилвилер, Дар ийимир заз икьван цавар-чилер, Гьам чи арадавай, мад жери сирер Алемдиз на ашкара иймир, яр.
Е. Эминан са бязи шиирра, адалай вилик кхьей шаиррин яратмишунра хьиз, муьгьуьббат бахтсузди я. Шаирди кӀаниди яргъалди гуьзетна, амма ярдин патай адаз таб акъатна. И фикир адан «Ваз маса яр хьана, гуьзел», «Ваз зи гьалдикай хабар авачни?», «Алдатмишай ярдиз» ва маса эсерриз хас я. Е. Эминан шиирра кӀаниди вафасуз хьун адет хьана ишлемишзавай метафора туш, зулумкар гьакъикъат я. Ам къуватдихъ ва пулунихъ галаз алакъалуди я. Амма гьакӀ ятӀани, инсанперес шаир Эмина дишегьли кьацӀурнач, адан адресдиз тегьнеяр янач, бахтсуз муьгьуьббатдин тахсиркар пехил душманар яз гьисабна. И карни ада чӀехи ва экуь гьиссеривди къалурнава. КӀани ярдин винел патан акунар къалуруналдини Е. Эмин вичелай вилик яшамиш хьайи шаиррилай тафаватлу я. И кар адан шиирра авай гьакъикъи тӀварари, пек-парталдиз талукь лишанар къалуруни, лезги дишегьли чӀагурзавай алатар, адан суьретдиз хас лишанар гуни субутзава. Шаирдиз ам квар гваз булахдал, кӀвалин дакӀарда аквазва. «Зи гуьзел» шиирда ада ихьтин шикил чӀугвазва: «Магъидин регъ алаз метӀел, зардин кифер хразава». Ярдив кьадай шикилар Е. Эмина «Вун хвашгелди, сафагелди» шиирдани ганва: АтӀлас, дере хупӀ хас я ваз, Цел фида вун къугъваз», «Къизилгуьлдай хур ацӀурна, Дурнади хьиз гардан кьуна...» Тайин са касдиз талукь, гьадан къамат къалурзавай гуьзел цӀарар чал «Гьуьруьдиз ухшар акуна» шиирдани гьалтзава: «Ашкъидалди камар вегьез, Килигайла, сивни хъуьрез, Ажеб ширин рахада мез», ... «Гуьзел яр, вун шем-чирагъ я, Битмиш хьайи таза багъ я». Шиирда кӀанидан тӀварни кьунва: «Гуьлебатун я ярдин тӀвар». КӀанидан гьакъикъи тарифар авун, ам инсанрин вилера хкажун Етим Эмин патал, Ялцугъ Эминаз, Лезги Агьмедаз ва масабуруз хьиз, куьгьне адетрихъ галаз женг чӀугун тир. И шаирри вирида гьакъикъат «агъа дуьньяда» ваъ, инсанар яшамиш жезвай дуьньяда авайди тестикьарзавай. Етим Эмин гьакъикъатда авай, яшамиш жезвай, вичиз вичин вилералди аквазвай дишегьлидикай шиирар теснифай шаир я. Адан «Эфриз», «Гуьзел Тамум», «КӀани яр» ва маса шиирар дишегьлидин гуьзелвилиз бахшнава. Гьар са гуьзелдиз шаирди кьетӀен рангар, шикиллу гафар, къамат къалурдай образар жагъурзава. Адан кӀанидахъ гьакъикъатда яшамиш жезвай инсандин лишанар ава. Са жерге шиирра Е. Эминалай инсандин руьгьдин лап назик гьиссер къалуриз алакьна. И жигьетдай «Гуьзел Тамум» шиир иллаки тафаватлу я. «Гуьзел Тамум» шиирда гьиссерин деринвал, манадин гужлувал къейдиз жеда:
Гуьзел Тамум, Ая фагьум, Зи чанда гум Къекъвезава. Вилин накъвар Хьана селлер, Сефил рикӀ зи Ишезава.
КӀанидан гуьзелвилер къалурзавай шииррилай гъейри, Е. Эмина руьгьдалди, амалралди кубут дишегьлийрин къаматарни арадал гъана. Ихьтинбурук «Мугьман тун тавур папаз», «Пис папаз», «Фитнекар къарийриз» ва маса шиирар акатзава. И шиирра вичин гафуниз вафалу тахьай, халкьдиз адет хьанвай хъсан къанунрал амал тийизвай дишегьлийрал Эмина «хар къурзава», ам абурал хъуьрезва, абур ада негьзава. Чун чпиз килигай эсеррай аквазвайвал, Е. Эмина лезги литературадиз гьакъикъи дишегьлийрин образар гъана, абур кьатӀуз, гьисс ийиз жедай рангаралди къалурна. Шаирди инсаниятдин муьгьуьббатдинни гуьзелвилин аламатдин гимн арадал гъана. Адан муьгьуьббатдикай тир шиирар гьакъикъат къалурунин жигьетдай реализмдин принциприз мукьва я. Е. Эмина неинки муьгьуьббатдикай кхьена, ада гьакӀ обществодин уьмуьрда кьиле физвай вакъиайрикайни, хайи халкьдин тӀал-квалдикайни, игьтияжрикайни, къайгъуйрикайни чӀалар тӀимил теснифнач. Абурни лап вини дережадин эсерар я. И жуьре шиирар Эмина гзафни гзаф вичи суддин къазивиле кӀвалахай йисара кхьейдал шак алач. Вучиз лагьайтӀа чаз и жерге шииррай гьахъ патал шаирдин зегьмет, фикирар, гьерекатар аквазва. Хуьрерин вилик-кьилик квайбурун аксивилериз килиг тавуна, Эмин гьахъунин терефдал ала. Яратмишунрин кьвед лагьай девирда кхьей эсеррин бинеда халкьдин уьмуьрдай къачур фактар ава. Мискьи ва къаних Гьажи-ТӀагьиракай кхьидайлани («Вирт квахьайдаз»), вил ацӀун тийидай Ягьиядикай кхьидайлани («Дуст Ягьиядиз»), гзаф папар гъуникай ва рушахъ рехъ къачуникай кхьидайлани («ТӀварун стхадиз», «Кьве паб», «Къавумдиз»), даш-баш къачузвай судьядикай кхьидайлани («Дуванбегдиз»), фитнекар лавгъа тапархъанрикай кхьидайлани («Фитнекар къарийриз») – гьар са чӀавуз шаир чеб бейкефнавай, чпин кефи ханвай ксарин терефдал ала. Гьар йикъан гьакъикъатдикай теснифнавай Эминан чӀалариз вичин вилералди акур агьвалатдикай авайвал ва битавдиз кхьин, гьакъикъат дериндай къалурун, художественный гафунин цӀийивал, айгьамдин хцивал хас я. ИкӀ «ТӀварун стхадиз», «Кьве паб» ва «Къавумдиз» эсерра шаир вич къанун-къайдайрал амал авун истемишзавай шариатдиз акси экъечӀзава. Эгер сифте кьве шиирда шаир гзаф папар гъунал хъуьрезватӀа, пуд лагьай шиирда ам рушахъ рехъ къачунал хъуьрезва. И шиирар мана-метлебдин, цӀийи фикирар викӀегьдиз лугьунин жигьетдай ва шиир туькӀуьрунин рекьяй иллаки амайбурукай тафаватлу я. Месела, «Къавумдиз» шиирда айгьамдалди тарифар авуналди, шаирди рушахъ рехъ къачун негьзава. И жуьреда Е. Эминал къведалди гзаф шаирри кхьенай, амма ада хьиз гужлудаказ, чӀехи устаддин дережада аваз абурулай теснифиз алакьнач. ТӀвар
кьур шиирда Эмина вич рушахъ рехъ къачузвай касдин чкадал эцигнава ва ада езнеди гъана кӀанзавай шейэр гьисабзава:
Къавум, килиг, къуллугъ за ваз лугьуда: Са либас гъваш, ам пара ужуз тахьуй, – ТАЯР-ТУЬШЕРИН арада къалурдай Тегьердин затӀ хьуй
Яру шаршав, михьи дуьгуьр, диба ГЪВАШ......МАГЬИДИН регъ, гьам рикӀелай физ тахьуй.
И саягъ мадни давам жезва. Амма ахпа, эхирдай, къавумар гьейранардай кар жезва: шаирди вичи гьисабай кьван затӀарилай «цӀар чӀугвазва»:
Им фана дуьнья я, эхир рекьидай. Дуьньядин мал затӀ я хьи чкӀидай.
1877-йисан гатунни зулун ивияр экъичай бунтар Эмин патал дериндай ва викӀегьдиз идеядин рехъ къалурдай вакъиаяр жезва. И кар чаз «Гьинава?», «Наиб Гьасаназ» ва «1877-йисан бунтариз» шииррай аквазва. Сифте шиирда шаирди тарихдин фактар гьакъикъатда кьиле фейивал къалурзава, бунтар кӀаник акатайла, абурун кьасабар хьайи ксарин халис тӀварар кьазва. И шиирда суьргуьндиз акъудай Гьасанбеганни, тарагъажда асмишай, вич КьепӀирдилай тир Гьажи-Мураданни, женгина чан гайи Малламетбеганни, хер алаз, иви физвай Мегьтибеган тӀварар кьунва, чпин кӀвал-югъ тулкӀ авур вишералди са тахсирни квачир ксарикай рахазва. Хайи халкьдин кьилел атанвай бедбахтвал шаир патал чӀехи гъам-хажалат тирди аквазва. Гьахъ кӀанз ам гагь «цаварихъ», гагь «алатай гуьзел вахтарихъ», гагьни «камаллу, гьахълу пачагьдихъ» элкъвезва. Са кьадар геж хьиз, «Наиб Гьасаназ» тӀвар алай шиир теснифдайла, Е. Эмина 1877-йисан бунтариз са кьадар масакӀа къимет гузва. Шаирдиз ивияр нагьакь экъичайди чизва. ГьакӀ тирвиляй ада бунтчийриз тегьне язава. Себеб са тахсирни квачир ийсанар бахтсуз хьун я. Гьа бунтар кьиле фейи йисари шаирдин вилер гегьеншдиз ахъайна, адан фагьум-фикир хци авуна. Адаз урус пачагьдинни адан гьилибанрин инсансузвал ва зулумкарвал акуна. Гьавиляй «1877-йисан бунтариз» шиирда, яни бунтарилай гуьгъуьниз са йис алатайла кхьей эсерда, кьиле фейи вакъиайриз дуьз, гьахълу къимет гуналди, дагъвийрин вилик-кьилик квай чӀехи ксарилай Е. Эмин хейлин вилик акатайди чаз якъин жезва. Шаирди кар алакьдай, чеб гьерекатда авай инсанар кьабулуналди, тахсиркарар беябурзава, тарихда абуруз чка дар тирди субутзава. Мавгьуматни зулум гьамишалугъбур туширди, абурухъ экуь ва бахтавар йикъар галайди къалурзава:
Урусатдин кӀеви зулум, Са къуз вазни жеда къалум.
Зулумкарриз жаза гудай, мумкинвал зегьметчи инсанрилай, чеб сад хьайила, алакьдайди Эминаз чизва:
Кьиникь са затӀ туш хьи акьван, Адалат чаз хьана масан.
Чаз гуя чпикай рахазвай эсеррай аквазвайвал, эгер бунтарин вахтунда азарлу яз месе гьатначиртӀа, шаирдини виридахъ галаз иштиракдай. Адан мурадни умуд дагъвияр урус пачагьдин пацукай хкудун тир. И фикир адан шииррин бинеда авай философияди субутзава. Инсанрин кьисметрихъ, абурун уьмуьрдихъ галаз алакъалу ва дуьньядикай кхьенвай эсерар шаирди жем кьазвайбур я. И эсерар адан яратмишунрин пуд лагьай девирдал гьалтзава. «Фана дуьнья», «Дуьнья гьей!» ва маса шиирра Етим Эмина, Лезги Агьмеда, Ялцугъ Эмина, Кьуьчхуьр Саида ва масабуру хьиз, садбурув гьахълудаказ, муькуьбурув гьахъсуздаказ эгечӀнавай дуьньядилай наразивалзава. Садбур кеф-кефина яшамиш жезва, муькуьбур азаб-зиллетдик ква. Амма дуьнья виридаз гьа са дуьнья я. Шаирдин гафуни къвердавай гужлуз ванзава. Къошмадалди кхьенвай «Дуьнья гьей!» ва «Дуьньядиз» шиирра адан сес лап хциди ва кьетӀенди я:
Фана я вун, дуьнья, гьич садаз тахьай; Давуд халифа яз – Давудаз тахьай; Акьван кӀевиз кьуна, Намрудаз тахьай; Низ хьана бес вакай дарман, дуьнья гьей?!
Намруд (Немврод) Вавилон пачагьлугъдин падишагь тир. Акьван девлет кӀватӀна, вични акьван къуватлу гьадазни дуьнья жагъанач, лугьузва шаирди. Халкьди лугьудайвал, инсан чилел кьецӀилдиз атайди хьиз, гьакӀ хъфинни ийизва. Шаирдин фикирни гьам я. Амма обществодин вилик-кьилик квайбуруз и гафари таъсирзавач, абур гьа чеб-чеб яз амукьзава. Гьавиляй инал шаир уьмуьрдиз килигзавай тегьерда гъалатӀ ава. Ада «Дуьнья гургьа-гур» шиирда а гъалатӀ туькӀуьр хъийизва:
Эй дели-дивана, вун хъсан тамаш: Ких – агъсакъал я, Керекул – юзбаш. Лачин – туьлек, тарлан хьайила яваш, ТипӀрез агъавал кӀан я дуьньяда.
Вичелай вилик яшамиш хьайи шаиррилай тафаватлу яз, демократвилин фикирар лап дериндай къалуруналдини Е. Эмина чи поэзияда устадвал къалурна. Шаир тарихдин цӀийи девирда вири обществодин системадиз акси экъечӀзава. Месела, «Пагь чи уьмуьрар» шиир къачун:
Бязибуру ял Ийиз бед хиял, Терг ийиз гьалал, Гьарам незава. Фитне хьана бул, Пис кар из кьабул,
Вичин девирдин чӀехи шаирар тир Йирчи Къазака ва Умаран Батырая хьиз, Етим Эмина дагълара пулуни ва алишверишди арадал гъанвай гьакъикъатдин къабарар дуьздал акъудзава.
Делийрин девран я дуьнья, гургьа-гур, Гьар са буба гачал хан я дуьньяда. Инсанар хьайила хебни жанавур, Дугъри игридаз кван я дуьньяда.
«Стхаяр» шиирда Дагъустанда капитализмдин алакъайризни колониячивилин зулумдиз шаирди гузвай къимет иллаки чӀехиди я.
Йиф жери затӀ яни югъ галачиз? Бахтсуз кӀандай дидеди гьич ханачиз, Етим хьана, гъиле затӀни амачиз Илим папаз муьгьтеж тахьуй, СТХАЯР....БУБА хциз муьгьтеж тахьуй, СТХАЯР....ГЪИЛ гъилизни муьгьтеж тахьуй, стхаяр.
Эмина вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара кхьей шиирар 1877-йисан бунтар себеб яз, дустар квахьунихъ ва дуьньядин кубутвилихъ галазни алакъалу яз, гъам-хифетдив, перишанвилив ацӀанва. Амма шаирди вичин кьил квадарзавач, ам уьмуьрдал лап зурбаз рикӀ алай инсан я.
Вил атӀудач дуьньядихъай – ширин я, Айиб мийир, инсан я, лагь дустариз.
И шиир («Дустариз») инсандин зурбавал ва инсанрин инсанвилихъ агъунин дерин метлеб хьуналди иллаки зурбади хьанва. Чун чпикай рахай вири эсерри къалурзавайвал, Етим Эмин анжах са гьахълувилинни дуьзвилин женгчи хьанач, ам вичин девирдин зулумкарриз женгиниз эверай, вичин девирдин жуьреба-жуьре терефар, феодальный общество чукӀунин буржуазиядин общество арадал атунин себебар къалурай кӀвенкӀвечи фикирар гвай касни хьана. Е. Эминан камаллувал, акьулдин виниз тир дережа чаз ада арадал атана кӀанзавай цӀийи обществодин «кӀалуб» гьихьтинди хьун лазим ятӀа, теснифнавай эсеррай аквазва. А общество гьахълуди, виче инсанар дуствилелди яшамиш жезвайди хьун лазим я.
Фагьум ая, стха, вунни хьухь устӀар, Нехирбанни чубан хьайила дустар Чанахъ, чанта санал вегьин я къастар, Кьведни санал хьайила чан я дуьньяда.
Эхь, шаирдин фикирдалди гьакӀ я: вирида мал-девлет са суфрадал вегьейла, вирида гаф-чӀал сад авурла, инсанри гьахълу общество туькӀуьрда. Е. Эминан философский фикиррикай, иллаки адан «Дуьнья гургьа-гур» шиирдикай рахадайла, Агьед Агъаева гьахълудаказ къейдна: «...Вири и идеяйрик, гьелбетда, социалистический идеалдин са терефни квач. Абур лежберрин демократиядин, чпихъ къанун-къайда хьанвайвал сада садаз куьмек гунин лазимвал, вирида чиликай сад хьиз менфят къачунин, яни яшайишдин гьахъсузвилеривай къекъечӀунихъ галаз алакъалу гьакӀан адетдин идеология къалурунин мярекат я. Шаир вичин вири майилар зулумдик квай, уьмуьрдикай пай атӀанвай инсанрин терефдал алайтӀани, тарихдин вилик финиф гьерекатда твазвай къуватрин гъавурда акьазвачир». Гьелбетда, Етим Эмин яшамиш хьайи хьтин тарихдин шартӀара маса фикир-хиял майдандиз акъудун четин кар тир. Амма шаирди чӀугур зегьметди, ада теснифай эсерри адан тӀвар гьамишалугъ амукьдайди, вичи дугъривални гьахълувал лишанламишзавайди хьана.
Заз яшамиш жез – халкьди, шиирар кхьиз Етим Эмина чирна.
Етим Эмина пуд чӀалал кхьенай. Ада вичин яратмишунар адетдин инсанриз бахшнай. Ада философиядин ва гражданвилин эсерар кхьена, муьгьуьббатдикай лап гуьзел манияр туна. Етим Эмина лезги миллетдиз вичин – Эминан чӀал туна, адани, Пушкинан чӀала Урусатда хьиз, лезги литература вилик финиз бегьерлу таъсир авуна.
Етим Эмин марфадин циферикай анжах са кӀус хкатнавай ракъиниз ухшар я. ЦИФЕР-БУЛУТАР алайла ада чаз мадни зурба эквни чимивал гуда. Ада жуван хайи халкьдин кьил мадни виниз хкажда.
Дуьньядин картадал Дагъустандин Базар-Дуьзуь, Шалбуз ва Гуниб хьтин зурба дагълар къейднава. Амма дуьньядин халкьариз Дагъустандин маса дагъларни, адан камалдин, руьгьдин кьакьан кукӀушарни чида. Абур Етим Эмин... ва алатай девиррин маса гьакъикъи халкьдин шаирар я. Гьахъ я, абуру алатай девирра яратмишна, амма абур къенни чахъ гала, абур чи девирдани яшамиш жезва, вучиз лагьайтӀа, абуру чпин рикӀера халкьдин гьахълувал хуьз хьана.
Етим Эмин лезгийрин лап зурба шаир я. Адан жуьреба-жуьре ва девлетлу яратмишунар гьеле тамамвилелди кӀватӀ хъийиз ва ахтармишиз хьанвач. Шаирдин шиирар ва манияр вири халкьдин эмени я.
Алай йисуз чна лезги халкьдин чӀехи шаир, милли шииратдин диб эцигайбурукай сад тир Етим Эминан юбилей къейд ийизва. Ада вичин гьич садрани куьгьне тежедай эсерралди чи эдебиятда, халкьдин культурада фадлай дурумлу чка кьунва. Ада милли эдебиятдик кутунвай пай ахьтин екеди я хьи, ам гьич уьлнмишиз хьунни мумкин туш. ЧӀехи шаирдин ирс кӀватӀ хъувунин ва ам ахтармишунин кардик гзафбуру чпин лайихлу пай кутунва. Инал чна абурун тӀварар кьазвач. И кардихъни вичин себебар ава. Сад лагьайди – лезги эдебиятдал кьилди къачуртӀа, Етим Эминан яратмишунрал рикӀ алайбуруз и тӀварар фадлай малум я. Кьвед лагьайди – авторди вичин макъала юбилейдиз талукьарнавайди, мадни дуьз лагьайтӀа, – «юбилейниди» яз кхьенвайди туш. Эмин патал и жуьредин макъалаяр герекни туш, вучиз лагьайтӀа ам вичин тӀвар анжах юбилейдилай юбилейдалди «рикӀел хквез», амай вахтунда чи рикӀелай алатзавай шаиррикай туш. Ам гьамиша гьар са халис лезгидин рикӀе авай, вичин эсерри дуьз рехъ къалурзавай шаир я. Амма гьикӀ ятӀани, гьар са юбилей къаршиламишдай чӀавуз халкьдин тарихда дерин гел тунвайбурукай цӀийи гаф лугьун патал чалишмишвилер авун адетдиз элкъвенва. Етим Эминан и юбилейдизни ихьтин гаф лугьуз кӀандайбур, гьелбетда, жеда. Им пис кӀвалах туш. Кар анал ала хьи, «гафарин» арада чеб лезгийрин маса чӀехи шаир СтӀал Сулейманан са шиирдай къачунвай «Материал кхьин герек туш» гафар рубрика яз къачуз жедай макъалаярни хьунухь мумкин я. Ихьтин «материалрин» кьадар, гьайиф хьи, къвердавай артух жезва ва и карди чак гьахълудаказ къалабулухни кутазва. Агъадихъ чун и месэладал акъвазда, амма сифте чаз ихьтин са теклиф ийиз кӀанзава: эгер гьакъикъатдани и юбилейдиз талукь яз винидихъ тӀвар кьунвай хьтин макъалаяр пайда хьайитӀа, абур чи цӀарарихъ галаз санал, сад садакай гзаф къакъуд тавуна, абурун къаршивал къалурдай умуми рубрикадик кваз гун. (Бязи газетра ихьтин тежриба гьеле фадлай кардик кутунва). Винидихъ тӀвар кьунвай хьтин «материалрин» кьетӀенвал вуч я? Жаваб гуз четин туш. Абурун кьилин мана-метлеб, абурун авторри чпин вилик эцигнавай везифа анжах са кардикай ибарат я: Эминан чӀехивилел шаклувал авун, адан тӀвар жезмай кьван агъуз авудун. И кардин себебар гьихьтинбур я? Абур кьве чкадал пайиз жеда. Сад лагьайди, виридаз чидай, вирида хиве кьунвай бажарагъ шаклувилик кутуналди, вич алай чка малумарун, вичин тӀвар акъудун, вичин чирвилерин «артуханвал» ва «деринвал» тестикьарун. Ихьтинбур, адет яз, «Жуванбур», яни лезги халкьдин векилар я. Кьвед лагьай себебдин бинеда вири инсанриз (кьилди къачуртӀа, чакай гьар садаз) хас тир къилих ава. Гьар са инсандиз вичин дараматар виридалайни акьуллу хьана кӀандайвал (ва и кар патал алахъдайвал). Гьар са халкьдихъни вичин тарихдин рехъ ва гьунарар виридалайни зурбабур яз къалурдай къастар жеда. Тарихдин са хел – халкьдин культура я. Адан са пайни – эдебият. Гьавиляй гьар са халкь
вичин шаир виридалайни чӀехиди яз къалуриз алахъда. Им тӀебии карни я. Амма, эгер садбуру и кар патал ишлемишзавай къайдаяр ва такьатар дуьзбур ятӀа, масабуру кьазвай рехъ регьятди, амма абурсузди я: жуванди хкажун патал маса халкьдин векил жезмай кьван агъузарун. Ихьтинбурун гьерекатар, адет яз, ашкарабур, регьятдиз малум жедайбур я. Абурун гъавурда гьатунни мумкин я, иллаки гзаф миллетрикай ибарат, амма вирибур патал «умуми кӀвал» тир Дагъустандин шартӀара. И жуьредин гьерекатар ийизвайбурун вилик пад кьун, абуруз жаваб гун (гьелбетда, абурун жуьреда ваъ) са акьван четин кар туш. Им, гьелбетда, маса миллетрин векилри чӀехи лезги шаирдиз лайихлу къимет гузвач лагьай чӀал туш. Акси яз дуьз ва лайихлу къимет гузвайбурун кьадар гзаф я. Абурукай са бязибурун тӀварар кӀелзавайбуруз «Етим Эминан яратмишунрин ирс» (Махачкала, 1990) ктабдайни жагъида. Са тӀварцӀел кьилди акъвазиз кӀанзава. ТӀВАР-ВАН авай литературовед ва шаир, вичихъ Дагъустандин эдебият ахтармишуниз, адан кьилдин векилрин яратмишунриз къимет гунин кардиз талукьарнавай цӀудралди макъалаяр ва ктабар авай Камил Султанова «ХIХ-ХХ асиррин сифте кьилерин Дагъустандин эдебиятрин тарихдин очеркар» ктабда Эминан яратмишунрикайни вичин гаф лагьанва. И ктабда гьакӀ Дагъустандин эдебиятрин тӀвар-ван авай векилрикай кхьенвай маса макъалаярни гьатнава. Чпихъ илимдин рекьяй деринвал авай и макъалайра ада гьар са шаирдиз къиметни гузва, абуру чпин хайи ва Дагъустандин эдебиятда кьунвай чкани тайинарнава. Къейдна кӀанда хьи, вичи къимет гунин карда гьамиша мукъаятвал хуьдай К. Султанова гьич са шаирдин жигьетдайни «чӀехи» гаф ишлемишнавач (гьатта вичин хайи халкьдин эдебиятдин классик Ирчи Казакни «вири девирра лап зурба къумукьрин шаир» къиметдиз лайихлу хьанва). Амма Эминан яратмишунриз талукьарнавай материал гьа и «чӀехи» гафунлай башламиш жезва. Инал къейдер герек жезвач. Четинди маса кӀвалах я – «жуванбурун» чӀуру гьерекатрин гъавурда гьатун («Яшамишрай зун – яшамишрай писвал!», лугьуни гьич садрани ва садални абур гъун тийидайди бес абуруз чидачни?!) Жуван «чирвилерин» кьетӀенвал» къалурун патал Эминан тӀвар агъузарун, ада лайихлудаказ кьунвай чка шаклувилин хъендик кутун – им са Эминаз ваъ, вири халкьдиз хаинвал авун тирди абурун фикирдиз къведачни? Гьелбетда, и рекье авайбур сад туш. Абурукай садбуруз чпин чирвилерин кьетӀенвал къалуриз кӀанзаватӀа, муькуьбур, мумкин я, хаинвилин фу регьятди хьунин гъавурда фадлай ава жеди. Пуд лагьайбурук чпихъ бес кьадар чирвилер ва тежриба авачир, чпи илимда сифте камар къачузвай жегьилар акатзава. Кьилиндини ам я хьи, «жуванбурун» ихьтин чӀуру гьерекатар чарабуру гьамиша «гурлу капар ягъуналди» къаршиламишда, абуруз гьамиша «рехъ» гун патал алахъда, абурун тариф ийида. Тажуб жедай кӀвалах авач – мурад-метлеб сад я эхир! Эмина чун патал, гьар са лезги ва вири халкь патал, тӀебиатди вичиз ганвай бажарагъдал ва илгьамдал бинеламиш хьана, поэзиядин зурба имаратар хкажна. Адан чӀаларин тешпигь авачир хьтин дараматди, гьар са халис дараматди хьиз, вичиз иесивал авун истемишзава. ИкӀ тахьайтӀа, хаинвилин цур какахьнавай марфарини, чапхунвилин къуватрив ацӀанвай гарари ам барбатӀ авун мумкин я. Им чи гьар садан, иллаки эдебиятдин рекье зегьмет чӀугвазвайбурун вилик акъвазнавай везифа я. Чна ам дуьз тамамарзавани? Гьелбетда, ваъ. Мисал яз, республикадин газетрикай сана Москвада яшамиш
жезвай са яшлу таржумачидихъ ва шаирдихъ галаз (сифте нубатдай яз – таржумачи, вучиз лагьайтӀа, ада машгьурвал гьа и рекье къазанмишна, амма хъсан шаир сифте нубатда шаир яз машгьур хьун адет я) чи республикадин халкьарикай садан векил тир шаирди кьиле тухванвай суьгьбет чапнавай. Суьгьбетдай чӀавуз абуру Дагъустандин эдебиятдин классикарни рикӀел хкана». Адет хьанвайвал, къиметарни гуз башламишна. Нетижада вичи урус чӀал ишлемишзавай и «арифдардин» алахъунралди Эмин чӀехи шаиррин жергейрай «акъудна». Вични са куьнални бинеламиш тахьана. (СтӀал Сулеймана лагьайвал: «Зи гъилева регьуьн чӀутхвар, ахъайдач за яд, гуьзел яр»). Бинесуз и фикир суалар вугузвай стха халкьдин векилди еке ашкъидалди кхьена гьазурна, гьуьрметлу редакциядини разивилелди адаз вичин чинра чка гана. Нетижада газет кӀелзавайбурув эдебиятдиз «къимет гузвай» арифдардин цӀийи гаф агакьна. Амукьзавайди вуч я? Гьич тахьайтӀа, серенжемда иштиракай пуд патазни вири лезги халкьдин патай «чухсагъул» малумарун. Я туш хьи, герек тир къайдада ва лайихлувал хвена жаваб гун, лагьайтӀа, лап регьят тир, вучиз лагьайтӀа, гьуьрметлу «арифдарди» а макъалада вичи вичин фикирар инкарзавай. ИкӀ, «вун патал поэзияда кьилинди вуч я? – суалдиз ада «эсердин авазлувал», – лагьана жаваб гузва. И арифдардиз авазлувал сифте нубатдай яз рифмади арадал гъизвайди, рифма лагьайтӀа, Эминан эсеррихъ хьиз ада тӀварар кьур амай гьич са классикдихъни авачирди, авазлувал артухарзавай такьатрин арада виридалайни важиблу тир сингармонизм лезги чӀалаз хьиз Дагъустандин маса чӀалариз хас туширди чидачирни? Шаирдин са эсерни адан хайи чӀалал кӀел тавунмаз, абурухъ галаз анжах таржумайрай таниш яз «кар кьетӀдай» къиметар гун кутуг тавунвай кӀвалах тирдини къахлурна и ва маса делиларни алава хъувуна жаваб гудай кас вучиз хьанач? Вири кис хьана. Кисунни разивилин лишан я. КӀелзавайбур, са шакни алач хьи, гьа икӀ гъавурда акьада (гьа жергедай яз лезги агалкьзавай несилни), абурун вилера Эминан чӀехивал квахьда. Макъаладин иесийризни кӀанзавайди гьа и кар туширни?! Абур чпин мурадрив агакьна, чнани абуруз и карда жедай вири куьмекар гана (кис хьана акъвазуналди). Эгер лайихлу жаваб агакьнайтӀа, мумкин я газетдин редакциядини фикирдай: «Гафунин азадвал – хъсан затӀ я, амма гьаядин азадвилин сергьятар кьадарсуз гегьенш хьайи вахтунда, ам вичиз къарши са затӀуниз элкъведа». Гила – «жуванбурукай». КӀелзавайбуру, мумкин я, и макъаладин тӀварцӀин адетдинди туширвилиз фикир гана жеди. Кар анал ала хьи, эхиримжи вахтара Эминакай кхьенвай гзаф затӀар гьа и жуьредин тӀварар ганвайбур хьанва: «Эмин ва Вагъиф», «Эмин ва Физули», «Эмин ва азербайжанрин эдебият» ва икӀ мад. Чазни и рехъ «давамариз» кӀан хьана, амма... са гъалатӀ ахъайна: а макъалайра Эминан тӀвар, адет яз, эхиримжи чкадал гуда, абурун авторрин фикирдалди, им чарасуз шартӀарикай сад я (лишанлу шартӀ я!), вучиз лагьайтӀа, кӀвалахрин мана-метлебни гьам я – Эминан яратмишунар нин эсерриз ухшар я, Эмина нелай чешне къачунва, нивай вуч къачунва, гьикьван къачунва, ни Эминаз виридалайни гзаф таъсир авунай, низ ам «буржлу» я ва икӀ мад. Чебни гьикьван гьевеслудаказ, гьикьван «дамахдивди», вилик акъвазнавай пак тир буржи агалкьунралди тамамарунин гьиссерив ацӀанвай ванцелди! Хкатзавай нетижаяр гьихьтинбур я? АкьалтӀай ва «метлеблу»: дугъри я, Эмин шаир я, мумкин я бажарагълу шаирни я, амма... Эгер азербайжанвияр авачиртӀа, я туш абур чи къуншияр туширтӀа, я туш хьи абурухъ шаирар
тахьанайтӀа, чахъ Эминни жедачир. Сагърай къунши халкь! (Эрменийрин бажарагълу писатель Грант Матевосяна вичин са эсерда мукьвал-мукьвал гьуьрметдивди къейд ийизвайвал «куьчерияр тир чи къуншияр». Тарихдин и кьил, а кьил авачир рекьери куьн чи патав гъаначиртӀа, чи гьал гьихьтинди жедай? Я шаирар жедачир, я авазар, я манияр. И жуьредин «материалрикай» хкатзавай «нетижаяр» санлай къачурла, гьа ихьтинбур я. Вири рекьерай чун буржлу я, гьа жергедай яз Эминни. Им гьеле са затӀни туш. Вичелай вилик Эминакай гаф лагьанвайбурун вири алахъунар инкарзавай абуруз рагъэкъечӀдай патан эдебиятдай са жуьрединни чирвилер тахьун себеб яз са «чӀехи» (маса гаф инал ишлемишна виже къведач) алимдин фикир мадни зурбади, мадни аламатдинди я. И фикирди чӀаларикай, халкьарикай авай кьван вири илимрин агалкьунар бегьем инкарзава. «Жуванбурукай» тир и алимди гьисабзавайвал, сифтедай Аллагьди лезгияр туьрквер яз «халкьнавайди» тир. Ахпа тарихдин шулугъар себеб яз ва маса халкьарин таъсирдик акатна (Язух лезгияр! Арадални «таъсир» себеб яз атайбур!) абур садлагьана, вири сад хьиз кам камуна аваз кавказлуйрин рекьел элячӀна, (яни «хайи» тайифадиз хаинвал авуна, адан жергеяр кьери хьуниз рехъ гана) Им филологиядикай хабар авай гьар са касдиз хъуьруьн къведай фикир я. Абур чпиз хъуьрез ацукьрай, амма касди вичиз тӀвар къазанмишна! Белки ихьтин алимри Эминакай ийизвай фикирар, адаз гузвай къиметар дуьзбур я? Белки чна инал герек авачир «миллетчивилин» гьиссериз рехъ гана, халис илимдин къалурунриз яб гузвач? Белки ибур жув алай чка малумарун патал ийизвай ватанпересвилинни халкьпересвилин юзунар ятӀа? АкӀ ятӀа ша чун халис илимди и кардин гьакъиндай вуч лугьузватӀа килигин. Сифте нубатдай яз къейдна кӀанда хьи, лезгийрин революциядилай виликан девирдин эдебият, гьа жергедай яз Эминан яратмишунарни, рагъэкъечӀдай патан эдебиятдин рекьел алаз, гьадан са гъвечӀи хел яз вилик физвай. Эминан яратмишунар азербайжанрин гьебедай акъудиз кӀанз алахънавайбуру и гьебе гьакъикъатда нинди ятӀа рикӀелай алудзава. Эгер рагъакӀидай патан культурадин бинеда сифте нубатдай яз античный культура аватӀа, рагъэкъечӀдай патан культурадин диб фарс ва араб культурайри тешкилзава. Эдебиятдикайни гьа икӀ лугьуз жеда: рагъэкъечӀдай патан поэзия им сифте нубатдай яз вичихъ ругуд асирдиз барабар тарихдин рехъ авай ва вичи неинки са рагьэкъечӀдай патан, гьакӀ вири дуьньядин художественный хазина девлетлу авур иранвийрин поэзия ва гьадалайни тӀимил тушиз къадимвал авай, вичихъ тайин тир школаяр, вилик финин рекьер ва хилер авай арабрин поэзия я. Гьавиляй гьам азербайжанрин, гьамни лезгийрин поэзиядин патай рагъэкъечӀдай патан поэзиядиз авай рафтарвилер гьа сад хьтинбур я. Гьабуруни, чнани поэзиядин «ем» гьа са къажгъандай «нез» хьана. Белки, са гъвечӀи тафаватни авай жеди: абур, мумкин я, къажгъандиз са жизви мукьва тир ва гъиле авай тӀурни екеди тир. И кар чир хьун патал я филологиядин илимрин кандидат, я доктор хьунухь герек туш. Обществодин лап гегьенш къатар патал чапнавай эдебиятдин энциклопедиядайни малум жеда хьи, неинки азербайжанрин, гьакӀ абурун чӀехи «мирес» тир, чпиз дамахдивди «османлуяр» лугьузвай туьркверин поэзияни фарс ва араб поэзиядин бинедаллаз арадал атана ва вилик фена. XV асирдал къведалди абурун поэзиядин чӀал – фарс, илимдин чӀални – арабринди тир. Туьрк чӀалан фонетикадихъ галаз (иллаки ачух сесерин жигьетдай) кьун тавунвай кӀалуб тир аруз ишлемишуникди гьатта абурун литературный чӀални
кваз къайдадай акъатнай (Аруз арадал гъун патал жезмай кьван гзаф араб ва фарс гафар ишлемишун герек жезвай. Гуьгъуьнай лагьайтӀа, чӀалан устадрин лексикадин чӀехи пай тешкилзавай и гафари хсуси туьрк гафарин чка кьазвай). Туьркия гьукуматдин дережада аваз чӀал маса чӀаларин гафарикай михьи авуниз мажбур хьанай… Анжах и са делилдай аквазвайвал, неинки азербайжанар, гьакӀ эхиримжи са шумуд асирда вичикай вири туьрк миллетрин культурадин центр хьайи Туьркияни поэзиядин барадай «гьасилзавай» миллетрик ваъ, «серф ийизвайбурук» акатзавай. Идан патахъай азербайжанрин тӀвар-ван авай шаиррини чпин эсерар фарс чӀалалди, адан къанунрин бинедаллаз яратмишуни шагьидвалзава. Им вирибуруз, гьа жергедай яз, Дагъустандин литературоведризни ашкара кар я, яни им гьуьжет алай месэла туш. Ингье и кардин гьакъиндай С. Юсуповади «Инходай тир Гьажи-Али» илимдин кӀвалахда куьрелди, амма акьалтӀай жаваб яз гьикӀ кхьенватӀа килигин: Фарс чӀалал кхьенвай эсеррилай азербайжанрин, туьркверин, Индиядин мусурманрин эдебиятрин бине башламиш хьана». И ктаб чаз Эминакай «материалар» кхьизвай, лезги мискӀин чукӀурна маса миллетдиз ким кутазвай «жуванбурузни» теклиф ийиз кӀандай. Къуй чир хьурай, жуван халкьдин шаирдикай гьикьван кӀанивилив ва гьуьрметдив ацӀанвай гьиссералди (дуьм-дуьз ва умуми гафаралди малумарнавай ваъ, гьар са гафунай, гьар са цӀарцӀяй, гьар са чинай малум жезвай), илимдал бинеламиш хьанвай кӀвалах гьикӀ кхьин лазим ятӀа. ИкӀ хьайила чавай къейд ийиз жеда хьи, Эминан яратмишунар рагъэкъечӀдай патан поэзиядин таъсирдик кваз, адан къанунрин ва истемишунрин бинедаллаз вилик физвай. Эминан лайихлувал сифте нубатдай яз адакай ибарат я хьи, ада лезги чӀални рагъэкъечӀдай патан поэзиядин чӀаларикай сад авуна, чи чӀалални и поэзиядин вири истемишунриз жаваб гузвай жавагьирар тесниф жедайди тестикьарна. Гьа икӀ къуншияр тир азербайжанрин поэзиядикайни лугьуз жеда. Бес азербайжанрин «таъсир» квекай ибарат я? «Географиядихъ», яни туьрк чӀалан арачивилихъ авай метлебдикай рахун тавуртӀани жеда: Эминаз гьам фарс, гьамни араб чӀалар хъсандиз чидай. (Советрин девирда чи эдебиятдиз урусрин эдебиятди авур таъсирдикай рахадай чӀавуз чна чини урусрин арада авай вири халкьар рикӀел хкизвач эхир!) Эгер чун са легьзеда азербайжанрин ва рагъэкъечӀдай патан поэзия – ибур гьа са гафар я лагьай фикирдихъ галаз рази хьайитӀани, кьилди къачур са шаирдиз паталай ийизвай таъсирдикай рахадай ихтияр авани? Чи фикирдалди ваъ. Вучиз? И суалдиз жаваб гун патал чна сифтени сифте рагъэкъечӀдай патан поэзиядин кьетӀенвал вуч ятӀа рикӀел хкана (я тушни чирна) кӀанда. И кьетӀенвал квекай ибарат я? Сифте нубатдай яз ляфадихъ (мана гафарин куьмекдалди малумарунин къайда) манадилай (поэтический тема, я тушни идея) важиблувал хьуникай. РагъэкъечӀдай патан поэзия, гьавиляй, нормативный поэзия я, ам къанундиз кӀевелай табий я. Эгер рагъакӀидай патан эдебиятда яратмишунриз къимет гудайла гьар са авторди вичелай вилик хьанвайбурун яратмишунриз ухшар тушир эсер теснифун фикирда кьазватӀа, автордин бажарагъ асул гьисабдай яз адан яратмишунрин тикрар тежезвай кьетӀенвилерилай аслу жезватӀа, рагъэкъечӀдай патан поэзияда шаирдиз къимет гудай чӀавуз кьилинди – ада вирибур патал къанун яз кьабулнавай адетар ишлемишунин устадвал я. Сарикъат – масадан тема къачун, – чарасуз шартӀарикай
сад яз гьисабзавай. Анжах са темаяр къачунал сергьятламиш жезвачир умуми фондунай гьакӀ художественный такьатарни, поэтический кӀалубарни къачун адет тир. Гьавиляй са шаир масадалай анжах вичин шаирвилин устадвилелди тафаватлу жезвай. Ибур чи фикирар туш. Абурухъ галаз мукьувай ва дериндай таниш жез кӀанзавайбуруз чавай сифте нубатдай яз Фельштинскийди арабрин литературадин тарихдай кхьенвай кӀвалахар теклиф ийиз жеда (гьа жергедай яз Эминакай кхьизвай «жуванбурузни»). Белки и чӀавуз абуру, Эминанни Физулидин кьуд цӀар чеб-чпив гекъигна: «Пагь, килиг гьа, Эмин адаз гьикьван ухшар ятӀа», лугьуз мягьтелвилин ва разивилин ванцелди ийизвай чпин гьарагъунар, «гьейран» хьанвай чпин гьиссер халис илимдин кӀалубра тваз халкь алдатмишунин, милли дамах тир Эминан поэзиядин гьайбатлу дараматдин хандакӀар барбатӀ авунин чӀуру гьерекатар акъвазарин?! Акъвазарун чарасуз я, вучиз лагьайтӀа абурулай гъейри и кардал машгъулбур мадни ава. Абурухъ галаз чун гьар камуна дуьшуьшни жезва. Бязибуру Эминахъ азербайжан чӀалалди кхьенвай эсерарни ава лугьуз, им адаз къунши поэзияди авунвай таъсир яз гьисабзава, амма и кардин себеб масад я. Гьар са шаирдин мурад вич жезмай кьван гзаф чкайра машгьур хьун я. Туьрк чӀаларин география фикирда кьурла, чаз Эминан и кам квехъ галаз алакъалу тиртӀа регьятдиз малум жеда. Эрменийрин са жерге ашукьрини гьа и «география» фикирда кьуна, чпин эсерар туьрк чӀалал яратмишнай. И карди абуруз чпин тӀвар анжах са Эрменистандал сергьятламиш тахьана машгьурдай мумкинвал ганай. Маса патахъай, жувалай вилик хьайи, я туш хьи жуван девирдин тӀвар-ван авай шаирдиз назира кхьин патал (жуван устадвилин барабарвал, я тахьайтӀа артуханвал малумарунин мураддалди) гьа шаирдин чӀалакай менфят къачун чарасуз я. Азербайжанрин чпин вири дуьньядиз машгьур шаиррини эсерар фарс чӀалал кхьинин себебрикай сад гьа им я. Вич поэзиядин чӀал яз кьабулнавай фарсидал кхьей чӀавуз абурун эсерар дуьм-дуьз гекъигна тайин тир къимет гунин шартӀар арадал къвезвай. ЧӀалар гьар жуьрединбур хьайила, шаиррин устадвилин дережа гекъигиз жедач, я ихтиярни авач. Устадвал – им тайин тир чӀалан вири рангарикай ва мумкинвилерикай (художественный такьатар умуми тир чӀавуз) гъи къайдада ва гьикьван гегьеншдиз менфят къачузватӀа къалурун я. Им Эминни азербайжан шаирар сад садав урус чӀалаз элкъуьрна гекъигзавайбуруз, бязи вахтара вичиз са чӀални бегьемдиз чин тийиз) мадни са уьмбуьгь я. Дугъри я, бязибуру и кар патал Эмина туьрк чӀалал теснифнавай цӀарар ишлемишда. Амма и цӀарар гекъигун патал стилистикадин кьетӀенвилер фикирда кьуна кӀандайди абуру рикӀелай алудзава. Гьелбетда, гекъигунин анализ стилистикадин дережада аваз кьиле тухун – им акьалтӀай четин кӀвалах я. И чӀавуз алимдиз лингвистикадин рекьяйни дурумлу чирвилер герек жеда. Гьавиляй, адет яз, гекъигунар темадин ва художественный такьатрин арада авай ухшамишвилер «жагъуруналди» (абур ухшар хьун VII асирдилай XIX асирдин юкьваралди давам хьайи рагъэкъечӀдай патан классицизмдин чарасуз шартӀ тирди рикӀелай алудна) ва идан бинедаллаз чпин къейдер авуналди сергьятламиш жезва. Инай аквазвайвал, рагъэкъечӀдай патан поэзиядик акатзавай шаиррин яратмишунар гекъигдай чӀавуз и гекъигун (чӀал сад яз хьайитӀа) анжах сти-
листикадин ахтармишуниз элкъуьн лазим я. ИкӀ тахьайтӀа, умумибур тир художественный такьатар ва кӀалубар ни фад ишлемишнатӀа (яни вуж дидедиз фад хьанатӀа) гьам виниз хкажун жеда, яни художественный жигьетдай ийизвай ахтармишун хронологиядин ахтармишуни эвезда. «Вагъифни Эмин» хьтин илимдин ахтармишунар кхьизвай ксари и кар рикӀелай алудна виже къведач. И гекъигунин сиягь кьадарсуз яргъи жеда. Адак са азербайжанар ваъ, гьакӀ рагъэкъечӀдай патан поэзиядик акатзавай хейлин маса миллетарни кутуртӀа жеда. Гьабурун ва Эминан яратмишунрани чаз гзаф сад хьтин лишанар жагъида, вучиз лагьайтӀа абур вири классический поэзиядин къанунди ва нормативнивили типламишнава. Гьавиляй абурун эсеррин тематика, художественный такьатар, кӀашубар гекъигиз, «кар кьетӀдай» къейдер авун – им цавуз тфенг ягъун я (ван ийида, амма гъилиз са затӀни къведач). Гьелбетда, илимдин жигьетдай. Им гьакӀ илимдин методология, векъидаказ чӀурун, яни рагъакӀидай патан эдебият ахтармишунин къайдаяр рагъэкъечӀдай патан поэзияда ишлемишун я лагьай чӀал жеда. Эминав чавай анжах лезги чӀалал яратмишзавай шаиррин эсерар гекъигиз жеда (устадвилин дережа тайинарун патал). Гьайиф хьи, ихьтин бажарагъ авай, я туш хьи адаз мукьва шаирар чахъ гьеле авач. Муькуь патахъай – чавай и кардал дамахни ийиз жеда: халис вичиз тешпигь авачир хьтин бажарагъ анжах са шумуд асиррилай пайда хьун мумкин я. Лезгийрихъ ам хьана, гьавиляй чна адал гьахълудаказ дамахни ийизва (Макъаладин тӀварцӀелни чаз гьа и фикир тестикьариз кӀанзава). И кар фикирда кьуна Эминаз авунвай «таъсирдикай» ваъ, Эмина авур ва ийизвай таъсирдикай илимдин кӀвалахар кхьена кӀанда. Ихьтин кӀвалахрин кьадар лагьайтӀа, алай вахтунда лап тӀимил я. Эминакай кхьизвайбур, адет яз, регьят суалриз жаваб гуз алахъзава: «Эмин мус дидедиз хьана?». «Ам гьи хуьряй тир?» ва масабур. И винидихъ тӀварар кьунвайбур, гьелбетда, илимдин метлеб авай, чпикай кхьиниз лайихлу месэлаяр туш. Садазни сир туш хьи, Эмин мус ва гьина ханатӀа къалурнавай документар авач, а девирда абур садазни авачир. Гьавиляй хайи йисакай рахадай чӀавуз гьамиша «тахминан» гаф ишлемишун лазим я. И гафуни лагьайтӀа, гьар жуьредин йисар къалурдай ихтияр гузва. Гьуьжетар авунни герек туш. Хайи чкадикай рахадайлани рикӀел хвена кӀанда: Эмин анжах са патан, са райондин, са хуьруьн, са тухумдин, са хзандин хва ваъ, вири лезги халкьдин хва я, адан тӀвар гьар садаз талукь я, ам вирибуруз мукьва я. Гьуьжетар квез герек я? И месэла датӀана къарагьарзавайбуруз Ханбиче Хаметовадин чӀалар чидачни? Чи фикирдалди, абурухъ галаз таниш хьайидалай кьулухъ ихьтин гьуьжетар акъваз хьун лазим я:
Эмин патал чи гьуьжетар куьлуь я, Цилинг хьанай, Ялцугъ хьанай вуч ава. Лезги халкьдихъ Етим Эмин вич ава, Адан тӀварцӀиз девирарнн куьруь я.
Чна и макъалада ихтилат физвай чпи гьавайда къуватар чӀуру рекье харжзавай «жуванбурун» ва «чарабурун» тӀварар кьунвач. И кардин себебни герек тушир мукъаятвал авун, игьтиятвал авуниз, кичӀе хьуниз рехъ гун туш. Чи фикирдалди, абурун тӀварар Эминан пак тӀварцӀихъ галаз санал, са макъалада хьуниз лайихлу туш. Къуй абур гьамиша тӀвар алачиз амукьрай!
Кьиникь са затӀ туш хьи акьван – Адалат чаз хьана масан...
Лезгияр, дерин тарих хьиз, гьа тарихдиз кутугай культура, искусство, литература авай халкь я. Дувул деринриз фенвай Алпан уьлкве авай вахтарилай башламишна, лезги халкьдихъ гилани яргъал гъетери хьиз экв гузвай кьакьан руьгьдин чешнеяр – камалэгьлияр, алимар, художникар, шаирар хьана. Абурун виридан тӀварар чаз гьеле бегьем тайин туш. Аллагьдиз шукур, эхиримжи йисара яваш-яваш чал чи ирс, чи тарихдин чинар агакь хъийизва. Чи культуради ва литературади дувул ягъун патал, гележегдин бине кутун патал, гьар са несилдин кӀвенкӀвечи векилри чпин чанар гана, къадирлу халкьдини абурун тӀварар вичин зигьинда, вичин руьгьдин, хурун дафтарда хвена. А баркаллу векилрин арадай, виридалайни кьакьан кукӀуш хьиз, Етим Эмин хкаж жезва. Етим Эмин... И багьа тӀвар тийижир лезги квел гьалтдач. Эгер са мус ятӀани чи несилдик гьахьтинбур пайда хьайитӀа, ам лезги миллетдин кьилел еке бед-бахтвал атана, ам, миллет хьиз, къурхуллувилик акатна лагьай чӀал я, еке гъалаба кутадай лишан я. Куьз чаз Эмин икьван багьа, икьван сейли я? Квевай я шаирдин чӀехивал? СИФТЕНИ-СИФТЕ, лугьун хьи чна, бажарагъ тӀебиатдин патай кьетӀен пай я. И дуьнья, инсаният бажарагълу инсанрин гьайбатдилай аслу я. Бажарагълу шаир вичин бажарагъдин лукӀ я, бажарагъни – халкьдин лукӀ. Амма берекатлу чилиз фейи твар кьил хьана хкведайвал, аллагьдин патай пай ганвай шаирни руьгьдин кьил гана халкьдик акахь хъийизва. Амма бажарагъ – им анжах сифте шартӀ я. Халкьдин кьадар-кьисмет, экуь мурад, хиял къалурдай эсерар кхьин тавур шаир, гьикьван Аллагьдин патай пай ганвай кас хьайитӀани, халкьдиз ала жедач. Эминан «Гуьзел Тамум» гьикьван гуьрчег, гьикьван рикӀиз хуш шиир я. Амма шаирдин чӀехивал вичиз кьисмет хьайи четин девирда кьакьан руьгь
хуьн, шаирдин сес зенгиниз элкъуьрун, хайи халкьдин векилвал авун хьана. Гьавиляй ам чаз багьани я.
Гьарай, эллер, пис ксариз Ажеб дуьнья хьанавачни! Дугъри ксар дуьньядикай ХупӀ гуьгьуьлар ханавачни! Залумдин нефс хупӀ екеда, Шумуд гьарай гваз хкведа, Тарашна лугьуз, уьлкведа ХупӀ гьарай, афгъан авачни!
Эминан чӀехивилиз мад са шартӀ ава, амни шаирдин яратмишунрин халкьлувал я. И гафунин гъавурда дуьз акьун герек я. Бязибуруз халкьлувал кхьизвай къайдадалди, чӀалалди халкьдиз мукьва хьун, яратмишунра халкьдин сивин яратмишунрин нугъватрикай менфят къачун яз чида. Амма абур ягъай сифте вил акьазвай делилар я. Дериндай къачурла, халкьлувал халкьдивай гьикьван къачузватӀа ваъ, халкьдиз гьикьван гузватӀа, гьадакай ибарат я. И рекьяйни, гьелбетда, чи литературада Эминаз тай авач.
Чал алайди вуч къаза я? ХупӀ дарман тежер суза я! Им чӀехи касдиз арза я. Агакьдай дарман авачни?! Тахсир вуч я Эмин икӀ куз? Гьар вахтунда кӀвалер атӀуз, Гъиле кьуна, зав гвач, лугьуз, ХупӀ кесибар канавачни!
Им бажарагъ жавабдарвал я лагьай чӀал я. Жавабдарвални анжах чӀехи, халисан шаирдихъ жеда. Гьавиляй чна ХХI асирдалди шаиррин арадай хкяна, хкажна, миллетдин пайдах, руьгьдин лишан хьанвай Эминан тӀвар кьазва. Гьелбетда, ахьтин кьисмет вичел гьейранвал, гьатта пехилвал ийидай кьисмет я. И 180 йисан юбилейдиз бахшна акъудзавай нумрада виридаз малум тир делилрал яргъалди акъвазун чаз чарасуз яз аквазвач. Лап куьрелди рикӀел хкин. Етим Эминан халисан тӀвар Мегьамед-Эмин тир. Ам тахминан 1838-йисуз виликан Куьре округдин Ялцугърин хуьре дидедиз хьана. Сифте чирвилер бубадивай, ахпа кьеанви Хожа Эфендидин медресада къачуна. Эминан буба Севзихан хуьруьн къази тир, ам рагьметдиз фейила, къазивал Эминан хиве гьатна. Яргъалди чӀугур залан азардикди 46 йис хьанвай шаир тахминан 1884-йисуз рагьметдиз фена. Гьайиф хьи, мягькем дувулрин сагьибар ятӀани, гагь-гагь чаз къадирлувал бес жезвач. Академикар, профессорар, алимар кьадардалди лап гзаф хьанвай чавай, къад асир алатна, чи бинейрин иесивал ийиз алакьзавач. ИкӀ виридалайни чӀехи шаир Етим Эминан ирс кӀватӀ хъувуна са дуьзгуьн, илимдин чӀалал
лагьайтӀа, академический ктаб кьванни акъудиз хьанвач. Шумуд йисар я чун Эминан архивар авай, чилик кутунва лугьузвай хазинайрикай, сандухрикай рахаз. Къурулушарни дегиш жезва, несиларни къвез алатзава, кепек-шагьи гъилевай ксарни пайда хьанва, … амма… – вуч лугьун? Ша чна умуд атӀун тийин. Эмин хьтин шаирар гайи халкь, абуруз къимет гуз алакьай халкь эхир кьиляй къадирсуз жеч. Малум тирвал, Эминан яратмишунрин чӀехи пай чал ктабрин, печатдин куьмекдалди ваъ, кӀел-кхьин кьит тир вахтунда кхьенвай, иесини фад рагьметдиз фена, жемятдин, халкьдин куьмекдалди сиверай сивериз чикӀиз, машгьур жез агакьна. КӀвалах гзаф йисаралди давам хьана, амма шаирдин дуьнья кьетӀен дуьнья я, шаирдин чӀални адетдин чӀал туш. Адетдин инсанри, сифте нубатда мана-метлеб кьатӀана рикӀел хвейи ва тикрар хъувур шииррик, гьелбетда, хейлин дегишвилер акатна. Эминаз хас тушир гафар, цӀарар арадал атана. Ихьтин гьалара, инсаниятдин тежрибади къалурзавайвал, маса рехъ авачтӀа, цӀарцӀел кӀвалах хъувуна, шаирдин хатӀ арадал хкун чарасуз я. Адаз канонический текст лугьузва. Месела, 1998-йисуз и цӀарарин автордини Абдуселим Исмаилова гьазурна акъудай ктабдал чна гьа жуьредин кӀвалах тухванвай. Месела, гекъигин: виликан ктабра
Шукур хьуй ваз, сад аллагь, зи рикӀ чӀулав хьанва дар, На халкь авур ви лукӀар, иес вун я, ятӀа вид я кьадар. Бендедин кьил акъат тийир им вучтин я азар? Агъади гайи дердиниз дарман ийир устӀар гьинава?икӀ гьатнавай цӀарар и ктабда икӀ теклифзава: Щукур хьуй ваз, я сад аллагь, зи рикӀ чӀулав хьанва ва дар, На халкь авур ви лукӀвар я, иес вун я, вид я кьадар, Бендедин кьил акъат тийир хьурай им, лагь, вучтин азар? Заз гайи дердиниз дарман ийидай устӀар гьинава?
Эминан девир авамвили тӀушунзавай, гьахъсузвили эзмишзавай девир хьана. Адалатни инсанвал гьукум гъилевайбурун кӀвачик квай девирда, халкьдал алай азаб кужумна, адан рикӀикай яд хъвана, жуьретлу яз адан векилвал ийиз алакьай шаирдилай руьгьдин игитвал алакьна лугьуз жеда. Умудсуз хьанвай, серфе ажуз тир вахтунда Эмина халкьдин умуд хвена, къуръандин аятар хьтин марифатдин тарсар туна. Гьихьтинбур я а тарсар? Лугьун хьи, тарих мектебда авай аялди кхьизвай сочинение туш, ам сифте са жуьреда кхьена, ахпа цӀийи чарчиз алаваяр кухтуна, гуьрчегар хъувуна, акъуд хъийидай затӀ туш.
Дилийрин девран я, дуьнья гургьа-гур. Гьар са буба гачал хан я дуьньяда. Инсанар хьайила хебни жанавур, Дугъри игридаз кван я дуьньяда.
Исятда, адет хьанвайвал, гьар атай несилди, вичелай вилик квай несилдин гъалатӀар ашкара ийиз, тарихар цӀийи хъувун гьакӀан кар я.
Сада муькуьдал Гъиз чӀуру хиял,
Терг ийиз гьалал, Гьарам незава. Хьана пис асир, Гьич тийиз таъсир, Къиметдихъ есир Маса гузава.
«Кьиникь са затӀ туш хьи акьван, адалат чаз хьана масан...» лагьай Эминаз тарих тарих яз амукьдайди, баркаллу ксар баркаллубур яз, негь ксар негьбур яз амукьдайди якъин тир. Несилар къвез алатда,
ЭВЕЛ-ЭХИР пуч жеда вири са-сад, Амукьдайди са тӀвар-ван я дуьньяда.
Вилериз дуьнья акун патал, кӀвачер хайи чиле акӀурна кӀанда. Вахтуналди алцурариз хьайитӀани, санлай халкь гьамиша алцурариз жедач. Вилик вегьин тавур кам кьулухъ галамукьда. Инсан чилерал вахтуналди къвезва, инсанвал – даим. Гьахъ я пуч ийиз, я квадариз жедай затӀ туш...
Уьмуьрдин эхир нефесра ихьтин цӀарар кхьей шаирди чаз и жуьредин ва хейлин маса тарсар, несигьатар туна. ШартӀуналди Эминан шиирар пуд жуьрединбуруз паюн адет хьанва:
Яшайишдиз талукь тир чӀалара шаирди сад садаз акси къуватар яз жемят кьве патал пай хьанвайди, «дугъри игридаз кван» хьанвайди къалурзава ва вичин фикир тестикьарун патал дугъри ва игри халисан, уьмуьрда вичел дуьшуьш хьайи, вичиз аквазвай инсанрин тӀварар кьаз къалурзава ва абурухъ элкъвена рахазва.
Эй, дили-дивана, межлисдиз тамаш: Ких агъсакъал хьанва, керекул – юзбаш, Лачин – туьлек, тарлан хьайила яваш, ТипӀрез агъавал кӀан я дуьньяда.
Эмин – зулумдин душман, адалатдин терефдар кас хьана («Гьарай, эллер!», «Дуьньядиз», «Дустариз», «1877-йисан бунтариз» ва мсб.) «1877-йисан бунтариз» шиирда Эмина, са кӀусни къаб алачиз, вич халкьдин майилдал, терефдал алайди ва вичи а халкьдин векилвал ийизвайди ачухдиз лагьанва. Халкьдал алай азаб гьисснавай, адан кьисмет кьезилардай къуватар гьелелиг авачирди кьатӀанвай шаир Аллагьдихъ элкъвезва.
Етим Эмин югъди-йифди «Ребби» лугьуз шезава хьи, Фагьумна за дуьньядин гьал: мегьди-загьир жезава хьи. Куьре, Къуба, Авар дере – гьарнай есир кьазава хьи, Гила гьикӀда, эй мусурман, гьахълу са султан гьинава?
Аквазвайвал, лап гьа къе лагьай гафар хьиз я. Вахтуниз муьтӀуьгъ тахьай, вахт чпиз муьтӀуьгъарай халис бажарагъдин лишан гьа им я. Вич къведалди лезгийрихъ лезги Агьмедни Куьчхуьр Саид хьтин чӀехи, женгчи шаирар хьун Эмин патал бахтуни гъун хьана.
Ханвал ахьтин рекьин тийир къуллугъ туш, Талагьрай хьи вичин карни шулугъ туш. Кьисасдин къан мугьман жеда, азизди.
Яхул бармак чӀулав рекьел пӀир хьана: Чи хуьр, уба, вирана, уф чӀур хьана, Ругун чӀугвай рат рушарин хур хьана, Бес гьикьван хьуй и хар, тӀурфан, къарагуьн?
И ажугълу цӀарар гележег патал куькӀвей цӀайлапанар тир, девирдин гьахъсузвилер негьзавай эверунар тир. Эминан шиирра гьахъсузвилин образ кьилдин кас яз амукьзавач, ам са чӀехи образдиз элкъвезва:
Мегер гьикьван жеда вун чал гьавалат? Ша, мийир тӀун, бес я, аман дуьнья гьей! Бязибуруз я вун гъамни хажалат, Бязибуруз я вун девран, дуьнья гьей!
Пуд шаирдинни фикиррин нетижа сад я. Саидан гафар ажугълу я, Эминан цӀар сефилвилив ацӀанва, ада регьимлувилихъ эверзава:
Фана я вун дуьнья, гьич садаз тахьай, Давуд халифа яз – Давудаз тахьай, Акьван кӀевиз кьуна, Намрудаз тахьай, Низ хьана бес вакай дарман, дуьня гьей!
Гужлу ялаврин экв хъичирна квахьай Саидан цӀарарилай гуьгъуьниз Эминан гъамлу поэзия къвезва. А поэзиядин цӀарар векъи туш, абур кӀелдайдан рикӀи хъуьтуьлдиз кьабулзава, мукьва гьиссер хьиз кужумзава. Шаир вичин кьисметдай акъатай вахтунин векил хьиз рахазва, уьмуьрдин къанунриз акси туш; рази тушир дуьшуьшрани адан сес халкьдиз мукьва гафаралди акъатзава. Адет хьанвай жуьреда муьгьуьббатдин лирикадилай башламишай шаирди, уьмуьрдин писни хъсан акуна, юкьван яшдив агакьайла, дерин мана-метлеб-
дин, инсанвилин гьиссерив ацӀанвай философиядин камаллу шиирар кхьиз башламишна. Вичин девирда яшамиш хьайи маса халкьарин векилиз хьиз (Вагъиф, Саят-Нова, Махтумкъули ва масабур) Эминазни дуьнья гьахълу рекье твадай рекьер жагъанач, амма и авай гьал мусибат тирди къалурзавай цӀарар ада яратмишна. Эхирни, гьакълу рекьер тачагъай шаир Аллагьдихъ элкъвена рахазва. Амма вахтуни акъваз тийиз кӀвалахзава. Тарихдин вакъиайри шаирдин вилер ахъайзава. «1877 йисан бунтариз» шиирда шаирди дагъвийри азадвал патал тухвай женгериз къимет гузва, халкьдин тереф хвена, зулумкарар русвагьзава. Шаирдин цӀарариз ажугълу нагъватар къвезва.
Эй, дели-дивана, къелем яхъ гъиле, Душманрин чанда тур са велвеле, Гъейриди кьамир на яр-дуствиле, Сакитвилиз гьам душман я дуьньяда.………………………. Им захъ авай акьул я, дуст, гила за ваз лугьузва, Уьлкве тӀараш-пӀараш хьана, гьарда санихъ тухузва, Зи меслегьат кӀанибуруз за меслегьат къалузва, Ихьтин заманадал види гьахъсуз ихтибар хьана хьи.…………………………. Россиядин кӀеви зулум Са къуз адаз жеда къалум, Ийиз ацукь сабур, фагьум, Им вуч мусибат хьана хьи. Ших-Бубади чӀугур азаб, Рази хьана уллу аббаб Мус ахквада и инкъилаб, Им вуч мусибат хьана хьи.
Гьелбетда ихьтин ажугълу цӀарар жемятдин вири къатари сад хьиз кьабулнач. Азаб алай халкьдин чӀехи паяриз хуш чӀалалди кхьенвай шиирар кьакьан дережадин поэзиядай кьан тийизвайбурни хьана. Уьмуьрдин вири хилера кьве жуьредин векилри (кесиб-синифрин ва «буржуазный интеллигенциядин) кӀвалахзавай. Еке тарихчи, алим Алкьвадар Гьасанни Е. Эмин са несилдин векилар тир. Абур чеб-чпихъ галаз таниш тир, арада чар-суьгьбет авай ксар тир. Амма алимдин ктабра, сиягьра Эминан тӀварни авач. «Им гьикӀ хьайи кар я? – лугьуз суалар гзаф ава. Инал Сулейманан цӀарар рикӀел хквезва:
Я стхаяр, пул авайдаз Начаник уртах хьана хьи. Вичиз девлет бул авайдаз Кесибар алчах хьана хьи.
Агьвалатдин дуьз гъавурда акьур халкьди алимдин сиягьра авай тӀварар хвенач, абур руг хьана квахьна. Эминан тӀвар лагьайтӀа рикӀел атӀанвай руьгьдин нехиш хьиз чилин винел уьмуьр амай кьван даим амукьда. Эминан яратмишунра муьгьуьббатдин шиирри кьетӀен чка кьазва. Халис чӀехи шаирдин гьакӀ хьунни буржарикай я. РагъэкъечӀдай патан уьлквейрин
поэзияда вичел къведалди адет хьанвайвал, Эмин дишегьлидиз, са уьмуьрдин няметдиз хьиз, машгъулатдиз хьиз ваъ, вичиз Фелекди шириннавай ярдиз, барабар инсандиз хьиз, дустуниз хьиз, килигзава. Эминан вахтунда ихьтин кам еке викӀегьвал тир. Халис ашкъидин михьивал, экуь мурадрин кьакьанвал, фикирдин деринвал, дустуниз вафалувал, рикӀин чӀехивал – ибур, Эминан шиирар кӀелайла, чи рикӀел алкӀизвай запабар я, чи кьиле гьахьзавай дуьаяр я, чаз шаирди тунвай весияр я. Диндин ктабра (кьуръанни кваз) муьгьуьббат гаф авач. Эмин вич динэгьли кас тиртӀани, адан шииррай дишегьлидин руьгьдин аслу туширвал, такабурвал аквазва. Им, гьелбетда, Эминан аямда цӀийивални тир, векӀегьвални. Кьилдин дишегьлийрин тӀварар кьаз кхьенвай шиирра абурун къамматар, йисар фирдавай, са еке къамматдиз элкъвезва, а къамматдин тӀварни уьмуьр я, шадвални гъам, шелни хъвер какахьнавай садан кьилни акъат тавунвай уьмуьр; вири лукӀвиле кьунвай, эхир нефесдалди умуд хуьзвай еке къуват уьмуьр-муьгьуьббат.
Вил вегь, килиг вун магьалдиз, Гьам масадаз, гьам ви гьалдиз, Хьунухь ихьтин паб кьегьалдиз Тамам барабар аскер я.
Кьеб эчӀягъиз, тур гатаз, цан цаз девирар къвез алатна. ЦӀаяривай куз тахьай, вацӀаривай тухуз тахьай, душмандивай кӀур гуз тахьай мани несилрилай несилрал фена. Адет яз зил кьадайбур хейлин жеда, кьил кутадайди сад, са гафуналди Эмин – чи чӀал, чи ахлакь, чи руьгь, чи манидин кьил. Ам чаз гайи Аллагьдиз шукур хьурай, тахьайтӀа ихьтин цӀарар ни кхьидай:
Дуьнья ачух я, гуьлуьшан рагъ аваз, Куьз шеда яр, чапла виле нагъв аваз, Фагъир Эмин вич декьена сагъ амаз, Садра ширин ихтилат кьван хъидачни?
Эмин – им лезги литературадин чӀалан бине я. Гзаф чӀалар чидай шаирди вичин жавагьирар хайи лезги чӀалал кхьена. Дерин кьатӀунар, еке бажарагъ авай шаирдиз миллетдин гележег патал чӀал гьихьтин къуват ятӀа чидай. Уьмуьрдин чарх элкъвезва, вахтунин саф даим кардик ква. А сафунин кукӀвал анжах чӀехи, кьакьан руьгьдин жавагьирар аламукьда. Амай куьлуьшуьлуьяр руг хьана кӀаник авахьда. Эминакай лагьайтӀа, чаз даим инсанвилин, гьахъвилин, марифатдин чешне хьанва. Гьавиляй чна чун Эминан халкь я лагьана хиве кьазва ва и кардал дамахзава.
Чал Эминан халкь лугьудай тӀвар ала. Руьгьдин къеле мягькем хьунал кар ала.
Эминан шииррин кьилин кьетӀенвал ам я хьи, абур кӀелиз регьят я, абура кьил какадардай хьтин къекъуьнар ва кьуьруькар авач. Адан чӀаларикай рахай ва я кхьей бязи ксари ихьтин «адетдинвал» шаирдин яратмишунрин «зайифвал» яз гьисабзавай дуьшуьшарни тахьана авач. Амма гьакъикъатда акӀ туш. Эмин халисан, чӀехи дережадин, вичин шиирар кӀелдайла дерин фагьум-фикир авун лазим жезвай шаир я. Эминан шиират вуч затӀ ятӀа кӀелдайбурувай фикирдиз гъиз хьун патал заз «аквадай» мисал гъиз кӀанзава. Шалбуздагъдин ценерив алцифай михьи яд авай, вич чилин къатарай къвезвай са булахдикай арадал атанвай са гуьзел вир ава. Адал Суьрме аватай вир тӀвар ала. Вучиз и тӀвар алатӀа, ам кьилдин тарих я. Адакай халкьдин сивера риваятар ама, бязи шаирри адакай шиирарни поэмаяр кхьенва. И вирин кӀане авай яру, къизилдин кӀусар хьтин чиргъ лап мукьваллайди хьиз аквада, налугьуди вавай, гъил це туртӀа, гъапаз са шумуд къван къачуз жеда. Вир са акьван деринди тушир хьиз жеда. Амма гьакъикъат масакӀа я. Эгер вирин циз са бицӀи къван гадарун хьайитӀа, ам кӀаниз аватун патал са кьадар вахт фида, яни им вир деринди я лагьай чӀал жеда. РикӀивайни и вир деринди я, амма адан алцифвили, ам даязди хьиз къалуриз, чи вилер алцурзава. Эминан шиирарни гьакӀ я. Абурун алцифвили, михьивили чаз абур регьятдиз гъавурда акьадайбур хьиз, адетдин хьтин шиирар хьиз къалурзава. Амма абурун халисан деринвилив, мана-метлебдив агакьун патал вахт кӀан жеда, чирвилер герек жеда. Етим Эминахъ сирерни керематар гзаф ава. Абурай виридай кьил акъудиз хьун мумкин туш. Вучиз лагьайтӀа чав адан ирс вири тамамдиз агакьнавач, адан са пай, мумкин я, чӀехи пай гел галачиз квахьнава. ИкӀ тирди адан уьмуьрдикай халкьдин сивера амай гьадисайри лугьузва. Адан уьмуьрдин уламарни чаз вири тайин хьанвач, абуруз талукь ва чпел шак гъиз тежедай хьтин делилар тӀимил ама. Амма, чав агакьнавай ирсинини, шаирдин уьмуьрдиз талукь делилрини Етим Эмин зурба инсан ва чӀехи шаир хьайиди къалурзава. Эминан чӀехивал куькай ибарат я?
Ада, лезгияр Урусатдик экечӀай девирдин шаир хьуналди, лезгийрин цӀийи эдебиятдик кьил кутуна, лезги чӀалал халисан ва шииратдин вини дережадив агакьнавай эсерар кхьиз хьун мумкин тирди тестикьарна. Адан гуьгъуьнлай пайда хьайи вири шиират, са шакни алачиз, Эминан таъсирдик кваз арадал атайди я. Шаирдин вичин аямдаррини и кар хъсандиз кьатӀузвай. И жигьетдай са шумуд мисал гъиз жеда. Эминан чӀехи дуст хьайи, Къафкъаздин чӀалар дериндай ахтармишай алим П. К. Усларан гъилик кваз кириллицадин бинедаллаз лезги чӀалан алфавит туькӀуьрай ва абжуз (букварь) акъудай Къазанфар Зулфукъарова вичин шиирда вичин вил Эминан шииррихъ галайди ва шаирди Бедел-Виранадиз (им Къазанфаран тахаллус тир) чирагъ куькӀуьрна лугьузва. Шиирдай и чирагъ Эмина вичин дуствилелди, вичин чӀаларалди куькӀуьрнавайди аквазва. Эминан девирда уьмуьр тухвай Вини-Хъартас Эрзиханани Эминаз бахшнавай са шиир малум я. Кирамди, Эмин вичиз акур кас туштӀани, ам акунихъ вил гала, «Ви мецелай чкӀизва рагъ» лугьузва. Эминан аямдар хьайи, амма вичин тӀвар малум тушир са шаирди чӀехи устад кьейидалай кьулухъ кхьенвай са шиирни чав агакьнава. Ана ада вичи «мажмуъ ктабдай», яни жуьреба-жуьре шаиррин чӀалар кӀватӀнавай антологиядай Эминан шиирар кӀелайди ва абурукай «Ажеб хуш тир чӀалар рикӀиз», «Гьар са чӀал я пара ажеб», «КЪИЯМАТ-КЪАЛ адан асар зая жедач» лугьузва. Ибур Эминан шаирвилин бажарагъ адан вичин девирда халкьди ва къелемдин стхайри дериндай кьабул авунин акьалтӀай шагьадатнамаяр я. Эмина лезги шииратдин уьлчмеяр тайинарна, РагъэкъечӀдай патан шииратдай атанвай, виридаз гашкӀум хьанвай образарни гекъигунар цӀийи хъувуна, абуруз цӀийи нефес гана, вичин девирдиз къимет гана, адан суфат ачухарна, гьукумдинни яратмишзавай касдин алакъайра кьвед лагьайда вичи вич гьикӀ тухун лазим ятӀа чешне къалурна, яшайишдин вири уламра халкьдин пад хуьнин терефдал хьана. Ада вичин шиирралди вичин хсуси уьмуьр тухуналди инсанвилин, ягь-намусдин, ахлакьдин рекьяй гзаф кесерлу весияр туна. Инсандин тӀебиат чируналди ада хкудай нетижаярни кьетӀенбур хьана. Фана дуьньяда, яни вичин винел вири дегиш жезвай, вири алатна физвай дуьньяда инсандивай таз жериди тек са «тӀвар-ван» тирди лагьана. Им дерин фикир я. Тазвайбуру я хъсан, я пис тӀвар тазва. Хъсан тӀвар тун регьят кар туш, амма гьар са кас гьа и кардихъ гелкъуьнихъ эверзава шаирди. Дуьньядин эдебиятда инсандин нефсиникай къанихвиликай вири чӀехи шаирри, гьикаятчийри кхьена. Амма нефсинин шикил вилериз аквадайвал, кьилдин махсус къаматда аваз чӀугурди са Етим Эмин я. Эминаз вичин шаирвидин дережани тӀвар багьа тир, ада абур датӀана вини дережада аваз хвейиди,ам и кардив лап рикӀ гутуна эгечӀзавайди адан крарайни, чӀаларайни аквазва. Адалай РагъэкъечӀдай патан чӀехи шаиррихъ галаз вичин къелемдин къуватар алцумун, абурулай гьакӀ кьуру чешне къачун акъваз тавуна, абурухъ галаз акъажунриз экъечӀдай жуьрэт ийизни алакьна. Вич халисан мусурман яз, шариатдин къази яз, ада вичиз, шаирдиз хьиз, диндин часпарра дарзавайди, вич а сергьятрай экъечӀуниз мажбур жезвайди гьиссзавай, и жигьетдай ада вичивни, вичин патав гвайбурувни, амай дуьньядивни четин суалар гузвай, ада и дуьнья тешкилнавай тегьердал шак гъизвай, Аллагьдивай са касдиз кьванни даиман уьмуьр гана, адав чиуьмуьрдин мана-метлеб вуч ятӀа чириз тун тӀалабзавай. Ибур диндал алай касдивай регьятдаказ лугьуз жери гафар тушир. Вич мусурман яз, ада лезгияр Урус гьукуматдик хьун дуьз кар яз гьисабна, тарихдин уламра кар кьетӀидаказ гьялна кӀани вакъиайра ада Къафкъаздин халкьар чпин гелел гъиз кӀанзавай мусурман уьлквейрин пад хвенач, инкъи-
лабралди инсанрин уьмуьр хъсанвилихъ дегишариз тежедайди тагькимарна. Гьа са вахтунда ада гьукумдихъ ва гьукумдаррихъ инсаф ва адалат авачирди къалурна ва абур тахьуни уьлкве чкӀинал гъидайдакайни лагьана. Инал къейднавай и вири лишанрикай чун и ктабда раханва. Иранрин са шаирдихъ пуд чепелукьдикай кхьенвай са шиир ава. Абуруз пудазни цӀун гьакъикъат гьихьтинди я тӀа чириз кӀан хьана. Сад лагьай чепелукьди, яргъалай цӀуз килигна, лагьана: «Ада экв гузва». Кьвед лагьайда, са кьадар цӀуз мукьва хьана, къейд авуна: «Ада чим гузва». Пуд лагьай чепелукь цӀун къенез гьахьна, ам ана кана чӀух хьана. Адаз цӀун тӀебиат, гьакъикъат гьихьтинди ятӀа тамамдиз чир хьана, амма адавай ам амайбуруз лугьуз хьанач. Етим Эминан уьмуьрни кьисмет, ам дуьньядив эгечӀай саягъ и пуд чепелукьдин кьисадив гекъигиз, «алцумиз» жеда. Адан яратмишунарни пуд чкадал пай жезва. Сифтегьан пай жегьилвилихъ, муьгьуьббатдихъ галаз алакъада ава. Вич и и береда муьгьуьббатдин азабрик акатнатӀани, шаирдиз дуьнья экуь яз, бахтавар яз аквазва, ам муьгьуьббат кьилиз акъатунихъ, вични вичин яр сад хьунихъ гелкъвезва. И бере и «фана дуьньядин» цӀуз яргъай килигай сад лагьай чепелукь я. Кьвед лагьай бере адаз муьгьуьббатда вичин бахт жагъана, дустарин, жемятдин арада хьана, ам кӀамбурдал хьайи вахт я. Ам акьван яргъал фенач. «ЯРУ-ЦӀАРУ, гуьллуь читиникай» валчагъда къазаб туна дамахарни ада авуна, вичин къазивилин везифаярни рикӀ гваз, гьахъ гваз, инсанар рази жедайвал тамамарзавай. И бередиз бахшнавай шиирар чал тӀимил агакьнаватӀани, абур михьиз хьаначир лугьуз жедач. Вичин уьмуьр къулай тирлани, шаирдин рикӀ халкь авай четин гьалдикай секин тушир. ЯтӀани, и бере шаир дуьньядиз мукьувай килигай ва адан цӀу чим гузвайди гьиссай кьвед лагьай чепелукь я. Шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин пуд лагьай бере виридалай кьилин, вакъиайралди ва шиирралди девлетлуди, амма сагъламвилин жигьетдай лап четинди хьана. Вичин уьмуьрдин сад лагьай береда Туьквезбанан дидарда ирид йисуз хьайивал, адан эхиримжи берени ирид йисуз давам хьана. И йисара ам месел алаз хьана. Адаз дуьньядин, инсандин суфатар капаллайди хьиз ачух хьана. Адаз чӀехи гьакъикъатар ва керематар акуна. И бере цӀуз гьахьай пуд лагьай чепелукьдив гекъигиз жеда. Чепелукьдивай цӀун гьакъикъат гафаралди лугьуз хьанач. Амма Эмина и дуьньядинни инсандин гьакъикъат, уьмуьрдин метлеб вуч ятӀа шиирралди лагьана. Пуд лагьай бередин чӀалар и дуьньяди инсандиз ганвай зурба хажалатдин цӀун къеняй авунвай зурба гьарай я. Вичин хсуси мусибатдани ам халкьдин шаир яз амукьна. Етим Эминан ирс датӀана алимрини, шаиррини, кӀелзавайбуруни датӀана гъилик ийизва. Адакай кхьизва, адан деринар, сирер ачухиз алахъзава. Эминал чи гьейранвал садрани акьатӀзавач. Им адан ирс деринди тирвилин лишан Я.«ДЕВИРАР. Девиррал – Эмин», – кхьенай чи аямдин кьилин шаиррикай сад хьайи Ибрагьим Гьуьсейнова. Лезги халкьни адан чӀал амай кьван гагьда чи шаиррин цӀиргъина Етим Эмин сад лагьайди яз амукьда.
Халис гуьзел шиир теснифунин сирер куьлуь я. Гьар са шаир абурукай жезмай кьван гзаф ва хъсандиз менфят къачуз алахъда. Шаирдин устадвал хсусан гьа и кар адалай алакьунин тегьердилай аслу жеда. Чи шииратдин классик Етим Эмин лагьайтӀа, и жигьетдай пешекар устад тир. Ада менфят къачун тавур саягъар, рекьер, мумкинвилер мадни ама лугьун четин я. Адетдин рахунилай шиир тафаватлу ийидай, адакай гуьрчег имарат арадал гъидай къайдаяр ва мумкинвилер вири сад туш, абур жуьреба-жуьре я. Абурукай хейлинбур чи япари гьиссзава, вилериз аквазва. Месела, рифма, рефрен, агьенг, жуьреба-жуьре жигьетрай сесерин ва гьижайрин дуьзгуьнвал, бендинин къурулуш ва масабур. Амма шииратдин эсер яратмишдай такьатар анжах са къейд авурбуралди акьалтӀзавач. Халис шаирдин жебеханада хейлин маса жуьредин мумкинвилерни жеда ва ада устадвилелди абур кардикни кутада. И макъалада чун Етим Эмина ишлемишнавай чеб сесериз, цӀарариз, бендериз ва мсб. талукь тушир «таквадай сирерикай», сифтени-сифте шиирдин мана-метлебдиз талукь, чпи тайин образар арадал гъизвай чӀалан такьатрикай, ибарайрикай, къаншаррикай, гекъигунрикай, халкьдин сивин яратмишунрай къачур мисалрикай ва бязи маса кьетӀенвилерикай рахада. Етим Эминан хейлин эсерра сад-садан гуьгъуьнал алаз гзаф затӀар, лишанар ва мсб. эзберун дуьшуьш жезва. Месела, и саягъда:
Вири мисалар «Вил атӀудач дуьньядихъай…» кӀватӀалдай къачунва, абурун къвалав ктабдин чин къалурнава.
Эгер шаирди са-сад гьисаб ва я эзбер тавуна, абурукай анжах садан, къуй ам виридалайни дерин маналуди хьурай, тӀвар кьунайтӀа, абурукай анжах са келима ишлемишнайтӀа, и цӀарарин таъсир, абурун шиирдиз хас лезетлувал шаксуз зайиф жедай. И кар шаирдин бязи бендерай генани ачухдиз малум жезва:
Мез ви лал я, япар биши, вилер кур, Гъилер члахъ, кьецӀибур я ви кьве кӀур; Муькуьр гзаф, гьакь ви хилаф, хиял чӀур... Пеше даим муькуьр, фитне, дяве, къал, Гъибет пара, къалби-къара, рикӀ дагъал, Фикир лавгъа, фиил гъавгъва, бед хиял... Жасад темпел, инсаф рикӀел гъиз течиз, Акьул зелил, фагьум тӀимил, фитне ийиз, Амал азгъун, ийиз чапхун, уьмуьр физ... (157)
Бязи эсерра эзберзавай ксар, крар, аннамишунар ва я лишанар мана-метлебдин жигьетдай чеб-чпиз лад мукьва, халис синонимар-барабар манаяр авай гафар я. И амалди бендинин мана-метлеб санлай гегьеншарзава, кӀелзавайди шаирди вичин чӀалахъ агъун артухарзава:
Дуьньяда инсан жедани ажал, завал, агъривачир; Шумудни са бенде ава мескен, мяден, еривачир; Гьар са касдин югъ гьам я хьи, кьилив къвери багъривачир; Мейил, стха-хва амукьуй, Эмин ви дустар гьинава (195).
И жуьредин эзберунар ишлемишун дуьшуьшдин кар туш, абур шаирди кьасухдай гъиликди авунвай кьетӀен амал я. Чи маса шаирри и къайдадикай тек-бир менфят къачузва. (Кесиб Абдуллагь, Хуьруьг Тагьир, Шихнесир Къафланов). Етим Эмина вичин гзаф шиирра рикӀ алаз ва акьалтӀай устадвилелди ишлемишзавай къайдайрикай сад – вич рахазвайдан тӀвар кьун, гьадахъ элкъуьн я. И карни шаирди, кӀелзавайдаз шит тежедайвал, жуьреба-жуьре кӀалубра аваз, тамамарзава:
а) Санлай са шумудахъ элкъвена: Я сад Аллагь, я Пайгъамбар! И дуьнья женнет ая тӀун! (202).б) Са касдихъ (ва я ксарихъ) са шумуд жуьре элкъвена: САЛАМ-ДУЬА я квез, гьелбет, зи мецелай, рикӀин дустар. Чан аламаз хьана гъурбат, шекердилай ширин дустар. (198) в) Рахазвай кас тикрарна: Ваз вуч кӀантӀани ая, зи кар авач, яр; Ваз агь ийиз зи мецяй къведач, яр; Ша мийир икӀ, вазни хъсан жедач, яр (42)г) Шаир вич вичихъ элкъвена: Етим Эмин, ви гъам, хифет пара я (45) Етим Эмин, лагь маса чӀал (59) Етим Эмин, вун кьурада (58)
д) Виридалайни гзаф шаирди са шумуд гафуналди лагьанвай гегьенш тавакъуяр ишлемишзава:
Чан женнетдин цуьк севдуьгуьм (51) Алагуьзли севдуьгуьм яр (36) Зи рикӀин дуст Абумуслим (180)
Инал са кар манди къейд авун лазим жезва. Хейлин тавакъуйра, гьалтзавай Ифриз, Суна, Дилбер, Назлу, Назани, Зулейха ва масабур кьилдин рушарин, тайин ксарин тӀварар туш, абур вири шаирди вичин ярдиз талукь яз ишлемишзава. И тавакъуяр жуьреба-жуьре авуналди ада вичин рикӀе авай тек гуьзелдин къамат девлетлу ва гужлу ийизва. АкьалтӀай устадвилелди Етим Эмина са кар, шей ва лишан кьадардилай артух, гьакъикъатда тежер кьван екез къалуруникай «гаф яцӀу авуникай» менфят къачузва. Им, малум тирвал, анжах са шииратда ваъ, халкьдин сивин яратмишунрани, адетдин рахунрани гегьеншдиз ишлемишдай амал, чӀагурун я. Амма кар адакай кутугай чкадал, шиирдин таъсирлувал гужлу жедайвал менфят къачунал ала. Хсусан гьа и саягъ ва гьа ихьтин мураддалди абур Етим Эмина ишлемишни ийизва:
Кьве вилелай атай накъвар Ирид чиле кьар хьана хьи! (31) Машрикьдилай Магърибдал экв Ич, чуьхвердин адет ава, къарпуздилайни екеда (119) Вун такуна, накъвар Жейгьан
Дерт къати яз хьана пиян (75) НЕЧЕ-ШУМУД такӀанбур а вахтуна Хъуьредайбур вални сад агъзур жеди (87) Виш агъзур йис хьайитӀани дуьньядал Гьар са чӀавуз садан гуьгьуьл дар жеди (96) Етим Эмин ви гьар са гаф Хажалат я халкьдиз гзаф; Накъвад сел къвез кьилеллаз каф Имам Шамил есир хьанва (228).
Шиир дири ийидай, вичиз лугьуз кӀанзавай фикир ачухдиз лугьудай мумкин яз, шаирди лап гегьеншдиз гьар жуьредин затӀарив, гьайванрив, руьгьдин гьаларив гьабурухъ элкъвена, абур фагьум-фикир авай ксар яз кьуна, руьгьлу авуна, суьгьбет ийизва. И къайда халкьдин кьисайра, басняйра гзаф дуьшуьш жеда, амма ам гьакӀан машгъулвал, кьуру чӀагурун туш. Эмин хьтин дерин шаирди адакай менфят къачун тӀебии ва чарасуз кар я. Абурун куьмекдалди шаирди вичин сидкьида авай фикирар, эрзиманар вичи чӀугвазвай гьайифар лугьузва. Ихьтин шиирра шаирдин «суьгьбетчияр» гзафни-гзаф дуьнья, нефс, ватан, гуьгьуьл я:
Кьил ястухдал, хиял зи вав, Ви дерт рикӀяй фидач, ватан (216)
Фана дуьнья! Вавди я зун, Вав буьтуьн гъам жедани? (194) Эй залум нефс, ви гъиляй зун ажуз я (157) Гуьгьуьл, вун икӀ сефил межер, Дуьньяда вуч мал ава ви? (161) На ийирди вуч къал-къил я? Сабур ая, акъваз, гуьгьуьл (158-159) Я нефс, вун зав хьана душман, Иблисдив дуствал ава ви. (154)
Етим Эминан эсеррин чӀал гафарал гьалтайла, малум тирвал, гзаф девлетлуди я. Ада жуван чӀалан ва халкьди ишлемишзавай маса чӀаларай атай гафарихъ галаз санал халкьдин сивера гьеле гьат тавунвай, амма гьа девирдин интеллигентриз чидай хейлин келимаярни ишлемишзава, бязи шиирра лагьайтӀа, гьахьтин тамам ибараяр, мисалар кардик кутазва. Им са патахъай, эсердин гъавурда акьуниз манийвал гудай кар яз аквада. Амма муькуь патахъай, шиирдин вичин тегьердилай, автордиз лугьуз кӀанзавай фикирдилай аслу яз лап тӀебии кар я. Ихьтин кьилдин гафар ва я битав парчаяр ишлемишуни чӀалан жигьетдай шаирдин вичин дережа къалурунихъ галаз санал, а эсер низ талукь ятӀа, ам вуж паталди ва низ кхьенвайди ятӀа ашкара ийизва. Ихьтин ибараяр гзафни-гзаф Етим Эминан илагьийра дуьшуьш жезва, амма тек са гьабура ваъ:
...Гьам шариат, гьам тӀарикъат, гьам гьакъикъат я ваз эзбар Унсу, жинну, жумла махлукь, гьар са бенде я ваз икьрар Акунихъ вун эрзиман яз, Эмин ама такьаз кьарар, Ашукь яз вал хьавава хьи гьейран, мубарак Исмаил. (165) Я адалат, я мурувват, я бер-берекат амач хьи (186) Хубанарин шагьи-шунгъар, Гьалимат (22) Гьам муназзагь сидкьи-садикь вун я хьи; Жумла махлукьатдин разикь вун я хьи. (152) Циф чӀугвада яд гьуьлелди, Едди икьлим еридалди. (182) Жамали эйши-ишретда падишагь хьиз чагъда аваз. (71)
Инал мисал гъайи хьтин цӀарари, мукьвал-мукьвал ишлемишзавай куьруь ибайрайри ва кьилдин гафари шаирдихъ гегьенш тир чирвилер хьунин гьакъиндай, иллаки адаз рагъэкъечӀдай патан эдебият хъсандиз чир хьунин гьакъиндай шагьидвал ийизва. ТахьайтӀа, адавай, месела, ихьтин гафар, ибараяр гьикӀ ишлемишиз жедай: Сурагьи бухах, кейфи ишрет, Юсуфи Кеан, Сеньан бешират, Али ал-ала Фирдаус, Иллаявлал къиямат, луьълуьъуь агьмер, муьшки анбер, маъюс, тилмизар тесвир ва масабур. Предметар, абурун лишанар сад муькуьдаз къарши эцигуни малум тирвал, гекъигзавай затӀар кьведни къатиз, акъатна кьатӀундай, лугьузвай фикирдин гъавурда регьятдиз акьадай, шаирдиз яратмишиз кӀанзавай образ, адан къамат гужлу ийидай мумкинвал гузва. Иниз килигна гъавурдик квай теснифчийри
чпин эсерра къарши эцигуникай гегьеншдаказ менфят къачузва. Етим Эмина вичин эсеррани къаншаррикай хейлин кьадарда ва абурун хиве еке везифа туна, устадвилелди, кӀелзавайдаз хуш жедайвал, адавай квекай рахазватӀа гьам, вилик гъана вичин вилералди аквадай саягъ кьатӀуниз жедайвал хийир къачузва. Амма тӀебиатда тежер къалп къаншарар шаирдин эсерра садни авач. Ингье са шумуд мисал:
Са къуз ракъар, са къуз цифер, Лацу хъуькъвер, чӀулав зилфер. ГьикӀ акъудда йикъар йифер?.. (59) Ярдин сифет гзаф гуьрчег Лацу хъуькъвел къара бирчек. (77) ВиртӀедин кьеч гъайла кӀвализ, Шариатар физва гьуьлуьз (110) Инсанар хьайла хебни жанавур, Дугъри игридаз кван я дуьньяда. (135) Зун ви Керим, вунни зи Шагьсенем я. (21) Гьар са угъриди, игриди Тунач сефилди, дугъриди. (178) Малдин иес хьана дириди, Авачиз шаръ, я дуван, наиб (178) Гьич чин тийиз вине аван агъада Ахпа ви шив кьулухъди элкъведа, дуст. (187). Садбур шадна, садбур хьурна пашман, гьей. (127)
Виридалайни гегьеншдиз ва нетижалудаказ Етим Эмина вичин эсерра шииррин цӀарар сад хьиз, сад хьтин келимайралди башламишуникай менфят къачузва. Ихьтин цӀарар винидихъ чпикай рахай къаршивилериз лап мукьва я, амма ина къаршивал тамам цӀарцӀин ва я санлай бендинин манадикай малум жезва, кьилди къарши эцигнавай гафар абурук квач. Сад хьтин гафарал башламишзавай цӀарар, бендер рикӀел хуьз асант я, манадин жигьетдай абур, адет яз, барабарсузвилериз, инсанрин уьмуьрда виридавай кьатӀуниз жедай хъсанписвилериз, халкьдин къатарин зидвилериз талукь я. И кардини ахьтин бендер, санлай тамам шиирар рикӀел хуьн, лазим атай чкадал абур ишлемишун асантарзава. Гьавиляй хсусан гьахьтин эсерар халкьдиз ала ва хуш я. Амма абур хуш хьунихъ мад са себеб ава: ахьтин чӀалара къейд ийизвай гьахъсузвилер, садаз гун – муькуьдаз тагун анжах са девирдиз ваъ, гуьгъуьнлай къвезвай девирризни хасбур я. Гьавиляй чеб кхьейдалай инихъ алатнавай йисариз килиг тавуна шаирдин эсерар, къе кхьейбур хьиз, амукьзава:
Шумудни сад, дунья, ви залум ава, зулумиз; Шумудни са фугъара сефил ийиз, магьрумиз. Шумудни сад бейниван ава эхир фагьумиз; Шумудни сад гъафил яз, авазава ахвара. (122) Бязибурал жеда вун хупӀ гьавалат; Бязибуруз я вун дуван, адалат; Бязибуруз гуда вуна хажалат, Бязибуруз я вун игьсан, дуьнья гьей. (125) Садбурун дем, межлисар хупӀ гурна на,
Мегер ихьтин шиирар «куьгьне» жедани?! Абуру накь ваъ, къе кхьейбуру хьиз ван ва таъсир ийизва. Шиирдин ва я бендинин сифтегьан гафар тикрарунихъ авай хьтин кесер, малум тирвал, абурун эхиримжи келимаяр тикрарунихъни ава, Шииратда, иллаки Шаркь патан шаиррин чӀалара гзаф дуьшуьш жедай и амалдикайни Етим Эмина вичиз хас тир устадвилелди менфят къачузва. КӀелдайди патал и жуьредин тикраррихъни винидихъ къейд авур хьтин метлебар (рикӀел хуьз асант хьун) ава, амма шаирди адан куьмекдалди бендиник квай хъвер, айгьам ва я вичи ийизвай тенкъид гужлу ийизва, санлай эсердин мана-метлеб деринар ва гимансуззава.
Вуна хиялна: дуьньяда угъри, фасад жеч лагьана; Суду хьуналди ви кӀвализ чуьнуьхдайди къвеч лагьана, Вирт авай къаб гъвечӀиди яз, гъейридаз аквач лагьана. Вуна авур гьар са фикир гьам чӀуру хиял хьана хьи. (115) Вучиз кӀевяй акъудна на ви къуьл дуьздал алаз туна? АТАЙ-ХЪФЕЙ махлукьатдин вилер ада акьаз туна? Тухудайдаз жафа тахьуй лугьуз, сивни ахъаз туна? Фагьумайла, ваз, фукъара, лап ажаиб кар хьана хьи! (117) Акурбуру: квахь ам ваз къвеч, – лугьуда. Вичи: ваъ, акӀ ярамиш жеч, – лугьуда; Ам тахьайтӀа, вичи ризкьи неч, – лугьуда, ГьалдарайтӀан вич виртӀедин кьечал, гьей (91) Гьа пер даим ваз герек хьуй, Ви кафандиз гьа къедекь хьуй, Ви ширин чан гьакӀ гьелек хьуй, Ви гьахьтин невс над хьуй, яллагь! (90) Шад жеда завал атайла, Душманариз шел атайла, Бес за гьикӀин, хъел атайла, Хьана завай, чан къарияр! (106)
Мисалрай малум жезвайвал, рахун физвай амал, цӀарарин эхирар тир гафар тикрарун, амайбурулай гзаф чпик хъуьруьн, айгьам ва я ачух ягьанат квай эсерра дуьшуьш жезва, амма тек са гьабура Гьич шак авач, вилаятдин бахт я вун, Зумруд, мержан дуьзмишнавай тахт я вун, ЦӀувад йиса авай дамах-чагъ я вун. Кьисмет хьайид я бахтавар, Гьалимат. (22) Етим Эмин зайиф кас я, гьал авачир, Чара фикир, я бед хиял авачир, Я тӀалабдай хазина, мал авачир. Гафар виниз, крар агъуз жез тахьуй (113)
Къейд авун лазим жезва, Етим Эминан бязи эсерра са бендинин эхиримжи гафар ваъ, тамам шиирдин вири ва я хейлин цӀарар сад хьтин гафаралди акьалтӀарун гьалтзава. Месела, «Мубарак» тӀвар алай шиирда (21) пуд бендинин вири цӀарар (рефрен квачиз) «я» гафуналди куьтягь жезва (бегьем я, къелем я, Шагьсенем я; гьуьрмет я, женнет я, зиннет я; фана я, вафа я) (21). Винидихъ къейд авур къайдайри ва амалри, гьелбетда, шаирдиз вичин эсерар жуьреба-жуьре ийидай, абур асантдаказ ва лезет гудайвал кӀелзавайдан сидкьидив агакьардай, чӀехи месэлаяр, дерин гьиссер, рап-рап гудай гафарин желейра туна, куьрелди лугьудай мумкинвилер яратмишна. Амма Етим Эминан жавагьиррин хсусивилер, сирер ва себебар анжах гьабуралди акьалтӀзавач. Шаирдилай аламат жедай хьтин, са куьнизни инсаф тийидай вахтунивайни вичин нур зайифариз тахьай гуьзел шиират теснифиз алакьунин халис чӀехи сирер масадбур я: Етим Эминанз вичин багъри чӀал, адахъ галаз санал са шумуд маса чӀаларни чир хьун, лезги ва маса халкьарин сивин яратмишунар ва меденият хъсандиз чир хьун, вичин хсуси активный гафаргандин еке девлетлувал ва а хазинадай лазим атай дуьшуьшда виридалайни кутугайди хкягъиз алакьун ва эхирни вичи теснифзавай шейинив гьамиша гьиллесуздаказ, кӀевелай истемишдай, уду-будудал рази тежедай дуьстуьрда эгечӀун ва бязи масабур. Гьуьрметлу кӀелзавайдаз чун кьуру тарифрал элячӀнавайди хьиз тахьун патал тек пуд мисал: Сад лагьайди. Шаирди вичин ярдиз вишдалай виниз жуьреба-жуьре тӀварар ганва: вилаятдин бахт, зумруд-мержандив дуьзмишнавай тахт, берекатдин гьамбар, хутабайрин шагьи-шангъар, шем, дердинин дарман, назлу дилбер, азиз мугьман, кӀани яр, ширин мез, гуьрчег къамат, алагуьзли, севдуьгуьм яр, залум, суна билбил тавар суна, душман, женнетдин цуьк, таза бегьер, пеле нур авай яр, нуьгведин ич, бахтавар, гатун чими рагъ, гуьзел Ифриз, тӀебиб дарман, кушун агъ, азиз тават, межлисдин чирагъ, къизилдин пайдах, дагъдин марал мелекзада, Зуьгьре, беймирвет, наз-дамахдин султан, гьуьригилман, гуржи тават, тек лацу лиф, къизилдин зар, абукевсердин яд, лацу катран пӀарла, таза тайгъун, къарагуьз, зирек жейран, кузвай экв, шемси-къемер, шуьрбет авай гичин, цуькверин гьамбар, таза къелем, лацу шуьрбет, шекернабат женнетдин регьан, дагъларин жейран ва мсб. Кьвед лагьайди. Шаирди вичин ярдин буй-бухахдин, суфатдин, къилихдин пудкъанни цӀудалай виниз лишанар, лайихлувилер къейд ийизва. Ибур лугьудай кутугай гафар жагъун регьят кар туш. Идалайни гъейри, вичин ярдин, играми дишегьлидин тӀварцӀихъ икьван гафар лугьудай жуьрэтни гьар кткай шаирдивай, адал ашукь касдивай ийиз жедач. А лишанар умумиламишна икӀ къалуриз жеда:
1) Мез – ширин, шекер хьтин хуш, билбил хьиз рахадай;2) Беден – назик, таза къелем, гуьзел, лала хьтин;3) Сив – иер, шекердин;4) Вилер – цӀару, айна хьтин, айнахана, кагьрабаяр хьтин, булах хьтин;5) Пелен юкь – нурлуал аквадайди, самаркъанд чар хьтин;6) Пел – лацу кагъаз, лацу;7) ЧӀарар – гьекьекь, тӀавус гьейранардай, чӀулав, гьар сад са фитнечи;
Пуд лагьайди. Са артух яргъи уьмуьр тахьай, вични хейлин вахтунда уьзуьрлу яз фин-хтун тӀимил хьайи шаирдин эсерра 120-далай виниз хсуси тӀварар ава: гьа заманадин машгъур ксарин, алимрин, шаиррин, къуллугъэгьлийрин, жуьреба-жуьре эсеррин, илагьийрик квайбурун тӀварар; чкайрин, хуьрерин, шегьеррин тӀварар ква.a) Инсандин тӀварар: Абдулвагьид, Абдулгьамид, Абдурагьман Сурагъви, Абумуслим, Агъамирзе, Адам, Алкьвадар Гьасан Эфенди (Алим Гьасан; Мирзегьасан), Наиб Гьасан, Алкьвадар Гьажи, Абдуллагь Эфенди, Асланбег, Вали Султан, Велиюллагь, Гьажиабас, Гьажимурад (КьепӀирви), Гьажимурад Эфенди, Гьажи Шихбуба (Шихбуба), Гьамид Эфенди, Давуд, Дилбер, Зибюллагь, Зуьгьре, Зулейха, Имам Азам, Имам Шамил, Исмаил (Гьажи Исмаил Эфенди), Кевсер, Керем, Керим, Къазанфар, Къазахмедхан, КьепӀир Али, Лейли, Лейла – Зулейха, Лукьман, Магьсум, Мажнун, Малла Велибег, Мегьамед
Ярагъи, Мегьтибег, Мегьтизагьир, Назани, Намруд, Пакисат, Рабеу Салман, Рамазан, Севзихан, Селминаз, Сулейман, Тамум, Туькезбан, Умалат, Физули, Фирдаус, Хизри, Шагьсенем, ЧӀилихъ Гьуьсейн, Эсли, Юсуф Кьеан, ЯГЬИЯ;Б) Чкайрин тӀварар: Сурагь, Алкьвадар, Авар дере, Аджем, Ахцегь, Абуземзем, Бакъа, Гьиндистан, Дагъустан, Дарул ислам, Иран – Туран, Истамбул, Куьре, Къуба, Къафкъаз, Магъриб, Машрикь, Мадина, Мекке, Муьшки анбер, Нуьгве, Омман, Самур, Тахсара, Тифлис, Туркистан, Урусат, Фарси, Френг, Хварасан, Хейбар, Шам, Шеки, Шуьре, Темирхан шуьре, Ширван. Шаирдин чӀалакай рахадайла, адан нугъатдин бине ва я талукьвал тайинарунни буржарикай я. Амма и бурж ада авун, тайинвилелди са нугъатдин тӀвар кьун гьелелиг четин я. Шаирдин эсеррик ашкара хейлин дегишвилер акатнава. Эгер исятда чи гъиле авай ктабдин («Вил атӀудач дуьньядихъай...») текст къачуртӀа, ам (шаирдин чӀал) асул гьисабдалди чи литературный чӀалан дибда авай гуьне нугъатдиз талукь я. Амма идахъ галаз санал Эминан хейлин шииррай маса нугъатрин – эвелни-эвел яркӀи ва кьурагь нугъатрин фактарни, бязи кьетӀенвилерни дуьшуьш жезва. Абур хьунухь са шумуд жигьетдай тӀебии кар я: шаир вич и нугъатрин векил хьун; эсерар рикӀел хвейибур ва я абур сифте сефер ажамдалди кхьейбурни гьа нугъатрин векилар хьун ва масабур. Санлай къачурла нугъатрин гафар формаяр Етим Эминан чӀалара гзаф авач, чебни шиирдин гъавурда акьуниз еке манийвал тийидай, вичин нугъатдилай аслу тушиз гьар са лезгидивай кьатӀуз жедайбур. Ингье са шумуд мисал:а) ЯркӀи нугъат: шана (33), кӀуьрезва (60), береди (89), тӀалабирди (89), гьисабирди (89), дугуриз (110), жечир (73), къвечир (73), кӀуьгьуь (135) ва масабур.б) Кьурагь нугъат: имир (44), къванариз (91), аквард (134), рахард (134), ванар (104), кӀвачал (91), тӀачал (91), уртӀа (195) ва масабур. Винидихъ чна Етим Эминаз халкьдин сивин эсерар ва вичин аямдин эдебият хъсандиз чидай, – лагьана къейд авунай. Амма лезгийрин шаииррикай ни адан яратмишунриз таъсир авунатӀа, чавай гьелелиг лугьуз жезвач. И ажузвилин себеб сифте нубатда Эминалай вилик ва гьадан девирда хьайи лезги шаиррин чпин шиират чаз чир тахьун я. Етим Эминан эсерра маса лезги шаирри ишлемишай чешнеяр, тешпигьар кьериз-цӀаруз гьалтзава
, я ада а ксарин тӀварарни кьазвач. РагъэкъечӀдай патан эдебиятдинни Эминан рафтарвилер лагьайтӀа, лап масакӀа я. Чи шаирди абурун яратмишунар жуьреба-жуьре тегьерра ва мурадар паталди ишлемишзава; а медениятдин лап машгьур векилри эцигай чӀехи суалриз жавабар гузва; Физули хьтин гигантри рахун аламачир гьакъикъатар яз малумарай хейлин дерин фикирриз Эмина масакӀа, вичи кьатӀунзавай саягъда жавабар гузва, вичин хсуси философия абурундак акадарзавач. Халкьдин сивин яратмишунрин эсер ва таъсир Етим Эминан хейлин шейэрай малум жезва (хаму кард хьиз; билбил хьиз рахада; нур гудай чирагъ (18). Халкьдин мисалар, кӀалубда гьатнавай ибараяр шаирди са къатда ишлемишзава. Са бязи шиирар, месела «ТӀварун стха» ва бязи мсб. кьиляй-кьилиз гьахьтинбурукай хранва (кьежей мез я...; селдик хар жеди; нагьакь ерда къал-макъалу адет туш ... ва масабур).
Етим Эминан яратмишунрин бязи терефар, кьетӀенвилер, ада рикӀ алаз менфят къачур устадвилин бязи къайдаяр къейд авуна. Магьир устаддин сирерин мяден ва хазина гзаф девлетлуди я. Иллаки аламат жедай крар шаирди вичин эсерар сесерин (ванцин, везиндин, агьенгдин) жигьетдай дуьзмишунин, цӀарарин, бендерин жуьреяр хкягъунин, нисба, рефрен ишлемишунин терефрай кьиле тухванва. Абурукай ва Етим Эминан эсеррин жанрийрикай, мана-метлебрикай, шаирдинни аямдин, шаирдинни халкьдин рафтаррикай, адан философиядикай кьилди рахун чарасуз я. Са кьадар месэлаяр Эминан шииратдин инал тӀвар кьунвай терефрай, малум тирвал, чи эминиятда ахтармишни авунва. Чаз и макъала шаирдиз, адан яратмишунриз эвелимжи кьилдин ктаб-ахтармишун бахш авур гьуьрметлу Агьед Агъаеван гафаралди акьалтӀариз КӀАНЗАВА.«ЭМИНАН рикӀиз, малум тирвал, вичин обществодик квай тӀалрикай, хумайрикай такурди, эхи тавурди авач. Ида адан шииррик еке жанлувал ва къуватлувал кутунва. Адан гьар са шиир, булахдай авахьзавай абукевсер яд хьиз, рикӀе гьасил хьана, къецел экъечӀзавай ва элкъвена гьа рикӀ ачухзавай чӀалар я. Кьилдин стӀалдикай ам къачур чешмедин дад чир жедайвал, Эминан шииррай, абурун гьар са цӀарцӀяй абурун кьулухъ масад ваъ, анжах Эмин вич, анжах адан – я кузвай, я ашкъилу, я кефсуз рикӀ галайди ва вири и гуьгьуьлри вичин обществодин тӀалар къалурзавайди ашкара жезва. Идани шаирдин чӀалариз кьетӀен гуьрчегвал, диривал, гьисслувал ва абур кӀелзавай касдиз гужлу таъсир авун таъмин ийизва. Эминан фикирар секинсуз я, дердер пехъи я, хажалатар къалхмиш жезва. Адаз поэзия, шаирвал вичин яшайишдин рекьивай къерехда авай, чара тир кӀвалах, лугьун чна, гьакӀан сенят туш. Адаз яшайишни шиир сад я, адаз шиир вичин дерт, ашкъи, ажугъ къалурдай алат я. Эминахъ вичиз акур адалатсузвилерин къаршида эцигдай, абуруз рум гуз жедай маса къуват хьанач. Абурун аксина хкажай яракь шиир хьана. Эмин вич шиирдиз элкъвена ва гьадалди вичин кьилел къвезвай гьар са агьвалатдиз жаваб гана. Кефи хайила, шиирдалди шехьна, инсафсуз залумриз шиирдалди сух гана, вич умудсуз ашукь хьайила, шиирдалди ярдиз дидар авуна, вичин рикӀ СЕКИНАРНА....ЭМИНАВАЙ датӀана кӀелна кӀанда» (А. Агъаев. – «Етим Эмин» 79, 95-чинар).
«Вичел атай еке гъам-хажалатдикай Эмина Дербентдиз вичин кьилив акъатай Туьквезбаназ лугьузва:
Атанани, Туьквезбан, вун зи дидардай? Атаначни залум стха гьарайдиз? ГьикӀ акъатна вун и къайи хабардиз? Чар авачтӀа, цлал хьайитӀани кхьихь на…
Эминан и шиирдикай хабар гайи КӀеледлай тир Керим лугьудай касди шаир Дербентдай… хуьруьз хкана ЛУГЬУЗВА»АГЬЕД Агъаев. «Етим Эмин» Шиирар, Дагкнигоиздат, Махачкала, 1960-йис, 28-чин.
– кьакьан жендекдин жегьил гада.
– жегьил дишегьли. Аслан
Амма, чун чи ихтиярда авачирвиляй, хьанач. Идан эвезда за гьар юкъуз вири алемрин иес тир Аллагьдин Ктабдин са суьре рикӀин сидкьидай кӀелзава. Аллагьдивай за дуьайрин куьмекдалди тӀалабзавай сагълугъвал адахъ элкъвен хъийида. Вучиз лагьайтӀа адалай вири крар алакьдайди я. Ам гьар са куьниз жаваб гуз жедайди я. Адалайни гъейри, зун хтунин мумкинвал авачирвилиз килигна, за квез кагъаз кхьизва. Эгер вичин багърийривай чи рикӀ алай езне Эминан рикӀ секинариз, тӀал кьезилариз жезвачтӀа, бес адахъ дустар авачни? Вири зун хьиз суьргуьн авунвач хьи. Хабар авачтӀа, агакьара. Азарлу дустунин гьарайдиз гьай тахьана амукьдани? Зун вичихъ лап жувахъ кьван агъунвай ва вичин камалдин дережайрихъ зун инанмиш тир чи дуст КӀеле Гьажикъурбан, чиз хьайила, акъат тавуна жеч эхир. И зи кагъаз куьне гьадални агакьарнайтӀа, лап кутугай кар жедай. Адаз ва адан патав гвай вирибуруз за чими саламар ракъурзава. Аллагьди куь виридан, зинни, гунагьрилай гъил къачурай, абурукай чун азад авурай. Амин. Ва мадни: Азизбур, за аллагьдивай тӀалабда Тун тавун чи Эмин авай азабда. Багъриярни дустар тахьун жафа я. Авай чӀавуз кӀанзавайди вафа я. КЕРИМ Агъамирзе… Ам зи рикӀел алама хъсан. Чи кӀвализни са шумудра хьайид я мугьман. Заз са жузни ганай ада вичин хатӀунин. ГЬАЖИКЪУРБАН Зинни пара вил гала дуст сагъдиз ахкунихъ. Гъулгъулайрин ялаврик ам акатна кесиб. Тахсир хиве гьатна, амма тегъидай айиб.
Лап пака зун рекье гьатда, энгел тавуна. Чи араба гьазура хва, яцар ахкуна. Экуьнахъ фад экъечӀда зун, рехъ яргъиди я. АЙИША Икибаштан, виридалай вун багъриди я. КЕРИМ Яргъал рекье и яшдаваз акурбуру вун Вуч лугьуда, аваз кӀвале жегьил итим, зун?! Чун бубайрин эвез тушни? Це ихтияр заз. Зун хьтинбур женгеризни физва яракь гваз. АЙИША Чан дидедин! Вуч лугьузва вуна? КЕРИМ ГьакӀ тушни? Зун и кӀвале гьикьван жеда, миштӀерда руш хьиз? АЙИША Я бала, бес фикир ая закайни куьне. Аквазва квез, гьикьван чӀуру хьанватӀа дуьне. Зид рикӀ я гьа, гьикӀ ахъайин текдиз вун кӀваляй?
Бубади ваъ!- лагьана гаф акъуддач мецяй… КЕРИМ Я диде, ваз вуч лагьана кӀан я бубади? Зун шумудра фенай адахъ галаз Къубадиз. Дербенни заз акурай ман. Сувабдин са кар Ийин зани. Бубадинни хкаж хьурай тӀвар.
1-КЪАЧАГЪ Мал гвачирбур и рекье жеч. Гадара гапур. Вуч гватӀа, гьам гахце, амаз арада хатур. КЕРИМ Заз къачагърин хатур кӀандач! 1-КЪАЧАГЪ Садра килиг гьа. Терсвал аку… КЕРИМ За квел гьа и гапур илигда! 2-КЪАЧАГЪ
ГЬА-ГЬА-ГЬА, ваз акунани адан ахмакьвал. Зи тфенгдин хура валай, лагь, вуч алакьда? 1-КЪАЧАГЪ Валлагь, викӀегь гада я вун, хкатдай итим. Нинди я вун? Гьи хуьряй я? КЕРИМ Зи тӀвар я Керим. КӀеледилай я зун, хва я Гьажикъурбанан. Къачун тавур гьич садрани рахшанд чарадан. 1-КЪАЧАГЪ
Ам хан яни? Я туш бег я вири Куьредин? КЕРИМ Дагъви я ва зи буба я! 2-КЪАЧАГЪ Мез гва зинедив! Мад вуч гватӀа килигдани? ХтӀуна шалвар! 1-КЪАЧАГЪ Чна суьрнет ийида вун, тийирвал фурсар. КЕРИМ Агатмир зав! Суьрнетни зун авунвайди я. 1-КЪАЧАГЪ Яна гадра, адав вучтин рахун авайд я. КЕРИМ Вучиз? Зак вуч тахсир ква? Лагь - яна гадариз. Зав затӀни гвач. Куьне икьван заз инадариз. 2-КЪАЧАГЪ ГвачтӀа гвач ман. КӀан ятӀа ваз амукьна сагъ яз, Яцар туна, экъечӀна квахь кисна и багъдай! КЕРИМ Завай яцар таз жедани арабадик квай? 1-КЪАЧАГЪ ТуштӀа, вуна арабани тада жував гвай. КЕРИМ ЗатӀни авач за квез тадай! Зибур я абур!
(Гапур акъудна, тепилмиш жез
) Агатмир зав! 2-КЪАЧАГЪ Векъивал ваз акъвазда агъур.
Гадра гапур! Гьайиф я ви жегьилзамай чан. Вун хьтинбур чна секин авунва гьакьван. КЕРИМ
Зун абурукай туш! Ви гардан яда гапурди! 1-КЪАЧАГЪ Ахмакь я вун, жегьил, течир лугьур-талгьурди. 2-КЪАЧАГЪ
Агь, вун яни гардан ягъиз гьазур тир къучагъ!? КЕРИМ Агь, вун яни завай яцар къакъуддай къачагъ!? 2-КЪАЧАГЪ (вичел къвез акуна) Гадра гапур, акьадалди гуьлле ви пеле. КЕРИМ
Керим тахьуй зун, зи хуьрни тахьурай КӀеле. Зун рекьида, за рекьида. Аламай кьван чан, Къачагърив за ягъиз тадач зи пел, зи гардан.
Къачагъни керим бягьсина аваз, тфенгдин ван акъатда. кьведни тепилмиш хьана, къачагъри Кериман гъилер далудал кутӀунда.
ЭМИН Вуч ванер я? Керим, вун зи патав гумач хьи? КЕРИМ Къачагъри зун кутӀуннава. ЭМИН Инсаф авачни? КЕРИМ Абуру зун, мал гвач лугьуз, рекьизва, зи нур. ЭМИН Вав вуч гва? Зун инал ала вун и рекье тур! 1-КЪАЧАГЪ
Мадни хъсан. Вав рахада. Къарагъа кӀвачел! ЭМИН Эгер къарагъ жезвайтӀа, зун къе гьалтдачир квел. Зун мамрачви хванахвайрин кӀвале ксудай. Къазанфаран тӀварцӀихъ гурлу межлис тухудай. 2-КЪАЧАГЪ Чазни чидай а Къазанфар. Авуна суьргуьн. ЭМИН Куьрединни абур тир кас, неинки хуьруьн. 1-КЪАЧАГЪ Чаз а гафар квез герек я? Вуч гватӀа гахце. КЕРИМ КсанайтӀа хъсан тир са чувуддин муьхце. Ана гьуьрмет ийидай чаз, акурла Эмин. Жавагьиррихъ адан ябни акалдай ширин.
1-КЪАЧАГЪ Эмин вуж хьуй акьван багьа чувудризни кваз? КЕРИМ Шаир Эмин! Адан тӀвар гьич ван хьаначни ваз? Адан чӀалар лугьуз ава ашукьрин ванцел, Гьижрандинни дертэгьлийрин рахазва мецел. 2-КЪАЧАГЪ Вунни ваз, ви Эминни ваз, тежезмай къарагъ. ХтӀунзавач чна адал аламай валчагъ. Яцар гахце, маса затӀ чаз гьатда бажагьат. Чун хъфида, куьнни чна тада саламат. ЭМИН Дилийрин девран я, дуьнья гургьагур, Гьар са буба гачал хан я дуьньяда. Инсанар хьайила хебни жанавур, Дугъриди игридаз кван я дуьньяда. Эй, дили-дивана хьанва хьи - тамаш: Ких агъсакъал я, керекул – юзбаш, Пачин – туьлек, тарлан хьайила яваш, ТипӀрез агъавализ кӀан я дуьньяда… 1-КЪАЧАГЪ Валлагь, хъсан лугьузва на. Шаир я халис! КЕРИМ Эмин я ам! Шаир Эмин! 1-КЪАЧАГЪ Я жегьил, вун кис! Заз аквазва шаир тирди… КЕРИМ Етим Эмин я! 1-КЪАЧАГЪ Валлагь, шаир, ви чӀаларин мана дерин я. Гъил къачу чи терсвилелай! Хьана чун гъалатӀ. Гвазва гьа вун хьтинбурув гьахъвилин таратӀ. Рахух, шаир, дуьньядикай хебни жанавур Хьана, йикьни-шувандавай жемят такабур. 2-КЪАЧАГЪ АкӀ хьайила, ам тарлан я, чунни я типӀер? КЕРИМ За чирда ваз, вун вуж ятӀа, ахъая гъилер! 1-КЪАЧАГЪ Акъваза куьн! Яб гуз тура! 2-КЪАЧАГЪ Квез гуда на яб? 1-КЪАЧАГЪ Ада вичи ви суалдиз хугуда жаваб.
(Кериман гъилер ахъайиз)
Эхь, стха, эхь! Ви мециз кьий! Гьахъсуз дуьнья я!
Вавди, стха, авач, чавни кьамир мидявал.
Ша хъфин чун, халкьдин чина тахьуй беябур. ЭМИН Гьич садрани, эхир такваз, квадармир сабур. Азгъун жемир, стхаяр, куьн тахьурай пашман. Эхиратдин жазаяр квез акъвазда залан. 2-КЪАЧАГЪ Кьезилвилер ва шадвилер чахъ гьакӀни авач. Им уьмуьр ваъ, жаза я хьи! КЕРИМ Чав са затӀни гвач Квез тагана, чаз ганавай - кьуру чанар я. КЪАРАВУЛ
За фикирнай, а чардахдик са вил ахварда. Гьинвайди я? Зи багъдиз къвез, тфенграй ягъиз, Я стхаяр, куь гъиляй зун хьанва лап ажиз. 2-КЪАЧАГЪ ГьикӀ хьана - ван хкажна хьи? КичӀезмачни ваз? КЪАРАВУЛ КичӀе ваз хьуй къачагъвилин рекье гьатнавай, Заз ваъ, багъдихъ гелкъвез жуван чан кьве къатнавай. КЕРИМ Халу, абур диндирмишмир. Чалай алатрай. 2-КЪАЧАГЪ Вун, яркӀиви, мад сефер зи хурук акатда – Гьалал жедач ви терсвал ваз. КЪАРАВУЛ И багъдай экъечӀ! 2-КЪАЧАГЪ Яда за ви пел, къаравул – виликай хкечӀ! 1-КЪАЧАГЪ Киса! Малла Эмин суст я. Ксурай секин.
Гъил къачурай чалай. 2-КЪАЧАГЪ Гафар аку гьа вичин. За Белиждай Мамрачрик кьван рехъ атӀанай куьз? Тумунихъ тварк галукьна икӀ гъил ичӀиз хъфиз? 1-КЪАЧАГЪ Хъша кисна. Таркунилай халкьдин нянеди Пара тӀарда. 2- КЪАЧАГЪ Чин кӀаник хьуй ихьтин дуьнедин!
Етим Эмин гьина ва мус хана, мус кьена? – суалриз акьалтӀай жавабар авач. Къе, хабардарвилин технологияр зарбадаваз вилик физвай девирда, гьар са делил (гьам чӀуруди, гьам къениди) гьасятда справочникра, энциклопедийра, интернет-сайтра гьатзава, вири дуьнйадиз чкӀизва. Эгер са цӀуд-къад йис вилик чи гъалатӀар чи арада амукьзавайтӀа, къе абур дуьнйадин информациядин системайри гьасятда вири инсаниятдал агакьарзава. Ахпа абур туьхкӀуьр хъувун четин акъваззава. Месела яз, «Магьмудан официальный сайтда» Етим Эминакай ихьтин малумат гузва: «Етим Эмин – родился в 1838 году в ауле Ялджух. Рано осиротел (отсюда прозвище – «етим» – сирота). К поэзии Эмин приобщился еще в юные годы, когда, став мастером-каменщиком, в Азербайджане принимал участие в соревнованиях ашугов. Творчество Эмина оказало огромное влияние на все дальнейшее развитие лезгинской поэзии. Он умер в 1890 году». Де аку, и малуматда шумуд гъалатӀ гьатнаватӀа: 1). Етим Эмин Ялджугьа ваъ, Ялцугъа хана; («Ялджугь» туьркламиш хьанвай «Ялцугь» тӀвар я, амни Ахцягь районда хьайи хуьруьн тӀвар я). 2). Эмина «Етим» тахаллус (прозвище, лакӀаб ваъ!) диде-буба фад кьейивиляй къачурди туш (абур рекьидайла Эмин акьулбалугъ жаван тир). «Етим» тахаллус Эмина вич устадвилин дережадиз акъатайла къачуна. Ханаринни беглерин, дуванбегринни чиновникрин зулуматдик квай кесиб халкьдин гьижран рикӀин сидкьидай гьисс авур Эмина вичин кьилин везифа гьиссна: далудихъ къайгъудар галачиз етимвиле авай халкьдин векилвал авун, адан гъам-хажалатдикай, дерди-баладикай лугьун. Гьавиляй Етим Эминакай халкьдин шаир хьунни авуна. 3). Етим Эмин 1890-йисуз ваъ, 1884-йисуз кьена. 4). Етим Эмин къванцин
устӀар тушир (адак харат устӀарвал квай лугьуда), ада шиирар кхьиз Азербажанда ваъ, лезги чилел гатӀунна. 5). Ада ашукьрин акъажунра са чӀавузни иштаракнач – ам, чуьнгуьр ягъиз, манияр лугьудай ашукь тушир. Ихтилат физвай малуматдай, чаз аквазва хьи, кьве Эмин какадарнава (Ялцугъ Эмин ва Етим Эмин, кьведни ялцугъвияр: сад Ахцягь райондин, муькуьди – Куьредин). Ихьтин чӀуру делилар чи къуншийриз гьинай гьатзава? Гьелбетда, чавай. Яъни чи културада къалпвилер гьатуниз рехъ чна гузва. Етим Эмин гьина ва мус хана, кьена? – суалдиз ихьтин жавабар гьалтзава: Дагъустандин литературадин алманах (Цилинг, 1816-1878); М.Гьажиев (Ялцугъ, 1838-1878); А.Агъаев (Цилинг, 1838-1878); Гъ.Садыкъи (Ялцугъ, 1834,1838- 20.10.1884); Р.Гьайдаров (Цилинг, 1816-1878-далай геж тушиз); Ф.Вагьабова (Ялджугъ, 1838-1878); М.Ярагьмедов (Ялцугъ, 1838-1878); Г.Гашаров (Ялджугъ, 1838-20.10.1885); ирссагьибар (Ялцугъ, 1838- 20.10.1884). Месела, Эмин хайи йис 1838 я лугьуз, М.Гьажиева гъизвай рекъем кьве делилдал къумп жезва: 1) 1928-йисан сифтегьан кӀватӀал шаир кьейидалай инихъ 50 йис алатуниз талукь яз акъудзавайди къейднава; 2) шаирдин мукьвабуру шагьидвалзавайвал, Эмин саки 40 йиса аваз кьена. Эминакай гзаф макъалайрин, «Введение в эминоведение» ктабдин автор Р.Гьайдаров инал гьахъ я: ихьтин веревирдер мягьтелардайбур я. Амма, са гьихьтин ятӀани чарарикай, документрикай даях кьуна, гьуьрметлу алим вич ихьтин фикиррал къвезва: «Джелил огълы Севзиханан хва Мегьемед-Эмин 1816-йисуз Цилингрин хуьре дидедиз хана». Р.Гьайдарова и цӀарарин керчеквал Эминан шиирар яз гьисабзава. Алимди вичин архивда авай гъилин хатӀарин «Эдебиятдин кӀватӀалда» «1261 (1840) йисан тарих алай 19-чинал кьван Етим Эминан ирид* шиир ава», – лугьузва. А шиирар къйни майдандиз акъат тавунал гьайиф чӀугуналди лугьун хьи, эгер чарарал дугьриданни 1840 йисан тарих алатӀа, гьа ирид шиир бажагьат Етим Эминанбур жезва (а чӀавуз Етим Эминан кьве йис жезва). Гьахьтин рекъемар алай шиирар гена Ялцугъ Эминанбур (тахмин. 1698-1712) хьун мумкин кар я. Амма гьижретдин 1261 йис юлиан календардин 1840-йис ваъ, 1882-1883-йисар (1261+622) жезва. Етим Эминан уьмуьрдин рекъемрикай мукьва-кьилийрин фикир Меликов Эмина ва Ярагьмедов Ярагьмеда газетдиз гайи ачух чарче лагьанай: «Етим Эмин Ялцугърин хуьре 1838-йисуз хана ва 1884-йисан 20-ноябрдиз гьана кечмиш хьана, гьана кучудна». Чаз аквазвайвал, фикирар, зендер пара ава. Анжах абурукай гьим таб, гьим керчек я? – суалдиз са жаваб авач. Амма и суалдиз жаваб гьа чи вилик ква, анжах чун адахъ дуьз рекье къекъвезвач. 1886-йисан агьалийрин кьадар-гьисабдин кьазвай ктабрик квай хуьрерин агьалийрин сиягьар тупӀалай авурла, ихьтин фикирдал къвезва: 1835-йисуз ДаркӀуш хуьруьн къазидин руш Лейли КӀахцугърин къази Малла Агъашерифан
хва Пашадиз гъуьлуьз физва (АГЪ-АШЕРИФ вич Таймуразан хва тир). 1836-йисуз Лейлидиз аял (Шагьламаз) жезва. И йисуз Паша рекьизва. Таза аял хурухъ галай Лейли 1837-йисуз, М.-Гъ.Садыкъиди лагьайвал, «ирид хуьруьн кавха яз Ялцугъа ацукьай Савзихана» вахчузва. Лейлидиз Савзиханак 1838-йисуз Мегьемед-Эмин, 1846-йисуз Абдул-Мелик, 1852-йисуз Мегьемед-Неби жезва. Хуьрерин агьалийрин списокрай аквазвайвал, Шагьламаз дугъриданни 1836-йисуз хана. Агьалийрин гьисаб тухузвай 1886-йисуз 50 йисавай Шагьламаз Пашадхва КӀахцугъа яшамиш жезва, ва ам Татарханрин хуьруьн къази я (адахъ араб чӀалалди чирвилер авайдини къейднава). Гьавиляй Етим Эмин 1816-йисуз хана лугьун гьакъикъатдив стӀу кьазвач. Диде гъуьлуьз фидалди ва я чӀехи стха Шагьламазалай вилик Эмин хана, лугьуз чавай жедач. Гьавиляй Етим Эмин 1816-йисуз Цилингдал ваъ, 1838-йисуз Ялцугърал хана. Ялцугърин агьалийрин списокда Савзиханан рухваяр тир Меликан (4) ва Небидин (2) хзанра къалурнавайбур рушар туш (инал А.Гуьлмегьамедов ягъалмиш я: виликдай кхьинра дишегьлийрин тӀварар ваъ, кьадар кхьидай). 4 ва 2 дишегьлийрин кьадар я (абурукай сад уьмуьрдин юлдаш, муькуьбур рушар тирди лугьуз жеда; а вахтара бязи итимрихъ 2-3 пабни хьун мумкин тирдини рикӀелай ракъурна кӀандач!)
Эминан дах ирид хуьруьн къази Малла Савзихан вичин девирдин савадлу ксарикай тир, адахъ вичин хзандиз тухдалди фуъ гудай, веледриз хъсан чирвилер гудай мумкинвал авай. Эмина гьина, нин гъилик ва гьи йисара кӀелна? – суалризни тайин жавабар авач. И кардин патахъайни гьар са алимди вичин фикир лугьузва: Гъ.Садыкъиди: Малла Савзихан
Чи фикирдалди, Мегьемед-Эмина саки 10 йис жедалди вичин дах Малла Савзиханавай тарсар къачуна. Гуьгъуьнай, А.Агъаева ва Р.Гьайдарова лугьузвайвал, белки, ада КӀирида АЛИМЕТ-ЭФЕНДИДИН гъилик кӀелна. 12-13 йиса аваз Эмин Кьеандал Туквезбанан ва Агъамирзедин дах Хважа Мегьамедан медресадиз физва ва саки 15-16 йис жедалди ина кӀелзава. Мумкин я, Туквезбанахъди авай майилар себеб яз, гада Алкьвадрал ГЬАЖИ-АБДУЛЛАГЬ-ЭФЕНДИДИН медресадиз акъатзава. И чӀавуз вичин дахдин гъилик Гьасанани кӀелзава. 18551857 йисара Эмина чирвилер Вини-Ярагъдал Мегьемед Ярагъидин хва ГЬАЖИ-ИСМАИЛ-ЭФЕНДИДИН гъилик давамарзава. 1857-1859 йисара Эмина Агъа-Крандал Малла Атлуханан рухваяр эфендияр тир Абдул-
гъилик кӀелзава. Гзаф делилар ва рекъемар чеб-чпив гекъигна, тупӀалай авурдалай гуьгъуьниз, чун, Эмина гьи йисара ва гьина кӀелнатӀа жаваб гузвай, ихьтин фикиррал акъвазна:
Кьеандал кӀелдайла Эминахъ диде-буба амач лугьун шак гъидай кар я. И фикирдин терефдарри «Къарийриз» шиир успат яз гъизва.
(Еридай аквазвайвал, ам Эмина кӀелунар куьтягьайла ва Азербайджандиз фидалди кхьенва).
Малум тирвал, Эмин са тӀимил вядеда
Азербажанда хьана. А йисара Эминан дах рагьметдиз фенва, адан хеве хзан гьатнава, кӀелунар давамарункай вил атӀанва. Туьквезбанни масадаз тухванва. Диде кьейила чӀехи стха Шагьламазни вичин бубад хуьруьз, амлейрин патав хъфенай. А вахтарин Азербажанда гьар жуьредин шаиррин кӀватӀалар, зариядин межлисар авай: Бакуда «Межлиушшуара», Шарванда Сейид Азим Ширванидин кӀватӀал, Шушада Натавана ва Мир Магьсун Навваба тухузвай «МЕЖЛИСИ-УНС» ва «Межлиси фарамушан». Мумкин я, Эминни и шаиррихъ галаз таниш хьун. Адан туьрк шиирар, белки, гьа йисара (ва я са тӀимил фад) кхьейбур я.
Туьквезбанахъ ва адан стха Агъамирзедихъ Эмин Кьеандал абурун дах Хважа Мегьамедан медресада кӀелдайла таниш хьанай. 15 йиса авай жегьилдин рикӀ Туьквезбанал ацукьна. КьатӀунар авай шумал гада, белки, рушан рикӀизни чими хьанай. Мумкин я, Хважа Мегьамедаз Эминанни вичин рушан арада авай рафтарвал акуна, ва ада «барутни цӀелхем» сад садавай къакъудун кьетӀна. Эмин Кьеандилай хъфиниз мажбур хьана. Амма Эминан рикӀелай кӀаниди алатнач. Ашукь хьайи жегьилди вичин яр муьгьуьббатдин кьакьан цавариз акъудна. Вири уьмуьрда кӀани ярдиз ашкъидин цӀай кузвай рикӀин ялавар багъишна. Эмина кӀелна куьтягьайлани жегьилар чеб чпиз кьисмет жезвач. Туьквезбан масадаз тухузва («Вун жагъайдаз гьич ви къадир чизавач...»). Яргъал йисара кӀанивилин тӀал вичин рикӀе хвейи («Ирид йис я, вун заз яр яз гьамиша...») шаир паталди Туьквезбан перишан манидиз элкъвезва… А вахтара, шариатдин къанунралди, рушар гъуьлуьз 15 йисалай гузвай. Гьелбетда, яшар гзафриз 12-13 йисара авайбур тухудай дуь-
шуьшарни кьери тушир. Гадайризни 15 йисалай паб гъидай ихтияр авай. Амма мумкинвал авайбур фад эвленмиш жезвайтӀани, гзафбуру мехъерин харжи кӀватӀна агудайдалай кьулухъ, 30-40 йисарив агакьайла мехъерардай. Шаирдин кӀватӀалар туькӀуьрай бязибуру ва Эминан птул Я.Ярагьмедова шаирдин яранбуба адан сифтегьан муаллим Кьеанви АГЪАМИРЗЕ-ЭФЕНДИ я лугьуз тестикьарзава. Амма Гъ.Садыкъиди и батӀул фикир арадай акъудна ва Агъамирзе (адан чарарай аквазвайвал) Туьквезбанан гъвечӀи стха тирди успатна. 1886-йисан агьалийрин кьадардин гьисабда Кьеанрин жемятдин сиягьда 53 нумрадихъ тӀвар кхьенвай Агъамирзедин 40 йис я (ам суьргуьнда авайди къейднава). Эгер Агъамирзе 18451846 йисара ханватӀа, адалай 2-3 йисан чӀехи Туьквезбан тахминан 1842-1843-йисара хун мумкин я. Гъ.Садыкъидин фикирдалди, Е.Эмина 1856-йисуз мехъер авуна. И рекъемдихъ галаз Р.Гьайдаровни рази я. Амма и йисуз Туквезбанан анжах 13 жезва. Са акьван дарвиле авачир Хважа Мегьамедаз 13 йисавай вичин руш фад гъуьлуьз гана элягъунин игьтияж хьунни мумкин туш. Бязи ктабра, макъалайра, Эмин эвленмиш хьайи чӀав 1856-1858-йисар къалурзава; и вахт А.Гуьлмегьамедовани тестикьарзава. Амма и фикир дуьз тиртӀа, Къизхалум 1857-1858 йисара хун мумкин тир, ва гъуьлуьз фидайла (яни 1883- йисуз) адан 25 йис жезвай. А.Гуьлмегьамедован «Эминаз сифте аял, Къизхалум, хьана тахминан 1858-1860-йисара» ва «Къизхалум садлагьай гъуьлуьз Ахнига фена тахминан 1880-1882-йисара» – фикирарни гьакъикъатдив кьазвач. Чи фикирдалди, Эмин Туьквезбанал, вич 29 йиса аваз, 1867-йисуз эвленмиш хьана. (Сифте гъуьлуьз Туьквезбан 1860-1861 йисара фин мумкин я). Туьквезбаназ Эминалай кьве руш Къизхалум (1868-й.) ва Мислимат (1876-й.) жезва.
Эмин рекьидайла Къизхалум Ахнигви Алибегак гъуьлуьк квай, Мислиматан 7-8 йис тир. Чна тӀвар кьур агьалийрин гьисабдик квай Ахнигрин сиягьда 32-нумрадихъ икӀ кхьенва: Алибек Рамазанан хва, 30 йис, адан хва Рамазан 2 йис, дишегьлияр 2 кас (белки, дидени паб, ва я рушни паб). АкӀ хьайила, Алибег 1856-йисуз хайиди жезва. Кьве йисавай аял фикирда кьуртӀа, ам 29 йиса аваз 1883-йисуз эвленмиш хьана. Белки, а береда Къизхалуман 15 йис тир (Эмин месел алайвиляй, руш вядеда гунихъни вичин себеб ава).
Етим Эминан яратмишунрал алахъзавай бязи пешекарри лугьузвайвал, Эмина саки 20 йисуз къазивал авуна. А.Агъаеван фикирдалди, Эмин къазивилин къуллугъдал 1862-1871 йисара хьана. Адан гъилик ирид хуьр квай: Ялцугъ, Кьеан, Бигер, Макьар, ХпитӀар, ЦицӀер, КӀахцугъ. Чи фикирдалди, Эмин къазивиле 1862-1873 йисара хьана, яни къад йисуз ваъ, цӀусад йисуз. "Дустариз", "Алагуьзли" шииррай аквазвайвал, 1870-1871 йисара ам къази яз ама. Амма 1874-йисуз ам къуллугъдал аламач. Эмин начагъ йисара (1873-йисалай) къазивилин везифаяр Гьажи-ТӀагьир лугьудай касди тамамарна ("Вирт квахьайдаз…" шиир гьадакай я). Эмин рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз къази адан стха Меликакай жезва. Къазивилин къуллугъдал Эмин 1862-йисалай, Куьре ханлух урус пачагьлугьдин чиновникрин идарадик акатайдалай гуьгъуьниз, хьун мумкин я.
Винидихъ тӀвар кьур Дагъустан литературадин алманахда, Етим Эмин 1879-йисуз 63 йисан яшда аваз Ялцугърин хуьре рагьметдиз фена, кхьенва. М.Гьажиева 1878-йис къалурзава, и рекъемдал А.Агъаева ва Р.Гьайдарова къулар чӀугвазва. Гъ.Садыкъиди, кьейи касдин мал терик ийидайла туькӀуьрнавай документрикай даях кьуна, кьейи йисан маса рекъем, 1884-йисан 20 октябр, малумарзава. И рекъемдал М.Ярагьмедов ва шаирдин ирссагьибар рази я. Эминан вах Эйлихана (ам Къугъвандал гъуьлуьк квай) ирс пайдайла вичин ихтиярар стха Меликав вугузвайдакай кхьенвай чарчи (21.XI.1885) кьейи вахт са йисан яргъаларзава. Гь.Гьашарован фикирдалди, «Эмин 1885-йисан 20 октябрдиз рагьметдиз фена ва Ялджугъ хуьре кучуднава» (хуьруьн тӀвар, гьелбетда, Ялцугъар я. – Ф.Н.). Чи фикирдалди, кьейи йис тайинардайла ихьтин малум делилрикай ва документрикай хийир къачуз жеда: 1). Эмин кьейидалай гуьгъуьниз 7-8 йиса авай адан руш Мислиматал къаюмвал стха Мелика къачуна. 2). МУКЬВА-КЬИЛИЙРИН лугьунралди, Мелик вичин езнедивай, Эминалай гуьгъуьниз пуд йисалай кьена (1884 + 3 = 1887). 3). Мелик кьей-
идалай гуьгъуьниз Мислиматан къаюмвал округдин къази Алкьвадар МЕГЬЕМЕД-ЭФЕНДИДИ кьачуна (адан паб Туьквезбанан халад руш тир). Къаюмдин хиве гьар йисуз дул-харжидин гьахъ-гьисаб кхьин авай. Садлагьай ихьтин гьахъ-гьисаб 1301-йисуз кхьенва. Яни Мелик и ва вилик йисуз амач. Эгер 1886-йисуз Мелик сагъ ятӀа, Эмин 1878-йисуз кьенвач (арада пуд йис жезвач). Гьавиляй мукьва-кьилийри ва М.-Гъ.Садыкъиди лугьузвайвал: «… Етим Эмин 1884-йисан октябрдин 20-йикъа кечмиш хьана…» – дуьз яз акъатзава. (Кил.: Етим Эмин. Шиирар. Мах., 1980. 14-15 чч.). Аквадай гьалда, М.-Гъ.Садыкъидин фикирдал А.Гуьлмегьамедовни рази я: «…рагьметлу М-Гъ.Садыкъиди Эминан хайи ва кьейи йисарикай лагьай фикирар дуьзвилиз мукьвабур я». Амма А.Гуьлмегьамедова М.-Гъ. Садыкъидин гафарал къул чӀугвазватӀани, вичи маса рекъем, 1885-йис тестикьарзава. «Эмин 1878-йисалай гуьгъуьнай къенач», – Р. Гьайдарован и фикирдизни асас бине авач. Гьа икӀ, чна гъайи делилрин бинедал алаз, мад гъилера къейд хъийин: Етим Эмин 1838-йисуз Ялцугърал хана ва 1884-йисан октябрдин 20-йикъа гьа и хуьре рагьметдиз фена. Кучудни гьа хуьре авунва. Етим Эминан шииратдин йикъар тухун фадлай къейдна кӀанзавай ва лап важиблу мярекатрикай сад я. Ихьтин йикъар зулуз, октябрдин вацра тухун хъсан кар жедай.
* (2000 – йисан макъала. Кил. Нагиев Ф.Р. «Етим Эмин. Путь к истине». Магьачкъала, 2002. 12-29 чч.)* Саки 50-йисалай артух Р.И. Гьайдарован архивда аваз хьайи Лезги шаиррин эсерар авай гъилин хатӀарин алманахда (адаз КӀиридай жагъай алманах лугьузва) Етим Эминан ирид ваъ, яхцӀурни цӀукьуд (шииррин кьатӀар галаз – 59) шиир ава.
КӀандатӀа хъуьруьхъ, кӀандатӀа шехь. Художникдин суьгьбетар.
«Гуьзел Тамум», къени вахъ чун къекъвезва…
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун
Вилик девиррилай чи чӀала чка кьуна мягькем тир са ибара ава: «Куь атӀунар какахьнавани»? И ибара халкьдин арада гегьеншдиз ишлемишзавай. Мус ва вуч себеб яз адакай менфят къачузвай лагьайтӀа, гъутар ва я гапурар гваз чеб чпив кикӀизвай ксар акуна, абур къакъуддайла. Хзанрин, къуншийрин, халкьарин ва уьлквейрин арайра къал-макъалар хьайилани и гафар мецел къвезвай. Гилани къвез ама. ЧӀал амай кьван амукьни ийида. АтӀунар, чаз чида, чилерихъ жедай адет я. Абур инсанри чилер ишлемишиз эгечӀай, «им зи чил, им ви чил» хьайи чӀавалай арадиз атана. Чи халкьдин хьиз, амай вири халкьарин арадани атӀунар патал ягъунар-кьиникьар, дявеяр хьайидини садазни сир туш. Гьатта Советрин девирдани. Колхозрин чилерни кваз къулпаралди сад садавай чара авурди я. Къулп инихъ-анихъ тухванва лугьуз, къал-макъаларни хьайиди я. Гила, чилер кьилдин ксарин хусусиятдиз элкъвенвай чӀавуз, атӀунрин месэла хци жез эхгечӀнава. Гьатта Россиядин Федерациядин кьилдин регионрин арадани. И жигьетдай, гьамиша хьиз, Кеферпатан Кавказдин республикаяр тафаватлу жезва. Са шумуд варз вилик Ингушетияда куьтягь тежедай митингар тухуз хьанай. Майданрал экъечӀнавай ингушри Чечен Республикадихъ галаз тайинариз эгечӀнавай атӀунрин месэла гьялзавай гьалдиз аксивал къалурзавай. Уьмуьрлух саки са халкь хьиз, гзаф терефрихъай гьакӀ язни я, яшамиш хьайи ингушринни чеченрин гьуьжетда гъиз хьайи атӀунар какахьнавайвилин делилар ихьтинбур тир: «кӀамун и пад, а пад», «рагалай сад-вад метр инихъ-анихъ», «атӀун гуьне патай фенва, къуза патай фенва» ва икӀ мад. Ингушринни чеченрин наразивилер ва аксивилер са бубат уьлуькна. Сергьятар тамамдаказ тестикьарун, кьве патавни разивал гуз туна, геждал вегьена. Амма июндин юкьвара ихьтин аксивилерин майдан Чечен Республикадин рагъэкъечӀдай пата – Дагъустан Республикадин Къизляр шегьердин патав пайда хьана. Агьвалат ихьтинди я. I0-ИЮНДИН няниз дагъустанви жегьилрин са дестеди Къизляр шегьердай экъечӀзавай шегьре рекьин сивел акӀурнавай «Чеченская Республика – Шелковский район» кхьенвай кьул алудна гадарна. Я Къизляр шегьердин, я Дагъустан Республикадин властрин пер и кардик квачир. Ам «демократиядин» девирда вири ихтиярар чпив гвайди яз гьисабзавайбуру авур «игитвал» я.
Чечен республикадин аксивал гьасятда ашкара хьана: агьвалат кьиле фейи чкадал кьиле Чечнядин парламентдин председатель Мегьамед Даудов аваз хейлин яракьламиш жегьилар атана. Абуру кьул вичин чкадал акӀур хъувуна. Мегьамед Даудованни Дагъустандин властдин векилрин арада векъивал квай рахунар кьиле фена. Суал къвезва: им вуч патал авур кар я, къуншийрин арада кутуг тавур алакъайрин себеб хьайи кьулуни кьве республикадин атӀунар чӀурзавайни? II-ИЮНДИЗ Дагъустандин кьил Владимир Васильева кӀватӀай совещанидал малумарайвал, и кар авур ксариз кьул алудна гадардай са ихтиярни авачир, бязибур законсуз рекьералдини чеб алай чка къалуриз чалишмиш жезва. Дагъустандин парламентдини и агьвалатриз вичин къимет гана. Малумарайвал, рекьин къерехда акӀурнавай лишан дугъриданни Чечен Республикадин чилел алай. Кадастровый картади и кар тестикьарзава. Белки чкадин инсанриз икӀ тирди чизвачир жеди?.. Мадни ашкара хьайивал, ихтилат физвай чилел атӀунрин патахъай наразивилер садрани хьайиди тушир. Жуван пата лишанар эцигиз кӀанзаватӀа, эциг… Агьвалат гьа иналди куьтягь хьана лугьуз жедач. Гила властдин кьилевайбуру чпи чпиз жавабар, гьатта кичӀерарни гузва. Дагъустандин Халкьдин Собранидин председатель Хизри Шихсаидова I7-ИЮНДИЗ кьиле фейи сессиядал лагьана хьи, кьве республикадин сергьятар тайинарунин рекье манийвилер мадни гьалтзава, гьавиляй и кар 2020-йисал вегьенва. Чеченарни дагъустанвияр къуншияр яз ислягьвилелди яшамиш хьайиди я, къедлай кьулухъни жеда, амма сергьятрин месэлайра къуватар къалуриз алахъун гьич кутугнавач. «И агьвалатда,- лагьана Х. Шихсаидова,- чаз бегенмиш тахьайди ам я хьи, эгер и чилин кӀус Чечен Республикадинди ятӀани, ам гьакъикъатдани адан хусусият язва, аниз яракьлу инсанар ялун ва къуват къалуриз алахъун герек авачир». Фикир гайила, хкӀадай са затӀни квачир и гафариз Чечнядин парламентдин председателди вичиз хас тирвал векъиз жаваб ХУГУЗВА:«ЧЕЧНЯДИННИ Дагъустандин административный сергьят тайинарун патал комиссиядин председатель яз за малумарзава: Чечен Республикадин Шелковский райондин чилел I0-II июндин йифиз кьиле фейи агьвалатрин патахъай жавабдарвал Дагъустан Республикадин руководстводин ва ихтиярар хуьдай органрин хиве гьатзава». Хизри Шихсаидован рахунризни ада жаваб гана: « …Чечен Республикадин руководство, чилерин хусусиятвилин месэлайрал гьалтайла, чӀутрацуькверал, бегенмиш я, бегенмиш туш, лугьуз къугъунрик вични квайди туш, масадбурузни ада меслят къалурзавач». Гьикьван кӀан туштӀани, давам хъжедай ихтилатар арадиз атанва. АтӀунар какахьнава лагьайтӀани жеда. Кьве патани, Хизри Шихсаидова къейд авурвал, сабурлувал хуьн чарасуз тир макъам я. Мадни са фикир: якъин рекьин сиве акӀурнавай лишан алудайбуру чеб игитар яз гьисабзава! Абур хьтин фагьум-фикирдилай элячӀиз зиянлу «игитвилерал» машгъул жезвай дестеяр чаз гьар са патахъай аквазва. Властдин кьилевайбурун жергейрани абурун тереф хуьзвайбур авачиз туш. СМИ-ДИН такьатри малумарайвал, Дагъустандин министррикай, лугьудайвал, гьамиша крчарал фид алай сад инанмиш я хьи, «дагъустанвийрини сарар экъисдай макъам атана агакьнава…» Ислягь уьмуьрдикай гьич гьяз къвезвач ахмакьриз. АтӀунар гужуналди какадарзава.
Авансцена. Са патахъай гада къведа, муькуь патахъайни руш. Гада (дугъри я, уьмуьрдиз яз михьи рикӀелай килигзава. Акьуллу ва викӀегь я. Винел патан акунар гуьрчег я). Квез къванцин гада акунани? Гьам зун тир, эхь, эхь, зун – зи гъилер, зи кьил, зи кӀвачер. Амма рикӀ… гьайиф, къванцин къеняй рикӀ аквадач ман (сад лагьана ялавлуз.) РикӀ зиди тир! Адалай кьулухъ гзаф вахтар, гьатта девирар алатна фена. Дагълара цифни къекъвена, марфарни къвана, кьурагьвилерни хьана, булдиз живерни. Жуванбурунни чарабурун ивиярни экъична. Амма къванцин гадайрин жинсини садрани, са жуьредин душманризни са чӀиб чилни маса ганач. Несилар къвез хъфена. И чилелай къагьриманарни фена, и чилел шаирарни атана. ТӀегъуьнрини залзалайри инсанар тухвана. Амма къванцин гадайрин жинс и чилелай садрани терг хьанач. И дагъларин дувурла хам барут хьиз югъ-къандавай зиллетдини гьелекнавай зегьметчи халкьдин пак ажугъ кӀватӀ хьана. И къуват кӀвачел къарагърун патал, гьахъсуз дуьнья къарсурун патал цӀай чарасуз тир. Амма цӀай авачир. Анжах кьилдин цӀелхемри, ялаври эквери ара атӀуз Дагъустандин такабурлу, жуьрэтлу чил инлай анлай ишигъламиш ийиз хьана. Залда экв хкахьзава.
РУШ: Агь, туькьуьл йисар, гардандавай еб Куьн я манийрин эчӀягъайди кьеб. Машгъулат яз ваъ, зарафат патал Ваъ, манидикай зенг хьанай япал. Туьхвена дуьнья, буьркьуь я вилер, Хер ала чилел, эй, гьарай эллер! Саид туькьуьмна хандин кьисасди Мани даим я чаз тур а касди.
Экуьни авансценадин са кӀус ишигълаламишзава, Кьуьчхуьр Саида шиирар кӀелзава. Адан далудихъ са гьихьтин ятӀани чӀулав хъенар гала.
Хидирнибидин гуьгьуьл акваз-акваз хкаж хьана. Сувайнатани вичи дах патал са зурба кар авурда хьиз гьиссна. Са акьван вахт алатнач, Хидирнибидин кӀвале кайвани пайда хьана. Гьа идахъ галаз галаз сад хьиз, Сувайнатан кьисметдизни муьштери акъатна. Маса хуьрерив гекъигайла, райцентрада инсанрин, автомашинрин гьерекат виле акьадайди я. Гьукуматдин органрин вири идараяр гьа ина ава эхир. Еке туьквенар, базарар, базаяр, яшайишдин рекьяй къуллугъдай карханаярни ина ава. Гьавиляй гьар юкъуз хуьрерай чпин дердияр гваз, меэлаяр гьялиз иниз вишералди инсанар къвезва. Хидирнибини райцентрадиз фенвай. КӀвализ герек шей-шуьй маса къачуз. ЦӀийи кайванидихъ галаз. Ада кхьенвай сиягьда авай вири шейэрин иесивал авурла, абур хуьруьз хъфизвай рекьин хивел акъвазна. Улакь гвачирбур вири гьа инал кӀватӀ жедай. Хуьруьнви, чирхчир гьалтда, гьада хутахда лугьуз. Гьар юкъуз Уьргуьнай Дербентдиз физ, хквезвай «Газелни» инсанри гьа инал гуьзлемишдай. Залан пар гвачирбур, тади квайбур яхдиз рекье гьат хъийидай. Хидирнибидал къунши хуьрерин чирхчир кьве итим гьалтнавай. Абуру районда кьиле физвай гьаларикай, дегиш жезвай гьакимрикай, язух зегьметчи инсанрин дуланажагъ сакӀани хъсан тежезвайдакай ихтилатарзавай. АРА-АРА куьчедай агъадал, винел автомашинри гьерекатзавай. Лацу «Жигули» атана, итимрилай кьвед-пуд метрдин анихъ фена, акъвазна. Анай жегьил итим экъечӀна ва ихтилатдик квайбурун патав агатна.- Хидирниби тха, хуьруьз хъфизвайди яни? Вичин тӀвар кьуна акурди, Хидирниби элкъвена, амма вилик акъвазнавай, чина хуш хъвер авай гада адаз чир хьанач. И кар жегьилдини кьатӀана.- Саламалейк, Хидирниби тха, зун Сакит я, Демиран хва.- Я чан хва, валлагь вун заз чир хьанач, гъил къачу на миресдилай яшлу жезвай. Йисарни физва гьа, вун заз тахкуна хейлин вахт алатзава гьа хва.
- Зи рикӀел алама тха. Вун начагъзавай дахдал кьил чӀугваз атайла за кӀуьд лагьай классда кӀелзавай.- Дуьз я, дуьз я хва. Ахпа зун шумудра атанатӀани, вун шегьерда аваз хьана. Куьтягьнавайди яни на ви кӀелнар, тарсар-курсар?- Эхь, я тха, кӀвалахни ийизва.- Хъсан я, хъсан я, хва. Мубаракрай! Дах гьикӀ ава?- Писзавач, ялар язава вичиз.- Хьурай, хьурай. Гзаф зегьметар чӀугурди я гьа ада. Лап жаван йисарилай. Зунни атанвай тир иниз, базарриз, ингье хъсан парни гва.- Ам чна, тха, исятда машиндиз яда.- Валлагь, вун сагърай хва. Зи вил квайди тир, белки, са жуванди гьалтдатӀа лугьуз, ингье рикӀелни алачир вун къаршидиз атана. Сакита миресдин чантаяр, пакетар къачуна, багажникда эцигна. Муькуь итимризни теклифна.- Сагърай хва, – лагьана сада, – чи рехъ маса дередиз я.- Сакит хва, им зи гилан юлдаш я, Гулизар имидсвас азарди чавай къакъудна.- Валлагь тха, на заз багъишламиша, дахди заз лугьун авурди тир, фикирдай акъатна. Рагьмет хьурай вичиз, куьн сагърай.- Эй, чан хва, уьмуьр я ман, къе сакӀа, пака масакӀа жезвай. Кьейибуруз виридаз рагьмет жагъурай. Ша, кайвани, ацукь машинда, – теклифна ада вичин яшара авай хьтин, са тӀимил яцӀувал квай дишегьлидиз. Гъуьлни паб ацукьайла, Сакита машин гьална. Демир, Сакитан дах, Хидирнибидин миресрикай жезвай. Жунихуьруьн колхоздиз бухгалтервиле рекье тур ам гьана амукьни авуна. Амма Уьргуьн хуьревай миресрин хийир-шийирдикай ам хкӀечӀнач. Хидирнибидин кӀвале кьиле фейи вири мярекатрикни иштиракайди я. Паб кьейилани, пуд юкъузни дуьадал акъвазна. Хидирнибини ара-ара демир миресдихъ илифдай, дерди-гьал санал ИЙИДАЙ.«ЖИГУЛИ» машин кьерен къванерикай эцигнавай, къавуз шифер янавай, шуьшебенддин айванар квай кӀвалерин вилик акъвазарайла, Сакит гьасятда экъечӀна. Багажник ахъайна, шейэр ахкъудна.- Сакит хва, на абур чаз кӀвализни хутахиз куьмек це. Инал кьван атайла, кӀвализ салам тагана хъфин айиб жедайди я гьа. - Хидирниби тха, вун инжиклу жемир, пара сагърай, зун хъфида.- Ваъ, ваъ, чан хва, жедай кар туш. Са чай кьванни хъвана кӀанда. Ви дахдиз чир хьайитӀа, туьгьмет заз къведа. Миресдин хва илифариз хьанач лугьуда. Миресдин гафариз дишегьлидини къуват вахкана. Рахунрин ванцел айвандик Сувайнат акъатна.- Дах чан, куьн хтанани? Зун исятда…- Эхь, бала, хтана. ЭвичӀун герек туш, шейэр чна хкаж хъийида, чахъ куьмекчини гала. Сакитаз чара хьанач, миресдин гуьгъуьнаваз фена, кӀарасдин гурарай винел экъечӀна. Гьа вири лезгийрин кӀвалерин хьтин айван. Чиле пол тунва. Шуьшейрай рагъ аватзавай чкадал диван, адан вилик стол, стулар ква. Цлаз халича янава. Чиле еке гам экӀянава. Гурар галай пипӀе умывальник ава. Дивандин патав вентилятор гва. Хидирнибидин кайваниди тадиз фена, умывальникда яд аватӀа, ахтармишна.- Ша, чан хва, гъилериз, чиниз са яд ягъ жуван, - теклифна дишегьлиди.
Сакита пакетар кӀвализ гьахьзавай ракӀарин патав эцигна, гъилер чуьхвена, дивандал чка кьуна. Хидирнибиди адаз кӀвалин хвашкалди лагьана, халис кучузун-жузунун авуна, тӀварар кьаз вири хизандикай хабарар кьуна. Вичел нубат атайла, Сакита куьрелди ахъайна:- Зун инглис чӀалан муаллим я, тха. Райцентрадин школада кӀвалахзава. Дахдиз закай хъилерни ава, мехъерзавач лугьуз.- Свас жагъизвачни, я хва?- Зун абурухъ къекъуьнни ийизвач кьван. Къалурай рушар инкарзава лугьуз я ман дах закай бейкефзавайди.- Мехъер авурла, адан хъилер вири алатда, чан хва. Яшлу ва жегьил миресар суьгьбетдик квайла Сувайната суфра ачухна: тӀили фу, хипен ниси, дуьдгъвер, вирт, цурунек, цӀурурнавай шекер… Чайни гъана.- Чан руш, вун и чи мугьмандив чарадав хьиз эгечӀмир гьа, ам Жуни хуьревай чи Демир миресдин хва я. РикӀел аламани, чун абурун кӀвализ фейила, вун а вахтунда пуд лагьай классда авай, вуна Сакитан рангунин карандашар къачунай гьа…- Им гьа Сувайнат яни? – мили хъверна Сакита. Рушан хъуьхъвериз гьасятда яр яна.- Вунани дах рикӀел хкида гьа, – пӀузаррик хъвер кваз рахана руш ва ада Сакитаз хвашкалди лагьана, куьрелди хабарар кьуна, иштягь ачух хьуй лагьана, кӀвализ гьерекатна. КЬВЕД-ПУД декьикьани алатнач, Сувайната суфрадал бугъ алахьзавай дуьгуьдин аш эцигна. Рушан юзунар гуьзчивиликай хкуд тийизвай гада вичел тажуб хьанвай. Лап хъсандиз чизвай, фин-хтун авай мукьвабурун кӀвалериз фейилани, ада регъуьвал ваъ, са гьихьтин ятӀани къулайсузвал гьиссдай. Тадиз хъфидай багьна жагъуриз алахъдай. Ина лагьайтӀа, ада вичин кӀвале хьиз гьиссзава. Тешвилвалзавач, хъфиз кӀанзавач, миресдин ихтилатрихъ яб акализ хушвал ава. КЪВЕЗ-ХЪФИЗВАЙ, суфрадал фарфалаг хьиз элкъвезвай Сувайнатани рикӀик хвеш кутазва. ЯтӀани ам чайни хъвана, ашдикайни дад акуна, кӀвалин иесидиз, адан кайванидиз, Сувайнатаз сагърай лагьана, хъфена. Сувайнат. Ам айвандал атана, дахдихъ галаз рахаз акунмазди Сакитан беденда са вуч ятӀани юзанай. Икьван гагьда малум тахьай хьтин са гьерекат. Рушахъ лап яргъалайни виле акьадай буй-бухах авай. Вилер вуч я, чӀулав гьекьекьар хьтин. КьечӀем акъуднавай ачух пел, кьил, яргъи, яцӀу кифер. Абурукай мад рахамир. Миливал, хушвал авай чин… Хуьруьз ахгакьдалди Сакита рушакай фикирна. Амма са месэлади гададин кефи серинарна. Руш гъуьлуьк квайди яни, тушни чир тавуни. Ада вичи-вичиз мадни фикирзавай: «Гъуьлуьк квайдан дахдин кӀвале вуч авайди я? Белки, мугьмандиз атанва. Ваъ, ваъ, ада вич кӀвалин иесиди хьиз тухузвай. Тухванвайди туштӀа, амукь вучизнавайди ятӀа? Гуьзел, гьар са эркек ашукь жедай галайвилер. Зирекни я, крарни галай-галайвал бажармишзавай. Хушдиз рафтарвални ийизвай. Сакита Хидирниби тхадин гафар рикӀел хкана: «Чан хва, ваз чидай Гулизар имидсвас амач, ам вад йис идалай вилик рагьметдиз фена. Духтурривай са куьмек гуз хьанач. Хизандин вири къайгъуярни Сувайнатан хиве гьатна. КӀелунрикайни хкатна зи духтур жез кӀанзавай руш». Кардин кьилни гьа ина авай хьтинди я, – фикирар са нетижадал хкиз алахъна гада. - Са багьна жагъурна мад илифна кӀанда Хидирниби тхадихъ, Сувайнатакай тайинвал чирдайвал.
Багьнани вич-вичелай жагъана. Сакита дахдиз Хидирниби тха гьалтайвал, ам вичи кӀвализ хутахайвал, тхади чай, хуьрек тагана вич ахъай тавурвал ихтилатна.- Тхади цӀийи пабни хканва, – хълагьна эхирдай Сакита.- ЦӀийи паб? Заз хабарни авач гьа, – тажубвална Демира. – Мубаракиз фена кӀанда, хва. И къвезвай гьяд юкъуз. Жедани? – ам хциз килигна.- Эхь, я дах, тежедай крар авайди яни, рикӀиз кӀан хьайила.- АкӀ ятӀа, хъсан я, фида чун миресдин патав. Агь Хидирниби, мирес, акунан, хабарнач е-е. Гьихьтинди я чи миресдин юлдаш? Хушдиз кьабулнани вун?- Валлагь дах, за ваз вуч лугьун, машинда акьахна хкведай рехъди адан мецелай са гаф кьванни алатнач. КӀвалин вилик хтайла амни эвичӀна, гьаятдиз гьахь хъувуна. «Ам гьеле чав хъсан вердиш хьанвач, чан хва» лагьанай тхадини, цӀийи папан тереф хуьдай тегьерда. Ам хкана са варзни туш лугьузвай.- Ну да, мумкин кар я. КӀвале мад вуж авай?- Сувайнат. Саидин армияда ава.- Чизва, чизва. Са руш миресдин гъуьлуьк ква. Дахдин и гафари Сакитаз регьятвал гъана. Амма бейнида гьатай, белки, ам це лагьанва, ва я адаз кӀанзавай кас ава, фикирди гададин шадвал акатай гуьгьуьл чӀур хъувуна. Гьяд юкъуз чир жеда заз, – секинарна гадади вич. Гьяд йикъал вилер алаз хьайи Сакитан месэла гьич гуьзлемиш тавур саягъда туькӀвена. Ада вичини бушвалнач. Дах, Хидирниби тха ва кайвани суьгьбетрик квайла, Сувайнатахъ галаз ачухдиз рахана. Сакита руш вичин рикӀи чӀугунвайдакай ва манийвалдай ксар, маса себебар авачтӀа, мехъерар ийиз гьазур тирдакай лагьана. Сувайнат лугьудай гаф жагъин тийиз амукьна. ИкӀ, хабарсуз, садлагьана, вичел аватай, белки, бахтунин нурар тир жеди, адан нефес кьуна. Ихьтин йикъакай ада фадлай ва мукьвал-мукьвал хияларзавайтӀани, икӀ, Сакит хьтин лайихлу гада майдандиз, вичин рекьел акъатун? Мукьвабур тир кьван, фейи чкайра, кӀвализ атайбурувай Сувайнатаз Сакитакай «акьуллу, вижевай гада я, районда кӀвалахзава» лугьудай ванер хьанвай. Сакит кӀвализ атана, хъфейдалай гуьгъуьниз руша вучиз ятӀани «яраб ам мад хкведач жал?» лугьуз фикирзавайди тир. Ингье кьуд югъни алат тавунмаз хтана. Мегер адаз зи рикӀикай хабар хьана жал? – суал гьатнай бейнида, вар гатай ванцел фейила ва Сакит акурла. Гила ада мехъерикай ихтилатзава. Зини вичин. Ахвар я жал? Ваъ. Сакит хушвилелди хъуьрезва, зи гаф гуьзлемишзава. Зи гаф. Вуч лугьуда за? Эхь, ваъ? Ваз бахт хъуьрезва руш, – рахазвай бейнидай адав. – Жаваб це адаз, ачуха къужах, кьабула жуван бахт. Мад ихьтин чӀав хъхьун тавунни мумкин я.- Зун рази я, – явашдиз хкатна рушан пӀузаррикай суьгьуьрдин гафар. Сакит цавув хкӀурай. Гьа икӀ, миресрин кӀвалериз разивал, шадвал гъайи кьве жегьилди хизандин муг кутуна. Сувайнатан уьмуьрдин чӀулав цифери кьунвай цав ачух, вили хъхьана, ракъинин къизилдин нурари ишигълаванна, савух, дарих, къаяри, тӀурфанри агъавалзавай йикъар суварриз элкъвена, ракьун кьефесда тунвай туртурдиз элкъвей рушан рикӀи бахтуникай мани лагьана. Уьмуьр икӀ, садлагьана, хабарсуз дегиш жедайди, бахтавардивди хъуьредайди, тамамвилив ацӀудайди рушан бейнидиз садрани атаначир. Ада гила Аллагь-Тааладиз дуьаярзавай, вайзарзавай, дахдилай разивалзавай, вичиз сабурлувал хуьз, четинвилериз, дердериз дурум гуз куьмек гайи. Сакит хьтин гада вичин рекьел гъайи. Демир дахдин хьтин дустлу, шадлу, ихтибарлу, регьимлу хизанда чка гайи.
Сифте йикъарин, гьафтейрин регъуьвилердай себебарни амукьнач. Свас яз кӀвализ атай йикъалай Демир дах, Назлу бах, кӀвалинбур адав хайи рушав, чпин гъиле гьатнавай назик цуькведив хьиз эгечӀна. Сакитакай мад рахамир. Ам вичиз хабарсуз жагъай, хушвилелди атай рушал, вичин сусал, багьа аманатдал хьиз, элкъвезвай. Виридан хуш рафтарвили, ачухвили, мегьрибанвили, Сакитан гьар са гьерекатдай кьатӀуз жезвай кӀанивили рушан лувар гегьеншдиз ахъайна. ГъвечӀи вахтунда атай кӀвал тиртӀани, руша вич ина фалдай авайда хьиз гьиссзавай. Адаз ина вири таниш, хуш тир: адетар, рахунар, рафтарвилер, сада-садаз гьуьрметун, куьмек авун, гуьгьуьл къачун, авур кардал барка ГЪУН…СУВАЙНАТ шад, бахтлу тир. ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ адаз Сакит кӀан жезвай. Юлдашдин тавазвилери, кинери, теменри дишегьлидин беден ашкъидив, ширбетдив, бахтунин тамамвилив ацӀурзавай. Адани вичел элкъвезвай катран лувар мягькемарзавай. Гьевесдин лепейрал алаз «зи кӀаниди, зи чан ширин» гафар эзбердайла Сакитан патай агакьзавай кӀанивилин манидин верцӀивал лугьуз тежедайди тир. И легьзейра ада вич Аллагьди гайи дишегьлийрикай сад яз гьисабзавай. Бязи декьикьайра рушаз вич ахвара авайди хьиз жедай. Ихьтин гунугун! Адан рикӀел гъуьлериз фейи юлдаш рушарин ихтилатар хкведай. «Еэнкьейда гьа сифте йифиз гатана». «Ахмакьди, чарадан малдал хьиз, гуж гъалибна, ширин кьве гаф кьванни лагьанач». «Гишин жанавурдин гъиле гьатай хеб хьиз, михьиз тӀуьна зун, фашистди, экуьнахъ жув-жуваз ухшар амачир». «Къариди гьа пакад къалай кьилел ракь регъвез гатӀунна, заз адакай катдай чка авач. Абдал хьтин гъуьлуьз арза авурлани, абур зи къайгъуяр туш, жуваз дедихъ галаз рахадай чӀал чира лагьана»… Къариярни сусар кьун тийизвайди адаз дахдин кӀвале амазни чизвай. Къарийрин гъуьнтӀ, зулум себеб яз кӀвалера датӀана къал-макъал гьатзавай. Чара атӀайла, сусар хъфинни ийизвай. ЧЕБ-ЧПИЗ ала гадани свас диде-бубадихъ галаз чара жезвай, фена масана ацукьзавай. Хуьре ихьтин мисалар садни кьвед тушир. Сувайната вич ахьтин дердисервилин чилина, къал-къижра, гьуьжетра гьат тавунал шадвалзавай ва гъуьлуьн хизандал пара разивалзавай. Сакит райондиз кӀвалахал физ, хквезвай. Демир дахди абуруз эцигнавай кӀвалера устӀарри эхиримжи крар хъийизвай. Сакита вичин вири азад вахт эцигунрал акъудзавай. Ада кӀвалер хизандиз вири къулайвилер авайбур авун патал устӀарриз меслятар гузвай, герек тадаракар къачуз, хкизвай, герек чӀавуз фялевални ийизвай. Уьмуьрдал кьарувал тийидай са себебни Сувайнатахъ авачир. КӀвачел залан хьана, кьветхверар, кьве цуьк хьтин рушни хьайила, кӀвале шадвилин гьарай-эверунар, бицӀекрин шезвай, хъуьрезвай сесерни артух хьана. Ихьтин хушбахтлу, рагъ хъуьрезвай уьмуьр са юкъуз чӀур, барбатӀ жеда лугьудай фикир Сувайнатан бейнидиз садрани атаначир. Адан нурдик квай йикъарал мадни хъен, чӀулав хашрав вегьейди Зейнедин хьана. Гьич рикӀелни аламачир зине, ваякьан. Тагьсара. Бахтикъара. Уьргуьнрин школа-интернатдай экъечӀай Зейнедина кӀелун районда давамарнай. Вуздик экечӀиз меркездиз фейи ам элкъвена хтанай, имтигьанарни вахкун тавуна. Шегьердани ада вичин къабачи амалар авуна, са вуж ятӀани гатана, амни вичин дустар галаз Зейнединан гуьгъуьна гьатна. Крар пухъ жез акурла, хъфена хуьруьз. Къанчанах хва секинардай фикир аваз Гьажалиди адаз мехъерна. Вижевай са руш свасвиле гъана. Дугъриданни, гада секин хьанай. Анжах са зур йисуз.
Ахпа ам вичин кьацӀа гьат хъувуна. Дустарни галаз тӀуьнар-хъунар, кукӀунар, вахт бушдиз акъудун, кӀвализ хийир тагун… СакӀани тахьайла, Гьажалиди Зейнедин Тюменда кӀвалахзавай миресдин кьилив ракъурна. Са йисалай ада аниз вичин хизанни хутахна. Адакай ван-сес авачиз, хуьр секин хьана, вад йис алатзавай. Ингье ахкъатна ам. Импортный машиндаваз. Дамахар гваз. Амма хуьре ванер-сесер къекъвезвай, гуя Зейнедина Тюменда сад яна кьенва, гьавиляй катна, хизанни галаз, хтанвайди я. Хуьруьнбур инанмиш тирвал, Тюменда кӀвалах жагъайбур, вижевай пулар къазанмишзавайбур гьене-мене хквезвайди тушир. «Къурумсахди вичин вагьшивал, баши-бузукьвал гьанани къалурна ман» лугьузвай хуьруьнвийри сада-садаз. Адетдин са юкъуз туьквендай герек шейэр къачуна хквезвайла пуд итимдихъ галаз акъвазнавай Зейнедин акурла, Сувайнатан рикӀ аватнай, гуя акурди инсан ваъ, малкамут я. Дишегьлиди кӀвачерик звер кутунай. КӀвализ хтайлани, адан бедендик зурзун кумай. Ам мягьтелни хьанай: «Заз икьван кичӀе вучиз хьайид я?» Гъуьлягъ акур инсандикни сифте легьзейра кичӀ акатда кьван. Бедендизни хар акъатда. Халисан гъуьлягъ я ман, алчах затӀ. Сувайната гьа икӀ вичи-вич секинарна. КӀвалин, аялрин къайгъуда гьатай дишегьлидин фикирдайни ахкъатна нягьскар. Кесиб дишегьлидиз чизвачир хьи, угърашди хизандин кьилел гьихьтин бала, завал гъидатӀа. ДатӀана аялрин къайгъуда авай Сувайнат къецерал са артух экъечӀзавайди тушир. кӀвализ лазим шейэр, недай-хъвадайди Сакита гъизвай. Герек чкайризни дишегьли кӀвализ къари атайла, гъуьл хтайла, фидай. Зейнедин акур йикъалай инихъ са шумуд гьафте алатнавай. Хтулрихъ галаз вахт акъудиз Демир буба атанвай. Саки гьар юкъуз кьил чӀугвазвай ам хтулриз кӀвакӀ гвачиз къведачир. Абурни бубадин къужахдай эхкъечӀ хъийидачир.- Куьне къугъунар ая, зун булахдал фена, хкведа, – лагьана Сувайната. Нисинлай алатанвай бере тир. Куьчейрик са артух инсан квачир. Къунши Тайибат квар къуьневаз хквезвай. Адахъ галаз кьвед-пуд гаф рахана, Сувайната рехъ давамарна. Булахдал кьве зими руш алай. РАХАЗ-ХЪУЬРЕЗ. Кварар ацӀурнавайтӀани, абурук хъфидай тади квачир. Сувайната квар булахдик кутуна. Дагъдин рагарай авахьзавай «Гьамга» булахдай хуьруьз гъанвай и яд пара къайиди ва тӀямлуди тир. Адакай гьазурзавай чайдин тариф ийидай мугьманри. Квар къуьнуьз хкажна, дишегьли кӀвал галай терефдихъ гьат хъувуна. Чпин куьчедиз гьахь хъийидай пипӀел агакьнамазди Сувайнат къапа-къап Зейнединал туьш хьана. Дишегьли мад, илан акурди хьиз, къя хьана, кхунна.- Салам, Сувайнат, – хъуьтуьлдиз рахана итим. – зун чудовище туш кьван, ваз акьван кичӀе жез. Вун чи хуьруьз гъанва лагьайла, заз шад хьайиди я. ГьикӀ я ви гьалар, кефер?- Хъсан я, – куьрелди жаваб гана Сувайната итимдин патай хаталувал авачирди акуна. – КичӀе жеда ман, чиликай хкатайди хьиз, вилик акъатайла.- Заз вун фидайла акунай, – хиве кьуна Зейнедина, – гьавиляй рехъ вилив хуьзвай.- Вуч патал?- Чун куьгьне танишар я кьван. Чир хьана кӀанзавай, вун, дамахар гвай, «гачалар» виле авачир руш, «гачалрин» хуьруьз гъуьлуьз гьикӀ лагьана атайди ятӀа.- Жегьилвал ахмакьвал я лугьузвайди я, чавайни «жегьилвилер» хьана ман. Кьисметар гьахьтинбур хьана, вучда кьван. Генани лугьузвайди я, куьгьне крар ни рикӀел хкайтӀа, вил акъатуй.
- Ваз гила зи вилни акъудиз кӀанзавани?- Ваъ, са затӀни кӀанзавач, вил сагъ амукьрай ви. Мисал я ман гьахьтин. Сагъвал гурай вазни, ви талукьризни.- Заз кӀанзава, заз. Зи рикӀелай а вакъиаяр алатнавайди туш, Сувайнат. Вун заз пара хуш хьанвайди тир, амма вуна зун тӀветӀряйни кьунач. Им тӀимил акурди хьиз, вуна зун беябурна, школадай экъечӀдай чкадал гъана.- Акъудна кӀандачир ман закай ванер-сесер, къундармаяр.- Вакай лап пис хъел атайла авур кар хьанай. Заз вун кӀанзавай.- КӀандайда гьахьтин гьаясузвал, алчахвал ийидайни? Къе абур рикӀел хкунихъ са метлебни авач. Вахъни хзан ава, зунни тек туш, сагъ-саламат хьурай вири. Эгер зун тахсирлу яз гьисабзаватӀа, гъил къачу.- Акъваз, акъваз, вун гьиниз катзава? Гъил къачуда, анжах заз кӀандайвал авурла…- Ваз кӀандайвал? – элкъвена кьулухъ дишегьли. – Ам гьикӀ лагьай чӀал я?- Вуна заз са темен гуда, за вун къужахламишда, зи рикӀин цӀай рекьида…- Вуна зарафатзавани? Белки, ви кьили кӀвалахзавачтӀа?- Зарафат вучтинди я, Сувайнат, зи кьилини дуьз кӀвалахзава. Вун ахкурла зи ашкъидик цӀийи кьилелай цӀай ахкатна. Сувайната эхиримжи гафариз ябни хганач, кӀвализ тади авуна.- Чир хьухь, акӀ зун валай алатдайди туш, «гачалвидин» свас, - гафар ахгакьна дишегьлидив. Тади кваз хъфизвай ва ажугъ акатнавай дишегьли вич-вичив рахазвай ва рикӀин къеняй ажугъди, жанавурди хьиз, къув язавай: «Чин алатайдан ягьсузвал аку гьа. ЧӀехи хьайила акьул къведалда. Гьинва эхир акьул? Гвай ихтилатар аку садра, чан кицӀери тӀуьрдав. ЦӀай акатна куй вун ваякьан! РикӀик буьтӀруькар акатна кьий вун, кьехва кемеш! Гила зун тек туш, зи далудихъ Сакит гала», – къурхулувал, кичӀни амачиз варциз гьахь хъувуна Сувайнат. Демир бубани хтулар къугъвазвай. Свас хтана акурди, апаяз хвеши хьана. - Гзаф инжиклу авунани вун, дах, абуру?- Эй чан свас, абуру къе закай тавурди амач, балкӀанни, самолетни, больницада къаткурнавай начагъдини…- Агь женжелар, за квез лагьайди туширни, буба инжиклу ийимир, адахъ яб акала. - БицӀекар ван тахьайдайни кьуна, хъуьрез-хъуьрез залдай экъечӀна. - Дах, квез хъфиз кӀан жемир гьа, за пичӀекар ийизвайди я. Тинини ишинавайди я. Абур агакьдалди Сакитни хкведа.- Хьурай, чан руш. Ви гъилин хуьрекрикай кьил баштандач, абур гьамиша тӀямлубур жезвайди я. Жуван къайгъуяр ая, зун садра и женжелкаяр гьиниз фенатӀа тамашин, – Демир дивандилай къарагъна ва хтулрин гуьгъуьниз фена. Сувайнат хуьрек гьазуриз эгечӀна. Регъвенвай якӀук алаз хьиз чичӀек, шивит, истивут, чӀем, кӀишниш акадар хъувуна, гъил яна, цӀал къажгъан эцигна. Ахпа чкалар аладарна, пӀузаррикай мани мур-муриз пичӀекар ацӀурунив гатӀунна. АРА-АРА рикӀел инсанвилин зат кумачир нягьскарни къвезвай. Дишегьлидин бейнида са суалди ванзавай: «Сакитаз лугьудани, лугьудачни?» Эхир ада кьетӀна: «Ваъ, лугьудач. КицӀ хьиз, элуькьиз жеда ам. Кфир». Сувайната кфир, алчах лугьузвайдан фикирар, дугъриданни, лап чӀурубур тир. Тахсир вичинди тиртӀани, са шумуд йис алатнавайтӀани, Сувайнатакай хуьруьнвидин паб хьанвайтӀани, Зейнедин адаз кар хкьада лугьуз авай. «Зи кӀанивилиз тфу гайи кач кьил цава кьуна зи хуьре къекъвезва. А ви кьил за
хура твада хьи, ченги. Вал хуьре къекъведай чин тадач хьи за, къагьпе». Дустарихъ галаз кьве такьадиз ягъайла, адан мецелай алатзавайди гьа ихьтин чиркин гафар тир. Са юкъуз Жабира Зейнединаз лугьуда: «Са шад хабар гва зав, эгер на тӀуьн-хъун тешкилайтӀа…»- Вуч хабар? Лагь кван.- Суфра, суфра…- Итимдин гаф я, ам зи патай, лап къе нянихъ.- Ви рикӀ алайди къе хелвет я.- Вуч? Ваз гьинай чида?- Чида ман. Адан итим меркездиз фенва.- Валлагь, дуст, види дуьзгуьн шад хабар я. Ша, за ваз исятда суфра ачухда, - ада Жабир вичихъ галаз тухвана. Нянихъ, хуьрел мичӀивал акьалтайла, Зейнедин Сакитан кӀвалерив агатна. Са дакӀардай экв ва дишегьлидин, аялрин къаралтуяр аквазвай. Хейлин гагьда гуьзлемишна, Сакит авачирди тестикь хьайила, ада варцел алай зенгинин кнопкадал тӀуб илисна. КЬВЕД-ПУД декьикьа алатна, гьаятдин къеняй «вуж я?» лагьана хабар кьуна.- Ахъая, – жезмай кьван секиндиз буйругъна Зейнедина.- Вуч кӀанзава? – Сувайнатаз Зейнединан сес гьасятда чир хьана.- Вуч ваъ, вуж кьейди. Чизвачни мегер, заз вуж кӀанзаватӀа.- Атайвал хъвач, тежедай крар кӀан жемир. Зи секин кӀвале къал твамир, я жуван кьилни беладик кутамир.- Ам валай аслу я, зи сифте муьгьуьббат. Вар ахъая. Ви патай са темен, зун хъфида.- Аллагь кьванни рикӀел гъваш, гьаясуз, вун зал вуч лугьуз гьавалат хьанва? Ваз тагайтӀа, заз темен гудай итим авачни? Хъвач!- Итим? Гьам итим яни, вав рушар хаз тазвай. Итим зун я, пуд хва авай. Ахъая, за вазни са хва багъишда.- Квахь зи варцихъай, алчах! За исятда вири къуншияр кӀвачел къарагъарда. Милициядизни зенг ийида.- Ая. Ая, зун са акьван кичӀе итим туш. И сеферда зун хъфида, зи чубарук, вахт къведа, за ви лувар атӀуда. Сувайнат звар кваз кьвед лагьай мертебадиз хкаж хъхьана. РакӀарар куьлегралди агална. Эквни хкадарна, дакӀардай куьчедиз вил яна. Адаз винелди хъфизвай къаралту акуна. «Агь угъраш! Ихьтин явакьанди пака алчахвал авуртӀа вучда? Икьван гьаясуз, регьимсуз жедани инсан?» бейнида агъзур жуьредин фикирри къув ягъай дишегьли экв жедай кьиляй ахвари сустарна. Юкъуз ам аяларни галаз апаян кӀвализ фена. И сефердани дишегьлиди гъуьлуьз чуькьнач. Адаз кичӀезвай, къал-макъал акъатда, кукӀун-чухун жеда, гьая, намус, инсанвал течизвай кфирди итимдин, аялрин бубадин кьилел бедбахт дуьшуьш гъайитӀа, ахпа ацукь. Ваъ, ваъ, адалай алакьдач. Сувайната гъуьл бейхабар яз туна ва гьа идалди еке ягъалмишвални авуна. ЦӀийи йис алукьзавай. Идарайра, кӀвалера адаз гьазурвилерни аквазвай. Сакита райондай елкани гъанвай, вирида санал ам чӀагурни авунвай. Кьветхверар Саидани Эмина акьван шад тир хьи, абуру чпин елкадикай къуншийрин аялризни тарифар авунвай. Сувайнатни шад тир. Зейнедин лугьудай угъраш-
дини мад вичикай хабар хганвачир. Хгудай гьални тушир. Ада, дустарни галаз, Дербентда эцигунрал кӀвалахзавай. Ял ядай йикъар ганвай ва кӀвалахай варцарин пулни вахчуна хтанвай Зейнедин, Жабир, Маодин райцентрадин кафеда ацукьнавай. Официант гадади абурун суфрадал жуьреба-жуьре хуьрекар тухузвай. Хайи макандиз хтунин, жибинра пул хьунин, цлал алкӀурнавай телевизордай лезги манидарри манияр лугьунин, къвез-хъфизвай чирхчирри салам гунин, жузун-кучузун авунин разивили, шадвили устӀаррин кефияр лап хкажнавай. Абуру незвай, хъвазвай. Суьгьбетзавай, арабир шит ихтилатриз кьил язавай, официантдиз буйругъар гузвай. Кафедиз Сакит гьахьайла ва ам акурла зейнедин кис хьана. Са шумуд легьзени алатнач, ам тарпна къарагъна.- Сакит малим! Хуьруьнви! – Зейнедин адан къаншардиз гъилерни ачухна фена. - Салам, салам, хуьруьнви.- АЛЕЙКУМ-САЛАМ. Куьн гьинай, ингар гьинай, шегьерар эцигзавай устӀарар? - шад хьана хуьруьнвияр гьалтунал Сакитни.- ЦӀийи йис тушни кьван. Чунни ам къейд ийиз багъри чилел хтанва, ша чи суфрадихъ. – Яда, гьей, михьи къаб, тӀур, шиш ва амай затӀарни гъваш кван, - буйругъна Зейнедина официантдиз. Сакитаз хуьруьнвидин теклиф инкардай делил авачир. Ам хушвилелди ацукьна ва хуьруьнвийрин тарифдин тостарихъ яб акализ хуьрекни тӀуьна.- Чун са зур сятдилай хъфидайди я, Сакит малим, – лагьана Зейнедина, – хъша чахъ галаз, ЦӀийи межлисар чна хуьре давамар хъийида.- Валлагь, сагърай гадаяр. Зун кафедизни ина геждалди амукьзавайвиляй атайди я, каш кьин патал. Школада ЦӀийи йисан мярекат ава, зунни гьана хьана кӀанзава.- Я чан малим, ана тӀимил ксар авани, – сес акъудна Жабира, – тухурай чпин огунек. Вун хъша чахъ галаз.- Жедач, гадаяр. Межлис кьиле тухузвайди зун я.- Ведущий, тамада, шагь я лагь ман, – ван ацалтна хъуьрена Зейнедин. – ЯтӀа, са тостар хкаж хъийин чи малимдин сагълугъдай, – саки гьарайна кефли хьанвай итимди.- Пара сагърай, куьн, гадаяр, – разивал къалурна Сакита. – Жуванбур гьинаватӀани сагърай! Пака чун хуьре аквада кьван.- Гьелбетда, гьелбетда, жаваб гана Маодина.- Гьелелиг, – лагьана Сакит хъфена. Зейнединакни тади акатна. Официантдихъ галаз гьахъ-гьисабни авуна, адан эмирдалди пудни ван кьилелаз къарагъна. Абуру гагь гьуьжетзавай, гагь са низ ятӀани себ гузвай, гагь сад-садан къужахра гьатзавай, гагь-гагь чакъалрин сесиналди манияр ядай амаларни ийизвай. «Девяткадаваз» хъфизвай гадайри машиндални ван акьулднавай. Цирим, Цирим, Абдукерим, Кеф чӀугвадай дуьне я им. ЭРЕКЬ-ЧЕХИР хъун тавуртӀа, Кьена, фидай дуьне я им. Чаз кӀанивал кар тавуртӀа, КЬИКЬ-МИКЬ жедай дуьне я им.- Валлагь кьехваяр, къенин югъ чаз Аллагьди ганвайди я, – рахазвай мез
пелтек жезвай Зейнедин. – Гъуцари заз винерай хабар ганва, къе фадлай зи рикӀе авай мурад кьилиз акъатдайвал ялда.- Вуч мурад яда? – жузуна Маодина.- Ам квез за нянихъ малумарда. Яб ча, хъфида куьн кӀвалериз, вахкана пулар шадара куь папарни. Нянихъ, сятдин иридаз хьиз, чи кундал ша.- Хьурай ман, Зейнедин Гьажалиевич, – хъуьрена Маодин.- Яда, папарив вири пулар вахкудани? – хабар кьуна Жабира.- Я кьейхва, вири пулар вахкуз ахмакь хьанвани? Бес чна кефер гьикӀ хкудда дуьньядикай пулни тахьайла.- Гьан, гъавурда гьатна, – разивилелди рахана Жабир.- Гила чун инал эвичӀда, чи Дарман булахдиз са салам гуда. Итимар пакетар гваз эвичӀна, булахдик ацукьна, са шумуд такьадиз хъияна, дагъларин, чӀурарин, булахрин сагълугъдай хъвана ва ахпа рекье гьат хъувуна. ТӀамадиз акъатнавай Зейнедина гуьтӀуь рекьерайни машин зарбдиз гьалдайла, Жабирай, Маодинай гьараяр акъатзавай… Меслят хьайи вахтунда дустар кӀватӀ хьана.- Гьун, гила чун гьиниз я? – Зейнединаз килигиз жузуна Маодина.- Алискеран туьквендиз, – ван алаз жаваб гана Зейнедина. - Ша, тамашин анра вуч хабарар аватӀа. Туьквендин къваларив шумуд йитих гватӀа. Туьквендив агакьдайла, кефинавай итимар гьалтзавай. САДА-САДАЗ саламар гуз, алукьзавай ЦӀийи йис мубарак ийиз итимри чпин рехъ давамарна. Туьквенда чка кьунвай кьуд хуьруьнви авай. Абурун вилик кьери суфра квай: фу, нисидин кӀусар, колбасдин кьатӀ, чичӀек ва кьве ич. УстӀарар акурла, итимрин кефияр ачух хьана. Шегьердай хтанвайбуруз хвашкалди лагьана, хтун «чуьхуьн» теклифна. Зейнедин кьулухъ акъвазнач. Гьасятда Алискераз суфрадал хъсан эрекьдикай са литр эцигун эмирна. Са колбасдин кӀарни эхцига. Зур сятдилай дустар туьквендай экъечӀна. Зейнединан гуьгъуьнаваз абур Сакитан кӀвалерин вилик акъатна.- Яб ча, – дустариз килигиз рахана Зейнедин, – за зенг ийида, Сакитан паб экъечӀда, вуна Жерд Аяз буба атанва лагь.- Аяз буба вучтинди я? Сакитни кӀвале авачиз чна ана вучзавайди я?- Кьуру яргъиярмир кван Жерд, лагьайвал ая. Чахъ чи сирер авайди я е, –Зейнедина зенг авуна. Сувайнатни «вуж я?» лугьуз атана гьаятдиз.- Аяз буба я, ЦӀийи йисан пишкешар гваз атанвай Аяз буба я, – хъуьтуьлдиз, шадвал кваз рахана Жабир. Сакита вич геж жез акурла, рекье тунвай хьтинди я, фикирна дишегьлиди ва са къурхулувални авачиз вар ахъайна. Гьа и легьзеда гьаятдиз Зейнедин гьахьна ва ада вегьена Сувайнат далудихъай кьуна, адан сив капашдалди кӀевна ва явашдиз гадайриз эмирна: – куьз серсер хьанва, ша инихъ, варни агала.- Ахъая, ахъая зун, – явашдиз сес акъатна Сувайнатан.- Кис садра кван, – векъидаказ буйругъна Зейнедина. Дишегьлидиз гьарайиз кӀан хьана. – Лал хьухь, тахьайтӀа, кӀвалериз цӀай яда. – Ваз меслятдивди кӀан хьанач, зи гуьзел, гила къачуна ацукь. – Итимди дишегьли кӀвализ, сад лагьай мертебадиз ялна. Дустарни атана, ракӀар агал хъувуна. Сувайната хъуткьунарна ва гавурдин гъилиз кӀас гана. - Агь кач! – гьарай акъатна итимдай, ада дишегьлидин кьамуз гъуд чуькьвена. – Еб жагъура, – эмирна ада гадайриз. Маодин фена ва еб гваз хтана. Пудани вич-вичелай фенвайди хьиз авай кесибдин гъилер далудал ктӀунна.
- Яда Чакъал. На вучзавайди я? КӀвал атӀузвайди яни?- Инай чаз атӀудай затӀ гьатдани? ЗатӀ ингье, чи вилик ква. Таза, гуьзел, багъдин бегьер хьтин ханум. И югъ зи рикӀеваз гзаф вахт тир. Сувайнат юзана.- Алчахар! Ахъая зун, ягь, намус квахьнавай шейтӀанар! Гьа и чкадал къванер хьурай квекай!- Вегь адаз сад Мао, – буйругъна Зейнедина.- Ахмакьар, куьн нин тай хьанва эхир? И ягьсуздан? ДИДЕ-БУБА, чӀехид-гъвечӀид чин тийизвай алчахдин? Ах тьфу! Куьне зи кьилни, куь кьилни баладик кутада, абдалар. Кьуна, акъуд хъия и менсебсуз зи гьаятдай. Хкведа зи итим, чир жеда куьн, эхирзаман жеда куь. Зейнедина дишегьлидин хъуькъвез сад вегьена.- Лал хьухь вун. Чир хьухь, ви итимдиз лагьайтӀа, гьадан кьилни, ви кьветхверрин кьилерни галудда за. Кисна чаз муьтӀуьгъвал къалура.- Минетзава квез, кямир зак. Аллагьдин хатурдай хьайитӀани, хъвач, хъвач, я гавурар, вагьшияр.- Гила геж я, зи цуьк, - хъуьтуьлдиз, ягьанатдивди рахана Зейнедин. – За ваз лагьанай гьа, зун акӀ ви чандилай алатдач, вун зиди жеда, вакай цӀай рекьида за. Дишегьлиди гьарайна. Зейнедина адан сиве пек туна ва вичин рикӀевай алчах кар авуна. Дустарни язух дишегьлидал гуж гъалиб авуниз мажбурна.- Гила жуваз кӀамай кьван гьараюнар ая, «гачалар» бегенмиш тахьай кач. - Зейнедина писликвал гъанвай дишегьлидин сивевай пек акъудна. - Хъша, гадаяр. ЦӀийи йисан вижевай савкьат агакьна чав. - Зейнедин, адан гуьгъуьнаваз эрекьдин эсер хкат тавунвай ва чпин алчах кардин мусибатвал, ягьсузвал, инсансузвал кьатӀун тавунвай явакьанарни хъфена. ВИЧ-ВИЧЕЛ хквез, квахь хъийизвай дишегьли Сакит хкведалди гьанал аламукьна. Шез, вири дуьньяни аквадай вилер, рикӀ амачиз. КӀани касдал, уьмуьр бахтавар ийизвай дишегьлидал, балайрин дидедал гъанвай гьал акурла Сакит гагь барутдиз, тӀурфандиз элкъвена, гагь лепе аламачир гьуьлуьз, гагь гъиле тфенг аваз гъуьрч ягъиз тежезвай гъуьрчехъандиз.- Завай вахъ галаз яшамиш хъжедач, – тикрарзавай Сувайната са гафар. – Зун тухвана агъа вацӀуз вегь.- Вуж, вуж?! – цӀуд, къад сеферда суал ганай Сакита. – Вужар тир а алчахар?! - Абурун чинрал маскаяр алай.- Вучиз вун?! Вун?! Вун?! Ахварикай кватай аялар кӀвализ атайла, Сувайната чин кӀевна. Кьведани санал хабар кьуна.: «Де, вун вучиз шезва?»- Квехъ де амач, язухар.- Сувайнат, рахамир, нубатсуз гафар лугьумир. – Сакита рушар къужахдиз ялна, – чи де гурарай эвичӀдайла, аватна, адаз тӀар хьанва.- Чна вун исятда сагъар хъийида, – куркурар хьиз рахана балаяр.- Эхь, эхь, чан балаяр, де чна сагъар хъийида. Ван къвезвани ваз Сувайнат, чна вун сагъар хъийида. Вун галачир уьмуьр чазни герек амукьдач. И карни ваз чир хьухь, азизди. Маскаяр алай чинеррин гьахъ-гьисабни чна ийида…
Кабинетда вири кӀватӀ хьайила, начальник Гьабибахъ элкъвена:- Гьун, ахъая кван, ана вуч хьанвайди ятӀа, юдаш капитан. Куьн са итим кьейи хабардал фейибур пуд мейитдал ацалтна. Оперри чпин жуьредин балабанар язава, прокурор гьеле киснава, ваз гьакъикъат гьикӀ акуна?- Юлдаш полковник, кьенвай пуд касни дустар тир. Пудани лугьудайвал, са суфрадилай незвай. Гьа са вахтунда инсанар чпикай кӀамай кьван инжиклу авунвай мердимазарар. Хуьрени, фейи чкайрани къал-макъалрин, кукӀун-чухунрин иштиракчияр. ГьакӀ тирвиляй душманарни абурухъ тахьана жеч. За фикирзавайвал, юлдаш полковник, пуд кьиникьни сад-садахъ галаз алакъалу я ва кьисасдин месэла я.- Делилар, вещдокар, шагьидар, шак физвайбур авани? Гьатнавани?- Авачизни туш, юлдаш полковник. - Кьере итим кьенвай чкадилай птулкаяр, истикӀанар ва дуьгме хканва чна. Мотоцикл дагьардиз аватнавай чкадални са нин ятӀани гелер аламай. Шикилар янава, герек ахтармишунар давамарзава. Дагъдайни гелер, лишанар алай шейэр гьатнава. Шак физвай ксарни авачиз туш, амма шагьидар гьеле жагъанвач.- ТӀимил я, тӀимил я делилар. Вуна кьиникьар дуьшуьшдинбур туширди тестикьарзава, тушни?- Эхь, юлдаш полковник. ТахьайтӀа, пуд дуст икӀ садлагьана кьиникь, чебни хатадай хьиз, жери кар туш.- Гьахъ я, логикадив кьазвач. Ваз за вири ихтиярар гузва, чи пешекарарни галаз ахтармиша, гекъига, силис твах, амма и аламатрай кьил акъудур, юлдаш Эмиров. Им ваз къуллугъдин жигьетдай виниз хкажиз куьмек гудай вижевай имтигьан я.- Гъавурда гьатна, юлдаш полковник.- Мадни юлдашар, къе меркездайни пешекарар атун мумкин я. Абурун куьмекни галаз тахсиркарвал чимизмаз дуьздал акъудна кӀанда. Чна ина гьукуматдин пул гьакӀ гьавая нен тийизвайди успатдайвал. Гъавурда акьунани куьн?- Эхь, эхь, – жаваб гана адаз инлай, анлай. Силисчияр, криминалистар чхкӀана, гьар сад вичин кабинетдиз хъфена. Меркездай неинки силисчияр, операр, гьакӀ центральный, республикадин газетрин, телеканалрин корреспондентарни атана. Дугъриданни, икьван гагьда дагълух секин районда са шумуд итим кьиникьи хъсандиз ван авунвай. Гьабиб вичин кардал машгъул тир. Ам са шумудра Жуни хуьруьз хъфена, кьейибурун хизанривай, хуьруьнвийривай мадни силисар тухвана. Дуьгмедин иеси ва бутылкайрал гелер тунвайбур чирун патал са шумуд югъ кьена. Гелер умуми картотекада авачир, гьавиляй Жуни хуьруьн вири итимрин тупӀарин лишанар къачуниз мажбур хьана. Жабирахъ галаз вацӀун кьере ички хъвайидини тестикьарна. Кьейидан яшдавай Алибег лугьудай сад. Гьабибак хвеш акатна, тахсиркар жагъана, амма силис тухвайдалай гуьгъуьниз юристдин кефияр мадни чӀур хьана. Вилик ацукьнавай юкьван буйдин, яхунвал квай, вилер ина-ана къекъуьрзавай, гъилерик зурзун акатзавай итимдиз тамашиз Гьабиба фикирнай, «гьа им я жал тахсиркар?»
- Юлдаш кас, вун вуж, гьинай ятӀа лагь чаз, – рахана ам шак физвайдахъ галаз.- Вуж жеда кьван, Алибег я ман зун, Сеферов. Жуни хуьруьнви.- Ваз куь хуьре хьанвай перишан крарикай хабар авани?- Виридаз ава, зазни ава. Хъсан крар туш ибур.- Ваз чаз лугьудай са гафни авачни? Белки, акур кӀвалах-затӀ...- Заз лугьур, акур са затӀни авач.- Хъсан я, юлдаш Сеферов, Жабир ваз гьикӀ чидай?- Хъсан чидай ман.- Куьн дустар тирни?- Ваъ, ваъ, дустар ваъ, арабир санал ацукьдай.- Жабир кьейи къуз вун гьинавай?- Гьина жеда кьван, хуьре…- Жабирахъ галаз кьере…- Ваъ, ваъ, хьайиди туш.- Заз килиг, Алибег, тапарармир, чаз вири малум я.- Вуч? Зун анрик кутаз кӀан жемир. Гьабиба папкадай тупӀарин гелер алай чарар акъудна ва Алибеган вилик эцигна.- Тамаш ва кӀела. Ибур кьеряй жагъай птулкадилай, истикӀандилай ва дуьгмедилай къачур гелер я, ибурни ви тупӀарин лишанар. Лагь, ви кьере вуч авайди тир? Вучиз на Жабир кьена?- Туш, туш зун, за кьейди туш.- ЯтӀа, вири хьайи хьайивал ахъая.- Чан чӀехиди, зун квачир чкайрик кутамир. А Жерд кьейди зун туш, туш.- Вуж я бес?- Чидач, валлагь-биллагь чидач, чан чӀехиди.- Вуна адахъ галаз эрекь хъванани?- Хъвана валлагь.- ЯтӀа, ахъай вун кьерез гьикӀ акъатнатӀа, гьикӀ куьне кьведа вахт акъуднатӀа.- А Жерд чи балугъчи я ман. РикӀ ала касдин. Гьа вацӀ вири вичинди ялдай. АРА-АРА чазни теклифдай вичин балугърин шиш-кабабрикай дад акваз.- На яргъиярзава, Алибег, чкадал хъша.- За лугьузва кьван, гьа нянихъни ада зенг авуна, са кьатӀни гваз ша лагьана.- Сятдин шумуд тир?- Сятдин? Сятдин, зун кимел алай, патав гвай кӀваляй телевизордин сес къвезвай. Хабарар гузвай, заз чидайвал, ругудалай алатнавай.- Ахпа…- Ахпа ман, чӀехиди, зун кьатӀни гваз фена. Чна шиш-кабабрихъ галаз хъивегьна ам. Жерд идал тух хьанач. «Сад хкана кӀанда», лагьана ада.- Бесрай, – лагьана за, – мичӀини жезва, ша, чун хъфин.- Гьиниз эхир? Хъфена гьа кӀвале вуч ийида чна? Папар лугьудай пехъерин лагълагърихъ яб акалдани? – лагьана ада.- Зав пул гумач эхир.- Пул, пул? – ам садлагьана туьнт хьана. – Хва текьейдан Къабахрин Къабах, ваз а пул гьикьван кӀанда, гьа, лагь заз. Пулсуз зи балугъар кӀвализ
хутахиз кӀанда ваз, а за са кьатӀ къачу лагьайла, пулни дефсцит жезва. Къарагъ кван, кьейхва Къабах, – амни къарагъна, зи хурудилай кьуна хъуткьунарна. Адан гъилерай акъудун патал зани ялна, гьа и арада зи седефни кьатӀ хьайи хьтинди я. Ахпа ам садлагьана элякьни хъувуна, хабарсуз къвадай ва хкатдай гатфарин марф хьиз. - Бесрай кван ви мискьивилер, тамаш е, инал гьикьван закускаяр аламатӀа, вач Межвединан патав, зи тӀварцӀихъ кхьихь лагь са шуькӀуь кӀуф галайди.- Межведин вуж я? – жузуна силисчиди.- Чи туьквенчи я ман. Фена зун, Жердан тӀварунихъ ада ганач, адал хейлин бурж ала лугьуз, чара амукьнач, къачуна кьатӀ. - Алибег кис хьана. Гьабибни вил алаз акъвазна. Шехьна Алибег, муаллимди пипӀе акъвазарай аял хьиз. – ЧӀагьнакь зун кьатӀ хкиз фенай. Хъфена кӀанзавайди тир кӀвализ. Кьинтур хва руфунбег, вични фена, гила зи кӀвални чӀурзава…- Куьн мад ккӀанайни? – суална Гьабиба.- Ваъ, е, кукӀунар вучтинбур я е? Зун хтайла, ам чинихъди къванерал аватнавай, накь кьейиди хьиз кьенвай.- ГАЛАЙ-ГАЛАЙВАЛ ахъая, юлдаш Сеферов.- Хтана зун. ЦӀайни хкахьнава. Жердни, кьей хва, аквазвач. За адаз эверна, мад эверна. Гьай лагьанач хьи, лагьанач. «И кьей хва зи гуьгъуьниз атаначтӀа гьа, зун кӀвализ хъфидайди хьиз хьана?» фикирна за. Мад эверна. Фена чун ацукьай чкадал, хъиляйни ачухна птулка, цана истикӀандиз, хъвана. За гьа икӀ ийидайди лагьана, адаз са себни чуькьвена. Гьа и макъамда, чан чӀехиди, инихъ-анихъ тамашайла, заз акуна, чинихъди ярх хьанвай Жерд. Мад за фикирна, и кьейхва захъай кӀеви хьанва жал? Зани фена адан дабанда вижевайдиз са кьуьл эцяна. – Къарагъ яда, бес я ви къабачивилер, заз вун акуна. Ам юзанач, чан чӀехиди, я сесни акъуднач а ламра. Зак са тӀимил къурху акатна. За алгъана, ам юзурна. – Яда, Жерд, вахъ вуч хьанва? Вун инал вучиз алайди я? Къарагъ садра. – Гьич витӀни акъуднач ада. Гъил кьуна, ам къанвай. Чинив агатна зун, нефесни къачузмачир. Ахпа вуч хьанатӀа заз чидач, зун катна, кӀвализ хъфена.- Алибег, вун эрекь къачуна хкведалди гьикьван вахт алатна?- Низ чида, я чан чӀехиди? Белки, са зур сят, или са сят. Фена Межвединан кӀвалел, эверна адаз, адахъ галаз рахазни хьана вахт, куьчеда гьалтайбурухъ галазни акъвазна…- Фидайла, хкведайла кас-мас гьалтнани? - КАС-МАС? – Алибег Фикирлу хьана. – КАС-МАС? Эхь, эхь, чан чӀехиди, клубдин директор Велимет гьалтна, адахъ вичин пабни галай. Кимелайни гадайрин ванер къвезвай.- Абур кьере авайни?- Кьер вучтинди хьуй эхир, я стха, абур зал куьчеда гьалтна.- Хъсан я, къе вун чи идарада амукьда, ахпа чун килигда.- Чан чӀехиди, за вири авайвал ахъайна, зун туш а ламран хва кьейди, вуна зи кьил беладик кутамир.- Эгер тахсир квачтӀа, вун беладикни акатдач, дуст-кас. Чна вири ахтармишда ва вун гьахъ яз акъатайтӀа, ина вун садани тадач.- Эхь, эхь, чан чӀехиди, инаг зи ери туш, чи тухумда ихьтин татугай чкайриз акъатай садни авайди туш. Вуна анжах а чинер жагъура.
Гьабиба кнопкадал тӀуб илисна, милиционер атана, Алибег хутахна. Криминалистри, экспертри авунвай ахтармишунрал бинелу хьайитӀа, Алибега табзавачир, -фикирзава силисчиди. – Иридан зураз хьиз ам Жабиран патав фена, бутылка хъивегьиз, ихтилатар ийиз, мумкин я, сятдилай гзаф вахт фена. Муьжуьдалай алатайла ам кьатӀ хкиз фена. Хъванвай итим тир, рекье гьалтайбурухъ, туьквенчидихъ галазни рахаз ада са сят кьван ракъурна. Криминалистди тестикьарзавайвал, Жабир йифен сятдин цӀудаз кӀвалахайла куьтягь хьана. Гьабиба трубка къачуна, Къардашаз зенг авуна.- Салам, Къардаш стха, цӀийи ксар майдандиз акъатнава. Хуьруьн туьквенчи Межвединавай Алибег лугьудай кас 11-июлдин йифиз вичин патав мус атанатӀа чира. Клубдин директордивайни хабар яхъ. Вичиз гьа йифиз куьчейрай вуж акуна лагь.- Хъсан я, юлдаш капитан, зун гъавурда гьатна.- Ваз мад алава яз гьатай делил-затӀ, ван хьайи-тахьай авани?- За Гьамидуллагьан мехъерик Зейнединахъ галаз ккӀай ва гьилегьар кьур касдин тӀвар, адрес чирнава, кхьихь.- Аферин, аферин, пака зун Дербентдиз фида.- За ваз са сятдилай вири чирна, зенг хъийида, юлдаш капитан.- Лап хъсан, дуст-кас, пара сагърай вун. Гьелелиг. - Гьелелиг. Экспертизадинни медицинадин анализрин нетижаяр тажубардайбур тир. Пудни агъудин эсердик кьенвай. Пелехъди къванцел алукьнавайдаз ухшар Жабирни. Гьабиб патал са шаклувални амачир. Дустариз мукьуфдивди инад кьунва. Гьа чпиз чидай касди. ТахьайтӀа, Жабира течирдахъ галаз гьасятда ички хъвадачир. Къанлуди улам гуьзлемишзавай, Алибег тефенайтӀани эрекьдин гуьгъуьниз, Жабирав маса жуьредин кьиникь агакьдай. Амма ам гьа къанлудиз кӀанивал хьайи хьтинди я. Жабиран хесет, амалар чизвай ам зегьерламишнавай эрекьни гваз атана, Жабирахъ йиф кечирмишзавай кас галаз акурла, вилив хуьз акъвазна. Алибег алатнамазди, ада вичин чӀулав кар авуна. Вуж хьурай ам? Са рахунни алач, хуьруьнви я. ЯтӀани пака Дербентдиз фена кӀанда. Нивай лугьуз жеда, БЕЛКИ…ГИЛА акьалтнавайбурай акъат тийизвай аламатар авайди туш. Белки, а дербентвиди, вичи гьилягь кьурвал, дустарин кьилиз яд чимна жеди? ЧАРАР-ЦӀАРАР сад-истихъ ийиз генани вахт фена. Къардашани зенг хъувуна. Алибега авур ихтилатар тестикь хьана. Гена хъсан, и язухдик тахсир квачирди. Пака экуьнахъ ахъай хъувуна кӀанда кас, – вичи-вичиз лагьана силисчиди. Дербентдиз финини Гьабибаз силис вилик тухудай делил жагъурнач. Дустари мехъерик гатай касни адаз акуна. Роберт «КАМАЗ» автомашиндин иеси, къенивал квай, дуьзгуьн хизан авай жегьил итим тир. Мехъер, вич гатайбур рикӀел хкайла итимдик ажугъ акат хъувуна.- Абур халис чакъалар я, – лагьанай ада. – Руфун, гуьзуь ацӀайла, къув ядай. Дуьз лагь, абур пудни кьенвайди яни?- Эхь.- ИкӀни жеда кьван. Валлагь, ягъаз кӀанзавач, – язух чӀугвадай жуьреда лагьана Роберта. – Вуч лагьайтӀани, гьахъвал авайди я. Чибуру лугьудайвал, чпелай фейибур гьалтна абурал. Гьа чи мехъерикни кӀамай кьван тӀуьрдал,
хъвайидал бес тахьана, абуруз межлисдани шагьвал ийиз кӀан хьана. Ахпа къал акъудна. КьварцӀабандиз (межлисдин тӀвал гвайди) сад вегьена, чнани абур кьуна межлисдин майдандай акъудна. И кар хуш тахьай гадайри, сивяй пухъ чкӀиз, кукӀунрик кьил кутуна.- Вуна «куьн за са-сад рекьида» лагьана гьилегьар кьуналдай.- Эхь, кьунай. А чӀавуз заз пис хъел атанай. Захъ хъсандиз абурун гъутарни галукьнай, зани, гьелбетда, абуруз жуван гъутарин дад чирнай. Валлагь, юлдаш капитан, а гьилегьар иниз хтайла, кӀвалахдив эгечӀ хъувурла, рикӀелайни ахлатна. Гьанлай инихъ зун хуьруьзни хъфейди туш.- Гила лагь, июлдин 11-числодиз вун гьинавай?- 11-июлдиз? Арбе жезвачни а югъ?- Эхь, арбе.- Зун парар гваз Москвадиз фенвай. Базардиз белижвидин кӀуьбур авай челегар тухвана за.- И делил ни тестикьарда?- Юлдаш капитан, за жуван кхьирагда (книжкада) кӀвалахдихъ галаз алакъалу вири месэлаяр къейд ийизвайди я. Жуваз кар-кӀвалах, фу гузвай инсанрихъ галаз хуш рафтарвал хуьзвайди я. Ингье, - Роберта кхьираг ахъайна, - ибур белижвидин телефондин нумраяр я. Зенг ая. Хабар яхъ. Ибурни за Москвада пар вахкайбурун нумраяр. Генани, ГАИ-ДИН постарилайни чир жеда. Гьабибаз акунрайни, ихтилатрайни, гъалаба квачир сифетдайни чир хьанвай, кас михьи я, дустариз инад кьунвайдини ам туш. ЯтӀани, вичин фикир тестикьар хъувун патал ада Белиждизни, Москвадизни зенгер авуна. Рахай ксари Роберта чпин кӀуьбур Москвадиз тухвайди субутна. Силисдин араба кьарада акӀизвай хьтинди тир. Хкведай рехъди Гьабиба мефтӀер кукӀварзавай. Маодин, белки, вич-вичизни, руль хуьз тахьана, аватна жеди дагьардиз. Ибур агъу ганва кьенва эхир. Жабирни Зейнедин. Чи криминалистривайни гьеле ам вуч агъу ятӀа тайинариз хьанвач. Меркездайни гьеле хабар хъувунвач. Яргъал физвай ахтармишунар. Вуж хьурай эхир икьван мукьуфдивди, са тӀимил хьайитӀани галкӀидай гелер тун тавуна устадвилелди кар бажармишнавайди? Кьеряй вахчур са бутылкадал анжах Жабиран тупӀарин гелер алай. Гьа бутылка гваз атайдини тахсиркар хьун герек я. Вуж я ам? Белки, майор Падишагь гьахъ тир жеди, бедбахтвилин дуьшуьшар я лагьана куьтягьна кӀанзавайди тир, уголовный делояр ачухни тавуна. Ваъ, юлдаш капитан, вун ягъалмиш хьанвач, на дуьз кар авуна. Делояр ачухна. Инсанар чиз-чиз кьенва. Мердимазарар, чакъалар ятӀани, хизанрин иесияр, уьлкведин гражданар тир. Абурун чанариз къаст авунва. Абурун аялар етимриз элкъуьрнава. Ваъ, и месэладай кьил акъудна кӀанда. Гьикьван четин хьайитӀани. Гьикьван рекьера-хулера къекъвейтӀани. Гьикьван кӀани Аманата эхиримжи йикъара чинар чӀурзаватӀани. Гьа ихьтин фикирдал атай Гьабиба рекьин къерехда авай заправкадал машин акъвазарна. Туьквендиз фена «Ричал» яд къачуна ва хзандин патав рекье гьат хъувуна. Дугъриданни, Аманата гъуьлуьз чин чӀурзавай. Ам виликдай чидай Гьабиб яз амачир. Нянин сятдин ирид тахьанмаз кӀвализ хкведай. Аялрихъ галаз къугъвадай. Абуруз, вичиз кинердай, тавазвилердай, гуьгьуьл цицӀи, шад ийидай. КӀвалин крар тамамардай, чина хвеш, нур авай Гьабиб. Эхиримжи шумуд гьафте тир ам йифен кьулариз хквез. Галат хьана. Аман атӀана. Хуьрек
хъинедай иштягьни авачиз. Хабар кьурлани, «кӀвалахар къалин хьанва» лугьуз, куьрелди жаваб гуз. Итимдихъ жезвай дегишвилер акурла, Аманата гьатта фикирнай, ашна гьатнавай хьтинди я Гьабибаз. Абурар алай итим. Хъсан къуллугъчи. КӀаник машин. Жибинда пул. Райцентрадани муьштерида авай рушар, гъуьлерикай хтанвайбур, субайбур кӀамай кьван. Са йифиз лап геж хьайила, Аманат Гьабибал «хиве яхъ, на нин салаз пер язава?» лугьуз гьавалат хьана.- Ви кьил чӀур хьанвани? – хъел атана Гьабибаз. – Ашна вучтинди я? КЪЕРЕХ-БУЖАХ вучтинди я? Пер язавай сал гьинавайди я?- Бес ашна тахьайла, им вуч гьал я вал алайди? Им гьи вахт я вун кӀвализ хквезвайди? Такьат амач. Яхун жезва. Чаз яб хъиязавач…- Куьтягь, Аманат, къундармаяр туькӀуьриз жува-жув ва зун гьелекмир. Ваз хъсандиз чизва, исятда зи гъиле гьихьтин четин кӀвалах аватӀа. Кьуд патахъай контроль тухузвайбурни ава. Силис лагьайтӀа, са зеррени виликди физвач. ЦӀудралди инсанар инжиклуни авуна, хабарар кьаз, шак физвайбур я лугьуз, отделдизни хкана, югъ-къандавай цӀийи делиларни, иштиракчиярни пайда жезва, амма пуд итим кьейи къанлудин гел гьатзавач. Вуна зал лагьайтӀа, ашнаяр илитӀзава, вавай куьмек кӀандай чӀавуз. Аманатаз чизвай, Жуни хуьре пуд итим кьенвайди. Вири районда ван гьатнавай. Идалай гъейри, меркездай чкадал атай журналистри районда тахьай хьтин тахсиркарвиликай къати рангар, кухтунар, алаваяр галаз макъалаяр акъуднавай. Телеканалрай репортажар ганвай. Гьа са вахтунда къайдаяр хуьдай, силисдин органрихъ итимар кьиникьин дуьзгуьн версиярни авач, лугьуз малумарзавай.- За вуч куьмек гуда ваз, йифен кьулариз хквезвай, экуьнахъ мад катна хъфизвай. Аялар «дах, дах гьинва, мус хкведа?» лугьуз чӀалал атанва. Валай гъейри, мад а силис тухудайбур авачни?- Ава, ава, зи цуькведан. Гьабурни машгъул я, амма зи жавабдарвал артухди я. Кар ана ава хьи, нетижа арадал къвезвач.- КъвезвачтӀа, агала, куьтягьа ман.- Ай, машаллагь! Вунни гьа чи опер хьиз рахазва, – хъуьрена Гьабиб. – Ваъ, зи ширинди, и дело зи пешекарвал ахтармишзавай, чи гележег тайинарзавай имтигьан я. Эгер за кьулухъ чӀугуртӀа, и дело эхирдал кьван тагъайтӀа, зун ваз гьакьван дакӀан и дагъда капитан яз амукьда. Вуна сад-кьве вацра зи геж хьунар, галат хьунар эха, чин чӀурмир, хъвер ая заз. Зи заланвилер, галатунар алуда, гьа им заз ви патай еке куьмек жеда. Вуч авуртӀани, за тахсиркар къанлу жагъурун лазим я. Маса рехъ авайди туш, зи кӀаниди. – Гьабиба Аманат вичин къужахдиз чӀугуна ва са аксивални тийизвай адаз туьмериз гатӀунна. Журналистрикай рахайтӀа, абур райондиз цӀийи-цӀийибур къвезвай. БалкӀандин лакунал кьуд патахъай алтӀушдай бувунар хьиз. Бязи вахтара къвез, силисчийрин кӀвалахдиз манийвални гуз. КӀелдайбурун, телетамашачийрин итиж хкажун патал журналистри герексуз азадвилеризни рехъ гузвай, тайинвал авачир, делилламиш тавунвай версияр раижзавай. Абурун гафарай, кьейибур кьисасдин къурбандар я, кьисасчиярни са шумуд авай. КьетӀивилелди тестикьарзавачиртӀани, жунихуьруьнвийрин кьиникьар абуру буржуна
къачур еке пуларихъ, дишегьлийрал писликвал гъунихъ, чкадин инсанриз чеб такӀанар авунихъ, Дербентда кӀвалахдайла ксар кьиникьихъ ва тарашчивилел машгъул хьунихъ галаз алакъалу хьун мумкин я лугьузвай. Журналистрин къундармайри чпин алчах кар авуна. Райондин милициядин, силисдин отделрин начальникри, прокурорди уголовный делодихъ галаз алакъалу вири къуллугъчияр кӀватӀна ва абурун кьилел ракь регъвена.- Шумуд гьафте алатнаватӀа килиг гьа, куьн гилани жигъирдин кӀвенкӀвел алама, – чин чӀурна рахана прокурор. – Гьар юкъуз чаз меркездай зенгер ийизва, кьейибурун хизанри къвез истемишзава, чаз лагьайтӀа, гудай жаваб авач. Гьикьван абур «силис давам жезва?» лугьуз чалай алудда? Куьне кӀвалахзавайди яни, тахьайтӀа, къеэбрал къугъваз вахтар акъудзавайди яни?- Хъсан я, валлагь, – рахана милициядин начальникни, - журналистриз кьуд-вад версияни малум я, квехъ гьич садни авач.- Авайди вуч я, кьисасчидин кар я, – алай чкадилай гаф куд тавуна акъвазиз хьанач Гьабибавай.- Кьисасчидин кар я, – тикрарна Гьабибан гафар прокурорди, – вуж я а кьисасчи? Вуч, вуж патал вахчуна кьисас? Силисдин цӀил лап яргъи хьанва, ам куьне куьруь мус хъийида? Нетижа, нетижа кӀанзава чаз, ам квехъ авач. ИкӀ хьайитӀа, чун садни къуллугърал аламукьдач.- Эхь, эхь, – тереф хвена адан силисдин отделдин начальникдини. – районда хьайи залан са тахсиркарвални дуьздал акъудиз алакьнач лугьуда. Вуч куьмекар кӀанзаватӀани лагь, вири гуда, анжах тахсиркар жагъура. ЧӀехибуру са-са къуллугъчи къарагъариз, делодиз талукь яз ада вуч ийизватӀа, квел машгъул ятӀа, хабарар кьуна, теклифар гана, веревирдер авуна. Гьабибан чӀехида лагьай «белки, кьисасчи дишегьли я жеди» фикирни гьатна бейнида. Ада французрин “шершэ ля фам» (дишегьли жагъура) мисални рикӀел хкана. Дишегьли. Дугъриданни, вири кьиникьар дишегьлидихъ галаз алакъалу ятӀа? Пудани папар гатазвай, абуруз югъ къалурзавачир. ДатӀана хъвазвай. Хуьруьнвийрихъ галаз къалар акъудиз, хизанарни кваз такӀанарзавай. Агъу гана, кьена. Дишегьлияр. Абурун фендигарвилихъ галаз къведайди авайди тушалда. Ажугълу дишегьлийрин кьисасни мусибатдинди жедайди ялда. Вучиз за икьван гагьда и терефдикай фикирнач? КӀвализ хъфидай рекьени и фикир адан бейнидай акъатнач. Машиндин таниш сес хьайи Аманат айвандин дакӀардал фена. Я е, итимдин машин я. Яраб пака рагъ гьи синехъай къведатӀа? – хъуьрез-хъуьрез рахана вич-вичив дишегьли. – Ам тадиз гьаятдиз эвичӀна. Чизвай, Гьабиб кӀвализ, аялриз суьрсет гвачиз хкведач. Хуьруьн туьквенрихъ жуваз кӀани шей къачудай, хкядай мумкинвилер авачир, гьавиляй итимди хизан, аялар ара-ара шадарзавай. Варцяй экъечӀнамазди Аманат рахана.- Вун къе вуч фад хтана? Папан гафарик айгьам квайди кьатӀай Гьабибни кьулухъ акъвазнач.- Фад ятӀа, элкъвена хъфидани? – итим рулдихъ физ акур Аманатаз рикӀивай хьана.- Акунани, акунани, ваз зарафатарни чизмач, – дишегьли итимдин вилик атана. - Вун за гьар са легьзеда, сятина гуьзетзавайди я. Вун авачирла заз и хуьрни, дереярни, гегьенш чӀурар, тик дагъларни дарзавайди я. Вун гьиниз хъфида зи…, – къуншидин варци ван авурла дишегьлиди мецел атанвай ме-
гьрибан гаф туькъуьн хъувуна ва ам багажникдал фена. Анай пакетар вахчуна, итимдизни «хъша» лагьана, гьаятдиз гьахьна. Гьабиба вичиз цаварилай ракъурнавай аманат хьтин Аманат хъфей варциз тамашиз шадвилин хъверна. Ам гьахъ я, бейкефвилер, наразивилер, дарихвилер захъ галаз, хуьруьн яшайишдихъ галаз алакъалубур я. Зун геж хьунинбур, кӀвалахал яргъалди аламукьунинбур. Вучда, вучда, кӀвалахди гзаф вахт къакъудзава. Аялрихъ галаз кӀамай кьван къугъвана, хуьрекни тӀуьна, бицӀекар секинарни авурдалай гуьгъуьниз Гьабиба папакай са гьихьтин ятӀани куьмек кӀанз ихтилат кудна.- Зун кӀеве гьатзава, масанди, сакӀани тахсиркардин гел жагъизвач. За сифте фикирнавай, регьятдиз дело эхирдал тухуда, къанлуяр жагъурда…- Шаклу са касни гьатнавачни?- Гьатна, амма абурук тахсир квач. Къени зун шаклу садан патав фенвай, гьамни михьи яз жагъана. Вуна гьикӀ лугьуда зи авай сад, белки, итимрин чандиз къаст авунвайбур дишегьлияр я.- Дишегьлияр?- Эхь мун, дишегьлияр. Кьейи пудни нягьскарар ялдай. Чпин папарни истисмарзавайбур. Белки, гьа папари, гаф-чӀал садна, кар кьуна абуруз?- Исятда тежезвай крар авани, я итим? Гьа чи патарани чпин итимар кьейи дишегьлияр хьана. Шегьерра ахьтинбур мадни гзаф ава. ДатӀана итимрин зулумдик квай дишегьлидай вуч хьайитӀани акъатун мумкин я.- Чна икьван гагьда дишегьлияр къелемдиз къачунвачир.- Гьабиб, яб акала, пуд итим санал рекьидай, абурулай кьисас вахчудай себеб чириз алахънани вун?- Себеб? Гьелбетда, веревирдер авуна, амма квел акъваздатӀа чир хьанвач.- Себеб заланди, туькьуьлди, намусдик хкӀадайди хьун лазим я. КУЬЛУЬ-ШУЬЛУЯР патал ахьтин инад кьадайди туш. А пудани я хуьре, я къуншийрал гьалализ тежедай са угърашвал авуна, гьавиляй серфе гъиле гьатайла, туьтуьхдилай кьуна.- Вуна дуьз лугьузва, зи акьуллу дуст. Итимар кукӀун, бурж вахкун тавун са акьван кьисас вахчудай себебар туш. ЦӀийи кьилелай силисар хутахна кӀан жеда.- На лагьайвал, ширинди, кьулухъ элкъведай ихтияр ваз авач, силисдайни вуна кьил акъудун герек я. Анжах вуна, масадбуру ваъ! - лагьана Аманата итим вичелди чӀугуна. Адаз теменарни гуз эзберна. - Валай алакьда, зи ширинди, алакьда… Меркездин медэкспертизадай рекье хтур делилри Гьабиб Аманата вичин кьиле тур фикирдихъ бине авайдахъ агъурна. Пудни зегьерламишнавайди тестикьар хъувуна. Зейнединни Жабир зегьердикди кьенвайди чкадин криминалистдини тайинарнай, амма Маодинни? Къанлуди ишлемишнавай агъудайни бегьемвилелди кьил акъудиз хьанвачир. Кхьенвайвал, агъу зегьерлу векьер-кьаларикай гьазурнавай. Зейнединаз раб янавай, муькуь кьведа хъвайи эрекьдик зегьер кутунвай. Де лагь, аламат тушни?! Пудни са юкъуз. ГьикӀ? Ни? Агъу гьинай жагъурна? Кар алай суалар. Абуруз жавабар жагъурна кӀанзавай. Тади гьалда, тахсиркар яргъариз кат тийидайвал, вичин амай гелер хьайитӀани квадриз агакь тийидайвал.
Гьабиб сифте нубатда Анварахъ илифна. Адавай мехъерин диск къачуна, адаз килигна. Мехъеррин иесидивай Маодинахъ галаз суфрадихъ ацукьнавайбур вужар ятӀа чирна. Гьабурузни эверна, хабарар кьуна. Шаклу кас акунач. Бес агъу квай эрекь адаз гьина, ни гана? Авария хьайидалай кьулухъ? Бажагьат. Анжах хуьруьз хъфидай рекье адал са вуж ятӀани гьалтна. Гьа кьисасчи ва гьатна адан къармахра. Маодина ам акьадарни авуна жеди мотикдал, хуьруьнви ва я чидайди тирвиляй. Им вуж хьуй, икьван амалдарди, хабардарди, са юкъуз вичин ажугъдин цӀай рекьиз, туьхуьриз алакьайди? Ваъ, адахъ куьмекчиярни хьун мумкин я. Куьмекчи авачиз ихьтин крар алакьдайди туш. Хуьряй, хуьряй жагъурна кӀанда тахсиркар. Силисчидин бейнида фикирар ракетадин йигинвилелди дегиш жезвай. Жуни хуьруьз хтайла ам Алистанан патав фена. Белки, адав са хуш хабар жен лагьана. Ваъ, гьатнач. Гьабиба кьатӀайвал, кавхадик са гьихьтин ятӀани наразивал квай. Диндирмишайла, лагьайвал, газетриз акъатнавай къундармайри кьейибурун иесиярни, жемятни ажугъламишнавай. Кутазвай тахсирар мусибатдинбур тир, амма делилар, шагьидар, абуру зулум авур ксар авачир. Ихьтин татугай гьаларин тахсиркарарни милициядин работникар яз гьисабзавай, чпив гъиле-гъил аваз кьейибур вахкун тавур, эл-адетдивди кучукиз вугун тавур. Гила пуд дуст гьей-гавурриз элкъуьрнава, хзанарни такӀанарнава, бязибуру абуруз саламни вахкузвач.- Гьа ихьтин гьалар ава ман хуьре? – хабар кьуна Гьабиба.- Эхь, суши. Къунши хуьрерин агьалиярни чибуруз чап-чап килигзава.- Абур чпиз гьикӀ кӀандатӀани тамашрай, дуст-кас, ваз за лугьуда, пуд дустни агъу гана кьенва. - Жеч я кас? Агъу ганва пудазни?- Эхь, валлагь. Вуна заз лагь, Алистан стха, ваз куь хуьруьн мулкар хъсан чидани?- Эхь, яда, гъвечӀи чӀавалай ваз инра чна гьикьван цӀингавар ягъайди ятӀа чидани.- И куь дагълара, чӀурара зегьерлу векьер-кьалар авайди яни?- Авайди ялда. ЧӀехибуру, «зегьерлу хъчар тӀуьна малар гиликьна» лугьудай ихтилатар ван хьайиди я заз.- Хуьре векьер-кьаларай кьил акъудзавай кас авани?- Гьелбетда, яда. АтӀа чи Шагьбиче къари. Адан векьерин дарманрин дад такур кас хуьре амайди туш.- Ша, чун адан патав фин ман.- Вучиз яда? Вун начагъ яни?- Ваъ гьа, хзан сагъ хьайиди. Заз адавай чирна кӀанзавай месэла ава.- ГьакӀ лагьа ман, чан мукьва-кьили. Ша, фин, акӀ ятӀа, – лагьана Алистан столдихъай къарагъна. Шагьбиче къариди итимар хушдиз къаршиламишна ва милаимдиз сес акъудна: «Вазни Алистан, зи дарманар герек атанвани?» Ада са хъверни авуна.- Заз ваъ, Шагьбиче хала, и чи мугьмандиз вахъ галаз ийидай са суьгьбет ава.- Суьгьбет? Захъ галаз? Вун вуж я, я чан хва- Зун Гьабиб я, силисчи.- Силисчи я ман. Ванер хьана зазни. Хъсан крар туш абур. Гьатначни квез чи итимар хиритӀай зулумкарар?
- Гьеле гьатнавач, диде, амма чна абур жагъурда. Диде чан, гьа и карда чаз ви куьмекни герек атанва.- Зи куьмек? – къари лап мягьтел хьана.- Эхь, диде, ви куьмекни. Ваз чи дагълара экъечӀзавай вири векьер-кьаларин, цуькверин метлеб, хъсан-пис чизвани?- Чи чӀурара авай гзафбур чизва.- Абурук зегьерлу векьер квани?- Авайди я, чан хва. Куь абур куьз я?- Вуна лагь диде чан, абур тӀуьрла инсан рекьидани?- Мумкин я, чан хва. Агъу я кьван. Жузун айиб тахьуй, чан хва, на зегьерлу векьерикай вучзава?- Чан диде, кар ахьтин чкадал атанва хьи, итимар векьерикай гьазурнавай агъу гана кьенва.- Пудни? – дишегьлиди тӀуб сарак тухвана. – Я Аллагь, вуна хуьх чун иблис инсанривай. Ай Аллагь, ам вуж хьурай ихьтин зулум авурди кесибриз?- Эхь, чан диде. Зегьерлу векьерал тӀварар алайди яни?- Я чан бала, я. Сафра хъач, Пехърен вил…- Ви патав гьа векьерикай хабар кьаз атай кас-мас хьанатӀа?- Ваъ, чан бала, зи патав атайди хьанач. Вай, вай Аллагь, – лугьуз къариди вичиз ван хьайи хабардал мадни тажубвалзавай.- Валай гъейри, векьерин сирер чизвай ксар авани хуьре?- Бес Сакит вуч я. Адаз завайни, заз гьадавайни хейлин векьерин, цуькверин метлебар чир хьана, хва. Ада гьар каникулриз векьер-цуьквер кӀватӀзавайди я, зазни гъизвайди я.- Хъсан я, диде, хъсан я, пара сагърай вун.- Квез сагъвал гурай, квез, чан хваяр, чи рагъ фадлай усанвайди я. Хъфидай рекье итимри ихтилат давамарзавай.- Сакит вуж я?- Муаллим, пара къени кас я.- Биологиядин муаллим яни?- Ваъ яда, англичан я. - Инлис чӀалан муаллим. - Ун, яда.- Экспертизадин пешекарар ягъалмиш хьанач. Зегьерлу векьерикай агъу гьазурна. Алистан стха, хуьре и кар алакьдайди вуж хьун лазим я? - Чидач валлагь, яда. Авайвал лагьайтӀа, Сакит муаллимди чайдин векьер, дармандин цуьквер кӀватӀзавайди я. Амма ада ахьтин кар авун мумкин туш. Я а гадайрихъ галаз адан алакъаярни авайди тушир.- Маса ксар духтурар, биологар, химикар…- Чи хуьре авайди са медсестра я.- Вуж я ам?- Маодинан паб.- Маодинан паб?- Эхь мун.- Ам кӀвалахал алани, тахьайтӀа…- Акурди я заз къе, ала.- Хъсан я, фида чун адан патав.
- Яда, вуна гьам я лугьузвани?- Ваъ, гьелбетда, амма низ чида.- Вичин хъивегьбег кьинни авурай, атӀа кьейхваяр адан квез герек тир? – Алистан дикъетдивди Гьабибаз килигна.- Чидач валлагь, дуст-кас, пара сирлу кар хьанва им. Вун мад жуван къайгъуйрив эгечӀ хъия, зун медсестрадин патав фида. Кабинетдиз силисчи атана акурди дишегьлидик са куьлуь хьтин гъалаба акатна. Гьабиба салам гана ва дишегьлидивай 11-июлдин югъ экуьнин кьилелай рикӀел хкун тӀалабна. Касди я наразивал, я бейкефвал къалурнач, цӀиргъинихъ галай хьиз, ахъайна. Лацу халат алай дишегьлидихъ яб акалзавай Гьабибаз ачух тир, и дишегьлидик са тахсирни квач. Гьавиляй ада суал гана.- Индира вах, гьа чӀулав вакъиаяр жедалди вилик вавай шприцар маса къачур ксар хьанани?- Ваъ, абурукай къачуна вучда кьван, вири рапар ягъиз зи патав къвез хьайила.- Гьамни гьахъ я. Мад са месэла ава, Индира вах. Маодинал гьа юкъуз алай парталар гьинава?- Итим амачирла парталрикай вучда кьван, чебни патар-патар хьанвайбур?- Абур чаз герек къвезва. Экспертиза авуна кӀанзава.- Эгер къариди гадарнавачтӀа, пакетда аваз амукьун лазим я.- Вун гьикьван инжиклу хьайитӀани, къе абур гъана кӀанда, – лагьана Гьабиба.- За фена, исятда тамашда.- Инжиклу жемир, чан вах.- Ваъ, ваъ, за геждач… Лагьайвал, ам фад хтана, пакетни гваз. Медсестрадивай Гьабибаз цӀийи са делилни гьатнач, амма кар алайди, паб шаклубурун сиягьдай акъатна. «Гила гьиниз?» – суална вичиз силисчиди. – Зейнединан кӀвализ, – вахкана жавабни.
(Кьуд пердедикай ибарат къемеда)
Авансегьне. Сад садан къаншардиз Керемалини Мегьрибан къвезва. Мегьрибана, гагь са кӀвачел, гагь муькуь кӀвачел кьецӀи ийиз, уф-чӀуфзава.
М Е Г Ь Р И Б А Н.- Агь, куьн акъудайбурун гъилер кьуруй! Са ацукьдай чка кьванни авач. ХутӀунна хъуьчӀуьк кутадани, вучда? Акурбуру вуч лугьуда? Э-ЭГЬ, зун ина низ чизвайди я, я кас? Хъуьреда гьа… Хъуьруьрай чпиз… Абур низ ахкван хъийидайбур я?.. К Е Р Е М А Л И (яргъалай гуьзетна агатиз). – Вуч дерт ава ханумдиз? Куь адаз икьван азият гузва? М Е Г Ь Р И Б А Н. – Жуван маймахри. Кам вегьена къекъвез хъжезмач. Къачумир лагьанай за рушаз. Ваъ, лагьана. Хуьряй иниз алаз атай чивекар алукӀнаваз вичи зун куьчедиз акъуддач лагьана. РикӀи кьабулдач лагьана. Галаз фена базардал, са кьадар пул гана, къачуна и кӀарасар хьтинбур. Италидинбур ялда. Базарда кӀвачериз кьадарзаваз акурди тир. Гила, тупӀар
(туфлияр хъуьчӀуьк кутуна, гуьгъуьниз физ)
Хъсан кӀвалерин вилик безетмишнавай гьаят, багъ, къулай куьсруьяр, шегьердин дачадин вири шартӀар галай чка.
(Мукъаятдиз гъил кьуна)
Ша, ацукь, халадин руш. Зун къекъечӀда ви патавай. МЕГЬРИБАН. – Вунни патавай къекъечӀайла, за вуч ийида? Чун лалбайкъуш къугъвадани? КЕРЕМАЛИ. – Агь, ви мециз зун кьий. Субайвиляй рикӀ дарих тир кьве кас икьван гуьлуьшан гатун юкъуз сад садал гьалтайла, къакъат хъийидани? (Катна фена, леле эчӀяйиз эгечӀда). М Е Г Ь Р И Б А Н. - Ваз вуч аватӀа чидани? КЕРЕМАЛИ. –
Алле… Эхь, зи ханум, агакьнава чун. Анжах ви дидеди вич ина акъваздач лугьузва. Бегенмиш хьанва заз, хьанва! Лап гьа заз кутугайди я, амма ада къал акъудна хьуй, чидач, вуч ийидатӀа. Эхь, рахух жув адахъ галаз. (Хтана, Мегьрибаназ) Хъша лагьана за машиндиз. М Е Г Ь Р И Б А Н. -
Эхь, хъфида зун. Ихьтин кас авачир чкайра зи рикӀ мадни дарих жедайди я. КЕРЕМАЛИ. – АкӀ хьайила, вунни зун хьтин мугьманрал, ацукьунал-къарагъунал рикӀ алай кас я ман?! МЕГЬРИБАН. – Тахьана… Мад вуч авайди я дуьньяда? Зун рахун-луькӀуьн, шадвал кӀандай кас я, шит амалар - ваъ. КЕРЕМАЛИ. – Гьа зун хьиз. Амма ваз итимрин межлис пара кӀандани, тахьайтӀа папарин?
МЕГЬРИБАН. – Абур вуч суалар я вуна гудайбур? Вун лап силисчи я хьи. КЕРЕМАЛИ. – Икьван вахтунда жувахъ галаз рикӀин дарихвилер рекьизвай касдихъ галаз мукьувай таниш жез кӀанзава. Гьихьтин межлис ваз пара бегенмиш я? МЕГЬРИБАН. - Эгер ам шад межлис ятӀа, гьим хьана вуч я? Ниятар къени итимрихъайни зун катдайди туш. КЕРЕМАЛИ. – ВАЛЛАГЬ-ВА-БИЛЛАГЬ, зунни гьахьтинди я. Акьуллу папарихъ ялзавайди я зани. МЕГЬРИБАН. – Жеч гьа. К Е Р Е М А Л И. – Бес, бес! М Е Г Ь Р И Б А Н. – ЯтӀа, я ман. За вун ахтармишун патал лагьай са гаф тир. Итимрин межлисрив зи алакъа я хьунни авурди туш, я жедайдини туш. КЕРЕМАЛИ. – Итимарни гьар жуьре я, халадин руш.
Ваз зи хъсанвилер акуртӀа, зи ниятрин къенивал вуна кьатӀайтӀа… МЕГЬРИБАН. – Агатмир зав! КъекъечӀ яргъаз! Хутаха зун гьа гъайи чкадал. Ихтилатар куьтягь хьана чи. Зи рикӀ мадни дарих жезва.
Дарих я зун, дарих я, Вун акунихъ дарих я, Ваз хабар хьухь… К Е Р Е М А Л И. – Агь, халадин руш, ви кьемкьердин ванциз зун кьий. Дарихвал алудда за ви. Акъваз садра, иниз къведай кьван инсанар аквада ваз. И шегьердин чӀехи жагъаяр алай ксар абур туштӀани, дарих жедай вахт амукьдач ваз. Хъфизни кӀамукьдач. М Е Г Ь Р И Б А Н. – Жагъаяр чи хуьре кӀекерихъ жедайди я. КӀекер ятӀа къвезвайбур, за абуруз верчвал ийидайди туш. К Е Р Е М А Л И. – Ваъ, я халадин руш. А кӀекерихъ галаз чпин верчерни жедайди я. М Е Г Ь Р И Б А Н. – Ажеб ихтилатар я вибур. Вунни кӀекерикай сад яз тахьурай гьа… К Е Р Е М А Л И. – Гьун бес! А ламран рухвайрилай зи гьи чка усал я? Гьич са чкани! АкӀ тирди аквада ваз… МЕГЬРИБАН. – Заз герек авач ви аквадай чкаяр. Верчвални за ваз ийидач. КЕРЕМАЛИ. – Эхь, Мегьрибан, эхь. Амма иниз къведайбурун вилик вун зав дуьз рахаз хьухь, кӀусни агъузариз тахьурай - я зунни, я вунни. МЕГЬРИБАН. – Дуьз тахьана, ваз за вуч ийиз кичӀезва? Ви кӀвал, ви югъ. Мугьманар кьабулзавайдини вун я, зун туш. КЕРЕМАЛИ. – Зун я, халадин руш, зун я. Амма абуруз вуна жув мугьман хьиз къалурмир. Къуй пехилвал авурай. МЕГЬРИБАН. – Зи квел пехилвал ийида, я Керемали? КЕРЕМАЛИ. – Зун хьтин итим къвалав хьунал, я Мегьрибан. МЕГЬРИБАН. – ГЬА-ГЬА-ГЬА… КЕРЕМАЛИ. – Вазни гьа-гьа-гьа…
Вазни, вазни, вазни Аквада зи хъсанвал. Мегьрибан, чаз кьведазни Жедач ина такӀанвал.
Варцин зенгини макьам яда, къецелай вар гатада. Мегьрибан леледа ахцукьда. Ингье, кьил гана чи мугьманри.
(Варциз гьахьай руш акуна)
(Регъуьвилер ийиз, гъил вугана)
Луара… Тфу, тфу. Къадирлувал ава профессордихъ. Мубаракрай, мубаракрай. САЛАМОВ. – Пара сагърай, Керемали Салавович. Гила ви вилаятриз рехъ гузвани вуна чаз? КЕРЕМАЛИ. – Квез вири рекьер ачух я, профессор, амма зи адет адет я. САЛАМОВ. – Белки къе кьванни а адетар галачиз жен. Регъуь ийизва вуна чаз. КЕРЕМАЛИ. – Регъуьбур зи патав къведайди туш. Акъваз кьведни инал.
(Къвал къвала туна акъвазарда, ахпа профессординни рушан кьилерилай кьве чӀар ялда)
Сад дишиди, садни эркек – Кьве чӀар санал эцигна, Идаз муькуьдавай куьмек КӀанзавайдаз килигна, Шариатар, къанунар чи Веревирдна, гекъигна, За вун ва вун магьарзава, Алад, са пӀипӀ аку квез, Лезетрикай самбар авай Ана кефер чӀугу квез. С А Л А М О В. –
(Леледа авай Мегьрибан акуна)
Агь, Керемали Салавович! Агь, амалдар сикӀ! Вунни тек туш хьи. Бес куь магьар ни ийида?
КЕРЕМАЛИ. – Ам ваз талукь туш, профессор. Жуван сивин иесивал ая. САЛАМОВ. – Башуьсте, Керемали Салавович. Амма танишвал кьванни це. К Е Р Е М А Л И. - Таниш хьухь, профессор - Мегьрибан. Къедлай кьулухъ инин кайвани.
(Мегьрибаназ са вуч ятӀани лугьуз кӀан яз акуна, сивел тӀуб эцигна, адаз)
(Луарадин гъил кьуна)
чаз ихтияр вуна гудани, тахьайтӀа кайваниди? КЕРЕМАЛИ. – Къе ихтияр хугуда за ваз, амма пакадилай килигда чун. САЛАМОВ. –
Зун и кӀвалин рехъ фадлай чизвайбурукай я, гьуьрметлу Мегьрибан. Дустар я чун Керемалидихъ галаз.
Заз регъуь я эхир… КЕРЕМАЛИ. – Алад, алад, ваз гьич кӀусни регъуь жемир. Сифте сефер туш хьи. Амма эхиримжи сефер хьун мумкин тирди рикӀелай алудмир. САЛАМОВ. – Чинар кумир ман, Керемали Салавович. РикӀивай жеда зи Луарадиз
КЕРЕМАЛИ. – Ви Луарадиз жедайди жеда. Амма вахтунда къимет яна тур аялдиз. МЕГЬРИБАН. – Им вуж я, икьван регъуьсуз чин алай инсан? Алатуй вичин чин! КЕРЕМАЛИ. – Ам профессор. МЕГЬРИБАН. – Вуч профессор-е? КЕРЕМАЛИ. – Философиядин? МЕГЬРИБАН. – Ам вуч шей я, ахьтинди? КЕРЕМАЛИ. – За ваз вуч я лугьун, халадин руш, гъавурда авачирдаз – гьакӀан гафар-чӀалар, гъавурда авайдаз – уьмуьрдин тарсар. МЕГЬРИБАН. – Гьада гудай тарсар кьий. Вичин хтулдин ериндал алай руш иниз гъидай – ам итим яни? Профессор ялда вич. КЕРЕМАЛИ. – Итимвилер, дугъриданни, тӀимил квайди я адак. Амма вучда – гзаф квайбурухъ къекъвез хьайитӀа, жув тек амукьзава. М Е Г Ь Р И Б А Н. – Ихьтинбурун тай жедалди, текдиз амукьунни хъсан я. К Е Р Е М А Л И. – АкӀ лугьумир, Мегьрибан. Теквилин дад туькьуьлди я. Такурай теквал садазни. М Е Г Ь Р И Б А Н. – ТАКУРАЙ-Е. Амма аквазва ман. Эхзава ман. САДА-КЬВЕДАНИ ваъ. Эгь, Аллагьдин кьадардалди я вири.
Заз ваз хьтин бахтар авач ман.
Вуч шит итим тушни! Ихьтиндахъ галаз вуж къведа? КЕРЕМАЛИ. – Таниш хьухь – Мегьрибан. ХУРАЕВ. – Мегьрибан… Пара красивый тӀвар я, валлагь. КЕРЕМАЛИ. – ТӀвар алайдалай вичелайни? ХУРАЕВ. – Вич мадни красивый я. Авач лугьуда лезгийрихъ красивый дишегьлияр. Вот квез (шитвилелди тамашиз, Мегьрибанан гъил кьада ва пӀагь гуз кӀан жеда). МЕГЬРИБАН. –
(гъил гъляй акъудна)
ВАЪ-ВАЪ-ВАЪ. Заз ахьтин шит амалар кӀандайди туш. КЕРЕМАЛИ. – Ваъ лугьумир, я Мегьрибан, ам паб амачир субай итим я. МЕГЬРИБАН. –
Зун иниз папар амачир субайбурун пӀагьарихъ вил галаз атайди яни?
(Леледай къарагъна варцихъди физ)
КӀандач заз жув и шит шурвайрин арада хьана. Хутах зун гьа гъайи чкадал! ХУРАЕВ. –
(патавай фейи Мегьрибанан гуьгъуьниз ни чӀугваз)
(Ягьанат кваз акъвазна)
Гьун, гьун… Пожалуста. Яб гузва за. ХУРАЕВ. – Сто извинений ваз - вуна ишлемишзавай духи гьим ятӀа, лагьайтӀа жедачни? МЕГЬРИБАН. –
Вун духийрин профессор яни? Ам вуч суал я дишегьлидиз гудайди? КЕРЕМАЛИ. – Векъи жемир, я халадин руш. Зи дустунин къилих гьахьтинди я. МЕГЬРИБАН. – За, адан къилих гьихьтинди ятӀа, чир хьана вучзава? Зун дишегьли я, ам - итим. Вад декьикьадин вилик сифте яз акунвай чара дишегьлидивай ахьтин крар хабар кьун айиб тирди чидачни адаз? ХУРАЕВ. – АкӀ лугьумир, уважаемая. Ты не права. Зи суалдихъ вичин история авайди я. МЕГЬРИБАН. – Ваз и рахунар гьикӀ аквазва, я Керемали? Вуна хутахзавачни зун? КЕРЕМАЛИ. – Акъваз, сабурлу хьухь, я Мегьрибан. Вуна гьиниз тади ийизва? Вуна садра адан тарихдихъ яб агала. ХУРАЕВ. – Квез чидач эхир, а духидин атирдихъ зун къекъвез гьикьван время ятӀа. Ам зи покойный папан рикӀ алай атир тир. Вич амачтӀани, адан атир кьванни сохранить ийиз кӀанзава заз жуван кӀвале. Амма я атирдин тӀвар чизвач, я а духи авай къаб гьихьтинди тиртӀа рикӀел аламач. МЕГЬРИБАН. –
Ажеб инсанар авачни дуьньяда. КЕРЕМАЛИ. – Це жуван атирдикай, я Мегьрибан. МЕГЬРИБАН. – Ви дустар вири гьа ихьтинбур яни, я Керемали? КЕРЕМАЛИ. - Къе ина ваз таквадай са жуьрени жедач. Жува рикӀик кьамир. Яб це зи дустунин дердериз. МЕГЬРИБАН. –
Вунни гьадан тай я хьи. Хутаха зун! КЕРЕМАЛИ. – Вучиз, я рагьметлудан руш? Коммунист хъсан кас я. Эцямир адан гуьгьуьлда. Жаваб це касдин суалдиз.
МЕГЬРИБАН. - Зун иниз жуван атирар акатай низ хьайитӀани гуз, къалуриз атайди яни? КЕРЕМАЛИ. – Акатай низ хьайитӀани ваъ - паб амачиз субай тир итимдиз. Зи дустуниз! МЕГЬРИБАН. – (
Регъуь хьухь, Керемали! Агь, кӀвачер хайи зун! Ина зи вуч йикь авайди тир!? КЕРЕМАЛИ. – Секин хьухь, я Мегьрибан. Вун зи мугьман я. Абурукай ваз са кӀусни зиян хкатдач. И дуст зи халис коммунист я. Ам чарадан папариз гьич жегьил чӀавузни килигайди туш. МЕГЬРИБАН. – Я-А? Бес адан вилер зи и къвалай а къвалаз акъатзава хьи? Чарадан папариз килиг тийидайданбур туш адан амалар. КЕРЕМАЛИ. – Дерт авайвиляй я. Лагьана тур жуван атирдин тӀвар, рикӀиз тӀармир касдин. ХУРАЕВ. – Зи гъавурда понимат жез кӀанзавач квез. Заз жуван кӀвализ хъфиз кӀамукьзавач, анай вири атирар квахьнава. Зи жизнидин атирар
КЕРЕМАЛИ. – Лугьудай ман рикӀел атай са тӀвар. Ам югъди базаррани туьквенра вичин папа ишлемишиз хьайи атирдихъ къекъвезвайди я. МЕГЬРИБАН. – Ам кимиди яни? Ахьтин итимар жедайди я жал? Низ хьайитӀани фида-е ахмакь дишегьлияр. КЕРЕМАЛИ. – Эхь,
ихьтин итимар инал алаз. МЕГЬРИБАН. – Вунни гьабурун тай туштӀа низ чида? КЕРЕМАЛИ. – Заз, халадин руш, заз. За ваз вуча
- ахьтин атирар гуда хьи: гьич садазни такурбур, гьич садахъни тахьайбур, гьич садазни жагъин тийирбур. МЕГЬРИБАН. – Алад жуван атиррихъ къекъвезвайдан гуьгъуьниз. Ахьтинда паб амачир кӀвалин дердинай куьрсарда вич са таракай. Жаваб вав гуз тада. КЕРЕМАЛИ. – Акьван ахмакь жеч ам. Гьахьтин гафар лугьуз, цӀийи папахъ къекъвезвайди я зи дуст коммунист. Вичизни жегьил кӀанзавайди я. Амма садни рекьив гъиз алакьзавач касдилай. Гьич са дишегьлиди ам вичив агуддач. МЕГЬРИБАН. – Низ герек я а шит шурва? КЕРЕМАЛИ. – Хуькуькьмир зи дустуник. Амаларни кваз кьамир. Жув адахъ галаз масакӀа твах. МЕГЬРИБАН. - МасакӀа – ам гьикӀ я? КЕРЕМАЛИ. – Жув акӀ твах хьи, гуя ваз адан къилихни, ам вични бегенмиш я. МЕГЬРИБАН. – Зи квез а амалар? КЕРЕМАЛИ. – ГьакӀан рикӀ аладарун хьурай. МЕГЬРИБАН. - Бегенмиш туширди бегенмиш яз гьикӀ къалурда за? Муькуь патахъай, адахъ галаз а къугъунар ийиз зи кьил гьи балкӀанди янава? КЕРЕМАЛИ. – Зи хатурдай хьурай. Ви рикӀни алахьда, зи дуст коммунистдизни са югъ аквада. МЕГЬРИБАН. – За жув артистди хьиз тухудани? КЕРЕМАЛИ. – Эхь, гьада хьтин шит амалар ийиз. Гьар са гафуниз кутугай жаваб гуз, къул чӀугваз. Гъавурда акьунани?
МЕГЬРИБАН. – Акьуна. КЕРЕМАЛИ. – Зун ала, алач лугьумир. МЕГЬРИБАН. - Ахпа масакӀа хьайитӀа, ни жаваб гуда? КЕРЕМАЛИ. – МасакӀа жедайди туш, адаз чидайбур гьа ихтилатар я. МЕГЬРИБАН. – Чебни шитбур. АкӀ хьайила, заз чида адахъ галаз тухудайвал. Аквада ваз, за ам гьихьтин чкадал гъидатӀа. Ахпа закай бейкеф жемир, я зи вилик падни ямир.
Вар гатадай ванер акъатда.
Килиг, ам фад бейкеф жедайди я гьа. Завай зи дуст къакъатдайвал ийимир. МЕГЬРИБАН. – Аквада заз, инра вичин кам мад хъжедатӀа. КЕРЕМАЛИ. –
(вичихъ жегьил дишегьли галайди къалурда).
КЕРЕМАЛИ. – О-О… Гаф авач, гаф авач. МАЭСТРО. – Гьун бес! Ваз зун масакӀа мус акурди я? КЕРЕМАЛИ. - Вуна цӀийи манидардихъ галаз кӀвалахзавай хьтинди я гьа. МАЭСТРО. – Виликди тухвана кӀандачни халкьдин меденият.
Ша, таниш хьухь кван Керемали Салавовичахъ галаз. ИЕРАТ. –
(Керемалидиз гъил яргъи авуна)
(гьяз авачиз гъил кьуна)
Мубаракрай ваз кьве тӀварни. Вазни, Маэстро. МАЭСТРО. – Пара сагърай, Керемали Салавович. Чаз ихтияр авани ви тавханайриз гьахьдай? КЕРЕМАЛИ. -
(Мегьрибан акуна, адан кьилив физ кӀанзавай Иерат акъвазарна).
Акъваз садра инал. За ихтияр ганвач гьелелиг. И гьаятдиз гьахьунин шартӀар авайди я. МАЭСТРО. – Агь, Керемали Салавович, ваз чидай кьван амалар. Ви репертуар гьамиша сад я. Дегиш жедач вун. КЕРЕМАЛИ. – Гьич садрани! МАЭСТРО. –
ВА-А, дегишвилер хьанваз аквазва заз.
Пис туш ви иштягьарни. Ам вуж я ваз жагъанвайди? КЕРЕМАЛИ. – Жагъиз, ам затӀ яни? МАЭСТРО. – Ваъ, ваъ! ЗатӀ жедани икьван агъайни, вичихъни темягь фидай буй-бухах,
агъуз-виниз авай дишегьли? КЕРЕМАЛИ. – Вун ви манидаррикай хьиз рахамир, Маэстро. Зи мугьман маса дишегьлийрикай я. МАЭСТРО. – АкӀ ятӀа, танишара ман чун. КЕРЕМАЛИ. – Таниш хьухь. Мегьрибан. Къенин йикъалай и чкадин ирс-сагьиб.
МАЭСТРО. – Шумуд жедайди я и чкадиз ирс-сагьибар? КЕРЕМАЛИ. – Инал ша, Маэстро. Жуваз герек авачир тӀеквенра тӀуб экъуьрмир.
(Къвал къвала туна акъвазарда, ахпа Маэстродинни Иератан пелерилай кьве чӀар ялна)
Сад дишиди, садни эркек – Кьве чӀар санал эцигна, Идаз муькуьдавай куьмек КӀанзавайдаз килигна, Шариатар, къанунар чи Веревирдна, гекъигна, За вун ва вун магьарзава, Алад, са пӀипӀ аку квез, Лезетрикай самбар авай Ана кефер чӀугу квез.
ИЕРАТ. – ГЬА-ГЬА-ГЬА… Ибур гьихьтин крар я ина авайбур? Сифте сеферда аквазвайди я заз. МАЭСТРО. – Ваз такур крарни затӀар ацӀа-ана. Кисна ша захъ галаз.
Маэстро… Виридаз гьакӀ тирла зи тӀвар, вазни гьакӀ хьурай. МЕГЬРИБАН. – Мегьрибан. Зазни вирида гьакӀ лугьузвайди я. МАЭСТРО. – Пара серес тӀвар я. Лап тӀвар алайди вич кьван. МЕГЬРИБАН. – Чахъ сересвилер амайди яни мегер? Ингье сересди.
Ам вуж я вахъ галайди? Заз акур хьтинди я эхир? ИЕРАТ. – Чир хьаначни, зун вуж ятӀа? МЕГЬРИБАН. – Ваъ, анжах са нин ятӀани ухшарар къвезва заз. ИЕРАТ. - Бес вун телевизордиз тамашзавайди тушни? МЕГЬРИБАН. – Тамашрай ман, гила телевизордиз тамаш тийизвай гьич кацни амач. ИЕРАТ. Бес вуна зи манийрихъ яб агалзавачни? МЕГЬРИБАН. – Манияр за виридалай хъсан лугьудайди я. ИЕРАТ. – Мадни хъсан. Лугьуда къе чна кьведани. МЕГЬРИБАН. – За акатай нихъ галаз хьайитӀани манияр лугьудайди туш. ИЕРАТ. – За лугьудайди я. МАЭСТРО. –
МЕГЬРИБАН. – Алад, алад, лагь жуван манияр Маэстродихъ галаз. Агь, итимар, агь, дишегьлияр! Квелай гьикьван регьятдиз алакьда ихьтин крар? КЕРЕМАЛИ. – Зани гьакӀ лугьузвайди я, халадин руш. МЕГЬРИБАН. – Гьавиляй я вунани уьмуьрда сифте сеферда акур дишегьли иниз чӀугунвайди. КЕРЕМАЛИ. – Гьич кваз кьамир вуна. Сифте сеферда акур итимдихъ галаз а дишегьлини иниз атанва.
МЕГЬРИБАН. – Агь, зун кьей зун! Къачуна ацукь! Ништа, вакай мадни вуч лугьудатӀа. КЕРЕМАЛИ. – Гьич садани са затӀни лугьудач. Сад лагьайди, им зи кӀвал я. Кьвед лагьайдини, белки къенинди чи уьмуьрда виридалайни хъсан, виридалайни важиблу югъ жеда жал. МЕГЬРИБАН. – Захъ зи уьмуьр авайди я. Зи хъсан йикъарни алатна фенвайди я. КЕРЕМАЛИ. – Элкъуьрна хкида за абур. Агъадихъай эхкъечӀдай рагъ хьиз, хкида. МЕГЬРИБАН. – Чидач ман. Абур гьакьван регьятдиз жедай крар тиртӀа-а... КЕРЕМАЛИ. – Завай тежедай крар авайди туш. МЕГЬРИБАН. - Вун вуж я – Аллагьдин пайгъамбар яни? КЕРЕМАЛИ. – Зун вуж ятӀа, ваз чир жеда, зи пакаман гъед. Вун вуж ятӀа - зазни. Амма гьелелиг за фена машиндавай зун-вун хкида, вуна атӀа стол гьазурда.
(Гьаятдин къерех къалурна)
АтӀа шкафда къаб-тӀур, истикӀан-рюмка – вири авайди я. МЕГЬРИБАН. – И къудуранриз недай-хъвадайдини вуна гузвайди яни? КЕРЕМАЛИ. – Ваъ, я зи алахьай югъ. Абуруз чпин фонд авайди я. Фондунин чӀехидини зун я. Куьтягь хьанмазди, ацӀур хъийизвайди я чпин фонд. Захъ гьабуруз гудай недай-хъвадай авайди яни?
Керемали куьчедихъ экъечӀда, багъдай Хураев хкведа. Мегьрибан наз гузвай тегьерда леледа ахцукьда.
МЕГЬРИБАН. – Гъил къачу залай, - за ви рикӀ тӀарна жеди. Масадбурун хъилерай ваз терсвал къалурун хьана завай. ХУРАЕВ. – Ваъ, ваъ. Все нормально. МЕГЬРИБАН. – Жувал сифте сеферда дуьшуьш хьанвай итим я вун. Акьван векъиз рахана кӀандачир зун. Къвердавай регъуь жезва заз. ХУРАЕВ. –
Зазни стыдно я. Гун хьана завайни кутугсуз вопросар. МЕГЬРИБАН. – Ви тахсир кӀусни авач, я кас. Вун итим я. Ви рикӀикай гьасятда хабар тахьай зи тахсир я ам. ХУРАЕВ. – Нет, Мегьрибан, я себя лап хъсандиз чизвайди я. Кайвани вспоминат хьайила, зун постоянно гьакӀ авайди я. МЕГЬРИБАН. – Бахтлу дишегьли тир ви кайвани. Кьена кӀандачир акьван фад. Адаз вун туна агъа дуьньядиз физ гьайиф хьаначни? Вун хьтин итимар низ гьатзавайди я? ХУРАЕВ. – Амни хъсанди тир.
ПАРА-А! Ни за что рикӀяй акъатзавач. Бязи вахтара фикирда за, еб вегьейтӀа гьикӀ жеда туьтуьниз? МЕГЬРИМАН. – ВУ-У! Агудмир ахьтин фикирар. Вун хьтин итимар дуьньядай фин гуж тушни эхир!? ХУРАЕВ. – Не знаю, валлагь. Заз ам авачир чкада маса касни аквазвач. МЕГЬРИБАН. – Адав барабарди гьалт тавурвиляй я жеди. ХУРАЕВ. – Конечно. За чизвайди я. Адав барабарди бажагьат жеда дуьньяда. МЕГЬРИБАН. – АкӀ лугьумир. Хъсан дишегьлияр пара авайди я. ХУРАЕВ.- ТӀа я абур?
МЕГЬРИБАН. - Белки, завай ваз са куьмек гуз жедатӀа? ХУРАЕВ. –
(Хъвер ийиз кӀанз, вич вичикай квахьна)
Вавай? Заз? ХьанайтӀа, кӀандай хьи. Амма заз гьахьтин ихтияр авани? Бес Керемали?.. Ада вуч лугьуда? МЕГЬРИБАН. – Керемали хьурай ман. Ада вичиз вуч кӀандатӀани лугьурай. Зун ихтиярар жуван гъиле авай дишегьли я. Аллагьдиз шукур – гьич садалайни аслу тушир. Жуваз гьикӀ дуьз аквазватӀа, гьакӀ ийида за. Амайбурун лугьунар зи квез я? ХУРАЕВ. – Валлагь, гьахълу гафар я вибур. Уважаю таких людей. Зун гьахьтинди я. МЕГЬРИБАН. – АкӀ ятӀа, ша. Чна кьведа столдал къаб-тӀур эцигда. ХУРАЕВ. – Башуьсте! Гьиниз кӀандатӀани ша лагь, зун къе ви пленник я. МЕГЬРИБАН. – Заз гьахьтин итимар кӀандайди я - вуч лагьайтӀани, башуьсте жедайбур. ХУРАЕВ. – За зи рагьметлу кайванидив кӀвале гьич са карни ийиз турди туш. Все – сам! Къецени гьакӀ хьайиди я. Вири – за! Хуьрекни кваз… Ам за вот так гъилерал носить авурди я. МЕГЬРИБАН. – Гьамиша мурад тир ахьтин итимдал гьалтун. Зи рагьметлуди, кӀвалин крар за ийиз, дивандал яргъи жедайди тир. Ахпа мад, за авурдал разини жедайди тушир. Уьмуьр тушир, зиллет тир зиди. Рагьмед гурай вичиз, женнетэгьлини хьурай, амма ада зи кьуд кӀараб кайиди я. ХУРАЕВ. – Разве это мужчина? МЕГЬРИБАН. – АкӀ лугьумир! Ам хъсандини тир. Халис итим тир. ХУРАЕВ. – Гагь хъсанди, гагь писди – как это бывает? МЕГЬРИБАН. – Гьамиша хъсанди жедайди туш хьи. Гагь икӀ, гагь акӀ. Уьмуьр вич гьахьтин затӀ я. ХУРАЕВ. – Ирид женнетар хьурай вичихъ. МЕГЬРИБАН. – Ви папахъни. АмукьнайтӀа, хъсан тир, амукь тавурла, чна вучда – яшамиш хьана кӀанзава. Кьисметар я ман инсанрин. ХУРАЕВ. – Кьисметар я, конечно. Амма, когда они живые, къадир авач чаз. Особенно итимриз – папарин къадир. МЕГЬРИБАН. – Авач ман бес. Къадирсуздихъ галаз уьмуьр тухудалди субайдизни хъсан я. ХУРАЕВ. –
Зун абурукай туш, Мегьрибан. За вун акӀ хуьда хьи! За ваз ахьтин йикъар багъишда хьи. Рай для тебя устрою!.. МЕГЬРИБАН. – Чидач, валлагь.
Абуру къаб-тӀур эцигиз, Керемали яргъалай килигзава.
Я прошу тебя! Руки твей прошу! МЕГЬРИБАН. – Акъваз, я кас, вуна зи кьил михьиз квадармир. Са фагьум-фикир тавуна, жедай крар яни абур? ХУРАЕВ. – За жуван слово лагьана. Фикир ая, пожалуйста. КЕРЕМАЛИ. –
(Гъилерик квай чантаяр эцигна, кап ягъиз)
Аферин, Мегьрибан, аферин! Вуна зи дустунин чиниз хъвер хканва. ХУРАЕВ. – Хватит да, Керемали Салавович. Вуна чун подслушат ийизвайни?
КЕРЕМАЛИ. – Ваъ. Заз вуч ихтияр ава? ЧӀана куьн къукъу лифер хьиз сад садал элкъвез-луькӀвез акуна, пехилвал ийизва. ХУРАЕВ.- Да ладно, Керемали Салавович. Смущать ийимир ман. Ваз анжах чун яни аквазвайди? КЕРЕМАЛИ. – Аквазва, аквазвач – са тафаватни авач, я дустар. За квез са гафни лугьузвач, зид жуваз аквазвайдакай рахун я. ЧӀана пехил жезва гъил-гъилеваз икьван фад куьн сад садан гъавурда акьунал. ХУРАЕВ. – Пехилни жемир чал. Это большой недостаток человека. Кстати, Мегьрибанни ви мугьман тир. КЕРЕМАЛИ. – Мугьман зид тир – эхь. Амма, гатфарин къукъу лифер хьиз, луькӀуьнзавайбур куьн кьвед я. ХУРАЕВ. - ГьакӀ хьана ман, Керемали Салавович. КЕРЕМАЛИ. - Шад я зун, шад я. Иллаки ви чиниз хъвер хтунал шад я. МЕГЬРИБАН. – Вун къаришмиш жемир чи крариз. За адан вири чкайриз хъвер хкида. КЕРЕМАЛИ. – Ван хьанани, коммунист? ХУРАЕВ. – Хьана, Керемали Салавович. КЕРЕМАЛИ. - Вуна, лагьайтӀа, амачир атирар жагъур хъийиз алахъна, жуван рикӀ тӀуьна куьтягьзава. Дегишарна кӀанда атирар! ЦӀийибур дадмишиз, виридалайни квайни-квайбур хкягъиз хьана кӀанда! ХУРАЕВ. – Лугьуз легко я ваз. МЕГЬРИБАН. – Яб гумир адан гафариз. Адаз дишегьлидин къадир авайди яни? КЕРЕМАЛИ. – Эхь, яб гумир. Гафарихъ вуч метлеб жедайди я? Крар ая. МЕГЬРИБАН. – Ийида, лагь тӀун вуна. ХУРАЕВ. – Ада закай, постоянно хьиз, ягьанатар ийизвайди я – вы его не знаете. МЕГЬРИБАН. – Знать хьана вучда за адакай? Чара инсандин рикӀикай яд хъваз жедай кас туш ам. ГьакӀан кьуру къав я, таран тандал алкӀидай мант… Амма вун… Вун… КЕРЕМАЛИ. –
ВУН-ВУНАР хьайиди бес я, коммунист. Гила ша захъ галаз, шиш-кабабрин як гьазур хьанва, жуван пешедив эгечӀ. Эгер Алигарх къведалди гьазур тахьайтӀа, ваз чида, вучтин къал ина акъатдатӀа. МЕГЬРИБАН. – Мадни къведайбур авайди яни? Им вуч чка я? КЕРЕМАЛИ. – ЧӀехи жагъаяр алайбур гьеле рекье амайди я, халадин руш. Амма ваз кӀусни къурху жемир, абуру вун кьадарсуз шад ийида. Ша багъдиз, мангалриз цӀай ягърай коммунистди. Чна адаз куьмекар гуда.
Сегьне дегиш хьанвач. КӀваляй профессорни Луара, гуьгъуьнал алаз Маэстрони Иерат экъечӀда.
(ТуькӀуьрнавай стол акуна)
Сагърай вун, Керемали Салавович! МАЭСТРО. – Гаф авач. Гьамиша хьиз я!
САЛАМОВ. – Тахьана. Чи гьисабдай вичини незва-хъвазва, чазни вири шартӀар яратмишзава. МАЭСТРО. – Къала, цан акван са вад граммар. Вун гьикӀ я, профессор? Кьабулдани ви чанди? САЛАМОВ. – Кьабулдани? Цуз, гьелбетда. Чан, Луарадин ялав галукьна, гьарарат я! Эмин бубади лагьайвал, кьена фидай дуьнья я им. ТӀУЬНА-ХЪВАНА кьий. МАЭСТРО. – Рушар – квез? ИЕРАТ. – Зазни цуз! ЛУАРА. – Зазни! САЛАМОВ. – Хъухъ, балаяр, хъухъ. Ички хъсан къилих авай шей я. МАЭСТРО. – Эгер хъсан къилих жувахъ хьайитӀа
Сагърай чун! САЛАМОВ. – Сагърай чун!
(Рюмкаяр ацӀур хъийиз)
Хъухъ, рушар, куьнени. Къилихар мадни хъсан хьурай куьн. ИЕРАТ. – Хъвада, валлагь. САЛАМОВ. –
Вуч ийидай ихьтин йикъарни авачиртӀа? Жафа туширни чи гьал? Агь, Маэстро? МАЭСТРО. – Аллагьдиз шукур, зун жафа жедай кьван чкадал агакьнавач. САЛАМОВ. – Тахьана ваз вуч ава – манийрин луварални манидаррин гъилерал алай кас я. Зун хьиз кӀанда вун – пакамалай няналди кубутрихъ галаз. Гьар юкъуз! МАЭСТРО. – Вужар я кубутар? САЛАМОВ. – ГьикӀ вужар я? Кубут тушир гьим къвезва чи университетризни академийриз? МАЭСТРО. – Кубутар авай чкадиз кубутар къведа ман. САЛАМОВ. – Вун гьахъ туш, Маэстро. Чунни вири кубутар туш. МАЭСТРО. – Вири туш жеди. Амма кубут туширбур кьулухъ хьанва, кубутар вилик. САЛАМОВ. – Ахъай тавурай, чеб вилик экъечӀрай! МАЭСТРО. - И мукьвара вун хьтин са профессордихъ галаз багъда къекъвезвай чун. Къаншардиз къвезвай рушаз килигиз, ада икӀ лагьана: «Къвезва кицӀин руш кицӀ. Аквадай вилер авач заз!» «КицӀин руш кицӀ вучиз жеда ам, акьван абурлу руш? Килигдай вилер кӀанда адаз!» - мягьтел хьана зун. «Отличница я, низ герек ава исятда ахьтинбур?» - хъуьренай а профессор. САЛАМОВ. – Зарафат тир касдинди, я Маэстро. МАЭСТРО. - Белки аданди зарафат тир жеди, амма а зарафатдихъ бине авачизни туш. Чирвилерихъ ялзавайбур ва кӀелиз алакьдайбур квез герек фадлай амач. Им виридаз субут хьанвай кар я. Вучиз амач лагьайтӀа - кубутрихъ галаз кӀвалах ийиз регьятни я, хийирлуни. САЛАМОВ. – Тахьана. Уьлкве тарашнава! САДА-ВАДА агъзуррин кьилел агъавал ийизва. Гьарамдин миллионар, миллиардар абурув гва лугьуз. Квез чун аквазва. А кубутри гузвай зукьумдал вил жедачир хьи чинни. ТӀвар про-
фессор я, мажиб - текьинин чара. ГьикӀ хугуда вуна чирвилер? Низ хугуда? Пулдихъ зун маса къачуз алахънавайбуруз?
Алад! Вуна квез яб гузва? АтӀа леледа са кефер чӀугу жуваз! ЛУАРА. – ЧӀугвада, валлагь. Ам заз аял чӀавалай кӀандай кар тир. (Фена леледа ацукьда) МАЭСТРО. – ГьикӀ хьана, профессор, гьа чкадал атанвани? САЛАМОВ. – Анал гъанва чун, атанвач! МАЭСТРО. – Политика тур жуван, чан профессор. Экуьнилай няналди япара авай рахун политикадикай я. САЛАМОВ. – За куьтягьна. Политикадикай чун рахан хъийидач. МАЭСТРО. – Бубадиз рагьмет. За лугьузвайди ам я хьи, нини хьтин жегьилдиз леледа кефер чӀугу лугьуз, вахъ вуч хьанва? Ви патрумдашда патрумар амач жеди гьа?! САЛАМОВ. – ГьакӀ хьайила, гьакӀ жедайди я, эхь. МАЭСТРО. – Зи са дустуни лугьудайвал, ам гьакӀ хьана, гьакӀ хъсан хьана, гьакӀ хьаначиртӀа, гьакӀни жедачир. САЛАМОВ. – Зи патрумар ван-сес галачирбур я, гьа вибур хьтин. МАЭСТРО. – Я жеди, профессор, я жеди. Абур патрумдашра амаз хьурай, ван-сес акъат тавуртӀани жеда. ИЕРАТ. – Аламатдин ихтилатар я куьбур. Ам гьи чӀал я куьн рахазвайди? МАЭСТРО. – Ам квез талукь туш. Алад, ацукь леледа, жувазни са кефер чӀугу. ИЕРАТ. – Заз леледа чӀугвадай кефер кӀандач. МАЭСТРО. – Ван хьанани ваз, профессор? Гафарин философиядин гъавурда акьукь. САЛАМОВ. – Философия гила гьардахъ вичинди ава. Адан законарни терсеба хьанва. МАЭСТРО. – Гьун бес. Тахьана, лапагар хьиз, вири са рекьяй фидани? САЛАМОВ. – Гьавиляй гьа ихьтинди хьанва хьи чи уьмуьр, яшайиш. МАЭСТРО. – Гьихьтинди хьанва кьван? Кубутрал кубутар гьалтиз, гьарамзадайриз гьарамзадаяр жагъиз, угърийрикай угърийриз юлдашар жез, гьарда вичин кар аквазва. Виридани – зинни ви гьисабдай, халкьдин гъиле авайди къакъудиз. САЛАМОВ. – Зани вуна вуч къакъудзава? Нивай къакъудзава? ИЕРАТ. – Куьне политикадикай рахан хъийидач лагьайди тир гьа. САЛАМОВ. – Чун политикадикай ваъ, чи уьмукьрдикай рахазва. МАЭСТРО. – Ви гафарихъ, белки, куьн патал гьакъикъатдал бинелу метлеб ава жеди, амма зун куь арада твамир, профессор. Завай авай гафар лугьун жедайди я - куьне зи халадин гададиз вуч авунайтӀа, рикӀел хкваш. САЛАМОВ. – Вуч авунай кьван? Текъвезвай къимет янай. МАЭСТРО. – Гуьгъуьнаваз подвалдиз тухвана, яшар хьанвай са агъайна итимдив жибинда кьве агъзур манат тваз туна, ахпа. САЛАМОВ. – Муькуьбуру пуд агъзур-вад агъзур гузвайди я. МАЭСТРО. – Гузвайди я, ваъ, къачузвайди я.
ЛУАРА. – Ахьтин манияр завайни лугьуз жеда. ИЕРАТ. – Де лагь акван. МАЭСТРО. – Чна яб гузва.
(Сес дегишарна, жемятдин вилик малумарзавай тегьерда)
Леле юзур, леле юзур, Ая гьазур, ая гьазур, Пашман жедач, пашман жедач Ахпа вун. Чарадакай вун рахамир, Зун амаз, масад аквамир, ТакӀан жеда, такӀан жеда Ахпа вун. Дуьньяда бул кефер ава, Буьркьуь жемир вилер аваз, Пашман жеда, пашман жеда Ахпа чун. Гьич садални пехилвалмир, Пехилвиляй сефилвалмир, ТакӀан жеда, такӀан жеда Ахпа чун. САЛАМОВ. – Ван хьанани, Маэстро? Философиядин гъавурда акьунани вун? МАЭСТРО. – Акьуна, профессор. Гьала девран. Амма жувахъ галаз гъайи гьажилеглегдиз кефер леледа чӀугу лугьумир. Айиб я. ЛУАРА. –
(дамах гваз къаншардиз къвез)
Зун яни гьажилеглег? Вахъ галайди вуж я? Ацана, ацана, леш хьанвай кал. ИЕРАТ. – Зун яни леш хьанвай кал? За чирда ваз, тахсара гьажилеглег! ЛУАРА. – Агь вун кьий, вун, нек кумачир кал! Зани чирда ваз! Ви чӀарар за чухвада!
Иератни Луара сад садал тепилмиш жеда, ида адан чӀарар чухваз, гьарай-вургьай, къал-макъал акъатда. Багъда авайбур хкведа.
КЕРЕМАЛИ. – Киш лагь верчериз, я гадаяр. Куьн хъвер ийиз куьз акъвазнава? ЦӀакул цава туна кикӀиз, чаз къуни-къуншийри вуч лугьуда? САЛАМОВ. – Кеф чӀугурай чпиз. МАЭСТРО. – Вуж гъалиб жедатӀа тамашин ман. МЕГЬРИБАН. –
КикӀизвайбур къакъудиз ва къарагъариз кӀанз)
Я рушар, я рушар! Вуч хьанва куь арада? ЛУАРА. – Ахъая зун! Адан шир алай суфатдал за кек элкъуьрин. ИЕРАТ. – Ахъая! Ахъая! Ви кӀвачер за хада, кьей гьажилеглег.
КӀекеривай кӀеквал акуначни квез – куьн квев вучиз кикӀизва? ЛУАРА. – Вуна ви кӀекрен къайгъу чӀугу. Ахъая зун. ИЕРАТ. – Ахъая ам, за адан ягьсуз чинал зи кек элкъуьрин. ЛУАРА. – Чин авайди аку! ТӀушуннавай хъицикьдин кьеркь! ИЕРАТ. – Кьуьзуьбурун кӀаник квай калдум! МЕГЬРИБАН. – Лал хьухь, кьведни! Квахь и гьаятдай! Заз куь гел ина тахкурай!
(Гъилер эцяйиз, акъудиз алахъда)
Варциз Къунши гьахьда. Адан кьилел пеле гъед авай фуражка, бедендал абурсуз партал ала, гъиле сиристав ава.
(Сиристав ягъиз, инай аниз, анай иниз катиз)
Яхъ абур! Яхъ абур! (Иератни Луара адакай катиз, Къунши галтугда) МЕГЬРИБАН. – Аниз ваъ! Аниз катмир! ЭкъечӀ къецелди, заз куь гел ина тахкурай! КЕРЕМАЛИ. –
АкӀ жедач, Мегьрибан, акӀ жедач. Чукурмир, я кас, вуна абур. Ягърай чпин къакъраяр. Ваз абурун кукӀунрикай чпин кӀекери гьикьван лезет хкудзаватӀа аквазвачни? САЛАМОВ. – Агь, Керемали Салавович! ЛУГЬУР-ТАЛГЬУРДИ чизмач ваз. КЕРЕМАЛИ. – Квез ийир-тийирди чин тийизвайди хьиз. КЪУНШИ. –
(Керемалидин вилик атана, фуражкадин пенцӀинив гъил кьуна)
(АТӀУЗ-АТӀУЗ камар вегьез, са шумудра инихъай анихъ, анихъай инихъ физ, вичин мани лугьуда)
САД-КЬВЕД, сад-кьвед - Генералдал вилер алаз. ПУД-КЬУД, пуд-кьуд - Полковникдин чинер алаз. Акъваз, катмир, зи хурукай, Муьфтехурар, ришветбазар, Михьда квекай, куьче, базар. Ийида за вири тар-мар. Эхдач за гьич са чӀуру кар. Акъваз вири чӀугуна цӀар - За куьн вири дустагъзава. Дустагъзава.
Кьилинбацар авуна, Къунши варцихъ экъечӀда, Иератни Луара хкведа.
ИЕРАТ. – Гьинай акъатайди тир а абдал? МАЭСТРО. – Гьа вири акъатзавай чкадай. САЛАМОВ. – Абдал яз аквамир ам, вири крарин гъавурда авайди я. МАЭСТРО. – Милициядин полковник ялдай. Силисчи. Уьлкве барбатӀ жедайла, чикӀизвай цларик адан кьилни акатна лугьуда. КЪУНШИ. –
(Чинал кьеркь алаз, чинеба-чинеба Иератав агатна, адан чӀарар ялда, кьилелай алатай парик гваз, чархар гуз)
(ЧӀарар юзуриз, адакай катиз)
ЛУАРА. – Агь, чан абдал! Вуч хъсан кар авуна вуна. Иерат тӀвар алай иердиз тамаш садра. Вириз аватай верч хьиз аквазва. ИЕРАТ. – Агь, киф атӀай вах гьажилеглег!
(Садлагьана акъвазна, кӀвач галкӀурна Иерат ярхарда)
МЕГЬРИБАН. – Куьн квез килигзава, я гадаяр. Къакъуда абур. КЕРЕМАЛИ. – Кваз кьамир, я Мегьрибан. МАЭСТРО. –
(Иератаз къарагъиз куьмек гана)
Ви викӀегьвал вуч тир? Низ чидай? Ша захъ галаз багъдиз. Женгерин хирерал мез алтадин. (Фида) САЛАМОВ. –
(Луарадин гардандихъ гъил вегьена)
Гаф авач Луарадиз. Вун халис самбист я хьи! Ваз къе вад къвезва! Ша анихъ, гъил-гъилеваз ягъин зачеткадиз.
ЧӀурмир, я кас, жуван гуьгьуьлар. Вун акваз, зи настроенини чӀур хъжеда. МЕГЬРИБАН. – Зун акваз, настроени чӀур жез, зун ви вуж я кьван? ХУРАЕВ. – Зи рикӀин лекарство.
МЕГЬРИБАН. – Дарман кьванни лагь. Белки ви вил атӀун тийизвай атир ятӀа? ХУРАЕВ. – Эхь, эхь, гьамни я. МЕГЬРИБАН. – Бес икьван чӀавалди вал дишегьлияр гьалтначирни? ХУРАЕВ. – Дишегьлияр амайди яни-и? Где они? МЕГЬРИБАН. - Абурулай бул вуч ава, кӀвал къени хьайиди? ХУРАЕВ. – АкӀ лугьумир, Мегьрибан. Зун с кем попало хьайитӀани дишегьлидин кьилив фидай итим туш. МЕГЬРИБАН. – ВАЛЛАГЬ-ВА- биллагь, вун гьа заз бегенмиш итимрикай я.
ХУРАЕВ. – РикӀивай яни? Вуна заз цӀийи жизнь хугузва, Мегьрибан. Зун ваз благодарни я. МЕГЬРИБАН. – Вучиз заз? Залай тала и шегьерда касни амачни? ХУРАЕВ. – Пис емиш низ кӀан жеда, я руш? МЕГЬРИБАН. - Бес хъсанбурни тӀимил авач эхир. Къалурнач жеди ваз яр-дустуни. ХУРАЕВ. – Къалурна, конечно, къалурна. САД-КЬВЕДНИ ваъ. Гьеле заз навязыватни ийиз алахъна. Амма зун муьтӀуьгъ хьанач. Зи дух крепки я. МЕГЬРИБАН. – Гьахьтин гафунал кӀеви итимар кӀандайди я заз. ХУРАЕВ. – Заз гьахьтин дишегьлиярни. МЕГЬРИБАН. - Амма вун муьтӀуьгъ тахьунин себеб вуч тир? Гзафбурун арадай сад кьванни ви рикӀи чӀугуначирни? ХУРАЕВ. - Сад яхун мукӀур хьтинди тир. Муькуьд чӀулав чепедин квар хьтинди. Пуд лагьайди – кьуьзуьди… За ваз вуч лугьун… МЕГЬРИБАН. – Бес ваз гьихьтинди кӀанзавайди я? ХУРАЕВ. – Гьа вун хьтинди, чан Мегьрибан. (Кьулухъай къужахламишна, хъуькъвез пӀагь гуз кӀанз). Вун хьтинди зал къедалди встречат хьанач. МЕГЬРИБАН. –
Вун хьтинди – зални. Амма жуван кьацӀай гъилер алуд зи къуьнерилай, чинни зав агудмир, ни къвезва ви сивихъай. Заз шит амалар гьич садрани кӀан хьайиди туш. ХУРАЕВ. – Зид михьи рикӀелди я, Мегьрибан. Ваъ лугьумир вуна заз. МЕГЬРИБАН. – Ваъ, эхь лугьуз, вуна завай тӀалабай затӀ авани, вуча? ТахьайтӀа, теклиф авур кар авани? Вун ваз я, зун – заз. ХУРАЕВ. – АкӀ лугьумир. Эгер чун кьвед къе сад садал гвстречат хьанватӀа, им аллагьдин кьадар я. Судьба. МЕГЬРИБАН. – Аллагь сухмир, я кас, чи арадиз. ХУРАЕВ. – АкӀ ятӀа, чна между нами са касни сух техжедайвал ийин. МЕГЬРИБАН. – Ам гьикӀ лагьай гаф ятӀа, зун гъавурда акьазвач. ХУРАЕВ. –
(Катна леледин вилик акъатна, мет чилиз яна).
Ваъ лугьумир заз, Мегьрибан. Вун одинокий, зун одинокий. Ша чун кьвед жениться жен. МЕГЬРИБАН. – Къарагъ виликай, я инсан – акурбуру вуч лугьуда? ХУРАЕВ. – Вуч кӀандатӀани лугьурай чпиз. Рази яни вун? МЕГЬРИБАН. – За фикирна кӀанда эхир. ГьакӀ садлагьана акьван четин суалриз жавабар жагъидани? ХУРАЕВ. – Конечно, Мегьрибан, конечно, фикир ая. Но заз эхь лагь! Ваъ лугьумир! МЕГЬРИБАН. – Эхь лагьана, жув пашман хьайитӀа, вуч ийида? Ваъ лагьана, жуваз жув такӀан хьайитӀа, вуч ийида? ХУРАЕВ. – Я икӀни жедач, я акӀни! За хиве кьазва ваз. Обещаю, как мужчина! МЕГЬРИБАН. – АкӀ ятӀа, къарагъ кӀвачел, юзура леле. ХУРАЕВ. – Вуна хватит лугьудалди юзурда. Ам счастье я зун патал. МЕГЬРИБАН. – Вуч мукьвал алачни ви бахтар. Абур икьван чӀавалди ви гъиле гьат тавуна гьикӀ амукьна гьа? ХУРАЕВ. – Гилани поздно туш. Вуна фикир-хиял ая, за леле эчӀяда.
МЕГЬРИБАН. – Зун ахварал фида гьа. ХУРАЕВ. – Бахтлу жеда зун, за эчӀяйиз, вун ахварал фейитӀа. МЕГЬРИБАН. – АкӀ ятӀа, эчӀяй. Вавай ви бахтар кат тавурай.
Багъда авайбур, гъилера катулар аваз хкведа
САЛАМОВ. – Гьиниз фена и Керемали Салавович? Къайидалай кьулухъ ибурукай вуч хъийидайди я? МАЭСТРО. –
Вун квез килигиз акъвазнава? Суал ваз ганвайди я, заз ваъ! ХУРАЕВ. – Куь суалар квев тур. Жува вуч ийидатӀа, заз чизвайди я. САЛАМОВ. –
(Гъилера авай къапар эцигиз)
Дишегьли авай леле эчӀяна икьван дегиш хьанвайда, чун хьиз хьайитӀа, вуч хъийидатӀа яраб? МАЭСТРО.- ХьайитӀа… ХУРАЕВ. – Куьн хьиз зун садрани жедач. МАЭСТРО. – Молодец, коммунист! Аферин. Тахьана вун Саламован шакӀурт яни? Ада лагьай крар вуна вучиз ийизвайди я? ХУРАЕВ. – Я ман! Мясо гьазурдайла, мясникди хьиз, хилер къакъаждайди зун я, шашлыкар ядайла, цӀун кьилихъ акъваздайдини зун я! Мад гилани зун жедани? Бес куь пеше вуч я? САЛАМОВ. – Чи пеше – вуна ягъай шишер тӀуьн. Кефер чӀугун! ТахьайтӀа чизвач ваз, чи пеше вуч ятӀа! Ваз абур гьайиф я. ХУРАЕВ. – Заз вучиз гьайиф я? САЛАМОВ. – Коммунист тирвиляй. Коммунистри чпин паяр, тӀуьрбур тӀуьна, амайбур тарашиз туна, фадлай куьтягьнавайди я. МАЭСТРО. – Бубадиз рагьмет. Дуьз гафарал зани къул чӀугвазва. ХУРАЕВ.- Кеф хьана ман квез. Поздравляю! Гьала девран. Куьн хьтин къайгъусузриз ва лицемерриз все дороги открыты. Ида ам, ада им алцурариз гьакӀ жеда куьн. Садахъайни регъуьвал амачиз. МАЭСТРО.- Вири крар коммунистривай я. САЛАМОВ.- Вири! Регъуьвилер, айибар инсанривай къакъудайбурни гьабур я. МАЭСТРО.- Эхь! Профессор Саламован вил студентрин жибинда жедайвал авурбурни гьабур я.
САЛАМОВ.- Никай хьайитӀани композиторарни манидарар авурбурни гьабур я. ХУРАЕВ. – Мадни вуч лугьуз жеда квевай? Абур вири зи тахсирар яни? Бес профессор вични коммунист туширни? Тир. Ихьтин тапан коммунистар аку, уьлкведин кьилиз яд чими авурбур гьабур я. Однозначно! МАЭСТРО.- Вунни гьахъ я. Амма рикӀелай алудмир – зун коммунист хьайиди туш. ХУРАЕВ.- Муькуь патахъай, дорогой Маэстро, бес зунни гьа куьн авай йикъа авачни!? САЛАМОВ. – Яда, жув вуна чав гекъигмир. Вун вуча - тай галачир ругун я вун! Са чарх квай араба! МАЭСТРО. –
(Ягьанатдин хъвер ийиз)
Эхь, мад гаф амани? САЛАМОВ. - Вуна тӀуьна, тӀуьнач – низ адакай вуч ава? Низ вун герек я? ХУРАЕВ. – Говори, говори, философ. САЛАМОВ.
Говорю, говорю. Гьи йикъал гъана куьне чун? ХУРАЕВ. - Рядом акъвазнавай или за одним столом ацукьнавай инсандикай икӀ рахадай философар амай кьван, чи жизнь мадни пис жеда, ам только под откос фида. САЛАМОВ. – Вичиз гьиниз кӀандатӀани фирай, за жуван кӀвалах ийизва. ХУРАЕВ. – Гьим я вуна ийизвай кӀвалах? Бес чун без дела ацукьнавани? САЛАМОВ. - Яда, за къе и гуьзел рушавай экзамен кьабулна, адаз хъсан къиметни яна, вуна вуч авуна? Леле эчӀянани? ХУРАЕВ. – Эхь. Леле эчӀяюн айиб авай кар туш хьи. МАЭСТРО. –
Яда, вуч лугьуз гьавалат хьанва вун адал?
Вун барут хьиз патрумда гьахьмир, коммунист. Лугьудай гаф аватӀа, жувани хъсандиз жаваб це. МЕГЬРИБАН. –
Вуна, лагьайтӀа, абурун зарафатар ягьанатар хьиз кьабулзава. Зарафатдиз зарафат элкъуьр хъувуна кӀанда. Ягьанатдиз – ягьанат.
(Дамах гваз багъдиз гьахьиз)
Заз ахьтин итимар кӀандайди я – мецел хци, фикирдиз дерин. САЛАМОВ. – Ван хьанани дишегьлидин кьатӀунрин? ХУРАЕВ. – Завай жув вавай хьиз тухуз жедач ман. Вун философ я, зун – коммунист. Ви оружие гьарамзадавал я, зин – ягь-намус, инсанвал ва гьахълувал. САЛАМОВ. – АГЬ-АГЬ-АГЬ, гафар аку! ХУРАЕВ. – Вуч хьанва зи гафариз? Это чистая правда! МАЭСТРО. – Акъваз, я коммунист. Ви правдаяр низ герек ама? ХУРАЕВ. – Заз! МАЭСТРО. - Гьавиляй вуна Керемали Салавовичан мугьман леледа эчӀязава ман. САЛАМОВ. - Ваз ам вуж ятӀа чидани? Ам иниз вуч патал атанвайди ятӀа, гьаникай ваз хабар авани? ХУРАЕВ. – Ваз хабар хьайила бес я ман! САЛАМОВ. – Яда, са кар ийидалди вилик
са тӀимил кьванни фикир ая, я чан коммунист.
ХУРАЕВ. – Ваз вуч аватӀа чидани? Гецягьмир зак. Оставь в покое! ТахьайтӀа, лугьудай гафар зазни чизвайди я. САЛАМОВ. – АкӀ ятӀа, гьа жуваз чидайвал ая. Амма пашман жез тахьуй. ЭчӀяя жуван Мегьрибан авай леле. ХУРАЕВ. – ЭчӀяда!
(Мегьрибан леледа авачиз акуна, инихъ-анихъ къекъвез)
МЕГЬРИБА-АН! Ви ахвар ханани философди? Пад квачир сив я аданди. Рахада гьа-а… Вун гьинва-е? МЕГЬРИБАН. –
Зун ина. Гьикьван яб гудай куь гьуьжетриз. ХУРАЕВ. – Ша, ахцукь абурун хъиляй леледа. Рахурай чпиз кӀамай кьван. МЕГЬРИБАН. –
Зун сух тавурай чпин кьел квачир ихтилатриз. ХУРАЕВ. – Ван хьанани, профессор? Ихтияр авани заз? САЛАМОВ. – ЭчӀяя, коммунист, эчӀяя. Ихтияр зид ваъ, Мегьрибананди я. ХУРАЕВ. – Я ман бес! САЛАМОВ. – Амма чизвачтӀа, чир хьухь - ихтиярар гвайди ина Керемали Салавович я. КЕРЕМАЛИ. –
Керемалидин мугьманризни ина вири ихтиярар авайди я. Гьалрай девран Мегьрибанани коммунистди! МЕГЬРИБАН. – Ибурун кьел квачир ихтилатри чав чи кар ийиз тазвани? КЕРЕМАЛИ. – Вири Маэстродин тахсирар я. Гьинва ви алат? Гъваш, инсанрив са шадвал ийиз тур. МАЭСТРО. – Башуьсте, Керемали Салавович. Исятда гъични!
САЛАМОВ. – ГЪВАШ-ГЪВАШ! ЧӀагъан галачиз чӀагъанар ядай, зуьрне авачиз зуьрнеяр рахурдай устӀарар я гиланбур. За са мехъерик тапусар кьван авай ишикӀар хъиткьинна физ кьуд кек квай са алатдин мецерал тупӀар илисзавай жегьилдивай хабар кьуна… МАЭСТРО. –
(Гардандихъ вегьенвай чӀулунихъ чӀехи мецерин алат галаз хквез)
Закай яни рахазвайди? САЛАМОВ. – Вакай ваъ, ви гардандихъ вегьенвай алатдикай. АХПА-Е. За хабар кьуна: - Вуна гьи алатдал къугъваз чирайди я, чан хва? Ада вуч жаваб ганатӀа чидани квез? - Алатар вучтинбур я, я халу? Алатар жез, зун харат устӀар яни? Идан къене вири авайди я. МАЭСТРО. – Я ман бес. ТуштӀа, яб агала.
(Алатдин мецерай тупӀар чӀугваз тамам ансамблдин сесер акъудда)
Авани алатар? Им ви философия туш гьа, профессор. Им музыка я, музыка! САЛАМОВ. – Гьахьтин музыкаяр пайда хьайила я ман кьуд пата инсанар кубутриз элкъвезвайди. МАЭСТРО. – Я, философ, я. Жува яб гумир.
Ша инихъ, Иерат. У-УГЬ - иервилиз кьий ви! ИЕРАТ. – Гьим лугьуда? Чи эхиримжи мани? МАЭСТРО. – Эхиримжиди вучиз жеда ам? Вири чи гъиле авачни? САЛАМОВ. – Эхь, Маэстро, эхь! Вири крар куь гъиле ава!
Маэстроди тади квай макьам яда, Иерата мани лугьуз эгечӀда.
Масадбурухъ ахьтин рушар жедани? Зид я, гьелбетда. САЛАМОВ.-
. Диде лагьанайни? Мегьрибан Наргизан диде яни? МАЭСТРО.- За лугьузвай эхир: садрани чаз такур и дишегьли иниз гьикӀ акъатайди я? Агь, Керемали Салавович, ваз чидай кьван амалар вуч я! АЛИГАРХ.- Дустар. Зун пара шад я къенин межлисдал. Вучиз шад я лагьайтӀа, куьне зи яран дидедиз къурмишнава ам. Эхь, им зи ярандиде Мегьрибан я. НАРГИЗ.- Зи и дуьньяда виридалайни иер, виридалайни къени, виридалайни хъсан диде.
(Дидени руш къужахра гьатда).
Ша, рушар, гадаяр, куьмек це заз. Философ, Маэстро! МАЭСТРО.- Гьар садаз вичин пеше авайди я. Иера! Ша, Алигархдизни Наргизаз чи цӀийи мани лагь. ИЕРА.- Башуьсте, Маэстро. ИЕРАДИН МАНИ.- Дагъларилай атана гар, Ярдин лацу пеле акьаз. Шабалут ранг алай чӀарар БУРМА-БУРМА чинал къугъваз. Акъатна вун бейхабардиз Зун хьиз адан суракьдаваз. Алад, темен це зи ярдиз, Зун адав къе агакьзавач. Гьуьлерилай экъечӀна рагъ Ярдин ачух дакӀарда куз. Нурдив ацӀуз зи ярдин багъ, Билбилари нагъма лугьуз. Алад кӀвализ секуьл галай, Ийида вун къунагъламиш. Зи яр месик кьецӀилзамаз, Нураривди къужахламиш. АЛИГАРХ.-
Эхь, дустар! Хъсан югъ я къенинди. Къенин шадвилерни кьетӀенбур я. Къенин югъ вични кьетӀенди я. Ам чи виридан дуст, вич галачиз чаз са куьнини дад тагузмай Керемали Салавовичанни зи рикӀ алай яран диде Мегьрибанан мехъерин югъ я. Эхь! Кьисметди субайвиле тур и кьве бендедин мехъерин! Мубаракрай!
ВИРИДА.- Мубаракрай! Мубаракрай! АЛИГАРХ.- Квез чизва, дустар – Керемали Салавович, отставкада авай полковник, хъсан инсан – чи хзандиз гьахьна, чи кӀвалин-къан къайгъуйрик экечӀна гзаф йисар я. Гьафтеда садра кӀватӀ жез, куьне кефер чӀугвазвай и дачадихъ авай гьунарарни адан гъилеринбур я. Амма чун хъфизва, азиз дустар, ам тек амукьзава. Зи ярандидени тек амукьнавай. Хуьре. Чна ам шегьердиз хкана. И кьве субай кас чеб чпел гьалтдайвал авуна. Аквазва квез – абур кьведни бахтлу я! ХУРАЕВ.-
(Катна абурун вили атана)
МЕГЬРИБАН.- Кваз кьамир, я кас. КЕРЕМАЛИ.- Вал ви кьисметни гьалтда, коммунист. Перт жемир. КЪУНШИ.-
(ИНИХЪ-АНИХЪ физ, Хураеван рехъ кьаз, тас гатаз)
Слушай мою команду! Кьуьлуьник экечӀ! Ягъа макьам! Туьнт макьам! МАЭСТРО.- Есть, товарищ полковник. САЛАМОВ.- Ваъ, ваъ, ваъ! АкӀ жедач. Инин адетар чӀур жезва. Бес чамни свас магьар ийидачни! Агь, Керемали Салавович? Инал ша кван садра. ВИРИДА.- Магьар ая! Магьар ая! САЛАМОВ.-
(Керемалидинни Мегьрибанан кьилерилай чӀарар ялна)
Сад дишиди, садни эркек – Кьве чӀар санал эцигна, Идаз муькуьдавай куьмек КӀанзавайдаз килигна, Шариатар, къанунар чи Веревирдна, гекъигна, За вун ва вун магьарзава, Алад, са пӀипӀ аку квез, Лезетрикай самбар авай Ана кефер чӀугу квез. Яшамишрай Керемали Салавович! Яшамишрай Мегьрибан. Ягъа, Маэстро. Чамранни свасан макьам ягъа! Сифте Керемалини Мегьрибан кьуьлуьник экечӀда. Ахпа Къуншиди Хураев ва амайбурни кьуьлуьник кутада. Вич лашунив тас гатаз межлисдал элкъведа
Вахтар фад-фад къвез алатзава. Абур акьван фад физва хьи, кӀелзавайбурун рикӀ алай шаир, зарафатдин, ягьанатдин ва русвагьдин эсеррин шагь, мукьва-накь рикӀин азардик кечмиш хьайи Гьажимурадов Жамидин Гьажимурадович (Жамидин – литературадин тӀвар-лакӀаб я) чи арадай акъатна I5 йис тамам жезва. Эхь, заз Жамидин, жуван машгьур хуьруьнви, чӀехи стха хьиз, яр-дуст хьиз, республикада тӀвар-ван авай шаир хьиз, мукьувай чидай. За адахъ галаз, адан уьмуьрдин юлдаш Саимат вахан гъилелай са пут кьел тӀуьна. За Жамидинакай ва адан эсеррикай лезги ва урус чӀаларал, белки, са цӀуд макъала (I969-ЙИСУЗ – «Жамидинан русвагь», I994-ЙИСУЗ – «Гегьенш рикӀ авай Жамидин», I997-ЙИСУЗ – «ЦӀвел – ваъ, вил», 2002-йисуз – «Машгьур шаир Жамидин», 2004-йисуз – «Жамидинакай гаф» ва «Жамидинан къамат», 20I4-ЙИСУЗ – «ШАИР-РУСВАГЬЧИ», «Жамидинан накъвар галай хъвер», «Жамидин «Ваз ам чидач» ва «ЧӀехи шаир») ва 2002-йисуз «Жамидинан русвагь ва хъвер» ктаб кхьена, басмадай акъудна. Абуру миграгъви шаир халкьдин арада машгьур хьуниз шаксуз куьмекна. Зун, гьар са макъала кхьидайла, виликдай кхьей гафар, малуматар тикрар тийиз (са бязибур тикрар тавунани жезвач), цӀийи фикирар лугьуз, игитдин къаматдин цӀийи терефар жагъуриз алахъзава. Гьажимурадов Жамидин (I934-2003) – тӀебиатди еке пай (мецел «бахт» гаф къвезва) ганвай, кьетӀен амалрин-къилихрин шаир – инсан хьана. Адаз кьисмет хьайи «еке пай» хци кьатӀунрикай, акьул-камалдикай, билбилдин
хьтин мецикай, яцӀу ванцикай, жумарт рикӀикай, ачух гъиликай, виле акьадай къаш-къаматдикай (кьакьан шумал буй, хъвер алай къумрал чин, чӀулав ири вилер, бурма чӀарар какахьнавай чӀулав кьакьан мег), заривилин алакьунрикай, бажарагъдикай ибарат жезва. И вири лишанрини яржари шаир Жамидин акурдан рикӀелай алат тийидай, хайи Миграгърин кьилихъ галай Гъуцарсувуз ухшар гуьмбетдиз элкъуьрзава, милли литературадал рикӀ алай инсанрин бейнида басма ийизва. И вири лишанри автордин художественный эсерар: зарафатдин, ягьанатдин ва русвагьдин шиирар, баснияр, бейтер ва поэмаяр арадал гъана, абур лезги газетризни журналриз («Социализмдин рехъ», «ЦӀийи дуьня», «Социализмдин пайдах», «Коммунист», «Дуствал», «Дагъви дишегьли», «Кард») акъудна; урус чӀалаз элкъуьруниз лайих ва Москвадин газетризни журналриз акъуд жедай дережадиз гъана. Шаир са шумуд ктабдин иеси хьана: «Къалгъанар» (I958), «ГЬАЧ-ВАЧ» (I964), «Са кӀус хъвер» (I967), «Арада затӀ аваз хьурай!» (I969), «Шаламра къван» (I970), «Гимишдин сас» (I972), «Регъуь хьайи спелар» (I976), «Сатирикдин хуьрекар» (I979), «Башуьсте!» (I984), «Ваз ам чидач» (I994) ва мсб. Саки вири ктабар, гьа ихьтин тӀварар алаз, урус чӀалал Москвадин ва Магьачкъаладин чапханайрайни акъатна. Автордихъ гьа ихьтин тӀварар алай шиирарни ава. Жамидинан эсеррихъ чпин кьетӀенвилер ава: абур яшайишда хьайи, жезвай ва хьунухь мумкин тир вакъиайрихъ, дуьшуьшрихъ ва кьисметрихъ галаз алкъалу я; куьруьдаказ теснифнава, вад-цӀуд куплетдикай ибарат хьанва; дерин фикирар ва насигьатар, хъвер, ягьанат ва я русвагь ква; къешенг къурулуш ва куьруь сюжет ава; лезги литературадин чӀалал, ранг ядай гафар ва мисалар ишлемишна, кхьенва; регьятдаказ кӀелиз, рикӀел хуьз ва масадаз, къаравили хьиз, суьгьбетиз жезва. Шаирди, ватандикай хьиз, вири дуьньядикайни фикирзава, адаз вич, дуьньяда чӀуру крар терг хьана, эхиримжи шаир-русвагьчи хьана кӀанзава. «Эхиримжи» шиирда кхьизва:
ЧӀуру крар, пис къилихар! Куь гелер Гележегда амукьдач, заз аян я. Инсанар, фад михьи хьурай куь рикӀер! Эхиримжи сатирик хьун заз кӀан я.
Жамидинан эсерри кӀелзавайдаз тӀебии тербия гузва, ихьтин тербиядиз чна «къени тербия» лугьузва, вучиз лагьайтӀа чи уьлкведиз, социализм чукӀурна, гужуналди капитализм хкайдалай гуьгъуьниз, «чӀуру тербияни» акъатнава: ам газетри, радиоди, телевидениди ва интернетди халкьдин арада чукӀурзава. Им гзаф хаталу кар, гьерекат, тӀегъуьн хьтин азар я. Жамидинан эсеррин мад са кьетӀенвал къейдин: абурук гзаф хъуьруьнар ква, ягьанат кефиник хуькуьр тийидайди я, русвагьни авторди хъуьтуьлдаказ ийизва. Ихьтин эсерри («Шурва», «Чинерар» ва мсб) «чӀуру игитриз» хъел гъизвач, акси яз, гьабурузни хъвер гъизва. Поэма хьиз яргъи «Чинерар» шиир ихьтин куплетдалди куьтягь жезва:
Виликра халкь авам тирла, Динэгьлийри, фекьийри, Чинер, пӀирер, жегьнем лугьуз, Иви хъванай факъиррин. Ихьтин фикирдалди шиирда хуьруьн кимел физвай гьуьжет куьтягьун автордин викӀегьвал хьана. ВакӀан як тӀуьн гьарам я лугьузвай динэгьлидин гьерекатарни шаирди хъуьтуьлдаказ майдандиз акъудзава, хьайивал хиве кьаз тазва ва виридак хъуьруьнар кутазва:– Хуьрек вилик атайла, Аллагь рикӀел гъана за: Як хкудна, гадарна, Шурвадиз худ гана ЗА!«МАСАДАЗ атӀай фуруз» шиир басня я: Сев тахтунилай алудна, вичиз адан чка кьаз кӀан хьайи, фитнеяр чукӀурай сикӀ вич фуруз аватзава: КӀватӀна хьиз вири гьайванар, Фитнеяр винел акъудна севре. Акъатнач кьилиз вегьей буьгьтенар: Фитнечидин кар гьатна лап кӀеве... Шаирдин уьмуьрдин рехъ ихьтин важиблу, жуьжедикай кӀек жезвай, жегьилдикай итим жезвай, гегьенш къадамрикай, важиблу вакъиайрикай ибарат хьана: Сад лагьайди: хуьре юкьван мектеб куьтягьна, гележдик еке умудар квай жуьже жегьил Магьачкъаладиз атана; С. Сулейманан тӀварунихъ галай муаллимрин институтдик акат тавурла, хуьруьз хъфиз регъуь хьана, милли газетдин редакцияда са гъвечӀи къуллугъдал акъвазна; яшайишдин цӀийи шартӀара ада вич гележег авай шаир тирди къалурна; лезги радиодин диктор хьана, жуван миллетдиз гьар экуьнахъ «Пакаман хийирар!» лагьана. Кьвед лагьайди: хуьре мехъерарна, хзан кутуна, гуьзел свас шегьердиз хкана, кӀвалер эцигна, Москвада Литературадин институтда кӀелна, ам куьтягьна. Пуд лагъайди: «Самур» журналдин редактор хьана, Писателрин союздин секретарвал авуна, машин къачуна, кӀвал дегишарна, дустариз дача туькӀуьрна. Кьуд лагъайди: вири жуьре межлисрин тамада хьана, «Миграгъ» обществодин председателвал авуна, гзаф инсанриз: мукьва-кьилийриз, хуьруьнвийриз, танишриз, кӀеве авайбуруз, са кӀусни инжиклу тахьана, жуьреба-жуьре куьмекар гана. Вад лагьайди: вичин эсерар урус чӀалаз элкъуьриз алакьдай инсан-таржумачи (ам вичиз ухшар авай маскавэгьли Андрей Внуков хьана) жагъурна, адахъ галаз яхцӀур йисуз кӀвалахна. Нетижада адан саки вири эсерар урус кӀелзавайдав агакьна.
Андрей Внуковни лезги шаирдиз акьван вафалу кас, дуст ва стха хьана хьи, ада, Жамидиналай гъейри, мад са милли шаирдин эсерарни урус чӀалаз элкъуьрнач. Миграгьвийрини Андреяз гзаф гьуьрметарна, адан тӀвар вич ацукьай гурлу булахдал эцигна – «Андреян булах» фадлай халкьарин дуствилин гуьмбетдиз, шаирри, ашукьри, мугьманри ва хуьруьн жегьилри ял ягъзавай пак мескендиз элкъвенва. Гьар са межлисдини Жамидин ва Андрей рикӀел хкизва. Жамидин, СтӀал Сулейманалай гуьгъуьниз, Советрин ватанда лезгияр машгьур авур кьвед лагьай шаир я: 40 йисуз датӀана Москвада басмадай акъатзавай газетринни журналрин («Крокодил», «Литературадин Россия», «Литературадин газет», «Смена», «Дружба народов» ва мсб) чинриз акъатзавай зарафатдинни русвагьдин шиирри, иллаки абурун кӀанелай кхьена жезвай гафари: «Перевод с лезгинского А. Внукова» – «А.Внукова лезги чӀалай элкъуьрнава» СССР-ДИН шегьеррани хуьрера яшамиш жезвай лезгийрин, дагъустанвийрин фикир желбзавай, абурук шадвилин ва дамахдин гьиссер, милли руьгь кутазвай. Жамидинан эсеррик дерин философия ква: абуру кӀелзавайбуруз намус михьи, дидедин чӀал ва хайи ватан кӀандай, диде-бубадиз вафалу, къагьриман инсанар хьуниз эверзава. Литературада къазанмишнавай агалкьунрай шаирдиз республикадин Гьукуматди «ДАССР-ДИН культурадин лайихлу къуллугъчи» тӀвар (I980) ва «РД-ДИН Гьукуматдин премия» (I997) гана. Вахтар къвез физва... ЦӀийи несилри шаир Жамидинан эсерар мектебра кӀелзава, чирзава, лезет хкудзава; абуруз институтра, университетра лайихлу къимет гузва: докладар, дипломдин кӀвалахар кхьизва, диссертацияр хуьзва. Инал лугьун: Жамидинан уьмуьрдин рекьин ва шаирвилин агалкьунрин бинеда, чахмахдин къван хьиз, социализмдин девир, ада халкьдин саваддиз, чӀалаз, илимдиз, литературадиз ва искусстводиз ачухай рехъ, гайи фикир ва къимет, авур къайгъударвал ава. Кьве девир сад-садав гекъигун яз, са мисал гьин: XX асирда. социализмдин девирда, милли шаиррин ктабар 3-5 агъзурдин тиражар аваз акъудзавай ва гьар са ктабдай автордиз са машин къачуз жедай кьван гонорарни гузвай; XXI асирда, капитализмдин девирда, ктабрин тиражар пуд вишел хканва, гонорарни гузмач, ктабар автордив вахгузва, жува маса гана, къазанмиша лугьузва... Хуьрера ва шегьерра ктабрин туьквенарни, сад-кьвед квачиз (чпелни урус чӀалал «Книги» кхьенва), амач. Гьавиляй цӀийи ктабар я кӀелзавайбурув, я библиотекайрив агакьзамач. Алай девир гьикьван мишекъатди, мискьиди, руьгьдин ивирар чукӀурзавайди ятӀани, милли литература санал акъвазнавач, вилик физва. Шаирриз халкьдин арада гьуьрмет-хатур ама, абурун эсерар кӀелзава. Лезги газетар ва журналар («Лезги газет», «Самур», «Кард», «Дагъустандин дишегьли», «Алам» ва мсб) кхьизва. Жамидинан тӀвар, адан руьгьдиз ийизвай гьуьрметдин лишан яз, хайи хуьруьн библиотекадал эцигнава, къецин цлал цементдин кьулунал устаддаказ атӀанвай шикил (барельеф, художник – Агьмад Адилов) алкӀурнава. Инлай,
Кьаркун кӀамун кӀунтӀалай (иниз «Сурарин мет» лугьуда), шаир, чан алайди хьиз, вири хуьруьз ва Самсам дередиз килигзава. Шаирдин тӀвар Магьачкъала шегьердин цӀийи магьледин са куьчедални эцигнава. Библиотекайра ва мектебра Жамидинан яратмишунриз талукь межлисар тухузва. Адан 85 йисаз талукь межлис мукьвара Дагъустандин писателрин союздин правлениди Магьачкъаладин «Шииратдин театрда» тухвана, анал зунни раханай. Гьар са межлисда, лагьай фикир тикрар хъийин, дидедин чӀалан ва литературадин муаллимри иштиракзава, абуру тарс гузвай аялри, студентри Жамидинан шиирар устаддаказ кӀелзава, «Шурва» манидалди лугьузва. «Шииратдин театрдани» гьакӀ хьана. Зун 20I8-ЙИСАН сентябрдиз Миграгъиз хъфенвай. Хайи мектебдин дегьлизда Жамидинан шикил акурла, рикӀиз регьят хьана. Хуьре тахьай хьтин цӀийивилер хьанвай, абурни заз жуван вилералди акуна: хуьруьн куьчейрал сифте яз камалэгьлийрин тӀварар эцигнава; кӀвалерин цларал куьчейрин тӀварар ва нумраяр кхьенвай ракьун зулар алкӀурнава; мектебдин кьилихъай фенвай сад лагьай куьчедиз «Гьажимурадов Жамидинан куьче» тӀвар ганва; шаирди кӀелай мектебдин дараматдин цлални сад лагьай нумра кхьенва. За рикӀяй гьарайна:– Шаир Жамидин яшамиш жезва!
I Къафкъаз дагълар цӀиргъинава, КӀвалераллай пару хьиз. Абурун кукӀвар лацу хьанва, Кьуьзуь касдин чуру хьиз. Абур чӀехи чи бубайри Тунвай гел хьиз багьа я. Дагълар, дагълар, виш йисарин Сирер куьне ахъая. Аманат яз кӀвалер тада Бубайри чаз – рухвайриз. Аманат яз рикӀер тада, Бубайри чаз – архайриз. Бадейрилай, дидейрилай Махар жеда аманат, Чна абур хуьда рикӀе Виридал яз аламат. Махар, махар, гьар жуьредин Чир жеда сир аялриз. Дидеди мах ачухдайла, Фида дерин хиялриз. Махар, махар, игитрин тур Карагдай гагь вилеркай, Гагь аквадай пагьливанар ХкечӀзавай гьуьлеркай.
Император Петрдикай, Дербентдин агъа Манкъулидикай, хайи хуьруькай
Чи гзаф маса хуьрерин тӀварар хьиз, зи хайи МАНКЪУЛИД-ХУЬРУЬН тӀварни адан бине кутур касдилай атанва. Вуж тир Манкъули? Яргъай эгечӀун лазим къвезва. Садра за республикадин тарихдин музейда реставрациядин кӀвалахар тамамарзавай. Музейдин директор Рамазан Хаппалаеванни зи арада яргъал чӀугур ихтилатар фидай. Адаз музейда хуьзвай, чеб дуьздал акъуд тавунвай са бязи документарни чизвай. Вичин кабинетда чун суьгьбетрик кваз ацукьнавайла, ада абур зазни къалурдай, са арайра хъуьруьн кьаз тежез лугьудай: - Гьахьтин девирар тир, гьахьтин инсанарни! Ада заз ихьтин суьгьбетни авунай. Гьажи Давудан девирда Дербентдин агъа, ашкара тирвал, Манкъули (тарихдин документра - ИМАМ-КУЛИ) лугьудай кас тир. Урусрин император Петр I I722-ЙИСУЗ «Персиядиз походдиз» экъечӀна, чӀехи кьушун галаз Астрахандай Каспийдин къерех кьуна кьибледихъди атана. Адан гимияр гъалатӀ хьана Аграханский заливдиз гьахьна. Ана лагьайтӀа, яд кьери я. Ругуд гимидикай кьуд акӀана, гуьгъуьнлай къвезвай кьвед чпин рехъ дегишариз агакьна, абуру кьибледихъди рехъ давамарна. Шамхал Адил-Гирея абурал гуьзчивал тухузвай. Гилан Махачкаладин Пушкинан куьчедин къаншарда урусрин кьве гими рейдина акъвазна. Авудна цел луьткве, Петр эвичӀна адаз, цӀикьвед кас кьусуйрихъ ацукьна. АДИЛГИРЕЯ кьерел акъвазна гуьзлемишзава. Луьткве агакьайла, Петрди виридалай вилик кьерел хкадарна. И арада, дуьшуьшдай хьиз, чилер зурзана. И кар акур Адил-Гирей теспача хьана: урусрин пачагьди чилел кӀвач вегьейла, чил зурзана!
I Петр багьа мугьман хьиз кьабулай Адил-Гирея тади гьалда Дербентдиз хабар гваз чархачи ракъурна: ахьтин пачагь атанва хьи, адан кӀвач акьурла,
ил зурзазва! Адил-Гиреянни Дербентдин агъа Манкъулидин мукьвакьиливилин алакъаярни авай. Манкъулидин вичин бубаяр Кьурагь патан лезгийрикай тир. Урусрин император Дербентдиз агакьайла, Манкъули адан вилик шегьердин варарин куьлегар гваз экъечӀна. Им тарихда сифте яз хьайи кар я:
Дербентдин варар гьич садрани, са душмандин виликни женг тавуна ахъа хьайиди тушир… Дербентни Россиядин империядик акатна. Манкъулидиз вичиз генералдин чин гана, хъсан мажиб тайинарна. Идалай гъейри, Манкъулидиз пуд чкадал цӀийи мулкарни чара авуна. Сад Рубас вацӀун къерехда, ана и мукьваралди харапӀаяр амай. Муькуьди СтӀуррин хуьруьн чилерикай, гила ана куьгьне сурар чир хъжезма. Пуд лагьайдини – чи хуьр алай чкадал. ЦӀийи мулкарал яшамиш хьун ва абур идара авун патал Манкъулиди вичин мукьва-кьилийрикай ракъурна. Чи хуьруьн чкадиз адан имидин кьве гада атана, кӀвал-югъ кутуна яшамиш жез эгечӀна. А кьве стхадикай садаз авайди анжах рушар тир, адан вичин тӀварни амукьнач. Муькуь стхадихъ, Байрамахъ, эркек веледар хьана, гьа тухум чи хуьр кутурди жезва. (Мад инал хълагьайтӀа жеда: зунни Байрамрикай я…) Байрамрин магьле ава чи хуьре, исятда ам яргъи са куьче я. Байрамрин тухумдиз, хуьр кутурбуруз хьиз, кьетӀен гьуьрмет авай. Мисал яз, абурукай садал лакӀаб эцигун къадагъа тир. Вахтар финивай хуьр чӀехи хьана, аниз патарилай къвезни ацукьна. ИкӀ, миграгърин магьле арадал атана. Есирдиз кьуна гъайибурукай гуржийрин магьлени хьанай чи ХУЬРЕ.ИТИМ яна кьена суьргуьндиз акъудайбурни, чпин чкайрай къаза-баладикай катайбурни хьана. Байрама ахьтинбур вичин къаюмвилик кутадалдай. Гила, гьелбетда, виликан магьлеяр амач, гегьенш хьанвай хуьре кӀандайвал кӀвалер эцигна вири акахьнава… Ихилова
чи хуьр къадим хуьрерикай сад яз гьисабзава. Адан фикир икӀ къвезвай жеди: эгер хуьр чӀехиди ятӀа – ам къадим я. Гьакъикъатда акӀ туш, чи хуьр анжах Гьажи Давудан девирда арадиз атайди я. Маса месэла я – чи мулкара дегь-девиррани инсанар яшамиш хьун. Хуьруьвай километрни зур кьван къакъатна кул-кусди кьунвай, хъенчӀеб квай тахта (лангу) ава. А чка тракторралди акъашна ишлемишиз кӀан хьанай. Амма аникай дараматрин хандакӀар, къапарин хъенчӀепӀар, маса затӀар хкатнай, аник кягъ хъувуначир. Анал са девирра инсанар яшамиш хьайидал шак гъиз жедач. Археологиядин ахтармишунар тухванайтӀа, чаз са вуч ятӀани чир жедай, Гьайиф хьи, ахьтин ахтармишунар чи пата тухванвач.
Зи бубади дяведилай вилик йисара Дербентдин педучилищеда СтӀал Мусаибахъ галаз санал кӀелнай. Абур кьвед дустар тир, буба Агъа СтӀалдал мугьмандизни фейиди я, СтӀал Сулейманахъ галаз гуьруьшмишни хьайиди я.
Гъавурда авай кӀелзавайда инал лугьуда: император Петрдин машгьур «Персиядиз походдиз» илимдин кӀвалахра, тарихдин учебникра чӀехидаказ фикир ганвайди я, амма ихьтин агьвалатдикай кхьенваз рикӀел къвезвач эхир… Инал гьуьжет ийиз кӀанзавач. Белки, им чпяй тарихдин чинар ацӀанвай нубатдин негъил, миф я жеди. Мифдиз лагьайтӀа, яшамиш жедай ихтияр авайди я… (А. О.)
Лейтенант СтӀал Мусаиб Сталинграддин женгера телеф хьана. Зи буба, амни лейтенант тир, фронтдай элкъвена хтанатӀани, адан кьисмет кьезилди хьанач. Кинофильмайрай гъалиб хьана а гатфариз чпин хайибурун патав хуьквезвай аскерар, цуьквер гваз абур къаршиламишзавайбур, гьарай-эвер къалурдайла, халисан дяве чидай буба хъуьредай. Адан ихтилатрай са тӀимил маса жуьредин гьакъикъат хкатдай… Гъалиб хьайидалай кьулухъ сифте нубатда хирер алайбур кӀвалериз ахъайнай. Ахпа духтурар, малимар ва маса пешекарар. Гуьгъуьнлай амайбурни. Буба вич I946-ЙИСАН февралдиз кӀвализ агакьнай… Гжатск шегьердив женгина хер хьана вич вичел аламачир ам немсерин гъиле гьатна, Прибалтикада авай «Салацпилс» концлагердиз акъатнай. Анани есирар тифди къирмишиз эгечӀна. Немсериз тифдихъай цӀухъай хьиз кичӀедай. Рекьизвайбурун кьадар гзаф тир, абур крематорийда куз агакьзавачир. Немсери маса чара акуна, абур майдандал куз эгечӀна: са жерге ракьун рекьерин шпалар, абурун винел са жерге мейитар ва чеб-чпел аламачирбур, ахпа мад шпалар, ахпа мад инсанар… ВИЧ-ВИЧЕЛ аламачир бубади садра вилер ахъагъайла, адаз вичел алгъанвай кавказвидиз ухшар инсандин чин акуна. Япухъ ван галукьна: «Гьай ес?» («Эрмени яни?») бубади жаваб яз кьил галтадна: ваъ. «Бес вун гьибурукай я?» - урус чӀалалди. «Лезги». – «ГьикӀ хьайитӀани жуванди, кавказви я…» Им вични есиррикай тир лагердин духтур тир. «За вун ина чуьнуьхнава, - лагьана ада, - тахьайтӀа вунни цӀал фидайди тир». «Салацпилсдай» буба маса есиррихъ галаз санал Кеферпатан Италиядиз, Милан шегьерда авай концлагердиз акъудна. Ина есирри къван атӀудай мяденра кӀвалахзавай. Лагьана кӀанда хьи, буба гъиляй жуьребажуьре крар къведай сеняткар тир. Садра адаз гадарнавай парталар цвадай «Зингер» машин гьатна. Адал алахънаваз акурла, лагердин начальстводикай сада таржумачидиз эверна, жузуна: «Вавай ам туькӀуьр хъийиз жедани?» - «Жеда». ТуькӀуьр хъувур «Зингер» гваз ам кьилди чкада ацукьарна. Есиррин къазунай, кукӀвар хьайи пек-партал рас хъувун адан хиве туна. Авур куьмекдай адаз гьар сада чпин паекдикай недайдан са кӀус гудай. Бубадини фан кӀусар зайифбуруз, азарлубуруз пай хъийидай. Садра адан кьилив са таниш туширди атана, жузуна: «Ваз ватандиз хъфиз кӀанзавани?» Гьелбетда, кӀанзава. «ЯтӀа гьазур хьухь». – «Им кьилиз акъатдай кӀвалах яни?» - «Жув гьазур хьухь…» Таниш туширда концлагердай катдай жуьрет авай есиррикай десте туькӀуьрна. Амма арада хаин гьатна, вири кьуна, зулумар авуна, карцердиз гадарна. Вахтар алатна. И таниш туширди мад пайда хъхьана: «ГьикӀ я, виликан фикир гумани вав?» - «Мад чун кьуртӀа эхир гьихьтинди жедатӀа ашкара я». – «Катиз кӀанзаватӀа, гьазур хьана акъваз…» Анжах гила бубадиз и таниш тушир кас лезги тирди чир хьана. Ахцегь нугъатдал рахазвай, вилер цӀару, къумрал итим. Адаз гьихьтин ятӀани мумкинвилер авай, адал начальстводини ихтибарзавай. Пакад юкъуз, садра акуна, кӀвалахал тухун патал плацдал кацаяр гваз акъвазарнавай есиррин дестедин вилик ам немсерин форма алаз акъатна. Списокдай фамилияр кӀелна. «Халисан немсди хьиз гьараярни ийидай чаз», - рикӀел хкидай бубуди. Къанни цӀуд касдив агакьна авай десте ада КПП-ДИЛАЙ алудна, тамуз тухвана. Ана гъвечӀи-гъвечӀи дестейриз пай хьана рагъ экъечӀдай патахъди, жуванбурун къаршидиз хъфин эмирна.
Буба вири уьмуьрда и кьве кас, эрмени духтурни вилер цӀару ахцегьви, жагъуриз алахънай. Зи рикӀел чи кӀвале авай гъвечӀи хьтин сандух алама. Ана бубади и ксарин гьакъиндай официальный идарайриз кхьей са кьадар чарарин копияр, анрай хтай жавабрин чарар авай. Низ чида, абурун кьисметар гьикӀ хьанайтӀа, гелни жагъаначир… Фронтдин цӀарцӀелай элячӀай буба СМЕРШ-ДИН регьят тушир проверкайрай акъатна. Ахпа – мад фронтдиз. Дяве ада Чехословакиядин меркез Прагада куьтягьна. Дяведай хтай бубади Садикадин эцигунрал къванцин кӀвалахар авунай. Пешекарар кьит а девирда адав малимвал ийиз туначир. Вучиз? Есирда хьайивиляй. За лагьай сандухда маса жуьредин чарарни авай: ада вичик тахсир квачирди, ватан патал вичин иви экъичайди субутарзавай ва идарайрай хтай жавабрин. Минадин хъитрепӀ адан вилин кьилелай акӀанвай, гъилелни хирен гел аламай. Хуьряй буба писзава, агакьай сятда хъша лагьай хабар атайла, зун ам суруз авудзавай чкадал агакьнай. За жуваз бубадин чин къалур хъувун тӀалабнай. Кафан ачухайла заз сифте яз бубадин бедендал гуьллейрин маса гелерни акунай: агъадай хьиз къвалал пулеметдин, я автоматдин очередди тунвай цӀикьвед лишан. ГъвечӀи классра малимди заз надинжвиляй, жуван тӀул кьуна фидайвиляй гагь-гагь лапӀашар вегьедай. Бубади зал гъил хкажна зи рикӀел аламач. Ада заз гьамиша ихтибар ийидай. Са кардин патахъай тӀалабайла лугьудай: «Чан хва, жуваз кӀандайвал ая, за ваз куьмек гуда». Ички хъун, пӀапӀрус чӀугун адаз чидай крар тушир. Веледар адаз гзаф кӀандай. Уьумуьрда вичиз такур регьятвал, бахт гьабуруз хьана акунихъ ам цӀигел тир…
Адан факультетрани отделенийра цӀикьвед рекьяй пешекарар гьазурзавай. Авайвал лагьайтӀа, академия акьалтӀарайбурун чӀехи паюнал художникдин са тӀвар тир жедайди. Чи живописдин отделение гьар йисуз ругуд-муьжуьд касди куьтягьзавай. Эгер абурук сад кьванни халисан, бажарагълу художник хьайитӀа, им агалкьун яз гьисабдай. Художествайрин академия кьилин образованидин сечме чкайрик акатзавай эхир, мумкинвилер авай бубайри, лугьун, са министрди, са гьихьтин ятӀани комитетдин председателди, чпин аялар аник кӀелиз кутазвай, анжах художникар абурукай жезвачир… Пуд лагьай курсуна кӀелзавайла, за художественный фондунин мастерскойда кӀвалахиз эгечӀнай. Ана художникриз къазанмишдай мумкинвал авай. Министерствойрай, идарайрай, мадни инай-анай заказар къведай: портретрин, тӀебиатдин акунрин, жанрайрин шикилрин, куьрелди, жуьребажуьре изопродукциядин. Са художникри кӀвалахзавачир мастерскойда, ана кьилди хилерай са шумуд цех авай. Сувениррин цехдай акъатзавай ручкаяргапурар вири Союз тирвал чикӀизвай. Скульпторрин цехда хъенчӀин, металлдин гьар жуьре статуэткаяр гьазурзавай. Мумкинвилер хейлин авай художественный фондунихъ. Аниз, гегьенш, экуь дараматдиз, чпин мастерскояр авачирбур къвезвай. Хсуси мастерскояр авайбуру худсоветдиз гьазур кӀвалахар хкидай. Живописецрин цехда, белки, 30 касдив агакьна художникри кӀвалахзавай жеди. Гьар хемис художественный фондуна худсоветдин югъ тир. Вуна, ана кӀвалахзавайда, виликамаз флан кӀвалах вахкузва лагьай заявка гана
кӀанзавай. Худсовет, адет яз, нисинилай кьулухъ башламиш жедай. Пакамлай нисиналди зун са портрет гьазуриз агакьзавай. И йикъариз, хемисриз, зун академиядиз тарсариз фидачир, и карни таквар кьасарзавай. Академик Уча Джапаридзедин мастерскойда чирвилер къачузвай заз ада къаюмвал ийизвай. СССР-ДИН Верховный Советдин депутат, Грузиядин компартиядин ЦК-ДИН член, Социализмдин Зегьметдин Игит - чӀехи авторитет тир, ректор адан вилик гъилер куьрсарна акъваздай. Далудихъ академик Джапаридзе галайвиляй, амайбурузни зун са юкъуз тарсара тежезвайди «аквадачир». Худфондуна кӀвалах жагъунни регьят месэлайрикай тушир, анани «блат» кӀанзавай. Зи кьатӀунрай, бубаяр чӀехи къуллугърал алайбурувай ерли кӀвалах тавунани кьил хуьз жедай. ЯтӀани абуру заказар къачудай, чпелай алакь тийидайла, абур за тамамардай, гонорар кьве патал пайдай. Къвердавай захъ ахьтин тежриба хьанай хьи, за и тегьерда са шумуд художникдихъ галаз кӀвалахдай. Зун патал икӀ хийирлу тир, вучиз лагьайтӀа а ксарал багьа заказар гьалтзавай, заз ахьтинбурукай икана аквадай. Месела, заз виш манатдин заказ гузвайтӀа, далу авай садаз 250 манатдинди гудай. Пая кьве патал - гьикӀ хьайитӀани, заз жуван заказдихъ къачузвайдалай артух къвезвай. Жанрайрин шикилрин заказар къведай: колхозчийрин зегьметдикай, заводдин уьмуьрдикай. Ахьтин са шикилдин къимет агъзурар жедай, зал абурукай, гьелбетда, гьалтдачир. Портретдай виридалайни чӀехи мажиб яз за садра 350 манат къазанмишнай, гъвечӀи мажибни 80 манатдилай агъуз авачир. Гила гекъига: Къусара шегьердин паркуна монтерди вацра къачузвайди 75 манат тир, инженердиз I20 - I40 манат къвезвай… Ма жибинда пул хьайила студентди вуч ийидайди я? Гьелбетда, дустар ресторандиз тухудай. КӀвализ диде-бубадиз за недай затӀар агакьардай. Чина а вахтунда як, чӀем кьит тир. САД-КЬВЕ варз арадай физ за кӀвализ коробкаяр хутахдай: Венгриядин верчер, Австралиядай гьатта кенгурудин як, алчударна жунадик кутунвай сагъ гьерен жендекар. Гуьзгуьдин шуьшейра авай нек рикӀеллама: хутахдайла, рекье галтад жедай кьван шуьшедин сиве гъери акъваздай. НЕДАЙ-ХЪВАДАЙ шейэралди Тифлис лап хъсандиз таъминарзавай шегьер тир. Завай ам а чӀавуз жуваз чидай Бакудив гекъигиз жедачир, ана заз ахьтин булвал акурди туш.
(Етим Эминан шиирдин мад кьве цӀар жагъун хъувунва.)
Са шакни алач, Е. Эминан чӀалар еке устадвилелди туькӀуьрнавайбур я. Адан шииррихъ кьетӀен гуьрчегвал ава. Гьахьтин гуьрчегвал авай шииррин арада «Гуьзел тамум» тӀвар алай шиир иллаки гуьрчегди я. Сифте яз и шиир гьеле I948-ЙИСУЗ Н.Агьмедова акъудай Е. Эминан шииррин кӀватӀалда гьатнавай. Эминан «хатӀуникай» са жизви хабар авай гьар са касдиз а гуьрчег шиирдик ам чапдай акъуддалди, ида-ада дафтаррай дафтарриз кхьидайла, са гьихьтин ятӀани нукьсанар акатнавайди аквазвай. Амма абур гьикӀ тайинардатӀа ва гьикӀ туькӀуьр хъийидатӀа, са кьадар вахтунда садазни чизвачир. Сифте яз а шиир адак акатнавай нукьсанрикай михьи ийидай рехъ лезгийрин машгьур шаир И.Гьуьсейнова къалурнай. Шаирвилин еке бажарагъди адаз Е. Эмина «Гуьзел Тамум» гъезелдин кӀалубда аваз кхьей шиир тирди аквадай мумкинвал ганай. А шиир гъезел тирди И.Гьуьсейнова I978-ЙИСУЗ акъатай «Дуствал» альманахдин 2-нумрада кхьенай. Н.Агьмедова акъудай «Гуьзел Тамум» шиир гъезел хьиз кхьейла, адахъ ихьтин кӀалуб жезва:
Гуьзел Тамум, ая фагьум, зи чанда гум къекъвезава. Вилин накъвар хьана селлер, сефил рикӀ зи ишезава. Хьайла яргъал, зи дерди-гьал за нив, гуьзел, ийин гила? Залан парар хьана гъамар, сабур-кьарар тежезава. Аман я ваз, гумир на наз, зи чан кьураз, цӀразава. Гуьзел жаван, мийир пашман, зи рикӀ икьван кьуразава. Ашукьдин дерт я хьи зегьмет, зи чан, гьелбет, цӀразава. Гуьзел, за гьикӀ ийин? Зи рикӀ акъатункай кичӀезава. ЧӀур хьана гьал, рикӀ хьана сал, са затӀ мецел текъвезава. Авур икьрар, чӀур мийир, яр, зал душманар хъуьрезава.
Рекъиб шейтӀан я хьи душман, гьич са чӀалахъ жемир адан. Эмин факъир на икӀ тамир, хийир-шийир фагьумзава. ГЕЖЕ-ГУЬНДУЬЗ заз, Етимдиз, вун къакъатиз кичӀезава.
Амма, малум тирвал, гъезел кьве-кьве цӀарцӀин бейтерикай ибарат жеда: сад лагьай бейтина кьве цӀарцӀизни са жуьредин рифма, амай бейтера сад лагьай цӀарара рифма жедач, кьвед лагьай цӀарар сад лагьай бейтинихъ галаз рифмада жеда Гъезелдин и къайдаяр чир хьайила, «Гуьзел Тамум» шиирдик акатнавай нукьсанар ачухдиз аквазва: шиирда I3 цӀар ава, амма гъезелда бейтер кьве-кьве цӀарцӀинбур хьуниз килигна ада жуьт кьадар цӀарар хьун лазим я; и шиирда кьве-кьведра «цӀразава» ва «кичӀезава» гафар ишлемишуни мадни къалурзава хьи, а гафар авай цӀарарикай гьич тахьайтӀа са пай Эминанбур туш! Устад шаирди рифма патал гьа са гафар са шиирда са шумудра ИШЛЕМИШДАЧИР.«ГУЬЗЕЛ Тамум» шиир гъезел тирди чир хьайила, парабур ам «туькӀуьр» хъийиз алахъна: садбуру I3 цӀарцӀикай I2 цӀар авуна, элкъуьрна ам 6 бейтиникай ибарат тир гъезелдиз, муькуьбуру чпин рикӀерин мердвиляй кхьин хъувуна Эминан тӀварунихъай I4-ЦӀАР ва элкъуьрна шиир 7 бейтинин гъезелдиз. Амма и къайдайралди «туькӀуьр» хъувур шиирдин са жуьредини, гьелбетда, чун Эминаз мукьва АВУНАЧ…«ГУЬЗЕЛ Тамум» шиир сифте яз чап авурдалай кьулухъ70 йис алатна. 2009-йисуз Магьачкъалада «КӀиридай жагъай гъилин хатӀарин шииррин алманах (XVIII- XIX асир)» тӀвар алаз ва вичин редактор Ф. Нагъиев яз къалурнавай ктаб АКЪАТНА.А ктаб рагьметлу профессор Р. И. Гьайдарован архивда хвенваз хьайи, аджамдал кхьенвай шииррин са дафтардикай я. Амма ктабдин винел ва къене «альманах» гаф и профессордин еке иштираквал аваз кьабулнавай лезги орфографиядин къайдаяр чӀурна, «ь» лишан хкудна кхьини чаз къалурзава хьи, а ктаб Р. И. Гьайдарован таъсирдик кумачирла экв акуна чапдай акъатнавайди. Альманахда Етим Эминан са бязи шиирар, шииррай ц Iарар гьатнава. ИкӀ, альманахдин I38 ва I39 лагьай чинра араб гьарфарин куьмекдалди лезги чӀалал кхьенвай Эминан «Гуьзел Тамум» шиир авай кьве чинин шикилар (фотографияр) ганва. Шикилрай аквазвайвал, шиир дафтарда 32 слогдикай ибарат тир бейтериз пайнава. И ктаб туькӀуьрайбуру (куьгьне дафтар нин гъили кхьенвайди ятӀа, гьеле малум туш) еке зегьмет чӀугуна аджамдал кхьенвай а шиир гилан лезги алфавитдалди (кириллицадалди) кхьин хъувуна, ктабдин 47-чина 8 слогар авай цӀарариз пайна ганва. Амма аджамдал кхьенвай «Гуьзел Тамум» шиирдин цӀарар кириллицадалди кхьин хъийидайла, кьасухдай ятӀа чидач, я тахьайтӀа альманах
туькӀуьрайбур чпин тӀем агакь тийидай кардив эгечӀуниз килигна ятӀа, гьикӀ ятӀани, шиирдай кьве цӀарни са цӀарцӀин пай акъуднава, я ктабдин редактор Ф. Нагъиева, вичи икӀ вучиз авунатӀа, баян ганвач. Кириллицадиз акъуднавай вариантда кимизвай цӀарцӀин са пай (8 слогдин) I948-ЙИСАЛАЙ инихъ ашкара тир винидихъ къалурнавай гъезелдин 4-цӀарцин эхир я: «…сабур-кьарар тежезава». Кимизвай кьве цӀарцӀикай сад лагьай цӀар ихьтинди я:
«Бес са мумкин тахьайтӀа, зин кайи рикӀин гьалар вуч хьуй?»
И цӀар къедалди садани винел акъудайди туш. Чи фикирдалди, им гъезелдиз икьван чӀавалди бес тежезвай I4-ЦӀАР я. И цӀарцӀи альманахда шиирдин I948-ЙИСУЗ акъатай вариантда авай «Аман я ваз…» гафарилай башламишзавай цӀарцӀихъ галаз санал са бейт арадал гъизва. И бейтни аджамдал кхьенвай вариантдай кириллицадин вариантдиз элкъуьрайла ихьтинди жезва:
Инал къалурнавай «кӀуьрез» гаф яркӀи нугъатда авай «кӀуьруьн» глаголдин кӀалуб я, вичиз урус «изнашивать(ся)» гафунин метлеб авай, ва и кӀалубди I948-ЙИСУЗ чапдай акъатнавай шиирдин вариантда авай артухан са гаф «цӀразава» арадай акъудзава, яни шиир адак акатнавай са нукьсандикай михьи ийизва. Амма и бейтина авай «мийир» гаф вичин метлебдиз килигна I948-ЙИСАН вариантда авай «гумир» гафуналди эвез авун герек я. И «кӀуьрез ава» келимадал куьтягь жезвай бейтинилай гуьгъуьнай аджамдал кхьенвай шиирда кириллицадал икӀ кхьиз жедай бейт ганва:
«Гуьзел жаван, мийир пашман зи рикӀ икьван йикъалай-къуз, Ашкъидин дерт я хьи зегьмет, зи чан, гьелбет, цӀразава».
И бейтинин эхирда авай рифма гузвай «цӀразава» гаф, гьелбетда, Эминан гаф туш. Вучиз лагьайтӀа, ирид сеферда рифма патал «-езава»/«-ез ава» эхир авай гафар шиирда кхьена, муьжуьд лагьай сеферда чӀаларин зурба устадди «-азава» эхир авай гаф кхьидачир, вич хак хьиз шиирдай экъис хьанвай. Амма а гафунин чкадал шаирди вуч кхьенвайтӀа чирдай мумкинвал къенин юкъуз чахъ авач. Гьелбетда, «Гуьзел Тамум» шиирдикай малум хьанвай цӀийи делилрикай за Эминан шииррин гъавурда авай, чпи адан яратмишунрикай виликдай кхьей са бязи ксарихъ галаз ихтилатар ва меслятар авуна. Абурукай сада, лезги шаир А.Къардаша, Эминаз хабар авачиз шиирдик кутунвай «цӀразава» гафуни гузвай рифмадин нукьсан арадай акъудун патал а гаф квай цӀар и жуьре дегишарун меслят къалурна:
Арбен Къардашан фикирдалди, саки вири кӀватӀалра и цӀарцӀе тунвай аралух «гьелбет» гаф са мус ятӀани шиир аджамдай кириллицадиз элкъуьрдайла «бед» (яни, «пис») гаф квай келима гъалатӀ яз кӀелайла арадал атанвайди хьун мумкин я. Заз и фикир вичиз ихтибар ийиз жедайди яз акуна. ГьикӀ хьайитӀани, «цӀразава» гафунин чкадал маса, вичихъ «хъсан» рифма авай ва вичи шаирдин чандин гьал къалурзавай гаф шиирдик кухтун, мумкин я, Эминан вилик гъвечӀи тахсир яз хьун, гьа Эминан тӀварунихъай таб яз кхьенвай, эйбежер аквазвай «цӀразава» гаф шиирда тунилай. Мумкин я, «цӀразава» гафунин чкадал сифтедай Эминаз хас тир «шуьткьвезава» гафни ада кхьенваз хьун… КӀиридай жагъанвай дафтарда Е. Эминан шиирда аваз, амма ктаб туькӀуьрайбуру кириллицада «квадарнавай» кьвед лагьай цӀар чаз икьван чӀавалди Н.Агьмедова сифте яз акъудна чизвай «Гуьзел, за гьикӀ ийин? Зи рикӀ акъатункай кичӀезава» цӀарцӀин маса вариант я. Аджамдалди кхьенвай а цӀар кириллицадалди икӀ кхьиз жезва:
ЦӀарцӀин и вариантда идалай вилик рифма патал гъезелда мад са чкадал ишлемишнавай «кичӀезава» гаф амач, амма цӀарцӀе вичин манадин гъавурда акьан тийизвай «кал акъур нуькӀ» келима гьатнава. И кар, зи фикирдалди, цӀар аджамдал кхьей касди, шииррин къайдайрин гъавурда вич акьван авачиз ва шиирдин мана бегьем течиз, а цӀар кхьидайла гъалатӀ авуниз килигна хьанва. (Аджамдал дафтардиз шиирар кхьей кас пара савад чидай кас туширди дафтарда авай гъалатӀри ва кхьинрин къайдайри къалурзава. Са бязи вахтара а кхьинра араб са гьарфарин лишанар муькуь гьарфарин кьилерал кхьенва. И карди куьгьне дафтарда авай кхьинар са маса дафтардай кхьейда вич кхьинрин манадин гъавурда бегьем авачиз, «шикилар» хьиз акъуднавайбур я лугьудай фикирдал гъизва.) Чун вичикай рахазвай цӀарцӀе авай «кал акъур нуькӀ» келимада са гьихьтин ятӀани гъалатӀ ава. Аджамдал «к» ва «къ» сесер гузвай араб гьарфар са шумуд жуьре кӀелиз жеда. И кӀвалах чиз, чун «кал акъур нуькӀ» келимада авай гъалатӀ жагъурна, адан лезги чӀалав кьадай мана вуч ятӀа чириз алахъин. Эгер «кал акъур нуькӀ» келимада сад лагьай гафунин виликай гъалатӀ хьана кхьин тавунвай мад са «к» гьарф кхьейтӀа, а келима «ккӀал акьур нуькӀ» келимадиз элкъвезва. И фикирдал зун лезги шаир А.Мирзебегова гъана, вичихъ галаз за «Гуьзел Тамум» шиирдин патахъай меслятар авур.
Муькуь патахъай, эгер аджамдал кхьинар авурда а келима са гьинай ятӀани вичин дафтардиз кхьинрин мана течиз акъуддайла кьве гафуниз дуьз пай тавурди яз гьисабайтӀа ва араб алфавитда «п» гьарф авачирдаз килигна а гьарф авай лезги гафар аджамдал дуьз кхьиз тежедайди фикирда кьуртӀа, а келимадин сифтегьан дуьз кӀалуб ихьтиндини хьун мумкин я: «капа кьур нуькӀ». Чун вичикай рахазвай аджамдал кхьенвай келима «капа кьур нуькӀ» келима хьиз кӀелунин фикирдал зун А.Къардаша ГЪАНА.«КАПА кьур нуькӀ» келимади хъсан образни гузва ва цӀарцӀе юкьван пуд лагьай рифмани твазва, амма ада герек тир кьадардилай са слогдин тӀимил ава. Эхирки, цӀийи цӀар чавай кьве жуьреда кӀелиз жезва: «Гуьзел, за гьикӀ ийин, зи рикӀ ккӀал акьур нуькӀ хьиз хьана» ва «Гуьзел, за гьикӀ ийин, зи рикӀ капа кьур нуькӀ хьиз авайла?». Сад лагьай вариантди альманахдай жагъанвай цӀарцӀе тӀимил гьарфар дегишарун тӀалабзава (са гьарф кухтун герек я), кьвед лагьай вариант патал дегишарун герек къвезвай гьарфарин кьадардив гекъигайла. Амма метлебдиз, рифмайриз фикир гайитӀа, кьвед лагьай вариант «Гуьзел Тамум» шиирдин къурулушдиз артух мукьва я сад лагьай вариантдилай. ГьакӀ хьайила, чун кьвед лагьай вариантдал акъвазда. СА-КЬВЕ гаф гъезелдин эхиримжи бейтиникайни лугьун герек я. Гъезелдин тайин тир, вичикай, са шакни алачиз, зурба шаирдизни хабар аваз хьайи, къайдади тӀалабзава хьи, герек, шаирдин тӀвар са сеферда, вични эхиримжи бейтина хьун ва, чна винидихъ лагьайвал, а бейтинин сад лагьай цӀарцӀе, вири виликан бейтера хьиз, рифма тахьун. А къайдадал амал авуни ва альманахда аджамдалди ганвай шиирдин цӀарарни ишлемиш авуни чаз Н.Агьмедова ганвай эхиримжи бейт икӀ туькӀуьр хъийидай мумкинвал гузва:
«Эмин факъир на икӀ тамир, хийир-шийир фагьум ая, – ГЕЖЕ-ГУЬНДУЬЗ дуванадиз вун къакъатиз кичӀезава».
Гьайиф хьи, цӀуд йисан вилик альманах туькӀуьрайбуру куьгьне дафтарда аджамдалди кхьенвай «Гуьзел Тамум» шиир чпивай тамамдиз кириллицадиз элкъуьриз тахьайди, ам гъезелдин кӀалуб чӀурна кхьин хъувунвайди лагьанач, и кар, вучиз ятӀани, Етим Эминан эсеррал икьван рикӀ алай халкьдихъай чуьнуьхна. Инал чна лугьузвач хьи, чи веревирдер садавайни са шакни гъиз тежедайбур я, чна теклифнавай «Гьуьзел Тамум» шиирдин гьар са гаф шаирдин гъиликай хкатнавайди я. Амма ша чна хиве кьан, ам икьван гагь чаз малум тир вири вариантрилай Етим Эминан устадвилиз, хатӀуниз артух мукьвади я. Ингье а гъезел:
Нянрихъ куьчедиз физ кӀан хьайила зи рикӀиз кин яда. Кимел экъечӀнамазди, вилик фуртна Метягь пайда жеда. Ам акурла, далудик лап квал акатда зи.– Зун какрас, лап исятда ви патав къвез гьазур тир. Дерди ава, – лугьуз ада хъуьчӀуькай кьада, юрфариз чанг вегьез-вегьез са далдадихъ тухуда. Адакай заз дуст мус хьайиди ятӀани чидач. Касдин гъиляй лап икрагь хьанва… ЯтӀани са пата ял аваз ким галайвал кам кязава. Хуьруьн хабаррихъ яб акалунихъ вил жеда. Ингье, къарникъуз хьиз, мад вилик Метягь атана акъатна. Зи далуда дамарар чеб-чпелай тӀарам жезва. Заз кьил баштанна санихъ физ кӀан я. Багьна жагъизвач. «Дерди ава, инихъ ша, – хъуьчӀуькай кьуна къерехдиз ялзава. Мад зи юрфариз са чангни вегьена. Хъуткьунна зун, зи кӀвачерни жуван ихтиярда амукьнач. Метягьаз кӀанивал хуьруьн кьилихъ галай кӀунтӀунал физва. Регъуь я заз: таран пад хьтин итим я, Метягьа хъуьчӀуькай кьуна вичиз кӀани патахъ тухузва.– Ваз и Советдин председателдин уюнар акуртӀа, – дериндай нефес чӀугвазва ада. – Газетдиз са вижевайди кхьенайтӀа… Са кар жедай гьа… Зун хкя хьана:– Вучтин са кар? – явашдиз хабар кьазва за фикир квахьайда хьиз. Метягьа кисна чекмедалди чил къадгъунзава. Ам ара-ара зи туфлидин кӀуфа эцязава. Ахпа и къадгъунай чкадикай гаф жагъайди хьиз гьевеслу жезва:– Гьан рикӀел хтана… Ам вуч тир? Филетун!– Фельетон? Адаз кутугай фактар кӀанда, – лугьузва за. Метягь серсер хьана заз тамашзава.– Фактар?! – адан пелел кӀватӀ хьайи биришар гьасятда чикӀин хъийизва. – За гуда ваз. Килиг жув садра. Гъил туькӀуьрна яргъалай уьруьш къалурзава, гуя рекьер вири чи патав гва… – КИЛИГА-Е, – лугьузва. – Булахар аку! Хуьре яд авани? Ваъ. Факт яни? Я! Туьквенриз хтай дифицит гьиниз физва? ЧПИ-ЧПИЗ мемекьуьртӀзава. Жув ацукьэ-э а патал, тӀуб жакьваз, – мад зи юрфарихъ сад гелязава, вилерни экъисна заз килигзава, на лугьуди, инал зун тахсирлу я. Яраб зи тахсир вуч ятӀа, – кьил баштаниз кӀанзава заз. Амма Метягьа хъуьчӀуькай кьазва:– Агъа усадба нинди я? – тӀуб туькӀуьрна кӀунтӀунилай чапла пад къалурзава. – Шегьерда авай адан стхадин. Адалай налог къачузвани? – Ваъ. За вавай хабар кьазва-е. Факт яни? Я!
Метягьан ван садлагьана хъуьтуьл хьана:– Вун хуьре гьуьрмет авай итим я. Вунани иниз са вил ахъай тавурла, ни ахъайда. Мад зун Советдин «алад-хъша» тир. Къе заз пакадилай вун кӀвалахал тахтайтӀани жеда лагьана. Залай вуч алакьда? Жува кьванни адаз тарс це тӀун.– Вун кӀвалахдилай алудзава? Жеч!– ГьикӀ жеч! Къелет хьана адаз суал гун. Заз гьарайзава. Метягьаз закай хъел атанва:– За таб ийич хьи, пабни уборщицавиляй чукурда лагьана.– Вучиз?– ГьикӀ вучиз?! Ништа пул-затӀ къачуз кӀанзавай вуж аватӀа. Я туштӀа мукьва-кьилияр эцигда. Зун гила гьич ман, за им мисал яз гъизва. Вини Фетягъни гьакӀ кӀвалахдилай алудначни? Алудна. Вунани кхьин тавурла а филетун ни кхьирай. Агь жувалай алакьиз кӀанда… – кьил галтадзава Метягьа.– Килигда чун, – лугьузва за, – фактарин гьакъикъивал ахтармишна кӀанда. Къе жедач, пака нянрихъ хьуй. Килиг гьа, за кьил баштанзавайди туш. Вуна а филетундин кӀаник ви тӀварцӀихъ галаз зи тӀварни кхьихь. Къуй жемятдиз зун гьахъ кас тирди, за чеб патал женг чӀугвазвайди чир хьуй. Пагь и Метягьа зи кьил бегьем тӀарна. Яраб ам гьахъ рахазвайди я жал, тахьайтӀа – батӀул? Йифизни заз ахвар атанач. Пакамахъ къарагънамазди фактар ахтармишиз рекье гьатна. Нисиналди къекъвена. КӀвализ хтана фикирна за, фикирна. Ваъ, и Метягь са вижевай итим хьиз аквазва, гьахъ патал рахазва кас. Накь ада зи вилер ачухна, гьакъикъат къалурна. Зун аку, тарни таран пад хьтин итим. Метягьаз килиг са гуьндуьз кьван, заз уьмуьр чирин?! Утанмиш я заз жуван жендекдихъай. Ваъ, за а Метягьаз тарс гуда, рикӀелай тефидай тагъ яда. Аквада хьи, фельетондал адан тӀвар кхьидатӀа. Ам зи тай туш. Пака экв хьанмазди Метягь зи кӀвализ атана акъатна. Нефес нефесдив агакьзавачир, чиниз цӀай чкӀанвай.– Вуна филетун кхьенани? – хабар кьазва ада теспачи кваз.– Кхьена.– Зи тӀварни алаз?– Эхь, – табна за.– Ам виже къведай кар туш, – закай хъел авайди хьиз тамашна Метягь.– ГьикӀ? Вучиз?– Яда, ам пара хъсан кас я, инсанвал квайди я. Ваз вуч аватӀа чидани, накь я зунни, я зи пабни кӀвалахал феначир. ГьикӀ фидай кьван ахлудда лагьайла. Гьа нянрихъ кас вич кӀвализ атана акъатнавай, кӀвалахал вучиз атанач лугьуз туьнбуьгъна. Вичи виликдай хъел атайла авур са зарафат я лагьана. Ваъ, ваъ, ам рекье туна виже къведач.– Фактар вижевайбур я, – лугьузва за инанмишвилелди. – Гила чара амач, фельетон гьеле накь рекье туна.– Вуч тадивал тир! ЦӀай кьуна кузвайни! – гьарай акъатна Метягьай, гурарин кӀаниз агакьдалди са шумуд кӀар амаз акъвазна, гьанай кӀевиз лугьузва: – Ваз а гаф лагьай зи мез кьатӀ хьуй. Вуна зи кӀвал чӀурна! Гила зун, дугъриданни, кӀвалахдилай алудда! Метягьа куьчедиз чукурна. Завай хъвер кьаз хъжезмачир, кимел фидай еке гьевес акатнавай.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Кьуд лагьай кьил Суфийрин сирер
Муьршуьд Исмаила лугьузва:– Ихьтин тӀерикъат хкянавай мусурманди вичин вири уьмуьр, чан, рикӀ, фикирар, хиялар, мурадар, ГЬИССЕР…АЛЛАГЬДИХЪ элкъуьрзава… Эгер лазим хьайитӀа, Аллагьдин тӀварцӀелди ада кӀваликай-йикъакай, хзандикай, аял-куьялдикай, мал-девлетдикай, яшайишдин шад-пашман гьерекатрикай, вири жуьре къайгъуйрикай, мярекатрикайни межлисрикай вичин пай атӀуда… Ада вич Аллагьдин рекье чан гузвай инсандиз: кесиб лежбердиз, къекъверагдиз, сагьилдиз, сиягьатичидиз, девришдиз элкъуьрда… Муьршуьдди ял яна, суьгьбет давамарзава:– ТӀерикъат – мусурмандин кьилин винизвал я. Анжах рикӀел хвена кӀанда: тӀерикъат хкягъун регьят я, амма хуьн – четин… Малла Мегьамеда дикъетдивди яб гузва, адаз малум жезва: ТӀерикъатдин терефдал алай инсанри чпин имам, тӀерикъатдин муьршуьд, шейх Исмаил Аллагьдив гекъигзава: адан гафунай экъечӀзавач, адан гъилериз теменар гузва, кӀвачер чуьхуьзва… Икьван чӀавалди тӀерикъатдин кьиле къанни цӀукьуд муьршуьд хьанва, алимдиз са шумудан тӀвар галай-галайвал чизва: абурун сиягь чӀехи халиф Абубекиралай эгечӀзава, адав и илим Мегьамед пайгъамбадилай, адавни ЧӀехи Аллагьдилай агакьна… ТӀерикъатдин къанни цӀувад лагьай муьршуьд Куьрдемирви шейх Исмаил Ярагъ Мегьамедан вилик ацукьнава. Адан секин рахунар, чина авай нур, вилера авай милайимвал куьревидиз гзаф бегенмиш хьанва, гьавиляй дикъетдивди яб гузва, ван хьайи гафар рикӀел хуьзва, кьилиз акъудунал рикӀяй рази жезва, кьил элязава, пӀузарикай «кьабулзава», «алакьда», «ийида», «эхь» гафар хкудзава. ТӀерикъатдин тарсар са шумуд юкъуз давам хьана. Малла Мегьамедан бейнида тӀерикъатдин илим, гафунал гаф, аятдал аят, сурадал сура, суьннидал суьнни къвез, битмиш жезва._____________________
ТӀерикъатдин муьршуьддинни Малла Мегьамедан арада рикӀяй-рикӀиз сирлу суьгьбетар, суалар ва жавабар, кьинер хьана. Эхирдай муьршуьдди малумарна:– Ваз, гьуьрметлу Лезги Малла Мегьамед, тӀерикъат бегенмиш хьунал зун шад я. ТӀерикъатдин илим мусурманриз чирун, ам халкьарин арада гегьеншарун Аллагьдин вилик суваб кар я. Заз вун Лезгистанда, Дагъустанда, Чеченстанда тӀерикъатдин нубатдин муьршуьд хьуниз лайихлу яз аквазва… Эгер за вал гьахьтин дережа ихтибар авуртӀа, эгер за ваз гьахьтин ихтияр гайитӀа, эгер за вун гьахьтин ихтибар авуниз лайихлу я лагьайтӀа, вуна вуч лугьуда? – Мегьамед хияллу хьана. – Вун рази яни? Валай гьахьтин пар кӀула кьаз ва яргъал рекьиз тухуз, мусурман халкьарин арада чукӀуриз, абурун бейнидиз таъсириз, жувалай чешне къалуриз алакьдани?! Ихьтин теклифдиз вуна вуч лугьуда? – муьршуьддин суалри Мегьамед вич-вичел хкана. Мегьамедаз куьрдемирвидин вири гафар хуш хьана, анжах вичин тарифар авун рикӀи кьабулнач. Муьршуьддиз яб гуз-гуз, ярагъвидин кьиле жуьреба-жуьре фикирар, суалар, жавабар арадал къвезва: «ТӀерикъат.. ТӀерикъат – им гьа за жагъурзавай илим, заз хуш, заз кӀани илим, рехъ я… За и рехъ кьабулзавани? Гьелбетда, кьабулзава… ТӀерикъатдин рекьяй зун рекьидалди фида… За гила муьршуьддин суалдиз гьихьтин жаваб гун? «Эхь» лагьайтӀа, за жуван ватанда тӀерикъатдин рекьел вуж гъин? За хкязавай рекьел вуж атун мумкин я? – ада хиялдай вичин дустар, танишар тупӀалай авуна, рази жедай хьтинбурун тӀварар кьуна: Уьсейдер, Кебир, КӀасай, КӀуфай, Селим, Мегъведин … – ТӀимил я ман… Мад жагъурда… Гьар хуьре заз чидай кьвед-пуд агьил, кьуд-вад жегьил ава…» Мад фикир-фагьум хъувуна, Мегьамеда муьршуьддиз мад сефер икрамна, инанмишвилелди лагьана:– Зун… рази… я, гьуьрметлу шейх Исмаил, – ярагъвиди жаваб гана.– Заз вун, гьуьрметлу Лезги Малла Мегьамед, жуван ватанда вири тӀерикъатчийрин кьил хьуниз лайихлу яз аквазва, за вун гьакӀ яз гьисабзава. За ваз гьахьтин ихтияр гузва! – шейх Исмаила къарагъна Мегьамед къужахламишна, адан далудиз кап яна, лагьана: – Мубаракрай! Ваз ЧӀехи Аллагь куьмек хьурай!– Пара кьадар сагърай, гьуьрметлу шейх. Вунни гьамиша ЧӀехи Аллагьдин нурдик хьурай! – ярагъвиди вичин рикӀик, вири бедендик шад руьгь акатнавайди гьиссна. Куьрдемирви шейх Исмаила, тӀерикъатдин муьршуьдди, Ярагъ Мегьамедаз вирд гана: ам Накьшибендидин тӀарикъатдин муьршуьд тирди тестикьарзавай чар гьазурна, адал муьгьуьр эцигна, шагьидар алай чкадал еке гьуьрметдивди вугана, Аллагьдин патай атанвай дережа тебрикна, вичин ватанда тӀерикъатдин рехъ гегьеншардай ихтияр авай алим, имам, шейх, муьршуьд яз, рекье хтуна. Чара жедайла шейх Исмаила Ярагъ Мегьамедаз лагьана:– Ваз, Муьршуьд Мегьамед, ви гуьгъуьнлай жедай муьршуьд тайинардай ихтиярни ава. Хъсан сят хьурай! ЦӀийи муьршуьдни адан сад лагьай муьруьд Уьсейдер Гьасанахъ галаз, стхаяр хьиз, чара хъхьана. БалкӀанар дуьз рекье гьатайла, Мегьамед, кьил хкажна, инихъ-анихъ килигна. Кьуд пад эвел-эхир авачир дуьз чуьл я. Кефердихъай, лап яргъай, хайи дагъларин кукӀушар аквазва… РикӀиз регьят хьана, ам хиялдай хайи Вини Ярагъдал акъатна… Кимел фенва… МискӀиндиз гьахьзава… ЦӀийи муьршуьдди, вилер вилик квай балкӀандал, адал, кӀул вегьена, ацукьнавай Уьсейдерал алаз, хиялдай вичин уьмуьр, вичин цӀийи дережа, вичин хивиз аватнавай везифаяр, вичин ацукьун-къарагъун, Аллагьдин рекье авур ва гила ийидай гьерекатар тупӀалай ийизва…
«За жуван рахунар, гьерекатар квелай башламишин? За жуван вязда жуван ярагъвийриз вуч лугьун? Ахпа къунши хуьрерин, шегьеррин мискӀинра вуч лугьун, вуч тикрарин? Чи инсанриз виридалайни гзаф азият гузвай месэла вуч я? Абур ханарилай, беглерилай аслу хьун, абурун зулумдик хьун, къазад хьун, – аял чӀавуз вичи туькӀуьрай гаф рикӀел хтана, Мегьамедан пӀузарик хъвер акатна, – тушни?! Я. ГьакӀ хьайила, абурун руьгь, рикӀ азад авуна кӀанда. ГьикӀ? Са фикир-фагьум авуна, рехъ жагъурна кӀанда… Кьвед лагьай месэла – хайи ватан ягъийрикай азад авун… Имни руьгьдин, рикӀин азадвилихъ галаз кӀеви алакъада авай месэла я… Ватандин азадвал гьикӀкъазанмишда? Ягъияр гужлу я, чун – ажуз… Вучда? Халкь женгиниз гьазурна, къарагъарна КӀАНДА…»«МЕФТӀЕДА, ивидин дамарра, кӀарабра лукӀвал гьатнавай инсанар ягъийриз акси къарагъар жедани?!.. Бес абур Гьажи Давуда къарагъарнай эхир! Яраб ада вуч авунайтӀа? Гьахьтин кьегьал чешне къалурда… Жувалай чешне къалурна кӀанда… Инсанрик уьтквем руьгь кутуна кӀанда… Ахьтин руьгь алай вахтундани анжах бязи инсанрихъ, – хиялдай вичин Уьсейдер хьтин викӀегь дустар фена, – ава эхир! Гзафбурун руьгьер ахвара ама… За азадвал кӀани руьгьер ахварай авудна, хушка авуна, къарагъарна женгиниз тухвана кӀанда. ГьакӀ ИЙИДА!»«ТӀЕРИКЪАТДИН заз таниш илимрик мусурман инсандин, мусурман халкьдин азадвилин месэлаяр квач… Вучиз квачтӀа?.. Чидач… Абур герек я эхир! Лап герек я, за кутада… Зи вязериз яб гана, гъавурда авай инсанри завай, вуна вучиз абур кутуна, лагьана, жузуртӀа, за вуч жаваб гун? – Мегьамед жавабдихъ къекъвена. – ТӀерикъатдихъ са шумуд рехъ ава: гьар муьршуьдди а пак илимдик вичин пай кутазва, – вилерикай шейх Накьшибенди, шейх Исмаил… карагзава, мефтӀеда «Аллагьдин рекье цӀурун», «Аллагьдин рекье жуван чанни гуз гьазур хьун» жумлаяр эзбер жезва. – ТӀерикъатдик гьар муьршуьдди вичин са цӀийивал кутазва, вичин хел яратмишзава, адал вичин тӀварни акьалтзава. За яратмишдай хилел зи тӀварни жедатӀа?! Вагь! – хъверзава. – Заз тӀвар хьун герек авач, кар хьурай, заз кар хьана кӀанзва… Эхь, – вичин хиял масадаз чир тахьана кӀанзавай хьиз, къваларихъ килигна, ада фикирна: – Астафируллагь! Им жуван тарифун хьана хьи! Заз арадал гъиз кӀанзавай, икьван чӀавалди садазани хабар авачир тӀерикъатдин хел арадал гъида, – хъверна. – Ам за сифте жуван вязера лугьуда, ахпа тамамдаказ яратмишда, ахпа… Эгер зи рехъ халкьди кьабулайтӀа, адал тӀвар, завай хабарни кьун тавуна, вич-вичелай акьалтда… Гьар са карда халкьдиз жувалай чешне къалурна кӀанда». Фикирдай вич ихьтин нетижадал атайла, Мегьамедаз вичин кӀулалай кье-лен кьеженвай пар алатай кьван регьят хьана. Гила ам вичи кьиле тухузвай яшайишдикай гъалатӀар, гунагьар, тӀерикъатдихъ галаз кьан тийизвай гьерекатар жагъуриз эгечӀна... Адаз аламат жезва: вичин уьмуьрдай гунагь крарни ЖАГЪИЗВА.«ЧИ хуьре, мягькемада гунагькар са зун туш… Гзаф гунагьар чи хуьруьн, магьалдин мусурман инсанрик: ханарик, беглерик, фекьийрик, кавхайрик, картарик, устӀаррик, савдагаррикни ква, – Мегьамеда хиялдай гьисабзава: кесибривай харж къачун, абурун девлет къакъудун, тарашун, мал-девлет кӀватӀун, закат кесибриз пай тавун, нефс ахъайун, тапарарун, АЛЦУРАРУН…»«ЧИ инсанрин виридалайни чӀехи гунагь – Аллагьдихъ, ада чаз ракъурнавай диндихъ кӀевелай, дериндай, рикӀивай инанмиш тахьун я… Гьар са мусурманди мискӀиндиз вичин бегьердилай закат яз гузвай цӀудалай са пай имамриз, маллайриз, фекьийриз, мижевирриз амукьун, абуру чпи тӀуьн, кесибриз тагун – мадни еке гунагь, тахсир, гъалатӀ я.
За и гъалатӀар туькӀуьр хъийида, вири гунагьар жуван хивяй АКЪУДДА…»…МЕГЬАМЕДНИ Уьсейдер ватандив ахгакьзава. Кьулан вацӀалай элячӀдай чкадал алай уламчи ярагъвиди Мегьамедаз муьршуьддин кьакьан дережа мубаракна, юкь агъузна икрамна, адан абадилай, кӀвачерилай гъилер чӀугуна, «шукур, Аллагь» лагьана. Мегьамед тажуб хьана. «Идаз закай муьршуьд хььанвайди икьван фад ни хабар гана хьуй?!» – хиялдай жузуна ада вичи-вичивай. – Им заз ватанда хьайи сад лагьай тебрик я».– Сагърай, стха. Ваз и хабар ни гана? – жузуна.– Малайикри, – уламчиди хъверна. ЦӀийи муьршуьддин рикӀел бубайрин мисал хтана, ам вичиз кӀанивал туькӀуьр хъувуна: Хъсан хабарни пис хабар инсанрив фад агакьда.– Чна лагьай касни авач, – Мегьамед Уьсейдераз суалдалди килигна. – ГьакӀ тушни?– Эхь. Зани лагьай са касни авач, стха, – Уьсейдера вилер экъисна, къуьнер чуькьвена. – Куьрдемирдай хкъвезвайбур са чун туш кьван?!– АкӀ хьайила, Гьасана чалай вилик Вини Ярагъдал цӀийи хабар ракъурнава, – аян хьана Мегьамедаз.
– Аслан ханди мад чи чилер кьазва! – зулун са пакамахъ мискӀиндилай мижевирдин гьарайдин ван акъатна.– Хандин нуькерри мад чи чилер кьазва-а-а! – виниярагъвийри сада-садав къалабулух квай хабар агакьарзава. Чилериз талукь чӀулав хабар вад-цӀуд декьикьада вири хуьруьз чкӀана. Хандиз кьаз кӀан хьайи барзадал касни алачир. И сеферда агакьай чӀуру хабар, малум хьайивал, Кьулан вацӀун дугуна авай жемятдин хсуси чилериз талукь тир. Уьзденар, лежберар, чпин лашар, гьанефар къачуна, царар, валар авай гуьнедай агъуз тади кваз, гьарай-эвер, себ-сив ацалтна дугуниз фена. Аслан хандин нуькерри, вацӀун кьере, къурухар хьиз, кьунвай чилерин иесияр хуьре авайдакай менфят къачуна, чпиз эмир гайивал жагъунар эляна, чилерин арайра авай сергьятдин къванер гадарна, са зурба мулк авуна, яцар, гамишар галай вад туьрез инлай-анлай вегьена, илигна цазва. Иесияр агакьайла, абуруз чпин чилер чир хъхьанач…– Я стхаяр, куьне чи чилер вучиз цазва?! – хабар кьуна каш-кашал текъвезвай яшлу уьзденди.– Чан стха, чна чаз лагьайвал ийизва, ахьтин суалар Аслан хандиз це, – жаваб гана яшлу нуькерди.– Анаг чи акъашар тирди квез чизвачирни?– Ваъ, – нуькерриз чизва: хиве кьун тавун кьилин секинвал я. Хъиле гьатнавай уьзденри сеперар гуз-гуз нуькеррал гьужумна… Инал тамам дяве хьана: алатай йисуз хуьруьн барзадал хьайи рахунар, сеперар, къургъар цӀийи кьилелай тикрар хъхьана. Нуькерар чукурна.– Нуькеррин тахсир авач, – лагьана са уьзденди, – Абуру чпиз лагьай кар ийизва. Тахсир хандинди я! Гьадаз кьисас кьуна кӀанда! Уьзденри, лежберии са шумуд йисуз вацӀун кьер къванерикай, цацарикай михьна, пер яна, туьрез хуькуьрна чинал гъанвай, вуч цайитӀани эккъечӀзавай, бегьер гузвай чилер, гьардаз хьанвай са-кьве путун чка са йикъан къене квахьзавай.– Я инсафсуз хан, я к… хва, – лежберри хандиз сеперарзава, чпин чилер виликан шикилдиз хкизва. Гьарда вичин фикир лугьузва:
– Барзада хьаначтӀа, хандиз ина ругъунар цаз кӀанзавай ман.– Чпикай инсанар икьван гзаф рахазвай ругъунар вуч затӀар я?! – жузуна сада.– Ранг хкуддай хъчарин дувулар.– Дувулар патал жуван жемятдин кефи хадании?– А дувулрихъ савдагарри еке пулар гузва.– Я кӀвал чӀур хьайи хан, – лагьана Гьашима, – вун мус тух жеда?! Калуз балкӀанрал алаз хуьруьн регьберарни атана. Кавхадини къазиди анжах кьил галтадна.– Зун хандихъ галаз рахада, – лагьана муьршуьд хьанвай, анжах вичин дережа къалуриз агакь тавунвай Малла Мегьамеда.– Амма… – хандинни вичин арада хьайи суьгьбетар рикӀел хтана, адавай фикирдин эхир лугьуз хьанач. Жемят хуьруьз хтана, хандин сарайдал фена. Эверайла экъечӀай нуькерди лагьана:– Аслан хан авач, ам Кьасумхуьрел фенва.– Гила чна вучда?– Кьасумхуьрел фидани?!– Хан иниз хкведайвал ийида.– ГьикӀ? Са десте жегьил уьзденар, чпи-чпиз вилеринбур авуна, ПӀирен булахдал фена. Кала хьайи агьвалатдикай дуьз малумтар агакьайла, хуьруьк цӀийи кьилелай къал акатна: яшлу инсанри ийизвай агьарар Аслан хандин ирид архай рив агакьзавай. Адан хийирдиз садавай са гафни лугьуз жезвачир: хандин тереф хуьзвайди гьасятда халкьдин душман жезвай. Йифен кьулариз Аслан хандин сарайди цӀай кьуна.– ЦӀай! Аслан хандин сарайди цӀай кьуна! – гьарайна мискӀиндилай мижевирди. – ЦӀай хкадариз ша, ярагъар! Вири хуьр кӀвачел акьалтна. ЧӀЕХИ-ГЪВЕЧӀИ хуьруьн рагъ экъечӀдай къерехдал, пару галай къеле хьтин кӀвалер алай чкадал физва. Инсанрик са хажалатни квач: садбур хъуьрезва, садбуру «ай, хьана», садбуру «цӀай ягъайбурун гъилер сагърай», садбуру «хандиз вичиз цӀай яна кӀанзава» лугьузва… Сарайдин гьаятдин нуькерар, балкӀанар, алафар авай пад, икьи гум ацалтна, гагь къати, гагь яваш ялавар хкатиз, кьуд пад ишигълаван ийиз, кузва… Хандин хзанар: бикеяр, аялар тавханайрай куьчедал экъечӀна, санал кӀватӀ хьана, шехьзава… Нуькерри сада-садаз гьараярзава, кӀваляй шейэр: парталар, месер, халичаяр, къапар… акъудзава… КӀвалери цӀай кьаз кичӀезва. Са ни ятӀани гьаятда авай гьавиздилай яд тухуз ялавриз язава, абур мадни къизгъин жезва… Сарайдин айванри цӀай кьуна… Кузва…– Жемятар, куьмек це! – нуькерри, герен-герен инсанрихъ элкъвез, гьарайзава. Инсанар цӀун зегьем галукь тийидайвал яргъалай килигиз акъвазнава, шехьзавайбурун гуьгьуьл къачуз, абуруз куьмек гуз садни физвач. Кузвай сарайдиз килигиз Бункь бубани атанва. Инал алай гьалар акурла, еке зегьметар чӀугуна эцигнавай, цӀун ихтиярда гьатнавай дараматрин гьайиф чӀугуна, ада фикирзава: «Ханар инсанриз гьикьван такӀан я! – вилерикай карагзавай ханарихъ элкъвена, хабар кьазва: – Куьн вучиз икьван намерд я?!» Сарайдин вилик кавхани къази акъвазнава, абурун патав Мегьамедни атана. Кузвай сарайдикай, ханди пака чпин кьилел акъуддай гьарай-эвердикай суьгьбетар авуна, абуру са суалдиз жаваб жагъурзава: «ЦӀай ягъайди вуж хьуй?!» Гьикьван фикир-фагьум авуртӀани, жаваб жагъизвач: шак физвайбур ава, анжах тӀвар кьаз жезвач: четин я, инсан квачир баладик кутан тийин.
– Бес Аслан хандин сарайдик цӀай кягъай душман вуж хьуй?! – гьарайзава ийир-тийир квахьнавай кавхади: адаз вичин къуллугъ къакъатиз кичӀезва. Гьа и суал атӀа патал акъвазнавай зегьметчи ярагъвийри масакӀа эцигзвава:– Яраб хандин сарайдиз цӀай ягъай кьегьал вуж ятӀа? – инсанризни чир хьана кӀанзава.– Чир хьанайтӀа, за а кьегьалдин гъилериз теменар гудай, – лугьузва са къариди.– Валлагь, балаяр, зани а кьегьалдин пелез са пӀагь гудай, – вичин къаридихъ галаз къужани рази я. Хуьре шак фидай инсанар ава, амма садазни кьегьалдин тӀвар лагьана, ам къазидин, хандин яракьлу нуькеррин хурук кутаз кӀанзавач.– Сарайдиз цӀай ягъайди вуж ятӀа пака, хан хтайла, чир жеда, – лагьана кавхади.– ЦӀегь тӀуьрдан кьилел цӀай жедайвал тахьурай, – жегьилриз, гзафбурун шак гьабурал физвай, ван къведайвал айгьамна Муьршуьд Мегьамеда. – Садни санизни катмир, мягькемдаказ акъваз: садакни са тахсирни квачирди акурай.– Садни хуьряй къерехдиз кат тавурай, – тагькимна къазиди. – Шак сифте нубатда катайдал фидай адет я. Пака Кьасумхуьрелай Аслан хан цӀайни цӀелхем кваз, гуьгъуьна къази, дуванбеглер, яракьлу нуькерар аваз хтана. Канвай паруяр, тевлеяр ва гьаятар, сарайдин чӀулав хьанвай цлар акурла, адан чанди цӀай кьуна: ам, вилериз иви хъичинна, вичел алтӀушзавай хуьруьн регьберриз, пехъи хьанвай яц хьиз, тамашна.– Заз куьн къалурмир! – гьарайна, ханди гъиле авай къамчи хкажна. – Квахь инлай! Садни алай чкадилай юзанач, я садани са жавабни ганач.– Квевай цӀай хкадариз хьаначни?! – жузуна ханди. Мадни са жавабни хьанач. Сарайдин вилик Малла Мегьамед атана, ада хандиз сабурдин гафар лагьана, хьайи зарардин эвез Аллагьди хгудайдак умуд кутуна. Ханлухдин къазини дуванбеглер сарайдиз килигна, хьайи зарар тайинарна, чӀехи нуькерар галаз тахсиркар жагъуриз эгечӀна. Хуьруьн кавхадин куьмекдалди шак физвай вад кас кьуна (абурун арада Уьсейдерни КӀуфай авай) Кьасумхуьрел тухвана, зинданда туна. Пака Малла Мегьамед Кьасумхуьрел фена. Ада Аслан хандиз Уьсейдеракни КӀуфаяк са тахсирни квачирди субутарна. Хандиз цӀийи муьршуьддин тӀалабун чилел вегьиз кӀан хьанач: кьве кас аххъайна, Уьсейдерн КӀуфай хуьруьз хтана. И карди муьршуьддиз халкьдин патай артухан гьуьрмет, азад хьайибурузни – «хандин зиндада ацукьайди» тӀвар къазанмишна. Муькуь пуд ярагъви, абурук тахсир квайди субут хьанач, са вацралай ахчухна. Амма Аслан хандик акатнавай цӀай яваш хьанач.
Жуьмядин купӀунилай гуьгъуьниз къарагъна, Муьршуьд Мегьамеда вичиз вяздин эвез ийидай суьгьбет ава, лагьана, инсанар секинарна, абурун вилик, тахсир квайди хьиз, кьил агъузна, акъвазна, сивяй са-са гаф акъудна:– Гьуьрметлу мусмурман стхаяр, вахар! Итимрихъ галаз барабар ихтияяр дишегьлийризни хьун лазим я. Чун, мусурманар, са макъамдани сад масадан лукӀ хьун дуьз туш. Чун, азад инсанар хьиз, дуланмиш хьун лазим я. Гьуьрметлу ярагъвияр, Ярагъ мягькемадин жемятар! Зун, Малла Исмаилан хва Мегьамед, виридалайни гунагькар инсан я! Зун ЧӀехи Аллагьдин вилик, адан пайгъамбардин вилик, – салават гъана, – куь вилик гзаф тахсиркар я.
Инсанар кхунна: «Чи имамди вуч лугьузва?!»– Зун гила, Аллагьди чавай вуч истемишзавайтӀа, гьадан гъавурда акьуна, заз гила гьакъикъат чир хьана, – давамарна маллади. – За икьван чӀавалди авур кьван кӀвалахар, гунагьар хьана, зи рикӀе, зи руьгьда ама, – дериндай нефес къачуна, гьисабна: – За квевай къачур кьван закат, фитӀре ва маса садакьаяр чаз, фекьийриз, къачун пак ктабра кхьенвач. За жуван тахсирар хиве кьазва, за еке тахсир авуна. Зи тахсирдилай гъил къачу. Зи мал-девлет, зи никӀер, куьбур я, абур квез хьуй! Гьавиляй лугьузва: зи мал-девлет квез къачу, ам куь арада пай хъия! Жемятдай са жавабни акъатнач. Муьршуьд Мегьамед, нефес дар хьана, пелез гьекь акъатна, куьсруьда ацукь хъувурла, итимар яваш-яваш къецел экъечӀна, суьгьбетрик экечӀна:– Малла Мегьамеда чаз вуч лагьанай?– Акъвазай чкадал ада вичин девлетар чаз пай хъувун?!– Ина вуч сир аватӀа?!– Адак вуч гунагьар ква кьван?!– Бубайри къазанмишнавай девлетар халкьдиз пай хъийидани?– Муьршуьд хьайила, адан кьил элкъвенвани?– Адан бубаярни, чпиз Аллагьди рагьметрай, хъсан инсанар тир: чпин кӀвал-югъ, чпин майишат чпи идара авуна. Мегьамедан девлетр гьалаллубур я, – лагьана Бункь бубади. – Чаз адан са затӀни герек туш, я гьалални жедач. Кьвед лагьай юкъуз итимар мискӀиндиз атайла, Малла Мегьамеда накь лагьай гафарин мана тестикьар хъувуна:– Зун, мусурман стхаяр, вахар, виликдай Аллагьди чаз ракъурнавай Къуръандин, пак улубдин, келимайрин гъавурда бегьем авачир… Заз Аллагьдин гьахьтин чӀехи гьуьрмет авуна: Ада гила зи вилер ачухна. Зи вилериз цаварилай гьахьтин ишигъ атана… – жемятдай аламатдин гьагь акъатна. – Гила заз, нур гузвай алмасдин гъетер хьиз, гьахълувилин, дуьзвилин, гьакъикъивилин эбеди чешмеяр аквазва… За эзбер хъийизва: За куь зегьмет тӀуьна, куь пай квай девлет къазанмишна… За гьар купӀунилай гуьгъуьниз ЧӀехи Аллагьдивай зи гунагьрилай гъил къачун тӀалабзава. Куьне зи тахсирдилай гъил къачу…. Зи девлет квез пай хъия…– Чна ви тахсирдилай гъил къачузва, – лагьана Бункь бубади.– Чна гъил къачузва, – тикрарна са шумуд касди.– Са гъил къачунни авач, – лагьана Къиблета. – Вуна кӀелнавай элиф-бей зани кӀелнава. Вуна, Малла Мегьамед, чакай, Аллагьдин лукӀарикай, азад инсанар ийизва. Вуна чахъ галаз барабар ихтияяр дишегьлийризни гузва. Ибур исламда вуч цӀийи къанунар я? Гила чавай хандихъ галаз, чин-чинал акъвазна, рахаз жедани? Папариз вири ихтияяр гайила, итимривай секиндаказ кӀвалериз хъфиз жедани?! – хъуьрена. – Чаз кӀвале хуьрек ни гьазурда? Чи пекер ни чуьхуьда?! Кимел Къибретан тереф хуьдайбурни хьана.– Зун, стхаяр, я Аллагьдиз, я исламдиз акси туш! Эхь, чун вири Аллагьдин лукӀар я! – викӀегьдаказ малумарна муьршуьдди. – Анжах… Эхь, чун, мусурманар, чилел, кӀвале, хуьре азад инсанарни хьун лазим я. Чи дишегьлийризни итимрихъ галаз барабар ихтияяр хьун лазим я, – вичин фикирар тестикьарна Мегьамеда. – Сад лагьайди, абур, итимар хьиз, чун къурбанд хьайи Аллагьди халкьнава, кьвед лагьайди, абуру чалай гзаф кӀвалахзава, пуд лагьайди, дишегьлияр гъуцарин девирдани азад, итимрихъ галаз барабар ихтиярар авай, ягъийриз акси женгера иштиракзавай инсанар тир. Чна абур, чи папар, са ихтиярни авачир хъукьвар хьиз, къулав ацукьарун дуьз туш, – итимрик хъуьруьн акатна. – Абур кайванияр, кӀвалин-къан иесияр я. Бубайри лугьудайвал, гъуьл – кӀвал хуьзвай къецин лаш я, паб – хзан хуьзвай кӀвалин кӀаш. Итимриз, мегъуьн тар хайи хьтин, хъуьруьнар хьана.
– Папан везифаяр са тӀуьн гьазуруналди, хзанриз тӀуьн гуналди кутягь жезвач, – лагьана гьерекат акатай итимри.– Папарин хиве михьивал-лацувал авун… – гьисабда са къужади.– Аялриз тербия гун, – рикӀел хкана масада.– Эхь, эхь, – тестикьарзава Мегьамеда. – Куьн залай хъсан гъавурда ава.– Зун акси я, – мад Къиблетан ван акъатна. – ЦӀийи муьршуьдди лагьайвал хьайитӀа, чи, итимрин, ихтиярар атӀун жезва.– Бес са ихтиярни авачир дишегьлийрин язух тушни?!– Абурун кьисмет Аллагьдин гъиле ава, гьада гайивал жеда. Ацукьнавай итимрикай садазни вичин ихтиярар атӀана кӀан хьанач.– Гьуьрметлу эфенди, инал Къиблет гьахъ я, – са шумуд касди Къиблетан тереф хвена. Гьуьжетар давам хьана.– Ярагъар, квез жуван лаш тӀурар алаз аквамир, – туьнтдаказ лагьана Бункь бубади. Зал кис хьана. – Куьне, рухваяр, Малла Исмаилан хва Мегьамеда лагьайвал ая. Ам чи тӀерикъатдин муьршуьд я!– Дуьз гаф я, – са шумуд агъсакъалдай разивилин гафар акъатна. Жемятди жегьил малладин тахсирдилай гъил къачуна, ихьтин тӀалабун Аллагьдивай ва адан пайгъамбардивайни авуна. Малладин девлет чпин арада пай хъувунач.– Анжах са кар – закат дуьз ишлемишун – кьилиз акъудун тӀалабзава, – лагьана лежберри. Малла Мегьамеда вичин тежрибада кутун хъувур рекьи къунши хуьрерин мискӀинрин закатда вил авай фекьийрин фу атӀана. Абур Мегьамедаз, буба кьейи душмандиз хьиз, килигиз хьана, анжах ачухдаказ я лугьуз, я рахаз жезвач: муьршуьд гьахъ тир, ада, рикӀе михьи ният аваз, халкьдиз кӀандайвал авуна. Закатдикай кьил къакъудуни ва кесиб зегьметчийрин гьал кьезиларуни Малла Мегьамедан тӀвар вири Лезгистанда акъудна ва халкьди адаз ийизвай гьуьрмет са шумуд къат артухарна. Савадлу инсанар гъавурда акьуна: Ярагъ Мегьамедан фикирар, ада хкянавай рехъ исламдин патавай физвай. Анжах и гаф садавайни ачухдаказ лугьуз жезвачир: азадвал кӀанзавайбурун кьадар гзаф тир, закат незвай фекьийриз аксибурни мадни гзаф авай, гьахъвал ва барабарвални вири зегьметчи халкьдиз кӀанзавай. Муьршуьдди вичи кӀелай, вичиз акур ва чидай вири хийирлу амалар, крар ва рекьер вичин тежрибада, мискӀинда ва медресада ишлемишзавай. Адан аламатар акур алимри, маллайри чпи-чпиз къейдзавай:– Я стха, шегьеррин мискӀинар, медресаяр акуна, Ярагъ Мегьамеда вичин мискӀиндин ва медресадин чиле тахта туна, сухтаяр дезгейрихъ ацукьарзава…– Къуншидилай чешне къачун акьуллувал я, – лугьузва АГЪСАКЪАЛРИ.-ВИЛИКДАЙ гьикӀ авай тир? Аялар самар, ягъалар вегьенвай кьецӀил, къайи чилел ацукьарзавай!– Виринра гьакӀ тир ман.– Гзаф чкайра гилани гьакӀ я.– Абуру гила Малла Мегьамедалай чешне къачурай.– Чунни гьакӀ ацукьайбур я. Тарс чир тавурла, фекьиди гатадай тир.– Фекьиди чи гъилер шуькӀуь шуьмягь тӀвалурив ядайвал рикӀел алама. Гъилерин далуйрал, иви хъиткьинай хьиз, яру цӀарар аламукьдай.– Ярагъ Мегьамеда кьве илимдизни: диндин илимдиз ва тӀебии илимдиз сад хьтин къимет гузва.– АкӀ ятӀа, ада вичин дуст Мирзе Алидин тежриба давамарзава.
– Ада вичин медресадиз тӀебии илимар чирдай муаллимриз теклифнава. Абур Худатай, ЧӀуралдай гъанва.– Ахьтин тарсар нивай хьайитӀани гузни жедач эхир.– Малла Мегьамеда кьве жуьредин илимар са жергеда эцигзава. Вуна инал Мирзе Алидин тӀвар кьунай. Гьа Ахцагь Мирзе Алидиз, кьве илим ишлемишзавай алимдиз, Малла Мегьамеда «кьве лув квай кард» лугьузва.– Са илимдал машгъулбур – са лув квай картар яни?! – жегьилар хъуьрена.– Малла Мегьамедан гьерекатар, алакьунар, чирвилер чи дерейра маса са касдихъни авач.– Адаз мусурман халкьар азад хьана, дишегьлийриз итимрихъ галаз барабар ихтияяр хьана кӀанзава. Гьавиляй адан ракӀарихъ югъ-йиф къифле-къифле инсанарни гала.– Ам гьахьтин инсанрикай я, – хъуьрена, разивилелди кьил эляна худатвиди.
Ярагъ Мегьамедаз авам инсанар гъавурдик кутун гзаф залан акъваззава. Ада жемятдиз, Аллагьдиз ва адан пайгъамбардиз гьуьрметиз, къал-макъал, тарашун, чуьнуьху-гуьнжуьх квачиз, яшамиш хьун меслят къалурзава: женнетда авай яшайишдин тарифарзава ва жегьеннемдин цӀукай кичӀерар гузва. Ахпа намусдикай, гъейратдикай, азадвиликай рахазва. Вич фейи хуьрера ва шегьерра авай чӀуру гьалар, гужар крар акурла, Малла Мегьамеда фадлай, маса чара авачиз, кавхадин, силисчидин, къазидин, насигьатчидин везифаяр тамамарзавай: гьахъ винел акъудзавай, тахсиркар тайинарзавай, адаз къвезвай жаза лугьузвай. АРЗА-ФЕРЗЕДА гьатнавай инсанриз чпин месэлаяр Ярагъ Мегьамеда гьялна кӀанзавай, тӀалабзавай дуьшуьшар гзаф жезвай. Ярагъвиди медресада вичин тарсара, кимерал рахунра ва мискӀинда вязера гзаф сеферда инсанриз тӀерикъатдин тарифарзавай, ам хкягъун ва кьун меслят къалурзавай:– Мусурман стхаяр ва вахар! Куьне ибадатзавай Аллагьди Кьуръанда тӀвар кьунвай тӀерикъат – зурба рехъ, зурба илим я… Адан бинеда шаригьат ава… Эгер шаригьат диндин мектеб ятӀа, тӀерикъат – лугьузва чӀехи алимри – медреса я. ТӀерикъат гьакьван виняй я… ТӀерикъатдал суфи алимар машгъул хьун дуьшуьшдин кар туш, абуруз, суфийриз, гьина гьакъикъат, Аллагьдин гаф аватӀа чизва… Ярагъвидин рахунар, эвергунар Къубадин, Ширвандин, Шекидин хуьреривни агакьзавай. Анриз фин инсанриз гьамиша четин тир: мягькем муьгъ алачир Кьулан вацӀалай элячӀна кӀанзавай. Малла Мегьамед гатуз киричидин гамишрин арабада акьахна, хъуьтӀуьз муркӀарилай вегьенвай, шуьмягъдин яцӀу тӀваларикай, чапар хьиз, хранвай муькъверилай физва. Нубатдин сеферда Къуба патаз фейила, Мегьамед вичин муаллим Худат Саидаз илифна… Ихьтин тӀвар алай муаллимар, алимар ва дустар муьршуьддиз Хачмазда, Шиназда ва Гьаракьандани ава. Ада, вилер вилик ацукьнавай САИД-ЭФЕНДИДАЛ алаз, са шумудра авур фикир, абурук цӀийибурни кухтаз, тикрарзава: «Илимдикай, кӀел-кхьиникай са бубат хабар авай инсанри чеб гужуналди гьарабрихъ, исламдихъ галкӀурзава: аялриз гьараб тӀварар гузва, кӀвале, хуьре гьараб гафар кваз рахазва… «Сийид» тӀвар рикӀ алаз ишлемишзава, а тӀвар чпин аялрал эцигзава, чеб Мегьамед пайгъамбардин, – салават гъана, – несилрикай, пак инсанрикай, тирди къалуриз алахъзава… Къенин гададикай пака буба жезва, муькуь юкъуз чӀехи буба жезва, арадал Сийидан рухваяр, хтулар, несилар къвезва. Бубаяр атӀа дуьньядиз физва, Сийидрин
несилар амукьзава… Абур гьарабрикай туш нивай лугьуз жеда? Садавайни… Гьа икӀ чаз тапан пак инсанар: фекьияр, ханар, беглер, пирер арадал къвезва, атанва… Зи бубайри тапан рехъ хкянач. Чеб бинедилай Аллагьдиз вафалу ятӀани, чпел «Фекьияр» тӀвар акьалтнаватӀани, абуру чпин намус михьидаказ хвена, инсанризни михьи рехъ КЪАЛУРНА…ЧЕБНИ михьи алпан миллетдикай, гилан лезгийрикай тирди лугьузва…»– Я гьуьрметлу муьршуьд, вун вуч фикиррик акатнава? – жузуна кӀвалин иесиди.– Я жанаби муаллим, заз дердияр тӀимил авани? – Мегьамеда жавабдикай кьил хкудна.– Вун гьахъ я, хва: вуна жуван хивиз зурба пар къачунва. Инсанар АЛЛАГЬ-ДИН рекьел гъун – зурба суваб кар я. Ваз Аллагь куьмек хьуй! Амин, – САИД-ЭФЕНДИДИ гъилер хкажна, дуьа авуна. Кьве тӀвар-ван авай инсан, Худат Саидни Ярагъ Мегьамед, са десте сухтайринни муьруьдрин юкьва аваз мискӀиндиз фена. «Чи муьршуьд атана!» лагьана, итимар кӀвачел акьалтна, садбур мугьмандин гъилерик ккӀана. Жуьмя мискӀин инсанрай ацӀанва: абуруз тӀерикъатдин муьршуьд Мегьамед акваз, адаз яб гуз кӀанзава. САИД-ЭФЕНДИДИ вичин багьа мугьман жемятдихъ галаз танишарна, ярагъвидикай са шумуд чими гаф лагьана, адаз рахадай ихтияр гана. Минбардихъ кьакьан буйдин, мешребар алай, лацу пеле рагъ авай итим атана. Ада явашдаказ кьил хкажна, мискӀинда вил къекъуьрна, салам гана, са кӀусни дамах гвачиз, хайи стхайриз хьиз, гзаф хуш, яцӀу, ширин сессиналди лагьана:– Бисминлагьи рагьманни рагьим… Гьуьрметлу Шабрандин агьалияр: аламвияр, худатвияр, хачмазвияр, яламавияр! И минбардихъай зун рахайди я… Заз куь шегьер, и мискӀин, заз тарс гайи САИД-ЭФЕНДИ гзаф багьа я… Къе заз чи пак исламдин бинеда авай са чӀехи илимдикай, тӀерикъатдикай, кьудвад гаф лугьуз, алакьайтӀа суьгьбетиз кӀанзава…– Чна ваз яб гузва, Ялав Ярагъ, – лагьана сад лагьай жергейра ацукьнавай итимри.= ТӀерикъат, стхаяр, – давамарна ярагъвиди, – чаз Аллагьдилай атанвай, пак Кьуръанда къалурнавай илим я… Адахъ са жерге истемишунар ава, – гьисабна, – абур чна, куьне кьиле тухун герек я… Суьгьбетдин эхирдай муьршуьдди ван хкажна, жизви туьндаказ, нарази-вал кваз лагьана:– Гьуьрметлубур! Куьн мусурманар я. Куьн ЧӀехи Аллагьди халкьнавай инсанар я. Чун вири и дуьньяда мугьманар я… Ина чун вахтуналди атанвайбур, къекъверагар, девришар я… Чун Мегьамед пайгъамбардин, – салават гъана, – ван галукь тавунмаз жуван рехъ чин тийизвай биши, буьркьуь, лал инсанар тир… Ина, вахтуналди тир дуьньяда, чи йикъар куьтягь хьайила, чи руьгьер АЛ-ЛАГЬДИ цаварал хутахзава. Ана чи уьмуьр женнетда, эбеди дуьньяда, давам жезва! Ана чи уьмуьрни эбеди жезва! Чи ватан гьана ава! Ана женнетдихъ галаз жегьенемни авайди рикӀел хуьх! Бес куьне ина, чилел, вучзава?! Аллагьдин рехъ кӀевелай кьазвани? ВАХТ-ВАХТУНДА капӀ-тӀеатзавани? Кесибрин гъил кьазвани? Гьахълувал, мяргьаметлувал, руьгьдин азадвал хуьзвани? Женнет къазамишзавани?! Ваъ… Заз аквазва: куьне са затӀни ийизвач… Куьне чилин уьмуьрдин машгъулатрикай, хзандикай, фад-фад алатдай шадвилерикай, мел-межлисдикай, булахрал ацукьуникай кеф хкудзава. Куьне чилел чӀугвазвай кефер Аллагьди цаварал кьабулзавач! СиратӀилдин муькъвелай фидайла, вири, хъсан ва пис, Ада куь рикӀел хкида.
Белки, куьне чилел акъудзавай уьмуьрдин куьлуь-шуьлуьяр цаварал алай женнетдин уьмуьрдихъ галаз дегишарзаватӀа? Эхь, заз гьакӀ аквазва: куьне гунагьар къазанмишзава. Жувалай гунагьар алудун патал са капӀун, садакьа гун… тӀимил я, куьн тӀерикъатдал элячӀна кӀанда: им Аллагьдин рекье, лазим хьайитӀа, чан гуз гьазур хьун лагьай чӀал я! За тикрарзава: ваъ, стхаяр, мад икӀ виже къведач! Куьне садани жуван фагьумсуз гьерекатралди, гъалатӀралди, гунагьралди Аллагь бубадиз хъел гъимир. Жуваз жегьнем къазанмишмир! Жув жегьнемдин цӀа кудайвал мийир! Жув женнетдикай магьрум мийир! ТӀерикъатдин рекьел элячӀ! Гьар сад са тӀерикъатчи хьухь! Муьршуьдди ял акъадарна, ацукьнавайбуру лугьузвай рази ва нарази гафариз яб гана, абурун гьиссер, фикирар дегиш жезвайвал ахтармишна, арадал атай суалриз жавабар гана. Ахпа женнетдин, вичиз акур чкадикай хьиз, инанмишвилелди суьгьбетна:– Квез гьардаз, мусурман стхаяр, цаварал жуван кӀвал гьазурнава: ам женнет я. Ана куьн чӀулав вилер авай гуьзел бикейри къаршиламишда, абурун хъверзавай вилерин нурар ракъариз, юзурзавай гъилер лацу батӀбатӀриз ухшар я, анжах абур гьар садаз кьисмет жедач, – итимрихъ хъвер акатна. – Мамардин къуйрай михьи къайи муркуцӀар хьтин цин фунталар акъатзава, анжах ам хъвана гьар садавай вичин къарихвал рекьиз жедач. Шумал кипарис ва къалин чинар тарарин кӀаник гьамиша чими, серин, къайи гьавади агъавалзава, анжах ахьтин гьавадал ял ягъун гьар са касдиз кьисмет жедач… Вири и кеф-кефият жува чилел аламаз къазанмишна кӀанзава! Муьршуьддин рахунри инсанриз еке шадвал, лезет гана, гзафбуру ярагъви нубат-нубатдалди къужахламишна, адан чухвадилай, кӀвачерилай гъилер чӀугуна, чандиз дуьаяр авуна. Муьршуьд Мегьамед гьар сефердай рази яз, шад яз хквезва, ада вич фейи чкайрикай, акур алим инсарикай кӀвале, медресада, кимел суьгьбетарзава.– Я чан хтул Мегьамед, гила жувахъ галаз зунни твах ман, – лагьана Бункь бубади. – Ваз яб гуз кӀанзава. Зунни ви муьруьд жеда. Итимар хъуьрена.– И кьузуь вакӀаз вуч кӀанзава? Зун, месела, Мегьамедан муьруьд жедачир, – лагьана Гьашима.– Зунни жедачир, – Къиблетан ван акъатна.– Куьн хьтин мурдар инсанар Мегьамедаз герекни авач, – жаваб гана Бункьа.– Гьей, кьил чӀур хьанвай кьуьзек, жуван сив хуьх! – гьарай гана Гьащима.– Вуна зун гьахьтин чкадал эцигзавани, Бункь ?! – Къиблетазни хъел атана.– Эхь! Зун куь патавни ацукьдач, – къужа къарагъна, кимин са пипӀел фена. Ялавлу суьгьбетар Ярагъ Мегьамеда жуьреба-жуьре миллетрин гзаф хуьрера ва шегьерра: Агъа Кранда, Ахцагьа, Гъунида, Гьаракьунда, Гьенуьгьда Дербенда, Къумухъа, Кьурагьа, МихетӀа, РичӀа, Сугърата, Таркида, Тпигъа, Хучнида, ЦӀахура, Эрехда, Эгъве лезги, фарс, араб ва туьрк чӀаларал, герек чкайрал халкьдин мисалар, вичин ва маса зарийрин бейтер ишлемишиз, авуна. Ярагъ Мегьамедан хци, жанлу, рикӀиз чими ванци, метлеблу ва викӀегь рахунри авам, дугъри инсанрин бейнидиз дериндай таъсирзавай: абур Аллагьди хиве кьазвай женнетдал ашукь жезвай, жегьнемдикай, зурзун акатна, яргъаз жезвай. Муьршуьдди къалурзавай рекьел савадлу ханар, беглер, маллаяр, кавхаярни кваз къвезвай. Ярагъви муьршуьддин рахунрик гьар сеферда цӀийивилер, гьахълувал ва азадвал хуьниз талукь фикирар, эвергунар акатзавай.
ТӀерикъатдин муьршуьддин рахунра, гьуьжетра, тарсара жезвай цӀийивилер хайи хуьрелай, Вини Ярагъдилай, пакаман экуьн ярар хьиз, МутӀаз-Мегьамедаз аял чӀавуз акур «Яру Ярагъ» хьиз, къарагъзавай, цавуз экъечӀзавай, уьлкведа чкӀизвай.
Вини Ярагъдал Яхул шегьердай балкӀандал алай са мугьман атана, кимел Малла Мегьамед хабар кьуна, чӀугуна адан кӀвалихъ фена. Ажайиб мугьман ачух варцел жегьил сухтади къаршиламишна, муьршуьд герекзавайди вуж ятӀа хабар кьуна, балкӀандилай эвичӀиз куьмек гана, кьвед лагьай мертебадиз иесидин патав тухвана. Саламар гана, иесини мугьман сад-садаз килигна: са яшара авай итимар икьван чӀавалди акурбур туш.– Зун, Жамалдин, Къази-Къумухъ Сурхай хандин мирзе я, – лагьана мугьманди. – Заз вакай, гьуьрметлу муьршуьд, гзаф хъсан гафар ван хьанва. Заз вун фадлай акваз кӀанзавай. Аллагьдиз шукур, къе заз вун, пак инсан, жуван вилералди акун кьисмет хьана.– Бес я, бес я, вун чи танишвилив тарифрилай эгечӀмир, – чинал чин чуьхуьн Мегьамедаз такӀан кар я. – Вун, Жамалдин стха, яргъал рекьяй атанвай инсан я, сифте жуван гъил-чин чуьхуьх, регьятвал къачу, ахпа чна са кьас гьалаллу фу неда, чаяр хъвада, суьгьбетарда, – иесиди сухтайрал мугьмандиз михьивилериз куьмекун, адан балкӀан динжарун тап-шурмишна. Мугьман кьабулуниз талукь вири месэлаяр алатна, суфра кӀватӀ хъувурла, иесиди ЖАМАЛДИН-ЭФЕНДИДИЗ лагьана:– Гила вун пуд юкъуз зи мугьман я, пуд йикъалай, чи халкьдин адет тирвал, за вавай вун атунин мурад хабар кьада. Ахпа чун кимерад экъечӀда, капӀиз мискӀиндиз фида…– Ваъ, ваъ, чан муьршуьд! Заз ханди сад-кьве югъ вахт ганва, зун хъфена кӀанзава… АгакьайтӀа къе, тахьайтӀа пака, – къалабулух акатна, лагьана мугьманди. – Чна суьгьбетарин ман. Мугьмандин гьал акурла, иеси рази хьана. Ярагъ Мегьамедни Яхул Жамалдин кьилди кӀвале, гъвечӀи дакӀардин кӀане, хъуьтуьл кавалрал, вилик квай аскӀан куьсруьдал пак Кьуръан ва мад са шумуд ктаб эцигна, чин-чина ацукьна.– Вун, Жамалдин стха, яргъал рекьер атӀана, Вини Ярагъдал атунин мурад вуч я?– Вахъ галаз таниш хьун.– Мад…– Зун ханди ракъурнавайди я.– Вучиз?– Адаз ви гьерекатрикай хабар хьанва… Ви рахунар, вуна халкьар кӀватӀун Сурхаяз хуш туш… Ада зун… вун…– Ада вун зун секинариз ракъурнава. Яни?– Эхь.– АкӀ хьайила, яб це.– Зун михьиз кьве яб я. Лагь… Ви рахунрин мана-метлеб, мурад-метлеб вуч я?– За са вязда жува хкянавай рекьикай – тӀерикъатдикай икӀ лагьана, – вичи мискӀинда жемятдиз лагьай гафар тикрарна. Са йикъан муьгьлет авай инсан Ярагъ Мегьамедан кӀвале пуд юкъуз амукьна – ам вич тӀерикъатдин рекьел атана.
– ГьикӀ хьана?! – жузуна СУРХАЙ-ХАНДИ. – Вун Куьреда акӀанани?!– АкӀайдалай бетер хьана, жанаби хан…– Вуч хьана? Кефсуз хьанани?– Ваъ, Муьршуьд Мегьамедаз яб гана, закайни тӀерикъатчи хьана.– Гьик!?! Вучиз?!– ТӀерикъат Аллагьдин патай атанвай илим я… Малла Мегьамедаз яб гайитӀа, валлагь, вунни, хан, тӀерикъатчи жеда.– А муьршуьд заз гьикӀ аквада?– Я вун Ярагъдал фена кӀанда, я гьа шейхдиз Къумухъиз теклифна кӀанда.– Дуьз гаф я. Зи мецелай Муьршуьд Мегьамедаз теклиф ракъура. Сурхай хандин теклиф агакьайла, Малла Мегьамеда фадлай вичин хиялдик квай ният кьилиз акъудун кьетӀна: имни Дагъустандин кефер патан хуьрериз фини тир. Ада муьруьдриз лагьана:– Пака чун Яхул шегьердиз фида, ахпа са шумуд хуьруьз элифда, – гьисабна. – Сугърат, Гъуни, Г1АРАКЬАН, Гьуьмри… Чаз анра яргъалди акъваздай вахтар авач… БалкӀанар гьазура! Куьре муьршуьд Яхул шегьерда ЖАМАЛДИН-ЭФЕНДИДИ, Сурхай ханди, жемятди еке гьурметралди кьабулна… Суфрадихъ суьгьбетар авуна, ярагъви, гуьгъуьна муьруьдарни аваз, кимерал фена, медресада кӀелзавай сухтайрихъ галаз суьгьбетрик экечӀна… Ада мискӀинда кӀелай вяз ихьтин гафаралди, туьнт эмирдалди, куьтягьна:– Гьуьрметлу яхулар! КӀватӀ хьанвай итимар, дишегьлияр! Куьн гзаф йисара ханарин гъилик са ихтиярни авачир нуькерриз, лукӀариз элкъвенва… Ахлад, куь руьгь, куь рикӀ лукӀвиликай азад ая! ЛукӀвили куьн, куь гьерекатар, агъу алай зурба гъуьлягъди хьиз, кьуна, акъвазарнава. Фена, кӀвале, мискӀинда, чин кӀаникна, ярх хьана, Аллагьдивай куь гунагьрилай гъил къачун тӀалаба… Я факай, я тӀуьникай, я ахварикай фикирмир… Азадвалвиликай фикир ая… Ягъияр, гавурар куь варцел атанва… Аллагьдиз куь язух къведа, Ада квез азадвал къазанмишдай, чӀехи мураддив агакьдай рехъ къалурда, гьахьтин мураддив агакьдай къуват гуда!– Жемят! Чи муьршуьдди дуьз лугьузва: мусурманар гавуррин гъилик хьун дуьз туш! Чун Аллагьди негьда! Чна азадвал къазанмишна кӀанда, – лагьана ЖАМАЛДИН-ЭФЕНДИДИ. Муьршуьд Мегьамеда хандин маканда авур рахунрикай вири Къафкъаздиз хабар хьана. Муьршуьдди Къумухъа авур вяз хиялдик квай хуьрерин мискӀинрани кӀелна. Адакай хкатзавай цӀийи фикирар хуьрериз чкӀана, кимерал азадвиликай ийизвай суьгьбетриз элкъвена. Са гьафтедилай нубатдин сиягьатдай хтай муьршуьддин вяздик маса цӀийи фикирар квай:– Гьуьрметлу стхаяр ва вахар! – вич рахазвай мискӀинда, кимел ва я маса мярекатда са дишегьлини тахьайтӀани, Мегьамеда вичин эвергуник «вахар» кутазва. – Заз фейи-фейи чкада аквазва, – кьил хкажна, инихъ-анихъ элкъвена, кьуд патахъ килигна, – куьн я мусурманар, я хашпараяр, я чувудар, я зартӀишар, я гъуцар туш…– мискӀинда «гьик!?!» гьарайдин ван гьатна, ацукьнавайбуруз хъел атана: «Бес чун вужар я?! Гавурар яни?!» жузуна. – Куьн вужар ятӀа заз чидач, вучиз лагьайтӀа куьн са диндихъни инанмиш туш! – Инсанрин хъел генани артух хьана. – Эхь, за кьасухдай куь намусдик хкуьрзава. Эгер куьне ислам кьабулнаватӀа, эгер куьн мусурманар ятӀа, исламдин рехъ, шартӀар, истемишунар кьиле твах, адаз вафалу хьухь; мискӀиндиз ша, капӀ-тӀеат ая… Аллагьдиз, адан пайгъамбар Мегьамедаз, – салават гъана, – ибадат ая! Вири гунагь крар гадарда лагьана, шехьа, кьин яхъ! Аллагьди куь гунагьрилай гъил къачуда, квез женнетдин рекьер ахъайда.
Муьршуьд Дагъустандин хуьрериз фена, мад хтана. Гьар сеферда адан рахунрик маса цӀийи гафар, гьиссер, фикирар акатнавай. Таркидай хтайла, ам вичин вяздив икӀ эгечӀнай:– Эй, лезги халкь! – дидедин чӀалан гафари инсанрик зурзун кутуна. – Квехъ хьиз, зун амай халкьарихъни элкъвезва. Ван хьайибуру зи гафар ван тахьайбурув агакьара! Куьн азад инсанар я, къазад лукӀар туш! Къе заз лугьуз кӀанзава… Куьне дамахдивди куьн мусурманар я лугьузва. Яраб квекай халис мусурманвилиз вуж лайихлу ятӀа?! Яраб куь, алпанрин, лезги рухвайрин, рикӀелай мусурман дин, адан илим, Аллагьдин ва адан пайгъамбардин, – салват гъана, – рехъ, истемишунар рикӀелай алатнаватӀа?! – шаклу яз лагьай гафари ярагъвийрин милли гьиссер юзурна: мана чин тийизвай араб гафар япара акьазвай инсанар, кьилер хкажна, арифдардин гьар келимадиз фикир гуз эгечӀна. Итимрин къалин жергейрай разивилин, тебрикдин, дамахдин ванер акъатзавай. – Вири стхаяр ихьтин туьгьметдиз лайихлу туш… Чи арада халис мусурманарни ава… ТӀерикъатдин рекьиз къвезвай стхайрин чӀехи пай ярагъар хьунал за дамахзава, – яб гузвайбурай шад сесер акъатна. – Ярагърин медресадай ислам дериндай чизвай, азад руьгь квай фекьияр, маллаяр акъатзава… Куьн, гьар сад, жувак азад руьгь кутаз алахъна, азадвал патал женг чӀугваз гьазур хьана кӀанда! Ярагъвияр муьршуьддилай гзаф рази я. Яшлубуруз аквазва: Малла Исмаилан хва Мегьамеда инсанар Аллагьдин рекьел гъидай цӀийи-цӀийи амалар ишлемишзава, рекьер жагъурзава, инсанрик азад руьгь кутазва, абуруз къени, мяргьаметдин, ватан кӀанардай, азадвал хуьдай, къагьриман, викӀегь тербия гузва. Ярагъ Мегьамеда, вич фейи чкайра акур, муаллимривай, дустаривай ван хьайи, ктабрай кӀелай амалар, фикирда кьуна, хуьрера ва шегьерра тӀерикъатдин дестеяр тешкилзава, абурун кьиле ихтибарлу итимар-насигьатчияр тайинарзава. Абур вири вичиз табийарзава. Ширванда, Лезгистанда, Дагъустанда ва Чечняда авай эфендийрихъ, маллайрихъ ва шейхерихъ галаз алакъаяр кутӀунзава, абур чеб-чпихъ галазни алакъалу ийизва. Муьршуьдди ханар, беглер, кавхаярни рикӀелай ракъурзавач, абурув куьмекчийрилай ихьтин гафар агакьарзава, дуьшуьш хьайила, вичи лугьузва: «Аллагь сад я, пайгъамбар – гьахъ! Чун вири Аллагьдин лукӀар я. ТӀерикъат – Мегьамед пайгъамбарди, – гьар сеферда салават гъизва, – хкянавай рехъ я. Куьнени и рехъ кьуна кӀанда!» Инсанар рази жезвай, анжах вири гьасятда тӀерикъат кьабулиз гьазур тушир. Ханариз ва урус пачагьдин векилриз хабарни авачиз, РагъэкъечӀдай патан Къафкъазда ислам динда диндин тӀерикъатчийрин цӀийи тешкилат: мусурман итимар – насигьатчияр – шейхер – муьршуьд – сухтаяр арадал къвезвай. Муьршуьд Мегьамедаз «ЧӀехи шейх» лугьузвай. Шейхериз, Аллагьдин векил инсанриз, еке ихтиярар авай: абурун гафунал садавайни гаф эцигиз жедачир. Ихьтин дережадин бинеда Кьуръандин гафар эцигзавай: «Низ Аллагьдихъ галаз ацукьиз кӀанзаватӀа, къуй, ам Аллагьдин инсанрихъ галаз ацукьрай». Ярагъ Мегьамедан вязерилай наразибурни авай, ахьтинбуру чпин наразивал винел акъудзавачир, ам рикӀе хуьзвай. Савадлу инсанриз чир хьанвай: ярагъвиди вичин вязерик Мегьамед пайгъамбардин тӀерикъатдиз хас тушир лишанар, фикирар кутазва; ада мусурманриз азад хьуниз, азадвал хуьниз эвер гузва. Им Аллагьдиз ва адан пайгъамбардиз аси хьун жезвай. Амма асибуруз чпин фикир ачухдаказ, цӀийи муьршуьддин чинал акъвазна, лугьудай фус авачир. Садаз кӀанз, кьведаз такӀанз, Ярагъ Мегьамедан хсуси тӀерикъат арадал къвезвай.
Мегьамед, шаксуз, бинедилай акьуллу, камаллу ва гзаф кӀелнавай, зат авай инсан тир. РикӀиз чими буй-бухахдилай ва ширин ванцелай гъейри, адаз тӀебиатди камаллувал, амалдварвал, инсанрин хесетрай кьил акъуддай ва абурун фикирар кӀелдай алакьун ганвай. Инсанар вичин чӀалал гъун патал, абур дуьз рекье тун патал ярагъвидиз, исламдин рекьелай гъейри, белки, маса рехъ акунач. Муьршуьдди сухтайриз, жемятдиз чирзавай:– Жува ийидай, тамамардай лап зурба кардилайни Аллагьди ви гунагьрилай гъил къачун виняй я. ГьакӀ хьайила, за жуваз лугьузва: «Аллагьдин къуват икьван чӀехиди хьайила, яраб зи гунагьар гьикьван гзаф ятӀа?». ГьакӀ хьайила, за, гьар капӀ куьтягьайла, ЧӀехи Аллагьдивай зи гунагьрилай гъил къачун тӀалабзава. Дин патал телеф хьайибур кьейибурай гьисабмир, абур виридалайни гзаф женнетэгьлияр я. Жуван азадвал патал кьиникьни еке гъалибвал я! Маса сефер ярагъвиди лагьанай:– Фекьияр, маллаяр, имамар буьркьуьбур, виликай еб кьуна, тухудайбур хьун лазим туш, абур экуьбурун кӀвенкӀвечияр хьун лазим я. Инсандин къиметлувал ам масадалди эвез тахьуникай ибарат я. ИкӀ хьайила, алим итим хандин патав фин герек жезвач, хан алимдин патав къвезва. Итимрин арадай Мегъв къарагъна, ада гьарайна:– Дуьз я, чан эфенди! Зун фадлай ви рекье авайбурукай сад я. Инсанар чпин руьгьдин регьбердихъ галаз, гагь Мегьамед стха, гагь Малла Мегьамед, гагь МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИ, гагьни Муьрьушьд Мегьамед лугьуз, еке гьуьрметдалди рахазва.– Бес вун, Малла Мегьамед, Сурхай хандин патав Яхул шегьердиз вучиз фенай? – жузуна Къиблета. Муьршуьд, кӀеве гьатайди хьиз, КИСНА.«ЯРАБ Мегьамед стхади вуч жаваб гудатӀа?» – Уьсейдеран рикӀиз тади гузва.– Заз Аллагьдин патай гьахьтин эмир атана, – лагьана Мегьамеда. Залдилай залан нефесар алахьна: динэгьлли инсанриз чпин муьршубьддин чӀалахъ тежедай ихтияр авачир.
Муьршуьд Мегьамед аял чӀавалай дамах гвачир инсан тир: ам авам, кесиб, зайиф юлдашрин, хуьруьнвийрин дуст жедай, абурун тереф хуьз алахъдай… Къуншидикай, таниш алимдикай, заридикай, фекьидикай, абур вичелай вине кьуна, рахадай. Сухтайри медресада чпин муллимдин шиирар кӀелзава. Ада Ахцагь Мирзе Алидиз бахшнавай шиирдихъ ихьтин кагъаз АКАЛНАВА:«И къасыда кесибрикай кесиб Ярагъ Мегьамеда чи магьалра авай зурба алим, гзаф илимар дериндай чидай арифдар, чӀехи шейх, инсанар дуьз рекьяй тухузвай имам, ишигълу гъед, инсанрин умудар, мурадар мукьувай чидай, ислам михьи хъийиз алахънавай, ЧӀехи Аллагьдихъ рикӀивай инанмиш, масан стха Ахцагь Мирзе Алидиз ракъурзава». Ахцегьай хтай жавабдин чарче мадни гзаф тарифдин гафар авай: абур Ярагъ Мегьамедаз талукь тир. Мирзеди эхирда кхьенвай: «Заз, чан стха, женнетдин нур авай ви чин акваз, ви ширин суьгьбетриз яб гуз кӀанзава. Вахъ тамарзу инсанрай чи жуьмя мискӀин ацӀанва, Ша, илиф чи ТӀури шегьердиз». Спелрик хъвер акатна, Малла Мегьамеда фикирна: «Им чна чи тарифарун хьана хьи… Заз икьван тарифар къвезвач, за кхьей тарифдин гафар Мирзедиз къвезва». И фикир ада сухтайризни раижна.
КӀвализ хъфейла, Малла Мегьамед дустуниз мад са чӀал кхьиз ацукьна. ФАГЬУМ-ФИКИР авуна, вилерикай дустунин чин карагиз, лацу чарчел са-са гаф кхьена:
Дерин гьуьлуьз ухшар авай алимдин чӀалар Агакьна зав – нурарикай хранвай цӀарар. ЧӀехи алим я и цӀарар кхьейди цӀалцӀам, Хуш атиррин юкьва авай Ахцагьай я ам. Ял акъадарна, зариди давамарна: И устаддин зурбавилиз гьич авач кьадар, Пехилдайди, гьейрандайди язва гьар са цӀар. Гьар гьарфуна куьтягь тежер жем хьанва камал, КӀелзавайдаз къалуз чпяй ракъинин жамал. Мад ял яна, Аллагьдихъ элкъвена, кхьена: Даим рикӀе Аллагь авай кас я ам къени, Ребби, адаз гьуьрмет ая, ви рикӀиз кӀани!
«Куьтягь! – хиялдай малумарна. – Ваъ, са бейт кхьин хъувуна кӀанда: Мирзедикай за хьтин фикир тийизвайбуруз насигьат хьуй». Чарчел ихьтин бейт хтана:
Адан фикир кваз такьадай хьайитӀа са кас, За кьада ам кӀур гудайди вичи незвай фаз.
Чарчел хьанвай цӀарар кӀел хъувуна, сад-кьве гаф дегишар хъувуна, фикирна: «Гила жуван рисалат дустуниз ракъурайтӀа жеда». Ярагъ Мегьамед гзаф алимрихъ, зарийрихъ, маллайрихъ галаз дуствилин, хванахвавилин, алимвилин, заривилин, сиясатдин алакъайра авай: мугьмандиз физвай, чарар ракъурзавай, багъдин паяр агакьарзавай… Чарара, рахунра гьардаз са хуш тӀвар гузвай, вичин рикӀин гегьеншвал тирвал, кьакьан дережа къалурзавай: Мирзе Али – ракъини жамал авайди, СФИ-ЭФЕНДИ – чина Эренлердин нур авайди, Рухун Али – алимрин гимичи… яз гьисабзава. Анжах эхирдай, девирдин шииратдин адет хвена, гьуьрмет ва дамахсузвал къалурна, са вич, шиир кхьей кирам, кесибрин кесиб хьиз раижзава. Анжах ярагъвидин чарар, шиирар агакьзавай алимри, зарийри, мазанри, дустари икӀ фикирзавачир. Абуру чпин жавабдин чарара, шиирра Муьршуьд Мегьамедан вири дережаяр къалурзавай. Сухтайри Миграгъ СФИ-ЭФЕНДИДИ муьршуьддиз бахшнавай шиир кӀелзава:
Ярагъ Мегьамед – экуьн нурлу гъед, Михьи ниятрихъ къалурзавай рехъ. Ярагъ Мегьамед, – вун я чи умуд, Халкь азадун патал хкажнавай гъуд. Эй, цавар-чилер, эй, Аллагь куьбер! Мус хьурай секин чи алпан чилер?!
– Им гьикьван зурба чӀал я?! – жегьилар тажуб хьанва. – Гьар са гаф чи муаллимдиз, гьайкал хьиз, кьазва. Ша, чна ам хуралай чирин, – са-са бейт кӀелиз, эзберзава.– Ихьтин чӀалар Ярагъ Мегьамедав гьар юкъуз агакьзава, – лугьузва Селим муаллимди. – Чи Муьруьд Мегьамедан тӀвар-ван халкьарин арада, мехъерикай хабар гузвай зуьрне-далдамдин «Экуьн ярар» хьиз, ЧКӀИЗВА.…УРУСРИ са куьруь вахтунда Лезгистанда аламдин, илимдин, географиядин, яшайишдин жигьетдай са кьибледин гьукуматди тавур кьван кӀвалахар авуна: тӀебиат чирна, дагъларин кьакьанвал, вацӀарин яргъивал ва церин гурлувал тайинарна, хуьрерин арайра авай мензилар ва жемятрин кьадарар, диши-эркек чара-чараз тестикьарна, мецин эсерар кӀватӀ хъувуна, картаяр чӀугуна, абур газетриз ва ктабриз акъудна. РагъэкъечӀдай патан Къафкъаздин 1728-йисан картадал сифте яз латин гьарфаралди Каспий гьуьл ва кефердихъай кьибледихъ пуд тӀвар – пуд мулк, пуд гьукумат, пуд уьлкве: Дагъустан, Лезгистан, Ширван – къалурнава.– Ибур, балаяр, арабрин кьушунри чи ватан, Алпанистан, чукӀурайла, арадал атанвай гьукуматар я, – лагьанай муаллимди сухтайриз. Лезги савдагарриз, сиягьатчийриз, алимриз, сухтайриз дуьньядин гзаф пипӀерихъ галаз алакъаяр авай… Ярагърин кимел Къагьирдикайни Истамбулдикай, Меккедикайни Мединадикай, Тебриздикайни Тегьерандикай, Бухарадикайни Самаркъандикай, Аштерхандикайни Къазандикай, Маскавдикайни Петербургдикай… суьгьбетар физвай. Анрай алвериз гъизвай ва базардал алай парча-чарадикай, къизил-гимишдикай, чай-шекердикай, къаб-къажахдикай, абурун къиметрикай, абур квехъ дегишар жедатӀа, хабарар гудай… Мехъерардай яшдиз атанвай, кӀандай рушарик лишанар квай жегьилри хзанрик тӀветӀ кутадай. Вини Ярагъ шегьердиз элкъвенвай. Анжах… Зулум артух хьанвай… Хандилай гъейри, лежберри урус кьушундизни къуллугъна кӀанзавай. Аскеррин командирри чпиз яб тагай, бигердиз экъечӀ тавур, балкӀанриз векьер тагай тавур инсанриз жазаяр гузвай. Акси женгиниз къарагъ тийизвай фекьи-фахрадикай, маллайрикай инсанриз хъел къвезвай, абур диндин къуллугъчийривай яргъаз жезвай. Чинлай атӀана лугьузвай:– Куьне, ханарини беглери хьиз, хашпарайрин жидайризни тупариз рей гузва. Ихьтин шартӀара маса сиясат кӀанзавай. Мегьамеда фикирзава: «Муслим, мусурман араб чӀала секинзавай, яб гузвай, муьтӀуьгъ лагьай гафар я. Эхь, чун Аллагьдиз ва адан пайгъамбардиз муьтӀуьгъ я… Бес чун ягъийризни, гавурризни муьтӀуьгъ жедани? Ваъ! Садрани? Бес ягъияр атана жуван гьалаллу хуьре ацукьайла, чна абурун вагьши амалар эхдани? Бес вучда? Абур алудна, квадарна кӀанда… ГьикӀ алудда? ГьикӀ квадарда?!» Мегьамедан рикӀел дин, тӀерикъат галачиз са рехъни къвезвачир: абурун, ягъийринни халкьдин, къуватар сад тушир. ТӀерикъатдини гуж ишлемишуниз эвер гузвачир. Вучда? Жаваб муьршуьддиз жагъанва, анжах ван акьалтна лугьуз жезвач… Фад я, гьазурвал авач… Ярагъдал жасусарни хьанва… Мегьамеда лагьай гаф, авур кар ва фейи чка пака Аслан хандиз хабар жезвай, адани урус генералрив агакьарзавай. Вичи гьинал низ вуч лагьанатӀа Мегьамедалай хандиз хъсан чизвай… Малладин рахунар урус чӀалаз элкъуьрзавай, абур сад-вад йикъалай ТӀифлисдин газетдиз акъатзавай. Хуьре сад лагьай жасус чавуш КӀуфай тир, вичикай мижевир хьайила,
ада йикъа садра хандин сарайдиз чукурзамач. Адан эвез гила хандин патав Къиблет физва: ада вичиз Мегьамедакай душман кьунва, Аслан хандикай – дуст. Ам вичи авур кардал рази я: гила, гьич тахьайтӀа, адан руфун тух хьанва, намусдикай фикир тавуртӀани жеда; руфун ацӀанвани, элекьнавани къуншидиз аквазва, намус – садазни аквазвач. Муьршуьд Мегьамеда вичи ибадатзавай рекьик-тӀерикъатдик дегишвилер кутазва, дегиш гаф лугьун тавуна, халкьдик женгинин руьгь кутазва.
Вини Ярагъдал къумухъви ЖАМАЛДИН-ЭФЕНДИ атана… Ханди ам мад Мегьамед секинариз ракъурнава… Жамалдин вич тӀерикъатчи хьанва, ада гила Сурхай хандикайни тӀерикъатчи ийизва. Кьве алим, мет-метӀе туна ацукьна, сада-садаз цӀийи хабарар гузва, ширин сугьбетрик ква. Дагъустанда тӀерикъат гегьенш жезва, и кардик Жамалдинан чӀехи пайни ква. Ам муьршуьддилай рази яз, анжах ам алай рекьелай са чӀарни юзуриз тахьана, хъфена. Муьршуьд сухтайрин, муьруьдрин вилик экъечӀна, абурухъ галаз, буба хьиз, регьбер хьиз, рахазва. Сухтайрин четин суалри муьршуьд халкьдин тарихдиз, инанмишвилериз, динриз гьахьуниз мажбурзава. Муьршуьддин суьгьбетрай авам жемятдиз гзаф месэлаяр малум жезва, абурун вилер ачух жезва, бубайри кьисаяр рикӀел хквезва. «Чи махар, кьисаяр къундармаяр туш кьван, абур хьайи крар я кьван», – лугьузва Бункьа.…Арабар къведалди Лезги чилел маса динар: гъуцарин дин, зартӀишан дин, чувудрин дин, хашпарайрин дин хьана… Ислам дин кьабулна, агъзур йис алатнаватӀани, лезги халкьин бейнидай гъуцар акъатзавач: кӀеве акӀайла, абурун тӀварар кьазва, абуруз ибадатзава, абурувай гагь рагъ, гагь марф, гагь сагъвал, гагь бахт тӀалабзава… Гъуцариз исламдин мискӀинрани, имамриз ван къвез-къвез, абуру гунагькаррин сиверилай яза-ватӀани, ибадатзава… Гъуцарин тӀвар абур кӀватӀ жеда лугьудай дагъдилайни алуд жезвач: адал Шалбузан тӀвар эцигна, адан кукӀва Пир Сулейман кучукна… ЯтӀани Гъуцарин тӀвар алатзавач: чӀехидани гъвечӀидани Гъуцарсув лугьузва… «Им вуч аламат я?! – жегьил алим, зари, фекьи тажуб жезва. – Яраб а гъуцар гьихьтин аллагьар тиртӀа? – Гьисабиз эгечӀна: – Атар, … Абур гьиниз хьанатӀа? Гила аматӀа? – Вичи жаваб гана: – Инсанрин рикӀера ама хьи… Астафируллагь! Шаклувал авуна, лагьана, заз гунагь тахьурай… Астафируллагь!» Мегьамед гьуьрмет-хатур, мал-девлет авай хзанда чӀехи хьана. Адаз къуншийрал алай аяларни вич хьтин шартӀара яшамиш жезвай хьиз авай. КӀвачи чил кьуна, куьчедиз экъечӀна, таяр-туьшерихъ галаз кат-калтугдай яшариз акъатайла, акуна: къуншийрин аялриз тухдалди недай фуни жагъизвач, я алукӀдай партални авач… Хандин кьакьан пару галай кӀвалерай гьамиша инсанар шехьдай ванер къведай… Мегьамедан гъвечӀи такабур рикӀе аксивилин сифте цӀукӀ куькӀвенай – ам вичин юлдаш аялар гишила, кьецӀила ва мекьила тазвай инсанрилай, абур вужар ятӀани чин тийиз, нарази хьана, абурун къаралтуйриз аксивал авай вилерай килигна. Аксивилин гьисс, фикирар, мурадар ва умудар Мегьамедан рикӀе явашяваш гужлу хьана. Са йис алатайла чир хьана: вич хьтин фикиррал гзаф инсанар ала. Ахьтинбурун жергеда адан буба Исмаилни ава, ада мискӀиндиз такьат квай мусурманри садакьа яз гъайи фу-къафун, яр-емиш, магьсул кесибриз, етимриз пайзавай… РикӀел хквезва: лап фад, аял чӀавуз… Са сеферда Исмаил бубади хуьруьн аялриз садакьа пайзавай. Мегьамед бубадин патавай
акъвазнава. Ам, кьве сас экъисна, вичин бицӀи пацаралди таниш аялриз артухан кӀус-тике хгуз эгечӀнай. «Заз сифте яз садакьа гаф, кӀеве авай инсанриз куьмек гун бегенмиш хьанай… Къунши аялриз артухан кӀус-тике гайила, жува са зурба кар авур кьван шад жедай». Куьгьне динар къвез Мегьамедан туьтуьна акӀизвай… МискӀинра, кимерал хабар кьазвай суалризни адавай тамам жавабар гуз жезвачир… Ам, шейхерин адет тирвал, йифиз кӀваляй экъечӀна тамуз фидай, са кӀанчӀунал фикирариз ацукьдай: ам рикӀяй Мегьамед пайгъамбардихъ галаз рахадай, суалар вугудай, жавабар къачудай… Муаллимдин секинвал хуьзвай, адан гьар са гьерекатдал, ишилтадал вил алай сухтаяр кьуд патахъай пакамалди ацукьна жедай. Са сеферда Мегьамеда йифен къайи шагьвар къекъвезвай тама Аллагьдивай жузуна: «Я ЧӀехи Аллагь! Зун вахъ кӀевелай инанмиш муъмин инсан я. Чилер, цавар, инсанар, гьайванар, къушар, набататар – вири Вуна халкьна… Вирини са-сад, са жуьре, са жинс халкьнава… Бес инсанриз герек, абуру ибадатзавай динар са шумуд жуьре вучиз халкьна? Чун, мусурманар, гъуцарихъ, заратӀишрихъ, буддайрихъ, чувудрихъ, хашпарайрихъ галаз сакӀани кьазвач эхир…» Мегьамед, эрчӀи япухъ гъил акална, яргъалди ЧӀехидан жавабдал вил алаз ацукьна… Амма… са жавабни хтанач… Анжах яргъай хьиз… Гуьлгер вацӀун лепейри лерш-лершдай зайиф ванер къвезвай… Мегьамед экв ачух жедайла къарагъна, хуьруьз хтанай, са вил ахварна, вилерин аживал рекьизни тахьана, мискӀиндиз кпӀунал фенай… Муьрщуьд Мегьамедаз чизва: Гьарабистанда, Иранда, вичин ватандани тӀерикъатдиз акси Ахцагь Мирзе-Али хьтин алимар, эфендияр ава. Абурун фикирарни вири бегьемсузбур я лугьуз жедач. Анжах Мегьамедаз тӀерихъатдин рехъ хуш я, ада сухтайриз, муьруьдриз ва жемятдиз тестикьарзава: «Азадвал къазанмишун патал чаз маса рехъ авач». Ярагъ Мегьамедаз мад cа месэлади гьич секинвал гузвач. Ада вичи-вичикди веревирдерзава: «Ислам – мусурманрин дин… ТӀерикъат – исламдин кьилин рехъ, Мегьамед пайгъамбарди хкянавай рехъ … Шаригьат – мусурман диндин истемишунар, мусурманди амална кӀанзавай вири къанунар ва адетар… Чахъ чи халкьдин къанурар ва адетарни ава… Абур, кьве жуьре къанунар ва адетар, санал гьикӀ ишлемишин? – фагьумзава Ярагъ Мегьамеда. – Абур гьамиша сад-садахъ галаз кьазвач эхир?!… Гьавиляй шаригьат алпан халкьари рикӀяй кьабулни ийизвач… Бес вучда?! – Адаз Кьуръандин вири истемишунар кьилиз акъуддай рекьер жагъизвач, мад фагьумзава, ихьтин фикирдал къвезва: – Гьар са марекатдал лагьана, рахана кӀанда… Инсанар гъавурдик кутуна кӀанда… Исламдин гьар са истемишун зикирун – эзберун, тикрарун герек я…» Малла Мегьамеда вичин фикирар, мурадар, къастар кьилиз акъудзава: ам сухтаяр, муьруьдар галаз РагъэкъечӀдай патан Къафкъаздин хуьрериз, шегьерриз физва, халкьдихъ галаз мецелди рахазва…
2 Муьршуьд Мегьамед, вичин чӀехи дережадизни килиг тавуна, сухтаяр галаз хуьрериз, шегьерриз физва: вилик амаз хабар ганвай дустариз элифзава, мискӀинра ва кимерал рахазва. Адавай ихьтин везифа – жемят чӀалал гъун – маса касдал гьелелиг ихтибар жезавач. Ам мад сефер Ахцегьиз фена, Мирзе Алидиз мугьман хьана, жуьмя мискӀинда рахана:– САЛАМ-АЛЕЙКУМ, пара гьуьрметлу, пара масан мусурман стхаяр ва вахар!
– марекатда са дишегьлини авачтӀани, ада гьар сеферда мусурман стхайрихъ галаз мусурман вахарни рикӀел гъизва. – ЧӀехи алим Мирзе АЛИ-ЭФЕНДИ! Яргъал хуьрерай атанвай СФИ-ЭФЕНДИ, ШИНАЗ-ЭФЕНДИ… – Самур магьалдин эфендийрин тӀварар кьуна, – куьн акун, квехъ галаз суьгьбет-сала авун фадлай зи рикӀин мурад тир. Ахьтин югъ чаз ЧӀехи Аллагьди, – салават гъана, – кьисметна… Куьн, стхаяр, гьар сад са хуьруьн имам, фекьи, къази, кавха, медресадин иеси-алим, ана тарс гузвай алим-муаллим, жемятдин арада гьуьрмет-хатур авай инсан я. Куьне ихьтин месэлайриз фикир гана кӀанда, – вичин рикӀ алай насигьатар тикрарна: – Куьне куь рикӀяй лукӀвал акъуд! Ам квадра! Гьар сад са къагьриман хьухь! Жуван ватан, жуван халкь ягъийрикай азад ийидай игитар хьухь! Халкь азадвал патал женгериз гьазур ая!– Дуьз гаф я, чна ви фикирар халкьдив агакьарнава, мадни агакьарда, – лагьана СФИ-ЭФЕНДИДИ. – Чун гьазур хьанва, вилер ви эмирдал ала.– Вун акунал зун лап шад я, СФИ-ЭФЕНДИ, – лагьана муьршуьдди. – Вун, ви хзана, хуьр-кӀвал гьикӀ ава?– Хъсан я, самсамвийри ваз саламар ракъурнава.– Сагърай чеб. Зи рикӀел куь викӀегь кьегьалар, булахрал хьайи суьгьбетар алама… Ахцегьрин медресада кӀелдай йисара Мегьамеда сухтайрин арада зарафатарни ийидай. «Эй, ирид йисуз диндал татай Самсам, – эвердай ада Сфидиз. Мирзе-Алидивай къачуна, «АХЦАГЬ-НАМЕ» улуб кӀелна, адаз ирид йисуз хашпара диндал акъвазай муграгъвийрикай хабар авай. «Я Мегьамед стха, зун Муграгъай туш, Йигулай я» – лугьудай Сфиди. «Ви паб гьинай я?» – хабар кьадай. «Муграгъай». «Паб гьинай ятӀа, гъуьлни гьанай я».– Гила вун Вини Ярагъдилай туш ман, Мегьамед стха? – жузуна СФИ-ЭФЕНДИДИ.– Туш, стха, зун Гатункъарай я, – муьршуьди гьасятда вичив вугай суалдик квай зарафат кьатӀана.– Хъсан я, ви тӀерикъатди чак руьгь кутазва, – СФИ-ЭФЕНДИ муьршуьддин жавабдилай рази хьана.– Малла Мегьамедан вири гафар дуьзбур я, – лагьана Мирзе-Алиди, – АН-ЖАХ… Вичин дуст вичиз акси тирди чиз, Малла Мегьамеда жузуна:– Анжах вуч, гьуьрметлу Мирзе АЛИ-ЭФЕНДИ? Жуван фикир жемятдиз ачухара, – тӀалабна. Мирзе Али къарагъна, сифте мугьмандихъ, ахпа жемятдихъ элкъвена, вичин фикир лугьуз эгечӀна:– Гьуьрметлу стхаяр, чи чилер кьунвай ягъияр гзаф къуватлу я… Абурув гвай яракьар: жидаяр алай тфенгар, кьвед-пуд версинай язавай тупар чаз ахварайни акурбур туш… Чна урус кьушун хуьруьз ахъай тавурла, Хкемай ягъай тупуни ахцегьвидин кӀвал чукӀурна… Айвандик чхрадал гъалзавай къаридин са гъилни галатна. Чавай гьахьтин тупарин аксина женг чӀугваз жедани?! МискӀинда, яд атӀай регъве хьиз, секин хьана.– Чак женгчи руьгь хьайила, чаз яракьарни, тупарин жагъида, – жаваб гана Малла Мегьамеда. – Итимдик сифте руьгь кӀанда, ахпа – яракь. Яракь викӀегьдавай ишлемишиз жеда.– Ярагъ Мегьамеда дуьз лугьузва, – ахцегьвийри Малла Мегьамедан тереф хвена. – Итимдик сух кӀанда!– Зи тереф хвейибур сагърай, – лагьана ярагъвиди. – Тереф техвейбурни сагърай, – хъверна. – Инал са кас киснава… Ша, чна хабар кьан: МИРЗЕ-АЛИ-ЭФЕНДИ, вуна чаз вуч рехъ къалурзава? – жузуна вичин камаллу дустунивай.– За? За ислягь рехъ ишлемишун теклифзава. Нубат авачир регъве кьил
хамир, лугьуда. Нубат авачиз къал акъудна, жуван кьил хаз тун хъсан туш, – Мирзе– Алиди вичин жаваб мисалралди куьтягьна.– Ягъийриз чахъ галаз меслятариз кӀан жедани?! КӀан жеч эхир, гьакӀ хьайила гужуниз гужуналдли жаваб гана кӀан жезва. Бубайри лугьудайвал, яракьдиз яракьдалди жаваб гуда, – Мегьамедани мисалдалди жаваб гана – Женгериз гьазур хьана кӀанда. Халкь къарагъардай вахт чна ахпа лугьуда. Малла Мегьамедан фикирар сухтайри Къара-Куьредин, Макьарин, Миграгърин, Мискискарин, МихетӀрин, Хуьруьгрин, Шиназрин ва маса хуьрерин жемятрив агакьарна. Пуд лагьай юкъуз агъадихъай атай карвандихъ галай жегьилди чӀуру хабар гана:– Вини Ярагърин хуьр урус аскерри элкъуьрна кьунва!– ГьикӀ?! Мад жегьилдивай Малла Мегьамедан са суалдизни жаваб гуз хьанач, анжах вичиз рекье акур гьаларикай суьгьбетна. Агъадихъай атай яшлу карванчиди лагьана:– Урусрин кьушунри агъадихъ галай рекьер, гирвеяр кьунва, ЛукӀарик, КайикӀеледал, Мамрачрик, ХенжелкӀеледал яракьлу дестеяр акъвазарнава, хуьруькай зун рахазвач, элкъуьрна кьунва. Ярагъ Мегьамедан рикӀиз пис хьана. Ада вичин гьал къалур тавуна, Мирзе Алидивай жузуна:– Ихьтин дуьшуьшда бес чун гъилер куьрсарна акъваздани, я стха?– Гъилер куьрсарна ваъ, меслятдалди рахада ман... Урусрин аскерри секин инсанрик хуькуьрзавач…– Ягъияр чахъ галаз мецелди рахаз атанва ман?! – Мегьамеда зарафатдин яни, ягьанатдин яни, къаб алай хьтин хъверна. Мирзе Алини кисна акъвазна. Ярагъ Мегьамеда хурал гъил эцигна, вич секинарна. Ам, «Я, Аллагь, вун куьмек!» лагьана, вилик гъанвай балкӀандал хкаж хьана муьруьдринни сухтайрин юкьва аваз, арандихъ рекье гьатна.… Вини Ярагъдал итим текьей йикь ала: вири халкь куьчейрал ала, дишегьлияр шехьзава, итимри гапурар акъуднава; урус аскерри я хуьруьз, я хуьряй са касни ахъайзавач; хуьруьн иесийри кьушундин чӀехи офицердихъ галаз рахунарзава, абур са меслятдал къвезвач… КЪАЛМА-КЪАРИШДИН себеб ихьтинди хьана: са урус аскер квар гваз булахдал яд гъиз физвай рушахъ галаз рахана, ада жаваб тагайла, аскерди рушан гъил кьуна, ялна; рушай гьарай акъатна, квар чилел аватна, аскерди гъил ахъайнач, руша адан гъилиз иви акъатдайвал кӀас гана, аскердайни гьарай акъатна; абурун куьмекдиз са патахъай рушан иесияр, муькуь патахъай аскерар кӀватӀ хьана: къал-къине, гъуд-капач арадал атана… Жидаяр алай яргъи тфенгар гвай аскеррин хура са затӀни гвачир инсанривай акъвазиз хьанач: абуру кьулухъ чӀугуна… Хуьр секин тежез са гьафте жезва… Муьршуьд сагъ-саламатдиз хтайла, инсанрин рикӀериз са тӀимил кьванни регьят хьана. Дишегьлийри гьарайзава:– Я Муьршуьд буба, вуна чи хуьрелай ягъияр алуд тӀун!– Секин хьухь, – Мегьамед балкӀандилай эвичӀна, таржумачи жагъурна, офицеррин патав фена, рахана:– Вири рекьер куьне кьуна, чавай булахдилай ядни гъиз жезмач! Им вуч сиясат я?! Инсанвал амачни?! – хъел кваз жузуна. – Дяве жагъурзавани?!– Ваъ, садай са тахсир акъатна, адаз чна жаза гуда, – чӀехи офицерди эмир гана, вири аскерар барзадал хъфена. Итимар куьчейрал, кимерал кӀватӀал жез, гьарда са фикир лугьуз, чкӀизва.– Им эх жедай, кьиле фидай кар туш! – къужайри кьилер галтадзава.
– Ягъияр тергна кӀанда! – лугьузва уьзденри.– Абур чна тергда! – гьарайзава жегьилри. – Чаз ихтияр це!– Акъваз, акъваз, – абур Бункь бубади секинарзава. – Гьахьтин югъни къведа. Вири хуьр аквадай кӀунтӀал са десте итимар: ягъийрин офицерар ва ярагъвийрин векилар акъвазна, къалин суьгьбетрик ква. Абурун арада Александрни ава. Дамах гваз кьилер цава кьунвай офицеррин вилик Аслан хан, кавха, фекьияр, вилер чиле туна, акъвазнава: абуру гагь чӀехи офицердиз, гагь таржумачидиз яб гузва ва гьар са гафунихъ галаз разивилин лишан яз «эхь» лугьузва. Абурун мешвератрик Малла Мегьамедни экечӀнава. Ада, рикӀел Мирзе– Алидин меслят хтана, фикирзава: «Инал меслят герек я, чун садни женгиниз гьазур туш». Малладин вилик Александр атана, салам гана, арада таржумачи аваз, са шумуд хъуьтуьл гаф лагьана, вичик тахсир квайда хьиз, икрамна.– Чун азад яз вердиш хьанвай халкь я, – лагьана Мубршуьд Мегьамеда урус офицерриз. – Чи халкьдихъ жуван такабурвал, жуван намус, жуван адетар ава… Рушан, папан, дидедин гъил кьадай садазни, жуван багърийрилай гъейри, са ихтиярни авач. Куь аскер еке тахсиркар я, адаз еке жаза къвезва… Тахсиркар чпин гъиле гьатдалди, адаз жаза гудалди секин тежезвай жемят гьахъ я…– Вун акьван векъидаказ рахамир,– лугьузва ханди Мегьамедаз.– Чи аскердиз куь адетар чизвачир, – лагьана чӀехи офицерди, – гьавиляй адавай хатадай рушал гъил вегьин хьана. Ада, вичин хер хьанвай гъилизни килиг тавуна, рушан бубадивай багъишламишун тӀалабна. Адаз чнани туьмбуьгь авуна, амай аскерризни чкадин ислягь, зегьметчи инсанрихъ галаз къал-макъал тавун тапшурмишна. Ярагъ Мегьамедан рахунри хуьр, урус кьушундин десте секинарна: абур, меслят хъхьайбур хьиз, чара хьана, чпин везифайрал машгъхул хъхьана. Хуьр секин яз аквазва, амма хер цӀийи я: азадвал къакъатзавай инсанрин нефесар дар хьанва, абуру гапурар хци ийизва. Мегьамедаз санал кьарай къвезвач, ам хандилай, фекьийрилай, вичин пешедин юлдашрилай, гзаф нарази я. Ханари гьасятда урусриз рей гузвай ва кесиб халкьдиз мадни гзаф азият жезва. Ханарин гьукум урус пачагьдин штикӀ алай тфенгрини тупари хуьзвай. Мегьамедавай абурун усал, алчах амалар, гьахъсузвивлер эх жезвачир: ам такӀваз-элекьзавай, анжах… женгиниз экъечӀ жезвачир: «Вуж галаз экъечӀин?! Вуч гваз экъечӀин?! Кьилди экъечӀна, са завай ягъийриз вуч жеда?» Хуьре арадал атанвай гьарари Мегьамед исламдин вичиз чизвай рекьерикай пуд лагьай рехъ – тӀерикъат – Мегьамед пайгъамбар фейи рехъ – хкягъунал мадни гзаф мягькемарна. ТӀерикъатдихъ хьанвай ялуни Мегьамедан рикӀелай яргъал хуьреризни шегьерриз фин, мадни чӀехи кӀелер хъувун, диндин, тарихдин ва шииратдин эсерар, ктабар кхьин алудзавай. Мегьамедан вири фикирар, мурадар, къастар тӀерикъатдикай хьанва: «Заз зи фикирдал алай юлдашар герек я… Ханар халкьдивай чара я: абур агъаяр я, чун – лукӀар… Фекьиярни гъавурдик кутаз, жува лагьай рекьел гъиз четин мемлекат я… Абур Аллагьдин лукӀар я: Аллагьдин келимайрихъ инанмиш я… Бес азадвиликай сана са гафни авач эхир… Азадвиликай чун гьина рахан?! Зулумдик квай халкьдин патахъай ни фикир авун лакзим я? И месэла фекьийриз талукь тушни?!.. Рахадайла фекьияр вири Мегьамед
пай-гъабардин невейрикай я, на лугьуди, вири гьарабар Лезгистандиз куьч хьана, аладун-гагьадун хьана, вири инра ама… Лезгистанда авай фекьийри чеб незир алай инсанрин веледар яз гьисабзава… Малум жезва, са зи тухум Мегьамедан невейрикай туш, алпанрикай я… Белки, чи бубаяр заратӀишрикай, белки, гъуцарикай тиртӀа?! ТиртӀа ваъ, тир жеди, тир! Бес абур нерикай хьуй? Цавай аватнач кьван?! – Мегьамедан сивик хъвер акатзава. – Чна ислам кьабулна, эхь, кьабулна, лап хъсан кар хьана… Динди жуван ери-бинре чир хьун къадагъа ийизвач. Гьардаз жуван буба чир хьана кӀанда… Чи Нуьзуьр бубадихъ гьараб тумар акализ зи Исмаил бубадивайни жедай, тапарар авуна, ада вичин хивиз гунагь къачунач… «Чи бубаяр гьарабрикай я, Мегьамед пайгъамбардин невейрикай я», лугьуз, гьарайиз къени геж туш… Анжах… Ихьтин тапарар низ герек ава? Гилан чи фекьияр, зун инанмиш жезва, хашпара пачагьдиз икрамиз гьазур жезва… Гьазур я… Эхь, чи фекьиярни, ханар хьиз, вуж гужлу ятӀа, вуж девлетлу ятӀа, гьадан чухвадал капӀиз гьазур, кьве чин алай, намус кьери инсанрикай я... – кефияр чӀур хьана. – Гена чи лежберар, бичинчияр, чубанар, нехибанар сагърай… Гьабурук намус ква… Завай гьабурал юкь вегьиз жеда, – чиниз нур ават хъувуна. – Гьабур галаз зун тӀерикъатдин рекьяй фида».
Лезги вилаятра халкьдин гьалар къвердавай залан жезва: чилерин са пай Урусатдин кьушунрин дестейри кьунва; агьалийри гьар йисуз ханариз беглериз ва мискӀинриз гана кӀанзавай харжарин ва абуруз гьавая авуна кӀанзавай кӀвалахрин кьадар кьве сеферда артух хьанва: гила гьахьтин къуллугъ ягъийризни авуна кӀанзава. Зулум эх тежезвай инсанрин аксивал артух жезва, къал-макъал акъатзава, ягъунрал-кьиникьрални къвезва. Муьршуьд Мегьамедал гуж ала: югъ-йиф фикирарзава; алимриз, маллайриз, имамриз чарар кхьизва; ягъийрин кьушунри вири рекьер-хуьлер кьадалди вичин сирдашар акваз, халкь женгиниз гьазуриз тади къачузва. Ам мад ва мад, эквеба ва чинеба Лезгистандин, Дагъустандин ва Ширвандин чӀехи хуьрериз ва шегьерриз физва. Ада жуьмя мискӀинра, имамда акъвазна, кпӀарзава, ахпа вязер кӀелзава. Адан гафар, фикирар, насигьатар сухтайри яргъал хуьрерин, шегьеррин жемятрив агакьарун адетдиз элкъвенва. И сеферда Ярагъ Мегьамед Эмирали галаз Кьулан вацӀалай элячӀна, кьибледихъ атанва: Аламда, Худата, Манкъулида, КцӀара, Хьиле, Яргундал… рахана. Яргундал мугьманриз са кӀвалин дакӀардай рушари лугьузвай манидин ван атана: Кьулан вацӀал кьул вегьена, Адан винел гьикӀ къекъведа? Къвед хьтин яр, ваз тахьайтӀа, Зун дуьньядал гьикӀ къекъведа?– И мани заз талукь ятӀа? – жузуна Эмиралиди.– Кьулан вацӀалай элячӀдайвал чалай Яргунрин рушариз хъсан чида, – лагьана муьршуьдди. Ада вичин суьгьбетра, эвергунра са бязи фикирар, Кьуръандин сураяр, пайгъамбардин гьадисар, халкьдин мисалар, малуматар тикрарзава ва абур вучиз тикрарзаватӀа яб гузвайбур гъавурда твазва:– Зун ихьтин гафар тикраруниз мажбур жезва: ягъияр атана гьаятдал ала, куьн къулав секиндаказ ацукьнава. За куьн ахварай авудзава, – вичихъ галай муьруьдриз тамашна, алава хъувуна: – Чна куьн уяхарзава!
Куь рикӀел чи пагьливан Шарвилиди, зари Муграгъ Къемера, пачагь Гьажи Давуда, – мад са шумуд касдин тӀвар кьуна, – ягъийриз гьихьтин ягъ-унар кьунайтӀа, абуру гьихьтин гъалибвилер къазанмишнайтӀа аламачни?! Зари Кра Мелика вичин са шиирда «къул хуьз къарагъ» лугьузва. Ингье квез чешнеяр! Муьршуьд лацу сирихар галай дагълариз лап мукьва хьанвай. И сеферда адаз мадни винелди фена, таниш алимрал, эфендийрал кьил чӀугвадай вахт авачир. Анжах Яргунрин багълара рушари кьакьан дагъларикай лугьузвай манийриз еке иштягьдивди яб гана:
Кьакьан сувар мад кьакьан хьуй, Чан Гъуцар сувар! Кьулан вацӀай яд физава, Кьакьан сувар кьулухъ галаз…
– Ихьтин мани чи рушари исламдикайни лугьудай югъ къведа, – умудлу я муьршуьд.– Вун исламдин итим я, ваз гъуцарикай мани хуш яни? – Эмиралидин вил жавабдал ала.– Гъуцарикай манияр заз аял чӀавалай ван хьана, бейнида гьатнава. За ахьтин манияр исламдиз зарар авачирбур яз кьабулзава. Ярагъдал хтайла, ада вич фейи рекьерикай, акур чкайрикай ва инсарикай сухтайриз суьгьбетарна.– ЦӀегъуьл хуьре заз са аламатрин незир алай чка акуна, ам хуьруьн кьилихъ галай «Жегьил пӀир» я. Адан тарих ихьтинди я: цӀехъуьлви жегьилди хуьрел гьужумай ягъийриз кьилди ягъунар кьуна, абур тергна, хуьр хвена, вични телеф хьана… Адан сур пӀир ХЬАНВА.«ЖЕГЬИЛ пӀир» – им чаз къе герекзавай, инсанриз чешне яз къалурдай, чи жегьилриз къагьриманвилин тербия гудай пак чка я.– Гьеле мехъер тавунмаз «Жегьилрин пӀир» зазни акунай, – лагьана Бункь бубади. – ЦӀехъуьлрин базардиз фейила, чун йифиз гьана амукьнай. За квез лугьун: «Жегьилрин пӀир» – ам чи накьварал алай, фекьийринни шейхерин пай квачир, фарсаринни арабрин ни галачир михьи лезги зиярат я.– Гьа булахдилай чи жегьилриз яд гана кӀанда, – лагьана Къиблета.– Адалай чи ПӀирен булах са куьнални усал туш, – Уьсейдер рази хьанач.
1810-йис. РагъэкъечӀдай Къафкъаздин халкьари азадвал патал чӀугвазвай женгер къати хьана. Къубадинни Дербентдин Шихали хан ва Къази-Къумухъдин Нуьгьбег ва кьегьал сердерар, чпин кьушунар кӀватӀна, урусриз акси экъечӀна. Абурун дестейрик Ярагъ Мегьамедан сухтаяр ва муьруьдарни экъечӀна. Урусатдин кьушунар гзаф авай, чебни патрумралди ацӀурдай тфенгралди ва тупаралди яракьлу тир, гьавиляй женгера гъалиб жезвай: дагъвийри кьулухъ чӀугуна. Урусри яваш-яваш цӀийи-цӀийи хуьрер, къелеяр, мулкар кьазвай, гьанрал чпин кумаяр язавай, къелеяр эцигзавай. Ярагъ Мегьамедан рахунри, ада арадал гъанвай гьерекатри гьам чкадин ханарик ва гьамни пачагьдин генералрикни офицеррик еке къалабулух кутуна. Абуру ярагъви секинариз, чинеба адан эхир мурад-метлеб чириз жасусар ракъурзавай. Муьршуьддин тӀвар машгьур жезва, адан медреса сухтайрайни муьруьдрай ацӀузва. Яргъа магьалрай, уьлквейрай атанвай жегьилри Ярагъ Мегьамедан гъилик кӀелзава… Устаддиз Алкьвадар Абдуллагь, Тагьиржал Эмирали, Авариядай
атанвай Къазимегьтамедни Шамил иллаки хуш хьанва. Абурукай вичин рехъ кьадай алимар, халкьдин азадвал хуьдай къагьриманар жедайди аян Я.…КЪАФКЪАЗДА гагь са магьалдай, гагь маса магьалдай къалар акъатзава. Са йисуз урусриз аксина СУРХАЙ-ХАННИ экъечӀна… Арадал са затӀни атанач. Пачагьдин тупар гвай кьушунди дагъларихъ чӀугуна: Куьредиз гьахьна. Лезгияр аксина къарагъна: Шихидхуьруьн ва Татарханхуьруьн патарив еке ягъунар кьиле фена… Хандин кьушун катна… Гьар юкъуз, гьар кпӀунал ацукьайла ва гьар кпӀунилай къарагъдайла, Муьршуьд Мегьамедан вилик сад -садалай залан, гьялдай рекьер жагъин тийизвай, жемятрин вилер алай, пуд месэла акъваззавай: сад лагьайди, кесибринни ханарин бягьс куьтягьун; кьвед лагьайди, са гунагьни квачир инсанар, мулк авачир лежберар хьиз, лукӀвиляй акъудун; пуд лагьайди, мусурман инсанар девлетлуйринни гавуррин зулумдикай азад авун. Ярагъ Мегьамеда вичихъ галаз Кьуръандин сураяр кӀелиз ва рахаз алакьдай сухтаяр, Албуллагьни Эмирали, Куьредин хуьрериз: СтӀалрал, Курхуьрел, Сардархуьруьз… тухвана. Къе абур Эрехиз, пака Эхвез финн ниятнава. Эрехрин мискӀинда фекьиди суьгьбетзава:– Заз фицякьра Кьасумхуьруьн майдандал Муьршуьд Мегьамед, «Ярагъ ялав» тӀвар акьалтнавай кас акунай. За тадиз фена, адан гъилер кьуна, чанрикӀ авуна, жуван хуш мейилар къалурна… За адаз чи хуьруьз теклифна. Меслят хьайивал, муьршуьд чаз гила-ахпа мугьман жеда… За Цихцел багьа инсандин кӀвачерик тукӀвадай лапаг хкиз итим ракъурнава…– Муьршуьд гьихьтин инсан я? – хабар кьазва эрехвийри.– Муьршуьд Мегьамед, стхаяр, яргъалай виле акьадай кутугай акунрин инсан я: кьакьан шумал буйдин, кьурай лацу якӀарин, еке акьуллу вилер авай, яцӀу ширин ванцелди рахадай… Вилер са тӀимил дакӀунвай, гьатта яру хьанвай: аквадай гьаларай, ада йифериз ахварзавач, гзаф кӀелзава: ам алим, зари я эхир… Рех язавай куьруь спелар ва гьахьтин чуру… Кьилел къацу сарих янавай лацу бармак, къуьнерихъ лацу чергес чухва, юкьва гимишдин мецер куьрснавай чӀул, адахъни магьидин тум галай куьруь гапур… Адан рахунриз вад-цӀуд хуьруьн жемятди, цавай фидай ветӀрен ван къведайвал кисна, нефес кьуна, яб гузвай… Зун, стхаяр, сив ахъайна, амукьнай… Нубатдин сефердай хтана, Мегьамед кӀвале куьсруьдихъ ацукьнава:кӀелзава, кхьизва, фикирарзава… Вич кхьиз агакь тавур чарар Айишата куьтягь хъийизва. «Зи яран бубади вичин рушаз кӀелиз-кхьиз чирна, ажеб кар хьана», -адаз езнеди рагьмет гъизва. Мегьамедан рикӀел хквезва… Ада аял чӀавуз Исмаил бубадивай хабар кьунай: «Я ба, Аллагь бубади инсанар икӀ вучиз халкьнава? Сад масадал пехил яз, сада масадаз зарар гуз, сада масадан мал ЧУЬНУЬХИЗ?..»«АМ гзаф четин суал я. Чидач, хва», – хиве кьунай бубади. – Белки, МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИВАЙ ваз дуьз жаваб жагъайтӀа…» И суалдиз Мегьамедаз жаваб гилалди жагъанвач… Я масадавай хабар кьазни жезвач: сифте регъуь тир, гила кутугнавач… Анжах «вучиз?» кьиле, рикӀе тикрар жезва… И суалди маса суаларни арадал гъизва, абурни рикӀе тикрар жезва, жавабсуз АМУКЬЗАВА.«ГИЛА четин суалар инсанри завай хабар кьазва… МискӀиндиз, Аллагьдин кӀвализ, капӀиз къвезвай, адахъ инанмиш инсанар ава… Абуруз за вуч жаваб гун? За абур гьикӀ гъавурдик кутан?!… Фикирар, суалар, месэлаяр къалин жезва, Мегьамеда вич гьахъ ийидай жавабар, бинеяр жагъурзава: «За инсанриз ачухдаказ, абур гъавурда акьадайвал лугьузва, бубайрин мисаларни гъизва…» Са марекатдал муьршуьдди азадвиликай цӀуладалай гзаф мисалар эзбернай:
– Азад инсанди лув гуда; азад къуш цава жеда; азад тарци фад бегьер гуда; азадди – инсан; къазадди – лукӀ я! Инсанар тажуб хьанай: «Икьван мисалар адаз, Бункь бубадиз хьиз, гьинай чир хьана?!» Меэжлисдал малум хьана: халкьдин манийрихъ, риваятрихъ, мисалрихъ фекьийрин вязерилай еке къуват ава.– Азадвал къазанмишун патал инсандин кьиле акьул кӀанда, – лагьана Мегьамеда. – Чи халкьдихъ акьулдикайни мисалар ава. Абур нивай лугьуз жеда? Кимик гьерекат акатна, гьарда сад-кьве мисал гъана. Абур инсанри сад-садан гуьгьуъна аваз, низ гзаф чми датӀа тайинариз, эзберзава: Акьул бармакда ваъ, кьиле жеда; акьуллуда къуншидилай чешне къачуда; акьуллуди чин тийидайди чириз алахъда, ахмакьди пехил жеда; акьуллуда куьмек гуда, ахмакьда – зарар…– Къе чи Бункь буба киснава хьи? Ви са мисални лагь, я буба, – тӀалабна Мегьамеда.– Акьул авайди – ацӀай гетӀе я, акьул авачирди – буш киле, – лагьана Бункьа.– Аферин, буба, вуна лагьайди зурба мисал я.– Бункьа мад чун тухвана, – лагьана Къиблета.– Агь, чи халкьдихъ камаллу мисалар гьикьван ава! – инсанри чпин тажубвал къалурна.– Эхь, – тестикьарна муьршуьдди. – Ватандикай, намусдикай, игитвиликай… мисалри зи тарсариз еке куьмекзава. Гафари таъсир тийидай сухтадиз бубайрин мисалди таъсирзава. Муьршуьд мугьманар гуьгъуьна аваз медресадиз фена. Ина са шумуд сухтади муаллимди тапшурмишнавай чарар, сураяр кхьизвай.– Зи медреса чарар кхьидай идарадиз элкъвенва, – лагьана Мегьамеда мугьманриз. – Са гафуналди, им зи рисалатхана я. Хуьре муьршуьддин таъсирдик кьиле физвай гьерекатрал, дегишвилерал садбур шад жезва, садбур – пехил, бязибурни – пашман. Бязибуру, абуруз жасусар лугьуда, Мегьамедан рахунар, рахунрик квай сирлу фикирар, насигьатар гьа йифиз Аслан хандив, урус офицеррив ахгакьарзава. Сухтаярни муьруьдар Муршуьд Мегьамедаз еке куьмекар хьанва: абуру вири суваррик, хайи-кьейи марекатра иштиракзава, мукьвал-яргъал сеферриз физва… КӀарабдин гъвечӀи къапара авай девит куьтягь жезва. Сухтаяр вацӀарин, кӀамарин кьерера къекъвезва, чӀехи къванера жедай къазран вилер хьтин яру, хъипи нугътӀаяр чукӀулдали авадарзава, абурукай ранг ийизва. Мадни хъсан яру ранг Рухунрин сухтайри Хуьпуьхърин вацӀай гъизвай живе квай къванери– кай гьазурзава ва ишлемишзава.– Килиг, килиг, живе квай рангуналди кхьей гьарфари, къизилдин верекь янавайбуру хьиз, нур гузва, – жегьилри сада-садаз чпин кхьинар къалурзава, абурал дамахзава.– За и рангунал жуван бубадиз Къулгьу кхьида, – лугьузва сада.– За жуван бубадиз Ясин кхьида, – хиве кьазва муькуьда. Сухтайри гьазурзавай къати яру ранг базарда сун гъалар рангарал вегьезвай куьпчи Шимидизни кӀан хьана. Сухтайри гьар лазим хьайила Малла Мегьамедан чарар, эвергунар кхьизва, абур мукьвал-яргъал хуьрерин ихтибарлу фекьийриз, кавхайриз ва къазийриз тухузва, жасусриз таквадайвал чинеба вугузва.
1820-йисар мадни гзаф къалабулух, шел-хвал, дяведин цӀай квайбур хьа-на. Ярагъ Мегьамеда динэгьлийрин кӀватӀалра, мискӀинра, кимерал ва дуствилин, хванахвавилин суфрайрихъ вичин рахунралди, кхьинралди ва гьерекатралди тӀерикъатдик инсанрин виле акьадай хьтин дегишвилер кутазва: дин ва къанажагъ мягькемарун, Аллагьдин рекье чанни гун, жув азад авун, женг чӀугун истемишзава – цӀийи илим, цӀийи тӀерикъат, арадал гъизва. Ярагъвидин цӀийи илим сухтайри ва муьруьдри Лезгистанда, Дагъустанда, Ширванда чукӀурзава: хуьрера цӀийи илимдин терефдаррин дестеяр арадал атанва. Муьршуьд Мегьамедан тӀвар инсанрин сиве-сара гьатнава, аялризни кваз чир хьанва. И карди исламдин бязи алимрик ва шейхерикни секинсузвал, наразивал кутунва. Ахцагь Мирзе-Али мад сефер Ярагъ Мегьамедаз мугьман хьана. Ам иесиди еке гьуьрметралди кьабулна, суфрадихъ ацукьарна. Дустари суфрадал атай гьазур-гьалал шурвани фу тӀуьна, виртӀедихъ галаз чай хъваз-хъваз, йифен геждали суьгьбетарна: ватанда авай гьаларикай сада-садаз хабарар гана, чпин дерди-гьалдикай лагьана, хсуси чӀалар кӀелна… Абур элкъвез-гелкъвез кьилин месэлада – кьведазни талукь цӀийи тӀерикъатдал хквезва. Абуру лугьузвай гьар гафунин кьилиз малум жезва: Мирзе-Али, виликдай хьиз, дустуни кьунвай, кьиле тухузвай рекьихъ галаз рази туш: вич я тӀерикъатчи хьанвач, я жез тади къачузвач, белки, я жез кӀанни ийизвач.– Я стха, тӀерикъат Аллагьдилай, – кьведани салават гъана, – атанвай рехъ я, вун Аллагьдиз аси яни? – жузуна Мегьамеда.– Астафируллагь! Зун Аллагьдиз аси туш! Чаз Ада яшамиш жедай гзаф рекьер къалурнава, за ислягь рехъ кьунва, вуна…– Зазни чун ислягьдаказ яшамиш хьана, азаддаказ яшамиш хьана кӀанзава…– ГьакӀ хьайила, чун урусрихъ галаз дуствилелди яшамиш жен ман…– Вуч?! Фарсар, арабар, магъулар, туьркер ягъияр хьана, урусар дустар яни?! Чи халкьдин рикӀелай кьибледихъай атай, къвезвай ягъийри авур кьван зулумар алатнавани? ЦӀийи зулумрихъ вил хьанвани?! Ахцагьви киснава: ярагъви гьахъ ТИР.«ЗА вуч жаваб гун? – фикирзава Мирзе Алиди. – Мегьамед чаз ислягь рехъ арасуз герек тирдахъ гьикӀ инанмишарин?» Эхир ада мад сефер лагьана:– Я чан стха, гьикьван дамахар авуртӀани, чахъ урусрихъ галаз дяве чӀугвадай къуват авач. Им сад. Кьвед лагьайди, гьар са дяве эвел-эхир меслятдалди куьтягь жедайди я. Чна а меслят эхирда ваъ, эвел ийин ман: вири сагъ-саламат амукьда.– ЛукӀ яз амукьдалди, игит яз кьиникь хъсан я, – мисалдалди жаваб гана Муьршуьд Мегьамеда.… Къафкъаздиз урусрин кьушунар гьахьзавай йисара Ярагъар, ана яшамиш жезвай, цӀийи илим акъуднавай, халкьдин азадвал патал женгчияр кӀватӀзавай, тӀерикъатчи МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИ себеб яз, вичин ватанда, Урусатда, Европадани кваз машгьур хьана. Муьршуьд Мегьамед – кьетӀен инсан тир: гьахъ кӀандай, азадвилихъ ялзавай, ажуздан тереф хуьдай, мергьяматлу, жумарт, илимдар, теснифдар… Адал инсанри жуьреба-жуьре тӀварар эцигнава: «Аллагьди пай ганвайди», «Бахтар пайдайла ханвайди», «Ракъинихъ элкъвена ханвайди», «Ярагъ ялав»… Тифлисда, Москвада, Петербургда, Берлинда акъатзавай газетра ажайиб ярагъвидин гьар са гьерекатдикай, гьар са къадамдикай кӀелзавайбурук гагь дамах, гагь кичӀ кутазвай, гагь тарифдин, гагьни рехнеяр къалурзавай, гьат-
та русвагьдин, на лугьуди, лезгияр са куьнинни гъавурда авачир авамар я, макъалаяр чапзавай. Гьам Урусатда, гьам Къафкъазда гьамни дагъви халкьарин арада Тифлис шегьерда урус чӀалал акъатзавай «Кавказ» газетдихъ еке машгьурвал хьана: адан чинриз Ярагъ Мегьамедакай макъалаяр акъатзава. Абур ярагъвийри Экберав кимел кӀелиз ва лезги чӀалаз элкъуьриз тазва: вирида, витӀни акъуд тийиз, яб гузва. Инал дишегьлиярни кӀватӀ жезва. Са макъалада КХЬЕНВА:«АКЬУЛЛУ ва мергьаметлу Малла Мегьамеда, хуьруьн фекьи хьунилай гъей-ри, ина вичиз къазанжи къведай везифа – къазиввални тамамарзава». И хабар гьакъикъатдихъ галаз кьазвачир, тапарар тирди дуьздал акъатна, инсанри хъуьруьнарна. Са макъалада Малла Мегьамедан ТАРИФАРЗАВА:«МАЛЛА Мегьамеда, Ярагъдал къадим вахтарилай акатнавай адет тирвал, акьуллу жегьилрикай уьлемар, диндин алимар, гьазурзава: абуруз медресада тарсар гузва… Адан чирвилерин, алимвилин дережадикай Куьре магьалдилай яргъарани хабар хьанва. Ярагъвияр тажуб жедай кар авач: Малла Мегьамедан медресада кӀелиз лап яргъарай, гьатта Бухара шегьердайни, къвезва».– Я стхаяр! Маскавда, ТӀифлисда авай урусриз икьван кӀвалаахар гьинай чида? – хабар кьазва инсанри.– Я буба, абур къекъвезва, хабарар кьазва, – гъавурда твазва савадлу жегьилри.– Урусриз хабарар гудай жасусар тӀимил авани?– Жасусри Ярагъидин сирерни гудани?– Эхь, къизил пулдихъ бязибуру, валлагь, хуьрни маса гуда… Нубатдин газетра Малла Мегьамедан рахунар гафба-гаф КХЬЕНВАЙ:«МАЛЛА Мегьамеда жемятдиз лугьузва: «Инсан са кардихъ, виридалайни вине авай мураддихъ, вичи гьакӀ гьисабзавай кардихъ – ам азадвал я – инанмиш хьана кӀанда... Чи бубайрин сад лагьай веси – азадвал хуьн тир… Куь руьгьда авай лукӀвал акъуд, ам квадра… Женг чӀугу, куьн азал ЖЕДА!АЗАД хьухь, инсанар!»– Гила гьикӀ я? Мегьамедан и гафар урусрив ни агакьарна?!– Кьил акъатун четин я.– Малла Мегьамеда чаз гьа икӀ лагьанайни?– Эхь.– Мегьамедан гафар низ ван хьана?– Абур урусрив ни агакьарна?– Чидач…– ШайтӀанри…– Мумкин кар я. Газетдин нубатдин нумрада КХЬЕНВАЙ:«МАЛЛА Мегьамеда жемятдин вилик вичин рахунра малумарзава: «Зун и дуьньядиз ислам диндин гуьзел дарамат цӀийи кьилелай эхцигун патал атанва… Зун и дуьньядиз чи диндин хкахьнавай чирагъ куькӀуьр хъувун патал атанва… Зун и дуьньядиз исламдин рекьелай алатнавай инсанар дуьз рекьел хкун патал атанва…»– Им, валлагь, зурба кас я.– Вичиз Аллагьди нуьсрет гурай!– Малла Мегьамедаз мад санизни фин, вич инжиклу авун герек авач…– Вучиз?– Адан мецелай инсанар урус газетри хабардар ийизва, – хъуьрена.
– Ягъийрин арада гьахьтин инсанарни авайди я.– Пачагьдин кьушунда авайбур вири ягъияр туш.– Вири ягъияр туш ман…– Бес чи хванахва хьанвай Эскендер ягъи яни?– Ваъ.– Гьахьтинбур мад ава. Газетдин нубатдин нумрада Малла Мегьамедакай мадни дуьз, гьахълу гафар КХЬЕНВАЙ:«МАЛЛА Мегьамедан Аллагьдихъ кӀеви инанмишвал, адетдин ацукьун-къарагъун, нефс ахъай тавун аквазвай инсанри ам эвлиядай, пак инсандай гьисабзава».– Дуьз!– И къазет хвена кӀанда.– Урус къазет?– Хьуй ман урус къазет! Ана тапарар кхьенвач кьван! Хажалат чӀугваз итимрин арада муьршуьддин рикӀ алай сухтаяр ва муьруьдар: Ахцагь Селим, Алкьадар Абдуллагь, Гьуьмри Къази-Мегьамедни Шамил, ТӀагьиржал Эмирали… авай. Ярагърин мискӀинда муьруьдри ва сухтайри муьршуьддин тӀварцӀихъ зикирар авуна.
Муьршуьд Мегьамедан гьар са къадам урусри ахтармишзава, адан гуьгъуьна жасусар тунва. Мегьамед муьруьдарни галаз мад Ахцагьиз акъатнава: ина гзаф алимар, эфендияр, зарияр, савадлу инсанар ава; абурун куьмек галачиз Самур магьалдин халкь акси женгериз къарагъарун мумкин кар туш. Мирзе-Алиди вичин кӀеви дуст Ярагъ Мегьамед, гьар сефер хьиз, пайгъамбардиз лайихлу дережада аваз кьабулна. Ам ахцагьвидиз, санал кӀелай йисарилай стха хьиз, кӀан я, анжах абурун арада са гьихьтин ятӀани заланвал ава: я ахцагьви ярагъвидин, я ярагъви ахцагьвидин рекьиз къвезвач; гьардаз вич гьахъ яз аквазва, анжах Мегьамедан патал вичихъ галаз рази сарбаз ала, Мирзе-Алидин тереф сад-вад касди хуьзва. Кьве алим, кьве зари, Мирзе-Алини Мегьамед, Бегем булахдал ацукьнава ва къалин суьгьбетрик ква. Муьруьдринни сухтайрин десте яргъал хьиз ацукьнава: абуру, лазим хьайитӀа, чпин муаллимар, лекьери хьиз, хата-баладикай хуьда. Чиляй, куркур ацалтна, акъатзавай, ахпа чӀулав шимедик физвай цин ван япара аваз, ярагъвидин рикӀел вичиз акур, вич ацукьай ва яд хъвайи булахар хквезва. Ам ял ядай арада хиялдай булахрихъ галаз бейтералди рахазва… Агь, булахар, булахар! Лезги чилин дамахар. Вилин михьи накъвар хьтин, рикӀин дири дамар хьтин… Гьайбатдалди ятар гадарзавай, шуршурдалди хуьлер авахьзавай булахар! Куьн гьикьван ава?! Вилерикай лезги дерейра, хуьрера акур булахар карагзава: Берека – ЦӀимбил булах, Зугьрабхуьре – Гавра булах, КцӀара – Къара булах, КьепӀирдал – Кьелягь булах, Кьуьчхуьра – Шугъ булах, Миграгъа – Марвар булах, ЦӀелегуьндал – ПӀирен булах, ЦӀехъуьла – Жегьил булах, Шимихуьре – НуцӀра булах, Яргундал – Кпул булах… аквазва. Яраб куьн, чилиз, инсанриз, гьайванриз, къушариз югъ-йиф галат тавуна фири нек хьтин ширин яд гузвай булахар-чарчарар, гьикӀван аватӀа?! Са виш, кьве виш, пуд виш… Мадни гзаф ава жеди… Яшамишрай булахар! Абур гьина аватӀани… Булахрикай кӀамар хьурай, кӀамарикай вацӀар хьурай, вацӀарикай гьуьлер хьурай! Амин! Мирзе Алиди дустуниз «Кавказ» газетдин чинрилай (ада урус чӀалал
кӀелиз-кхьиз чирзава) урусрин кьушундиз, гьерекатриз талукь хабарар галкӀиз-галкӀиз кӀелзава ва абурун табир гузва. Гьа и уламда Муьршуьд Мегьамедан патав са десте итимар атана, абуру лагьана:– Чун ви муьруьдар жез гьазур я. Чаз ви рехъ хуш я! Чна чи руьгьдай лукӀвал акъуднава! Вилер цӀийи муьруьдрал алаз, муьршуьддиз вичин хуьруьнви Седер карагна. Ада, Мегьамедан патав са десте лежберар гъана, лагьанай: «Чаз ви муьруьдар жез кӀанзава… Заз ви рагьметлу бубади, Малла Исмаила, свас жагъуриз, мехъериз куьмек гайиди я. Адаз рагьмет хьурай… Чун ваз табий я! Зун ви лукӀ жеда!» «ЛукӀ ваъ, дуст, стха, муьруьд хьухь!» – гьарайнай муьршуьдди. Ахцагьив генерал Ермолован эмир агакьна: ада вичин комендантризни офицерриз Малла Мегьамед кьун тагькимнавай. Ахцегьви дустари Муьршуьд гьа йифиз Куьредиз сагъ-саламатдаказ ахгакьарна.
Муьшуьд Мегьамедаз санал ацукьдай, архаиндаказ са кьас фу недай ва яд хъвадай, гьатта вахт-вахтунда капӀдай мажални амач: тарихдин вакъиаяр йигиндаказ дегиш жезва. РикӀе авай мураддив агакьун патал муьршуьд вич бязи чкайриз фин, кар алай алимар ва регьберар акун, абур женгериз гьазурун лазим къвезва.. Бязи хуьрериз ада чарар кхьизва, бязи хуьрериз вичин векилар ракъурзава… Хаталувал авай вахтара муьруьдри чпин муьршуьд жасусрин шак тефидай чкайра чуьнуьхзава. И сеферда Муьршуьд Мегьамедан къацу пайдах гвай десте, балкӀанрал акьахна, диндин манияр лугьуз-лугьуз, мад кьибледихъ фена. Адан дестедик рекье цӀийи-цӀийи итимар экечӀзава… ТӀерикъатчияр чпел дуьшуьш хьайи карвандихъ галаз Кьулан вацӀалай элячӀна, сифте гьалтзавай Алам шегьерда акъвазна. Ана са юкъуз кпӀар авуна, сураяр кӀелна, агьалийрихъ галаз суьгьбетарна: лукӀвал тергуниз ва азадвал къазанмишуниз эвер гана… Ахпа Худат, КцӀар, Хьил, ЦӀехуьл ва маса хуьрериз фена. Абурун рехъ гьар гирведал урус кьушунрин дестейри, яракьлу къаравулри кьазва: «хуьряй хуьруьз мугьмандиз физвай» агьалияр ахъай хъийизва… Ацалтзавай хуьрера муьруьдрин дестея жемятри гьуьрметривди кьабулзава. Заридин алакьунар авай Ахцагь Селимани ,ТӀагьиржалви Эмиралиди МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИДИН фикирар гьар хуьруьн жемятрив агакьарзава ва шиирадли куьтягьзава: Азадвал хуьх, стхаяр, азадвал! Азадвал, стхаяр, чи дамах я, Азадвал чи намусдин чахмах я! Муьруьдрин галат хьанвай десте Ярагъдал хтана, ял ягъиз чпин кӀвалериз чкӀана. Хзангар акуна, гьамам кьабулна, гьазур-гьалал тӀуьна, ял янавай жегьил итимар кимерал акьалтна. Абурук кваз Уьсейдерни атана, салам гана, вичин таяр– туьшерин патавай ацукьна. Къужайри Муьршуьд Мегьамедакай, муьруьдар фейи хуьрерикай хабарар кьазва. Чпиз акур ва аламатрикай суьгьбетарзава: садбуру чпиз ван хьайи кьисаяр нубат-нубатдалди ахъайзава, садбуру кисна яб гузва, садбур ван акьалтна хъуьрезва. Бязибур шаклу жезва, сада, Хакийрин маллади хьиз, гьар гафунин кьилиз «астафируллагь» лугьузва. Жегьилри, сивел капач эцигиз, хъуьруьнарзава.
– Зи кьилел, стхаяр, ихьтин са дуьшуьш атана, – суьгьбетдик чубан Ашларахъ экечӀна. – За алатай гатуз са жегьил юлдашни галаз Бике дагъдин «Ярагъидин гимре» лугьудай яйлахда МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИДИН хипер хуьзвай. Гатун чими югъ тир, чаз хъвадай яд кӀан хьана. Зи юлдаш, ам залай гъвечӀи тир, гичин къачуна, яд гъиз булахдал фена… Ам са арадилай, кичӀ акатна, катиз-катиз, буш гичин гваз хтана.– ГьикӀ хьана? Вун чукурна хтана хьи, галтугай кас-мас авани? Вуна гъайи яд гьинава? – хабар кьурла, ада каш ягъун акъвазарна, лагьана:– Зун фейила, зи кӀвачерик булах алай чил… зурзазвай… Заз кичӀе хьана, завай булахдай яд къачуз хьанач, катна…– АкӀ жеч, яда! Ам жедай кар туш, – зун жегьил гададин чӀалахъ хьа-нач. – Ша, килигин кван! – лагьана, чун булах галай кефер патахъ фена. Чкадал фена килигайла, заз жуван вилералди акуна: эхь, булахдин патав гвай чил зурзазва, чиликайни хаму жунгавдин хьтин бугьдин ван акъатзава… Дуьз лагьайтӀа, зазни, жув са яшар хьанвай инсан ятӀани, кичӀе хьана.– Бисминлагь, им вуч мусибат я заз аквазвайди? Я Аллагь, вун куьмек… Хъша, хъша, – лагьана за юлдашдиз. – Чун баладивай яргъаз жен, – кӀвачериз куьс гана, кваквар хкатнавай шалам цавай къвез, чун элкъвена хиперал хтана. Гимредал ацукьна, ял акъадарна, чун чаз суалдалди килигзава. За юлдашдивай хабар кьуна:– Чна гила вучда? Гьа икӀ ацукьдани? Бес яд хъвадачни? Фу кьурудаказ недани?! Ам туьтуьна акӀана, нефес кьуна, рекьида гьа! Мукьварал маса булахни алач… Бес вучда?– Чидач, – жегьилдик шел акатнава. – Заз яд кӀанзава! – гьарайна ада. Чна хуьруьз хъфиникай, и агьвалатдикай МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИДИЗ хабар гуникай меслятарзавай. Дагъдай Вини Ярагъдал хъфин, элкъвена хиперал хтунни регьят кар тушир. Вучда? Маса суалар арадал къвезвай… Гьа и чун лап кӀеве гьатнавай арада, куьн чӀалахъ жеч, валлагь-биллагь, чи вилик, чиликай хкатайди хьиз, яргъи аса гвай рехи къужа пайда хьана… Заз чир хьана: ам гьа чун рахазвай, гьа чаз герек авай кас, чна хуьзвай хиперин иеси, я…– Жеч, яда?! – итимар тажуб хьана.– Валлагь, дидедин некӀедал кьин хьуй, ам чи Мегьамед буба ТИР.«ГЬИКӀ хьана, гадаяр? Куьн вуч фикиррик акатнава?» – хабар кьуна МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИДИ.– Чна вакай фикирзавай, – жаваб гана за. – Вун атайла, чаз жуван хайи буба жагъай кьван шад хьана, чан эфенди халу, буба, – зи кьил КАКАХЬНА.«ИНГЬЕ зун… Квез зун вучиз герек хьанва?» – жузуна ада.– Булах алай чил зурзазва, анай чавай яд къачуз, хъваз жезвач, – лагьана, за эфендидиз чи кьилел атай агьвалатдикай СУЬГЬБЕТНА.«АМ жедай крар я, – лагьана эфендиди. – Ша, заз анаг къалура кван», – ам чи гуьгъуьна аваз булахдал атана. Угь, вугь акъатиз, зурзавазвай чил акурла, эфендиди кьве гъилни цавуз хкажна, лагьана:– Бисминлагь, я ЧӀехи Аллагь, вун чаз куьмек! – лагьана, са яргъи дуьа кӀелна. Чилин зурзун чаз акваз-акваз акъвазна, чун, чубанар, сивер ахъайна, чӀал кьуна, АМУКЬНА.«КЪАЧУ квез яд», – лагьана, къужа рахаз-рахаз чи вилерикай квахьна…– Я-Я-Я-Я! – инсанар мад тажуб хьана.– Астафируллагь, – лагьана хакивиди.
– Акъваз, акъваз, – Къиблет хъел кваз къарагъна, итимрин виликай акъвазна. – Ашларахъ, вуна инал чаз кьисаяр ахъаймир, кьей хва!– Кьиса туш, халу, хьайивал я!– Ашларахъазни хъел атана.– Жемят, яб це: гьа Бике сува буш, яд квай, кӀвачер метӀерихъ кьван чиле гьатдай, заз акурди я, фургъундин чархар акӀидай чкаяр ава… Им дуьз гаф я… Амма… Мегьамед рехи къужадин жуьнда аваз яйлахдиз акъатун ва квахь къувун – ибур къундармаяр я, лацу тапарар я.– Астафируллагь! – гьарайна хакивиди.– За жуваз акур агьвалатдикай суьгьбетна, – лагьана Ашларахъа. Кимел алайбур кьве дестедиз пай хьана: инанмиш хьайибур ва инанмиш тахьайбур.– «Ярагъидин гимреда» зани хипер хвейиди я, – лагьана са жегьилди. – Ана заз сад-садан патав гвай НекӀедин булахар акуна: садаз «Фири некӀедин булах», муькуьдаз «Цуру некӀедин булах» лугьузва. За хабар кьунай:– Им вуч аламат я? Ихьтин булахар жедани? – итимар чӀалахъ жезвач. Чубанри заз жаваб ганай: «Эхь, стха, гьахьтин булахарни жеда».– И НекӀедин булахар гьинай атана? – инсанар шаклу ЖЕЗВА.«АБУР Ярагъ Мегьамедан асади акъудна, – лагьана, чубанри суьгьбетна: – Са сеферда яйлахдиз МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИ атанай. КапӀ ийидай вахт хьайила, адаз дастамаг къачудай яд жагъанач. Адани са дуьа кӀелна, вичин яргъи, шуькӀуь кӀуф галай аса кьве сеферда чиле эцяна: кьве тӀеквендай лацу цин кьве булах акъатна…»– А НекӀедин булахрин яд, стхаяр, зани хъвана: са булахдин цихъ фири некӀедин, муькуь булахдин цихъ цуру некӀедин тӀеамар гала, гьакӀ хьайила абурал гьахьтин тӀварарни акьалтнава..– Я-Я-Я-А! – гила инсанар кьадар авачир кьван тажуб хьана.– Астафируллагь! – мад хакивидин ван акъатна.– Квез мад калер, гамишар, хипер хуьн герек амач, – ягьанатдив лагьана Къиблета, – гьар фири нек, цуру нек кӀан хьайила, «Ярагъидин гимреда» авай булахрал алад, – хъверна. – Хук ацӀудалди хъухъ!– Астафируллагь! – хакивидин ван акъатна.– Я Къиблет, бес вун МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИДИ вичин куьнуьяр чуьнуьхзавай угърияр ахкъагъай дуьшуьшдихъни инанмиш тушни? – жузуна Уьсейдера.– Ам, белки, хьайи кар ятӀа, – жемятдиз гьакъикъат яз чизвай кьисадални Къиблета са гъвечӀи шак гъана: и амалдихъ вичин сир авай.– Ам хьайи кьиса яни, тушни жуван бубадивай хабар яхъ, – лагьана Бункь бубади. Эфендидин куьнуьяр чуьнуьхай агьвалатдин гъавурда авайбур хъуьрена. Къиблета чин са патал кьуна.– Вири магьалдиз чизвай кьиса ихьтинди я, – суьгьбетна Бункь БУБАДИ.…МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИДИЗ Ярагърин кала, Самур вацӀун къерехдал, вичин мулк авай, иесиди анал куьнуьяр хуьзвай. Са йифиз угърияр эфендидин куьнуьяр чуьнуьхиз атана: гьарда къужахда са залан лаган куьнуь кьуна, хъфиз кӀан хьайила, абур алай чкадал алкӀана: кӀвачер, ксанвайбур хьиз, санихъни юзуриз хъхьанач… Югъ хьана. МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИ вичин мулкунал, куьнуьйрал кьил чӀугваз атана… ГалтӀам янавай балкӀанар хьиз, парар гваз акъвазнавай угърияр акурла, ада лагьана: «Чарадан малда вил тун, чарадан мал чуьнуьхун еке гунагь я, мад сефер, рухваяр, куь нефс хуьх. Гила ахлад!» Угърийрин кӀвачер ачух хъхьана: лаган куьнуьяр алай чкайрал эхцигна, абур, багъишламишун тӀалабна, сифте калай, ахпа хуьряйни катна… И кьисади итимриз тӀеам гана.
– Гьа угърийрикай сад гьа и Къиблетан буба тир, – Бункь бубади суьгьбет куьтягьна. Итимри тар хайи хьтин хъуьруьнарна. Къиблетан чиниз яр акъатна, адавай са гафни лугьуз хьанач.– Зун МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИДИН цал-цла, рак-ракӀара авай къунши я, – лагьана чатунхъан Ванхъара. – Адай жуьреба-жуьре аламатар зазни акуна ва гилани аквазва… Месела, са сефер эфендидин кайвани нянин хуьрек гьазурунив эгечӀзавай. «ТӀуьн са мугьмандизни бес жедайвал гьазура, къари», – лагьана къужади. «Яраб, чаз къведай мугьман вуж ятӀа?» – жузуна папа. «Муграгъви СФИ-ЭФЕНДИ». «Вув, гьакьван яргъай мугьман къвезвайди ваз гьикӀ чир хьанай, я къужа?» – къари тажуб хьана. «Заз керекулди хабар гана». «Ам СФИ-ЭФЕНДИ тирди керекулдиз гьикӀ чир хьанай?» – кайвани шаклу хьана. «Къвезвайди вуж ятӀа ваз ахпа аквада…» – лагьана маллади. Хуьрек гьазур хьайила, сада вар гатана.– Алад, къари, мугьмандиз вар ачуха, – тӀалабна иесиди. Вар ачухайла, анихъ галайди СФИ-ЭФЕНДИ хьана.– Ина авай са аламатни авач, – мад Къиблетан ван акъатна. – Мугьмандиз хьуй лагьана, къажгъандик артухан са тике як кутун, суфрадал артухан къабни тӀурни гъун – ибур чи халкьдин адетар я. Аян жедай дуьшуьшарни ава. Малла Мегьамедан кӀвализ вуж атун мумкин я? Гьа вич хьтин маллаяр, – ада са кьуд-пудан тӀварар кьуна. – Ингье ваз аянвал!– Са гаф зани лугьун, – Бункь бубади кьил хкажна, вири кисна. – Я Къиблет, вун, ви буба хьиз, гьамиша вилера хъел авай, рацӀамрин кӀаникай килигзавай, туькӀуьл инсан я, вун пехил инсан я: ваз аял чӀавалай Мегьамед залан я, вун адал пехил я, вун адаз акси я… Вуна заз вилер экъисмир, гьакъикъат гьакӀ я, – тӀуб юзурна сур къужади. – Инал чаз аламатдин дуьшуьшрикай суьгьбетар ван хьана, за абурал са шакни гъизвач… Абурун кьилел заз, балаяр, «Ярагъ Мегьамедан пӀир» акуна… Белки, ам мад акур кас аватӀа… Бес им аламат тушни?! И инсандал чан алама, адан тӀварцӀихъ гуьмбет эцигнава?! За лугьузвай пӀир Гияр дереда, Яхулиз фидай рекьин къерехдал, ала… Гатуз кьурагь хьана, марф кӀан хьайила, инсанри гьа пӀир асунзава…– Я-Я-А-А! – инсанар мад тажуб хьана.– Къиблета лугьун мумкин я: ам пӀир туш, къундарма я, – давамарна Бункь бубади. – Чна гила вучда? «Ярагъ Мегьамедан пӀир» чукӀурдани?! Алад, Къиблет, чукура, сифте кьуд патахъай килиг, ахпа тӀем атайтӀа, чукӀура! Инсанар хъуьрена.– ПӀир асунайла, марфни къвазвани? – ягьанат кваз жузуна Къиблета.– Эхь, марфни къвазва!– Ваз акунани?– Заз такурай тӀун, са шумуд хуьруьн: Ашарин, Шимерин, Хиперин, КӀирийрин… жемятри лугьузва. – Бункь бубадин жавабдилай Къиблет рази хьанач: ада кьил галтадна. – Я балаяр, инал куьне Малла Мегьамедакай авур, ийизвай суьгьбетар, абур кьисаяр ятӀани, риваятар ятӀани, лап лацу тапарар ятӀани, туштӀани, маса инсанрикай, я чи хандикай, я чи кавхадикай, я чи къазидикай, я гьа инал гзаф рахазвай Къиблетакай ийизвани?! Вач. Вучиз ийизвач? Вучиз лагьайтӀа абурухъ ахьтин аламатар авач. Чи Малла Мегьамедакай ийизва. Аламатдин кьисаяр малладин мукьва-кьилийри, адан дустари ахъайзавач, акси яз, абур яргъа авай, эфенди ерли чин тийидай, ерли такур инсанри ахъайзава… Инал чавай вуч лугьуз жеда? Завай, месела, икӀ лугьуз жеда: эхь, чи Мегьамед гьахьтин гьуьрметриз, гьахьтин суьгьбетриз, гьахьтин кьисайриз лайихлу инсан я!– ДУЬ-УЬ-З, чан Бункь буба, – лагьана Уьсейдера. – Ви гьар сад са къи-
зил-дик квай гафар ван хьайила, зи кӀарабри ухайшна.– Ахпа Къиблетахъ элкъвена: – Я кьей хва, вун Мегьамедакай гьикьван хай рахада?! Беса тӀун! И жемятди вуч лугьузва, вуна вуч лугьузва?! Мегьамед женгинин кьиле ава, вун – кимел… Гила кьванни жуван сив хуьх! Вун са кӀвач сурун япал фенвай пехъ я. Вуна гьикьван кьар=-кьарда? ЧӀуькь тавуна, жуван чкадал ацукь ман!– Бес им аламат тушни, стхаяр? – лугьузва Бункь бубади. – Инсан, зи фикирда чи Малла Исмаилан Мегьамед ава, вичел чан аламаз махариз элкъвенва! Гьа и декьикьайра мискӀиндай экъечӀна, кимел муьруьдрин юкьва аваз Муьршуьд Мегьамед къвезвай. Ам акурла, инсанрай шад гьараяр акъатна:– Муьршуьд Мегьамед къвезва! – вири ким кӀвачел акьалтна.
Къалабулух квай вахт, цӀай квай шем хьиз, фад-фад акъатзава. Гьар юкъуз кӀвале, мискӀинда, кимел жезвай рахунри, ийизвай меслятри, кьабулзавай къарарри Муьршуьд Мегьамедан рикӀив хурун тахта, чатухъ-андин кӀашунив хьиз, ягъиз тазва. Ада вич мукьара хуьруьвай-кӀваливай къакъатдайди, яргъариз акъатдайди, са еке гьеле тӀвар алачир гьеректадик акатдайди гьиссзава. Ам, мугьманар авачир гьар са декьикьа ишлемишиз, нафтӀадин лампа куькӀуьриз, йифен геждалди вичин куьсруьдихъ ацукьзава: чарар-цӀарар гъилелай ийизва, вич-вичик рахазва, лазимбуруз жавабар кхьизва, шииррикай диван туькӀуьрзава… «Ибур зи сухтайриз кӀелиз герек къведа» – фикирзава.– Къатук, я къужа, – лугьузва кӀвалин мичӀи пипӀе вегьенвай меселай къариди.– Вун ксус, зун са тӀимил ацукь хъийин, – лугьузва къужади. Са чарчелай насигьатдин жумлаяр кӀелна, Мегьамед акъваз хьана: «Ибур за жуван рахунра лагьай гафар я». РикӀел хтана: ам накь вичин весияр кхьиз эгечӀнай, амма куьтягьиз агакьначир. «Абур за къе куьтягьда… Ибур зи невейриз весияр хьуй… Зун весияр кхьидай яшдиз акъатнавани? – пӀузарикай хъвер фена. – ВЕСИ-САЛА тадай вахт фадлай алатни авунва… ЯхцӀурни цӀувад йис… Зи бязитаяр фадлай рагьметдиз фенва… Абуруз Аллагьди рагьмет авурай». Муьршуьд, фагьум-фикир авуна, къелемгандай гьуьндуьшдин цӀару цӀакул къачуна, ам девит авай къапуник кяна, самаркъанддин лацу чарчел алгъана, фад-фад кхьиз эгечӀна… Пакамахъ Муьршуьд Мегьамеда вичин весияр кӀел хъувуна, фикирна: «Ибур за къе мискӀинда раижда»… Ахпа абурун кӀаникай вичин тӀвар кхьена, вахт къалурна, эрчӀи гъилин кьулан тупӀухъ галай гимишдин закӀал-муьгьуьр эцигна. Ада вичелай залан пар алатайди гьиссна. КУПУ1УНИЛАЙ гуьгъуьниз муьршуьдди жемятдиз лагьана:– Гьуьрметлубур, къе заз жуван, хуьруьн, мягькемадин… аялриз, жегьилриз лугьуз кӀанзава: Чан балаяр: рухваяр, рушар, хтулар, птулар... Ярагъар! Алпанар! И месля-тар, фикирар квез зи весияр хьурай: Гьар са инсан вичи дуьньядал виридалайни хъсанди яз гьисабзавай са фи-кирдихъ, ниятдихъ инанмиш хьана кӀанда. Чи бубайрин сад лагьай мурад, тӀалабун ва виридалайни зурба бахт азадвал тир. Квезни сифтени сифте азадвал кӀан хьухь. Вуж мусурман ятӀа, гьам азад инсан хьун лазим я. Мусурманрин арадани барабарвал жен. Куьне куьн, куь руьгьер чуькьвена кьунвай лукӀвилин гьиссдикай азад ая. ЛукӀвиле авайбуру чеб азад авун лазим я, азадбуру чеб лукӀвиликай хуьн лазим я.
Инанмишвили инсан къуватлу ийида, инанмишсузвили – зайиф. Женг чӀугу – куьн азад жеда. РикӀел хуьх: лукӀарин кпӀар садазни ван къве-дач. Чун са нин ятӀани зулумдик кумайдални, зулумкардин инсафдилай-инсафсузвилелай аслу тушиз, чи вири фикирар ва крар са куьнайни туш. Зулумдик хьун айиб я. Мусурман садан лукӀни хьун лазим туш, ада садазни харж гун лазим туш, гьатта жуван диндин векилдизни. Мусурман саданни я гъилибан, я лукӀ хьун, иллаки маса халкьарин лукӀвиле хьун лазим туш. Чаз лукӀ хьунилай, гавуррин гъиле гьатунилай еке кичӀ, еке айиб авач. Женг чӀугу – куьн азад жеда, кьейитӀа – бахтлу жеда! Инсан азад яз ханва: ам я масадаз табий хьун, я ада масад вичиз табиярун лазим туш Женг чӀугвадай вахт атайла, гьамиша викӀегьвал, къагьриманвал къалуриз гьазур хьухь! ТӀалабзавайдаз куьмек це, тахсир квайдан гунагьрилай гъил къачу. Жуван руьгь мискьивиликай хуьх: ада вун, кӀас гана, агъуламишда. Гьахъсузвилихъ галаз женг чӀугу, анжах жувни гьахъ гвайди хьухь. Къени кӀвалахар ийиз тади къачу. Мукъаят хьухь: бала, писвал, хъел дуьньяда, цӀай, ялав хьиз, чкӀизва. Ви вири гьеркатрин кьилин юлдаш ви михьи намус хьурай. Ина – азадвал, ана – женнет ава. Жуваз вуч кӀандатӀа хкягъа. Геж мийир. Квевай куьн гунагьрикай хуьз жеда: жувакай гьашервал хкуд, сивер хуьх, нефс хуьниз дурум це, шейтӀандин нямет чехир хъвамир, тембек чӀугвазвай ва къалиянар гвай гавуррилай чешне къачумир, садрани гунагь кар ийидач лагьана, кьин яхъ. Низ жув халис мусурман хьана кӀанзаватӀа, гьам зи илимдин рекье аваз атурай: девлетрикай кьил къакъудрай, йикъар-йифер капӀ-тӀеат ийиз акъудрай, гурлу межлисрикай, айиб-арсуз амалрикай, шит кьуьлерикай кьил къакъудрай, азадвал ва намус хуьрай, хиялдай ва рикӀяй кьил хкажна, жув виридалайни вине авай Аллагьдиз мукьва авурай.– Ви весияр, гьуьрметлу муьршуьд, чаз вирибуруз талукь я, – лагьана кавхади, – абур чна кьилиз акъудда.– Ви весияр, гьуьрметлу шейх, чаз мичӀи йифиз рехъ къалурзавай рагъ жеда! – лагьана сухтайри. Итимар, Муьршуьд Мегьамедан весийрин таъсирдик кваз, мискӀиндай къецел экъечӀна. Абур гьар сад, фикиррик акатна, вичин кӀвалихъди хъфизва. Хуьре «кьуьзуь тежедай Мусай» начагъ хьана лугьудай ван гьатна. Кимел алай жегьилар, Мусай чи рикӀ алай мазан я, лагьана, адал кьил чӀугваз фена. Мазан, вили ягъайди хьиз, жерягьрин кьил акъат тавур азар галукьна, бажгъандал ярх хьанвай... Куьре магьалдин межлисар, мехъерар гур ийизвай инсандиз мугьманрихъ галаз меселай суьгьбетариз регъуь хьана. Ада «Я Аллагь, вун куьмек!» лагьана, кӀубандиз къарагъна, ПӀирен булахдал алайди фикирдиз гъана, чуьнгуьр хурал кьуна, мехъерарзавай жегьилрихъ элкъвена, манидалди лагьана:
Жегьилрин рикӀ алай булах, Вун гурлу хьуй ргаз-ргаз. Сусан сандух ахъайдайла,
Ахпа «кьуьзуь тежедай мазанди» алава хъувуна:– Чан гадаяр, дустар! Килиг! Зун мус кьейитӀани, гатфарин са рагъ авай юкъуз уьмуьрдивай къакъатдайди я. ТӀуьр кьван бес я! – хъуьрена. – Куьне зун ПӀирен булахдин патав кучук. Сурун кьилихъ, Руш къугъвай чархукай хкудна, са яргъи къван гъана, тӀвар кхьин тавуртӀани жеда, акала.– Я чан мазан, вак вуч тади ква? – жузуна Уьсейдера.– Зак тади квач, чан стха. И гуьзел дуьньядай мичӀи суруз физ низ кӀан жеда кьван? Садазни. Зазни кӀанзавач. За чӀана вахтунда амаз жуваз чка кьазва, – мазан мад хъуьрена.
1825-йис… Арадал атанвай, къвезвай шартӀари Къафкъаздик дяведин цӀай кутазвай: са патахъай, урусрин кьушунри гьужумзавай, муькуь патахъай, чкадин халкьарин акси женгер къарагъзавай. Муьршуьд Мегьамед урусриз акси экъечӀзавай тӀерикъатчийрин, ва-тандин азадвал хуьз кӀанзавай жегьил къуватрин жергеда авай, абурун кьиле авай. Кьулухъ чӀугвадай вахт амачир… Женгинин пайдах Мегьамедан гъиле авай… Пайдах агъуз хъувун, жува кьулухъ чӀугун – адан патай хаинвал, душманвал, ирид несилрилайни алат тийидай чӀулав леке жезвай. Зулун кьежей, мекьи, циф авай югъ… Вини Ярагъ хуьруьн мискӀин итимрай АЦӀУЗВА…АБУРУН вилик кьилел къацу чалма алчукнавай лацу бармак алай, къуьнерихъ къацу атӀласдин аба галай, лацу чуру квай, яшлу, кьакьан, яхун итим – тӀерикъатдин ЧӀехи Муьршуьд Ярагъ Мегьамед экъечӀна. Инсанрай шад ванер, сесер акъатна. Ам вичиз чизвай, сифте аквазвай инсанриз дикъетдивди килигна. Адаз ацукьнавай, цларивай акъвазнавай, вичиз цӀелхемар кузвай вилерай килигзавай алимар, эфендияр, маллаяр, къазияр, муьруьдар, сухтаяр акурла, абурун рикӀера авай вижданвал, кьегьалвал, вафалувал, жумартвал… гьисс авурла, рикӀе, мефтӀеда, шагь дамарра са шаклувални, са кичӀни, са къурхуни амукьнач… Гужлу беден тӀарам хьана, лекьрен вилера къагьриманвилин нурар къекъвена. Ам рахаз гьазур хьана… МискӀинда авайбуруз чпин руьгьдин регьбердивай са гаф, анжах са гаф, са гзаф гаф, ван хьана кӀанзава. ЧӀехи Муьршуьдди фикирар кӀватӀна, яцӀу, мягькем, хуш, вич-вичихъ инанмиш ва вилик квайбуруз таъсирдай ванцелди, хиялдай вичиз акур ва чидай хуьреринни шегьеррин жемятрихъ элкъвена, лагьана:– ВА-САЛАМ-АЛЕЙКУМ, гьуьрметлу мусурман стхаяр, вахар, багърияр! Куьн акунал зун кьадар авачир кьван шад я… Куьн вири сагърай! Къе чи межлисдиз Лезгистандин, Дагъустандин, Ширвандин, Чеченстандин вилаятрин, халкьарин векилар: агъулар, рутулар, цӀахурар, табасаранар, яхулар, даркьар, баркьар, къумукьар, чечнар… атанва. Квелай чӀехи Аллагь рази хьуй… Мегьамед пайгъамбарди, – ван акьалтна, салават гъана, – квез гьамиша дуьз рехъ къалуррай, – «Амин» лагьана мискӀинда ацукьнавайбуру … Къе чна инал са гзаф важиблу месэла гьялда… А месэладив эгечӀдалди, чна са капӀ ийин, – гурарай мукъаятдаказ эвичӀна, жемятдилай вил аладарна, мукьувай чидай инсанризни сухтайриз умудлу хъвер багъишна, минбардин вилик имамда акъвазна. Виридан вилер имамдал, адан гьар са гьерекатдал ала.– БИС-МИН-ЛАГЬ, – мискӀинда ван гьатдайвал лагьана, кьве гъил кьве япув тухвана, МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИ, пус-пус ацалтна, араб чӀалал кпӀун чӀалар лугьуз эгечӀна. Адан гьар са гьерекат жергейра акъвазнавай итимри, жегьилри тикрарна.
Вичин чкадал хтана, муьршуьдди лагьана:– Чи ватанда гьар са мусурман стха, гьар са вах азад хьана кӀанда. Женг чӀугу – куьн азад жеда! Къе гьахьтин югъ алукьнава. Чун урус ягъийриз акси женгиниз къарагъна кӀанда… Гила чна гьар са хуьруьн, шегьердин, жемятдин векилриз яб гуда, ахпа са къарар кьабулда. Алай чкайрилай рахай векилри женгинин рехъ хкяна… Чеб акси женгериз гьазур тирди малумарна. Муьршуьдди вичин къарар малумарна:– ЧӀехи Аллагьдин куьмекдалди! Адан пайгъамбардин къацу пайдахдик кваз! За квез жуван азадвал хуьдай женгиниз экъечӀуниз эвер гузва! – муьршуьдди къацу пайдах хкажна.– Гьурра! – гьарайна, инсанри гурлу капар яна.– Хъсан сят хьурай! – Бункь бубадин ван акъатна. – Азадвал чаз герек я, рухваяр. Азадвал чаз бубайри тунвай веси я. Чан азадвал! Алимрин, векилрилрин рахунриз, меслятриз яб гана, Муьршуьдди лагьана:– За чи кьушунрин кьиле, чӀехи сердер яз, Берекви Малла Мегъведин тайинарзава! – малумарна. – Ингье ам! – вичин патав гвай мегъуьн тар хьтин жегьил итим къалурна. – Адаз гьи хуьре гьихьтин яракьлу дестеяр аватӀа чизва. Вири яракьлу дестеяр Малла Мегъвединаз табий жеда. Зун куь виридан кьиле ава. Виликди! Женгиниз! – эмир гана ЧӀехи Муьршуьдди.– Гьурра! – мад капар яна, мискӀинда авай жемят десте-десте, лепе-лепе, дар ракӀарай виликди сухулмиш хьана.– Чаз Ярагъдилай рагъ акьуна! – гьарайна хуьрерин, шегьеррин векилри. Алимринни маллайрин мярекатдал кьабулай къарардикай гьасятда кимел алай итимриз хабар хьана. Анал тестикь хьана: арифдардин фикир яракьлу кьушундилай зурба я. Дагъларин уьлкведин тарихда чӀехи гел тур мярекат алахьна. ТӀебиат ачух хьана: ракъини инсанриз вичин хъуьрезвай чин къалурна, адан нурарик чимивал, гележегдихъ инанмишвал квай. Яру Ярагъдилай къарагъай цӀелхемди Лезгистандик, Ширвандик, Дагъустандик, Чеченстандик, вири Къафкъаздик, цӀай кутуна…
Югъ нянихъ элкъвей береда гъиле кӀвенкӀв алачир перни аваз Мафизат варцяй экъечӀна. Ам кьилелай кӀвачел кьван чӀичӀни чӀулав тир. Хурьун чӀехи магьледай Мафизат вич-вичик рахаз-рахаз физвай. Гагь ада пер къван авай чиляй галчӀуриз цӀархарзавай, гагь ам къуьнел эцигиз, гагьни авуд хъийиз, чиле эцягъиз, вич-вичик квачирди хьиз, виликди физвай. Адан шелдив ацӀай вилериз аквазвайди Рустамахъ галаз, арада чӀехи муьгьуьббат аваз яшамиш хьайи кӀвал тир. Мафизата керпичар атӀана, зегьмет чӀугуна эцигай кӀвал. Гила а кӀвализ Рустама «аялар жедай» паб хканва. Мафизатан ажугълувал чӀехиди тир. Ингье ам, хуьруьн гъвечӀи-чӀехидан вилери Рустаман кӀвалин вилик рекье тунва. Гьаятдив агакьайла вили шир янавай варар гила адаз яру ивидин ранг алаз акуна. Ада перцив варар гатаз башламишна. КӀваляй са касни экъечӀнач, амма къуншияр са-сад мягьтел яз адаз мукьва жезвай.– Я Мафизат, Рустаман свас аялдик квалда, адаз турши емишар къачуз абур шегьердиз фенва. Мад вун инал атанва хьи? Ви кӀвалерип паюнни пулни вахкана, суд-дуванни хьана са йис алатнава, мад ваз вуч кӀанзава? – секиндиз рахана Мафизатан куьгьне къунши, яшлу Бислер хала.– Руфуна хьуй, амма чпин гъилиз татуй! – жаваб гана Мафизатан къунши Туьтуьди.– Астафируллагь, я Туьтуь, аси жемир, абур Аллагьдин кьадар-кьисметар я. Са Мафизатан кьилел атай туш хьи ихьтин дуьшуьш, сабурлу хьухь. Адазни пад кьейи, аялар галай са итим жагъида белки, Мафизат гьеле жегьил я. Аллагьди вичи халкьзава аял квачир дишегьлияр. Я кас, вун туьнт жемир, я Туьтуь, – рахана Бислер са вил Мафизаталай аладарна хьиз…– Стхаяр… стхаяр… стхаяр чеб – чпин кӀвалера ава, – къарсанвай сесиналди рахана Мафизат. Чпин папар, аялар галаз. Зун лагьайтӀа, къе абуруз вах яз ваъ, шукӀуртӀ яз чида. Зун и йикъал гъайиди Рустам я, Рустам. Зи Рустам. Аялар авачтӀани, чун чи уьмуьрдал рази хьанвайбур тир. Чи арада чӀехи муьгьуьббат авай. Ада чун сад-садаз хуьзвай. Амма, къуй Рустам яшамиш хьурай вичин папахъ галаз. Анжах а папа вичи зегьмет чӀугуна эцигай кӀвале!
Зун и кӀвалик квай керпичар хкудиз атанва, – лагьана Мафизат ацукь хьана.– Рустама вичиз жегьил свас хкана лугьуз, вун адал пехил хьанва. Сивяй цӀай чкӀиз куьчери хьанва, – ажугълувал къалурна Рустаман амледин паб Перистана.– Зун абурал пехил туш! За мад лугьузва: и кӀвал эцигайди зун я, зун! Вуна атана заз са керпич атӀана куьмек гайи кас яни? Вун вуж я, заз акьулар гузвайди? Алат залай, и пер ва акьадалди! – лагьана Мафизата Перистанахъ элкъвена.– Такабур амачир дишегьли я ман, – лагьана Перистан анихъди фена.– Заз такабур гьамиша хьайиди я ва женни хъийида. Амма вун хьтинбур такабур вуч затӀ ятӀа чин тийиз, и чилерал яшамиш жезва. РикӀел хкваш ви уьмуьр. Ви месик, ви кӀвализ, ви итимди ашнаяр гьикӀ гъизвайтӀа? Вун абурун шукӀуртӀ хьайи вахтар авайди тир. Вири рикӀелай фенани? Такабурдикай рахазвайдан кӀуф аку садра! – Мафизатаз пис хьана. Адан рикӀел 20 йис идалай вилик алатай са шикил хтана: «КӀелдайла чаз аялди манийвал гуда, адалай гъейри ваз ам уьмуьрлух къехуьн жеда, аял аваз атана лугьуз. Чаз аялар мад хъижеда», – лагьана Рустама Мафизатав сифте аял чӀуриз тунай. Кешкин, зун а вахтунда ваз яб тагана, аял аваз атана кӀандай. Вири сусари кӀвач ракӀара амаз аялар хазва. Абур вири бахтлу я, са залай гъейри…– Чаз мад концертар гваз атанвани? Ам делиханадиз ракъурна кӀанзавай начагь кас я. Гьинва адан стхаяр? – рахана уьтквемвилелди Рустаман къунши Шалале…– Къилемишрай куь рушари, куь сусари, гележегда куь хтулрини зи булахрай яд хъурай. Зун ви гъенел атанвач! Шалале, кьулу-кьулухъ хьана, адаз Мафизатан гъиле авай перцелайни гзаф адан иви хъичей вилерихъай кичӀе хьана. Мафизата гила варар кьуьнтӀвералди гатаз башламишна.– Чан аламачни?! Чин аламачни зун аквадай! Кьиф хьиз чуьнуьх хьанвани? ЭкъечӀ къецел! – гьарайзава Мафизата. Инсанар пагь атӀана вири кис хьанвай. Са легьзеда Мафизатни кис хьана. Ам мад вич-вичикди рахаз башламишна. «Чна эцигай кӀвалера вун нихъ галаз яшамиш жезва, Рустам чан? Зи аял вуна чӀуриз туна, зи чагъадикай иви чикӀиз, хкудна, гила ваз ада хазвай аял багьа хьанва ман. Агь кьисмет! – Ахъай варар, тахьайтӀа зун парудилай гьахьда», – хъел атана мад Мафизатаз. КӀваляй садани жаваб гузвачир. Я кицӀни элуькьзавачир. Гуя Рагъвацаз Мафизат чир хъхьанвай. АРА-БИР ада варцихъ къвез цӀур язавай. Гуя адаз Мафизатаз ракӀар ачухиз кӀанзавай.– Югъ атана хурушум хьана. Рустаман кӀвалин вилик инсанар гила пара кӀватӀ хьанва. Гьидаз Мафизат язух къвезвай, гьида ам кимидай кьазвай, гьида адаз яргъалай рикӀ кана чан гузвай, гьидаз ам хушзавачир. Такабурвал, уьтквемвал, ягь квахьнавай дишегьлидай кьазвайбурни авай-куьрелди, гьикьван инсанар аватӀа, гьакьван фикирарни арадал къвезвай. Бирдан яргъай Рустаман машин акур инсанар Мафизатаз мадни мукьва хьана. Абурук юзун акатна. Я гада, я Кезим, алад адан стхайриз эвера, начагь дишегьли духтурханада къаткурун лазим я. Чан алачни абурал? Стхаяр ялда, итимсузар, чпин хайи вахан къадир авачир. За чи вахари лагьайвал авурди я, – лагьана, Къайимбега кӀватӀ хьанвай инсанар инихъ-анихъ чукӀуриз башламишна. Гила Мафизат инсанриз килигни тийиз, далу варциз яна, кӀвачерни экӀяна, метӀерал перни эцигна, ацукьнавай. Адаз чизвай: вич халкь паталди ваъ, тек са Рустам паталди яшамиш хьайиди. Гьавиляй ада кӀватӀ хьанвайбурухъай са къайгъуни авачир.
Шегьердай машиндаваз хтай Рустамаз вичин кӀвалин вилик жемят кӀватӀ хьанваз акурла, ам гьасятда гъавурда акьуна.– Мад ви къекъвераг хтанва, чи ракӀарал, я ам вуна и хуьряй тергда, я туш хьи, за фена ви аял чӀурда, – кичӀерар гузва Рустамаз адан цӀийи суса.– Секин хьухь, вун, секин хьухь! Мад ви жуьреда гафуниз гаф гуз, гъиле-гъил тваз, рахаз эгечӀмир. Ацукь машинда. За ваз лугьудалди эвичӀмир, – буйругъна, Рустамаз машиндай эвичӀиз кӀан хьана. Амма адан кӀвачер юзанач, гъилерни рулдал алкӀана, беден залан хьана. Рустамакай кӀарас жезвай. Са легьзеда адаз вич фалужди ягъайди хьиз хьана. Сифте яз Рустамаз Мафизат гьич садрани тахьай жуьреда аквазвай. Вич тахсирлу тирди якъин чир хьайила Рустамал Мафизатан патав фидай чин аламукьнач. КӀватӀ хьанвайбур гила вири Рустамаз тамашзавай. Вирида са вуч ятӀани гуьзлемишзавай. Гуя вахтни акъваз хьана. Анжах тек са Мафизата виридан секинвал садлагьана чӀурна:– Рустам чан, хъша кӀвализ, за ахъайда ваз ракӀар. Рустама залан хьайи кьил яваш-яваш хкажна, адаз вич кинодавайди хьиз хьана. Адан бедендиз къуват хкайди Мафизатан рахун тир. Къвалал ацукьнавай цӀийи свас Шапери гила Рустамаз са яргъа кас хьиз аквазвай. Рустам машиндай эвичӀна Мафизатан къаршидиз фена. Абур са легьзеда сад-садаз тамашна. Кьведан вилерни ацӀана, амма рахаз кӀан хьанач. Рустаман ПӀУЗАРАР,МАФИЗАТАН ажугъдини гьайифри къудгунариз вердишариз тур чин юзаз башламишна. Амма садни са келимани раханач.– Мафизат, вун мад вучиз атанва? Чун икьрар хьайиди туширни? – кӀвалер пайна ви гьакъини за вав вахканва, я туш хьи, ваз совхоздин директорди гьикӀ лагьанай? Совхоздин секциядай са кӀвал гуда, лагьанайни?– КӀвалер эцигдай чил, лазим тадаракар ада ваз гуда лагьайди я, заз ваъ. Фена жуван пабни галаз эциг квез цӀийи кӀвалер. За и кӀвалер и перцив руг кьилеллаз чукӀурда, аникай за атӀай зи керпичар за чӀугваз ялай, къатара тур аял хаз тахьай и руфунал эцигиз хкажна харада тур. Хкудда! Къуй, чи муьгьуьббат хьиз, и кӀвалерни барбатӀ хьурай. Вун итим я, вун жегьил я, вахъ жегьил свасни ава, сусахъ еке тухумни, алверчи стхаярни… Квяй я квез са кӀвал эцигун. Рустаман къуьнер бейхабардиз кьулухъай атай адан Шапериди чӀугуна вичихъди элкъуьрна: «Ахлад кӀвализ, иеси авачир кицӀер куьчейра жедай адет я. Ваз за шумудра лагьанай?» – рахана паб.– Кис! Жув ахлад. Ам ви буржи туш, – лагьана Рустама Мафизатан хъуьчӀуькай кьуна, ам гъенел алай тутун тарцик квай куьсруьдал ацукьарна. Куьсруьдал ацукьай чкадал къуватсуз хьайи Мафизат, Рустаман къуьнуьхъ агалт хьана, вичизни хабар авачиз, са легьзеда адан вилер акьал хьана, Рустамаз Мафизатан ахвар хаз къимиш атанач. Чара хьайидалай кьулухъ, дерт къати хьайила, ада лугьузвай гафар, пер къачуна керпичар хутахиз къвез акурла, инсанри Мафизат эсер янавайдай кьазвай. Амма тек са Рустамаз адан дерт чизвай. Ацукьнавай чкадилай Рустама вичин кӀвалерал вил вегьена. Адаз вичин кӀвални сефилдиз акуна. Мафизатни гьахъ я, керпичар гьада атӀайди я. И чилерал багьаз аквазмайди гьа кӀвалик квай керпичар тушни. Къуй барбатӀрай и кӀвал… Рустам, пабни галаз стхадин кӀвализ экъечӀна, ахпа яваш-яваш цӀийи кӀвал эцигдай фикирдал атана… Вичел яргъи халат, кӀвачелни цӀарцӀарар гудай
тапочкаярни алаз кьуд патахъ атирдин ни чкӀана, гьаятдиз эвичӀай Рустаман Шапери, кьве гъил хъуьчӀуьз яна къаб алаз рахаз башламишна: – Вун инлай хъфидани, тахьайтӀа, кицӀ хьиз къван гана чукурдани? Мафизат ахварин хиялдикай хкатна. Адан вилерик таниш тушир дишегьли пайда хьанвай. Шаперидин яргъи гъилери Рустам гьаятдиз рахкурна. КӀвализ хъфиз тахьай Рустам гурарин кӀане ацукьна. Амма Шапери вич-вичик рахаз-рахаз айвандик хъфена, гагь къаб хаз, гагь чукӀуриз, дели-будала хьанвай адан гьарайди айванар къачуна.– Шапери, вахъ галаз рахазвайди ви гъуьл я, де эвичӀ инал, вун зи уьмуьрдин юлдаш я, вуна за лагьайвал авун лазим я, за вун я асмишзавач,я язавач. Чакай пудакай инал гьахъди Мафизат я. Къуй и кӀвалер адаз амукьрай. Ам ина вердиш хьанва. И цлар адан жафа я. Гьар са керпичдиз темен гуз руфунал кьаз харада турди, абур цлал устӀардив вугуз хкажайди гьам я. Тахсир зиди я. ФАД-ФАД алад, жуван пек-лек кӀватӀа. Чун инай экъечӀун лазим я. И кӀвал Мафизатан амай уьмуьр я. Пайиз тахьай адан кӀвал?.. Шаперидин вилер чӀехи хьана, беден къулугъуниз башламишна.– ВУЧ-ВУЧ! Вуна вуч лагьана. Зун ви гьавурда акьунач. Яни, кӀвал туна, чун инай экъечӀзава? Вун хибри хьанваз тахьуй гьа, Рустам? – Зи гаф гаф я. Алад, тади ая.– Ваз Шапери Мафизат хьтин кимид хьиз хьанани? Зун Шапери я, Шапери! Зун ваз кӀвал-югъ, гъенел балкӀан, машин, жибинда пул, багъ-бустан ава лагьайла, виридалайни гзафни-гзаф вун аялдихъ кана-хъухъвана ви вахар зи кӀвачерик кьил эцигиз ярхар хьайила, ви къирхиягъ гардан зи хуруз аватайла, зун ахпа я ваз гъуьлуьз атайди. КӀвални зиди я, вунни зиди я. Зун ипай санизни, санихъни экъечӀдач.– КӀвал Мафизатанди я. Зун види, вунни зиди я. Мад за ваз са гафни хълагьдач.– Хълагьмир, алат залай, – лагьана Шапериди айвандик квай телевизор кутуна. Рустаман кьилел шегьердай хкай емишар авай къаб гадарна. Рустамаз и декьикьада фир-тефир чка сал хьана. Залан беден гваз ам къецел экъечӀна. Мафизат тутун тарцин тандив агатна, гъилер гъилерив чӀугваз, са куьз ятӀа, са чкадиз тамашзавай.– Мафизат, къарагъ, хъша! – лагьана Рустама, гафар галкӀиз-галкӀиз…– Гьиниз? Чи кӀвал туна гьиниз? Мафизат шехьна. – Чи кӀвал чна гена туьхкӀуьрда? Вун галаз санал… Рустамни Мафизат санал машинда акьахна, чпин кӀвалерин виликай яваш-яваш вацӀ галайвал фена…
* * * Зун я инсан са бейчара, Вун я лукьман, ая чара. * * * Агакьнава, яр, ви бегьер, Акурди туш заз и тегьер. * * * Ашкара я чи муьгьуьббат, Татуй кьилел къар мусибат. * * * Гуьрчегвилиз къазилдин зар
, КичӀе я заз, жез бедназар. * * * Гатфар бере, ша гуьруьшдиз, Чар булах авай уьруьшдиз. * * * Гуьзел алма, вун я ариф, Вири хуьруь ийиз тариф. * * * Вун жейран я, зун са авчи
– къизилдикай атӀанвай пул.
Физва опера, Солистар - хъипер… Йифен сегьне АцӀурнава манийрив. Гьардаз вичин Хуш тир хьиз сес, Алахънава Акъудиз ам лап серес…- Квелди куьтягь жедатӀа и опера? Хабар кьуна за Дидедивай явашдиз.- Ракъар жеда! – Гана жаваб дидедини Кушкушдив, Явашдиз… КЬУД КЪАВАХ
Хуьруьн кӀаник, Рекьин хивел, Ала кьуд къавах… Къаравулда къвазнавай хьиз, Ава фадлай, лап фадлай… Абур ЧӀехи дяведиз Физвайбур Рекье тваз, ЭкъечӀайбур я инал. Хуьруьз тахтай элкъвена Вилив хуьзва рухваяр. Талгьуз кьуьд-гад, Течиз йиф-югъ… Хтунихъай умудар АтӀузвач абурун. Къавахрин Кьуранва кукӀвар. Кьуьзуь жезва Къвердавай танар. Амма рикӀел алач абурун Хуьруьз хтун рекьелай…
Малум тирвал, лезги шииратдин, гьакӀ гьикаятдин тарихдикай кхьенвай гьич са ктабдани ва макъаладани Ярагъ Магьамед гьатнавач. Лезгийриз адан шииратдин алакъайрикай чидайди анжах Алкьвадар Гьасана «Асари Дагъустанда» лагьанвай кьве келима я. Чебни ихьтинбур: «И эфенди дерин акьул авай алим тир, адахъ гзаф эсерар авай, араб чӀалал шиирар яратмишунин карда адаз барабарди авачир. Чна адан илимдин рекьяй (тӀарикъатдай – А. А.) адаз араб чӀалал кхьенвай кьве шиир ава». И кьве шиир (кьасида) Ярагъ Мегьамеда 1835-1838 йисара яратмишнатӀани ва 1910-йисуз ТЕМИР-ХАН-ШУРАДА чап авур ктабда ганватӀани, гьам лезги, гьам маса миллетрин гьич са алимди кьванни абурун тӀварни кьуначир. Абурукай, малум тирвал, сифте яз за Ярагъ Мегьамедакай 1995-йисуз акъудай ктабда эхтилат авуна, гьамни лап куьрелди. Шиирар, вири «Асари» хьиз, араб чӀалал кхьенвай» къедалдини абур лезги ва урус чӀалаз таржума авур, я ийидай кас малум туш. Им сад. Кьвед лагьайди. Неинки Ярагъ Мегьамедал чан аламай вахтунда, гьакӀ урус пачагьдин девирда, ахпа совет гьукумат хьайидалай гуьгъуьнизни дагъвийрин гьерекатдин ният (идеология) чӀуру, кьадарсуз мавгьуматчи ва миллетчи, гьам хашпарайриз, гьам махсус урус миллетдин аксина женг чӀугун гьисабун себеб яз, лезгиярни адан илимдиз гзаф дуьшуьшра саймазвилел килигзава. Ихьтин крарин нетижа яз Ярагъ Мегьамед лезгийрин милли шииратдин, гьакӀ медениятдин тарихдик акатнач. ИкӀ ятӀани гъеле 1960-йисара Садыкъи Гъалибан алакьун яз малум хьана хьи, масадни ваъ, чаз играми, чаз истеклу Етим Эмина Вини-Ярагъдал медресада кӀелна, вични Ярагъ Мегьамедан хва Гьажи-Исмаилан
гъилик, ахпа муаллимдикай Куьре округдин къази (шариат суддин) хьайила, и касди Эмин Ялцугъ магьалдин къазивиле эцигна. Гьа икӀ, нагагь вири делилар, гьахълубур ятӀа, Етим Эмина Ярагъ Мегьамедан ери-бине, адан уьмуьр, адан ирс чир тавуна амукьич; мадни фикирна хьи, Етим Эмин неинки, гвакӀ тӀвар-ван авай шаирни хьуниз килигна гьа а вахтара – 1870-йисарин сифте кьиляй Зулфукъаров Къазанфара Етим Эмин «Дустариз рагъ, варз» яз, гьисабнай, «дели-дуванайриз» ада гьатта «чирагъни куькӀуьрна» лагьанай. Гьажи-Исмаила адаз вичин бубадин ирс вяз ийида. КилигайтӀа, авуначир кьван! Ихьтин фикирдал атай Садыкъи Гъалиба 1988-йисуз къейдна: «Дугъри я, ИСМАИЛ-ЭФЕНДИДИН буба МЕГЬАМЕД-АЛ-ЯРАГЪИ Дагъустанда, а вахтара хьайи муьруьдизмдин руьгьдин буба тир. Ам Урусатдихъай атай гьар са месэладин меслят тежер душман тир. ГЬАЖИ-ИСМАИЛ-ЭФЕНДИДИ, Ярагъидин хва яз, бубадин фикиррихъ вичин майил авайди къалурун лазим тир. Амма а кас, цӀийи культурадихъ галаз таниш хьайила, тамамвилелди маса рекьел элячӀна – ам урус культура дагъвийрин арада чукӀурдай пропагандист хьана». Бес, Етим Эмин гьикӀ хьанай? Адаз Ярагъ Мегьамедан ирс чидайни, ам ада кьабулнайни, тахьайтӀа, Гьажи-Исмаила кьур рекьяй фенайни? Гъалиб Садыкъиди ихьтин жаваб гузва: «Эминан» «Чуьхвер» тӀвар алай шиирда... ийизвай тариф Урусатдай гъана, Дагъустанда («и сеферда Мамрач Къазанфаран багъда) битмиш хьайи чуьхвердинди я». Агъадихъ мадни. Гьажи-Исмаилахъ галаз Етим Эминни урусрин «цӀийи культурадал» элячӀна лугьузва. Иналди заз Садыкъи Гъалибаз туьгьмет гуз кӀанзавач. Ихтиярни авач, намусдини кьабулзавач, «кьежей мез я – гьар са патахъ элкъведа», – лугьуда лезгийри. ВАХТАР-АЯМАРНИ дегиш хьанва. Гьар аямдихъ вичин нагъмаярни ава. Занни (гаф атай чкадал лугьун), гьеле 1959-йисуз са патахъай мусурман иман Дагъустандин халкьари кьабулун хийир кар хьанатӀани, муьруьдизмдин тӀвар кьадайла, гьа вахтарин ктабра гьатнавай къайдада, ам зиянар квай ниятат яз гьисабнай. Амма им умуми къимет тир. Жува Ярагъ Мегьамедан уьмуьрдикай, руьгьдин къаматдикай ва ирсиникай ктаб кхьейла, гзаф вакъиайриз цӀийивилелди кихлигна. Дугъри я, гьар са касдиз хьиз, зазни жуван иман ава. Амма, белки ам масадбурун имандив кьазвач жеди. Им гьар са касдин ихтияр я, гьар са касдин намусдин кар я. Идалай гьейри, гьар са имандихъ вичин лайихлувилер ва эксиквилер ава. Ни гзаф кьел неда, гьада, кӀанзни-такӀанз ядни хъвада. Дарманар къачу, чпин кьадар ишлемишайла, абурукай дава жеда, нагагь гзаф ишлемишайтӀа, абурукай зиян жеда. Исятда, са патахъай, чаз гьакъикъи Ярагъ Мегьамед чир хьанва. Адан «цӀийи илимдин» ери-бинедайни мана-метлебдай кьил акъатнава.
Къундармаяр авуна ваъ, адан гьакъикъи ктабрал, кхьинрал, документрал асаслу хьана, муькуь патахъай, Эминан шиират вири тамам яз туштӀани, чӀехи пай 1960-1980 йисара чапнавай кӀватӀалра гьатнава. КӀанзавайди Ярагъ Мегьамедан ирсни Эминан ирс сад-садав гекъигна, ахтармишун я. Ирс – им са гафунин, мецин эсерар (шиирар, манияр, хкетар, мисалар) туш. Етим Эминан ирс лагьайла, адак касдин гъилел кхьенвай эсеррилай гъейри, адан къаматни, дердиярни, умударни, рафтарвилерни акатзава. Амма, икӀ ятӀани, Етим Эминан шииратдихъ кьетӀен метлеб ава. Са медениятдин уьмуьрда ваъ, вири лезги миллетдин тарихда. Адалай вилик хьайи милли тарих – тӀарикъатдал физвай гурар тир. Адалай кьулухъ хьайи тарих, алай аямни къачуна, тӀарикъат мадни гегьенш ва деринда хьунин уламар я. Нагагь Ярагъ Мегьамеда гьеле пайгъамбарди бине кутур тӀарикъатдик, аямдин игьтияжар аннамиша, хейлин цӀийивилер кутуна, ам жемятрин гегьенш къатара вичин тарсара, эверунра, кагъазра, камалпересдин эсерра, эхирни, хсуси уьмуьрда чукӀурнатӀа, Етим Эмина, адалай чешне къачуна, Ярагъ Мегьамедан тӀарикъат шииратдин кӀалубра туна, и жуьреда мадни гзаф рикӀиз бегенмиш жедай, вичел ашукь жедай къайдайра тестикьарна. Нагагь Ярагъ Мегьамеда, тӀарикъат гзаф миллетрикай ибарат тир мусурман жемятриз эсер авун патал абурухъ галаз «Къуръан» кхьенвай араб чӀалал рахаз хьанатӀа, Етим Эмина Ярагъ Мегьамедан тарсар, весияр ва несигьатар дагъдин булахдин абукевсер хьтин, экв аватнавай лезги чӀалал вяз авуна. Иниз килигна ада тӀарикъатдин, кьилин ниятар гьар са лезгидиз мукьва авуна, кӀанарна. Эмина, гьатта, тӀвар-ван авай араб шаиррихъ галаз гьуьжетарна. Медресада авай чӀавуз Эмина араб чӀалахъ галаз санал арабрин шииратни чирнай. Абур кьведни «Къуръан» чир хьун патал лазим тир, араб шиират чирунихъ а метлеб авай хьи, ада «КЪУРЪАН»-ДИН шииратдин лайихлу вилер ачухарна кӀанзавай. Эмина къалурна хьи, лезги чӀални шииратдин барадай гуьрчег чӀал я. ГАГЬ-ГАГЬ чи алимрин арада гьуьжетар жезва. Бес мус, гьи девирда лезги чӀалал кӀел кхьин, арадал атана. Сада лугьуда хьи, гьеле Алпан вилаятда, агъзурни вад виш йисан вилик. Масада лугьуда хьи, 1928-йисуз, сифте яз лезги чӀалал ктаб-газет акъудиз башламишайла, лезги чӀалан мектебра тарсар гуз эгечӀайла. Нагагь, гьакъикъат къачуртӀа, лезги чӀалал кӀелиз-кхьиз яратмишайди Етим Эмин я. Адалай вилик лезгийри кӀел-кхьин авунин карда эвел заманда, мумкин я, эрмени Месроп Маштуца туькӀуьрай алфавитдикай, ахпа, мумкин я, перс чӀалал, араб чӀалал, эхирни туьрк чӀалал яратмишзавай эсерар кхьена, чукӀурдай ва хуьдай адет сифте яз Етим Эминан тежрибадилай башламишнава. Килиг, гьикьван ксарин кӀвалера гилалдини и шаирдин эсеррин кӀватӀалар аматӀа! Гьи хуьруьз фейитӀани, са кӀватӀал гьикӀ хьайитӀани
жагъида. Алатай вахтара мадни гзаф авай. Нагагь гьа урус пачагьдин девирда, гьамни совет гьукуматдин сифте йисара, лап 1930-лагьай йисарал къведалди Етим Эминан ирс «куьгьне хьанвайди я» лугьузвачиртӀа, я фекьи, я къази хьайи вахтунда ада диндин мавгьумат вяз ийизваз гьисабзавачиртӀа, я 1931-йисуз Москвада чап авур са ктабда («Энциклопедияда») тестикьзавайвал, «Эминан шииррин чӀехи паюнин мана-метлеб урусрихъ галаз женг чӀугун я» лугьузвачиртӀа, эхирни, адан хайи хуьр залзаладик кукӀвар тахьанайтӀа ва жемятар бубайрин сурар, гьабурук кваз Эминан сурни, гадарна, гьатта Эминан ирс авай ктаб-дафтарни чилик кутуна, Аламишедин чилерал цӀийи хуьр кутун тавунайтӀа, лезги хуьрерай Эминан шииррин кӀватӀалар са музей ацӀудай кьванбур гьат хъийидай. Нагагь чаз халис Эмин къалуриз кӀанзаватӀа, адан ата-бубаяр, мирес-варис, мукьва-кьили, стхаяр ва вахар, имияр ва халуяр, дустар ва душманар, квай пешеяр ва сенятар чириз (абур гьикьван герек ятӀани) вахт акъудна кӀандач. Халис Етим Эмин чир хьун патал, аданни Ярагъ Мегьамедан са «чаравал» ваъ, гьатта тафаватдизни артух фикир тагана, абурун садвал ва шериквал къалурун лазим я. ИкӀ лугьузни жеда: нагагь Эминан зурбавал, лайихлувал ачухариз ашкъи аватӀа, Ярагъ Мегьамедан илимдин ери-бинедай кьил акъуда. Яни, абур сад садаз гуьзгуь я. Садай муькуьд аквада. Ярагъ Мегьамедан ирсинай Етим Эминан шииратдин бинеяр чирайла, артух кьил акъудиз жеда. Малум жезвайвал, гьам Ярагъ Мегьамедан, гьамни Етим Эминан ниятрин бинеда инсандинни дуьньядин рафтарвал ава. Инсан вуж ва вуч я? Дуьнья вуч я? Инсан дуьньядихъ галаз гьикӀ гатӀумзава? Элкъвена дуьнья инсандал гьи жуьреда гьавалат хьанва? Ярагъви арифдарни, ялцугъви арифдарни са фикирдал атанва. «Дуьнья фана я, инсан къаних». Дуьньядин фанавили инсандин фанавили инсандин ахлакь, мурад-метлеб, эдеб-марифат вичин эсердик кутазва. Элкъвена, нефс азгъун инсанди чуьнуьх-чапхунзава, дустунин дабан атӀузва, явавилиз кьил язва, намусдиз кӀур гузва. Ярагъ Мегьамеда, садра хуьруьн жемятар кӀватӀна, ачухдиз лагьана: «За вуч лугьудатӀа, яб це садра. И дуьньядин куьлуь-шуьлуь няметра вил туна, куьне яраб атӀа дуьньяда даим яз авай лезетар инкарзаватӀа? Чир хьухь квез, ина чи уьмуьрар, гатфарин йикъар хьиз куьруь я... Фана я дуьнья, фана!» Маса сефер лагьана: «Низ халис мусурман хьана кӀанзаватӀа, буллух девлетра вил тун тавурай... Гунагьар квай мердимазаррин къал-къив квай машгъулатривай яргъаз хьурай. Гьабурун, гьарамзадавал квай куьчерин ва чамарин рекье гьат тавурай... Бедбахтвиликай къутармиш хьун патал явававилиз кьил ямир, ам инкар ая... Иблисди теснифнавай зегьримар ава гьа, ички, гьам хъун тавурай... Авур тахсирар хиве яхъ,
мад садрани гунагь крар хъийидач лагьана, кьин це. Жемятар, куьне анжах ихьтин рехъ кьурла имансузрихъ галаз жедай женгера Халикьди куь къуватар мягькемарда». Эхирни. Ярагъ Мегьамедан мад са фикирар: «Вуж мусурман ятӀа, ам азад кас хьун лазим я, вири мусурманар барабар хьана кӀанда... Мусурман гьич садан лукӀни хьана виже къведач, гьич са ханбегдин, гьич са гьукуматдин ряятни хьана кӀандач, мусурман садазни, гьатта мусурмандизни, харжар гуниз мажбур туш». Ярагъ Мегьамеда неинки ихьтин тербетар гана, гьакӀни иман, азадвал, абадвал ва марифат патал жемятар женг чӀугуниз руьгьдин рекьяй гьазурна. «Женг чӀугурла азадни жеда!» – лагьана тарс гана ада. И женгера вичини, вичин рухвайрини, миресрини иштирак авуна. Гьам Лезгистанда, Табасаранда, гьам Аваристанда, гьам Чечнеда са гъиле «Къуръан», муькуь гъиле гапур аваз, ам къати савашрик экечӀна. Яни кьве кӀвачел къекъведай гьайвандикай инсан авун патал тарс-несигьат гун тӀимил я, герек хьайила яракьни кардик кутуна кӀанда. И вакъиаяр фидайла Етим Эмин гьеле дидедиз хьанвачир. Ибур 1820-1830-йисара хьайи крар тир. Ярагъ Мегьамед са делилралди 1838, маса делилралди 1839, гьатта 1840-йисуз рагьметдиз фена, вични аваррин Сугьурат хуьре, гьа йисуз (1838) Кьеандал яни, Ялцугъа яни Эмин дидедиз хьана. Фикир гайитӀа лайихлу дуьшуьш я. Лезгийрин са арифдар, къагьриман ва женгчи рагьметдиз фена, маса арифдар, къагьриман ва женгчи дуьньядал атана. Гила Эминан чӀалар ахтармишин. КӀантӀа ашкъидикай, кӀантӀа дуланажагъдин уькӀуь-цурудакай, кӀантӀа дуст-душмандикай, кӀантӀа гьалал-гьарамдикай, кӀантӀа имандикай рахун хьурай – виринра авайди Дуьнья! гьа «фана дуьнья» я, фана дуьньядин къамат ачухарзава. Дуьнья! Дуьнья! Вири теснифра авайди фана дуьнья чирун, адан ери-бинедай кьил акъудун я, адан шикил, суьрет чӀугун я. «Фана дуьнья» тӀвар алай шиирда Эмина ихьтин къайда авайди къалурзава. «Гьар са къалди уьмуьр физва, гьадахъ галаз ам алдатмишзава дуьньяди», «гьар са касди дуьнья патал кӀвалахзава», икӀ ятӀани «иман зайиф ЖЕЗВА».«ДУЬНЬЯ гургьа-гур» шиирда «фана дуьньядин» маса хасият ачухарнава. «ГУРГЬА-ГУР», яни датӀана юзазвай, гьерекатдик, зидвилерик квай дуьнья «делийрин девран я», «гьар са буба гачал хан я дуьньяда, инсанар хьайила хебни жанавур, дугъри игридаз кван я дуьньяда». Ина гьахъ-гьисаб, адалат авай затӀ туш. Эмина жемятриз чирзава: «Эй дили-дивана, тамаш: Ких – агъсакъал я, Керекул – юзбаш, Лачин – туьлек, тарлан хьайила яваш, ТипӀрез агъавал кӀан я дуьньяда». Маса шиир къачун – «Дуьнья гьей!» Дуьньядин мад са ери ачухарзава арифдар шаирди. «Фана я дуьнья, садазни тахьай. Давуд халифа яз – Давудаз тахьай. Акьван кӀевиз кьуна, Намрудаз тахьай. Низ хьана вун себеб, дарман, дуьнья гьей!»
Дуьнья фагьумайла, гьар са инсан бахтавар хьун патал АЛЛАГЬ-ТААЛАДИ яратмишнава. Амма гьакъикъатда дуьньяди вирибуруз бахтавар девран хиве кьазвач. Агъзурралди фугъараяр ада кузва, абурун рикӀер чӀулаварзава. Шумудни сад дуьньяда «Залум ава зулумиз», «щумуддни са бейниван ава эхир фагьумиз». «Ахварик кумайбурни тӀимил туш». Иниз килигна, шумудни сад дуьньядикай катзава, чпи чеб телефзава. Гьавиляй, инсанри фана дуьньядал «вад югъ ийизва («Дуьньядиз»), яни дуьньядал туьретмиш хьайи инсанрин уьмуьрдихъ са метлебни авачирди къалурзава. Дуьньядин зат, ери-бине, адан зидвилер чир авунин карда «Гьарай, эллер!» тӀвар алай шиирдихъ еке метлеб ава. «Ажеб дуьнья хьанава. Дуьньядикай дугъри инсанрин гуьгьуьлар ханава, «пис ксари» ина агъавал ийизва. Абурук фекьияр, къазияр, муьруьдарни квай. ДатӀана «валлагь-биллагь» лугьуз, ахпа абурни дуьньядихъ къаних жезва» фагъирд балкӀан чуьнуьхзава. Залумдин «нефс хупӀ екеда», «шумуд гьарай гваз хуькведа», «тарашна, лугьуз, уьлкведа», – гьарай-афгъан гьатнава». Дуьньядин зидвал Эмина «Пагь чи уьмуьрар!» шиирдал лугьузва. «Садбуру садбурал чӀуру хиял, терг ийиз гьалал, гьарам незава». Гьа икӀ «фана дуьньядив» буьтуьн гъам гва, «Гъуцарди халкь ди халкьнавайди яз, адан эмирдай экъечӀнава. Мусурмандин «хийир авур», «гуьгьуьл ачух къар» гьинаватӀани чидач. Яни дуьнья АллагьтакӀан» мусурманар «чӀурубур я». Ажал, завал, азар авачир инсан дуьньядавач, азраил гьардан «чан къачуз» гьазур хьанва. Инсанри фикир тавурай кьван, чпивай «яргъал алай, хиялар, къастар» кьилиз акъудиз жеда. Ажалди абурал эхир эцигда. Дуьньядин зидвилер, чӀурувилер Эминаз иллаки 1870-йисарин эхирра акуна ва ада еке устадвилел абур къалурна. Малум тирвал, 1877-1978 йисара Дагъустандин халкьар мад азадвал патал женгера гьатна. Урусатдин пачагьлухди ийизвай зулум мадни къати авунвай. Къвердавай пачагьдиз ва адан къуллугъчийриз (округрин начальникриз, магьалрин наибриз, хуьрерин кавхайризни беглериз) гузвай харжарин кьадар еке жезвай. Идалайни гъейри, гьар цӀуд киледилай са киле къуьл, мух ва маса бегьер мискӀиндиз гана кӀанзавай. Ажугъда гьатай дагъвияр, Ахцегьрилай башламишна Ботлихдал кьван, гъиле якӀв, гапур, нажах кьуна, женгиниз экъечӀна. Пачагьдин кьушунри еке инсафсузвилелди «гьахъ-адалат» кӀанзавай дагъвийриз рум гана. Гзафбур телефна, гзафбур Сибирдиз ракъурна, гзафбур, ватан гадарна, жазадикай хкатун патал Иран, Туьркия, Араб уьлквейриз катна. И вакъиайрикай Эмина са шумуд шиир туькӀуьрна. Абур кӀелайла пуд кар малум жезва. Сад лагьайди, Эмин пачагьдин инсафсузвили къарсатмишна, къвед лагьайди, адаз Лезгистанда хьайи бунтар дериндай чир хьана. Ада кьейибурун, дустагъда гьатайбурун, таргъаждиз чӀугур-
бурун тӀварар кьазва, гьи хуьрел гьихьтин къаза атанатӀа, чирнава. Пуд лагьайдини, и цӀийи женгер ахтармишайла, Эминаз дуьньядин чӀуру суфат мадни чӀуру яз жагъана. Гъамуна гьатнавай Эмина жемятдин бахти-къаравал вичин бахтсузвал яз кьабулна. «Гила дуьньяд эхир хьанва», «гьикӀда, эй мусурман, чи Куьред хан гьинва?» «гила адалат амачиз, къиямат югъ загьир хьанва... Лежбердиз «кьушун» лугьуз, гьакӀни кьуру бунтар хьана, яз Аллагьдин кьадар я хьи, чаз еке мусибатар хьана. Ай Асланбег, рагьметар гуй, ГЬАМИД-ЭФЕНДИ кьена хьи, ПӀирерин Гьажи-Шихбуба, вунни рагьметдиз фена хьи». Шиирдин эхирда Эмин ихьтин нетижадал атана: «Я гьакъикъат, я шариат, я тӀарикъат гьинава? я гьахъ-дуван, я адалат, я берекат гьинава?» Маса шиирда Эмина, хур ахъайна хьиз, вайзаррин сесинал гьарайна: «Урусатдин кӀеви зулум, са къуз адаз жеда къалум, ийиз ацукь сабур, фагьум, им вуч мусибат хьана хьи!» КилигайтӀа фана дуьньяда инсан, кӀантӀа бег хьурай, кӀантӀа бахтикъара, кӀантӀа вад халуни ирид стха хьурай – етим я, Етим! Им лезгийрин арада виридалайни зурбаз ялцугъ Мегьамед-Эмина кьатӀана ва аннамишна. Вири етим инсанрин дердер вичел къачуна, Эмина вичел «Етим» лагьай лакӀаб эцигна. Етим инсан дуьньядал гьикьван нарази хьанатӀани, гьикьван адаз дуьньяда йикьни-шуван авайди малум ятӀани, гикьван «вун дуьнья, дустариз хьанач, зазни вун герек туш» лагьанатӀани, гьатта лап кӀеве гьатай вахтундани, адаз дуьнья, къуй лап инсафсузди, суфатдиз савухди хьурай, ам рикӀиз кӀандай, ам истеклу я. Дуьнья инсандиз са гъамни хажалат туш, рухунни кьиникь туш. Дуьнья – им эвелни-эвел адан чан я, чандин уьмуьр я, уькӀуь-цурудахъ галаз ширин няметарни я. Вири дустари дабан атӀудач, абурук вафалубурни ква. Дуствални фана дуьньядин еке нямет я. Дуьнья са пис ксар туш, хъсан ксарни я. Гьатта стхадини, халудини инсан инжиклу ийизватӀани, абур галачир дуьнья рикӀиз хуш яз амукьдач. Дуьнья – им ирид йисуз ганвай, сагъар техжедай тӀал туш, ам гьакӀ гатфарихъ багъдавай билбилрин нагъмани я. Дуьньядин няметрин арада виридалай важиблуди муьгьуьббат, ашкъи я. Муьгьуьббатди инсандик лувар кутазва, адан чӀулав йикъар экуь йикъариз элкъуьрзава. Муьгьуьббат себеб яз уьмуьрдин четинвилерни регьятдиз эхда. Ашкъидин ялав алай кас «дертэгьли» я, кӀани руш лагьайтӀа, адаз «дава-дарман я», адан «хуш дидар акун итимдин эрзиман я». Къуй ярди гада саймишни тавурай, ам масадаз кьисметни хьурай. Им гьикьван хажалатдин кар ятӀани, муьгьуьббатдин цӀай рикӀяй акъатдач. Иниз килигна, муьгьуьббатдикай пай ганвай касдиз «яр галачиз женнетни кӀандач». Адан женнет и дуьньядал адахлидин къужахда ава. Фана дуьньядин азиятарни тӀеамлу майваяр жемна, Эмина са вичин ваъ, умуми инсандин мецелай хьиз икӀ лагьана: «Хажалатар, хифетар
зи дерин я, заз алахьай гуьлуьшан югъ серин я. Вил атӀудач дуьньядихъай – ширин я, айиб мийир, инсан я лагь, дустариз!» Етим Эмина дерин чирвилер аваз чӀугунвай «фана дуьньядин» суьрет исятдани вичин гьакъикъатда ама. Вахтар, девирар, пачагьар дегиш хьанатӀани, дуьнья вич вич яз ама. Вучиз лагьайтӀа, инсан дегиш хьанвач, я дегишни жедач. Инсандин зат дегиш хьун мумкин туш. Иниз килигна, Эмина чӀугур дуьньядин шикилдай къенин ва гележегдин агьвалатарни аквазва. Гьелбетда, акун патал килигнани кӀанда. Дуьньядикай бейхабар жемир. ФАД-ГЕЖ кьена физватӀани, умударни квадармир. Эмина вичин инсанвал хуьнихъ галаз са умуд туна. «Фагьум ая, стха, – лагьана камалпересди ва арифдарди, – вунни хьухь устӀар, Нехирбанни чубан хьайила дустар, чанахъ, чанта санал вегьин я къастар, кьведни санал хьайила, чан я дуьньяда! Вучда дустуникай дабан атӀудай, мез кӀуьгьуь, рикӀи сиркед хьиз кудай? сада садан рекье чпин чан гудай чун гьа Рабеъни Салман я дуьньяда».
Кьиникьикай кичӀе жемир са кӀусни…
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун
Вун галачиз. Дидедин къайгъуяр.
Электронный такьатар майдандиз акъатна, абуру информациядин бушлухра агъавал ийиз эгечӀна, инсанрин уьмуьрдин гзаф терефар акваз-акваз дегиш жезва. Алакъадинбур яз вилик тухвай технологийри гьич чӀалахъ тежер хьтин нетижайрал гъанва. ИкӀ тирди чаз къе гьар садан ихтиярда авай телефондин трубкадин мумкинвилери тестикьарзава. Гьелбетда, техника ва технологияр икьван кьакьан дережайриз хкаж хьун - им кьетӀен шадвал кутадай кар я. Ида гзаф инсанриз регьятдиз къазанмишиз, асантдиз яшамиш жедай шартӀар яратмишзава. Гьа са вахтунда ада абурувай чпихъ галаз фадлай вердиш хьанвай ва гьар йикъан адетдиз элкъвенвай хейлин шартӀар къакъудни ийизва. Къачун чна чи Дагъустандин халкьар. Дагъвияр агъзур йисара чапхунчивили къудратлу ийизвай уьлквейрин гагь идан, гагь адан истисмардик акатиз-хкатиз хьайибур тир. Империяр далудихъ галай къуватри халкьарал, абурун милливилин руьгь бамишариз, чпин чӀалар, гъейри дин-иман илитӀиз хьанай. Тамам къад лагьай асирдалди. Къад лагьай асир чи халкьар патал къазанмишунринди хьана. Вири патарихъай. Руьгьдин уьмуьрдин терефар къачуртӀа – иллаки. КӀЕЛ-КХЬИН, ктабар-журналар, газетарни милли театр, радио ва телевидение ва икӀ мад. Гьайиф хьи, электронный такьатар икьван вилик фини чи халкьарин гьа и къазанмишунар къурхуллувилик кутунва. Къе ахьтин макъамдал агакьнава хьи, гьукуматдин дережадани кваз, абурун гереквал амани, тахьайтӀа, амачни лугьуз, веревирдер ийизва. Им, гьелбетда, фикир гутадай кар я. Гьар гьикӀ ятӀани, уьмуьр ва адан шартӀар виликди физва, адет хьанвай крарин чкадал масадбур къвезва. ЦӀийи пешеяр, терминар пайда жезва. Месела, «блогер» хьтин. Иллаки чи республикада а блогерар лугьудайбуруз кьетӀен фикир гузва. Йиса са шумудра форумар тухузва, инай-анай къвезвай блогерар лугьудайбуруз республика къалурзава, тӀуьнар-хъунар гузва. Вуч патал ятӀа, йисда кьуьчӀ хьиз, соцсетра аваз, дуьньядин вири крар шаклувилик кутазвай и ажеб ксари чи гьар йикъан уьмуьрда къугъвазвай роль гьим ятӀа, гзафбурун кьил акъатзавач. Иллаки пешекар журналистрин…
Блогерар интернетда кӀвалахзавай ксар я. Тестикь жезвайвал, абуруз вакъиаяр вилералди акун, абурукай веревирдер авун, халкьдин, уьлкведин хийирдихъ, я туш зияндихъ тирди къейд авун важиблу туш. Абурун мурад нубатдин къумпара ягъун ва адав тупунив кьван ван ийиз тун я. Интернетда зурба уьлквейрин президентрини кваз кӀвалахзава. Месела, США-ДИН президент Трампа. Саки гьар юкъуз ада вичин твитерда уьлкведин ва вичин администрацидин къенепатан ва къецепатан политикадиз талукь малуматар гузва. Белки, им хъсан кар я жеди. Амма, муькуь патахъай, ихьтин суал къвезва: маса уьлквейри и малуматар гьикӀ кьабулун лазим я? Законрин къуват абурухъ авач, кутӀуннавай икьраррал абур бинеламиш туш. Нетижада абур кьуру малуматар, пичӀи хабарар яз амукьзава. Амма гъвечӀи велвела СМИ-ДИН такьатра абуру къарагъарзава, гьатта гьукуматрин кьилевайбуруни абур фикирдиз къачузва. Яни ягъзавайди къумпара ятӀани, ван тупунинди ийизва. Интернетдикай менфят къачуз кӀвалахзавайбур исятда виринра ава. И мукьвара Чечен Республикадин кьил Рамзан Къадырова имам Шамилакай ва адан девирдикай вичин фикирар кхьенай. Кваз такьунайтӀани жедай, гьелбетда, амма Дагъустанда адан фикирри гзафбурун гъулгъула ва абур инкарзавай жавабар арадиз гъана. Я и патан, я а патан гьахъвални нагьахъвал чавай тестикьариз жедач. Вучиз лагьайтӀа тарихдин вакъиайрив ва абурухъ галаз алакъалу машгьур тӀварарив и падни а пад гьарма вичин терзар гваз эгечӀдай адет я. Муькуь патахъай, къенин юкъуз саки кьве виш йисан вилик хьайи вакъиайриз ва абурун иштиракчияр, регьберар хьайи ксарин крариз атӀай къиметар гуз алахъун – имни файдасуз чалишмишвал я. Вичин девирдин, вичин халкьдин игит яз тарихда мягькем чка кьунвай тӀварцӀикай шаклувилер гваз майдандиз экъечӀунни. Имам Шамилан девирда Дагъустандин халкьаризни тӀимил магьрумвилер акунач. Иллаки Аваристанда тамам хуьрер, хзанар ва тухумар терг хьайи дуьшуьшарни малум я. Амма Шамил себеб яз ваъ! Ам милли азадвал патал женгиниз къарагънавай халкьдин кьиле акъвазнавай регьбер тир. Къурбандар, телефвилер галачир женгерни жедай затӀар туш. Абур дуьньядин вири халкьарин тарихра хьанвай ва мадни хъжедай крар я. Дагъвийри I9-АСИРДИН саки са паюна Урус пачагьлугъдихъ галаз чӀугур женгериз къенин юкъуз къиметар хугуз алахъун кутуг тавунвайди тестикьарзавай кьилин делилни ам я хьи, Дагъустанни, Чечняни, Урусатни, гзаф маса миллетарни галаз, са уьлкве я. Абурун садвал уьлкведин абадвилин ва халкьарин умудлу гележегдин замин я. ГьакӀ тирвиляй, саки кьве виш йисан вилик хьайи вакъиайрикай и пад, а пад хьана рахуни уьлкведин ва халкьарин садвилиз анжах зиян гуда. Зиян хкатдай крарикай вучиз рахада кьван?..
(Муьгьуьббатдин алемдиз сиягьат давам ЖЕЗВА)20I8-ЙИСУЗ «Самур» журналдин I-НУМРАДИЗ «ЦӀун цӀай» лагьана кьил ганвай зи шииррин самаш (подборка) акъатна. Ам муьгьуьббатдин алемдиз авунвай са гъвечӀи сиягьат тир. Журналда тайин хьанвай кьадардилай гзаф хьуниз килигна, шииррин са пай чап тавуна амукьна. Гила чна рамсабриз (кӀелзавайбуруз) и шииррин нубатдин пай теклифзава. Буюр, кӀела, къимет це! Редакцияди ганвай мумкинвиликай менфят къачуна, заз виликдай чапдиз акъатай самашдин гьакъиндай телефондай ва гуьруьшра чпин фикирар лагьай вири юлдашриз рикӀин сидкьидай чухсагъул лугьуз кӀанзава.
КЪЕЛЕМНАЗ Вун жисим я, зурба жисим, Къелем хьтин Къелемназ. Куькдава зи рикӀин гьар сим. Вун жисим я, зурба жисим. На гузва экв, на гузва чим Алемдизни Алемаз. Вун жисим я, зурба жисим, Къелем хьтин Къелемназ.
Ялварзава за Фелекдиз: Вун хьтинбур мад хьурай! Акурай бахт гьар эркекдиз. Ялварзава за Фелекдиз: Къуй дуьньяди, пак куьмек хьиз, Ви капалай яд хъурай! – Ялварзава за Фелекдиз: Вун хьтинбур мад хьурай!!!
Вун кьуна къужахда мус ксуда зун? Ви назик пӀузар хъваз мус ацӀуда зун? ТӀурфанди къарсурай гьуьлуь хьиз вуна Ашкъидин лепейрив мус къачуда зун?
АкӀурна кьве кӀвач, За лугьузва: Заз уьмуьрдин хушни эниш къалурай, УЬКӀУЬ-ЦУРУ, дава-дарман чир авур Зи хиялрин конституция, Зи мурадрин манифест, Вун дуьньядин нур-абур я, Вун авачир дуьнья кьий!!! Агь, дишегьли, Зун гьамиша къуваран я ви таж хуьз ЧӀехивилин, Гуьрчегвилин, Паквилин. Лув це, лув це, азизди, Къаварилай къаваралди равназрин
Вири Алем гьейранриз! Гьала девран кӀанивал! Анжах за ви гъил кьунвайвал вунани Ахъаймир зи гъил Садрани! Агь, дишегьли…
– чими уьлквейра жедай виридалайни гъвечӀи
, гзаф гуьрчег къуш. Абуруз алимри «чан алай ивирар» лугьузва.
– са клеткадин эркек-диши жинсерин арада гьарашвилин гьерекатар кьиле фидайла абурун жасадар тамамдиз сад хьун
Вахтар фад-фад къвез алатзава. Абур инсанрал алукьни тавуна лап йигиндиз физва, гьа вахтунихъ галаз чи арадай бажарагълу, баркаллу, жуьрэтлу инсанарни акъатзава. Накь чаз акур инсандикай къе чун алатай вахтунда рахазва, абур гьамиша чи вилерикай карагзава, чун абур фейи рекьерай физ чалишмиш жезва, чи тарихда абуру тунвай гел давамар хъийиз, а геляй патахъ экъечӀ тийиз алахъзава. Къурушвийрихъ вичин тарихда еке гелер тунвай баркаллу рухваярни рушар тӀимил авач, ахьтин рухвайрал неинки тек са чна, гьакӀни вири Лезгистанди, Республикади, гьатта Россиядини кваз дамахзава. Зегьметдин Игит Сейфедин Рамазанович Къулиев, Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадов, чӀехи гьикаятчи Межид Гьажиев ва масабур и жергедай я. Республикадин С.Сулейманан тӀварунихъ галай премиядин лауреат, машгьур писатель, прозаик, таржумачи Межид Жарасович Гьажиев 1929-йисуз Европада виридалайни кьакьан Къурушрин хуьре дидедиз хьана. Адан уьмуьрдин рехъ са акьван регьятди хьайиди туш. Адан аялвални, гьа йисарин амай къурушвийрин аялрин хьиз, кӀелеринни хперин гуьгъуьна акъатна. Ремесленный училище кӀелна куьтягьай ада уьмуьрдин динжвал жагъурун патал Магьачкъаладин, Каспийскдин, Избербашдин, Ташкентдин, Нижний Тагилдин заводра гьар жуьрейрин пешекар яз кӀвалахна. Хейлин йисара жуьреба-жуьре шегьерра рабочийвал авур жегьил уьмуьрдин шартӀарихъ галаз лап мукьувай таниш хьана. Адан эсеррин игитрин кьилин къаматарни гьа вичиз акур, вичихъ галаз санал кӀвалахай инсанрин кьисметар хьана. 1949-йисалай башламишна М.Гьажиева «Социализмдин пайдах» газетда кӀвалахна, гьа йисалай адан яратмишунрин рехъ башламиш жезва. Межид Гьажиеван тӀвар кьурла, лезги эдебиятдал рикӀ алай вирибурун рикӀел адан «Жегьил уьмуьр», «Гьикаяяр ва очеркар», «Са булахдай яд хъвайибур», «Им къван, им терез», «Гаазентидин эхир», «Дагълар» ва маса тӀварар алай ктабар рикӀел хкведа. Инал заз рагьметлу Шагь-Эмир Мурадован гафар рикӀел хкиз кӀанзава:
Гзаф чӀавуз тухвана зун хиялди, Фикир кьуна арушна са суалди: Вуч авуна на тарихда Ватандин? Гьикьван гелер туна вуна виждандин?
Межид Гьажиева чаз тунвай гелер - ибур, цӀудралди акъуднавай ктабар я. 1956-йисуз Межид Гьажиев Москвада Максим Горькийдин тӀварунихъ галай Литературный институтдиз гьахьна, анаг лап хъсан агалкьунралди куьтягьни авуна. Адан яратмишунриз лайихлу къимет СССР-ДА тӀвар-ван авай писателрини шаирри ганва. Абурун жергедай яз Михаил Шолохован, Александр Твардовскийдин, Чингиз Айтматован, Мустай Кариман ва гзаф маса ксарин тӀварар кьаз жеда.
Межид Гьажиеван эсеррин кьилин игитар жегьил чубанарни дояркаяр, жергедин фялеярни къуллугъчияр я. Ватандин инсанрин баркаллу зегьмет, чӀехи агалкьунар ачухарунихъ галаз санал ада чи уьлкведин халкьарин дуствал
, дагъвийрин бахтлу уьмуьр, дуьньяда ислягьвал, чӀехи ватанпересвал къалурзава. Ада вичин эсерра важиблу месэлаяр къарагъарзава, игитрин къаматар, тарихдин метлеб авай вакъиаяр художественный жигьетдай чеб-чпихъ галаз кьадайвал жанлудаказ ганва. М.Гьажиеван эсеррин хъсан терефрикай сад ам я хьи, анра ганвай къаматар сад-садаз ухшар туш, гьардахъ вичин къилих, къенепатан алем, тек са вичиз хас тир кьетӀенвилер ава. Мисал яз къачун чна 1967-йисуз акъатай «Им къван, имни терез», тӀвар алай роман. И эсерда Межид Гьажиева са жерге жанлу образралди дагъдай арандиз куьч хьун чарасуз кар тирди субутзава. Гьелбетда, Магъар хуьр садлагьана куьч жезвач. Хуьруьн жемят кьве чкадал пай жезва. Садбур куьч хьунал рази я – муькуьбур туш. Куьч хьунал разибурун гаф винел акьалтзава. Писателди романдин кьилин герояр тир колхоздин председатель Сефтеран, хуьруьн советдин председатель Угълангерекан, агъсакъал Сираж бубадин образар ва абурун психология еке устадвилелди ачухарзава. Межид Гьажиевавай и регьят тушир ва важиблу месэла инанмиш жедай къайдада ачухариз хьанва. Геройрин образар, тарихдин метлеб авай вакъиаяр чеб-чпихъ галаз кьадайвал, художественный жигьетдай жанлудаказ ганва. Межид Гьажиеван эсерар, мумкин я, гзафбуруз чирни тахьунни, виликан СССР-ДИН саки вири чӀаларалди ва са шумуд эсер маса уьлквейрин халкьарин чӀаларалдини, абурун жергедай яз ингилис, хинди, туьрк ва гзаф кьадар маса чӀаларалди акъатнава. Ам вични секин акъвазай кас хьанач, бажарагълу чӀалан устад хьиз, ам лап хъсан таржумачини тир. Ада Л.Н.Толстоян, М.Ю.Лермантован, О.Гончаран, Р.Гьамзатован ва масабурун классикрин эсерар лезги чӀалаз таржума авуна, лезги халкь урусрин чӀехи классикрин эсеррихъ галаз танишарна. Къе, Межид Гьажиевакай рахадайла рикӀел мад ва мад сеферда адан халу Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадова ам рагьметдиз фена лагьай хабар галукьайла кхьей шиир хквезва:
Межид, чи Межид сивел зар алаз, Уьмуьрдикай вун хуш рахаз жедай. Ви гьар са ктаб, гуьзел тӀвар алаз, Акъатайла чи кефияр саз жедай. Авай гаф чинал лугьун яз къилих, Веревирд ийиз девирдин гелер. На яшайишдин кхьена тарих ЧӀалан къуватдив чӀагурна чилер.
Бажарагълу писатель ва публицист чавай къакъатна 33 йис я. Адан тӀвар кьурла, лезги эдебиятдал рикӀ алай вирибурун рикӀел адан ктабар, адан эсерра авай кьван инсанрин шикилар, вакъиаяр, кьисметар, чи хайи халкь фейи рекьер-хуьлер хкведа. Зун, тек са зун ваъ, инанмиш я хьи, лезги халкь амай кьван адан эдебиятда, рагьметлу Межид Жарасович Гьажиеван тӀвар, кар, гел, яратмишунар, ам фейи рехъ амукьда. Акьалтзавай несилдини гьахьтин рухвайрилайни рушарилай чешне къачурай, жуван хайи Ватан вири алемдиз агалкьунралди машгьур авурай.
ЧӀехи шаиррин, писателрин яратмишунри руьгьламишай Межид Гьажиевакай лезги эдебиятда кьетӀен чка кьур прозаик хьана. Кьилди къачуртӀа, М.Гьажиеван яратмишунриз еке къимет сифте нубатда, гьеле чпивай тамамдиз кӀелиз тахьанвай, урусрин чӀехи писателрин эсеррин, гьа жергедай яз Гоголян, Солтыков Шедринан, Лермонтован, Толстоян эсеррин таржумаяр акурла, лезги чӀалал прозадин яратмишунар теснифзавай юлдашри гана. Зи фикирдалди, вичин яратмишунрилай гъейри, алава яз мана-метлеб квадар тавуна таржумаяр авунин карда еке четинвилер дуьшуьш жезвай. А четинвилериз дурум гун патал, сифтени-сифте урус чӀал дериндай чир хьун лазим я. М.Гьажиевахъ таржума авунин карда еке тежриба авай. Мисал яз, къачун чна ада таржума авунвай Лермонтован «Чи вахтарин игит» эсер. И гьикая дериндай фикир гана кӀелайла, гьасятда таржумачидин бажарагъдин кьетӀенвилер ашкара жезва. М.Гьажиева девлетлу урус чӀал лезги чӀалал рахурнава ва эсердин вири кьетӀенвилерни вилив хвенва. Толстоян «Дяве ва ислягьвал» роман таржума ийиз лезгийрин гьич са литераторни эгечӀнач. Себебни, зи фикирдалди, эсердин гегьеншвал ва зурбавал тир. Межид Гьажиева романдин гъавурда дериндай гьатуналди, и эсерни лезги чӀалаз элкъуьрна. Вичин эсерра ада эдебиятдиз хас тир бязи къундармаяр лап тӀимил ишлемишзава. Ада гьар са делил авайвал, гьар са гьерекатдин, еришдин жуьреяр сифтевал хвена, образралди яратмишнава. «Са булахдай яд хъвайибур» эсер жанрдин жигьетдай гъвечӀи роман я
лагьайтӀа жеда. Ктаб жегьилар патал гьакьван хуш жедай, фикир желбдай тегьерда, экуь ва къизгъин гьиссералди кхьенва. Адан яратмишунрикай рецензентри тӀимил кхьенвач. Суал атун мумкин я. И кьакьан дагълара яшамиш жезвай куьчери малдардин хзанда ихьтин бажарагълу кас гьикӀ хьана ва ам гьикӀ майдандиз экъечӀна, машгьур хьана? Межид Гьажиеван дах Жарас буба, адахъ галаз санал хьайи, ам мукьувай чидай инсанрин рикӀелай гьич садрани алатдач. Ам тежрибалу малдар хьиз, хипер хуьнин, абурукай менфят къачунин вири шартӀара устӀар-чубан, рамагбан, нехирбанни тир. Адаз ихьтин пешейрин сагьибрикай хейлин кьисаяр, негъилар, гьикаяяр чидай. КӀвалахрикай азад вахтунда, ада гьатта артистди хьиз, еке гьевесдивди яб гузвайдаз хуш къведай тегьерда, суьгьбетардай. Ада жуьреба-жуьре макьамралди вичи суьгьбет ахъайзавайда мукьуфдивди яб акалзаватӀа ахтармишун патал, суьгьбет акъвазарна са вуч ятӀани жузадай. Ахпа – зун гьинал акъвазнавай?, - лагьана хабар хкьадай. Яб гузвайдавай жаваб гуз тахьайла, адаз туьгьметдай. Эхь, Жарас буба терекмайрин рикӀ алай суьгьбетчи тир. Межидан 12 йис тирла, зун куьчери малдаррин аялриз тарсар гун патал, чи мягьлеяр авай Ф.Энгельсан тӀварунихъ галай колхоздин, Азербайжанда авай Куьрдемир райондин Базавант лугьудай чкада кьилин усадьбада авай. Ана къулай шартӀар яратмишнавай, вилик квай йисара туькӀуьрнавай, къамышрикай авуна сувагъар янавай школа кардик квай. Анагни патав гвай хуьрерин школайрай гъанвай столралди скамейкайралди таъминарнавай. Патарив гвай бригадиррин участокрай арабайра аваз, кӀвачи-кӀвачи иниз аялар къвезвай. Межидрин кӀвал и школа алай чкада авай. Дяведин йисарин сифте кьиляй башламишна Межид Буйнакскидин технический училищедиз, анай Нижний Тагилдиз ва маса жуьреба-жуьре миллетар авай заводриз, дяведин заказар гьазурзавай чкайриз акъатна, гьич и яшара авай жегьилриз хас тушир четин зегьметрик экечӀна. Гьа инлай ада дявейрилай кьулухъ сифтебурукай сад яз «Са булахдай яд хъвайибур», чӀехи повесть кхьена. Повестдин кьилин метлеб Ватан къурхудик квай четин девирда миллетар тупламиш хьун, са хзан хьиз виридахъ са метлеб-мурад, душмандал гъалиб хьун хьана. Мягькем зигьин авай гададиз абурун арада хъсандиз урус чӀал чир жезва. КЪВЕЗ-КЪВЕЗ Межида вичиз акур кӀвалахрикай, хуьруьн колхоздин зегьметчийрикай, абурун четин къайгъуйрикай, бажарагълу ксарикай, хзанрикай гьикаяяр, очеркар, статьяяр, гьатта баснядин формада прозадал къаравилиярни кхьена. Гьа ибурун арада ада кьве романни арадал гъана. «Им къван, им терез» роман урус чӀалалдини акъатна. Гьа идалди адан тӀвар Дагъустанда раиж хьана. Са пуд йисуз Межид республикадин идарайра, гьа вахтара авай чи «Коммунист», «Соц. Пайдах» газетдин редакцийра, гьакӀни радиода кӀвалах авурдалай гуьгъуьниз, Москвадин Лит. институтдиз гьахьна. Республикадин СтӀал Сулейманан премиядиз лайихлу хьайи писателдикай, гьелбетда, эдебиятчийри - журналистри гзаф тарифдин лайихлу макъалаяр кхьенва. Заз инал лугьуз кӀанзавайди ам я хьи, адан тербиядиз, ахлакьдиз хас
хъсан эсерар виликрай учебникра гзаф авай. ГьикӀ ятӀани и реформайрин какахьай девирда, абур учебникра кьит жезва, им дуьз туш. Хъсан затӀар гьамиша хъсан яз амукьна кӀанда. Адан эсеррин цӀийи ктаб акъудунин къайгъудик садни квач. Хъсан затӀар яратмишай ва чӀехи урусрин ва маса писателрин четин эсерар таржума авуна лезги халкьдив, кӀелзавайбурув агакьарай вичиз рагьмет хьурай.
Дагъустандинни Азербайжандин сергьятда Лацар хуьр ава. Байрам гьанай я. Чи дагъларай арандиз куьч жезвай, чпин лапагар гваз тухуз-хкизвай гирведин тӀварни «Лацар» я. Идаз «Лацар гирве» лугьуда. Чна чи кьиса сифтедилай башламишна са хуьре тухузва. И хуьруьн, эгер гьамни герек хьайтӀа, тӀвар Кадар я. Чеб дагъустанвияр яз Ширванда колхозрин лапагриз къишлахар кьазвай хпехъанар саки гьамиша, чкадин гьакимри вуч лагьайтӀа, гьалалай аслу яз хьана. Абурукай садбур викӀегьбур яз еке дережайривни агакьна, муькуьбур дамах гвачир чеб чпин пешедин инсанар яз, а гьакимрихъ галаз араяр кьун кавуна, гьа авайвал амукьна. Байрамни и эхиримжибурукай сад тир. Гьелбет хьи, Кадар им Лацар туш, ятӀани жуван инсанар авазва. Буьркьуь Кескин, Медет халу, Алибег, Уруж… Эхирни Лацар хуьруьн жемятди Байрам пис кас я лагьай гьеле са дуьшуьшни хьайиди туш.* * * Байрам гъутар хкажна ракӀарихъ фена. И арада ракӀарини дакӀарри сесна ва камерадиз кьил сухай милиционерди ягьанатдалди – «гъарибзаватӀа чна ваз юлдаш гъанва», – лагьана.– Байрам дайи! – гьарайна кьулухъай рак агал хъхьай Алибега. – Байрам дайи, им вуч кар я?! Им вуч ихтилат, им вуч вакъиа я?! – Абур гарданра гьатна.– Сабур ая! – лагьана пара рахунрал рикӀ алачир Байрама. – Зунни ина гьахъсузвилери бамишиз са тӀимил ама.– Вун чуьнуьхайбурукай сад зун я, – лагьана Алибега, теспача кваз. – Гьа ружа гъилевайди зун тир.– Вун?! Уружан хва Алибег?! Зун чуьнуьхай кас?!– Эхь, Байрам дайи, зун я. Заз вун гьасятда чирни хьанай, амма акьван регъуь тир хьи, гьич чирвал гудай намус хьанач. Ахпа гуьгъуьнлай, жува-жув нез, завай мад а кар кьабулиз хьанач, зун Гезентидихъ галаз гьарай-эвер хьана ва гьа и арада атай милицади зун кьуна, иниз вегьена… Чи кьуьзуьбурухъ планар ава, за абуруз вири суьгьбетна…– Планар гьи планар я? – жузуна михьиз тажуб хьайи Байрама. «Л. К.» алай ружа нив гвайтӀа килиг! Икьван кӀани дуст Уружан хва Алибегав хьана.
– Медет дайиди Гезентидихъ галаз ихтилатарна, ам вири крарин гъавурда акьунва, буьркьуь Кескинни чи буба галаз, ада чи гьахълувал винел акъуддай са план туькӀуьрнава…– Гьи план?! А планди чун мад авайдалайни пис кӀеве твадач хьи? Алибега ахъайна…* * * Милицияда пуд къари ацукьнава. Пуд къаридин кьилелни чӀулав чадраяр ала. Милициядин начальник пудра къецел экъечӀиз хтана.– Квез эхирни вуч лугьуз кӀанзава? – жузуна капитанди, гъилер далудал кьуна.– Чаз, чан хва, – тикрар хъувуна Мегьри къариди, вилел нагъв, гъилел яйлух алаз. – Чи гадайри пис карнавайди чизва. Абуру чуьнуьхна, абуру тахсирсуз инсан тарашна. Тахсир квачиз авур а кардай чи гадайриз жаза тӀимиларун чи тӀалабун я…– Абуру вучна? Абуру са затӀни авунач, абуруз жаза гудай делиларни чаз авач. Къарагъ хъвач, дидеяр! – жаваб гана капитанди.– ГьикӀ авач мегер? – Мегьри къари, гъил сивихъ кьуна, къарагъна. – Абуру чуьнуьхна. Чна анжах абуру чпин кӀвал, бахт чпин хсуси кар патал чуьнуьхай туш лугьузва ва гьавиляй абуруз жаза кьезиларун тӀалабзава. Капитан элкъвена вич-вичиз хъуьрена. И мукьвара армиядай хтана ива кӀвалахзавай ам и къарийрал тажуб хьанвай. Яъ, им гьикӀ лагьай чӀал я хьи, кьуьзуь дишегьлийри чпин рухваяр батӀул яз малумарзава ва жаза кьезиларун тӀалабзава. Жаза – им гьич, и къарийри абурун тахсиркарвал тестикьариз ийизвай алахъунар аку?!– Куьн, чан дидеяр, хъвач, жазадиз лайихбуруз чна жазани гуда, лайих туширбур ахъайни хъийида.– Килиг хва, – тӀуб хкажна, алава хъувуна Айна къариди. – Эгер вунни а масабурукай ятӀа, ахпа чун иниз са виш къари къведа… Къарияр милициядиз атун, абуру тахсирар хиве – Алибега лугьуьзвай план гьа им тир. Чпин гадаяр тахсирлу я лугьуналди, абуру сифтени-сифте Гезентидин уюнар дуьздал акъудзавай. И Гезентидин патахъай зхиримжи йикъара пара рахунар ава. Ам райондиз къвез-хъфизва. Ам вуж я? Гезенти капитандиз са йикъалай чир хьана. Адан гъиле чар гьатна. Ана кхьенвай: «Пака, гьяддин юкъуз, кьве итим Байраман патав фида. Абуру адаз бул патронарни галаз цӀийи тапанчияр таклифда. Им нянин вахт жеда. Тавакъу хьуй, фена гьана аваз хьухь. Ина, валай гъейри, Гезенти чин тийидай кас авач. А тапанчияр гунин себебни ам я хьи, гуя вун, капитан, Байраман еке душман я, ада вун куьтягьун лазим я… Эхир хьи, капитан, чкадал хьухь, чан ваз гьуьрметзава, и кардиз жуван вилералди килиг».* * * Югъ хурушум хьайила, дуьз гьа чарче лагьанвайвал, кьве кас атана. Байраман папа чай гьазурнавай, абуруз чай гана, дерт-бала вуч ятӀа жузуна.– Вуна, вах, багъишламиша, вахъ исятда перишан кӀвалахар гзаф ава, – лагьана атайбурукай сада жезмай кьван юмшагъ сесиналди. – Байрам кьунва. Чун адан дустар я. Чазни ада авунвай крарикай хабар я. Гамишрин барцӀакар,
кайи тая, садни гьеле чеб чуьнуьх тавунамаз, чпин гьакъиндай гьарай акъудар гьерер ва маса крар…– Куьрелди, – лагьана муькуьда, – къван ктӀидалди Байрам дустагъдай акъат тийидай гьал ава. Эгер тади серенжемар кьабул тавуртӀа… Чна квез яракь гъанва. Куьне и тапанчи къачуна кӀанда. Жибинда твазни регьят я, герек хьайила. Мад квез чизва хьи, гила са акьулдалди кӀвалахун четин я, къуватни герек чкадал ишлемишна кӀанда… Капитандини адан юлдашди абур кьуна, тапанчиярни къакъудна, тухвана. И атунар, и савдаяр, и кьунар, и хъфинар Зариятан фикирдай, адан вилерикай са ахвар хьиз, карагна алатна. Я ам рахай келима хьанач, я ада гайи жаваб. «Тапанчияр… мидяяр… дустагъар… къван ктӀидалди…» – анжах и гафарин къайи ванери, туькьуьл хьелери хьиз, рикӀел хер авуна.– Им вуч карка хьана чун гьатайди! – гъарайна, кьве гъилив кьил кьуна, Зарията. – Ибур вуч инихъ-анихъ ялунар хьана?! Я аллагь! Гада ана, итим ина… Ибурни... Я дуст вуж ятӀа, я душман вуж ятӀа, кьил акъудун четин хьанва… Зарият, кьил цлахъ галай еке ястухда туна, шехьна. Кескинан гумрагь сес галукьдалди Зарият къарагъ хъувунач. Вичин рикӀе кӀватӀ хьанвай кьван вири шаклу хиялар ачухарайдалай, аруш хьанвай фикирар вилик эцигайдалай гуьгъуьниз анжах ахпа Кескина ашкъилу сесиналди вичин теселлияр башламишна:– Ви шел-хвалдихъ, ви къалабулухдихъ, Зарият вах, са делилни, са себебни авач. Валлагь авач. И крар вири анжах хъсанвилихъ я. Анжах хъсанвилихъ! Чна исятда жезмай кьван кьил вине кьадай, жуван руьгьдин екевал къалурдай вахт я. КЪЕ-ПАКА Байрамни хкведа, Умарни хкведа, мехъерни жеда, кӀвал-югъни… Эгь, вазни хажалат чӀугвадай вахт жагъанва… Кескинан са виле кьве вилин ишигъ гьатнавай ва а ишигъдайни адан хиялрин гъалибвилин лишанар аквазвай. Секин хъхьай Зарията:– За вучин, чан стха, дуьньядикай бегьем хабар авачир са авам я, рикӀи гьамиша са пис агьвалат гуьзлемишиз жеда. Гъуьлягъди ягъайдаз епинхъай кичӀе жеда лугьун авай кар я, – лагьана, Кескиназ чай теклифна.– Ваъ, Зарият вах, зун къенин вакъиа чириз атайди я, заз вахт авач. Райондиз фена кӀанзава. Зарията Кескин къубудал кьван рекье хтуна. Райондиз ахгакьзамазни капитан сифтени сифте райкомдиз фена. Агь, ина Гезентиди вичи райкомдин секретардихъ галаз хуш суьгьбет ийизваз акур, капитан мягьтел хьана.– Ацукь, юлдаш капитан, – лагьана секретарди. – Чавай гьеле бегьем ихтилатар ийиз хьанвачтӀани, вун райондин итимрихъ галаз гьеле таниш туштӀани, абурукай сад, и чи райондин эрчӀи гъил, Гезентидихъ галаз таниш хьухь.– Гезенти за дустагъ ийизва! – Бирдан капитандин сивяй акъатай и атӀай гафари кабинетда авай кьведни тарпна кӀвачел къарагъарна. – Гезенти хиянаткар я!– ЯВАШ-ЯВАШ, юлдаш капитан, – лагьана райкомдин работник чӀугуна адан вилик атана. – Вун гьеле чкадин гьаларихъ галаз бегьем таниш туш. Гезентиди руководство гузвай колхоз районда гьамиша сад лагьай чкадал ала.
Райондин пайдах гьамиша гьадав гва. Ам коммунист я. Гила гьадан вичин винел чӀуру къаст ийиз гьазур хьанвай итимар хуьн тӀимил хьана, гьам вич кьада лугьуз рахазва ман вун! Эгер им зарафат ятӀа, ам тур, тахьайтӀа… – ада сес хкажна. – Чна гьеле вун кӀвалахал тестикьарунин месэлани бегьем гьялна куьтягьнавач…– Вад гьер гана, тапанчияр къачунва, – башламишна Гезентиди. – Зи геле къекъвезва! Зун коммунист я! – гьарайна ада бирдан.– Ви тапанчияр мяса гузвайбур исятда отделенида ава. Буюр, – лагьана капитанди абуруз милициядиз атун теклифна. – Зун тестикьарунин гьакъиндай ваз Бакуда чир жеда, – ам райкомдин работникдихъ элкъвена. Пака райкомдин секретарь Бакудиз фена, Гезентини кьуна. Капитанни Кескин гьахъ хьана. Хуьре вел-веле гьатна. Икьван чӀавалди лугьуз тежез рикӀе хвенвай кьван дердер-балаяр къецел акъатна.– Гезенти дустагъда ава!– Гезенти? Ам жери кар яни?– Тахьана ваз гьикӀ ава?– Им Багъировар хьтинбурун дуван аквадай чка я гьа! БЕЕ-Е-С!– Чидач ман, Гезенти абурувай кьуна акъвазариз жедатӀа. Ам гьа вич кьван рикӀевайди, гьа вич кьванни чиликай физвайди я. Ихьтин ва я маса, инанмиш яз ва я инанмиш тушиз, ийизвай ихтилатри вири хуьр кьилел къачуна. Икьван чӀавалди хьайи пехирар винел акьалтиз ва ктӀай уьленди ни гуз башламишна. Бязи зегьметкешар гьатта арзаяр кхьинивни эгечӀна: «Флан чӀавуз Гезентиди флан кас гатанай… Вичин къуллугъдин вахтунда флан кьадар дишегьлийрал писликвал гъанай… Ада вичин кӀвал къизилрив ацӀурнай, дяведикай кьил къакъуднай…» И гьерекатдин башчийрикай садни Алибегахъ галаз ихтилат хьайидалай гуьгъуьниз хуьруьз экъечӀай кьуьзуь Медет тир. Вичин рушан мехъерик, икӀ хьайила, Байраман хва Умаран мехъерик, харждай гьайванар хиве кьур Гезентидин вилик рикӀ ачухариз тахьай кьуьзека, вири ажугъ гила халкьдин куьмекдалди къахчузвай. Гила а вахтар амач. Буьркьуь Кескина Бакудай хканвай хабарри чпин кардихъ адан инанмишвал мадни мягькемарна. Куьгьне партийний яз садрани коммунистрин кӀвалахда гьисаба кьан тавур харманчи Уружни, кӀекӀец гъилеваз, Медетан терефдал элячӀна. Гила хва кьуна тухвайлани кьуьзуь Уружаз къурху амачир. Крар масакӀа элкъвезвай. Уруж парторганизациядин секретарь яз гьисабзавай Гьафизал тадиз собрание кӀватӀа лугьуз алахъна. Амма ада кьил къакъудзава. Гьамни гагь Бакуда, гагь районда ава.* * * Им шумуд йисалай кӀватӀ тахьана гила кӀватӀ хьанвай собрание тир. Им вири жемятрин ваъ, хуьруьн агъсакъалрин, колхозчийрин арада гьуьрмет авай бязи ксарин собрание тир. Алатай сеферда Гезентидин векилри тапанчияр маса гузвай вахтунда Байраман къазмадиз жегьил капитандихъ галаз атай рехи итим столдин кьилихъ
галай. Адан кьве патахъ – къалияндин чене квай Медет ва Уруж ацукьнавай. Рехи итимди кӀвачел акъвазна лугьузва:– Им куь хуьруьн вири жемятрин еке собранидиз гьазурвал акуна кӀани са гъвечӀи кӀватӀ хьунухь, суьгьбет авун я, – ада мектебдин гъвечӀи залдиз вил яна, гьайиф аваз давамарна. Эгер дяве хьаначиртӀа, исятда ина жегьил, кӀарабра мефтӀеди звал къачунвай, къизгъин ивидин кьегьалар жедай. Гьинва абур? Абур амач. Амукьайбурни чпин рекьел хабар авачир сенгерра гьатна вири хуьрерив ахгакьнач. Идан себеб са дяве туш. Ина чаз душманвал авур маса терефарни хьана… КӀватӀ хьанвайбурук секинсузвал акатна: садбуру уьгьуь яна, муькуьбур алай чкадал винив жез – агъуз хъхьана. Медета вичин къалияндин чене авайдалайни вилик ва виниз хкажна рахазвайдан чинихъ элкъуьрнавай. Уружан чинин рагъул рангни кьилин рехивал сад-садакай чара хъижезмачир. Факъирдин вилерин, рцӀамрин рангни кваз гатун биши руквадиз элкъвенвай.– Къе ина чубанди, вичин кьегьал зегьметди районда гьамиша анжах Гезентидин гьуьрмет хкажай Байрама, иштиракзавач. Ам Бакуда Мирзеферан кӀеретӀдин аксина шагьидрикай сад я, – рехи касдин куьруьз тванвай кьилин чӀарарни ва ченедал нур гузвай чуруди адан чӀаларикни гьахьтин гьулдандин рангни мягькемвилин тав кутунвай. Анжах чӀулав вилер къалин биришрай жегьил яз нурлудаказ килигзавай. – Гьинава Алибег? И чи гьуьрметлу Уруж халудин хва? Гьамни шагьид я. Районда авунвай кьван тапан крарин шагьид!.. Мад мектебдин залда велвела гьатна. Залдай игьтиятдалди лагьай итимдин гафар ван хьана:– Багъироваз вучзава?– Халкьдин суд, – жаваб гана рехи касди. Са суал акъатайла, масабурни юзана.– Ада вуч авуна?– Мад вужар гьатнава? Са бязибуру:– Гьавиляй Гезентиди вичин уьмуьрдин чӀехи лай Бакуйрани Москвайра акъудзавачирни?– Суьруьяр вацӀ хьиз авахьна гьанихъ физвай.– Гьич сан-гьисаб кьадай кас авайни?..– Мад вужар арадиз акъатдатӀа низ чида? Рехи докладчикдиз и рахунриз яб гуз гьевес авай хьтинди тир. Адан вилер мад суал, рахун гуьзлемишиз, ацукьнавайбурун виридан чина къекъвена.– Куьн гьахъ я. Квез Мирзеферакай хабар авачир. Квев и йикъара мад хабарар агакьда. Гьеле суд куьтягь хьанвач… Им, дугъриданни, собрание тушир. Им райкомдин цӀийи векилди авур суьгьбет тир. Гезентидинни Байраман арада хьайи, гьакъикъатда, а куьгьне седридин кӀвалахрикай виридан собраниедал кьилди рахунар жедайдакай лагьайдалай гуьгъуьниз, рехи итимди тадиз ятахар ремонт хъувун, алаф ахгудун ва майвайринни емишрин бегьерар вахтунда кӀватӀ хъувун патал вири желб хьуниз эвер гана.– Мукьвара собрание жеда, цӀийи правление хкяда, – алава хъувуна ада. – Ахпа вири цӀийи тегьерда, халкьди лагьайвал хьун лазим я. Хуьруьхъ мулкар ава, зегьметчи гъилер ава. Ибур вири куьбур!.. Агъсакъалриз рахаз кӀанз, амма бегьем гьазурвал авачиз рахаз тежез авай.
Шикаятар рикӀе гзаф авай, анжах цӀийи теклифар гьеле дигмиш хьанвачир. Абур, пӀапӀрусдин туьнт гум туькьуьниз, кӀвалериз хъфена. Райкомдин векилдин келледа са месэлади виридалайни артух ван къачунвай: «Мягькем парторганизация!..» Эхь, ина исятда виридалайни вилик герекди коммунистрин мягькем организация, тешкилатчи тир. Бирдан дагъдихъай атай цифери ракъинин ифей чиниз перде чӀугуна ва гьавадиз серин ЯНА.«ВУ-В» алатнавай самовардин вилик рухвар экӀяна, Медетан айвандик ацукьнавай Айна къаридини Зарията чай хъунихъ галаз, ихтилатрални илигнава.– Чидач, эхир гьикӀ жедайди ятӀа, Айна вах, – лугьузва Зарията, бугъ алахьзавай чай хъваз. – Бес ибурни жедай крар яни?– Мад лугьумир, Зарият, им я хъсанвилихъ я, яни… чидач, гьикӀ элкъведатӀа… И рехи чӀарарин, амма жегьил ва рикӀиз хуш аквазвай дишегьли, гьелбетда, еке фикиррик КВАЙ.…ХЦИ са вахтунда чар рахкурнай. А чӀавуз, жемятди вири чими-тухди фронтдиз гузвай девирда, далу пата амай инсанри гагь-гагь хъчарикайни шурпаяр гьазурзавай. Хпехъанрикай гзафбуру регъвена жмыхрикай чпиз «хапӀаяр» туькӀуьрзавай. Им инсанарни гьайванар кӀеве авай вахт тир. Гьа чӀавуз, гьа четин йикъара, дяведай хцелай чар хтайла, Зарият гьикьван шад хьанай! А чӀавуз адан кьил, исятда хьиз, акьван рехини тушир. Чарче Умара вич и мукьвара, эхь, гьа и йикъара хкведа лагьана кхьенвай. Бес им шад жедай вакъиа туширни? Тир. Хцин хажалат рикӀе авай дидеди гьатта са кьар тукӀуна, Байрама ярар-дустар кӀватӀна, гьа девирдиз хас тир са межлисни туькӀуьрнай. Ана Гезентини авай…– Я вах, и Гезенти чӀехиди, виридаз машгьурди, Багъировахъ вичихъ галаз ацукьайди хьана, амма чи хуьруьн жемятриз ада вуч гана? Валлагь, ада авунвай кьван кичи амалрикай чаз гьеле хабар туш.– Эхь, вунани лагьана гьа. Вун, Зарият, бегьем гъавурда авач. Ингье, къе-пака хва хкведа, гьа чӀавуз ада вун гъавурдик кутада. Зариятан рикӀел хквезва… Накь ятахрилай иниз хкведайла, рекьел са кьуьзуь касди мукалди атӀанвай вичин тӀуб кутӀунун тӀалабайла, гъилевай зенбилар гадарна, ам куьмекдиз фенай. Кьуьзуь касди къаналдин къерехдавай къамиш-затӀ гуьзвай. ХъуьтӀуьз кализ ем герек тир.– Гьан, – лагьана рцӀамарни кваз кацу хьанвай тимди, тӀуб Зариятан къайгъудар гъилера аваз. – Дуьньяда вуч хабарар ава? Заз ина са къачагъвиликай ван хьанва. Абур кьунатӀа яраб?– Кьунва, буба, – жаваб ганай накъвар туьтуьниз акъатай Зарията.– Кьун гьич гьа, абуруз вуч жаза ганва? Я тахьайтӀа, гьеле яргъи цӀил хьиз, чӀугвазвани?– ЧӀугвазва, буба, чӀугвазва…– Э-ЭГЬ! Гьайиф, чи буба амач! Гьайиф, пара гьайиф!– Вуч буба?– Ваз чидачни бес, ам галачиз чи кӀвалахар вири чӀур хьанвайди? Гьайиф…– Низ чида, буба, белки аллагьди гьакӀ дуьз яз гьисабзаватӀа. Ингье чун чуьнуьхна, вири авайди авайвал кьунни авуна. Анжах са кичӀевал ава: бирдан
а зулумкарар аххъай хъувуртӀа, абуру неинки кӀвални югъ тарашда, валлагь, вири зегьметчийрин кӀвалеризни цӀай яда… – Тадиз хтана хва ахкъатнайтӀа! – лагьана вичиз вичин фикиррикай кичӀе хьайи Зарията.– Икьван йисара эхна. Гила гзаф амач. Мус хкведа лагьана кхьенвай?– Гатуз лагьанвай. Амма гадни ахкъатзава. Рекьиз килигдай кьван вилер буьркьуь жезва. Гару къавал къамиш юзурайла, кицӀ элуькьайла, сада гьарагъайла, – гьамиша къудгъун жеда. РикӀи «хтана!» – лагьана гьарайда.– Бес жечни, я Зарият. Дидед рикӀ масад я. Икьван йисар алатнава, им зарафат яни?.. Зарият, генжедин пипӀив вилер тӀушуниз, шехьзавай. Белки, Айна къаридин (ихьтин дуьшуьшра жедайвал) вилеризни нагъв хъиткьиндай, эгер гьа и арада, са капаш вичин сарар амачир сивел алаз, муькуь гъил далудаллаз, айвандик вилера хъвер авай Мегьри экъечӀначиртӀа.– Я гуж тахьай вахар, дуьньяда тежедай крар авач кьван!.. Зарията тадиз вилер михь хъувуна, япар хкажна: «Идав вуч хабар гватӀа?»– Зи къужадикай, и уьмуьрлух харманчидикай, бригадир хьанвалда. Квезни гуьзайдун! Байрамакай хперин фермадин заведиш, Алибегкайни цӀийи бригадир авунва…* * * Ракъини канвай векьери кьунвай, хуьруьн патав гвай чӀурал буьркьуь Кескинни Алибег ацукьнава. Эхиримжи вахтара арандин и чкайра абуру чеб халис чилин, векьин иесияр яз гьисабзаватӀани, кӀвалахар михьиз масакӀа, дуьзвилихъ элкъвенватӀани, гьа и мукьвал са девирда абурувай менгенайра хьайи чпин акьул гьеле кьилиз хкиз жезвачир.– Вахтар, вахтар! – Дериндай нефес акъадарна Кескина. – Чаз уьмуьрдин и куьруь вахтунда такур крар амач. Хьайи кьван дегишвилер аку. Аллагьдиз шукур, адалат вичин чкадал акъваз хъувуна.– Инсанрин гъилер ачух хьана, рикӀер динж хьана, – жаваб гана Алибега. – Эгь, вучзавайди я и ихтилатрикай. Къарагъна бубадин къвалав вегьин чва. Белки, затӀ-матӀ хкатайтӀа.– Къарагъ. Кескинни Алибег Уруж дайидин кӀвализ фена. Мегьри къариди абур гурарин кьилел къаршиламишна.– Ша, ша, чан рухваяр, къужани кӀвале ава, – лагьана, Мегьри къариди абур вилик ракъурна. Са перемни шалвар алаз, кӀвачерни кьецӀилдиз ацукьнавай Уруж дайиди, чекмедал ямах элязавай.– Вуч чекмеяр гъиликнава? Кьуьлердай чка авани? – зарафатна Алибега. – АватӀа, чазни лагь.– Зи кӀвалелай хъсан чкани, зи къари хьтин жумарт кайвани, мад квез гьинай гьатна? Ацукь, хтӀун кӀвачелай-кьилелай, серинвал къачу. Зани, ингье, гъилевай кар куьтягьин.– Гадра ам са патахъ, я кас, – лагьана Алибега адан гъилевай чекме къачуна. – Им гьи девирдилай аламайди я? Николаян девирдилай яни, тахьайтӀа мад нин?– Нинди кӀантӀани хьурай, арадал мягькем кӀвачин къапар хьурай. Чекмейрик вуч тахсир ква кьван.– Тахсир лагьайла, халис чекмеяр анжах Гезентидинди тир ман.
– Гила а вахтар алатна.– Гьан, балаяр, квез вуч кӀандатӀа, лагь? – Мегьри къари, са мет чилиз яна, ацукьна. – Какаяр чарадан муьхцера хадай са гьаясуз верч ава. Гьам ахквадани?– Ам Уруж дайидиз хъсан чир хьурай, неси гьам я, – Кескина авай са вилелди кьуьзуьдаз ишара авуна.– А вахтар алатна, – тикрар хъувуна кьуьзуьда. – Гила кӀвалин къене иеси дишегьли я.– Ша, чан Алибег, тукӀуна вахце, – лагьана, къариди Алибег къецел акъудна.– Фередихъ галаз маса затӀ жедачни, Уруж дайи? – жузуна мад са вилелди хъвериз Кескина. – Эрменид хуьряй хкай целер саламат амачни?– Сифтени сифте, фере ваъ, халис кьар кьван авай верч я, – лагьана кьуьзуьда са тӀуб хкажна. – Им ад, кьвед лугьудайдини, целера ваъ, кварара.– ГьикӀ кварара?– ГьакӀ. ХъенчӀи кварара цана, подвалда эцигнава. ЧӀурни жедач, хъсан сериндизни амукьда.– Агь, вун сагърай, Уруж дайи, вуна чун къе хвена.– Сагърай, Байрамаз лагь, гьада хкайди я. Хцин мехъерик хъвана куьтягьиз хьаначалда.– Агь, хъсан рикӀел хтана, Байрам дайидиз куьмекна кӀанзавайди я. КӀвалерал къавар гьялзава.– Къавар вигьидайла, вири фидайди я. Им хъсан адет я.* * * Им 1956-йисан зул тир. Жергеда аваз кутунвай жегьил тарар авай гьаятдин кьиле секуьл кӀвалер хкаж хьана. ГИЛА-МАД Байраман хзанни гьамиша куьчери яз амач. Са чкадал динж жезва. Къалияндин чене квай Медетни Байрам къавалла. Абуру шифер язава. Муькуьбуру чиле тахта твазва, рак-дакӀар кутазва. Ингье Умар. Гьа мишекъат хъуьтӀуьз фуруз аватай Умар. Им кьакьан буйдин, кьилин чӀарариз вахтсуз рех янавай, са кӀвач протездал алай, амма чинай жанлудаказ аквадай, цӀару вилера викӀегьвал авай итим я. Гьелбет, гзаф азабриз дурум гайиди я. ЯтӀани гьяркьуь далудиз, перемдин винел кьван гьекь акъатнавай адан гьилера якӀв, кьезил кӀар хьиз, къугъвазва. Эхь, им гьа Умар я. Гезентидиз, ам гьикӀ саламат амукьнатӀа, гьакӀ чир тахьана АМУКЬНА……ЙИФДИ юкьвал кьван цен живеда хьайи Умаравай и чуьлдин дерин фурай эхкъечӀиз хьаначир. Немсерин еке чукӀулни чемоданда амукьна. Са гуж-баладал фурун кьилел эхкъечӀайла, адавай гъилерни кӀвачер юзуриз хъхьанач. Абур, хъалхъац хъипер хьиз, тӀарам хьана. Рекье кас аватӀа, ван хьурай лугьуз, гьарай ийиз-ийиз, ам вич-вичивай къакъатна. Анжах военный машинда, гъилерани кӀвачера эхиз тежедай тӀал аваз, ада вилер ахъайна. Хуьряй шегьердиз продуктар гваз хъфизвай солдатриз рекьин къерехдал яргъи хьанвай, живеди кьунвай итим акунай… ГьакӀ Умар сифте шегьердин госпиталда хьана, анай экъечӀнамазни фронтдиз, вичин частуниз хъфена. Я кӀвализ хабар хьаначир, я чемодан тухвайбурунай адаз чидачир. Госпиталдай кӀвализ хквезни, я тахьайтӀа хьайи кардикай кӀвализ хабар гана диде-бубадин рикӀ тӀаризни адаз кӀан хьанач. Гьа икӀ, дяведиз хъфей Умар, ингье, шаз хтана, ахкъатна. Адан кьилел мад вуч атанатӀа, гьадаз вичиз хъсан чида…
– Куьтять ая кӀвалахар, чаяр хъвадай вахт я, – лагьана, Байрам къавалай эхвичӀна, ада, шалвардин метӀер квяна, Медет дайидиз эхвичӀун теклифна. Патавай авахьзавай хулал физ, са-сад гъилер чуьхуьз хуьквезвай. ПӀапӀрусриз цӀаяр яна, Умарни Алибег са дишегьлидихъ галаз рахазва. Им кьилихъ лацу генже галай, кӀвачел дабан кьакьан туфлияр ва шегьердин фасун вили булушка алай эгьли дишегьли тир. Адан гъапа тамам са цӀиргъ къизилар ава.– Сусаз хъсан туьтуьна твадайбур я, – лугьузвай ада регъуьз-кичӀез. – Гзаф пул герек хьанва, чара атӀана, иниз акъатнавайди я. Шегьерда хата я, им жуван чкайрикай я.– Ана вуч ава, къала? – Байрам атана, сифте къизилриз, ахпа абурун иесидиз килигна. – Гьан, куьн гузва, Назани?– ВУ-В, вун Байрам стка яни? – Дишегьли кьулухъ эцяй хьана.– Чир хъхьанани? – Байрама Умаран гъилевай къизилар къахчуна, дишегьлидин чиниз гадар хъувуна ва нифретдалди алава хъувуна: – Алад, алад, жуван стхадиз маса хце! Адан гъилер хкӀунвай са затӀни ина амукь тавурай! Ван хьанани? Дишегьли мез кьуна, келимани сивяй ахкъат тийиз, гьакӀ кьурана амукьна…– Им Гезентидин вах яни? – жузуна гадайри кьведани са сивяй кӀвализ хъфизвай рекье.– Гьам вич. Гьамиша Бакуда авайди я. Гила хтана ина инсанар алдатмиш хъийиз, стха къутармиш хъийиз кӀанзава. Вилери ажугъдин рапӀ-рапӀ гайи Умар садра дишегьлидиз килиг хъувуна, «ах тффу» авуна ада, цуькӀуьн гадарна.– Ваъ, назанияр, гила гезентияр амач, – давамарзавай чина такабур ишигъ гьатнавай Байрама, еке камар къачуз. – Гила къизилривай инсанар маса къачуз жедач. А вахтар алатна…
Хизандихъ галаз фу-затӀ тӀуьрдалай гуьгъуьниз амни хцин кӀвалихъ фена. И юкъузни, пакадин юкъузни Шагьвелед ахкъатнач. Абдулкъадирак рикӀивай къурху акатна. Шагьвеледахъ галаз датӀана жезвай Демиран ва Тарикан багъриярни ракӀарихъ атана, хабарар кьаз. Абдулкъадира стхаяр, абурун рухваяр, чирхчирар, милиция гьерекатдик кутуна, амма санайни Шагьвеледаз талукь хабар гьатнач. Ам цуькӀни нуькӀ хьанвай. Рекьерин постарал алай таниш гаишникрини хабар гайивал, Шагьвеледан машин кеферпатахъ физ акуна, гьа юкъуз ам сятдин нянин кьудриз хьиз «Жемикент» постунилайни хъфена, мад адак вил хкӀур кас хьанач. Райондин сергьятдал алай постунин къуллугъчийри Шагьвеледан ва дустарин машинар хтун тавурди тестикьарна. Вуч хьанатӀани, «Жемикент» постунилай алатайла хьанвай. Гьа и мулкуна къекъуьнарни тешкилна. Ирид лагьай юкъуз Берикейдин тамай канвай машин (ам Шагьвеледанди тир) ва адан къеняй кана, чӀух хьанвай кьве мейит жагъана. Шагьвеледан кьве дустунин – Демиранни Тарикан. Бес ам вич гьиниз фена? И суал кьилел къаза-бала атай гадайрин багърийрини, силисчийрини, абуруз къаст авур ксари чпи-чпизни гузвай, амма садахъни жаваб авачир. Душманри, пехилбуру рикӀ тӀар хьанвай инсанриз мадни зулуматдин ягъун хкьуна. «Дустар кьена, вичин машинни кана, Шагьвелед Демиран машиндаваз катнава» лугьудай ванер-сесер акъудна. Вучиз, вуч патал ада дустар рекьидай, вичин машиндиз цӀай ядай? Акьуллу ксари ихьтин суалар гузвай, алчахри лагьайтӀа, мадни алаваяр кухтаз къундармаяр ахъайзавай. Гуя абур меркездай гзаф пул гваз хквезвай, дустариз Шагьвеледан кьилиз яд чими авуна, пулдин иеси жез кӀанзавай, амма Шагьвеледа абур чеб кьена. Бязибур и инсафсуз негъилрихъ ягъазвай ва Абудлкъадиран хизанни кваз лянетламишзавай. Кьейи гадайрин хизанарни абуруз душманриз хьиз килигзавай. Ихьтин гьахъсуз ванериз акси акъвазардай делил авачиртӀани, Абдулкъадира гадайрин бубайриз лагьанай._________________________
- Гьахъ гьикӀ авуртӀани винел акъатда, зун инанмиш я, и къундармаяр чи душманрилай, гьа чи гадайриз къаст авур вакӀарилай инсанрив агакьзава. Куьне куь балаяр ферикъатна, чаз чиди гьатни хъувунвач. Абуруз ахьтин зулум авур ксарив гьикӀ авуртӀани жаза агакьда. Хуьре ихьтин чӀуру гьерекатар кьиле физвай вахтунда Шагьвелед берикейви Гьафиз чубандин кӀвале месик квай, вири беден херламиш хьана, кӀвач, пакун тӀвалар, кьил хана, чинар алатна. Ада чубандиз вичикай садазни хабар тагун, чир тавун тӀалабнавай. Кардин гъавурда акьур Гьафиза ам дагъларин векьералди, дарманралди сагъар хъийизвай. Меркездиз фена, хквезвай югъ Шагьвеледаз ва дустариз мусибатдиндаз элкъвенай. Банкдин кьилин офисдиз фейи абур милли гьерекатдин итимрал гьалтна, гуя абуру Шагьвелед атун гуьзлемишзавай. Банкдин председателдин кабинетдай эхкъечӀдалди ада лагьанай:- Куь гадайри, «абадчийри» завай куьмек тӀалабзава, завай яр-дуст тирвиляй гьерекатдин регьебрдиз хиве кьун хьана, са вад виш агъзур перечисление ая абуруз.- Хьуй мун,- разивал къалурнай Шагьвеледа. Касди икьван гагьда «Абадвилиз» тӀимил куьмекар ганвачир. Маса миллетдин векилди вич кьиле акъвазнавай банкдай пул це лугьун тебрикдай кар ТИР.«АБАДЧИЙРИ» Шагьвелед ресторандиз тухвана. Нисинин вахт тир, инсанни бегьем квачир. Шаддиз хъуьрезвай, зарафатарзавай гадайрин гуьгьуьлар атай цӀийи касди, адахъ Исламудинни галай, михьиз чӀурна.- Таниш хьухь, им чи регьбердин кьилин куьмекчи Гьадис я,- лагьана «абадчийрикай» сада.- Ибурни чи дустар, амадагар Шагьвелед, Демир ва Тарик я. Акунвайди туширтӀани, Шагьвеледаз Гьадисакай ванер хьанвай ва ам рикӀел хкиз алахъна. «Гьадис, ГЬАДИС-С. Эхь мун, «Къузгъун» лакӀаб алай мердимазар. Юкьван буйдин, чинин са хъуькъвел чукӀулдин гел алай, вагьшидин, лап гьа къузгъундин вилер авай, акурдаз гьасятда такӀан жедай кас».- Чаз пара яргъиярдай вахт авач,- векъи, эмирдай сесиналди рахана ам,- Шагьвелед стха, чи вилик исятда зурба везифаяр акъвазнава, чи вири гадаяр, дестеяр яракьламишна кӀанзава. И кар патални пул герек я. Гзаф пул. Чна мумкинвилер авай виридал харж вегьезва. Вунани чаз куьмек гун лазим я.- Башуьсте,- лагьана Шагьвеледа.- Хъфенмазди за куь счетдиз вад виш агъзур манат яда.- Вад виш? Ам тӀимил я, юлдаш банкир. На чаз цӀуд миллион гуда.- ЦӀуд миллион?- ягъанач кас Гьадисан гафарихъ.- Эхь, эхь, цӀуд миллион. Идалай гъейри вуна сергьятдал алай ви къучиярни маса кардал желб ая. Абуру чаз лап манийвалзава.- Гьадис стха, алай вахтунда захъ я цӀуд миллионни авач, я чпин хизанар хуьзвай ва герек атай гьар чӀавуз «Абадвилиз» куьмекар гайи ва гузвай гадаярни къучияр туш. Абуру садазни манийвал гузвач, чибуруз чпелай алакьдай куьмекар теклифзава, амма гена абурун сивихъ галайди атӀуз кӀанзавайбур ава.- Ваз гъавурда акьаз кӀанзавачни?- ам кичӀе кутадай тегьерда тамашна.- Эгер чи шартӀар ваз залан аквазватӀа, аквамир. Рази хьухь, тахьайтӀа…- ТахьайтӀа, вуч жеда?- Шагьвеледаз «Къузгъундин» и ихтилатар гьич хуш атанач.
- А кар ваз чир тахьайтӀа, хъсан я.- Гьадис стха, зи вилик ахьтин шартӀар эцигмир, зун я кичӀебурукай туш, я алакь тийидай крар хиве кьаз, ахпа са нин ятӀани ценерик кӀеви жедайбурукай туш. Жуван халкьдин гьерекат тирвиляй за адаз бинедилай галайвилер ийизвайди я, са бязибур гила майдандиз экъечӀнавайла. Куьмек гуз гилани акси туш, амма цӀуд миллион? Ахьтин пулар захъ исятда авач. - ЯтӀа, хъсан я,- лагьана «Къузгъун» кьилелай кӀвачелди Шагьвеледаз писпис килигна, хъфена. Яд атӀай регъвез элкъвей столдал мад чан ахкьалтна. Исламудина Шагьвеледаз кьилди ийидай ихтилат ава лагьана ва абур са пипӀехъ фена.- Шагьвелед стха, заз чи гадайрикай садазни писвал хьана кӀанзавач, амма и вахт лап чӀуруди я. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ къуватар, дестеяр, кланар арадал атанва. Гьардахъ вичин итижар ава. Райондин, «Абадвилин» кьилевайбурузни, абурун тереф хуьзвай ина авай са бязи алчахризни ви бизнес къакъудиз кӀанзава. И кар абуру ийинни ийида.- Ни? Гьа и «Къузгъунди?» Районда авай тавлуйрин шукӀурт Мадрида? А вилера абурун цӀамар акьада.- За вавай тӀалабзава, рази хьухь шартӀарал, тахьайтӀа, абурун къастар лап чӀурубур я. Ам ахьтин вакӀан хва я хьи, адаз вич гьамиша фурун винел, амайбурни адан кӀане хьана кӀанда- Къастарни гваз амукьда абур. Чун ахьтин ламариз гардан кӀирдайбур туш. Вун «Къузгъунан» мусуд (векил) ятӀа, адаз зи гафар хълагь.- За хълагьдач., амма на къе «Къузгъунакай» ваз душман авунва, гьавиляй вун мукъаятлу хьухь, Шагьвелед стха.- Исламудиназ мадни са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавай, гадайри адаз эвер хъувуна. ЯтӀани ада явашдиз хълагьна,- рекье дикъетлувал квадармир.- Дах гьахъ я зи,- элкъвенай Шагьвелед вичин дустарихъ, машинда ацукь хъувурла.- Акунани квез, кицӀинхвайрин алчахвилер? Яракьар къачуз кӀанзавалда. Нихъ галаз дяве ийиз? Хаинар я вири чпин ассайишвилерихъ галтугнавай. Абуру халкьдиз ийидай са хъсанвални авайди туш.- Са яракьарни къачузвайди туш абуру. Чпин нефсиниз кӀватӀзавай пулар я. Абурун истемишунар, гужар эх тахьана, чи кьве бизнесмен кӀвалер-йикъарни маса гана Урусатдиз хъфенвайди я,- лагьана Тарика.- Душманрилайни фейибур я абур.- Ахьтинбурукай далу падни, вилик падни хвена кӀанда,- лагьана Шагьвеледа. Исламудинан гафар фикирда амай ада рекьиз дикъет гузвай. Манасни, Избербашни, Гергени кьулухъ галамукьна, дербент райондин сергьятризни гьахьна, шаклу са затӀни акунач адаз. Селикент хуьруьн къекъуьндал агакьиз агакь тийиз амайла кьулухъай къвезвай машинди акъваз тийиз туьтуьтӀар яна. Тарика, худ явашар тавуна, кьил кабинадай акъудна, кьулухъ вил яна. «Мерседесдин» рулдихъ галайда, чапла гъил акъудна, са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавайдан амаларна. Шагьвеледни шуьшедай кьулухъ килигзавай. Вилик элкъуьн хъувурла Шагьвеледай хци гьарай акъатна: «Трактор! Трактор!» Гъавурда акьун тавур Тарик садлагьана рекьин вилик тамашна, адаз вичин къаншарда къекъуьндал акъвазнавай трактор акуна. Ада тормоздал кӀвач илисна, амма ахгакьнач, машин «Беларусь» маркадин трактордин еке чархара акьуна. Тарик гъиле-гъил аваз вич-вичикай квахьна. Пис тӀарвал гайи Шагьвеледан
бейни элкъвена. Абурун машинда ахкьур Демиран чин, пел ивидай хьана. «Мерседесда» авайбур атана, машиндай экъечӀиз кӀанзавай Шагьвеладан ва Демиран кьамариз кьвед чуькьвена, ялна. Тухвана чпин машиндиз вегьена, гъилер-кӀвачерни ктӀунна. ЧЕБ-ЧПЕЛ хтайла, абуруз акурди лап къурхулу шикил тир. Пудни тарарал ктӀуннава. Вилик патар михьиз бичӀлякь хьанвай машинарни, чебни тама ава. «Къузгъун» ва адан гъилибанар, гишин кицӀер хьиз, тамашзава.- Гена хъсан, вун вал хтана, ШАГЬ-ГЬ! Бязибуру ваз гьакӀ лугьузва кьван,- ягьанатдив рахана «Къузгъун».- Зи гафар на кваз кьунач, чагьнакь. Гьа идалди на лап къелетна, шагь-гь. Зи гафунал гаф эцигайдан эхир жезвайди я, кьей хва. Мегер ваз и кар чизвачирни? Гилани геж хьанвач, за ваз са мумкинвал вахкузва. Зи шартӀарал вун рази жеда ва сагъ-саламатдизни куьн инай хъфида.- Захъ акьван пул авач,- са гужуналди лагьана Шагьвеледа. - Банк вуча? Ана пул ацӀанва. КӀвалер, машинарни маса це.- Банкдик хкуьрна виже къведач…- За ваз эхиримжи сеферда лугьузва, кьей хва, цӀуд миллион манат ва бизнесни чав вахце.- Гьич жери кар туш.- ЯтӀа, куьтягь гадаяр, зун хъфена,- «Къузгъун» пуд гадании галаз, машинда акьахна. ЖаллатӀри пудни яд кӀан жедалди гатана, ахпа лешер хьтинбур машиндиз хъивегьна. Адаз цӀайни яна, чеб цӀрана. Демиран машинни хутахна. Чинихъ ялавдин мурцар галукьайла Шагьвелед вич-вичел хтана ва ада цӀун ялаври кьунвай машиндай экъечӀун патал вичивай жедай кьван чабалмишарна. Гьараяр акъатиз-акъатиз, юзанмазди кӀарабра эхи тежер тӀал гьатзавай, ада ракӀар ахъайна. Таза гьава галукьай ада дустариз эверна, ивиламиш хьанвай вилерай касни аквазвачир. Эвердиз садани гьай лагьанач. Машиндин ракӀарай, чувал хьиз, аватай ада вичи-вич галчӀурна. Бейниди кӀвалахзавай, гила мад машин хъиткьинун мумкин тир. КУЛ-КУСАР, цӀамар кьаз, сас-сарал эцигиз жегьил итимди муьтӀуьгъзамачир беден виликди ялна. Вири къуват эцигна къарагъиз кӀан хьайи ам, гьарай акъатна, чилел ахватна ва мад вичвичелай фена. Чидач, гьикьван вахт алатнатӀа, вилер ахъаяйла адаз агъзурралди гъетери рап-рап гузвай цав акуна. «Йиф я,- фикирна ада.- Им вуч чка ятӀа зун авайди?» - Адан рикӀел чпиз авур мусибат хтана. Къен ргана. САРАР-САРАРАЛ илисна, жакьвана.- Агь алчахар!- рикӀе авай вири гафар лугьуз хьанач, хирери чпикай хабар гана. Тарарин арайрай адаз рагъ экъечӀдай патай эквер акуна. «Анихъ хуьр галай хьтинди я», шад хиял фена бейнидай. Гададин умудар артух хьана. Ада галчӀур жез, беден гьа терефдихъ чӀугуна. Экв ачух жедайла ам тамун къерехдал акъатна ва вири къуват квахьай пагьливан хьиз, чилел яргъи хьана. Касдин бахтуни гъана. Ам йифиз тахтай данайрихъ къекъвез тамуз атай Гьафизаз акуна. Кьенвайди хьиз хьайи адак сифтедай кичӀ акатна. Лап патав агатайла адаз гатана эйбежер гьалдиз гъанвай итимди нефес къачузвайди чир хьана. Чинин и пад, а пад ягъайла, итимди вилер ахъайна. Ада вич гьинаватӀа, хабар кьуна. Берикейдин тама авайдакай лагьайла, касдай цӀугъ акъатна.
- Зи кьилел пара пис дуьшуьш гъанва, халу,- рахана Шагьвелед са гужбаладалди, кьаз-кьаз. Гьафиза адаз рахун гьикьван четинзаватӀа кьатӀана.- ЖедатӀа, халу, зун куьнал хутах, садазни таквадайвал, ахпа чна са меслят ийида.- ЯтӀа, вуна са тӀимил эх хъия, хва,- лагьана Гьафиза.- Зун са къад декьикьадилай хкведа. Чун садазни аквадач, зи кӀвалер къерехда авайди я. Таниш тушир кас ахкъатдалди рикӀ акъатна. Шагьвеледан бейнидай тефей фикир хьанач. Яргъай гъилин араба гваз хквезвай итим акурла, адак квай гъалаба хкатна, рикӀиз регьят хьана. Гьафиза бедендик сагъ чка кумачир кас, гьи чка кьуртӀани, адай рикӀ къазундай цӀугъ акъатзавай, хутахна кӀвализ, сад лагьай мертебада ферикъатна. Кайванидиз сир хуьнин ва вичин медсестра вах галаз хтунин буйругъ гана. Фадлай больницада кӀвалахзавай ва тежрибалу медсестради бедендал ифинни акьалтнавай итимдиз кьве раб яна, ахпа хирер михьна, герек дарманар яна, ктӀунна. Нянихъ вич мад къведайдакай лагьана. ВИЧ-ВИЧЕЛАЙ физ, чкадиз хквезвай Шагьвеладахъ нянихъ рахадай жуьрэт хьана. Ада чарни кхьена ва меркездин са больницадин хирург Алисманав агакьарун тӀалабна. Пакадин йикъан экуьнахъ Гьафиз меркездиз рекье гьатна. Жагъурна больница, хирург. Таниш тушир касди гъайи чар кӀелайла, ам лап шад хьана. Гьа са вахтунда адак гъалабани акатна.- Хъсан кас, вун са тӀимил акъваз, за герек къайгъуяр ийин, ахпа чун кьведни санал хъфида.- Хьуй ман,- разивал къалурна Гьафиза. Зур сятдилай Алисман гъиле сумкани аваз ахкъатна. «Исятда чун кӀвалел хъфида, ахпа куь хуьруьзни», лагьана ада. Алисман Шагьвеледан имидин хва тир. Стхадал гъанвай гьал акурла, адак гьайифдин, ажугъдин, алчахар чирунин гьиссер акатна. ЯтӀани ада сабур хвена, Шагьвеладаз рапар яна, хирер мадни михь хъувуна, ктӀунна. - Гьафиз халу, вуна зи стха кьиникьикай къутармишна, чун ваз уьмуьрлух буржлу я. Куь хъсанвал чна рикӀелай алуддач. Куьн пара сагърай! Гьелелигда чи патай и пул къачу.- Пулар вучтинбур я, я хва? Чир хьухь, Гьафиз ахьтин итим туш… - Гъил къачу Гьафиз халу, зиди рикӀивай гьуьрмет авунин лишан я.- Чизва, чизва, халудин, вуна са фикирни ийимир, ви стха инавайди садазни чирдач чна. Дарманар, рапарни вуна гъанва кьван, мад пулар квез герек я? - Сагърай, чан халу, за ам ина яргъалди тадач, адаз больница герек я. - Зи гиран вахани гьакӀ лугьузвай. - Эхь, эхь, тахьайтӀа, стха лап кӀеве гьатда. Зун пака экуьнахъ хкведа. - Сагърай, чан халудин. Аллагьди куьмек гурай чаз. Адаз ахьтин гуж авур инсафсузрин дуван Аллагьди акурай. - Амин. Хсуси машиндаваз рекье гьатай Алисмана юкӀвар-чипӀер яна, гьи больницадиз тухуда? Эгер къанлуйриз стхадал чан аламайдакай чир хьайитӀа, жагъурдайди я. Сифте нубатда багърияр авай чкайра къекъунни ийида. Ада вичихъ галаз санал кӀелай яр-дуст, чирхчир духтурар рикӀел хкана. Эхир ада Хучнидиз фин кьетӀна. Дуст Абдуллагь ана больницадин кьилин духтур тир.
Чкани садан шакни тефидайди я, рехъни мукьвал ала. Меркездиз хъфизвай Алисмана машин мад кьибледихъ элкъуьр хъувуна. Месэладин гъавурда гьатай Абдуллагьа, «пакадал вучиз вегьеда чна, нянихъ «тади куьмекдин» машинни гваз фена, хкида ви стха», лагьана. Шагьвелед сагъ-саламатдиз агакьарна больницадиз, кьилди палатада къаткурна ва йифиз кьведани герек операциярни авуна.- Алисман дуст, ви стха къене уьтквем рикӀ, мягькем руьгь авай гада я. Ихьтин гатунар масадавай эх жедачир, ам фад кьенвайди тир. Гила чна ам кӀвачел ахкьулдда.- Вун гьахъ я, дуст, амма зи стхадиз инад кьурбур пара инсафсуз, хаталу ксар я, абуруз стха сагъ амайди чирна кӀандач. Анжах Шагьвелед ина авайди чи кьведан сир яз амукьрай. - Хьурай, стха. Адаз за жувалай алакьдай вири крар ийида.- Аллагьди хуьй вун, дуст. Духтурдихъ галаз чара хъхьай Алисмана кьатӀана, квахьнавай кьве дустунихъни Берикейдин къваларив, иллаки тама къекъвена кӀанда. Ада багъри гадайриз Берикейдин къекъуьндал атун буйругъна. Са сятни алатнач, пуд хизандин мукьваяр акъатна ва абур къекъвез там галайвал фена. Гьа ина абур кайи машиндални ацалтна. Милициядин къуллугъчийризни хабар гана… Анжах кьейи гадаяр кучукна пуд югъ алатайла, алчахри тунвай ванерсесер агакьайла ва имидал, имидсусал, Багьаятал алай дерт акурла, Алисмана абур кардин гъавурда туна, Шагьвелед сагъзамайдакай ва и месэладикай садазни малумарун герек авачирдакай лагьана. Шагьвелед яваш-яваш эрел хквезвай. Вичин геле къекъвезвай жаллатӀрикайни хабар авай адаз. Гьавиляй амукьзавайди яргъал тевгьена абуруз буйругъар гузвай кьилер галудун, тахьай мисал авун тир. Алисманан куьмекдалди Шагьвеледа лазим ксарихъ вичин буйругъ агакьарна. Мусибатдин вакъиайрилай гуьгъуьниз са варзни кьуд югъ алатна, меркезда «Къузгъун» ва са гьафтедилай Къубадин ресторанда кефер чӀугвазвай Мадрид яна, кьена лагьай ванер чкӀана. Районда, меркезда авай абурун терефдаррин арада гъулгъула гьатна. Вад югъни алатнач, Шагьвеладазни адан дустариз къаст авур кьве жаллатӀдин мейитар Каспий гьуьляй гьат ХЪУВУНА.«ИМ нин кар хьуй?» лугьуз суалар гузвайбур гзаф тир, амма сад-вада кьисас нелай къвезватӀа шак ийизвай. Мадридаз шукӀуртвал авурбур чпин кьил саламат хуьнин къайгъуйра гьатна. Шагьвелед кӀеве тваз алахъай са шумуд гада республикадайни экъечӀна. Эхиримжи варцара арадал атай тахсиркарвилерин бине, абурухъ галаз алакъалу инсанар чирунал гьам райондин, гьам республикадин силисчияр ва маса пешекарар машгъул хьанвай. Шак физвай инсанар авайтӀани, гъиле са делилни гьатнавачир. Къайдаяр хуьдай органрин работникри физ, са шумудра Шагьвеладан мукьвабурувай, дустаривай хабарар кьуна, абурун гуьгъуьна къекъведайбур туна, чпин итимар-агентар дикъетлу авуна, амма Шагьвеледакай дуьзгуьн са малуматни гьатнач. И нагьакьан гьалари, идавай-адавай агакьзавай ванери Абдулкъадир муаллим са вуч ятӀани авуна кӀанзавай фикирдал гъана. ТахьайтӀа, Шагьвеледакай тахсиркарни ийида, вири кьиникьарни адан кӀвачихъ яда.
Силисчийриз и кар авун четинни акъваздач. Нубатдин сеферда Алисман хтайла, Абдулкъадира адаз вичин шаклувилерикай, фикиррикай ихтилатна.- Вуна акьван дарихвилер ийимир, ими,- лагьана Алисмана,- чун гъавурда авазва, герек къайгъуйрикни ква. Шагьвелед кӀвачел ахкьалтайла чна чи мумкинвилерикайни менфят къачуда. Чахъ ам гатайвилин, больницада сагъар хъувурвилин гьакъиндай шагьидар, документар, шикилар ава. Адак тахсир кутадай са касни жедач. Жув секин хьухь.- Ви сес Аллагьдив агакьрай, чан хва.- На заз са жаваб це, имидин, и атӀа ксар кьиник куьн квач хьи?- Ваъ, я ими, чӀуру рекье авай а алчахрал чпелайни фейибур гьалтна. Вун секин хьухь, вири хъсан жеда.- Хьурай, хьурай, чан хва. Алисман хъфена, амма муаллимди кьатӀана, стхадин хци авайвал лагьанач. «Яраб чи гадайрин кар я жал?»,- суална ада вичиз. «Эгер икӀ ятӀа, къурбандар гьа ибуралди куьтягь жедач. ХупӀ угъраш вахт хьаначни им», фикир ийиз яшлу касди кьил юзурна. Шагьвелед сагъдиз кӀвализ хтайла, адавайни хабарар кьунай Абдулкъадира, амма хцивайни дуьз жаваб жагъаначир.- Ваъ, я дах, чи гадаяр киллерар, жаллатӀар туш кьван. Низ чида абурун дуван ни акунатӀа. На лагьайвал дах, чӀуру рекье авайдан эхирни пехир жезвайди я…
Гьа икӀ жаваб ганай вуна дахдиз, Шагь,- рахазва Шагьвелед вич-вичив гьинай ятӀани чин тийидай урусдин кӀвале месик кваз.- Эхь, дах, зи камаллу, акьуллу, намуслу, регьимлу дах, вун гьахъ тир, чӀуру кардин иесидин эхир пехир жезвайди я. Зун себеб яз зулуматдин гьа и дуьшуьш районда гьуьрметлу, магьшур тухумрикай сад тир чи кьилелни атана. Агь, уьмуьр кьулухъди элкъуьр хъижедайди тиртӀа, гьикьван хъсан тир. Гьайиф, им жедай кар туш. Низ герек авайди тир гьа бизнесар, пулар, кӀеретӀар, гьуьжетар, бягьсер? Вуч патал? Мегер чун пис яшамиш жезвайни? Недайди, алукӀдайди авачирни? Къуллугърик квачирни? Гьуьрметдин иесияр туширни? Тир, тир! Амма вири тӀимил акуна. Гьукумдин кьилиз атай алчахри халкьдин вилик ачухай чапхунунин, тарашунин, къакъудунин, алдатмишунин сиясатдин таъсирдик кутуна, жувни, вири крарни, йисаралди бубайри къазанмишай гьуьрметарни, намуслу тӀварарни барбатӀна, чиркерик кутуна. За. Зун хьтин алчахди. Кьисас вахчуда лугьуз. Куьнни кьий, бизнесни, пуларни кьий талгьана, вири гьа нефс ацӀун тийидай аждагьанрив вахкун тавуна, вун бягьсиниз экъечӀна. Инсанар рекьидай чкадал гъана. Эхирни пехир хьана. Гьабурухъни кьисас вахчудайбур жедайдакай на фикирнач. Дах, имидин хва, вахан гъуьл, гиран стха яна, кьена. Зунни дустагъдиз чуькьвена. Виридалайни залан дерт ам хьана хьи, закай гьей-гавур авуна, багърийризни зун душмандиз элкъвена. Акьван кӀани, багьа яаъалай са чар атанай. Анани кхьенвай: «Я чан хва! Я азиз хва! Вун мус ва ни батинди яна? Вуна чи ивидин гъалар атӀана хьи. КӀвачерик квай мягькем чиликай фур авуна хьи. Чна ваз гайи тербия, тарсар вуна куьхъ дегишарна? Яаъахъ вун аквадай вилер амач. Абур буьркьуь хьанва…»
РикӀни, кӀанивални, вири дуьньяни вичиз багъишай Багьаятан раган къванер хьтин гафари уьмуьрдихъ амай вири умудар атӀанай: « Ви душманри зи авайни авачир са стхадин кьил тӀуьна, гила вунни заз душман я». Вуч патал? Вуч? Ахмакь! АХМАКЬ-КЬ-КЬ,- итимди вичин кьил гатаз гатӀунна. Мугьман авай кӀваляй къвезвай ажайиб сесери Людмила месикай хкудна. Явашдиз ракӀар ахъайна килигна. Шагьа вичиз ийизвай гуж акурла, ада чукурна, фена, адан гъилер кьуна. - Шагь! Вахъ вуч хьанва? ТӀазвай чка авани? - РикӀ, рикӀ тӀазва,- саки гьарайна итимди.- Зун жуван багърийриз, заз виридалайни кӀани инсанриз душман хьанва, душман. Абуруз зун аквадай вилер амач. - Ам ажугъдин, эх тежедай дердинин нетижа хьун мумкин я. Вахт фирай, вахтуни вири чкадал хкида. - Вири? Кьейи буба, имидин хва, язна, дустар? Ваъ, жери кар туш. - Кьейибур хкведач, вун гьахъ я, амма гьакъикъи кӀанивал рикӀяй акъатни ийидач. Вахтуни дерт кьезиларда ва багърийрини ви гунагьрилай гъил къачуда. - Вун дуьнья акур инсан, философ хьиз рахазва, амма уьмуьр масад я. Адав вичин уьлчмеяр, терезар гвайди я. - Уьмуьр вич философия я. Ада чаз ахъагъай гъалатӀар туькӀуьр хъийидай, уьмуьр цӀийи кьилелай башламиш хъийидай мумкинвал гузва. - Тапарар я, тапарар я,- Шагь мадни пехъи хьана, ада вичи-вич гатаз эгечӀна. Заз садани багъиш хъийидач. Зун, зун-н-н ахмакь, пая, абдал я… - Шехьа, шехьа, Шагь, ваз регьят жеда,- меслятна руша итимдал алай гуж акурла, адаз вичизни къагьар атана. - Ваз чизвачни, дагъвияр шехь тийирди.- Шагь садлагьана месикай хкечӀна ва къецел экъечӀна. Рушани, халат къачуна, адан гуьгъуьниз чукурна. - ЖедатӀа, са ведро яд гъваш,- рушахъ элкъуьнни тавуна, тӀалабна итимди. - Исятда, саки кьецӀил мугьмандал халат гадарна, руш къуйдал фена ва ведро кӀаниз вегьена, яд акъудна. - Гила, тавакъу я, заз туьнт чай гьазура. - Хъсан я, - руш муьтӀуьгъвилелди кӀвализ гьахь хъувуна ва тасмал гваз хтана.- Мекьи ийимир жуваз. Шагьвелед ядни гваз пипӀехъ фена, турсик хтӀунна ва къайи яд кьилелай агъуз бедендал илична. Зурзунар алахьай адай куьлуь хьтин гьараяр акъатна, амма бедендиз, рикӀиз са тӀимил регьят хьана. Хъфена, пӀапӀрус гваз хтана, чӀугуна… Людмилади гьазурнавай чай хъваз, Шагьа адаз вичин уьмуьрдин бязи уламрикай ахъайна. - Де лагь гила, вучзавай за ихьтин уьмуьрдикай? Икьван къурбандар хиве гьатай, багърийризни кваз зун къанчанах хьайи? - Уьмуьр къизилгуьллер экӀянавай гам, майдан туш, имтигьан я, уьтквем дагъви. И кар вазни чизва. Уьмуьрда вилериз таквазвай, кьилел текъвезвай крар, дуьшуьшар, вакъиаяр авач. Аллагь-Таалади инсандиз абуруз таб гудай
къуватарни, азиятар эхдай мягькем рикӀни ганва. Хьана алатнавай крар, агьвалатар жуван кӀула залан пар ийимир, абурукай жезмай кьван фад азад хьана, балкӀандал акьахна виликди чамарна кӀанда.- Кьел квай гафар я, гьи ктабдай кӀелайди я? - Уьмуьрдин ктабдай. Шагьан пӀузаррик са жизви хъвер акатна.- Накьанни къенин аял, ваз вуч уьмуьр акуна кьван? - Жуваз кьванди зазни акуна, аялни туш зун.- Хъел къвемир,-хъуьтуьлдиз рахана итим,- вун лап жаван руш хьиз аквазва. Ваз и уьмуьр чӀулав айнайрай къалурзавайди вуж я? - Гьа жуваз кӀан, хуш хьайибур. - Жеч? - Хьана. РикӀни тӀарна, алатни авуна. Школада амаз залай вил аладарзавай жегьилар авай,- секиндиз эгечӀна Людмила суьгьбетдив.- Хиве кьада, и кар за хушдиз кьабулзавай. Гьатта са бязи итимарни, зун акурла, таза якӀухъ къаних кацер хьиз, заз тамашиз амукьдай. РикӀяй за и кардал дамахзавай. Маса рушариз ваъ, заз фикир гузва, захъ галаз рахаз, дуствал кьаз алахъзава лугьуз. Бязи рушари и кардал пехилвални ийизвай. Заз хуш гадани авай, амма ам викӀегьди тушир. Зун акурла, рахайла ам акьван шад жедай хьи, зи гьихьтин буйругъ хьайитӀани тамамариз гьазурвал къалурдай, амма вичин рикӀ ачухдай, кӀанивиликай гаф куддай жуьрэтлувал авачир адахъ. За школа куьтягьна. А гада къвалав гвай шегьердин ветеринарный техникумдик экечӀна. Зун дидедиз куьмек гуз акъвазна. Буба зегьер хьтин эрекь гзаф хъвана кьена. Стхани хвена кӀанзавай. Гьар шегьердай хтайла гада заз пишкешар гваз къведай. Белки, чун эвленмишни жедай, амма вири крар армиядай хтай моряк Степана чӀурна. Шумал буйдин, спортсмендин хьтин беден авай, хуш акунрин ва чӀагай кьуьлердай, хъвер-зарафат кӀандай гада гьасятда хейлин рушарин, гьатта гъуьлер авай са бязи дишегьлийрин хиялрани гьатна. Гьар сада ада вичиз фикир гун патал алахъунар ийизвай. Зун абурун жергеда авачир. За жуван Алешадикай фикирзавай. Хтайла, адахъ галаз сейрдиз экъечӀдай, кинойриз фидай, майдандал адахъ галаз кьуьлердай. Тариф туш, зун рушарикай хкатна аквазвай ва Степанани зал вилер гадарзавай. За са артух кваз кьазвачир. Ахпа акуна заз, ам михьиз зи гуьгъуьна гьатна. Зи патай вичиз хушвал къазанмишун патал алахъна. Цуьквер, пишкешар багъишун, гьар уламда рехъ гуьзетун, маса гадайрин гьерекатрикай хуьн, вич зал ашукь хьанвайди хиве кьун… Куьрелди, ада зи кьил акадарна, зун вичихъ инанмишарна. Алешадин патай викӀегьвални тахьайла, зун Степаназ гъуьлуьз фена. Пуд йисуз яшамиш хьана чун. Дуьз хизан арадал гъун патал ада са затӀни авунач. Са кеспи кьванни хьуй лагьана, зун шегьерда бухгалтервилин курсарик экечӀна. Са юкъуз чи кӀвализ кьуд йисавай рушни гваз са дишегьли атана. Степанан гьарайдиз. КилигайтӀа, дишегьли адан паб тир. Аялни Степананди. Армияда амаз абурун алакъаяр хьанвай ва са шумуд вацра абур санални яшамиш хьанай. КӀвализ хтайдалай гуьгъуъниз ада вичин хзан рикӀелай ракъурна. Ина хьайиди са къиямат я. Чун вири сад-садал элкъвена. Эхир секин хьайила, за кьатӀана, Степанакай заз бегьем гъуьл жедайди туш. Зун абурни ана туна, дидедин патав хтана. Акъвазнач Степан, гьа пакадин юкъуз вичин
хзандихъ галаз хъфена. Алешани гъиляй акъатна. Ам масадал эвленмиш хьанай. РикӀ акьван тӀар хьана хьи, зун зал хквен тийиз са шумуд гьафте алатна. За адай ахьтин алчах кар акъатда лагьана гьич фикир авуначир. Амма инсанар зайиф я, абур шейтӀанди рекьелай алудзава ва гьич рикӀелни алачир чӀуру крарин иесияр ийизва. Заз а чӀавуз дуьньяни кваз мичӀи хьанай. Уьмуьрдикай ерли дад амукьнач. Аллагьдиз шукур, за эхна, сабур хвена. Вахтуни вичин кар авуна, дерт алатна ва къенин йикъал за шадвалзава, гьахьтин алчах гъуьл фад зи уьмуьрдай акъатна лугьуз разивалзава.- Шагь,- Людмила милайимдиз мугьмандиз килигна,- вун и патарихъ акъатна муьжуьд йис алатнава, хьайи крарни, зун инанмиш я, гзафбурун рикӀел аламайди туш. Хъилер, ажугъарни вахтуни квадарзавайди я.- Зи рикӀел алама эхир, бажагьат багърийрин рикӀелайни фенва. Абурун хирер сагъариз техжедайбур я, Людмила. Зун акунмазди абур мадни цӀийи хъжеда. Зун гьи чин алаз абурун патав хъфин?- Вуна анжах вакай фикирзава. Бес диде, уьмуьрдин юлдаш, аялар, стхаяр, вахар? Абурукайни фикир ая ман. Ваз дидедин рикӀ гьихьтин затӀ ятӀа чидани? Балаяр патал ада вири азабриз таб гуда. Вири хирериз дарман жагъурда. Вири хаталувилер алудиз алахъда. Веледрин гъалатӀрилай, гунагьрилай гъил къачуда. Уьмуьр къайи хьайи чӀавуз заз дерт алудиз куьмек гайиди зи диде я. Вун сагъ-саламатдиз ахкурла дидедин рикӀелай вири дердисервилер ахлатда.- Агь, гьа вуна лугьузвайвал жез хьанайтӀа…- Жеда, жеда, аквада ваз. Гила ксус, ял ягъа, зун экуьнахъ кӀвалахал фидайди я. Жув ахварикай тух хьайила, къарагъ.- Пара сагърай вун.- Ширин ахварар атурай,- лагьана руш кӀваляй экъечӀна. Шагь са шумуд легьзе рушакай фикир ийиз амукьна. Иерни, акьуллуни, къенидини я, амма алдатмиш хьана. Ихьтин рушар бахтсуз хьунал гъун тахсиркарвал, зулумкарвал тушни? Гьа и хиял гумаз итим ахвариз фена. Вичин месик экечӀ хъувур Людмиладиз дидедин кроватдин жакь-жакьдин ван атана.- Диде! Вун ксанвачни?- Ваъ. Вун адахъ, чин тийидай туьнт дагъвидихъ галаз авайла, заз ахвар къведайни?- Диде чан, ам аламатдин гада я. Адан кьилел атай кьван крар, дустагъ… ЯтӀани ам инсан яз ама.- Ваз гьинай чида?- Диде чан, ада зун шегьердин вокзалдин бандитрикай хвена, вичиз хкатдай зияндикай фикирни тавуна. Ам дустагъда авай садан тӀалабуналди адан дидедин патав физва, вичинбурун патавни хъфин тавуна. Диде, ваз акуна кӀандай, адаз регъуь жезвайвал, зун вичиз ачухдиз тамашдайла. Чи гадаяр ахьтинбур туш, ягьсузар я, гьасятда гъил яргъи ийида, темен гуз алахъда.- А жигьетдай дагъвийрихъ чпин къанунар, ягь-намус авай чӀал заз чида. ВикӀегьбурни я абур, амма чара касдихъ акьван фад ихтибар авун герек туш.- Ваз кӀандайвал хьуй, диде чан, зун мукъаят жеда. Зун пака кӀвалахал фейила, адаз чин чӀурмир. САД-КЬВЕ юкъуз ял ярай вичиз ина. Ахпа кӀанивал авурай вичиз.
Шагь югъ нисинилай алатайла къарагъна. Касдиз вич гьелени дустагъда амайди хьиз тир. Вилер ачухна, михьи, гъвечӀи кӀвал, нехишдин кӀарасдин дакӀарра, кроватдин кьилихъ сачахламишнавай къирер, пердеяр акурла, адан рикӀел алатай йикъан вакъиаяр хтана: вич дустагъ лугьудай къазаматда амачирди, таниш хьайи рушахъ галаз хтайди. Ам тарпна къарагъна, дакӀардай къецел тамашна. Гьаятда гъвечӀи кицӀ инай-аниз физвай, куьчеда сад-кьве инсан авай. КӀваляй са ван-сесни къвезвачир. Шагь крахмалдин ни гелягьзавай михьи ва лацу агъдик квай яргъандик экечӀ хъувуна. Сятдиз тамашна, йикъан кьведалай алатнавай. Накь урус гьамам кьабулнавай адан беденди кьезилвал, гумрагьвал, Людмиладиз рикӀ ачухайвиляй регьятвал гьиссзавай. Адаз ХЪСАНЗАВАЙ.«БЕЛКИ и кардихъ, зун и рушал туьш хьунихъ, адахъ галаз хтунихъ са метлеб аватӀа?» хиял гьатна бейнида. Метлеб, метлеб? Вуч метлеб? Зун, епина тур дана хьиз, хтана адахъ галаз. Аламат. Зун, Шагьвелед. Дустагъди зун гьакьван дегишарна жал? КӀваляй рахазвай ван атана. «Ваъ, бес я месик хьайи кьван. Къарагъна кӀанда»,- рахана ам рикӀяй. КӀвачер кроватдилай вегьена ацукьайла, адаз дакӀардин къаншарда столдин пипӀел эцигнавай цӀийи майка, переем акуна. АлукӀ тавуртӀа, Людмиладиз хъел къведа. Лап кьадар хьана. Гъилер, чин чуьхвена хтайдалай гуьгъуьниз Мария Петровнади адаз суфрадихъ теклифна. Таза афнияр, помидорар, къацу чичӀекар-хевецӀар, кӀуь афнаяр, ргур картуфар алай суфрадал дишегьлиди борщ авай къажгъанни эцигна. Адай мугьмандиз ва вичиз хуьрек акъудна.- Регъуьвилермир, хва,- рахана Мария Петровна хушвал квай сесиналди,- жуван кӀвале хьиз гьисс ая. Людмила кӀвалахал ала. КЬВЕД-ПУД сятдилай хкведа. Вун сагърай, хва, зи руш сагъ-саламатдиз кӀвализ кьван хкай.- За квез сагърай лугьун лазим я. Людмилади зунни къутармишна, викӀегьвална инизни хкана. - Язва, язва ам викӀегь руш, гьа са вахтунда регьимлудини, фад ихтибардиз фидайдини я. Вучда, текдиз ава, субай я.- Ахьтин руш субай амукьдач. Вири хъсан жеда, Мария Петровна.- Вуна неъ, неъ кван садра,- Мария Петровнади къвалав гвай шкафдин ракӀар ачухна, анай бутылка акъудна. -Зи гъилин гьазур-гьалал я. Вун ахъай хъувунин сагълугъдай хъвада чна.- Ада кьве рюмкадиз самогон цана.- Яхъ, яхъ, хва, алатай вахтар, авур крар элкъуьриз жедач, къенин ва пакадин йикъар рикӀеваз яшамиш хьун лайихлувал я. Гьа йикъар чаз шадвал гъидайбур хьурай. - Сагърай!- Шагьа артух яргъияр тавуна хъвана. Туьнт затӀ тир. Ичкиди туьтер кана, фейивал къенепатазни хабар хьана, чим акъатна. Борщ тӀямлуди, атирлуди тир. Дагъвиди иштягьдивди тӀуьна, рушан дидедихъ галаз мад кьве такьа ичӀирна. Людмила кӀвалахдилай шаддиз хтана. Мария Петровнадиз эхиримжи вахтара руш икӀ мегьрибандиз, вилери цӀарцӀар гуз акурди тушир. И дегишвилерин себебкар и дагъви я жал?- фикирна ада пӀузаррилай хъвер кӀвахьзавай рушаз килигиз.- Де, на чи мугьман гишила тунач хьи?- хабар кьуна Людмилади.- Эхь, гишилани туна, ахварни вуганач,- зарафатдив жаваб гана Мария Петровнади.
- Лагь кван, на вуч ганатӀа адаз. - Ингье и столдал алай вири затӀарикай тӀуьна ада. Суьгьбетарни авуна чна, ада заз дустагъдин къайдайрикайни ахъайна. Вичи чи хцин югъ-йиф хъсанди хьун патал лазим ксарив хабар агакьарда лагьана. Салахъай хтай Шагь акурла, Людмила са гъвечӀи тешвиш хьана. Чуру тунвай, чӀулав спелар хкатӀнавай, мекер кьулухъди эвянавай, тӀарам беден гумрагьдиз кьунвай итимдал, на лугьуди, ам накь гьалтайди, вичин кьил гатазвайди тушир, кьару яз акъвазна. Вичин ажайиб килигун себеб яз итимди вилер масанихъ элкъуьрайла, Людмила таъсирдикай хкатна. - Ингье зунни хтана. Ваз ина дарих хьанач хьи?- суална руша. - Ваъ эхир,- рушан шадвилик шериквал авуналди хъвер кваз жаваб гана Шагьа.- Ахьтин вахт ерли хьанач. Кьведралди ксана, ахпа зун ви регьимлу, милайим дидедин гъиле гьатна. - АкӀ ятӀа, хъсан я. Гила дидедин гъилин няметрикай, хуьрекрикай чна санал дад аквада. - Заз гьеле гишинзавач. - Зи ратари ратар незва. Бес зун кьилди… - Ваъ, ваъ, ахьтин гьайванвилиз за рехъ гудач,- лагьана Шагьа суфрадихъ чка кьуна.- За ви дедин цик квай таза афнияр неда. Абур пара дадлубур я. - Неъ, мадни иштягьар ачух хьурай ви. Хуьрек тӀуьна куьтягьдай кьиляй Шагьа кьаз-кьаз малумарна: - пака зун Челябинскдиз фида. - Акьван тади къачумир, Шагь,- гьасятда рахана Людмила.- Са пуд юкъуз кьванни ял ягъа. Пака вун патал гуьзлемиш тавунвай са кар жеда. - Вуч кар? - Сюрприз… - Сюрприз? Ина? Заз? - Эхь, пака ваз чир жеда. - АкӀ ятӀа, ваз зун пакадалди чукӀулдик квай хеб хьиз таз кӀанзавани? Жедач, жедач, залай сабур хуьз алакьдач. - Дугъриданни, чан руш, рикӀ акъудмир мугьмандин, лагь адаз. - Мад вучда, куьн кьвед, зун сад, муьтӀуьгъ хьана кӀанда. Шагь, ина фадлай яшамиш жезвай кьве лезги хзан ава. Абуру вун пака илифарда. - Лезги хзанар? Ина? Абуруз закай вуна раижна… - Эхь, чебни гьакӀан ксар туш, гьуьрметдиз лайихлубур я. Межид Муслимович райбольницадин кьилин духтур, Гьарун Салигьович чи майишатдин зоотехник я. Гьелбетда, абуруз за хабарна. - Кутугнавани? Заз абур чидач. Зун – дустагъэгьли. - Чир жеда ман. Ваз абур гьикьван шад хьанатӀа чидани, чи кӀвале лезги мугьман ава лагьайла. Вун ахьтин чкайриз акъатайдакай за чуькьнач. - Я герекни авач,- къул чӀугуна Мария Петровнади.- Абур пара хъсан, намуслу, къени инсанар я. Чаз абурай анжах хъсан крар аквазва. Вири хуьруьн хийир-шийирдикайни хкечӀзавайди туш. Межид Муслимовича хейлин йисара чи участковый больницада кӀвалахна, ахпа ам чӀехибуру райондин больницадин кьиле акъвазарна. Кар алакьдай итим я. Чи зоотехникдилайни рази я жемят. Абурун аяларни чешнелубур я. Фена кӀанда, абруз пара шад жеда. Пакадин йикъан нянихъ гьаятдал «Тойота» маркадин автомашин атана
ва Мария Петровна, Людмила, Шагь гваз хъфена. Урусрин хуьрера чӀехи пай кӀвалер са мертебадинбур я. Инани гьакӀ тир, амма фейи магьледа кьве мертебадин кӀвалер хкатна аквазвай. «Лезгийри чешне къалурна», фикирна Шагьа. Дугъриданни, Межиданни Гьарунан кӀвалер гьа и магьледа авай. Винелай са акьван чӀагана аквазвачиртӀани, гьейранардай жуьрединбур туширтӀани, къенепатара къулайвилер пара авунвай. Чир хьайивал, абур Гьарунахъ илифнавай. Зур сятдилай хьиз Межидан хзанни атана. Гьаруна гьаятда мугьманар кьабулдай вижевай тавхана туькӀуьрнавай. Шадвалдай, вилерал стӀалар гъидай легьзеяр пара хьана. Рагьиман, адан юлдаш Лмунатан, хцин, рушарин, ахпа гьакӀ Межидан хзандинни къужахра гьатайла, лезги чӀалал рахайла, жузун-качузунар авурла, Шагьвелед михьиз гъуьргъуь хьана, са шумудра яйлух вилерай гуьцӀдай чкадал атана. Кайваниди лезги хуьрекарни гьазурнавай. Кутуна лезги маниярни. На лугьуди, авайди Урусатдин чил туш, жуван хайи хуьр я. Лап чпин стха хьиз кьабулна, Гьаруна, Межида. Абур саки таяр-туьшер тир, Шагь пудкьуд йисан гъвечӀи тир. Авуна кьуьлерни, лагьана маниярни. Шагьаз вич са легьзейра хуьре, хайи кӀвале, байгърийрин юкьва авайди хьиз жезвай. И кардал Людмилади генани шадвалзавай. Адаз Шагь маса терефрихъайни аквазвай. Шад, музыкадал, кьуьлерал рикӀ алай итим. Кьуьлерна гьа, Людмилади вичиз «лезгинкадал» кьуьл ийизни чирна. Ватандивай яргъара авайтӀани, лезгийри чпин адетар хкуднавачир. Мугьманриз атайла хьиз, хъфидайлани чай гана. ЖУЗУНАР-КУЧУЗУНАР мад давам хъувурла мукьвавилерни ачух хьана. Шагьан хуьруьн, вичин тухумдин тӀвар кьурла, Лмунатай шад сес акъатна. - Зи баде Айша куь хуьряй гъанвайди тир. Ам викӀегь, камаллу паб тир. Адаз вирида Айша паъ лугьудай. - Айша паъ зи чӀехи бубадин вах я лугьуз чида заз. Дахди садра лагьайвал, виликдай чи, Айша паъан хзанар хийир-шийирдин мярекатрик квайди тир, ахпа паъ рагьметдиз фейидалай кьулухъ атун-хъфин кьери хьаналда. - Эхь, чан стха,- лагьана Лмуната,- къе чи инсанар кьуд патахъ чкӀанва, яшайишни тарифлуди хьанва, мукьва-кьиливални рикӀелай ракъурзава. - Ингье садаз-садакай хабар авачир мукьваяр ина ацалтна,- хъвер кваз рахана Межид духтур.- вучда, гьар девирдихъ вичин кьетӀенвилер ава. КӀанзавайди, чибур гьина аватӀани, сагъ-саламат хьун, хайи маканар, лезгивал рикӀелай алуд тавун я. - Дуьз лугьузва на, Межид стха, жуван чӀал, адетар, хайи ерийрихъ кӀанивал хуьн герек я. ДУСТ-КАС, къе вуна чаз пара шад декьикьаяр багъишна,- лагьана Рагьима.- Чи кӀвалерин ракӀарар ваз гьамиша ачух я,- хушдиз Шагьаз килигна ам. - Пара сагърай, чан жуванбур. Зун куьне цавув агакьарна, лап хайи чилел хъфейди хьиз, шадарна. Сагърай куьн, чибур, чеб гьина аватӀани… Итимар мадни къужахра гьатна, сада-садаз сагърай хълагьна. Рагьиман юлдаш Лмуната мугьманрив пишкешарни вахкана. КӀвализ хтайла, Людмилади пакет ачухна ва «ибур вибур я» лагьана Шагьал яргъи авуна. Итим вичин вилерихъ ягъунач. Людмилади столдал переем, яйлух, гуьлуьтар эцигна. Ам вуч лугьудатӀа, ийидатӀа чин тийиз амукьна. - Ибур заз?- тажубвилелди хабар кьуна ада.
- Эхь, Шагь. Ваз вуч аватӀа чидани, куьбур инсанвилел, милли мукьвавилел, жумартвилел, уьтквемвилел гьалтайла чибурулай вине я. И кардихъ зун къе мад сеферда ягъуна. За куьбуруз рикӀивай гьуьрметиз гатӀуннава,- руш ачух вилералди, са вуч ятӀани гуьзетзавайди хьиз, Шагьаз тамашна. Адавай и килигуниз жаваб гуз хьанач, ада вилер пишкешрал вегьена ва яваш сес кудна.- Люда, куьбуруз мадни хъсан къилихар хас я. Ингье вуна зун, гьич чин тийидай кас, хкана, кӀвале хуьзва. Са кардал вун гьахъ я, гьар са халкьдихъ виш йисаралди тестикь хьанвай милли ва хсуси ерияр, къилихар, адетар ава. И месэладикай чун мад рахада, ша, гила чна ял ягъин. Геже хийирар, ширин ахварар атурай ваз.- Людмила ажайибдиз килигна ва ахпа къарагъна «вазни» лагьана вичин кӀвализ гьахь хъувуна. Месик экечӀай Шагь фикиррин яцӀа гьатна.- Я аллагь, вучиз чна, акьул ганваз, икьван ахмакьвилериз кьил язава?рахазва итим вич-вичив.- Ингье урус миллетдин руша заз ихтибарзава, зи кьисмет гьялзава. Жуванбуру зун лап багъри хьиз кьабулзава, акунал, дидед чӀалал рахунал шадвалзава. Бес чун лугьудай гьайванри ана, хайи маканда вуч ийизва? САДА-САД кӀеве твазва, рекьизва, сада-масадав гвайди къакъудзава. Пехилвилин, нефсинин а кьил авач. ЧӀехибур, абурун камаллу меслятар кваз хкьазмач. ЧКА-ЧКАДА вагьшивалзава. Вуч патал? Жибинда артухан виш-агъзур манат хьун патал? Муьрхъуь кьадай, авариядик акатайла бичӀлякь жедай машин патал? Къуншидинбурулай са мертебадин виниз хкажнавай кӀвалер патал? Са нин вилик ятӀани кьуру фурс авун патал? Чимивал, кӀанивал, къенивал авачир тавханайрин иесияр хьун ПАТАЛ?ЖУВ са нелай ятӀани девлетлу, къуватлу, гьайбатлу тирди къалурун патал? Ингье эхир кьил гьихьтинди хьанатӀа? Къурбандриз элкъвена хейлин жегьил итимар. Багърияр къакъатун. Етимар. Къазаматар… Вучиз вуна дахдихъ, яаъахъ яб акалначир? Абуру ваз виликамаз лагьанай эхир. «Чан хва, масадан багъда авай емишрал темягь фимир, жуван багъ арадал гъиз алахъ, гьар са жуьре емиш битмиш жезвай. Гьарамдин затӀ садрани я жибинда тваз, я кӀвализ гъиз кӀан жемир, адакай анжах зиян хкатда. Дуст я лугьуз ви суфрадихъ ацукьзавай нихъ хьайитӀани ягъамир, ахтармиша, гекъига, дикъет це, къимет гуз чир хьухь». Акьуллу меслятар мад ганай регьимлу дахди, амма зи келледа абур гьатнач. Вучиз? Вучиз эхир? Ахмакь! Ви кӀаник шив квай, шив. Вун ада цавай шагьвар галаз тухузвай. Вилериз, рикӀиз аквадай, фагьумдай вахтни амукьзавачир. Шивдин кӀурарик акатайбур, кӀурари ягъиз фуруз аватзавайбур ваз тӀветӀерайни тушир. Анжах вилик садни акъваз тавурай. Гьа ихьтин уьмуьр чаз иер акуна. Са зун тушир эхир. ЦӀудралди, вишералди гьахьтин цӀийи гадаяр пайда хьанвай. Алатай вахтара виликкьилик хьайи коммунистрини цӀийи девирдин хам алукӀнавай ва тарашзавай, къакъудзавай, рекьизвай. Жуванбурал, гишин сикӀрез гьатай вечрел хьиз, цӀакуларни тазвачир. Я Аллагь, икьван ахмакьар жедани? Жуванбуруз душманар жедани? САДА-САД хвена, вилик кутуна кӀандай чкадал. Шагьаз, на лугьуди, цӀийи дуьнья ачух хьанвай. Дустагъда авай сифте йисара ам кьисас вахчунин, вичин багърийрал тапанчи авай гъилер хкажай къурумсахар терг авунин къастунив ацӀанвай. Ахпа вичин уьмуьрдиз,
гьерекатриз, авур крариз къимет гуз эгечӀайла, яваш-яваш кьисасдин мурад, гарун хура гьатай пеш хьиз, яргъаз акъатна. РикӀин дегьнеда кьисасдиз къуват хгунин цӀирер амай, и кьвед-пуд юкъуз вичин рекьел ацалтай къени инсанар себеб яз, гьа цӀирерни кьуразвай. ЭЛКЪВЕЗ-ХКВЕЗ бейнида ватандашрихъ галаз акъудай хуш сятер гьатзава. Дуьз, къени, чпин кеспидал машгъул, хъсан крар ийизвай инсанар. Дагъустандай атана ина гьуьрмет къазанмишнава. Чпел, диде-бубадал, хуьрел баркалла гъанва. Лезги миллетдин тӀвар хкажнава. Кими затӀни авач. Шаддаказ, бахтлудаказ, садакайни къурху авачиз яшамиш жезва. Заз вуч кимизвай эхир?- Шагьа гъуталди вичин пел гатана.- Я келле, ви лам гьи кьарада акӀанвай, акьулдал гуж гъалиб ийиз? Законрилай, къайдайрилай, адетрилай кам ягъиз, жуванбур алдатмишиз? Кьилиз къвез хъфизвай фикирри адав секинвал вугузвачир. Эхир, йиф экуьнахъ элкъвейла, ам ахвариз фена. Йикъан сятдин цӀусадаз кӀвалахайла ада вилер ахъайна. Ахварикай тух хьанвайди хьиз авайтӀани, беденда са гьихьтин ятӀани заланвал авай. Кьилни агъурзавай. Адан фикирриз ахвар яни, гьакъикъатда хьайи кар яни, хтана. Ам чилел ацукьнава, метӀер чилиз янава ва рахазва. Яраб яаъ, вуна за авур чӀуру крарилай гъил къачудатӀа? Яраб зи кӀани, авай сад, вуна ви аялрин бубадихъ ихтибар хъийидатӀа? Буба галачиз чӀехи хьанвай веледри зун кваз хкьадатӀа? Эхь, зун куь вилик гзаф батӀул я. Эхь, чи кӀвалерал байкъуш ацукьарай тахсиркар зун я. Жуван бахт, хзандин уьмуьр цӀувни вацӀув вугай мердимазар зун я. Чир хьаначир заз икӀ жедайди. Фагьумначир буш келледи. Вири барбатӀна за. Лайихлу бубайрин тӀварарни, къени, хъсан крарни русвагьна. Чизва, заз багъишун амайди туш, амма за умуд атӀанвач, яаъ, Багьаят. Эгер куьне гъил къачун таувуртӀа? Ахпа за вуч ийида? - Вири цӀийи кьилелай башламишда,- секин, хъуьтуьл, хуш сесиналди жаваб гана вилик акъатай Людмилади.- Уьмуьр давам жезва, вун сагъ я, валай ви гъалатӀарни туькӀуьр хъийиз, инсанар патал хъсан крар тамамариз ахлакьда. ГьакӀ хьайила, яшамиш хьана кӀанда.- ГьикӀ? Вуч патал? Нихъ галаз?- Вучиз вуна вири куьтягь хьанвайдай гьисабзава? Гьуьлуьн юкьваз аватай касдини са куьк, ник ятӀани умуд кутазва. Са касни авачир островдиз акъатай касдини, четин шартӀаризни таб гуз, уьмуьр давамарзава. Бес вун? Вахъ багъриярни, кӀанибурни, ви ивидин цӀирер-веледарни, дустарни, чирхичрарни ава. Дустагъдин азабарни кваз такьур вун гила, азад дуьньядиз ахкъатайла, руьгьдай аватзавани? Жедай кар туш. Вахъ къуватни, такьатни кӀамай кьван ава. Хьайи крар алатна фена, абуру садазни я чими, я мекьи хъийидач. Жуван уьмуьрдин цӀийи чин ачухна кӀанда.- Мегер ам алакьдай кар яни?- Гьелбетда, Шагь. Вал къведалди агъзурралди инсанар жуьреба-жуьре себебар аваз, гьа икӀ авуниз мажбур хьана ва абурулай хъсан ва еке крарни алакьна, абуру чпин уьмуьрдикай обществодизни, чпизни, багьа инсанризни хийир гана. Вунни гьабурукай сад жеда.- Зунни?- Эхь, Шагь, вунни. Ви вилик яргъи, бахтлу, бегьерлу уьмуьр ква. Адаз, вири къуватар кӀватӀна, къацу рехъни ачухуниз вун мажбур я. - Бахтлу, бегьерлу?- хабар хкьуна итимди.
- Эхь, эхь, вун шаклу жемир. Анжах виликди!-шаддиз, буйругъ хьиз, малумарна Людмилади ва ам вилерикай квахьна. Са шумуд сеферда бейнида и кьерякьун, кинодин лент хьиз, элкъуьр хъувуна, Шагь месикай хкечӀна. - Им ахвар я, ахвар я заз акурди,- тестикьна Шагьа вичи-вичиз.- Анжах гьакъикъатдиз ухшар ахвар. Аламат я. Белки, йифиз атана Людмилади захъ галаз ихтилатнатӀа? Я Аллагь, агъзур сеферда Ваз шукур хьуй, Ви регьимар пара я. А къазаматдай эхкъечӀун кумаз Вуна зун хъсан инсанрал туьшарна. Людмила, Мария Петровна, зи ватанэгьлияр Гьарун, Межид… Эхь, уьмуьр давам жезва, гьар экуьнахъ цавун аршдиз рагъ экъечӀзава, ада алемдиз, чан алай ва алачир затӀариз нур гузва, чим хъичирзава, уьмуьр кӀанарзава, ширинарзава, бахтлу йикъарихъ инанмишарзава, хъсан яшайишдихъ авай умудар артухарзава. Людмила гьахъ я, захъ вири ава, залай гъалатӀар туькӀуьр хъийизни, зи бубайри хьиз къени крар ийизни алакьда. Яаъан, юлдашдин виликни зун метӀерал акъвазда. Гъил къачуда абуру фагьумсузвилелди зай акъатай тахсирвилерилай. Къачун тавуртӀа?- чӀуру къуьнел алай шейтӀандин таъсирдик акатай хьиз, хабар кьуна кьвед лагьай рикӀи.- Къачун тавуртӀа? Ихьтин фикир ерли рикӀе твамир. Фикирдай акъатнавани, Алисманаз зенг авурла ам гьикьван шад хьанайтӀа. Ада тадиз хъша лагьанай. Эхь, Алисман стха, гежердач за, ГЬУЛДАН-ЛЕЗГИ дустунин тӀалабун кьилиз акъудда ва ракъар авай Лезгистандиз, заз пара кӀани ватандиз рекье гьат хъийида. Ихьтин кьетӀи фикирдал атай итим инанмиш камаралди къецел экъечӀна. ЧИН-ГЪИЛ чуьхвена, кӀвализ хтанмазди адаз Мария Петровнади суфрадихъ теклифна.- Людмила кӀвалахал ала, за вун гишила тадайди хьиз, ам заз бул тапшуругъар гана фенвайди я,- хъвер кваз ва секиндиз рахана дишегьли.- Гьихьтин тапшуругъар?- Вахъ гелкъведай, ви къуллугъда акъваздай. - Зун аял яни эхир, захъ гелкъвез?- хъуьрена Шагь.- Агь Людмила, аламатдин ханум я ви руш.- Эхь, язва ам ахьтинди, дидедихъни ихтибар тийидай.- Ваъ, адаз вун пара кӀан я, ихтибарни ийизва ада вахъ,- дишегьлиди рикӀивай лугьузвайдай кьуна, Людмиладин тереф хвена Шагьа.- Мария Петровна, заз къе дустунин дидедин патав фидай фикир ава.- Къе жедач, хва, улакь гьатдач ваз. Гена рушни бейкеф амукьда, ада зи кьилелни хар къурда. Ваз гьакӀ кӀанзавани?- Ваъ эхир.- ГьакӀ хьайила, тади къачумир, къе жуваз ял хъиягъа, пака экуьнахъ чна вун рекье твада.- ЯтӀа, гьакӀ хьурай, Мария Петровна. Югъ дишегьлидихъ галаз суьгьбетар ийиз акъатна. Ада чеб Белоруссиядай тирди, дяведиз баде кьве аялни галаз и патарихъ акъатайди, чӀехи буба дяведа телеф хьайиди ва чеб гьа ина амукьайди, дидедал пара четинвилер акьалтайди, вични кьве аял галаз тек амукьайди лагьана.- И чи зурба уьлкве чкӀидалди вири хъсанзавайди тир,- гьайиф чӀугваз раханай Мария Петровна.- Гъуьлуь совхоздин гаражда кӀвалахзавай. Зун почтальон тир. Аялар, гьа вириданбур хьиз, са бубат чӀехи жезвай. Пияниска Ельцинан гъиле гьатай Урусатдин дидени шехьна. А угърашди
вири барбатӀна: уьлкве, тарих, адетар, советрин инсанрин ерияр, кархааняр. ГьакӀ чи совхозни. Агъзурар хьиз зи итимни бейкардиз элкъвена. ИНА-АНА кӀвалахиз, гъиле гьатай кепекарни хъивегьиз акъудна. Са ни ятӀани маса гуз гъайи ужуз эрекь къачуна хъвайи ирид итим, абурук кваз зидини, кьена. Ахпа хва гьарамзадайрихъ агалтна. Рушал гьалтай алчахни вафасузди хьана. И бахтикъарвилер чаз уьлкве чкӀуруни, гьукумдин кьилиз атай цӀийи инсанри – хаинри гъана. Низ чида, чун хьтинбур Урусатда гьикьван аватӀа? Советрин Союз амайди тиртӀа, хва, ви кьилелни акьван мусибатар къведачир.- На дуьз лугьузва, Мария Петровна,- рейсадвална мугьманди,- Союз амайтӀа зи, куь ва агъузурралди ватандашрин кьисмет масад, гиландалай лайихлуди, секинди, асайишди, низамлуди жедай.- Виликдай чаз са кар чидай: милицияди жемятрин хатасузвал хуьзвай. Гила ада халкьдин пул нез ам алажзава ва вич хуьзва,- алава хъувуна Мария Петровнади. Нянин хуьрек дадмишайдалай гуьгъуьниз Шагьни Людмила гьуьжетриз акъатна. Руша кьве кӀвачни са чапатӀда туна тикрарзавай: «За кӀвалахдилай вахтни къачунва, вахъ галаз физ гьазурни я. Кьилди за вун ахъайдач. Вазни чизва, исятда чибур дагъвийрив гьикӀ эгечӀзаватӀа. КӀанзавайди са багьна я, вири тахсирар кутада вак. Ваъ, ваъ, рази хьухь. Эгер ви кьилел са дуьшуьш атайтӀа, за и кар жуваз багъишдач».- Са затӀни жедач, зун фена, хкведа. Вун инжиклу вучиз ийин за. - Зун инжиклу жедач. Чун кьвед авайла рехъни фад акъатда, хаталувиликни акатдач чун. Вун, бегьем документарни гвачирди, дагъустанви, гьасятда милицийрин гъуьрчез элкъведа. Абур заз акуна, чизвайди я, къурумсахар… Мария Петровнади рушан гафарик кьел квайди тестикьарна ва санал фена хтун меслятна, рикӀяй адаз и кар хуш авачиртӀани. Дидедиз вичин рушан хесет хъсан чизвай, ам рикӀе гьатай кардилай алатдачир. Шагьаз чара амукьнач, ада дишегьлияр гьахълу тирди кьатӀана ва разивал гана. Экуьнахъ Шагьни Людмила рекье гьатна. Лезгийри лугьудайвал, рекьик лувар кутазвайди ихтилат-суьгьбет я. Итимни руш акьахай купеда юкьван яшарин кьвед мадни авай: гъуьлни паб. Сифте декьикьайра абуру дагъви нахушдиз кьабулнатӀани, ахпа рахазрахаз, танишвилер гайидалай кьулухъ, Людмилади адаз ийизвай гьуьрмет акурла, урусрин эгечӀун дегиш хьана. Суфраяр ачухайла, сад-кьве вишерни хъивегьайла (урусрив самогон гвай) ихтилатар яцӀа гьатна, тостар мукьвалмукьвал хкажна. Шагьа кьатӀ ягъиз, хупӀ ийиз истикӀан эхцигайла, вич Георгий я лагьайда «на заз гьуьрметзавач» лугьуз чинар кана. Дишегьлияр дегьлиздиз экъечӀайла гьатта « вун викӀегь дагъви туш, папалай аслуди яни?» лугьуз гьайифарни чӀугуна. Шагьа рекьин юлдашдиз са баянни ганач, амма ихтилатар къалинардай месэлаяр арадал вегьена. Итимрин сесер кӀевиз акъатиз акурди дишегьлияр хтана ва абуру Георгийни Шагь секинарна, ички авай бутылкани чантада хтуна, суфрани кӀватӀ ХЪУВУНА.«ВИКӀЕГЬ» Георгия мурмурар авуна, амма паб чин чӀурна тамашун адаз бес хьана, кас кисна кьвед лагьай полкадал акьахна. Шагьани адалай чешне къачуна. ТӀимил хъванатӀани, самогонди мефтӀериз хабар ганвай. Адаз ксун хъсан акуна. Людмилади къарагъна, хушвал авай ачух вилералди килигна, вири беденда хвеш твадай хъвер багъишна лагьана: «ял ягъа жуваз, азизди, архайиндиз ксус». Лап аялдин хьиз, яргъанни къуьнерал кьван хъивегьна,
ацукь хъувуна. Дишегьлийри са квекай ятӀани ихтилат кудна, абурун сесер гагь яваш, гагь къати жезвай. Гьа и сесерал итимар ахварални фена. Чидач, йифен гьи вахт тиртӀа, ахварикай кватай Шагьа кӀаник полкадал вил вегьена. Дишегьлияр, чпин кӀвалера авай хьиз, ачухдиз ксанвай. Яргъанар къваларихъ аватнавай. Комбинацияр кӀватӀ хьана, къалчахарни кьецӀил авунвай. Людмила далу винелна ксанвай. Чапла полкадал яргъи хьанвай дишегьлидин лацу маъ хьтин хурар перемдикай хкатнавай. Фадлай дишегьлидихъ галаз ксун тавунвай итимдин беденда са вуч ятӀани юзана, ада вич а кардал кьуна хьи, дишегьлидин суьгьуьрдин няметрилай вил ахлуддай жуьрэт авач. Вичи ягьсузвилиз рехъ гузвайди кьатӀузвайтӀани, рикӀиз гъавурда акьаз кӀанзавачир. Эхир ада вичел гуж гъалиб авуна, эркекдан ивидал звал гъидай вилериз аквазвай аламатдин шикилдиз далу гана. Ахвариз хъфиз алахъна, гьинавайди я, бедендиз михьиз гьекь акъатна. СакӀани беден секинар тежедайла, ам ван-сес галаз къарагъна, полдал эвичӀна, садни ахварай акъатнач, итимди фад-фад дишегьлийрин винерал яргъанар хъивегьна ва вич купедай экъечӀна. ЧИН-ГЪИЛ чуьхвена, тамбурда акъвазна. Гена проводник ксанвачир, адахъ галаз ихтилатар ийиз вахт акъудна. Купедай рахунрин ванер хьайила, хъфена. Са акьван екеди тушир поселокдай Светлана Егоровнадин кӀвалер регьятдиз жагъана. Хцелай хабар гваз атанвайбур я лагьайла, кьуьзуь дишегьли гьасятда дегиш, гьатта викӀегь хьана. Ада са низ ятӀани зенг авуна. Зур сятни алатнач, жаван кьве гадани галаз Елена, ГЬУЛДАН-ЛЕЗГИДИН вах, атана. Садакай Шагьаз ГЬУЛДАН-ЛЕЗГИДИН ухшар атана. Хвани гьам хьтин зурбади жедайди я. Шагьан шаклувал бадеди тестикьарна. «Им зи хцин хва Сергей я. Вад лагьай классда кӀелзава ада». - Им зи хва Ефрем я ,- лагьана Еленади. - Зунни Шагь я,- танишвал гана мугьманди.- Эгер квез ван хьанатӀа, Дагъустан тӀвар алай вилаятдай я. - Хьана, хьана, бадеди чаз вич яшамиш хьайи чкадикай ахъайзавайди я,- рахана Сергей.- куьнра гзаф емишар, майваяр жедалда. Квез гьуьлни авалда. - Эхь, дуст-кас, гьуьлни, дагъларни, тамарни, багъларни ава чаз. И гуьзел руш Людмила я,- танишвал гана Шагьа Людмиладикайни. - Бес хьурай, мугьманри чпин чин-гъил чуьхуьрай, рекьерин руг алудрай, галатун квадаррай, суьгьбетар чна ахпа давамарда,- теклифна Светлана Егоровнади. Нянрихъ Еленадин гъуьлни хтана. Ксари гьич рикӀелай тефидай къунахлух тешкилна. Шагь лезги тирди чир хьайила, Светлана Егоровнадин шадвилихъ кьадар амукьнач. Ам мад урусдал рахун хъувунач. Кьведни лезги чӀалал рахазвай тегьер акурла, Людмила гьейран хьана амукьна. - Вуна зазни чирдани лезги чӀал?- хабар кьуна руша. - Ашкъи аватӀа, эхь,- жаваб гана Шагьа. - Ава, ава,- шаддиз хкадарунарна Людмилади. Светлана Егоровнади Дагъустанда, Чечняда ва санлай уьлкведа арадал атанвай гьаларал, гьайиф чӀугунивди, наразивална. - Са стхаяр хьиз авай халкьарикай душманар авуна, са ламран хци. Ельцин лугьудай пиянискади. Садани адан вилик пад кьунач, я а хаин дустагънач.- дишегьлидин ажугъ екеди тир.- Зун квел аламат хьанатӀа
чидани? Ахьтин компартия, КГБ, МВД, армия аваз, садни Союз хуьз къарагънач. Вири, суьгьуьрда тунвайбур хьиз, кисна ацукьна. Ельцинахъ галаз кьиле авай кьван вирини хаинар хьана.- Бес жечни! Абуруз чпи тарашнавай кьван девлетар ишлемишдай ва мадни чуьнуьхдай мумкинвал кӀанзавай эхир. Гьавиляй Ельцинан терефни хвена. Гила гьайифар чӀугуникай файда авач,- лагьана язнади.- Хьайи крар хьана, Путин кьванни акьуллу, халкьдихъ рикӀ кузвай пачагь хьурай.- Ада кьабулзавай са бязи серенжемар, тамамарзавай крар дуьзбур я,- лагьана Еленади,- амма халкьар сад-садаз акси акъвазарзавай, такӀаанарзавай политика давамарзава. И жигьетдай прессадиз, телеканалриз къацу рехъ ганва. Им ерли виже текъведай кар я. - Гьахъ я вун. зи руш, абуру кавказвийрикай вагьшияр, гавурар авунва. Туш эхир абур ахьтинбур. Уьтквем, къени, жумарт, масадан гъавурда акьадай, къайгъу чӀугвадай шад инсанар я. Бес дяведин йисара абуру чаз – урусриз, украинвийриз, белоруссриз, молдаванриз авур хъсанвилер рикӀелай алуддани? Абурун куьмек, къайгъударвал тахьанайтӀа, чун рекьидай. Фашистрин гъиле гьатиз кичӀела дяве физвай чкайрай катай гзаф кьадар инсанар кьабулна кавказвийри. Советрин вахтунда дагъвийри чун емишралди, майвайралди, консервийралди, ципицӀралди, чехирдалди таъминарна. Чи инсанри Каспий гьуьлуьн къерехра ял яна. Гила абурукай къачагъар, террористар, кавказдин миллетдин чин алайбур авунва. - Чан диде, вуна вири дуьз лугьузва, ви ажугъ дуьзди я, ша, чна къе а политика лугьудай затӀ чи суфрадихъай галудин. И чи багьа мугьманриз артух фикир гун,- пӀузар хъуьрез теклифна язна Станислава. Светлана Егоровнади мад сеферда лезги жемятдин тарифна, датӀана Белиж, таниш инсанар, къуншияр рикӀел хквезвайдакай, садра кьванни ангар ахкваз кӀанзавайдакай, вичиз акур пара гуьзел чкайрихъ вил галайдакай лагьана.- А кӀвалах завай,- рахана Шагь.- За хутахда куьн Лезгистандиз.- Сагърай, зи хва. Яраб аквадатӀа, заз гьахьтин югъ?- Аквада, аквада,- тестикьарна Еленади.- Чун вири санал фида аниз къведай гатуз.- Хъсан я,- разивал гана кьуьзуь дишегьлиди.- Зазни акваз кӀанзава ангар. Шагьа чун тухуда вичин ватандиз,- гаф кяна Людмилади.- Са рахунни алачиз,-къул ЧУIУГУНА лезгиди. Мугьманриз къурмишнавай гъвечӀи суфра халис межлисдиз элкъвена. Еленади, Людмилади манийрик ван кутуна. Абурухъ галаз яшлу дишегьлидини зил кьуна. Ахпа ада Шагьаз гьейранардай пишкеш авуна? Лезги халкьдин кьве мани «Лагь бала, севдуьгуьм» ва «Алагуьзли» манияр лагьана. Шагьани адаз куьмекна. Елена, Людмилани припев тикрариз алахъна. Шагьаз акӀ хьана хьи, вич багърийрин юкьва ава. Адан рикӀ гьевесдив, разивилив, сифте яз аквазвай инсанриз кӀанивилив ацӀана. Йифен кьуларилай алатайла Светлана Егоровнади ксудай макьамрик кекяна. Ада ва руша мугьманриз суални ганачир, гьавиляй кьведазни са хзандиз хьиз, месер са кӀвале хъивегьна. И кар акур Людмилади са чуькьни авунач, гена адан вилерик хвеш акатна. «Жув хъфена ксус, за Еленадиз къабкъажах михьи хъийиз куьмекда», лагьана ада Шагьаз.
Хъуьтуьл месел яргъи хьанвай Шагьан вири беденда асайишвал, верцӀивал гьатнавай, эхиримжи йисара такур хьтин. Ичкидини, уьмуьр лезги чилихъ галаз алакъалу хьайи къени инсанрин хуш рафтарвилини, Людмиладин ашкъилу килигунрини итимдин кьил элкъуьрнавай. Ам исятда патав агатай низ хьайитӀани хъсанвал ийиз, адаз вичин рикӀ гуз, ачухиз гьазур тир. Явашдиз ракӀар ахъайна, кӀвализ Людмилади камар къачурла, ам тажубни хьанач. Кроватдин патав атана, тамашна, ам милаимдиз рахана? - Вун ксанвачни, зи… На зун гуьзлемишзавайни? Исятда. исятда,- лагьана ада алайбур хтӀунна ва Шагьан кьилиз са фикир-хиял къведалди, ам яргъандик экечӀна. Беден мураддив ацӀанвай дишегьлиди мажал вахканач. Адан аламатдин, бедендиз ширин миже цазвай кинери, теменри итим вини кӀвачиз акъудна. Адан рикӀелай вири алатна… Пакамахъ ам геж хьиз ахварикай кватна. ЧӀудгунар аладарна, къарагъна, гьаятдиз экъечӀайла туьквендай шейэр гваз хквезвай Еленадални Людмиладал гьалтна. СЕГЬЕР-СЕГЬЕР дагъларикай хкатзавай нурлу рагъ хьиз рушан хъвердив, шадвилив ацӀанвай чин, вилер, килигун акурла Шагьаз регъуь хьана. Адан рикӀел суьгьуьрдин, пияладин ахвар хьтин йиф хтана. «Мегер чна гьа кар авуна?» хиял фена бейнидай. «Эхь, дуст-кас, вуна са аксивални авунач, вуна вун кьилихъди ашкъидин вириз вегьена». Шагьан масадаз таквадай гьерекатрай са вуч ятӀани кьатӀай Людмила, шейэр кӀвале эхцигна, хтана ва ада гъил кьуна Шагь векь, хъач акъатнавай салан са пипӀез тухвана. - Шагь, масанди, ваз чидани, зи уьмуьрда заз накь вуна багъишай хьтин йиф акурди туш. Зи азизди, заз вун акьван багьа хьанва хьи, зун ви нуькверни, къаравушни жез гьазур я,- Людмила кӀанивилелди итимдин къужахда гьахьна. - Людмила, зун…, за… - Чизва, вун азад туш, амма за Аллагьдиз шукур гъизвайди я, чун садсадал туьш авур… - Вуна накь чна авурди дуьз кар я лугьузвани? - Вуна заз бахтунин нур куькӀуьрна, нур, азизди,- цӀарцӀар гузай вилер вилера туна руша Шагь къужахламишна, ахпа кьил итимдин хурудал эцигна.- Вуна зи сефил, субай уьмуьрдиз дад хгана, кьуразвай къелемдиз яд хгана. Вун гила зиди я, садан пайни квачиз. Дагъвидихъ лугьудай чӀал амукьнач. Вуч лугьудай кьван. Иер, назик, таза, бегьердал атанвай багъ хьтин руша вичин рикӀ ачухдайла, ваз вичин ашкъидикай лугьудайла, ви къужахда цӀразни гьазур тирла. Михьиз хъуьтуьл хьайи Шагьа назикдиз рушан хъуьхъвез темен гана. И арада Еленади абуруз экуьнин тӀуьн нез эхверна. Суфрадихъай къарагъайла, Шагьа Еленадивай чпиз хуьруьн мулкар къалурун тӀалабна. Адани хушвилелди разивал гана. Дагъвиди Урусатдин тӀебиатдал гьамиша гьейранвалзавайди тир. Ачух чуьллер, уьруьшар, и кьил а кьил авачир тамар, зурба ВАЦӀАР…КОЛОБОК тӀвар алай поселокдин мулкарни гьахьтинбур тир. Михьи, кьезил гьава, секинвал, къацувал, зур киломертдин яргъай авахьзавай вацӀалай къвезвай ШАГЬВАР…АБУРУ гуьгьуьлдик цицӀивал кутазвай. Шад легьзейрин къужахда авай Людмиладин чими килигунри итим аквазвай шикилрал, кьисметди багъишнавай и йикъал ва къвалав гвай хъсан инсанрал мадни кьару ийизвай.
Виликан военный складарни, абурал аламайди са тӀвар тир, вири дараматар ацадарнавай, тухуз жедай са затӀни тунвачир, бетондин хандакӀрин цлар, керпичрин кӀусар, ктӀанвай тарар, тахтаяр… акуна адаз. Лап эйбежер шикил тир. Вирини кул-кусрин, таза тарарин, лап кьакьан рагъварин юкьва гьатнавай. Инрив фадлай инсан гатӀуннавай хьтинди тушир. Гьа и шикил чи вири уьлкведиз хасди я,-хиялна Шагьа.- Уьлквени гьа ихьтин гьалдиз атанва. Мегер вири гьа икӀ барбатӀ жедай саягъда амукьда жал? Шагь ГЬУЛДАН-ЛЕЗГИДИ чарчел чӀугуна вичиз къалурай лишанлу чка жагъуриз алахъна. Адак гъалабани акатна, жагъун тавуртӀа? Хазина масадбурун гъилера гьатнаваз хьайитӀа? Низ чида и харапӀайрал шумуда гъил элкъуьрнатӀа? Еленадив и складрикай суьгьбет ийиз таз адан вилер тайин чкадихъ къекъвезвай. Эхир адаз акуна. Гила дишегьлийрикай кьил къакъудна кӀанзавай. - Зи гуьзелар,- Шагьа кьведан хъуьчӀуькайни кьуна, абуруз милайим хъвер багъишна,- эгер куьн акси туштӀа, заз са геренда и кул-кусра кьилди акъваздай игьтияж ава, куьне атӀа чӀехи тарарин сериндик суьгьбет давамара. Дишегьлияр сад-садаз килигна ва амалдарвилелди хъуьрена. - Гьелбетда, гьелбетда, чун акси туш,- лагьана абуру сад хьиз ва мад сирлудаказ хъверна. Гуьзелар фена. КУЛ-КУСРИЗ гьахьай Шагьа зумулдиз (подвалдиз) фена, фур жагъурна, аникай целофандин са шумуд къатнавай пленкадик квай тумаждин чанта хкудна. Ана россиядин пул, долларар, къизилар авай. Итимди тадиз вад миллион манат гьисабна, къултухда туна ва чанта фура саламат хъувуна. Винелни къванер, бетондин еке кӀусар хъивегьна. Гъилерни михьна, эхкъечӀайла, рушар чеб-чпел машгъул тирди ва патаривни кас-мас гвачирди акурла, адак квай гъалаба хкатна. Итимди разивилелди рушарин патав гьерекатна. Тамма са сятда сейр хъувуна, абур кӀвализ хъфена. Нисинин хуьрекрикай дад акурдалай гуьгъуьниз рушар куьчедиз, туьквенриз фена. Шагьа Светлана Егоровнадив пулни ва трусикда кӀеви авуна хвенвай хцин чар вахкана, вични гьаятдиз экъечӀна. Къацу дугун хьиз аквазвай сала къекъвез Шагьа пӀузаррикай мурмурна: «Дустунин тапшуругъ кьилиз акъудна, и парни залай алатна. Гила, лугьудайвал, кар туькӀвенани? Базарда акъвазмир. Жуван рекье гьат хъувуртӀа хъсан я. Веледдихъ рикӀ кузвай дишегьлиди гьасятда чар кӀелна. Хци кхьенвай: «Диде чан! Ваз хъсандиз чизва, дах рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз заз амайни амачирбур вунни, зи вах ва хва я. Заз куьн пара кӀанзава ва куь саламатвал, асайишвал патал за алакьдай вири крар ийида. Мукьвал вахтара чун чаз ахквадач, диде чан, гьавиляй квез мугьман хьанвай лезги стхади пул вахкуда. Вад миллион манат. Адакай са миллион лезги стхадиз це. Ваз чизвайди я, лезгияр пара такабурлбур я, ада пул къачун тавунни мумкин я. Гьавиляй, чан диде, вуна ада чи пишкеш кьабулдай са жуьре фагьум ая. Зун геж хьайитӀа, пулдин жигьетдай кӀеве гьатайтӀа, лезги стха Щагьаз хабар це, ада вални вахал лазим такьатар агакьарда. Закай гзаф фикирар ийиз жуван рикӀ тӀармир, диде чан. Жуваз са куьникайни дарвал гумир, азизди. Зун хкведа ви патав. Гьелелиг сагърай. За ваз кӀанивилелди, мегьрибанвилелди теменар гузва». Светлана Егоровнади мад сеферда чар кӀел хъувуна ва ам вилерилай стӀалар физ, кисна шехьна. Ада хва гьиниз аватнаватӀа, кьатӀана.
- Вун дуьз инсанрин юкьваз хтай югъ аквадата дидедиз?- гафар лагьана дишегьлиди чиналлай стӀалар михьна ва пулуникай са миллион манат хкудна. Светлана Егоровна са шумуд декьикьада хиялдик акатна, ахпа ада Шагьаз эверна ва ам вичин къвалав дивандал ацукьарна. - Ваз пара аферин хва, эхь, вун гила зи кьвед лагьай хьва я. Зи АСЛАНАНАРСЕНИЯН талабуналди вун иниз, зи патав атанвата, ада вал стхадал хьиз пул ихьтибарна. Адаз вун стха ятӀа, зазни хва я. - Ваз кӀанивал хьурай, Светлана Егоровна. - Гила чна кведани зи хьци, ви стхади талабнавай са кар тамамар авуна канда. - Вуч кар?- тажубвална Шагьа. - Вун пара саграй, ада зал вав гваз вад миллион манат агакарна. Адакай са миллион види я, зи хва,- дишегьлиди са пачка итимдин вилик эцигна. - Светлана Егоровна, за Асланаз лагьайди я, заз герек туш, пара сагърай. - Зи гаф атумир, хва, бейкефарни ийимир зун. Ма и чарче вуч кхьенвата, кела. Чар кӀелна куьтягьайла, дишегьлиди давамарна: «Ватандиз хъфей сифте вахтара ваз пул лап герек кведа. Вун багрийрин, танишрин патав есир, саил хьиз ваъ, чам, гъалибчи хьиз квач. Хци заз кеве гьатайа, ваз хабар ая лугьузва. Эгер ваз ик хьана, за вун инжиклу авуна канзавачта, ви хиве, чун Лезгистандиз тухудай хиял амачтӀа, ви ихтияр я, элкъуьра пул, къачумир. - Светлана Егоровна… - ЯтӀа, кисна пул жибинда тур. Гила вуна заз лагь, Асланаз а зинданда акъуддай шумуд йис ама? Шагь мягьтелвилелди кьуьзуь дишегьлидиз килигна. - Чан хва, вун тажуб жемир, заз адан чарче авай гафари вири раижна. Лагь, ам гьи шегьерда ава? - Светлана Егоровна, адаз вад йис ама. Пермдин дустагъда ава Аслан. - Ксан я, хва, Аллагьди хьуьрай вунни, зи хьвани. Белки, ам сагсаламатдиз хьтана дуьзгуьн уьмуьрдивни эгеч кийидай юг акван дидедиз. А юг чна сувар хьиз кейд ийидай. - Жеда, къведа гьахьтин югъ,- лагьана Шагьа. Куь суварик зунни акъатда. - Ви ван Аллагьдиз хьурай, чан хьва. Рекера мукаят хьухь, пул саламат ая. Чара амукьнач дагъвидиз, еке зегьметар, дердер акунвай, хцикай рикӀ динж тушир диде бейкеф ийиз кӀан хьанач адаз. Пул къачуна, вичин чантада туна. Ада Светлана Егоровнадиз вичиз къе хъфиз кӀанзавайдакайни ихтилатна, амма адан фикир кьилиз акъатнач. И арада Людмила, Елена хтана. Пудни итимдин фикирдиз акси хьана. Шагь кӀанзни такӀанз абуруз муьтӀуьгъ хьана. Виридалайни адаз Светлана дидедин хатур хаз кӀан хьанач. Ам акьуллу, регьимлу, мегьрибанлу дишегьли тир. Вични лезги чӀалал рахазвай. Къени лезги халкьдиз кӀанивал хуьзвай инсан. «Хъфида» лугьудай гаф ванн хьанмазди ам Шагьал элкъвенай.- Я чан хва, на ак вучиз лугьуда, чна ваз такан кар авунани, пис каршиламишнани, лагь е, хьва. За вун санизни акайдаш. Ял яга жуваз, канивал твах жув ина. Талабза, пакани акваз, ахьпа кваш. За куьн реке твада. Шагьа яшлу ва дугъри дишегьли къужахламишна ва вич рази тирди
лагьана. Людмиладини и къарар хушдиз кьабулна. Адан вилера ргазвай шадвили итимдин рикӀикни лувар кутуна. Дустагъдин кӀеви къайдайрикай, къадагъайрикай, азаблу шартӀарикай, тӀямсуз хуьрекрикай азад хьанвай касди рикӀиз хуш тир инсанрин арада динжвилелди ял яна. Светлана Егоровнади абурув, лезги адетралди, пишкешарни вахкана. Еленади, Станислава мугьманар вокзалдикай поездда акьадарна рекьени хтуна. Вири хъсанзавай. Шагьанни Людмиладин гуьгьуьлри цавун бушлухра лув гузвай. Руша вичин аял, жаван уьмуьрдикай ажайиб, хъвер гъидай дуьшуьшар рикӀел хкизвай. Ам вични лап аял хьиз, ачухдиз, азаддиз, масадни гьевеслу ийидай жуьреда хъуьрезвай. Шагьа разивилелди адахъ галаз зил кьазвай, адан кӀанивилин гьиссериз хушвилелди жаваб гузвай. И кьвед-пуд йикъан муьгьлетда руш адаз багьа хьанвай. Купедиз милиционерар гьахьайлани абуру чпин суьгьбет давамарна. Элкъвена хъфиз кӀан хьайи закондарар Шагьан суьретдай «кавказвидин чин» акурла, акъвазна ва абуру документар къалурун истемишна. Кардин гъавурда акьур Людмилади, гьич Шагьани гуьзлемишнавачир, акӀ гьужумна хьи, милиционерар гьикӀ авуртӀа хъсан жеда лугьуз амукьна.- Я гадаяр, ана вуч хьана, документар кӀанзавани? Нинбур? Зибур, тахьайтӀа, и кавказвидин миллетдин чин алайданбур? Лагь е, лагь. Ам зи гъуьл я, фадлай инра яшамишни жезвайди я. Колобок поселокда авай мукьва-кьилийрал кьил чӀугуна Артемск станциядал хъфизвайбур я. Эгер квез кӀанзавай затӀ-матӀ, ички, пул аватӀа, лагь, буюр, чна квез хушвилелди багъишда.- Хъел къвемир, чи кӀвалах гьахьтинди я,- лагьана сада.- Квез чин тийиз туш хьи, вахт гьихьтин хаталуди ятӀа…- Чизва, гьелбетда. А куьне лугьузвайбур, бандитар центральный шегьерра авайди я, ихьтин виридан рикӀелай алатнавай чкайра абурун вуч йикь авайди хьуй. Лагь, вуч багъишда чна квез?- Людмилади вичин сумкадал гъил яргъи авуна, ачухна ва пул акъудна. Купеда авай къарийрикай садани рушан тереф хвена: «Белки, рухваяр, квез гишинзаватӀа? Зав рганвай картуфар, верч, кӀуь афнаяр гва…»- Са затӀни, чаз са са шейни кӀандач,- тади акатна сифте рахайдак.- Хъша, яда, эхкъечӀин инай,- лагьана ада вичин юлдашдиз ва ракӀарихъ фена. Атайбур купеда амачирла, Людмиладилай регьятвилин ухьт алахьна ва ам тахсир квайди хьиз килигна.- На заз багъишламиша, Шагь, зи мецелай ахьтин гафар алатна,- лугьузвай адан килигуни.- Ваз баркалла! На абур чеб-чпивай квадарна,- разивилелди лагьана Шагьа ва рушан кефи ачухарна.- АкӀ тавунайтӀа, абуру чун инжиклу ийидай. Вун ахъайнавай чкаярни малум хьайила, авуддай поезддай, тухудай отделенидиз. Заз чизвайди я, абурун кьуьруькар. Жибиндизни са затӀ хъивегьда, ахпа вуна вун вак туширди тестикьара. Алакьдач. Абуру стхани гьакӀ кӀеве турди я, угърашар. Шагьа мукъаятвилелди рушан гъил кьуна, адалай кап алтадна ва ахпа чуькьвена. Гьелени гъалаба кумай руш вафалувилелди итимдин вилериз тамашна, анай вичиз кӀани нур акурла, виликди кьил яргъи авуна ва купедавай къарийрихъайни регъуьвал тавуна, Шагьаз темен гана.- Гьайиф чи жегьил вахтар,- кушкушна са къариди.
- Язух хьиз къалурмир жув, кьейди,- ван кяна кьвед лагьайда.- Аял вахтар дяведин йисарал ацалтнатӀани, ахпа вуна ваз кьван кефер чӀугурди я.- Ваъ, ваъ, гилан кеферни, девирни масад я. Зун нарази кар авач. Мадни бахтлу уьмуьрар хьурай чи жегьилрихъ.- Аминь. Жегьилар, ачуха суфра, квехъ галаз чнани са пятриз яда… КӀвализ Людмилани Шагь хурушумриз ахгакьна. Абур акурла, диде лап шад хьана.- Заз куьн хкведайди аян хьанвай, гьавиляй за гьамамни гьазурнава квез, верхьи пешерин кулни. - РикӀиз кьей де, заз вун акьван кӀан я хьи,- Людмила, дидедин къужахда гьахьна, адаз пӀагьар гана, ахпа Шагьан патав фена, адан япал кушкушна:-за ваз къе халис урус гьамамдин лезет квекай ибарат ятӀа чирда.- Итим гафарин таъсирдик кумаз ам хъвер алахьиз кӀвализ гьахьна. Мугьмандинни рушан арадавай рафтарвили Мария Петровна тажубарна. Фидайла ам сад тиртӀа, гила рушакай масад хьанвай. Аламатар адаз мад акуна. Рушани мугьманди гьамамда саки пуд сят акъудна. Идални бес тахьана руш ксуз Шагь авай кӀвализ фена. Алатнавай са шумуд йикъан къене руш чир хъжезмачир, лугьуз тежедай кьван шад тир. Адан вилерай бахтунин цӀервекӀар хъичезвай. Людмила жаван вахтара хьиз ван алаз хъуьрезвай. Дидедиз адан вилик пад кьаз кӀан хьана, амма рушан къумбар гуьгьуьлар чӀурнач. Эхиримжи кьве йисуз кесиб аялдихъ шадвалдай себебар ерли авачир. Гила руш гьавада авай. Чуьнуьхдай кар авачир, мугьман лезги себеб яз. ИкӀ фад абур сад-садаз мукьва хьун? Аламат?! Къе гьакӀ я, бес пака? Лезгидихъ вичин хзан, макан авайди. Ада зи руш анриз хутахдач кьван. Я ам вични, бажагьат, ина акъвазда. Бес зи рушан гьалар гьикӀ жеда ахпа? Мад рикӀ тӀардачни? Гьа ихьтин фикирар кьиле гьатна бегьем ахварни тахьанвай яшлу дишегьлидиз рушахъ галаз ачухдиз рахаз кӀан хьана, амма къарагъна, пӀузаррикай мани кӀвахьзавай рушан гьевеслу, бахтлу чин акур дидедин мез лал хьана. Экуьнин хуьрекни тӀуьна ам кӀвалахал фена. Мугьман ксанмай. Адахъ къарагъдай хиял авачир. Беденда гьамамдин ва Людмиладихъ галаз акъудай йифен лезетлувал, зайифвал амай. Вич аватнавай гьалди ам тажубарзавай ва бязи легьзейра адаз вичин гьерекатрихъ ягъаз кӀанзавачир, на лугьуди, аквазвайди ахвар я. И кӀвални, Людмиладин патай авай кӀанивални, эхиримжи йикъарин агьвалатарни. Абуру рикӀиз, бедендиз гайи асайишни, секинвални… Гьа са вахтунда ада кьатӀузвай, вичи гьич тежедай хьтин гъалатӀ ахъайнава, къелетнава. Людмиладин вилик зайифвал къалурна, адан михьи гьиссериз жаваб гана. Вахъ ви кӀвал, хзан, багърияр, хайи макан ава. Абур на гадардач эхир. Людмиладиз на вуч лугьуда? Адан кӀанивал гьинизда? Шагьан бейнида мад алатай йисариз сейр авуна. Вич алвердик, ахпа бизнесдик акатайвал, акъажунар, ялунар, кӀеве тунар, гуж гъалиб авунар, алдатмишунар, кьиникьар, къурбандар… КӀани диде, паб, аялар, вахар, СТХАЯР…ГЬАТТА вилерал стӀалар акьалтна. - Хъфида, хъфида,- рахана Шагь вич-вичив. Алисмана мад зенг авунвай ва мус хквезва лугьуз хабар кьунай.- Хкведа зун, стха. Людмила зи гъавурда акьун лазим я. Ам акьуллу руш я. Акьуллу руш я, амма вуна адан рикӀ тӀарда эхир.- Шагь михьиз перт хьана, адаз вич себеб яз бахтунин нур хъуьренвай рушаз дуьнья мад мичӀи хьана кӀанзавачир.
Югъ Шагьа Мария Петровнадиз итимдин гъилер герек кӀвалахар тамамариз куьмекар гуз акъудна. Людмила хтайла, гьаятда, кӀвале авунвай крар акурла, ада Шагьаз дидедин вилик темен гана. - Вун хъсан устӀарни я хьи!- гьейранвална ада. - Людмила, инра машинрин базар авайди яни?- хабар кьуна Шагьа. - Эхь, гьелбетда, авайди я. На адакай вучзава? - Зун аниз твах, заз герек кар ава. - Хьуй ман,- лагьана руша тажубвилелди адаз тамашиз. Базардиз акъатайла Шагьа, къекъвена, килигна, гекъигна «девятка» «Жигули» хкяна, пулдин гьакьсабар авуна, нотариусдив маса гунинкъачунин документарни тестикьариз туна. Икьван гагьда кисай Людмилади, машинда ацукьайла, мягьтел яз суал гана: - Ваз пул гьинай атана? - Пул? Пул зун акун тушни?- зарафатна Шагьа ва ам милаимдиз рушаз килигна. - Я жеди, амма заз чир хьурай, авайвал лагь. - Дустунин патай пишкеш я. Чун Светлана Егоровнадив патав гьакӀ кьил чӀугваз фенвайди тушир, адан хци зал ихтибар авур кагъаз ва пул вахкуз фейиди я. А къени, регьимлу дишегьлиди хцин тӀалабуналди, за авур хъсанвилиз жаваб яз, зав пул вахкана. Зун и кардиз акси хьайила, ада зав хцин чар кӀелиз вугана. Дугъриданни, касди ана зи патахъайни кхьенвай. Идалай гъейри, Светлана Егоровнади кьетӀивилелди малумарна, эгер пул къачун тавуртӀа, вич лап бейкеф жедайди. Абурун жумартвал себеб яз гила зазни жуваз хуш инсандиз хъсанвал ийидай мумкинвал хьанва. И машин зи патай ваз пишкеш.- Вуч? Заз пишкеш? Ваъ! Ваъ! Завай кьабул жедач.- Люда, чахъ гайи савкьват кьулухъ вахчудай адет авайди туш. Эгер и кар авуртӀа, ам вирида негьзавайди я. Кьулухъ элкъуьрайдини душмандиз элкъвезвайди я.- На зун лап кӀеве твазва, Шагь. Куь адетар хъсанбур я, амма ихьтин багьа савкьват? - Ваз зун мадни багьа шейэр багъишиз гьазур я. Вун и кардиз лайихлуни я.- Эркекди, рушав агатна, адан пелез, вилериз, пӀузарриз пӀагьар гана.- Чир хьухь, заз вун багьа кас хьанва ва ви хъсанвилер за садрани рикӀелай алуддач. - Зи хъсанвилер? РикӀелай алуд тийиз… - Кис, кис, Люда, дуьз гъавурда гьат, ви инсанвал, къенивал, рикӀин михьивал, кӀанивал заз виридалайни багьа я.- Шагьа рушаз мад теменар гана.- Къе на зи тапшуругъар кьилиз акъудур.- Руш адаз вилер экъисна килигзава. Вуч лугьудатӀани чизвач.- Гила вуна заз шейэрин туьквендиз рехъ къалура. - Ваз мад вуч ийиз кӀанзава? - Ахьтин са затӀни. Куь туьквенра кутугай затӀар аватӀа, тамашда. - ЯтӀа, гьала,- эмирна руша. Шагьа вичин дидедиз, Мария Петровнадиз, Людадизни фитеяр, булушкаяр къачуна. Мугьмандин пишкешар акурла Мария Петровна лап шад хьана. - Я чан хва, заз мукьвал вахтара ихьтин савкьватар садани авурди туш. Гьелбетда, вун сагърай, амма абур за гьина алукӀда, датӀана кӀвале авай.
- Жагъида, жагъида, Мария Петровна, алукӀдай мярекатар ваз,- лагьана Шагьа.- Мубаракрай, алукӀдай сагъвал акурай!- Вун Аллагьди хуьй, чан хва.- Куьнни сагърай. Аквада ваз, хвани хкведа, адаз мехъерни ийида, ви акьуллу, викӀегь рушни бахтлу жеда, хтуларни майдандиз акъатда, дамахарни ийида на, Мария Петровна.- Я Аллагь, Я Аллагь, ви сес Худадив агакьрай. На зи рикӀин мурадар тикрарна.- Хъсан мурадар кьилиз акъатдайди я, Мария Петровна. Анжах умуд атӀумир.- Сагърай, чан хва, вун хайи дидедиз агъзур сеферда баркалла! Вичин диде рикӀел гъайила, Шагьан чиник гьасятда серинвал акатна. Бейнидай, цава куькӀвена квахьай цӀайлапан хьиз, фикир фена: «Ви дидедин вилик метӀерал акъваз тавуна, ина вучиз вахтар акъудзавайди я, я ахмакь?» Людмила дидединни Шагьан ихтилатдик къаришмиш жезвачир. Ада, гатфарихъ хайи ерийрал хтай чубарукри ацукь тийиз, элкъвез-элкъвез лув гудай саягъда, гьевеслу, шад яз вичиз кӀани инсанрал чархар язавай, итимдал ашкъилу килигунар гадарзавай. Дидедин тӀвар кьурла Шагьан чин, сарак цуру хват акатай хьиз, чӀур хьайивал рушаз акуна. Ада гьасятда итимдин хъуьчӀуькай кьуна, вичин кӀвализ ялна. Кикерал хкаж хьана эркекдин хъуьхъвез темен гана.- Вун пара сагърай, зи диде мукьвал вахтара икӀ шад хьайиди туш. Чун нянихъ ресторандиз фида, вахъ галаз тухдалди кьуьлериз кӀанзава. Шагь дикъетдивди рушаз тамашна. Адан вири беден гумрагьвилив, гьевесдив ацӀанвай. Хъуьрез акъвазнавай, цӀарцӀар гузвай вилера аялвилин ихтибарвал, къайгъусузвал, надинжвал авай. Де лагь, идан рикӀ гьикӀ тӀарин? И шадвал, цавай лув гудай къуват гузвай гьевес адавай гьикӀ къакъудин? Шагь вуч лугьудатӀа чин тийиз амукьна. Гададин чинилай вилер алуд тийизвай руша са вуч ятӀани кьатӀана. - Вуна ви дидедикай фикирзавани?- Эхь,- регьят хьайида хьиз жаваб гана Шагьа. Вичел алай азаб алудай рушаз хъвер багъишна.- Эхь, эхь, дидедин акьуллу руш, зи дидедин вилер рекьел ала, зун гуьзетиз. Люда, за исятда вуч лагьайтӀани, ваз хъел къведач, вун бейкеф жедач.- ПӀузарар рахаз кӀанз юзайла, Шагьа рушаз темен гана.- Са гафни лугьумир, яб це. Са гьафтеда заз вун жуванди, багъриди хьанва. Зун патал и кар аламат ятӀани.- Людмилади гададин къужахда гьахьна, пӀузаррикай мурмурна: «Зазни, зазни гьакӀ я».- Вуч ятӀани, гьакӀ хьанва, амма зи гъавурда дуьз гьат, зи багърияр, зал вил алайбур Дагъустанда ава. Зун абуру гуьзлемишзава.- Рушан назик гъилери гада вичивай жедайвал чуькьвена.- Зун хъфена кӀанзава.- Зунни хутах вахъ галаз,- яваш сесиналди лагьана руша. - Жедач, исятда жедач,- кьетӀивилелди малумарна итимди.- Зи гъавурда садни акьадач, багъриярни, хуьруьнвиярни.- Бес мус?- Чидач, исятда лугьуз жедач. Садра зун хъфин, тамашин, ана гьихьтин гьалар аватӀа чирин. За ваз гьасятда зенг ийида.- АкӀ хьайила, вун хъфида ман? Мус?- Пака экуьнахъ.
- Пака экуьнахъ?- руш къужахдай экъечӀна, акӀ килигна хьи, на лугьуди, зур сят вилик багъишай лап багьа савкьват адавай къахкъудна. Вилери цӀарцӀар гана, хъуьхъверал стӀалар атана.- Шехьмир, шехьмир, хъфин тавуна жедач. Амма им чи вири рекьер кьатӀзавайдай туш. - Вун хъфидайди заз чизвай, амма икӀ садлагьана,- руш фена, дивандал ацукьна.- Люда чан, ресторандизни чун фидач. Жув къайдадиз гъваш, зи ватандашриз сагърай хълагьна кӀанда.- Зун къведач, кьилди вач.- Люда, акӀ жедач.- Шагь рушан патав фена, адан вилик метӀерал ацукьна. - Вучиз, вучиз уьмуьр икьван татугайди, туькьуьлди жезвайди я? Вучиз эхир? Са легьзедин шадвал, бахт багъишна, къахкъудзава. Вучиз я Шагь?- Чи уьмуьр гьахьтин аламатдин затӀ я, масанди, имтигьанар, магьрумвилер пара авай. ТӀебиатдин дуьнья хьиз. Лагь, ваз датӀана гуьлуьшан, нуькӀверин авазри агъавалзавай, гуьгьуьл ачухардай йикъар мус акуна? Гьатта гатун цикӀизни цавар чӀулав булутри кьада, тӀурфан акъатда, хар къвада. Инсанризни тамамвилелди вуна истемишзавай бахт, уьмуьрдал разивал аквазвайди туш. Цурувилерини, туькьуьлвилерини, нагьакьан, хаталу дуьшуьшрини вун гьар са камуна гуьзлемишзавайди я. Чун Худади гузвайдал рази хьун лазим я. Гзафбуруз бахтлувилин гьа легьзеярни кьисмет жезвайди туш. - Зун гъавурда ава, Шагь. Муьжуьд йисуз хайи макандивай, багърийривай къакъатанвай ви рикӀи кьибледихъ ялзава. Бес за зи рикӀиз вуч ийин вун ахъайиз такӀанзавай? Адаз вун мад инрихъ ахкъат тийидайди хьиз ава. Ви дидардик зун мад
ни бахтикъара жеда, гьа ваз чидай дустагъэгьлидиндаз элкъведа.- Лугьумир, лугьумир ахьтин гафар. Вири хъсан жеда. Садра зун хъфин…- Шагь! Зи азизди,- руша хатасуз чка жагъурзавайди хьиз, итимдин хурухдиз хкадарна.- Чун гьалтна са гьафтени туш, заз акӀ я хьи, вун чиз гзаф йисар я. Вун заз виридалайни багьа кас хьанва, Шагь. Зи шадвал, экв, къенин ва пакадин югъ,- дишегьлиди итимдал теменрин марф къурна. Адан хиве кьунри, кинери, теменри эркек зайифарна. АШКЪИ-ГЬЕВЕСДИН вини кукӀушриз акъатай абур са арадилай, лепейрикай азад хьайи гьуьл хьиз, секин хъхьана. Аламат! Шагь ахваризни фена. Дишегьли, мурад кьилиз акъатайди хьиз, адаз кӀанивилелди, разивилелди тамашзавай. Итимдин хурудал кьил эцигна, адан гуп-гупдин ван алаз кӀвалахзавай рикӀихъ яб акализ тикрарзавай: «Вун зиди я, зиди. Вун за садазни гудач». Ширин лезет беденда гьатнавай дишегьлидин фикирар рагъ алайбур тир. Ихьтин итим мад бажагьат адал гьалт хъийида. Малаик хьиз ахварал алай ва бедендал хаталу дуьшуьшрин гелер аламай итимдиз килигиз амни ахварин есирда гьатна. Вилер ачухайла, Людмиладиз Шагь къвалав гваз акунач. Ам садлагьана къарагъна, кӀвале вил экъуьрна. ПипӀев гвай адан чантани (рюкзак) амач. Къецел экъечӀиз кӀан хьайи адан вилер столдал алай чараррал, куьлеграл
аватна. Чар къачуна кӀелна: « Людмила! Вун гьахъ я, са гьафтеда чун чаз лап мукьва хьана ва и гьакъикъатди ви гьакъиндай зи хиве жавабдарвални твазва. И кар за вири рикӀелди аннамишзава ва заз ви умударни бегьем цӀир таганмаз кучукиз кӀанзавач. Зун кисна, чинеба хъфин гьуьрметсузвиляй, кваз такьунай, хаинвиляй кьамир. Вахъ галаз чара хьун, ви гуьрчег вилерай накъвар къвез акун заз пара залан жедай. Чир хьухь, вуна зи рикӀени чирагъдин са нур куькӀуьрнава, зун ам хкадар тийиз алахъда. Автомашин, адан документар, куьлегар за тунва, ам ваз зи патай аманат. Хуьруьз ахгакьнамазди за ваз хабарда. РикӀиз зиян гудай са фикирни ийимир. Вун къекъвейтӀани жагъин тийидай хьтин дишегьли я. Фад, геж завай лугьуз жедач, амма зун гуьзлемиша. Гьелелиг. Сагърай! Сагърай! Сагърай!» Чар кӀелай рушай шел акъатна. Ам, кьил элкъвейди хьиз, кроватдал ярх хьана. Къагьардин шел акъвазриз жезвачир. Къарагъна, ада мад чар кӀел хъувуна. Ахпа вич-вичив рахана: «Агь амалдар лезги. Вуна зун, къенфет вугана алдатмишай аял хьиз, машин пишкешна, валай алудна. Вучзава за ви машиндикай, муьрхъуь кьадай ракьарикай? Заз
вун, вун тир герекди. Зи Шагь, панагь, муьгьуьббат. Зи секинвал, архайинвал, беденда гьатзавай верцӀивал». Дишегьлидивай вичин гьиссерал гуьзчивал ийиз алакьнач. Ам мадни ван ацалтна шехьна. Вад декьикьани алатнач, къалабулух кваз диде акъатна.- Я руш! Я руш, ибур вуч шелар я на экуьн кьиляй ийизвайбур?- Шагь, Шагь хъфена де. Кисна. Ада зун алдатмишна, гадар-р..- гафар туьтуьна акӀай руш дидедин хура гьахьна, рикӀ хъуткьуниз шехьна.- Я чан бала, белки, герек кар аваз фенва, хквен ам.- Ваъ, я диде, крар вучтинбур я, хъфенва ам,- руша дидедив чар вугана.- Ма, кӀела. Мария Петровнади чар кӀелна.- Я кьей кӀамаш, бес я кван, вучиз вун шехьзавайди я? Ада вун хуш хьанвайди хиве кьурвиляй яни? Я тахьайтӀа, ада вич гуьзлемиша лагьайвиляй? Мадни ада ваз машин турвиляй? Лагь е, вад юкъуз чир хьанвайдаз ахьтин пишкешар багъишдай итим ваз гьинай акурди я? Абур дагъвияр я гьа, викӀегь, жумарт, са гаф гвай. Мегер ина авай лезгияр чизвачни ваз? Гьамни гьахьтинди я. Заз ам гьа акур юкъуз бегенмиш хьанай, диде лугьуз рахайвиляй. Кис садра, хкведа ам, На адан рикӀе нур куькӀуьрнава. Гьа нурди ам иниз, ви патав хкида. Анжах шехьмир, ва жуван рикӀиз сабур це. Адаз муьжуьд йисуз вичин кӀвал-хуьр акунвач. Диде, хизан. Бес ам хъфин тавуна вуж хъфирай? Ам далу акализ жедай итим я. Къарагъ, чингъил чуьхуьх. За ваз хуьрек гьазурда. ЦӀийи машиндаваз кӀвалахални вач.- Диде, диде чан, яраб гьа вуна лагьайвал жеда жал?- Эхь, эхь, зи руш, гьакӀ жеда, анжах нер куьрсармир, кьил вине яхъ ва жуван Шагь гуьзлемиша. Вилерай авахьзавай булахарни заз мад такурай.- Хьуй, хьуй, диде чан,- Людмилади дидедин гъиляй кагъазни шутхунна, катна, фена вичин кӀвализ.- Агь шейтӀан,- кьил юзуриз рушан гуьгъуьниз лагьана Мария Петровнади.
МичӀни экуьвал гьеле сад-садавай чара тахьанвай береда кӀарасдин, къацу шир янавай тахтайрин жагъунда авай гьаятдай итим экъечӀна ва йигин камаралди куьчедайгъуз фена. Гьатта ам катзавайди хьиз аквазва. Арабир кьулухъни вил язава, пис тахсиркарвал авур чкадивай яргъаз къакъатна кӀанзавайди хьиз. АРА-АРА ада и патаз, а патаз вил язава. Куьчедик, бахтунай хьиз, кас квач. Поселок ахварал алама лугьузни жедач. КӀекери экуьнин сегьеррик ван кутунва, инлай, анлай кицӀерини чпикай хабар гузва. Машинрин ванерни къвезва. АКВАЗ-АКВАЗ мичӀивал квахьзава. Цавун тагъар ачух жезва, кьуд пад экуьвилин къужахда гьатзава. Ингье инсанарни. Жегьил итимни дишегьли. Гьаятдай экъечӀна, агъадал юзана. Кьилин куьчедиз акъатайла, ина инсанар пара тир. Саки вирида са терефдихъ гьерекатзавай, ракьун рекьин вокзал галай патахъ. Электричкадаваз шегьердиз кӀвалахал, кӀелиз, дерди аваз физвайбур. КӀула чанта авай итимди мадни гьерекатзава. Адан фикир фад-фад и поселокдай экъечӀун тирди сир туш. «Гена хъсан,- хиялзава ада,- электричкайри кӀвалахзавайди. Акьахда ва ада зун и чкайривай яргъазни акъудда». Итимди вилик квай, гьалтзавай инсанриз вил язава. Чпин рекьевай, хсуси дердийрин, месэлайрин пар кӀулавай ксар я ман. Садани чанта кӀулавай, кӀвачерик звер квай итимдиз фикир гузвач. Электричкада чка кьурла, ам юзайла, итимди регьятдиз нефес къачуна, амма бейниди, на лугьуди, гьа и кар гуьзлемишзавай, ам космический йигинвилелди сада-сад дегишарзавай фикиррив ацӀана. АРА-АРА пайда жезвай хиял Людмиладикай тир. Люда... Хабарни авачиз ам зи уьмуьрда гьахьна, суьгьуьрдин хкетда авайди хьиз. Я залай инкар ийиз, я ваъ лугьуз, я гьиссерин вилик пад кьаз алакьнач, я за гьасятда кьил баштан авунач. Ингье эхир кьилни чи гьихьтинди хьанатӀа. Катна зун. Чинеба. Сагърайни талгьана. Зун амачирди акурла, чар кӀелайла, ада вуч ийидатӀа? Вуч ийида кьван, шехьда, негьда, къаргъишда, гьайиф чӀугвада зун хьтиндал гьалтунай. ЭкъечӀда куьчедиз, къведа гуьгъуьниз. Дидедиз хабар хьайитӀа, ахъайдач ада Люда, ахъайдач. Гьа и арада рикӀи вичикай хабар гана, кӀвачер цӀалцӀам къванцелай цӀуьдгъуьнай хьиз, рикӀе са вуч ятӀани юзана, хурудин кӀаникай ял кьуна, беденди кӀвачерикай чил хкатзавайди хьиз гьиссна, Шагь куьсруьдин далудихъ агалтна. Легьзеяр, декьикьаяр алатна, яваш-яваш итим адетдин гьалдиз ХТАНА.«ИНА вуч хьайиди тир? Мегер Людади рикӀе гьа жуьреда чка кьунва жал? Адакай фикир авунмазди рикӀик гъалаба акатзава. О Аллагь!», Шагьан тажубвилихъ кьадар авачир. Бейнида, кинодин кадрияр хьиз, рушахъ галаз акъудай лезетлу декьикьайрин шикилар пайда жезва. Сад алатиз, масад. Рушан хъвердив, бахтунив ацӀанвай гуьзел чин. ЦӀарцӀар гузвай вили-вили, нурлу вилер. Итимдин темягь ракъурдай махпурдин лацу беден… Шагьа кьве гъиливни кьил кьуна. – Зун адакай катна,- мурмурна итимди.- Вучиз? Вучиз ятӀа ваз лап хъсандиз чизва. Бес я, бес я ваз. Садра кӀвализ хъвач. Яаъан вилик ярх хьухь, гъил къачудайвал ая. Хзандиз вал чан аламайди, вун
чпин иеси, буба тирди чира. Вири багърийривай багъишламимшун тӀалаба. Вун абур патал вуж яз аматӀа тайинара. Ахпа, ахпа са крарни ая.- Эгер багърияр зи гъавурда акьун тавуртӀа?- давамарна Шагьа мурмурар.- Абуруз зун душман, вири мусибатрин тахсиркар яз амукьнаватӀа, вучда? Гъил къачун тавуртӀа? Къайи, са цлани кьун тийидай къван хьиз, гадрайтӀа вучда?- Кьве гъилив кьунвай кьил ада куьсруьдин далудиз яна. Гьа икӀ легьзеяр алатна.- Тади къачумир на, дуст-кас. Сабур хуьх. Ахгакьда вун ватандиз, ахквада ваз багърияр, абурун рафтарвилер, эгечӀунар, къакъатунар. Гьа вахтунда ваз чирни жеда, Шагь, на вуч ийидатӀа. Амукьдани? Людадин патав хъфидани ва я ам гьаниз хутахдани. «Челябинск-Ростов» поездди та-тахъ, та-тахъ ванцелди кьибледихъ гьерекатзава. Шегьерар, ракьун рекьин станцияр, хуьрер, тамар, чуьллер, вацӀар кьулухъ таз. Йикъа йиф, йифе югъ эвезиз. Шагьвелед, игьтияж авачиз, кьвед лагьай мертебадин куьсруьдилай эвичӀни ийизвач. Яргъи хьана месел ахварзава, амай вахтунда фикирзава, дакӀардай килигзава. Бейнидиз куьтягь тежез къвезвай, гьасирдал сад-садан къаршидиз экъечӀзавай пагьливанар хьиз, сада-сад дегишарзавай, бягьсина авай хьтин фикирри кьил заланарнава. Поездди, гагь станцийрал акъвазиз, вичин рехъ давамарзава. Ингье Ростовдизни агакьзава. Анай – Махачкъаладиз, ватандиз. Гьа и са хиялди бедендиз зуз акъудзава. РикӀик гъалаба, дамарра авай ивидик йигинвал кутазва. Ингье, ингье поезд Дагъустандин мулкарив агакьна. Вагондин дакӀардай чӀурариз, никӀериз, хуьрериз тамашиз Шагьвеледа вилерал стӀалар акьалтна ифей сес акъудна: - Чан хайи макан! РикӀиз кьей жуванбур! Азиз багърияр! Яраб куьне яргъариз акъатай, тахсирар хиве авай куь хва гьикӀ къаршиламишдатӀа?
Аваданлу лезги чилел, адан жумарт ва са дирибаш инсанрал, кьилер рехи кьакьан дагъларал, мублагь никӀерал ашукь яз чӀехи хьайи ва абурукай мани лагьай шаир Къадир Рамазанован шииратдин дад гзафбуруз чида. Шаир Рамазанов Къадир Наврузович 1929-йисан 16 - майдиз Докъузпара райондин Филер хуьре дидедиз хьана. Ада хайи хуьруьн мектеб, Дагъустандин СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай пединститут ва Краснодардин культурадин институт куьтягьна. Гзаф йисара Ахцегь, Докъузпара ва Мегьарамдхуьруьн районрин газетрин редакцийра ва культурадин идарайра кӀвалахна. Къ.Рамазанован сифте эсерар алатай асирдин 50-йисара печатдиз акъатиз башламишна. Ам «Самур, зи Самур», «Баркаван Самур», «Зи манияр» ва «Зи дагъ-аран» кӀватӀалрин автор я. Шаирдин гзаф эсерар чи гьевескар композиторри: А.Мегьмана, П. Киберова, Х.Халилова, К. Бабаева халкьдиз сейли хьанвай манийриз элкъуьрнава. Р.Гьажиевади, Д. Рагьимовади,С. Гьажиевади, А. Камилова,Т. Мамедова, Р. Къарибова ва маса машгьур устадри тамамарзавай, абур Дагъустандин гостелерадиодин музыкадин фондуна гьатнава,сегьнейрилай ва межлисрал гзаф маса манидарри лугьузва. Шаирдиз идалай зурба ва кӀани бахт авани? Гьелбетда, ваъ! Къ. Рамазанов вичин эхир нефесдалди хайи чилиз, багъри халкьдиз ва лезги намусдиз вафалу яз уьмуьр тухвай чи халкьдин баркаллу рухвайрикай сад я. Ада вичин яратмишунрани лезги намус квадар тавуниз, ам михьиз хуьниз эвер гузва:
ША,ИНСАНАР,ЛЕЗГИ намус михьиз хуьн, Са пайдах хьиз хкажин ам кьилел чи. Намуссуз кас гьар са хуьре негь ийин, Инсанвилиз девран кутан Чилел чи!
Ихьтин руьгьдаллаз кхьенвай эсерар шаирдихъ мадни ава. Гьар са шиирдай чаз шаирдин фикиррин деринвал, гекъигунрин тамамвал, образрин шикиллувал аквазва. Халис инсандин уьмуьр, яшайиш хайи халкьдиз къуллугъ авуникай ибарат жеда. Къадир Наврузовичанни гьар са мурад, хиял, эрзиман хайи халкьдин кьадар-кьисметдихъ галаз сих алакъада авай. Адан кьилин макьсад халкьдиз, дустариз вафалу яз яшамиш хьун тир. Шаирди «Дустарикай дустариз зи» поэмада икӀ лугьузва:
АвайтӀа захъ гегьенш кӀвалер, гьаятар, За лезгияр вири кӀватӀдай суфрадихъ. Къенибур я зи — шаирдин ниятар, Анжах авач харжияр захъ -архадихъ.
Герек туш заз хазинаяр -девлетар, Вири уьмуьр фена халкьдиз алхишиз. Авурай заз элди вичин гьуьрметар, Гьазур я зун адаз чанни багъишиз…
Шаирдин рикӀин гегьеншвал,мугьманпересвал ва дустарихъ авай вафаллувал аку садра. Ам вичин краралди акьалтзавай несилдиз пак, дуьз чешне къалурай шаир я. Къ. Рамазанован шииратдал бенд яз шумуд са несил чӀехи хьанва ва жезва. Адан гьар са шиирди алай аямдани битав зенгини хьиз ванзава. Шаирар эбеди дуьньядиз хъфейла, и фана дуьньяда амукьзавайди авур хъсан кар ва абурун кесерлу эсерар я. И кардикай хабардар тир Къадир Рамазанова вичин хайи миллетдиз ихьтин веси тунва:
Куьре, Къуба санал хьурай, шад хьурай. Фу бул хьурай халкьдин лацу суфрадал. Лезги чилел са кӀваликай къад хьурай! Пехил жемир гьич са касни чарадал…
Милли шииратда дерин гел тунвай шаир Къадир Рамазанован чӀехи тӀвар хуьн, адан жавагьирар несилрилай несилралди агакьарун чи буржи я.
* * * Четин юкъуз, тирла ялгъуз, Къариблухдиз акъатайла, Ярди ви рикӀ хайи чӀавуз, Вав гъам-хифет агатайла, На манидиз эвера. Жегьилзамаз хьана рехи, Далу гайла дустари ваз, Секинарун тӀурфан дели
ТИФЛИСВИЙРИ ЗАЗ КАПАР ГЬИКӀ ЯНАЙ
Садра за портрет къад декьикьада чӀугуна куьтягьнай. Им икӀ хьайи кар тир. Яшлу са дишегьли авай, Евдокия Ивановна Бешкинская. Адалай портретар чӀугваз алакьдачир, амма ам натюрмортрин жагъин тийир хьтин устӀар тир! Ахьтинди мад зал уьмуьрда гьалтайди туш. За гилани гьайиф чӀугвазва, адан гъилин са натюрморт хъачуна жуваз тунач лугьуз. Натюрмортар ужуз тир, Евдокия Ивановна лагьайтӀа, пенсиядиз экъечӀиз кӀвачин хьанвай ва адаз са гьалдин пенсия акъатун патал эхиримжи йисуз кьванни мажиб чӀехиди хьана кӀанзавай. И къайда, натюрмортар портретрилай ужуз авун, дуьз яни-тушни - завай лугьуз жедач, зи фикирдай, сифте нубатда кар алакьунрал ала. Куьрелди, кесиб дишегьлиди портретрин заказар къачудай, анжах адан портретар худсоветди кьабул тийиз чан акъуддай. А юкъузни, хемисдиз гьамиша хьиз, зун академиядиз фенач. Мастерскойда ава, кьве холст гьазурнава, кӀвачин хьанвайди я нисиналди са портрет, агакьайтӀа кьведни яна куьтягьиз. И арада зи патав Евдокия Ивановна къведа аман-минет ийиз: чан хва, вуна атӀадазни авурди я, муькуьдазни, пуд лагьайдазни, зазни са портрет ягъа… – Евдокия Ивановна, ингье, кьве холст гьазурнава, за къе кьве шикил куьтягьна вахкана кӀанзавайди я… Холстар гьеле михьи я, заявка за вахканва, имни кӀвалах тамамарнава лагьай чӀал я. Гьакьван жув жувахъ инанмиш, лап гьаясуз хьанвай зун са арада. Дишегьли алатзавач: - Чан хва, вун жегьил я, вун агакьдайди я… _____________________
- Евдокия Ивановна, заз регъуь я, лугьудачни: заявка вахканва, кӀвалах хканач? - Лугьудайди туш, вавай жедайди чизва… Чара амукьнач, къачуна за адан кӀвалах - худсоветди и чка туькӀуьр хъия, атӀа чкани дуьз хьанвач лугьуз кьуд сеферда кьулухъ элкъуьр хъувунвай Ленинан портрет. АкӀ шад хьанай Евдокия Ивановнадиз, чина нур гьатна, къушрак хьиз кьезил ериш акатна хъфенай ам зи патавай. Зун адан гуьгъуьниз килигна: яшлу дишегьли я, мишреб алачир, анжах гуьрчег, рикӀе гьатдай ван авай адахъ, а ванцелди ада вуж хьайитӀани алакьардай… ЧӀулав пенжек алай Ленинан портрет за кьиллихъди элкъуьрна, цӀивиндалди цӀийиз шикил яна (цӀивиндин цӀарар чӀулав рангунални чир жеда). Ленинан портрет чӀугун патал заз чешнеяр герек къвезвачир, хуралай чӀугвазвай, гьакьван адав вердиш хьанвай. Мад са затӀни акван тийиз, жув алакьариз туна лугьуз хъел акатнава эхир, гьерекат квай гъил акъвазар тийиз, широкими мазками, за холстдал вождунин къамат гъана… Вахт рикӀелай алатай зи кьулухъай садлагьана Евдокия Ивановнадин гьарайдин ван акъатна: - Куьн иниз килиг! Ада къад декьикьада Ленинан портрет чӀугуна! Мастерскойда явашдиз музыка кутунва, ийидай гаф-чӀал ван хкаж тавуна ийизва, сада муькуьдаз манийвал гузвач, гьарма сад вичин кӀвалахдин яцӀа ава… Вич лугьумир, Евдокия Ивановна кӀаник мертебадиз столовидиз эвичӀна фу нез агакьай къад декьикьада за Ленинан портрет чӀугуна саки куьтягьнавай. Адан гьарайдин ванцелди вирида, кӀвалах акъвазарна, зи патав чӀугуна. Ленинахъ холстдал гила кьве кьил хьанвай. Сад за чӀугурди - вине, муькуьдини, худсоветди кьабул тийизвайди, - кӀанихъ, адан чкадал чӀулав пенжек хъувун четин месэла тушир. КӀватӀ хьана зи кьулухъ килигзава вири. Бирдан капарин ван акъатна! Лугьун хьи, тифлисвийриз капар ягъиз кӀандайди я… Евдокия Ивановнадин Ленинан портрет эхирни кьабулнай худсоветди… Заз ам язухни къведай: ядерный ахтармишунрин «Изотоп» институтда кӀвалахзавай адан жегьил руш, илимрин кандидат, облучение хьана кьенай. А вахтунда Евдокия Ивановна гьеле чӀулавбур аламаз къекъвезмай. Заз адавай пул къачуз кӀанзавачир, анжах амни алатначир, гужуналди ганай.
Ленинан портрет, за лагьайвал, завай чешнейриз вилни ягъ тавуна чӀугваз жедай. Карл Марксан портретни за рикӀ алаз чӀугвадай: рикӀелай алат тийидай чин я, вичин са пайни чурудини спелри кьунвай, пуд пипӀ алаз хьиз жизви виниз хкаж хьанвай рцӀамар, куьруь хьтин нер. Адан портрет чӀугун - фад кьилиз акъатдай кӀвалахрикай тир. Садра тади акатна Марксан шикил чӀугур за гъалатӀ ахъайна. Шикилдал ам ктабрин шкафдив акъвазнавай. Ктабрин жилдерал за къалурна: Ленин, сад лагьай том, кьвед лагьай том, пуд лагьайди… Худсоветдал кӀвалах хъсан хьанва лагьана, артух рахун-луькӀуьн тахьана кьабулана.
Бирдан Майсурадзе, худсоветдин председатель, хъуьрена чӀагана фена. АскӀан буйдин, кьилелай чӀар фейи, чин къекъифай зарафатчи итим тир Майсурадзе. Зи кӀвалах кьабулнава, им хъуьрена чӀаганва, акъвазиз жезвач идавай. Худсоветдин членар, абур вири цӀипуд кас авай, абурухъ галаз зунни са куьнинни гъавурда акьазвач, килигиз амукьнава: квел им икьван шад я? Эхирни адай гаф акъатна: - Сейфединов, Маркса Ленинан ктабар кӀелзавайни? Анжах гила зи гъалатӀ кьатӀай амайбурукни хъуьруьн акатна. Анжах сад авай, гьамиша атӀугъна ацукьнавайди, ада заз лагьана:- Вуч хабар я, вуна зарафатар ийизвани? Якъин, ам гуьзчивал тухудай органрай тир, политикадин гъалатӀриз рехъ гунин вилик пад кьазвайбурукай. Ада вичин чин мадни чӀуруналди куьтягь хьанай, маса писвал адан патай заз хьаначир… Сталинан шикиларни чӀугурди я. Грузияда адан тӀварцӀел кӀеви къадагъа алачир, портретар заказ гузвай, анжах абур Грузиядилай къецепатариз акъатзавачир. Чна чӀугвазвай Марксан, Ленинан, политбюродин членрин портретар лагьайтӀа, Брестдилай Владивостокдиз кьван, Архангельскдилай Кушкадал кьван виринриз ракъурзавай. Брежневан портрет ягъун четин кӀвалахрикай тир: адан хурудал орденар гзаф алай, абур чӀугвадайла трафарет ишлемишзавайтӀани, вахт гзаф рекьизвай. Садра, мад тади акатна, за адан хурал са Къизилдин гъед артуханди эцигна. (Зун патал вахт гьахьтинди тир: сад лагьай курсунилай кьулухъ эвленмиш хьанай, хзанда сифте аялни, хва, чӀехи жезвай; зи кьиле са паюна академиядин тарсар авай, муькуь паюни хзан хуьдай пулуникай фикирзавай.) Чка авай: Леонид Ильич хур гьяркьуь итим тир эхир, белки, костюм гьакӀ цвазвайтӀа, низ чида. Чун адан къуьнер, хур, агъайнивал артухариз, мадни гьяркьуь ийиз алахъдай. Худсоветдал и сефердани Майсурадзе хъуьрена чӀагана фена:- Сейфединов, са гъед артух хьанва! Кьил квахьай за лагьана:- Гун хъийида кьван адаз гъед… АтӀа касди, атӀугъайда, вилер атӀумна килигна, тӀуб эляна: - Алуд артухан гъед!.. Анжах зун гьахъ хьанай: нубатдин худсоветдал акуна заз, Майсурадзе мад шад я:- Сейфединов, - лагьана, - Леонид Ильичан хурал гъед чӀугун хъия, гана адаз!
Художествайрин академия акьалтӀарай заз ана кӀвалахиз акъвазун, пуд къуллугъдикай жуваз хушди хкягъун теклифнай; завай Академиядин аспирантурадани кӀелизни хъижедай. Вичин гъил зал алаз хьайи Уча Джапаридзеди заз сифте вичин ассистент хьун, ахпа гьикӀ хъсан жедатӀа килигун меслятнай. Живописдин технологиядай чаз тарсар гайи дишегьли авай, акунрай - лап Софи Лорен, къилихдиз - вичив гекъигдай масад жагъин тийир хьтин чӀуру сад. КӀелдай
йисара кьиляй-кьилиз зунни ам гьуьжетра хьанай, амма ада тухузвай предмет за адалай вичелай хъсандиз чирнай. Эхирдай, ам гьикӀ хьайи кар тиртӀа, адани заз дуствилелди вичин ассистент хьун теклифнай. Мадни перспективадай тарсар гузвай профессор Цисхоладзедини: «Зи ассистент пенсиядиз экъечӀзава, ваз предмет хъсандиз чидайди я…» Профессор Цисхоладзединни зи алакъаяр акьалтӀай хъсанбур тир. Перспективадай адан учебник ава, са тӀимилбур квачиз ана авай вири иллюстрацияр за янавайбур я. Тарсара за ягъай перспективадин чешнеяр саки вири гьа учебникда гьатна. Ма гила лагьайтӀани, алатай кар я: ктаб гьазуруник пай кутур гуржи фамилияр къалурнава, зи тӀвар санални кьунвач… Маса мисални: машгьур «Дата Туташхиа» телефильмдин кьвед лагьай сериядин декорацияр вири за авурди я, титрайра зи фамилия гьатнач… Гуржийриз миллетчивал хас туш - завай лугьуз жедач. Белки, гьавиляйни заз Тифлисда акъвазиз кӀан хьаначир. Гьар камуна вав вун гуржи туширди гьисс ийиз тадай… Ма рикӀел хкайтӀа, Бакудани гьакӀ тир. Эвелдай за и кардиз фикир гудачир, гуьгъуьнлай, армиядай хтайдалай кьулухъ, кьатӀуз эгечӀна. Гьар камуна: вун лезги я - гагь са анекдот ахъавуналди, гагь ягьанат ийиз алахъуналди… Анжах, за кьатӀузвайвал, миллетчивални жуьребажуьре рангаринди жеда. Гуржийривай, месела, чпин миллетчивилизни килиг тавуна, пешекарар желб ийиз алакьда, алакьунар авай касдиз абуру лайихлу къимет гуда. Гуржиди, эгер а чкадал атайтӀа, ви чинал лугьуда: вун душман я. Амма заз масабурни чида: вун душмандай кьазвай абуру и кар малумардач, ширин гафаралди вун алдатмишда, серфе гьатнамазди, далудихъай чукӀул гваз агатда. Гуржи ваъ, эгер куьн душманар ятӀа, ада ачухдиз лугьуда, чукӀулни чина акъвазна акъудда. Ма ана гьикӀ ятӀани, гуржийрикай заз хъсан фикир ийиз кӀанзава…
Завай жувахъ литературадай чӀехи чирвилер ава лугьуз жедач, адетдин кӀелзавай ксарикай я. И адетдин кӀелзавай ксарин бейнидани, заз чир гьал, чи са жерге шаиррин къаматар гьа гъвечӀи чӀавалай гьатна амукьзава. Абурухъ, чун патал чпихъ агакь тийидай чешнейрихъ, зи фикирдай, гуьгъуьнин несилри квадарзаватӀани, чеб квадриз гьайиф руьгьдин ерияр ава. Гьамзат ЦӀадасани, гьелбетда, гьахьтин шаиррикай я… Тифлисда Художествайрин академия акьалтӀарай зун I982-ЙИСУЗ Махачкаладиз хтана. Са тӀимил вахтар алатайла, гьуьлуьн а пата - Каракалпакияда Дагъустандин искусстводинни литературадин декада кьиле фена. Аниз тухун патал республикадин писателрин союзди Гьамзат ЦӀадасадин портрет заказ гана. Художникрин союзда и кӀвалах зал тапшурмишна. Вахт лап тӀимил амай, анжах кьуд югъ. Жувал са уьтери агакьай ихтилатрай заз чир хьайивал, портрет чӀугун масадал тапшурмишнавайди тир, амма адан гьазур кӀвалахдал Расул Гьамзатов рази хьаначир. Портрет чӀугунай чӀехи пул, 400 манат, гузвай. Зун гъавурда акьазвай: эгер кӀеве гьатнавачиртӀа, ихьтин къиметлу кӀвалах накьни къе Махачкаладиз хтанвай зал гьалтдачир… Ина заз артух рехъ гузвачиртӀани, тади чара герек атайла,
кӀеве гьатайла, зун рикӀел къведай. И карди зак, жегьилвиляй, са кьадар дамахни кутадай. «Кузвай» заказар зал гьалтун адетдиз элкъвейвиляй, гадайри заз Пожарник лагьана лакӀабни ганвай. Ма вучда, эгер вал ихтибрнатӀа, кӀвалахна кӀанда. Гъана холстни, рангарни, герек вири вугана зав: са зегьмет чӀугу, гьереката!... Кьуд йикъан къене хъсан портрет чӀугваз жедайди туш. Халтура са юкъузни жеда, халисан портрет – ваъ. Каракалпакиядиз республикадай чӀехи делегация физвай, бегьемсуз затӀ тухун беябурчивал жедай: анани художникар ава эхир, абурузни аквада, им вуч я ибуру гъанвайди лугьудачни? А чӀавуз ина захъ гьеле жуван мастерской авачир, за худфондунин мастерскойда кӀвалахзавай, ам Ленинан проспектда гилани ама. Важиблу тапшуругъ, Расул Гьамзатовалай вичелай атанвай, - бес жавабдарвал гьиссдачни? ЭкечӀна зун кӀвалахдик, вахт рикӀелай фена, маса са фикирни кьиле амачиз, кьатӀунар адихъ амукьрай, лап беден галатдайвал… Къизилдин тавуна аваз чӀугунвай а портрет гилани къвез зи вилерик акъваззава: Гьамзат ЦӀадаса юкьвалай виниз, Сталинан девирдин китель алаз, ачух юзундик - гъил юкьвавай чӀулуник кутунва, чӀулни жизви агъуз аватнава; шаирдин чиник хъвер ква… За кӀвалах куьтягьай юкъуз мастерскойдиз атана портрет акур художникрин союздин председатель Хайрулла Къурбанова лагьана: - Каракалпакиядиз ракъурмир им – гъиляй акъудиз жедай затӀ туш. - ГьикӀ ракъурдач, ам гуьзлемишзава?- Тади гьалда, йифиз ксун тавуна, копия хъия, им тур жуваз… Хайрулла Къурбанов, вични бажарагълу живописец, гъавурда авай кас тир. Гьайиф хьи, футфа кутадайбурун алахъунарни хьана, маса себебарни аваз, ам художникрин союздин председатель яз амай кьван чун кьвед кьуначир. АкӀ хьана кӀандайди тушир, амма хьана… Йифиз ксун тавуна копиядал алахъ хъийидай къуват зак кумачир. Фенай Гьамзат ЦӀадасадин портрет Каспийдин атӀа патаз, стха республикадиз. Алекси Абдуллаев лугьуз шаир авайди тир, гила ам рагьметдиз фенва. Вич яхулви яз, ада урус чӀалал кхьизвай. Са тӀимил хъунрални рикӀ алай, шуьше вилик кваз ихтилатри ашкъиламишдай кас тир ам. Масабурукай завай лугьуз жедач, заз адахъ галаз рафтарвал хуш тир. Ада вичини заз ихтибарзавай, писателрин кухнядин сирерикайни ада заз ахъайдай. Куьрелди, Алексидин гафарай, жувахъ агакьай маса хабаррайни зи фикирдиз ихьтин шикил къвезва. За чӀугунвай вичин бубадин портрет акурла, Расул Гьамзатова жузуна: - Им ни чӀугурди я? А художник зи кьилив атурай. Адаз жаваб гана: жегьил лезги художник ава, гьадан кӀвалах я. Расул Гьамзатоваз кӀамаз хьана:- Лезгийриз ихьтин художник жеч… ЧӀехи инсан я, гьуьжет алач, амма бязи вахтара чӀехи инсанрини усал крариз, чиркин крариз рехъ гуда… И гафар - сигнал хьиз кьабулна. И гафарин къайи гьава йисар алатайлани захъ галукь хъийиз хьана… Расул Гьамзатован кьилив тухвана аварви художник Ш. ЧӀурна портретдал алай зи къул, эцигна гьадан къул. Заз, гьелбетда, икьван крарикай хабар авач. Рудольф Дик лугьудай чи журналист авайди тир. Ам художникрин союздин парторганизацияда учетда акъвазнавай. Художникрикай партиядин
членар тӀимил жедай, партиядиз гьахьун - художникриз бегенмиш крарикай тушир. Парторганизация лагьайтӀа, хьана кӀанзавай, гьавиляй чаз патанбурни кутуна парторганизация авунвай. РикӀеллама, аник Путербротни квай, са вахтунда республикадин культурадин министр, амма художникрин союздихъ галаз са алакъани авачир кас. «Дагъустандин правда» газетдиз Каракалпакияда фейи декададикай Рудольф Дика гьазурнавай лап кьве чин кьунвай, хейлин шикиларни галай материал акъатна. Ана художник Ш-ДИ чӀугунвай Гьамзат ЦӀадасадин портретдикайни кхьенвай... Художникрин союзда садра Рудольф Дик гьалтайла, за адаз: портрет за чӀугурди я, Ш. вучтинди я и арада гьатнавай? Ада башламишна: бес, вун жегьил я, валай гзаф крар алакь хъийидайди я, рикӀик кьамир… Зун гъавурда акьурвал, адазни портрет нин гъилин кӀвалах ятӀа чизвай. Гьан, Ш-ДИ вичи вучзава? Чун гьалтай дуьшуьшра, ам заз килигиз акъваззава, зай вуч гаф акъатдатӀа гуьзлемишиз. Вилера суал аваз килигда им: бес, вун вучиз киснава, куда ман ихтилат… За кьатӀузвайвал, адаз регьят жедай чи арада са ихтилат хьанайтӀа, белки ада багъишламишун тӀалабдай жеди. Хъел атайла заз дуьнья чӀулав жедайди я, са затӀни акваз амукьдач. Лап жуван чинал алай нерни акван хъийидач, ам са акьван гъвечӀиди туштӀани. Амма и агьвалатда за жув хвенай: я Ш-ДИЗ са гаф-чӀал лагьанач, я Рудольф Дика газетдиз опровержение гунал кӀевивал авунач. Ш-ДИКАЙ гуьгъуьнлай Россиядин лайихлу художник хьана…
Гьа икӀ, лезгийриз ихьтин художник жеч… ГьакӀ лагьанватӀа, гьакӀ ийидайди я: зун СССР-ДИН художникрин союздиз кьабулунин месэла кутягь тежер савдадиз элкъвена. Художникрин союздиз кьабулун патал художникди тайин план ацӀурун герек тир; адан кӀвалах, алакьунар акуна кӀанзавай, ада выставкайра иштиракна кӀанзавай – республикадин, зонайрин, вирисоюздин. Захъ вири хьанвай, зи кӀвалах акунвай, мадни - захъ хъсан пешекарвилин образованиени авай. Вири авайла, художникрин союздин кьве членди ваз рекомендацияр кхьида, ви месэла собранидал гьялда, республикадин художникрин союздин правленидал тестикьарда. Ахпа ви документар фида РСФСР-ДИН художникрин союздиз. Гьанани килиг хъийида, лайихлу тирди аквазватӀа, вун аниз кьабулда. Вири и крарилай кьулухъ эхирни ви документар ракъурда СССР-ДИН художникрин союздин секретариатдиз. РСФСР-ДИННИ СССР-ДИН художникрин союзар Москвада Чернышевскийдин куьчеда авай, Лубянкадилай кирсеба атайла, «Урал» гостиницадинни «Новороссийск» кинотеатрдин арада, яру кирпичрин са дараматда. РСФСР-ДИН художникрин союзда Кеферпатан Кавказдин зонадин куратор а девирда Новикова лугьудай дишегьли тир. Ана художник членвилиз кьабулайла, гьич са месэлани амукьзавачир, СССР-ДИН художникрин союздин секретариатда къарар анжах тестикьар хъийизвай. И секретариатдикни вири республикайрин, регионрин художникрин союзрин председателар акатзавай. Гьа ихьтин къайда тир.
РСФСР-ДИН художникрин союздиз зун са шумуд маса художникдихъ галаз санал кьабулна. Ихьтин вахтара зенгер ийидай, хабар гудай. Ина заз мубаракзава, чуьхуьн истемишзава. Амма аламатдин кӀвалах я: ана, Москвада, вичин ракӀар гьа са коридордин муькуь пата авай СССР-ДИН художникрин союздиз зи документар агакьзавач, анин секретариатда зи членвал тестикьарзавач. Секретариатдик квай Хайрулла Къурбанова вичиз са куьникайни хабар авачир кьасарзава. Зун фена Москвадиз. Ахпа мад, мад… вири кьуд сеферда. Зун членвилиз кьабулнавай документар авач. Чаз виридаз чизвай Георгий Михайлович Лезгинцеванни зи араяр дуствилинбур тир. Адаз зи кӀвалахар танишни тир, бегенмишни. Кьуд лагьай сеферда Москвадиз атайла за гьадални са кьил чӀугуна. КӀвале ацукьнавай чкадал ихтилат кватна, за Георгий Михайловичаз художникрин союздин секретариатда зи документар квахьайдакай ахъайна. Амни туьнт хьана: абур заз таниш амалар я, зун аниз фида, рахада… За адавай вич инжикли тавун, санизни тефин тӀалабна. Гуьгъуьнлай мадни лугьудайбур жеда: ингье, далудихъ арха галаз художникрин союздик экечӀнавайди я. Акъвазарна за ам. Чидач, са йис алатнайни, кьве йис алатнайни. Я зун мад художникрин союздик экечӀуникай рахун хъувунач, я за цӀийи кьилелай документар кӀватӀ хъувунач. Садра Хайрулла Къурбанова, гуьгьул ачухзавай ара тир жеди, ягьанатдивди завай жузуна:- Сейфединов, вун гилани вучиз художникрин союздин член туш?- Хайрулла Магомедович, - лагьана за, ам залай са къад йисан чӀехи итим я, - Майкл Джексон Америкадин халкьдин артист туш. Адаз а тӀвар герек къвезвач. Завайни членвал галачиз яшамиш жезва… Мад фена вахтар. Къурбановни алатна къуллугъдилай. Художникрин союздин председатель хьана Юсуп Мегьамедовакай. Аварви я, залай са цӀуд йисан чӀехи, гьахъ гвай кас тирвиляй художникрин арада адаз гьуьрмет авай. Садра ада заз лагьана:- Сейфедин, вун фадлай союздин член хьана кӀанзавайди я, документар гьазура.- Юсуп, зи документар квахьдайди я.- Гила квахьдач абур. Хъсан я ман. Мад рекомендацияр, собрание, правленидин къарар. За вири документар кӀватӀна гъана. Ада абур къачуна, эцигна вичин сейфда. За зарафатни авуна:- Юсуп, абур а ви сейфдайни квахьда! Документар Москвадиз ракъурдай вахт алукьайла, Юсупаз абур вичин сейфдай дугъриданни жагъун хъувунач. Ам мягьетл хьана амукьна: им гьикӀ жедай кар я? За жузуна:- Юсуп, вуна кӀвалах кьабулдайла сейфдин кьве куьлегни вахчурди яни? - Ваъ, зав гвайди са куьлег я. Мад куькай рахан хъийидай? Художникрин союздин член хьуникай мад за фикир хъувуначиртӀани, аниз зун эхирни хабарсуз дуьшуьшдилай кьабулнай. Белки, са йис алатнай жеди, за Краснодарда хьайи Кеферпатан Кавказдин республикайринни крайрин художникрин выставкада иштиракна. Аниз за жуван са гъвечӀи кӀвалах ракъурна – зи бадедиз бахшнавай «Посещение» шикил.
Зонадин выставкайриз Москвадайни художникар, искусствоведар къведай; килигдай, къимет гудай, кхьидай. Анай, Художникрин союздай, атайбуру зи гьа са шикилдиз килигна, мад залай вуч алакьнавайди я, гьихьтин кӀвалахар захъ ава - чирни тавуна, лап гьа выставкадал зун художникрин союздиз кьабулна. Краснодардай хтай Юсуп Мегьамедова заз муштулух гана, мубаракна, лагьана: гила документар кӀватӀ хъувун герек авач, анжах автобиография кхьихь Москвадиз ракъурдайвал. Гуьгъуьнлай, са акьван яргъал феначир, заз Дагъустандин лайихлу художникдин тӀварни гана. И сефердани – рикӀел аламукьдай тегьерда. Хабарни авачиз эверна заз, лагьана, рекомендацияр кхьена, геж тавуна правленидални тестикьарна. Ахпа заз къариба гафар ван атана: шегьердин администрациядиз алад, вал коммунальный харжарин буржар алач лагьай чарарни твах. (Им Саид Амировакай Махачкаладин мэр хьанвай вахт тир.) Зун мягьтел хьана: заз лайихлу художникдин тӀвар гунихъ галаз шегьердин администрациядин вуч алакъа авайди я? ГьакӀ герек я лагьана, чарарни вав гваз хьурай. Зал коммунальный буржар алачир, ятӀани ихьтин макьамар бегенмиш тахьай зун шегьердин администрациядиз гьич са квитанцияр-справкаярни гвачиз фена. Администрацияда кьвед лагьай мертебада наградайрин отдел ава, анани кьве итим ацукьнава. Завай жузуна:- Справкаяр гвани? - Ваъ. Заз гузвай тӀвар гьинай, муниципалитетдай тӀалабзавай справкаяр гьинай? Заз республикадин лайихлу художникдин тӀвар я гузвайди.- Къайда гьахьтинди я. - И къайдадин гъавурда зун акьазвач. Коммунальный буржар алаз хьайитӀа зун хъсан художник хьун мумкин тушни? - А кар чаз чидач. Чи кьилни тӀа ийимир, жуванни, справкаяр гваз хъша. Абур фад кьил тӀа жедай инсанар хьана, зун гъавурда акьан тийидайди. ЭкъечӀна зун анай, эвичӀна кӀаник. Дуьшуьшдай хьиз, ина са кабинетдин рак ахъа хьана, зи вилик Гьасен Балатов акъатна. А вахтунда ам Чкадин властрин союзда секретарь тир. РикӀел аламатӀа, са арада гьахьтин къурулушни пайда хьанай. Адетдин жузун-качузун авуна чна; ада хабар кьуна:- Вун заз са жуьреда аквазва хьи? Занни жуван дерди ахъайна.- Заз ганвай гьуьрметдин тӀвар тестикьарун патал, ина цинни электричестводин буржар алач лагьай справкаяр истемишзава. Адак хъуьруьн акатна, туьнт жемир эхир лагьана, меслят гана: - Ваз Зайнаб чизвайди я. Алад гьадан кьилив. Гьана ви месэла гьялда. Муху Гимбатович Алиеван уьмуьрдин юлдаш Зайнаб заз чидай, зун абурун кӀвалени хьайиди я. Ада республикадин наградайрин отделда кӀвалахзавай. - Гьасен малим, зун санизни фидач…- ВАЪ-ВАЪ, - кӀевивал авуна ада, - а ихтилатар тур, алад. Занни аниз зенг ийида. Эхирки, яб гана за Гьасен малимдиз, кӀанзни-такӀанзни фена республикадин наградайрин отделдиз. Ма ана коммунальный пулар гайи справкаяр тӀалабначир…
Аял девирда батарейкайрал кӀвалахзавай «Родина» радиоприемник авай захъ. Гьадай за, чӀиш-пӀиш ацалтна, Махачкала кьадай, лезги передачайриз яб гудай. Гьа вахтарилай эгечӀна Рагьимат Гьажиевадин сес зи рикӀе гьатайди я. И кассета
I заз, зи тӀалабун кьилиз акъудна, композитор Мегьамед Гуьсейнова багъишайди я. Рагьимат Гьажиевадихъ вичихъ галаз зун садра гуьруьшмиш хьанай. ГьикӀ ятӀани, журналист Нариман Ибрагьимован теклифдалди, кӀвачин хьана чун, чирна адан адрес, еке са къужахкъизилгуьлерни къачуна, фена. РакӀар чаз ацӀай якӀарин са дишегьлиди, гуьгъуьнлай чир хьайивал, Рагьимат Гьажиевадин руша, ахъайна. Ахпа ам вич прихожийдиз экъечӀна. КӀвале алукӀдай халат, кӀвачерал тапочкаяр алай буйдиз гъвечӀи, яшлу дишегьли. Зи фикирдиз адан ванци ам михьиз маса шикилда аваз гъидай. Хрущевкада адетдин, гьатта кесиб квартирадин залда ацукьнава чун. Таниш хьана. Столдал чай атана. Зав чарарни цӀивин гвай. Вичин шикил чӀугвадай ихтияр тӀалабайла, иесиди ихтияр гана. Нариман Ибрагьимова адахъ галаз ихтилатзава, зун жуван кӀвалахдик ква. ГАГЬ-ГАГЬ иесиди шикилдиз вил язава, ухшарар къвез акурла, разивални къалурзава. Гьихьтинди яз аламукьна Рагьимат Гьажиева зи рикӀел? Ам хъсан лезги чӀалал рахазвай, гьелбетда, ахцегьвидикай хкат тийидай, чпин рикӀиз чими нугъатдин тав кваз. АКЬУЛДИЗ-КЬАТӀУНРИЗ дерин, фикир йигиндиз авахьдай, ара-ара векъини жедай, зарафатни ийидай дишегьли. Нарази тир ам: уьмуьрдин гьаларилайни, вичин дуланажагъдилайни… Гила чаз чизвайвал, адал гьалтайла гьахъсузвилерни хьанвай. Са турба гъана ада, зивривдин ванцелди столдал вегьена. Лагьана: «За ибурукай вучзавайди я?» Турбада адаз ганвай кьван наградаяр авай. Наградаяр гзаф тиртӀани, адан чӀехи бажарагъдиз, уьмуьр ацӀурай чӀехи кӀвалахдиз лайихлу халисан къимет адал агакьначир жеди. Суьгьбетда ада вичин инжикливилер чуьнуьхни ийизвачир… Суьретдин эскиздал Рагьимат Гьажиевади вичин гъилелди къулни чӀугуна, гьайифдивди лагьанай: «Сифте яз художникди зи шикил яна…» Адан и шикил эхиримжидини хьана: пуд вацралай ам рагьметдиз фенай. Куьтягьнавай Рагьимат Гьажиевадин портрет «Лезги газетдин» кьилин редактор Агъариза Саидован кабинетда цлакай куьрсарнава.
Гьикьван ава чахъ инсанар чӀехи кӀвалахар алакьай, чпелай чешне къачуна кӀанзавай, чпел дамах авуниз лайихлу, амма чеб чи халкьдиз тӀимил чизвай… Ахьтинбурукай сад вичин вахтунда космонавтар гьазурзавай отряддин начальник хьайи кцӀарви Керим Керимов я. Ам заз сифте яз, зи жегьил девирда, Хьилерин хуьре акунай. ----------------
* Чун ихтилатдик ква, магнитофондай Рагьимат Гьажиевади манияр язава.
Агьвалат ихьтинди тир. Анин Ильичан тӀварунихъ галай совхозди, девлетлу майишатди, заз Ватандин ЧӀехи дяведа чанар гайибурун обелиск заказ ганай. А вахтунда кӀвалахал зун КцӀара шегьердин паркуна авайтӀани, кӀвалах вири район тирал ийизвай: оформление ийидай чкаяр, жуьребажуьре плакатар, портретар… За жув халисандиз скульптор яз гьисабайди туштӀани, скульптордин кӀвалахарни авун герек къвезвай, и рекьяй захъ са кьадар тежрибани хьанай. Зи гъилин са обелиск Ширвановкада ава, муькуьдини - КцӀара, гьайиф хьи, абурал гьал аламач… Хьилерин хуьре обелиск ама, белки, ам вине авай чка тирвиляй чӀурнавач. А обелискдин са патал телеф хьанвайбурун гъам чӀугвазвай дишегьлидин къамат, муькуь патални Ватандин ЧӀехи дяведин орден, адан кӀаникайни лаврдин пешер ала. Дишегьлидин къамат, ам кьве метрдив агакьзава, амай деталарни кваз за сифте чепедикай кӀвале гьазурнай. Пластилиндикай нинияр гьикӀ ийидатӀа, гьа жуьреда. Ахпа абур машинда аваз чкадал тухвана. Анал жими гипсдалди кӀалубар кьуна, ахпа формайра бетон цана… Вири жемятдин вилик гуьмбет ачухдайла, адет тирвал, лента райкомдин сад лагьай секретарь Гьажибалаевани Керимова атӀанай. Вичиз гаф гайила, ам хъсан лезги чӀалал раханай. КӀватӀ хьанвайбуру кушкушдалди адан тӀвар тикрарзавай. Вичин къуллугъдиз килигна засекреченный кас тирвиляй, ватанэгьлийриз ам чидачир. (Лугьузвайвал, адан куьмек хьана дагъустанви Муса Манарова космосдиз лув гайиди я.) Гуьгъуьнлай, а кӀвалахал аламачирла, Керимова хайи патани хийирдин крарик кьил кутунай. Бакуда адан алахъунралди, манийвал гудайбур хьанайтӀани, космосдин технологийрин завод эцигнай. Ана зи хуьруьнви Бекер кьилин инженер тир. Анжах абурув чпин кӀвалахдал кӀукӀ гъиз туначир. Гила а заводда лопаткаярни ведреяр акъудзавалда… Космонавтар гьазурдай отрядда зи хуьруьнви, физикадинни математикадин илимрин кандидат Кубат Кубатовани кӀвалахайди я. Адан кьисмет эхирдай туькьуьлди хьана. Ам отрядда математикадин расчетрин группадин кьиле авай. Гагарин космосдиз экъечӀайла, и дестеди чпин расчетра гъалатӀдиз рехъ гана. Казахстанда чилел эвичӀун гуьзлемишзавай Гагарин Саратовский областда эвичӀна. (Адалай вилик космосдиз лув гайи кицӀер, ашкара тирвал, чилел гьа тайинарнавай чкайра хтанай.) Вири хъсандиз алатна: сад лагьай космонавт сагъ-саламатдиз амукьна, ада вични дуьньядиз машгьурна, уьлкведин адни хкажна. Амма Королева, гьелбетда, Кубатов кӀвалахал туначир. Гуьгъуьнлай ам Москвада яшамиш жезвай. Уьмуьрдикай рикӀ хана, азарлуни хьана, фад рагьметдиз фена.
Искусство - ахьтин чка я хьи, ана гьалт тийидай къилихдин инсан, тежер хьтин кӀвалах авач. Садбурун руьгь гьамга хьиз михьи я, уьмуьрдин чиркер абурухъ эсиллагь галукьдач. Муькуьбуру искусстводикай багьна кьуна чпин кӀвалахар туькӀуьрда, ихьтин вахтара абурухъ пайда жезвай алакьунри вун лап тажубарда. Садбурулай кепекдик квачир кӀвалахралди чпин тӀварван акъудиз, гьатта масадан бажарагълу кӀвалахдин иесивал авуна девран гьализни алакьда. Муькуьбур, тӀебиатди чпиз инкар тежедай алакьунар ганвайбур, датӀана хъендик кумукьда, вири халкьди чпел дамах авуниз лайихлу абурун тӀварарни кваз икана рикӀел хуькведа…
Миграгъви Эмирбег Керимов Сурикован училище акьалтӀарнавай пешекар художник тир. Чпин арада художникри адаз ЧӀехи кас лугьудай. Ам амайбурулай яшлу хьуниз ва я чӀехи къуллугъдал хьуниз килигна ваъ: гьайиф хьи, яшлу итимдиз элкъведай кьисмет адахъ хьанач, ам фад рагьметдиз фена. ЛакӀаб адал художникриз ачухдиз аквазвай чӀехи бажарагъдиз килигна акьалтнай. Эмирбег вичелай гуьгъуьниз гзаф кьадарда кӀвалахар тур художникрикай туш. Амма адан гъиликай хкатай гьар са шикил гуьзлемиш тавурди, лишанлуди жедай. Гьар сеферда ам рикӀел хтайла, зи вилерикай адан шедевр яз гьисабуниз лайихлу «Миграгърин авазар» карагзава. Эмирбегахъ халисан бажарагъдин викӀегьвал ва бейхабарвал авай. Садра, месела, ада кӀвачел залан дишегьлидин суьрет чӀугуна майдандиз акъуднай. Са бязи «агалнавай» ва я вилик кутун кутугнавачиз аквадай темаяр авайди я эхир. Дишегьлидин гурчегвилин къадир авай дагъустанви художникрикай а вахтара гьич садан кьилизни аял гуьзлемишзавай дишегьлидин къаматдал кьару хьун къведачир. Эмирбеган кӀвалахди вири мягьтеларнай. Уьмуьрдани адай гагь-гагь гуьзлемиш тавур амалар акъатдай. РикӀеллама, художникрин союзда хуру везнейри безетмишнавай перем алаз къекъвез ада виридан фикир вичел желбдай. ЯРАР-ДУСТАРАЛ кьару, мел-межлисдикай хкечӀ тийидай итим тир. Амма бахтуни адаз чин ачухначир. Аялрикай адаз кьве руш авай. Гьар кткана бубадиз вичин веледар Эмирбегаз вичин рушар кьван кӀан жеч. Заз акӀ жедай, адан чандин са пай гьа рушаринди хьиз. Атана цӀемуьжуьд йисаз акъатнавай чӀехи руш суруз тухвай азарди ам вични михьиз кӀуднай. Дерт элякь тийизвай ада тегьерсуз хъуниз кьил янай. Ахпа вични азарлу хьана, рушан гуьгъуьналлаз фена… Эхь, ЧӀехи кас – чӀехи художник тир. Халисан бажарагъ жагъин тийидай хьтин затӀ я, адахъ къимет авайди туш, ам халкьдин эменни хьана кӀанзавайди я. Амма чун гзаф вахтара чна вуч рикӀелай ракъурзаватӀа, квадарзаватӀа аннамишиз вердиш туш. И патахъай чун гагь-гагь бубадилай атай малдевлет къайгъусузвилелди тар-марзавай явакьан хциз ухшар жеда.
Художественный вузрин выпускникрин кӀвалахрин конкурс тухун – Художествайрин академияди арадал гъанвай адет тир. Ихьтин конкурсда медалдиз неинки са Дагъустандай, гьакӀ вири Кеферпатан Кавказдай сифте яз лайихлу хьайиди Жавид Садыкъи я. Нубатдин конкурсдиз вад вишелай виниз искусстводин гьар жуьрейрин ва жанрайрин эсерар агакьарнавай. Жавидан мозаикадин панно «Дагъустандин атлуяр» гимишдин медалдалди къейднай (къизилдин медаль а йисуз жюриди садазни тагун кьетӀнай). «Атлуйри» республикадин художникрин союзда вижевай къиргъин къарагъарнай. Им романтизмдин къайдайра теснифнавай монументальный композиция тир: атлуяр гуя лувараллаз дагъдиз хкаж жезва; эсерда куьгьнеданни цӀийидан женгинин, игитвилинни жуьретлувилин эбеди тема гьатнава. Яшдиз Жавид залай гъвечӀи тиртӀани, чи танишвал гуьгъуьнлай дуствилиз элкъвена ва адан эхиримжи йикъаралди давам хьана. Анжах са завай туш икӀ лугьуз жедайди. Ам дагъустанви хейлин художникри чими
гьиссералди рикӀел хкизва - чӀехи несилдин векилрини, адалай вичелай жегьилбуруни. Адан уьмуьрдикай завай вуч лугьуз жеда? Ам чи халкьдиз хъсандиз чизвай филолог-арабист Мегьамед-Гъалиб Садыкъидин хизанда дидедиз хьана. Шикилар ядай гьевес Жавидак фад акатна. Ихьтин ихтилат ийизва. ЦӀуд йисавай Жавида садра кӀвализ хтана вичи институтда чертеждай хъсан къимет къачурдакай лагьаналда. Малум хьайивал, куьчеда гьалтай къунши жегьилди, студентди, адаз вичивай сакӀани чертеж ягъиз жезвач лагьана шикаятна. Жавида адаз вичин куьмек теклифна. Политехнический институтда гададин кӀвалах кьабулайла, абур кьведни аламатни хьанай. Муьжуьд лагьай класс акьалтӀарай Жавид Махачкаладин художественный училищедик экечӀиз кӀвачин хьайила, диде нарази яз амукьнай: им вуч пеше я кьван, ширер ядай устӀар жеда вакай... Училище регьятдиз, хъсан къиметралди акьалтӀарна, а вахтара адет тирвал кьве йисуз малимвиле кӀвалахна, ам Ленинградда Репинан тӀварунихъ галай художествайрин академиядик экечӀна. Яру диплом гвай выпускник аспирантурада академик Мыльникован мастерскойда амукьна. Жавидан бажарахъ анжах са монументальный живописда ачух хьаначир, ам лап хъсан суьретчини тир. Адан живописдин кӀвалахар Махачкалада, Москвада, Санкт-Петербургда, уьлкведин сергьятрилай къерехра – Германиядин, Швейцариядин, Венгриядин шикилрин галереяйра къалурнай… Садра Питерда ада заз гъвечӀи, инсандин кап кьван авай, куьгьне гичин къалурна. Адан къвалал вучтин ятӀани гъавурда акьан тийидай экъисай чка алай. Чинал хъвер алаз ада жузуна: - Ви фикирдай, им вуч я? Залай и экъисай чка, в функциональном плане, вуч патал виже къведатӀа жаваб гуз алакьнач. - Ихьтин мад са гичин жагъанва, - лагьана Жавида. – Анжах адан къвалал, и чаз аквазвайдалай тафаватлу яз, гъвечӀи легъв ала… Жавида гъавурда турвал, са гичиндал экъисай чка, муькуьдал легъв – итимвилинни дишегьливилин лишанар тир. Гъили авунвай гичиндал устӀарди мукьуфдивди зегьмет чӀугунвайдини кьатӀуз жезвай. КӀалубрал гьалтайла са акьван дуьзди туширтӀани, адан пропорцияр рикӀиз хуш жедайбур тир. Жавида а гичин са гьи ятӀани НИИ-ДИЗ ахтармишиз тухванай, анани и затӀунин яш кьуд агъзур йисав агакьзавайди тайинарнай. Ам Сулейман-Стальский райондин СтӀалрин пуд хуьр авай чилера санлай жагъанвайди тир. Муькуь гичинни Жавида чпин кӀвале ама лагьанай. Къад йисав агакьна Санкт-Петербургда яшамиш хьанайтӀани, Жавида Дагъустандихъ галаз алакъаяр хвенай. Мисал яз, ада ина пединститутдин спорткомплекс, аялрин театр, хуьруьн майишатдин институтдин общежитие, Махачкаладин жегьилрин дворец, Южно-Сухокумскда автовокзал гуьрчегардай эскизар гьазурнай, маса кӀвалахарни тамамарнай. Ада хейлин бажарагълу дагъустанвийриз куьмекар ганай, абур художествайрин академиядик экечӀун патал гьазурнай. Мадни завай лугьуз жеда: ада чи са бязи художникрин яратмишунризни тагьсирна. Дагъустандай атай мугьманар гагь-гагь варцаралди адан патав яшамиш жез амукьдай. А I998-ЙИСАН гатуз зунни Питерда адан мугьман тир.
Махачкаладиз хтайла, зал хабар агакьна: Жавид хкизва… Алакьунри цуьк акъуднавай, чӀехи мурадар авай художникдив ажал бейхабар агатнай. А юкъуз ам самолетда аваз Германиядиз фин герек тир. Ана кӀвалахдин патахъай икьрар хьанвай. Виликамаз аниз фенвай уьмуьрдин юлдашдини хци ам гуьзлемишзавай… Адалай гзаф крар алакьна, амма вичиз тӀебиатди ганвай бажарагъдин мадни гзаф мумкинвилер ишлемишиз ам агакьнач.
Сад лагьай сеферда ам, Георгий Михайлович Лезгинцев, зи мастерскойдиз журналист Шихзада Юсуфов ва мад са шумуд кас галаз атана акъатнай. Гуьгъуьнлайни гьар сеферда Махачкаладиз хтайла, маса ксарни галаз ада зал кьил чӀугвадай. Гьар сеферда Москвадиз фейила, зунни адан кӀвализ илифдай. Гьихьтинди яз чидай заз Георгий Михайлович? Уьмуьрда вич агакьнавай чӀехи дережайриз килиг тавуна, эсиллагь лавгъа квачир кас тир. Сифте яз ам зи мастерскойдиз атайла, чна, яшдиз адалай жегьилбуру, ада чи гафар гьикӀ кьабулдатӀа тийижирвиляй рикӀик кин кваз теклифнай: са тӀимил-шимил коньяк хъвайитӀа гьикӀ жедатӀа? - ТӀИМИЛ-ШИМИЛ вучиз? – лагьанай ада. – Квез кӀандатӀа, сагъ ведре хъвада! Зарафатардай. Чахъ галаз вич таяр-туьшерихъ галаз хьиз тухудай, гьа са вахтунда интеллигентвал адан ивидик квай. Сад рахадайла, кисна яб гудай. КцӀара са куьчедиз Михаил Лезгинцеван тӀвар гайи вахт зи рикӀелай алатзавач. - Вун къведани? – жузунай завай Георгий Михайловича. Мегер завай ахьтин мярекатдал хъфин тавуна жедайни? ЯтӀа флан чкадал пака машинар акъвазда, лагьанай ада. Лап гьукуматдин делегация хьиз «Волгайра» аваз хутухзавай абурук акахьиз заз къимиш атаначир. Гуьгъуьнин юкъуз рейсинин автобусда аваз КцӀариз рекье гьатай зун геж агакьнай. Шад мярекат гурда гьатнавай, чӀехи ксар са-сад экъечӀиз рахазвай. - О, вун хтанани! – Георгий Михайловича зун къужахламишна. ЧӀехи гьакимар, багьа мугьманар килигиз амукьнай: яраб им вуж ятӀа, Лезгинцева вичиз икӀ гьуьрмет ийизвайди? Зи патай адаз авай гьуьрметдин гъавурда акьун четин туш: гьи лезги я Лезгинцеврин несилдал дамах тийизвайди? Амма вучиз ада заз, дуьшуьшдай таниш хьайи чара касдиз, рикӀин сидкьидай гьуьрметар ийизвайтӀа, вучиз адаз чи алакъаяр багьа тиртӀа гъавурда тун заз четин я…
Дагъустандин делегациядик кваз зун Москвадиз культурадин работникрин профсоюзрин съезддиз ракъурнай. Съезд Союзрин кӀвалин Колонный залда физвай. Зенг авуна за: Георгий Михайлович, зун Москвада ава.- Адрес ваз чизва, - лагьана ада, - килиг гьа, атун тавуна акъвазмир. Няниз къведай вахтни тайинарна. Амма завай физ хьанач. Горбачева обществодин залпандар гъуьргъуь авунвай девир тир, инсанар рахаз эгечӀнавай. Съезддал профсоюзрин ЦК-ДИЗ ва маса сечкияр ийидай органриз
хкягъун патал адет тирвал виликамаз тестикьарнавай ксарин кандидатураяр делегатри кьулухъ элкъуьриз, масабур теклифиз башламишна. Съезддик акатна гъулгъула, тешкилатчияр заседание акъвазаруниз мажбур хьана. Арадал атай гьалар туькӀуьр хъувун патал коммунистар кьилди заседанидал кӀватӀна. Зунни коммунист тир, тефена жезвачир. Гьа гьанай, Колонный залдай, за Георгий Михайловичаз зенг авуна, агьвалатдин гъавурда туна, багъишламишун тӀалабна. Абурун кӀвализ зун пакад юкъуз фена. Вич лугьумир, Георгий Михайловичан юлдашди, Елена Евгеньевнади, зун атунал вили алаз, кулинариядин ктабрай килигиз милли хуьрекар, дулма, маса затӀарни гьазурнавай кьван. Холодильникда эцигнавай абур баят хьана лугьуз адак къалабулух квай. Къайгъу авач, секинарна за ам, гьикӀ хьайитӀани неда абур чна. За Дагъустандай гъанвай савкьат, «Лезгинка» коньякдин шуьшени акъудна. Ам Георгий Михайловича вахчуна, столдал маса коньяк эцигна. Елена Евгеньевнадиз зун Георгий Михайловичан ихтилатрай чизвай. Ада зун, акунмазди, вичин багъри инсан хьиз къужахламишнай. Гуьгъуьнлай ам зав лап вичин хцихъ галаз хьиз вердиш хьанай. Буйдиз гъвечӀи, гьамиша гьерекатдик квай, пара регьимлу дишегьли тир. Абур Московский проспектда ирид лагьай мертебада, балхундикай Гагаринан памятник аквазвай адетдин пуд кӀвалин квартирада яшамиш жезвай. ЧӀехи мумкинвилер авай кас тиртӀани, квартирада багьа, гуьрчег шейэрик вил хкӀазвачир, фикир желбзавайди цлак квай, якъин, Дагъустанда савкьат яз ганвай халичани гзаф кьадарда ктабар тир. РикӀелай алат тийидай чи гуьруьшрин нянин сятера чун гзаф крарикай раханай. Георгий Михайлович вичин пешедал ашукь кас тир ва ада вичин кӀвалахдикай гьатта зи, адан пешедивай яргъа, касдин фикирни желбдай суьгьбетар ийидай. Минералрин коллекция къалурдай, абурукай гьим гьинай ятӀа, ам гьикӀ жагъайди ятӀа ихтилатдай. Садра чи арада гила вичикай мад рахаз эгечӀнавай КЪИЗИЛ-ДЕРЕДИКАЙ ихтилат кватна. Георгий Михайловича тестикьарзавайвал, а мядендик полиметалларни, къизилни ква, амма гзаф кьадарда ваъ: са тонна накьвадикай мумкин я кьвед-пуд грамм къизил хкатун. Мадни, лугьудай ада, КЪИЗИЛ-ДЕРЕДИК хаталу радиоактивный металлар ква. Георгий Михайловича заз вичин хизандикай, бубадин кьисметдикай ихтилат авунай, хизандин архивда хуьзвай документар, куьгьне шикилар къалурнай. А шикилар за жуван «Зеннитдалди» ягъ хъувунай ва гуьгъуьнлай саки ацӀанвай пленка фотожурналист Тажидин Мегьамедовав вуганай. Жував хуьдалди, и къиметлу шикилар заз пешекардин гъиле хьун хъсан акунай.
Зи кӀвалахар Георгий Михайловичаз бегенмиш тирди за кьатӀузвай. Адан бубадин, Михаил Лезгинцеван, суьрет за пуд сеферда чӀугунай, са потрет Бакуда кьиле фейи Каспийдин патарив гвай уьлквейрин биеналдизни акъуднай. Георгий Михайловичан вичин портретни чӀугунай, ада вичи тӀалабна ваъ, ада завай гьич садрани са затӀни тӀалабайди туш, им за хушуналди авур кӀвалах тир. Искусстводиз ада интерес ийизвай. Чна рикӀелай алуд тийин, ам, гьич тахьайтӀа (заз чидайбур), кьве романдин автор, литературадин премийрин
лауреатни тирди. Амма зун гъавурда акьурвал, вичи вичин кхьинриз ада са акьван къимет гузвачир: чӀехи къуллугъдал алай, вичин пешедиз вафалу адаз кхьинар са машгъулат тир. Ам вичин бинеяр рикӀелай алуд тавунвай, абуруз кӀевелай интерес ийизвай кас тирдал шак гъиз жедач. И кардикай адан «Человек с гор» романдини шагьидвалзава. Гьавиляй суал къвезва: бес вучиз адаз Дагъустан, Дагъустанда ам геж, уьмуьрдин эхирра, чир хьана? Заз ашкара хьайивал, ам Дагъустандихъ галаз алакъайра гьатиз, гьикьван азад вахт авачир кас тиртӀани, алахъни авунай. Вични теснифзавай кас яз, ам Расул Гьамзатовахъ галаз мукьувай таниш тир. Уьлкведа машгьур, виридаз ала шаирдиз ада вичин бинейрикай, бубадикай ахъайнай. Амма Москвада а кас авайдакай Дагъустанда чи чӀехи шаирдин мецелай гьич садрани са гъвечӀи ихтилат кьванни алатначир. Георгий Лезгинцевакай чаз адакай хатадай чир хьайи журналист Шихзада Юсуфова сифте яз хабар ганай. Штулрин хуьряй тир Мегьамед Гьуьсейновакай Михаил Лезгинцев гьикӀ хьанай? Ингье, Георгий Михайловича заз гьихьтин ихтилат авунайтӀа. Бакуда инкъилабдин кӀвалах тухузвай Мегьамед Гьуьсейнов юлдашрихъ галаз анай катуниз мажбур хьана. Каспийдилай гимидаваз Астрахандиз фидай рекье Мегьамед кӀевиз азарлу хьана, шегьердиз агакьайла духтурханадиз аватна. Ам пачагьдин охранкади хаталу тахсиркар хьиз жагъурзавай. Духтурханада кӀвалахзавай са жегьил рушаз (мумкин я, медсестрадиз) государстводиз акси кӀвалах тухузвай хаталу инсан чир хьана. Гьа са вахтунда ам абурар алай дагъви гададал зарафатсуз ашукьни хьана. Руша дагъвидин вилик шартӀ эцигна: вакай охранкадиз хабар гун зи буржи я, амма вун зал эвленмиш хьайитӀа, за вун вуж ятӀа садазни лугьудач. Къаст авай урус гуьзел Мегьамедазни бегенмиш хьанай жеди. Ада гаф гана: за вун вахчуда, анжах исятда ваъ, са тӀимил геж, хъсан вахтар алукьайла. Икьрардал рази хьайи руша сагъ хъхьана Петербургдиз рекье гьатзавай дагъвидиз Михаил Лезгинцеван тӀвар алай документар туькӀуьрдайвал авуна. Гьа икӀ Михаилаз элкъвей дагъвидини вичи гайи гаф чӀурнач: революциядилай кьулухъ Астрахандиз хтана ам а рушал эвленмиш хьана. Георгий Михайловичан суьгьбетрай заз чир хьайивал, Иосиф Джугашвилини Мегьамед Гьуьсейнов дустар тир. Лезги Мегьамеда вичин гуржи дуст кьве сеферда жандармайрин хурукай хукуднай. Садра Бакуда. Гъулгъуладин вахтунда абур гуьгъуьна гьатнавай жандармайрихъай катдайла, Иосиф куьче кӀевнавай баррикададилай элячӀ тежез амукьна: адан са гъил члахъди тир эхир. Мегьамеда ам вичин далудал яна хаталу чкадилай алудна. Гьа ихьтин дуьшуьш гуьгъуьнлай Петербургдани тикрар хъхьана. Вахтар фена, 37-йис алукьна. Бейхабар «немсерин шпиондиз» элкъвей уьлкведин оборонадин министр маршал Тухачевскийдихъ галаз а чӀавуз армиядин финансрин кӀвалах тухузвай Лезгинцевни кьуна. Лубянкадин подвалдиз аватай адалай Сталиназ чар ракъуриз алакьна. Чар куьруьди тир: «Долг платежом красен». Георгий Михайловича заз къалурай и чарчин копиядин пипӀелай Сталинан гъилелди кирсеба кхьенвай: «Расстрелять». Амма вучиз ятӀани Михаил Лезгинцев гуьллеламишначир, адан эхир мадни мусибатдинди хьанай…
Георгий Михайловичаз зи кӀвалахар хуш тирди акурвиляй, за адан бубадин портрет чӀугун кьетӀна, алава яз, адан вичин портретни чӀугуна. И кьве портретни гваз Москвадиз акъатай за Курский вокзалдикай (а чӀавуз кьибледихъай къвезвай поездар Павелецкий вокзалдик кьабулзавачир) адан кӀвализ зенг авуна. Трубка хкажай Елена Евгеньевнади заз Георгий Михайлович духтурханада къатхьанвайдакай хабар гана. Вокзалдикай зун, такси кьуна, дуьз ам къатхьанвай Шелковской шосседал алай кардиологиядин центрадиз рекье гьатна. Ина кьве подъезд авай: санай жергедин инсанар къатхьанвай паюниз физвай ва аниз вири ахъайзавай, муькуь, Георгий Михайлович авай паюна чӀехи ксар сагъарзавай. Аниз мертебада персоналдин дишегьлийриз зун ахъагъиз кӀан хьаначир. Куьн зи гъавурда акьукь, алакьариз алахънай зун а дишегьлияр, зун кьве агъзур километрдин мензил атӀана атанвайди я а кас акун патал; ингье, заз адаз и портретар багъишиз кӀанзава… Уьмуьрдин са бязи четин макъамра искусстводи куьмек гуда эхир: портретар бегенмиш хьайи московэгьли дишегьлийрин рикӀерни хъуьтуьл хьана, абуру зун Георгий Михайловичан патав ахъайна. Ам кьве кӀвалин, ксудай чка кьилди тир, телевизорни, холодильникни, телефонни авай палатада къатканвай. Къулайдиз ацукьна жузун-качузун ийидайла, Георгий Михайловича вазадилай къачуз, чукӀулдал алагъариз заз мандаринар гуз эгечӀна. ЧукӀулди зи фикир желбна: им жейрандин кӀвачикай тум галай финка тир. Георгий Михайловичаз ам Колымада авай Сусакан лагердин начальникдин пишкеш тир. Гьа чукӀулдилай ихтилат кватна духтурханадин палатада Георгий Михайловича заз вичин бубадин эхирдикай рикӀ тӀардай суьгьбет авунай. Гуьллеламишдай чкадал Михаил Лезгинцев I94I-ЙИСУЗ Колымадиз, Сусакан лагердиз акъатна. Инани адакай «тахсиркар» хьана: ам гуьллеламишиз кӀанзавай са азербайжанви къутармишиз алахъна. Нетижада вич карцерда ацукьарна. Ам вучтин карцер тир? Георгий Михайловичан гафарай, садрани муркӀадикай авагъ тийизвай накьвада атӀанвай фур. И фура Михаил Лезгинцев яд илична муркӀадив кьаз туна кьенай. Мейит карцердай акъуддайла, адан чӀарар накьвадихъай галудун кьезил акъвазначир… Сусаканда къизил хукуддай мяден ава, гьавиляй тир «Союззолотодин» кьиле акъвазнавай Георгий Михайлович аниз фенвайди. Ина адаз бубадин сурни жагъанай. (Эхь, лагерра кьейибур вири санал сурарафурара кучудзавайтӀани, Михаил Лезгинцев кьилди кучуднавай.) Георгий Михайловича кардиологиядин центрада палатада ацукьнавай чкадал, чукӀулдалди алагъариз заз мандаринар гуз суьгьбетнай: - Сусакандин лагердин начальникди зун къунагъламишна. Столдал темягь фидай хьтин ири помидорарни алай. Абурукай сад гъиле кьуна за жузуна: «Гьинай я ихьтинбур, Украинадай гъизваз тахьуй гьа?» Лагердин начальникди жаваб гана: «Ваъ, гьа ина битмишарзавайбур я». – «ГьикӀ?» - «Парникра. Ина чилик ирид къат мейитар кучуднава, гьабурал, ингье, гьикӀ экъечӀзаватӀа». Зи гъиляй помидор аватнай. Белки, адак зи бубадин са кӀусни квайтӀа… Им Георгий Михайловичанни зи эхиримжи гуьруьш хьанай. Жуван уьмуьрда заз чӀехи ксарни, машгьур ксарни тӀимил акунач. Абурукай виридакай Георгий Михайловичахъ галаз суьгьбетра акъатай сятер заз кьетӀендаказ багьа я. Аданни адан уьмуьрдин юлдаш Елена Евгеньевнадин экуь къаматар захъ галаз жуван эхиримжи нефесдалди амукьда.
Марьям Къазибеговади, школада кӀелзамай йисарилай инихъ шиирар кхьизва. Абурукай са кьадарбур райондин ва республикадин газетрин чинриз акъатнава. Къе ам, 2015-йисуз кӀелзавайбурув агакьай «Чуьллерин девриш» шииррин кӀватӀалдин автор я. Дагъви дишегьли шаирдин мурад чилин винел регьим, мергьемет, гьуьрмет эксик тахьун я. М. Къазибегова Ахцегьрин хуьре ханва ва гьана яшамиш жезва. Ам туькӀвей чӀехи хзандин экв-кайвани я. Пешедиз – духтур. Ада медучилище акьалтӀарнава. Педешай, гьайиф хьи, са юкъузни кӀвалахнач. Ада кӀвалин-къан дердияр сифте чкадал эцигна.
Марьям КЪАЗИБЕГОВА ВУН ГАЛАЧИЗ Зи вил гала вахъ, Чубарук, Заз ви патав хквез кӀан я. Ви суралай цуьквер атӀуз, Силин чилел къекъвез кӀан я. Гьевесдалди хур ацӀуриз, Силин гьава чӀугваз кӀан я. РикӀин дердер ваз ахъайиз, Заз дуьньядив рахаз кӀан я. Эхир кӀвалин накьвадални Заз гьамиша къекъвез кӀан я. Вун къатканвай къаварални, Лацу лиф хьиз, элкъвез кӀан я. Куьз ятӀани Чубарук тӀвар, Лап диде хьиз, ширин я заз.
* * * Са пачагьлугъда тахтуниз цӀийи пачагь къвезва. Тахт вахкудай чӀавуз виликан пачагьди адав кӀевирнавай пуд кагъаз ВУГУЗВА:-ЖУВ кӀеве гьатай чӀавара ахъайна кӀела. Са кьадар вахт алатайла, пачагьлугъда къалабулухар пайда жезва, халкь арза-ферзе гваз пачагьдин патав КЪВЕЗВА.-ЧУН икьван писдиз вучиз яшамиш жезва?- хабар кьазва абуру пачагьдивай. Адан рикӀел виликан пачагьди вичиз тур кагъазар къвезва. Ачухзава ада сад лагьай КАГЪАЗ.-ВИРИ тахсирар зал вегь,- кхьенва ана. Пачагьдини гьакӀ авуна: вири тахсирар алатай пачагьдинбур тирди, вичи халкьдин гьал-агьвал хъсанарун патал вири крар ийизвайди, амма гьеле нетижаяр хьанвачирди халкьдиз лагьана. Халкь секин хьана. Са вахт алатна, мадни халкьдин аксивилер КЪАРАГЪНА.-ЧУН йикъалай-юкъуз четинвилера вучиз гьатзава?- хабар кьазва пачагьдивай. Жаваб гуз тахьай пачагьди кьвед лагьай кагъаз АЧУХЗАВА.-ВИРИ крар хиве яхъ?- кхьенва кагъазда. Пачагьди халкьдин вилик экъечӀна лагьана:- КЪЕ-ПАКА ахьтин йикъар аквада хьи квез, куьн гьар сад къизилрин юкьва жеда. ЧӀалахъ хьана халкь. Фена вахтар, халкь мад къарагъна, пачагьдиз абуру зур къалуриз эгечӀна. КичӀе хьана пачагьдиз. Ада пуд лагьай кагъаз ачухна. Ана кхьенвай:- Кхьихь жуван пуд кагъаз, тади гьалда эвичӀ тахтунай! Лугьуда хьи, акьуллу пачагьди гьакӀ авунни авуна.* * * Имтигьанар кьабулзавай профессордиз студентрикай хъел авай, гьавиляй ада абур кӀевера ТВАЗВАЙ.-ЛУГЬУН чна, вун шегьердин маршруткада аваз физва, ваз пара чими я, вуна вуч ИЙИДА?-ЗА дакӀар ахъайда, профессор,- жаваб гузва студентди.
-ДУЬ-УЬЗ. Гила вуна заз лагь, вуна дакӀар ахъайна, маршруткадин къене вуч дегишвилер фида, адан йигинвал тӀимил жедани, гзаф? Студентдивай жаваб гуз жедач, адаз чӀуру къимет яда. Гьа икӀ са шумуд касдиз. Эхирни профессордин вилик вич нини хьиз туькӀуьрнавай руш ацукьда. Адазни гьа са суал ГУДА:-ВУН шегьердин маршруткада аваз физва, ваз чими я, вуна вуч ИЙИДА?-ЗА жувал алай жигет ХУТӀУНДА.-ВУН гъавурда акьуначни – ана лап пара чими Я?-ЖИГЕТДИН кӀаник квай шейэрни хутӀунда ЗА.-ЗА лугьузва ваз, маршруткада нефес кьадайвал чими я. Профессордин гъавурда акьур руша жаваб ГУЗВА:-ВАЗ вуч аватӀа чидани, профессор, маршруткадин, ана ацукьнавай инсанрин патай вири крар за кьабулда, амма дакӀар за ахъайдач.* * * Гъуьлуьк квай руша, бубадин кьилив атана, адаз вичин арза-ферзе ИЙИЗВА.-ЗАВАЙ эхиз жезмач, дах, заз гъуьлухъ галаз чара жез кӀанзава – вуна вуч ЛУГЬУДА?-ВУЧИЗ, я бала, куь арада вуч ХЬАНВА?-ДАТӀАНА ички хъвазва, пияндиз хквез, къал акъудзава, зун гатазва, санани кӀвалахни ХЪИЙИЗМАЧ.-ДАХДИЗ яб ганачир вуна, бес вун чи гафунал гафни эцигна адаз вучиз ФЕНАЙ?-АХМАКЬ тир, я дах, АХМАКЬ!-ТИРЛА, за вуч ийида, я чан руш? Ахмакь тир вун пабвилиз къачунни авуна, ваз адавай мад вуч кӀанзава?.. * * * Жегьил буба вичин аял кӀвализ хутахиз аялрин бахчадиз физва. Аквазва адаз, аял, гьа вич хьтинбур галаз, къумадал ацукьнава ва виридан гъиле телефондин трубкаярни ава. Тербиячи, лагьайтӀа, патав гвай куьсруьдал ксанва. Хъел акатзава жегьил БУБАДИК.-АЯЛАР чпин ихтиярда туна, вун ксанвани? Им вуч лагьай чӀал я? Эгер абур экъечӀна гьарнихъ сад фейитӀа? Квахьдачни АЯЛАР?-ГЬИНИЗ квахьда абур?- секиндиз жаваб гузва ахварай аватай дишегьлиди.- Гьа и къумадилай анихъ фенмазди, вайфайди кӀвалах хъийизмайди туш.
* * * Папакай хъел авуна гьаятдиз экъечӀнавай гъуьл, гъилер кьилелай виниз хкажна, Аллагь талладив РАХАЗВА:-Я къурбанд хьайиди! Рушар тирла, ибур иербур, тавазлубур, хатурлубур жеда эхир, бес дишегьлияр-папар хьайила, ибур икьван пис, инсафсуз вучиз жезва? Аллагь таллади жаваб ГУЗВА:-ВУЧИЗ лагьайтӀа рушар – ибур за халкьзава, дишегьлийрикай рахайтӀа, абурукай папар ийизвайбур куьн, итимар, я.* * * Нубатдин сеферда духтурдин патав атанвай дишегьлиди адаз дуаяр, вай-зирар ИЙИЗВА:-ВУН пара сагърай, чан духтур, вун алай чка лагьайбурни сагърай. Эгер вун хьаначиртӀа, зи сурал фадлай чӀур акьалтнавай. Вад йис вилик кьена куьтягь хьанвайди тир ЗУН…-АКӀ лугьумир, я кас. Вун пара сагърай, ваз зун алай чка лагьайбурни сагърай. Эгер вад йисан вилик вун кьенвайтӀа, эгер вун хьтинбуруз зун алай чка къалурзавачиртӀа, зи гьал гьикӀ жедай бес? Завай ихьтин кӀвалер эцигиз, кӀаник хъсан машин кутаз, жуван гьал-агьвал икьван хкажиз жедайни?
. Къадирлувал ивида авай шаир.
РагъэкъечӀдай патан халкьарин шииратдин хазинадай.
. Етим Эминан шииратда сесерин мана.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Жилдерал алай шикилар художник Хидир-Зулдан Юнусованбур я
Гьикьван инсанар аватӀа, гьакьван къилихарни ава лугьуда. Са къилихарни ваъ – абурни са куьн ва гьихьтин ятӀани бинедал арадиз къвезва. А бине тешкилзавайдини гьар са инсандихъ вичин къенепатан дуьнья ва адан тестикьвилер, гьакӀни абурукай хкатзавай инанмишвилер хьунухь я. Инсандин уьмуьрдин рехъ, адан гьерекатрин нетижаяр абурулай аслу жезва. Ивидик квайди хкудизни жедач, квачирди – кутазни. Тарихдиз течир, такур са жуьредин инсанарни авач. Амма виридан тӀварар адав гумач. Гумайбурун арадани таквадай жуьреяр авач. Месела, сада вичин тӀвар акъатун патал Рим шегьердиз цӀай яна. Къенин йикъарани ихьтин мисалар авачиз туш. «Вичик квайбур» Красный площаддин къванерал къадакьралди алкӀурдайдаз вуч кӀанзавайди я? ТӀвар акъатун тушни? Гьикьван гьалтзава ахьтин ажайибар… ТӀвар акъатдалди, вил акъатуй – лугьузва чи бубайрин мисалда. «Амукьдайди са тӀвар-ван я дуьньяда» - лугьузва Эмина. Яраб «тӀвар акъатун»-ни «тӀвар амукьун» гьакьван чеб чпиз къарши манаяр я жал? Эгер тӀвар акъатун, я чиз-чиз акъатдайвал авун инсандилай вичелай аслу ятӀа, тӀвар амукьун – им халкьдин, тарихдин къарар я, гележегдихъ галаз вахт виликамаз кутӀунзавай икьрар я. Вични - сесер тагана, сада-садал илитӀ тавуна, вич-вичелай кьабул жезвай... Уьмуьрдин къанун хьиз, тарихдин ярж хьиз…* * * Чун чакай рахан – чи ажайибрикай, тӀвар акъатунихъ галтугнавай чи гъарибрикай. Са цӀувад-къад йисан вилик ихьтинбурукай сада, вич чӀалан, адан тарихдин деринра къекъвезвай ва халкьдин игьтияжрин ва кьисметрин парцик квай вафалу хва яз къалуриз алахъна, чи литературадин чӀалан месэлайрал кӀвалах авур, ам тайинарай, тестикьарай алимриз халкьдин хаинар лагьана. Лугьун
анихъ амукьрай, Москвада «Лезги хабарар» тӀвар алаз урус чӀалал акъатиз хьайи газетдин сад лагьан чина кхьинни авуна. И ажайибди кутур рехъ адак хьтин иви квай муькуьбуру давамарзава – абуруз шаир СтӀал Сулейманакай «халкьдин таратӀ» авурбурукай хъел ава. Ам вуч шаир я? – лагьай чӀал я жал? Ава чахъни чи ажайибар… Са кьиле кьве мефт авайбур, са хура кьве рикӀ хуьзвайбур, са гъиле кьве къелем кьазвайбур, са мецел кьве рахун алайбур… Гагь абур ялавлу ватанпересар я – гуя ватандин ва халкьдин тӀвар хкажзавай, абур виридалайни къадимлубурун, къудратлубурун арада тваз, дерин тарихар ахтармишзавай; гагьни - жуван халкьдиз «садрани чилин иеси тахьай» язухар лугьуз гьарайзавай, лезги чилел даим «алат тийир йиф» ала лугьуз кхьизвай наразияр. Абуруз са затӀни къайдада аваз аквазвач, гьатта вири халкьдинди яз фадлай кьабулнавай лезги чӀални. Гила садбуруз лезги литературадин чӀалан бинеда къуба нугъват хьана кӀанзава, муькуьбуру гъиз чпин хуьруьн гафар-чӀалар, кхьинрин граматикадин къанунар инкарзавай гъалатӀар илитӀзава. Ажайибар, гъарибар лугьун ихьтинбуруз тӀимил я!.. Мецел векъи гафар къвезва! Амма лугьуз кӀанзавач… Са бубат фагьум-фикирдал алай вири инсанар инанмиш я хьи, къад лагьай виш йис чи халкьдин тарихда ва уьмуьрда къизилдинди хьана. Къудратлу СССР-ДИН амай халкьарихъ галаз санал ада вичин уьмуьрдин вири терефар ва культура вилик тухвана, илимда, литературада, искусствода… вичин са чка кьадайвал авуна. И рекье чпин къуватар ва чирвилер, алакьунар ва бажарагъар серф авур ксарин тӀварарни къизилдин девирдин нетижайрихъ галаз сагъ амукьда. Идал са шакни алач. Шаклувал маса тӀварари арадиз гъизва. А девирдал, девирдин инсанрал буьгьтенар вегьезвайбурун кьисметар гьихьтинбур жеда? Абурун тӀварар гьи сиягьриз яда? Эгер чна и зиянкар къугъунрал эхир эциг тавуртӀа, халкьдивай ХХ асирдин къазанмишунарни къакъатдачни?.. * * * Гьар са халкьдихъ, гьар са халкьдин культурадихъ гьуьжет аламачир кьисметар-тӀварар, надир имаратар авайди я. Месела, лезгийриз Етим Эмин хьтин. СтӀал Сулейман хьтин. Мегьамед Гьажиев хьтин. Ихьтин тӀварар чахъ гзаф ава. И тӀварарин иесийри чпин крар авуна тарихда тунва. Гуьгъуьнай къвезвай несилрин везифа абур давамарун я, итӀи-битӀийра къекъвез, халкьдин патай тестикь хьанвай крар шаклувилик кутаз алахъун ваъ! Идалди квез абурун жергедиз гьахьиз кӀанзавани, я гъариб ксар? Кьабулич эхир! Етим Эмин зурба шаир яз, вичин девирдин кӀвенкӀвечи инсан яз фадлай тестикь хьанва. Ам хайи, яшамиш хьайи ва кьейи йисар тайин хьанваз кьабулна, 1988-йисалай инихъ шаирдин чӀехи юбилеяр тухузва, ихьтин тарихар алаз сурун кьилихъ къван янава, памятник хкажнава. Ваъ, рази жезвач гъариб ксар – гьуьжетар давамарзава. Бинедал са чар-цӀарни алачиз, икӀ тушиз, акӀ тирди тестикьарзавай са делилни авачиз… Имни гьич - Етим Эминанни СтӀал Сулеймананан яратмишунрив гъавурда авачиз эгечӀиз, бязибуру абур чпин гъарибвилерин машгъулатдиз элкъуьрзава.
ИкӀ эгечӀуникай неинки классикрин ирсдиз, гьакӀни санлай милли культурадиз зиян хкатун мумкин тирдакай абуру гьич фикирни ийизвач. Ачухдиз аквазва: абурун мурад тирди чеб амайбур хьтинбур туширди къалурун, чпин фагьум-фикир башкъа ва артухни дерин тирди тестикьариз алахъун я. * * * ЦӀининди Етим Эминан 180 йисан юбилейдин йис я. Адет тирвал, виринра гъвечӀи ва я чӀехи мярекатар тухвана. Лезги жемятди вичин виридалайни рикӀ алай шаирдин яратмишунрин нубатдин ктабдал вил эцигна. Акъатна амни. «Етим Эмин. Пагь, чи уьмуьрар…» тӀвар алаз. Гьазурайди Фейзудин Нагъиев, редактор Арбен Къардаш, акъудайдини Дагъустандин ктабрин издательство яз. Мубаракрай! Шад жедай кар я! Ктаб вич аквадалди, зани гьакӀ фикирзавай. Гилан фикир масад я: вири халкьдин мярекатрик, суварик лагьайтӀани жеда, ихьтин зиянлу савкьват гваз экъечӀунин себеб вуч я? Илимдин кӀвалах ятӀа, ам я лагьана акъуд, Етим Эминан яратмишунрин кӀватӀал ятӀа, ам яз акъуд. Бес виш йисан къене цӀарарикай бендер, бендерикай шиирар жез, халкьдин ядигар эменидив къадирлувилелди эгечӀай ксари кӀватӀна, ктабра тур яратмишунрив икьван инадлуз эгечӀдани? Себеб вуч хьурай? Вуч кӀанзава Фейзудин Нагъиеваз? Халкьдин манийриз элкъвенвай, ашкъида авайлани, гьижрандик квайлани гьар садан мецел къвезвай, уьмуьрдин метлебрикай рахун фидайла, мисал яз гъизвай эсерар икӀ шаклувилик кутуна, пис кӀелзавай аялдин дафтар муалимди хьиз, яру-цӀару авун – им гьикӀ лагьана алакьдай, гъиляй къведай кар я? Ша тайиндаказ рахан, кьилелай эгечӀна шиирар кӀелин, гекъигин.
Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал…
– им икьван гагьда акъатай ктабра «Туьквезбан» шиирдин сад лагьай цӀар я. Рахун физвай ктабда
Гьайиф тушни эцигиз вун чилерал…
Вуч дегиш хьанва? Са затӀни!- лугьун мумкин я и дегишвал кутунвай касдини. АкӀ яз хьайила, фадлай тайин хьанвай цӀарцӀик хкуькь вучиз авунва? Амма фагьум-фикир авурла аквазва хьи, и дегишвили цӀарцӀин манани дегишарнава. И цӀарцӀе шаир патал кьилинди
я. Ихтилат физвай цӀарцӀе кьилинди
хьанва. ИкӀ хьун лазим туширди шиирдин пуд лагьай цӀарцӀи субутзава: «
Хаму кард хьиз, хвена кӀандай гъилерал…»
ваъ. Кьвед лагьай шиир
тӀвар алаз кьабулнавайди тир. Шаирди белки ганачир жеди вичин шиирриз тӀварар, амма ктабра алаз гьатнавайбурук кягъ куьз ийида? Шиирдиз и ктабда «Вун зи рикӀе гьат хьана» тӀвар гунихъ са себеб хьана кӀанда эхир. И шиирдин кьуд лагьай цӀарцӀизни фикир гун:
Сад лагьайди, «дуьнья» гафунин тестикь хьанвай тегьер чӀурун гьи граматикадин ихтиярдалди я? Эгер чӀурнатӀа, гуьгъуьнин шиирра и гафунин
жуьреяр вучиз ишлемишзава? Кьвед лагьайди,
вуч лагьай чӀал я? Виликан ктабра цӀар ихьтинди я эхир:
Ачух дуьнья хьана мичӀи, дар, гуьзел…
Шиирдилай шиирдал кӀелзавайдаз гьахълу хъел гъидай кьуьруькар къалин жезва. Халкьдин манидиз элкъвенвай
шиирдиз, месела, маса рангунин пине алкӀурайди хьиз аквазвай бенд сухнава. Ам шиирдин акьван кьезил ва гьамга къурулушдихъ галаз ерли кьазвач. Ингье а кьуд цӀар:
Куфун тахьуй вун гайиди, Уьмуьрдикай рикӀ хайиди, Я стхаяр, заз хьайиди Сад Аллагьдин кар хьана хьи…
ЦӀарар сухнавайбур тирди тестикьарзавай лишанар ачухдиз аквазва. Сад лагьайди, дерт вичин ярдиз ачухзавай шаир
лугьуз рахач эхир. Кьвед лагьайдини, и цӀарара Эминан шииратдиз хас тушир гафарин заланвал, алакъасузвал ава. И шиирдал Фейзудин Нагъиева мадни
гаф алкӀурнава. Яраб гъейридини чаради са гафар я жал? Яраб гъейриди (жуванди ваъ) чарадалай (мукьвадалай ваъ) къуватлу ва гегьенш туш жал? Гуьгъуьнин кьве бендни халкьдиз чидайвал амач. Абур вири ктабра икӀ гьатнавай:
Султанбеги – зи ярдин тӀвар, Хиялдиз къвез, рикӀ жеда тӀар, Кьве вилелай атай накъвар Ирид чиле кьар хьана хьи. Эминан рикӀ хьанва хьи дар, Я Иллагьи, вид я кьадар. Дуьньяд дердер, севдуьгуьм яр, Пагь, зи кӀула пар хьана хьи.
Фейзудин Нагъиеван гъиликай абур ихьтинбур яз хкатнава:
Алагуьзли зи ярдин тӀвар РикӀел хкиз, рикӀ жеда дар, Кьве вилелай фир кьван накъвар Ирид чиле кьар хьана хьи. Етим гада, галукьна цӀар, Сад Аллагь, ам вид я кьадар!
Дуьньядин гъамар, севдуьгуьм яр, Пагь, зи кӀула пар хьана хьи.
Мягьтелардай крар яни? Гъиляй къвезва – авунва! Маса баян гуз жедани икӀ ЭГЕЧӀУНИЗ?«СА эрзиман гьатнава, яр, зи чанда,..» шиирда, цӀарцӀин мана чӀурна,
- дикай «ашнайрикай ашна сад я…» хьанва. Мадни
алкӀурнава. Ибурни гьич – шиирдин эхиримжи бендиниз хьанвайди халис инад я:
Килиг адакай вуч хьанватӀа:
Етим Эмин кабаб хьана кана хьи, КӀани ярди зи шад гевил хана хьи, Зун тергна, яр, вун гъейридаз шана хьи, Гатфар амач, гила кьуьд я, кӀани яр.
Шиирдилай шиирдал Фейзудин Нагъиеван иштягьар ачух жезва, адан хци виликай, векъи гъиликай, камалдин кӀукӀ тир кьиликай са шиирни, са цӀарни дегиш тахьана хкатзавач. Ам Етим Эмина вичин ярдиз
«Жедач жал дердиниз чара, Гьаким лукьман, алагуьзли?»
лугьунал рази туш, адаз
кхьин дуьз аквазва. Фейзудин инанмиш я хьи, шаир вичин ярдив гагь
лугьуз рахун герек тир. Шиирдихъ артухан бенд акал хъувунва, Эминан чкадал Етим Къази эхцигнава. Куьрелди, са куьнихъайни кичӀевал ва регъуьвал авачиз, акатайвал цӀар ганва. ИкӀ гуьгъуьнин шиирдани:
Алагуьзли севдуьгуьм яр, Вун завай къакъат хьана хьи. Мад на зи рикӀ авуна тӀар, Ви гъам зав агат хьана хьи…
- им фадлай кьабулна ктабра гьатнавайвал я.
Алагуьзли севдуьгуьм яр, ХупӀ масадаз гьат хьана хьи, Мад на зи рикӀ авуна дар, Зав ви гъам агат хьана хьи…
- им Фейзудиназ кӀан хьайивал я.
- шиирдизни инадар пара авунва, гьатда виликан ктабра гьатнавай рефрен-цӀарни дегишнава. Кьуд ва вад лагьай бендерин кьилел гъанвайди халис писликвал я. Виликан ктабра абур ихьтинбур я:
Зи мурад я даим гуьзел хьунухь сагъ, Гьар межлисда дамагъ саз яз, кефи чагъ. Дуьзмишайла хурудал на женнет багъ, Къерехдавай касдиз емиш гудачни? Дуьнья ачух я, гуьлуьшан рагъ аваз, Куьз шеда, яр, чапла виле нагъв аваз? Фагъир Эмин вич текьена сагъ амаз, Садра ширин ихтилат кьван жедачни?
Алим Фейзудинан тур хьтин гъиликай ихьтинбур яз хкатнава:
Зи мурад я, гуьзел, даим сагъ хьунухь, Гьар межлисда кефи дамагъ-чагъ хьунухь, Дуьзмишайла хурал са женнетдин багъ, Бес ви рикӀе ви кӀани яр авачни? Дуьнйа мублагь я, гуьлуьшан рагъ аваз, Уьмуьр женни виле даим нагъв аваз? Фагъир Эмин, вич текьена сагъ амаз, Садра кьванни ярдихъ ялвар авачни?
Гъилин кар яни, кьилин кар яни, чидач, амма Фейзудин Нагъиевахъ са вуч ятӀани хьанва. Тахьайла, шаирвилин, писателвилин, алимвилин, зурба ватанпересвилин папӀахар хкязавай касди икӀ вучиз авурай?
кьилел эцигнавай шиир Етим Эминан ктабар гьазурай, ирс ахтармишай вири алимри, къуръандин хатӀ хьиз, тестикь хьанвайди яз гьисабзавайди тир. Фейзудинал къведалди! Де килигин садра ада вуч авунватӀа, шиирдин цӀарар гьакӀан хабарриз гьикӀ элкъуьрнаватӀа гекъигин:
Алакьда касдилай! Фадлай халкьдин манидиз элкъвенвай «Лагь зи ярдиз» шиирдин пуд лагьай эхиримжи бенд ихьтинди тир:
СИРЕР-САВДА сифте санал авуна, Ахмакь хьана, лагь, зун вичихъ агъуна.
Етим Эмин геж гъавурда акьуна, Гила вич заз душман я, лагь, зи ярдиз.
Фейзудина адакни кубутвал кутунва ва вичин алакьунрин гьайбат къалурнава:
СИРЕР-САВДА вичи захъди санална, Ахмакь хьана вичихъ умуд акална. Етим Эмин акурла рак акьална, Гила дуьнйа такӀан я, лагь зи ярдиз.
Мадни: шиирдин кьвед лагьай бендина ихьтин цӀар ава:
Аквазва хьи, ина кьилин мана гвай гаф
я. Яни шаирдиз гьахълу чӀаларихъай кичӀе туш. Амма Фейзудиназ акӀ аквазвач, адаз кьилинди
Яраб япалай гъейри маса чкайриз чӀуру, я туш къени гафарин ван къведайди я жал? Гьахъсуз хьиз, гьахълузни чӀаларин ван атун мумкин я, гьелбетда… Виш йисан девирда са алимдилайни алакь тавур крар гваз майдандиз экъечӀнава лугьуз дамахзавай касдиз шиирдин цӀарара цезура лугьудай затӀ хвена кӀандайдакай чизвач жал? Чиз хьайила, гьар са шиирда а истемишун чӀурунин себеб вуч я? Къачун ихьтин цӀар:
ИкӀ эгечӀзавай шиирдизни Фейзудина вичин къуьруь ранда янава:
- ибур вуч манаяр ятӀа чизвач жал алимдиз? Эмина вуна хьиз
лугьуз тестикьзавач, я алим, шад жедай адет я лугьузва. И шиирдиз алимди винидихъ чун рахай цӀарарин рифмаяр тикрар жезвай вичин къундарма тир вад цӀарцӀин бенд сухнава:
Яр акурла, ашукь бенде шад жеда, Гьар са гуьзел-/дин адахлу сад жеда. Таб мийир на, дустар ара йад жеда, Эхир жаваб лагь-тӀун вуна заз, гуьзел, Яб тагуз физ, гумир вуна наз, гуьзел!..
Язух Эмин! Ви хурал акьрабаяр гилалди алкӀана ама хьи! Ихьтин гужар, инсафсузвилер гуьгъуьнай къвезвай
ва гзаф маса ширризни авунва.
шиирдиз иллаки. Гъезелдин асуллу кӀалубда аваз вири ктабра гьатнавай акьван гуьзел жавагьиррин сиргъадикай алимди вичин гъилин накьвадин къендилагар гилигнавай еб авунва… Са шумуд цӀар гекъигин:
Гуьзел Тамум, ая фагьум, зи чанда гум къекъвезава, РикӀин дердер хьана селлер, сефил вилер ишезава. Хьайла яргъал, са дерди гьал за нив, гуьзел, ийин гила? Залан парар хьана гъамар, сабур-кьарай текъвезава…
-ибур виликан ктабра гьатнавайвал я. Гила килигин Фейзудинан гъиликай гьикӀ хкатнаватӀа:
Гуьзял Тамум, Ая фагьум, Зи чанда гум Къекъвезава. Накъвар, дердер, Хьана селлер, Сефил вилер Ишезава.
Вилик акъатайбурукайни бязи ктабра и шиир куьруь цӀарара аваз ганвай. Амма им гъезелдин кӀалубда амачир лагьай чӀал туш, 15 гьижадин шиир рифмада авай уьлчмейриз пай хьун я. Шиир авай кӀалубдай акъудун патал шаир хьиз эгечӀнавай алимди аниз гьайиф татана вичин
хьтин гзаф цӀарар алава хъувунва. Ингье, месела, ихьтин:
Гуьзял, за гьикӀ Ийин? Зи рикӀ Акъатиз икӀ КичӀезава… Са дерди-гьал Тежез, гуьзял, РикӀе зи ТӀАЛМЕРЕЗ ава. Залан гъамар Хьана парар, САБУР-КЬАРАР Текъвезава……Гуьзял, жаван Мийир пашман, На рикӀ гьикьван Зи незава…
Алакьдайни Эминалай икӀ кхьиз?! «Зи незава»,- лугьуз? Эмина, къенин шаирринни алимрин дережайрикай фикир тавуна, РагъэкъечӀдай патан шииратда чӀуриз тежер адет тирвал, гъезелдин яргъи цӀарара къенепатан рифмаяр тунвай. АкӀ тахьайла, 12-15 гьижадин шиир кхьинихъ са метлебни, са къиметни авачир. ГьакӀ тир. Гила яз амач. Гьавиляй гъезелар лугьудайбур кхьизвайбур ацӀана хьанва. Белки, гьа вичиз чидайвал, Фейзудинани кхьизва жеди.
разделда гьатнавай туьрк чӀалай таржума авунвай гъезелрай адан устадвал аквазва. Де
шиирдин (Гуьзял Тамум лугьуз рахаз, ктабда вучиз ятӀани шиирдин тӀвар авайвал тунва) эхиримжи цӀарарни гекъиг хъийин: Икьван чӀавалди кьабулнавайвал:
Эмин факъир на икӀ тамир, хийир-шийир фагьум ийиз, ГЕЖЕ-ГУЬНДУЬЗ заз, Етимдиз, вун къакъатиз кичӀезава.
Гила килигин Фейзудинан ктабда а цӀарарикай вуч хьанватӀа:
Эмин фагъир На икӀ тамир: Зал гьакӀ шийир Элкъвезава. Ая дуван На, гваз аман, И тӀалдиз вуч Эвез ава?
Ингье ихьтин крар я, гьуьрметлу кӀелзавайбур, чан лезги жемят! Чи крар «Зал гьакӀ шийир…» жезва.* * * Мадни рахаз кӀанзава цӀийи ктабдикай, амма алакьзамач, вучиз лагьайтӀа ада кӀелзавайдан гуьгьуьл гьакьван хазва, рикӀиз гузвай тӀарвал эсердилай гуьгъуьниз къвезвай эсерди, чарчин гуьгъуьнай къвезвай чарчи мадни деринарзава.
Чаз чидай гьалда, классик шаирдин яратмишунар икӀ дибдай са-садихъ ийидай ихтияр садахъни авач. Гьич цавун аршдай фидай касдихъни. Фейзудин Нагъиеван лув гунар гьинал кьван ятӀа чизвайвиляй, адазни. Эмин хьтин шаирдин и ва я маса эсердихъ шак гъизвай са тереф, дуьз тушиз аквазвай са цӀар, ибара аваз хьайитӀани, им са касдин кар, са кьилин тӀал туш, пешекаррин арада гьялдай, веревирдер ийидай, са фикирдал атайтӀани, суалдик кумукьдай месэла я. Фейзудин Нагъиев, аквазвайвал, ихьтин месэлайрив вичелай гъейри масад авач лугьуз, эхиримжи гаф зид я, лугьуз эгечӀнава. Гьавиляй виш йисан къене са алимдилайни алакь тавур крар и ктабда тестикь хьанва. Ибур Етим Эминан шиирар туш. И шиирар виликан ктабра гьатнавач. Меликанбур яз гьисабиз жедай шиирар. Туьркиядай жагъай шиирар. Туьрк чӀалалди кхьей шиирар. Физулидиз незираяр. КӀиридай жагъай гъилин хатӀарин альманахда Эминан тӀвар алай шиирар. Ибур ктабдин паярин
тӀварар я. Анра Етим Эминан икьван чӀавалди малум тир шииррин кьадардилай хейлин артух эсерар гьатнава. Им хъсан яни, тахьайтӀа - пис? Эгер кьадардикай рахайтӀа, хъсан я, гьелбетда. Эгер еридикай рахайтӀа? Пис я лугьун тӀимил я. Амма важиблуди маса суал я: абуру милли литературадин классикдин шаирвилин ва шииратдин дережа мадни хкажзавани, тахьайтӀа агъузарзавани? И суалдал фикир авуна, кьил акъудун патал, ингье са мисал:
Алагуьзли, ша, зав рахух хуш гафар, Наз маса гуз гъейри патахъ шумир вун. Мукьвал ала чи кьведан шадлу гатфар, Чарада хьиз вуна маса гумир ЗУН……ВАХТАР фена акъатна, яр, и сефер, Я регйатвал такуна чаз, я кефер. Ван жедатӀа, Гъуцар, зи арзад ванер, И сузадик Эмин яргъал хуьмир, зун.
Авани кефер? Фейзудинан мецелай Эминаз ва ярдиз такур кефер гьибур тир жал?.. Эмин аку, «шадлу гатфар» кхьин аку!.. Ихьтин ата-батавилерив ктаб ацӀанва. Абурукай рахун патал къайгъусуз рикӀ ва ктаб гьазурай касдиз кьван вичин фикир илитӀунин терсвал ва чинин кӀевивал герек я. Абур авачирвиляй, цӀийи ктабдикай векъи ихтилат гьа инал куьтягь жезва. Амма алава хъийин. Гьайиф хьи, эхиримжи йисара чеб ялавлу ватанпересар, халкьпересар яз къалуриз алахъна, ихтибарлу жемятдин гьисабдай гелирар къачузвай, идалди чпин тӀварар машгьур ийиз кӀанзавай ксар гзаф хьанва. Абуруз «Квез вирихалкьдин крарив эгечӀдай ихтияр авач!» лугьудай ксарни амач. ЛагьайтӀани, намуслувилел ва намуслубурал хъуьрезвай девирда ванни хквезмач. Яраб Фейзудин Нагъиеваз вичин тӀвар раиж ийидай маса рехъ жагъанач жал? ПӀирерив икӀ эгечӀдай адетар чи халкьдихъ са девирдани хьайиди туш эхир! Етим Эмин пӀир яз фадлай кьабулнава эхир! Ктабда гьатнавай гзаф эсерар ва шиирра тунвай дегишвилер Фейзудина «КӀиридай жагъай альманах» тӀвар акьалтнавай гъилин хатӀарин ктабдихъ
галаз алакъалу авунва. Кьилдин шиирриз талукь къейдера ва баянра а ктабдин тӀвар кьунва. Гьелбетда, ихьтин шагьиднамаяр тупӀалай авун аферин къвезвай кар я. Амма абурал бинеламиш хьана, фадлай кьабулнавай эсерар ревизия ийидай ихтияр ида гузвач. Вучиз гузвач лагьайтӀа, Етим Эминан ва адахъ галаз чпин шиирар ина гьатнавай маса шаиррин гъилни и ктабдик хкӀунач. «КӀиридай жагъай альманах» - им гьич са касди са хатӀунал кхьенвай ктабни туш. Эсерар идан-адан хатӀаралди идан-адан мецелай кхьенвайбур я. ГьакӀ тирвиляй, цӀуд йисара ктаб вичин гъиле аваз хьайи чӀехи алим Ражидин Гьайдарова адахъ са акьван ихтибар авунач. Муькуь патахъай, а эсерар алатай асирдин 20-йисарилай эгечӀна, алимрини кӀватӀнавай, чапдиз гьазурна, кӀелзавайбурал агакьарнавай. Абурун зегьметар инкарна, Еминан яратмишунрин бинеда «альманах» твадай жуьрэт адахъ хьанач. Гьар гьикӀ хьанатӀани ктаб акъатнава, гьуьрметлубур. Амма Эминан шииратдал ашукь жемятди ам суварин савкьват яз бажагьат кьабулда. Им шаирдин ирс элкъвена алатай асирдин къад лагьай йисарал хкай хьтин кар хьанва. Мадни са важиблу тереф: Етим Эминан яратмишунар акьван мукьуфдалди ахтармишиз, кӀелдайбуруз гьакьван хуш жедай макъалаяр кхьизвай, вичини Етим Эминан яратмишунрин ктабар гьазурай редактор, тӀвар жемятдин мецел алай бажарагълу шаир, милли литературадин рекьикай гзафбурулай хабардар тир Арбен Къардаша ихьтин ктабдиз рехъ ачухун мягьтел жедай кар я. Белки, амни Етим Эминахъ рикӀ кузвай кас я лагьана, ихтибардиз фена жеди? Аллагьдиз чида. Амма Къуръандин хатӀ вичив гвайди яз гьисабзавай касди Эминазни, чазни, ихтибарлу редактордизни гьим вуж ятӀа къалурнава. Къимет чна гана кӀанда! ГьикӀ хьайитӀани гана кӀанда! Ибур эхиз жедай крар туш! ИкӀ рехъ гуз хьайитӀа, мадни гзаф ажайибриз милли пӀирерикай машгъулатар авуналди чеб къалуриз, чпин тӀварар акъудиз кӀан хъжеда!
Эй, дили-дивана, къелем яхъ гъиле, Душманрин чанда тур са велвеле, Гъейриди кьамир на яр-дуствиле, Сакитвилиз гьам душман я дуьньяда.
Етим Эминан тӀвар алаз акъатнавай «Пагь и уьмуьрар…» ктабда и, белки шаирди Бедел-Виранадихъ (им Эминан дуст мамрачви Къазанфаран тахаллус тир) элкъвена лагьай, камаллу цӀарарин кьилел вуч гъанватӀа, чидани квез? Ингье, гекъига пуд ва кьуд лагьай цӀарар:
Эй, Бедел-Вирана, къелем яхъ гъиле, Душманрин чанда тур са велвеле, Гъейридан яр кьамир вуна дуствиле, Ви фасикьвилин гьам сагьиб я гьелбет.
Сулейман-Стальский райондин Пиперхуьре 1958-йисуз дидедиз хьана. Юкьван школа ада хзан куьч хьайи Мегьарамдхуьруьн райондин Самурдин хуьре куьтягьна. Аттестат къачур гада, Даггосуниверситетдин филологиядин факультетдиз гьахьна. Университет акьалтӀарай жегьил пешекарди Хив райондин АрхитӀрин школада сифте муаллимвиле, гуьгъуьнай директорвиле кӀвалахзава. Чешнелу директор хьайи М. Бабаханов, Сулейман-Стальский райондин УНО-ДИН регьбервиле тайинарзава. Муьжуьд йисуз УНО-ДА кӀвалахайдалай гуьгъуьниз ада гьа райондин культурадин управление идара ийизва. М. Бабаханов гьеле школада кӀелдайла шиирар кхьинал машгъул тир. Сифте чапдиз акъатай шиирни ада машгьур шаир, игит фронтовик Муса Джалилаз бахшнай. Акунрай, им дуьшуьшдин кар тушир… Студент хьайи йисарани, М. Бабаханова яратмишунрин кӀвалах гъиляй вегьеначир, амма дамах гвачир жегьил шаирди вичин чӀалар чапдиз акъудиз тади къачузвачир. Алатай асирдин 80-йисара М. Бабаханован эсерар сифте уртах кӀватӀалриз, гуьгъуьнай «Муьгьуьббатдин куьче» (1989), «Гъетери табдач» (1999), «Ракъинин сухта» (2010) кьилдин кӀватӀалриз акъатзава. Шаир ктабрин кьадар артухариз, абур дал-бадал акъудиз алахъзавач. Акунрай, А. Алема хьиз, адани шииррин еридиз еке фикир гузва… КӀелдайбурув агакьай М. Бабаханован ктабрай аквазвайвал, лезги шииратдиз вичихъ бажарагъ, кьетӀен хатӀ, шикиллу чӀал авай, философдиз хьиз
гьакъикъат вири патарихъай ва дериндай аквазвай шииратдин магьир устад атана. Вичелай вилик хайи лезги эдебиятдин чӀалан устадри хьиз, адани «вич шииратдиз вучиз атанва ва вичи вуч авун лазим я» - суалдиз «Ракъинин сухта» ктабдин сифте чина жаваб гузва:
Зун инсан я – яшамишрай инсанвал! Зун инсан я – дамахзава гьадалди. За чан гузва и дуьньяда хъсанвал Са кӀус кьванни артухарун паталди.
И фикир М. Бабаханова «Зи мани» тӀвар алай шиирда мадни деринарзава. Инсанвал, инсанпересвал виридалай важиблу яз гьисабзавай М. Бабаханова жуьреба-жуьре жанрайра (шиирар, бахшбендар, сонетар, манияр, муьжуьдар, кьудар, кьведар, садар, гьикаяяр ва мсб.) яратмишнавай эсерар девирди истемишзавай, инсанрик къалабулух кутазвай важиблу месэлайриз бахшзава. Яраб квекай ятӀа шаирдин инсанрихъ кузвай рикӀяй къвезвай чӀалар? Гьелбетда, абур эдебиятда гьамиша гьалтзавай темаяр я: хайи чил ва адан гуьзелвал, Ватан, инсан ва дуьнья, хайи халкь ва адан кьадар-кьисмет, дуствал, инсанвал, муьгьуьббат ва мсб. И месэлайрикай кхьин тавур шаир са лезги ваъ, дуьньядин шииратдани бажагьат жагъида. Амма М. Бабаханова и гьамишан темайрай анжах вичиз хас къайдада, гуьзет тавур жуьредин образралди (алатралди), милли рангар ишлемишуналди, чӀалан художникди, магьир устадди хьиз, кьетӀен эсерар арадал гъизва:
ЦӀайлапанар квез аквазвай, квез чизвай, Шиирар я за цаварал кхьизвай. Зи кьакьанвал, фикирмир, зи тахсир я – За вучда кьван зун дагъви я, шаир Я.«ЗА вучда кьван»
Ракъини чилин шардиз, инсаниятдиз гьикӀ ишигъ гузватӀа, шаирни гьар са касдиз са гъвел кьван чим гуз гьазур я:
Илгьамдин цӀай зак ракъини кутуна, Пай гана заз ада вичин экуьнин. Вири тарсар за чиливай къачуна, Тек шиирра – сухта я зун РАКЪИНИН.«РАКЪИНИН сухта»
Шаирди гафарин куьмекдалди тӀебиатдин ранглу шикилни «чӀугвазва»:
Къайи гар цацарив чухвазва Гуьнедин кьилеллай къвакъвари. Ракъинихъ гьайифер чӀугвазва ЖикӀийрал ивидин НАКЪВАРИ.«ЗУЛ»
Багьалу Ватан ва хайи чил – ибур М. Бабаханован яратмишунра кьилин темаяр я лагьайтӀа, чун ягъалмиш жедач. И месэлаяр, рефрен хьиз, ктабдай ктабдиз къвез чпел кӀелдайбурун фикир желбзава:
«Хайи ватан, хайи макан» эсердани шаирди и месэла масса терефдихъай ачухарнава:
Масад жедай, зун масана хьанайтӀа, Маса гафар къведай рикӀин табагъдай. Нагагь ахьтин мумкинвал заз хьанайтӀа, Мад сеферда ватан яз вун хкядай.
Дуьнья ва инсан, дуьньядин сирер – месэлайриз талукь чӀалар М. Бабахановахъ тӀимил авач. Шаирди тарихдин цӀийи шартӀара Е.Эминан рехъ давамарзава:
Низ малум я вири сирер уьмуьрдин? Мус аялвал кьуьзуьвилиз элкъвезва? Эвел гьинва, гьинва лишан эхирдин? Чун мус физва? Мус элкъвена хквезва?
Философиядин веревирдер шаирди «Гъетери табдач» ктабда ганвай «Лацу шиирар» ва «Терезар» паяра мадни деринарзава:
Са сеферда кӀанзни-такӀанз, Чун лукӀвариз элкъвезва: Аял чӀавуз пачагьарни МетӀералди къекъвезва. Са сеферда пачагьвални Гузва вири ксариз: Халкь кӀватӀ хьана тухудайла, Къуьнераллаз сурариз…
Инсанвилин ва инсанпересвилин темайризни М. Бабаханова датӀана фикир гузва. И месэлаяр, инсанар базардин алакъайриз вегьенвай девирда, иллаки важиблу я. КӀелзавай касдин рикӀик гъалаба кутадай къайдада цӀудралди эсерра шаирди мад ва мад ягь, намус, гъейрат, марифат квадар тавуниз, инсанвал хуьниз эверзава:
Бязибуру ви намусдал хабарсуз, Хуш налук хьиз, намуссузвал вегьезва. Заз инсанар, къизилдихъ хьиз, са юкъуз Намусдихъни тамарзлу жез кичӀезва.
«Заз кичӀезва» Чи уьмуьрар гагь ширин, гагь батин я, Виридалай инсан хьунухь четин Я.«РЕГЬАТ туш»
М. Бабаханован шииратдин са кьетӀенвал мадни къейдун лазим я. Дагъдин гуьзел тӀебиатдиз бахшнавай шиирар ватандихъ, хайи чилихъ галаз алакъалу я. Шаирди и темадин эсерра (абурун кьадар тӀимил туш) чпиз тешпигь авачир поэтикадин алатрикай менфят къачузва:
Сусан кӀвал хьиз, туькӀуьрнава гатун йиф: Гъетер кузва, куькӀуьрнавай эквер хьиз, Гьа са чинар – гьеле ачух тавур киф, ЦӀвелин тарар бурма хьанва цӀвелер хьиз… Са кар пис я: къвез-къвез гатун йиферни Куьруь жезва, лезги рушан кифер ХЬИЗ.«СУСАН кӀвал хьиз…»
Муьгьуьббатдин лирикадани М. Бабаханова вичин гаф лагьанва. «Ракъинин сухта» ктабда ганвай «Вири вун я, кӀаниди» паюна хейлин, са нефесда яратмишнавай ашкъидин чӀалар ганва. Ярдикай раханвай гьар са шиирда ада сад садаз ухшар тушир поэтикадин кьетӀен алатар ишлемишнава. И гафарин къуватдиз са шумуд чешне гъин:
АкӀ авай, зи рикӀ са гьулдан я, Бес вучиз мум хьана цӀразва? Ви цӀару вилер заз – гьейран я – Женнетдиз варар хьиз АКВАЗВА.«ВИ гъилер» Садахъни авач вахъ хьтин вилер, Турар хьиз, хци, цавар хьиз, вили; Даяз я вири дуьньядин гьуьлер, АвуртӀа гекъиг абурун ВИЛИК…«КЪЕ кӀур гуда»…
М. Бабаханован «Муьгьуьббатдин куьче» эсер гуьзет тавур жуьрединди тирдал са шакни алач. Дуьньяда агъзурралди шегьерар ава, а шегьерра вишералди куьчеяр ава, гьар са куьчедиз са нин ятӀани тӀвар ганва, амма муьгьуьббатдин тӀвар ганвай куьче гьелелиг санани авач. Шаирдиз и эсердалди инсаниятдин уьмуьрда ашкъидин гьиссери гьихьтин важиблу чка кьунватӀа, фикир желбиз кӀанзава:
Дугъриданни, гзаф ава куьчеяр, Игитар хьуй бес тежедай кар авач, Амма ингье каталогдин жергеяр – Гьич санани муьгьуьббатдин тӀвар авач.
…Мад хуруда аламатдин цӀай кузва, КӀвачеллачиз катзава зун живедай. За зи рекьиз кӀанивилин тӀвар гузва, Ша захъ галаз муьгьуьббатдин куьчедай…
Шаирдихъ гъвечӀи кӀалубра яратмишнавай эсерарни ава. Абурук муьжуьд, кьуд, кьве, са цӀарцин шиирар акатзава. Гафар кьенятлудаказ ишлемишна яратмишнавай и эсерра, шаирди, чӀехи жанрайрин эсерра хьиз, философиядин, уьмуьрдин жуьреба-жуьре терефриз талукь месэлайриз фикир гузва. Инал муьжуьд цӀарцӀин са шиир гъин:
Дишегьлияр артух яни, итимар? – Суал белки инсан вич кьван къадим я, Алахънава гьисабар кьаз алимар… Гьисабунар вуч герек я, вуч лазим я? Дишегьлийрин пай дуьньядик санбар я! Гьуьжетармир, хъуьреда ван хьайибур: Инсаниятдин дуьз са пай папар я, Муькуь пайни я папари хайибур!
М. Бабахановаз аламатдин кьатӀунар ва фагьумлувал ава. Омар Хаямаз хьиз, адазни чун элкъуьрна кьунвай гьакъикъатдай, адетдин инсанриз акван тийидай, чеб чакай «чуьнуьх» хьанвай рангар ва маса затӀар аквазва, ада абурукай чна гуьзет тийизвай нетижаярни хкудзава. И гафар тестикьарун патал, баянар галачиз, са шумуд чешне гъин:
Мумкинвални, кьуьзуь хьана рекьидай, Аламат я кьиле ацакь тийидай. Тек са рекьяй къвезва чун и дуьньядиз, Агъзур рекьер ава инай хъфидай.
Кьве цӀарцӀин шиирра М. Бабаханова дуьньядикай, уьмуьрдикай, эхиратдикай веревирдер ийизва. И жанрадин кьилин тӀалабун - гьар са цӀарцӀе акьалтӀай фикир ва дерин мана хьун я. Шаирди и тӀалабун тамамдиз ва устадвилелди кьилиз акъуднава:
Вахтунилай къуватлу хьун мумкин туш. Куьз лагьайтӀа, вахт садрани секин туш.
Виридан мурадар цавар я – Виридан кьисметар накьвар я…
Са цӀарцӀин чӀаларани шаирди инсанрив фикириз тазва, абур са гьихьтин ятӀани хиялрик кутазва Чилин шардихъ шал гала.
* * * Гьар са дишегьли гьелелиг секинзавай Везувий я. * * * Дишегьлияр чи кьвед лагьай пай ятӀа, амчи хъсан пай я. * * * ЦӀай чилел жеда, гум – цава. * * * ЧӀехи дапӀарни гъвечӀи куьлегдал ахъайда.
М. Бабаханова гьикӀ ятӀани лагьанай: «Зун гъвечӀи халкьдин шаир я - заз гъвечӀи шаир жедай ихтияр авач». КӀелдайбуру, эдебиятдал, шииратдал рикӀ алайбуру, чи критикади адан ктабриз гайи къиметрай аквазвайвал, Майрудин Бабаханов, шаксуз, чӀехи шаир, чӀалан магьир устад я. Ада, тади квачиз, шиирдилай шиирдал, ктабдилай ктабдал,вичин устадвал хкажиз, вилик камар къачузва, лезги шиират цӀийи-цӀийи поэтикадин алатралди, дерин фикирралди мадни девлетлу ийизва. М. Бабаханова, халисан шаирди хьиз, К. Меликан, Кь. Саидан, Е. Эминан, С. Сулейманан, А. Саидован, А. Алеман баркаллу рехъ давамарзава. Яратмишунрин чагъинда авай женгчи шаирдихъ вичи кьунвай рекье къуй мадни зурба агалкьунар хьурай.
Къадирлувал – им инсандин виридалайни важиблу ва къени ерийрикай сад я. Ам ягь-намусдихъ галаз къакъудиз тежервал алакъалу я. Лугьун хьи, инсандин инсанвал ва адан дережа къалурзавай ери я. Гьинай къачузва инсанди ихьтин ери? Гьинал кьван адавай ам хуьз ва артмишиз жезва, гьинал кьван ам адан уьмуьрдиз акъакьзава ва бес жезва?.. Тамам философиядин трактат кхьиниз лайих авай тема я, лагьайтӀа, чун ягъалмиш жедач. Куьрелди рахун хьайитӀа, амай ерияр хьиз, къадирлувални ивидик, чандик кваз кӀанда. Имни акӀ лагьай чӀал я хьи, дидедин бедендик кумаз, ам инсандин руьгьда ва ивида гьатзава, ахпа вири уьмуьрда абурун къуллугъда акъваззава. Къадирлувал къалурун са акьван четин кар туш. Чилел алаз акур фан кӀус къачуна къушраз аквадай, я туш гьайвандин кӀуф агакьдай чкадал эцигунни къадирлувилин лишан я. ДИДЕ-БУБАДИЗ ферли велед хьунни, мукьва-кьиливал, яр-дуствал хуьз алакьунни къадирлувиливай я. Ватандин, халкьдин виликни буржар ада ийиз анжах къадирлу инсанрилай алакьда. Зи хуьре, КӀеледал, Керим лугьудай касдикай гзаф рахадай. Гьеле аял чӀавуз чаз адакай мягьтелардай хьтин ихтилатар ван жедай. Ахпа, амал чир хьанвай, бязи крарин гъавурда акьаз эгечӀнавай гадаяр яз, Агьед Агъаева гьазурна 1960-йисуз чапдай акъатай «Етим Эмин» ктаб кӀелдайла, чи хуьруьнви Кериман тӀвар чаз анайни акунай. Вич, Етим Эминан ирс кӀватӀунал ва ахтармишунал машгъул жезваз, ЯркӀи магьалдин гзаф хуьрера хьана, чехи шаир чидай, акур инсанар амайвиляй, абурухъ галаз, гьа гьисабдай яз Керимахъ галазни, ихтилат-суьгьбет авур алимди ктабдин сифте гафуна кхьизвай хьи, залан начагъвилик кваз Дербент шегьердин азарханада авай Эмин Ялцугърал хкайди кӀелеви Керим тир… Гила, жуван яшарин кьакьанда, кӀанзни-такӀанзни вилик суалар акъваззава: Вучиз..? Ялцугъви Эмин кӀелеви Керимал гьикӀ аватнай?.. Дугъриданни, вучиз Керима и кар авунай? Заз чиз, къадирлу инсан тирвиляй! Садбуруз чӀуру азар квай хва, стха, муькуьбуруз талукьбуру яб тагузвай хуьруьнви тир Эмин а девирдин пайдах гвай шаирни тир эхир. Керимаз икӀ тирди чизвай, адаз Эминан кардин зурбавал, гележег патал адан метлеблувал субут тир. Гьавиляй Керим адан къайгъуда хьана. Къадирсузвал къалурзавайбурун хъиляй вичин къадирлувал къалурна ва чешне яз туна.
19-асирдин 80-йисара ам жегьил-жаван тир. Эгер зун гъалатӀ туштӀа, Керим Ватандин ЧӀехи дяве хьана алатай кьве йисалай рагьметдиз фейиди я. Къадирлувилиз яшар, дережаяр чидач, ам, ягь-намус хьиз, я жеда инсандихъ, я жедач… Ам тӀвар раиж авун, жуван ад акъудун патал ишлемишиз жедай такьат туш. Ам инсанди рикӀин сидкьидай ийидай, гьавиляй адал аферин ва баркала гъидай кар я. Тапан, къалп къадирлувал гьасятда ашкара жеда, ада инсандал анжах айиб гъида… Зун 15 йисуз Дагтелерадиокомитетда кӀвалах авур кас я. Радиодин фонотекада агъзурралди гьисабиз жедай архив авайди тир. Чидач, адан кьисмет гьихьтинди хьанатӀа, амма гзаф кьадар лезги макьамар ва манияр ван хквезмач, радиофондунани абур амай хьтинди туш. Амма гьина абур аматӀа, гзафбуруз чизва – Майрудин Бабаханован архивда. Радиода гьакьван йисара кӀвалах авур зазни жуван рикӀ алай Ражаб Сафарован, Гьабибулагь Мансурован, Тарлан Мамедован, Рагьимат Гьажиевадин, Суьлгьуьят Гьажиевадин, Тават Темирхановадин ва гзаф маса манидаррин манияр алай дискар Майрудина багъишна. Майрудин масадбурухъ авачир ва садрани тежер, гзафбурун гьич рикӀелни текъвезвай зурба хазинадин ирс-сагьиб я. Ана хайи чӀалаз, культурадиз ва искусстводиз хас тир гзаф аманатар ава… Майрудин Бабаханов лап хъсан шаир тирди милли шииратдал рикӀ алайбуруз фадлай чизва. Амма адан уьмуьрдин ихьтин терефар виридаз ашкара туш. Гьавиляй абурукай рахун важиблу я. Вични уьмуьрдин 60 йис тамам хьана нетижаяр кьаз эгечӀнавай чӀавуз. Къадирлувал, заз чиз, яратмишзавай кас патал иллаки къиметлу ери я. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ эсеррин куьмекдалди адакай гзаф масабурузни пай акъатзава. Са шумуд йис вилик Майрудина мад са карда вичин къадирлувал къалурна.1996-йисуз, СтӀал Сулейманан райондикай телевизионный фильм гьазурзавай чӀавуз, чун Етим Эминан уьмуьр фейи, амма алатай асирдин 60-йисарилай агьалияр амачир Ялцугърин хуьре хьанай. Шаир кучуднавай чкадикай рахайла, чаз там акьалтнавай куьгьне сурар къалурнай. Къекъуьнар гзаф хьанайтӀани, хуьруьн агъсакъал, ина вичин мал-лапаг хуьзвай Сулейман лугьудай касди Эминан сур алай чка тайиндаказ къалурнай. Жагъур хъувур Эминан сурухъ а чӀавуз цицӀеви Амаханов Эмирбеген, вичин ивидани къадирлувилин чим авай касдин, куьмек галаз чна устӀарди гьазурнавай къван янай. Къван, хъуьтуьл лацадинди хьуниз килигна ва хъуьтӀериз яд кужумиз, аязри кьаз акуна, чӀур хьанвай. Гьавиляй ам дегишарун лазим къвезвай. Нубатдин сеферда Кьасумхуьрел мугьманда аваз хьайи ацукьун-къарагъунал и ихтилат КВАТНАЙ.-ЧНА анихъ Хъукьварин лап кӀеви къван яда,- лагьанай Майрудина. Къадирлу хци лагьай гаф кардалди субутна. Ихтилат хьана са йис кьванни алатнач - Кьасумхуьруьн цӀийи муькъуьн хъуьче кӀвалахзавай
устӀардиз заказ авур ва адани пара хъсандиз туькӀуьрай Хъукьварин къван Эминан сурун кьилихъ гзаф кьадар мугьманарни галаз хъфена ахкӀурнай. Гуьгъуьнин йисуз аферин алай касди, вич хьтин къадирлу инсанар галаз, Эминан сурал, лезгияр яшамиш жезвай вири чилерилай гъанвай накьварни вегьена, гуьмбет туькӀуьрнай. Адалай инихъ гадарнавай Ялцугъа къадирлу инсанрин гъил ва вил галай сур-гуьмбет зияратдиз элкъвенва… Гьар нелай хьайитӀани алакьдани ихьтин кар? Ваъ! Чаз гьеле вичин хайи бубадин, дидедин сурун кьилихъ къван ягъиз тежезвай къадирсузарни такваз туш… Заз са шумуд йис вилик жувани ва жувазни гьуьрметзавай са касди чин кьун тавуна са туьмбуьгь авуна. Ихтилат адалай вилик ноябрдин вацра Цмурдал шад мярекатар къурмишна ачухай Алибег Фатагьован скульптурный памятникдикай ФИЗВАЙ.-АМ рикӀел атай, тешкилай касдикай санани са гафни лугьузвач,-гьайифар гваз раханай сад чахъ ГАЛАЗ.-МАЙРУДИНАКАЙ лагь,- ачухарнай за тӀвар такьаз вичикай рахазвай кас вуж ЯТӀА…-ЭХЬ!- шад хьанай гьайифар гвайдаз. Дугъриданни, кӀвал эцигай каца ракӀарихъ галамукьун – им гьакӀан мисал туш. Са и дуьшуьшда ваъ, адет я чи уьмуьрдин. Майрудинани вичин чалишмишвилер, тӀвар кьурай, ад акъатрай лагьана, ийизвайди туш. Ам адан къадирлувилин игьтияж ва истемишун я. Чизвайбуруз чизва а кар, течирбурувай чириз жеда. Амма са кардал шак алач, тухвай мярекатар, рахай гафар ва абурун иесияр – вири къенин йикъав гумукьда, пака, лагьайтӀа, майдандиз Майрудинан тӀвар акъатда. МУКЬВА-КЬИЛИЯР экечӀ тийизвай крарик ам экечӀайвиляй… Амай гзафбурулай тафаватлу яз, и крар рикӀел атайвиляй ва тешкилайвиляй… Куьрелди, вичин къадирлувиляй… КӀелеви Кериман тӀвар хьиз… Аллагьди вичи хуьрай къадирлу инсанар!.. Чи виридан дуст ва халкьдин къадирлу хва Майрудин Бабахановни!..«Самур» ва «Кард» журналрин редакцияди ваз 60 йисан юбилей рикӀин сидкьидай мубаракзава, гьуьрметлу шаир, къадирлу инсан!
ХЪУЬТӀУЬН РЕХЪ Къаю гузва къив, Къвазва къалин жив, Ацукьзава къуьнерал. Лацу хьанва чил, Хкаж жезвач кьил, Нагъв акьалтиз вилерал. Кьуд пад са тегьер, Чир жезмач рекьер, Алатунни мумкин я. Вегьей кӀвач вилик КкӀизвач чилик, Къекъвез жезвач – четин я. Къерехра тарар, Живедин парар КӀула кьуна чӀаганва. Жергеда аваз, Физ гьазур яргъаз, Абур гуя акӀанва. Аквазвач дагълар: Живедин баргъар Чи арада гьатнава. Чан алай бенде Гьалтнавач гьеле, ТӀурфандихъай катнава. ЭкъечӀай рекьиз, Авай зун мекьиз, Чими жезва къвердивай: Дидедин патав Багъри тир къулав Гьар кам мукьув жердивай. Вад йисан къене Сифте яз им къе Зун ватандиз хъфизва. Ингье хайи хуьр, Уьтери жез чир, Вилера зи АКӀИЗВА......ТАНИШ, вердиш рак, Гьелбетда, квач хак. Ачухзава явашдиз. Акуна – диде: Пичинин кӀане КӀар язава лавашдиз. Къарагъна бирдан Кьуна зи гардан, Ам акъатна шехьзава. Сифте сеферда Ихьтин тегьерда За жува жув негьзава.– Гъил къачу, диде… Авачир вяде, – Зи гафари ванзамач.– Аллагьдиз шукур, Садра вун ахкур, Мад заз затӀни кӀанзамач...
* * * ЦӀийиз кутунвай еке хуьруьн кьилихъ сурар гала. Ина са ирид-муьжуьд сур ава. И сурар гьеле, халкьди лугьурвал, «къванцин бахчадиз» элкъвез агакьнавач. Мукьвара арадиз атанвай, винелай вегьенвай ругни ацукь тавунвай цӀийи сурун кьилихъ, чӀулав портфель кӀвачерив агудна кьуна, жегьил кас акъвазнава. Ада сифте, гъилерин кьве капашни чинин къаншарда кьуна, дуьа кӀелна, ахпа, цуквал ацукьна, сурун накьварилай кап алтадна. Жегьилдин вилерилай вичизни хабар авачиз накъвар къвезва. Адан фикирар са шумуд йисарин вилик хъфизва. Аквар гьаларай, и сурук квай кас адан багъри я, ам адаз лап хъсан чидай...
ЯркӀи магьалда и гатфар пис атанвачир. Адет яз, апрелдиз чуьлда гьайванар патал артух алаф жедач, вучиз лагьайтӀа хъуьтӀуьз къвайи яцӀу живер, гатфар алукьайла, мартдин вацра цӀраз башамишайла, чили гьелелиг мекьивал хуьз амукьда. И мекьивили къацу векь винел акъуддач. ЯркӀар лап кьакьан дагъларин туьшда ва я тахьайтӀа, абурун къужахда авачтӀани, ина тӀебиат мишекъат туштӀани, бязи йисара, яркӀивийри чпи лугьурвал, хъуьтӀуь вичин «женжелвилер» къалурда. Къаварилай йирфералди вегьенвай, цуьруьгъуьлралди кягънавай живер, гатфар алукьуникди, хуьрерин куьчейрай селлер хьана авахьда ва, адет тирвал, гьар са хуьруьн кьилихъай ва я патавай авахьзавай вацӀук, кӀамук акахьда. Абур, вацӀарни кӀамар, каф кьилеллаз, агъадихъ, Каспийдихъ, уьтмиш жеда, налугьуди абурун девлет, хазина ва гьатда женнетни гьана ава. Белки абурун кьисмет гьакӀ я жеди... Абур тахьайтӀа, гьуьлни кьурада, гьуьл тахьайтӀа-дагъларни Эхь, абур патал гьуьл вири я, амма Инсан!
Агъсакъалрин гафаралди, эхиримжи вахтара им сад лагьай дуьшуьш тир. Йигинрин хуьруьн вилик квай ягъв тамам михьиз пешери кьунвай. ТӀебиатди вичин гуьзел мумкинвилер вири инсанрал агакьарзавай. Гьавада авай михьивал нефес къачузвай гьар са касдин жигерриз регьятдаказ гьахьзавай ва кьейидал чан хкидай хьтин и гьавади инсанрик еке гьевес, викӀегьвал кутазвай. Гьавиляй вичин яшар кьудкъадалай алатнавай Бачар, «хъуьтӀуьн магъара» гадарна, кьве мертебадин кӀвалерин айвандик, кӀаник кьвечӀиларнавай кавални кутуна, къатканвай. Нехирдай хтанвай малари чпин «атир» хуьруьн куьчейра михьиз чукӀурнавай и береда гурарай винелди, гъиле дидеди каликай ацанвай нек авай сарлинжни аваз, юкьван буйдин, спел-чуру гьелелиг хъиткьин тахьанвай жегьил гада хкаж хьана. Адан гуьгъуьнал хуруган метӀерилай инихъ кӀватӀнавай яшлу дишегьли алай. – Ассаламалейкум, буба! – рахазва жегьил. (дах, тха ва масабур Бачаран кӀвале кьабулнавай кӀалубар тушир. Вирибуруз Бачар буба тир) – КЕФ-ГЬАЛ гьикӀ я? Ви кефияр артух авачир хьиз аквазва хьи заз? – са тӀимил кьван кичӀни регъуьвал квай сесиналди хабар кьуна жегьилди. – Белки ви кефи хайи кас аватӀа гьа? – Са жуьредин айгьам кваз рахазва хва. Ада, белки, вичин жегьил рикӀикай хабар кьазвай жеди. Ам бубадин патав агатзава, яшари хъуьтуьларна гъуьргъуь авунвай гъилер, вичин кьве гъилив кьуна, пӀузарар гъилин далудив агудзава. Гила ада гьисс авуна хьи, бубадин гъилер са вад йис идалай вилик ихьтинбур тушир-гила абурун хам кьелечӀ ва назик хьанва. – Хъсан я, Аллагьдиз агъзурбура шукур хьурай зал чан аламайди. – Вун вучиз геж хьана къе? – са артух гьяз авачиз хьиз жузазва Бачара, – кьуьнтӀек квай хъуьцуьган дуьзар хъийиз-хъийиз. – Къе киш югъ я кьван? – Зун дехьне фад хтанвайди я, ба, дидеди данадин гуьгъуьниз ракъурнай. Зун хтайла, вун ахварин хиялдиз фенвай. – Жагъанани дана? – А хайратдик чӀуру хесет ква-е, – галачир уьгьуь язва бубади. – Эхь, жагъана. Дидеди кални ацана. За кални дана тӀунарал кутӀунни авунва. Кьуьзека, разивилин лишан яз, кьил юзурна. – За квез нянин тӀуьн вуч гьазурда? – суал гваз айвандик атана Исми, яшар хьанвай, чина берекат авай, амма акунриз са акьван абурар алачир дишегьли. Белки ам абурлу яз амукьдай жеди, амма аял чӀавуз галукьай цӀегьерин азарди вичин гелер Исмидин чинал тунвай. – Давугъа ийидани, тахьайтӀа хинкӀар? – хъуьрезва диде, вичин хциз килигиз. Налугьуди, им адаз сад лагьай сефер я аквазвайди. Къунши хуьруьн мектебдин интернатда кӀелзавай велед гьафтеда садра, гьамни киш юкъуз, хтана кӀвале акун Бачаранни Исмидин рикӀерин эрзиманвал тир. Вучиз жедач кьван-авай са эркек велед… – Ви рикӀиз вуч кӀан ятӀа, гьам ая, къари, – анжах зи «сараривай» жакьваз жедай шейъ хьурай, – сарар амачир сив ахъайна Бачара, са жизви хъуьуьруьн квай сес акъудуналди – Белки зани са тӀур къачун. Ада гила мад са сеферда хъуьцуьгандин кӀаник кавалдин хел кухтун хъувуна ва чин вичин кайваниди цӀай кутазвай къул галай патахъ элкъуьрна. Садлагьана рагъдандихъ элкъвенвай и береда хуьруьн дереда къариба ван гьатна. Ам гьинай къвезватӀа ва куь арадал гъизватӀа тайинариз хьун мумкин тушир. Гьаятда авай Ругъвац, тум кьвехве туна, инихъ-анихъ катиз башла-
мишна, тӀунарал кутӀуннавай маларик къалабулух акатна. Им я гьарайдин ван тушир, я кукӀун-чухунин ван тушир. Са гьинай ятӀани чилин кӀаниикай къвезвай ам вацӀун дере кьуна винелди, Ярар дагъ галай патахъди, физвайди хьиз аквазвай. Ванцихъ галаз санал мусибатдин шикил арадал атана: кӀвалерин цлар и пата, а пата акьуна, къавариз вегьенвай чукьванрин кьилер цлара гьатиз-акъатиз башламишна. Къавари, цлари ахьтин жакьракьар авуна хьи, налугьуди, кварквацӀар авай вацӀун кьеряй цепер алай зурба тракторар физва. И аламатар вири са куьруь легьзейра кьиле физвай. Белки садан фикирдизни къведачир жеди им залзала тирди, эгер агъа мягьледа авай Сеферан кӀвалин цал ацахьначиртӀа. Гьакъикъатдани адан кӀвалин юкь виридаз аквадайвал дуьздал хьанвай-цал амачр, амма дарамат амукьнавай. Икьван гагьда айвандин муртӀа кӀвачер куьче галай патахъ яргъи авуна къатканвай Бачара гьасятда, алай чкадилай гадар хьана, кьил куьчедихъ элкъуьрна. – Залзала я, – биши ван акъатна адан сивяй, – къарагъ, ката! Амма катдай мумкинвал садахъни хьаначир, вучиз лагьайтӀа вири и вакъиаяр са лап куьруь легьзейра кьиле фенай. А вакъиайрикай фикирдай, абур аннамишдай, абурай кьил акъуддай вахт авачир. И арада жегьил Мирзедин кьилиз атайди са фикир тир: гьинвачтӀани кӀвалин къавалай къуншидин гьаятдиз хьрак кудай цӀамар хкай машин фена. Им хьунухь мумкин карни тир, вучиз лагьайтӀа гуьнедин чинал эцигнавай кӀвалерин кьакьан къавар кьулухъ галай кӀвалерин гьаятрихъ галаз сад хьтин майданра авай. Идалайни гъейри, къе данадин суракьда авайла, Мирзедиз акунай хьи, къунши Адиширин машиндаваз цӀамар хкиз Вини ягъвак фенай. Садлагьана хуьре гьатай чалпачух гьакӀ садлагьана куьтягьни хьана, амма куьчейриз акъатнавай инсанар секин жезвачир. ИНАЛ-АНАЛ кӀватӀ хьанвай абуру вирида ийизвай ихтилатар гьа садбур тир: гьикӀ дереда ван гьатнайтӀа, гьикӀ малари, кӀвалин къушари къал къачунайтӀа, гьикӀ кӀвалерин дараматриз хасаратвал ганатӀа ва масабур. Мирзедин кьиле маса фикир гьатнавай: икӀ, кӀвачерик такьат кумачир, алай чкадилай къарагъ техжезмай бубадиз кьил куьчедихъ элкъведайвал гадар жедай къуват гьинай атанатӀа? Ам кичӀевили ганвай къуват яз гьисабзавай жегьилди вичин фикирдай. – Вуна кьил куьчедихъ вучиз элкъуьрнай, я буба? – суалнай ада, Аллагьдиз дуьаяр ийизвай диде секин хьайидалай кьулухъ. – Ваз кичӀе хьанайни? (ам кичӀе жедайбурукай туш эхир – са фикир мад фенай гьа арада гададин рикӀяй). – Ваъ. КӀвалер чкайтӀа, зи мейит аникай хкудун патал ваз регьят хьурай лагьана авур кар тир, – атӀай жаваб гана кьуьзека ва, кьил хкаж хъувуна, куьчеда физвай гъулгъуладай кьил акъудиз алахъна ам. Ихьтин жаваб хци гуьзлемишнавачир. Адан фикирдай, вичин буба Бачар такьатсуз хьанвай, фикирарни терхеба хьанвай са кьуьзек я, гуя бубадин рикӀел са затӀни, са карни аламач. Амма икӀ тушир… Бачаран буба Шабан лежбер итим тир. Адахъ къад рипе техил цадай никӀер, мал-къара патал векьер ядай уьруьшар, гьатта са шумуд кӀерец тарни кваз авай. Вичин вил вичел алай итим тир ам. ГАЛАЗ-ГАЛАЗ хайи вад велед (пуд хвани кьве руш) Наргизаз туна, вич рагьметдиз фенай ам. Бедбахтвилин дуьшуьшдикди. Гамишар квай арабадин хиве ацукьна ратӀарал вичин никӀяй гвенвай цуьлер хкизвай Шабан арабани галаз зурба дагьардиз аватнай. Са гамишни Шабан къутармишиз хьаначир. Бачаран гьа вахтунда цӀипуд йис тир. Гила кӀвалин къайгъуяр хендеда хьанвай Наргизанни чӀехи хва Бачаран хиве
гьатнай. Цанни цадай дидедини хци санал, векьерни ядай, тамай кӀарасарни гъидай, са гафуналди, кӀвалин кеспийрин сифтедай са пай, ахпа вири Бачаран хиве гьатнавай. Яц жедай дана гъвечӀизамаз чир жеда лагьайвал, ада вичин алакьунар къалурнай. Хъсан буй-бухах, мягькем сагъламвал, тӀарам акунар аваз чӀехи хьайи жегьил хуьре виридан гъилерал хьанай, иллаки рушарин майилар адаз гзаф авай. Къилихрал гьалтайла, ам туьнт тир, чарадан ягьанат кьабулдачир, я вичини чарадакай ягьанат ийидачир, я ажиз ксарин кефинани эцягъиз тадачир.
И залзалади ЯркӀи магьалдин вири къамат ва инсанрин фикирар дегишарна. Йигинрин хуьре хасаратвал тахьай дараматар лап тӀимил амай, чебни лап эхирдай эцигай цӀийибур. Бачаран кӀвалер, лагьайтӀа, яшамиш жедай тегьерда амачир. Шабанан чӀехи буба Дадаша эцигнавай и дарамат хуьре вирида виле къачунвай дарамат тир, вучиз лагьайтӀа ам хуьруьн юкьвал, мискӀиндин патав гвай. Идалайни гъейри кӀвалерин вилик еке гьаят квай. Хтай мал-къара хъиядай ва секинардай вири мумкинвилер авай и дараматдихъ. Хуьруьз атай мугьман-итим гзафни-гзаф и кӀвалелай алахьдай. Гила и бедбахтвилин дуьшуьшдикди хьанвай кьван зарар акурла, Бачаран зегьле фенвай. ГьакӀни яшарикди ламу жезвай вилерал накъвар акьалтна адан. КӀвалерин цлар михьиз хана, гъилер фидай хьтин араяр хьанвай, къавуз вегьенвай запагъар, кӀвалин чилерал рукварни галаз аватнавай. Адан вилериз аквазвайди мусибатдин шикилар тир. Вич дидедиз хайи ва чӀехи хьайи дарамат са легьзеда ихьтин гьалдиз атун кьуьзекан рикӀивай эхиз жезвачир. – Алад, фена атӀа мягьледа авай Агьмед галаз хъша, – лагьана бубади пака экуьнахъ Мирзедиз. – Татана акъваз тавурай, ам заз кӀевелай герек я. Агьмед Бачаралай са тӀимил кьван яшариз гъвечӀи тир. Адан саки вири уьмуьр Бакуда нафтадин мяденра акъатнай. Залан кӀвалахдин нетижа яз, адан юкь какур хьанвай. Гьавиляй гъиле гьамиша кӀекӀец кьуниз мажбур тир. ЯтӀани Агьмед зирингдиз къекъведай, вилерин хцивал квахьнавачир, гъилерани вижевай гуж амай. Жегьил чӀавара ам гзаф гужлуди тир лугьудай жемятди. Гьаниз килигна адаз Келче лугьудай лакӀабни ганвай. Бакудиз атай гьар са касдиз фу-къафун, ксудай чка гудай ва кӀвалах-кеспи жагъурун патал вичелай алакьдай куьмекарни ийидай. Пара мерд кас тир и Агьмед. КӀекӀец акӀуриз-акӀуриз гурарай винелди атай Агьмед акурла, къатканвай Бачар кавалдал ацукьна. – Яда, им вуч завал хьана чаз Худади гайиди? – Ихьтин мусибатар жедани? – са жизви кӀевиз хьиз рахазва Агьмед, вичин лацу сарар къалуриз. – Бязибурун угърашвилериз ганвай жаза хьиз я заз ибур. Ада Бачаран гъил кьуна ва са кьадар вахтунда ам юзуриз хьана. – Хъуьцуьган гъваш, – эмирна бубади хциз. – Ваз аквазвачни мугьман атанвайди? – Хъуьцуьган герек туш, бала, са куьсруь гъваш. – И какур юкь гваз завай хъуьцуьгандал ацукьиз жедач валлагь, Бачар. – А ваз акур Келче амач. Кеченаз жезва яваш-яваш, – са жизви хъверна ада. Мирзедин рикӀяй хиял фена: яраб вучиз бубадиз сарар амачтӀа? Бес Агьмед халудин сарар вири сагъ я хьи. Гуьгъуьнай жегьилди кьатӀайвал, абур акъудиз-хутадай сарар тир. КЕФ-ГЬАЛ сада-садавай жузурдалай кьулухъ мад ихтилатар накьан залзаладикай аватна. Хуьре инсанриз хасаратвилер хьанвачир, амма дарматриз зиянар ганвай. ЦӀий-
из эцигнавай кӀвалер квачиз амайбурун гзаф цлар ханвай. ЯтӀани жемятдин вазир еке тир, иллаки кӀвалериз са зиянни тахьанвайбурун.– Ажеб инсанар авачни, я къадаш, – рахазва Агьмед, – цӀийи мягьледа авай Пиреди сенфиз вичин кӀвалерин цларилай, инлай-анлай сувагъар алудна, хъиткьерар гъанвалда. – Вучиз? Адан кӀвалер цӀийибур туширни? – мягьтел хьана Бачар. – ЦӀийибур хьурай тӀун. Ваз Пире тийижир кас яни? Сана кьиф кьейитӀа, дуркӀунар гьадаз кӀанда. Гьат тавуртӀа, ам рикӀ хъиткьинна, кьиникь мумкин я. – Гила адаз вуч зегьримар кӀанзава, я Агьмед?– Вун са куьнинни гъавурда авач, якъадаш. Дараматриз хьанвай зиянар ахтармишиз меркездай комисса къведа, ахтар кхьида ва гьа ахтарин бинедаллаз хьанвай зиянрин кьадар пул жемятдив вахкун хъийида. Яргъал йисара патарал хьуниз килигна Агьмед ихьтин крарин гъавурда авай. – АкӀ хьайила, зи кӀвалеризни пул хкведа ман? – Бачар суьгьбетчидин чиниз дикъетдивди килигна. – Чидач ман, чун хьтин кьеркьешар саймишдатӀа. Дуьнья Пире хьтин, раб кутаз, риб хукудзавай гьарамзадайринди хьанва, дуст кас. Мад ваз чизва хьи, абуру физвай балкӀандикай як атӀуда. – Ам вичин буба ТӀилиман нерин хиляй аватнавайди я, ламраз туьш хьайиди. (и гафар Бачара себ гунин эвезда ишлемишдай). – ТӀилимни гьакӀ тушни? – Емиш вич алай таравай яргъаз аватдач лугьудачни? Пирени гьакӀ я, сес яваш хьана Агьмедан, сив кьукьунна, ва хиялриз фена ам. Ништа квекай фикирзавайтӀа ада и арада. Агьмед фу-къафун авай ленгер гваз атай Исмиди хиялрикай хукудна. И яшлу дишегьли пакамалай кьулухъ авур кӀвалахри амандай вегьенвай: къаварай аватнавай акъунар, запагърин кӀусар, рукар ада вири михьна, гадади абур дараматдай акъудиз гадарна. Вири хуьруьк зурба гьерекат квай. Ина кардик квачир са касни аквадачир, гьатта аяларни кваз. ФУ-ЗАТӀ тӀуьрдалай кьулухъ Бачара лагьана: «Я Агьмед, инжиклу жемир. Фена кӀвалерин къене патариз килиг. Завай къарагъиз тежезвайди мад ваз чизва кьван. Ина яшамиш хьун патал са бубат мумкинвал аватӀа тайинра. Агьмед къарагъна, гадади ам кӀвалер къалуриз тухвана. Гьи кӀвализ фейитӀани, Агьмедаз аквазвайди зегьле тухудай хьтин шикилар тир. – Я-Я-Я-ИБУР вуч мусибатар я аквазвайбур? – лугьуз, мягьтел жезвай ам. – Ибур ацахь тавуна гьикӀ амукьна гьа, я Аллагь! – кьил элкъуьрзава ада. – Ваъ, якъадаш Бачар, – лагьана Агьмеда кьуьзуьдан патав хтайла, – ина яшамиш хьун гьана амукьрай, са декьикьада ацукьунни хаталу я. – Бес вучда, я Келче? (а кас вичин лакӀабдихъ вердиш хьанвай, амма какатай нивай хьайитӀани адаз икӀ лугьуз жедачир). – Жувавай кӀвачер акӀуриз жезмайтӀа, за са серенжем кьабулдай, жезмач. Им ваз чизва. Иданни чӀарпад къенема-вилеради хва къалурна иесди. – Зи кенефдин кьил квахьнава, вучдатӀа чизмач валлагь, дуст кас, ийир-тийир хьанва. Гилани, гьамиша хьиз, Агьмеда вичин мердвал къалурна: са декьикьадани чашвиш тахьана, лагьана ада: Яда, вуна жуван рикӀиз акьван гужар гумир. Бес чун квез я? Ихьтин четин къузни куьмек гуз тежедайла, чакай вучзавайди я? КӀвалер захъ са хуьруьз бес жедайбур авачни. Анра зи вуж яшамиш жезва? Зунни гада, амайбур вири Бакуда ама кьван. Имни зи Шагьаз стха жеда, – кьилин ишарадалди Мирзе къалурна ада.
Гьакъикъатдани Агьмедахъ галаз санал са гъвечӀи хва Шагь яшамиш жезвай. Амни Мирзедилай пуд йисан гъвечӀи тир. Агьмедан паб Шамси рагьметдиз фейила, шегьерлай хтай хвани руш, диде сурун-кьулун авуна хъфейбур, мад хуьруьз хутун хъувуначир. Гьавиляй Агьмеда гъвечӀи хва галаз са гьал кьил акъудзавай. Дустунин гафарин ван хьайила, Бачараз вири дуьнья вичиз гайиди хьиз хьанвай, адан рикӀикай гар кӀвхьзавай. Жечни бес, ихьтин, жув кӀеве гьатайла, куьмек гудай ксар лап тек-туьк жеда. Дуст жув кӀеве гьатайла чир жеда, – фикирзавай ада вичин рикӀяй.
Пуд йикъалай Бачаран кӀвалин вилик колхоздин машин атана. КЪУНИ-КЪУНШИЙРИ, мукьвабуру кӀвалин инжинас адаз экьяна, анжах бубайрилай амай зурба тапусар, техил твадай кӀатӀар квачиз. Абуруз ахьтин лазимвал амачир. Тапус ва кӀатӀар ацӀудай кьадар техилар гьинай къведай, авайди цадай са ник тирла, вични колхозди ганвай яхцӀур сотих. Агьмедан кӀвалерин варцел кьван машиндивай физ жезвачир, вучиз лагьайтӀа куьче дар тир. Кабинада Бачар ацукьнавай. Исмидивайни Агьмедавай ам анай акъудиз жезвачир. Мирзе мектебда авай. Куьчедай атай Ансараз и кар акуна ва ам гьасятда куьмекдиз атана. Чанда хъсан такьат авай и жегьил итимди (ам Бачаран яргъал мукьвабурукай жезвай) кьуьзек мукъаятдаказ кабинадай акъудна ва вичин кӀулаз хкажна. Гила Ансара хзан куьч жезвай дараматдихъ камар къачуна. – СатӀ, ламраз туьш хьайиди, а ви гъил хуьх, заз тӀарзава гьа, – кӀевиз лугьузва Бачара вичин «улакьдиз», тахьайтӀа за и гъиле авай кӀекӀец ви кьилелай чӀугвада гьа! Лугьумир кьван, Ансара кӀула авай кьуьзуьдан яцӀу якӀарай жакӀумар акъудзавай. – Гигин тӀвал зи юрфарал алцумдайла хъсан тирни? Гила жувани эха, – хъуьрез-хъуьрез, макьам галачиз хкадардай кьуьл ийизва Ансара, Бачарни кӀулаваз. – Хъсан кар яни масадаз тӀарвал гун? Ансара вахчузвайди зарафатдин кьисас тир. Гьакъикъатдани са къад йис идалай кьулухъ яшлу лежбер Бачар, маса лежберарни галаз, яцарин алерарни гваз, колхоздин малариз гудай векьер хкиз, дагъдиз фенай. Им йигинвийриз адет хьанвай кар тир. Гатуз яна гьазурнавай векьер абуру марквара твадай ва ахпа, хъуьтӀуьз яцӀу живер къвайила, хуьруьн фермадал хкидай. Дагъда векьер алерриз экьядайла, Бачара галайбуруз лугьуда: «Килиг, са кӀусни тади къачумир, векьер алаз хьиз экьягъа, цӀилер хъсандиз чӀугу, викӀин кӀарар, хивецӀилар ахтармиша. Рехъ яргъал я, яцарин виликай яхъ, тахьайтӀа абуру чин квай чкадай кьилел чӀугвада. Вирида алерар экьяна куьтягьдалди садан яцарни алай чкадилай юзадач». Амма галай кьвед-пуд «кьамаца» яшлу лежбердин гафар кваз кьуначир. ТАДИЗ-ТАДИЗ векьер экьяна, цӀилерни бегьем тӀарамар тавуна, абур, галай юлдашарни туна, рекье гьатнай. И кардик кьил кутурди Ансар тир кьван. Бачараз и кар чир хьанвай. Гуьгъуьнлай хтана агакьай Бачараз ва муькуь юлдашриз акуна хьи, МичӀи кӀамун къекъуьндал Ансаран алерар ярх хьанва, векьерни чкӀанва. Векьерин чӀехи пай къузадай авахьна лап кӀаниз фенва, абур винелди ахкъуд хъийидай мумкинвални авач. Бачараз лап зурбаз хъел атана. Ихьтин вахтара адан чене зурзадай. Эхиз хьанач яшлу лежбердивай: вичин гъиле авай яцар гьалзавай гигин тӀвал са пуд-кьуд
сеферда Ансаран юрфара тунай ада. Гила, вичин серфе акатайла, жакӀумар акъудун Ансара вахчузвай «кьисас» тир. Агьмедан кӀвалерин дарамат зурбади тир: кьуд патахъай элкъвена ягъай раган къванцин кьакьан парудин къене авай абур шагьдин дарванзарриз ухшар я. Ам са шумуд кӀваликай ибарат я, гьар са кӀвални гегьенш я, экуь я; чилериз, къавариз тахта янава, вири кӀвалерик хунча ракӀарар ква. Абурни, чӀулав нафт яна, шабалатдин рангуниз гъанва. Дараматдихъ галай зурба гьаятда еке кьурар ава. Ина малар кутӀундай чкаяр, абуруз алаф кутадай тӀунар, балкӀанар патал ахурар ава. Амма виридалайни вилик вил акьазвайди зурба тӀанур я. Лугьунриз килигна, и тӀанурдиз къанни цӀуругуд фу ягъиз жедай. Адан кьуд патахъай кьуд фур гала. Абур тӀанурдиз фу ягъзавай дишегьлидиз къулай хьун патал метӀер тваз акъуднавайбур я. И тӀанурда са мус ятӀани кӀвалин иесри пуд-кьуд бирганд санал чрадалдай. Са гафуналди, килигай гьар са касдиз чир жезва хьи, ихьтин дарамат гьар акатай нивай хьайитӀани эцигиз жедач. КӀвалерин къешенгвал акур Исмини гьейран хьана амукьнавай, амма, хъсан фикир гайила, адаз акуна хьи, цларихъ фадлай хъурхъ галукьнавач, пипӀера хушраканрин мукар ава, пенжеррин кӀанер руквади кьунва. Инрихъ фадлай дишегьлидин гъил галукь тавунвайди тестикь жезвай. ГьикӀ галукьдай кьван, ина яшамиш жезвайбур тек кьве кас-бубани хва хьайила. Залзала хьайи цӀуд йикъалай, Агьмеда лагьайвал, меркездай кьве касдикай ибарат тир комисса атанай. И цӀуд йикъан муддатда хуьре «зиян хьанвай» кӀвалерин кьадарни артух хьанвай. Пиредивай тежриба къачурбур, адалай чешне къачурбур тӀимил авачир. Абур, атанвай «комиссадин» гуьгъуьна гьатна, кӀвалба-кӀвал хуьре къекъвезвай. Гьарда вичин кӀвалихъ ялиз, чпин ялтахвални дасмалчивал къалуриз, крар туькӀуьриз алахънавай. Нетижада атанвайбурун жибинарни дулу жезвай. Са цӀарх хьанваз хьайитӀа, цал михьиз хана лугьуз, кхьизвай актари чпин кар аквазвай. И кардик кьуд хуьруьн Советдин председателдин, парткомдин секретардин ва хуьруьн вилик-кьилик квай маса ксарин эркни квачиз тушир. Нетижада, гуьгъуьнай чир хьайивал, кӀвалин цал михьиз чкӀай Сефер ва дарамат ацукьдай гьалда эсиллагь амачир Бачар хьтинбуруз хтайди кепекар хьана, са зиянни тахьайбуру агъзурралди манатар вахчуна. И карди Бачаран рикӀиз бегьем тади гузвай. – «Гьахъ вар, дуван юх», – тикрардай ада гьар сеферда залзаладикай ихтилат кватайла.
Залзалади Кьиблепатан Дагъустандин халкьарин уьмуьр-яшайиш дибдай дегишарна. Са кьадар дагълух хуьрер арандиз куьчарна, колхозрин чкадал совхозар тешкилна. Йигинрин хуьруьн жемятдиз куьч хьун патал Кайи Къеле тӀвар алай чка къалурнай. Хуьруьн жемят кьве терефдиз пай хьана: садбур куьч хьунин терефдарар, муькуьбурни-тахьунин. ЦӀийи дараматар эцигнавайбур куьч хьуниз акси тир. Са патахъай абур гьахъни тир, вучиз лагьайтӀа и хуьруьхъ патарив гвай маса хуьрерихъ галаз гекъигайла, хъсан вири шартӀар авай: тӀебиатдин шартӀариз килиг тавуна, мус хьайитӀани машин хкведай рехъ, там, векьин уьруьшар, лап мукьвал алай пуд регъв, виликай авахьзавай вацӀ. Гьа са вахтунда электричество тахьуникди жемят гзаф мумкинвилерикай магьрум тир. Идалайни гъейри, райондин вилик-кьилик квайбуру халкьдиз «къизилдин дагълар» хиве кьазвай, гуя гьукуматди гьакъисуз кьве мертебадин, шуьшебенд авай кӀвалер эцигна, куьлегар вахгузва. Ихьтин гафарин ванер
жезвай Бачаран рикӀи рикӀ незвай. Нечни бес, я адахъ кӀвал амачир, я адахъ кӀвал эцигдай такьат авачир, кӀвале, вилик экечӀна, – и къайгъуяр ийидай кас. Агьмедан кӀвалерин айвандин кьиле эцигнавай чуьхвер кӀарасдикай устадвилелди раснавай чарпайдал башкӀулар авай месел къатканвай адан рикӀяй тефидай хиял жедачир. И чарпайни адаз таниш тир, вучиз лагьайтӀа ам иниз, гьеле Агьмедан муькуь миресарни амаз, мукьвал-мукьвал къведай. Адалайни гъейри Бачаран сифте паб Ханагни Агьмедан миресрикай тир. И чарпай расай устӀар лап магьир устӀар тирди чарпайдин гуьрчегвили тестикьарзавай. Кьве кьилни руцӀугулдал куьткуьннавай нехишралди безетмишнавай, кикерал, лагьайтӀа, асландин кьилерин шикилар алай, кьилерин вини кукӀушар элкъвей курумралди безетмишнавай. И имаратдиз, халкьди лугьурвал, килигдай кьве вил тир кӀанзавайди. Къаткай чкадал Бачар дерин хиялриз фидай ва вичин алатай яргъи уьмуьр, кьилел атай крар, акур вакъиаяр тупӀалай ийидай. Исятдани адан рикӀел Агьмедан ва адан багъри ксарин кьадар-кьисметар хквезва…. …1937-йис. Вири уьлкведа хьиз, Йигинрин хуьрени акъваз тийир гъулгъула гьатнава. Кулакар кьазвалда, абур суьргуьндиз акъудзавалда, абурун мал-мулк, тулкӀ авуна, кесибриз пайзавалда лугьуз, инсанрин сивера авайди гьа са куьтягь тежер ихтилат тир. Гъавурдик квачир Кебер хьтин бязибурун умудар лапни екебур тир, куьз лагьайтӀа вичин уллу бубайрилай инихъди адаз я цадай члин са чӀук, я тумунал цак алай гьайван хьаначир. Вичин уьмуьр масабуруз батраквал ийиз акъатай адан умудар зурбабур тир. Кулакривай вахчур вири девлетар вичиз гудай хьиз авай адаз. ЦӀийиз арадал атанвай колхоздикни ихьтинбурун умудар квай, гуя колхозда вири инсанар виртӀедани гъерида яшамиш жеда, виридан игьтияжар тамамвилелди кьилиз акъатда, садахъни са куьнинни дарвал амукьдач. Хуьре тешкилнавай партячейкадин членри ва я тахьайтӀа са бубат гъавурдик квайбуру тухузвай сиясат гьам тир. Гзафбуруз колхоздин макьсад вуч ятӀа чидачир. Гьинай чир жедай абуруз, уьмуьр вири авамвиле акъатнавайла? – Накь Кирамхуьре кьуд кас кулакар кьуна хутахнавалда, – лугьузва кимел сив жакьваз-жакьваз атай Лалама. – Чебни гьасятда меркездиз. – Ништа абуруз гьикьван девлетар авайтӀа? – рахана Кебер, – са чекмеяр кьванни заз гьатнайтӀа вуч хъсан тир? – Чекмеяр гьана амукьрай, кьейхва чкал, – къаришмиш хьана ихтилатдик Семед, вичин уьмуьрда Кьасумхуьрелай анихъ санизни тефей, амма вичиз вири чидай арифдардай вич кьадай ламатӀ, – ваз анай гьич шаламарни гудач. – Вучиз гудач кьван, чи гьукумат кесибринни етимрин гьукумат я. Гудайди я гьукуматди, анжах мус ва гьикӀ гудатӀа чидач, – лагьана Мизеди, партячейкадин членди. Куьне гьикӀ фикирзава, а кулакри а девлетар чпин къуватралди кӀватӀай хьиз авани квез? Гила, колхузар хьайила, девлетарни вириданбур ийиз алахънава чи гьукумат. Дуьз тушни кьван? – Эхь, эхь, дуьз я валлагь, – са шумуд чкадилай сесер акъатна кимел ацукьнавай итимрай. Белки суьгьбетар мадни давам жедай жеди. Анихъай ким галай патахъ къвезвай Габа акурла, вири кис хьана, садайни са келима акъат хъувунач. Габа хуьре, лугьурвал, са кьас фу авай итимрикай я. Зурба девлетар авачтӀани, вичин кьилелди кӀвалахзавай, вичин зегьметдалди яшамиш жезвай кас я ам. Гьамиша са кардин, кеспидин гуьгъуьна жедай адаз ацукьун чидач: я ам цана жеда, я ам тама жеда, я ада шаламар илигда, я канабдикай цӀилер
ийида. Са гафуналди, гьерекатда авай инсан я. Кеберар хьтин, къенинди къе, пакадинди – Аллагь лугьудай кас туш. «Карчи кардихъ къекъведа, – лугьуда халкьдин мисалди, темпел – багьнадихъ». Габа кардихъ къекъведай итим я. Гьавиляй адахъ са кьас фуни ава. Габа кимел атайла, Мизе кӀвачел акьалтна ва ам «ракь акур жин хьиз», сиви чуькьни тавуна, инлай квахьна. Гила кимел алайбур киснавай, садайни куьтӀ акъатзавачир. И кар Габадини кьатӀанвай. Салам гайидалай къулухъ атанвайда жузуна: – ГьикӀ хьана, хуьруьнбур, а жинжи шараг хьтинди фад къарагъна хьи? – кьил Мизе хъфей патахъ элкъуьрна ада. – Адак хуькуьрай кас-мас авани? – Ваъ, мирес, – къаришмиш хьана Гъани, – ада инал гьукуматди кулакривай тулкӀ ийизвай шейэр кесибриз гуникай, колхузрин хийирлувиликай лугьузвай. – Им жедай кар яни, мирес? – алава суал гун хъувуна Гъаниди. – Вун чи кьуд хуьруьн Советни хьайиди я. Ваз и крар чир тахьана амукьич. Гьакъикъатдани Габа Советдин председатель хьанай. Ада халкьдин арада ахлакь хьунин, хуьрерин куьчейра михьивал хуьнин, законар чӀур тавунин патахъай еке къайгъударвал чӀугвазвай. Са сеферда райондай атай къуллугъчиди адаз, са карни авчиз, туьгьметар авунай. Гьамиша вичин фикирдал алай, къастунал кӀеви, лайихлу такабурвал гвай Габадивай атанвайдан гафар эхиз хьаначир. Ада ам вичин «чкадал» ацукьарнай. Са тӀимл йикъарилай Габа кӀвалахдилай алуднай. – Ам гьукуматдин сиясат я, Гъани, – гьамиша сад жедач. Ана чаз, къара жемятдиз, тийижир затӀар гзаф ава. Чи рагьбер Сталина гьикӀ лагьайтӀа, гьакӀ жеда, – атӀай жаваб гана Габади. Бачара гьич са чуькьни ийизвачир. Ада, вичин къарачип кутуна гьазурнавай туьнт пӀапӀрусдай туп-туп гумар акъудиз, рахазвайбурухъ дикъетдивди яб акалзавай ва гьар са келимадиз фикир гузвай. Им адан кьетӀен хесет тир. Эгер вич рахадайла маса касди манийвал гайитӀа, Бачар дили жедай ва ихьтин арада муькуьдан язух тир. Ахьтин чкадал манийвал гайи кас къведай хьи, амукьдайди анлай квахьун тир. Кимел атай Гьабиба кьилин ишарадалди салам гана, вич ацукьдай чка жагъурун патал кимел алай чукьванра вил экъуьрна ва, азад чка жагъун тавурла, фена са къерехдив кӀвачел акъвазна. Гьабиб инсанар алай чкайрал артух рахадайди тушир. Хуьруьн къене вирида ам савадлу кас яз гьисабзавай, вучиз лагьайтӀа адаз са бубат элиф-бейдикай хабар авай, са уьтери урус чӀални чидай. АРЗА-ФЕРЗЕ кхьин патални инсанар адан патав къведай, неинки хуьруьнбур, гьакӀни къунши хуьруьнбурни. Жемятдин юкьва ада вич агъайнидаказ тухудай ва, адан амалрай аквазвайвал, вичин такабурлувал къалуриз алахъдай. Гьавиляй адаз халкьди БибикӀ лакӀабни ганвай. Эгер хуьруьз патан кас я райондай, я маса хуьряй атайтӀа, Гьабиб адал экуьнал элкъведай первана хьиз элкъведай ва гьар жуьредин ивинралди атанвайдан фикир вичел желб ийиз, адаз вичин «савадлувал» къалуриз алахъдай. Ам мукьувай тийижир касди фикир авун мумкин тир: им гьакъикъатдани бегьем кас я. Инални Гьабиб кимел алайбурун ихтилатриз шерик хьанвачир. Ада, чуькьни тийиз, яб акалзавай.– Вири крар гьакӀ я-е, гадаяр, – эхирни рахана Бачар, – и колхуз лугьудай затӀунин эхир кьил гьикӀ къведатӀа чидай кас авани? Ам лутувилелди Гьабибаз килигна. – За жувахъ авай са жуьт яцарни, къад-яхцӀур лапагни, куьтен-муьтенни, ал-арабани колхуздиз вахгана тамам йисалай алатнава, амма анай заз хтай са затӀни авач эхир, – мад Гьабибан чиниз килигна Бачар. Адаз Гьабиба
гудай жаваб герек тушир. Аданди, Гьабиба и гафар гьикӀ аннамишдатӀа, ахтармишун тир. – Амай са балкӀанни вахце лугьуз гьавалат хьанва мад зал. Бачара глачир уьгьуь яна. Им ада вич авур кардал рази я лагьай чӀал тир. Садайни са гафни акъатзавачир. Им адаз, ам идаз килигиз акъвазнавай. Яргъалди давам хьайи и секинвал Габади кьатӀна: – Вахгуда ман гьамни, зурба кар туш хьи, – лагьана ада, – жуваз са масад вахчу, – ягьанат квай хъверна, Бачаран чиниз килигна ам. Бачараз Гьабибан хесетар лап хъсандиз чидай. Ам фитнедин зурба устад тир: лацу затӀ чӀулавди, чӀулав затӀ лацуди яз успат авун адаз япай чӀар акъудунайни тушир. Иллаки авам инсанриз. Хуьре хьайи ва жезвай гьар гьихьтин хьайитӀани вакъиайрикай малуматар гъиле гъил амаз райондин кьилевайбурал, я тахьайтӀа НКВД-ДАЛ агакьарун ада вичин игитвал яз гьисабзавай. Ихьтин агентар хуьре сад тушир, кьвед-пуд мад авай: Мизе, Векьеш, КумутӀ, Гугьар…Вич савадсуз итим тиртӀани, Бачараз инсандин къилихрай кьил акъуддай, адан фигъил ахтармишдай пай ганвай. Мизе, и аскӀан буйдин, амма къекъведайла зиринг итим, гзаф амалдар тир. КӀЕЛИЗ-КХЬИЗ чидачиртӀани, адахъ халис пешекар инженердихъ хьтин алакьунар авай. КӀвал эцигдайла, рехъ кутадайла ва я са маса чӀехи кар ийидайла, хуьруьнбур гьадал кьадай. Адани, са кӀусни энгелвал тавуна, вичин теклифар лугьудай ва гьа теклифар дуьзбурни жедай. Лежбервилин кеспидал адан рикӀ алачир. Вич такьатсуз гъвечӀи инсан тирвиляй я жеди, амма амалар гзаф чидай. Халкьди лугьурвал, «шейтӀандин тумуниз тӀвал ядай» Мизеди. Са бубат къал-макъал акъатдай чкадилай ам гьасятда квахьдай ва мад вилериз вич къалур хъийидачир. Я вилериз акур кар-кӀвалах кьейитӀани хивени кьадачир. Агентар мукьвал-мукьвал гуьруьш жезвай ва абуру, Гьабиб кьилеваз, хуьре жезвай крар веревирд ийизвай, лазим делилар райондин лазим идарадиз агакьарзавай. КӀватӀ жезвай штабни Векьешан кӀвал тир.
Векьешан халис тӀвар Муминат тир. Адал Векьеш лакӀаб акьалтун са вакъиадихъ галаз алакъалу хьанай кьван. Ам патан хуьряй Йигинрин хуьруьз гъуьлуьз гъанвай. Юкьван буйдин, лацу якӀарин гуьрчег и дишегьли пабвиле гъанвай Магьмудал гзафбуру пехилвал ийизвай. Умун къилихрин ам, халкьди лугьурвал, кеспидални «цӀай» тир: цанар цаз хьайитӀани, векьер ягъиз хьайитӀани, кӀвалин кар-кеспидани-виринра ада вичин гьунар къалурдай. – Бахтавар тушни Магьмуд ихьтин паб гьалтнавай? – лугьудай хуьруьн итимри, – паб туш-е, са жинжи гар я. – Бахт я ам Магьмудан. Магьмудни гьакӀан явакьан тушир, халис лежберни тир, бажарагълу чубанни. Вичихъ са артух мал-лапаг авачиртӀани, ам гьа авай са тӀимилрихъ хъсан гелкъведай, абур михьивиле, куькве хуьдай. Эвленмиш хьана цӀуд йис алатнавайтӀани, Магьмудазни Векьешаз аял-куял хьаначир. И карди абурун кьведан рикӀеризни хажалат гузвай, амма абуру винел акъудна чпин дерт чарабуруз къалурдачир. Векьешан кьисметдин чарх садлагьана маса патахъ элкъвена. Са экуьнахъ хьрак кудай путар атӀуз тамуз фейи Магьмуд нянизни хтанач. Югъни мичӀи хьана, амма итим хтана ахкъатнач. Теспача акатай Векьеш тадиз мирес Къардашан патав рекье гьатна ва, гаф-гафунихъ текъвез, Къардашаз хьайи вакъиадикай лагьана.
– Къардаш дах, (яркӀари мукьва миресриз «дах» лугьуда, гьуьрмет авунин лишан яз) – пакамахъ путар атӀуз тамуз фейи Магьмуд хтана ахкъатнавач-е, – кьагьур квай сесиналди лугьузва дишегьлиди. – ГьинвачтӀани, адал са дуьшуьш атанва, тахьайтӀа ам тахтана акъвазич. – Ам гьи патахъ фенатӀа чидани ваз? – жузуна Къардаша теспача яз. – Вини ягъвак фида лагьайди тир ада. – ФУ-ЯД гвайни адав? – ФУ-ЯД жечни, я Аллагь рази хьайи Къардаш дах, – бес за ам гишила тадайни кьван. – Ван акъатна шехьна Векьеш. – Амач зи Магьмуд. Заз адан хесетар хъсан чида: фейи чкада акъвазай итим туш ам, чарадан кӀвале йифни авур туш ада. Адан кьилел са бела-дуьшуьш атанва, тахьайтӀа им жедай кар туш, – мадни кӀевиз ван акъатна Векьешай. Къардашан ийир-тийирни квахьна. Атана йифни хьанва. Виле эцягъай тӀубни аквазвач. ВУЧИН-ГЬИКӀИН? – суалар рикӀе аваз, Къардаш кӀвале къекъвезва. Ав ацалтна шехьзавай Векьешан ванци ам генани къапарай акъудзава, кӀвалин килфетни гьарма санал къах хьана амукьнава, иллаки аялар. Абур Векьешаз язух чӀугвадай тегьерда килигзава.– Шехьмир, са затӀни жедач адаз, белки Курукхуьревай вичин дуст Шекиханан патав фенватӀа? – хабар кьуна Къардаша. Адаз чизвай Вини ягъван вини кьилихъ галай Курукхуьре Магьмудаз кӀеви дуст авайди. – Ваъ, Къардаш дах, Шекиханан патав фидайла, ада заз лугьудачирни вич физва лагьана, аниз ам кьве гъил юзуриз фидайни? – мад кӀеви агь акъатна дишегьлидай. – Амач зи Магьмуд, амач! – метӀериз чангар яна ада. Са тӀимил чашвиш хьайи Къардаш тади гьалда кӀваляй экъечӀна, Бачаран кӀвал галай патахъ рекье гьатна. Вар гатанмазни, Бачара ам ахъайна, налугьуди ам варцин кьулухъ галай. Бачар гзаф мукъаят кас тир. Вичин уьмуьрда адаз такур са аламатни амачир. – Гьикана, яда Къардаш, вун акъатна хьи? – жузуна иесди каш ягъизвай Къардашавай. – Хьайи кар авани? – Ша, илиф акӀвализ, къариди хъсан недайдини ийизва. – Магьмуд, чи мирес Магьмуд, хтанвач. Экуьнахъ путар атӀуз Вини ягъвак фейиди хтанвач. Векьеша вичи-вич рекьизва. ГьинавачтӀани адал са дуьнуьш атанва, тахьайтӀа жедай кар туш. Ам пата акъваздай кас туш, – векьешан гафар тикрар хъийизва Къардаша. – Ваз нафт цадай фонар авай кьван? – Фонар ава, ам гваз финалди тек са вагай вуч жеда? Акъваз! – ял кьуна са легьзеда Бачара, – фонар гваз зунни къведа, за къуншияр къарагъарда, жувани куьмекриз эвера. Геж мийир. Фонар Бачара вичи Бакуда кӀвалахдай чӀавуз гьанай хкайди тир. Гила лазим атай гьар сада ам лигем яз тухудай ва иесди садазни ваъ лугьудачир. Зур сятдилай мягьледавай итимар вири кӀватӀ хьана, абурун арада шел кьаз тежезвай Векьеш ва Къардашан паб Мегьри, мад кьвед-пуд дишегьлини авай. Абур Вини ягъв галай патахъ рекье гьатна. Векьин уьруьшар куьтягь хьайила, там квай къуза башламиш жезва. И къузадин юкьвай гъуз МичӀи кӀам авахьзава. Тик чинай авахьзавайвиляй ада, тамам раг атӀана, еке дагьар арадал гъанва. Адаз МичӀи кӀам лугьунихъни вичин себебар авачиз тушир: кьве патахъайни кӀамал алгъанвай гигин, шуьмягъ, чӀуру кицик, инид тарари инаг михьиз серинарнавай. Ина бязи чкайриз рагъ алай юкъузни ракъинин ишигъ аватдачир.
Са нивай ятӀани мад са фонар гъанвай, амма абурукай жезвай куьмек авачир. Ина лап гьа прожекторривайни куьмек жедачир, вучиз лагьайтӀа йифен мичӀивилелай гъейри акьалтнавай кул-кусди, цагъамри тамук экечӀуниз еке манийвал гузвай. ЯтӀани атанвайбуру вири алахъунар ийизвай: гьарай-эвер къарагъариз, тӀвар кьаз Магьмудаз эвериз, абур тамун къерехда ва са бязи чкайрал, тамукни экечӀиз, квахьнавай итим жагъуриз алахънавай. Йифди авур къекъуьнар гьаваянбур хьана, арадал са затӀни атанач. Гатфарин эвел кьилер тирвиляй гьавани къанвай. Къекъведай кьван инсанарни галатнавай, ятӀани садни хъфизвачир. – Садни хъфена кӀандач, – лагьана Бачара, – квахьнавайди са мал туш-итим я. – Ам жагъур тавуна чун хъфейтӀа, вири хъуьреда чал. Гьикьван галатнаватӀани эха.– Дуьз я, валлагь, тестикьар хъийизва Бачаран гафар Къардаша, – ван хьайибуру вуч лугьуда? Икьван итимар атана, Магьмуд жагъанач лагьай гафарихъ садни агъадач.– Белки ам дугъриданни Шекиханал са кьил чӀугваз фенва жеди, – рахана Кебер, – Куьне ихтияр гайитӀа, зун Курукхуьруьз Шекиханан патав фида. Белки адав са хабар гва жеди?– Акъваз садра. Ам месикай къарагърай, – лагьана Къафара, Шекихан фикирда аваз. – Вун адан кӀвализ месер кӀватӀ хъийиз физвайди яни? Эхирни Кебер Курукхуьруьз ракъурдай меслятдал атана. Югъ ачух жезвай. Агъадихъай хкажаж жезвай гатфарин ракъини вичин берекатлу нурар сифте Ярар дагъдин кукӀушра, ахпа Суван векьин уьруьшра акӀурна, гуьгъуьнайни михьиз ЯркӀи магьал ишигълаван авуна. ТӀебиатдив и береда гвайди маса кеф тир. Гатфар тамамвилелди вичин ихтиярда гьатнавачиртӀани, вич къвезвайдакай ада муштулухар гузвай, амма хуьруьнбуруз и гуьзелвиликай менфят къачудай ниятар авачир; виридан фикир-хиял квахьнавай Магьмудакай, адан кьадар-кьисметдикай тир. Гьавиляй абур алчуд хьана санал кӀватӀ хьанвай, садайни са куьтӀ акъатзавачир, анжах Векьешан цӀугъдин ван акъаззавачир. – Э-ГЬЕ-ГЬЕ-ГЬЕЙ! – садлагьана ван акъатна тамун гуьтӀуь жигъир кьуна къунши хуьр галай патахъ хкаж жезвай Кеберан. – Иниз ша, ам инава, иниз ша! Виридак юзун акатна. САД-САДАЛАЙ алатиз, абуру Кеберан ван атай патахъ чукурзава. Гила Векьешахъ касни агакьзамачир: кӀвачера аруш жезвай цагъам, чинихъ галаукьзавй цуьрцер саймишни тийиз, ада вакӀан тегьерда тамун хъутӀалдай виниз чабалмишзавай. Чкадал агакьайла, хуьруьнбуруз акурди мусибатдин шикил тир: кьил вацӀухъди аваз Магьмудан мейит экӀя хьанвай. Адан кӀвачер Курукхуьр галай патахъ гадар хьанвай. Ахъазмай вилер кӀинтӀер хьиз къецел акъатнавай. Ихьтин шикилдиз акатай нивай хьайитӀани тамашиз хьунни мумкин тушир. Винелай килигайла, аквадай са хер-кьацӀни авачир, амма ахпа, мейитдин чин кӀаник авурла, акуна хьи, адан кьамай лап са гъуд фидай хьтин хъалхъам акъатнава; анай неинки иви, гьакӀ мефтӀерни кваз авахьнава. Агьузардин гьарай акъатай Векьеша гъуьлуьн мейитдал хкадарна, ам къужахламишна ва ахпа вичин чӀарар чухваз башламишна. Ам акур галай муькуь дишегьлиярни шавкьуна гьатна, чпи-чеб чилел гьалчиз-вахчуз, са йикь-шиван туна абуру и тамун юкьвал алай гъвечӀи тӀулал. Арабадаваз хкай мейит гьа юкъуз хуьруьнбуру сурун-кьулун авуна куьтягьна, са шумуд йикъалай садакьа-нафакьани гана, гьафи-сефи авуна. Магь-
муд кучукай пака юкъуз атай милицайривай са затӀни арадал гъиз хьаначир, тахсиркар жагъурдай ва кьадай са делилни авачир, са гафуналди, кьейиди «лаш хьана» фенай. Са шумуд йис алатайла, халкьдин арада ванер чкӀана, гуя хиперив гвай курумхуьруьнви Садаха тамун кьилхъ галай гуьнедай авдарай кварквацӀ къван ял ягъиз ацукьнавай Магьмудан кьама акьуна. И карни субутардай са касни хьаначир. Вахтуни вири цӀалцӀамарда лугьудай гафар гьахъ я кьван. Са йисалай виниз итимдихъ яс кьурдалай кьулухъ, Векьеш дегиш хьана. Адан къекъуьнар, рахунар, ивинар виликанбур яз амукьнач. Векьешан бедендикни зарлувал акатнавай, ам куьчедай фидайла, эркекри адалай вилер алуддачир. ГьакӀни гуьрчегвиликай хъсан пай ганвай ам гила генани къешенг хьанвай сур хендедадиз элкъвенвай. Муьштерияр гзаф хьанатӀани, гъуьлуьз ам хъфеначир. Вучиз гъуьлуьз хъфизвач? – суалдиз ада атӀай жаваб гудай: Бес я заз садан дад акурди, абур вири сад я. Колхоз хьайила, Векьешакай доярка хьанай. Зегьметдихъай адаз кичӀедачир: калерихъ гелкъуьн, абуруз вахт-вахтунда алаф кутун, нек ацун-ибур адан гъиляй кьенвай крар тир. Гьа са вахтунда михьивални хуьдай ада. Галай муькуь дояркаяр адал пехилни тир, вучиз лагьайтӀа фермадин зеведиш Палиша гьамиша Векьеш абуруз чешне яз къалурзавай. Идахъни себебар авчиз тушир: Палиша адаз майилар ийизвай ва, ачухдиз лугьузвачиртӀани, гафаралди, амалралди, ишарайралди гъавурда тваз алахъзавай, амма Векьеша адан амалар кваз кьазвачир. Са нянихъ калер ацана, нек бидонриз ичӀирна, Палишав вахгана хъфиз гьазур хьанвайла, зеведишди лагьана: – А цӀару кал начагъ тирди чизвани ваз Муминат? – Адан гьалар пайгар аквазвач заз, пакамахъ са тӀимил фад хьиз ша, за къе ветеринардизни лугьуда, а гьайвандиз тӀимил галайвал авуна кӀанда. Адаз са кӀвалах хьайитӀа, чаз кьведаз и хуьре фу амачирди ваз чир хьухь. Адан фикирда авайди колхоздин цӀийиз хьанвай председатель Рагьман тирди Векьеша кьатӀанвай. Рагьманни са затӀ тир гьа сиве зур, гъиле тур авайбурукай сад. Совет гьукуматди ганвай ихтиррикай менфят къачуна, ада инсанар чӀарчӀин цӀилинай акъудзавай. Авайвал лагьайтӀа, ветеринар гьакӀан са тӀвар тир, а «къуллугъдал» алайди вичин вири уьмуьр малдарвиле фейи Адиширин тир. Гьакъикъатдани Адишириназ мал-къарадин вири терефрикай хабар авай. Начагъ мал, лапаг ада кӀвачел ахкьалдардай. Садра къуншидин цӀегьре цӀимил къведай тӀеквен авачиз хайи бацӀидиз ада гамунин кӀинтӀиналди тӀекв акъуднай ва гьадалай кьулухъ адал «хирург» лакӀаб акьалтнай. Палиша и гафар Муминатаз лугьудайла, дояркайрин кӀвалин бегьем акьал тахьана фер гумай ракӀарай Гуьлуьмаз ван хьана ва, са ягьанатдин хъуьруьнни авуна, ам, тумунал цӀай илисай кац хьиз, катна. Муминатал пехил тирвиляй рикӀ кьве пад жезвай Гуьлуьмаз йифен ахварни бегьем атанач. Адан фикир гьар гьи жуьреда хьайитӀани Муминатан силливал вахчун тир. Пакамахъ фад Муминат, гькъикъатдани кефияр авачир цӀару кализ килигун патал, фермадал фена. Ина са касни авачир. Зулун геж вахт тирвиляй югъни ахъа хьанвачир. Нафтадин лампадик дояркайрин кӀвале амаз цӀай кутуна, гъиле писисни кьуна, ам фермадин къенез гьахьна, маса малариз фикирни тагана, цӀару калин патав агатна. Кал секин тир, гирнагъ ийиз ацукьнавай. – Я кас, идаз сифтени-сифтем гана кӀанда, – фикирна дояркади, – гьикӀ лагьайтӀани кефисуз мал я. Ам векьер авай муьхцихъди еремиш хьана. Муьхциз
гьахьна, кутуниз векьер твадайла, кьулухъай адал вегьей Палиша дишегьли вичин залан бедендалди кьурай векьерал экӀяна. Гьасятда ругулдин ригияр хьтин спелар адан пӀузаррал илис хьана, гъилер сифтедай тупар хьиз ацӀанвай хурарал, ахпа перемдин хкаж хьанвай ценерин кӀаникай винелди фена. Гъилери дишегьлидин зериф бедендин чимивал гьисс ийизвай. Са легьзеда ашкъибазвилин шавкьуна гьатнавай Палиша вич женнетдин юкьни-юкьва авайди хьиз гьиссна. Муминатан шалвардин ферте авай хангаг янавай еб ада регьятдаказ ахъайна ва шалвар кӀвачерихъди шуткьумарна. Гьикьван чабалмишунар дишегьлиди авунатӀани, зуртул итимдин кӀаникай адавай хкечӀиз хьанач. Эхирни ам буш хьана. Маса чара амачир…. – Чавш, хайрат, вун ина вуч азар ава? – ван акъатна муьхцин ракӀарилай. – Ина, маларизни хьана, вазни гудай алаф авани? Им Гуьлуьм тир. Ам гьа кар алай береда агакьнай. Гила вич гьамиша бягьсина аваз хьайи Муминатан туьтуьх гьадан гъиле гьатнавй. Гьа юкъуз хуьр и хабардив ацӀана, Муминатани Палиша кьурай векьерал цӀингавар ягъизвай лугьуз. Гьадалай гуьгъуьниз и дишегьлидал Векьеш лакӀабни акьалтнай. Гуьгъуьнай ам партиядин членвилизни кьабулнай, адаз районда еке гьуьрметарни ийиз хьанай, селлини хьанай ам, са гафуналди, – «виридан гъилерални». Вичиз айиб-сана гудайбуруз Векьеша лугьудай: – Жугъун алачир никӀиз малар фидай адет я».
НКВД-ДИН «къармахар» авачир са хуьрни ЯркӀа амачир. Кимел хьайи гьар са ихтилат, хуьре хьайи гьар са мярекатдин нетижаяр, гьатта аялдай фейи са «хатани» кваз райондиз агакьзавай. Чебни сад хьайиди тиртӀа, цӀуд тахьайдини акал хъувуна. Анин къуллугъчиярни ихьтин са галкӀидай багьнадал вил алаз акъвазнавай. Бармак гъваш лагьайла, кьил атӀана тухудайбур гьабурун арадани тӀимил авачир. Агентар кӀватӀ жезвай штаб Векьешан кӀвал яз хьанвай. Гьабибан буйругъдалди иниз Мизе, Къадим, Балихан ва маса, чеб гьукуматдин сиясатдин са куьнинни гъавурда авачир авамарни кӀватӀ жезвай. Абурун кеспи Гьабибанни Мизедин гафарал къул чӀугун тир. Абуруни, иллаки Гьабиба, месэла акӀ эцигзавай хьи, гуя кулакар халкьдин душманар я, абуру халкьдин «иви хъвана» ва хъвазва. – Чна, – лугьудай ада, – акӀ авуна кӀанда хьи, – а кулакрин девлетар вири халкьдиз пайдайвал. Чавай, къара халкьдивай, вахчудай са затӀни авач.– Бедиран патахъай куьн вири, заз чиз, дуьз гъавурда акьунва, Габадин месэла, Мизе, жува пака лазим ксарал агакьра, – рахазва Гьабиб. – Килиг гьа, садазни са гафни масабуруз лугьун лазим туш. Чир хьайитӀа, Бачаран хурукай куьн хкат тийирди квез чир хьухь! Хуьруьнбуру гьавая лугьузвайди туш: Гьасаран фитнедивай, Бачаран гуьлледивай Аллагьди хуьрай. И эхиримжи гафар Гьабиба илисна хьиз лагьанай, вучиз лагьайтӀа адаз идалди вичин къастунал кӀевивал къалуриз кӀанзавай. – Бес а Шихмет, КӀуни, Гьасар, Бачар? – ван акъатна Мизедай, – гьабурук хуькуьрдачни? – Абур, тахьайтӀа, Аллагьдин халуд хваяр яни? – Мизе гьахъ я, – тестикьарзава Векьеша. – Абур вири Бедиран тумухъанар я, гьадан фал чӀехи хьанвай угърашар я, гьадан (…..) акьахна женнетдиз физ кӀанзавай алчахар я. Инал вич ирид итимдай кьазвай дишегьлидин сивяй лап эдебсуз гафар акъатна, амма садани адан и эдебсузвилиз фикир ганачир, вучиз лагьайтӀа ам адетдин кардиз элкъвенвай.
– Вун накь кимел алай хьи? – суалдалди элкъвена Гьабиб Кеберахъ. – Ваз анал авур вири ихтилатрин ванер хьана кьван? – мад суална Гьабиба. – Бачара, вичивай балкӀан вахчузва лугьуз, вазир ийизвайни? – Эхь, ибур ада авур гафар я, дуст ксар, таб кьейидан чина ийиз жеда, Аллагьдин вилик-ваъ, – чинай гъил чӀугуна Кебера. Тахьай кардиз шагьидвал авун гунагь авай кар я. Заз таб чидач. Гила кар вид я, Векьеш, – буйругъдин тегьерда лагьана Гьабиба. – Пакамахъ артух инсан-минсан кӀвачел акьалтдалди Кьасумхуьруьз рекье гьат. Жезмай кьван жув масадаз аквадайвал ийимир. Инал Гьабиба сифте Мизедиз гайи тапшуругъ Векьешал гадар хъувунай. Зулун йифен геж вахт тир. ЧӀиш кваз къвазвай чигеди чилин ламувилелай гъейри гьавадикни сейке кьеж кутунвай. Гьасаран кӀваляй хуьруьк фена хквезвай Бачараз Векьешан дакӀардай лампадин экв акуна. – ГьинвачтӀани и ченгиди мад са «жунгав» кьабулнава, – фикир фена Бачаран рикӀяй. – Килигин кван зун и «бахтавар» вуж ятӀа. Ам мискӀиндин (гила адакай колхоздин склад хьанвай) патав гвай еке кӀуьртӀуьнихъ чуьнуьх хьана. Векьешан мугьманри чеб артух геждалди гуьзлемишиз тунач. Абур са-сад, инихъ-анихъ вил ягъиз, кӀвал тарашна хъфизвай угърияр хьиз, гьарма вичин кӀвалихъди уьтмиш хьана. Эгер икьван гагьда шаклу тиртӀа, гила Бачараз якъин хьана халкьдин «къайгъударар» вужар ятӀа, амма вичикай абуруз чӀуру фикир авайди адан кьилиз атанвачир. Пака йикъан пакамахъ Бачар фад къарагъна, адаз сенфиз вичиз акур аламатри кьарай гузвачир. РикӀик са гьихьтин ятӀани гъалаба квай. Гьабибан гуругьди са вуч ятӀани кьетӀ авунвайди ада гьисс ийизвай. Ам ягъалмишни хьанач. Варцяй экъечӀай Векьеша, инихъ-анихъ вил акъадарна, хъутӀал квай ккӀай винелди еримишна. Вичин къаншардиз ам агакьайла, Бачара ягьанат квай ванцелди жузуна: «Вун эквни жедалди гьиниз я, я Векьеш, хьайи кар-затӀ авани? – ТахьайтӀа текдиз амукьай йифиз ахвар къвезвачни ваз? – Сенфиз кас-мас гьатначни? – алава хъувуна ада, амалдарвилин хъвер авуна. – Ам ви тумун буржи туш, зун фермадал физвайди я. А жуван нубатсуз рахадай кӀах хуьх, тахьайтӀа за ам михьиз агалда, вун тамам лал жедайвал, халкьдин иви хъвазвай душман, – вилер экъисна килигна Векьеш Бачараз ва, генани кам кяна, вичин рехъ давамарна. Колхоздин ферма хуьруьн кьилихъ галай. – Мумкин я, – фикирна Бачара, – ам фермадал финни, – акван килигин зун ам гьиниз фидатӀа. Ам дишегьлидин къарадаллаз, адаз таквадайвал, фена. Бачаран фикир дуьзди хьана: Векьеш, гьич фермадив агатни тавуна, Кьасумхуьр галай патахъ уьтмиш хьана. Гьа йикъан нянрихъ Бачара Гьасаразни Габадиз вичин патав эверна ва накь вичиз акур агьвалатдикай ва Векьеш Кьасумхуьруьз финикай абуруз ихтилатна. – Килиг, гадаяр, – лагьана ада эхирдай, – БибикӀан кӀватӀалди квез фур атӀузва гьа. – За лагьанач лугьумир. Куь кьилел чӀулав цифер кӀватӀ жезва гьа. Вучиз ятӀани ада вич и чӀулав цифер кьилел кӀватӀ жезвайбурукай хукуднай. – Ваз гьинай чида кьван? – явашдиз жузуна Габади. – Вун Векьешан дакӀардихъ галачир кьван? Ваз ви вилералди акур кар авани, я тахьайтӀа япаралди ван хьанани? Гьасарни адаз вилера еке итиж аваз килигзава. – Мад зиди квез лугьун я, кар квез кӀандайвал ая. Бачар кисна. И секинвал яргъалди давам хьаначир.
– А тулаяр чи гуьгъуьна гьатнава жеди. Чав вуч гва кьван? Чав гвай затӀни авач. АкӀ хьайила, зи миресар тир Бедирани Шихмета дуьз карна чпин кьил гъиле вугун тавуна. ГьакӀ тушни кьван? – килигна Гьасар гагь садан, гагь муькуьдан чиниз. – Абурухъ са кьадар лапагар, мал-девлет авай, чахъ вуч ава? Чахъ авай кьве фана-лапаг чна колхоздиз вахганва, мад вуч кӀанзава а вакӀан хвайриз? – жаваб яз рахана Габа. – Бес чна вуч авун лазим я? – элкъвена Габа Бачарахъ, чина итижвилин лишанар аваз. – БибикӀан кьилиз яд чимна кӀанда. Гила кӀвале лал кьейи секинвал гьатнавай. Садайни куьтӀ акъатзамачир. Аквар гьаларай, Бачара гъайи теклифдихъай атайбуруз кичӀе хьанвай.
Бедир, и юкьван буйдин итим, гьяркьуь юрфаралди масабурулай тафаватлу ийиз жедай. Адан са акьван яргъи тушир гъилерин тапасар екебур тир. Пагьливандин къамат адаз ганвачиртӀани, беденда лап са балкӀандин кьван къуват авай. Хуьруьнбуруз адан къуват успат хьайи вакъиа чидай. Аранда вичин лапагриз гьуьндуьгар туькӀуьрдайла, ам къазмадин къавуз вегьедай нацӀар атӀун патал къубудин къерехдиз фенай кьван. Хци гьанефдал нацӀар атӀуз башламишай Бедирал са ни ятӀани тфенгдай яна хер авунвай къабанди гьужумна. Гъиле авай гьанеф кардик кутунвайтӀани, къабан адалай алатзавачир, ада вичин гунгар кардик кутунвай. Амма Бедира кичӀевал къалурначир, ам, хкадарна, къабандин кӀулаз акьахнай ва адан гардан кьуна чуькьвез башламишнай. И арада адан гъиле авай гьанеф аватнавай. Маса чара авачир-амукьзавайди къабан эзмишун тир. Фейи Бедир хтун тавуна акур адан юлдашрикай кьве кас къубу галай патахъ фенай. Ибуруз акурди аламатдин шикил тир: Бедир санал, къабан санал, каш-кашахъ текъвез, сад-садаз килигиз, ацукьнавай. Садавайни юзаз жезмачир. Бедиран кӀвачерин яцӀу якӀарай иви авахьзавай, ада вичин къвал гъапа кьунвай ва гьанай авахьзавай ивиди шалвардин фертни кваз кьежирнавай. Къабандин эхир авурдалй гуьгъуьниз хуьруьнбуру Бедир кӀула кьуна ятахдал хканай. Вичин буба Регьималай гьалтай са виш лапагдин гуьгъуьна гьатай Бедира абур агъзурдахъ агакьарнай. Вич жегьил итим яз, адаз кагьулвал, темпелвал чидачир. Са шумуд суьруь лапагрин, хвар-балкӀанрин рамагдин, аранда авай къишлахрин, дагълара авай яйлахрин сагьиб яз, ам вич гьамиша вичи кьунвай чубанрин юкьва жедай. Гьабурухъ галаз санал тӀуьнни недай, санал ксунни. Эгер чубанрикай сад кьванни къуьнерихъ япунжи галачиз къекъвейтӀа, кӀаник лит квачиз ксайтӀа, адаз лугьудай: «Ви кьил ахмакь ятӀа, бедендин кьванни язух ша. – Ам хуьх, чан хва, – хвейи чан инсандин хазина я». Вичихъ адахъ хъсан сагъламвал авай, гьавиляй, белки, ам гьа вичин лапагар хуьзвай чубанрин юкьва чилел экӀянавай литинал, кьилик ламран паланар кутуна, ксудай ва ахьтин ахвариз ам фидай хьи, лап гьа япарал далдамар гатайтӀани, ахварикай кватдачир. Амма экуьн ярар янамазди, Бедир кӀвачел акьалтдай. Вичин акьван векъи тушир ванцеди вири ахварай авудна, гьардаз вичин кӀвалах буюрмишна, вичин кар башламишдай. КАПӀ-ТӀЯТ авун адан рикӀелай садрани алатдачир Гила Бедир вичин кӀваляй катуниз мажбур хьанвай, вучиз лагьайтӀа НКВДДИН къуллугъчийрин гъиле кьил вугун-им жуван чандиз жува халис къаст
авун лагьай чӀал тир. Инай катна, са маса уьлкведиз финик адан умуд квай. И умудар мадни гзаф артухарзавайбур адахъ галаз тама санал алай камар Дадаш, адан хва Насрулагь, Эмируллагь тир. Гьукуматдихъай катнавайбур тамара тӀимил авачир, абур гьар хуьряй сад-вад кими тушир. Гьарда вичин кьилиз чара ийиз алахънавай. Абурун арада са тахсирни квачир, чеб фитнединни гъабаздин къурбандар хьанвай Эмируллагь, Ферзи хьтинбурни авай. Бачарни Бедиран дестедик экечӀуниз мажбур хьанай. Ам кьаз кӀанзавайдакай кьасумхуьруьнви Къурбанан хва Сидриди хабарнай. Сидри вич хъсан къуллугъдик квай, вичихъ хъсан танишар авай итим тир. Къурбанни Бачар кӀеви хванахваяр тир, гьавиляй Сидриди Бачараз тамам гьа вичин бубадиз кьван гьуьрмет ийидай. Къурбана Бачараз адалай арза гваз атайди дишегьли тирди лагьанай. Гила Бачар ам Векьеш тирди тамамвилелди инанмиш хьанвай, амма ам «гацумардай» вахт авачир: кьил къакъудун чарасуз тир. Гила Бачар икьван гагьда садрани гьалт тавур, садрани акун тавур шартӀара яшамиш жезвай. Цавукай яргъан, чиликай мес хьанвай адаз. Са гьадаз ваъ, адахъ галай виридаз. Гена хъсан тир гатун вахт яз. ТАМУ-ТАРА и десте чарабурун незердикай хуьзвай. Недай суьрсетдикай дарвал авачир; гьар юкъуз гьич тахьайтӀа садан кӀваляй алакъачи къвезвай, гьада лап гьа виридаз бес кьадар суьрсетни гъизвай, михьи пек-партални. Тамунбурун арада гележегдикай мукьвал-мукьвал ихтилатар жезвай. Яшарал гьалтайла, Бедирни Дадаш амайбуралай чӀехи тир. Насрулагьни Бачар тамам таяр я лагьайтӀани жедай, Эмируллагь, яшар хьанватӀани, аял хьиз аквадай. – Чи эхир кьил гьикӀ жедатӀа, я Дадаш ими? – жузуна садра нисинин фу нез ацукьнавай береда Бачара. «Ими» ада яшариз чӀехивилин гьуьрмет яз ишлемишнавай гаф яз лагьанвай. – Гьеле гад ама, гьаваяр чимизма, пака акуна-такуна зул алукьда, гуьгъуьналлаз кьуьдни къведа. Чавай и тамара дурум гуз хъижеда лагьана фикирзавани куьне? – виридахъ элкъвена Бачар гила. Садайни са гафни акъатнач. Вирида тӀуьниз гьерекат ийизвай. Бачарани гьабуралай чешне къачуна. Ада галаз-галаз пуд кака аладарна, вичин вилик эцигна, ахпа винел тӀимил хьиз кьел кӀвахиз, акад фахъ галаз нез башламишна. И арада Бедир адаз вилерин кӀаникай килигзавай.– Пуд кака санал нез хьйитӀа абур гьикӀ акъакьарда, Бачар? – Чун кӀвале авач гьа, кьенят ая. Ваз аквазвани, за са какадихъ галаз тухдалди фу незва, – лугьузва Бедира фу жакьваз-жакьваз. – Гьуьлел тӀур эциг лагьанвайди я бубайри, – элкъвена виридаз килигна ам, абурукай вичиз даях кьаз кӀанз, амма адан гафар садани кваз кьуначир. Гьарда вичин «регъуьхъ галай цин» иесвал ийизвай. Бедиран гафарикай Бачараз тӀимил кӀамазни хьанвай, амма ада чуькьни авуначир. ЧӀехивилиз авунвай гьуьрмет тир белки. Бедир хьтинбуру и девлетар гьа икӀ кӀватӀзава гьа, – хиял фена адан рикӀяй. АкӀ кӀватӀай девлетдикай вучда? – вичи-вич секинарна Бачара. Фу тӀуьна куьтягьайла, Дадаша «АЛЬ-ФАТЕГЬА» авуна ва вирида гъилер хкажуналди дуьа кӀелна. – Ваз вуч аватӀа чидани, Бачар? – элкъвена ам сифте Бачарахъ, ахпа виридахъ, – а на гайи суалди заз кьарай тагуз гзаф вахт я. Пара юкӀар-чипӀер ягъизва за, гзаф алцумунар ийизва, амма и месэладай кьил акъудиз жезвач. Жуван кӀвачи чил кьурдалай кьулухъ чапхунна, къазанмишна, Дербентда, Кьасумхуьрел туьквкенар ахъайна, алвер къайдадик
кутуна, кьве кепек арадал гъана, амма рикӀ регьятдаказ нез тунач рикӀиз регьят тахьайбуру-вири вахчуна. Гила жувакайни халкьдин душман авунва, жувни тамара гьатуниз мажбур авунва кепейугълийри, – Дадашан вилериз накъвар хъиткьинна, ам чилиз килигиз, кисна акъвазна. – А угърашриз кӀвалах тавуна девлетлу жез кӀанзава, – къаришмиш хьана суьгьбетдик гила Бедирни. Цаварай аватна са затӀни жагъин тийидайди абуруз чизвач. Жува чӀугвазвай пӀапӀрус кьванни жува къазанмиш тийидайдаз девлет гьинай атурай, я чан стхаяр?! – хъелни мягьтелвал квай сесер акъатна адай. – Чаз абур (адан фикирда девлетар авайди кьатӀуз хьун четин тушир) гьавая жагъайбур туш гьа. Йифен ахвар, йикъан кьарай атӀана зегьмет чӀугурла, кьилик ламран хъалтахрин паланар кутуна ксайла, арадал атанвайбур я. Завай жедачни тахьайтӀа Кебешавайни ГъанитӀавай хьиз пакамалай няналди кимин кӀарас кӀуьруьриз. – Вири гьакӀ я-е, – мад рахана Бачар. Эхир гьикӀ хьурай? Тамукай кӀвал жедани? – Ваъ, – вичи жавабни хгун хъувуна ада. – Гьукуматдин хура акъвазиз, чун гьана амукьрай, чун хьтин спелар галайбурувайни жедач. Амукьзавайди кьве рехъ я: я хъфена властрин гъиле жув туна, жуваз къвезвай жаза къачун, я жауван пелел эцигна яна, жув секинарун. – Ам Аллагьдин рекье аси хьун я, – бамиш ван акъатна Бедирай. – Ада чаз рехъ гудач. Ам кисна. Са кьадар вахт лал кьейи секинвили къачуна. Патавай физвай буванрин ванерни кваз хъсандиз къвезвай. Садани сив ахъайна рахадай жуьрэт ийизвачир. Кьезил шагьвардал къугъвазвай пешери и киснавай «межлисдик» са гьихьтин ятӀани цицӀивал кутазвай. Эхирни и секинвал Дадаша чӀурна. – Гзаф фикирар авуна за, гзаф юкӀар-чипӀер яна за, – мад тикрар хъийизва ада, амма са акьалтӀай фикир арадал атанач. Гьинихъ вил вегьейтӀани, умуд кутадай са чка, кар аквазвач. Эхь, дуьз лугьузва Бачара, таму – тара пеш вегьедалди санихъ уьтмиш хьун чарасуз я. Яргъал вегьена кӀандач. Чун ЦӀехуьл муьгъ галай патахъ уьтмиш хьун герек я. Анайни Закаталдиз, Закаталдайни Туьркиядиз. Туьркияда чак кядай кас жедач. Гьелбетда, и рекьериз зурба харжиярни лазим къведа, абур квехъ авачирдини заз малум я. Жуван патай сад-вад манат за куьн патал серф ийида, амма…– Захъ жуван кепекар ава, – рахана Бедир. Анжах масабуруз куьмек ийиз жедай кьванбур ваъ. – Захъ авай кьве кепек кӀвалера милицаяр къекъвей сифте юкъуз гьабурун гъиле гьатна, – ван акъудна икьван гагьда кисна яб гузвай Эмирулагьа. – Заз маса чара авач: пака зун Кьасумхуьруьз фида, и кардин эхир авайди туш. Авурай зи суд-дуван, акъудрай гуьлледиз. Ана сад акъатда: я деве рекьин, я девечи. Эхиримжи гафар ада умудсузвилин везиндалди лагьана. Гила мад вири кис хьана. Тамунбур кӀватӀ хьанвай чка Йигинрин хуьруьн мулкуна виридаз сейли чка я. Инлай авахьзавай Харун булахдин къайи ккӀал хьтин яд, куркурдин ван ацалтна, виняй гъуз МичӀи кӀам галай патахъ физва. Булахдин винел алгъанвай тарарин хилери инал гъили расай хьтин чардах туькӀуьрнава, ада гьакӀни къайи яд генани къур хъийизва. А яд булахдин патав чилиз метӀер яна хъвадай кас бажат жагъида, адан пӀузарар гьа гъиле-гъил аваз хъиткьинна чӀукар-чӀукар жеда. Гьавиляй и булахдин патарив чил-мулк гвай ксари, иллаки чубанри, чпин чантайрин цӀилерихъ вечрен кӀвачин зикӀилдин кӀараб
гилигдай. Яд кӀан хьайила, гьадай фитӀимна хъвадайвал. Инлай ЯркӀи патан тамам чӀехи пай хуьрер капан юкьвал алай хьиз аквада, са тӀимл кьван винелди синел экъечӀайтӀа, аранарни, гьатта Каспий гьуьлни кваз ви вилик экӀя жеда. Дагъларихъди фенвай ракъини гатун югъ куьтягь жезвайди малумарзава. Зегьемвал къвердавай тӀимил жезва. Икьван гагьда виняй гъуз тикдаказ аватзавай ракъинин нурар гила са патахъди, кирсдаказ, гуьнейрин чинра гьахьзава, гьавиляй абурун чимивилин гьайбатарни квахьзава жеди. Фу тӀуьна руфунар динж хьанвай ругулри, гьарда вичивай жедайвал, булахдин патав чӀурал ярх хьана, регьятвал къачузва. Кьуд пата лал кьена секин я, амма Харун булахдин ванци абур сустарзава. Садлагьана Насрулагьай гьарай акъатна: – Дах, чи кӀвалер кузва! Вири тарпна кӀвачел акьалтна. Инлай гуьне патан тепедин кьилел алай Карамхуьр лап хъсандиз аквазвай. ЦӀУД-ЦӀУВАД кӀвал авай и гъвечӀи хуьр маса са куьнални амайбуралай тафаватлу жедачир, эгер хуьруьн къерехда Дадашан кӀвалер авачиртӀа. Гъили ягъай раган къванцикай магьир устӀарри эцигнавай и успагьин дарамат хандин къеледиз ухшар тир: цлара гьар жуьредин нехишар атӀанвай къванер тунвай, къавуз ракь янавай, дарамат михьиз элкъвена кьакьан парудин юкьва авай. Гила и дараматдай туп-туп гумар акъатзава, ам цӀай кьаунвай кьурай векьин маркуниз ухшар я. Вад декьикьани арадай фенач: дарамат михьиз гум галамачир ялаврин тупуниз элкъвена. Тамунбур гила, булахдал алай куьлгедикай хкечӀна, ачух чкадал атанва. Инлай Карамхуьр генани хъсандиз аквазва, амма аквазвайди рикӀ хъарсатмишдай вакъиа тир; гьар акатай нивай хьайитӀани и шикилдиз вил ачухна килигиз жедачир. Инсанди вичин вири уьмуьрда зегьмет чӀугуна, ялна, кепек кепекдал эцигна кӀвал-югъ арадал гъизва, цӀай лугьур фелекди ам са шумуд декьикьада тахьай мисалзава. Ина цӀун тахсир авачир, ам хатадай кьунвачир, ам инсанри чпин гъилералди кутунвай, вични са нин ятӀани эмирдалди. – Пагь! Кьакьан къавук генжедин кьве виш келегъан квайди я гьа! – агь галай гьарай акъатна Дадашай. – Амай вил акьадай кьван мал завай масанриз акъудиз алакьна, абур акъудиз алакьнач, – метӀез чанг яна ада. – Гьайиф, гьайиф зи келегъанар! И чӀал чидайтӀа…. Дадаша гаф куьтягьнач. Ништа адаз вуч лугьуз кӀанзавайтӀа. – Канвай и зурба дарамат аквазвач идаз, келегъанрин гьайиф чӀугвазва, – хиял фена Бачаран рикӀяй. – Мад ништа гьина гьикьван мукар авайди ятӀа, – Дадашан чиниз килигна ам. Дадашан сив ахъазвай, вилер ялав алахьна кузвай кӀвалерал алай, сивин къвалариз хъемс янавай. Ада къачузвай нефесдин ван патав гвайбуруз къвезвай. Насрулагь, са вад камунин а патал хьиз чилел ярх хьана, ван акъуд тийиз къуьруьгзавай; ам шезвани, шезвачни кьил акъудун четин тир, адан юрфар къуьнерлай агъуз хьиз къудгазвай. Ам агьузардин къармахра гьатнавайди якъин тир. И мусибатдин шикилдиз садавайни яргъалди тамашиз хьаначир. Гьарма сад санихъ чара хьана, тамун яцӀ квай чкайрихъ фенай. Бачар гьа алай чкадал къах хьана аламай, адан бейнида и жезвай аламатар сакӀани ацакьзавачир. – Бедирахъ, Дадашахъ, гьатта Эмирулагьахъни са кьадар девлетар ава, – фикирзава ада вичи-вичик, – захъ вуч ава? Авай тумунал цак алай кьве гьайванни за колхуздиз вахганва, амайди са балкӀан тушни? Гьамни вахгуда. Чебни кьий, гьамни! – акьалтӀай фикир атана адан кьилиз. Валарган Векьешан фитнедихъай кичӀе хьана тамара гьатдай вунни итим я лугьузвани на, Бачар? – суал гана ада вичихъай вичиз регъуь яз. Югъ акваз-такваз мичӀи хьана. Кьуд пата лал кьейи секинвал гьатна, амма Харун булахди вичин куркурдин ван атӀузвач. Арабир типӀре вичин зегьле
тухудай хьтин ванцелди вич и патарив гвайди малумарзава. Экв гвачирвиляй тамунбуру нянин фу югъ аламаз недай. – Рагъ аламаз тӀуьна, югъ аламаз ксун хъсан я, – лугьудай Бедира мукьвал-мукьвал. Гила ругулар, кӀанерик гьарда вичин кӀурт ва я тахьайтӀа жував гвай литинин пад экӀяна, ферикъат хьанвай. Садлагьана са акьван яргъаз тушиз жанавурдин «къувдиз» ухшар ван акъатна, амма ам лап явашдиз, чилин кӀаникай къведай тегьерда къвезвай. Вирида япар хкажна, гьарма сад вич алай чкадал ацукьна, кьилер гьарнихъ элкъуьриз, яб гуз башламишна. Ван мад тикрар хъхьана, гила лап мукьувай хьиз. Бачар тарпна кӀвачел акьалтна, ада вичини гьа тегьердин ван акъудна ва ван къвезвай патахъ дигана. Са вад декьикьани арадай фенач, Бачар са жегьл итимни галаз хтана акъатна. Ам Бачаран миресдин хва Заграг тир. Ада тамунбуруз недай суьрсет гъанвай. Суьрсетдизни итимри акьван фикир гузвачир: вирида хуьруьн-кӀвалин хабарар жузазвай, амма арачидивай абуруз цӀийи са хабарни жагъаначир. Белки ам Заграган жегьилвиляй тир жеди, адакай хуьре, районда кьиле физвай вакъиайриз фикир гудай хьтин итим хьанвачир. Халкьди лугьурвал, адан «чӀар пад къенемай». Заграг хъфиз гьазур хьана, ада явашдиз хьиз, масабуруз таквадайвал, Бачаран къвала кьуьнт эцяна ва кьилин ишарадалди вичихъ галаз атана кӀанзавайди къалурна. Пендивай яргъаз къакъатайла, Заграг акъваз хьана ва ада кьуьнтелай кьуна Бачарни акъвазарна. – Ханаг бахди ваз лагьай гафар ава-е, Бачар ими, – яваш ван акъатна жегьилдай. – Вуч лугьузвай ада? – жузуна Бачара. – Ада вун тамара хьайиди бес я, – лугьузвай. Лап къе гьа и захъ галаз хъша лугьузвай. Аялрини вун гьинава лугьуз хурук кутунвалда. Сиве тӀеквен авай кьванда вун гел галачиз квахьнава лугьузва, садбуру, гьатта, вун яна кьенвалда, масбуру кьуна властри тухванвалда лугьуз ванер акъуднава. Ахпа мад ада лугьузвай хьи, гуя накь куь гьаятдиз колхоздин пирсидатил Рагьман атанвай. Ада лугьузвалдай: – Бачаран тама вуч ава? Ам кӀвенкӀвечи колхозчи я, гьи карда хьайитӀани ам чешнелу я, къуй хтурай ам. ЧӀехибурухъ галаз зун рахада, балкӀанни гьелелиг адав тадайвал ийида чна. Адан патахъай за жаваб гуда, са кичӀевални тавурай. Бачара Заграган гафарихъ кисна лап дикъетдивди яб акална. Ам, мегъуьн таран пун хьиз, санихъни ян тагуз, са чкадиз килигиз акъвазнавай. Агъзур хиял физвай адан рикӀяй: Рагьмананбур тапарар яз хьайитӀа вучда, амалдалди заз «фур атӀузватӀа» вучда, кьуна тухвайтӀа кӀвале авай куьсуьтӀрин гьал гьикӀ хьурай. Аялриз «куьсуьтӀар» лугьунихъни вичин себеб авй: Бачаран папа, Ханага, галаз-галаз муьжуьд руш ханвай, эркек велед авачир. Вун инал акъваз, мирес, («мирес» ада илисна хьиз лагьанай, им вичин патай авай гьуьрмет къалурун тир) зун исятда хуькведа, – лагьана Бачара Заграгаз ва вич зиринг камаралди пен галай патахъ фена. Теспача кваз хтай Бачар акурла, юлдашар мягьтел хьана. Ада тадиз чилел алай вичин кӀуртуниз гъил авуна, ам къуьнерихъ галчукна, ина-ана вил экъуьриз башламишна. – Зун хъфизва, дуст ксар, – элкъвена Бачар вичихъ галайбурухъ, – завай мад ина эхиз жедач. Им уьмуьр туш, гуьникъаравал я. ИкӀ жедалди лап гьа дустагъдани хъсан я. Чакай хайи Ватандин тахай веледар авунва. Заз акӀ кӀандач. Турай чпи зун дустагъда, акъудрай гуьлледиз, – адан туьтуьниз шел атана. Мад са гафни лугьун тавуна, Бачар хуьр галай патахъ цӀуьдгъуьнна.
Йикъар къвез алатзавай. Бачар кӀваляй текбир экъечӀзавай. ЭкъечӀай дуьшуьшрани гьалтай бязи хуьруьнбур адаз терсеба килигзавай. Къушкъун теклиф патал жузун-качузун ийидайбурни тӀимил тушир, амма Бачара а крар кваз кьазвачир, вучиз лагьайтӀа адан рикӀе хьайиди ана хьурай лугьудай къаст гьатнавай. Са пакамахъ жемятдик юзун акатна. Къе нянихъ хуьруьн жемятдин собрани жезва лугьудай хабар виридал агакьнавай. КӀвалахдилай хквезвай инсанар хуьруьн къерехда авай Рачабан ратӀрал кӀватӀ жезвай. Яру парча вегьена гьазурнавай столдихъ пуд кас: Рагьман ва мад кьве милица ацукьнавай. Милицайрикай сад чин атӀугъай, гьяркьуь къуьнер авай, яру чинал еке нер алай итим тир. Муькуьди юкьван буйдин, гуьрчег акунар авай жегьил тир. Абур кьведни, куьтӀни акъуд тийиз, кӀватӀ жезвай жемятдиз килигзавай. Собрание колхоздин председатель Рагьмана ачухарна ва вичи тухузни башламишна. Рагьман кьакьан буйдин, расу чӀарчӀин, вили вилер авай жегьил итим я. Адаз гьакъикъатдани пагьливандин буй ганва. Адан юрфарал, белки, тамам са юкӀ ала жеди. Севрен тапасар хьтин гъилерин далу патарал расу чӀар ала, и гъилера авай гужунин кьадар садазни чидач, амма са кар якъин я: а гъуд галукьай инсандин кӀарабар шаксуз гьарнихъ чикӀида. Абурун тухумдиз хуьруьнбуру акьулдилай гуж гзаф авайбур лугьудай. Им, аквар гьаларай, сивик пад квачир са фукъиранди гьикӀ кӀантӀани хьурай лагьана авур гаф тир. Рагьманан буба Усамнни зурба къуват авай итим ялдай. Са сеферда ада вичин гьаятда капӀ ийизвайла, купӀунин виликай гьаятдиз атанвай лам фида кьван. Хъел атай Усамана, капӀни чӀурна, ламран руфунин кӀаникай гъилер кутуна, хкажна ам жугъунилай а патаз гадарналдай. Къилихрал гьалтайла, Рагьман секин, дугъри кас тир, ада вичикай садан кефини хадачир, гьатта аялдин дердиникайни хабар кьадай ада. Собранидал алай месэла кулакринди тир. Райондай атанвай чинер алайбурув кулакар яз гьисабзавайбурун сиягь гвай. Яру чин алайда, са-садан тӀвар кьаз, жемят сиягьдихъ галаз танишарзава ва Рагьманавай, хуьруьн активдин членривай вуж вуч кас ятӀа хабар кьазва, ахпа вичин вилик квай дафтарда са вуч ятӀани кхьизва. Са шумудан тӀвар кьурдалай гуьгъуьниз Бачарал нубат атана. ТӀвар кьурла, Бачар кӀвачел къарагъна. – Вун флан кас (инал чинер алайда Бачаран бубадин тӀвар кьуна) хва Бачар яни? – жузуна ада вилералди тӀеквенар акъуддай тегьерда итимдин чиниз килигиз. – Эхь, ам зун я, – зурзун квай сесиналди жаваб гана Бачара, чилиз килигиз. – Вуч кас я ам? – элкъвена яру чин алайди Рагьманахъ, – вуч авайди я адан хамуна? И арада Векьеша са вуч ятӀани лугьуз кӀанз сив ачухна, амма Рагьманан терс килигуни ам лал авуна. Адай куьтӀни акъатнач. – Бачар кӀвенкӀвечи колхозчи я, юлдаш уполномочений, лап колхоздин дестек я. Колхоз тешкил жедайла, сифтени-сифте гьаник кьил кутурбурукай сад гьам я. Вичиз авай мал-лапагни, чилин мулкни, ал-арабани ада гьич са шандакьни тавуна колхоздин кьисдиз вахганва. Чавай адак са тахсирн кутаз жедач, – викӀегьдаказ жаваб гана Рагьмана. Гьабиб и арада алай чкадал ргаз акъвазнавай. И кар Бачара хъсан кьатӀанвай ва ам Гьабибаз кӀанелай винелди килигзавай. Килигунни ахьтинди тир хьи,
налугьуди, ада рикӀяй лугьузва: – Вуна инал ван-сес акъуд, кьейи хва БибикӀ, за ви дуван аквада. Вун фейи падни за чирдач. Яру чин алайда Бачаран тӀварцӀелай цӀар чӀугуна. Бачаран рикӀикай гар кӀвахьна. Адаз вич гьиниз ийидатӀа чизмачир. Адаз исятда фена, Рагьман кӀула кьуна, «кавхадал» хкадардай кьуьл ийидай ният авай. Пакад юкъуз хуьруьз милицаяр авай машин атана. Ам хуьруьн юкьвал, мискӀиндин вилик, акъвазарна. Бачаран айвандикай а машин ва атанвайбур лап гьа капан юкьвал алай хьиз аквазвай. Милицаяр хуьруьн а пата авай мягьледиз фена ва гьанай са шумуд кас вилик кутуна гваз хтана. Милицайрикай са кьвед лап агъайнидаказ, фурс гваз къекъвезва, налугьуди, чпи са зурба викӀегьвал ийизва. АРА-АРА физ гъиле авай винтовкадин жидаяр юрфариз сух жедайвал беденра акӀурзава. Хуьруьн жемят вири къаварал, айванрик экъечӀнава; аялри, са куьникайни къайгъу авачир бейниванри, тухузвайбурун гуьгъуьналлаз физ-физ, атӀай-атӀай камар къачузва. Бачар и «мярекатдиз» вичин айвандилай килигзава ва рикӀяй абурун язухар чӀугвазва. Ингье, мискӀиндин ккӀайвинелди кьве милицадин вилик кваз, гъилерни далудал алаз, Габа къвезва. Машиндин патав агакьиз са тӀимил мензил амаз адан вилер айвандикай килигзавай Бачара акьуна. – ПА-А-А-ГЬ!!! – чӀун галай гьарай акъатна Габадай, кьве метӀизни чангар яна ада. – Вуна лагьайвал хьана хьи! Ирид кас хуьруьнбур акьадарай машин вилерикай квахьна. Гьа йифиз Векьешан кӀвале еке межлис хьаналдай. Тамунбурувай ана яргъалди давам гуз хьаначир. Хуьруьнбур кьуна тухвай са вад-цӀуд йикъалай гьабурни кьунай, анжах са Насрулагь гъиле гьатначир, ам гел галачиз квахьнай. Ам гьинихъ фенатӀа садан кьилни акъатначир. Бачараз мад «вилиз гум фида» лугьудай касни хъхьаначир, ятӀани ада вичин игьтият квадарзавачир, вучиз лагьайтӀа БибикӀар хьтин хаинар ксанвачир, абур йиф-югъ, ниэда авай тулаяр хьиз, геле къекъвезвай. Гьавиляй гьатта ксуз месик фейилани, ам ширин ахвариз физвачир. Йиф юкьварилай алатнавай. Бачар ксанвай кӀвалин дакӀардал ккӀал алукьна. Тадиз шалвар гьалсна, кӀвалин иес, тфенгни къачуна, дакӀардив агатна, анай касни аквазвачир, анжах кӀваливай са кьвед-пуд камунин мензилда пӀапӀрусдин цӀай аквазвай.– Вуж я, яда? – яваш сесиналди хабар кьуна Бачара, тфенг вини кӀвачиз чӀугваз-чӀугваз. – Зун я, ви дуст СутӀ я (Бачара Насрулагьаз СутӀ лугьудай), – гьакӀ явашдиз жавабни гана атанвайда. Бачара ам кӀвализ гъана. Ханага фу-къафун вилик эцигай ругулар суьгьбетрик экечӀна. Гьикьван Бачар ам гьина аватӀа чириз алахънатӀани, Насрулагьа лагьаначир. – На багъишламиша, дуст кас, – лагьана ада, ви гуьгъуьна тулаяр авайди заз лап хъсан чизва, я фад, я геж абуру вун гигида, гьавиляй зун авай чкадикай на затӀни ийидач. Чна гуьруьшмиш хьун патал са чка хкягъин, гьанал гуьруьшмиш жен. ГьакӀ чаз хатасуз жеда. Бачара разивал ганай. Ханага са багъламадик фу, ниси, шур ва кӀвале авай маса къафунар кутуна, гьабурни гваз гьеле мичӀизмаз Насрулагь хъфена. Идалай гуьгъуьнизни, меслят хьайивал, абурун гуьруьшар мадни хьанай. Са юкъуз Бачараз НКВД-ДАЙ эверна. Кьасумхуьруьз фейи ам НКВД-ДИН идарадиз гьахьна. РакӀарал алай милицадиз вич вуж ятӀа лагьай ам гьасятда началникдин кабинетдиз тухвана. Ина столдихъ юкьван яшарин, хъсан абу-
рар алай итим ацукьнавай. Бачар гьахьайла, ам къарагъна, атанвайдан гъил кьуна, жузун-качузун авуна. Гьатта аяларни кваз жузнай ада. «Зи хемирганда гьикьван гъуьр аватӀа, гьамни чизва идаз», – хиял фена Бачаран рикӀяй. Кабинетдин иесди атанвайдаз ацукьун теклифна. – Ваз Карамхуьруьнви Насрулагь чидай кас яни? – хъуьтуьл сесиналди хабар кьуна офицерди. Чуьнуьхуникай файда авачирди Бачараз чизвай. – Эхь, чидай кас я, – акьалтӀай жаваб гана Бачара. – Куьн тамара санал хьанай кьван? – мад суал гузва къуьнерал чинер алайда. – Хьайивал вири ахъая, Бачар. Бачара вири вичиз акурвал ахъайна. – Дуьз лугьузва на. Вун таб квачир викӀегь итим тирди на тестикьарна. Гила завай вахъ далу акална, ваз ихтибарлувал авуртӀа, заз чиз, жеда. – Лагь, жанаби! – викӀегьвал къалуриз алахъна атанвайди. – ЖАНАБИ-ВАЪ, – векъи сес акъатна начальникдай. – Жанабийрин девирар амайди туш, абур тӀурфандин хураваз фена. – Гражданин начальник лагь. – Советрин гьукуматди вун хьтин акьуллу, викӀегь итмрал гьамиша ихтибар ийизва, – давамарна ада, – квекай даяхар кьазва. Гила за вазни са хъсан ташуругъ гуда: кӀантӀа ам чилик хьурай, кӀантӀа цаварал лув ганваз хьурай, гьина кӀантӀани хьурай ам, Насрулагь, я чан аламаз вич, чан аламачтӀа, адан кьил гъида на иниз. Гъавурда акьунани? – са тӀимил кьван туьнт рахазва гила начальник. Килиг, Бачар, ви силис гьелелиг вахтуналди агалнавайди я. Чир хьухь, ам мус кӀан хьайитӀани, чавай къарагъариз хъижедайди я. Эгер и кӀвалах на кьилиз акъуд тавуртӀа, – ви... – чӀулунихъ галай тапанчидиз гъил авуна ада ва къалурдай тӀуб са шумуд сеферда яракьдин «шайтӀандихъ» галкӀурдай тегьерда къалурна, ам кис хьана. Бачараз маса чара амачир. Гила адан рикӀяй са шумуд хиял физвай: вучин? ГьикӀин? Эгер Насрулагь абурун гъиле туртӀа, зун гьихьтин, дустни ваъ, итим хьуй? Бес зи намус гьинава? Бес зани гьада тӀуьр фу квдардани? Адан бейнидай физвай суалрин сан-гьисаб авачир. Начальникни, ада гудай жавабдал вил алаз, вилералди адай тӀеквенар акъудиз, акъвазнавай. – Бес за ам гьикӀ жагъурда, адан кьил за квелди атӀуда? – рахана Бачар, – зав са затӀни гвачир? – Зун суьгьуьрчи туш кьван вири аквадай, вири жуваз табий ийидай? Кьуру гъилералди ахьтин кьегьалар кьаз жедайди туш, гражданин неченик. Яракь гвачиз, завай са затӀни хиве кьаз жедач. – Ваз кӀвале са яракьни амачни? – туьнт хьана «чӀехиди». Ваз кьве хилен ружа авай эхир. – Ам исятдани ава, ам анжах сивяй ацӀурдай «даяндулдурум» я, ам гваз гьатта къуьрен гъуьрчезни фин гунагь я, чӀехиди. – Я акъатда, я акъатдач ам. Насрулагь хьтин къачагъдин гуьгъуьна гьатдай итимдиз хъсан «тум» кӀанда, чӀехиди. Заз чида адан тфегдин хурукай тӀветӀни хкат тийирди. Бачар кис хьана. Начальникди кабинетда пипӀяй-пипӀез са шумуд кам къачуна ва ахпа са низ ятӀани эверна. – Идав, – Бачар къалурна ада кьилин ишарадалди, – къул чӀугваз туна, – са винтовкани са тапанчи гице. – Килиг гьа, яракьар квадарайтӀа, техквер чкадиз акъудда за вун. Гъавурда акьунани? Гьар киш юкъуз вун иниз зи патав къведа ва авунвай кӀвалахдикай заз доклад ийида на. – Ам алакьдай кар яни, я чӀехиди, анай иниз лап бегьем рехъ ава. Зунни калхуздин кӀвалахал фена кӀанзава, пирсидатилди вуч лугьуда? – вичин наразивал къалуриз алахъна Бачар, амма адан гаф начальникди юкьвалай кьатӀна:
– Ваг чна балкӀан гьавая тунвайди туш, а председателдив зун рахада, абур ви буржияр туш, жуваз лагьайвал ая! – туьнт жезва ам. Хуьруьн патавай авахьзавай кӀамун хиве авай зурба хъархъу тар Бачаранни Насрулагьан пен хьанвай. И таран пуна авай гъвечӀи хъалхъамда лацу кварквацӀ къван эцигун-им гуьруьш хьуниз эверунин лишан тир, гьавиляй Бачар таран патав фенвай ва къванни ада хъалхъамда тунай. Пака йифиз абур инал атана. Бачара НКВД-ДИН начальникди вичиз ганвай тапшуруъдикай Насрулагьаз галай-галайвал суьгьбет авуна. – Ма, атӀутӀ зи кьил, – гардан виликна Насрулагьа, – абуру атӀудалди ам на атӀун заз регьят я. Абурув за ам кьейитӀани атӀуз тадач. Бачарак таквадай хъуьруьн акатна. – «Кьейила ваз ам атӀуникай гьич хабарни жедач, кьейхва СутӀ», – хиял фена адан рикӀяй. Чпин дил-агъзи куьтягьна, дустар чара хъхьана. Начальникди лагьайвал, Бачар гьар кишдиз, вични йифиз, Кьасумхуьруьз физвай. Гьар фейила, начальникди ам лап деринрай диндирмишзавай, гьатта бязи вахтара кичӀеярни гузвай, амма Бачар вичин гафунал акъвазнавай: «Заз ам жагъизвач». И финар-хутунар, диндирмишунар гила адаз шит хьанвай, амма вуч серенжем кьабулдатӀа, адан бейнида гьатзавачир. Кьве гъилни са кьил хьанвай Бачаран. Эхирни нубатдин киш юкъуз ада и кардал эхир эцигун кьетӀна. Вичив гвай яракьарни гваз, начальникдин кабинетдиз гьахьай адаз акуна хьи, ина къацу парча вегьенвай столдихъ еке чинер алай сад ацукьнава. Начальник, пӀапӀрусдай туп-туп гумар акъудиз, инай-аниз, анай-иниз къекъвезва. Бачар акунмазни, начальникди ацукьнавайдаз урус чӀалал са вуч ятӀани лагьана, ам Бачараз кӀанелай винелди лап дикъетдивди килигна, налгьуди, ада вилералди атанвайдан бедендай тӀеквенар акъудзава. – ГьикӀ хьана, на яракьар хкана хьи? – хъел кваз рахана начальник, жагъаначни ам ваз? – Ваъ, гражданин неченик, жагъанач. Ништа ам гьи гургусдиз аватнаватӀа, гьи цаварал чӀугун хъувунватӀа, гьи чилерик хъфенватӀа, – вичизни хъел атанвайди хьиз къалурзава Бачара. – Зун къекъуьн тавур, тефей чка амач. Заз ам жагъизвач. Ада столдал алай кантӀ чукӀул къачуна, пад атӀанвай халидилай алагъна, алатай са кӀус дилида хьиз, сивин къваларай яд авахьиз, еке кӀасар ягъиз, тӀуьна. – Зун жуван папан чина уьзуькъара хьанва, неченик. Вун йифди чара папарин гуьгъуьна гьатнава лугьуз, заз кӀвале югъ амач. Им уьмуьр хьанач, валлагь. Начальникди Бачаран гафар меркездай атанвай чӀехидаз таржума авуна. Ам мад сеферда кӀанелай винелди Бачараз килигна, кьил элкъуьриз, тӀ-тӀ-тӀ-авуна ада ва ахпа са вуч ятӀани начальникдиз лагьана. – А яракьар инал эцигна, зи вилерикай квахь, даюс, – гьарайна чӀехида. – Ви кам мад инра заз такурай! Бачараз кӀанзавайди гьа им тир. Ам, гуьлле галукьай вак хьиз. кабинетдай акъатна. Къецел ири марф къвазвай. Вацран эквер тирвиляй артух мичӀизвачир. Бачара балкӀандин пурарин смутӀулдихъ галай япунжи галудна, вичин къуьнерихъ вегьена, адан цӀилерни гардандал кутӀунна. Пурариз хкаж хьайила, ада япунжидин ценер балкӀандин хъалчахрихъди ахъайна. Гила ада вичин кӀулалай дагъ алатай хьиз гьисс авунвай. Къарбуд тарарив агакьайла, Бачараз вичин кьулухъ къвезвай балкӀанрин кӀвачерин ванер атана. Гьакъикъатдани кьулухъай кьве атлу къвезвай. Абуру агакьарна ва Бачаран балкӀандин вилик пад кьуна. – Вун Йигинрин хуьряй тир Бачар яни! – векъи ванцелди хабар кьуна сада.
– Эхь, ам зун я, – секиндиз жаваб гана Бачара, рикӀе са тӀимил кьван кичӀни аваз. «Яраб ибур а угъраш неченикди ракъурнавайбур ятӀа?» – хиял фена адан рикӀяй. Абурай вуч хьайитӀани акъатда гьа. – ГьикӀ хьана Насрулагьан кӀвалахар? Эхир эцигначни абуру? – мад рахана векъи сес авайди. – Зал алай крар за вири дуьз авунва, амайбур заз чидач. Зун мад чпиз къалур хъийимир лагьанай неченикди. – Ваз Насрулагьан патай еке саламарни я, зурба чухсагъулни. Герек хьайитӀа, вичи вун жагъурда лугьузвай ада. Атлуйри чпин балкӀанар гьа атай патахъ элкъуьр хъувуна, абурук тӀвал кя хъувуна. Бачараз абуру чеб вужар ятӀа ва гьинай ятӀа хабар кьадай мажални ганачир...
Гурарай винелди хкаж жезвай Агьмедан асадин ванери Бачар хиялрикай уяхарна. Ам, эрчӀи гъилин кьуьнт месе акӀурна, кӀвалин иес хквезвай патахъ элкъвена. Агьмед гьа вичиз хас тир муькӀуьвилелди гурарай хкаж жезвай. Вини кьилел акьалтайла, ада гъилевай аса цлавай винелди акъвазарна, вич аста камаралди Бачаран патав агатна. – Ваз нисинин хийирар хьурай, яда, ксудай кьван галатзавачни вун? – гъил яргъи ийизва Агьмеда кьуьзекал хъуьрез-хъуьрез. – Валлагь, къе лап инсандин гуьгьуьл вини дережадиз хкаждай хьтин гьава ава. – Гьава ава лагьана вучда кьван, Агьмед, адакай менфят къачуз жезмачирла? – галачир уьгьуь яна Бачара. – Чан сагъ тир чӀавуз хъуьтӀуьн саврухни рагъ алай югъ хьиз гьисс ийидай. Гила…Жувавай тежезмай йикъан юкь аватуй. ХУЬРЕ-КӀВАЛЕ вуч хабарар ава? – Гуз жедай хьтин са хабар авач. Жемятдин чӀехи пай куьч хьуник хев квайбур хьанва. Пакамалй кимел алайди гьа куьч хьунин даллай я. Ваз а Пиредин чинин кӀевивал акуна кӀанда. Гьихьтин хьайитӀани уду-будуйралди жемят рекьелай алудиз алахънава а ярамаз. Лугьунриз килигна, ада са зиянни тахьанвай кӀвалериз ирид виш манат пул вахчунвалда. Вич ам тукӀуртӀани куьч жедач, вучиз лагьайтӀа ина адан гъиле хъсан кӀвалах ава, гъилиз мажиб къвезва, а Кайи Къеледа адав ихьтин кефер чӀугваз тадайди туш гьа. И кар адаз вичин гъилел алай вад тӀуб хьиз чизва, якъадаш. – И куьч хьунин патахъай ви фикир гьихьтинди я, Агьмед. Гьикьван лагьайтӀани ви уьмуьрдин чӀехи пайни патарал акъатнава. ИкӀ халкьар кӀваливай-хуьруьвай авуникай гьукуматди вуч хкудзаватӀа яраб? – Бачар Агьмедан чиниз килигна. – За ваз вуч лугьун, якъадаш, лугьунриз килигайла, им хъсан кар яз аквазва, вучиз лагьайтӀа медениятдин шартӀар артух жеда, инсанриз яшамиш жез регьят хьун мумкин я. Электрик токдал кӀвалахзавай кӀвалин инжинас акъудзава гьукуматди. Са телевизор лугьудай ишикӀдин аламатар вуч я? Дуьньядин и кьиле авайдини, а кьиле авайдини ваз ви вилик квайди хьиз адай аквазва. Гила холодилникарни акъуднава. Адан гьайбатар масабур я. Вичини къачунва лугьуз хабарнавай Нисреда (Нисред Агьмедан Бакуда яшамиш жезвай хва я). – Ам вуч затӀ я? – жузуна кьуьзека вилера лап аквадай итиж аваз. – Ам недай суьрсет гьамиша къана хуьдай шкаф я, дуст кас, – адан къене эцигай цини мурк кьада. Чавай исятда жуван килфет патал са лапаг тукӀваз жезвач, ам кьве йикъалай буьтӀруькламиш жезва. Чара авчиз вергеринни
хъчарин арайра тваз, са уьтери хуьзва, а холодилникда ам вацра хвейитӀани жезва. Гатун чими къуз кьве хупӀ къайи яд хъун квяй я ваз? – хъуьрезва Агьмед. Идалайни гъейри «Зардиянда» уьзуьмлухар кутазва лугьузвай Тегъидин хва Рамазана. Ам агроном тирди ваз чизва кьван. Гила къвезвай ислен йикъалай инай Кайи Къеледиз машиндаваз рабучияр тухудайвал ялда, уьзуьмра кӀвалах авун патал. – Ам кьиле фидай кар яни, яда? – Вучиз кьиле фидач кьван? Гьукуматдиз ам гьич япай чӀар акъудунайни туш. Машинарни ацӀанва, бензинни бул я. – Хуьрерин жемятар вири фейила, и ерийрин гьалар гьикӀ хьуй? МАЛ-КЪАРА хуьн хъийидачни? Малдарвилин агъарам гьинай къведа? Ана инсанриз кудай кӀарас жагъидани? Хъвадай ядни авачир харапӀа я гьа Кайи Къеле, – сес яваш хьана Бачаран. – А крарай чи кьил акъатдач, дуст кас, – капӀ ийидай вахт хьанва. Агьмед кӀвачел акьалтна, ам кӀвалин ахъазвай ракӀарихъди уьтмиш хьана. Бачар мадни дерин хиялрик акатна: вири куьч жезва, вирида Кайи Къеледилай чилер кьазва, вирида гьукуматди гузвай пулдин къайгъударвал ийизва. Бес за вуч авурай са куьникни акакь тийизвай? Гада кьванни ракъурна кӀанда са агъавурда авайдахъ галаз, – эхирни са мэслятдал атана ам ва вичи вичин рикӀиз теселли гана ада. – Ва алейкумасалам, чан хваяр, – салам кьуна кьуьзуьда салам гана гурарай винелди хкаж хьайи Мирзедизни Шагьаз. Куьтягь хьанани куьн къенин тарсар? Вуч хабар ава куь мектебра? Ибур ада гьикӀ кӀантӀани хьуй лагьана кьазвай хабарар тир. Гьакъикъатда, лагьайтӀа, адан рикӀе авайди са тӀал тир: куьч хьун, цӀийи дарамат эцигун. Агьмедан хва Шагьни Мирзе кьвед кьве стха хьиз яшамиш жезвай: са дидеди, Исмиди, чрай фу, авур хуьрек незвай, санал тарсариз гьазурвал аквазвай, мал-жамалдизни санал килгзавай. Абурун арада лап гьа хайи стхайрин арада кьван гьуьрмет-хатур авай. КЬВЕД-ПУД классдин вилик хьуниз килигна Мирзеди Шагьаз тарсарай куьмекарни гузвай. – Квез фу-затӀ туьна, атӀа чи мирес Азетаз зи патав эвера, – элкъвена Бачар вичин хцихъ. – Эгер исятда кӀвале авачтӀа, нянрихъ хьиз атурай, амма татана акъваз тавурай. Татана акъваз тийирди Бачараз вичизни чизвай, вучиз лагьайтӀа ам миресрикай виридалайни чӀехиди тир, гьавиляй адан хатур садани хадачир. Идалайни гъейри вирида адан туьнт къилихдикайни вил къядай. Фейи гадади вич акьван яргъалди гуьзлемишиз тунач, са зур сятинлай ам хтана акъатна, амма ада гайи хабарди Бачаран рикӀиз са секинвални ганачир. Мирзеди хабар гайивал, Азет гьеле пакамахъ фад Кайи Къеледал вичиз кӀвал эцигдай чил кьаз фенвай. – Адан кӀвалер гила мукьвара эцигайбур я хьи, – вичизни хабар авачиз акъатна кьуьзекан сивяй. – Ада мад кӀвалерикай вучзаватӀа? – Няналди хтайтӀа, вичи ам ракъурда лугьузвай Сани суса, – алава хъувуна гадади мад. – Няналди, няналди…. – пӀузаррикай рахазва Бачар. – Заз ам исятда герекзава эхир. Пакад югъ Бачара Азетал вил алаз акъудна. ГИЛА-МАД ам къведа лугьуз, вичи-вич секинарзава ада. И арада адаз югъни фад няни хьана кӀанзава, амма Азет атун мурад я адан. Фикирдиз атай са кар кьилиз акъат тавуртӀа, Бачаран рикӀ пад жедай. Ихьтин дуьшуьшра ам вичи-вич чилерал гьалчизни гьазур тир, амма гьикӀ хьайитӀани кар кьилиз акъудин. Бачараз миресар, мукьва-кьи-
лияр гзаф ава, ятӀани адан къад Изетал акъвазнава. Идахъни вичин себебар авачиз тушир: Изет гаф-кар чидай, фасагьат мез авай, вич савадлу кас я. Ада гафаралди инсан ифирай мум хьиз хъуьтуьларда ва вичин къаст кьилизни акъудда. Са гафуналди, ам халис девирдин итим я, итимдин и патакай фена, а патакай хкатда ам. Пака экуьахъ фад Азет атана акъатна. Бачарани Агьмеда пакаман нагьар ийизвай, Мирзени Шагь гьеле месикайни къарагънавачир. Исмиди атанвай мугьмандиз стул ва ахпа чай гъана. Чай хъваз-хъваз, жузун-качузунни хьана ибурун арада. Бачара кьасухдай чуькьни ийизвачир, ада Азета вуч лугьудатӀа ахтармишзавай. – Ваз зун герекзава лугьузвай хьи, Бачар дах, чи кӀвалевайда, – лагь ви мурад вуч ятӀа, – викӀегьвилелди рахазва Азет. – Зун гьазур я. – За ваз вуч лугьун, мирес. Мад ваз аквазва хьи, зун гьи къал атанватӀа. КӀвал захъ амач. Ам эхцигдай такьатар захъ авач. Куьмекарни гьакӀ я. Са бубат жувагай жезмайтӀа, за жуван багъри ерияр гадардачир (и арада адан вилериз накъвар хъитӀкьинна). ФАГЬУМ-ФИКИР авурла, зун гьа Кайи Къеледал куьч хьуниз мажбур жезва. Пехъ ацукьуй вичел, ам чка туш. Вад юкъуз гьана хьана хтай хуьруьнбур вири къиздирмадикди рекьидай. Вагай зи тӀалабун сад я: и гада, Мирзе, галаз райондиз фена, лазим тир документар туькӀуьрна, чун куьч жезвайбурун сиягьдик кутун. А крар гьикӀ ийидатӀа ваз лап хъсан чида. – Мирзедин шумуд йис я? ЦӀемуьжуьд хьанвани? – суал акъатна Азетан сивяй. – Ваъ, цӀемуьжуьд хьанвач. Са йис ама, къведай йисан сентябрдин кӀуьдаз цӀемуьжуьд йис тамам жезва адан, – рахана инал суфрадилай къапар вахчузвай Исми. Хъсан зигьин авай и дишегьлидиз. И хуьре гьи аял мус ханатӀа чидай адаз. Азетаз са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавай, амма акъваз хьана. Ада гьасятда кьатӀана хьи, цӀемуьжуьд йис жедалди жегьилриз я пулдин такьатар ахъайдач, я чил гудач лагьайтӀа, Бачараз хъел къведа, ахпа ам секинарун четин кар я. – Мад къе гежни хьанва, зунни накь мичӀи хайила хтайди я, вични яхдиз, пака экуьнахъ фида ман чун. Чара авачир кардиз вуч ийин? – Азет кьуьзуьдан чиниз килигна. Ада вичин гафар Бачара гьикӀ кьабулнатӀа ахтармишзавай. Чина наразивилин лишанар авайтӀани, Бачара чуькьнач. Кьил юзурунин лшандалди ада вич рази тирди къалурзавай. Райондиз фена хтай Мирзени Азет гурарай винелди хкаж хьанмазди Кьуьзека кьатӀана: кар туькӀвенач. Азета галай-галайвал вири Бачараз ахъайна. – Мад ваз чизва хьи, Бачар ими, зун кар туькӀуьдалди акъваз тийирди, вири «яракьар» кардик кутуна за, амма къачуз хьанач вакӀан хваяр. Москвадай ахтармишунардайбур къвезвалда чпиз, гьавиляй кичӀе ялда. – Москва чпин…. пӀузаррикай са вуч ятӀани лагьана бубади. – Чубандиз кӀан хьайила, кьунакайни ниси хкудиз жеда, – мисал ава, чан хваяр. Вучда, жуван тӀем акакьзавач. Абурухъ инсаф авач. Зун са къуллугъчи яз кӀандай, акван чпи гудачиртӀа, – уьгьуь яна Бачара. – Дуьз я, ба, – рахана Мирзе. Бухгалтер Тажиран руш Бажихалум чи классда авайди я, ам залай са кьве вацран гъвечӀидини я. Чпин дахди вичин тӀварцӀихъ пулни, чилни къачунва лугьузвай ада. Абурун дахни пенсионер я кьван, – суалдин къайдада килигна жегьил Азетан чиниз. – Бес вуна и кардикай заз Кьасумхуьре амаз вучиз лагьаначир? – хъел атана гила миресдиз, – за и кар абурун чинал гьалчдай хьи. – Ништа, зи фикирда ам хьанач.
– Къайгъу туш, пака ваъ, муькуь юкъуз зун мад гъаналди (адан фикирда Кайи Къеле авай) фидайди я, Аллагьди гайитӀа, – са папитка хъийида за, – лагьана Азета гъил яргъи авуна Бачарал, вич къарагъзавайди къалурна. – Ваз минетрай, чан мирес, са зегьмет чӀугун хъия, – ви гьуьрмет за квадардач. Са хъсанвал ваз зани хъийида, – акъатна кьуьзекай гурарай эвичӀзавай Азетан гуьгъуьниз. – Вагай адаз вуч хъсанвал хъижеда, я кьуьзуь кьантӀа? – хиял фена ахпа адан рикӀяй ва са вижевай галачир хъверни авуна ада. Гьикьван кьуьруькар Азета авунатӀани, арадал затӀни атанач. – Бес флан касдин рушан кӀвачихъ вучиз пулни, чилни ганва? – суалдиз а кӀвалахар гъилевай къуллугъчиди жаваб ганай: а рушан буба Тажир Ватандин дяведин иштиракчи я, гьавиляй. Мад Азетахъ лугьур са гафни амукьначир. Гила Бачаран умудар михьиз атӀанвай. ГьакӀни ахвар текъвез, хиялар ийиз акъудзавай йифер, абур куьруь тиртӀани, кьуьзека са гуж-беладалди акъудзавай. Халкьди лугьурвал, кьве гъилни са кьил хьанвай и касдин кенефдин кьил михьиз квахьнавай. Вичин уьмуьрда садрани вичиз рикӀин дарвал къалур тавур, гьмиша вичиз кӀандайвал яшамиш хьайи ам гила ацукьдай са муг амачиз амукьнавай. Адаз вири хуьр, жемят вичел хъуьрезвай хьиз авай, гьавиляй ада бязи вахтара, вичин рикӀ ажиз хьайи чӀавара, хъилер я вичин къаридал, я хцел рекьидай. Ихьтин дуьшуьшра адан хурук акъвазун хаталу тир. Бачар и залан фикиррик кваз са шумуд югъ алатна. СакӀани адаз вичин рикӀе гьатнавай фикир кьилиз акъуддай са рехъ жагъизвачир. Инсан акьахзавай гурарин кӀарари авур биши ванери кьуьзуь кас ахварин хиялрикай кудна. Вилер ачухай Бачараз акурди гъилик чӀулав портфелни кваз вичин къаншардиз къвезвай Талиб тир. – Ассаламалейкум, буба, – субай эрчӀи гъил хкажна виликди къвезва Талиб, и тӀарам акунар авай юкьван буйдин жегьил итим. Адан вили вилери гьамиша кьетӀен нур гудай, къалин рацӀамар, лагьайтӀа, кьежирна гъил алтадай хьиз, дуьз акъвазна жедай. Юкь са тӀимил ацукьай хьтин нери адан чинин успагьивал са тӀимил квадарзавай, амма вич лацу якӀаринди тирвиляй и гъвечӀи нукьсан садани кьатӀидачир. – Ваалейкумасалам, чан хва, – алай чкадилай юзана Бачар ва вичелди яргъи авунвай гъил кьуна ада. – АтӀа стул къачуна, инал ацукь, Талиб. Абур кьведни жузун-качузунра гьатна ва ахпа, са энгелвални тавуна, кьуьзека вичин «ацӀанвай буьвел» авадарна.– Гьавиляй зун хтунни авунва, ба, – шаддиз рахазва Талиб. – Зун Кайи Къеледал хтана са шумуд югъ я. ЦӀийиз хьанвай совхозда заз кӀвалахни хьанва, чилни къачунва за ва куьч жезвайбурун сиягьдани зи тӀвар гьатнава. И кӀвалахар вири куьтягь жедалди, са нетижа арадал къведалди завай хуьруьз хквез хьайиди туш. КӀвалер чкӀайдакай, куьн Агьмед халудин кӀвалериз экъечӀнавайдакай заз хабар авай. КӀвалахдин гъиляй заз кьил чухвадай мажал авач, валлагь, ба. Бачаран рикӀикай гар кӀвахьна, адаз вич цаварай физвайди хьиз авай. Жечни бес, икьван гагьда рикӀе акӀанвай тӀал акъатнава, рикӀиз регьят хьанва, квахьнавай умудар чкадал хтанва. Талиб Бачаран хайи хва туш. Талибан буба Бачаран лап мукьва мирес тир. Бедендин сагъламсузвал себеб яз, ам дяведиз тухваначир, амма михьиз къерехни авуначир. Хасавюртда танкариз акси хандакӀар атӀуз тухванай ам. Инани яргъалди дурум гуз хьаначир: анай хтай цӀувад йикъалай, кьуд аял Исмидиз аманат яз туна, агъа дуьньядиз фенай ам.
Талиба республикадин меркезда хуьруьн майишатдин илимдинни-ахтамишунрин институтда къуллугъчи яз кӀвалахзавай, гьавиляй Бачараз ам кеспидикай магьрум жез кичӀезвай. Папарикай ихтилат кватайла, Бачара лугьудай: – «А рекьяй заз Аллагьди бахт гана. Заз хьайи папарикай зи чина садни акъвазнач, абур гьамиша зи къуллугъда хьана, гьавиляй зал къени чан алама». Адан сифте папан тӀвар Ханаг тир. Ам Аллагьди гуьрчегвилин жигьетдай лап еке пай ганвай дишегьли тир. Кьакьан буйди, тӀунутӀ хьтин элкъвей лацу чини, вили вилери хуьруьн жегьилар вири адал ашукь авунвай. Адан къекъуьнрикни, масабуралай тафаватлу яз, са гьихьтин ятӀани кьетӀенвал квай. Ам къекъведайла, целай сирнавзавай уьрдег хьиз аквадай. Ихьтин тамам рушан ихтилат са жегьилдивайни жезвачир, вучиз лагьайтӀа адан стха Гьасарахъай кичӀе тир. Гьасар, лагьайтӀа, вични тӀарам буй-бухах авай тамам гада тир, амма хесетар адан туьнт тир, гьавиляй адан кьил садани кьадачир ва са бязибуру адахъай вилни къядай. Бачара вичин майилар Ханагаз авайди адал агакьарнавай. Абурун арачи Бачаран вах Сайиба хьанвай, ада стхади лагьай гафар вири, са дегишвални авачиз, Ханагал агакьарзавай, амма руш сакӀани чалав къвезвачир, кьве кӀвач са чапатӀда туна акъвазнавай ам. Чизвай гаф сад тир: зун адаз тай туш. Вучиз, куьн патахъай ятӀа лугьудачир. Дидедини гада хурук кутунвай. Эхирни Бачара и кардал эхир эцигун кьетӀна. Ада рушан гьар са кам ахтармишиз башламишна, гьинихъ фейитӀани ам гададин гуьзчивилик квай, амма агатиз ва рахаз Бачаравай жезвачир, вучиз лагьайтӀа къал акъатун мумкин тир. И кар Гьасараз чир хьайитӀа, ана жериди масад тир: кьве сев са магъардиз аватай мисл жезвай. ЯтӀани ашкъидин гьиссери кьилел къачуна. Хьайиди ана жеда лагьана, Бачар са нянихъ Ханаг булахдилай хквезвай рекьин гирведал фена. – Ам вун яни заз текъвезвайди? – садлагьана рушан вилик экъечӀна ам. – Себеб вуч я? Бачара рушал тфенг туькӀуьрна. – ХьайитӀа вун заз жеда, тахьайтӀа садазни. Ханагай са гафни акъатзавачир, адак куьлуь зурзун акатнавай, вилер чилиз килигзавай. Агъзур хиял фена рушан рикӀяй и са гъвечӀи легьзеда. Адаз Бачаран хесет чизвай, вучиз лагьайтӀа хуьре адакай гаф-чӀал акъатнавай, гьавиляй кичӀени хьана Ханагаз. – КӀан заз вун дуьньядилайни ийизва, амма ви амалар заз хуш туш эхир, – зурзазвай сес акъатна рушай.– Зи амалар дуьзарда за, вуна анжах ваъ лугьумир, – рикӀикай гар кӀвахьна Бачаран. Мад яргъалди инал акъвазун лазим амачир, идаз-адаз акун мумкин тир. Идани вири хуьр ацӀурдай, ахпа жегьилрикай виридаз жакьвадай кендирагъ жедай, гьавиляй гадади кам кяна. Кефияр къумбар яз куьчедай хтай хва акурла, Наргизаз пара шад хьана. Ам, чина амалдарвилин хъвер аваз, адаз килигиз акъвазна ва хъуьрез-хъуьрез хабар кьуна: – «Мубаракрай, хва, крар туькӀуьзвай хьтинди я хьи. Гьар са кар Аллагьди вилик кутурай. Вуч жаваб жагъана ваз рушавай?» Гьакъикъатдани дидеди гада гьинихъ физватӀа ахтармишнай кьван. АтӀа магьлаедиз финикди ада шак авунай: Ханаган вилик фенва. – Вири крар дуьз жеда, де. КӀанзавайди рушак лишан кутун я, – хъуьрезва Бачарни. Наргиз цавук хукӀуна, халкьди лугьурвал, адан кӀвач япувай физвай, адаз вич эцигдай, акъваздай чка жагъизвачир. Жечни бес, хуьре авай квайни-квай гуьрчег руш хцин свас жезва гьа.
Мехъерин силис яргъал вегьеначир. Рушан ихтилат ийиз фейи илчияр Гьасара цавариз акъудна. – Вучтин Бачар?! Ни ганва ихтияр? Завай ни хабар кьуна? – ам дилид хьиз кӀвале къекъвезва. Я дидедин, я бубадин гафариз ада са ябни гузвач. Гьасаран амалрай аквазвайвал, ам Бачараз акси я. Абурун арада са вуч ятӀани хьанва. Вуч? И кардай садан кьилни акъатзавач. Гуьгъуьнай чир хьайивал, са магъара кьве севрез дар хьанвай, гьардаз вичикай хуьре фу пайдайди хьана кӀанзавай. Миресар, мукьва-кьилияр гзаф гьавалат хьана, эхирни Гьасар чӀалал атана. Вични шартӀуналди – Ханаг Бачараз, Сайиба-Гьасараз. Рушар рекье гудай адает ЯркӀа фадлай ава, гилани гьакӀ хьана. Ханага Бачараз муьжуьд руш хана, эркек велед хьаначир. И карди Бачаран кефи ханвай, ятӀани ада папан чиниз яр къведай гаф лугьудачир, амма къене патай ада вичи-вич незвай, адан умуд дуьньядикай атӀанвай. Нянихъ кӀвализ хтайла, къулан пуна муьжуьд фите акун са акьван хъсан кар тушир. Аллагьди гайидахъай санизни катиз жедач, – фикирдай Бачара, гележегдик умудар кутаз. Вири крар Аллагьдин гъиле ава, – лугьурвал, Ханаг ден-беден начагъ хьанай. Тек са цӀувад къан къене ам цӀрана куьтягь хьанай. И карди Бачаран гьакӀни агъуз тир кефияр генани пузмишнай, амма ада вичин и чӀуру гьалар садазни я винел патай, я къене патай къалурначир, ам гьамиша вичиз хас тир лайихлувилелди къекъуьнни авунай, рахунни. Садлагьана ЯркӀа акъатай тӀегъуьн лугьудай залумди хуьруьн жемятдин арада, чӀехи-гъвечӀи лугьун тавуна, инсанарин чанариз къастар авунвай. ЦӀудралди чӀехибур ва гьакьван гъвечӀибурни агъа дуьньядиз хъфенай а чӀавуз. Са вичин кӀваляй ругуд кас: пабни вад аял са йисан муддатда сурарик кутунай ада, Бачара. Винелай кӀубандиз аквазвайтӀани, Бачара кӀул ганвай, адавай виликан къекъуьнар ийиз жезмачир.
Давам жезвай дяведин мусбатар галукь тавур инсанар тек-бир амай хуьрера. Эркекар амачиз хьун себеб яз, майишатдин вири кӀвалахар дишегьлийрин хивез аватнавай. Цанар цадай малар амачирвиляй дишегьлийри никӀериз перер язавай, тумар цазвай, гвенар гуьзвай, югарар гатаз техилар хкудзавай. Хьайи са гъапа авай техилни пландай гьукуматдиз вахгана кӀанзавай, гьавиляй инсанар гзаф дарда гьатнавай. Кашакди телеф хьайибурун кьадар къвердавай гзаф жезвай. Хъчарин чӀиргъиндал алахдай са тупӀари кьур гъуьр авачир. ЧӀехибуру чпин кьил са уьтери акъудни ийидай, амма аялривай гьар акатай вуч хьайитӀани незни жедачир, тӀуьртӀа-иливаризни. Исмидин кенефдин кьил михьиз квахьнавай. КӀвале авай шейэр кура-кура маса гана куьтягь жезвай. Эхирни ам са кьас фахъ къекъвез къекъверагвал авуниз мажбур хьана. ГъвечӀи кьвед чӀехи кьведал тапшурмишна, ам хуьряй фена. Са пуд йикъалай тапрак ацӀай суьрсет гваз хтай дидедин вилериз акурди мусибатдин шикил тир: виридалайни гъвечӀи Агьмеда ксай чкадал чан ганвай, кьуд йис хьанвай Сефиятай зайиф ванцелди «Жагъанани, я диде»? – келимаяр тир акъат хъувурди. Ам дидедин къужахда куьтягь хьанай. Кесиб дишегьлидиз дуьнья михьиз чӀулав хьанай. Мад идалай еке мусибат жедани дидедиз?! Идалай зурба зулум авани ам патал?! Аялар кучукай цӀуд йикъалай ам амай кьве аялни галаз хуьряй экъечӀнай. – Цав кьван чкадал чилни ала. Белки Аллагьдин регьимдик акатин чун, – фикирзавай дишегьлиди. Къекъвена гъайи фан кьасарикай амайбур чантадиз вегьена абур рекье гьатнай. Са шумуд йикъалай Исми Белиждин ракьун
рекьин вокзалдал акъатна. Инал адал къунши хуьряй тир Жамалдин лугьур итим гьалтна, ам яргъал тир мукьва-кьилийрикай жезвай. – Ам вуч я, буба, ви шешелда авайди? – бейхабардиз жузуна Ашуради яшлу итимдивай. – Ваз вуч кӀанзава, бубадин? – мердвилелди жаваб гана Жамалдина. – Фу, – кьведан сивяйни сад хьиз акъатна аяялрин сиверай. Гьикьван регъуь хьанатӀани, аялри гайи жавабдихъай Исмиди куьтӀни авуначир, вучиз лагьайтӀа каша гъайи мусибатар адан рикӀелай фенвачир. «Гишин хьайила, кьил атӀана, руфуна тур» – лугьузва кьван халкьдин мисалди. Итимдин пӀузаррик са жизви хъвер акатна. Ада вичин кӀвачерив агудна кьунвай вещмешок виликди гъана, жибиндай ништӀер чукӀул акъудна, ам са гъилел аламай кӀанчӀал туб галкӀурна кьуна, ахъайна. Ахпа ада вещмешокдай чӀулав гъуьруьн буханка фу акъудна ва мукьуфдивди ам юкьвалай кьатӀна, Ашурадив вугана. Талиба лекьре хьиз фал хкадарна, амма дидеди ам акъвазарна. Ада Жамалдинавай къачур ништӀердралди фу кьве патал пайна, аялрив гьардав са кӀус вугана. – Чухсагъул, Жамалдин халу, – вун пара сагърай, – гафар акъатна адан сивяй регъуьз-кичӀез. – Вун гьинай гьиниз? Инриз акъатнава хьи? – алава хъувуна дишегьлиди.– Зун фронтдай хквезвайди я, комиссоватна зун, – артух гьяз авачиз жаваб гана Жамалдина, вичин кьуд тӀуб галамачир чапла гъил виликди авуна. Анжах гила Исмиди и кар кьатӀана, гила ада итимдал алай аскервилин парталдизни фикир гана. Жамалдина хуьрерин гьал-агьвалдикай, инсанрин яшайишдикай акъваз тийиз хабарар кьазвай. Адаз вири и крар лап итижлу тир. – Вун аяларни галаз иниз акъатна хьи, Исми? – суал гана ада. – Итим гьинава? Ам дяведиз фенайни? Исмиди, вилерал накъвар алаз, вичин кьилел атай мусибатрикай Жамалдиназ суьгьбет ийизвай арада абурун патав кьакьан буйдин, кьил михьиз рехи хьанвай итим атана. Вучиз ятӀани адан спелар михьиз рехи хьанвачир. Адан кьилел «сталинский» лугьудай еке пӀипӀ галай шапка алай, аскервилин китель, галифе шалвар бедендал туькӀвена ацукьнавай, кӀвачерални руквади кьунвай хахул чекмеяр алай. Бедендив хъсан кьунвайтӀани, парталдихъ михьивал авачир. Абурук фадлай дишегьлидин гъил хкӀун тавунвайди регьятдаказ кьатӀуз жезвай. Вичин яшар пудкъанни цӀудалай алатнавайтӀани, и кас жегьил аквазвай. Адан чинин кӀалубар кутугайбур тир, тӀимил экъис хьанвай хъуькъвен кьилерин ярувили, са жизви хкис хьана акъвазнавай нери адал генани абур гъизвай. – Квез саламалейкум, гьуьрметлубур, – ахцегь нугъват гваз рахана ам, сифте Жамалдиназ, ахпа Исмидизни аялриз килигиз. – Квевай са кар хабар кьуртӀа жедани? – Зи тӀвар Эмиржан я, – гъил яргъи авуна ада Жамалдинал. Зун фронтдиз суьрсет гьазурзавай куьмекчи майишатдин управляющий я. А майишат инлай Баку галай патахъ са пуд километрдин мензилда ава, цӀийиз ахъайнава ам, гьавиляй фялеяр бес жезвач. Зун абурухъ къекъвез атанвайди и вокзалдал. Са кьадар вахт и дишегьлидиз килигиз акъвазна зун, регъуьла эгечӀ тежез. Эхирни жуьрэт авуна атайди я куь патав. Ам мад Жамалдиназ килигна ихтияр тӀалабдай саягъда, налугьуди, и дишегьли адан паб, вах, руш я. Адаз гьинай чидай кьван ам Жамалдиназ вуж жезвайтӀа? Жамалдин гьасятда Исмидиз жаваб гуьзлемишзавай тегьерда килигна. Исмидай гаф акъатзавачир. ГьикӀ жаваб гудай кьван и бейниван дишегьлиди, эгер ам Кьасумхуьрелай анихъ икьван гагьда атанвайди сад лагьай сефер
тирла. Ахьтинбуруз халкьдин арада «пад такур къерех» лугьуда. И са гъвечӀи геренда арадал атай секивал Эмиржана вичи кьатӀна. – Чи майишатдихъ пис шартӀар авач, – лугьузва ада Исмидихъ элкъвена. – Чна салан майваяр: картуф, чичӀек, келем, афни, бадамжан цазва ва гьабурукай бязибур цикни кутазва челегра. Чи рабучияр тамам фронтавикрив гекъигнава, гьавиляй йикъа чӀехидаз вад виш грамм, аялриз пуд виш грамм фуни гузва. Вични вахт-вахтунда. Фан тӀвар кьурла, аялрин итижлувал артух хьанай. И кар абурун вилерай аквазвай. – На вуч лугьуда, я Жамалдин халу? – явашдиз жузуна Исмиди, регъуьз-кичӀез. – Валлагь, авайвал лагьайтӀа, заз а шартӀар пис аквазвач, халудин. Маса чара авач кьван. Сад ава кӀанивал, садни жеривал. Гьалариз килигайла, вагай аялар кӀвачел акьалдариз жедай хьиз аквазва заз. – Зун рази я, – элкъвена Исми Эмиржанахъ. – Анжах таб яз тахьуй гьа. Гьакъикъатда ада рикӀяй гзаф шадвал ийизвай. ГьикӀ ятӀани аялар кашакай хуьдай са жизви мумкинвал хьанвай. Жамалдиназ сагърай лагьана, Исми аяларни галаз Эмиржанахъ галаз рекье гьатна. Са кьадар мензилдиз фидалди абур киснавай. Дишегьлидин рикӀяй тефизвай хиял авачир: ихьтинбурал ихтибар авуна, зун физва, пака са писликвал гъана беябур авуртӀа вучда, им вуч кас ятӀа низ чида, адан фигъилдай нин кьил акъатуй? Секинвал Эмиржана гайи суалди кьатӀна: – Ви итим фронтда авни, халудин? – Ваъ, ам кечмиш хьанва. Зегьметдин фронтда хьана, гьанай азарлу яз хтана, кечмиш хьана, – тестикьар хъувуна Исмиди. – Вун гьи райондай я? – Кьасумхуьруьн. – Чида заз, чида. Хъсан ерияр я куьбур. Мублагь чуьллер, тамар ава квехъ, дагъларни гала. – Хьана вучда кьван, халу, инсанар гишила рекьизвайла? – Ам са куьнра туш, халудин. Михьиз уьлкведа гьакӀ ава. Гитлер лугьур угърашди михьиз дуьньядик кӀар хуькуьрнава. Гишила, мекьила кьейибур миллионралди ава. Гьакьванбур дяведин цӀаярани телеф жезва, зи кьве хва фронтда пуч хьанва. Дяведин ялав галукь тавур тек-туьк хзанни амач. Эмиржаналай ухьт алахьна, ам гила мад кис хьана. – Ингье, агакьна чун чи ватандив (ватан гаф ада илисна хьиз лагьанай). Исми кьуд патахъ дикъетдивди килиигнай, амма адаз са пуд чкадал алай нацӀарин харайрилай гъейри затӀни акуначир. – Бес ина затӀни авач эхир? – суал вич-вичелай алатна Исмидин мецелай. – Ваз ина вуч хьана кӀанзавай, халудин? Шагьдин дарванзар хьана кӀанзавайни? Ибур вахтуналди авунвай чараяр я. Белки гележегда инал зурба шегьер арадал къвен, – галачир хъуьруьн гъана итимди. Мукьув агакьайла, Исмидиз акуна хьи, дехьне вичи кьатӀай нацӀарин кӀунтӀар чилик атӀанвай къазмайрин къавар я. Эмиржанан гуьгъуьналлаз абур гурарай гъуз къазмадиз гьахьна.– Тели, за квез уртахар гъанва, кьабула, – рахазва итим кӀеви сесиналди. – Гила квез скушна жедач. – Агь, ви ахир хийир хьуй, Эмиржан халу. – Ша, ша, чан вах, – лугьузва Телиди, къаншардиз къвез-къвез. – Гила зи Пепедизни Шепедиз (ибур адан аялрин лакӀабар тир, халис тӀварар Пирни Шекер тир) къугъвадай дустарни
хьана. Ада Талибни Ашура вичив агудзава. Аяларни, са шандакьни тавуна, адан ценерив агатна, налугьуди им абурун хайи хала я. – Куьне куь танишвилер ая, – лагьана, Эмиржан къазмадай экъечӀна. Къазмада майдандикай дарвал авач, гегьенш я, амма ламувили вичикай хабар гузва. НацӀар вегьена кӀевнвай къавай тунвай «пенжердай» аватзавай са уьтери экуьни адан къенепад бегьемвилелди экуь ийизвач. Чиликни куьгьне рухар, жижимар, литинин патар вегьенва. Кьве кас ксудай куьгьне пуд кравут эцигнава. Абурални куьгьне, амма ишлемиш хъижезмай мес-къуьжни ала. МуртӀа ведреяр ва маса къаб-къажах кӀватӀнава. Са гафуналди, инсан лугьур касдин ял ина авайди кьатӀуз жезва. – Зунни иниз атана са вацралай гзаф я, чан вах, – лугьузва Телиди. – Акьван хъсан ина авайбурхъ галаз какахьни авунвач. ЧӀехи пай къажарар я, сад-кьве чувудни ава Нуьгдидай. ЧӀалар тийижирвиляй рахаз жезвач, гьа са гьилле ишарайрин куьмекдалди сада-сад гъавурда твазва... Телидин суьгьбетдихъ яб акалзавайтӀани, Исмидин кьиле авайди са фикир тир: яраб аялар кашакай хуьз жедатӀа? Ихьтин къазмаяр ина кьуд авай, гьабурни вири инсанрай ацӀанвачир. Саки виридахъ аялар галай. Аквар гьаларай, вири чпин кьилиз чара ийиз атанвай йитихар тир. Дяве лугьур завалди абурун уьмуьрар къарсатмишнавай. Телидихъ галаз къазмадай экъечӀай Исмидиз акуна хьи, къазмадин кьулухъ галай къубудин патав зурба кьурар гва, анрикни са кьадар кӀарас челегар, челегрин кьулар, ракьун уьнуьгар ва майишатда лазим къведай гьар жуьре алатар. Сифтедай рикӀ дарих жезвайтӀани, Исмини, аяларни яваш-яваш вердиш хьана, агьалийрихъ галаз акахьна. Пакамалай няналди кеспидик хьайила, югъ гьикӀ атанатӀа ва гьикӀ акъатнатӀа чир жедачир. Амма бедендихъ такьат амукьзавачир, вучиз лагьайтӀа зегьмет еке тир, гуж гзаф акьалтзавай. Чилин, яни накьвадин, кӀвалах залан я КЬВАНI За квез са «арифдар» мадни гъанва-е Телинини Исми, хахул чекмейрив ванер ийиз-ийиз таз, къазмадиз гьахьна Эмиржан. – Им зи хтул я. – ТӀварни –Зуьгьре. Гьа куь арада идазни са чка ая, гишила амукьдайвал мийир. – Тели, ваз чизва хьи, халудин, зи къайдаяр гьихьтинбур ятӀа?! – Ви къармахра яхъ ам, ахъаймир! И бицӀеказни килигиз ая, – ада Зуьгьредин гъил кьунвай аял къалурна. Эмиржан къазмадай экъечӀна. ХУЬРУЬКАЙ-КӀВАЛИКАЙ умуд атӀузвачир, Исмидин рикӀ секин тушир. Адан вилерикай вичиз акваз-акваз чан гайи бицӀекар карагзавай. Гъуьлуьн стха тир Усамни фронтдай мус хкведа жал, гьадани са куьмек ийидач жал? – лугьудай хьтин фикирри адан кьил лап рикӀивай динг ийизвай. Икьван гагьда кьве дидени кьуд велед са хзан хьиз яшамиш жезвайтӀа, гила, Зуьгьре ва адан гада Муртуз атун кумаз, къазмадин гьалар дегиш хьанвай. Вич Исмидилайни Телидилай яшариз гъвечӀи тиртӀани, Зуьгьредив гвайди маса а гьайбат тир. Адан сив юкьвалай винихъ рахадачир. Вичин Муртузаз гафун кьилиз «вун кутурдан сура... хьурай» – рикӀ алай гафар тир адан. Гьикьван адак гаф-чӀал, регъуьвал кутаз алахънайтӀани. кьабулначир: ам гьа вич-вич тир. «Пассажир» лугьудай са кьвед-пуд вагъун галай поезд вирида вилер алаз къаршиламишдай, вучиз лагьайтӀа гьада аваз тир фу хкизвайди. Фуни Эмиржана вичи хкидай, масадал ихтибар ийидачир. ГьикӀ ихтибиар ийидай кьван, фу къакъудайтӀа майишатдин фялейриз гьикӀ жаваб гудай? Итим гьа пака юкъуз дустагъдиз мугьман жедай кьван. Эмиржан кефсуз хьана. Ада вичин патав Исмидизни Телидиз эверна. – Квез вуч аватӀа чидани, халудинбур, – рахана ам яваш сесиналди. – Фу
хкиз станцидал фена кӀанзава квекай сад. Кьведни фейитӀа, кӀвалахни амукьзава. Сад алад, сад акъваз. Гьукуматдин кӀвалах акъвазарна виже къведач, халудинбур, квек кьведак за гьа жуван веледрик хьиз умудни кутазва, ихтибарни ийизва. Исми Телидиз, Тели Исмидиз килигна. Абурун вилера суал авай: вуж фида, вуж фидач? – Чан вахан, – эхирни гаф акъатна Телидай, – минет я, жув алад ман, ваз чизва хьи, Шепедин кефияр авачирди. А Зуьгьре лугьур (инал ада кутуг тавур са гафнии лагьана) накь къецел тухвай аял агажарна хкана. Яллагь, вич текьей я кьуьдни татурай, я гадни. Исмидиз чара амукьначир, фенай ам станцидал. Эмиржана адав фу вахчун патал лазим чарни вуганвай. А «пассажирни» рекье гьалтай гьар са шалмандин патав акъвазарзавай улакь тир. Вири майишатдин фялейризни абурун аялриз хкизвай фу авай шешел кӀулаз яна, Исми вагъундиз хкаж жедайла, кьулухъай куьмек яз са гъил кутур жаван вичин къаншарда къвазнаваз акуна адаз. Исми вагъундин къениз гьахьначир, вучиз лагьайтӀа кьве верс патал ам чарасуз кар тушир. Тамбурда, фу авай шешел кӀвачерив агудна акъвазнавай дишегьли са гъвечӀи легьзеда хиялрик акатна. И кар бес хьана а «куьмекчидиз». Шешел футкьумарна, ада физвай поезддай хкадарна, амма Исмиди вичин игьтият квадарнвачир: шешелдин сив кутӀуннавай мерез адан гъилин цамунихъ галамай. Шешелдин юкьвалай кьуна, вагъундин гурарикай куьрс хьанвай зерпелди вичивай жедайвал ялзавай ва гьа са вахтунда адан кӀвачери далдамдин кӀарари хьиз кӀвалахзавай. Исми буш хьанач. Эхирни вичин аман атӀайла, жаллатӀди шешел ахъайна. Гила дишегьлиди гьисс авуна хьи, вичин кафалдай гьекь физва, кӀвачерик зурзун акатнава, мерез галай гъиле эхиз тежер хьтин тӀал гьатнава. Шешелдихъ галай мерезди адан гъилин цамунин юкьвалай хьиз мичӀи виливал квай лишан тунвай. ЯтӀани дишегьлиди фу авай шешел вичин чкадал кьван хканай. – Хканани, чан руш, вуна? – хабар кьуна Эмиржана Исмидивай. – Эхь, халу, хкана. – Амма хкуникай хьанач, валлагь. Са тӀимил амай зун вагъундай вегьез. – Ам вуж тир ахьтин ламран хва? – Низ чида, я Эмиржан халу? – Са керкетӀ авай кьван. Килигайла, са шейъ хьиз аквадай кас тушир, ятӀани гъилера къуват авай адан. Ингье, – лагьана Исмиди, – вичин эрчӀи гъилин цамунихъ галай вили хьанвай чка къалурна. – Эгер а мерез за шешелдин сивел кутӀуннвачиртӀа, чи майишат вири гишила амукьдай. Аферин, халудин, аферин! – лагьана Эмиржана. И йифиз Исмидиз ахвар хъсан атанай, вучиз лагьайтӀа къе къазмада, я Зуьгьре авачир, я Муртузни. Абур патав гвай къазмадиз «мугьманвилиз» фенвай. Исмиди фу хкайла, Телиди Эмиржаназ лагьана: Эмиржан халу, бес и фу пайзавайди вун туширни? Гьа са вахтунда давам хъувуна: Къе вучиз пай ийизвач? – А Зуьгьре гьина ава? – жузуна Эмиржана. Ам вичин Муртузни галаз квахьнани? – Агь, Эмиржан халу, Эмиржан халу, ам ви хтул я лугьуз, вуна чи кьилел вуж гъана вегьена? – ГьикӀ хьана, халудин, ваз адай вуч акуна? – Валлагь, Эмиржан халу, завай лугьузни жедач. И Исми инал алачиртӀа,
белки, вазни акӀ жедай хьи, за тапарар ийизвай хьиз. А ви хтул Зуьгьре хъсан дишегьли туш. Ада атӀа пуд лагьай къазмада авай къажар Ширинахъ галаз вичин кӀурусар гадарзава. Гьамани гьич-е, чаз, Исмидизни заз, акуна хьи, гьа нефс пад хьайида вичиз гузвай вад виш грамм фу бес тахьана, аялдиз гузвай пуд виш граммдикайни вичиз пай къачузва. Гьамни гьана амукьрай-е, гьада гьа Ширин лугьудай касдихъ галаз, – им заз акуна хьи, гьанал Исмини алай, руьц кьуна, ивини акьудна, чрана тӀуьна. – Гьадан хая кьий, зи вах ятӀани-лагьана, – Эмиржан алай чкадлай къудгъун хьана. Зи улариз ам мад ахквач. Квадарда за ам инай... Гьа пака юкъуз Ширинни Зуьгьре инай чукурнай. Дяведин цӀу такай кас ина амачир. Майишатдин кӀвалахни пис тушир. Гьардал вичел гьалтзавай фан кьадар вахт-вахтунда гузвай, амма ам бес жезвачир. Бязи вахтара фялейри юкъуз чилик кутур картуфар йифиз хукуддай-им абурун суьрсетдин са хел тир. УЬКӀУЬ-ЦУРУДАКАЙ дарвал авачир, ятӀани факай дарвал авай. Бес лугьудачни: фу виридан кьил я. ЯтӀани, кашакай аялар къутармишдай мумкинвал авай, гьавиляй Исмдикни инай хъфинин тадивал квачир. Са юкъуз пакамахъ станцидал фейи Эмиржан фад хтана. Къазмайрив агакьиз са кьадар мензил амаз, ада вичин еке пӀипӀ галай шапка юзуриз-юзуриз гьарайзава: «Виридаз муштулух! Муштулух! Дяве куьтягь хьанва! Чун гъалиб хьанва!» Инсанрин шадвилин кьадар амукьначир. Иллаки аялрин. Тлиба лап хкадардай кьуьл авунай. И юкъуз Эмиржана виридав ял ягъиз тунай. Гьинай ятӀани гъана къурмишнавай суфрадал ичкидин кьве шуьшени эцигнай. Вири кӀватӀ хьана тешкилнавай шадвилин мярекатдал Эмиржана ва кӀарас кӀвач квай фургъунчи Матвея тостарни лагьанай. Гьикьван аксивилер авунайтӀани, абуру дишегьлийривни ичкидиз сад-кьве хупӀ ийиз тунай. Дяведин мишекъат мусибатри инсанар генани сад-садав агудун, абурун арада гьуьрмет-хатур хьун, сада-садан гъил кьун ина генани субут хьанвай. И кар са ина тушир авайди, ам вири уьлкведа авай. Дяве куьтягь хьанва лугьудай хабарди аялрик генани хуруш кутуна. Гьар мумкинвал хьайила, Талибани Ашуради лугьудай: «Хъша ман, диде, хуьруьз, гила чи Усам имини хуькведа, гьадани чаз куьмекар ийида, хъша ман». Исмидиз вичизни инрихъай ни къвезмачир. Рягьметдиз фенвай итимдинни кьве аялдин сурар адан вилерикай даим карагзавай. Кас амачиз амукьнавай кӀвалин дараматни уьцӀуьн мумкин тир. Вичин рикӀ-сир ачухдай Телини ина амачир: ам дяведай хтай гъуьлуь хутахнавай. Майишатдин кьил Эмиржанни ден-беден рягьметдиз фенвай. ЦӀийиз хьанвай Саид лугьур касдивай инаг дуьз идара ийиз жезвачир. Эхирни са юкъуз Усам хтана лугьудай хабар Исмидал агакьна. И хабарди аялрик генани тади кутуна. Икьван гагьда са тӀимил ял кьазвайтӀа, гила Исмиди дибдай кьетӀна: хъфида. Дяве алатна са кьадар вахт хьанвайтӀани, хуьруьн гьалар дегиш хьанвачир. Жемят колхоздин крарал машгъул тир, анайни зегьметдин йикъарай къвезвайди са гъапа авай гуьхьуьнар тир. Дарвал давам жезвай, гьавиляй амукьзавайди акъваз тавуна зегьмет чӀугун тир. Хтанвай Усамавайни, вичин аяларни хвена, Исмидин аялризни еке куьмекар гуз жезвачир. Миресрикай чӀехид яз, Бачар паб амачиз ажиз хьанвай, амма суьрсетдикай, алухдикай адаз дарвал авачир. ПАД-КЪЕРЕХ ягъиз чидай адаз, гьинихъ фейитӀани затӀ гвачиз кӀвализ хуькведачир ам. Чирхчирарни, дустарни пара тир, амма ялгъузвили вичин кар ийизвай, фадлай дишегьлидин гъил галукь тавунвай дараматдихъай
мурсун ни къвезвай. ХУЬРЕК-ХАПӀА вичи авуртӀани, булахдай яд гъун четин месэла жезвай, къуншийризни лугьун адан рикӀи кьабулзавачир-гьабурузни гьикьван лугьун? Регъуь тир Бачараз. Бачара са юкъуз Усамаз вичин патав эверна. Чивинда ругунвай чай хъвайида лай кьулухъ ада атанвай миресдиз лагьана: – Ваз вуч аватӀа чидани, мирес? Зи крар лап терсеба акъвазнава. КӀвалерал алай гьал мад ваз аквазва хьи? – дикъетдивди тамашна ам Усаман чиниз. ФУ-КЪАФУН ийидай, са стӀал яд гъидай, алай пек-партал чуьхуьдай кас авач. Гьа ви папани гьикьван авурай, акъакьдай кӀвалахар туш абур. Зи тӀалабун вагай заз са кайванидин суракь авун я. Вун зи гъавурда дуьз акьукь, заз бедендин зурруллувал къалуриз кӀан туш, кӀвал кьиле тухунин дидар я авайди. Бачар жаваб гуьзлемишиз, Усамаз килигиз, кис хьана. Усамаз вуч жаваб гудатӀа чизвачир, гьавиляй ам са тӀимил чашвиш хьанвай. Садлагьана Усамак юзун акатна. – Бес Исми вуч я? – ван акъатна мугьмандай. Гьазур кар тушни? Гьамни кьве аял галаз ажиз хьанвай дишегьли я, гьадазни кьилел иес лазим я. Мад ваз халкьарин сивер чизва кьван, Бачар ими, сад хьайиди лагьайтӀа, къад тахьайди лугьудай. Валлагь хьуй хьи, им хъсан меслят я зи фикирдалди. – Яда, ам залай санбар гъвечӀи я эхир. Адаз ахьтин теклиф авун дуьз аквазвач эхир заз. – Зун рахада адахъ галаз, Тамамни гьалдарда за. Инал Усама вичин папан тӀварни кьунай. ЧӀалав гъида чна ам са уьтери. – Белки ваъ лугьун тийин. Сифтедай Усаман теклиф Исмиди, Бачара лагьайвал, «цав кӀурарив ягъуналди» кьабулнай, ахпа, Тамаман мезни галукь хъувурла, ам буш хьанай. МИРЕС-ВАРИСРИ вирида им дуьз месэла яз гьисабнай. Гзаф яргъал вегьин тавуна, Исми Бачараз некягьнай. Са вад-цӀуд йикъалай аяларни хканай. Са йис алатайла, Исмиди Бачараз хвани багъишна – Мирзе. Гила абуруз кьведазни вири дуьнья гьадан вилерай аквазва, иллаки Бачараз!
ИкӀ лезги чӀала гьар 100 гьарфунин кьилиз а – 18,7, и – 9,2, п – 1,2, ю – 0,2 сеферда расалмиш жезва. Къейд авурвал, текстина чпел фикир желб ийизвай сесер гзаф кьадарда тикрар жезвайбур я. Алфавитдин гьарфар тикрар хьунин къайда юкьван гьисабдалди кьуна гекъигайтӀа, чаз и терефдихъай Дагъустандин чӀаларин арада авай мукьвавал аквада. А гьарф Дагъустандин вири чӀалара виридалай артух ишлемишзавайбурукай я: лезги чӀала гьар 1000 гьарфунин кьилиз 187 (18,7%), авар чӀала 186 (18,6%), лак – 181 (18,1%), дарги – 168 (16,8%), къумукь – 153 (15,3%), табасаран – 147 (14,7%) сеферда ишлемишзава. Килигайла, А гьарф вири чӀалара виридалайни гзаф ишлемишзавайди хьиз жеда, амма им дуьз фикир туш: месела, урус чӀала гьар са 1000 гьарфунин кьилиз 62 (6,2) сеферда ишлемишзава. Яни им Дагъустандин чӀалара а гьарф ишлемишзавайдалай пуд сеферда тӀимил
я лагьай чӀал я. Урус чӀала виридалайни гзаф ишлемишзавай гьарф О я, ам 1000 гьарфунин кьилиз 90 сеферда (9%) ишлемишзава. Дагъустандин чӀалара са гьарфуни вичел артух фикир желбзава. Бязи чӀалара А гьарф кьвед лагьай гьарфунилай кьве сеферда артух ишлемишзава: авар чӀала А – 1000 гьарфунин кьилиз 186 сеферда, ТӀ – 71; лезги чӀала А – 187, И – 92; къумукь чӀала А – 153, Н – 73 сеферда. Винидихъ къейд авур чӀалара и кьве гьарф гзаф ишлемишзаватӀа, дарги, табасаран ва лак чӀалар и чешнедал гьалтайла абурукай чара ийиз жеда: дарги чӀала А – 168 ва И – 146; табасаран чӀала А – 147 ва И – 119; лак чӀала А – 181 ва У – 103 сеферда ишлемишзава. Поэтический текстинин анализ гун патал и ва я маса чӀалан сесерин фонетический къурулуш ахтармишна кӀан я. Месэла авар чӀала ТӀ гьарф 70 сеферда ишлемишун са метлеб авай кар туштӀа, дарги чӀала и къайда сесерин тикрар хьун, поэтический кьетӀенвилерикай сад яз ишлемишзава. Винидихъ къейд авур фикиррикай даях кьуна Етима Эминан шииратдин фоника ахтармишин. Мисал патал «Дустариз» тӀвар алай шиир къачун:
Хабар кьуртӀа зи гьалдикай дустари, Шукур Аллагь, хъсан я, лагь дустариз. ТӀалабирди чпивай зи къастари ХИЙИР-ДУЬА, игьсан я, лагь дустариз. Хажалатар, хифетар зи дерин я, Заз алахьай гуьлуьшан югь серин я. Вил атӀудач дуьньядихъай – ширин я, Айиб мийир, инсан я, лагь дустариз. Жув хьайила эвел халкьар арада, Гила хелвет хажалатдик кьурада, Дердерикай хабар кьадач чарада, Дуьньядин гъам-гьижран я, лагь дустариз. Бенде авач гьал гьикӀ ятӀа аквадай, Дердиникай хабар кьуна рахадай, Фугъарадин гьакъикъатда акьадай БЕЙ-АДАЛАТ дуван я, лагь дустариз. Дустариз лагь: гъафил тахьуй ахвара. Эхир нефес жезава, лагь, мукьвара. Етим Эмин амач, – лугьуз – фугъара Квез жериди са ван я, лагь дустариз.
Етим Эминаз дустарихъ элкъвена лагьанвай шиирар гзаф ава. ЧӀехи пай шиирра ада «дуст», «дустар» лугьузва ва абурун хсуси тӀварар кьазва. Дустарин къамат ачухарунин карда шаирди тешпигьрин куьмекдалди абуруз вини дережадин къимет гузва. Элкъуьнин саягъ лагьайтӀа асантди, дамах гвачир тегьердинди я:
САЛАМ-ДУЬА я квез ширин мецелай, Азиз дустар, килигдачни зи гьалдиз?..
Эминан дустарихъ элкъвена кхьенвай шиирра «дуст», «дустар» гафар мукьвал-мукьвал редифдин чкадал ишлемишзава. Чна вичикай ихтилат ийизвай «Дустариз» шиирдани дустариз гаф редифдин чкадал ишлемишнава. Анжах ахьтин фикирдал къвезва хьи, ина шаир дуьм-дуьз дустарихъ элкъвезвач, ина тикрар жезвайди «лагь дустариз» я. Ихьтин суал арадал къвезва: вучиз шаир дуьм-дуьз дустарихъ элкъвезвач? И шиирдай чна кьатӀузвайвал, лирикадин игит вич дустаривай яргъа я. Ихьтин тайинсуздаказ элкъуьнин тегьердалди шаирди дустарикай вич бейкеф тирди къалурзава. И ва бязи маса шииррай аквазвайвал, дустарин рикӀелай рекьизвай, чандик квай Эмин алатнава. «Хабар кьуртӀа зи гьалдикай дустари» келимаяр шаирди рикӀе са жуьредин шаклувал аваз, бажагьат вичин гьалдикай абуру хабар кьада лагьана, кхьенва. Амма им Эмина вичи дустариз гьуьрметзамач лагьай чӀал туш. Шиирдай аквазвайвал, шаирди вич рекьидайлани анжах дустарикай фикирзава. Шиирдай чаз аквазвайди Эминаз дустарикай авай бейкефвал я. Шаирди «лагь» гаф дамах гвачир тегьерда ишлемишзава. Текстина нихъ элкъвенватӀа, адан тӀвар кьунвач. Инал чун шиирдин чӀалан рефлексивныйвиликай рахазва, яни ам гьар гьи касдихъ хьайитӀани элкъуьн мумкин я, гьатта вич-вичихъни. Амма текстинин сесеринни графический къурулушдиз тамам фикир гайитӀа, чаз «истемишун» аквада, яни Эмин кьилди-кьилихъ нихъ элкъвезватӀа, гьам. Ам Аллагь я. И гафуна ударение «лагь»-дал аватзава. «Лагь» шиирдин мана-метлеб туькӀуьр хьунин кардани вичихъ кьилдинвал авай гаф хьиз ишлемишнава. Шиирдин фонический тереф ахтармишайтӀа, чаз «лагь» гафунихъ авай метлеблувал хкатна хьиз аквада. И гафунин сесерин къурулушди вири текст чпивди ацӀурнава. Сад лагьайди, «лагь» гафунин сесерин къурулуш 9 сеферда тикрар жезва (I сеферда лугь- ва мадни 2 сеферда гьал). Кьвед лагьайди, чна ахтармишзавай текстинин къене виридакай хкатна хьиз виле акьадайвал аквазвайди гь сес я: ам 16 сеферда ишлемишнава. Чна ахтармишунар кьиле тухунин нетижада малум хьайивал гьар са 1000 гьарфунин кьилиз лезги чӀала гь гьарф юкьван гьисабуналди 12 сеферда гьалтзава. И текстина ам 438 сесиникай ибарат тирди фикирда кьурла, и сес ишлемишунин норма анжах 5 тирди къейдун лазим я. Гь 16 сеферда ишлемишнавайди фикирдиз къачурла (5 сеферда ишлемишун лазим тирди къейд авурла), ада 320% тешкилнава (!) Амма и сес, кьетӀендиз къейд ийин, кьилин гафуник («Дустариз»), вични шиирдин тема ачухарзавайдак квач. Сес (гьарф) л -ни чна ахтармишзавай текстина чара авунвайди я. Ада 144% тешкилзава (гуьзлемишнавайвал 18 сеферда ишлемишунин чкадал 26 сеферда ишлемишнава.) Сес (гьарф) а -ни и тегьерда ишлемишнава, яни 127% артухарнава. Мадни къейд ийин, сифтегьан, кьилин гафуник квай сесерни (гьарфар) чара авунва (д – 175%, у – 131%, с – 155%, т – 188%, а – 127%, р – 140%). И текстина вири сесер кьадардилай артух ишлемишнава лагьай хьтин фикирдал атунни мумкин я. Амма им гьакъикъатдив кьазвай фикир туш. Месела, кьадардилай тӀимил ишлемишнавай сесерни ава: в, г, е, з, к, къ, п, м, н, ш. Кьилин гаф тир лагь текстина бинедилай ишлемишзава (яни са цӀарцӀе) Аллагь тӀвар кьурдалай гуьгъуьниз. Гуя Етим Эминан шииратда Аллагь виче гьакъикъат авай, датӀана вичихъ элкъвезвай гаф хьиз ишлемишзава, гафуни ам са жуьредин «суьгьуьрда» твазва, шиир кӀелунивай лагь гаф адахъ галаз алакъалу лагь-дин тамам са кӀватӀалдихъ галаз санал ишлемишзава, ам Аллагьдин тӀвар рикӀел гъизвай, аннамишиз тазвай асул-диб хьиз я: Аллагь, Яллагь, Илагьи, валлагь, биллагь, таллагь, бисмиллагь... ИкӀ сагъ са шиир Аллагь рикӀел гъизвай ва Адахъ элкъвенвайди хьанва. Эхиримжи цӀарцӀе лагь кьуд сеферда тикрар жезва ва гуя а гаф Аллагьдин тӀвар рикӀел гъун патал ишлемишнавайди хьиз я. «Дустариз» гаф эхиримжи цӀарцӀе анжах кьве сеферда ишлемишнава. Саки вири дуьшуьшра «я» (я лагь)
гаф (са гьижадин я глаголдин связка хьиз «хьун» лагьай манада ишлемишнава ва я гаф «эй» лагьана элкъвена рахунин манадани ишлемишзава, лагь Аллагь гафунихъ галаз санал ишлемишзава. «Яллагь» лагьана элкъвена рахунин тегьерни Эмина маса шиирда («Къедекни пер чуьнуьхайдаз») Аллагьдихъ галаз рахазвай къайдада ишлемишнава:
КӀваляй шумуд затӀ икӀ квахьин? Тухвайдаз инад хьуй, Яллагь! За ваз хийир-дуьа ийин: Ви кӀвал-югъ барбатӀ хьуй, Яллагь!
Я ва лагь гафарин арада запятой аватӀани абурухъ лезги чӀала санал ишлемишиз жедай хьтин метлеб ава ва Яллагь – фонетический гаф арадал гъизва. Гьа са вахтунда лагь дустариз гафарин арада и жуьредин конструкцийриз а гафар чара ийизвай жуьредин тӀебии къайдадин пауза ава. ИкӀ кӀелзавайда кьатӀузвай жуьредин шаир дустаривай чара хьунин ва Аллагьдихъ элкъуьнин гьиссер шиирдин чӀалан сесерин къурулушда чуьнуьх хьанва. Лагь - сесеринни графический комплексди Аллагь гафунин мана шиирда дуьа хьиз кьиляй-кьилиз тухузва. С.Б. Бурагоди шиирдин чӀала сесерихъ авай везинлувал кьетӀен жуьредин методикадалди ахтармишзава. Яни ада тайинарзавай къайдада сесерихъ вансуз хъиткьиндайбурулай та ванлу ударныйдал кьван хкаж жезвай къайдадин «тӀебии жерге ава». И жуьредин селдик (Лосев) паузадихъ авай метлеблувални къейд ийиз жедай хьтинди я. «Пауза шиирдиз сеслувал гузвай манидин (мелодиядин) жуьредин элемент хьиз ишлемишзава». Сесериз (ва паузадиз) алимди агъадихъ галай жуьредин числойрин эквивалент гузва: 1 – пауза; 2 – п, т, к, ф; 3 – ш, щ, ч, ц, с, х; 4 – г, б, д, з, ж; 5 – р, л, м, н, в, й; 6 – ударение алачир ачух сес; 7 – ударение алай сес. Гьар са цӀарцӀин везинлувал, сеслувал юкьван арифметический къайдадин гьисабуналди умуми тегьерда кьазва, яни вири сесерин кьадар гьар са цӀарцӀе сесерални паузайрал гьалтайла, кьазва. Лезги фонетикадин материалдал бинеламиш хьайитӀа, Бурагодин классификация агъадихъ галай тегьерда тайинариз жеда: 1 – пауза; 2 – п, пп, пӀ, т, тв, тт, ттв, тӀ, тӀв, к, кв, кк, ккв, кь, кьв, ф, гь, ъ; 3 – къ, къв, кӀ, кӀв, с, св, х, хв, хъ, хъв, ц, цв, ццв, цӀ, цӀв, ч, чч, чӀ, ш; 4 – б, в, (v), д, дж, дз, г, гв, гъ, гъв, з, зв; 5 – сонорныяр ва вибрантар: м, н, л, р, в, й; 6 – ачух сесер. Мадни Етим Эминан «Дустариз» шиирдихъ элкъвен. 27 сесинин (вад гафунин) шиирдин сифте цӀарцӀин числойрин эквивалентар («Хабар кьуртӀа зи гьалдикай дустари») агъадихъ галай тегьерда къалуриз жеда: 36465 2652646 26546265 4632656; паузайрин эквивалентар и жуьреда тайин жезва: 1+1+1+2 (1 цӀарцӀин вилик ва къенепата гузвай пауза тирди тайинарзава, 2 – цӀарцӀин эхирда). ЦӀарцӀин сесерин вири кьадардал (124) паузайрин числойрин лишанар эхцигайтӀа (5) 129 жеда. ЦӀарцӀин везинлувал, сеслувал юкьван гьисабдалди тайинарун патал 129 сесеринни паузайрин кьадардиз 32 (27+5) пайда ва нетижада 4, 03 жеда. Вири 20 цӀарцӀинни сесерин везинлувилин анализ и жуьредин диаграммадалди тайинариз ЖЕДА.«ДУСТАРИЗ» шиирдин текстина сесерин везинлувилин график
А – цӀарарин везинлувилин график.
С – вири текстинин юкьван гьисабдалди везинлувилин график.
«Хабар кьуртӀа зи гьалдикай дустари» цӀарцӀихъ виридалайни агъуз дережадин сеслувал ава. Сад лагьай бендерин амай цӀарара сеслувал хкаж жезва. Вич авай гьалдизни килиг тавуна, шад алахьай гуьлуьшан йикъакай лугьузвай 6-цӀарцӀе сеслувал вичин асул дережадив агакьзава. 7-цӀарцӀе шаирди вичиз и дуьнья туна физ такӀанзавайдакай ва 8-цӀарцӀени и дуьньядихъ икьван тамарзлу хьунай багъишламишун тӀалабзава ва гьа ина сеслувал жизви агъуз аватзавайди кьатӀуз хьун четин туш. Сеслувилин асул дережа гьуьндуьрдив агакьзавай вахт шаирди вич инсанрин юкьва хьайиди рикӀел хкизвай 9 цӀар я. Адалай кьулухъ къвезвай 10-цӀарцӀе лирикадин игитди эхиз тежедай хьтин теквиликай лугьузвай вахтунда сеслувал садлагьана аватзава (4,5-далай 4,2-дал кьван). Сеслувилин ритм гуя кьатӀ жезва. Бедбахтвилив ацӀанвай сеслувилин динамика юкьван цӀарарин точкадал расалмиш жезва. Шиирдин диаграмма вичин точкадив агакьайла, акъвазнавай жуьредиз вил вегьейтӀа, начагъ инсандин кардиограммадиз мукьва тирди аквада. Вичин семантикадал гьалтайла, чна инал ишлемишнавай методикадин бинедаллаз, графикадин цӀарцӀиз мукьва тир шиирдин цӀар юкьван везинлувилел гьалтайла, шиирдин мана-метлебдиз мукьва я. Мягьтел жедай хьтинди «Дустариз» шиирдин эхиримжи цӀар я... Текстинин фонический къурулушди шаирдин къанажагъдиз ийизвай таъсир ачухдаказ къалурзава. Эминан шииратда, чи фикирдалди, ахтармиш тавунвай терефар гзаф ама. Гележегдани адан яратмишунар чи милли эдебиятдин илимда ахтармиш хъувуна кӀанзавай акьалтӀ тежер эбеди хазина я.
Гьарунни Хъурун рагакай фенвай жигъир кьуна ихтилатрик кваз чпин рекье авай. Бирдан акъваз тавуна рахазвай Хъурун, кӀвач къванцихъ галкӀана, татаб жезва ва рагалай гъуз дагьардиз АВАТЗАВА.-ВАЛ чан аламани?- хабар кьазва адавай Гьаруна жигъирдилай агъуз КИЛИГИЗ.-ЧАН алама!- жаваб гузва Хъуруна РАГАКАЙ.-КЬИЛ сагъ ЯНИ?-КЬИЛНИ сагъ Я!-КӀВАЧ-ГЪИЛ ХАНВАЧНИ?-ВАЪ, вири сагъ Я!-ТИРЛА, эхкъечӀ ман винелди!- хъел къвезва Гьаруназ-Зун гьеле кӀаниз агакьнавач!- хъел къвезва Хъуруназни
Гьар няниз, кусудалди вилик, Гьарун михьи гьавадал экъечӀна къекъведайди чизвай Хъуруна адаз кар кьун кьетӀна. Виликамаз фена, ада экв ават тийизвай са валарик чка кьуна. Вичини алай пек-партал дегишарна. Агакьна Гьарун адан КЪАНШАРДИЗ.-ЭЙ, яда,- рахана Хъурун сес дегишарна,- анихъ фимир, ана вав алай-алачирди хтӀуниз ТАДА!-АКӀ хьайила, зун и патахъ фида,- рахана Гьарун затӀни тахьайди ХЬИЗ.-АНИХЪНИ фимир! Анани вун абурун хурукай ХКАТДАЧ!-БЕС зун гьинихъ фида?- кичӀ акатиз эгечӀна Гьарунак.-Санихъни вун фидач! Гьа инал хтӀун жувал алай пек-партал! ЯВАШ-ЯВАШ хъуьруьн акатиз дегиш жезвай сес Хъурунанди тирди чир жезва Гьаруназ.-Агь, кьей хва Хъурун, ам вун ТУШНИ?-ЙО, я Гьарун ам вун яни? Къуншияр кьведни санал къекъвез эгечӀна.
Са багьнадилай арада къал акъатдай Гьарунни Хъурун гьуьжетра гьатзава. Ида вичин фикир, ада вичин фикир илитӀиз кьиле тефейла, абуру чпи чпиз къиметар гуз ЭГЕЧӀЗАВА.-ВУН халис лам я! Лам!- лугьузва Гьаруна.-Вуж я лам? Зун ЯНИ?-ЭХЬ, вун я лам! Са куьникайни хабар авачир кӀамаш лам! -Зун кӀамаш лам Я?-ЭХЬ! Вун гьеле гьа ламни туш, халис кӀамашрин кӀамаш я!- Зун тушни ЛАМ?-ВУН я, вун я!- хъуьрез эгечӀна Гьарун.
Пакаман кьиляй Гьарунни Хъурун чеб чпел ГЬАЛТЗАВА.-ГЬИКӀ ксана, къунши?- хабар кьазва Гьаруна.-Валлагь, къунши, акьван хъсан ксана хьи, зун йифди лацу шив балкӀандал алаз и куьче, а куьче ягъиз КЪЕКЪВЕЗВАЙ.-ЗУН, лагьайтӀа, йифди са хъсан межлисда авай – столар къалин, мугьманар шад, халаяр БУЛ.-БЕС зазни эвердай затӀ туширни, я къунши,- кӀамаз хьана Хъуруназ.-Ваз зи ван атанани мегер? Вун лацу шив балкӀандал алаз куьчейра авай.
Гьарунни Хъурун шегьердин паркуна къекъвезвай. Абурун вилик кваз пара иер буй-бухахдин жегьил дишегьлини ФИЗВАЙ.-ЯРАБ им чи чӀалан гъавурда акьадайди я жал?- рахазва Хъурун.-Вуч я – бегенмиш ХЬАНВАНИ?-ЖЕЧНИ бес?! Валлагь, за адан са рахунихъ жибиндавай агъзур манат ГУДАЙ.-АГЪЗУР манат вуч я кьван – за адахъ виш агъзур гудай!- лугьузва Гьарунани.-Эхь, валлагь, заз адахъ миллионни, лап кӀвал-югъни гьайиф къведачир,- иштягь ачух жезва Хъурунан. Жегьил дишегьли акъваззава ва абурухъ ЭЛКЪВЕЗВА:-МИЛЛИОННИ гуда, кӀвал-югъни гьайиф туш лагьайди вуж тир квекай?- хабар кьазва АДА.-АЛАД, вах, алад,- жаваб яз лугьузва Гьаруна.- Итимрин ихтилатар я абур. Яб гумир.
Гьарунни Хъурун рикӀ аладариз винел гьавадай гьаятдиз эвичӀнава. Хъуруна арзаяр ийиз ЭГЕЧӀНА:-ФАД ксайтӀани, экв жедалди ахварай аватзава, геж КСАЙТӀАНИ.-КЬУЬЗУЬВИЛИН лишанар я,- лугьузва Гьаруна.-Кьуьзуьвал вучтинди я? Зун гьеле кӀаш хьиз авайди я. Къуватни гьа къуват я, вири амай крарни. -Ваз гьинай ЧИДА?-АТӀА цлан кӀане авай элкъвей къван аку - цӀуд йисан вилик заз ам хкажиз кӀан хьана алакьайди тушир. Гилани завай ам алай чкадилай юзуриз ЖЕЗВАЧ.-Я-А-А,- мягьтел жезва Гьарун.-ЧӀалахъ туштӀа, къалурдани?- элкъвей къван хкажиз кӀанз фена Хъурун.
– дуст. Бязи лезги хуьрера мехъерин жегьилрин кьиле жедай касдиз, яни чамран кӀеви дустунизни икӀ лугьуда.
. Пудкъад чӀал – пудкъад тӀал.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
РАХУХ,ШАИР, къалура рехъ – Дуьнья хебни жанавур я! Ви гафунив гума керчек Гьакъикъатдин такабурвал… -
Ибур шаирдин мецелай шаирдив рахазвай келимаяр я. Зурба шаирдив! Вичин гафунин керчеквили гьич са девирдани, са социальный къурулушдани пас такьадай шаирдив. Шаир СтӀал Сулейманав! И тӀварцӀе вири ава: шаир яшамиш хьайи девирдин шикиларни, хайи халкьдин мурадар ва къастарни, тарихар ва дережаярни, къиметар ва туьгьметарни… Адан камалдиз муьтӀуьгъ тушир са терефни авач. ИкӀ ятӀани Сулейман вичинни, хайи халкьдинни пай квай дуьнедив ажеб гафаралди рахазва. Етим Эминан булахдай яд дадмишнавайди чириз рахазва:
Гьич са касдиз къвеч вакай хуш, Дамах мийир вуна, дуьнья. Эхир вакай ватан жез туш, Вун я гьакӀан фана, дуьнья.
Дуьньядин фанавиликай кхьизвай шаирдиз уьмуьрдин ацӀайвални жуьреба-жуьрвал, адан вилик инсанрин жавабдарвални вафалувал, метлеблувални къиметлувал хьана кӀанзава. Гьавиляй ада вичин хци гафуналди таъкимарзава:
Сулейманан гафар кьезил Кьамир – гьарма сад я къизил. ЧидачтӀа ваз – эхир мензил, Куьгьне кьван сурар фагьума.
Фагьумзавач инсанри. Я чпи ийизвай крар, я а крари маса инсанрал эцигзавай парар, я чпелай амукьдай тӀварар фагьумзавач. Давамарзава чпи хкянавай рекьер:
Инсанарин бязибуруз КӀанзавач инсанвал ийиз. Гафар пара ширин къалуз, Фикир туш хъсанвал ийиз.
Сулейманан гафунин керчеквал ва хцивал галукь тийизвай уьмуьрдин са терефни авач. Инсанрин гьар са къилихдиз, гьар са синихдиз адахъ жавабар ава.
Эй, факъир, дили-дивана! Иер фагьум ая вуна. СтӀал шаир Сулеймана Азардиз дарман ийида.
Яраб ихьтин чӀаларалди шаир вичин душманрив-мидяйривни рахазва жал? Яраб зурба шаирдин КӀВАЛИЗ-МУЗЕЙДИЗ цӀай ягъиз алакьай инсансузризни къад лагьай асирдин Гомердикай дарман ва Лукьман жеда жал? Дуьз инсанрин кьил акъат тийизвай са кар ава: къуьнерал кьил алай, гьавиляй фагьум-фикирдикайни магьрум тушир инсанрин суфатда авай вагьшийри ам вуч патал авур кар тиртӀа? Абурун бубайриз гьа девиррилай Сулейманакай хъел авай жал? Я туш абур зурба шаирдин ва камалэгьлидин невейрин, хтулринни птулрин кьисметрал, къенин несилрин кьилел адан таж хьунал пехил тир жал? Белки абуруз лезги халкьдивай шаирдин тӀвар къакъатна, рикӀелай алудна кӀанзавайтӀа? Гьикьван ахмакь, гьикьван зиянлу, гьикьван зарарлу ва хаталу ниятар тир абур… Гьар гьикӀ тиртӀани абуру чпин вагьшивал къалурна. Кьисасни ахгакьнава абурув, мадни ахгакь хъийида. Халкьдал гьалтайтӀа, ада вичин аксивал гьасятда къалурна, Сулейманан тӀвар мадни адлу ийидай крар патал гьар сад гьазур тирди малумарна. Гьа и халкьдин жумарт рухвайрини рушари виридан ва гьар садан тӀварунихъай КӀВАЛ-МУЗЕЙ цӀийиз эхциг хъувунин везифаяр чпел къачуна. Республикадин кьилевайбурунни министерствойрин гафар гафар яз амукьдайди чиз, вири харжар чпел къачуна, абур баркаллувилелди кьилизни акъудна. Гьавиляй алатай I8-МАЙДИЗ Кьасумхуьрел ва Агъа СтӀалдал кьиле фейи шадвилин мярекатра гьакимрилай пара ахьтин жумарт рухвайрини рушари иштиракзавай. Рахазвайбурунни яб акалзавайбурун гьуьрметар-нуьсретарни абурухъ элкъвенвай. Ингье абурун тӀварар! РикӀел хуьх! Сулейман ва Фируза Керимовар. Имам Яралиев. Зураб Шайдаев. Рашид Сардаров ва масабур. Аферин ва баркалла! ЦӀийиз эхцигна ачух хъувунвай имарат чаз виридаз мубаракрай!
Алай девирдин лезги шииратда магьшур зарийрикай сад Зульфикъар Къафланов
я. Зульфикъар милли литературадиз алатай асирдин 80-йисара лирикадин шииррин кирам яз атана. Гуьгъуьнин йисара тӀебии алакьунар авай заридин къелемдикай вишералди тӀвар алачир шиирар: сацӀарцӀинбур, кьвецӀарцӀинбур, пудцӀарцӀинбур, кьудцӀарцӀинбур, вадцӀарцӀинбур, ругудцӀарцӀинбур, иридцӀарцӀинбур, муьжуьдцӀарцӀинбур, цӀудцӀаринбур (тажуб жемир, ихьтин шиирриз маса, араб чӀалай атанвай тӀварарни ава) ... хкатна. Абур газетрин ва журналрин
чинриз акъатнава, кирамдин ктабра («ЦӀийиварз», «Хъфимир», «Теменрин марф», «Рагъдандин руьхъ» ва мсб) гьатнава. Бязи эсерар урус чӀалаз элкъуьрнава. Зари куьруь шиирдин сагьиб яз, шаир-лирик яз машгьур хьана. РикӀел хкин: лирика къадим грекри музыкадин алатдиз лугьудай; литературада и думандихъ-терминдихъ кьве мана ава: 1) лирика – литературадин са паюнин тӀвар я ва 2) лирика – тӀебиатдикай, яшайишдикай, ашкъидикай, муьгьуьббатдикай, кӀанивиликай кхьенвай эсерар (шиирар, гьикаяяр, повестар ва мсб) я. Зульфикъаран яратмишунра лирикадин са шумуд жуьредин эсерар дуьшуьш жезва: тӀебиатдин лирика, диде-буба кӀанивилин лирика, яшайишдин лирика, муьгьуьббатдин лирика
(ада заридин яратмишунра кьилин чка кьазва).
Вири йисара шаирди жуьреба-жуьре жанрайрин чӀехи эсерарни: са шумуд куплетдикай ибарат тӀвар алай шиирар, акрошиирар, бахшбендер, гъезелар,
И йикъара Дагъустандин ктабрин издательстводи юбилярдин чӀехи ктаб кӀелдайбурув агакьарна, амни шииратдин куьруь эсеррикай ибарат я. Заз Зульфикъаран куьруь эсерарни, яргъи эсерарни хуш я, зун абурал гьейран я. Анжах къе заз заридин поэмайрикай (абурукай печатда литературадинни критикадин макъалаяр саки авач) рахаз кӀанзава. Зариди кӀелзавайдан столдал цӀудалай виниз поэмаяр («Дишегьлидиз кагъаз», «Теменрин марф», «Абдал», «Гъуьлягъдин дерт» ва мсб) гъанва. И тӀварарай Зульфикъара вичин поэмаяр квекай кхьенватӀа кӀелзавайдаз чир жезва. Анжах поэмаяр чеб кӀелайла, малум жезва: заридин тежрибада поэма шиирдилай хейлин чӀехи, эвел-эхир авай, са шумуд къамат арадал гъанвай, халкьдин къилихар ва философия аквазвай чӀехи эсер я; адахъ вичин тема, важиблу месэла, мурад, къурулуш, чӀал ва художественный кьетӀенвилер ава.
З. Къафланова вичин поэмаяр, милли литературада тестикь хьанвай уьнуьгар ва рекъемар вилив хвена, анжах, зарийрин адет тирвал, вичин алакьунриз, яратмищунриз ва кьатӀунриз хас дегишвилер кутаз, агалкьунралди, кӀелзавайдан фикир желб жедайвал теснифнава. Кирамдиз, гьелбетда, лезги зарийрин поэмаяр (А. Фетягьован «Зарбачи Гьасан», Ш.-Э. Мурадован «Дагълара эквер», Х. Тагьиран «Гьавадин пагьливан», А. Сидован «Уста Идрис», Х. Хаметовадин «СтӀал ва къван», М. Жалилован «Фу» ва мсб) таниш я, чизва, милли кирамрин тежриба чирнава, гьавиляй адан поэмаяр гзаф лишанралди лезги шаиррин поэмайриз ухшарни я.
З. Къафланован поэмаяр санлай къачурла лирикадин эсерар я. Абур жанрдин жигьетдай сад-садавай къакъудун, чара авун четин акъваззава: абур гьакьван чеб-чпиз ухшар я. Анжах дериндай тупӀалай авурла, фикирфагьум гайила, малум жезва: абур лирикадинни эпосдинн эсерар я. Зульфикъаран поэмайрихъ са жерге кӀелзавайдан виле акьадай кьетӀенвилер ава: алатай ва алай девиррин шикилар, сад-садав гекъигиз, куьрелди къалурнава; лирикадин игитдин къилихар дериндай ачухарнава; игитрин психология ва философия аквазва; игитрин гьиссерик квай гьерекат ва абур дигмиш жезвайвал къалурнава; бязи сегьнейрик хъвер, зарафат ва ягьанарни ква; художественный амалар ишлемишнава; эсерар литературадин девлетлу, кьеж квай чӀалал кхьенва. Зульфикъаран лирикадин игит чи арада авай, чаз таниш, гегьенш рикӀ авай, тӀебиат, ватан, халкь ва чӀал кӀандай, жумарт, ашкъилу инсан я. Месела, «Дишегьлидиз кагъаз» поэмада лирикадин игитдиз вичивай къакъатай ярни бахтлу хьана кӀанзава:
ЯтӀани за йифиз-юкъуз Цававайдаз минетда, Вал уьмуьрда туьш хьуй лугьуз Инсан, авай къиметда.
И поэмадай игитрин къилихар авазва: ашукьал-машукь хьанвай жегьил азадвал кӀани дагъви я, рушахъни вичин такабурлувал ава. Зариди кхьизва:
«Абдал» поэмада лирикадин игитдиз вичин кимивилерни аквазва. Зарафат кваз туькӀуьрнавай эсерда
(зарафат кьий, рикӀивай тахьайтӀа)
са йифиз ахвар текъвез кӀвале къекъвезвай игитдал вичин хъен дуьшуьш жезва: ада эцигай суалрай игитди уьмуьрда ахъайнавай гъалатӀар
– Вуч ава на авунвай? Рехъ авани кутунвай?– ВАХ-СТХАДИЗ герек тир Карнавани куьмекдин?
Поэмадин сюжет яшайишдай къачунва, адан эхир хъуьруьн къведай сегьнедалди куьтягь жезва:
Заз сифтедай чан гана, Эхирдай пис къван гана…
Поэма кьве цӀарцӀин бейтерикай ибарат хьанва, ам регьятдаказ кӀелиз ва кужумиз жезва.
Зульфикъаран поэмайрин кьилин кьетӀенвал адакай ибарат я хьи, абур, зариди къизилдин епинихъ акалнавай (мармардин шишинал акьалжнавай) куьлуь эсерар- багьа кагьрабаяр хьиз, аквазва. Зариди вичин эсерра акьван гуьзел, авачир хьтин чӀалан такьатар, ранг ядай гафар (эпитетар, метафораяр, гиперболаяр), гекъигунар, мягькем ибараяр, мисалар ишлемишнава хьи, абурук акьван дерин, михьи, назик, ширин гьиссер ква хьи, тажуб тахьун мумкин туш. Месела, «Дишегьлидиз кагъаз» поэмадин (ам кӀелзавайбурун тӀалабуналди кьвед лагьай сеферда печатдиз акъатна) сифте куплетра ихьтин ранг ядай гафар, ибараяр дуьшуьш жезва: «гъурсадин сел», «чӀимел йикъар», «гьиссерин накъвар», «ялавдал гадарна», «лакьандал мес», «кӀвачерик рикӀ эцигун», «азабдин лепе», «ичкидин гьуьл», «табий хъен», «пак азадвал» ва мсб.
Шииратда ихьтин гуьзелвилел, девлетлувилел, мешреблувилел, гьелбетда, кӀелзавайди тажуб жезва ва ада хабар гун квай суал вугузва: «И заридиз гьикьван хъсан чӀал чида?!» Зульфикъара милли шииратда поэма жанрдин цӀийи жуьре акъуднава: ада «Теменрин марф» эсердиз «поэма-ширинвал» лагьанва. Чун кирамдихъ галаз рази жен.
Зульфикъаран эсерар кхьенвай художественный дережади мад сеферда субутарзава: лезги чӀал гзаф девлетлу я, адал дуьньядин художественный литературадин дережада авай шииратдин чӀехи эсерар кхьиз жеда. Зулфикъаран поэмайрихъ кӀелзавайдаз инсандикай, яшайишдикай ва дуьньядикай чирвилер гудай, абур инсанпересар, ватанпересар ва гуьзелвилел рикӀ алайбур яз тербияламишдай еке къуват ава. Лирикадин эсерар суьгьбетун четин кар я, абуруз къимет гун – мадни четин я. Лирикадин эсерар яваш-яваш, гьар са бейтинин кьилиз лезет хкудиз, кӀелна кӀанда. Зульфикъаран эсерар хъуьтӀуьн яргъи йифериз кӀарасдин цӀай ва я газ кузвай пичин вилик ван акьалтна кӀелиз жеда. Заз Зульфикъаран поэмайрикай синихар жагъизвач: зариди гьар са бейтинин винел дикъетдивди кӀвалахнава, гьар са бейт художественный жигьетдай вини дережада аваз кхьенва, гьавиляй абур мад вам ад кӀелиз кӀан жезва. Са цӀувад йис вилик зариди «Уьмуьр физва…» шиирда кхьенай: «Уьмуьр физва, са туькӀвей кар ийиз тахьана, Жув шаир яз, са ифей цӀар кхьиз тахьана…». И шиир гила ктабрикай хкудайтӀа жеда: кирамдин къелемдикай ифей цӀарар булдалди хкатзава. Эхирдай тестикьариз кӀанзава: Зульфикъар Къафланов чӀехи алакьунар авай шаир-лирик я. Адан яратмишунрай ялав квай эсерар кхьизвай, ялавлу рикӀ авай, датӀана муьгьуьббатдин зарият виликди гьалзавай устад аквазва.
Алай аямдин лезгийрин виридалайни зериф, масадаз ухшар авачир лирикрикай сад тир шаирдин 60 йис тамам жезва. Вичихъ галаз алакъада авай инсанриз хсуси руьгьдалди, бажарагъдин нурдалди, зирек хесетралди, заттдалди шадвал, гумрагьвал багъишзавай касдин 60 йис. Инсанар шииратдин алемдиз журеба-жуьредаказ къвезва. Садбуру гьасятда чпикай хабар гуда, абур виридан мецелни жеда. Бажарагъдин рекьяй тӀимил пай ганвайбуру чпин къастуналди, дирибаш гьерекатралди, обществода активввал къалуруналди чеб алай чка къалурда. Пуд лагьайбуру гьарай-эвер галачиз, секиндиз, са кьадар вахтуналди са куьн ятӀани хъендик кваз шейэр яратмишда. Расул Гьамзатова хьиз, вичин дахдин бажарагъдин, машгьурвилин хъендик акатай. Вичин кьетӀен ва суьгьуьрдин хатӀ, ашкъилу кӀанивилин гьайбат, шаирвилин устадвал аваз хьайи вичин дах Шихнесиран хъендик кумукьна са куьруь вахтунда жегьил Зульфикъар. Дахдин шииратдин алемдин жуьреба-жуьре рангарин тазавал, муьгьуьббатдин деринвал вичик кужумай Зульфикъара ХХ асирдин эхирра ва ХХI асирдин сифте кьилера лезги шииратдиз алай аямдин инсандин руьгьдин ва аламатдин ашкъидин ачухвал, михьивал гъана. Шихнесиран везинлу, рикӀик кужумдай лирикади Зульфикъаран азад шиирра цӀийидаказ ван авуна. Ада вич азад шиирар кхьинин лезги майданда тамам иеси, хсуси хатӀ авай ва бажарагълу шаир хьиз къалурзава. И фикирра Зульфикъаран яратмишунриз литературоведенидин анализ гузвач. Анжах шаирдин жув ашукь хьанвай шиирриз, адан кьетӀен бажарагъдал, лирикадин къаматрал ва шикилрал кӀанивал къалурун я. Жуван шадвал, хуш фикирар кӀелзавайбурувни агакьарун я.
Рагъдандин руьхъ… Вичин са ктабдиз Зульфикъара гьа ихьтин тӀвар ганва. Азад шиирдин алемда и жуьредин метафора ажайибди яз аквазва заз. Шиират гьамиша аламатдин къаматрикай, къенепатан гьиссерин секинсузвилерикай ибарат я. Жаван чӀавуз зи рикӀе Бельгиядин шаир Эмиль Верхарнан шиирри чка кьунай, вучиз ятӀани за бязибур жуван кхьирагдизни акъуднай:
Шиткизва багъларай экуьвал Пашман руьхъведи, рагъдандин гъвелери…
Зульфикъаран ва Верхарнан рагъдандин руьхъвер, гьелбетда, дуьшуьшдай сад-садаз мукьвазвайди туш. Са девирдин, маса культурадин шаирдин рикӀяй чилин гуьрчегвиликай, даим уьмуьрдикай акъатзавай зурба къаматар, фикирар таквадай жуьреда маса шаирдин рикӀе пайда жезва. Мегер гьа им уьмуьрдин, тӀебиатдин, инсаниятдин руьгьдин ва шаирдин гьевеслу руьгьдин гьуьрметдай лугьузвай даим, са куьнивайни кисриз тежедай аваз тушни!* * *
Вичин вахтунда Белинскийди къейд авуна: «Эгер вахтунин идеяяр аватӀа, вахтунин формаярни ава». Обществода кьиле физвай дегишвилери, милли культура кӀвачел ахкьалдарунин гьерекатри, политический цӀийи къурулушар арадал атуни, са рахунни алачиз, эстетикадин рекьяй цӀийи игьтияжарни истемишзава. Халкьдин адетри, лезги культурадин ва литературадин художественный девлетри, илимдин, искусстводин векилрин алакьунри, ахтармишунри дуьньядин лап хъсан чешмейриз ухшар авай надир эсерар майдандиз акъудзавайди успатзава. Маса чӀаларай, культурайрай къачуна жуван шииратдин алемдиз гъанвай авангардрин, модернистрин жуьреба-жуьре жанрайрихъ галаз сад хьиз, чаз аквазва хьи, лирикадин жигьетдайни чи шаирри къастуналди, мукьуфдивди цӀийи ва нурлу эсерар яратмишзава. Зульфикъаран лирикадин шииратдин жанрайрин ва кьетӀенвилерин къешенгвили ХХ асирда лезги шииратда милли адетрин ва культурадин майданда аваз эстетикадин ва художественный цӀийивилер арадал къвезвайдакай успатзава. Шаирдик алай девирда вичин са бязи лишанар квахьзавай Гафунин кьисметди секинсузвал кутазва. Гаф – «инсаниятдин гьунардин полководец» – гадарнавай ва рикӀелай алуднавай аскердин дережадиз авуднава. Лап залан, «чими вилаятрихъ куьч жезвай къушар» хьтин фикиррив ацӀанвай шаирдин секинсуз, назик ва чӀулав «зулун цав» хьтин рикӀ мусибатдин гъулгъулада гьатнава. Амма шаирдиз аквазва, и дуьньяда бахт авазва, вучиз лагьайтӀа адаз ахварай «гележегдин гъилери гьикӀ вичин хайи макандин кьакьан яйлахрилай атӀанвай цуьквер вичин сурал эцигзаватӀа» аквазва…* * *
Алай аямда милли шиират кьатӀуниз неинки халкьдин адетри, культурадинни миллетдин чешмейри, гьакӀ уьмуьрдин яшайишда кӀватӀнавай дуланажагъдинни культурадин тежрибади, чӀал ва шиират вилик финин шартӀари, гележегдини таъсирзава.
Милли шаирди алай девирдин уьмуьрдиз къастуналди гьахьзавай дуьньядин культурайрин бинедаллаз хайи халкьдин ивиррин, культурадин майданда чка кьазва ва вич алай чка къалурзава. Гьа са вахтунда адаз дидед чӀалал рахазвай, шиирар теснифзавай чкадин сергьятрай экъечӀун, яратмишун ва вини дережайриз хкаж хьун четин акъваззава.* * *
Зульфикъараз милли шииратда вичин жигъир, дуьньядиз килигзавай вичин дакӀар ава. Адан шиират масадандахъ галаз акадриз жедач. Вуч лагьайтӀани, Зульфикъара, Дагъустандин шииратда къастуналди вичин рехъ тухузва, мукьуфдивди анжах са вичиз хас тир цӀарар теснифзава, шииратдин гьебейра авай метафорайрикай вичиз хасбур хкязава. Лезги шииратдин алемдин адетар РагъэкъечӀдай патан классикадин везинрал, авазрал акъвазнавайди я, халкьдин манидин жуьрейра рифмаяр, ритмаяр арадал гъизвайди я, халкьдин фольклордизни пара мукьва жезвайди я. Лезги шиирдиз гьакӀ везинлувал, авазлувал, ашукьвилин жуьреба-жуьре адетарни хас я.* * *
Гьар са шаирди вичиз хуш жанр хкязава. Азад шиирдикайни гьакӀ лугьуз жеда. Гьакъикъатдани, абур азадбур, ачухбур, манадиз, хатӀуниз килигнани жуьреба-жуьрбур я. Лезги шииратда идаз ухшарбур мад авач. Милли шаиррикай гьеле садани и жуьреда кхьенач, я кхьизвач…* * *
Аламатдин кьетӀенвилелди, жуьреба-жуьрвилелди тафаватлу жезвай лезги шиират арадал гъизвайбурун арада вичин жигъир гьалзавай Зульфикъарни ава. Ада яратмишзавай шииратдин халичадин нехишар, рангар нур гудайбур, гьар садан фикир желбдайбур я. Са шакни алач хьи, шаир кӀелзавайбуруз хуш я, гьикӀ лагьайтӀа, са машгьур шаирди лагьайвал, адавайни лугьуз жеда: «зани жуван аваздалди регьимлу гьиссерал чан гъизва»…* * *
Вичи вич поэтикадин сергьятра тунвай Зульфикъара азад шиир лезги чӀалан формайрихъ, шииратдин адетрихъ галаз кьадайвал вичин къенепатан дуьнья, гьиссер тамамвилелди къалуриз ва виликди рум гуз жедай къайда хьиз кьабулзава. Шаирдин гзаф шиирар куьруьбур, гъвечӀибур я, амма абура инсандиз эстетикадин жигьетдай таъсирдай мана, къуват ава. Шиират вуч затӀ ятӀа адаз тамам жаваб ва къимет гуз жедач, ам гьамиша сир, мискӀал, айгьам я. Эхь, шииратдиз талукь яз чахъ гьар садахъ вичин гьахъвал, мискӀал ва стихогармония ава. Гьа икӀ, Аллагьдин патай яратмишунин рекьяй пай таганвай, чӀалан везинлувал, гуьрчегвал са акьван кьатӀуз тежезвай ксариз таквазвай шииратдин ачухвилер, коллизияр садсадал туьш жезвай майданра кьетӀен бажарагъдин ксарин шииратдин алемар пайда жезва.* * *
Заз акӀ я хьи, адетдин, классикадин жуьредин, формайрин шиирра вичиз эсерра чӀугваз кӀанзавай шикилар тамамбур тежез кичӀела ва дуьнья вичиз
аквазвай тегьер, адан рангар, лишанар, руьгьдин гьиссер вичин жуьреда къалурун патал шаирди азад шиирар кхьин хкяна. Гьа идалди ам шииратдиз вичин тӀебиивал, ачухвал къалурун, успатун патал атанва. Зульфикъиран лирикадин куьруь, миниатюрадин, метафорайралди девлетлу азад шиирар социально-философиядин, ахлакьдинни марифатдин, гьевесдинни ашкъидин жуьреба-жуьре манайрив, къаматрив ацӀанва. Абур шаирдин кӀанивилин ялав куькӀвенвай ва ацӀанвай бушлухра азадвиливиди лув гузвай, шииратдин фантазиядин вини кукӀушдал экъечӀзавай эсерар я:
Азад фикир, Муьгьуьт хьиз, Гьам дерин, Гьам йигин жеда. Амай фикир, Амай фикир, ГалтӀамравай балкӀан хьиз, Секин жеда…
Зульфикъаран шииррай аквазвай ачухвал, дерин лиризм, гьиссерин лугьуз тежер азадвал кӀелзавайди чпел желбдай лишанар я. Адан шиирри чпин лиризмдин ачухвилелди, кьецӀилвилелди шииратдин есирдиз къачузва, абуру Эминан вини дережадин кӀанивилин ва Шихнесиран метафорриз лап мукьва тазавилин цӀараралди рикӀ кармашзава. Зульфикъаран азд шиирар лезги поэзияда са вакъиа я. Вучиз лагьайтӀа, адахъ и рекьяй я муаллимар хьанач, я адан рехъ давамарзавайбур авач. Адан шиирар я верлибраяр, я вичин гьиссерикай рахазвай прозадин кӀусар туш. Абуруз адетдин шииррин вири къайдаяр хас я. Абура лезги шиирриз хас классикадин вини дережадин чешмейриз барабар рифмани, везинни, авазни ава.
Халисан шииррай шаирдин кьетӀенвал, яратмишунрин формайрин ва принциприн къурулуш, хатӀ ва везинлу чӀал регьятдиз аквада. Литературадиз талукь тир умуми къайдайрилай алава яз шиирра, шикилдин пленкадаллай хьиз, кӀани инсандин, шейинин гуьзел къаматар аквадай вахтунда эсер художественный ивирдиз, поэзиядин алемда са вакъиадиз элкъвезвайди я. Шаирдин эсерар кӀелдайла вун гьакӀ чӀана адан суьгьуьрдин чӀалахъ, шииратдин алемдин фантазийрихъ галаз алакъалу жезвайди хьиз, вуна адан гьиссер, фикирар, рикӀин секинсузвални гьиссзава.* * *
РикӀин секинсузвилерикай, къалабулухрикай кхьизвай, лиризмдин рекьелди, жуьреба-жуьре алатралди хсуси гьиссер ахтармишзавай Зульфикъар хьтин тамамвилихъ агакьай, бегьем чрай шаиррин эсеррай чавай машгьур пешекарри чӀехи классикрин эсеррай къейд авур хьтин лап кьакьан тир нотаяр, гуьзел яратмишунрин сесер жагъуриз жезва. Пауствоскийди поэзиядин гуьзел эсеррикай садра икӀ лагьанай: «рикӀелай тефидай хажалатдикай гьамиша амукьдай гаф»». Мегер гьи шаирдин хьайитӀани хъсан лирика гьа идакай тушни? Мадни давам хъувуртӀа, шаиррин шиирра – «инсаниятдин гьиссерин къуват, чун элкъуьрна кьунвай майданда вуч жезватӀа, вуч аквазватӀа гьадан ва масадан гъавурда акьун».* * *
Зульфикъаран шииррай летература ва поэзия ахтармишдайбуру лугьузвай «руьгьдин энергиядин, гьевесдин гужлувал, бегьерлувал» аквазва. Адан шииррихъ вичин хсуси хатӀунилай гъейри уьмуьрдиз килигзавай вичин кьилдинвал, шииратдин дуьнья къалурдай кьетӀенвал, фикирар ачухардай бажарагълувал ава. Вични маса садазни ухшамиш тушир анжах Зульфикъараз хас тир шииратдин нефес, надир стиль.* * *
Чун, зурба дуьньядин майданриз акъатнавай тек дервишар хьиз, лап кьакьан гьиссерикай, зурба крарикай фикир тийиз жуваз хъсан акур жигъирдай физва. Жуван жаван чӀаварин мурадрин, хиялрин туьтуьхдал кьуьл илисиз, я сес, я фикир авачир ва муьтӀуьгъ тир ксар хьиз кисна физва. Чаз акӀ жеда хьи, и къекъуьндилай алатда ва чна чун уьлендиз ялзавай далудал алай пар, парталрик ккӀанвай герексуз шейэр алудда, гадарда, пичӀи гафарикай азад жеда. Чун уьмуьрдиз талукь яз чи лап деринра чуьнуьх хьанвай чими, гуьзел гьиссер винел акъатдайдахъни инанмиш я. Зульфикъаран ктабар гъиле кьур гьа сеферда бейнидиз гьа ихьтин фикирар къведа зи. Зульфикъаран азадвилин шииррин тӀебии къуват шаирдин яратмишунрин кӀвалахдин кьуру азадвал туш, ам поэзиядин фантазиядив, халкьдин гьевеслу чӀалав ацӀайвал я.* * *
Зульфикъар патал шиират са гьихьтин ятӀани сакральность, хсусивилиз табий тушир хел, адетдинди тушир руьгьдин стихия я. Ам акьван зериф, михьи, темягьсуз я хьи, урусрин шаир Н. Асеева лагьайвал, ам игьтияжлу утилитарный арабадик» кутун еке тахсиркарвал я. Ада агъзуррив агакьна жуьреба-жуьре фикиррив, кьисметрив, теченийрив ацӀанвай вичин къенепатан алемдикай шиирар кхьизва. Адан азад шииррикай, регьятдиз арадал гъанвай рифмайрикай, руьгьдин везинрикай лезги авазрин, уьмуьрдал ашукь тир шаирдин кьезил ва къешенг метафоррин сесер хкатзава.
За фикирзавайвал, Зульфикъара, бажарагъдин векил яз, азад шиирдин сергьятра аваз тайин тир къайдайрал амалзава, вичин фикирар, гьиссер ачухардай хсуси рекьер жагъурзава, бязи вахтара литературадин ва адетрин шартӀарилайни кам ягъиз…* * *
Вири шаирри пара гьейранвилелди, зерифвилелди чпин ялавлу цӀарар бахшнавай кӀанивал Зульфикъиран шиирра мадни гьевеслуди, ашкъилуди жезва. Гьар са цӀарцӀе адан кӀанивилихъ вичин кьетӀенвал ава. Шаирри муьгьуьббатдикай гьикьван кхьейтӀани, и тема сергьятар авачирди я, гуьзел ашкъидикай гьи чӀавуз хьайитӀани цӀийи жуьреда, кьетӀендаказ, жуваз хуш аквазвайвал лугьуз, кхьиз жеда… Эхь, кӀанивал – им руьгьдин къизмишвилин цӀайни ялав я. Амма абур хкахьунни, квахьунни мумкин я. Гьавиляй Зульфикъараз муьгьуьббат хайи дагъларай чешме къачузвай михьи стӀалрикай арадал къвезвай йигин, кьуна акъвазариз тежедай вацӀ я. Руьгьдин и къизмишвал гьикьван екеди, деринди ятӀани шаир вири бедендалди, рикӀелди Ватандиз, хайи чилиз, халкьдиз ва ахпа кьве касдин рикӀера кьизмиш жезвай кӀанивилиз вафалу я…* * *
Лугьудай са кар мад ава, Зульфикъаран шииррай ара-ара дегь девиррин философрин камаллу ва дерин фикирар аквазва. ЦӀарара ада абур камаллу гафар хьиз тикрарзавач, абурун бинедаллаз вичин фикирар ачухарзава, зурба камалэгьлийрихъ галаз гьуьжетзава, гекъигзава. Гераклитахъ ихьтин фикир ава: «Са вацӀуз кьвед лагьай сеферда гьахьна виже къведач». Шаирди гьуьжетзава, и кардал шак гъизва:
Ам гъалатӀ я. Зун са вацӀа, Накъварин вацӀа Кьве сеферда эхъвена. Сифте – Буба, Ахпа, Ахпа Диде кьейила…
* * * Классикадин жуьреда, яни манийрин-бейтерин, са къайдадин слогрин кьадар хвена, рифмаяр галаз кхьин тийизвай шиирар бязи кӀелзавайбуру модерниствилинбур яз гьисабзава. Авайвал лагьайтӀа, саки вири шаирри бинедай адетдин жуьредин эсерар теснифзавайди я, ахпа социальный, диндин, политикадин ва гьакӀ маса къуватрин таъсирдик акатна яратмишзавай касди вичин хсуси хатӀ, стиль арадал гъизва. Алай девирдин вакъиайрин ва абур себеб яз рикӀиз гузвай тӀалдин, умудсузвилин, багъри ксарикай магьрум хьунин эсердик акатай шаирдин гъиликай азад шиирарни хкатзава.
Заз гьамиша Са чкадкай кичӀедай – Гурандихъай убадин. Къе, –
Агъугъ куьн, – Аникайни кичӀезмач: Са йис жезва Гурандаваз буба зи…
Шаирдиз адетдин къайдайрин, кьадаррин шиирра дар хьана, адан рикӀиз азадвал, вичин руьгьда, бейнида, алахьзавай вацӀ хьиз, пайда жезвай фикиррикай малумардай къайдаяр, мумкинвилер кӀанзавай. Абурни адаз азад шииррай жагъана. РикӀ дарламишзавай тӀал куьтягь тежедайди тир. Ам анжах багъри ва гьуьрметлу кас кьейивиляй тушир, багъри касдихъ галаз шаир алемдин гармония виче кӀватнавай халис Инсандикай, чилин еке Шаирдикай магьрум хьанвай эхир.* * * Шииратди, гьисабзавайвал:1.руьгьдик кис-кис кутун, бейнидиз таъсирун лазим я;2.дуьньядиз килигдай вичин къайда теклифда;3.пара гьуьндуьрлу крариз къуллугъ авун герек я;4.вичиз хас жуьреда гуьрчегди хьун лазим я. Зульфикъар патал шиират вуч я лагьайтӀа, руьгьдин хсуси ахтармишунар давамарун, вич-вичихъ , дуьньядихъ галаз рахун, вич элкъуьрна кьунвай алемдиз хсуси вилерай килигун. Шаир гафар жагъурун патал ваъ, виликамаз рикӀе арадал къвезвай гьиссер кӀелзавайдан руьгьда гьахьдай гуьзел метафорайриз элкъуьрун патал яшамиш жезва. Шииратда чал яратмишзавай ксари теснифзавай метафоррин пара гуьзел ибараяр гьалтзава. Абуру гьар са автордин кьетӀенвиликайни малумарзава. Вичин уьмуьр шеминив гекъигай ксар гзаф хьана. Им ктабра гьалтзавай хрестоматиядин лап гьуьндуьр образ я. МичӀивал квадриз шем кузва ва ада экв гузва. Амма шаир сефил я:
Зунни куда. Амма, Амма, Зун курдавай, Артух жеда мичӀивал…
* * * Гарсиа Лоркадивай «вуна шиирар вучиз кхьизвайди я?» лагьана хабар кьуналда. Адани жаваб ганалда: «Зун кӀан хьун паталди». Гьелбетда, им машгьур ва бажаргълу шаирди зарафат кваз авур са ихтилат тир. Эгер Зульфикъаракай рахайтӀа, ам фадлай чизвайвиляй, адан яратмишунар датӀана кӀелзавайвиляй, ада, зун инанмиш я, винидихъ гъанвай суалдиз куьрелди ихьтин жаваб гудай: «Вучиз лагьайтӀа, зун ашукь я, зун муьгьуьббатлу я!» Вучиз лагьайтӀа адаз уьмуьр вичин вири ширинвилер, туькьуьлвилер, аламатар, мусибатар галаз кӀан я. Вучиз лагьайтӀа, ам Аллагьдин патай пай ганвай бажарагъдин Пери тир Дишегьлидал ашукь я. Вучиз лагьайтӀа, адаз вичин халкь, Ватан кӀан я. Вичик гьевес кутазвай инсанар, чи гуьзел тӀебиат ва ва гуьрчег алем кӀан я.
Фахредин Уружев, шаир, литературовед, публицист. Дидед чӀалаз элкъуьрайди – Нариман Ибрагьимов.
Уьмуьр. Фикир. Хкаж тахьай пайдах амач Зи уьмуьрдин чӀередал – Лацуди, Яруди, ЦӀаруди……Уьмуьр зав гвач, Зав гвайди зи фикир я: Са пайдахни хкаждал за Зи фикирдин чӀередал… КЪВАН
Хъфидалди дагълариз, Зазни къван, Дагъдин къван, Къайивилин лишан тир. Гила язмач: Фу тӀуьнва за, Тахта къванцел – Сачунал Гьазур авур чубанди…
Жезмач завай кьулухъ элкъвез, Я кам къачуз виликни, Кумачир хьиз Чилин са кӀус кӀвачик зи: Зи далудихъ, – РикӀяй къвезвай бедлемдин, – Къай гала… Виликни – цӀай, Виликни – цӀай Жегьнемдин… МЕШРЕБ
И сеферни сагъ амукьна – Кьенач зун: Ви мешребди, Варзни вичел ашукьардай, Зи ван атӀуз, Зи чан къачуз КӀвализ гьахьай Азраилдин Ченедихъ гъуд галукьарна… ВУН
Вун – Лекь я, Дагълар галачир, Вун – Мекь я, МуркӀар галачир, Вун – Векь я, ЧӀурар галачир, Эгер вахъ ви, – ГъвечӀинди хьуй, – Ватан авачтӀа, Ви кӀарабар ферикъатир Лакьан авачтӀа…
Ажугъдай кьван, – Хиве кьазва, – Акун патал Ваз зун алай Чка, Аллагь, РИКӀЯЙ-РИКӀИЗ жигъир фенвай Дустар хьанва Зунни гунагь… РЕХЪ
Йиф. Йиф са жуьре акъудна, ЭкъечӀна зун шегьердиз, Юлдаш хьана сегьердин… Яргъал фенач, Яргъал фенач Сефер зи: МичӀивили девирдин Завай зи рехъ къакъудна… СЕГЬЕР
Йиф. Сегьер. Хъфизва йиф, Чиркинарна, Хъиткьинарна, Михьивилив ацӀай дуьнья… Язух къвезва сегьердин заз: Адаз кӀандач кьацӀай дуьнья… ЭКВ
Акурла экв, Няс девирдин чиркери Авунвай ЧӀУЛАВ,«ГИЛА амни стха я зи!» – МичӀивили ванзава: Чизвач адаз, Экв тай тирди гъетерин, Ишигъдин цӀай чандавай…
Гуьлледихъни, Кьуркьушумдин са твар яз, Авазва чирвал, Авазва савад. ИкӀ туширтӀа, КӀан жечир адаз, Ви бедендин чапла пад… КУТӀАЯР
Гьалч жез кьилел, Гуьзет тавур хатаяр, Вилик физмач крар зи, Чилик физва Келимаяр, ЧӀалар зи: Зун девирдиз аватнава, Беден какур михиниз МуьтӀуьгъ хьанвай КутӀаяр… ГЪАМ
Рейхстаг. Рейхстагдив агакьна, – И кар валай алакьна, – Адан кьилел алкӀурай Яру пайдах – Халкьдин иви такурди, Ви гъам я лап агъурди… РИКӀ
РикӀни кваз, Акъудна хурай, Гуз кӀан жеда етимдиз, Бахтсузвал – Тахай диде Кьисмет хьайи итимдиз… ШЕГЬРЕ
Захъни ава жуван шегьре – Яргъи,
Гьяркьуь Халича, Зи фикиррин Жигъиррикай хранвай. Ви гъенел зун, ЧӀулав дуьнья, Масанай ваъ, Зи шегьредай атанва. Вахт атайла, Зун хъфинни Ийида зи шегьредай, Са легьзеда экв куькӀуьрна, Ви циф авай, Ви йиф авай Сегьнеда… АЛАХЪМИР
Алахъмир зак лувар кутаз – Кар я гьаваян: Лаз вахтунин юкьва аваз, КӀан ятӀа зун цава акваз, Зи гардандай, – Са гьалатда, – Хажалатдин Къван акъуд вуна… БАХТ
ачӀичӀлухра, ИчӀичӀлухра Девирдин, Гум акъатиз хиялрай, Къекъвезва зун Бахтунихъ: Зи вил гала, – Са юкъуз кьван, – Инсаният Шад гьалдаваз акунихъ…
ГанватӀани азадвал, Чаз кӀанивал лугьунин, Дегиш жезвач, Дигмиш жезвач Кьисмет чи: Виликрай хьиз, Дар тӀвеквендай рапунин, Аквазва экв, Чи варз кӀани, Чи рагъ кӀани Гафуниз… ХЕР–
Мани, Заз ви мани, – Суваррикни, – Аквадач ман Хъвер алаз сивел?– Ам ахмакь туш, Хъвер гъиз рикӀел, Хер алай чилел… ГЪИДАЙ ЗА
Яд. ЦӀай. РикӀ. Циз авахьиз чидайвал, ЦӀуз хкахьиз чидайтӀа, АРА-АРА, Зи гъамлу рикӀ, Къерехрилай алахьиз, Ваз секинвал гъидай за… ХУЬРУЬН РУГ
Пуд югъ я за, Михь тийиз, КӀвачин къалар меркезда: Гьелелиг зи чекмейрал Алама руг,
Хуьруьн руг – Адан цӀарцӀар Са куьнини эвездач… ЯСДИН ЩАЛ
Юкъуз – Аллагьдиз, Йифиз – Гунагьдиз Икрамзавай касди, Дуьньядал щал АлукӀзава ясдин… ЖЕДАЧИР
Гам Гъам. Гамунилай, Са ни ятӀа хранвай, Гуьрчег я гъам, Кьисметди заз ракъанвай. ИкӀ туширтӀа, Гам – КӀвачерик, Гъам жедачир рикӀе зи… АКУНАЧ
Гар. Инсан. Шумудни са сеферда, Заз инсандин ТӀвар кьацӀана, Адан гъилин Кар кьацӀана, Адан рикӀин Зар кьацӀана Акуна: Гьич садрани, Дуьньядин руьгь Чиркерикай михьзавай, Гар кьацӀана Акунач…
Явшан. Къизилгуьл ваъ, Явшан кӀанда рикӀиз зи – Гьисабмир зун гижидай: Зи кьисмет хьиз, Амни пара ажи я… ВАН-СЕС ХЬАНА
И гъилерни, – Гуж хьана, – Ажалдивай куз хьанач Уьмуьрдин жигер: Адаз гьеле хъуьрезма Сегьердин вилер… ДУЬА
анзавачтӀа, Душманди хьиз, Ваз чин чӀурна Дуьньяди, ЧӀал михьиз хуьх, КӀвал михьиз хуьх, Ви мецеллай Дуьадин… КЬУЬД
Къвазва жив. Дуьнья кьазва живеди:
Татун патал рикӀинал Аяздин илчи, ЖЕЗНИ-ТЕЖЕЗ, ЦӀай хъийизва пичина, Дишегьлиди – Дидеди… МАНИ
Йиф. Йиф яргъи я – Акъатзава, Алатзава Четиндиз: Зун маницин кьилихъ гала, Кармашзавай, Явашзавай Ифинди… ЦУЬК
Цуькведихъни яракь ава. Амни адан атир я: Вуч хъсан тир, Инсаният, Дуьнья тергдай улакь авай, АмукьнайтӀа эведи И атирдин есирда… ЗАЗНИ КӀАН Я«
Заз кӀан я вун элкъвена, – Рахазва зав сирлу сес, – Михьивилин, Экуьвилин Дестекдиз…» Зазни кӀан я… ИкӀ тирвиляй, Къерех хьана, Лезетрикай, Шуьрбетрикай Уьмуьрдин, Зун къекъвезва тахтунихъ Фелекдин…
Уьмуьр акваз, Девирдин Больницада къатканвай, Рахазва рикӀ:– Уьлквейрин Кьиле кӀандай регьберар, Суруз фена хтанвай… КЬАДАР АМАЧ
Девир. Кьадар амач Ахмакьвилихъ девирдин: Ада ЮГЪДИ,«ЗА вун чӀухда!» – Гьарайиз, Къурху гузва куьмуьрдиз… МАЛАИКАР
Малаикар, Агьвал чириз Инсанрин, ЭвичӀзамач чилерал: КичӀе хьанва Язухриз, Лувар гьатна чиркера, Хкаж техъжез Карвандиз… ИСА
Агакьдач зун Исадив, КӀалуб кьунвай хашунин: Ам гьазур я, – Аламат я, – Вич румвийриз маса гайи Чавудни, Къужахда кьаз хушунив…
Зи кьисметдин Зрандин Аквазва цифер заз, Аквазва йифер заз – Абур пара чӀулав я… ЯтӀани за гьиссзавач Са жизвини МичӀивал: Зрандилай, Цен хкажиз перемдин, Килигзава жегьнемдин Иер суна – Ялав заз… ГЬАЙ АМАЧ«
Гьарай ама, Гьай амач, Жаваб гудай гьарайдиз», – Фикирна за, Чин акурла, Кин акурла, Зи дердисер кьарайдин… ТАЙ ТИР
Стха Алибаладин экуь къамат рикӀеваз
Накь шагьварди, Таза пеш хьиз алвандин, Юзурзавай, Къугъурзавай Беден зи. Къе зи беден МуьтӀуьгъ жезвач, ЦӀай сивевай тӀурфанриз: Накь тай тир зун, Гьуьлел алай елкендин… Закай стха хьанва къе Туькьуьлвилин, Гьижрандин…
Са вахтара, ХарапӀайрин вилерал, Гум артухиз гьижрандин, Ацукьдай пехъер. Гила абур, Гила абур МефтӀерал Ацукьзава инсанрин… КӀАН ЖЕДАЧ
Кьилиз сад, РикӀиз сад КӀанзавай Ихтибармир инсандал: Ахьтиндаз, Рагъ хьана, КӀан жедач ви Ватандал… ЧӀАГУРМИР
На жув акьван чӀагурмир. Ваз гьакӀни Зулжалалди Ганва зурба бикевал… На жув акьван чӀагурмир: Заз кӀичӀе я, Ажалди, Ашукь хьана дериндай, Вегьез лацу фите вал… ХЪИЙИДАЧ
Бахт. Вахт. МуркӀади кьазватӀа Бахт, КичӀе жемер – Авагъ хъийида… МуркӀади кьазватӀа Вахт, Къурху акат – Авагъ хъийидач…
АматӀани тахтуна Вилаятрин пачагьар, ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ Адлу жезва, Гужлу жезва Гунагьар: Гунагьри Пачагьрив, Чпиз лазим чарариз, Ягъиз тазва муьгьуьрар… ЛАКЬАН
Дуьнья. Инсан. Дуьньяди, – Хунни кьиникь, – Кьве затӀ гузва инсандиз. Ахпа гьамни вахчузва Сурун къванци – Лакьанди. САДНИ ЖЕЧ
Гзаф жеда инсанар, Апхишдин гаф мецел гъиз, Ви гамунал, Ви гафунал Элкъведай: Тахьуй са кар. Садни жеч,
Ви гъам гваз, Ви хам алаз Къекъведай… ГЪИЛ
Инсандин гъил Са вад тӀуб туш, ШуькӀуь, Кьурай КӀарабрин. Инсандин гъил – Чил я мублагь… АвачиртӀа и гъил нагагь, Чун метӀерал акъвазардай Гишинвилин азабди… БЕДЕНАР
Чун къакъатна. Къакъатунни, Кьве цӀивиндиз элкъвена, Чи беденар туьхвена… Вичин кӀусар акур хьиз, Хвеши хьана девирдиз, Ранг къачунвай Мазутдин… Агь, беденар… Язух къвезва беденрин заз, Къуват кумай Барутдин… РИКӀ
РикӀ. Йиф. Эхиримжи макъамра Зи рикӀив йиф Агатзавач: Йиф буьркьуь туш. Адаз чӀулав аквазва Гум, РИКӀЯЙ-КЪУЛАЙ Акъатзавай…
Гагь нафтӀадин СтӀал хъичез, Гагь цӀам вегьез Ялавдал, За хуьзва зи рикӀин цӀай: Заз кичӀе я, Руьгьдин цӀверкӀв Туьш хьана, Няс вахтунин ЧӀулаврал, Хкахьиз зи Чилин цӀай… МУСИБАТ
Рагъ. Рагъ авазни, Сел къведай вацӀ, Кьар кьилеллаз Авахьзава, Зи кьисметдин Дагьардай. ТӀварни ВИЧИН«МУСИБАТ» я. БУЛУТАР
Кьве булут. Кьве булутдин арада, – Лацуни ЧӀулав, – Муг кутазва за: Хуьз хьайитӀа, Ина завай хуьз жеда, Алемдин лаз, Уьмуьрдин ялав… ВАХТ
Вахт залан я. Вахт гьулдан я Гъенеллай… За и гафар, – Хибри туш зун, – КЬИЛ-КЬИЛЕЛЛАЗ кхьизва:
Вахтунини, Йиф рикӀеллаз, Йикъан тариф ийизва… АЦӀАЙВАЛ
ИчӀивал. Инсан. ИчӀивили, Ягъ тавуна са тупни, Дуьнья кӀаник кутазва: Инсандиз, Маса гузвай ацӀайвал, Вичин эхир аквазвач… КӀУСАР
Вахт – Къван, Бахт я гуьзгуь, Хьанвай куьлуь… Амайди чиз Уьмуьрда Нагъв алай йикъар, КӀват хъийизва За бахтунин Сагъ амай кӀусар… ЦӀАКУЛ
ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ, Квахьиз йисар – Гимишар, Юхсул жезва зун. Юхсул жезвач: КӀватӀ жез рикӀе Къара пулар – Биришар, Лув амачир ЦӀакул жезва зун…
Заз дуьнеди Эбеди Вичин са пад – Къуза къалурна… За мягькемвал Хвена жуван бедендин: Легьзедани Адаз рикӀин Суза къалурнач… ЧИЛ
Малаик. Малаикди, ТупӀар квай муркуцӀдин, Садра завни вугуда гъил. РикӀеваз гъам, Кьада за ам: Эбеди туш садазни чил… КЪАЛУРМИР–
За ваз вири къалурда.– Ваз минет я, Къалурмир: Вилиз вири, РикӀиз вири АкуртӀа, Метлеб квахьда уьмуьрдин… ШИКИЛ
Шикилчиди Шикил ЧӀугвадай чӀавуз, Завай ченедик Кутун хьана гъил: Гила сакӀани Хъижезмач агъуз…
Гатун пакаман геж вахт. Меркез. Кьуд пата уьмуьр ргазва. Инсанар, гьамиша адет хьанвайвал, гьерекатда ава. Абур чпин кар-кеспидин къайгъуйра аваз хьуни зак гьич са кӀусни гьейран хьунин аламат кутазвач. Вучиз лагьайтӀа им шегьерэгьлийрин гьар йикъан уьмуьр я. ГьакӀ хьун тавуртӀа, абур чпин мурадрихъ агакьдач, абурувай кьил хуьз жедач. Гзафбуру, кӀвалахрал физ, гьерекатзава, гъилерик сумкаяр, зимбилар квайбуру базардихъ ялзава. Жегьилар, лагьайтӀа, иллаки студентар, гатун экзаменрин сессия вахкунин къайгъуйрик ква. СА-САД, кьве-кьвед хьана, абур, са гафуналди, чпин къайгъурик ква, ина ваз гьерекатдик квачир кас аквач. И инсанар акурла, зи фикирдиз Малла Насрединакай са къаравили хтана:– Я Малла, – хабар кьуна са сеферда къуншиди адавай: – Вучиз и дуьньядал алай инсанар вири са патахъ физвач? Малла яргъалди жавабдихъ къекъвеначир:– Вучиз лагьайтӀа, – жаваб гана ада, – абур вири са патахъ фейитӀа, дуьньядин са пад залан хьана, адан чин кӀаник жеда.– Зи сивик, жувазни хабар авачиз, хъуьруьн акатна. Гьикьван кутугай жаваб ятӀа аку, – хиял фена зи рикӀяй. – Гзаф арифдар кас тир а Малла. Зи къаншардиз къвезвай яшлу дишегьли заз са къариба жуьре килигзавай. Ада фикирзавай жеди: икӀ, са карни авачиз, вич-вичик хъуьрезвай ахмакь аку гьа! Белки а дишегьлидиз гьахьтинбур акунвай жеди. Нивай лугьуз жеда?! Ягъайди хьиз хиялрикай кватай за чи Министерство галай патахъ физвай троллейбусдихъди гьерекатна. Амни, шегьердин вири улакьар хьиз, сиве-сивди инсанрай ацӀанвай. ЯтӀани зун аниз акьахна-маса чара авачир, министрдин патав фин патал нубатда акъвазун чарасуз тир. Къе ада инсанар кьабулдай югъ я. Вични жуьмя югъ. Маса юкъуз атайтӀани кьабулдач. Вичин гаф гвай инсан я и министр лугьудайди. Къуллугъдал хьана са акьван гзаф вахтар хьанвачтӀани, ада вичин къайдаяр кардик кутунва: къуллугъчийрин арада кӀвалахдал геж авунар амач, вахтуналди кӀвалахдивай къерех хьунар
арадай акъуднава, гьатта нисинин фу тӀуьрдалай гуьгъуьниз пешекарар патал адет хьанвай шахматар къугъунни къадагъа авунва.– Фу тӀуьрдалай кьулухъ амукьзавай вахт, – лугьудай ада вичин гъилик квайбуруз, – хуьрек иливарун патал халкьнавайди я. Нисинилай кьулухъ хъсандиз кӀвалах авун патал куьне ял ягъун лазим я. Адахъай вирида вил къядай. Къванцин гьяркьуь гурарай винелди кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьайи зун министрдин кабинет галай патахъ фена. Кабинет яргъи дегьлиздин агъа кьиле дегьлиздихъай чара авунвай муртӀа авай. РакӀарин а патал хьиз, кхьинардай машинкани вилик эцигна, жегьил секретарша ацукьнавай. – Аку гьа, – фикир фена зи рикӀяй, – министрди, вич къуллугъдал хьанмазди, секретаршани дегишарнава. Виликрай инал юкьван яшарин, са акьван акунар алачир, дишегьлиди кӀвалахзавай. Министр вич, лагьайтӀа, кьакьан жендек авай, яру чин алай, расу чӀарарин, яшар пудкъадав агакьнавай итим тир. Адаз Худади сагъламвал ганвай. Лугьунриз килигна, ада гьар пакамахъ пуд километрдиз чукурзавай ва чими вахтара гьакьван мензилдиз сирнавни ийидалдай. Салам гана вичин патав агатай заз секретарша кьил хкажна са уьтери килигна ва кваз такьадай хьтин тегьерда: – Ваз вуж герек я? – хабар кьуна (Министрдин кабинетдин къаншарда адан замдин кабинетни авай). Гьавиляй «вуж герек я?» – суалдикай заз инжиклувал хьаначир. За жувакай вири делилар ва зун атунин мурад вуч ятӀа адаз лагьана. Секретарша гила заз лап дикъетдивди килигна, ахпа са кьадар ял кьурдалай гуьгъуьниз министр, тади гьалда эверна, Москвадиз фенвайди хабар гана. Ам зи чиниз килигиз акъвазнавай, белки вичи гайи и хабарди заз гьикӀ таъсирдатӀа ахтармишзавай жеди. Гьакъикъатдани зи кефи ханвай. Хачни бес, и гатун, цавай цӀай къвазвай юкъуз, тамам кьве виш верс мензил атӀана, меркездиз атун, са карни туькӀуьн тавуна хъфин им низ хуш жедай кар я?! Чи Министерство шегьерда хъсан чкадал ала. Адан вилик чи халкьдин зурба шаир, камалэгьли касдин тӀварунихъ галай бульвар ква. Ина а касдиз еке гуьмбетни эцигнава. А гуьмбетдин патарив гьамиша таза цуьквер аквада, инсанри, иллаки жегьилри, инал къвез, гуьмбетдин куьлгедал чпин шикилар яда. Са тӀимил кьван кефердихъ хьиз Каспийди вичин серт лепеяр гьерекатда тунва, налугьуди абур сад-садан гуьгъуьналлаз къвезвай илчияр я. Екебур туштӀани, къерехдиз атана, къумада акьурла, абур кьелечӀ жез, къумадал алай гелерни чӀур хъийиз, кьулухъди хъфизва. Амма виридалайни заз бегенмиш кар ам я хьи, гьуьлуь вичин и баркаван серинвал инсанрал агакьарзава ва абур гатун и зегьемдикай хуьзва. Министр чкадал тахьуникди кеф ханвай зун, рикӀяй адаз са хъуьтуьл хьтин себни гана, бульвардин юкь атӀана, гьуьл галай патахъ фена. Бульвардин къерехдиз янавай чахчахдин патав акъвазна, зун гьуьлуьн и кьил, а кьил авачир кьван сегьятриз килигзава. Югъ нисинрихъ элкъвезва. Артух жезвай зегьемвал са тӀимил кьван гьуьлуьн шагьварди секинарзава. Амма им тӀимил я. Ингье, икьван гагьда тарарин серинрик, скамейкайрал ацукьна, шахматар къугъвазвай пенсионрарни кӀвалериз хъфиз гьазур жезва. Зак тади квач. Югъ, халкьди лугьурвал, варзни зур кьванди ава. Зун акъвазнавай чкадилай гьуьл ва пляж капан юкьвал алай хьиз аквазва. Тамамвилелди чуплах тушир инсанри (ина итимарни, дишегьлиярни, аяларни ава) гьуьлуьн и баркаван цикай лезет хкудзава: садбуру сирнавар ийизва, садбуру кьилихъди циз хкадарзава, садбур, са къерехдихъ хьиз хьана, тупунал къугъвазва. Са гафуналди, вири са гьихьтин ятӀани гьерекатдик ква.
Шегьердин шартӀарихъ галаз таниш хьун заз акьван четин туш, вучиз лагьайтӀа ина жува кӀелна, жуван жегьил вахтар кьиле тухвана, чебни гьихьтин вахтар-виридалайни шад, са куьникайни къайгъу авачир вахтар. Студент вахтар. Гила зун а куьчейра къекъвезва, са вуч ятӀани зи фикирдик ква, амма вуч ятӀа, рикӀел сакӀани къвезвач. Фикирар гьарнихъ чикӀизва. Бязи декьикьайра йикъан зегьемвални гьисс ийизвач. Садлагьана зи бейнидиз яна: заз гишин я. Сятериз килигна зун. Эхь, нисинин фу недай вахт хьанва. КӀвале авайла гьа и вахтунда за фу незва. Министерстводин вилик, тамам са къад камунин мензилда, хъсан кафе ава, ана тӀуьнарни хъсандиз гьазурзава, къиметарни акьван багьа туш. Ачух хьанвай иштягьди зи кӀвачерин гьерекат а кафе галай патахъ элкъуьрзава. Са манийвални авачиз зун аниз акъатна. Къене пата серин ва секин я, вучиз лагьайтӀа кондиционерди кӀвалахзава. Нисинин вахт ятӀани, инсанар ина лап тӀимил я. Са пипӀе жегьилар: кьве рушни са гада ацукьнава, абурувай са акьван яргъал тушиз, яргъи ва къешенг пердеяр куьрснавай пенжердин кӀане столдихъ пуд итим ацукьнава. Абурукай кьвед гьа зи яшаринбур я, сад тӀимил жегьил яз аквазва. Абур са гьихьтин ятӀани дерин ихтилатдик ква. Сада, чин захъди аваз ацукьнавайда, мукьвалмукьвал гъил юзурзава, аквар гьаларай, ада са вуч ятӀани муькуьбуруз субутарзава. Амма им гьуьжет алай кар туширди ашкара я, вучиз лагьайтӀа итимри секинвал хуьзва, гьатта рахунарни явашдиз ийизва, садан сесни винелди акъатна ван къведайвал жезвач. Зи патав атай офицанткади (ам гзаф дамах-фурс гваз къекъведай, тӀарам буйдин, гуьрчег жегьил дишегьли я) заказ кьабулна. Са арадилай ада зи вилик иердаказ туькӀуьрнавай шуьшеда авай къайи пиво эцигна. ХУЬРЕК-ФУ вилик къведалди вахт амайди заз чизвай-им вири кафейра, ресторанра авай адет хьанвай кар я эхир. – Тухда гишиндакай хабар кьадач, – лугьудай гафар гьахъ я кьван. Гьавиляй за пиво бокъалда цана ва, явашдиз пӀузаррикай ам фитӀиниз, лезет хкудзава. АРА-АРА са вил за столдихъ галай «суьгьбетчийризни» язава. ГьикӀ лагьайтӀани, абуру вуч патал гьуьжетар ийизватӀа, заз итижлу я. Вилик гъайи хуьрекдилай къарагъзавай ниэди зи иштягь генани ачухарна. Гила за шишиник худ кутунва ва гьа са вахтунда гьа столдихъ галайбуралай вил алудзавач. Инсандин хиялар аяндарар я, – лугьузва халкьдин мисалди. Ацукьнавайбурукай сад зи рикӀиз чими я. Ам заз таниш яз аквазва, гьина ятӀани ам зал туьш хьанва, амма гьина? За мефтӀер тӀарамарзава, фикирзава-сакӀани рикӀел къвезвач. Чин захъди аваз ацукьнавай итимдини арабир зун галай патахъ вичин незер гадарзава, аквар гьаларай гьадазни чи танишвилин сирлувал малум хьанва, амма хабар кьунин жуьрэтлувал я гьадавай, я завай жезвач. Ам са тӀимил кьван кутуг тавур хьтин кар яз гьисабзава за жуван фикирдай. Ихтилатрин шавкьуна гьатнаваз, ругулри сад-кьве румкани авадарзава. Нубатдин сеферда румка кьилел акьадарайла, чин захъди аваз ацукьнавай касдин сивик са гьихьтин ятӀани гьейранвални, итижлувални мягьтелвал какахьнавай хъвер акатна, ада вилерин ишарадалди патав гвайдаз зун къалурна ва са вуч ятӀани лагьана. Амни, чин захъ элкъуьр тавуна, вилин тумунай зун галай патахъ килигна ва ахпа, гьич зун такур кьасарна, пенжердихъ элкъвена. За абурун вири гьерекатар кьатӀузва, и, цӀвелен
кьилериз рех янавай, лацу якӀарин, вили вилер авай касдин сирлувиляй зи кьил акъатзавач. Вахт фирдавай ам заз мукьва жезвайди хьиз тир. Ам заз таниш кас я лугьудай фикир зи бейнида къвердавай мягькем жезвай. Амма… И сирлу касдикай фикир ийизвай заз столдин патав офицантка гьикӀ атанатӀа чир хьанач. Ада зи столдал кьве виш грамм кьван эрекь авай гъвечӀи гичин эцигна ва кьилин ишарадалди пуд кас галай стол къалурна: – АтӀа цӀвелер рехидан патай квез ракъурнавайди я, – лагьана, гьа атайвал, ван-сес тавуна, хъфинни авуна. Зун лап дикъетдивди а касдиз килигна, мадни вири фикирар кӀватӀна, ам вуж ятӀа рикӀел хкиз алахъна. Хьанач хьи, хьанач. Ада, а сирлу касди, заз килигиз-килигиз, лап са вижевай хъверна, ам къарагъна, кьве гъилни виликна, налугьуди, адаз зун къужахламишиз кӀанзава, залди атана.– За кьатӀана ваз зун чир тахьанвайди, – хъуьрез-хъуьрез гъил яргъи авуна ада залди. – Вун (ада инал зи тӀвар кьуна) тушни?– Эхь, ам зун я. Валлагь, заз вун ухшарралди таниш кас яз аквазва, гьуьрметлуди, амма сакӀани чир хъижезвач, – жаваб гана за са тӀимил чашвиш хьанвай сесиналди.– 1967-йис, Мангышлак, ЦӀийи Уьзень рикӀел хкваш, – лугьузва ада зи гъил вичин гъиле чуькьвез-чуькьвез. Са гъвечӀи легьзеда зи вилерикай ада тӀварар кьур чкаяр, вахтар караг хъувуна ва садлагьана зай гьарай акъатна:– Я севрен хва Дайка, ам вун яни? Вун гьинай, и чкаяр гьинай? Чун къужахра гьатна, сада-садан далуйриз капашар вегьена чна, сада-сад кьуна залдин юкьвал элкъвена… Чи шадвилин сесералди кафедин карчиярни, ацукьнавай жегьиларни Даиран (а касдин тӀвар гьакӀ я) юлдашарни-вири кӀвачел акьалтна. Зун гьакъикъатдани пара шад хьанвай. Икьван гзаф йисар алатайдалай гуьгъуьниз са кьадар вахтара жувахъ галаз са кьас фу тӀуьр, са кӀвале ксуз къарагъай, санал шадвални хъвер пагъай дуст гьалт хъувун – им шад жедай кар я эхир. Даира зи гъил ахъайзавач, гъил гъиле аваз чун абур ацукьнавай столдихъ юзана, ада зун вичихъ галаз ацукьнавай ксарихъ галаз танишарна ва гьасятда зи тарифар авуналди абурун итиж артухариз башламишна, амма заз и кар бегенмиш жезвачир, вучиз лагьайтӀа тарифди инсандин рикӀ бушарун мумкин я, адан фикир хъуьтуьларда ва бязи вахтара рекьелайни алудда. Даира масадав гаф вугузвач, герен-герен зи далудиз капаш вегьезва ва къуьнелай кьуна зун вичин къуьнуьв агудзава. Стол цӀийи кьилелай ачух хъувуна. Зун хъфинин ихтилат аватайвални, Даира гаф юкьвалай атӀана:– Гьиниз? – гьарайна ада. – Вучтин хъфинар? Вун хъфидай вахт заз чизва. Пакани муькуь югъ ял ядай йикъар я. Са хъфинарни авайди туш, вун за Светадихъ галазни танишарда, зи хзанни аквада ваз, – лугьузвай ада шавкьуна гьатнаваз. Света Даиран папан тӀвар тирди заз чизвай: ам заз зал гьалтай адан хуьруьнвиди са мус ятӀани вилик лагьанай…3
Даиран кӀвалер шегьердин къерехда хьиз лап кутугай чкадал ала. Гьаятдин майдан артух чӀехиди туштӀани, ам злкъуьрна кьуд патахъай къванцин кьакьан паруди кьунва. Гьар жуьредин цуьквери чпин фарашвилелди, ахъайзавай атирдалди акурдан гуьгьуьл ачухарзава. Абур чебни какатайвал ваъ, къайда-низамдик кваз, сад-садахъ галаз кьадайвал цанва. Ина, гьакъикъатдани, халис иесдин гъил акьазвайди чир жезва.
– Мага, чун пака дачадиз фена кӀанзавайди я гьа, – лагьана Даира. – РикӀелай алудмир.– Сятерин шумудриз къведа, ЧӀехиди? – суал гана шофёрди вичин иномаркада ацукьиз-ацукьиз.– КӀуьдриз хьиз ша, гежиз тахьуй, фидай рекье маса кӀвалахарни авун лазим я чна, – алава хъувуна иесиди, варцин гъвечӀи хел ахъагъиз-ахъагъиз. Аквар гьаларай, Магадиз адан эхиримжи гафарин ванни атанач, вучиз лагьайтӀа ада машиндин рак акьална ва мотордик вижеваз худ кутуна, алай чкадилай гар галай хьиз фена. Гила за, хъвайи ичкиди тӀимил кьил элкъуьрзавайтӀани, дараматдиз фикир гуз башламишна. КӀвалер гьакъикъатдани хандин дарвазриз ухшар авай. Винелай тамашайла, абур пуд мертебадинбур хьиз аквазвай Кьакьанвилелай гъейри абурун кьетӀенвал ибарат са шейъ мадни авай: къавал лацу къванцикай туькӀуьрнавай кӀуьртӀер алай, чебни лап гуьрчегдаказ туькӀуьрнавайбур, винелай нур гудай лацу ракь яна дуьзмишарнавайбур; кьуд пипӀелай тамам чилив кьван яд авахьдай чӀутхварар авадарнава, абур устӀарди халис искусстводин экспонатар хьиз туькӀуьрнава. Нивай хьайитӀани и крар икӀ кьиле тухуз жедайди туш, – фикир фена зи рикӀяй. Гьар патахъай тунвай пенжерар кьакьан ва гьяркьуь я, абурук кьве тахан рамкаяр кутунва. Килигайла абур кӀарасдикай авунвайбур хьиз аквазва, амма ам кӀарас туш, са гьихьтин ятӀани маса материал я. Ихьтин материал исятда муд я. Жибиндик пар квай «халуйри» гьа ихьтин материал ишлемишзава. Къецепатан сувагъарни авунвач: цларал мармардиз ухшар авай плитаяр алкӀурнава, дагъларихъ фенвай ракъинал абуру ажайиб нурар гузва.– Светик, за ваз мугьман гъанва, – сивик хъвер кваз, кӀевиз рахазва Даир. – Вични гьихьтин мугьман, мугьманрин мугьман. Адакай за ваз са шумудра лагьанай. Ви рикӀел аламачни, кьей хва марал? Ингье ам (инал мад зи тӀвар кьуна кӀвалин иесди), ахпа зи хъуьчӀуькай кьуна, хъуьрез-хъуьрез гьаятдин са пата авай, вични гьа кӀвал хьиз гуьрчегдаказ туькӀуьрнавай кухнядай экъечӀай дишегьлидин патав тухузва ада зун. Ам, а дишегьли, винел патан акунрай яшар яхцӀурдалай алатнавай, юкьван буйдин, вили вилерин гуьрчег дишегьли я. Адан кьилихъ, кьамухъай хьиз, экуь вили рангунин лап кьелечӀ яйлух гала. Вилик патай мекер яз хкатнавай самун ранг алай чӀарари ам Урусатдин гуьзелрикай тирди тестикьарзава. Къекъведайлани ада вичин камар лап агъайнидаказ вегьезва, налугьуди ам целай физва. Белки инсанди вичин акьулдикай гьич садрани фикир ийидач жеди, амма ада вич уьмуьрда кьиле тухудай къайдадиз фикир гун лазим я кьван. Аквар гьаларай, Светадини и кар фикирда кьунвай. Белки ада вичин гъуьлуьн гьуьрмет хуьзвай. Ада, зинни Даиран къаншардиз къвез-къвез, вичин седефар хьтин сарар къалуриз, пӀузаррилай милайим хъвер гадарзава; аквар гьаларай, мугьман атуникди вич шад тирди къалурзава ада. Им са гьхьтин ятӀани гужуналди вичиз гъизвай хъвер туш. Ахьтин хъвер чара авачиз ийизвай хъвердиз лугьуда. Ихьтин хъвер тавуна дишегьлидиз чара авач: са патахъай гъуьлуьн гьуьжуьм гзаф я, муькуь патахъай мугьман кьабулдай иштягьни адаз авач. Бес ада вучрай? Амма Светадин хъвер ахьтин хъвер туширди тестикь жезва, вучиз лагьайтӀа адан чина гьам гъуьлуьз муьтӀуьгъвилин, гьамни яшайишдин гумрагьвилин лишанар ава. Ам халис шадвилин хъвер чина аваз къвезва чи къаншардиз, и хъвердай гумрагьвални, тухвални, разивални аквазва. Эхь, разивални! Гьа разивал тахьайтӀа, хзандин агьвал яргъалди фидач. Светади, халис чи патарин дишегьлиди хьиз, ацукьдай чка къалурна ва кьве чӀални какахьай чӀалалди завай жузун-качузунни авуна. Даирани вичин
«регъв» акъвазарнавач, ада гьа са къатда акъваз тийиз, зи тарифар ийизва, герен-герен, вич вердиш хьанвайвал, зи далудиз капаш вегьезва.– Бес амай хзанар гьинава, севрен хва? – жузуна за Даиравай.– Абур ваз пакамахъ аквада, – жаваб гана ада хъуьрез-хъуьрез. – Бубадихъ авай «курмулар» вири дачада ава. Чпиз кьилдин гьукумат тешкилнава абуру, кьиле Маша аваз. Инал ада са вижевай хъуьруьн авуна. Ам вучиз хъуьрейди тиртӀа, зун гъавурда акьуначир, амма «курмулар» хтулар тирди за кьатӀанай.– Квез тӀуьн гъида за, Дайка, – назик сес акъудна кайваниди алай чкадилай къарагъиз-къарагъиз. «Дайка» гаф ада ахьтин милайимвилелди лагьанай хьи, са бубат буш рикӀ авай итимдивай адаз «ваъ лугьуз жедачир, амма Даир захъ элкъвена ва кьилин ишарадалди гъидани? – лугьуз хабар кьадай тегьерда килигиз акъвазна.– Заз, валлагь, гьич са кӀусни гишин туш, – малумарна за. – Гьикьван неда пакамалай кьулухъ? Къенин югъ анжах незни хъваз акъатна гьа! КӀвалах тавуна жагъиз хьанайтӀа пис тушир, – давамарна за, са уьтери хъуьруьн кваз хьиз. Амма жагъизвач. Ни гуда ваз?– Ваъ, Светик, на чаз, лучше, къайи пивояр гъваш. Къе хьтин чими юкъуз гьадалай хсан затӀ авач. – Тушни, дуст? – захъ элкъвена ам. – И пиводал рикӀ хьун зак Узенда акатай хесет я. Гьар юкъуз сад-вад бокъал галукь тавуртӀа, заз дуьньядикай михьиз пай атӀанвайди хьиз жеда, валлагь, – лап дериндай хъуьрезва кӀвлин иес. ГьакӀ тушни, зи азизди? – хъуьтуьл ванцелди жузазва Дайкади.– Ам ваз хъсан чида ви кар, – хъуьрезва Светани. – Заз анжах кичӀезвайди ви чандиз са хасаратвал жез я. – ГьакӀ тушни кьван? – захъ элкъвена дишегьли. Заз вуч жаваб гудатӀа чир хьанач. Вири дишегьлияр сад я, – фикир фена зи рикӀяй хиялдиз жуван паб атана. Абуру итимри ички ишлемишун гьикӀ хьайитӀани инкар ийида хьи, ийида.– Валлагь, а кардай зи кьилни акъатайди туш, – жаваб гана за са артух гьяз авачиз. Къайи пиво «яру балугъдихъ» галаз хъвайидалай гуьгъуьниз зун «ЧӀехида» кӀвалерин кьвед лагьай мертебада ксун патал ферикъат авуна. КӀвал вич гъвечӀиди тир, амма ина инсан патал вири шартӀар яратмишнавай: чи дагъвийриз хас тир халичаяр цлара авачир, я адет яз язавай гишир алай чарарни ина авачир. Михьивилелди авунвай сувагъди, адан винелай янавай рангари и кӀвалик са гьихьтин ятӀани вилериз аквадай ва рикӀиз регьятвал гудай секинвал кутазвай. Ахвариз зун физвач, вучиз лагьайтӀа чарадан кӀвал гьана амукьрай, гьатта жуван кӀвалени, эгер зи мес алай чка дегишарайтӀа, зун ахвариз фидач. Вилер мичӀзава за, гужуналди ахвариз эверзава, ам къвезвач хьи, къвезвач. И арада кӀаник квай мертебадай заз Даиран «хухдин» ван къвезва. Зак са жизви хъуьруьн акатна: рикӀел чи са шаирдин гафар хтана:
– Хухдин ванцел аватна зун ахварай: И вак иниз атана жал цаварай?! Фикирна за, ахтармишна, яб гана, КилигайтӀа ам къуншидин паб хьана…
Фикирри зун яргъал тир алатай йисариз тухузва… Ахвар зав агатзавач. За мад къе зинни Даиран арада хьайи рафтарвал тупӀалай хъийизва. Гьамни зун, дуьз лагьайтӀа, сифте яз таниш хьайидалай инихъ гзаф вахт алатнава. Гьуьлуьн са патай атай самолёт муькуь пата, руг цаваллаз, айрудрумдал ацукьна, саврух хьиз руквадин гул цавуз хкажна, акьван яргъаз тефена, акъваз хьана. Зи уьмуьрда им зун самолётда акьахай садлагьай сефер тир. Самолетдилай къарагъай руг, жинжи гар хьиз, чкадал элкъвена, гурмагъдай акъатзавай гум хьиз винелди хкаж хьана ва, ахпа ам, тӀебиатда гьич тахьай кьасарна, квахьни хъувуна. Анай эвичӀайбуруз и гьакъикъатдиз ухшар тушир айрудурум лап чӀехи аламатдин затӀ хьиз аквазвай, вучиз лагьайтӀа абуруз и самолёт лугьудай аламат сифте яз аквазвай. Жегьилар тирвиляй зазни, Шихазни, Нежеваз пад-къерех акунвачир, гьавиляй чаз и самолётдихъ галаз алакъаллу кӀвалахар са гьихьтин ятӀани суьгьуьрдин крар хьиз аквазвай. Ктабрай чаз чизвай хьи, самолётар ацукьзавай айрудурумар цементни ракь какадарна гьазурнавай къаришмадал дуьзарзава, амма ина икӀ тушир: цавуз къарагъай руг квачиз, ина виринра пиши руквадин ва кайи къванцин хьтин ниэр авай. Кьуд пад къумлух я, инал-анал зкъечӀнавай деведин цацар, кӀватӀи-кӀватӀар жез, алчуд жез, гарухъ галаз санал са патахъ физва. И цавай атанвайбуруз им аламатдин кӀвалах я, вучиз лагьайтӀа, ана, дагъларин уьлкведа, ихьтин ниэр авачир. Узенда «чӀехи пулар» гузва лагьайла, жегьиларни гьаниз атанвай.– Гишин хьайила, кьил атӀана руфуна тур, лугьузва, – халкьдин мисалди. Гьавиляй чун гьасятда лап сифте гьалтай пар дашмишдай машинда аваз посёлок галай патахъ рекье гьатна, вучиз лагьайтӀа чаз гьакъикъатдани гишин хьанвай. Гьуьлуьн и патай а патаз яхцӀур декьикьада агакьун лап еке сир тир чаз пудазни. Къацу дагълар, гегьенш чуьллер, гуьзел тамар ва вацӀар авай ЯркӀи магьалдай атанвйбуруз и къумлух вилаят са къариба жуьре аквазвай. Ина вири затӀарал: тарарални, кӀвалерални, гьатта инсанрални кваз руквадин ранг ала. Зулун сифте кьилер яз, рагъ алай югъ ятӀани, гьавадик чин атӀудай хьтин хцивал ква, налугьуди и ракъинин нурар вири кьецӀил чкайриз сух жезва. Столовойда авайбур вири гьерекатдик ква. ФУ-КЪАФУН, хуьрек авай пӀатӀнусар гъилера аваз, абур столрихъ еримиш жезва. Гьа са вахтунда столрихъ галайбуру вилик эцигнавай хуьрекриз худ гузва. Залдин са пипӀе авай буфетдай инсанри путулкайра авай са гьихьтин ятӀани хъвадай затӀар къачузва ва лап еке иштягьдалди абур хъванни ийизва. Атанвай жегьилриз, иллаки зазни Нежеваз, ихьтин «аламатар» сифте яз аквазвайбур тир. Шиха пудазни тӀуьнар къачуна, вучиз лагьайтӀа квай чӀехиди хьуниз килигна харжилухдин пулар чна гьадав вуганвай. Яни гьам «чӀехиди» тир – Чна са путулка чехир хъвайитӀа, гьикӀ аквазва квез? – суал гана «ЧӀехида» вилера лутувилин хъвер аваз. Зун Нежеваз, Нежевни заз килигна. Икьван гагьда чна тӀимил-шимил ичкидин дад такуна тунвачир. Мектбар акьалтӀарай вечердал сад-кьве истикан чехир дадмишнай эхир.– Чун акси туш, – тамам сад хьиз акъатна чи кьведан сивяйни. Ихьтин жавабдин ван хьайила, Шихан сивик акатнавай хъвер генани артух хьанвай, ам, гьатта са жуьредин ялтахвални кутун хъувуна, килигна вичин юлдашриз. Адан чиниз килигайда фикирдай хьи, адаз лугьуз кӀанзава: аквазвани квез
пад-къерех акун гьихьтин кар ятӀа? – Тек кьве йисан квелай чӀехи ятӀани, заз дуьнья акунва. Куьн «пад такур къерехар» яз ама. Ам къарагъна, буфет галай патахъ фена ва, нубатдани акъваз тавуна къачуна, са путулка гваз хтана. За тадиз истиканар гъана. Путулкадин хъалпагъ алудайла, адан кӀуфай винелди са тӀимил кьван лацу каф хкаж хьана. Ших гила дикъетдивди путулкадин къвалал алай чарчиз килигна, са тӀимил энгел хьана ва ахпа адай сес акъатна: – Ядаяр, им пиво я хьи! Ахпа ина хьайиди масад я. Чавай сакӀани чак акатнавай хъуьрун кьаз хъижезмачир, гьикьван гъилерин тупӀар чуькьвезвайтӀани, пӀузарар кӀасзавайтӀани, чак акатнавай хъуьруьни вичин кӀвалах ийизвай. Гила патарив гвай столрихъ ацукьнавайбурни чаз килигзавай, абурун итижни артух тир, вучиз лагьайтӀа ихьтин чӀагай хъуьруьнар са себебни авачиз арадиз къведачир эхир. Ших, лагьайтӀа, ийир-тийир хьана, гаф-сес акъат тийиз, гагь вичин гъилевай путулкадиз, гагь хъуьрена чӀаганвай чаз килигзавай. Гила белки ада вичизни дуьнья такунвайди, вични «пад такур къерех» тирди гьиссзавай жеди. Путулкадин къвалал кхьенвай «БУДВАР» гаф «чӀехидазни» садлагьай сефер тир ван къвезвайди, вучиз лагьайтӀа дагъларин уьлкведа ахьтин пиво авачир. Гележегда чакайни пиводин дустар хьана: Будвар, Пильзенский праздрой, Дипломат кӀваляй кими ийизвачир, амма бязи вахтара чна, чаз Шихакай хъел атайла, адаз «Будвар» лугьудай. Белки адаз хъелни къвезвай жеди, амма винел акъудна ада къалурдачир, пӀузаррикай галачир хъвердай… Чун галай столдихъ, гъиле хуьрекар авай пӀатӀнусни аваз, кьакьан буйдин, тӀимил расувал квай хьтин чӀарарин, вили вилер авай, гьяркьуь къуьнерин жегьил атана. КьелечӀ рацӀамрин арадай юкь тӀимил ацукь хьанвай хьтин кӀанчӀал нер аквазвай. Япар лагьайтӀа, кьвечӀилар хьана, пурцух тир. Адал цементни нафт какахьнавай хьтин рангарин лекеяр алай спецовка, кӀвачерални кӀуфар винелди хьиз хкаж хьанвай хахулар алай. Пенжекдин хилерай виликди акъатнавай гъилерал лап гьа тупӀарални кваз расу чӀар алай. Чапла гъилин кӀанчӀал тупӀунни къалурдай тупӀун арадал хьиз ранг хамуник кутуналди кьве гьарф СД кхьенвай. За абуруз фикир гудачир белки, эгер зи гъилелни МИША кхьенвачиртӀа. – И касдини, за хьиз, аял чӀавуз акьулсузвилин женжелвал авунва гьа, – хиял фена зи рикӀяй.– И чка азад яни, гадаяр? – хабар кьуна атанвайда, чаз килигиз-килигиз. – АцукьайтӀа жедани? – алава хъувуна чна гьич жавабни гудалди.– Башуьсте, башуьсте, – лагьана Шиха гьасятда вичин лайихлувал къалуруналди. – Ацукь, чка азад я. Ада вичин пӀатӀнусда авай къапар столдал эцигна, пӀатӀнус гъайи патахъ хутахна ва ахпа агъайнивилелди столдихъ ацукьна.– Аквадайвал, куьн цӀийибур я, – лагьана ада, Шихан чиниз килигиз. Вичихъ галаз сифте рахайди гьам тирвиляй ам Шихаз килигнай жеди.– Ваз квелди чир хьана кьван? – суалдиз суал гана чи «чӀехида».– Куь парталралди, – пӀузаррик са жизви хъуьруьн акатна жегьилдин. – Аквазвани квез: ина садни цӀийи партал алайди авани? Им рабочий столовой я, дустар. Ихтилатрик кьил кутунвайтӀани, чи тӀуьн акъвазнавачир. ТӀурар акьазвай тарелкайри чпин къариба жуьредин ванер ийизвай, амма садани и кардиз фикир гузвачир.– СА-СА пивояр хкин хъийидани? – жузуна Шиха, гъилевай тӀур тарелкадин къерехдал эцина, гагь заз, гагь Нежеваз килигиз.
– Гьардаз са чехир хкваш, – ягьанат квай хъуьруьн авуна Нежева. – Са чехирдал пуд итимдиз вуч жеда кьван? «ИТИМ» лугьудай гаф Нежева лап вижеваз илисна хьиз лагьанай. Белки адаз чунни итимар хьанва лугьуз кӀанзавайтӀа? Шихан чинивай яр къекъифна, адаз са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавай, амма атанвайда: Ядаяр, куьн лезгияр яни? – лагьайла, кӀвачел акьалтнавай «чӀехиди» ацукь хъувуна. Дуьз лагьайтӀа, и урусдиз ухшар авай гада лезгидал рахайла, зи итижни артух хьанай.– Кун гьинай я? – суал гун хъувуна ада чна жаваб гудалди. Гьи райондай я?
Чи виридан паталай векилвал ийизвай Шиха жавабни гана ва алава яз, чун танишарунин лишан яз, тӀварарни кьаз башламшна. Гила за кьатӀизвай: гьакъикъатдани Шихаз, залай тафаватлу яз, са гьихьтин ятӀани артухан крар чида. Ада уьмуьрдин бязи месэлайрай фад кьил акъудда, инсанрихъ галаз алакъаяр жагъурда ва фад рафтарвиле гьатда. Зи рикӀел, белки, таниш хьунухь къведачир.– Даир, – нубатдалди гъил чалди яргъи ийизва гадади. Адан гъиле зи гъил гьатайла, за зи гъил менгенайра гьатайди хьиз гьисс авунай. Адан гъиле гьакьван къуват авай кьван. Гила за кьатӀана, вучиз адан нер ва япар ханватӀа.5
ФУ-ЗАТӀ тӀуьна къецел экъечӀай чна Даиравай кӀвалахдин патахъай хабарар кьаз башламишна, амма чи рикӀ регьятардай хьтин са жавабни чаз адавай жагъаначир. Анжах вири жавабрай малум жезвайди сад тир: пешекарар виринра герекзава. Гьинай гъидай чна пешекарар? И юкъуз чаз амукьайди са шумуд контордиз фин тир. Гьакъикъатдани виринра кадрийрин отделра гузвайди гьа са суал тир: гьи пешекар я? Югъ акваз-такваз няни хьана. Рагъ акӀайла, садлагьана къайи шагьвар хкаж хьана. И къайивал адетдин гьалда гьиссна чна. Ам чал алай кьелечӀ парталрин и патай фена, а патай акъатзавай. Чун жував гвай сумкайриз гъил авуниз мажбур хьана; анра авай тӀимил яцӀ квай хьтин парталдиз гъил авуна, са далдадихъ фена, абур жувал жедай чкадихъ чун тамарзлу тир. Нянин тӀуьн, къалаж фуни колбас, гьар са кардин гъавурда авай «чӀехида» посёлокдин юкьвал алай «Юбилейный» туьквендай къачунвай, амма гьина неда, гьатта ацукьдай чка кьванни авачир? Я ина вокзал авач, я мугьманхана. Авай автостанцияни аэропорт (эгер абуруз гьакӀ лугьуз жедатӀа) югъ няни хьанмазни агалзавай.– Заз чида вуч ийидатӀа, – лагьана Шиха вичиз хас тир куьлуь зиреквал кваз. – И куьче кьуна фида чун, са общежитие гьалт тавуна амукьич чал. ТӀалабда комнедантдивай са йифиз чкаяр гун. Белки са регьим авайди гьалтин. Ада и ихтилат ийидайла, заз акӀ жезвай хьи, гьакъикъатдани чкаяр чаз жагъанва ва чун гьана ферикъат я. Чун физвай куьчени и посёлокда виридалайни гьяркьуь, гуьрчег куьче я. Ина кьве патайни зурба столбаяр акӀурнава, абурун кьилерал винелай хъалпагъар алай зурба фонарар эцигнава; лугьудайвал, чилел аватай рабни ина аквазва, куьчедин къерехра тарар акӀурнава, михьивални ава. Амма акӀурнавай тарари буй гузвач, вучиз лагьайтӀа абуруз яд бес жезвач. Са общежитини чал гьалтнач. Куьчедин лап вини кьиле амайбуралай чӀехи са дарамат ава. Адан вилик квай гъвечӀи майдандал са шумуд зурба
фонар кузва. Килиагайла чир жезва хьи, им зурба контора я. Гьакъикъатдани гьакӀ хьана. Им УКЭБ (Узеньская контора эксплуатационного бурения) тир. Къайи шагьвардикай далдаламиш хьун патал чна и дараматдин вилик квай кьурак акъвазун кьетӀна. Гьакъикъатдани иник шагьвар квачир. Са гьал секин тир. Нежева пӀапӀрусдиз цӀай яна. – Къала сад завни, адак вуч тӀям кватӀа килигин, – лугьузва Шиха вичин гъил гъиливай гуьцӀиз, Нежев галай патахъ камар къачуз. – Пис затӀ тиртӀа ам чи хуьре авай Адиширина акьван рикӀ алаз чӀугвадачир. Гьакъикъатдани чи хуьре Адиширин лугьур тӀвар алай кас авай. Ада вичин яшинда гьамиша тенбек чӀугурди тир, вични гьакӀанди ваъкъарачип квайди. Адан тенбекдикай хуьруьнбуру кьисаярни кваз ахъайдай. Инал зи рикӀелни сад хтана. ГьикӀ ятӀани Адиширинан къунши Мизедин пӀапӀрусар куьтягь жеда. Йифен вахт тир. Лугьудайвал, цӀапарал цӀай акьалтда Мизедин. КӀвал тирвал къекъведа ам пӀапӀрусрихъ, белки виликрай эцигай муг аватӀа лагьана, амма санайни жагъидач. Гьавалат жеда папал фена Адиширин бубадивай са пӀапӀрусдин тенбек гъваш лугьуз. Пара шандакьарна папа физ такӀанз, амма чара хьанач-гъуьлун гьуьжуьм гужлу хьана. Фена дишегьли къуншидал ва са арадилай хьиз хтана: Ма, ваз идакай дарман хьуй ам михьиз ви рикӀелай фидайвал, гьа и зегьер патал йифен вахтунда кӀвалевай дишегьли чарадан варцел ракъурдай итим жедани? – вичин наразивал къалурзавай ада. Адиширин бубади лугьузвай ваз: ПӀапӀрусдиз цӀай ягъайла, тумунал шапка эциг, – алава хъувуна папа амалдарвилелди. Жегьилвиляй тирни, я тахьайтӀа пӀапӀрусдихъ къарихвиляй тирни чидач, Мизеди папан гафариз фикир ганачир. Тадиз пӀапӀрус ацӀурна, чукӀул жагъай аял хьиз шад хьанвай Мизе айвандик экъечӀна, цӀай кутуна пӀапӀрусдик ва гьа вич вердиш хьанвайвал, дериндай фитӀинна. Мад ана хьайиди масад тир: гум туьтуьна акӀана, нефес кьаз башламишна. Мизедик ахьтин уьгьуь акатна хьи, вилерай тӀуб-тӀуб накъвар къвез башламишна. Анжах гила ам гъавурда акьуна хьи, вучиз Адиширина тумунал шапка эциг лагьанайтӀа… И агьвалат рикӀел хтанвай зак са жизви хъуьруьн акатна.– Ана вуч хьана, мирес, вуна чинебан хъуьруьнар ийизва хьи? – жузуна Шиха завай. Гьакъикъатдани чун яргъал тир миресрикай жезвай.– Ахьтин хьайи затӀ авач, мирес, – жаваб гана за. Адиширина Мизедин «тумунал шапка эцигай» вакъиа хтана зи рикӀел. Гила жувни мукъаят хьухь, вунни ам чӀугунин карда са зурба устӀар туш, – ягьанат квай хъверна хьиз давамарна за. – Къала сад завни, – элкъвена зун Нежевахъ, – виридаз хьайи кар жуваз мехъер я. Чна, куьлуьз-куьлуьз, галачир хъуьрунар ийизвай. Мад вучдай кьван, вахт акъудна кӀанзавай, Амни, баркаван, бязи дуьшуьшра акьван яргъал фида хьи, инсандин рикӀ хурай акъатун мумкин я. Амма бязи вахтара йикъакай сят, сятиникай декьикьа жеда. Гьавиляй тушни лугьудайди: Вири вахтуниз табий я, вахт-са куьнизни. Садлагьана дараматдин зурба рак ахъа хьана. Анай кьакьан буйдин, яру чин алай, чӀарар яру хнада тунвай, бедендик лап вижеваз яцӀ квай дишегьли экъечӀна. Эгер кьулухъай адаз килигнайтӀа, садани ам дишегьли я лугьудачир.– Куьн вужар я? Квез инай вуч кӀанзава? Ахлад инлай, тахьайтӀа за
милицайриз эверда, – итимдиз хас тир ванцелди рахазва ам чахъ галаз. – Уьлкведа рикӀ хкӀунвай кьванбур вири иниз къвезва. Налугьуди инал кьел кӀвахнава, – давамарзава ада вич экъечӀай ракни акьал хъувуна ва аниз далу яна хьиз.– Багъишламша, гьуьрметлу кас, чун я къачагъар туш, я угърияр туш. Эгер и Узень лугьур чка куь хсусиди тирди чидайтӀа, чна иниз са камни къачудачир. Чун жуван кьил хуьз ва ватандин умуми зегьметдик жуван пайни кутун патал атанвай комсомолар я, – жаваб гана «чӀехида» лап кутугай лайихвилелди. Инал адан рикӀел комсомолар гьикӀ атанатӀа, зун тажуб хьанай, вучиз лагьайтӀа комсомолдихъ еке силливал авай, ам уьлкведин жегьил дамах тир.– Инал акъвазунин себеб лагьайтӀа чахъ фидай чка тахьун я. Къе атана иниз чун дагъларин уьлкведай, нисинилай гатӀунна и посёлок тупӀалай авуна кӀвалах жагъурун патал, амма, гьайиф хьи, санани кьабулзавач кеспи квач лугьуз. Им далда я, гьавиляй чун и чуьлдин къайи шагьвардихъай чуьнуьх хьанва– Квевай жез хьайитӀа. чаз са куьмек ая ман. ГьикӀ лагьайтӀани, куьн чкадин инсан я. Чнани куьне авур хъсанвал рикӀелай алуддач, – лагьана за, Ших кис хьуникай менфят къачуна. Дуьз лагьайтӀа, эхиримжи гафар лугьунал зун са тӀимил пашманни хьанай, вучиз лагьайтӀа чавай адаз гьихьтин хъсанвал ийиз жедай кьван?! Зи рикӀяй фейи хиял кьатӀайди хьиз, дишегьлидин сивик хъвер акатна. Гила за адан сиве авай хъипи металлдин сарар кьатӀана. Адалайни гъейри адан ченедин са патал хьиз са вижевай шуьтруь маталай, адай экъечӀнавай 2-3 чӀар яргъи хьанвай, вучиз ятӀани дишегьлиди абурун аявал авунвачир.– Квелай вуч хъсанвал ийиз алакьда кьван, неречӀар? – ракӀар ахъайизахъайиз лугьузва ада. – Гьахьа къенез, дав жеда куьн тахьайтӀа и шагьвардал. Ам лап гьа уьлгуьчдилай хци я гьа. Чун и зурба дараматдин дегьлиздиз гьахьна. ЭрчӀи патахъай мичӀи яру рангунин тумаж хъипи еке кьилкер галай михералди алкӀурнавай ракӀарал «приёмная» кхьенвай. Дишегьлиди анин ракӀар ачухна, вич чи вилик кваз аниз гьахьна. Ина хъсан михьивал, къулайвал авай. Пенжердин вилик эцигнавайй са акьван еке тушир столдал гуьрчег вазада аваз цуьквер эцигнава. Столдин са патал хьиз кхьинардай машинка ала. КӀвалин юкьниюкь кьве патайни стулар агуднавай еке столди кьунва. Са пипӀяй винелди са шумуд хел алай вешалка акъвазарнава. Иниз атай касдиз иесдин тамам гъил ина авайди тестикь жезва.– Ацукь, комсомолар, – буйругъна дишегьлиди ягьанат квай сесиналди. – Куьн куьцӀенвайди лап гьа буьркьуьдазни аквазва. – Зун Нина Михайловна я, инагар хуьзвай къаравул. Чнани гьарда вичин тӀвар лагьана.– Жинжи тухурай куьн. Са Мегьамедалай гъейри куь тӀварарикай зи рикӀел садни аламукьдайди туш. Вири куьн Мегьамедар я, чун Иванар хьиз, – алава хъувуна ада. – Яни куьн иниз кӀвалахиз атанвайбур я ман? – давамарна Нина Михайловнади вичин «силис» чун ахтармишдай тегьерда килигиз.– Эхь, тамам сад хьиз акъатна чи пудан сивяйни. КӀвалахиз атанва чун, амма кӀвалах жагъизвач, – рахазва Ших. Эгер ина кӀелдай чкаяр аваз хьанайтӀа, кӀелни ийидай. И гадаяр (ада вилерин ишарадалди зунни Нежев
къалурна) цӀи школа куьтягьнавай гадаяр я. КӀелунрик акатнач: конкурсрай фенач, гьавиляй кӀвалахуниз мажбур хьанва. За, лагьайтӀа, пединститутда кьвед лагьай курсуна заочно кӀелзава, – са тӀимил дамах гваз рахазва Ших.– КӀелдай чкаяр ина гьелелиг авач. Белки гележегда жеда, – рахазва дишегьли гагь садалай, гагь масадалай вилер алуд тийиз. И контордикайни куьне умуд атӀутӀ. Кепекар гзаф гузвайвиляй, ина алтӀушун гзаф я. Къвезвайбурни хъсан пешекарар я. Къара фялеярни мастерри гьарда вичин тяфедикай, я тахьайтӀа мукьва-кьилидакай хкязава.– Чунни ви мукьвабур хьурай ман, са куьмек ая чаз, – регъуьз-кичӀез акъатна зи сивяй.– Куьн хьтин мукьвабур анжах къарачийрихъ ава, – галачир хъуьруьн авуна ада мад вичин хъипи сарар къалуриз. – Кондратова заз яб гудани? Ам гзаф кӀеви кас я. Ягьанатар кьабулдайди туш. ЦӀухъай хьиз кичӀеда адахъай виридаз.– Ам вуж я? – хабар кьуна Нежева. Дишегьлиди, сиви чуькьни тавуна, вич ацукьнавай чкадиз акси яз авай зурба ракӀар къалурна. Анал: КОНДРАТОВ ВЛАДИМИР НИКОЛАЕВИЧ – кхьенвай. Чун гьасятда гъавурда гьатна: ам и идарадин чӀехиди тирди. Свах тӀазвайдаз далдамрин ван къведач лугьудайвал, чаз авайди чи кӀвалхдин дерт тир.– Яраб са кьадай чка авач жал, Нина Михайловна? – жузуна за арадал атанвай секинвал чӀурна.– Квез вуч аватӀа чидани, – жаваб гана ада гила, сесиник умудлувилин тах кутуна, куьне экуьнахъ малуматар кӀела. Абур куьчейра инал-анал, гьатта экверин шалманрални кваз ала. Гьа малуматрай квез гьиниз вуж герек ятӀа жагъида. Йиф физвай. Гишинни хьанвай, ахварни агалтнавай чахъ. Эхирни къаравулдивай ихтияр къачуна, чна фу тӀуьн кьетӀна. Шиха сумкадай къалаж фу, колбас, хуьряй къведайла тунвай ниси, ругур картуфар ва маса зун-вун акъудна, столдал суфрадин ериндал газетар экӀяна, хци чукӀулдалди фу, колбас атӀуз башламишна. Чна Нина Михайловнадиз фу тӀуьн теклифна. Ада хев кутазвачир. Эхирни ниси хипенди я лагьайла, ада са гъвечӀи кӀус нисини фу къачуна.– Квез вуч аватӀа чидани, жегьилар? – рахазва ам, фуни ниси гъиле аваз, кӀвачел къарагъиз-къарагъиз. – За квел еке ихтибар ийизва. Авайвал лагьайтӀа, заз квекай хъсан фикир хьанва, гьавиляй зун кӀвализ хъфида. Куьне йиф гьа ина акъуда. ГьикӀ лагьайтӀани, куьчедилай инаг хъсан я. Амма за гзаф тӀалабда: гада-гудивилер ийиз тахьуй. Зун кӀвалахдилай чукурдайвал тахьуй. Кьве йис я амайди пенсидиз фидалди. Нина Михайловна хъфена. Чна нянин нагьарни куьтягьна. Нежева, вич вердиш хьанвайвал, пӀапӀрусдик цӀай кутуна. Чи «чӀехидай» къал акъатна.– Алад, фена къецел чӀугу а зегьримар. Ина лап кфир ни гьатда, – буйругъ гудай сесиналди лагьана ада.– ГьатайтӀа пакамдалди ахкъатда ам, – башламшна Нежев акси яз рахаз. – Къецел мекьизвайди аквазвачни ваз? – вич гьахъ ийиз алахънава ам.– За ваз ам чӀугвамир лугьузва. Инсанди чал ихтибарна, секин жедай чка гана, хатур авуна, вуна а хатурдин юкьвал кьацӀурзава. Пакамахъ секретарша атайла, ина ни аваз акуртӀа, ада гьасятда директордиз арза ийида. Им Нина
Михайловна кӀвалахал аламач лагьай чӀал я. Ви кьили кӀвалахзавани? – хъел къвезва гила Шихаз. Нежева адан гафариз гьич са кӀусни фикир гузвач, акси яз, пӀапӀрусдай туп-туп гумар акъудзава. Гила завайни эхиз хъхьанач.– Яда, экъечӀ ам гваз инай, я тахьайтӀа гадра ам. Къарагъна зун алай чкадилай. Гила ада мад са чуькьни хъувунач: рак гелячна фена къецел, кьена вичин пасар, хтана къенез. Квай «чӀехид» хьуниз килигна, Шиха ксун патал стол вичиз хкяна, чаз, зазни Нежеваз, амукьайди гьардаз кьве стул хьана, чебни гьакӀанбур, винелай парча алачирбур, хъухъвайбур. Чара хьанач, йиф акъудна чна гьа стулрал. Анжах гила за гьисс авунай хайи кӀвалин чимивал, адан къулайвал, мегьрибанвал. Гьакъикъатдани авач инсан патал хайи кӀвалелай играми затӀ.6
Нина Михайловнади лагьайвал хьунни авуна. Са малуматдай чаз акуна хьи, СМУ-3-ДИЗ гьар жуьредин фялеяр ва бетонщикар лазим я. Мад фикирдай кар амачир. Белки кӀвалах жагъун тавунихъай кичӀела тир жеди, белки чун бегьем гъавурда тахьун тир жеди, гьар гьикӀ ятӀани, халкьди лугьудайвал, чун лап гьа «кицӀер алажизни» гьазур тир. Амма бетошщик вуч кеспи ятӀа чун ахпа гъавурда акьунай. Посёлокдин къерехда лап зурба холодильник эцигзавай. Адан къавун майдан зур гадилай артух тир. Къене патаз са шумуд вагон санал гьализ жедай адан. Чин, бетонщикрин, пеше гьа холодильникдин къава бетон цун тир. Къав тирвал плитаяр вегьенва, абурун винелай, къир цана, рубероид экӀянава, гьадан винелни шуьшепамбаг вегьенва, ахпа симерин сетка. Гьа сеткадин винелай тамам 10 см-дин яцӀувал аваз бетон цазва чна. Гьа икӀ кьве къат. Самосвал машинри гьар патахъай бетон гъиз, ракьукай авунвай зурба чанахриз ичӀирзава. А чанахар, лагьайтӀа, зурба кранри къавал хкажзава. Чна бетон лопаткайралди носилкайриз вегьез, къавун юкьвахъди дашмишзава. Ахьтин вахтар жедай хьи, кӀвачел алай хахул ботинкаяр(махсус алух чаз лап хъсанди ганвай) сеткадин хкис хьанвай кьилерихъ галкӀайла, жув чинихъди алукьдай. Иллаки югъ нисинилай алатайла кӀвалах авун четин жедай.– Чаз вацра гьикьван мажиб акъатда? – суал гана за садра чи бригадир гада Володя Дубининаз. Адан фамил гьакъикъатдани вичин буйдихъ галаз кьадайди тир, вучиз лагьайтӀа адахъ тамам кьве метрдихъ агакьна буй, метр алай хьтин гьяркьуь къуьнер авай. Ам халис мегъуьн тар хьиз аквадай, кӀамукьзавайбур анжах хилер тир.– Гьикьван акъатайтӀани вири види я, – жаваб ганай ада ягьанат квай сесиналди. Чи бригада жегьилринни-комсомолринди тир. Гьа вахтара ихьтин бригадаяр муд тир. Гьукуматди жегьилриз еке ихтибар ийизвай. Чна къавуз бетон ялдайла, кӀаник квай мертебада рушари сувагъар ийизва, харат устӀарри рак-дакӀар кутазва. Садбуру холодильникдин къене пата ракьун рехъ туькӀуьрзава. Са гафуналди, кьуд пата кӀвалах ргазва. Гила, са шумуд югъ алатайла, чахъ танишарни хьанва, кӀвалахизни ашкъи артух жезва, вучиз лагьайтӀа гьикьван залан тиртӀани, кеспидив вердиш жезвай. Варз алатна. Са юкъуз кӀвалахзавай чкада ван чкӀана, бес къе мажибар гузва. Им чун патал лап еке муштулух тир, вучиз лагьайтӀа кӀваляй къведайла гвай кепекар куьтягь хьанвай ва тӀуьн патал чи «чӀехида» бригадирдивай 20
манат буржни кьунвай. ТӀуьн чна нисинихъ столовайда ийизвай, няниз кӀвале гьазурзавай. Гьеле хуьре амаз садрани за тӀуьн гьазурайди туширтӀани, ам гьазурун зун патал четин тушир, амма къапар чуьхуьн… Ингье, атана кассир мажибар гуз. Прорабдин кабинетдай гузва ада пул. КӀвалахдилай гуьгъуьниз учирар гзаф хьана. Акъвазнава чунни учирда.– Яраб гьардаз са 150 манат кьванни къведач жал? – явашдаказ, къвалав гвайбуруз ван тежервал лугьузва Нежева.– 150 манат патал зун иниз къведайни кьван, вични бетон чӀугваз? – лап тестикьардай къайдада рахазва Ших хъуьрез-хъуьрез. – Гзаф атайтӀа, артуханди заз хьурайни? – давамарзава ада заз килигна, вичиз закай шерик хьана кӀанз.– Эхь, зун тух хьана, вун тир амайди. Вун тух жез тахьуй гьа, – туьгьметзава Нежева, амалдарвилелди. Ших, Нежева лугьузвайвал, нефс авай кас тушир, акси яз, ам гъил ачух, мерд гада тир. Эгер вичив са кепек гумаз хьайитӀа, ада ам чат кепекриз элкъуьрна масабурузни гудай. Спортдал адан гзаф рикӀ алай, иллаки футболдални хоккейдал. РикӀ алаз къачудай газетни «Футболхоккей» тир. Са нянихъ чун кӀвалахдилай хквезвай. Газетар гузвай киоскдин патав агакьайла, Ших садлагьана акъваз хьана, шалвардин жибинриз гъил авуна, кьуд кепек акъудна. Газет къачун патал са кепек бес жезвачир.– Кепекар гвачни? – жузуна ада чавай.– Ваъ, – лагьана Нежева, – зав гвач.– Вавни гвачни? – элкъвена ам захъ. Зи хурудал алай хъултухдин тӀекв акъатнавай чкада астӀардинни чинин арада са кепек авай. Ништа ам ана мус авайди тиртӀа. Вични ам акӀанвай, акъудиз жезвачир. За Шихаз ам къалурна. Алахъна ам кепек акъудиз кӀанз, амма акъудиз хьанач.– Куьн инал акъваз, – лагьана ада чаз, – зун исятда хкведа, Ам ракь акур жин хьиз квахьна. Са арадилай чуруяр твадай лезвие гваз хтана. Гьадалди пенжекдин астӀар атӀана, анай са кепек акъудна, къачуна вичиз «Футболхоккей».– Пагь, – лагьана Нежева, – акьван зегьметар чӀугуначиртӀа, за ам кьуд кепекдихъ къачудай хьи.– Ви чин калин чин хьиз кӀеви тирди чидайтӀа, за вав гьа кӀвалах ийиз тадай. Ингье, учир чал агакьна. Къачуна чна мажибар – 250 манат гьар сада. И кьадар пул заз садрани акурди тушир. Чун цавук хкӀунвай. А вахтара им зурба пул тир. Ихьтин пул гъиле гьатайла, бетон чӀугуна хьанвай галатунарни чи рикӀелай фенвай. Гила са шумуд югъ чун патал еке сувар хьанай. Ял ягъун патал посёлокда са акьван къулай шартӀар авачир. Са зурба клуб, спортзал ва кьуьлерин майдан тир авайбур. Мекьи гьаваяр авайла кьуьлерни акъвазарзавай. Амукьзавайди я кинодиз фин, я спортзалдиз фин тир. МУКЬВАЛ-МУКЬВАЛ физвачиртӀани, анриз чун физвай. САД-КЬВЕ танишни хьанвай чаз. Иллаки чахъ гзаф агатайди милициядин сержант Коля тир. Адан папа, Валяди, чи бригадада сувагъчи яз кӀвалахзавай. Умун къилихрин, масадан рикӀикай хабар кьадай гада тир и Коля. Вичелай алакьдай вири куьмекар гудай ада инсанриз. Спортзалдиз фейила, адет яз, чал Даир гьалтдай. Чун акурла адаз, халкьди лугьурвал, «ламраз руьхъ аур хьиз» жедай. Са жерге лацу сарар къалуриз, севрен тапацар хьтин гъилерни
вилик кьуна, ам къаншардиз къведай ва, – ГьикӀ я куьн, ватанэгьлияр? – лугьуз, нубатдалди чи гъилер кьадай. Какахьдай гада тир ам. Ялтахвал, фурс авун, дамах къачун адаз чидачир, амма авай гаф ада чинал лугьудай. Са нянихъ чун пудни кинодай хквезвай. Чуьлдай къвезвай шагьварди чукӀулди хьиз атӀузва. Ихьтин шагьвар, – гьатна зи мефтӀеда, – зи Дагъустанда гьич садрани жедайди туш ва за, аял яз, зун терс хьана, за цӀингавар хкадарай хайи хуьруьн уьруьшар рикӀел хкизва: Агъа ягъв, Вини ягъв, Купул булах, Мукьман булах… Гила ина за жуван ЯркӀи чилин гуьзелвал гьисс ийизва, вучиз лагьайтӀа зун адахъ, адан мензерайрихъ, къацу векьин уьруьшрихъ тамарзлу я. Зун вердиш я, жуван куркачӀрик къацу чичӀекар кутуна, са тӀимил цӀвегьни алава хъувуна, акьалнавай тинидин кьве чкал сад-садал алкӀун тавур кьве афардив. Зун вердиш я хуьруьн виликай авахьзавай вацӀай кьур кьве «спелчи» маса гадайриз къалуриз, фурсар авунив. Зун вердиш я дагъдай гъайи сварарикай (яркӀари абуруз хьверер лугьуда), серкин рикӀерикай авунвай камбардив. Мад ибурулай лезетлу вуч ава кьван?! Вични гатуз, цавай цӀай къвазвай чӀавуз. Кьурай як кутуна чранвай цикӀендин дад вуч я?! Ибур вири са легьзеда зи бейнидиз яна… Хтай мажибрихъ къачур чими курткаяр алайтӀани, мекьивили вичин кар аквазва. Чими залдай экъечӀнавайвиляй тир, белки, зак лап вижеваз зурзун акатнава. Чи ихтилатар къецел алай мекьивиликай тир. Чи патав гваз физвай жегьил дишегьлиди чи ихтилатриз шериквал авуна ва лагьана: – Куьн жегьилар я, гиламаз мекьивиликай рахун са тӀимил кьван дуьз туш хьи, мекьи ина виридаз жезва, амма кьве кепек къазанмишун патал инин рехъ садан рикӀелайни алатзавач. Зунни, гьа куьн хьиз, вил кьве кепекда аваз атайди я, амма а кепекар ина ксай месик жагъизвач. Мекьивилизни дурум гана кӀанзава ина, къумадизни. – Дишегьлиди кам кяна. Ам са вад камунин мензилдиз чалай алатайла, Шиха, адаз ван къведайвал «холодно» лагьана ван акъудна.– Са куьнални завай ваз куьмек жедач, жегьил кас, – чахъ элкъвена ам, – кӀвале итим ава. Лугьумир кьван, дишегьли Шихан ишарадин гъавурда акьунай. Гуьгъуьнай чир хьайивал, ам лезги яз хьана. Гила Нежевани за, Шихакай хъел атайла, икьван гагьда лугьузвай «Будвардилай» гъейри «холоднони» лугьуз хьана. Вичик гзаф хуькуьрайла, адаз хъел къведай. – Кьейи хваяр, за куь кеченаз ийида гьа, гьарда жуван кӀах хуьх, тахьайтӀа за куь «хапӀа недай фабрикар» чукӀурда, – лугьудай ада. Амма чаз чизвай: гьакъикъатда адаз хъел къвезвачир.7
Инсанри, чпин кьил хуьн патал, гьар – гьихьтин хьайитӀани рекьер жагъурда. Гьихьтин итим ва я дишегьли хьайитӀани хьурай, пулдихъ галаз алакъалу тушир кас жедач. Советрин девирда (ибур вири зи рикӀел хквезва къатканвай чкадал) са вишни къад манат фяле ва лежбер патал лап вини кьилин пенсия тир. Чи къуншидал чалай яшдиз чӀехи пуд кас яшамиш жезвай. Абур иниз чпиз пенсиядиз чара ийиз атанвайбур тир. Пара шад итимар тир абур, пудни музыкантарни тир: лап устадвилелди тар, чуьнгуьр ядай. Сада гьатта балабанни. Йикъарикай са юкъуз абурукай садан хайи югъ къейд ийизвай. Чунни и межлисдиз илифна, гьикьван лагьайтӀани къуншияр тир. Ина заз икьван гагьда такур са касди иштиракзавай. Ам
юкьван яшарин, цӀвелен кьилериз рех янавай агъайна итим тир. Адан секин рахунри, межлисда вич тухузвай къайдади, алай пек-парталди-вирида ам са къуллугъдин сагьиб тирди шагьидвалзавай. Гьатта вичелай яшдиз чӀехибуруни адаз гьуьрметзавай. Адан тӀвар Гьалим тир. Межлис лап гурлудаказ кьиле физва. Авазрин ванер акъваззавач, кьуьлерни, кӀвале дар ятӀани, давам жезва, тостарин и кьил, а кьил авач. Са арадилай акуна хьи, столдал ички аламач. И междисдин тахсиркарди хъултухдай мажникӀ акъудна, 10 манатдин чар залди яргъи ийизва ва вилерин ишарадин куьмекдалди столдал алай ичӀи птулкаяр ва пуд тӀуб къалурна. Зун гьасятда адан гъавурда акьунай, амма за адавай пул къачуначир. Заз чизвай адахъ кьуьзуь кьиляй хьанавай вад велед авайди ва хзан дарда яшамиш жезвайди. Ада гьар са карда кепекар кьенят ийидай, гьатта чӀугвазвай пӀапӀрусарни «ПАМИР» тир, чебни 10 кепекда авай. Белки вичиз акур дарвилерин нетижа тир жеди-ам завай лугьуз жедач. Пул за адавай къачуначир.– Къецелай хтай за пуд путулка эрекь столдал эцигайла, межлисдин иесиди кьил галтадна ва ам вичин къаншарда ацукьнавай Гьалимаз килигна. Абурун вилери са гьихьтин ятӀани ишараяр авуна. Аквар гьаларай, абур кьвед чеб чпин гъавурда гьатнавай. Вучиз ятӀа.– Я халудин, вуна и за вугай пул вучиз къачунач? – сес акъудна Мислима (межлисдин тахсиркардин тӀвар гьакӀ тир) ичкиди тӀимил векъи авунвай ванцелди. – Ваз зун кесиб жез кичӀе хьанани? Белки адаз мердвал къалуриз кӀанзавай жеди, амма Мислим дарда авайди са заз ваъ, чаз виридаз чизвай. «Авадан хуьр гумадалди чир жеда» – лугьузва халкьдин мисалди. Адаз кепекрикай кьитвал авайди, туьквендай ам хтайла, чир жедай: адет яз ада къачудайбур чай, кефир, шекер ва фу тир. Як, колбас ва маса кьибледин емишар къачун лап кьитдиз жедай кар тир.– Я Мислим халу, – акъатна зи сивяй, – бес чи зурба шаир, арифдар, инсанперес Эмина лагьаначирни: «И дуьнья са фана багъ я, куьне квез гьуьрмет ая тӀун». Чун гьелелиг жегьилар я, акьван игьтияжни авач, нефсни. Им чи патай, (за и арада общежитида чи арада авай цал къалурзавай) къуншийрин патай ваз савкьват.– Ваъ, – къарагъна Нежев столдихъай: – Мислим халу хьтин итимар дуьньяда лап тек-бир авайди я. Абур къе ина, и алмасди хьиз гару атӀузвай чуьлда, буругъда кӀвалахиз хьун лазим туш. – Ахьтин итимар анжах меркезда хьун лазим я. Абур чи даяхар я, чи абурар я. – Ша, чна Мислим халудин сагълугъдай са …Нежев ярх хьана… И межлисдилай гуьгъуьниз кьве югъ алатна. Чна адет тирвал холодильникдин къава бетон цазвай. Залан носилкаяр ялдай кьван гъилерикай гьулдандин цӀилер хьтинбур хьанвай.– Ваз ругуд лагьай гурарин кӀаняй са итимди эверзава, – лагьана бригадирди, – килиг, геж ийимир-премия атӀуда за, – ягьанат квай хьтин са хъверни авуна ада зи гуьгъуьниз. Гурарихъди физ-физ зи рикӀяй агъзур хиял фена: вуж хьурай зун герекди, вуч патал эверзава заз? – ва икӀ мад. Чилел эвичӀай заз «Волга» машиндин патав акъвазнавай ва вичин къизилдин сас къалуриз хъуьрезвай Гьалим акуна.– ГьикӀ я, жегьил? – жузуна ада завай, зун незердай акъудиз-акъудиз.
Ацукь машинда. Заз вун герек я, чун фидай чка ава, – дикъетдивди зи вилериз килигиз, лугьузва ада.– Гьиниз фида кьван, зун кӀвалахал алайди я. Бригадирди фад хъша лагьайди я, адаз хъел къведа, – акъатна зи сивяй са тӀимил чашвиш хьанваз.– Адахъ галаз зун рахада, жув машинда ацукь, – тӀимил ван хкажна Гьалима. Ваз ам, Дубинин, са еке шейъ хьиз жемир, гьадахъни вичин зайифвилер авайди я. Акьах, – эмир гана ада машиндин рак ахъагъизахъагъиз. Захъ чара амукьнач: муьтӀуьгъ хьана зун. Машин гьа чаз атай сифте юкъуз акур УКЭБ-ДИН вилик акъвазарна. – ЭвичӀ, – эмирна Гьалима, ваз арза кхьиз чидани? – давамарна ада зи вилик акатна, физ-физ. Чун гьа чна сифте йиф акъудай приёмныдиз гьахьна. Жуваз таниш чка акурла, рикӀикай са тӀимил «гар кӀвахьна». Чарни ручка къала, Наташа, – лагьана ада – столдихъ вилик кхьинардай машинкани кваз ацукьнавай, хъипи самар хьтин чӀарар авай жегьил рушаз.– Ацукь инал, – эмирна заз Гьалима, – кхьихь. Ада лугьуз, за арза кхьена УКЭБ-ДИН директордин тӀварцӀихъ. Ам Гьалима вичи кьуна ва зунни галаз ам къецел экъечӀна.– Ваз нафтчийрин автобусар акъваззавай чка чидани? – хабар кьуна ада завай лап къайгъударвилелди.– Эхь, – хев квачиз жаваб гана за, вучиз лагьайтӀа гилани ада авунвай кардай зи кьил акъатзавачир. Вучтин буругъ, вучтин бурильщикдин куьмекчи? – фикирар физвай зи кьиляй жува кхьенвай арза рикӀеваз. «Гъилевайди ахъайна, цававайдахъ галтугзавай ахмахь» – лугьузвай за жува жуваз.– Пакамахъ сятдин иридаз гьанал ша, – алава хъувуна Гьалима. Вич контордиз гьахь хъувуна. Меслят хьайивал, зун гьанал фена. И чкадиз ПАС (пасадочно-автобусная станция) лугьузвай. Зулун йикъан экуьнахъ, и ерийриз лайих тирвал, къайи ва кьуру гар квай. Ада лап уьлгуьчди хьиз кьецӀил чкаяр атӀузвай. Ингье, гьарнихъай, яд галукьайла тӀеквенрай акъатзавай кьифер хьиз, инсанар автобусрин патарив кӀватӀ жезва. Гьарда вичиз таниш ксариз салам гузва ва гъилер кьазва, амма заз салам гудай ва я гъил кьадай са касни авач. И кардикайни заз са тӀимл кӀамаз жезва. Са тӀимл вахтунилай заз акуна хьи, зун галай патахъ вичин севрен еришралди Гьалим къвезва.– Мекьизвани? – хабар кьуна ада завай, гьич саламни гун тавуна, ва ахпа зи гъиликай кьуна са пуд кас акъвазнавай чкадихъ ялна.– Им ваз кьвед лагьай куьмекчи, Мегьти, – рахана ам юкьван яшарин, аскӀан буйдин чӀулав, амма къалин спелар авай, чӀулав рацӀамрин кӀаникай вили вилер килигзавай, чина берекатдин нур авай итимдиз. Ахпа Гьалима са-садан тӀвар кьаз, зун абурухъ галаз танишарна, ва заз зи буржи вуч ятӀа Мегьтиди заз лугьудайдан гъавурда туна. Вич маса машиндин патав физ рекье гьатна. – А жегьилдиз спецовка гуз рикӀелай алудмир гьа, Мегьти, ван хкажна хьиз алава хъувуна ада. Инал кӀватӀ хьанвай са шумуд виш кас автобусриз хкаж хьана. Чунни акьахна са автобусдиз. Автобусар сад садан гуьгъуьнллаз рекье гьатна. Зун
пенжердин патав ацукьнавай ва и кьил, а кьил акван тийизвай къумлух чуьлдал гьейранвалзавай. Дуьз лагьайтӀа, ина гьейранвал ийидай са затӀни авачир: кьуд пад къум я, амни гару шткизва; девед цацар, хъцикьдин бармакар хьиз, гарун хураваз физва, анжах сифте сеферда деве аквазвай заз ам итижлу хьана. – Яраб ибуру и затӀни авачир чуьлдай вуч незватӀа? – фикирзавай за. – Деве зурба гьайван я кьван, адаз гьикьван суьрсет герек я? Деведивай яхцӀур юкъуз яд хъун тавуна эхиз жедайди заз чидай, амма тӀуьн патал вуч ва гьикьван лазим къвезватӀа чидачир. Кьуд патай аквазвайбур буругъар я. Садбур лап цавун аршдиз хкаж хьанвайбур, масабур зурба машинрал алайбур, пуд лагьайбурни гъвечӀи машинрин кӀулавайбур. Автобусди чун чкадал кьван тухвана. Зурба КРАЗ-ДИН винел цӀуд-цӀикьвед метрдин кьакьанвал авай буругъ акъвазнава, адан кьулухъ яцӀу турбайрин винел кӀеви тахтайрикай раснавай «муькъвер» ала, абурун винелни гьар жуьредин яцӀувал авай турбаяр. Буругъ алай и машиндивай са цӀуд метрдин яргъа хьиз резиндин чархар квай вагон эцигнава. Чун автобусдай эвичӀайла, и вагондай са юкьван яшарин итим экъечӀна ва чи бурильщикдихъ галаз кьве келима рахана, вич автобусдиз хкаж хьана. Чун са-сад вагондиз адан ракӀарин вилик эцигнавай ракьун гъвечӀи гурарай винелди хкаж хьана. Ина хъсан чими я. Юкьвал стол ва стулар ала, кьве кьиле кьве тапчан ава, кьве дакӀардин арадал шкаф эцигнава. Михьивални авачиз туш. Ругулри кӀвалахзавай чка я лагьана, къайдасузвал, авач. Анжах пӀапӀрусдин ни къвезва, аквар гьаларай инай экъечӀай касди чӀугунва.– Гила чун мукьувай таниш жен, – лагьана Мегьтиди зал гъил яргъи авуна. – Мегьти, куь бурильщик, Мешеди СЕМЕДОВ-МАШИНИСТ, Жамал Саралидзе – зи сад лагьай куьмекчи. Ахпа ам заз яргъалди килигиз акъвазна. Адан килигуни завай са вуч ятӀани тӀалабзавайди за кьатӀана: зани регъуьз-кичӀез хьиз жуван фамил ва тӀвар лагьана.– Вуна икьван гагьда буругъда кӀвалах авурди яни? – жузуна ада завай чи чӀалалди.– КӀвалах авун гьана амукьрай, заз буругъ сифте сефер яз аквазва. За анжах цӀи школа куьтягьна, кӀелуник акатнач, – жаваб гана за. – Кьве варз я ина СМУ-3-ДА бетонщик яз кӀвалахиз. Гьалима зун иниз гужуналди гъана.– Гужуналди? – ягьанат квай хъвер авуна Мегьтиди. Иниз, халудин, акатай вуж хьайитӀани кьабулзавайди туш гьа. Гьалиманни ви арада мукьвакьиливал авани? – мад суал гана бурильщикди, зи вилериз ахтармишзавай саягъда килигиз.– Ваъ, халу, ам заз са сеферда акур кас я. Мегьти, гьакъикъатдани, за халу лугьудай яшара авай: кьилиз шекердин ранг янавай, пеле дерин шуьткьверар гьатнавай, хъуькъвен кьилера биришар авай, амма вич кӀубандиз къекъведай ам. ЦӀару вилери адан яшар авайдалай тӀимиларзавай. Адаз килигайла, Мешеди Семедов тӀимил жегьил тир. Азербайжанви тиртӀани, ам нугъат квачиз урус чӀалал рахадай ва, адан рахунрай малум жезвайвал, ам савадлу кас тир: политикадай хъсандиз кьил акъуддай ада, кроссвордар регьятвилелди тамамардай, машинни адаз лап вини дережада аваз чидай.
Саралидзе къанни цӀуд кьван яшар хьанвай жегьил итим тир. Ам гзаф умун, дугъри къилихрин кас тир, анжах рахадайла, халис гуржидиз хас тир нугъат кваз рахадай. Бурильщикди вичин жибиндай са куьлег акъудна ва ам вич кьве дакӀардин арада эцигнавай шкафдиз мукьва хьана, инихъ-анихъ вил яна (и арада заз акуна хьи, машинистди Жамалаз вил акьалзава), шкафдин ракӀар ахъайна, анай лап цӀеп-цӀийи спецовкаяр акъудна.– Инал ша, – захъ элкъвена ам гила урус чӀалал. – Ибурукай жуван размер хкуд. И арада ада муькь юлдашризни са вил язавай, гьавиляй Мегьтидиз чпи-чпиз вил акьалзавайбурун амаларни акунай кьван. – За гьич са чӀуру карни авунвач, юлдашар, – лагьана ада. – Им мастердин буйругъ я. Идалай гъейри, квез чизвайвал, гьар цӀийиз кьабулнавай рабочидиз спецовка гун чи буржи я. Садайни са гафни акъат хъувуначир. Ахпа бурильщикди зун зи мажбурнамайрин гъавурда тунай. За цӀийи спецовка алукӀна. И парталди зи рикӀик квай нубатсуз гъалаба секинарна, вучиз лагьайтӀа ихьтин пенжек, шалвар, кӀвачин къапар, белки, виликдай мехъерзавай жегьилдиз жагъидачир жеди. Идалай гъейри, хъсан памбаг янавай фуфайка ва кьилел алукӀдай бармак, памбаг янавай шалврибуру вирида зун лап чукӀул жагъай аял кьван шад авунай. АКВАЗ-ТАКВАЗ югъ нисини хьана, амма чна авур са кӀвалахни хьанач. Зи кӀвалахдин цӀийи юлдашар чарарал къугъвазва ва кумукьайдан япар гъиле амукьай чарарин къундахдалди гатазва. И къугъунин тӀвар «Кинг» я, амма зи кьил адай сакӀани акъатзавач, зун гьакӀан патан тамашачи я.– Къугъун – къугъун я, – лагьана Мегьтиди, столдихъай къарагъизкъарагъиз, – фу недай вахт я. Анжах гила гишинвал гьисс авуна за. Гьисс авуникай са дадни авачир, вучиз лагьайтӀа зав недай са затӀни гвачир, я Гьалима кьванни жувахъ галаз суьрсет къачуникай са чуькьни авуначир, гьавиляй заз са тӀимил кӀамаз хьанай адакай. Столдихъ галайбур вири жуванбур тир: къавкъазвияр, налугьуди, абур кьасухдай хкянава: сад лезги-бурильщик, сад азербайжанви-машинист, бурильщикдин чӀехи куьмекчи-гуржи ва гила цӀийиз кьабулнавай зунгъвечӀи куьмекчи лугьудай фикирди зак еке, вири залай яшдиз чӀехибур, яни уьмуьр залай гзаф акунвайбур, амма зав тӀуьн гвач. Гьарда вичив гвай фу-къафун столдал эцигна. Къецихъ фена, гъилер чуьхвена хтана, абур тӀуьнив эгечӀна, амма завай, регъуьвиляй, столдихъ физ жезвачир. ГьикӀ фидай кьван жував затӀни гвачир?– Земляк, вилик хьухь кван, – таъким ийидай жуьреда рахана Мешеди. – Ахьтин ивинар ийиз хьайитӀа чна вун чи коллективдиз кьабулдач гьа. ГьакӀ тушни, чӀехиди? – элкъвена ам бурильщикдихъ.– Гьелбетда, гьакӀ я. Ина са регъуьвални хьана кӀандач. Къе вав гвач, пака жеда. Ахпа чна ви фуни дадмишда. Вилик хьухь! – эмирдай жуьреда рахана Мегьти. Заз чара амукьнач: белки столдихъ зун ацукьдачир жеди, амма гишинвили лап тади гузвай. Югъни нянихъ элкъвена. Чна авур са кӀвалахни хьанач. Смена дегиш хьана. Чун автобусда акьахна. Ам, автобус, са шумуд буругъдиз физва. Садбур эвичӀиз, масабур-акьахзава.
Ингье чун авай автбус са зурба буругъдин патав акъвазарна. А буругъ лап цавун аршдиз хкаж хьанва. Адан патав машиндал алай чи буругъ гьакӀан са спичкадин кьал я. Адан къеняй винелди хкаж хьанвай турбаярни лап яцӀубур я. Буругъдин кукӀва хьиз гъвечӀи хьтин майданни ава. Гуьгъуьнай заз чир хьайивал, ам верховойдин чка я. Кьуд патахъ гъилин лацар хьтин канатар янава. КӀаникни зурба техника ква. Зун, ам акурла, гьейран хьана амукьна, гьавиляй, белки за машиндиз акьахзавай инсанризни фикир ганачир жеди.– Ватандаш, вунни иниз акъатнавани? – таниш ван хьана зи япариз лап мукьувай. Садлагьана хиялрикай кватай заз акурди халис ахвар хьиз тир: зи вилик Даир акъвазнавай. Кьасухдай хьиз, зи патав азад чка гумай. Ада вичин севрен тапац хьтин гъиле зи гъил кьуна ва зи патав секин хьана.– Бес куьн пудни СМУ-ДА кӀвалахал хьанвачирни? – гьасятда суал гана ада. – Иниз гьикӀ акъатна? За кардин гьал хьайи-хьайивал адаз ахъайна.– Гьалим пара хъсан касни я, хъсан мастерни. Ам ина виридан гъилерал алайди я. – Вунани дуьз кӀвалахна, адаз яб гана, – рахазва Даир. Амма зи рикӀик квай гъалаба тӀимил жезвач: гьикӀ лагьайтӀани, жуван юлдашривай, хуьрунбурувай къакъатун заз хъсан аквазвач. И кардикай за Даираз лагьана. – Вун пашман жедач, гада, мад сеферда секинарзава зун ада. Даир илигна рахазва захъ галаз, анжах зи рикӀе авайди са фикир я: вучиз зун, а хъсан мажиб къвезвай чкадай акъудна, и чӀулав, маркъула янавай, чкадиз гъана и Гьалима? Вучиз заз ихьтин спецовка ганва? Вучиз чна къе са кӀвалахни авунач? – ибур вири гьа са легьзейра зи кьиляй физвай хиялар тир. За гьа са вахтунда Даиразни яб гузвай. Ада, чибуру лугьурвал, вичин «хъархъу балабандик» кянавай. – Нефтяникар, – лугьузвай ада, – къе дуьньядин адалатни я, девлетни. – Чун хьтин жегьилар и берекатдин майданда гьахь тавуртӀа, гьукуматдин эхир пуч жеда, чна гьар са кар чи партияди, регьберри лагьайвал авун чи кьилин везифа я. Зун пара шад я вун чи нефтяник хьунал, – вичин хъипи сас къалурна ада ва гъил залди яргъи авуна, чун сад-садан къвалав гвайтӀани. Зани са артух гьяс авачиз адан гъил кьунай, вучиз лагьайтӀа къе заз акур аламатдин кӀвалахар сакӀани завай кьатӀуз жезвачир: са карни буругъда тавун, заз ихьтин цӀийи спецовка гун, са кепекни харж тавуна зи кӀвалахдин цӀийи дустари заз фу гун-ибур вири зи бейнида къекъвезвай. ЯтӀани зи яб Даирахъ галай.– Ватандаш, – элкъвена ам захъ, – куьн гьи баракда яшамиш жезва?– Чун цӀуругуд лагьай, – жаваб гана за садлагьана хиялрикай хкатна.– Тамам гьа чи патав гва хьи куьн, – жизви пӀузарар ачухна ада, – лап гьа са кьве виш метр мензил я авайди. Ахпа Даира мад «вичин регъвел вегьенвай», амма заз адан гафари гьич са кӀусни дад гузвачир. Автобусдин дакӀардай аквазвай шикилри зи фикирар лап дериндай чпел желб авунвай. Рагъдандихъ элкъвенвай йикъан шикилар ажайиб тир: къумлух чуьлда йигинвилелди физвай гару къумадин регъелар къарагъарзавай, абур чӀунарчӀунар хьана михьиз чуьл тирвал виликди физвай, и чӀунарин сиве, адет тирвал, девед цацар авай. Абур кӀватӀи-кӀватӀар жез, гарун хура гьатнавай, налугьуди, абур гуьнедикай авахьзавай хъицикьдин бармакар я. Са шумуд чкадал девейри чпин зурба кьилер чиле туна цацар жакьвазвай. АКВЗ-ТАКВАЗ чи машин посёлокдиз агакьна. Ам чун экуьнахъ акьахай чкадал акъвазарна, вири автобусрай инсанар эвичӀзава. Яшарал гьалтайла,
абур гьар жуьре я: садбур яшлу я, масабур юкьван яшринбур я, пуд лагьайбур – жегьилар. Гзафбурал алай парталар нафтӀади чӀулаварнава. Фялеяр галатнавайди абурун къекъуьнрай аквазва, ятӀани абурун сиверилай зарафат-хъуьруьн алатзавач. Са гьихьтин ятӀани къеврягъвал ква абурун гьереатрик, къе авунвай кӀвалахдин гьевес ква абурук. Зунни Даир машиндай эвичӀна, чи общежитияр галай патахъ рекье гьатна. Гилани ада ийизвай ихтилатар буругърикай ва ана ийизвай кӀвалахрикай я, а кӀвалахрин менфятлувиликай я. Гила за Даирахъ дикъетдивди яб акалзавай, вучиз лагьайтӀа ам мажибрикай рахадайла, зи итиж артух хьанвай. Жечни бес, кьве вишелай виниз мажиб къачузвай зун иниз, буругъдиз, гъун ва ина заз вуч мажиб жедатӀа чир тахьун, тамам са йикъан къене са кӀвалхни тавунибур вири заз аламатдин крар хьиз аквазвай. КӀвалах тавурла мажибни гун тийрди заз чизвай эхир. Чун Даир яшамиш жезвай баракдив агакьна.– Вун захъ илиф, ватандаш, – элкъвена ам захъ, – им зи макан я. – Зун гьа ина яшамиш жезва. Гьарда са шуьше пивони хъвада чна. Чидани ваз кӀвалахдилай галатна хтайла хъвайи пиво гьикьван мефятлу ятӀа? – лугьузва ада зи вилериз килигиз ва зи кьуьнтелай кьуна вичихъди ялиз-ялиз. – Хъсан балугъни ава кӀвале. Зун рази хьуниз мажбур хьанай, вучиз лагьайтӀа Даира ийизвайди гьакӀан «кьушкьун теклиф» тушир, ада рикӀивай теклифзавай. КӀвализ гьахьайла, зун тажуб хьанай. Ина гьар са затӀ вичин чкадал ала, михьивал лап вини дережада ава, пенжерда са шумуд гуьрчег цуьк эцигнава, кьве патайни тӀарам нехишрин пердеяр куьрсарнава; чилик, лагьайтӀа, куьгьнеди ятӀани хъсан халича вегьенва. Кравутни халис къайдада туькӀуьрнава. КӀвалин пипӀени махсус шкафда умывальник ава. Юкьвал элкъвей стол, адан винелни лайихлувилелди экӀянавай суфрадал яд авай графинка ала. Са гафуналди, къерехдай атай зун хьтин касди фикир авун мумкин я ина халис дишегьлидин гъил ава. ЧИН-ГЪИЛ чуьхвейдилай гуьгъуьниз Даира кӀвалин пипӀе эцигнавай гъвечӀи холодильник ахъайна, анай пиводин шуьшеяр ва кьурурнавай балугъ акъудна, чукӀлдалди адакай шуькӀуь зулар атӀузва. И карни ада акьван мукьуфдивди ийизва хьи, акурда фикирдай: и касдихъ тамам тежриба ава. Авазни авай адахъ и тежриба. Гьакъикъатдани, Даира лагьайвал, пиводихъ хъсан тӀеам галай. Зун жуван кӀвализ, салам гана гьахьайла, Шихни Нежев къумарал къугъвазвай. Им абурун рикӀ алай кар тир. Гьар са мумкинвал хьайила, абурун гъиле аквадайбур къугъвадай чарар тир. Гьатта бязи вахтара кепекарни эцигдай абуру и къугъунал, амма зун абуру ийизвай и кардиз лап рикӀивай акси тир. Йифиз геж ксуз месик экечӀайлани абур чараривай къакъатдачир. За чпиз эквер хкудун патал гьарагъар авурла, газетдик цӀай кутуна, гьадан экуьнал къугъун давамардай абуру. Зун акурла абуру кьведани къугъун акъвазарна. Са гафни акъат тийиз, мягьтелвални, пехилвални какахьай тегьерда заз килигиз акъвазна.– Вуна цӀийи кастумар мус къачуна? – гьейранвал квай гьарай акъатна Нежевай.– Вав пул гумайди тушир кьван? – гьа жуьреда хабар кьуна Шихани. Гьакъикъатдани зав кастумар къачудай кьван пул гумачирди абуруз ашкара тир, амма аквазвай субут карди абур мягьтеларнавай.– Им кастумар туш, хва текьей «гъитӀгъитӀар», им чиляй нафт
акъудзавайбуруз гузвай спецовка я, – дамах квай ванцелди фурс гваз лагьана за. Абур кьведни къарагъна зи птав атана, гьар патахъай элкъвез-элкъвез заз тамашиз акъвазна. За хуьруьнбуруз къе акур агьвалатрикай ахъайна. Абуру, сивер ахъа хьана, яб акалзавай. Буругърикай, ана кӀвалахзавай инсанрикай, авай техникадикай рахадайла, зи юлдашри дикъетдивди яб акалзавай… Гила зунни Даир гьар юкъуз сад-садал гьалтзавай. Чи алакъаяр къалин жезвай, араяр агатзавай. Къвердавай зинни зи цӀийи танишдан фикирар, майилар, жуфт жезвай адан амалар, къилихар заз бегенмиш жез башламишнавай. КӀвалахдикай рахайтӀа, зи рикӀ секин тушир: тамам къад югъ хьанвай буругъдиз физ-хквез, са кӀвалахни ийин тийиз, анжах «кинг» къугъваз. Садавайни за и кардин сир вуч ятӀа хабарни кьуначир. – Атана агакьдалди мажибрикай рахазвайди аку гьа, – лугьунихъай кичӀе тир заз, амма къене патай жува-жуван рикӀ незвай за. Нечни бес, къад йикъан муддатда са кӀвалахни тавурла. Гьатта ганвай «кастумрал» нафтӀадин ва я мазутдин са ракӀал кьванни алач. Гъилиз къвезвай кьве виш, кьве вишни яхцӀурни цӀуд манат ахъайна, ви ина вуч ажал авайди тир, са гьихьтин ятӀани Гьалимаз яб гана, – фикирзавай за. Им, халкьди лугьурвал, «гъилевайди ахъайна, цававайди кьун» тир. ЯтӀани эхзавай, маса чара авачир. Са экуьнахъ буругъдиз фейила (иниз мастер Гьалим, кьилин инженр ва заз эсиллагь такур маса са шумуд кас атанвай), виридак са гьихьтин ятӀани гьерекат квай. – Аквар гьаларай, къе са вуч ятӀани ийиз кӀанзавай хьтинди я, – фикир фена зи кьиляй.– ГьикӀ я, молодой? – жузуна завай Гьалима, вичин хъипи сас къалуриз, – гьикӀ кьазва вун цӀийи чкайрихъ галаз? ЦӀийи юлдашар бегенмиш яни ваз?– Пис туш, хъсан я, – жаваб гана за, са артух гьяз авачиз, гьакъикъатда хъсан са затӀни заз акунвачиртӀани. И арада за адаз рикӀяй са вижевай себни ганай. Вири вагончикдиз кӀватӀ хьана. Абур са гьихьтин ятӀани «подъёмспускдикай» рахазвай, амма зи кьил и гафарай акъатзавачир. Лазим тир тапшуругъар гана, кьилин инженерни мастер хъфена.– Гьан, гадаяр, – лагьана бурильщикди, – башламишин чна. Ада гъилерал бегьлеяр акьалжиз башламишна. И кар вирида авуна, виридахъ галаз – зани. Гила вуч жедатӀа заз пара итижлу тир. Мешедиди вичин КРАЗ-ДИК худ кутуна, Мегьтиди вичин чка кьуна, зунни Жамал буругъдихъ акалнавай ракьун турбайрал алай яцӀу тахтайрикай авунвай «муькъвел» хкаж хьана. Гужлу машиндин моторди буругъдин ротор элкъуьриз башламишна. За яцӀу симиникай авунвай кӀиринихъ галкӀуриз турбаяр Саралидзедал агакьарзава, ада абур, са кьил хкажиз, ротордихъ галай менгенайра твазва, бурильщикди, бас гана, турба хкажиз, маса турбадал эцигзава ва, ротордин куьмекдалди звер гана, сад-садахъ гилигзава. И юкъуз гьакъикъатдани чна кӀвалахна. КӀвализ хтайла, завай кӀвачел акъвазиз жезмачир-гьакьван галатнавай. Ихьтин йикъар са вацран къене вини кьил са вад-ругуд тир хьайибур. Эхиримжи цӀуд-цӀикьвед йикъан къене за тамам хуьуьруьнбурун жибиндиз гъил авунвай, вучиз лагьайтӀа зав кепекни пул гумачир, абуруз мажибар ганвай. Гьикьван са таяр-туьшер чун тиртӀани, са гафни абуру лугьузвачиртӀани, Нежеванни Шихан чинрай чир жезвай: бес хьурай вун чи къаюмвилик жезвайди, бетонщиквилин четин, залан кӀвалахдикай катнавай
явакьан, «Багъдадда лам кьве шагьи я лагьайла, гьаниз лам маса къачуз фейиди. Ваз ана ламраз килигна кьве шагьи къачузвайди чир хьанач», баркаван, – фикирар физвайди хьиз авай заз абурун рикӀерай. Амма са гафни абуру заз лугьузвачир, я зани чуькьзавачир, вучиз лагьайтӀа заз утанмиш тир. Зун буругъдиз кӀвалахал фидайла, за жуван дустариз са хабарни ганачир. За авур кар абуруз еке бейхабарвал тир. Вучиз ятӀани, зун жуван ихтибардай акъатна, Гьалимаз муьтӀуьгъ хьанай. Гила за «тӀуб сара кьазвай». Кьачни мегер, вацра ругуд юкъуз кӀвалахайла, ваз вуч мажиб атурай?! И фикирри зи рикӀ тӀуьна куьтягьзавай. Чи кӀвалахдин вахт куьтягь жезвай. Мангышлакдин чуьлда авай, вич винелай килигайла акьван къати тушир гару, алмасди хьиз атӀузвай. Иллаки чинин ачух чкаяр. Гьавиляй Мегьтидини, Мешедидини Саралидзедиди чпин чинар, са вилер амаз, пекералди кӀевнавай. Заз и амал чир хьанвачир, я абуру заз лугьунни авуначир. Вахта хутахдай автобус атана. Чун адан къенез акьахайла, заз акуна хьи, Даир ана ацукьнава ва вичин патав заз чкани тунва. Зун анал ацукьна. Къе, вучиз ятӀани, фялейрик са гьихьтин ятӀани шадвилин гьерекатар ква-за а кар гьасятда кьатӀана. Садбур тӀуьн-хъунрикай, масабур вахгана кӀанзавай буржарикай, пуд лагьайбурни папарихъай чинеба хуьзвай пуларикай ва мадни… рахазва, амма зи кьил абурай акъатзавач.– Ина къе вуч хьанва, Даир? – жузуна за, адан чиниз дикъетдивди килигиз. – къе вуч сувар я ибуруз икьван шад жез?– Ваз хабар тушни, ватандаш? Къе чаз мажибар гудай югъ я.– ГьикӀ? – аламат хьана зун. – За тамам са вацран къене кӀвалахна, заз гьелелигда са кепекни ганвач. И арада зи рикӀяй хиялни фена: тапарар вучиз ийизва, кьей хва, вуна кӀвалах авурди вири санлай къачурла, ругуд югъ я. Ругуд юкъуз заз вуч мажиб атурай? – мад рикӀяй Гьалимаз себ гана за.– Бес на аванс къачуначни? – элкъвена ам захъ. Вирида къачуна кьван?– Зун гъавурда авачир, якъадаш, – жаваб гана за. Ругуд юкъуз кӀвалахна заз вуч аванс-получка атурай? Зун ягъалмиш хьана… Заз мадни жуван рикӀевай фикирар лугьуз кӀанзавай, амма Даира акъвазнавай автобусдин ракӀарай къецел хкадарна. Фялеяр вири къе контор галай патахъ еримиш жезва. Зун абурун арада авач. Зун, кьилди хкатна, общежитие галай патахъ хъфизва. Кьиле гьар жуьредин фикирар гьатзава ва мад сеферда зун «алдатмишай» Гьалимаз себ гузва.– ГьикӀ я, молодой? (и гаф ада заз гьамиша лугьудай, налугьуди зал тӀвар алач) – вун гьиниз физва? – алава хъувуна мад ада, зи къаншардиз къвезкъвез.– Зи кайи лекьерал кьел кӀвахмир, гьуьрметлу кас, – акъатна зи сивяй. – Бес я вуна закай ягьанатар авурди. Вуна зун къачузвай вижевай мажибдикай магьрумни авунава, гила закай ягьанатарни ийизвани? – зи вилера такӀанвилин цӀай куькӀвена. И арада заз са вижевай машах жез кӀанзавай ам пад-пад ийирвал. Мадни заз са вуч ятӀани «вижевайди» лугьуз кӀанзавай, амма туьтуьна са вуч ятӀани, кӀерецдиз ухшар затӀ акӀана, завай рахаз хъхьанач: кам кяна за кӀвалихъди.– Яда, акъваз кван, хала сагъ хьайи гьукумат, – ван хьана заз кьулухъай. Элкъвена зун кьулухъди. Чиник са гьихьтин ятӀани хъелни гьейранвал кваз Гьалим зи къаншардиз къвезвай.
– Ана гьикӀ хьанва, хала сагъ хьайи гьукумат, (ибур адан рикӀ алй гафар тир) вуна мажиб вучиз къачузвач? – Ваз вирида вуч ийизватӀа аквазвачни? – гила лап хъел кваз рахазвай ам. – Вири кассайрихъ гала, вун гьиниз катзава? – Я тахьайтӀа ваз пул герек тушни? (хала сагъ хьайи гьукумат)– Ругуд юкъуз кӀвалахна заз вуч пул атурай кьван? – жаваб гана за, туьтуьна акӀанвай «кӀерец» акъудиз-акъудиз.– Ам ваз герек туш, фена жуван мажиб къачу, хала сагъ хьайи гьукумат, – туьнт ванцелди эмирна Гьалима, – тахьайтӀа за вун къведай вацра премидикай магьрум ийида. Ада кам кяна. Са кьве декьикьада чашвиш хьайидалай гуьгъуьниз зани контора галай патахъ еримишна. Ина са шумуд касса ава. Гьар кассадин кьилел алфавитдин къайдада фялейрин фамилрин сифте гьарфар кхьенва. Яни гьар сад вичин фамилдин гьарф алай кассадихъ акъвазун лазим я. И карни заз сифте яз аквазвайди тир. Зунни фена жуван кассадихъ акъвазна. Эхирни зал нубат атана. За жуван фамил лагьана, кассадин дакӀарда кьил туна хьиз.– Паспорт, – хабар кьуна кассирди, юкьван яшарин, чӀарар хнада туна хъипи авунвай, пӀузарриз лап къати рангар янавай ва вич лап милайим аквазвай дишегьлиди. Чидач, жував жегьилвилин ашкъи гвайвиляй тиртӀани, заз ам лап женнетдин пери хьиз аквазвай. Зав паспорт гвачир. Са тӀимил ял акъадарна, паспорт хкун патал за общежитидихъ чукурна. Элкъвена контордиз хтайла, кассайрихъ артух кас галамачир. За, кассадин «дакӀарда» кьил туна, дишегьлиди гьисабзавай манатриз фикир гузвай. Ахпа, мажиб къачурла, зун жуван вилерихъ агъан тийиз хьана: кьуд вишни къанни цӀуд манат! Бетонщиквиле кӀвалахна къвезвайдалай саки кьве сеферда артух! – Белки ягъалмиш яз ганвайди ятӀа? – фикирар физва зи рикӀяй? Ругуд юкъуз кӀвалахна икьван пул гуч эхир?! КӀвализ хквезвай рекье зи кӀвачерик лувар акатнавай, налугьуди, за са гьина ятӀани, заз таниш тушир суьгьуьрдин вилаятда сирнавзава, зун са ни ятӀани, малум тушир касди, вичин гъилераллаз аламатдин алемдиз тухузва. Ихьтин пулар заз абур гьисабдай чкаярни акунвайди тушир кьван? РакӀар ахъайна кӀвализ гьахьайла, Нежевни Ших чай хъваз столдихъ ацукьнавай.– Ма, кьей «хъиткьитӀар», – гьисаба, чир хьухь гила гьикӀ кӀвалахзаватӀа нефтяникри, – фурс гваз рахана зун, гъиле авай пулдин къундах столдал эцигна. Абуру кьведани лекьери хьиз пулдал хкадарна ва гьар сада вичин гъиле гьатай пул гьисабиз башламишна. Абурун вилера пехилвални гьейранвал авайди за кьатӀанвай. Амма…8…
И сефердани, адет хьанвайвал, сменадай хкведайла, зунни Даир санал ацукьнавай. Гьамиша шад тир ада вичин «хъархъун балабан» худдик кутунвай. Адаз итижлу тушир са месэлани авачир жеди-гьакьван ам савадлу тир. Белки заз гьакӀ аквазвай. Зани адаз дикъетдивди яб гузвай ва ара-бир лап хъсан зарафатар авуналди жуван гуьгьуьл хкажзавай. Машиндай эвичӀай чун кӀвалихъди рекье гьатнай.– Яда, – садлагьана элкъвена Даир захъ, – белки чун санал яшамиш жен? – На вуч лугьуда? – Зи кӀвал ваз бегенмиш хьанач? Тушни? САД-САДАН гуьгъуьналлаз са шумуд суал гузва ада.
– Зун, авайвал лагьайтӀа, са тӀимил чашвиш хьанай, вучиз лагьайтӀа ихьтин суалар адавай за гуьзлемишнавачир. Кьвед лагьайди, жувахъ галаз санал иниз атанвай гадайри вуч лугьурай? – фикир фена зи рикӀяй. Им са тӀимил кьван дуьз кар жезвачир.– Даир, – элкъвена зун адахъ, – жув авай чкадай экъечӀна, вахъ галаз санал яшамиш хьун заз са тӀимил абурлу яз аквазвач эхир, абур зи дустар, хуьруьнбур я кьван?! Абуру вуч лугьуда?– Ана, заз чиз, ахьтин са кар авач, втанэгьли, – квез пуд касдиз са кӀвал тӀимилни я кьван? – вилера суал аваз тамашзава ам заз. – Генани жуван дустарал алукь. Ихтилатрик кваз, чун бщежитийрив агакьна ва, гъилер яна, чара хьана. Са шумуд югъ алатна. Заз Даиран теклиф дуьз аквазвай, вучиз лагьайтӀа ам авай чка чун авай чкадилай са шумуд сеферда къулай тир ва ана яшайишдин артухан шартӀар авай. Чазни, пуд касдиз, и са гъвечӀи кӀвале дарни тир. Гьавиляй за гадайрихъ галаз меслят авуна-зун Даиран кӀвализ экъечӀна.– ЦӀИЙИ ЙИС! – гьикьван екевал ва мана ава и гафуна? Вирида и цӀийи йисак умуд кутазва, са вуч ятӀани гуьзлемишзава, са вуч ятӀани жуван багърийриз, мукьва-кьилийриз багъишиз алахъзава, гьарда вичин рикӀе авай мурадар кьилиз акъатуникай фикирзава. ЦӀийи йис чна «НЕФТЯНИК» дворецдин гегьенш залда къаршиламишна. Ина гуьрчегдаказ безетмишнавай зурба ёлка эцигнава. Кьуд пата гьар жуьредин няметар алай столар ава. Са пипӀе музыкантри чка кьунва. Столрихъ тӀарам парталар алукӀнавай жегьил рушар-офицанткаяр гелкъвезва. Атанвай инсанарни суварин къайдада алукӀнавайбур я. Виридак са гьихьтин ятӀани шадвилин гьиссер ква, сада-садаз салам гузва, гъилер кьазва, жузун-качузун ийизва. Са гафуналди, вирида алукьзавай сувар лап рикӀивай гьисс ийизва, гьа жигьетдай зани. Ихьтин мярекат заз сад лагьай сефер тир аквазвайди. Ингье, залдиз са шумууд «хахадин» юкьва аваз Кондратовни гьахьна, ам вирида кӀвачел къарагъуналди ва капар ягъуналди къаршиламишзава. Вири чпин чкайрал ацукьайдалай гуьгъуьниз профкомдин председатель Турсунбаева гаф седридиз гузва. Ада залдихъ элкъвена тебрикдин гафар лугьузва ва алукьзавай ЦӀИЙИ ЙИС мубаракзава. Кьавалчийри гила чпин алатар кардик кутунва, гьар патахъ гуьзел гьавайри лепе гузва, вири тӀуьн-хъунрик экечӀнава. Шадвилин тостар нубатдалди са-сада лугьузва. Межлисдин тамада тир Турсунбаева вичин мажбурнамаяр зурба устадвилелди кьиле тухузва.– Нубатдин тост, юлдашар, гила чна комсомол комитетдин член тир вилик жергедин фяле, хъсан пешекар, хъсан спортсмен ва общественник Севзиханов Даираз гузва, – малумарзава тамадади. – Буюр, экъечӀ микрофондихъ. Даир зиреквилелди столдихъай къарагъна ва микрофон галай патахъ фена. Ада, гьич са кӀусни чашвишвал квачиз, микрофон кьуна, залдихъ элкъвена, вичин куьруь, амма маналу гафар лагьана. Гила заз гьакъикъатдани чир хьана: Даир вири патарихъай гьунарлу я. Халкьди лугьурвал, бажарагълу кас вири патарихъай бажарагълу я. КӀвализ хтайла, йиф пакамахъ элкъвенвай. Хъванвай ичкиди вичин кар ийизвай. Рахунрик зарбвал акатзава, тӀимил пелтеквал акатнавай мецерал кӀвенкӀвер жезва, гьич фикирдани авачир крар рикӀел къвезва. Гьиссер генани назик ва гьаруслу жезва.– Заз вучиз ятӀани зегьем хьанва, ватанэгьли, – вун гьикӀ я? – хабар кьуна
ада, винел алай парталар хутӀуниз-хутӀуниз. – Чидач хъвайи коньякдивай ятӀани? – суалдин тегьерда килигна заз ам.– Чидач, валлагь, – заз ам кӀан хьайи затӀ туш, – рахазва зун. – Пиво тир хъвайиди. – Ахьтин «емишар» зи кӀуфанбур туш, – галачир хъвер ийиз алахъна зун. – Ваз хъсан я, вахъ вирибурун арада силливал ава, гьатта тостарни кваз гузва ваз.– На тади къачумир, вазни вири жеда, анжах кӀвалахда жуван гьунарар къалура. ГЬУНАРАР-ГАФ ада хкисна хьиз лагьанай ва вилера гьарамзадавилин хъвер аваз килигнай заз Даир. За жув акӀ гьисс авунай хьи, налугьуда ада зун ахтармишзава, зак пехилвал кватӀа лугьуз. И арада зи къуншиди винел алай парталар вири бедендилай алудна, вичиз хас тир тегьерда мукъаятвилелди стулдихъай куьрсарна, гъилер чуьхуьнин фикир аваз, цин крандиз мукьва хьана. Гила заз акуна хьи адан гарданда занжурдихъ галаз са гъвечӀи куьлегдин тӀуб ава. Вучиз ятӀани икьван гагьда за адаз фикир ганвачир. КьатӀаначир жеди за, амма гила зи итижлувал, жувазни хабар авачиз, хкаж хьана.– Багъишламиша, адет яз гарданда гьейкал ва я тахьайтӀа са медальон жеда, а ви гарданда авай куьлегдин тӀуб вучтинди я? – ягьанатвилинни гьейранвилин сесиналди жузуна за. – Ам ви хазинадин куьлегдин тӀуб туштӀа гьа? – хъуьрена зун. Даир са легьзеда чашвиш хьана, ам хиялрик акатнавай саягъда заз килигиз акъвазна ва ахпа ацукьна, дикъетдивди зи чиниз килигиз акъвазна. Са кьадар вахтунда кисайдалай гуьгъуьниз дериндай «ухьт» алахьна адалай.– За ваз вуч лугьун, ватанэгьли, (захъ галаз рахадайла, ада гьамиша и гаф ишлемишдай) – ибур са шумуд йисар идалай вилик хьайи крар я, – башламишна вичин суьгьбет ада. Зи дах Севзихан колхоздин шофёр тир. Гзаф рикӀ алай адан вичин пешедал, пакамалай няналди, гьатта йифизни кӀвалах авуртӀани, ам галатдачир. Аллагьди зи бубудизни дидедиз гайиди са велед хьана-гьамни зун. Зун патал абуруз са затӀни гьайиф къведачир, са куьникайни магьрум яз тадачир, анжах завай ийидай тӀалабун мектебда хъсандиз кӀелун тир. И кӀвалахни за хъсандиз ийизвай. Спортдални машгъул тир, метебдин уьмуьрдани ашкъидивди иштиракзавай. Са гафуналди, виридан гъилерал алай зун. Залай са классдин агъада авай гуьзел руш Зуьгьредал ашукь тир зун, гьам-зални. Са легьзеда суьгьбетчи кис хьана, ам са чкадиз килигиз акъвазна, адан вилериз накъвар атана ва, вилер мичӀна, накъвар михьайдалай кьулухъ давамарна Даира вичин ихтилат.– Чи кӀвализ еке бедбахтвал атана: дах, аваридик акатна, кечмиш хьана. А вахтунда зи цӀуругуд йис тир. Гила дахдин буржийрин са пай зи хивез аватна-диде вири крарихъ акакьзавачир: авай са тӀимил лапагрихъ, калихъ гелкъуьн, абуруз ем гьазурун, кудай цӀам-кӀарас дашмишун-ибур вири зи хивез аватнавай. Мектебда кӀелунни зи пис тушир. Зинни Зуьгьредин алакъаяр къвердавай артух жезвай. Адан тӀарам буй-бухахди, гуьрчегвили, яргъи, чӀулав ва яцӀу кифери, милайим рахунри ва дамах гваз къекъуьнри зи бейни михьиз элкъуьрзавай. Ам гьакӀан дамах тушир. Адан дамахда гьич садазни, са залай гъейри, вилерин ишигъ твадай ихтияр авач, – фикирзавай за. Кино атайла, (имни, ваз чизвайвал, вацра сад-кьведра жезвай кар тир) зазни Зуьгьредиз
рехъ ахъа жедай: чаз, кино багьна яз, гуьруьшмиш жедай мумкинвал жезвай. Гьар гуьруьш хайила, Зуьгьредин ихтилат сад тир: «Зи азизди, зи масанди, валай играми кас захъ авач, вун зи вилерин ишигъ, рикӀин мурад я, заз Аллагьди ганвай са пай я, уьмуьрдин вири я. ЧӀалахъ агъугъ вун, зи играмиди, вун патал зи ширин чанни гуда. Зазни адан вилерай вири дуьнья аквазай: ихьтин гуьзел рушал зун ашукь хьун, ам вични-зал. За жув бушлухра лув гузвай лекьре хьиз гьиссзавай. Белки, зун лекьни тир жеди, амма….. Хуьруьвай са акьван яргъал тушир мензилда, тамун уьруьшда, чун мукьвал-мукьвал туьш жедай. Абур къени зи рикӀяй акъатзавач. Иллаки гатфарин гуьзел йифериз. АцӀай вацра вичин зериф нурар чилерал къурзавай вахтара чун кьведни гьа нурарин къужахда гьатзавай, амма за гьисс ийизвайди Зуьгьредин къужах тир. Ада зи пӀузарар ялавлу теменралди ифирзавай, за, лагьайтӀа, адан хъуьтуьл беден жував игисна, лезет хкудзавай. Ихьтин легьзейрихъ, белки, за жуван вири уьмуьр гудай жеди. Ибур зи вири уьмуьрда рикӀелай алат тийидай легьзеяр хьана.– Эхь, дуст кас, ватанегьли, чна кьведани чи кьилер элкъуьрна. Чун сад-садал ашукь хьана. Заз акӀ тир хьи, дуьньядал мад чалай гъейри ашукь хьайибур са касни авач. Бязи вахтара, чун гуьруьш хьайила, за фикирдай: залай бахтлу кас дуьньядал жеч. Гьатта йифиз ксайлани, ам зи вилерикай карагдай. Гьадани вичин рикӀин гьиссер захъай чуьнуьхдачир. Чун туьш хьайи гьар сеферда ам вилерин кӀаникай килигиз акъваздай ва пӀузаррилай назик, милайим хъвер вегьедай. Куьрелди лугьун, чун бахтлу тир: сад-садан гъавурда дуьз акьазвай. Зи руьгьдик лувар акатнавай. Дах рагьметдиз фена са шумуд йис алатна. Зин, дидедин ва мукьвакьлийрин рикӀера авай хажалатдин гьиссер яваш хьана. КӀвале кӀвалахдай кас тахьуниз килигна зун Армиядин жергейриз тухузвачир, вучиз лагьайтӀа диде текдаказ амукьзавай. Чна лугьурвал, хуьр капал алай майдан хьиз аквада. Жечни бес-хуьре чакай, закайни Зуьгьредикай, халис Лейлини Межлум авунвай. Мектеб куьтягьна са шумуд йис алатнавайтӀани, гьикьван диде зал гьавалат хьанвайтӀани, (ам гьар юкъуз жезвай кӀвалах тир) мехъерар авуник зи хев квачир. Эхирки дидени миресар гъалиб хьана-мехъерар авуна чна. Чун бахтлу тир. Гьардан къене вичин рикӀ авайтӀани, чун са беден, са рикӀ хьанвай. Акьван гуьзел тир хьи чи уьмуьр, чаз дуьнья гьинихъай ятӀани чизвачир. Икьван гагьда закай гьични хабарни авачир гьукуматди гила заз Армидин жергейриз эвердай повестка ракъурнай. Чара авачир: фена кӀанзавай. – Ваз чизва хьи, ватанегьли, ам гьихьтин кӀвалах ятӀа? Мад Даиран вилериз накъвар акъатна. Белки заз такун патал тиртӀа, ада холодильникдин ракӀар ахъайна, анай са кьатӀ хъванвай коньякдин шуьше акъудна, захъ элкъвена: «На хъвадани, ватанегьли?» – жузуна завай. Адан ихтилатри желб авунвай завай неинки ички хъун, ам хъун гьич фикирдизни гъун кьатӀуз жезвачир.– Ваъ, Даир, – за пиво хъвада, жуван ихтилат давамар хъия, заз гзаф итижлу я, – лагьана за, адан кефи хаз кичӀела. Ада вичин гъиле авай румка столдал эхцигна, за граммни хъванач, мад сеферда ам чилиз, са чкадиз килигиз акъвазна ва ахпа давамар хъувуна.
– За гьикӀ лугьун, чи шадвилин йикъар акьван яргъал фенвачир: за жуван буржи кьилиз акъудна кӀанзавай. Икьван гагьда яшлу диде кӀвале ава лугьуз, зун Армиядин жергейриз тухузвачиртӀа, гила адахъ гелкъведай кас, Зуьгьре, хьайила, заз чара амачир. Эхь, ватанегьли, зун гьукуматдиз къуллугъ ийиз фенай. Миресрини мукьва-кьилийрини, хуьруьнбуру зун рекьени тунай… Зуьгьреди заз лагьанай: «Килиг, Даир, вуна къуллугъ ая Ватандиз, за вун гьамишанда гуьзлемишда! Зун ваз вафалу яз амукьда. Ам зи гарданда гьатнай. Зуьгьредин вилерилай тӀуб-тӀуб накъвар зи хурудал авахьзавай. Вичик адак зурзун квай, налугьуди ам гъуьрчехъандин гъиле гьатнавай туртур я. Адан ялавлу пӀузарар зурзун квай зи пӀузаррал алкӀанвай. И арадани Даир са тӀимил кьван теспача хьана. Адаз ацукьай чкадал кьарай къвезвачир. Адан гарданда авай зунжурдихъ галай куьлегдин тӀуб и патахъ, а патахъ галтад жезвай. Вичи ада и кардиз гьич са фикирни гузвачир. Белки адан фикирар гьа виликан месэлэйрихъ элкъвезвай жеди?! Амма за гьиссзавай: Даир вичин хиялрик квай. Гьавиляй зани адан кефиник хуькуьрзавачир. Зун рекье тваз мукьвабур, хуьруьнвияр атанвай. Вирида ийизвайбур алхишдин гафар тир. Гьикьван дах амачиртӀани, дидедизни заз вирида са тӀимил кьван хъсан патахъ майилвал ийизвай, зак руьгь кутазвай ва Зуьгьредизни чпивай жедай хьтин акьулар гузвай.– На багъишламиша, ватанэгьли, (им адан «земляк» гафунин эвез тир кьван) – рахазва Даир, – зинни Зуьгьредин санал хьайи эхиримжи йиф хьана.– Яда, – явашдиз эверна заз Зуьгьреди йиф экуьнахъ элкъвезвай чӀавуз. Къарагъ, чун кьвед фидай са чка ава.– Гьиниз? – Гьеле бегьем ахваризни тефенвай за суал гана – Вахъ вуч хьанва? Им гьи вахт я?– Вун къарагъ, ваз ахпа чир жеда, – сивикни са аламат жедай хьтин хъуьруьн кваз лацу сарар къалурна ада. – Ша, чун кьвед фидай са чка ава. Зун сифтедай са тӀимил кьван фикиррикни акатнай, ахпа, ада зи гъил кьуна вичелди чӀугурла, зи итижлувал артух хьанай. Йиф экуьниз элкъвезвай вахт тир. Адет тирвал, чун виликрай гуьруьш жезвай чкадихъ тухузвай ада гъил кьуна, налугьуди зун са гъвечӀи аял я. За са чуькьни ийизвачир, вучиз лагьайтӀа адан фигъилдай зи кьил акъатзавачир. Вучиз Зуьгьреди и кар ийизва? – бейнида суал къекъвена зин. – Аквар гьаларай, адаз зун патал са аманат ийиз кӀанзава, – фикир фена зи рикӀяй. Хьаначир са аламатни, хьаначир са кераматни – анжах са кар тир чи арада хьайиди – чи ашкъибазвилин гьунарар.– За ваз вуч лугьун, ватанегьли, чи ашкъидин ва гьуьрметлувилин кьадар яргъалди фенач: зун Ватандиз къуллугъ ийиз фена. Гьикьван жегьил свасни диде кӀвале тун заз залан тиртӀани, чара авачир – закондин тӀалабун тир. Армиядин жергейра зи къуллугъни пис тушир-зур йисалай за спортдин мастервилиз кандидатдин тӀварни къачунай. Амма зи кьисметдин чарх маса патахъ элкъвена. Къачур телеграммада диде рагьметдиз фенвайдакай хабар ганвай. Заз экуь югъ мичӀи хьана, дуьнья чӀулав хьана, зи кӀвачерик квай чил хкатзавай, рикӀ кьве пад жезвай. экуь дуьнья михьиз чӀулав хьана. Зун хтайла, заз акурди мусибат тир: ракӀарал дапӀар алай, кӀвалин дарамат маркъула янавай; ина цӀив ийидай са затӀни, са касни амачир. Гьеле рекье амаз за диде сурун-кьулун авуникай, Зуьгьреди зун къаршиламишуникай фикирзавай.
Амма… КӀвале я диде, я Зуьгьре амачир. Мукьвабуру зун гъавурда турвал, чна лугьурвал, дидедин «рикӀ хъиткьиннай», вучиз лагьайтӀа Зуьгьреди алчахвал авунвай: ада вичин намус маса ганай. Ам са нихъ галаз ятӀани хуьряй фенай. И дерт дидедивай эхиз хьаначир. Ам вахтсуз агъа дуьньядиз фенай… И арада Даиран вилерал мад сеферда накъвар акьалтна. Завай ихьтин суьгьбет, жуван рикӀиз гуж тагана, эхиз хьаначир. Алай чкадилай къудгъун хьайи зун, пӀапӀрусдиз цӀай яна, (чи кӀвале чӀугун адет тушир) къецихъ экъечӀна. Са шумуд декьикьада Даиран суьгьбетдин таъсирдик акатнавай за галаз-галаз кьве пӀапӀрус чӀугуна. Зун кӀвализ хтайла, ам кравутдал чин цавална къатканвай ва хурал занжурдихъ галаз куьрс хьанвай куьлегдиз теменар гузвай. Адан вилерилай авахьзавай накъвар хъуькъверилай атана гардандилай агъуз физвай. Адан вилера са гьихьтин ятӀани четинвални заланвал, эхиз тежер гьиссер авайди ашкара тир. Зун хтуникди ам са жизви юзана ва вичин хурудал алай куьлегдин тӀуб гъиляй ахъайна, ахпа захъ элкъвена, кьеженвай вилер са бубат авуна, лагьана: – «Ваз итижлу яни, ватанегьли?» Завай адаз сесиналди жаваб гуз хьаначир, вучиз лагьайтӀа зун ихтилатдин таъсирдик кумай. Эхь лугьунин ишарадалди за кьил юзурна, амма са тӀимил кьван ичкиди юзурнавай Даиран вилерилай накъвар гьеле къвезмай. Ада куьлегдин тӀуб тупӀалай ийизмай, ченедик зурзун кумай, туьтуьна ишел акӀанвайди чир жезвай.– Эхь, – лагьана за, – лап итижлу я, – валлагь, завай эхиз тахьана, за пӀапӀрус чӀугуна, – давамар хъия ман, чан Даир. Гила ам алай чкадилай къарагъна, стул къачуна, зун ацукьнавай чкадив агатна. Зуьгьреди авунвай и хаинвал завай эхиз жезвачир, вучиз лагьайтӀа чун эвленмиш жедалди пуд югъ амаз, хуьруьн патав гвай «Лацу пӀирен» патав фенай ва ам элкъуьрна кьунвай ракьун тӀваларикай авунвай жугъундал (гьамни зи дахди авурди тир) чун сад-садаз вафалу хьунин кьин кьунай. Чна гьа жугъундин тӀвалунихъ ада вахт вилик кумаз къачунвай куьлег куьрсарнай. А куьлегдихъ галай тупӀар сад заз, сад Зуьгьредиз хьанай ва муькуьд чна пӀирел кьин кьуналди, адан къеняй экъечӀнавай таран хилехъ акалнай. И арада Даиран вилериз мад кьеж акъатна, ченедик зурзун акатна… Гила завай адан рикӀяй къвезвай назик гьиссер регьятдаказ эхиз жезмачир. Зи рикӀикни са жизви, ам язух къведай хьтин, къалабулух акатна. ЯтӀани за жуван и гьал винел акъудначир, куьз лагьайтӀа, заз ада вичин суьгьбет акъвариз кичӀезвай, гьавиляй зун Даиран чиниз суал гудай къайдада килигиз акъвазнай. Даира жибиндай яйлух акъудна, вилеривай гуьцӀна. Са кьадар вахт кис хьайидалай гуьгъуьниз, адалай ухьт алахьна ва хиялрик акатай ам са чкадиз килигиз акъвазна. Адан и хесет заз хъсандиз чир хьанвай. Им ада дериндай фикирзава лагьай чӀал тир. Даиран вили вилера зурба перишанвилин лишанар гьатнавай. За и арада адан язухни чӀугвазвай, жуван фикиррай зун адан чкадал эцигзавай. Ам вич-вичел хкун патал за галачир уьгьуь яна. Идакди ам хиялрикай хкатна.– Ахпа, дуст, (им сад лагьай сефер тир Даира «ватанегьли» гаф «дуст» гафуналди эвезайди) – килигна зи чиниз ам, – зи вилериз акурди ва япариз
ван хьайиди мусибат тир. Миресдин паб Айнади заз хьайивал вири ахъайна. Сифтедай зун Армиядиз фидалди дидени Зуьгьре акьван хъсан чеб-чпихъ галаз кьунвай хьи, хуьруьнбур вири чӀалал атанвай. Абур дидени руш яни, халани хтул яни садазни чир хьаначир. Гьавиляй тир заз чарар галаз-галаз текъвезвайди. Зун, гьар сеферда кьериз атай чар атайла, цаварик хкӀадай, за адаз кхьенвай чарариз теменар гудай, абур лап жуван рикӀив гвай хъултухда хуьзвай. Амма гила, Айнади авур суьгьбетриз яб гайила, зун пагь атӀана амукьна. Лугьумир кьван, зун авачирла, Зуьгьре чи классда захъ галаз кӀелай Селимахъ галаз алакъалу хьана. Заз чидачир Зуьгьредихъ кьве фикир авайди, адан гафарихъ зун дериндай агъунвай. Даир мад хиялриз фена. Адан вилерай зурни гьайбат аквазвай: вичин кӀашар хьтин гъутар столдал гьалчиз-вахчузвай, амма абур хъилен гьунарар тушир-хажалатдин ва я дериндай дерт чӀугунин гьунарар тир.– За, дуст, вири кӀвалахар эхна. Са шумуд юкъуз хуьруьнбур, мукьвакьилияр, дахдин чир-хчирар патав атайла, заз утанмиш жезвай. За фикирзавачир Зуьгьреди зун икӀ уьзуькъара ийидайди. Са шумуд югъ алатна. Заз я йифен ахвар, я йикъан кьарай амачир: кенеф михьиз квахьнавай. Гатфарин эхирар хьанвай. Вацран йиф юкьварихъ агакьнавай. Бубадин ва дидедин ни галай кӀвале заз са куьнини дад гузвачир: гена хъсан хьана, Айна бахди са тӀимил кьван зи гуьгьуьлар хкажиз алахънавай. Амай мукьва-кьилиярни зи патавай яргъаз жезвачир, гьабуру зи рикӀик са тӀимил кьван цицӀивал кутазвай. И йиф за са уьтери акъуднай. Экуьнахъ, халкьди лугьурвал, агъадихъай «шайтӀандин экв малум жедайла», зун «Лацу пӀир» галай патахъ рекье гьатнай. Бес зани Зуьгьреди гьанал сифте кьин кьур тир кьван?! Гьанал чна дапӀаррин тупӀарни садасадаз ихтибарнай ва вафалувилин кьинерни кьунай. Чна гилигай чкадал я дапӀарарни, я куьлегни аламачир, амма зи куьлег зав гумай-къени зи гарданда къизилдин зунжур галаз, за ам хуьзва. – Аквазвани, дуст, ам гилани зи гарданда авазва. Идалай зурба я бахт, я бахтсузвал жеч?! Даира, вичи, къарагъна кӀвале къекъвез-къекъвез ихтилат давамарзава. Зани адаз, гьадан гьар са къекъуьниз фикир гузва, гьар кӀвач эцигай чкадал адан ихтилатдин, фикиррин шагьидвал ийиз алахънава. Ам ахьтин гада яз заз аквазвай хьи, къуват адан, фикирар вири за санал кӀватӀайла, зи вилерай ам еке къагьриман тир. Амма и сеферда адан рикӀин, гьиссерин назиквал за кьатӀизвай, гьавиляй ара-бир зи вилеризни нагъв акъатзавай. ЯтӀани за жуван гьиссер винелди акъудзавачир: декъетдивди яб гузвай. Зуьгьреди зурба хаинвал авунвайтӀани, Даиран рикӀяй ам акъатзавачир, ада вафалувал хуьзвай. Эхь, гьахьтин михьи муьгьуьббатдин сагьиб тир ам. Ихтилат яргъалди фенач. Экуьнин ярари вичин малуматар ракъурзавай. Мангышлакда экв хьунин ва тахьунин къайдайрин гъавурда акьунин месэлаяр четин тир, амма Даира вичин чин чуьхуьдайла гарданда авай къизилдин занжурдихъ галай куьлегдин тупӀуниз темен гудай. Гила зун гъавурда акьунвай: ам вуч куьлег ятӀа… Куьчедал экъечӀай чаз, Шихазни, Нежевазни, Даираз чи къаншардиз къвезвай Гьалим акуна.– Хала сагъ хьайи гьукумат, куьн хьтинбур, белки, заз мад акван хъийич, зи хайи халкьдин векилар. Къе за куьн илифарзава, – ГЬА-ГЬ-ГЬА-ГЬА-ХЪУЬРЕНА
ам. – Хала сагъ хьайи гьукумат, къе куьн вири зи мугьманар я. ТатайтӀа, хала сагъ хьайи гьукумат, за куьн вири штраф ийида. Амайбур заз чидачир, заз чара хьанач, вучиз лагьайтӀа закай Гьалима са бубат «итим» авунвай: за Нежевалайни Шихалай еке мажиб къачузвай. Зун Даиран дуст хьуниз килигна ва спортзалдиз санал физ акуна, чи тӀвар-ван посёлокда михьиз акъатнавай. Гьалиман кӀвале заз сифте яз кьеб акунай. – Ихьтин юкьван яшарин итимдихъ таза аял хьун-тажуб хьанай зун, амма им гьакъикъат тир. АРА-БИР шехьзавай аял секинарунин шартӀ яз, Гьалим вич кӀвачел къарагъдай: ва: – Гьей, ана вуч хьанва? Фад гъваш тӀун, чи чан акъудмир, залумдин руш! – Хала сагъ хьайи гьукумат, – герен-герен текрарзавай ада. Суфра ачухна. Анал, чна лугьурвал, алачир са затӀни авачир, амма якӀун хинкӀарри виридалайни гзаф иштагь ачухарзавай. Чун, столдихъ ацукьнавайбур, нагьардив эгечӀна. Анжах гила, тамадади межлис ачухунин гафар лагьайла, зун гъаавурда акьуна хьи, къе Гьалим хайи югъ я. Мугьманриз тамадади нубатдалди тостар гузва, абуруни лап гуьрчег ва манлу гафар хкягъиз, межлисдин «тахсиркардин» тарифарзава, ара-ара атӀуз, спелчи Сефера тар худда твазва ва тӀарам сесиналди мани лугьузва. Ичкиди гацумарнавай ругулар ихтилатрин шавкьуна гьатнава, кьве-кьвед хьана, сада-садалай сес артух хкажиз, рахунарзава.– И жегьил ваз гьикӀ жагъана, Гьалим? – садлагьана жузуна Мегьтиди вилералди зун къалуриз. – Тамам кьве вацра чна помбур авачиз кӀвалахна. – Кесиб Жамалан чан акъатнай эхир кьведан чкадал сада кӀвалахиз. – Ам лутувилелди Жамалан чиниз килигна.– Вуч ятӀани зи кӀвалахунал бурильщик рази туш, – хиял фена зи рикӀяй ва са гъвечӀи чашвиш хьайидалай кьулухъ зун Мегьтидин чиниз муьгьтелвал квай вилералди килигиз акъвазна. Аквар гьаларай, ам зи гъавурда акьунвай. – Вун бейкеф жемир, жегьил, алава хъувуна Мегьтиди, – зун ви кӀвалахдилай пара рази я, амма гьакъикъат гьахьтинди я эхир.– Адахъ галаз таниш хьайи сифте юкъуз заз са итимвал акуна, – рахазва Гьалим. Гила ада зи тарифар ийиз башламишна. Адан рикӀелай чи общежитида хьайи межлисдал за гъайи пуд птулка эрекь алатзавачир. Мангышлакдикай, ана акур крарикай, ксарикай, иллаки Даиракай йифди авур рикӀе аваз зун ахвариз фена…… Ахварай аватай зун гьаятдиз эвичӀна. Къецел кьейидал чан хкидай хьтин тӀебиат алай: са артух гзаф цавуз хкаж тахьанвай рагъ бегьем чимивал гуз агакьнавачир. Гьуьлелай къарагъзавай кьезил шагьварди уьцӀуьвал квай тӀимил ламу гьава шегьердиз ракъурзавай. Гьаятда цанвай гьар жуьредин цуьквери чпин атирар жумартдаказ вири патариз чукӀурзавай. Тарарай жуьреба-жууьре къушарин ванер къвезвай, абур, сада муькуьдалай алудиз кӀанзавай хьиз, бягьсина гьатнавай. Ихьтин тӀебиатди, са шакни алачиз, инсандик цицӀивал кутада, ам гьевеслу ийида, гуьгьуьлар ачухарда.– Дайка зовёт Вас к столу на чай с последствиями, (с «последствиями» – гаф Светади кьетӀендаказ, хкисна акъудна) – вичин назик сесиналди лугьузва ва хъуьрезва ам. Са тимил кван ам нак пиян тир, ке кванни адав гзаф кваз тамир ман, вичин лечек пелез чӀугвазва ада. Гила зун гъавурда акьуна: Даира ички хъуник кьил кутунва ва Светадивай и кардин вилик пад кьаз
жезвач. Гьихьтин ихтилат кватайтӀани, гъуьлуь ам са куьруь зарафатдалди ва мили хъуьруьналди алудзавай. ЯтӀани паб секин тир. Ада, гьич тахьайтӀа, винелай вичин къене патан гьиссер къалурзавачир.9
Гатфарин чалагъандин лувар хьиз ачухнавай гъилер гваз атай Даира зун къаршиламишна. Аламатдин кар я: вучиз ятӀани са бязи инсанар, чи халкьди лугьурвал, рикӀиз чими жеда. Белки, гьабур чимибур я жеди, амма инсанрин беденрин чимивал сад я кьван! Амма рикӀиз чимивал масад я. Сифте а кас чал Магышлакда гьалтайла, ам заз хуш хьанай. Чун ацукьнавай столдихъ атун ва милайимдаказ ихтияр тӀалабун, ахпа чун гьинай ятӀа ва атунин себебар вуч ятӀа хабар кьун-ибур вири ада гьич са кӀусни ялтахвилин лишан квачиз, халис инсанди хьиз, авунай. Гила, зун гьаятдиз эвичӀайла, заз акуна хьи, Даиран гарданда гьа виликан къизилдин занжурдихъ галай куьлегдин тӀуб ама.– Ассалам алейкум, жанабияр, – хъуьрез-хъуьрез гьахьзава Мага гьаятдиз. – Зун гьазур я, буюр, ацукь машинда.– Мага, чун исятда рекье гьатда, жув ацукь, са чашка кофе хъухъ жуваз, – мад сеферда хъуьрезва Даир. Акур касди фикирдай жеди, и касдиз са дертгъам авач, ам гзаф бахтлу я. Зи рикӀяйни гьа хиял фена, амма ам зи кьиле гьасятда дегишни хьана.– Ваъ, ЧӀехиди, за кофени хъвана. Гьинай атай кар ятӀани чидач, къе Патяди экуьн кьиляй къайи давугъани гана заз, – мад сеферда хъипи сас къалурна Магади. Са акьван вахт алатнач: Светани, Даирни, зунни гьазур хьана. За гьеле икьван фад жеда лагьана фикирни авунвачир. КӀвалер шегьердин къерехда авайтӀани, Даиран дача, акси яз, муькуь пата авай, гьавиляй чун шегьердин юкь атӀана финиз мажбур тир. Гила за, са шумуд йисарин вилик жува кӀелдайла, инагар гьихьтинбур тиртӀа ва гила гьихьтинбур хьанватӀа, гекъигзава. Ингье, чун Республикдин меркездин кьилин майдандилай физва. Садлагьана зак хъуьруьн акатна.– ГьикӀ хьана, дуст? – чӀагай хъвер къвезва хьи ваз? – захъ элкъвена Даир – Ленинан зурба къаматдал хъуьрезвани? – Вичин кьил гьакъикъатдани и касдин еке памятник галай патахъ элкъуьрна ада. – Зурба кас тир ам. И эхиримжи гафар ада са тӀимил кьван гьяз квачир тегьерда лагьанай. Авайвал лагьайтӀа, зазни са тӀимил кьван кӀамаз хьанвай, вучиз лагьайтӀа чаз, са кьадар инсанриз, фу недай рекьер, кӀел-кхьин, пешекарвал къачудай мумкинвал гьа кас кьиле аваз хьайи инкъилабдин нетижа тирди заз хъсан чизвай. За Даираз, Светадизни ван къведайвал, лагьана:– Ленина гьи гъил виликди хкажнава? Им за гьеле чун студентар тир вахтунда гзафбуруз гайи суал тир. Адет яз, абуру: ЭрчӀи гъил, – лугьудай. Даирани гьакӀ лагьана. Зак лап дериндай хъуьруьн акатна, адан ванцелди, икьван гагьда хиялри тухванвай Светадини кьил хкажна. Даирни Света кьведни памятник галай патахъ элкъвена.– Аквазвани, Дайка, икьван вахтунда чун ина яшамиш жезва, амма, ада кьилин ишарадалди памятник къалурна, гьи гъил хкажнаватӀа, чаз къени чизвач. И ви дустуниз ам чизва.
И арада Света адан чиниз суал квай тегьерда килигна. Адан килигуна са гьихьтин ятӀани тажубвал авай: ваз тахьайтӀа вуна кӀелай чкайрикай гзаф чизвани? – фикир кьатӀуз жезвай адан килигунай. Шегьердин куьчейрай явашдиз физвай машин къерехдиз акъатна, адак гила са тӀимил кьван йигинвал акатна – Жанабияр, за куьн сагъ-саламат яз чкадал агакьарнава, – хъуьрезва Мага. – Къе чна, накь Куьне лагьайвал, – элкъвезва ам Даирахъ, – лап хъсан ял яда. – ГьакӀ тушни, Светлана Егоровна? – давамарза жегьилди машиндин багъажник ахъайиз-ахъайиз. – Къе вуч аламатдин тӀебиат ава?! Дача тушир им: гьакъикъатдин хандин дарвазар тир. Къавуз РагъакӀидай патан халкьарин тегьерда яру сахси янавай кьве мертебадин дарамат. Виликни зурба майдан авай чил. Ина авачир са затӀни авач: емишрин тарар, гьар жуьредин атир алахьзавай цуьквер, гуьзел къушарин кьефесар. И кьефесрикай сада туьтуькъушарни ава. Абур заз, чан алайбур, сифте сефер тир аквазвайди. Абурун гуьрчегвили зун мягьтел авунвай. Са кьадар вахтунда за туьтуькъушарилай вилер алудзавачир. Абурун дамах квай къекъуьнри, гьар жуьредин рангаралди безетмиш хьанвай цӀакулри зак гьейранвал кутунвай. Са къерехда хьиз лап вижевай гьавизни ава, адан юкьвалай хьиз тамам пуд метрдиз кьван цавуз яд гадарзавай фантанди вири майдандал абур гъизва. Салан майвайри ина кьилдин пӀипӀ кьунва. Уьзуьмрин чардахдив гвайди кьилдин дамах я. Гьар патахъ фенвай кӀвачин рекьер ина рангунин къванер туна туькӀуьрнава, а кьиле са касди явашдаказ вичин гъиле авай перцелди кӀвалахзава. Ада ийизвай гьар са кар, за кьатӀайвал, хъсан пешекардин кӀвалах я. Вучиз лагьайтӀа гьар са куьлуьшуьлуьдив ам дикъетдивди эгечӀзава.– Мурсал халу, зи патав хъша кван, – хъуьрез-хъуьрез лугьузва Даира. Къе заз зи уьмуьрда садра акур, ва гила мад сеферда ахкур хъсан дуст – атанва. Ингье ам, – зи къуьнелай кьуна Мурсалан патав тухузва Даира. Мурсални, вичин гъиле авай перни чиле акӀурна, чи къаншардиз атана.– Ассалам алейкум, – гъил вугана ада зав. – Зун Мурсал я. Зани и арада жуван тӀвар кьуна. Гьа инал чун таниш хьана. Гила за дачадиз генани артух фикир гузва. Зун гъавурда акьуна хьи: и еке чилихъ гелкъвезвай касдин гьунарар я ибур вири. Са артух арани алатнач, шиш-кабабраин ни акъатна. И чӀавуз зунни Даир хъсандаказ пальмадин кӀаник элкъвей столдихъ ацукьнавай. Света и арада, вичин милайим хъвер вегьез-вегьез, чи патав атана. Адан гъиле кьве шуьше пиво авай.– Ма, Дайка, – милайимдиз хъуьрена Света, – заз чир хьана куьн гьакъикъатдани кӀеви дустар тирди. Сивера гьатнавай кьур акъуда куьн. Адан рахуник са тӀимл кьван лутувилин лишанар акатнавай. И гафар дишегьлиди вичин хайи чӀалал, урус чӀалал, лагьанай. – Светик, за ваз гьикӀ лагьайди тир? – Зи ватанэгьлияр атайла, захъ галаз лезгидал рахух. – Гъавурда акьунани вун? – Мад хъуьрена Даир вичин лацу сарар къалуриз. Амма адан гафари Светланадик гьихьтин хьайтӀани къалабулух кутуначир.– Эхь, Дайка, зун ви гъавурда лап дуьз акунва, – мад сеферда хъуьрена Света. – Амма чи лезги папаризни урусдал ксан рахаз чир хьанайта, генани ксан тир. – Тушни, стхьа? – Вичин пелевай лечек са тӀимил кьван виниз хкажна Светади. – Абур на гьакан зарафатар я ийизвайбур. Дайка, чи чал (ам лезги чӀалакай рахазвайди ашкара тир) заз валай ксан чида. Ада и гафар
гьич са кӀусни ялтахвилин гьиссер квачиз лугьузвай. За дюз лугьузвани? – элкъвена ам захъ.– Заз маса чара амукьначир. Эхь, Светлана Егоровна, – лагьана за, Куьн гьахъ я. Ам Даир я вичиз гьикӀ кӀантӀани хьуй лугьузвай. Куьн лап гьа халис лезги дишегьли хьиз рахазва.– Захъ галаз Куьн лугьуз рахамир ман, – хъуьрезва Света. – Ам чи лезгийриз хьас тир кар туш кван? – суал гудай тегьерда килигзава дишегьли заз. И арада за кьатӀана хьи, адан хъуьруьник са гьихьтин ятӀани аламатдин лишан ква, и лишанди вич гьакӀни гуьзел тир и дишегьлидал фикир желб ийизва. Даиран кӀубанвилини Светадин гумрагьвили зун гьейран авунвай. Са арадилай катиз-катиз дачадин дараматдай сифте аялар, ахпа чӀехибуркьве итимни кьве дишегьли экъечӀна.– Буба, баде, – гьарагъиз-гьарагъиз, аялар кьведни чун галай столдихъ атана, Даиран метӀерал хкадарна, сада са патахъай, муькуьда муькуь патахъай бубадин хъуькъвериз теменар гуз эгечӀна. Даирани, вичизни икьван гагьда абур такур хьиз, кьвед кьве гъилив кьуна, аялриз теменар гана. Заз акӀ хьанай хьи, Даира «са тӀимил кьван шит ийизва». Амма зун ягъалмииш тир, вучиз лагьайтӀа зи фикирри Даиран къамат Уьзенда авайла хьиз кьатӀизвай, амма ам лап дибдай дегиш хьанвай. За адакай чӀуру фикир ийизвачир. И арада Светлана, гьа вичиз хас тир хъуьруьн кваз, чи патав атана.– Куьн инал ацукдани тахьайтӀа-навесдик? Инал са арада рахь аватда, – лугьузва ада. – Заз чиз навесдик ацукун ксан я.– Ваз гьикӀ кӀан ятӀа, чна гьакӀ ийида, играмиди, – пиводиз хупӀ ийизийиз жаваб гузва Даира. Вичин къавуз къацу пластикадин кьелечӀ шифер янавай кьурак зурба стол ква. Адан кикер яцӀубур я, чебни нехишралди безетмишнава. Столдин чин яцӀу я. Адан зурбавал акур касдин фикирдиз атун мумкин я: им алай чкадилай мад садрани юзурдач ва я тахьайтӀа юзуриз хьун мумкинни туш. Адан винел экӀянавай гуьрчег суфрадал дуьньядин вири няметар ала. Хуьрекрилай къарагъзавай атирди тух инсандизни иштягь гъидай. Гьар жуьредин ширеяр, ичкидин шуьшеяр, емишар авай къапар-ибур вири кӀватӀал-кӀватӀал гьарнал эцигнава. Кьве чкадал вазайра аваз цуькверин кьве зурба кӀунчӀни ала-ибуру урус медениятдикай шагьидвалзава. Даиран теклифдалди чун столдиз мукьва хьана. Ада заз чка къалурзава ва ацукьун теклифзава. Зани ада къалурай стулдал чка кьазва. Накьалай кьулухъ санал алайтӀани, за са тӀимил кьван регъуьвал гьисс ийизва. Даира вичини зи къаншарда чка кьуна. Гила столдихъ Света ва гьадахъ галаз жегьилар, кӀваляй экъечӀайбур къвезва.– Севзихан, Николай, – тамам кьведани сад хьиз гъилер яргъи ийизва залди эркекри.– Наталья, Анфиса, – малумарзава дишегьлийрини. Таниш хьунин адет тирвал зани жуван тӀвар лагьана.– Им зи жегьил девирдин дуст я, вични лап рикӀ алай дустарикай сад, – малумарзава Даира мад сеферда.– Чаз дидеди адакай вири лагьанва, дах, – лугьузва Николая. – Гьатта куьн жегьилвиликайни, са жизви хъвер алатзава адан сивелай. Николай акунрай яшар къанницӀудалай алатнавай, кьакьан буйдин, расу
чӀарарин, нер са тӀимил кьван битӀиш итим я. Адан хъуькъвен кьилерик яр ква, гьяркьуь гужлу къуьнери адан буйдал генани абур гъизва. Севзихан, лагьайтӀа, адалай са тӀимил буйдиз аскӀан я. Акунрайни ам вичин стхадилай тафаватлу я, адан чӀарарик чӀулаввал ква, амма вили вилер адан вичин бубадин вилерал атанва. Гьяркьуь хурун мускулар алай кьелечӀ футболкадай хкисна чир жезва. Адан нерин кӀаник кьелечӀ спелри лайихлу чка кьунва. Гила зи незер дишегьлийрал аватзава: абур кьведни сад-садалай артух гуьзелар я. Чпин чинриз кишранар, мацар янавачтӀани, абурун гуьрчегвал квахьнавач, тӀебиивал хвенва. Анфиса, къумрал якӀаринди хьуниз килигна, дагъви дишегьли тирди тестикь жезва. Вири столдихъ ацукьна. Жегьилрин сиверал хъуьруьн-зарафат ала, иллаки абуру аялрикай зарафатар ийизва. Вири нагьардив эгечӀна. Светади сифтени-сифте аялар таъминарзава. ТӀямлу хуьрекрихъ ва шиш-кабабрихъ галаз сад-вад румка ичкини авадарзава ругулри, дишегьлиярни кьулухъ акъваззавач: абуру ширин чехирдиз иштягь ийизва. Даира Мурсалазни Магадиз столдихъ са шумудра теклифнайтӀани, абур атаначир, кьилди са таран кӀаник эцигнавай столдихъ ацукьнай абур. Магади жегьил итимдиз хас тир тегьерда шиш-кабабриз гевил ийизва, амма яшлу Мурсала хъуьтуьл тӀуьнар хкязава.– Гила чун гьуьлел фида, вуна ихтияр гайитӀа, буба, – лагьана Коляди, столдихъай къарагъиз-къарагъиз. – Ура! – гьарай акъатна аялрайни.– Мага, аялар гьуьлел твах, – элкъвена Даир шофёрдихъ. Са тӀимил кьван вахтни алатнач, вири «ракь акур чинерар хьиз» квахьна. Амукьайбур зунни, Даирни Света ХЬАНА.…КЬУД пад секин я. Гила, рахадайбур, къугъвадайбур амачирла, халкьди лугьурвал, дача «яд атӀай регъуьз» ухшар хьанва. Анжах тарарал алтӀушнавай нуькӀери чпин нагъмайрик кекянава. Абурун «манийрин» ванер гьар жуьре я: садбуру чпиз хас тир сесер акъудзава, масабуру, чӀулав нуькӀери, халис инсанри хьиз, уьфтер язава, пуд лагьайбуру, билбилри, халис авазар худда тунва. Анжах Даирни зун кис хьанва. Къулайдаказ тӀуьни ва тӀимил ятӀани хъванвай ичкиди, белки, чун сустарнава жеди.– Пагь, вуч чимида? – секинвал кьатӀна Даира. – Цавай цӀай къвазва гьа. Ша, чун пальмадин кӀаник хъфин, анал хъсан шагьвар ала, – лагьана ада вичин кьелечӀ футболка хутӀуниз-хутӀуниз. – Жувани перем хутӀуна. Даир холодильникдив агатна, анай жанг янавай пиводин кьве шуьшени къачуна, пальма галай патахъ еремиш хьана, зунни гьадахъ галаз. Столдихъ ацукьайла за мад сеферда кьатӀана хьи, адан гарданда зунжурдихъ галай куьлегдин тӀуб ама.– Зун Узендай хъфейдалай гуьгъуьниз ви кьадар – кьисмет гьихьтинди хьанай, Даир? – жузуна за адавай.– За ваз вуч лугьун, дуст, – дериндай нефес къачуна ада, пиводиз хупӀ ийиз-ийиз. Са кьадар вахтунда са чкадиз килигиз акъвазайдалай гуьгъуьниз адай сес акъатна. УКЕБ-ДИ зун направленидалди кӀелун патал Алма-Атадиз ракъурнай. Горный институтдиз гьахьнай зун. Дуьз лагьайтӀа, къиметар са артух хъсанбур хьаначиртӀани, конкурсдилай къецяй кьабулнай, вучиз лагьайтӀа направление гвай зав. КӀелдай вад йис акуна-такуна акъатна. Гила
элкъвена Узендиз хутуник зи хев кумачир. ЧӀехи шегьердин тӀям акунвай заз Узенди дад гузмачир, ятӀани аниз хутун мажбури тир, вучиз лагьайтӀа, ваз чизва хьи, наравление ганвай кьван. Гьар жуьредин уду-будуйралди открепление къачур зун Джезказгандиз акъатна. Сифтедай мастер хьана горнообагатительный комбинатда, ахпа хатасузвал хуьнин рекьяй инженер хьана. Гьа макъамда комбинатдин директор Виктор Семёновичахъ галаз алакъаяр арадал атана. Пара хъсан итим тир а рагьмтлуди. Залай са цӀуд йисан чӀехи тир ам, амма вич зи тай хьиз тухудай ада. Жуван къилихри зун адаз бегенмишарнай жеди, анай зи кьил акъатначир. Виктор Семёновичан гьужумдалди зун партиядин жергейризни кьабулнай. Са кьве йисалай закай комбинатдин кьилин инженер хьана. Зинни директордин алакъаяр халис дуствилиз элкъвена. КӀВАЛАХ-КӀВАЛАХ тир, кӀвалахдилай кьулухъни чун саки санал жедай. Иллаки ял ядай йикъара ам вичин хзанни галаз вацӀун къерехдал фидай ва, адет яз, зазни теклифдай. Балугъар кьунал гзаф рикӀ алай а касдин. Чуьлдал кьиле тухудай межлисризни адан ваъ авачир. Сифте сеферда адан кӀвализ фейила, зун Светадихъ галаз танишарнай Виктор Семёновича.– Света вуж я? – жузуна за Даиравай явашдиз.– Света? – сивик са жизви хъвер акатна адан, лутувилелди зи чиниз килигиз-килигиз. – Ваз Света чизвачни кьван? Ам са зур сят идалай вилик инал алай кьван, – гила са вижевай хъверна ада. Зун мягьтел хьанваз акурла, Даира вичин ихтилат давамарна. Виктор Семёновичазни Светадиз зун чпин кӀвалинди хьанвай, зани, гьелбетда, абур жуван багъри ксарай кьунвай, вучиз лагьайтӀа абурулай гъейри зи дидарда акьадай, зи дердиникай хабар кьадай касни ина авачир. Аяларни, Коляни Даша, захъ галаз хъсан вердиш хьанвай. Зун акурла абуруз «ламраз руьхъ акур хьиз» жедай. А вахтунда Колядин ирид, Дашадин кьуд йис тир.– Гьар бахтунихъ бахтсузвални жеда лугьурвал, зинни Виктор Семёновичан дуствал гзаф яргъал феначир. КӀвалахдин жигьетдай Карагандадиз фидай ректе ам авариядик акатнай. Гьикьван духтурар гьавалат хьанайтӀани, къутармишиз хьаначир. Виктор Семёнович рагьметдиз фенай. Инал Даиралай дериндай ухьт алахьна, кьве гъилни хъуькъверик кутуна, ам са чкадиз килигиз акъвазна ва дерин хиялрик акатна. За адахъ галаз рахунин ният ийизвачир, вучиз лагьайтӀа им гуьгьуьлдик хкуьрун жезвай. – Эгер Даиранни Виктор Семёновичан арада халис дуствал авачиртӀа, Даира адан тӀвар икьван истеклувилелди кьадачир, – фикир фена зи рикӀяй. Садлагьана ягъай хьиз хиялрикай хкатай Даира суьгьбет давамарна. Гила ада, аквар гьаларай вичизни хабар авачиз, гарданда авай куьлегдин тӀуб гъилелай ийизвай. Ачухдиз таквадай пашманвилин гьиссер адан чинай малум жезвай.– Вичин ва аялрин патахъай къайгъударвал чӀугун Светади завай тӀалабнай, вучиз лагьайтӀа и шегьеда гьабурухъни мукьва-кьилияр авачир. Гьабурни, зун хьиз, маса шегьердай атанвайбур тир. А чӀавуз гьакӀ тир кьван? – Вилералди суал гузва заз Даира. – Партияди гьиниз ракъурайтӀа, гьаниз фин вун мажбур тир. Виктор Семёновични иниз Ростовдай ракъурнвайди тир. Гьар гьикӀ ятӀани зун мукьвал-мукьвал абурун патав физ хьана. Са патахъайни дарвал авачиртӀани, Светади итим кечмиш хьуникди дерин
хажалат чӀугвазвай. Пуд йисан къене заз адан сивелай са хъвер алатна акуначир. Гила виликдай хьиз кӀвалихъ кӀвачни галамачир. «Кал кьена, нехирдин раж хкатна» лугьуда халкьди, инани гьакӀ хьанвай. Виктор Семёнович амайла, и хзан виридан гъилерал алайтӀа, гила абурун рак гьич гаруни ахъайзамачир. Виликан «дустар» гила пад гана физвай.– Вун кьванни чавай къакъатмир, Даир, – мукьвал-мукьвал тикрардай Светади, – чахъ ина касни авачирди ваз чизва кьван? Аяларни чӀехи жезвай. Коля мектебдизни фенвай, Даша аялрин бахчадиз физвай. Гила за Светани кӀвалахдик кутунвай, вучиз лагьайтӀа адаз кӀвале гзаф сугъуул тир. Инсанрин арада хьуни адан рикӀелай вичиз хьанвай хажалатар алудзавай, адан руьгь цицӀи ийизвай. И кардал ам вични рази тир.– Авайвал лагьайтӀа, къвердавай зи патай авай дуствилин майилар ашкъидиз элкъвез башламишна. Вучиз жедачир кьван? – лутувилин хъверна инал Даира. – Гуьрчег дишегьли, вични акьулдиз тамам, уьмуьрдин уькӀуьцуру акунвай, пис-хъсан чидай, чна лугьурвал, гьар са кардал чранвай дишегьли. Идалай гъейри зи яшарни къанницӀудалай алатнавай эхир. Жуван фикиррикай за са шумудра Светадиз айгьамралди лагьанай, амма гьар сеферда ада зарафатралди ихтилат квадардай, заз атӀай са жаваб гудачир. Зи ашкъи къвердавай артух жезвай, гила ам халис муьгьуьббатдиз элкъвенвай. Икьван гагьда гьамиша зи рикӀе авай Зуьгьре за Светадалди эвез ийиз алахънавай, амма им лап четин жезвай заз. Зуьгьредихъай зи вил атӀузвачир. Гьатта гъуьлуькай ам хкудна, адал эвленмиш жезни зун гьазур тир. Бязи вахтара рикӀи лугьудай: квадра а ягьсуз, квез герек я ваз а вун гадарайди, ваз гъилив кьур инад авурди, вун беябур авурди? ЯтӀани сифте муьгьуьббат тир ам рикӀяй акъатзавачир. Ваз аквазва хьи, и куьлегдин тӀуб за гилани хуьзма, ам зун патал са гьихьтин ятӀани аманат туш, дуст, ам Зуьгьреди заз авур хаинвал рикӀел хуьналди, жуван вафалувилинни эркеквилин лишан яз хуьзва за. Даир са гъвечӀи геренда кис хьана, адан вилериз мад сеферда кьеж акъатна, гъиле явашдаказ пиво авай стакан кьуна, галаз-галаз кьве хупӀ авуна, давамарна.– Са юкъуз заз хуьряй Сабиралай (ам зи кӀеви дуст тир) чар атана. Ада Зуьгьре аялдикди рягьметдиз фейиди хабар гузвай. Гьикьван угърашвал авунвайтӀани ада, ам заз гьайиф атанай. Ваз аквазвайвал, зи сифте муьгьуьббат гилани зи рикӀяй акъатзавач, ада мад сеферда гарданда хуьзвай куьгьне аманатдиз гъил авуна, са шумуд декьикьада ам тупӀалай авурдалай кьулухъ захъ элкъвена.– Чи комбинатдин директор масад хьанвай – Никита Сергеевич. Фялейри адаз «Хрущев» лугьудай. Гзаф фендигар, амалар чидай, туьнт хесетрин итим тир ам. Эгер Виктор Семёновични ам гекъигнайтӀа, чилни цав жедай абур, гьакьван зурба тафават авай и ксарин арада. И арада «перестройка» лугьудай тӀегъуьнни худдаказ кьиле физвай. Сиве тӀеквен авай кьванбуру вуч хьайитӀани лугьуз, гъиляй къведай вуч хьайитӀани ийиз, къекъвезвай. «Хрущевани» урусар туширбурухъ галаз са артух гьяз авачир рафтарвал ийизвай, гьа жигьетдай яз захъ галазни. Комбинатдин кьилин инженер тиртӀани, захъ галаз авай алакъаяр гьакӀан, гьикӀ кӀантӀани хьуй лугьудайбур тир. Са юкъуз, кӀвалахдилай гуьгъуьниз, комбинатда вижевай межлис кьиле
тухузвай. Гила абуруз корпоративар лугьузва. Ина вилик-кьилик квайбур, профкомдин векилар ва маса «кӀвенкӀв» алайбур кӀватӀ хьанвай. Ихьтин мярекатар тухун «Хрущеван» рикӀ алай кар тир. Межлис куьтягь хьайила, йифен геж вахт тир. Чна, зани Светади, такси кьуна, ам рекье хтун зи хиве авай кьван? – суалдин тегьерда килигна Даир зи чиниз. Ам яшамиш жезвай кӀвалерин патав аг
акьайла, за адавай жузуна: – Вуна зун илифардачни?– Вучда вуна илифна? – Чун гьакӀни къе вири нянин вахтунда санал хьаначни кьван?– За ваз ачухдай са чинебан сир ава.– Яраб ам вуч сир ятӀа? – сесиник гьейранвал кваз хабар кьуна ада.– Ам за ваз кӀвале лугьуда, эгер зун туртӀа.– Инал лагь ман.– Инал лагьайтӀа, ам сир яз амукьдач.– Вучиз? За вилерин ишарадалди таксист къалурна, адани, вич гъавурда акьурди къалуриз:– Гьуьрметлубур, куь чинебан кӀвалахар кӀвале ая, ам хъсан чка я, – лагьана, галачир хъуьруьн авуна. КӀвалин ракӀарив кьван чун кисна фена. Светади сумкадай куьлег акъудна, ван тийидайвл явашдиз рак ачухна ва тӀуб пӀузаррив агудна, заз килигиз акъвазна. Им ван-сес акъуд ийимир лугьунин ишара тир. Аялар ксанвай. КӀвале гьамиша хьиз михьивал ва къулайвал ава. И шартӀарихъ галаз зун фадлай таниш я, иллаки кӀваляй къвезвай атирдин ниэрихъ галаз. Михьивилер Светадиз пара кӀанидакай зун хабардар тир. Чун, винелай алай пек-партал хутӀунна, кухнядиз гьахьна.– Чай хъвадани вуна? – жузуна ада назик сесиналди явашдаказ.– Ви гъилелай за вуч хьайитӀани хъвада, вучиз лагьайтӀа вуна заз куьтягь тежедай пияла ганва.– Яраб за ам гьакьван гзаф ганва жал, куьтягь тежер кьван?– Эхь, валлагь.– ЯтӀа са тӀимил кьванди за вахчуда, – хъуьрезва ам. – Пияла гзаф хьунни хъсан туш, кьил михьиз элкъуьн мумкин я, ахпа вун жув-жувал хкиз четин жеда заз.– За лагьайвал авуртӀа, зи кьил эсиллагь элкъведач, я вунни акьван кӀевера гьатдач.– За вуч авун лазим ятӀа лагь ман, – амалдарвилин хъверзава Светади. Гьар сеферда ам икӀ хъуьрейла, за жувакай ада ягьанатзавайди хьиз гьисс ийизвай, амма сакӀани рикӀевай фикир лугьуз жуьрэт ийизвачир.– Заз вун гзаф бегенмиш я, Света, зун вал лап рикӀивай ашукь я. Ша чун санал жен, – эхирни акъатна зи сивяй. – Зун ваз уьмуьрдин эхирдалди вафалу жеда, багьади. Гъиле авай стакан столдал эцигна, алай чкадилай гадар хьана, за ам къужахламишна. Зи беден мих
ьиз фул акатайди хьиз зурзазвай, жува вуч ийизватӀа, зи кьил акъатзавачир, эркекдин гьашервили вичин кар ийизвай. Ам садлагьана кӀвачел акьалтна, амма зи къужахдай экъечӀиз чабалмишвал ийизвачир, акси яз, хъуьтуьл хьана, зи хурал алкӀанвай. Адан нефес зи чина акьазвай, гардандихъай вегьенвай гъилери зун вичив агудзавай. За ам жуван ифей теменралди кузвай. Гьикьван вахт хьанатӀа зи фикирда амач, амма а декьикьаяр рикӀелай садрани алатдач.
– Акъваз, акъваз, жув гъиле яхъ, – яваш сес акъатна Светадай. – Ахпа, ахпа-зи гардандихъай гъилер галудна ада, гъил кьуна ксудай кӀвалихъди чӀугуна ада… Гила чи алакъаяр азадбур ва мукьвабур хьанвай. Гьар юкъуз кӀвалахдал туьш жезвайтӀани, ам акунихъ тамарзлувал зи патай тӀимил жезвачир. Света такур декьикьаяр зун патал яргъал тир са девирдиз элкъвезвай хьиз тир. Гила за гьисс авуна хьи, им халис муьгьуьббат я. Са варз алатна, чун эвленмиш хьана. Зун Светадин кӀвализ куьч хьана. Аллагьдиз шукур, аялри зун чпин багъри кас хьиз кьабулна, вучиз лагьайтӀа гьеле Виктор Семёновичал чан аламазни абур захъ агатнавай. Зани абуруз халис бубавал ийизвай. Ахпа чаз кьве велед хьана: Севзиханни СУНА-БУБАНИ диде хтана зи. Николайни Севзихан къе ваз акуна кьван? Абурун аяларни ваз акуна, – дамахдалди лугьузва Даира. Даша вичин хзанни галаз Саратовда яшамиш жезва, Суна – Волгоградда. Гьабурни и йикъара иниз хкведа. Светади аялрин арада тафават тунач, абур ам патал вири хайи веледар я, вири са гъиле кьунва ада.– Бес ана авай кӀвал-югъ, кеспи туна вун инрихъ гьикакъат хъувуна? – суал гана за. – Света гьикӀ рази хьана а кардал? ГьикӀ лугьун, Совет гьукумат чикӀизвай. Чи комбинат пайи-паяр ийизвай. ЧӀехидахъ галаз акьунар хьанатӀани, зи гъиле са кьадар акцияр гьатна. Мад ваз чизва хьи, зун гъиле кьур кар кьилиз акъатдалди алат тийирди. Идалай гъейри Виктор Семёновича кӀватӀнавай кепекарни Светадив гумай: яхцӀур агъзур манат пул, «Волга» машин, вад кӀвалин секция, кӀвалин инжинас ва маса куьлуь-шуьлуь. САД-ВАД манат захъни авай. Зани Светади меслятар авуна иниз хтунин патахъай. Сифтедай ам рази жезвачир, кичӀе тир адаз са куьхъай ятӀани. Заз лугьузвачир. Эхирни ам рази хьана. Иниз хтана, за жуван бизнес ахъайна. Пабни кьулухъ акъвазнач, ам вич бухгалтер я кьван, вични хъсан гъавурда авай бухгалтер. Гила захъ кьве кафе, пуд магазин ава. Агъа базардални кьве точка ахъайнава за. Аллагьди гайила, пайгъамбардиз лаш ягъа, – лугьузвачни мисалди. Заз гана, зун гайидал лап рази я. Аллагьдиз шукур хьурай, са кьас фу ава.– Им са кьас фу хьайила, сагъ фу гьикьванди хьурай? – хиял фена зи кьиляй, акур кӀвалер, исятда чун авай дача, «Мерседес» машин рикӀел хтана, амма за са чуькьни авуначир. Рагъ дагъларихъ физвай. Нисинихъ гвай гьайбат ракъинихъ амачир. Чимивални тӀимил жезвай. Дачадин гьаятда авай къушарикни пакаман зиреквал кумач, абурун нагъмайрин, гьарагъунрин ванерни акъваз хьанвай. Даира мукьвал-мукьвал сив хъукьунзава. Белки хъванвай ичкидин аламатар ятӀа? – хиял фена зи рикӀяй. Зунни рекье гьатун лазим тирди фикирзавай за. Къецелай машиндин яваш ван акъатна. Ачух хьайи гъвечӀи варцин ракӀарай сад-садан гуьгъуьналлаз аялар гьаятдиз гьахьзава. – Буба, буба, – чун хтана, – гьарайзава абуру. – Са кефер гьуьлел алай хьи, яд са хъсанзавай хьи, – сада муькуьд акъвазариз лугьузва абуру.– Жанабияр, экипаж сагъ-саламатдиз чкадал хканва, – лугьузва Магади, адет тирвал хъипи сас къалуриз. Гуьгъуьнал Света, Николай ва Севзихан ала. Гьабурун чинрикни шадвилин хъвер ква. – Бахтлу хзан я, – хиял фена зи рикӀяй.
– За квез туьн хькидани, Дайка? – хабар кьазва дишегьлиди, вичин гъилева пакет са патахъ эцигна, чи патав къвез-къвез. Ахпа ам зи чиниз суал гудай тегьерда килигна. Даираз са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавай, амма зун адалай вилик акатна.– Чухсагъул, Светлана Егоровна, лап пара сагърай, тӀуьнни хьанва, хъунни. Гила зун рекье гьатун лазим я. «Рекьин мугьман рекье хьун лазим я» – лугьудай мисал авайди я. Ам гьакъикъатдани дуьз мисал я, – лагьана за. – Рехъни яргъал я. Зун рекье гьатда куьне ихтияр гайитӀа, – элкъвена гила зун Даирахъ. – Куьнни заз мугьман хьухь, зи хзанрихъ галазни танишарда за куьн. Чунни мугьманрал рикӀ алай инсанар я, – са тӀимил чӀагурзава за.– Дуьз лагьайтӀа, жуван хуьре бубадилай амай аманат-кӀвал чикӀизвза, анал са вижевай девирдиз килигай дарамат эцигун ква зи фикирдик. – Жуван хайи багъри чкаяр гадарун хъсан туш, дуст кас. Дагъдин михьи гьава, къайи булахар, мублагь чуьллерин мензераяр гьикьван гуьзел я, иллаки гатуз?! – лугьузва Даира хъуьрез-хъуьрез. – Тушни, Светик? – алава хъийизва ала мад кайванидин гуьгьуьл къачуз.– Мага, мугьман хутахна кӀанда, гьуьрметлуди. Им зи рикӀ алай кас я, вични са кьадар йисарилай туьш хъхьанвай. Ам автобусда аваз хъфин зи рикӀи кьабулдач.– Лазим туш, Даир, зун автобусда аваз хъфида, а жегьил инжиклу ийимир.– Пагь яда, вуч инжиклувал ава ина? Машиндихъ за вуч ганва кьван? Адаз вичи лагьай мажиб гузва за. Мад вуч кӀанда кьван? Магадин чиник са жизви серин акатна-им лап регьятдиз кьатӀиз жезвай, амма ада са чуькьни авунач.– ЯтӀа за Патя хабардар авун лазим я, гьикӀ лагьайтӀани кӀвалин прокурор я гьа! Свас туш гьа, халис верг я, ахьтин къабар ада акъудда хьи, рекьидалди рикӀелай алатич, – галачир хъвер авуна жегьилди. Магади телефон япув агудна. Са вад-цӀуд декьикьани алатнач-чун рекье гьатна. Шегьердин куьчейрай акьван зарб фин тийизвай машиндик, гила шегьредиз акъатайла, зурба йигинвал акатна. Магади чпин аваррин манияр кутунвай. КӀвалахзавай кондиционерди «Мерседесдин» къене серинвал тунвай. Кьулухъ галай ацукьгандал, са патахъ хьана, кьуьнт янавай зун хиялриз фенва. Накьалай кьулухъ Даирахъ галаз хьайи ихтилатар, акур затӀар тупӀалай хъийизва за мад сеферда. Килиг садра инсандин кьисмет гьихьтин затӀ ятӀа! Гьар са кас вичин кьисметдин сагьиб я кьван!
биатдин гьаларал гуьзчивал авун менфятлу кар я. Гатфариз, зулуз гьатта са йикъан муддатда гьава са шумуд сеферда ва жуьреда дегиш жеда. Экуьнахъ виливили цавай рагъ хъуьрезвайтӀа, нисинихъ гар акъатна, цав чӀулав булутри кӀевна, сел къвада. Са сятдилай вири, и завал тахьайди хьиз, квахь хъувуна, дуьньядиз рагъ ачух хъжеда. Акьуллу, камаллу, халкьдихъ рикӀ кузвай бегьем регьбер авачир уьлквени гьа гатфарин йикъаз ухшар я. Сиясатдин гьалар садлагьана маса патахъ элкъведа, гзаф инсанар кӀеве гьатда, гьич гуьзлемиш тавур крарин иесияр жеда. Дагъларин уьлкведани, районрани, карханайрани, идарайрани гьа ихьтин аламатдин гьерекатар кьиле физвай. Адет тирвал, суьруьдин кьиле кьунар, сагъ, дирибаш лапагар жеда, суьруь элкъуьрайла, вилик кьиле кьулухъ кьатӀа амай усалбур, набудбур гьатда. Перестройкадин, реформайрин, цӀийи пачагьар къвезхъфей кьудкьанни цӀуд лагьай йисара ихьтин мусибатар пара акуна вилериз. Азадвилин, демократиядин дад сиве гьатай жемятрин вилик пад кьадай къуватарни амачир, къайдаяр хуьдай органрин, цӀийи гьукумдин вири къурулушар кардик кумайтӀани. Чидач, виняй ганвай буйругъ тиртӀани, колхозар, совхозар, карханаяр тарашзавай, барбатӀзавай, агьалийри митингриз кӀватӀ жез, районрин, шегьеррин регьберар къуллугърилай чукурзавай, абурун чкадал чпиз хуш акур, амма я савадлувал, я бажарагъ, я алакьунар авачир ксар эцигзавай. Гьукумдин векиларни гьакӀан гуьзетчийриз элкъвенвай. Агьалийри администрацийрин, МВД-ДИН идарайрал гьужумар авурлани, серенжемар кьабулдай гьакимар авачир. Куьрелди, вири сад-садак какахьнавай. Къуватлуда, яракь гъилевайда гуж къалурзавай ва вичиз вуч кӀандатӀа, гьам ийизвай. Гьа ихьтин са митингдилай гуьгъуьниз райондин кьиле авай Шагьвеледан амадагарни алатна, къуллугъар маса дестеди кьуна. Абуру гъиле-гъил аваз районда чпин «къайдани» тваз гатӀунна. Кар алай, кьеж квай вири къуллугърал, виликанбур алудиз, чпин итимар эцигна. Табий тежезвайбур гужуналди, хизанрик кичӀ кутаз, чукурна. Гьа икӀ, цӀийи «машиндин» чархарик Шагьвеледан итимарни акатна. Сергьятдал агъавалзавай адан дестедик квай гадайривни кӀвалахиз тазвачир. Са шумудра кукӀунар-чухунарни хьана, амма абуру чпел ийизвай гьужумриз жаваб гузвай ва твар квай къуьлуьн кьилер авай «ник» гъиляй ахъайзавачир. ИкӀ, садлагьана дегиш хьайи гьалари Шагьвелед лап ажугъламишна. И нагьакьан крарик меркездин гъилни квай кьван. Гададиз ярар-дустари лагьайвал, «Абадвилин» кьиле акъвазнавай, халкьдин месэлаяр гьялда лугьузвай гадайри, гьукумдин кьиле авайбурухъ далу акална, чпин къучиярни галаз районра, хуьрера кьетӀен сиясат тухузвай. Къазанжияр къачузвай гьар са кархана, фирма чпиз муьтӀуьгъарзавай.
Аламатдин девир хьанвай. Накьан япалухри кавхавалзавай, къекъверагрин гъиле девлетар гьатнавай, алчахар, чал-кечирар лайихлу инсанрай кьазвай. Къени, гьахълу, намуслу, зегьметкеш инсанар гурарин кӀанез аватнавай. Абурун гаф ишени физмачир. Абдулкъадир дахди йис, кьве йис вилик вичиз лагьай гафарик квай кьелен дадуникай хабар жез гатӀуннавай жегьил итим пагь атӀана амукьнавай. Инсанар, суьгьуьрдин тӀвал галукьайди хьиз, дегиш жезвай. Са йикъан муддатда. Накь ви лап хъсан дустар тир ксар къе ваз акси терефдик кваз аквадай. Накь ваз «буба» лугьуз рахазвайди къе ваз «вакӀан хва» лугьуз гьазур я, датӀана ви ракӀарал лигем кӀанз къвезвай къуншидиз вун тӀветӀряйни аквазмач… Халисан дустарни, инсанарни ава эхир,- фикирзава Шагьвеледа.- Гьабурухъ галаз гаф-чӀални, крарни сад авуна кӀанда. Гьа са вахтунда къайдадик кутунвай хийирдин хел гуьзчивиликай хкатунини жегьил итимдин ивидал звал гъизвай. И месэла тади гьалда гьялна кӀанзавай. Шагьвелед вичин ихтибарлу кьуд гадани галаз райондин цӀийи регьбердин кьилив фена, амма абур администрациядин дараматдин гьаятдизни ахъайнач. Адавай шуьмягъар кӀан хьайи Исламудин администрациядин кьилин куьмекчи тир ва ада «регьберди куьн къе кьабулдач» лагьана.- Гада, вуна валай ахьтин жавабар гумир, Мадридаз вичин патав Шагьвелед атанва лагь. ТахьайтӀа, зун фида,- ада виликди кьве кам къачуна. Исламудин атана, адан вилик акъвазна. - Санизни вун фидач. Мадридаз я вун аквадай, я вахъ галаз луькӀведай вахт авайди туш. Атайвал хъвач.- Гада, види лап бягьс я хьи. Вуча, шуьмягърин кьисас вахчузвани?- КЬИСАС-МИСАС заз чидач, амма вун къал акъуд тавуна хъвач, стха,- Шагьвеледан буйругъ гуьзлемишиз акъвазнавай дустариз тамашиз,- лагьана Исламудина.- И кар вуна дуьзди ийизвач, гада, ваз чир хьухь, зун хъфида, амма а Мадридаз лагь, зи рекьел акъваз тавурай. Зи ресторандизни, мугьманханадизни ментар, налоговикар, санитарар-къекъверагар ракъур тавурай. Хъша,- лагьана, ам вилик акатна, гадаярни адан гуьгъуьналлаз администрациядин гьаятдихъай хъфена. Шагьвеледа Мадридан патай ихьтин гьерекатар гьич гуьзлемишнавачир. Гьа йифиз Мадридан кьилин къучи Бушлат ва Исламудин кьилеваз сергьятдал гадаяр атана, абуруз гужуналди Шагьвеледан итимар чпин чкайрилай чукуриз кӀан хьана, вижевай кукӀунар арадал атана, са щумудал залан хирер хьана. Мадридан гъилибанар кар алакь тавуна хъфена. Шагьвеледа фикирнай, и вакъиадикай цӀийи гьакимдиз тарс жеда. Ваъ, пакадин юкъуз ресторанни, мугьманханани, милиционерри атана, кьуна. Абурухъ контролдин маса идарайрин пешекарарни галай. Шагьвелед вич секиндиз тухуз алахъна, амма касдин къенепад тӀурфан алай гьуьлуьз ухшар тир. Атанвайбур вири чизвай кицӀер, гьа и ресторанда пулсуз нез-хъваз, кеф чӀугваз вердиш хьанвай, Шагьвеледаз стха, дуст лугьузвай йитихар тир. Амма ахтармишунарзавайбурухъ цӀийи са майор, кьве налоговик, санэпидстанциядин къуллугъчи галай. Абуруз синихарни, законсуз крарни жагъана. Шагьвеледан хиве кьунризни килиг тавуна актар кхьена, са гьафтеда къалурнавай кимивилер арадай акъуд ва жерме авунвай кьадар пул гун тавуртӀа, ресторанни мугьманхана михьиз агалдайдакай малумарна. Хабарсуз мугьманар хъфена, Шагьвелед фикирри тухвана: вуч авуртӀа хъсан я? Хиялар сад-садалай алатиз бейнида къекъвена, амма рикӀ са къарардал къвезвачир. Ам вичин эмир гуьзлемишзавай дустариз тамашна. Абуру теклифна: «Ша, чна исятда фена а угърашдиз ина иеси вуж ятӀа чирин!» Шагьвеледа абур секинарна.- Тади къачун тийин чна. Вири хъсан жеда, амма чна дикъетлувал квадарна кӀандач. Абур хер алай вакӀар хьиз ава, чи патай акси са гьерекат гуьзлемишиз акъвазнава. Чна абуруз ахьтин мумкинвал гудач. Районда вич сад лагьай итимрикай яз гьисабзавай кас патал югъ пара четиндиз акъатна. Ам михьиз инанмиш хьанвай, райондин кьилиз атанвай цӀийи дестеди вичив кӀвалахиз вугудач, бизнесни барбатӀда. И кар ийидай рекьер-хулерни гзаф авайди адаз чизвай. Махачкъаладайни зенг авунвай, банкдиз атун патал, адан чӀехидини заз акси акъвазарнавай хьтинди я. Гьавиляй са серенжем кьабулна кӀанзавай. Югъди юкӀвар-чипӀер яна, эхир Шагьвеледаз Мадридахъ галаз рахун ва ам вичин чкадал ацукьарун хъсан акуна.
Нянихъ ада гадаяр кӀватӀална. Йифен сятдин цӀудалай алатайла, Мадридан кӀвал галай терефдихъ еремишна. Куьчедал алай къаравул ван-сес ийидалди кьуна, машинда ацукьарна. Гьаятда авайди, кьилин кукӀваз сад чуькьвена, кацумарна. Мадридан хзан гьеле ксанвачир. Гадаяр гьаятда акъвазарна, Шагьвелед кӀвализ гьахьна. Къеневай кӀвалин ракӀар гатана. Атай дишегьлидиз ада са декьикьада Мадрид герекзавайдакай лагьана. Шагьвелед акурла, Мадридак зурзун акатна, чинин рангар атӀана. И кар мугьманди гьасятда кьатӀана. - Секин хьухь, дуст-кас, чи рикӀе чӀуру са фикирни авач. Амма заз чир хьана кӀанзава, вучиз вуна заз писвал ийизватӀа.- За са затӀни ийизвайди туш. - Гьавиляй ви гъилибанри зи гадайрин бизнес къакъудзава, яни? Гьавиляй вуна зи гуьгъуьна вири кицӀер тунва, яни? Гьавиляй Бушлат хьтин йитихри зи вилик пад кьазва, яни? Гьавиляй ваз зи ресторан, мугьманхана агализ, къакъудиз кӀанзавани, тушни? - Абур зи крар туш, амле.- Зибур яни бес? Нинбур хьуй эхир? Райондин сагьиб вун я кьван.- Эхь, зун я, амма…- Са аммаярни, гаммаярни амайди туш. Вуна зак лап хъел кутуна, амле,- Мадридан гаф тикрар хъувуна Шагьвеледа.- Пакадилай ви вири кицӀериз, къекъверагриз зи тӀвар хкьамир, зи геле къекъвемир лагьана буйругъ гуда вуна. Ван къвезвани?- Ам залай аслу туш.- кӀанз-такӀанз жаваб гана Мадрида.- Вуч? Валай аслу туш! Залай аслу яни? Яб це, амле, заз вахъ галукьзавай гар гьинай къвезватӀа чизва. Гьавая жуваз хийир авачир крарик кьил кутамир. Чун меслятдивди яшамиш жен. - ТахьайтӀа, на вучда?- йифен мугьмандин патай хаталувал авачирди кьатӀайла, викӀегьвал кваз хабар кьуна райондин кьили.- На икьван гагьда кеф чӀугуна, гила чи нубат я.- Куь нубат? Валлагь, вун алчах я кьей хва. Мегер ваз чизвачни, вун зи хура акъваздай бубадин хва туширди?- Шагьвеледа, перемдин хев кьуна, ялна, вичин лайихлувал хуьз алахънавай итим вилик гъана ва адан туьтвер чуькьвена. Касдин ял кьуна ва вилер къецел акъатна.- Кьей хва, эгер пака ви диде-буба, паб, аялар шехьна кӀанзавачтӀа, жуван ламатӀ уюнар акъвазра, зи рекьел къван жемир. Жувани неъ, зазни манийвалмир. Гъавурда гьатнани? Гила зун хъфена,- Шагьвеледа гьалдай фенвай итимдиз хуртӀ гана, ярхарна,- вуна фикир ая ва тарс хкудур.- Йифен мугьман, са затӀни тахьайди хьиз, секиндиз куьчедиз эхкъечӀна. Пакамахъ ам кӀвалин къенез аватай нурари ахварай авудна. Бейнидиз атай сифте фикир: яраб зун икьван гагьда ксайди я жал? Адаз йикъан юкьвар хьанвайди хьиз авай. Накь, Мадридан гьаятдай эхкъечӀай ам дустарни галаз ресторандиз фенай. Йифен кьведралди гьана амукьнай. Зун къе меркездиз физвайди туширни?- суална ада вичиз. Сятдиз килигайла, адалай регьят ухьт алахьна. Муьжуьдни хьанвач гьа. Югъ гуьзелди жеда къе,- рахана ам вич-вичив. Тарпна къарагъна, спортивный шалвар алукӀна, ада гьаятдиз гьерекатна. Дахдин кӀвалер авай куьчеда вичиз эцигнавай утагъар мешреблубур, вири къулайвилер галайбур, хуьре садазни авачир хьтин архитектурадинбур тир. Шагьвеледа гьаятдин къерехар тирвал экъечӀнавай цуькверал кьарувална.- Я руш-ш, зи цуь-уь-к-к!- гьарайна вич-вичелни, вичин яшайишдални, майишатдални кьару итимди.- БАГЬАЯТ-Т! - Гьай! Зун цӀун кӀвалева… - Къала, инал ша кван садра. - Заз гьа вахт авани, яда? Квез хуьрек гьазурзавай… - Ша, ша, зи цуьк-к, зур декьикьада. Багьаят, пӀузаррикай хъвер кӀвахьиз атана, итимдин къвалав акъвазна. - Зи цуьк-к,- итимди дишегьли вичив агудна,- тамаш и цуьквериз, гьикьван гуьзел, атирлу ятӀа. Амма вун зи цуьк, гьабурулайни иер, гуьрчег, атирлу я. Вун зал гьалтай йикъал зун гьамиша рази Я.-ШАГЬВЕЛЕДА ракъини хьиз хъверзавай, нур гузвай жегьил дишегьли къужахда чуькьвена, ахпа цӀигелвиледи адаз пӀагьар гана.-
Гила ая жуван къайгъуяр, зи цуьк. Вач,- итимди яр къекъифнавай, вилера шадвилин цӀервекӀар къугъвазвай кайвани кӀанивилелди цӀун кӀвализ рахкурна. Гьамамдай мадни гумрагьдиз экъечӀай Шагьвелед кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана. Гьелени месерик кумай аялриз хушвилелди килигна, чпин кӀвализ гьахьна. Парталар алукӀна, кӀаник эхвичӀна. Гьуьндуьшкадин якӀун шурвадик рганвай шуькӀуь хинкӀарни тӀуьна, хъивегьунин эсер кумайла и хуьрек ада рикӀ алаз недай, папаз мадни тавазвилер авуна, вич меркездиз физвайди я, лагьана, юзана. Багьаят геждалди гъуьлуьн машин чуьнуьх хьайи куьчедин кьилиз тамашиз акъвазна, ахпа гатун цицӀре хьиз, лув гана, катна, кӀвализ гьахъ хъувуна. Ада вич бахтлу дишегьли яз гьисабзавай. Ам гьахълуни тир. Багьаятахъ вич гъилералтупӀарал кьуна, ханум хьиз хуьзвай гъуьл авай. Абур цӀийи, вири къулайвилер тешкилнавай кӀвалера яшамиш жезвай. Кьведазни бицӀи аялри мадни шадвал гузвай. КӀани чкадиз машиндаваз тухуз, хкизвай. Пулдикай рахайтӀа, дарвал авачир. Мад вуч кӀандай кьван? Багьаят вичизни хабар авачиз эркекрин темягьлу вилер ацукьдай рушаз муьжуьд лагьай классда авайла элкъвенай. Аламат хьанай жавандиз, буйдини винелди ялнай, хурарни, ял тур шар хьиз, дакӀунай, цӀумари, хъалчахрини як кьунай. Бедендихъ хьанвай дегишвилериз гадайрини, гьатта са бязи муаллимрини, рушарини фикир гузвайди адаз аквазвай. Рушаз регъуь жезвай, амма рикӀяй ада ихьтин аламатрал, вич фикир желбдай руш жезвайдал дамахзавай. Ам, вичихъ галаз кӀелзавай са бязи рушар хьиз, кьулу къавахар хьиз аквазвачир. Шагьвеледаз Багьаят миресдин мехъеррин межлисдик акунай. Са десте рушар кьуьлериз тамашиз шаддиз, хурамдиз акъвазнавай. Абур рахазвай, хъуьрезвай, кьуьлерзавайбуруз къиметар гузвай хьтинди тир. АРА-АРА чебни кьуьлерик экечӀзавай. Багьаят абурукай виридакай хкатна аквазвай. Жейрандин хьтин гуьзел акунралди, кутугай, бегьерлу багъ хьтин буй-бухахдалди, цӀийи вацран хьтин тазавилелди, хурамвилелди, хважамжамдин рангари чӀугунвай аламатдин сифетдин килигуналди. Шагьвеледан вилер мад и рушалай алат хъувунач. Гададин килигунар адазни акуна ва жавандин рикӀе гъулгъула гьатна. ЯтӀани ам, теклиф авурла, Шагьвеледан кьуьлуьник экечӀна. Дишибурухъ гьикӀ авуртӀани чпин фендигарвал авайди я. Багьаята вилерин кӀаникай гада ахтармишзавай. ТӀарам гада тир Шагьвелед. Ада вижевай кьуьлни ийизвай. Руш вични гуьгъуьна акъваззавачир. Лув гузвай къугъ хьтин маралдал гадади гьевесдивди чарх язавай. Жемятди жегьилриз хушвилелди кап язавай. Шабаш гъиле твадайла гадади саки япал кӀуф эцигна лагьана: «Шабаш ваз зи патай пишкеш я, музыкантриз хъивегьиз тахьуй». Рушан чиниз садлагьана яр акъатнай, на лугьуди гадади вичин тупӀарай адан тупӀариз ток ахъайна ва ам вири беденда къекъвена. Идал бес тахьана, ада кьуьл акьалтӀарна ва Багьаят назикдиз къуьнуьхъ гъил агулдна дуст рушарин патав рекье хтуна. Чина цӀун ялавар чкӀизвай рушаз маса чара амукьнач, ада вичиз гайи шабаш гъута чуькьвена. Са шумуд декьикьада руш хьайи кардин таъсирдик кумукьна, адаз акӀ авай хьи, вири вичиз тамашзава ва вич лянетламишзава, шабаш музыкантриз тевгьена, гваз хъфейвиляй. Адавай са затӀни ийиз хьанач, тахсиркар Шагьвелед тир. Хуьре межлисра дишегьлийри шабашар чпиз тазвай дуьшуьшар жезвайди тир, амма жемятди и кардиз пис къимет гузвай. Гьавиляй рушаз дертни хьанвай, вичи ихьтин кардиз рехъ гана лугьуз. Пул авай гъил гьекьламиш хьанвай. Капни ягъиз жезвачир. ИНИХЪ-АНИХЪ вил яна, ваъ, адаз тамашзавай касни авачир, вири межлисдин, кьуьлерзавайбурун таъсирдик квай. Багьаята пул, вичи са чӀуру кар ийизвайди хьиз, тади гьалда хурудик кутуна. Шагьвеледан шабаш авай гъуд азад хьайила, руша азаддиз нефесни къачуна. КӀвализ хъфейла руш са патахъай шад, муькуь патахъай фикирлу хьана. Адет яз, хуьре межлисрик, демерик са манат шабаш вегьезвай. Мехъеррин талукьри вадцӀуд манатар. Амма хурудикай хкудай Шагьвеледан шабаш яхцӀурни цӀуд манатдиз барабар тир. Икьван пул заз? Вучиз? Вуч патал? Рушаз жаваб авачир, амма лап деринрай адаз са куь ятӀани хабар гузвай. Сад лагьай сеферда пайда жезвай и гьиссери беденда ширинвал твазвай. Гуьгъуьнилай атай йикъари, вил
ериз акур крари цӀицӀ руш акӀ тажубарна хьи, ада вичин уьмуьрдик суьгьуьрчи къаришмиш жезвайди кьетӀна. тахьайла, ибур
жедай аламатар тушир, садрани санални туьш тахьай кас куьчедани, школадин къвалавни, къуншидални гьалтзавай. Аламат мадни ана авай хьи, руша ара-ара бедендиз гагь цак, гагь чим акъуддай, кӀвачер гъуьргъуь ийидай чкадал гъизвай гададикай фикирзавай. Гьа ихьтин легьзейра, чиликай хкатай, цавай аватай хьиз, ам виликни акъатдай. Шагьвеледа багъишзавай хъверди, салам гуни, куьлуь жузункачузуни рушаз яр акъуддай, бедендик, рикӀик зурзун кутадай. Бязи макъамра ам вичвичикайни квахьдай. Ахварик квайда хьиз, адаз жавабар гудай. Уьмуьрда, беденда арадал къвезвай и сирлу гьалари рушак хвеш ва гьа са вахтунда къурхуни кутазвай. КӀуьд лагьай класс куьтягьна, гатун каникулриз экъечӀай югъ рикӀелай тефидайдаз элкъвенай. Нянихъ кӀвализ Абдулкъадир муаллим, адан юлдаш Гьабибат атанай. Багьаятак лишан кутаз. Мугьманар атунин себеб чир хьайила, дах Семеда сифте аксивалнай.- Я чан малим, абур вуч ихтилатар я эхир, ваз хъсандиз чизва, ахпа лагьай кас, руш гьеле школада ама, ахпани за адаз кӀелиз ракъурда лагьана хиве кьунвайди я.- Семед стха, гьахъ я вун, зун вахъ галаз разини я, амма зи хва ава е, хва, ада чун хурук кутуна са шумуд варз я, «заз Семед халудин рушалай гъейри садни аквазвач, масадбур вилик акатдалди адак лишан кутур» лугьуз. - Чна къе мехъерзавач хьи, я чан стха, гаф кяна Абдулкъадиран папани,- куьтягьрай школа, кӀелуникни экечӀрай, ахпа мехъерни ийида ман чна чи веледриз. За кьатӀайвал, абурун арада сир-сур авай хьтинди я.- Чи рушанни куь гададин?-тӀуб сарак тухвана Жавизата, Багьаятан дидеди.- Мусалай эхир, я чан вах? Школадиз физ, хквезвай зи руш…- Куь руш школадин дамахни, чешнени я,- тарифна Абдулкъадира.- Авайвал лагьайтӀа, чи хци куь рушан тӀвар кьунал зун шад я. Квез аферин ахьтин велед тербияламишзавай. Белки, чна рушан фикирни чирин. - Адахъ ахьтин са фикирни авайди туш, я малим, вичин кӀелунар я рикӀе авайди, ахпа лагьай кас. - Ваъ, ваъ, акӀ лугьумир, Семед стха, ам акьуллу, чӀехи-гъвечӀи чизвай руш я. Адаз чун вучиз атанвайди ятӀа чир хьун лазим я. - Хьурай ман, гьуьрметлу мугьманар, вач паб, рахух кван адахъ галаз. Са декьикьани алатнач, Жавизат хтана. Вири адаз килигзава, адан ял кьунва. - Вун нек алахьай къари хьиз вучиз амукьнава, я Мирзед
ин руш, гьикӀ я, кӀурари янани вун? - Ваъ мун-н. - Бес вуч хьанва эхир, я ахпа лагьай кас? - Гуч тахьайда са гафни лагьанач, амма зи гардандик ккӀана, заз тавазвилерна. Гъиргъирдал алайбур хьиз теспача хьана ацукьнавай Абдулкъадиралай ва Гьабибаталай регьятвилин ухьт алахьна.- Гила чна вуч лугьуда мугьманриз?- таъсирдик кумай Жавизат итимдиз килигиз акъвазна. - Вуч лугьуда кьван, чан къари, вакӀан веледри вири месэлаяр чпи гьялнавайла. Чаз амукьзавайди къе чи кьве хзанди кьил кутазвай кар тебрик авун, чи веледриз Аллагьдивай бахтлу уьмуьр тӀалабун я. Вач къари, багьа мугьманар патал зумулда хуьзвай ципицӀрин ширбетни гъваш. Ам галачиз тебрикдин чӀаларихъ къуват, метлеб жедач гьа… Гележегдин къавумар хъфейла, дидеди рушан вилик гъайи савкьватар ачухна. Кьватийрай акъудай булушка, кофта, юбка, шарф, кӀвачин къапар, гуьлуьтар, пӀипӀ акурла Багьаят ва Жавизатни сивер ахъа хьана амукьнай. Райондин, Дербентдин, Къубадин туьквенрай, базаррайни абуруз ихьтин къешенг, гуьрчег, шейэр акурди тушир. Багьаята са-сад алукӀиз хтӀунна. Адан пӀузаррикай хъвер хкатзавачир. Бейнида фикир гьатна: акурла, юлдаш рушар пагь атӀана амукьда. Пехилни жеда гьа. Сиверай цӀаран ятар фида абурун… Шад, бахтлу рушалай вилер алуд тийизвай Жавизата лагьана: - Вав къведай руш чи хуьре авач, ширин бала. Вун, зи цуьк, хкетрик квай гуьзел я гьа. Абудлкъадир муаллимдин гадади и кар фад кьатӀана ва итимвални успатна, вядедамаз вак лишан кутаз туна. ВикӀегь, акьуллу гада хьиз аквада ам. Ахьтин хзандиз аватай вун бахтлу жеда, чан руш,- дидеди Багьаят къужахда кьуна.- Шад, асайиш, са куьникайни дарвал
авачир уьмуьр хьуй ваз, бала. Ингье къе-пака вакай свасни жеда,- дишегьлидин вилерал стӀалар акьалтна.- Я диде чан, вун шезвани е?- Ваъ, ваъ, чан руш, и накъвар шадвилинбур, разивилинбур я. Шедай йикъар чаз гьич такурай!- Такурай, такурай, де чан. Де чан, завай ибур алаз школадиз физ жезвайди яни?- Эхь, я бала, эхь, ая жуваз дамахар.- УР-Р-А-А!-БАГЬАЯТА дидедин хъуьхъвериз теменар гана.- Ай аман, аялвал кума гьа, пака идакай свасни, кӀвалин-къан иесини жеда,- фикир ийиз Жавизат рушан кӀваляй экъечӀна.- Физва гьа уьмуьр. Накь кьепӀина авай бицӀек тир гьа, къе ингье лишанарни кутуна, пака мехъерни жеда. Бахтунин гъед ви гъиляй акъат тавурай, ширин бала,- алхишна ада мад сеферда вичин четин ва гишин аял, жаван вахтар рикӀел хкиз. Бахтунин гъед гъиляй акъат тавурай. Багьаятан рикӀел са шумуд йис идалай вилик дидеди лагьай гафар хтана. Бахт. Бахт…Багьаята мадни рушарин арада бахтуникай, гележегдикай хьайи ихтилатар рикӀел хкизва. Уьмуьрдин уькӀуь-цуру такунвай жаванрин мурадар. Сада вичиз кӀелнавай, кеспи квай, масада хъсан къуллугъдал алай гъуьл хьун, пуд лагьайда къени, девлетдив ацӀай кӀвализ аватун, кьуд лагьайда вафалу, ихтибарлу, кӀани гада гьалтун, гьатта сада вичиз летчик гъуьл хьунни бахтунай гьисабазвай. Агь рушар, рушар. Абурун тахсир авачир. Жаванар хуьруьн къайдайриз, адетриз, шартӀариз, мумкинвилериз килигна бахтунихъ гелкъвезвай. Хуьре дишегьлийрин гьисабдай вуж къулайдиз, хъсандиз, бахтлудаказ яшамиш жезвай? КӀелнавайди, кеспидик квайди, къуллугъдал алайди, девлет авайди. Ихьтинбурухъ кутугай кӀвалюгъни, пулни, машинни, папал, аялрал къешенг партални жезвай. Бес кӀанивал? «Жуваз такӀандаз, хуш тахьайдаз зун кьейитӀани гъуьлуьз фидач» лугьудай сад-кьвед авайтӀани, амайбуру сифте чкадал яшайишдин шартӀар, ахпа гадайрин, хизанрин лайихлувилер эцигзавай. Багьаята лагьайтӀа, вич Аллагьди гайибурукай яз гьисабзавай. И фикирдал ам гьахълуни тир. Халкьди лугьудайвал, ам ламра кӀару яна женнетдиз аватнавай. Вичел ашукь хьайи ва вичин рикӀи кьабулай гъуьл. Камаллу, викӀегь гада. Гъиле къуллугъ, кӀаник автомашин, жибиндани пул. Кар туькӀуьрдай дустар. Гъуьлуьнни вичин арада хуш, ашкъилу, гьевеслу алакъаяр. Къени, гьуьрметлу хзан. Мад вуч кӀан жедай кьван? Багьаятаз артух кӀанни ийизвачир, ам авайдал пара разизвай. Адаз чизвай, хуьруьн хейлин рушари адал пехилвалзава. И кар адаз гьалтай чкайра рушарин гьерекатрайни, рахунрайни, абуру вич алачир чкайрал ийизвай ва масадбуру ахгакьар хъийизвай ихтилатрайни аквазвай. «ИйизватӀа, авурай чпиз» лугьузвай ада рикӀяй. За садавайни къакъудай затӀ авач. Шагьвелед зи рекьел акъатна ва за адахъ галаз рехъ санал давамарна кӀанзавайдини кьатӀана. Я ам, заз кӀанивилин гьисс багъишайди, я зун, адан ашкъидиз жаваб гайи, ягъалмишни хьанач. Жегьил дишегьлидин бейнида ара-ара гьа ихьтин фикирри агъавалзавай. Шагьвелед меркездиз рекье туна цӀун кӀвализ хтай Багьаята хуш хиялра аваз кофени хъвана, фуни тӀуьна, ахпа ам кӀвалин къайгъуйрив эгечӀна. Абудлкъадир дахди (свас яз кӀвализ гъайи гьа сифте йикъалай ада апаяз «дах», къаридиз «яаъ» лугьузвай) накь нянихъ гъанвай шефтелар авай, хсуси багъ гьеле бегьердал атанвачир, абурукай компотар ийиз гатӀунна. БицӀекар къарагъайла, вири крар акъвазаруниз мажбур жедай. Гьавиляй Багьаята галай-галайвал крар агудна. Шелдалди чпикай хабар гайи аялриз тӀуьн гана, секинар хъувуна. Са арада ам аяларни гваз куьчедиз экъечӀна. Майишатдин багълар авай чкадиз кьван сейр авуна. Хтана, бицӀекар динжар хъувуна, ксурна. Креслода ацукьай амни ахварин хиялдиз фена. Чидач, гьикьван вахт алатнатӀа, Багьаят нефес дар хьана, бедендиз гьекь акъатна, кичӀ акатна ахварай аватна. Вич кӀвале авайди, аялар къвалав гвайди акурла, ам секин хьана. Са шумуд декьикьа гьа икӀ алатна, ахпа адан бейнида ахвар тикрар хъхьана. Багьаят чин тийир кӀвале ава. Ина садрани такур итимар, дишегьлияр къугъ алаз рахазва, сада-садаз къурхуяр гузва. Вири са квехъ, нихъ ятӀани къекъвезва. Сада гьарайзава: «ингье, ингье ам, жагъана» ва Багьаят къалурзава. Са куьнинни гъавурда авачир дишегьли вичел тепилмиш жезвай инсанриз килигзава.
- Яхъ ам!- эмир гузва чинал еке матӀ алай итимди.- Квадра ам инай! Кьве итимди, кьве дишегьлиди кьуна, акъудзава ам кӀваляй. Къецел пад чуьл я, тепеяр, архар, чухурар авай.- Ката,- лугьузва са дишегьилиди,- фад, фад, тахьайтӀа, вакай аждагьандиз ем жеда. Катзава Багьаят, алукьиз-къарагъиз, кьулухъ вил ягъиз. Хейлин чкадиз акъатайла адав вичиз эверзавай сес агакьзава. Дишегьли и патахъ, а патахъ килигзава, касни аквазвач, я вич акъудай кӀвални амач. Мад сес къвезва: «БАГЬА-А-Я-Я-Т-Т!» Ягь, им Шагьвеладан сес я хьи. Дишегьли ван атай патахъ катзава ва ам садлагьана вилик пайда хьайи фуруз аватзава. Гила ада Шагьвеледаз эверзава, амма лал кьенва. Са ван-сесни амач. Беденда кичӀевилин фул къекъвена ва Багьаят гьекьни каф хьана ахварикай кватна. Декьикьаяр физва, ам ахварин таъсирдикай хкатзавач, анжах гафар тикрарзава: «хийирдиз хьурай, я Аллагь, хийирдиз хьурай». Эхир ам къарагъна, муг квахьай верч хьиз, и кӀваляй а кӀвализ, са пипӀяй муькуь пипӀез физва. Гьаятдиз эвичӀзава, куьчедал экъечӀзава, гуьзетзава, амма хквезвай машин такурла, гьаятдин къенез гьахь хъийизва. Хурушумарни хьана, йифе хуьрел чӀулав перде вегьена, Шагьвелед ахакъатнач. Ам геж ахкъатай, йифериз тахтай вахтарни хьайиди я, амма къе жегьил дишегьлидин рикӀ чкадал алач. Акур ахварни бейнидай акъатзавач. Къвердавай адаз гегьенш кӀвалера дар жезва, на лугьуди, рикӀ акъвазна, сада нефес къачузвай дамарар чуькьвена. Эх тежедайла, ам аяларни къачуна, апаян кӀвализ фена. Свас ва хтулар акунмазди къариди хабар кьуна: «Шагьвелед хтанвачни?»- Ваъ.- Сусаз герекди гьа и суал тир кьван,- ам угьу-угьу ийиз шехьна.- Вун вучиз шехьзава, я чан свас? Вуч хьанва?- Чидач,- шел кьаз тежез рахана Багьаят.- Заз пара дарихзава, рикӀ са жуьреда ава.- Начагъ хьанвани вун? - Ваъ, я яаъ, ваъ, Шагьвелед хтун тавурла… Заз ажайиб ахварни акуна…- Ахвар? Ваз вуч аватӀа чидани, нисинлай алатайла зи рикӀикни са гьихьтин ятӀани гъалаба акатнава. СакӀани секин жезвач, чан руш. Ви ахварни хийирдиз хьурай, чан бала. Аллагьдини чун вичин регьимдикай хкуд тавурай.- Амин, яаъ.- Шелди ва къаридин къайгъударвили дарихвал са тӀимил алудай суса ахварни ахъайна. - Я Аллагь, Вуна зи балаяр къаза-балайрикай хуьх,- дуьа авуна Гьабибата.- Ахвар, ахвар, дугъриданни, чан бала, аламатдинди я. Яраб вуч хьанватӀа зи баладихъ? Ахварди куькай хабар гузвайди ятӀа? - Са кар авачиз куьне куьн гьавая гъарикӀармир ман,- лагьана наразивал кваз Абдулкъадира.- Чи хва сад лагьай сефер туш кьван геж жезвайди, хкведа ам. Бесрай! - Чна бесарда, жув ксус, зун сусахъ галаз хъфида,- лагьана Гьабибат свас, аялар галаз кӀваляй экъечӀна. Йифди я ада, я суса ахварнач. Ахварин хиялдиз физ, куьчедихъай шаклу сес акъатнамазди, вилер ахъайиз, гагь айвандал физ-хквез хьана. Ваъ, Шагьвелед ахкъатнач. Экуьнахъ Гьабибата итимдизни вичин шаклувилерикай, сусан дарихвилерикай суьгьбетна. - Сусан гафарай, чи хва геж тавуна хкведа лагьана, фейиди ялда, амма адакай са хабарни авач, я зенг кьванни ийизвач. - Эгер адан кьилел дуьшуьш-затӀ атанвайди тиртӀа, чав виш чкадай са хабар агакьдай,- паб секинариз кӀанз лагьана Абдулкъадира.- Гьавиляй чи хци, вердиш хьанвайвал, йиф дустарихъ галаз акъудна. Я ам меркезда амукьна, я хванахвайрал ацалтна. Хкведа ам, гьавая жува-жув гьелекмир. Фена свасни гъавурда тур.
(Эхир къведай нумрада)
Ички хъвана викӀегь хьанвай итим мецел рахун алаз кӀвализ ХКВЕЗВА.-ГЬИКӀ хьана,- лугьузва са гъил эчӀез яна, муькуь гъиле чуьхуьзвай ягълавадин тум авай папа,- ви кӀуфал кӀвенкӀв ала ХЬИ?-КИС, дишегьли!- гьарайзава итимди.- И кӀвалин иеси, хзандин чӀехиди зун я – жуваз гьикӀ кӀан ятӀа, гьакӀ тухуда ЖУВ.-КӀВАЛИН иеси, хзандин чӀехиди акӀ хьайила вун я МАН?-ЭХЬ! Гила гьакӀ ЖЕДА!-ЯТӀ ваз и югъ мубаракрай! ИкӀ лагьана папа гъилевай ягълава адан кьилиз чуькьвена. ГЬАРАЙ-ВУРГЬАЙДИН ванцел атай къунши папа, дегьлиздин юкьвалай чӀул хьиз экӀя хьанвай итим акуна, хабар КЬАЗВА.-Я вах, идахъ вуч хьанва? Дегьлиздин юкьвал вучиз алайди Я?-КӀВАЛИН иеси, хзандин чӀехиди гьам я, чан вах - вичиз гьинал кӀан ятӀа, гьанал къаткизва… * * *
Маршруткадай эвичӀай гадади са рушан гуьгъуьниз тади ИЙИЗВА.-Я руш, я руш! Акъваз, я РУШ!_ВУЧ кӀанзава ваз завай? Заз вун чидай кас туш,- жаваб гузва РУША.-ВУННИ атӀа маршруткадай эвичӀайди ТУШНИ?-ЭХЬ, вуч хьанва КЬВАН?-АНА ви кошелек АВАТНАВАЙ.-Я-ЙЕ,- вич вичикай квахьзава руш.- Пара сагърай вун, гахце ЗАВ.-АМ гьа маршруткада ама, галтуг, белки агакьин вун адахъ…* * *
Дамахар гвай дагъви гада электротехника маса гузвай туьквендиз гьахьзава.- Яб це стха,- лугьузва ада туьквенда авай вич хьтин жегьилдиз,- и кьве телефондин арада вуч тафават ава? КӀаняй винелди муьштеридиз тамашна, ада жаваб ГУЗВА:-КУЬРЕЛДИ, тафават ам я хьи, им, стха плеер я, имни фотоаппарат.* * *
Дагъустанвияр тир пуд руш гъуьлуьз физва: сад американвидиз, муькуьд френгвидиз, пуд лагьайдини ДАГЪУСТАНВИДИЗ.-ЗА зидаз лагьана:- рахазва американвидиз ФЕНВАЙДИ,-«ДАСТИН, за къапарни чуьхуьдайди туш, парталарни».
Папакай хъел атана кӀваляй фейи американви пакакдин юкъуз къапартӀурар ва парталар чуьхуьдай машинни гваз хтана. Френгвидин папани лугьузва: «Фил, хуьрекар ва михьивилер авун, уьтуьяр ягъун заз чидай крар туш». Амни хъел авуна кӀваляй экъечӀна ва кьве йикъалай вири крар вичи ийидай машинни гваз хтана. Эхь, рушар, зидаз зани лагьана: « Мага, къапар-тӀурар, парталар чуьхуьн, уьтуьяр ягъун залай алакьдай крар туш». Адазни хъел атана. Зи вилериз ам ругуд юкъуз ахкунач. Ингье, къе ирид лагьай югъ я – чапла вилиз са уьтери ахкваз эгечӀнава.* * *
Дагъви итим пабни галаз кафеда ацукьнава. Хуьрек незвай арада итимди вичин гъилевай тӀурунивди папан кичегь ЯЗАВА.-ВУЧ авуна за?- хабар кьазва ПАПА.-ВУНА сивив ван ийиз тазва. Папа мукьуфдивди жакьваз эгечӀзава, сиви вани хъийизмач. Амма итимдин тӀур мад сеферда адан кичегьдихъ ГАЛУКЬЗАВА.-ГИЛА вуч авуна ЗА?-ВУНА авур затӀни авач. Зи рикӀел, дехьнен ви сиви ван гьикӀ ийизвайтӀа, хтана,- разивилелди жаваб гузва дагъви итимди.* * *
ийиз эвленмиш хьанвай кьве жегьил кинода ава. Тамашзавайдини вагьшивилер, рикӀиз къайи суфатар квай кино я. Ихьтин са суфат мукьув атана экрандал акъваз хьайила, сусай гьарай АКЪТЗАВА:-АМАН, чан диде! Патав гвайда шаддиз хабар КЬАЗВА:-ВАГЬ, ваз чир хьанани ви диде тирди?
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Саки гьар са халкьдин тарихда чпин чанар ва уьмуьрар милли мурадрин ва къастарин рекье къурбанд авур инсанрин тӀварар ава. Абурун арада, халкьдин аслу туширвал патал тур гъиле аваз хьайи женгчияр хьиз, руьгьдин яракь гваз женгера хьайибурни тӀимил авач. Чи халкьдин тарихда ахьтин ксарикай ва тӀварарикай сад шаир ва ашукь Саид, милли ва вири Дагъустандин литературада кьабулнавайвал, Кьуьчхуьр Саид я. Кьуьчхуьриз чун I997-ЙИСУЗ акъатнай. Чна Кьурагь райондикай телефильм гьазурзавай. А вахтунда акур шикилар къад йис алатайлани вилерикай карагзама, абуру, вергедин куни хьиз, руьгьдани чеб рикӀел хкизва. Дагъустандин гзаф районрин хуьрер акур, хуьрер куьч хьана амукьнавай харапӀайрин арайра къекъвей чаз ина хьайи таъсир икьван дерин гел тадайди хьунихъ вуч себеб аватӀа?.. Кетин дагъдин къуза патан кӀане авай Кьуьчхуьра са къадав агакьна хзанар яшамиш жезмай. Кьуьчхуьр Саидан бубайринбур я лагьай кӀвалерин гурмагъдайни гум акъатзамай, абур адан невейрикай-багърийрикай садан ихтиярда амай. Белки кьетӀен таъсирдин себебни гьам тиртӀа – чӀехи женгчидин, ялавлу шаирдин утагъар сагъдиз амукьун!? Раган кьилел хкажнавай са шумуд мертебайрин къелеяр хьтин магьледин са айвандикайни ина инсанрин нефес амайдакай, къапудихъди жигъирдал гьеле чӀур акьалт тавунвайдакай лугьузвай лишанар АКВАЗВАЙ.-СА шумуд йисалай ина касни амукьдач-, лагьанай чаз куьчедал гьалтай кьуьчхуьрвиди. Белки кьетӀен таъсирдин себеб гьа им –
къадим хуьр жемятди тамамдиз гадардайдан патахъай чак кутур къалабулух тиртӀа!?.. Кьуьчхуьра Лезгистандин виридалайни надир мискӀинрикай сад авайди чизвай чун адакай рахайла, кьуьчхуьрвиди ЛАГЬАНАЙ:-АНИЗ фидалди, тефин хъсан я. Гьайиф кваз лагьай и келимайрин гъавурда чун, маларин парахдиз элкъуьрна метӀерихъ кьван фид авай гьаятдай физ тахьана, патарив гвай харапӀайрин цларилай мискӀиндин кьвед лагьай мертебадиз гьахьайла, акьунай. Гьа и иесисузвиле виш йисарин идалай вилик мискӀиндин цлариз акъуднавай цуькверин нехишар гуьзгуьяр хьиз нур гуз амай, амма мискӀин вич амачир, ам герек инсанар хуьре амачир. Белки ида авур таъсир виридалайни къуватлуди хьанайтӀа!?.. Гьа кьуьчхуьрвиди лагьайвал, ина кӀвалерал гум аламачиз, къапуйрихъ жигъирар, магьлейрихъ ккӀарни куьчеяр галамачиз самбар йисар я. Яраб кьуьчхуьрвийри чпи чна хьтин гьайифдин кун гьиссаватӀа? Тахьана жеч. Амма чалай-квелай аслу тушиз физвай уьмуьрди кьисметар маса рекьера тунвай хуьрер Лезгистандин чилерал цӀудралди алайди аннамишайла, Кьуьчхуьррин жемятдин гъавурда акьазни регьят жезва. Агъадихъ куьне кӀелдай «Женгчи шаир» макъалада вири уьмуьрда Саидан ирс кӀватӀунал машгъул хьайи алим Гьажи Гашарова адан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай, вичин девирда халкьдин гъиле хци тур хьайи женгчидин кьисметдикай кхьенва. Гьавиляй чун адан адакай рахадач, анжах са кар къейд ийида: Вичин къамат шииррани поэмайра, художникри чӀугунвай шикилрани тамашайра, кьилинди, халкьдин руьгьда ва адан хазинайра даим сагъ яз амай шаир ва ашукь, девирдин цӀаяри кайи, вахтунин истисмардив женгиниз экъечӀдай жуьръэт авур Кьуьчхуьрви Саид гьамишанда чи халкьдин ягь-намусдин кьилел алай пайдах яз амукьда. Гьавиляй адакай гьакьван эсерарни арадиз къвезва. И цӀарарин автордини Кьуьчхуьррин хуьре хьайи са шумуд сятда вичин бейнидиз авур таъсирдикайни Кьуьчхуьр Саидаз вичин патай авай багъривиликай кхьин тавуна тунач. Агъадихъ гузвай шиирар вири Саидан руьгьдиз бахшна лезги шаирри кхьенвай эсеррин арадай я.
И дуьньядиз килигзава Пашмандиз кьве вил. ЧӀулав цавуз килигдайвал Кьурагьрин кьве вир. ЧӀулав я цуьк, чӀулав я гъед, ЧӀулав я гьакӀ раг, Анжах кьве вил, анжах кьве вил Экуь я – кьве рагъ. А вилериз кӀвахнава кьел, Гьинва вун,зи халкь?! Русвагьнава намусдин кьеб – Амачни кьегьал?! ТахьайтӀа куь вирибурун Буьркьуь я вилер, Аквазвачни ивидавай Кьурагьрин вирер?! Гьич садани къачузвач лаш, Къачузвач нажах, Гуя хьанва,гуя хьанва Вирибур начагь. И кар акур ханди вичин Къалурзава гуж: Сифте гъизва вичин месик Ви тӀвар алай руш. Хкажзава Саида кьил, Гъиле кьазва саз:
«ИкӀ яшамиш хьайитӀа мад, Лянет хьурай заз. Ни туна ви кӀарабда кичӀ, Шарвилидин эл?! Къарагъ, хандин вилериз къе Яда чна кьел!» Къарагъзава КӀири Буба – Кьурагьрин ялав, Ламарал хьиз акъалжзава Ханарал жилав. Са чӀалалди рахазва къе Чуьнгуьрни тфенг: Сад хьайила, садавайни Кьаз жедай туш ФЕНД!«ХАЛКЬДИХЪ шедай вил акъатда» Лагьай хан, фекьи, Вучиз хьанвач бес Саидан Вилер къе буьркьуь?! Чи намусдин гуьзгуь тушни Саидан вилер – Гьавиляй къе экуь тушни Кьурагьрин вирер!
Шаирвилин гьуьндуьр вине, Авай кас тир вун лап еке. Жавагьиррин магьир устад, Руьгьдин дестек тир ашукь сад. Ви чуьнгуьрдин назик сесер, Гилани чи япарава. Ваз рагьмет хьуй, чӀехи ашукь, Уяхрай чун ахваравай. Гъалиб хьана акъажунра, Ви гьунар на къалурнай хьи. Пехилвиляй алчахри ви Экуь вилер акъуднай хьи. Ваз Дилбера экв къалурна, Вичин нурлу вилерай гуз. Ви гъил кьуна, гваз къекъвена, Дагъларайни хуьрерайтӀуз. Ваз рагьмет хьуй, хандиз - лянет, Экуь дуьнья мичӀи авур. КицӀер хьана а алчахар, Чвак гзаф тӀуьр, пехъи авур.
(Кьуьчхуьр Саидан уьмуьрдиз ва шииратдиз сиягьат)
Виш йисаралди халкьдин арада яшамиш жезвай женгчи шаир Кьуьчхуьр Саид, адан яратмишунар халкьдиз къени багьа ва истеклу я. Гьахъсуз ханариз ва беглериз акси фикиррив ацӀанвай Кь. Саидан эсерар кӀелдайла, бажарагълу урус писатель ва демократ А.И. Герцена вилик девирдин культурадиз талукь яз лагьай гафар рикӀел хкиз жеда: «…виликан девирдин меденият ахтармишдайла, гьар сеферда чун маса вилерай килигзава: гьар сеферда адан (медениятдин – Гь. Г.) гьакъиндай цӀийи фикирар арадал къвезва. Дериндай ва дикъетдивди виликан культура ахтармишайла, чаз хъсандиз гилан ва гележегдин культурани чир жеда; кьулухъ вил ягъиз чун вилик фида». Кь. Саида дугъриданни лезгийрин эдебиятдиз дерин фикирар, жанлу образар, гуьрчег кӀалубар гъана. Куьрелди, ада лезги шиират вилик тухвана ва гележегдин шаирризни еке таъсирна. Бажарагълу устаддин ярамишунар гилалдини тамамдиз кӀватӀ хъувунвач. Кь. Саидан ярамишунрикай сифте гаф лагьайди Гьажибег Гьажибегов я. Шаирдикай гьакӀ Мегьамед Гьажиевани кхьенай (Литературадин хрестоматия. Вад лагьай класс патал учебник. – Махачкала. I948). Абурулай гуьгъуьниз и кӀвалах Н. Ахмедовани («Дуствал» I960-ЙИС, №2) А. Агъаева давармазава. А. Агъаеван «Лезгийрин машгьур шаир ва ашукь Кьуьчхуьр Саид» тӀвар алай макъалада шаирдин уьмуьрдикай ва чӀаларикай раханва. Къейд авун лазим я хьи, алимди шаирдин уьмуьрдиз талукь цӀийи делилар гунихъ галаз санал адан эсеррин социальный метлеблувал, художественный жигьетдай таъсирлувал ва гуьрчегвал къалурнава. Кьуьчхуьр Саидан «Шикаят» (-Махачкала: ДКИ. I990) – сифте кӀватӀал Гь. Гь. Гашарова гьазурна чапдай акъудна. Ана яшайишдин, муьгьуьббатдин ва насигьатдин месэлайриз талукь яхцӀурни цӀудалай артух шиирар ганва.
Сифте ктабдин гуьгъуьналлаз Кь. Саидан «Женгчи шаир» (- Махачкала: ДКИ. 2004) – кӀватӀални акъатна. Ам Гь.Гь. Гашаровани А. Ляметова туькӀуьрнава. Кь. Саид яшамиш хьайи девир лезгийрин бязи хуьрера, (гьакӀ Кьуьчхуьрани) Къазикъумухрин ханари агъавал ийизвай вахтар тир. Кьвед лагьай Сурхай ханди (I788-I8I2) вичин гъилик квай халкьар инсафсузвилелди истисмар ийизвай. ИкӀ, Кьурагьа са кесиб гадади вичиз кӀани руш Айисат лишанламишайдакай Сурхаяз хабар жеда. Вичин ихтияр авачиз яр хкядай жуьрэт авур касдиз ада жаза гун буйругъна. Жегьил гада Сурхаян гъилибанри инсансузвилелди рекьида. И кардикай хабар хьайила, Айисата вичин ярдихъ элкъвена икӀ лагьанай:
Асмишна кьей я Мегьамед, Вун тухудай гур къвезава. Язух хьана етим рушан, Икьрар тавур зул къвезава.
Ханарин зулумкарвилерикай лакрин этнограф Абдулла Омаровани тажуб жедай хьтин малуматар гузва. Ада кхьизва: «Са сеферда (им хъуьтӀуьн вахтунда хьайи кар я. – Гь. Г.) хандин вилик нуькерди чай гъида. «ПӀатӀнус михьи туш!» - лагьана, ханди гьарайна. Нуькерди, гьасятда жибиндай ягълух акъудна, къаб михьиз башламишна. Хандиз и ягълух са мус ятӀани вичи ашнайрикай садаз багъишайди тирди чир хъхьана. Гьа йифиз кесиб нуькер гел галачиз квахьна. Гатфарихъ, мурк цӀрайдалай гуьгъуьниз, патав гвай къубудай адан мейит жагъанай». Винидихъ ганвай фактари чаз Кь. Саид яшамиш хьайи девирда агъавал авур инсафсуз ханарин къилихар хъсандиз ачухарзава. Дугъриданни а гьахъсуз аямда инсанар, Етим Эмина лагьайвал, «жанавурризни хипериз» пай хьанвай. ИкӀ, мукьвал-мукьвал бунтар къарагъдай, ханарин мулкариз цӀаяр ядай. Кь. Саид виликан Куьре ханлухдин (гилан Кьурагь район) Кьуьчхуьррин хуьре кесиб лежбердин хзанда дидедиз хьана. А. Агъаева кхьизвайвал, Саидан бубади ам медресадиз ракъурна, амма фад етим хьайивиляй адавай кӀелун куьтягьиз хьаначир. Саид чӀехи хзандиз фу къазанмишуниз мажбур жезва. ИкӀ тиртӀани, Саидаз кӀелиз-кхьиз чир жезва. «Саида вичин эсерар араб гьарфаралди кьилдин дафтардиз кхьенай, амма ам гилани гьатнавач», - къейдзава алим Мегьамед Гьажиева. Саидаз хъсандиз саз ва кфил ягъиз чидай. Ада халкьдин авазриз ва сивин яратмишунриз кьетӀен фикир гузвай. Хайи халкьдин яшайиш хъсандиз чирун патал Саид гьакӀ къунши магьалрин ва азербайжанрин хуьрериз физ хьана.
Чи критикада Кь.Саид Азербайжандиз финиф себеб яз ашукь ва шаир хьана лугьудай фикир гьалтзава. Гьелбетда, гьа девирдин чӀехи шаирар тир Вагъифан ва Видадидин ватанда дуламиш хьуни Саидан чирвилер, шаксуз, артухарна, адаз цӀийи тӀварар, шииррин икьван гагьди малум тушир чӀалар чир хьана. Амма Саидахъ вичихъ бажарагъвал авачиртӀа, адакай шаир жедачир. Аквадай гьаларай, Саидан шаирвилин алакьунар ам Къуба патаз фидалди арадал атайбур я. И кар адан «Шикаят» ва «Са рушаз лагьай чӀал» ашкъидин чӀаларини субутардай мумкинвал гузва. Мукьувай азербайжандин халкьдин культурадихъ галаз таниш хьуни Саидан чирвилер гегьеншарна, са рахунни алачиз, адан хсуси поэтический хатӀ, художественный образар арадал атуниз тагьсирна. Ватандиз хтайдалай гуьгъуьниз адаз ханарин зулумкарвилер, инсафсузвилер мадни дериндай аквазва. Шаирди зегьметчийрин дерди-гьалдикай, яшайишдин четин шартӀарикай жанлу чӀалар яратмишзава. ЦӀийиз жагъанвай са эсерда Саида икӀ лугьузва:
Мани лагь, эй ашукь, жегьилар патал, Дава хьиз бейгьалдаз хьурай ам несиб. Мани лагь эллерин гуьгьуьлар патал, Желб ая къваларив инсанар кесиб.
ЧӀехи устад СтӀал Сулеймана лагьайвал, эгер шаир мейит тушиз чан алай инсан ятӀа, ам кисдач. Дугъриданни Саидан гьахълу ва къуватлу чӀалар девирдин гьакимрин, вилик-кьилик квайбурун, мулкдаррин рикӀериз сухзавай хци рапар тир. Абур, гьелбетда, шаирдал ажугъламиш хьанай. Сурхай ханди вичиз табий тушир ашукьдиз кар кьун кьетӀна. Ада Саид вичин патав гъиз туна. Амма Саида хандиз рей ганач. Ам, жуьрэтдивди кьил хкажна, Сурхаяз килигна. И вакъиа СтӀал Сулеймана «Жувакай эхтилатда» икӀ рикӀел хкизва:« - Лагь са чӀал! – лагьана кар-кеспи авачиз, рикӀ акъатзавай ва муьжуьд паб авай ханди. Саида лагьана…- Вуна хъсан лугьуда, вун, гьелбетда, устӀар я, - лагьана ханди, амма вилер акьван ягьсузвилелди вучиз килигда?... Инал зи папар алайди чизвачни ваз?.. ИкӀ лагьана, Сурхай ханди Саидан вилер акъудиз туна. Идалдини зулумкардин цӀай кьенач, ада вилер ивидай хьанвай ва вич уьткемдиз акъвазнавай Саидавай хабар кьазва: «Гила ваз аквазвани?» Руьгьдиз ажуз тахьай шаирди: «Аквазва», - лагьана, жаваб гана. Саидан викӀегьвал акур ханди, адан вилериз кьел ягъун буйругъна. ЯтӀани, Саид вичин гафунилай элячӀзавач, ада гужлу ванцелди, вилерай иви физ-физ лугьузва:
Эй эренлер, зи чарх кьулухъ элкъвена, Рагъ игисай уьмуьр къакъудна хьи зи… Икьван напак тир залум Сурхая Даим шад вилер акъудна хьи зи.
Идалай гуьгъуьнизни Кь. Саида хандин аксиниз мадни хци чӀалар туькӀуьрзава. Шаирдин са манида ихьтин цӀарар гьалтзава:
Буба авач зи къайгъуда акьадай, Диде авач, чан хва лугьуз рахадай, Вахни авач зи дерди-гьал аквадай, ГЪАМ-ГЬИЖРАНДИ рикӀ кана хьи зи.
Сурхай ханди вичиз акси фикиррив ацӀанвай шиирар туькӀуьрзавай Саидан вилер, вичин папариз ягьсузвилелди килигзава лагьана багьна кутуна, акъудна. Амма и кардин гьакъикъи себеб Саидан эсерриз классовый жигьетдай дерин метлеб ва адаз халкьдин арада еке гьуьрмет хьун тир. Хандивай зулумкарвилелди шаир вичиз табиариз хьанач. Къвердавай Кь. Саидан шииррин мана дерин ва хци жезва ва абурук, А. Агъаева лагьайвал, бунтчивилин фикирар акатзава. Чпин мана-метлебдиз килигна Кьуьчхуьр Саидан эсерар са шумуд жуьредиз пайиз жеда. Муьгьуьббатдин чӀалар, аквадай гьаларай, ада шаирвилин сифте камар къачур вахтунда туькӀуьрайбур я. А шиирар фольклордин ва вичелай вилик хьайи шаиррин манийриз мукьва я. Месела, халкьдин мани:
Ви буйдиз кьий, буйдал шумал, Шумал буйдиз кьий, гуьзел ЯР.«КӀАНДА» лугьуз алдатмишна, Уьзуькъара хьуй, гуьзел яр.
Элкъвена заз килигзавай ХЪ(И)ПИ катран вилериз кьий. Хкажна яхъ лацу гардан. Яд гудайдан гъилериз кьий».
Саидан муьгьуьббатдин чӀалара рутулрин шаир Режебан къошмайрилай тафаватлу яз ада социальный манадиз еке фикир ганва. Режебан «Севдигуьм» шиирдай са бенд рикӀел хкин:
Ви кӀвал бушдиз акуна зун перт хьана, Зи яр гьиниз фена, дагълар серт хьана?!
Жагъидалди дарман тежер дерт хьана. ГьикӀ давамрай чи рикӀери, севдигуьм!
РикӀ алай яр гъиляй къатна икӀ фена, Дерт къати жез Саидан рикӀ ифена. Садбур шехьиз, садбур чпиз кефина… Къаралмиш хьуй ихьтин девран, севдигуьм.
Муьгьуьббатдин эсерра Кь. Саида жуьреба-жуьре поэтический такьатар ишелемишзава. Ярдихъ элкъвена шаирди адаз «шагьларин шагь», «жейран», «марал» лугьузва. Саидан чӀалара ихьтин метафораярни гьалтзава: «дерт къати яз Саидан рикӀ ифена», «зи беденди цӀай кьуна» ва икӀ мад. Саидан эсеррин къуватлувал абур талукьарнавай тахсиркаррин тӀварар кьуна лугьун ва халкьдиз абуруз акси экъечӀуьниз эверун я. Гьавиляй абур лезгийрин рикӀелайни физвач. Муьгьуьббатдин чӀаларихъ галаз санал Кь. Саида зегьметчийрин яшайишдикайни эсерар туькӀуьрзава. Ада гзафни-гзаф вичин кьилел атай дуьшуьшрикай кхьизва, амма Саидан эсерар акьван гьакъикъатдиз мукьва я хьи, абурун гьиссер са касдиз ваъ, вири кесибрин гегьенш къатариз талукьбур я. Абурун мана-метлеб дерин я. Шаирдин «Яц квахьун» ва «Дуст Жафераз» шииррин бинеда шаирдин вичин кьилел атай дуьшуьшар гьатнава. Малум я хьи, дагъвийри, и жергедай яз лезгийрини, чпин майишатда гамишрикай, балкӀанрикай ва яцарикай менфят къачудай. Иниз килигна абурукай са Кь. Саида ваъ, адалай вилик ва гуьгъуьниз хьайи шаиррини эсерар туькӀуьрнава. Месэла, ашукь Режебан «БалкӀан», Етим Эминан «Тумакь яц», Хуьруьг Тагьиран «Ябу» ва масабур къалуриз жеда. Саидан «Яц квахьун» шиир, халкьдин лугьунриз килигна, икӀ арадал атайди я. Ашукьдихъ са яц авай кьван. Сурхай ханди инсафсузвилелди шаирдин вилер акъудайла ам азарлу жеда. Адан кӀвалин майишатдиз килигдай кас амукьнач. Кь. Саидан яц квахьда. И кар себеб хьана, ашукьди сатирадин къайдада шиир туькӀуьрна:
Яц квахьна зи пуд югъ хьана, Кьуд лугьуниз хам хтаначни? ЧӀугур кьван гьижранар вичихъ, Сад артух са гъам хтаначни?!
«Дуст Жафераз» эсердани шаирдин яшайишдиз талукь са вакъиадикай ихтилат физвай. Саид хизандиз фу къазанмишун патал гзаф чкайра къекъвенай. Адаз рекьин юлдашвал Жафер лугьудай
са касди ийизвай. Жаферани анжах Саида къазанмишайдан иесивал ийиз хьана. Шаирди са кьадар вахтунда адан алчах амалар эхна ва эхирни и мердимазардиз са кар кьун кьетӀна. Кь. Саида Жаферакай сатирадин шиир туькӀуьрна, ам халкьдин вилик беябурна. Лугьун лазим я хьи, Кь. Саидан философиядин ва социальный чӀаларини лезги шииратда кьетӀен чка кьазва. Ада вичин эсерра обществодин социальный къурулушдин месэлайриз талукь суалар къарагъарзава, гьа девирда инсанар сад садаз къарши кьве классдиз пай хьанвайди къейдзава:
Садбуруз къизил, садбуруз гимиш, Садбуру мал хуьз, садбуру гамиш. Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш? Деврандикай пай хкудна хьи зи.
Гьа вахтара агъавалзавайбурухъ элкъвена, Кь. Саида «язух элдикай хабар кьан тийиз», «гуьлчименра чӀулав чайгъун» тунвайбуруз туьнбуьгь ийизва:
Регьимсузри вучиз девран гьалзава? Лап Искендер яз нефсинихъ ялзава. Язух элдиз экуь дуьнья салзава. Гуьлчименра чӀулав чайгъун жез, агъа.
И фикир вич зегьметчийрин патал алай шаирди «ЦӀийи варз» эсерда мадни деринарзава. Ана Кь. Саида дуьньядикай пай атӀанвай, амма уьмуьрдал рикӀ алай буьркьуь шаирдин къамат ганва. Ам экуь дуьньядал ашукь ва гьейран я, амма гуьзел тӀебиат ва адан гуьрчег рангар шаирдин вилериз аквазмач:
Къарагъна зун меселай къе, Цуьк алай чӀур аквазвач заз. Белки, ачух хьанватӀа экв? Хуьр алай хур аквазвач заз. Гъил къекъуьрна жагъурна саз, Тезенаг гьич аквазвач заз. Ядай за са дертлу аваз, Симерин нур аквазвач заз.
Шаирди таъсирлу рангаралди ханарин ва беглерин зулумкарвилерихъ эхир жедайдак умуд кутазва:
Сурхай хан - зи рехъ атӀай кицӀ, Адахъ инсаф авай туш гьич.
Алпандин цӀай ягъайди хьиз вич, Ам ягъай тур аквазвач жал заз?!
Винидихъ чна къалурайвал, Кь. Саид яшамиш хьайи аям лезги халкьдин яшайишда виридалайни залан вахт тир. Хайи халкьдиз хьиз, шаирдизни гзаф азиятар аквазва. ГъвечӀизмаз етим хьун, са руфуна твадай фу паталди гъурбатда къекъуьн, девлетлуйри истисмар авун ва, эхирни, Сурхай ханди са тахсирни квачиз вилер акъудун – ибуру, вири санлай къачурла, шаир дериндай къарсурна, амма ам руьгьдиз ажузариз хьанач. Кьуьчхуьр Саидан чӀалар реализмдин тӀалабунрив кьадайвал туькӀуьр хьанва. Шаирди гьакъикъи рангаралди «гъилер, беден ивид курут», «ивид вире авай гъуьлягъ», «келле буш» ва вичин «вилаятдани къаргъа рахазвай», «яхул шалдин ивидай хьайи лацу халат» алай, «чӀулав рекьел пӀир хьанвай» зулумкар Сурхай хандин суьрет гузва. Намерддин инсафсузвилер таъсирлудаказ къалурун патал шаирди устадвилелди контрастдин приемдикай менфят къачузва:
Яхул бармак чӀулав рекьел пӀир хьана: Чи хуьр, уба вирана, уф чӀур хьана, Ругун чӀугвар рат рушарин хур хьана, Бес гьикьван хьуй и хар, тӀурфан, къарагуьн?
Эгер винидихъ суьгьбетай шиирра Кь. Саид Сурхай хандикай раханватӀа, «Агъаяр» эсерда вичи «кесибар саймиш тийизвай», «инсаф авачир», «мез туькьуьл» девлетлудан умимиламишнавай къамат ганва:
Вун иблис я, шайтӀан я вун гунагькар, Чиркин я руьгь, туькьуьл я ви мез, агъа. Кесиб саймиш тийиз, гьилле я ви кар, Аквадач вун гьич дуьз рекьяй къвез, агъа.
Малум тирвал, Кь. Саид Азербайжандин гзаф хуьрера къекъвена. А. Назаревича къейдзавайвал, «Шаирдиз гьанин ханарин зулумкарвилерни акунай. Ам гьакӀни Малла Панагь Вагъифан мусибатдин кьиникьин шагьидни хьанай. Иниз килигна адан яратмишунар ханариз ва беглериз акси фикиррив ацӀанва. Ам Сурхай хандиз викӀегьдиз акси экъечӀна. Саидазни, Вагъифаз хьиз, ханди эхиз тежер гуж авуна». Дугъриданни Вагъифанни Саидан са уьмуьр ваъ, гьакӀ яратмишунарни мукьва я. Кь. Саида Вагъифан яратмишунрин тежрибадикай, агалкьунрикай лезгийрин милли эдебият вилик тухунин карда
еке устадвилелди менфят къачуна. Адан социальный лирикадин чӀалар, Вагъифан къошмаяр хьиз туькӀуьр хьанва. Кь. Саидан шииррикай бунтчивилин хци фикирар хкатзава. Вагъифа вичин машгьур тир «Зун гьахъвилихъ къекъвена» къошмада вич яшамиш хьайи вахтунин феодальный алакъайриз акси экъечӀзава:
Вучда и дуьньядикай са гьахъ-адалат авачир, Пис, хъсан чпиз кутугай дуьз чкайрал алачир. Дугъри инсан азмиш ийиз, алчахар ква кефиник, Варлуяр намерд я, мерддан затӀни квач хьи жибиндик.
Кь. Саидни вичин «Эй, залум цӀай», «Я алпанд цӀай», «Авайвилиз хьурай лянет» шиирра ханарин адалатсузвал, зулумкарвал пислемишунихъ галаз санал абурун хаинвилерихъ эхир хьунухьихъ тамарзу я:
Авайвилиз хьурай лянет, кур байкъуш, Ви а мурдар суфат низ хьуй бес къе хуш? Гъилер, беден ивид курут, келле буш. Бес мус жеда са гьахъ-дуван, къарагъун?!
Гьелбетда, хандиз Кь. Саид такӀан хьунин себеб шаир са халкьдин арада машгьур хьун тушир. Адалай алава яз, Кь. Саида вичин эсерра девирда агъавал ийизвабуруз, гьакимриз няне гузва, абурун намердвилер винел акъудзава, куьрелди, шаир халкьдин вилер ачухариз, жемят уяхриз алахъзава. Халкьдин меслятчи Кь. Саида вичин чӀалар бязи вахтара туьрк чӀалал кхьинни дуьшуьшдин кар тушир, адаз Сурхай хандин чапхунчивилерикай Куьредилай къеце яшамиш жезвай маса халкьаризни чир хьана кӀанзавай. Кь. Саид, бажарагълу шаир хьиз, чӀалан зурба устадни тир. Адан манийриз дерин манадихъ галаз сад хьиз, гуьрчег кӀалубарни хас я. Кь. Саидан эсеррин гьар са гаф, гьар са образ вичин тайин чкадал ала. Чешне патал «Эй, залум цӀай» ва «Я алпанд цӀай» шиирикай кьве чешне гъин:
Ингье, тамаш саз кьур гъилер. Зурзазава, вучин, эллер?! Кьве виляй зи ивид селлер ДатӀана къвер гуж хьана ЗАЗ……ТӀЕБИАТДИН гьалал-гьарам Течир наши, я пехъи лам, Ша майдандал, хутӀун зи хам, Девлер зулум гвай къарагуьн!
Эхиримжи бендина «ша майдандал, хутӀун зи хам» лугьудай гафар гьалтун дуьшуьшдин кар туш. Кь. Саида диндин ругьанийри ХIVЛАГЬАЙ асирда яшамиш хьайи азербайжан шаир Насимидилай гьикӀ хам хутӀуннатӀа, рикӀел хкизва. Кь. Саида вичин рикӀин ялавдикай масабурузни хабар гун патал еке устадвилелди обращенидин приемдикай менфят къачузва. ИкӀ, шаирди аллагьдихъ, дуьньядихъ, тӀебиатдин къуватрихъ элкъвена лугьузва: «Аллагь! Дуьнья икӀ вучиз ятӀа яраб?»; «Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш?»; «Эй, эренлер, зи чарх кьулухъ элкъвена»; «Я Шалбуз дагъ, эхиз тежер гуж хьана заз!»; «Я алпанд цӀай, вуч я мурад?!»; «Эй агъаяр, фелекди зи яна кьил». Кь. Саида вичин манияр халкьдин вилик экъечӀна аваздалди лугьудай, иниз килигна ада хуралай лугьудай шииратдиз хас тир тикрар хьунин, риторический суалрин, обращенидин ва маса жуьредин алатар ишлемишзава. Кь. Саидан яратмишунрин къуватлу терефрикай садни шииррин чӀаларинни ва абур лугьудай аваздин, яни гьавадин арада сигъ алакъа хьун я. Машгьур критикар тир Н. Капиевади ва В. Огнева гьахълудаказ къейднай: «Кьуьчхуьр Саидан шиират мичӀи йифиз цава экв авур сад лагьай гъед ва гележегда тӀурфан жедайвилин сифте лишан я». Абур ягъалмиш хьанач. Кь. Саидан поэзиядин гъетинин ишигъдикди Лезги Агьмедан, Етим Эминан ва масабурун яратмишунри чи халкьдиз мадни гужлу экв гана.
Им иблисдин мез ятӀа? Бес вуч хьурай Гьабрулайни винизди? РикӀ чуькьведай ажайиб гьисс Гьинай къвезва, Гьинизда?(Къурабадиз жедач ам) Кужумнавай виш несилрин ивияр АвачтӀа чил, Кучуднавай виш несилрин дувулар АвачтӀа накьв, Беден аваз-вун руьгь туш. Жедач пака, АвачтӀа накь, Риваятар авачтӀа вахъ Чи пак чилин запабар, ЧӀудгун алай азабар, ЧизмачтӀа ваз Лайлайдин сес Яда ви хъвехъ вахтуни терс, Багьа ятӀа ваз хъуьтуьл мес ЛукӀ яз фанни ПАРТАЛДИН.(ВУН патал туш Зи мецеллай делилар, Къураба, на чӀурмир жуван гуьгьуьлар) Къадимлу накьв, Бубайрин чил Чи несилрин дувул квай Ширин суза, Зи рикӀин гуьл, Келима, чӀал абур гвай, Куьн накьвар туш, Куьн гафар туш, Куьн зи рикӀ я ифенвай. Макан я куьн, Масан я куьн, Бубайрилай бубайралди Ивидалди Риваят хьиз кхьенвай.
Хзандихъ галаз фу-затӀ тӀуьрдалай гуьгъуьниз амни хцин кӀвалихъ фена. И юкъузни, пакадин юкъузни Шагьвелед ахкъатнач. Абдулкъадирак рикӀивай къурху акатна. Шагьвеледахъ галаз датӀана жезвай Демиран ва Тарикан багъриярни ракӀарихъ атана, хабарар кьаз. Абдулкъадира стхаяр, абурун рухваяр, чирхчирар, милиция гьерекатдик кутуна, амма санайни Шагьвеледаз талукь хабар гьатнач. Ам цуькӀни нуькӀ хьанвай. Рекьерин постарал алай таниш гаишникрини хабар гайивал, Шагьвеледан машин кеферпатахъ физ акуна, гьа юкъуз ам сятдин нянин кьудриз хьиз «Жемикент» постунилайни хъфена, мад адак вил хкӀур кас хьанач. Райондин сергьятдал алай постунин къуллугъчийри Шагьвеледан ва дустарин машинар хтун тавурди тестикьарна. Вуч хьанатӀани, «Жемикент» постунилай алатайла хьанвай. Гьа и мулкуна къекъуьнарни тешкилна. Ирид лагьай юкъуз Берикейдин тамай канвай машин (ам Шагьвеледанди тир) ва адан къеняй кана, чӀух хьанвай кьве мейит жагъана. Шагьвеледан кьве дустунин – Демиранни Тарикан. Бес ам вич гьиниз фена? И суал кьилел къаза-бала атай гадайрин багърийрини, силисчийрини, абуруз къаст авур ксари чпи-чпизни гузвай, амма садахъни жаваб авачир. Душманри, пехилбуру рикӀ тӀар хьанвай инсанриз мадни зулуматдин ягъун хкьуна. «Дустар кьена, вичин машинни кана, Шагьвелед Демиран машиндаваз катнава» лугьудай ванер-сесер акъудна. Вучиз, вуч патал ада дустар рекьидай, вичин машиндиз цӀай ядай? Акьуллу ксари ихьтин суалар гузвай, алчахри лагьайтӀа, мадни алаваяр кухтаз къундармаяр ахъайзавай. Гуя абур меркездай гзаф пул гваз хквезвай, дустариз Шагьвеледан
Повестдин сифте кьилер - виликан нумрайра
кьилиз яд чими авуна, пулдин иеси жез кӀанзавай, амма Шагьвеледа абур чеб кьена. Бязибур и инсафсуз негъилрихъ ягъазвай ва Абудлкъадиран хизанни кваз лянетламишзавай. Кьейи гадайрин хизанарни абуруз душманриз хьиз килигзавай. Ихьтин гьахъсуз ванериз акси акъвазардай делил авачиртӀани, Абдулкъадира гадайрин бубайриз лагьанай. - Гьахъ гьикӀ авуртӀани винел акъатда, зун инанмиш я, и къундармаяр чи душманрилай, гьа чи гадайриз къаст авур вакӀарилай инсанрив агакьзава. Куьне куь балаяр ферикъатна, чаз чиди гьатни хъувунвач. Абуруз ахьтин зулум авур ксарив гьикӀ авуртӀани жаза агакьда. Хуьре ихьтин чӀуру гьерекатар кьиле физвай вахтунда Шагьвелед берикейви Гьафиз чубандин кӀвале месик квай, вири беден херламиш хьана, кӀвач, пакун тӀвалар, кьил хана, чинар алатна. Ада чубандиз вичикай садазни хабар тагун, чир тавун тӀалабнавай. Кардин гъавурда акьур Гьафиза ам дагъларин векьералди, дарманралди сагъар хъийизвай. Меркездиз фена, хквезвай югъ Шагьвеледаз ва дустариз мусибатдиндаз элкъвенай. Банкдин кьилин офисдиз фейи абур милли гьерекатдин итимрал гьалтна, гуя абуру Шагьвелед атун гуьзлемишзавай. Банкдин председателдин кабинетдай эхкъечӀдалди ада лагьанай: - Куь гадайри, «абадчийри» завай куьмек тӀалабзава, завай ярдуст тирвиляй гьерекатдин регьебрдиз хиве кьун хьана, са вад виш агъзур перечисление ая абуруз. - Хьуй мун,- разивал къалурнай Шагьвеледа. Касди икьван гагьда «Абадвилиз» тӀимил куьмекар ганвачир. Маса миллетдин векилди вич кьиле акъвазнавай банкдай пул це лугьун тебрикдай кар тир. «Абадчийри» Шагьвелед ресторандиз тухвана. Нисинин вахт тир, инсанни бегьем квачир. Шаддиз хъуьрезвай, зарафатарзавай гадайрин гуьгьуьлар атай цӀийи касди, адахъ Исламудинни галай, михьиз чӀурна. - Таниш хьухь, им чи регьбердин кьилин куьмекчи Гьадис я,- лагьана «абадчийрикай» сада.- Ибурни чи дустар, амадагар Шагьвелед, Демир ва Тарик я. Акунвайди туширтӀани, Шагьвеледаз Гьадисакай ванер хьанвай ва ам рикӀел хкиз алахъна. «Гьадис, ГЬАДИС-С. Эхь мун, «Къузгъун» лакӀаб алай мердимазар. Юкьван буйдин, чинин са хъуькъвел чукӀулдин гел алай, вагьшидин, лап гьа къузгъундин вилер авай, акурдаз гьасятда такӀан жедай кас». - Чаз пара яргъиярдай вахт авач,- векъи, эмирдай сесиналди рахана ам,- Шагьвелед стха, чи вилик исятда зурба везифаяр акъвазнава, чи вири гадаяр, дестеяр яракьламишна кӀанзава. И кар па
тални пул герек я. Гзаф пул. Чна мумкинвилер авай виридал харж вегьезва. Вунани чаз куьмек гун лазим я. - Башуьсте,- лагьана Шагьвеледа.- Хъфенмазди за куь счетдиз вад виш агъзур манат яда. - Вад виш? Ам тӀимил я, юлдаш банкир. На чаз цӀуд миллион гуда. - ЦӀуд миллион?- ягъанач кас Гьадисан гафарихъ. - Эхь, эхь, цӀуд миллион. Идалай гъейри вуна сергьятдал алай ви къучиярни маса кардал желб ая. Абуру чаз лап манийвалзава. - Гьадис стха, алай вахтунда захъ я цӀуд миллионни авач, я чпин хизанар хуьзвай ва герек атай гьар чӀавуз «Абадвилиз» куьмекар гайи ва гузвай гадаярни къучияр туш. Абуру садазни манийвал гузвач, чибуруз чпелай алакьдай куьмекар теклифзава, амма гена абурун сивихъ галайди атӀуз кӀанзавайбур ава. - Ваз гъавурда акьаз кӀанзавачни?- ам кичӀе кутадай тегьерда тамашна.- Эгер чи шартӀар ваз залан аквазватӀа, аквамир. Рази хьухь, тахьайтӀа… - ТахьайтӀа, вуч жеда?- Шагьвеледаз «Къузгъундин» и ихтилатар гьич хуш атанач. - А кар ваз чир тахьайтӀа, хъсан я. - Гьадис стха, зи вилик ахьтин шартӀар эцигмир, зун я кичӀебурукай туш, я алакь тийидай крар хиве кьаз, ахпа са нин ятӀани ценерик кӀеви жедайбурукай туш. Жуван халкьдин гьерекат тирвиляй за адаз бинедилай галайвилер ийизвайди я, са бязибур гила майдандиз экъечӀнавайла. Куьмек гуз гилани акси туш, амма цӀуд миллион? Ахьтин пулар захъ исятда авач. - ЯтӀа, хъсан я,- лагьана «Къузгъун» кьилелай кӀвачелди Шагьвеледаз пис-пис килигна, хъфена. Яд атӀай регъвез элкъвей столдал мад чан ахкьалтна. Исламудина Шагьвеледаз кьилди ийидай ихтилат ава лагьана ва абур са пипӀехъ фена. - Шагьвелед стха, заз чи гадайрикай садазни писвал хьана кӀанзавач, амма и вахт лап чӀуруди я. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ къуватар, дестеяр, кланар арадал атанва. Гьардахъ вичин итижар ава. Райондин, «Абадвилин» кьилевайбурузни, абурун тереф хуьзвай ина авай са бязи алчахризни ви бизнес къакъудиз кӀанзава. И кар абуру ийинни ийида. - Ни? Гьа и «Къузгъунди?» Районда авай тавлуйрин шукӀурт Мадрида? А вилера абурун цӀамар акьада. - За вавай тӀалабзава, рази хьухь шартӀарал, тахьайтӀа, абурун къастар лап чӀурубур я. Ам ахьтин вакӀан хва я хьи, адаз вич гьамиша фурун винел, амайбурни адан кӀане хьана кӀанда - Къастарни гваз амукьда абур. Чун ахьтин ламариз гардан кӀирдайбур туш. Вун «Къузгъунан» мусуд (векил) ятӀа, адаз зи гафар хълагь. - За хълагьдач., амма на къе «Къузгъунакай» ваз душман авун
ва, гьавиляй вун мукъаятлу хьухь, Шагьвелед стха.- Исламудиназ мадни са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавай, гадайри адаз эвер хъувуна. ЯтӀани ада явашдиз хълагьна,- рекье дикъетлувал квадармир. - Дах гьахъ я зи,- элкъвенай Шагьвелед вичин дустарихъ, машинда ацукь хъувурла.- Акунани квез, кицӀинхвайрин алчахвилер? Яракьар къачуз кӀанзавалда. Нихъ галаз дяве ийиз? Хаинар я вири чпин ассайишвилерихъ галтугнавай. Абуру халкьдиз ийидай са хъсанвални авайди туш. - Са яракьарни къачузвайди туш абуру. Чпин нефсиниз кӀватӀзавай пулар я. Абурун истемишунар, гужар эх тахьана, чи кьве бизнесмен кӀвалер-йикъарни маса гана Урусатдиз хъфенвайди я,- лагьана Тарика.- Душманрилайни фейибур я абур. - Ахьтинбурукай далу падни, вилик падни хвена кӀанда,- лагьана Шагьвеледа. Исламудинан гафар фикирда амай ада рекьиз дикъет гузвай. Манасни, Избербашни, Гергени кьулухъ галамукьна, дербент райондин сергьятризни гьахьна, шаклу са затӀни акунач адаз. Селикент хуьруьн къекъуьндал агакьиз агакь тийиз амайла кьулухъай къвезвай машинди акъваз тийиз туьтуьтӀар яна. Тарика, худ явашар тавуна, кьил кабинадай акъудна, кьулухъ вил яна. «Мерседесдин» рулдихъ галайда, чапла гъил акъудна, са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавайдан амаларна. Шагьвеледни шуьшедай кьулухъ килигзавай. Вилик элкъуьн хъувурла Шагьвеледай хци гьарай акъатна: «Трактор! Трактор!» Гъавурда акьун тавур Тарик садлагьана рекьин вилик тамашна, адаз вичин къаншарда къекъуьндал акъвазнавай трактор акуна. Ада тормоздал кӀвач илисна, амма ахгакьнач, машин «Беларусь» маркадин трактордин еке чархара акьуна. Тарик гъиле-гъил аваз вич-вичикай квахьна. Пис тӀарвал гайи Шагьвеледан бейни элкъвена. Абурун машинда ахкьур Демиран чин, пел ивидай хьана. «Мерседесда» авайбур атана, машиндай экъечӀиз кӀанзавай Шагьвеладан ва Демиран кьамариз кьвед чуькьвена, ялна. Тухвана чпин машиндиз вегьена, гъилер-кӀвачерни ктӀунна. ЧЕБ-ЧПЕЛ хтайла, абуруз акурди лап къурхулу шикил тир. Пудни тарарал ктӀуннава. Вилик патар михьиз бичӀлякь хьанвай машинарни, чебни тама ава. «Къузгъун» ва адан гъилибанар, гишин кицӀер хьиз, тамашзава. - Гена хъсан, вун вал хтана, ШАГЬ-ГЬ! Бязибуру ваз гьакӀ лугьузва кьван,- ягьанатдив рахана «Къузгъун».- Зи гафар на кваз кьунач, чагьнакь. Гьа идалди на лап къелетна, шагь-гь. Зи гафунал гаф эцигайдан эхир жезвайди я, кьей хва. Мегер ваз и кар чизвачирни? Гилани геж хьанвач, за ваз са мумкинвал вахкузва. Зи шартӀарал вун рази жеда ва сагъ-саламатдизни куьн инай хъфида. - Захъ акьван пул авач,- са гужуналди лагьана Шагьвеледа. - Банк вуча? Ана пул ацӀанва. КӀвалер, машинарни маса це. - Банкдик хкуьрна виже къведач…
- За ваз эхиримжи сеферда лугьузва, кьей хва, цӀуд миллион манат ва бизнесни чав вахце.- Гьич жери кар туш.- ЯтӀа, куьтягь гадаяр, зун хъфена,- «Къузгъун» пуд гадании галаз, машинда акьахна. ЖаллатӀри пудни яд кӀан жедалди гатана, ахпа лешер хьтинбур машиндиз хъивегьна. Адаз цӀайни яна, чеб цӀрана. Демиран машинни хутахна. Чинихъ ялавдин мурцар галукьайла Шагьвелед вич-вичел хтана ва ада цӀун ялаври кьунвай машиндай экъечӀун патал вичивай жедай кьван чабалмишарна. Гьараяр акъатиз-акъатиз, юзанмазди кӀарабра эхи тежер тӀал гьатзавай, ада ракӀар ахъайна. Таза гьава галукьай ада дустариз эверна, ивиламиш хьанвай вилерай касни аквазвачир. Эвердиз садани гьай лагьанач. Машиндин ракӀарай, чувал хьиз, аватай ада вичи-вич галчӀурна. Бейниди кӀвалахзавай, гила мад машин хъиткьинун мумкин тир. КУЛ-КУСАР, цӀамар кьаз, сас-сарал эцигиз жегьил итимди муьтӀуьгъзамачир беден виликди ялна. Вири къуват эцигна къарагъиз кӀан хьайи ам, гьарай акъатна, чилел ахватна ва мад вич-вичелай фена. Чидач, гьикьван вахт алатнатӀа, вилер ахъаяйла адаз агъзурралди гъетери рап-рап гузвай цав акуна. «Йиф я,- фикирна ада.- Им вуч чка ятӀа зун авайди?» - Адан рикӀел чпиз авур мусибат хтана. Къен ргана. САРАР-САРАРАЛ илисна, жакьвана.- Агь алчахар!- рикӀе авай вири гафар лугьуз хьанач, хирери чпикай хабар гана. Тарарин арайрай адаз рагъ экъечӀдай патай эквер акуна. «Анихъ хуьр галай хьтинди я», шад хиял фена бейнидай. Гададин умудар артух хьана. Ада галчӀур жез, беден гьа терефдихъ чӀугуна. Экв ачух жедайла ам тамун къерехдал акъатна ва вири къуват квахьай пагьливан хьиз, чилел яргъи хьана. Касдин бахтуни гъана. Ам йифиз тахтай данайрихъ къекъвез тамуз атай Гьафизаз акуна. Кьенвайди хьиз хьайи адак сифтедай кичӀ акатна. Лап патав агатайла адаз гатана эйбежер гьалдиз гъанвай итимди нефес къачузвайди чир хьана. Чинин и пад, а пад ягъайла, итимди вилер ахъайна. Ада вич гьинаватӀа, хабар кьуна. Берикейдин тама авайдакай лагьайла, касдай цӀугъ акъатна.- Зи кьилел пара пис дуьшуьш гъанва, халу,- рахана Шагьвелед са гужбаладалди, кьаз-кьаз. Гьафиза адаз рахун гьикьван четинзаватӀа кьатӀана.- ЖедатӀа, халу, зун куьнал хутах, садазни таквадайвал, ахпа чна са меслят ийида.- ЯтӀа, вуна са тӀимил эх хъия, хва,- лагьана Гьафиза.- Зун са къад декьикьадилай хкведа. Чун садазни аквадач, зи кӀвалер къерехда авайди я. Таниш тушир кас ахкъатдалди рикӀ акъатна. Шагьвеледан бейнидай тефей фикир хьанач. Яргъай гъилин араба гваз хквезвай итим акурла, адак квай гъалаба хкатна, рикӀиз регьят хьана. Гьафиза бедендик сагъ чка кумачир кас, гьи чка кьуртӀани, адай
рикӀ къазундай цӀугъ акъатзавай, хутахна кӀвализ, сад лагьай мертебада ферикъатна. Кайванидиз сир хуьнин ва вичин медсестра вах галаз хтунин буйругъ гана. Фадлай больницада кӀвалахзавай ва тежрибалу медсестради бедендал ифинни акьалтнавай итимдиз кьве раб яна, ахпа хирер михьна, герек дарманар яна, ктӀунна. Нянихъ вич мад къведайдакай лагьана. ВИЧ-ВИЧЕЛАЙ физ, чкадиз хквезвай Шагьвеладахъ нянихъ рахадай жуьрэт хьана. Ада чарни кхьена ва меркездин са больницадин хирург Алисманав агакьарун тӀалабна. Пакадин йикъан экуьнахъ Гьафиз меркездиз рекье гьатна. Жагъурна больница, хирург. Таниш тушир касди гъайи чар кӀелайла, ам лап шад хьана. Гьа са вахтунда адак гъалабани акатна. - Хъсан кас, вун са тӀимил акъваз, за герек къайгъуяр ийин, ахпа чун кьведни санал хъфида. - Хьуй ман,- разивал къалурна Гьафиза. Зур сятдилай Алисман гъиле сумкани аваз ахкъатна. «Исятда чун кӀвалел хъфида, ахпа куь хуьруьзни», лагьана ада. Алисман Шагьвеледан имидин хва тир. Стхадал гъанвай гьал акурла, адак гьайифдин, ажугъдин, алчахар чирунин гьиссер акатна. ЯтӀани ада сабур хвена, Шагьвеладаз рапар яна, хирер мадни михь хъувуна, ктӀунна. - Гьафиз халу, вуна зи стха кьиникьикай къутармишна, чун ваз уьмуьрлух буржлу я. Куь хъсанвал чна рикӀелай алуддач. Куьн пара сагърай! Гьелелигда чи патай и пул къачу. - Пулар вучтинбур я, я хва? Чир хьухь, Гьафиз ахьтин итим туш… - Гъил къачу Гьафиз халу, зиди рикӀивай гьуьрмет авунин лишан я. - Чизва, чизва, халудин, вуна са фикирни ийимир, ви стха инавайди садазни чирдач чна. Дарманар, рапарни вуна гъанва кьван, мад пулар квез герек я? - Сагърай, чан халу, за ам ина яргъалди тадач, адаз больница герек я. - Зи гиран вахани гьакӀ лугьузвай. - Эхь, эхь, тахьайтӀа, стха лап кӀеве гьатда. Зун пака экуьнахъ хкведа. - Сагърай, чан халудин. Аллагьди куьмек гурай чаз. Адаз ахьтин гуж авур инсафсузрин дуван Аллагьди акурай. - Амин. Хсуси машиндаваз рекье гьатай Алисмана юкӀвар-чипӀер яна, гьи больницадиз тухуда? Эгер къанлуйриз стхадал чан аламайдакай чир хьайитӀа, жагъурдайди я. Сифте нубатда багърияр авай чкайра къекъунни ийида. Ада вичихъ галаз санал кӀелай яр-дуст, чирхчир духтурар рикӀел хкана. Эхир ада Хучнидиз фин кьетӀна. Дуст Абдуллагь ана больницадин кьилин духтур тир. Чкани садан шакни
тефидайди я, рехъни мукьвал ала. Меркездиз хъфизвай Алисмана машин мад кьибледихъ элкъуьр хъувуна. Месэладин гъавурда гьатай Абдуллагьа, «пакадал вучиз вегьеда чна, нянихъ «тади куьмекдин» машинни гваз фена, хкида ви стха», лагьана. Шагьвелед сагъ-саламатдиз агакьарна больницадиз, кьилди палатада къаткурна ва йифиз кьведани герек операциярни авуна. - Алисман дуст, ви стха къене уьтквем рикӀ, мягькем руьгь авай гада я. Ихьтин гатунар масадавай эх жедачир, ам фад кьенвайди тир. Гила чна ам кӀвачел ахкьулдда. - Вун гьахъ я, дуст, амма зи стхадиз инад кьурбур пара инсафсуз, хаталу ксар я, абуруз стха сагъ амайди чирна кӀандач. Анжах Шагьвелед ина авайди чи кьведан сир яз амукьрай. - Хьурай, стха. Адаз за жувалай алакьдай вири крар ийида. - Аллагьди хуьй вун, дуст. Духтурдихъ галаз чара хъхьай Алисмана кьатӀана, квахьнавай кьве дустунихъни Берикейдин къваларив, иллаки тама къекъвена кӀанда. Ада багъри гадайриз Берикейдин къекъуьндал атун буйругъна. Са сятни алатнач, пуд хизандин мукьваяр акъатна ва абур къекъвез там галайвал фена. Гьа ина абур кайи машиндални ацалтна. Милициядин къуллугъчийризни хабар гана… Анжах кьейи гадаяр кучукна пуд югъ алатайла, алчахри тунвай ванер-сесер агакьайла ва имидал, имидсусал, Багьаятал алай дерт акурла, Алисмана абур кардин гъавурда туна, Шагьвелед сагъзамайдакай ва и месэладикай садазни малумарун герек авачирдакай лагьана. Шагьвелед яваш-яваш эрел хквезвай. Вичин геле къекъвезвай жаллатӀрикайни хабар авай адаз. Гьавиляй амукьзавайди яргъал тевгьена абуруз буйругъар гузвай кьилер галудун, тахьай мисал авун тир. Алисманан куьмекдалди Шагьвеледа лазим ксарихъ вичин буйругъ агакьарна. Мусибатдин вакъиайрилай гуьгъуьниз са варзни кьуд югъ алатна, меркезда «Къузгъун» ва са гьафтедилай Къубадин ресторанда кефер чӀугвазвай Мадрид яна, кьена лагьай ванер чкӀана. Районда, меркезда авай абурун терефдаррин арада гъулгъула гьатна. Вад югъни алатнач, Шагьвеладазни адан дустариз къаст авур кьве жаллатӀдин мейитар Каспий гьуьляй гьат хъувуна. «Им нин кар хьуй?» лугьуз суалар гузвайбур гзаф тир, амма сад-вада кьисас нелай къвезватӀа шак ийизвай. Мадридаз шукӀуртвал авурбур чпин кьил саламат хуьнин къайгъуйра гьатна. Шагьвелед кӀеве тваз алахъай са шумуд гада республикадайни экъечӀна. Эхиримжи варцара арадал атай тахсиркарвилерин бине, абурухъ галаз алакъалу инсанар чирунал гьам райондин, гьам республикадин силисчияр ва маса пешекарар машгъул хьанвай. Шак физвай инсанар авайтӀани, гъиле са делилни гьатнавачир. Къайдаяр хуьдай органрин работникри физ, са шумудра Шагьвеладан
мукьвабурувай, дустаривай хабарар кьуна, абурун гуьгъуьна къекъведайбур туна, чпин итимар-агентар дикъетлу авуна, амма Шагьвеледакай дуьзгуьн са малуматни гьатнач. И нагьакьан гьалари, идавай-адавай агакьзавай ванери Абдулкъадир муаллим са вуч ятӀани авуна кӀанзавай фикирдал гъана. ТахьайтӀа, Шагьвеледакай тахсиркарни ийида, вири кьиникьарни адан кӀвачихъ яда. Силисчийриз и кар авун четинни акъваздач. Нубатдин сеферда Алисман хтайла, Абдулкъадира адаз вичин шаклувилерикай, фикиррикай ихтилатна. - Вуна акьван дарихвилер ийимир, ими,- лагьана Алисмана,- чун гъавурда авазва, герек къайгъуйрикни ква. Шагьвелед кӀвачел ахкьалтайла чна чи мумкинвилерикайни менфят къачуда. Чахъ ам гатайвилин, больницада сагъар хъувурвилин гьакъиндай шагьидар, документар, шикилар ава. Адак тахсир кутадай са касни жедач. Жув секин хьухь. - Ви сес Аллагьдив агакьрай, чан хва.- На заз са жаваб це, имидин, и атӀа ксар кьиник куьн квач хьи? - Ваъ, я ими, чӀуру рекье авай а алчахрал чпелайни фейибур гьалтна. Вун секин хьухь, вири хъсан жеда. - Хьурай, хьурай, чан хва. Алисман хъфена, амма муаллимди кьатӀана, стхадин хци авайвал лагьанач. «Яраб чи гадайрин кар я жал?»,- суална ада вичиз. «Эгер икӀ ятӀа, къурбандар гьа ибуралди куьтягь жедач. ХупӀ угъраш вахт хьаначни им», фикир ийиз яшлу касди кьил юзурна. Шагьвелед сагъдиз кӀвализ хтайла, адавайни хабарар кьунай Абдулкъадира, амма хцивайни дуьз жаваб жагъаначир. - Ваъ, я дах, чи гадаяр киллерар, жаллатӀар туш кьван. Низ чида абурун дуван ни акунатӀа. На лагьайвал дах, чӀуру рекье авайдан эхирни пехир жезвайди я…
Гьа икӀ жаваб ганай вуна дахдиз, Шагь,- рахазва Шагьвелед вич-вичив гьинай ятӀани чин тийидай урусдин кӀвале месик кваз.- Эхь, дах, зи камаллу, акьуллу, намуслу, регьимлу дах, вун гьахъ тир, чӀуру кардин иесидин эхир пехир жезвайди я. Зун себеб яз зулуматдин гьа и дуьшуьш районда гьуьрметлу, магьшур тухумрикай сад тир чи кьилелни атана. Агь, уьмуьр кьулухъди элкъуьр хъижедайди тиртӀа, гьикьван хъсан тир. Гьайиф, им жедай кар туш. Низ герек авайди тир гьа бизнесар, пулар, кӀеретӀар, гьуьжетар, бягьсер? Вуч патал? Мегер чун пис яшамиш жезвайни? Недайди, алукӀдайди авачирни? Къуллугърик квачирни? Гьуьрметдин иесияр туширни? Тир, тир! Амма вири тӀимил акуна. Гьукумдин кьилиз атай алчахри халкьдин вилик ачухай чапхунунин, тарашунин, къакъудунин, алдатмишунин сиясатдин таъсирдик кутуна, жувни, вири крарни, йисаралди бубайри къазанмишай гьуьрметарни, на
муслу тӀварарни барбатӀна, чиркерик кутуна. За. Зун хьтин алчахди. Кьисас вахчуда лугьуз. Куьнни кьий, бизнесни, пуларни кьий талгьана, вири гьа нефс ацӀун тийидай аждагьанрив вахкун тавуна, вун бягьсиниз экъечӀна. Инсанар рекьидай чкадал гъана. Эхирни пехир хьана. Гьабурухъни кьисас вахчудайбур жедайдакай на фикирнач. Дах, имидин хва, вахан гъуьл, гиран стха яна, кьена. Зунни дустагъдиз чуькьвена. Виридалайни залан дерт ам хьана хьи, закай гьей-гавур авуна, багърийризни зун душмандиз элкъвена. Акьван кӀани, багьа яаъалай са чар атанай. Анани кхьенвай: «Я чан хва! Я азиз хва! Вун мус ва ни батинди яна? Вуна чи ивидин гъалар атӀана хьи. КӀвачерик квай мягькем чиликай фур авуна хьи. Чна ваз гайи тербия, тарсар вуна куьхъ дегишарна? Яаъахъ вун аквадай вилер амач. Абур буьркьуь хьанва…» РикӀни, кӀанивални, вири дуьньяни вичиз багъишай Багьаятан раган къванер хьтин гафари уьмуьрдихъ амай вири умудар атӀанай: « Ви душманри зи авайни авачир са стхадин кьил тӀуьна, гила вунни заз душман я». Вуч патал? Вуч? Ахмакь! АХМАКЬ-КЬ-КЬ,- итимди вичин кьил гатаз гатӀунна. Мугьман авай кӀваляй къвезвай ажайиб сесери Людмила месикай хкудна. Явашдиз ракӀар ахъайна килигна. Шагьа вичиз ийизвай гуж акурла, ада чукурна, фена, адан гъилер кьуна.- Шагь! Вахъ вуч хьанва? ТӀазвай чка авани?- РикӀ, рикӀ тӀазва,- саки гьарайна итимди.- Зун жуван багърийриз, заз виридалайни кӀани инсанриз душман хьанва, душман. Абуруз зун аквадай вилер амач.- Ам ажугъдин, эх тежедай дердинин нетижа хьун мумкин я. Вахт фирай, вахтуни вири чкадал хкида.- Вири? Кьейи буба, имидин хва, язна, дустар? Ваъ, жери кар туш. - Кьейибур хкведач, вун гьахъ я, амма гьакъикъи кӀанивал рикӀяй акъатни ийидач. Вахтуни дерт кьезиларда ва багърийрини ви гунагьрилай гъил къачуда.- Вун дуьнья акур инсан, философ хьиз рахазва, амма уьмуьр масад я. Адав вичин уьлчмеяр, терезар гвайди я. - Уьмуьр вич философия я. Ада чаз ахъагъай гъалатӀар туькӀуьр хъийидай, уьмуьр цӀийи кьилелай башламиш хъийидай мумкинвал гузва.- Тапарар я, тапарар я,- Шагь мадни пехъи хьана, ада вичи-вич гатаз эгечӀна. Заз садани багъиш хъийидач. Зун, зун-н-н ахмакь, пая, абдал я…- Шехьа, шехьа, Шагь, ваз регьят жеда,- меслятна руша итимдал алай гуж акурла, адаз вичизни къагьар атана. - Ваз чизвачни, дагъвияр шехь тийирди.- Шагь садлагьана ме
сикай хкечӀна ва къецел экъечӀна. Рушани, халат къачуна, адан гуьгъуьниз чукурна.- ЖедатӀа, са ведро яд гъваш,- рушахъ элкъуьнни тавуна, тӀалабна итимди.- Исятда, саки кьецӀил мугьмандал халат гадарна, руш къуйдал фена ва ведро кӀаниз вегьена, яд акъудна.- Гила, тавакъу я, заз туьнт чай гьазура.- Хъсан я, - руш муьтӀуьгъвилелди кӀвализ гьахь хъувуна ва тасмал гваз хтана.- Мекьи ийимир жуваз. Шагьвелед ядни гваз пипӀехъ фена, турсик хтӀунна ва къайи яд кьилелай агъуз бедендал илична. Зурзунар алахьай адай куьлуь хьтин гьараяр акъатна, амма бедендиз, рикӀиз са тӀимил регьят хьана. Хъфена, пӀапӀрус гваз хтана, чӀугуна… Людмилади гьазурнавай чай хъваз, Шагьа адаз вичин уьмуьрдин бязи уламрикай ахъайна.- Де лагь гила, вучзавай за ихьтин уьмуьрдикай? Икьван къурбандар хиве гьатай, багърийризни кваз зун къанчанах хьайи?- Уьмуьр къизилгуьллер экӀянавай гам, майдан туш, имтигьан я, уьтквем дагъви. И кар вазни чизва. Уьмуьрда вилериз таквазвай, кьилел текъвезвай крар, дуьшуьшар, вакъиаяр авач. Аллагь-Таалади инсандиз абуруз таб гудай къуватарни, азиятар эхдай мягькем рикӀни ганва. Хьана алатнавай крар, агьвалатар жуван кӀула залан пар ийимир, абурукай жезмай кьван фад азад хьана, балкӀандал акьахна виликди чамарна кӀанда.- Кьел квай гафар я, гьи ктабдай кӀелайди я?- Уьмуьрдин ктабдай. Шагьан пӀузаррик са жизви хъвер акатна.- Накьанни къенин аял, ваз вуч уьмуьр акуна кьван?- Жуваз кьванди зазни акуна, аялни туш зун.- Хъел къвемир,-хъуьтуьлдиз рахана итим,- вун лап жаван руш хьиз аквазва. Ваз и уьмуьр чӀулав айнайрай къалурзавайди вуж я?- Гьа жуваз кӀан, хуш хьайибур.- Жеч?- Хьана. РикӀни тӀарна, алатни авуна. Школада амаз залай вил аладарзавай жегьилар авай,- секиндиз эгечӀна Людмила суьгьбетдив.- Хиве кьада, и кар за хушдиз кьабулзавай. Гьатта са бязи итимарни, зун акурла, таза якӀухъ къаних кацер хьиз, заз тамашиз амукьдай. РикӀяй за и кардал дамахзавай. Маса рушариз ваъ, заз фикир гузва, захъ галаз рахаз, дуствал кьаз алахъзава лугьуз. Бязи рушари и кардал пехилвални ийизвай. Заз хуш гадани авай, амма ам викӀегьди тушир. Зун акурла, рахайла ам акьван шад жедай хьи, зи гьихьтин буйругъ хьайитӀани тамамариз гьазурвал къалурдай, амма вичин рикӀ ачухдай, кӀанивиликай гаф куддай жуьрэтлувал авачир адахъ. За школа куьтягьна. А гада къвалав гвай шегьердин ветеринарный техникумдик экечӀна. Зун дидедиз куьмек гуз акъвазна. Буба
зегьер хьтин эрекь гзаф хъвана кьена. Стхани хвена кӀанзавай. Гьар шегьердай хтайла гада заз пишкешар гваз къведай. Белки, чун эвленмишни жедай, амма вири крар армиядай хтай моряк Степана чӀурна. Шумал буйдин, спортсмендин хьтин беден авай, хуш акунрин ва чӀагай кьуьлердай, хъвер-зарафат кӀандай гада гьасятда хейлин рушарин, гьатта гъуьлер авай са бязи дишегьлийрин хиялрани гьатна. Гьар сада ада вичиз фикир гун патал алахъунар ийизвай. Зун абурун жергеда авачир. За жуван Алешадикай фикирзавай. Хтайла, адахъ галаз сейрдиз экъечӀдай, кинойриз фидай, майдандал адахъ галаз кьуьлердай. Тариф туш, зун рушарикай хкатна аквазвай ва Степанани зал вилер гадарзавай. За са артух кваз кьазвачир. Ахпа акуна заз, ам михьиз зи гуьгъуьна гьатна. Зи патай вичиз хушвал къазанмишун патал алахъна. Цуьквер, пишкешар багъишун, гьар уламда рехъ гуьзетун, маса гадайрин гьерекатрикай хуьн, вич зал ашукь хьанвайди хиве кьун… Куьрелди, ада зи кьил акадарна, зун вичихъ инанмишарна. Алешадин патай викӀегьвални тахьайла, зун Степаназ гъуьлуьз фена. Пуд йисуз яшамиш хьана чун. Дуьз хизан арадал гъун патал ада са затӀни авунач. Са кеспи кьванни хьуй лагьана, зун шегьерда бухгалтервилин курсарик экечӀна. Са юкъуз чи кӀвализ кьуд йисавай рушни гваз са дишегьли атана. Степанан гьарайдиз. КилигайтӀа, дишегьли адан паб тир. Аялни Степананди. Армияда амаз абурун алакъаяр хьанвай ва са шумуд вацра абур санални яшамиш хьанай. КӀвализ хтайдалай гуьгъуъниз ада вичин хзан рикӀелай ракъурна. Ина хьайиди са къиямат я. Чун вири сад-садал элкъвена. Эхир секин хьайила, за кьатӀана, Степанакай заз бегьем гъуьл жедайди туш. Зун абурни ана туна, дидедин патав хтана. Акъвазнач Степан, гьа пакадин юкъуз вичин хзандихъ галаз хъфена. Алешани гъиляй акъатна. Ам масадал эвленмиш хьанай. РикӀ акьван тӀар хьана хьи, зун зал хквен тийиз са шумуд гьафте алатна. За адай ахьтин алчах кар акъатда лагьана гьич фикир авуначир. Амма инсанар зайиф я, абур шейтӀанди рекьелай алудзава ва гьич рикӀелни алачир чӀуру крарин иесияр ийизва. Заз а чӀавуз дуьньяни кваз мичӀи хьанай. Уьмуьрдикай ерли дад амукьнач. Аллагьдиз шукур, за эхна, сабур хвена. Вахтуни вичин кар авуна, дерт алатна ва къенин йикъал за шадвалзава, гьахьтин алчах гъуьл фад зи уьмуьрдай акъатна лугьуз разивалзава. - Шагь,- Людмила милайимдиз мугьмандиз килигна,- вун и патарихъ акъатна муьжуьд йис алатнава, хьайи крарни, зун инанмиш я, гзафбурун рикӀел аламайди туш. Хъилер, ажугъарни вахтуни квадарзавайди я. - Зи рикӀел алама эхир, бажагьат багърийрин рикӀелайни фенва. Абурун хирер сагъариз техжедайбур я, Людмила. Зун акунмазди абур мадни цӀийи хъжеда. Зун гьи чин алаз абурун патав хъфин?
- Вуна анжах вакай фикирзава. Бес диде, уьмуьрдин юлдаш, аялар, стхаяр, вахар? Абурукайни фикир ая ман. Ваз дидедин рикӀ гьихьтин затӀ ятӀа чидани? Балаяр патал ада вири азабриз таб гуда. Вири хирериз дарман жагъурда. Вири хаталувилер алудиз алахъда. Веледрин гъалатӀрилай, гунагьрилай гъил къачуда. Уьмуьр къайи хьайи чӀавуз заз дерт алудиз куьмек гайиди зи диде я. Вун сагъ-саламатдиз ахкурла дидедин рикӀелай вири дердисервилер ахлатда. - Агь, гьа вуна лугьузвайвал жез хьанайтӀа… - Жеда, жеда, аквада ваз. Гила ксус, ял ягъа, зун экуьнахъ кӀвалахал фидайди я. Жув ахварикай тух хьайила, къарагъ. - Пара сагърай вун. - Ширин ахварар атурай,- лагьана руш кӀваляй экъечӀна. Шагь са шумуд легьзе рушакай фикир ийиз амукьна. Иерни, акьуллуни, къенидини я, амма алдатмиш хьана. Ихьтин рушар бахтсуз хьунал гъун тахсиркарвал, зулумкарвал тушни? Гьа и хиял гумаз итим ахвариз фена. Вичин месик экечӀ хъувур Людмиладиз дидедин кроватдин жакь-жакьдин ван атана. - Диде! Вун ксанвачни? - Ваъ. Вун адахъ, чин тийидай туьнт дагъвидихъ галаз авайла, заз ахвар къведайни? - Диде чан, ам аламатдин гада я. Адан кьилел атай кьван крар, дустагъ… ЯтӀани ам инсан яз ама. - Ваз гьинай чида? - Диде чан, ада зун шегьердин вокзалдин бандитрикай хвена, вичиз хкатдай зияндикай фикирни тавуна. Ам дустагъда авай садан тӀалабуналди адан дидедин патав физва, вичинбурун патавни хъфин тавуна. Диде, ваз акуна кӀандай, адаз регъуь жезвайвал, зун вичиз ачухдиз тамашдайла. Чи гадаяр ахьтинбур туш, ягьсузар я, гьасятда гъил яргъи ийида, темен гуз алахъда. - А жигьетдай дагъвийрихъ чпин къанунар, ягь-намус авай чӀал заз чида. ВикӀегьбурни я абур, амма чара касдихъ акьван фад ихтибар авун герек туш. - Ваз кӀандайвал хьуй, диде чан, зун мукъаят жеда. Зун пака кӀвалахал фейила, адаз чин чӀурмир. САД-КЬВЕ юкъуз ял ярай вичиз ина. Ахпа кӀанивал авурай вичиз. Шагь югъ нисинилай алатайла къарагъна. Касдиз вич гьелени дустагъда амайди хьиз тир. Вилер ачухна, михьи, гъвечӀи кӀвал, нехишдин кӀарасдин дакӀарра, кроватдин кьилихъ сачахламишнавай къирер, пердеяр акурла, адан рикӀел алатай йикъан вакъиаяр хтана: вич дустагъ лугьудай къазаматда амачирди, таниш хьайи рушахъ галаз хтайди. Ам тарпна къарагъна, дакӀардай къецел тамашна. Гьаятда гъвечӀи кицӀ инай-аниз физвай, куьчеда сад-кьве инсан авай. КӀваляй са ван-сесни къвезвачир. Шагь крахмалдин ни гелягьзавай михьи ва лацу агъдик квай яргъандик экечӀ хъувуна.
Сятдиз тамашна, йикъан кьведалай алатнавай. Накь урус гьамам кьабулнавай адан беденди кьезилвал, гумрагьвал, Людмиладиз рикӀ ачухайвиляй регьятвал гьиссзавай. Адаз ХЪСАНЗАВАЙ.«БЕЛКИ и кардихъ, зун и рушал туьш хьунихъ, адахъ галаз хтунихъ са метлеб аватӀа?» хиял гьатна бейнида. Метлеб, метлеб? Вуч метлеб? Зун, епина тур дана хьиз, хтана адахъ галаз. Аламат. Зун, Шагьвелед. Дустагъди зун гьакьван дегишарна жал? КӀваляй рахазвай ван атана. «Ваъ, бес я месик хьайи кьван. Къарагъна кӀанда»,- рахана ам рикӀяй. КӀвачер кроватдилай вегьена ацукьайла, адаз дакӀардин къаншарда столдин пипӀел эцигнавай цӀийи майка, переем акуна. АлукӀ тавуртӀа, Людмиладиз хъел къведа. Лап кьадар хьана. Гъилер, чин чуьхвена хтайдалай гуьгъуьниз Мария Петровнади адаз суфрадихъ теклифна. Таза афнияр, помидорар, къацу чичӀекар-хевецӀар, кӀуь афнаяр, ргур картуфар алай суфрадал дишегьлиди борщ авай къажгъанни эцигна. Адай мугьмандиз ва вичиз хуьрек акъудна.- Регъуьвилермир, хва,- рахана Мария Петровна хушвал квай сесиналди,- жуван кӀвале хьиз гьисс ая. Людмила кӀвалахал ала. КЬВЕД-ПУД сятдилай хкведа. Вун сагърай, хва, зи руш сагъ-саламатдиз кӀвализ кьван хкай.- За квез сагърай лугьун лазим я. Людмилади зунни къутармишна, викӀегьвална инизни хкана.- Язва, язва ам викӀегь руш, гьа са вахтунда регьимлудини, фад ихтибардиз фидайдини я. Вучда, текдиз ава, субай я.- Ахьтин руш субай амукьдач. Вири хъсан жеда, Мария Петровна.- Вуна неъ, неъ кван садра,- Мария Петровнади къвалав гвай шкафдин ракӀар ачухна, анай бутылка акъудна. -Зи гъилин гьазур-гьалал я. Вун ахъай хъувунин сагълугъдай хъвада чна.- Ада кьве рюмкадиз самогон цана.- Яхъ, яхъ, хва, алатай вахтар, авур крар элкъуьриз жедач, къенин ва пакадин йикъар рикӀеваз яшамиш хьун лайихлувал я. Гьа йикъар чаз шадвал гъидайбур хьурай. - Сагърай!- Шагьа артух яргъияр тавуна хъвана. Туьнт затӀ тир. Ичкиди туьтер кана, фейивал къенепатазни хабар хьана, чим акъатна. Борщ тӀямлуди, атирлуди тир. Дагъвиди иштягьдивди тӀуьна, рушан дидедихъ галаз мад кьве такьа ичӀирна. Людмила кӀвалахдилай шаддиз хтана. Мария Петровнадиз эхиримжи вахтара руш икӀ мегьрибандиз, вилери цӀарцӀар гуз акурди тушир. И дегишвилерин себебкар и дагъви я жал?- фикирна ада пӀузаррилай хъвер кӀвахьзавай рушаз килигиз.- Де, на чи мугьман гишила тунач хьи?- хабар кьуна Людмилади. - Эхь, гишилани туна, ахварни вуганач,- зарафатдив жаваб гана Мария Петровнади.- Лагь кван, на вуч ганатӀа адаз.
- Ингье и столдал алай вири затӀарикай тӀуьна ада. Суьгьбетарни авуна чна, ада заз дустагъдин къайдайрикайни ахъайна. Вичи чи хцин югъ-йиф хъсанди хьун патал лазим ксарив хабар агакьарда лагьана. Салахъай хтай Шагь акурла, Людмила са гъвечӀи тешвиш хьана. Чуру тунвай, чӀулав спелар хкатӀнавай, мекер кьулухъди эвянавай, тӀарам беден гумрагьдиз кьунвай итимдал, на лугьуди, ам накь гьалтайди, вичин кьил гатазвайди тушир, кьару яз акъвазна. Вичин ажайиб килигун себеб яз итимди вилер масанихъ элкъуьрайла, Людмила таъсирдикай хкатна.- Ингье зунни хтана. Ваз ина дарих хьанач хьи?- суална руша.- Ваъ эхир,- рушан шадвилик шериквал авуналди хъвер кваз жаваб гана Шагьа.- Ахьтин вахт ерли хьанач. Кьведралди ксана, ахпа зун ви регьимлу, милайим дидедин гъиле гьатна.- АкӀ ятӀа, хъсан я. Гила дидедин гъилин няметрикай, хуьрекрикай чна санал дад аквада.- Заз гьеле гишинзавач.- Зи ратари ратар незва. Бес зун кьилди…- Ваъ, ваъ, ахьтин гьайванвилиз за рехъ гудач,- лагьана Шагьа суфрадихъ чка кьуна.- За ви дедин цик квай таза афнияр неда. Абур пара дадлубур я.- Неъ, мадни иштягьар ачух хьурай ви. Хуьрек тӀуьна куьтягьдай кьиляй Шагьа кьаз-кьаз малумарна: - пака зун Челябинскдиз фида. - Акьван тади къачумир, Шагь,- гьасятда рахана Людмила.- Са пуд юкъуз кьванни ял ягъа. Пака вун патал гуьзлемиш тавунвай са кар жеда.- Вуч кар? - Сюрприз…- Сюрприз? Ина? Заз?- Эхь, пака ваз чир жеда.- АкӀ ятӀа, ваз зун пакадалди чукӀулдик квай хеб хьиз таз кӀанзавани? Жедач, жедач, залай сабур хуьз алакьдач.- Дугъриданни, чан руш, рикӀ акъудмир мугьмандин, лагь адаз.- Мад вучда, куьн кьвед, зун сад, муьтӀуьгъ хьана кӀанда. Шагь, ина фадлай яшамиш жезвай кьве лезги хзан ава. Абуру вун пака илифарда.- Лезги хзанар? Ина? Абуруз закай вуна раижна…- Эхь, чебни гьакӀан ксар туш, гьуьрметдиз лайихлубур я. Межид Муслимович райбольницадин кьилин духтур, Гьарун Салигьович чи майишатдин зоотехник я. Гьелбетда, абуруз за хабарна.- Кутугнавани? Заз абур чидач. Зун – дустагъэгьли.- Чир жеда ман. Ваз абур гьикьван шад хьанатӀа чидани, чи кӀвале лезги мугьман ава лагьайла. Вун ахьтин чкайриз акъатайдакай за чуькьнач.- Я герекни авач,- къул чӀугуна Мария Петровнади.- Абур пара
хъсан, намуслу, къени инсанар я. Чаз абурай анжах хъсан крар аквазва. Вири хуьруьн хийир-шийирдикайни хкечӀзавайди туш. Межид Муслимовича хейлин йисара чи участковый больницада кӀвалахна, ахпа ам чӀехибуру райондин больницадин кьиле акъвазарна. Кар алакьдай итим я. Чи зоотехникдилайни рази я жемят. Абурун аяларни чешнелубур я. Фена кӀанда, абруз пара шад жеда. Пакадин йикъан нянихъ гьаятдал «Тойота» маркадин автомашин атана ва Мария Петровна, Людмила, Шагь гваз хъфена. Урусрин хуьрера чӀехи пай кӀвалер са мертебадинбур я. Инани гьакӀ тир, амма фейи магьледа кьве мертебадин кӀвалер хкатна аквазвай. «Лезгийри чешне къалурна», фикирна Шагьа. Дугъриданни, Межиданни Гьарунан кӀвалер гьа и магьледа авай. Винелай са акьван чӀагана аквазвачиртӀани, гьейранардай жуьрединбур туширтӀани, къенепатара къулайвилер пара авунвай. Чир хьайивал, абур Гьарунахъ илифнавай. Зур сятдилай хьиз Межидан хзанни атана. Гьаруна гьаятда мугьманар кьабулдай вижевай тавхана туькӀуьрнавай. Шадвалдай, вилерал стӀалар гъидай легьзеяр пара хьана. Рагьиман, адан юлдаш Лмунатан, хцин, рушарин, ахпа гьакӀ Межидан хзандинни къужахра гьатайла, лезги чӀалал рахайла, жузун-качузунар авурла, Шагьвелед михьиз гъуьргъуь хьана, са шумудра яйлух вилерай гуьцӀдай чкадал атана. Кайваниди лезги хуьрекарни гьазурнавай. Кутуна лезги маниярни. На лугьуди, авайди Урусатдин чил туш, жуван хайи хуьр я. Лап чпин стха хьиз кьабулна, Гьаруна, Межида. Абур саки таяр-туьшер тир, Шагь пуд-кьуд йисан гъвечӀи тир. Авуна кьуьлерни, лагьана маниярни. Шагьаз вич са легьзейра хуьре, хайи кӀвале, байгърийрин юкьва авайди хьиз жезвай. И кардал Людмилади генани шадвалзавай. Адаз Шагь маса терефрихъайни аквазвай. Шад, музыкадал, кьуьлерал рикӀ алай итим. Кьуьлерна гьа, Людмилади вичиз «лезгинкадал» кьуьл ийизни чирна. Ватандивай яргъара авайтӀани, лезгийри чпин адетар хкуднавачир. Мугьманриз атайла хьиз, хъфидайлани чай гана. ЖУЗУНАР-КУЧУЗУНАР мад давам хъувурла мукьвавилерни ачух хьана. Шагьан хуьруьн, вичин тухумдин тӀвар кьурла, Лмунатай шад сес акъатна.- Зи баде Айша куь хуьряй гъанвайди тир. Ам викӀегь, камаллу паб тир. Адаз вирида Айша паъ лугьудай.- Айша паъ зи чӀехи бубадин вах я лугьуз чида заз. Дахди садра лагьайвал, виликдай чи, Айша паъан хзанар хийир-шийирдин мярекатрик квайди тир, ахпа паъ рагьметдиз фейидалай кьулухъ атун-хъфин кьери хьаналда. - Эхь, чан стха,- лагьана Лмуната,- къе чи инсанар кьуд патахъ чкӀанва, яшайишни тарифлуди хьанва, мукьва-кьиливални рикӀелай ракъурзава. - Ингье садаз-садакай хабар авачир мукьваяр ина ацалтна,- хъвер
кваз рахана Межид духтур.- вучда, гьар девирдихъ вичин кьетӀенвилер ава. КӀанзавайди, чибур гьина аватӀани, сагъ-саламат хьун, хайи маканар, лезгивал рикӀелай алуд тавун я.- Дуьз лугьузва на, Межид стха, жуван чӀал, адетар, хайи ерийрихъ кӀанивал хуьн герек я. ДУСТ-КАС, къе вуна чаз пара шад декьикьаяр багъишна,- лагьана Рагьима.- Чи кӀвалерин ракӀарар ваз гьамиша ачух я,- хушдиз Шагьаз килигна ам.- Пара сагърай, чан жуванбур. Зун куьне цавув агакьарна, лап хайи чилел хъфейди хьиз, шадарна. Сагърай куьн, чибур, чеб гьина аватӀани… Итимар мадни къужахра гьатна, сада-садаз сагърай хълагьна. Рагьиман юлдаш Лмуната мугьманрив пишкешарни вахкана. КӀвализ хтайла, Людмилади пакет ачухна ва «ибур вибур я» лагьана Шагьал яргъи авуна. Итим вичин вилерихъ ягъунач. Людмилади столдал переем, яйлух, гуьлуьтар эцигна. Ам вуч лугьудатӀа, ийидатӀа чин тийиз амукьна. - Ибур заз?- тажубвилелди хабар кьуна ада. - Эхь, Шагь. Ваз вуч аватӀа чидани, куьбур инсанвилел, милли мукьвавилел, жумартвилел, уьтквемвилел гьалтайла чибурулай вине я. И кардихъ зун къе мад сеферда ягъуна. За куьбуруз рикӀивай гьуьрметиз гатӀуннава,- руш ачух вилералди, са вуч ятӀани гуьзетзавайди хьиз, Шагьаз тамашна. Адавай и килигуниз жаваб гуз хьанач, ада вилер пишкешрал вегьена ва яваш сес кудна. - Люда, куьбуруз мадни хъсан къилихар хас я. Ингье вуна зун, гьич чин тийидай кас, хкана, кӀвале хуьзва. Са кардал вун гьахъ я, гьар са халкьдихъ виш йисаралди тестикь хьанвай милли ва хсуси ерияр, къилихар, адетар ава. И месэладикай чун мад рахада, ша, гила чна ял ягъин. Геже хийирар, ширин ахварар атурай ваз.- Людмила ажайибдиз килигна ва ахпа къарагъна «вазни» лагьана вичин кӀвализ гьахь хъувуна. Месик экечӀай Шагь фикиррин яцӀа гьатна.- Я аллагь, вучиз чна, акьул ганваз, икьван ахмакьвилериз кьил язава?-рахазва итим вич-вичив.- Ингье урус миллетдин руша заз ихтибарзава, зи кьисмет гьялзава. Жуванбуру зун лап багъри хьиз кьабулзава, акунал, дидед чӀалал рахунал шадвалзава. Бес чун лугьудай гьайванри ана, хайи маканда вуч ийизва? САДА-САД кӀеве твазва, рекьизва, сада-масадав гвайди къакъудзава. Пехилвилин, нефсинин а кьил авач. ЧӀехибур, абурун камаллу меслятар кваз хкьазмач. ЧКА-ЧКАДА вагьшивалзава. Вуч патал? Жибинда артухан виш-агъзур манат хьун патал? Муьрхъуь кьадай, авариядик акатайла бичӀлякь жедай машин патал? Къуншидинбурулай са мертебадин виниз хкажнавай кӀвалер патал? Са нин вилик ятӀани кьуру фурс авун патал? Чимивал, кӀанивал, къенивал авачир тавханайрин иесияр хьун ПАТАЛ?ЖУВ са нелай ятӀани девлетлу, къуватлу, гьайбатлу тирди къалурун патал? Ингье эхир кьил гьихьтинди хьанатӀа? Къурбандриз элкъвена
хейлин жегьил итимар. Багърияр къакъатун. Етимар. Къазаматар… Вучиз вуна дахдихъ, яаъахъ яб акалначир? Абуру ваз виликамаз лагьанай эхир. «Чан хва, масадан багъда авай емишрал темягь фимир, жуван багъ арадал гъиз алахъ, гьар са жуьре емиш битмиш жезвай. Гьарамдин затӀ садрани я жибинда тваз, я кӀвализ гъиз кӀан жемир, адакай анжах зиян хкатда. Дуст я лугьуз ви суфрадихъ ацукьзавай нихъ хьайитӀани ягъамир, ахтармиша, гекъига, дикъет це, къимет гуз чир хьухь». Акьуллу меслятар мад ганай регьимлу дахди, амма зи келледа абур гьатнач. Вучиз? Вучиз эхир? Ахмакь! Ви кӀаник шив квай, шив. Вун ада цавай шагьвар галаз тухузвай. Вилериз, рикӀиз аквадай, фагьумдай вахтни амукьзавачир. Шивдин кӀурарик акатайбур, кӀурари ягъиз фуруз аватзавайбур ваз тӀветӀерайни тушир. Анжах вилик садни акъваз тавурай. Гьа ихьтин уьмуьр чаз иер акуна. Са зун тушир эхир. ЦӀудралди, вишералди гьахьтин цӀийи гадаяр пайда хьанвай. Алатай вахтара вилик-кьилик хьайи коммунистрини цӀийи девирдин хам алукӀнавай ва тарашзавай, къакъудзавай, рекьизвай. Жуванбурал, гишин сикӀрез гьатай вечрел хьиз, цӀакуларни тазвачир. Я Аллагь, икьван ахмакьар жедани? Жуванбуруз душманар жедани? САДА-САД хвена, вилик кутуна кӀандай чкадал. Шагьаз, на лугьуди, цӀийи дуьнья ачух хьанвай. Дустагъда авай сифте йисара ам кьисас вахчунин, вичин багърийрал тапанчи авай гъилер хкажай къурумсахар терг авунин къастунив ацӀанвай. Ахпа вичин уьмуьрдиз, гьерекатриз, авур крариз къимет гуз эгечӀайла, яваш-яваш кьисасдин мурад, гарун хура гьатай пеш хьиз, яргъаз акъатна. РикӀин дегьнеда кьисасдиз къуват хгунин цӀирер амай, и кьвед-пуд юкъуз вичин рекьел ацалтай къени инсанар себеб яз, гьа цӀирерни кьуразвай. ЭЛКЪВЕЗ-ХКВЕЗ бейнида ватандашрихъ галаз акъудай хуш сятер гьатзава. Дуьз, къени, чпин кеспидал машгъул, хъсан крар ийизвай инсанар. Дагъустандай атана ина гьуьрмет къазанмишнава. Чпел, диде-бубадал, хуьрел баркалла гъанва. Лезги миллетдин тӀвар хкажнава. Кими затӀни авач. Шаддаказ, бахтлудаказ, садакайни къурху авачиз яшамиш жезва. Заз вуч кимизвай эхир?- Шагьа гъуталди вичин пел гатана.- Я келле, ви лам гьи кьарада акӀанвай, акьулдал гуж гъалиб ийиз? Законрилай, къайдайрилай, адетрилай кам ягъиз, жуванбур алдатмишиз? Кьилиз къвез хъфизвай фикирри адав секинвал вугузвачир. Эхир, йиф экуьнахъ элкъвейла, ам ахвариз фена. Йикъан сятдин цӀусадаз кӀвалахайла ада вилер ахъайна. Ахварикай тух хьанвайди хьиз авайтӀани, беденда са гьихьтин ятӀани заланвал авай. Кьилни агъурзавай. Адан фикирриз ахвар яни, гьакъикъатда хьайи кар яни, хтана. Ам чилел ацукьнава, метӀер чилиз янава ва рахазва. Яраб яаъ, вуна за авур чӀуру крарилай гъил къачудатӀа? Яраб зи кӀани,
авай сад, вуна ви аялрин бубадихъ ихтибар хъийидатӀа? Буба галачиз чӀехи хьанвай веледри зун кваз хкьадатӀа? Эхь, зун куь вилик гзаф батӀул я. Эхь, чи кӀвалерал байкъуш ацукьарай тахсиркар зун я. Жуван бахт, хзандин уьмуьр цӀувни вацӀув вугай мердимазар зун я. Чир хьаначир заз икӀ жедайди. Фагьумначир буш келледи. Вири барбатӀна за. Лайихлу бубайрин тӀварарни, къени, хъсан крарни русвагьна. Чизва, заз багъишун амайди туш, амма за умуд атӀанвач, яаъ, Багьаят. Эгер куьне гъил къачун таувуртӀа? Ахпа за вуч ийида?- Вири цӀийи кьилелай башламишда,- секин, хъуьтуьл, хуш сесиналди жаваб гана вилик акъатай Людмилади.- Уьмуьр давам жезва, вун сагъ я, валай ви гъалатӀарни туькӀуьр хъийиз, инсанар патал хъсан крар тамамариз ахлакьда. ГьакӀ хьайила, яшамиш хьана кӀанда. - ГьикӀ? Вуч патал? Нихъ галаз?- Вучиз вуна вири куьтягь хьанвайдай гьисабзава? Гьуьлуьн юкьваз аватай касдини са куьк, ник ятӀани умуд кутазва. Са касни авачир островдиз акъатай касдини, четин шартӀаризни таб гуз, уьмуьр давамарзава. Бес вун? Вахъ багъриярни, кӀанибурни, ви ивидин цӀирер-веледарни, дустарни, чирхичрарни ава. Дустагъдин азабарни кваз такьур вун гила, азад дуьньядиз ахкъатайла, руьгьдай аватзавани? Жедай кар туш. Вахъ къуватни, такьатни кӀамай кьван ава. Хьайи крар алатна фена, абуру садазни я чими, я мекьи хъийидач. Жуван уьмуьрдин цӀийи чин ачухна кӀанда. - Мегер ам алакьдай кар яни? - Гьелбетда, Шагь. Вал къведалди агъзурралди инсанар жуьреба-жуьре себебар аваз, гьа икӀ авуниз мажбур хьана ва абурулай хъсан ва еке крарни алакьна, абуру чпин уьмуьрдикай обществодизни, чпизни, багьа инсанризни хийир гана. Вунни гьабурукай сад жеда. - Зунни? - Эхь, Шагь, вунни. Ви вилик яргъи, бахтлу, бегьерлу уьмуьр ква. Адаз, вири къуватар кӀватӀна, къацу рехъни ачухуниз вун мажбур я. - Бахтлу, бегьерлу?- хабар хкьуна итимди. - Эхь, эхь, вун шаклу жемир. Анжах виликди!-шаддиз, буйругъ хьиз, малумарна Людмилади ва ам вилерикай квахьна. Са шумуд сеферда бейнида и кьерякьун, кинодин лент хьиз, элкъуьр хъувуна, Шагь месикай хкечӀна. - Им ахвар я, ахвар я заз акурди,- тестикьна Шагьа вичи-вичиз.- Анжах гьакъикъатдиз ухшар ахвар. Аламат я. Белки, йифиз атана Людмилади захъ галаз ихтилатнатӀа? Я Аллагь, агъзур сеферда Ваз шукур хьуй, Ви регьимар пара я. А къазаматдай эхкъечӀун кумаз Вуна зун хъсан инсанрал туьшарна. Людмила, Мария Петровна, зи ватанэгьлияр Гьарун, Межид… Эхь, уьмуьр давам жезва, гьар экуьнахъ цавун аршдиз рагъ экъечӀзава, ада алемдиз, чан алай ва
алачир затӀариз нур гузва, чим хъичирзава, уьмуьр кӀанарзава, ширинарзава, бахтлу йикъарихъ инанмишарзава, хъсан яшайишдихъ авай умудар артухарзава. Людмила гьахъ я, захъ вири ава, залай гъалатӀар туькӀуьр хъийизни, зи бубайри хьиз къени крар ийизни алакьда. Яаъан, юлдашдин виликни зун метӀерал акъвазда. Гъил къачуда абуру фагьумсузвилелди зай акъатай тахсирвилерилай. Къачун тавуртӀа?- чӀуру къуьнел алай шейтӀандин таъсирдик акатай хьиз, хабар кьуна кьвед лагьай рикӀи.- Къачун тавуртӀа? Ихьтин фикир ерли рикӀе твамир. Фикирдай акъатнавани, Алисманаз зенг авурла ам гьикьван шад хьанайтӀа. Ада тадиз хъша лагьанай. Эхь, Алисман стха, гежердач за, ГЬУЛДАН-ЛЕЗГИ дустунин тӀалабун кьилиз акъудда ва ракъар авай Лезгистандиз, заз пара кӀани ватандиз рекье гьат хъийида. Ихьтин кьетӀи фикирдал атай итим инанмиш камаралди къецел экъечӀна. ЧИН-ГЪИЛ чуьхвена, кӀвализ хтанмазди адаз Мария Петровнади суфрадихъ теклифна.- Людмила кӀвалахал ала, за вун гишила тадайди хьиз, ам заз бул тапшуругъар гана фенвайди я,- хъвер кваз ва секиндиз рахана дишегьли.- Гьихьтин тапшуругъар? - Вахъ гелкъведай, ви къуллугъда акъваздай. - Зун аял яни эхир, захъ гелкъвез?- хъуьрена Шагь.- Агь Людмила, аламатдин ханум я ви руш.- Эхь, язва ам ахьтинди, дидедихъни ихтибар тийидай.- Ваъ, адаз вун пара кӀан я, ихтибарни ийизва ада вахъ,- дишегьлиди рикӀивай лугьузвайдай кьуна, Людмиладин тереф хвена Шагьа.- Мария Петровна, заз къе дустунин дидедин патав фидай фикир ава.- Къе жедач, хва, улакь гьатдач ваз. Гена рушни бейкеф амукьда, ада зи кьилелни хар къурда. Ваз гьакӀ кӀанзавани? - Ваъ эхир. - ГьакӀ хьайила, тади къачумир, къе жуваз ял хъиягъа, пака экуьнахъ чна вун рекье твада. - ЯтӀа, гьакӀ хьурай, Мария Петровна. Югъ дишегьлидихъ галаз суьгьбетар ийиз акъатна. Ада чеб Белоруссиядай тирди, дяведиз баде кьве аялни галаз и патарихъ акъатайди, чӀехи буба дяведа телеф хьайиди ва чеб гьа ина амукьайди, дидедал пара четинвилер акьалтайди, вични кьве аял галаз тек амукьайди лагьана. - И чи зурба уьлкве чкӀидалди вири хъсанзавайди тир,- гьайиф чӀугваз раханай Мария Петровна.- Гъуьлуь совхоздин гаражда кӀвалахзавай. Зун почтальон тир. Аялар, гьа вириданбур хьиз, са бубат чӀехи жезвай. Пияниска Ельцинан гъиле гьатай Урусатдин дидени шехьна. А угърашди вири барбатӀна: уьлкве, тарих, адетар, советрин инсанрин ерияр, кархааняр. ГьакӀ чи совхозни. Агъзу
рар хьиз зи итимни бейкардиз элкъвена. ИНА-АНА кӀвалахиз, гъиле гьатай кепекарни хъивегьиз акъудна. Са ни ятӀани маса гуз гъайи ужуз эрекь къачуна хъвайи ирид итим, абурук кваз зидини, кьена. Ахпа хва гьарамзадайрихъ агалтна. Рушал гьалтай алчахни вафасузди хьана. И бахтикъарвилер чаз уьлкве чкӀуруни, гьукумдин кьилиз атай цӀийи инсанри – хаинри гъана. Низ чида, чун хьтинбур Урусатда гьикьван аватӀа? Советрин Союз амайди тиртӀа, хва, ви кьилелни акьван мусибатар къведачир. - На дуьз лугьузва, Мария Петровна,- рейсадвална мугьманди,- Союз амайтӀа зи, куь ва агъузурралди ватандашрин кьисмет масад, гиландалай лайихлуди, секинди, асайишди, низамлуди жедай. - Виликдай чаз са кар чидай: милицияди жемятрин хатасузвал хуьзвай. Гила ада халкьдин пул нез ам алажзава ва вич хуьзва,- алава хъувуна Мария Петровнади. Нянин хуьрек дадмишайдалай гуьгъуьниз Шагьни Людмила гьуьжетриз акъатна. Руша кьве кӀвачни са чапатӀда туна тикрарзавай: «За кӀвалахдилай вахтни къачунва, вахъ галаз физ гьазурни я. Кьилди за вун ахъайдач. Вазни чизва, исятда чибур дагъвийрив гьикӀ эгечӀзаватӀа. КӀанзавайди са багьна я, вири тахсирар кутада вак. Ваъ, ваъ, рази хьухь. Эгер ви кьилел са дуьшуьш атайтӀа, за и кар жуваз багъишдач». - Са затӀни жедач, зун фена, хкведа. Вун инжиклу вучиз ийин за. - Зун инжиклу жедач. Чун кьвед авайла рехъни фад акъатда, хаталувиликни акатдач чун. Вун, бегьем документарни гвачирди, дагъустанви, гьасятда милицийрин гъуьрчез элкъведа. Абур заз акуна, чизвайди я, къурумсахар… Мария Петровнади рушан гафарик кьел квайди тестикьарна ва санал фена хтун меслятна, рикӀяй адаз и кар хуш авачиртӀани. Дидедиз вичин рушан хесет хъсан чизвай, ам рикӀе гьатай кардилай алатдачир. Шагьаз чара амукьнач, ада дишегьлияр гьахълу тирди кьатӀана ва разивал гана. Экуьнахъ Шагьни Людмила рекье гьатна. Лезгийри лугьудайвал, рекьик лувар кутазвайди ихтилат-суьгьбет я. Итимни руш акьахай купеда юкьван яшарин кьвед мадни авай: гъуьлни паб. Сифте декьикьайра абуру дагъви нахушдиз кьабулнатӀани, ахпа рахаз-рахаз, танишвилер гайидалай кьулухъ, Людмилади адаз ийизвай гьуьрмет акурла, урусрин эгечӀун дегиш хьана. Суфраяр ачухайла, сад-кьве вишерни хъивегьайла (урусрив самогон гвай) ихтилатар яцӀа гьатна, тостар мукьвал-мукьвал хкажна. Шагьа кьатӀ ягъиз, хупӀ ийиз истикӀан эхцигайла, вич Георгий я лагьайда «на заз гьуьрметзавач» лугьуз чинар кана. Дишегьлияр дегьлиздиз экъечӀайла гьатта « вун викӀегь дагъви туш, папалай аслуди яни?» лугьуз гьайифарни чӀугуна. Шагьа рекьин юлдашдиз са баянни ганач, амма ихтилатар къалинардай месэлаяр арадал вегьена. Итимрин сесер кӀевиз акъатиз акурди дишегьлияр хтана ва
абуру Георгийни Шагь секинарна, ички авай бутылкани чантада хтуна, суфрани кӀватӀ ХЪУВУНА.«ВИКӀЕГЬ» Георгия мурмурар авуна, амма паб чин чӀурна тамашун адаз бес хьана, кас кисна кьвед лагьай полкадал акьахна. Шагьани адалай чешне къачуна. ТӀимил хъванатӀани, самогонди мефтӀериз хабар ганвай. Адаз ксун хъсан акуна. Людмилади къарагъна, хушвал авай ачух вилералди килигна, вири беденда хвеш твадай хъвер багъишна лагьана: «ял ягъа жуваз, азизди, архайиндиз ксус». Лап аялдин хьиз, яргъанни къуьнерал кьван хъивегьна, ацукь хъувуна. Дишегьлийри са квекай ятӀани ихтилат кудна, абурун сесер гагь яваш, гагь къати жезвай. Гьа и сесерал итимар ахварални фена. Чидач, йифен гьи вахт тиртӀа, ахварикай кватай Шагьа кӀаник полкадал вил вегьена. Дишегьлияр, чпин кӀвалера авай хьиз, ачухдиз ксанвай. Яргъанар къваларихъ аватнавай. Комбинацияр кӀватӀ хьана, къалчахарни кьецӀил авунвай. Людмила далу винелна ксанвай. Чапла полкадал яргъи хьанвай дишегьлидин лацу маъ хьтин хурар перемдикай хкатнавай. Фадлай дишегьлидихъ галаз ксун тавунвай итимдин беденда са вуч ятӀани юзана, ада вич а кардал кьуна хьи, дишегьлидин суьгьуьрдин няметрилай вил ахлуддай жуьрэт авач. Вичи ягьсузвилиз рехъ гузвайди кьатӀузвайтӀани, рикӀиз гъавурда акьаз кӀанзавачир. Эхир ада вичел гуж гъалиб авуна, эркекдан ивидал звал гъидай вилериз аквазвай аламатдин шикилдиз далу гана. Ахвариз хъфиз алахъна, гьинавайди я, бедендиз михьиз гьекь акъатна. СакӀани беден секинар тежедайла, ам ван-сес галаз къарагъна, полдал эвичӀна, садни ахварай акъатнач, итимди фад-фад дишегьлийрин винерал яргъанар хъивегьна ва вич купедай экъечӀна. ЧИН-ГЪИЛ чуьхвена, тамбурда акъвазна. Гена проводник ксанвачир, адахъ галаз ихтилатар ийиз вахт акъудна. Купедай рахунрин ванер хьайила, хъфена. Са акьван екеди тушир поселокдай Светлана Егоровнадин кӀвалер регьятдиз жагъана. Хцелай хабар гваз атанвайбур я лагьайла, кьуьзуь дишегьли гьасятда дегиш, гьатта викӀегь хьана. Ада са низ ятӀани зенг авуна. Зур сятни алатнач, жаван кьве гадани галаз Елена, ГЬУЛДАН-ЛЕЗГИДИН вах, атана. Садакай Шагьаз ГЬУЛДАН-ЛЕЗГИДИН ухшар атана. Хвани гьам хьтин зурбади жедайди я. Шагьан шаклувал бадеди тестикьарна. «Им зи хцин хва Сергей я. Вад лагьай классда кӀелзава ада».- Им зи хва Ефрем я ,- лагьана Еленади.- Зунни Шагь я,- танишвал гана мугьманди.- Эгер квез ван хьанатӀа, Дагъустан тӀвар алай вилаятдай я.- Хьана, хьана, бадеди чаз вич яшамиш хьайи чкадикай ахъайзавайди я,- рахана Сергей.- куьнра гзаф емишар, майваяр жедалда. Квез гьуьлни авалда.- Эхь, дуст-кас, гьуьлни, дагъларни, тамарни, багъларни ава чаз.
И гуьзел руш Людмила я,- танишвал гана Шагьа Людмиладикайни.- Бес хьурай, мугьманри чпин чин-гъил чуьхуьрай, рекьерин руг алудрай, галатун квадаррай, суьгьбетар чна ахпа давамарда,- теклифна Светлана Егоровнади. Нянрихъ Еленадин гъуьлни хтана. Ксари гьич рикӀелай тефидай къунахлух тешкилна. Шагь лезги тирди чир хьайила, Светлана Егоровнадин шадвилихъ кьадар амукьнач. Ам мад урусдал рахун хъувунач. Кьведни лезги чӀалал рахазвай тегьер акурла, Людмила гьейран хьана амукьна.- Вуна зазни чирдани лезги чӀал?- хабар кьуна руша.- Ашкъи аватӀа, эхь,- жаваб гана Шагьа.- Ава, ава,- шаддиз хкадарунарна Людмилади. Светлана Егоровнади Дагъустанда, Чечняда ва санлай уьлкведа арадал атанвай гьаларал, гьайиф чӀугунивди, наразивална.- Са стхаяр хьиз авай халкьарикай душманар авуна, са ламран хци. Ельцин лугьудай пиянискади. Садани адан вилик пад кьунач, я а хаин дустагънач.- дишегьлидин ажугъ екеди тир.- Зун квел аламат хьанатӀа чидани? Ахьтин компартия, КГБ, МВД, армия аваз, садни Союз хуьз къарагънач. Вири, суьгьуьрда тунвайбур хьиз, кисна ацукьна. Ельцинахъ галаз кьиле авай кьван вирини хаинар хьана. - Бес жечни! Абуруз чпи тарашнавай кьван девлетар ишлемишдай ва мадни чуьнуьхдай мумкинвал кӀанзавай эхир. Гьавиляй Ельцинан терефни хвена. Гила гьайифар чӀугуникай файда авач,- лагьана язнади.- Хьайи крар хьана, Путин кьванни акьуллу, халкьдихъ рикӀ кузвай пачагь хьурай.- Ада кьабулзавай са бязи серенжемар, тамамарзавай крар дуьзбур я,- лагьана Еленади,- амма халкьар сад-садаз акси акъвазарзавай, такӀаанарзавай политика давамарзава. И жигьетдай прессадиз, телеканалриз къацу рехъ ганва. Им ерли виже текъведай кар я.- Гьахъ я вун. зи руш, абуру кавказвийрикай вагьшияр, гавурар авунва. Туш эхир абур ахьтинбур. Уьтквем, къени, жумарт, масадан гъавурда акьадай, къайгъу чӀугвадай шад инсанар я. Бес дяведин йисара абуру чаз – урусриз, украинвийриз, белоруссриз, молдаванриз авур хъсанвилер рикӀелай алуддани? Абурун куьмек, къайгъударвал тахьанайтӀа, чун рекьидай. Фашистрин гъиле гьатиз кичӀела дяве физвай чкайрай катай гзаф кьадар инсанар кьабулна кавказвийри. Советрин вахтунда дагъвийри чун емишралди, майвайралди, консервийралди, ципицӀралди, чехирдалди таъминарна. Чи инсанри Каспий гьуьлуьн къерехра ял яна. Гила абурукай къачагъар, террористар, кавказдин миллетдин чин алайбур авунва. - Чан диде, вуна вири дуьз лугьузва, ви ажугъ дуьзди я, ша, чна къе а политика лугьудай затӀ чи суфрадихъай галудин. И чи багьа мугьманриз артух фикир гун,- пӀузар хъуьрез теклифна язна Станислава.
Светлана Егоровнади мад сеферда лезги жемятдин тарифна, датӀана Белиж, таниш инсанар, къуншияр рикӀел хквезвайдакай, садра кьванни ангар ахкваз кӀанзавайдакай, вичиз акур пара гуьзел чкайрихъ вил галайдакай лагьана. - А кӀвалах завай,- рахана Шагь.- За хутахда куьн Лезгистандиз. - Сагърай, зи хва. Яраб аквадатӀа, заз гьахьтин югъ? - Аквада, аквада,- тестикьарна Еленади.- Чун вири санал фида аниз къведай гатуз. - Хъсан я,- разивал гана кьуьзуь дишегьлиди. - Зазни акваз кӀанзава ангар. Шагьа чун тухуда вичин ватандиз,- гаф кяна Людмилади. - Са рахунни алачиз,-къул ЧУIУГУНА лезгиди. Мугьманриз къурмишнавай гъвечӀи суфра халис межлисдиз элкъвена. Еленади, Людмилади манийрик ван кутуна. Абурухъ галаз яшлу дишегьлидини зил кьуна. Ахпа ада Шагьаз гьейранардай пишкеш авуна? Лезги халкьдин кьве мани «Лагь бала, севдуьгуьм» ва «Алагуьзли» манияр лагьана. Шагьани адаз куьмекна. Елена, Людмилани припев тикрариз алахъна. Шагьаз акӀ хьана хьи, вич багърийрин юкьва ава. Адан рикӀ гьевесдив, разивилив, сифте яз аквазвай инсанриз кӀанивилив ацӀана. Йифен кьуларилай алатайла Светлана Егоровнади ксудай макьамриккекяна. Ада ва руша мугьманриз суални ганачир, гьавиляй кьведазни са хзандиз хьиз, месер са кӀвале хъивегьна. И кар акур Людмилади са чуькьни авунач, гена адан вилерик хвеш акатна. «Жув хъфена ксус, за Еленадиз къаб-къажах михьи хъийиз куьмекда», лагьана ада Шагьаз. Хъуьтуьл месел яргъи хьанвай Шагьан вири беденда асайишвал, верцӀивал гьатнавай, эхиримжи йисара такур хьтин. Ичкидини, уьмуьр лезги чилихъ галаз алакъалу хьайи къени инсанрин хуш рафтарвилини, Людмиладин ашкъилу килигунрини итимдин кьил элкъуьрнавай. Ам исятда патав агатай низ хьайитӀани хъсанвал ийиз, адаз вичин рикӀ гуз, ачухиз гьазур тир. Явашдиз ракӀар ахъайна, кӀвализ Людмилади камар къачурла, ам тажубни хьанач. Кроватдин патав атана, тамашна, ам милаимдиз рахана? - Вун ксанвачни, зи… На зун гуьзлемишзавайни? Исятда. исятда,- лагьана ада алайбур хтӀунна ва Шагьан кьилиз са фикир-хиял къведалди, ам яргъандик экечӀна. Беден мураддив ацӀанвай дишегьлиди мажал вахканач. Адан аламатдин, бедендиз ширин миже цазвай кинери, теменри итим вини кӀвачиз акъудна. Адан рикӀелай вири алатна… Пакамахъ ам геж хьиз ахварикай кватна. ЧӀудгунар аладарна, къарагъна, гьаятдиз экъечӀайла туьквендай шейэр гваз хквезвай Еленадални Людмиладал гьалтна. СЕГЬЕР-СЕГЬЕР дагъларикай хкат
завай нурлу рагъ хьиз рушан хъвердив, шадвилив ацӀанвай чин, вилер, килигун акурла Шагьаз регъуь хьана. Адан рикӀел суьгьуьрдин, пияладин ахвар хьтин йиф хтана. «Мегер чна гьа кар авуна?» хиял фена бейнидай. «Эхь, дуст-кас, вуна са аксивални авунач, вуна вун кьилихъди ашкъидин вириз вегьена». Шагьан масадаз таквадай гьерекатрай са вуч ятӀани кьатӀай Людмила, шейэр кӀвале эхцигна, хтана ва ада гъил кьуна Шагь векь, хъач акъатнавай салан са пипӀез тухвана. - Шагь, масанди, ваз чидани, зи уьмуьрда заз накь вуна багъишай хьтин йиф акурди туш. Зи азизди, заз вун акьван багьа хьанва хьи, зун ви нуькверни, къаравушни жез гьазур я,- Людмила кӀанивилелди итимдин къужахда гьахьна. - Людмила, зун…, за… - Чизва, вун азад туш, амма за Аллагьдиз шукур гъизвайди я, чун сад-садал туьш авур… - Вуна накь чна авурди дуьз кар я лугьузвани? - Вуна заз бахтунин нур куькӀуьрна, нур, азизди,- цӀарцӀар гузай вилер вилера туна руша Шагь къужахламишна, ахпа кьил итимдин хурудал эцигна.- Вуна зи сефил, субай уьмуьрдиз дад хгана, кьуразвай къелемдиз яд хгана. Вун гила зиди я, садан пайни квачиз. Дагъвидихъ лугьудай чӀал амукьнач. Вуч лугьудай кьван. Иер, назик, таза, бегьердал атанвай багъ хьтин руша вичин рикӀ ачухдайла, ваз вичин ашкъидикай лугьудайла, ви къужахда цӀразни гьазур тирла. Михьиз хъуьтуьл хьайи Шагьа назикдиз рушан хъуьхъвез темен гана. И арада Еленади абуруз экуьнин тӀуьн нез эхверна. Суфрадихъай къарагъайла, Шагьа Еленадивай чпиз хуьруьн мулкар къалурун тӀалабна. Адани хушвилелди разивал гана. Дагъвиди Урусатдин тӀебиатдал гьамиша гьейранвалзавайди тир. Ачух чуьллер, уьруьшар, и кьил а кьил авачир тамар, зурба ВАЦӀАР…КОЛОБОК тӀвар алай поселокдин мулкарни гьахьтинбур тир. Михьи, кьезил гьава, секинвал, къацувал, зур киломертдин яргъай авахьзавай вацӀалай къвезвай ШАГЬВАР…АБУРУ гуьгьуьлдик цицӀивал кутазвай. Шад легьзейрин къужахда авай Людмиладин чими килигунри итим аквазвай шикилрал, кьисметди багъишнавай и йикъал ва къвалав гвай хъсан инсанрал мадни кьару ийизвай. Виликан военный складарни, абурал аламайди са тӀвар тир, вири дараматар ацадарнавай, тухуз жедай са затӀни тунвачир, бетондин хандакӀрин цлар, керпичрин кӀусар, ктӀанвай тарар, тахтаяр… акуна адаз. Лап эйбежер шикил тир. Вирини кул-кусрин, таза тарарин, лап кьакьан рагъварин юкьва гьатнавай. Инрив фадлай инсан гатӀуннавай хьтинди тушир. Гьа и шикил чи вири уьлкведиз хасди я,-хиялна Шагьа.- Уьлквени гьа ихьтин гьалдиз атанва. Мегер вири гьа икӀ барбатӀ жедай саягъда амукьда жал? Шагь ГЬУЛДАН-ЛЕЗГИДИ чарчел чӀугуна вичиз къалурай лишанлу чка жагъуриз алахъна. Адак гъалабани акатна, жагъун тавуртӀа?
Хазина масадбурун гъилера гьатнаваз хьайитӀа? Низ чида и харапӀайрал шумуда гъил элкъуьрнатӀа? Еленадив и складрикай суьгьбет ийиз таз адан вилер тайин чкадихъ къекъвезвай. Эхир адаз акуна. Гила дишегьлийрикай кьил къакъудна кӀанзавай. - Зи гуьзелар,- Шагьа кьведан хъуьчӀуькайни кьуна, абуруз милайим хъвер багъишна,- эгер куьн акси туштӀа, заз са геренда и кул-кусра кьилди акъваздай игьтияж ава, куьне атӀа чӀехи тарарин сериндик суьгьбет давамара. Дишегьлияр сад-садаз килигна ва амалдарвилелди хъуьрена.- Гьелбетда, гьелбетда, чун акси туш,- лагьана абуру сад хьиз ва мад сирлудаказ хъверна. Гуьзелар фена. КУЛ-КУСРИЗ гьахьай Шагьа зумулдиз (подвалдиз) фена, фур жагъурна, аникай целофандин са шумуд къатнавай пленкадик квай тумаждин чанта хкудна. Ана россиядин пул, долларар, къизилар авай. Итимди тадиз вад миллион манат гьисабна, къултухда туна ва чанта фура саламат хъувуна. Винелни къванер, бетондин еке кӀусар хъивегьна. Гъилерни михьна, эхкъечӀайла, рушар чеб-чпел машгъул тирди ва патаривни кас-мас гвачирди акурла, адак квай гъалаба хкатна. Итимди разивилелди рушарин патав гьерекатна. Тамма са сятда сейр хъувуна, абур кӀвализ хъфена. Нисинин хуьрекрикай дад акурдалай гуьгъуьниз рушар куьчедиз, туьквенриз фена. Шагьа Светлана Егоровнадив пулни ва трусикда кӀеви авуна хвенвай хцин чар вахкана, вични гьаятдиз экъечӀна. Къацу дугун хьиз аквазвай сала къекъвез Шагьа пӀузаррикай мурмурна: «Дустунин тапшуругъ кьилиз акъудна, и парни залай алатна. Гила, лугьудайвал, кар туькӀвенани? Базарда акъвазмир. Жуван рекье гьат хъувуртӀа хъсан я. Веледдихъ рикӀ кузвай дишегьлиди гьасятда чар кӀелна. Хци кхьенвай: «Диде чан! Ваз хъсандиз чизва, дах рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз заз амайни амачирбур вунни, зи вах ва хва я. Заз куьн пара кӀанзава ва куь саламатвал, асайишвал патал за алакьдай вири крар ийида. Мукьвал вахтара чун чаз ахквадач, диде чан, гьавиляй квез мугьман хьанвай лезги стхади пул вахкуда. Вад миллион манат. Адакай са миллион лезги стхадиз це. Ваз чизвайди я, лезгияр пара такабурлбур я, ада пул къачун тавунни мумкин я. Гьавиляй, чан диде, вуна ада чи пишкеш кьабулдай са жуьре фагьум ая. Зун геж хьайитӀа, пулдин жигьетдай кӀеве гьатайтӀа, лезги стха Щагьаз хабар це, ада вални вахал лазим такьатар агакьарда. Закай гзаф фикирар ийиз жуван рикӀ тӀармир, диде чан. Жуваз са куьникайни дарвал гумир, азизди. Зун хкведа ви патав. Гьелелиг сагърай. За ваз кӀанивилелди, мегьрибанвилелди теменар гузва». Светлана Егоровнади мад сеферда чар кӀел хъувуна ва ам вилерилай стӀалар физ, кисна шехьна. Ада хва гьиниз аватнаватӀа, кьатӀана.
- Вун дуьз инсанрин юкьваз хтай югъ аквадата дидедиз?- гафар лагьана дишегьлиди чиналлай стӀалар михьна ва пулуникай са миллион манат хкудна. Светлана Егоровна са шумуд декьикьада хиялдик акатна, ахпа ада Шагьаз эверна ва ам вичин къвалав дивандал ацукьарна.- Ваз пара аферин хва, эхь, вун гила зи кьвед лагьай хьва я. Зи Асланан-Арсениян талабуналди вун иниз, зи патав атанвата, ада вал стхадал хьиз пул ихьтибарна. Адаз вун стха ятӀа, зазни хва я. - Ваз кӀанивал хьурай, Светлана Егоровна.- Гила чна кведани зи хьци, ви стхади талабнавай са кар тамамар авуна канда.- Вуч кар?- тажубвална Шагьа.- Вун пара саграй, ада зал вав гваз вад миллион манат агакарна. Адакай са миллион види я, зи хва,- дишегьлиди са пачка итимдин вилик эцигна.- Светлана Егоровна, за Асланаз лагьайди я, заз герек туш, пара сагърай.- Зи гаф атумир, хва, бейкефарни ийимир зун. Ма и чарче вуч кхьенвата, кела. Чар кӀелна куьтягьайла, дишегьлиди давамарна: «Ватандиз хъфей сифте вахтара ваз пул лап герек кведа. Вун багрийрин, танишрин патав есир, саил хьиз ваъ, чам, гъалибчи хьиз квач. Хци заз кеве гьатайа, ваз хабар ая лугьузва. Эгер ваз ик хьана, за вун инжиклу авуна канзавачта, ви хиве, чун Лезгистандиз тухудай хиял амачтӀа, ви ихтияр я, элкъуьра пул, къачумир.- Светлана Егоровна… - ЯтӀа, кисна пул жибинда тур. Гила вуна заз лагь, Асланаз а зинданда акъуддай шумуд йис ама? Шагь мягьтелвилелди кьуьзуь дишегьлидиз килигна.- Чан хва, вун тажуб жемир, заз адан чарче авай гафари вири раижна. Лагь, ам гьи шегьерда ава?- Светлана Егоровна, адаз вад йис ама. Пермдин дустагъда ава Аслан. - Ксан я, хва, Аллагьди хьуьрай вунни, зи хьвани. Белки, ам саг-саламатдиз хьтана дуьзгуьн уьмуьрдивни эгеч кийидай юг акван дидедиз. А юг чна сувар хьиз кейд ийидай. - Жеда, къведа гьахьтин югъ,- лагьана Шагьа. Куь суварик зунни акъатда. - Ви ван Аллагьдиз хьурай, чан хьва. Рекера мукаят хьухь, пул саламат ая. Чара амукьнач дагъвидиз, еке зегьметар, дердер акунвай, хцикай рикӀ динж тушир диде бейкеф ийиз кӀан хьанач адаз. Пул къачуна, вичин чантада туна. Ада Светлана Егоровнадиз вичиз къе хъфиз кӀанзавайдакайни ихтилатна, амма адан фикир кьилиз акъатнач. И арада Людмила, Елена хтана. Пудни итимдин фикирдиз акси
хьана. Шагь кӀанзни такӀанз абуруз муьтӀуьгъ хьана. Виридалайни адаз Светлана дидедин хатур хаз кӀан хьанач. Ам акьуллу, регьимлу, мегьрибанлу дишегьли тир. Вични лезги чӀалал рахазвай. Къени лезги халкьдиз кӀанивал хуьзвай инсан. «Хъфида» лугьудай гаф ванн хьанмазди ам Шагьал элкъвенай.- Я чан хва, на ак вучиз лугьуда, чна ваз такан кар авунани, пис каршиламишнани, лагь е, хьва. За вун санизни акайдаш. Ял яга жуваз, канивал твах жув ина. Талабза, пакани акваз, ахьпа кваш. За куьн реке твада. Шагьа яшлу ва дугъри дишегьли къужахламишна ва вич рази тирди лагьана. Людмиладини и къарар хушдиз кьабулна. Адан вилера ргазвай шадвили итимдин рикӀикни лувар кутуна. Дустагъдин кӀеви къайдайрикай, къадагъайрикай, азаблу шартӀарикай, тӀямсуз хуьрекрикай азад хьанвай касди рикӀиз хуш тир инсанрин арада динжвилелди ял яна. Светлана Егоровнади абурув, лезги адетралди, пишкешарни вахкана. Еленади, Станислава мугьманар вокзалдикай поездда акьадарна рекьени хтуна. Вири хъсанзавай. Шагьанни Людмиладин гуьгьуьлри цавун бушлухра лув гузвай. Руша вичин аял, жаван уьмуьрдикай ажайиб, хъвер гъидай дуьшуьшар рикӀел хкизвай. Ам вични лап аял хьиз, ачухдиз, азаддиз, масадни гьевеслу ийидай жуьреда хъуьрезвай. Шагьа разивилелди адахъ галаз зил кьазвай, адан кӀанивилин гьиссериз хушвилелди жаваб гузвай. И кьвед-пуд йикъан муьгьлетда руш адаз багьа хьанвай. Купедиз милиционерар гьахьайлани абуру чпин суьгьбет давамарна. Элкъвена хъфиз кӀан хьайи закондарар Шагьан суьретдай «кавказвидин чин» акурла, акъвазна ва абуру документар къалурун истемишна. Кардин гъавурда акьур Людмилади, гьич Шагьани гуьзлемишнавачир, акӀ гьужумна хьи, милиционерар гьикӀ авуртӀа хъсан жеда лугьуз амукьна.- Я гадаяр, ана вуч хьана, документар кӀанзавани? Нинбур? Зибур, тахьайтӀа, и кавказвидин миллетдин чин алайданбур? Лагь е, лагь. Ам зи гъуьл я, фадлай инра яшамишни жезвайди я. Колобок поселокда авай мукьва-кьилийрал кьил чӀугуна Артемск станциядал хъфизвайбур я. Эгер квез кӀанзавай затӀ-матӀ, ички, пул аватӀа, лагь, буюр, чна квез хушвилелди багъишда. - Хъел къвемир, чи кӀвалах гьахьтинди я,- лагьана сада.- Квез чин тийиз туш хьи, вахт гьихьтин хаталуди ятӀа… - Чизва, гьелбетда. А куьне лугьузвайбур, бандитар центральный шегьерра авайди я, ихьтин виридан рикӀелай алатнавай чкайра абурун вуч йикь авайди хьуй. Лагь, вуч багъишда чна квез?- Людмилади вичин сумкадал гъил яргъи авуна, ачухна ва пул акъудна. Купеда авай къарийрикай садани рушан тереф хвена: «Белки, рухваяр, квез гишинзаватӀа? Зав рганвай картуфар, верч, кӀуь афнаяр гва…» - Са затӀни, чаз са са шейни кӀандач,- тади акатна сифте рахай
дак.- Хъша, яда, эхкъечӀин инай,- лагьана ада вичин юлдашдиз ва ракӀарихъ фена. Атайбур купеда амачирла, Людмиладилай регьятвилин ухьт алахьна ва ам тахсир квайди хьиз килигна.- На заз багъишламиша, Шагь, зи мецелай ахьтин гафар алатна,- лугьузвай адан килигуни. - Ваз баркалла! На абур чеб-чпивай квадарна,- разивилелди лагьана Шагьа ва рушан кефи ачухарна. - АкӀ тавунайтӀа, абуру чун инжиклу ийидай. Вун ахъайнавай чкаярни малум хьайила, авуддай поезддай, тухудай отделенидиз. Заз чизвайди я, абурун кьуьруькар. Жибиндизни са затӀ хъивегьда, ахпа вуна вун вак туширди тестикьара. Алакьдач. Абуру стхани гьакӀ кӀеве турди я, угърашар. Шагьа мукъаятвилелди рушан гъил кьуна, адалай кап алтадна ва ахпа чуькьвена. Гьелени гъалаба кумай руш вафалувилелди итимдин вилериз тамашна, анай вичиз кӀани нур акурла, виликди кьил яргъи авуна ва купедавай къарийрихъайни регъуьвал тавуна, Шагьаз темен гана. - Гьайиф чи жегьил вахтар,- кушкушна са къариди. - Язух хьиз къалурмир жув, кьейди,- ван кяна кьвед лагьайда.- Аял вахтар дяведин йисарал ацалтнатӀани, ахпа вуна ваз кьван кефер чӀугурди я. - Ваъ, ваъ, гилан кеферни, девирни масад я. Зун нарази кар авач. Мадни бахтлу уьмуьрар хьурай чи жегьилрихъ. - Аминь. Жегьилар, ачуха суфра, квехъ галаз чнани са пятриз яда… КӀвализ Людмилани Шагь хурушумриз ахгакьна. Абур акурла, диде лап шад хьана. - Заз куьн хкведайди аян хьанвай, гьавиляй за гьамамни гьазурнава квез, верхьи пешерин кулни. - РикӀиз кьей де, заз вун акьван кӀан я хьи,- Людмила, дидедин къужахда гьахьна, адаз пӀагьар гана, ахпа Шагьан патав фена, адан япал кушкушна:-за ваз къе халис урус гьамамдин лезет квекай ибарат ятӀа чирда.- Итим гафарин таъсирдик кумаз ам хъвер алахьиз кӀвализ гьахьна. Мугьмандинни рушан арадавай рафтарвили Мария Петровна тажубарна. Фидайла ам сад тиртӀа, гила рушакай масад хьанвай. Аламатар адаз мад акуна. Рушани мугьманди гьамамда саки пуд сят акъудна. Идални бес тахьана руш ксуз Шагь авай кӀвализ фена. Алатнавай са шумуд йикъан къене руш чир хъжезмачир, лугьуз тежедай кьван шад тир. Адан вилерай бахтунин цӀервекӀар хъичезвай. Людмила жаван вахтара хьиз ван алаз хъуьрезвай. Дидедиз адан вилик пад кьаз кӀан хьана, амма рушан къумбар гуьгьуьлар чӀурнач. Эхиримжи кьве йисуз кесиб аялдихъ шадвалдай себебар ерли авачир. Гила руш гьавада авай. Чуьнуьхдай кар авачир, мугьман лезги себеб яз. ИкӀ фад абур сад-садаз мукьва хьун? Аламат?!
Къе гьакӀ я, бес пака? Лезгидихъ вичин хзан, макан авайди. Ада зи руш анриз хутахдач кьван. Я ам вични, бажагьат, ина акъвазда. Бес зи рушан гьалар гьикӀ жеда ахпа? Мад рикӀ тӀардачни? Гьа ихьтин фикирар кьиле гьатна бегьем ахварни тахьанвай яшлу дишегьлидиз рушахъ галаз ачухдиз рахаз кӀан хьана, амма къарагъна, пӀузаррикай мани кӀвахьзавай рушан гьевеслу, бахтлу чин акур дидедин мез лал хьана. Экуьнин хуьрекни тӀуьна ам кӀвалахал фена. Мугьман ксанмай. Адахъ къарагъдай хиял авачир. Беденда гьамамдин ва Людмиладихъ галаз акъудай йифен лезетлувал, зайифвал амай. Вич аватнавай гьалди ам тажубарзавай ва бязи легьзейра адаз вичин гьерекатрихъ ягъаз кӀанзавачир, на лугьуди, аквазвайди ахвар я. И кӀвални, Людмиладин патай авай кӀанивални, эхиримжи йикъарин агьвалатарни. Абуру рикӀиз, бедендиз гайи асайишни, секинвални… Гьа са вахтунда ада кьатӀузвай, вичи гьич тежедай хьтин гъалатӀ ахъайнава, къелетнава. Людмиладин вилик зайифвал къалурна, адан михьи гьиссериз жаваб гана. Вахъ ви кӀвал, хзан, багърияр, хайи макан ава. Абур на гадардач эхир. Людмиладиз на вуч лугьуда? Адан кӀанивал гьинизда? Шагьан бейнида мад алатай йисариз сейр авуна. Вич алвердик, ахпа бизнесдик акатайвал, акъажунар, ялунар, кӀеве тунар, гуж гъалиб авунар, алдатмишунар, кьиникьар, къурбандар… КӀани диде, паб, аялар, вахар, СТХАЯР…ГЬАТТА вилерал стӀалар акьалтна. - Хъфида, хъфида,- рахана Шагь вич-вичив. Алисмана мад зенг авунвай ва мус хквезва лугьуз хабар кьунай.- Хкведа зун, стха. Людмила зи гъавурда акьун лазим я. Ам акьуллу руш я. Акьуллу руш я, амма вуна адан рикӀ тӀарда эхир.- Шагь михьиз перт хьана, адаз вич себеб яз бахтунин нур хъуьренвай рушаз дуьнья мад мичӀи хьана кӀанзавачир. Югъ Шагьа Мария Петровнадиз итимдин гъилер герек кӀвалахар тамамариз куьмекар гуз акъудна. Людмила хтайла, гьаятда, кӀвале авунвай крар акурла, ада Шагьаз дидедин вилик темен гана. - Вун хъсан устӀарни я хьи!- гьейранвална ада. - Людмила, инра машинрин базар авайди яни?- хабар кьуна Шагьа. - Эхь, гьелбетда, авайди я. На адакай вучзава? - Зун аниз твах, заз герек кар ава. - Хьуй ман,- лагьана руша тажубвилелди адаз тамашиз. Базардиз акъатайла Шагьа, къекъвена, килигна, гекъигна «девятка» «Жигули» хкяна, пулдин гьакьсабар авуна, нотариусдив маса гунин-къачунин документарни тестикьариз туна. Икьван гагьда кисай Людмилади, машинда ацукьайла, мягьтел яз суал гана: - Ваз пул гьинай атана? - Пул? Пул зун акун тушни?- зарафатна Шагьа ва ам милаимдиз рушаз килигна.
- Я жеди, амма заз чир хьурай, авайвал лагь. - Дустунин патай пишкеш я. Чун Светлана Егоровнадив патав гьакӀ кьил чӀугваз фенвайди тушир, адан хци зал ихтибар авур кагъаз ва пул вахкуз фейиди я. А къени, регьимлу дишегьлиди хцин тӀалабуналди, за авур хъсанвилиз жаваб яз, зав пул вахкана. Зун и кардиз акси хьайила, ада зав хцин чар кӀелиз вугана. Дугъриданни, касди ана зи патахъайни кхьенвай. Идалай гъейри, Светлана Егоровнади кьетӀивилелди малумарна, эгер пул къачун тавуртӀа, вич лап бейкеф жедайди. Абурун жумартвал себеб яз гила зазни жуваз хуш инсандиз хъсанвал ийидай мумкинвал хьанва. И машин зи патай ваз пишкеш. - Вуч? Заз пишкеш? Ваъ! Ваъ! Завай кьабул жедач. - Люда, чахъ гайи савкьват кьулухъ вахчудай адет авайди туш. Эгер и кар авуртӀа, ам вирида негьзавайди я. Кьулухъ элкъуьрайдини душмандиз элкъвезвайди я. - На зун лап кӀеве твазва, Шагь. Куь адетар хъсанбур я, амма ихьтин багьа савкьват? - Ваз зун мадни багьа шейэр багъишиз гьазур я. Вун и кардиз лайихлуни я.- Эркекди, рушав агатна, адан пелез, вилериз, пӀузарриз пӀагьар гана.- Чир хьухь, заз вун багьа кас хьанва ва ви хъсанвилер за садрани рикӀелай алуддач. - Зи хъсанвилер? РикӀелай алуд тийиз… - Кис, кис, Люда, дуьз гъавурда гьат, ви инсанвал, къенивал, рикӀин михьивал, кӀанивал заз виридалайни багьа я.- Шагьа рушаз мад теменар гана.- Къе на зи тапшуругъар кьилиз акъудур.- Руш адаз вилер экъисна килигзава. Вуч лугьудатӀани чизвач.- Гила вуна заз шейэрин туьквендиз рехъ къалура. - Ваз мад вуч ийиз кӀанзава? - Ахьтин са затӀни. Куь туьквенра кутугай затӀар аватӀа, тамашда. - ЯтӀа, гьала,- эмирна руша. Шагьа вичин дидедиз, Мария Петровнадиз, Людадизни фитеяр, булушкаяр къачуна. Мугьмандин пишкешар акурла Мария Петровна лап шад хьана. - Я чан хва, заз мукьвал вахтара ихьтин савкьватар садани авурди туш. Гьелбетда, вун сагърай, амма абур за гьина алукӀда, датӀана кӀвале авай. - Жагъида, жагъида, Мария Петровна, алукӀдай мярекатар ваз,- лагьана Шагьа.- Мубаракрай, алукӀдай сагъвал акурай! - Вун Аллагьди хуьй, чан хва. - Куьнни сагърай. Аквада ваз, хвани хкведа, адаз мехъерни ийида, ви акьуллу, викӀегь рушни бахтлу жеда, хтуларни майдандиз акъатда, дамахарни ийида на, Мария Петровна. - Я Аллагь, Я Аллагь, ви сес Худадив агакьрай. На зи рикӀин мурадар тикрарна.
- Хъсан мурадар кьилиз акъатдайди я, Мария Петровна. Анжах умуд атӀумир. - Сагърай, чан хва, вун хайи дидедиз агъзур сеферда баркалла! Вичин диде рикӀел гъайила, Шагьан чиник гьасятда серинвал акатна. Бейнидай, цава куькӀвена квахьай цӀайлапан хьиз, фикир фена: «Ви дидедин вилик метӀерал акъваз тавуна, ина вучиз вахтар акъудзавайди я, я ахмакь?» Людмила дидединни Шагьан ихтилатдик къаришмиш жезвачир. Ада, гатфарихъ хайи ерийрал хтай чубарукри ацукь тийиз, элкъвез-элкъвез лув гудай саягъда, гьевеслу, шад яз вичиз кӀани инсанрал чархар язавай, итимдал ашкъилу килигунар гадарзавай. Дидедин тӀвар кьурла Шагьан чин, сарак цуру хват акатай хьиз, чӀур хьайивал рушаз акуна. Ада гьасятда итимдин хъуьчӀуькай кьуна, вичин кӀвализ ялна. Кикерал хкаж хьана эркекдин хъуьхъвез темен гана. - Вун пара сагърай, зи диде мукьвал вахтара икӀ шад хьайиди туш. Чун нянихъ ресторандиз фида, вахъ галаз тухдалди кьуьлериз кӀанзава. Шагь дикъетдивди рушаз тамашна. Адан вири беден гумрагьвилив, гьевесдив ацӀанвай. Хъуьрез акъвазнавай, цӀарцӀар гузвай вилера аялвилин ихтибарвал, къайгъусузвал, надинжвал авай. Де лагь, идан рикӀ гьикӀ тӀарин? И шадвал, цавай лув гудай къуват гузвай гьевес адавай гьикӀ къакъудин? Шагь вуч лугьудатӀа чин тийиз амукьна. Гададин чинилай вилер алуд тийизвай руша са вуч ятӀани кьатӀана. - Вуна ви дидедикай фикирзавани? - Эхь,- регьят хьайида хьиз жаваб гана Шагьа. Вичел алай азаб алудай рушаз хъвер багъишна.- Эхь, эхь, дидедин акьуллу руш, зи дидедин вилер рекьел ала, зун гуьзетиз. Люда, за исятда вуч лагьайтӀани, ваз хъел къведач, вун бейкеф жедач.- ПӀузарар рахаз кӀанз юзайла, Шагьа рушаз темен гана.- Са гафни лугьумир, яб це. Са гьафтеда заз вун жуванди, багъриди хьанва. Зун патал и кар аламат ятӀани.- Людмилади гададин къужахда гьахьна, пӀузаррикай мурмурна: «Зазни, зазни гьакӀ я».- Вуч ятӀани, гьакӀ хьанва, амма зи гъавурда дуьз гьат, зи багърияр, зал вил алайбур Дагъустанда ава. Зун абуру гуьзлемишзава.- Рушан назик гъилери гада вичивай жедайвал чуькьвена.- Зун хъфена кӀанзава. - Зунни хутах вахъ галаз,- яваш сесиналди лагьана руша. - Жедач, исятда жедач,- кьетӀивилелди малумарна итимди.- Зи гъавурда садни акьадач, багъриярни, хуьруьнвиярни. - Бес мус? - Чидач, исятда лугьуз жедач. Садра зун хъфин, тамашин, ана гьихьтин гьалар аватӀа чирин. За ваз гьасятда зенг ийида. - АкӀ хьайила, вун хъфида ман? Мус? - Пака экуьнахъ.
- Пака экуьнахъ?- руш къужахдай экъечӀна, акӀ килигна хьи, на лугьуди, зур сят вилик багъишай лап багьа савкьват адавай къахкъудна. Вилери цӀарцӀар гана, хъуьхъверал стӀалар атана. - Шехьмир, шехьмир, хъфин тавуна жедач. Амма им чи вири рекьер кьатӀзавайдай туш. - Вун хъфидайди заз чизвай, амма икӀ садлагьана,- руш фена, дивандал ацукьна. - Люда чан, ресторандизни чун фидач. Жув къайдадиз гъваш, зи ватандашриз сагърай хълагьна кӀанда. - Зун къведач, кьилди вач. - Люда, акӀ жедач.- Шагь рушан патав фена, адан вилик метӀерал ацукьна. - Вучиз, вучиз уьмуьр икьван татугайди, туькьуьлди жезвайди я? Вучиз эхир? Са легьзедин шадвал, бахт багъишна, къахкъудзава. Вучиз я Шагь? - Чи уьмуьр гьахьтин аламатдин затӀ я, масанди, имтигьанар, магьрумвилер пара авай. ТӀебиатдин дуьнья хьиз. Лагь, ваз датӀана гуьлуьшан, нуькӀверин авазри агъавалзавай, гуьгьуьл ачухардай йикъар мус акуна? Гьатта гатун цикӀизни цавар чӀулав булутри кьада, тӀурфан акъатда, хар къвада. Инсанризни тамамвилелди вуна истемишзавай бахт, уьмуьрдал разивал аквазвайди туш. Цурувилерини, туькьуьлвилерини, нагьакьан, хаталу дуьшуьшрини вун гьар са камуна гуьзлемишзавайди я. Чун Худади гузвайдал рази хьун лазим я. Гзафбуруз бахтлувилин гьа легьзеярни кьисмет жезвайди туш. - Зун гъавурда ава, Шагь. Муьжуьд йисуз хайи макандивай, багърийривай къакъатанвай ви рикӀи кьибледихъ ялзава. Бес за зи рикӀиз вуч ийин вун ахъайиз такӀанзавай? Адаз вун мад инрихъ ахкъат тийидайди хьиз ава. Ви дидардик зун мадни бахтикъара жеда, гьа ваз чидай дустагъэгьлидиндаз элкъведа. - Лугьумир, лугьумир ахьтин гафар. Вири хъсан жеда. Садра зун хъфин… - Шагь! Зи азизди,- руша хатасуз чка жагъурзавайди хьиз, итимдин хурухдиз хкадарна.- Чун гьалтна са гьафтени туш, заз акӀ я хьи, вун чиз гзаф йисар я. Вун заз виридалайни багьа кас хьанва, Шагь. Зи шадвал, экв, къенин ва пакадин югъ,- дишегьлиди итимдал теменрин марф къурна. Адан хиве кьунри, кинери, теменри эркек зайифарна. АШКЪИ-ГЬЕВЕСДИН вини кукӀушриз акъатай абур са арадилай, лепейрикай азад хьайи гьуьл хьиз, секин хъхьана. Аламат! Шагь ахваризни фена. Дишегьли, мурад кьилиз акъатайди хьиз, адаз кӀанивилелди, разивилелди тамашзавай. Итимдин хурудал кьил эцигна, адан гуп-гупдин ван алаз кӀвалахзавай рикӀихъ яб акализ тикрарзавай: «Вун зиди я, зиди. Вун за садазни гудач». Ширин лезет беденда гьатнавай дишегьлидин фикирар рагъ алайбур тир. Ихьтин итим мад бажагьат адал гьалт хъийида. Малаик хьиз ахварал алай ва бедендал хаталу дуьшуьшрин гелер аламай итимдиз килигиз амни ахварин есирда гьатна.
Вилер ачухайла, Людмиладиз Шагь къвалав гваз акунач. Ам садлагьана къарагъна, кӀвале вил экъуьрна. ПипӀев гвай адан чантани (рюкзак) амач. Къецел экъечӀиз кӀан хьайи адан вилер столдал алай чараррал, куьлеграл аватна. Чар къачуна кӀелна: « Людмила! Вун гьахъ я, са гьафтеда чун чаз лап мукьва хьана ва и гьакъикъатди ви гьакъиндай зи хиве жавабдарвални твазва. И кар за вири рикӀелди аннамишзава ва заз ви умударни бегьем цӀир таганмаз кучукиз кӀанзавач. Зун кисна, чинеба хъфин гьуьрметсузвиляй, кваз такьунай, хаинвиляй кьамир. Вахъ галаз чара хьун, ви гуьрчег вилерай накъвар къвез акун заз пара залан жедай. Чир хьухь, вуна зи рикӀени чирагъдин са нур куькӀуьрнава, зун ам хкадар тийиз алахъда. Автомашин, адан документар, куьлегар за тунва, ам ваз зи патай аманат. Хуьруьз ахгакьнамазди за ваз хабарда. РикӀиз зиян гудай са фикирни ийимир. Вун къекъвейтӀани жагъин тийидай хьтин дишегьли я. Фад, геж завай лугьуз жедач, амма зун гуьзлемиша. Гьелелиг. Сагърай! Сагърай! Сагърай!» Чар кӀелай рушай шел акъатна. Ам, кьил элкъвейди хьиз, кроватдал ярх хьана. Къагьардин шел акъвазриз жезвачир. Къарагъна, ада мад чар кӀел хъувуна. Ахпа вич-вичив рахана: «Агь амалдар лезги. Вуна зун, къенфет вугана алдатмишай аял хьиз, машин пишкешна, валай алудна. Вучзава за ви машиндикай, муьрхъуь кьадай ракьарикай? Заз вун, вун тир герекди. Зи Шагь, панагь, муьгьуьббат. Зи секинвал, архайинвал, беденда гьатзавай верцӀивал». Дишегьлидивай вичин гьиссерал гуьзчивал ийиз алакьнач. Ам мадни ван ацалтна шехьна. Вад декьикьани алатнач, къалабулух кваз диде акъатна.- Я руш! Я руш, ибур вуч шелар я на экуьн кьиляй ийизвайбур? - Шагь, Шагь хъфена де. Кисна. Ада зун алдатмишна, гадар-р..- гафар туьтуьна акӀай руш дидедин хура гьахьна, рикӀ хъуткьуниз шехьна.- Я чан бала, белки, герек кар аваз фенва, хквен ам.- Ваъ, я диде, крар вучтинбур я, хъфенва ам,- руша дидедив чар вугана.- Ма, кӀела. Мария Петровнади чар кӀелна.- Я кьей кӀамаш, бес я кван, вучиз вун шехьзавайди я? Ада вун хуш хьанвайди хиве кьурвиляй яни? Я тахьайтӀа, ада вич гуьзлемиша лагьайвиляй? Мадни ада ваз машин турвиляй? Лагь е, вад юкъуз чир хьанвайдаз ахьтин пишкешар багъишдай итим ваз гьинай акурди я? Абур дагъвияр я гьа, викӀегь, жумарт, са гаф гвай. Мегер ина авай лезгияр чизвачни ваз? Гьамни гьахьтинди я. Заз ам гьа акур юкъуз бегенмиш хьанай, диде лугьуз рахайвиляй. Кис садра, хкведа ам, На адан рикӀе нур куькӀуьрнава. Гьа нурди ам иниз, ви патав хкида. Анжах шехьмир, ва жуван рикӀиз сабур це. Адаз муьжуьд йисуз вичин кӀвал-хуьр акунвач. Диде, хизан. Бес ам хъфин тавуна вуж хъфирай? Ам далу акализ жедай итим я. Къарагъ, чин-гъил чуьхуьх. За ваз хуьрек гьазурда. ЦӀийи машиндаваз кӀвалахални вач.
- Диде, диде чан, яраб гьа вуна лагьайвал жеда жал?- Эхь, эхь, зи руш, гьакӀ жеда, анжах нер куьрсармир, кьил вине яхъ ва жуван Шагь гуьзлемиша. Вилерай авахьзавай булахарни заз мад такурай.- Хьуй, хьуй, диде чан,- Людмилади дидедин гъиляй кагъазни шутхунна, катна, фена вичин кӀвализ. - Агь шейтӀан,- кьил юзуриз рушан гуьгъуьниз лагьана Мария Петровнади.
МичӀни экуьвал гьеле сад-садавай чара тахьанвай береда кӀарасдин, къацу шир янавай тахтайрин жагъунда авай гьаятдай итим экъечӀна ва йигин камаралди куьчедайгъуз фена. Гьатта ам катзавайди хьиз аквазва. Арабир кьулухъни вил язава, пис тахсиркарвал авур чкадивай яргъаз къакъатна кӀанзавайди хьиз. АРА-АРА ада и патаз, а патаз вил язава. Куьчедик, бахтунай хьиз, кас квач. Поселок ахварал алама лугьузни жедач. КӀекери экуьнин сегьеррик ван кутунва, инлай, анлай кицӀерини чпикай хабар гузва. Машинрин ванерни къвезва. АКВАЗ-АКВАЗ мичӀивал квахьзава. Цавун тагъар ачух жезва, кьуд пад экуьвилин къужахда гьатзава. Ингье инсанарни. Жегьил итимни дишегьли. Гьаятдай экъечӀна, агъадал юзана. Кьилин куьчедиз акъатайла, ина инсанар пара тир. Саки вирида са терефдихъ гьерекатзавай, ракьун рекьин вокзал галай патахъ. Электричкадаваз шегьердиз кӀвалахал, кӀелиз, дерди аваз физвайбур. КӀула чанта авай итимди мадни гьерекатзава. Адан фикир фадфад и поселокдай экъечӀун тирди сир туш. «Гена хъсан,- хиялзава ада,- электричкайри кӀвалахзавайди. Акьахда ва ада зун и чкайривай яргъазни акъудда». Итимди вилик квай, гьалтзавай инсанриз вил язава. Чпин рекьевай, хсуси дердийрин, месэлайрин пар кӀулавай ксар я ман. Садани чанта кӀулавай, кӀвачерик звер квай итимдиз фикир гузвач. Электричкада чка кьурла, ам юзайла, итимди регьятдиз нефес къачуна, амма бейниди, на лугьуди, гьа и кар гуьзлемишзавай, ам космический йигинвилелди сада-сад дегишарзавай фикиррив ацӀана. АРА-АРА пайда жезвай хиял Людмиладикай тир. Люда... Хабарни авачиз ам зи уьмуьрда гьахьна, суьгьуьрдин хкетда авайди хьиз. Я залай инкар ийиз, я ваъ лугьуз, я гьиссерин вилик пад кьаз алакьнач, я за гьасятда кьил баштан авунач. Ингье эхир кьилни чи гьихьтинди хьанатӀа. Катна зун. Чинеба. Сагърайни талгьана. Зун амачирди акурла, чар кӀелайла, ада вуч ийидатӀа? Вуч ийида кьван, шехьда, негьда, къаргъишда, гьайиф чӀугвада зун хьтиндал гьалтунай. ЭкъечӀда куьчедиз, къведа гуьгъуьниз. Дидедиз хабар хьайитӀа, ахъайдач ада Люда, ахъайдач. Гьа и арада рикӀи вичикай хабар гана, кӀвачер цӀалцӀам къванцелай цӀуьдгъуьнай хьиз, рикӀе са вуч ятӀани юзана, хурудин кӀа
никай ял кьуна, беденди кӀвачерикай чил хкатзавайди хьиз гьиссна, Шагь куьсруьдин далудихъ агалтна. Легьзеяр, декьикьаяр алатна, яваш-яваш итим адетдин гьалдиз хтана. «Ина вуч хьайиди тир? Мегер Людади рикӀе гьа жуьреда чка кьунва жал? Адакай фикир авунмазди рикӀик гъалаба акатзава. О Аллагь!», Шагьан тажубвилихъ кьадар авачир. Бейнида, кинодин кадрияр хьиз, рушахъ галаз акъудай лезетлу декьикьайрин шикилар пайда жезва. Сад алатиз, масад. Рушан хъвердив, бахтунив ацӀанвай гуьзел чин. ЦӀарцӀар гузвай вили-вили, нурлу вилер. Итимдин темягь ракъурдай махпурдин лацу беден… Шагьа кьве гъиливни кьил кьуна. – Зун адакай катна,- мурмурна итимди.- Вучиз? Вучиз ятӀа ваз лап хъсандиз чизва. Бес я, бес я ваз. Садра кӀвализ хъвач. Яаъан вилик ярх хьухь, гъил къачудайвал ая. Хзандиз вал чан аламайди, вун чпин иеси, буба тирди чира. Вири багърийривай багъишламимшун тӀалаба. Вун абур патал вуж яз аматӀа тайинара. Ахпа, ахпа са крарни ая.- Эгер багърияр зи гъавурда акьун тавуртӀа?- давамарна Шагьа мурмурар.- Абуруз зун душман, вири мусибатрин тахсиркар яз амукьнаватӀа, вучда? Гъил къачун тавуртӀа? Къайи, са цлани кьун тийидай къван хьиз, гадрайтӀа вучда?- Кьве гъилив кьунвай кьил ада куьсруьдин далудиз яна. Гьа икӀ легьзеяр алатна.- Тади къачумир на, дуст-кас. Сабур хуьх. Ахгакьда вун ватандиз, ахквада ваз багърияр, абурун рафтарвилер, эгечӀунар, къакъатунар. Гьа вахтунда ваз чирни жеда, Шагь, на вуч ийидатӀа. Амукьдани? Людадин патав хъфидани ва я ам гьаниз хутахдани. «Челябинск-Ростов» поездди та-тахъ, та-тахъ ванцелди кьибледихъ гьерекатзава. Шегьерар, ракьун рекьин станцияр, хуьрер, тамар, чуьллер, вацӀар кьулухъ таз. Йикъа йиф, йифе югъ эвезиз. Шагьвелед, игьтияж авачиз, кьвед лагьай мертебадин куьсруьдилай эвичӀни ийизвач. Яргъи хьана месел ахварзава, амай вахтунда фикирзава, дакӀардай килигзава. Бейнидиз куьтягь тежез къвезвай, гьасирдал сад-садан къаршидиз экъечӀзавай пагьливанар хьиз, сада-сад дегишарзавай, бягьсина авай хьтин фикирри кьил заланарнава. Поездди, гагь станцийрал акъвазиз, вичин рехъ давамарзава. Ингье Ростовдизни агакьзава. Анай – Махачкъаладиз, ватандиз. Гьа и са хиялди бедендиз зуз акъудзава. РикӀик гъалаба, дамарра авай ивидик йигинвал кутазва. Ингье, ингье поезд Дагъустандин мулкарив агакьна. Вагондин дакӀардай чӀурариз, никӀериз, хуьрериз тамашиз Шагьвеледа вилерал стӀалар акьалтна ифей сес акъудна: - Чан хайи макан! РикӀиз кьей жуванбур! Азиз багърияр! Яраб куьне яргъариз акъатай, тахсирар хиве авай куь хва гьикӀ къаршиламишдатӀа?
(Етим Эминан «Фана дуьнья, вавди я зун, вавди буьтуьн гъам жедани?...» шиирдикай фикирар)
Етим Эминан и шиир жуьреба-жуьре тӀварар алаз ва я алачиз гьар жуьредин кӀалубра аваз ктабра гьатнава. Сифте яз ам Назир Агьмедова туькӀуьрай ва I957-ЙИСУЗ Дагъустандин ктабрин издательствода чапдай акъудай «Етим Эмин. Шиирар» ктабда гьатнава. Ктаб туькӀуьрайда и чӀалаз баянар ганвач. Гуьгъуьнлай, I960-ЙИСУЗ, ам гьа и издательствода Агьед Агъаева акъудай ктабдик сифтедай акъатайвал акат хъувуна. Кьве ктабдани шиир «Дуьньядиз» тӀвар алаз ганва. Чна ам кьвед лагьай кӀватӀалдай къачурвал хгузва:
Фана дуьнья, вавди я зун, Вав буьтуьн гъам жедани? Агъади халкь авуна, бес Гуьгьуьл ачух къар гьинава? Зи хифетрин сан гуналди, Кхьена тамам жедани? Жумла алем эфенди хьуй, Муракабни чар гьинава? Кьиникь важиб я, кьейибур Чалай вилик шумуд я хьи, Мусурмандин хийир такӀан, Гьа мусурман чӀуруд я хьи. Акур ксар аватӀа, лагь, Аси лукӀран умуд я хьи, Дармандикай дава хьайи И тегьер азар гьинава?
Акур ксар аватӀани гьасилу цин умуд я хьи Дарман авуна, дава тахьай икӀ тегьер азар гьинава? Шукур хьуй ваз, сад аллагь, зи рикӀ чӀулав , хьанва дар. На халкь авур ви лукӀар иеси вун я, ятӀа вид я кьадар Бендедин кьил акъат тийир им вучтин я азар? Агъади гайи дердиниз дарман ийир устӀар гьинава? Хифетдилай бул затӀ авач, шадвилер чаз масан я хьи, Дустари чаз хийир-дуьа авуртӀа чаз, гьам игьсан я хьи, Зи рикӀе са метлеб ава, а зи лукӀ я, инсан я хьи, Зи хиялар яргъал ала, гила вин къастар гьинава? Дуьньяда инсан жедани ажал-завал, агъри-вачир? Шумудни са бенде ава мескен, ватан, ери-вачир? Гьар са касдин югъ им я хьи, рикӀел къвери багъри-вачир Мелик стха, хва амукьуй, Эмин вин дустар гьинава?
А.Агъаева и шиирдин кӀаникай ихьтин къейд авунва: «Б. Исмаилован кӀватӀалда гьатнавай жуьреда». Яни алимди шиирдик са дегишвал кухтунвач. Хьанвай гъалатӀар лезги чӀалаз мукьва авунвай аджамдалди кхьенвай шиир дуьздаказ кӀелиз тахьайвиляй арадал атанва. Ктабдин эхирдани и шиирдиз ихьтин баян хганва: «Б.Исмаилован кӀватӀалдай къачурди я. СА-СА тестикьунрунриз килигна, и чӀал Эмина Дербентдин духтурханада къатканвай вахтунда Туьквезбаназ рахкурай кагъаз я». Гьа и вариант, бязи дегишвилер ахкатиз, гуьгъуьнлай акъатай ктабрани гьатнава. РикӀел хкин: и шиир Гъ. Садыкъиди I980-ЙИСУЗ акъудай «Етим Эмин. Шиирар» ктабда «Гьинава?» ва I995-ЙИСУЗ акъудай «Вил атӀудач дуьньядихъай» ктабда «Фана дуьнья, вавди я зун» тӀварар алаз гьатнава. Эхиримжида шиир и саягъда ганва. I980-ЙИСАН ктабда шиирдихъ гъалатӀ яз маса шиирдин кьве бенд акал хъхьанва. Ша чна хатадай хъувунвай а «алава» галачиз и вариантни кӀел хъийин:
Фана дуьнья, вавди я зун, вавди буьтуьн гъам жедани? Агъади халкь авуна, чаз гуьгьуьл ачух къар гьинава? Зи хифетдин сан гуналди, кхьена тамам жедани? Жумла алем эфенди хьуй – муракабни чар гьинава? Кьиникь важиб я, кьейибур чалай вилик шумуд я хьи, Мусурмандин хийир такӀан мусурманни чӀуруд я хьи. Акур ксар аватӀа лагь, аси лукӀран умуд я хьи. Дарман ийиз дава тахьай и тегьер азар гьинава?
Ваз шукур хьуй, я сад Аллагь, зи рикӀ сефил хьанава дар, На халкь авур лукӀар иес вун я, гьелбет, вид я кьадар. Бендедин кьил акъат тийир яраб им вуч ятӀа азар? И дердиниз дарман ийир, я Ребби, устӀар гьинава? Хифетдилай бул затӀ авач, шадвилер чаз масан я хьи, Дустар уртӀа хийир-дуьа – ам чаз еке игьсан я хьи. Зи рикӀе са тӀалаб ава, аси лукӀ я, инсан я хьи: Ви хиялар яргъа амаз хьайла, ви къастар гьинава? Дуьньяда инсан жедани ажал, завал, агъривачир, Шумудни сад бенде ава мескен, мяден, еривачир, Гьар са касдин югъ ам я хьи, кьилив къвери багъривачир. Майил, стха, хва амукьуй – Эмин, ви дустар гьинава?
И вариантда, аквазвайвал, А.Агъаева туькӀуьрай ктабда «Духтурханадай чарче» авай кьил акъат тавуна амукьнавай бязи чкаяр, месела, «мерекуьт» гаф «муракаб» гафуналди эвезнава. «Дуьньядиз» тӀвар алай вариантда «муракаб» гафуниз «чернил» гафуналди баян ганвай А. Агъаева «мерекуьт» гафуниз баян ганвач, Гъ. Садыкъиди вичив гвай вариантда «муракаб» «чернильница» яз таржума авунва . «Духтурханадай чарчин» кьвед лагьай бендина авай «Кьиникь важиб я кьийибуруз чалай вилик…», «Акур ксар аватӀани гьасилу цин умуд я хьи / Дарман авуна, дава тахьай икӀ тегьер азар гьинава?» хьтин цӀарарин мана Гъ. Садыкъидин ктабда дегиш ва тайин хъхьанва. Гъ. Садыкъиди туькӀуьрай ктабра авай кьве вариантдин муькуь бендерани куьлуь-шуьлуь дегишвилер хъхьанва, абур алимди абур са гьихьтин ятӀани чешмейрикай даях кьуна хъувунвайбур хьун лазим я, амма гьи чешмеяр ятӀа къалурнавач ( Е. Эминан гьа са чӀаларин жуьреба-жуьре вариантар алимдин хсуси архивда аваз хьайиди малум кар я). Эхиримжи бендинин эхиримжи цӀар, и макъаладин сифте кьиляй гъанвай вариантда хьиз, хъхьанва: «Майил, стха, хва амукьуй, Эмин ви дустар гьинава?» «Духтурханадай чарче» авай Меликан тӀвар «майил» гафуналди эвез хъувунва. ЯтӀани шиирди мад суалар арадал гъизва. Шаирдин зурба ивиррикай сад тир и эсердал мад гъилера мукьуфдивди акъваз хъувун лазим жезва. Чи ихтилатда чна Гъ. Садыкъиди раижнавай вариант гъиликда. Шиир, са шакни алачиз, шаирди вич месел алай чӀавуз, вичин яратмишунрин эхиримжи паюна кхьейди тайин жезва, вучиз лагьайтӀа ана ихтилат чара жагъин тийизвай азардикай ва ада кирамдиз гузвай кьван азабрикай физва. Аламатдин кар ам я хьи, сифтегьан бендинай аквазвайвал, вичин хсуси тӀал умумиди ийизва, ам вичикай ваъ, дуьньяда уьмуьр
гьалзавай инсандал ацалтзавай зегьметринни хажалатрин заланвиликай рахазва: «Агъади халкь авуна, чаз гуьгьуьл ачух къар гьинава?» Инал ихтилатни дуьньядихъ вичихъ элкъвена ийизвайди я. Кьилди вичин тӀварцӀихъай кхьиз, амай вири инсанар фикирда аваз рахазвай чкаяр Эминан маса шиирризни, иллаки адан уьмумьрдин эхиримжи ирид йисан къене кхьейбуруз хас лишан я. Вири алемдикай, инсаниятдикай чирвилер, савад авай эфенди хьана, са инсандин дердер-гъамар чарчел кхьиз хьайитӀа, адаз я чар, я кхьидай ранг акъакьдач, лугьузва шаирди. Им шииратдин зурба метафора я. Ам Эмина масадбурувай къачунвайди туш, вичин рикӀяй атанвайди я. Кьвед лагьай бендинай чаз вуч аквазва? Ина авай фикирар, винелай килигайла, чеб чпивай яргъабур я. Сифте цӀарцӀе шаирди вич рекьизвайди гьиссзава, амма ам кьиникьикай секиндиз, са кичӀевални авачиз рахазва. Ада кьиникь са бедбадбахтвал хьизни ваъ, «важиб» хьиз, герек кар, инсандин мажбурнама хьиз кьабулзава. Амма и бендинин кьведлагьай цӀар масанихъ къекъвезва, и карди кьетӀендиз фикир желбзава: «Мусурмандин хийир такӀан мусурманни чӀуруд я хьи». Инал кьиникьинни мусурмандиз «мусурмандин хийир такӀан» хьунин арада вуч алакъа хьуй? За кьатӀузвайвал, им хатадай, шаирди фикир таганвайвиляй хьанвай кар туш. Шаирди вичин рикӀяй атайвал кхьенва. И чпивай яргъа кьве цӀарцӀин манадин садвал абурун арада чуьнуьх хьанва: аквар гьалда, ажал вилив хуьз месел алай шаир кьена алатна кӀанибур тахьана авачир. Гьа и кардиз инал Эмина «мусурмандин хийир такӀан» хьун лугьузва. Гуьгъуьнлай къвезвай кьве цӀарцӀи къалурзавайвал, ада эвелни-эвел гьахьтин «чӀуру мусурманриз» квез ихьтин дарман тежезвай азардин ери-бине вуч ятӀа гьам лугьуник умуд кутазва. Амма бендейрин кьил и азардай акъатзавач. ИкӀ тирди пуд лагьай бендинай аквазва. Ина шаирдин рахунар Аллагьдихъ элкъвезва. Вири гьада халкьнава, виридан кьадар-кьисмет гьадан гъилева. Вич аси лукӀ яз кьазвай Эмин вичиз Аллагьди кхьенвайдал рази я. ЯтӀани шаирди азаррин дава-дарманни Халикьдив гвайдахъ иман ийизва, умуд квадарзавач: Аллагьдивай адаз вичин дердиниз дарман ийир устӀар кӀанзава. Кьуд лагьай бендина шаирдин ихтилат мад хифетрал хквезва: хифетар дуьньяда бул я, амма шадвилер хьуникни умуд кутун тавуна жедач, шадвилери дердер кьезиларзава. Ихьтин шадвилерни Эминаз дустари ийидай хийир-дуьадай кӀанзава. Ина шаирди дустарин дуьаяр игьсандив гекъигзава. «Игьсан» гафунин са шумуд манадикай чун «Дустариз» шиирдикай кхьенвай «Керематарни ишараяр» макъалада раханай. ЯтӀани кӀелзавайдан рикӀел хкин: «игьсан» – рикӀин ачухвални сидкьивал, дугъривални къенивал; садакьаяр гун, мергьаметдин крар авун; кьенвай кас рикӀел хкӀун яз хуьрекар гун я. Инал шаирди дустари вичиз ийидай хийир-дуьа
чӀехи мергьаметдин кар, абурун рикӀерин ачухвал, михьивал жеда лугьузва. И цӀарцикай хкатзавай гьакъикъат, лагьайтӀа, масад я: тӀаз дарвиле авай Эминан патав дустар къвезмач, абурун рикӀел Эмин аламатӀани чизвач, ятӀани шаирдин рикӀелай абур физвач, анжах гьабурун мергьаметлувиливай, регьимлувиливай, рикӀин чӀехивиливай ва ачухвиливай Эминан дерт кьезилариз хьун мумкин я. И бендинин пуд лагьай цӀарни кьуд лагьай цӀар сад садав такьазвайбур хьанва: «Зи рикӀе са тӀалаб ава, аси лукӀ я, инсан я хьи: / Ви хиялар яргъа амаз хьайла, ви къастар гьинава?» Шаирдин рикӀе са тӀалаб ава, амма ам гьихьтинди тиртӀа тайин жезвач. Аквар гьалда, бендинин кьуд лагьай цӀар им маса бендиниз талукьди я, адан чкадал Эминан рикӀе авай тӀалаб квекай ибарат тиртӀа, гьам ва вични дустарихъ элкъуьрнавайди хьун лазим тир. Чавай ам, шиирдин маса кхьинар жагъун тавунмаз, тайинариз жедач. «Ви хиялар яргъа амаз хьайла, ви къастар гьинава?» гафарин манани са акьван ачухди яз аквазвач. Якъин, и цӀарцӀикни са ни ятӀа хкуьрнава, адан мана какадарнава, «рагъуларнава». И бендинин кьуд лагьай цӀар вичин чкадал алайди чаз макъаладин сифте кьиля гъайи вариантда авайди аквазва. Ана авай кьве бенд ширдин бинедин кӀалубда хтуна кӀел хъийин:
И фана дуьнья паталди чалишмиш жез йифиз, юкъуз, Намруда хьиз ялдай вуна, фикир тагуз кьейибуруз. Азраил гьазур хьанава гила, фекъир, ви чан къачуз, Ви хиялар яргъал алай, гила ви къастар гьинава?
Сад лагьайди, кьуд лагьай бендинин кьуд лагьай цӀар и бендинин кьуд лагьай цӀарцӀин чкадал вичин тартибда ава. Яни и цӀарцӀелди шаирдиз лугьуз кӀанзавайди тайин фикир я: и дуьньядин крар патал ялиз, кьиникьикай фикир тийиз («фикир тагуз кьейибуруз»), рикӀе «яргъал», чӀехи хиялар аваз уьмуьр тухвана, гила, ажал атана япал акъвазнавайла, вири мурадар-къастар къуватдай аватнава, квахьнава. И бендина шаир вичихъ элкъвена рахазва. Адан суалдик ягьанатдин тавни ква. Ина гьалтзавай Намрудан тӀварцӀини фикир желбзава. И тӀвар шаирдин «Дуьнья гьей!» шиирдани гьалтзава:
Фана я вун, дуьнья, гьич садаз тахьай, Давуд халифа яз, Давудаз тахьай, Акьван кӀевиз кьуна, Намрудаз тахьай; Низ хьана бес вакай дарман, дуьнья гьей?!
И цӀарарай Намруда дуьнья кӀевиз кьурди, яни ада вичихъ ажал галайдакай фикир тавурди аквазва. Чун вичикай рахазвай шиирда Эмина вич Намрудав гекъигун аламат жедай кар я. Намрудан тӀвар къадим гзаф чешмейра ава ва жуьреба-жуьре кхьизва: Нимврод, Нимрод, Немврод. Библиядин Къадим икьрардиз талукь риваятра ам зурба пагьливан ва гъуьрчехъан яз, адахъ вичин чилер, пачагьлугъ авайди яз къалурнава. Бязи алимри Намруд къадим шумерринни аккадрин гъуьчренни дяведин гъуц Нинурта яз гьисабзава. Бязи алимрихъ НИНУРТА-ГЪУЦ ашурррин тарихда хьайи гьакъикъи пачагь Тукульти-Нинуртадин тӀварцӀелай арадал атанвайди хьунин гиманарни ава. Намрудан тӀварцӀин мана «акси яз къарагъун» яз кьабулун адет хьанва. Чувудри Намруд Бабилдин минара эцигайбуруз регьбервал гайи зурба кас яз кьабулзава, къадим Бабил ва Нинев хьтин зурба шегьерар эцигайдини гьам яз гьисабзава. Риваятдай аквазвайвал, Аллагьдиз Бабилдин зурба минара эцигуникай кӀевиз хъел атанай, адаз им инсанри чпин такабурлувал къалурун яз акунай, ада, инсанривай чеб чпихъ галаз меслятар ийиз тежедайвал, абурун чӀалар какадарнай, инсанар чеб чпин гъавурда ахкьан тийиз хьана. Кьилер какахьай абур чпин гъиле авай кар гадаруниз ва кьуд патахъ чкӀиниз мажбур хьанай. Мусурманрин риваятра Намруд зулумкар ва бутриз икрамзавайди яз гьатнава. Ам вичин чӀехи кьушунни галаз Ибрагьим пайгъамбардин – Аллагьдин дустунин аксиниз фена. Пайгъамбар, лагьайтӀа, адахъ галаз акъажунриз текдаказ экъечӀна. ЯтӀани Аллагьди вичин дуст кӀаник акатдайвал авунач: пайда хьайи ветӀерин зурба лужари Намрудан кьушунар элкъуьрна кьуна. Ам магълуб хьана. Бабилдин минара эцигунни кьилиз акъудиз тахьай Намруд чпиз як гузвай кьуд лекьрехъ гилитӀнавай кьватида аваз цавуз хкаж жез алахъзава. Чил вилерикай хкатайла, ада цавуз хьелер ахъайзава, абур Джабраил малайикди , ивидай хьурнаваз, элкъуьрна Намрудал рахкъурзава. Намруда вичи Аллагьдал хер авуна лугьуз фикирзава. Гьа икӀ ада мад кьуд виш йисуз чалкечил уьмуьр тухузва. Малайикди адаз гунагьар хиве кьун, туба авун теклифзава, амма ада вичихъ галаз Аллагьдиз женгиниз экъечӀ лугьузва. И гъилера мад ветӀерин лужари адан кьушунрал вегьизва. ВетӀерикай сад Намрудан нерин хиляй адан мефтӀедиз гьахьзава. Гьашаратди адаз яхцӀур йисан къене чӀехи азабар гузва. Анжах са дуьшуьшда – кӀашуналди кӀавузар гатазвай чӀавуз Намрудан азиятар кьезил жезвай. Гьа икӀ, Намрудакай гзаф риваятар ава. Етим Эминаз абур хъсандиз чизвайди чаз аквазва. Намрудан тӀвар вичин шиирра туналди, шаирдиз ,адан зурни такабурвилер гьаваянбур хьайивал, уьмуьрда вичин гзаф алахъунарни гьаваянбур хьайиди къалурзава. Гьа са вахтунда инал шаирдиз вич мефтӀеда тӀветӀ гьатнаваз азабрик квай Намруд хьиз хьанвайдини, вичин азабарни гьадан хьтинбур тирдини къалуриз кӀанзава. Аламат жедай кар ам я хьи, ихьтин азиятрик вич квайтӀани, Эмина вичин шаирвал ийизвай, ада шииратдин зурба метафораяр туькӀуьрзава. Налугьуди, адаз, , шиирар кхьини
Намрудаз кӀашунив кӀавузар гатуни гузвай хьтин регьятвал гузвай. Вичикай ихтилат физвай шиирдин эхиримжи бендинални акъваз хъийин:
Дуьньяда инсан жедани ажал, завал, агъривачир, Шумудни сад бенде ава мескен, мяден, еривачир, Гьар са касдин югъ ам я хьи, кьилив къвери багъривачир. Майил, стха, хва амукьуй – Эмин, ви дустар гьинава?
Инани суалар кудзавай чкаяр авачиз туш. Месела, кьвед лагьай цӀарцӀе авай «мяден» гаф са квелдини я санлай шиирдихъ, я и цӀарцӀин манадихъ галаз кьазвайди туш, ам «чаради» я, шаирдин гъили кхьенвайди туш. Агьед Агъаева акъудай ктабда авай кьве вариантда сана «макан», муькуьна «ватан» ава. Ибур чеб чпиз мукьва гафар я. Эминан гъиликай хкатай шиирда гьа ибурукай сад хьайидал шак гъиз жедач. Чи фикирдалди, а гаф «макан» хьун мумкин я, вучиз лагьайтӀа «шумудни са бенде ава ватан авачир» лугьун дуьз жедач. Ватан виридахъ ава, вуж гьина ханватӀа, гьанаг адан ватан я. Ихьтин ибара метафора хьиз лагьайтӀани жеда, амма и цӀарцӀин къурулуш метафорадин патаривайни тефенвайди аквазва, ам ачухдаказ лагьанвай са тайин фикир я. Куьрелди, бендинин сифте кьве цӀарцӀин мана ихьтиндин я: дуьньяда кьиникь, завал, азар авачир касни авач, ва чпин кьилел къав алачир ,кӀвал («мескен»), акъваздай, кьил хуьдай, уьмуьр гьалун патал вири булдалди авай чка («макан»), чил («ери») авачирбур гзаф ава. Гьа икӀ, шиирдин эхиримжи бендинин сифтегьан кьве цӀарцӀе шаир мад дуьньядин гьаларал хквезва. Ада и кьве цӀар вич атанвай гьал къалурун патал лугьузва: тӀал-квал виридахъ гала, амма кӀвал-югъ, макан-ери авачирдан гьалдиз инсан, ам багърийрини архайри гадарнавайла, дустари рикӀелай алуднавайла, къвезва, яни акьрабайри гадарнавай инсан – им кӀваливай, йикъавай, вичин бинедивай хьанвай кас я. Им зурба фикир, весият я. Бендинин кьуд лагьай цӀарцӀе гьа и весият шаирди низ талукьарнаватӀа, гьам хьун лазим тир. Амма чи гъилик квай вариантра и цӀар кьве жуьреда хьанва: «Мелик стха, хва амукьуй, Эмин вин дустар гьинава?» ва «Майил, стха, хва амукьуй, Эмин ви дустар гьинава?» Кьве жуьредини суалар кудзава. Зи кьатӀунрай, и цӀар «Мелик стха, вах амукьуй – Эмин ви дустар гьинава?» хьун лазим я. И фикирдал атунихъ са шумуд себеб ава. Сад лагьайди, и шиирдин бязи вариантра Меликан тӀвар кьунва. Меликанни Эминан араяр туькӀвейбур туширдакай халкьдин арада хейлин ихтилатар ава, акӀ тирди Эминан чӀаларайни аквазва. Идалайни гъейри, и цӀарцӀин маса жуьрейра авай «майил» гаф вичин чкадал алач. Нин майил, вуч майил ятӀа тайин туш.
Кьвед лагьайди, рекьизвай Эминахъ адан патав къведай хва авачир. Шаирдин мукьва-кьилийрин ва Гъ. Садыкъидин лугьунрай, Эминан кьве рушан – Къизхануманни гъвечӀи руш Муслиматан арада пуд хва – Абубакар, Мегьамед ва Муьгьуьдин тӀварар алай ругул аялар хьана, абур лап гъвечӀизмаз кьена. Шаирдихъ Эйлихан лугьудай вах авай ва ам, документрай аквазвайвал, Меликан патал алай. ГьакӀ хьайила, «хва» гафунин чкадал «вах» хьун гьакъикъатдиз мукьва яз аквазва. И цӀар гьа ихьтин манада ава вичин бинедин тартибда гьат хъийизва. Рекьиз месел алай шаирдиз вич Мелик стхадини ваха «атӀуникай» са акьван дерт авазни аквазвач, адан дерт вичин патав дустар тахтун я. Дустар, дуствал Эмин патал вуч тиртӀа, чна «Дустариз» шиирдикай кхьенвай «Керематарни ишараяр» макъалада ихтилатнава. Санлай къачурла, и шиир Эминан зурба ивиррикай сад я. Ам са низ ятӀани кхьенвай чар яз кьабулун дуьз туш. Ам шаирди вичин яратмишунрин эхиримжи йисара кхьенвай чӀаларин жергедиз талукь ва абура лагьанвай фикирар давамарзавай, гегьеншарзавай ва ахцӀурзавай эсер я. Шиирдай тайин тахьана амукьзавайди анжах са чка – «Зи рикӀе са тӀалаб ава, аси лукӀ я, инсан я хьи…» цӀарцӀелай гуьгъуьниз хьун лазим тир тӀалаб я. Ам куькай ибарат тиртӀа, гьам чир хъувун герек я. И жигьетдай бязи гиманар арадал татани авач. И цӀар «Дустариз» шиирда авай «Вил атӀудач дуьньядихъай – ширин я, / Айиб мийир, инсан я, лагь дустариз» мукьва я. И шиирда «ТӀалабирди чпивай зи къастари / ХИЙИР-ДУЬА, игьсан я, лагь дустариз» гафарни ава. Чун вичикай рахазвай шиирдани «Дустар уртӀа хийир-дуьа – ам чаз еке игьсан я хьи» гафар ава. И кьве шиирдани «игьсан» гаф гьалтзава. Ам шаирди гьар шиирда вичин кьилдин манада аваз – «Дустариз» шиирда «рикӀин, ниятрин, фикиррин ачухвал, таб-гьилле квачирвал, дуьзвал, дугъривал, къенивал» яз ва чун вичикай рахазвай шиирда, чна винидихъ къейд авурвал, «иман гвай ксари ажуз, юхсул, кесиб хьанвай язухриз гузвай садакьа» яз гъиликнава. Кьвед лагьай дуьшуьшда шаирдин тӀалабун дустарин патай са жуьрединни «игьсандихъ» галаз алакъада авач. Белки, шаирдин тӀалабун дуьньядихъай вил атӀун тавуниз, ам ширин хьуниз талукь тиртӀа? А сир фана дуьньядикай кьил къакъудиз кӀан тахьуна авайтӀа? Им бине авай гиман яз кьуртӀа, Эминан шаирвал адан мусурманвиливай къерехдиз алатзава. Ида Эминаз мад гъилера вичин шаирвал инсанри кьабулнавай адетрилайни къайдайрилай, яшайишдин къурулушдилай вине тирди къалурзава. Гьа и кар себеб яз, мумкин я, шаирдин чӀалар кхьин хъувур «диндал кӀеви» ксари а цӀар арадай акъудунни. Гьар вуч ятӀани а тӀалабунин дарман дустарив гвай. ИкӀ тирди шиирдин эхиримжи гафарини тестикьарзава.
Рагьман дах ахварикай уях хьайила, Кальян дагъдин кукӀваз анжах экуьнин тав янавай. Ам мукьуфдивди гъилер-чуьхуьнар къачунив, ахпа капӀ авунив эгечӀна. Къецел секин тир, серин тир. КапӀ куьтягьна, къазмадай гьаятдиз экъечӀай ам, кьил чӀугуна, чардахдик фена. ТӀваларин винелай экӀянавай литинин патар туькӀуьр хъувуна, ам инал яргъи хъхьана. Рагьман дах ахварин хиялдиз хъфенвай, амма яргъалди ксудай мумкинвал адаз ХЬАНАЧ.-АЛЛАГЬУ акбер!.. Аллагьу акбер!..- галукьна адан япарихъ. Рагьман дахди вилер ахъайна. Акуна хьи, югъ саки ачух хьанва ва дехьнен анжах экуьнин тав янавай дагъдин кьил ракъинин яру нурарик КВА.-АЯН сала-а-а-ат!..- давамарна АЗАНЧИДИ.-ИМ гьи вахт я и гурцӀулди азан язавайди?- вилерив заландиз лупӀ-лупӀ ийиз таз, суал гана Рагьман ДАХДИ.-ВИЧ ахварай аватай вахт я ман,- нарази яз жаваб гана адан суалдиз Секинат БАЖИДИ.-ВУН и зи кьилихъ вучиз галайди Я?-КЬИЛИХЪ галач зун, кӀвачерихъ гала. Лагь заз, вуна а гадади ийизвай кардиз тегьне вучиз ЯЗАВА?-ТЕГЬНЕ туш, я залум, гьар са кардиз вичин вахт авайди я. Рагьман дахди заландиз кьил хкажна ва чин азандин ван къвезвай патахъ ЭЛКЪУЬРНА.-АДАЗ хъсан чка жагъанва хьи,- мягьтелвал квай хъвер атана адан чиниз, къазмадилай винелди кӀунтӀал алай чӀехи синерин зурба къванцел акъвазна, са гъил япал эцигнавай хтул акуна.- Гила чи хуьре халис фекьи жеда-а-а,..- алава хъувуна АДА.-ГЬАКӀ лагьа, Рагьман,- шад хьана Секинат бажидиз.- Азан вичиз мус кӀандатӀани ярай, амма са кӀус хъуьтуьл фу недай рехъ ХКЯРАЙ.-ЧНА незвай фу хъукъвайди я МАН?!-ВУН са куьнинни гъавурда авач, я хвайди. Вун хьтин чубанринни нехирбанрин вахтар алатна. Гилан девир фекьи-фахрайринди я. Кямир аялдик…
Югъ чими жез эгечӀнавайла, Рагьман дах къазмадал хтана. Къуьнел алай дергес хутун таран хилехъ вегьена, ада, гьа и таран тандал алкӀурнавай къапунай яд ахъайна, гъилер чуьхвена, са шумуд капаш яд чинизни ягъна. Вич галатнавайди чирзавай къекъуьнралди ам къазмадиз гьахьна.- Вун пара галатнавай хьтинди я гьа, Рагьман,- рахана чай авай термосни истикан-къаб гъиликди ийизвай Секинат бажи. Рагьман дахди, ам рахун тавурдай кьуна, вич, адет яз, ял акъадариз къаткизвай тахтадихъди тади авуна.- Дергес хци тушир ви,- рахана Секинат бажи.- Чай цадани за ваз?- Цуз,- гьяз авачиз жаваб гана Рагьман дахди.- Бес фу недачни?- Цихъ гьарарат я зун, сифте чай хъвада…- Заз чизвай вун къе гзаф галатдайди.- Ваз гзаф крар чидайди я…- Вуна закай ягьнатар ийимир, садра лагь – ви дергес ни гатанай?- Рагьман дах къатканвай тахтадин патав гъвечӀи, аскӀан стол чӀугуна, адал туьнт чай авай истиканни шекердин къаб эцигна Секинат бажиди. Итимди вичин суал япалай тийидайди чиз, ада гьасятда жавабни гана:- Сев Мегьамеда…- Сев Мегьамеда дергес гатайла, зун галатдани?- хъел атана Рагьман дахдиз ва ада истикан авачир гъилелди шекердин къапунал алтӀушнавай хузарин луж чукурна.- ХупӀ лагъ-лагъ ийиз кӀандачни ваз!?..- ЛАГЪ-ЛАГЪЗАВАЧ за, я яхва, зун рахазва. Вучиз лугьузвани за? Адан кӀутадин тӀикь-тӀикь зав агакьна эхир.- АЛЛА-А, вун вуч лугьуз гьалават хьанва зал? Вуч хьанвай адан тӀикь-тӀикьдиз?- ТӀИКЬ-ТӀИКЬДИЗ – са затӀни. Абур ада вичин дергес гатадайла акъатзавай сесер тир. - Бес зи дергес гатадайла гьихьтин сесер акъатзавай.- ТӀАКЬ-ТӀАКЬ, тӀакь-тӀакь…- Ахпа вуч хьана?- Ахпа вуч хьанани, чан Рагьман? Вичинди гатадайла, ада дергесдин мурз кӀавузардин къерехдал эцигна, ви дергесдин мурз – кӀавузардин юкьвал. Вичин дергесдин мурз ада кӀутадин синевди гатана, ви дергесдин мурз – кӀутадин юкьвавди. Гьавиляй, адан дергес гатадайла, тӀикь-тӀикьдин ванер акъатзавай, ви дергес гатадайла – тӀакь-тӀакьдин. Ам вичин векьяй далудиз гьекьни акъат
тавуна хъфена, вун гьекьедин перчӀил яз, кам камунихъни техкъвез хтанва.- Ваз адан далу гьинай акуна, я залумдин руш?- Акун шартӀ туш-йе,- хъвалахъ хьтин капашдив вичин кьилин кичегь гатана Секинат бажиди,- и чкадив кьатӀана кӀанда
Югъ ачух хьана. Рагьман дахди, парахдин сивихъ галай тӀалака галудна, лапагриз куьст авуна. Секинат бажиди, сарниж къачуна, кал ацаз физ, маларин парахдин сиве авай турвакь акъудна. Са арадилай къазмадивай яргъаз акъатнавай кӀеретӀдин гуьгъуьниз физ рекье гьатзавай Рагьман дахдиз ацӀай сарниж гваз парахдай къазмадиз хквезвай Секинат бажиди лугьузва:- Заз вуч ахвар акунатӀа, чидани, я Рагьман?- Каци нагъвар нез,- ягьнатдин хъвер кваз рахана, чумахъдиз гъил ийизва Рагьман дахди. КЬВЕД-ПУД сят арадай фейила, лапагар Гъетегъ таран кӀаник кундал хкана, Рагьман дах къазмадал хквезва.- Вуна зи ахварихъ яб агалнач гьа, Рагьман,- къаршиламишна ам Секинат бажиди.- Адалай ваз, термусдай са чай цайитӀа, хъсан я,- нарази я Рагьман дах.- Чай за цада, ам каци хъванвач, ахварихъни яб агала ман…- ГьинвачтӀани, сусаз гада хьанва,- вич вичив хьиз, рахазва Рагьман дах.- Ваз гьинай чида, я Рагьман? Яраб жеда жал? Алукьда жал зи ахвар?- Ви ахвар алукь тавуна, чи каци кьифни кьазвайди туш.- АКУНА-ЙЕ, Рагьман. Валлагь, акуна. ГьикӀ акунани-йе?- шад жезва Секинат бажидиз, Рагьман дахди кисна чай хъваз акуна.- Аквазва заз: эвериз-эвериз чи хуьревай гьаятдиз рагьметлу те къвезва…- Кис, вунни вичин патав агъа дуьнедиз тухуз кӀанзавайди я,- чайдиз хупӀарин арада рахазва Рагьман дах.- Я туш, ам чи кицӀи къув язавай ара тир… Секинат бажидив адан гафар агакьзавач, ада ахвар давамарзава:- ЭкъечӀзава зун гьаятдиз. Аквазва заз, ам, гьич рахунни тавуна, атайвалди хъшузва…- Вун галачиз хъшуч,- ягьанатзава Рагьман дахди.- Хъшана, Рагьман. Амма адан чкадал гьаятда са яргъи крчар алай гьер амукьна.- АкӀ хьайила, ви каци нагъвар тӀуьн гьахъ я – ханва ви суса гада... Бирдан кьацӀалай телефондин трубкадай чӀагъандин мецер рахана. Секинат бажи тарпна къарагъна.- А турупка зав гице садра!- чинавай ягьанатдин хъвер цӀрана, буйругъ гана Рагьман дахди.
- Им вуж ятӀа жал?- вич теспача яз къалурна Секинат бажиди.- Хуьряй ятӀа гьа?- Зав гице! Зав гице!- хъел авайда хьиз, трубка къачуна Рагьман дахди.- Алё…Хъсен я. Гьамни хъсензава. Вуч мубаракрай? Мус хьайиди я? Накь?.. Чаз зенгни авурди я?.. Ваъ, заз ЛАГЬАНАЧ…КУЬ Секинат бажиди экуьн кьиляй заз ахвар ахъайзавайди гьавиляй я ман, угь, вич текьей гадни татуй, кьейи кьуьдни… Вуч ахвар жеда - каци нагъвар нез… Кардин гъавурда акьур Секинат бажи, кьил кӀарцӀи ягъайди хьиз, къазмадай экъечӀна. Ахпа, са вахт фена, къазмадиз хтайла, ада Рагьман дахдиз хълагьна:- Ваз хъел къвемир, я Рагьман. Ахвар заз сенфиз ваъ, накь йифиз акурди тир. Хуьряй зенг авурди, и кат-галтугунин гъиляй, гьич рикӀелни хтаначир…
Им хъуьтӀуьз хьайи кар я: Рагьман дахни Секинат бажи дагъда ваъ, хуьре АВАЙЛА.-Я Рагьман, ваз варцихъай эверзава,- лагьана къецелай кӀвализ хтай Секинат БАЖИДИ.-НИ ЭВЕРЗАВА?-ИНРИХЪ садрани акъат тийидай Шагь АТАНВА.-КӀВАЛИЗ ша, вучиз ЛАГЬАНАЧ?-ЖУВА ша лагь, за лагьана, атанач. Рагьман дах кӀаник мертебадиз ЭВИЧӀНА.-КӀВАЛИЗ ша тӀун, я Шагь,- ван къалурна ада КЬУРУКАЙ.-КӀВАЛ къени хьуй, Рагьман. Тади дерди ква. Са геренда жув инихъ экъечӀ,- варцихъай жаваб гана Шагьа. Адетдин жузун-качузун авурдалай кьулухъ, Шагьаз вичин дерди лугьуз кӀанзавай арада, варцин хиле чӀигъ авуна ва анай Секинат бажидин кьил АКЪАТНА.-ХЬАЙИ кар авани, я Шагь?- суал гана ада. Шагь вуч жаваб гудатӀа течиз АМУКЬНА.-ЭХЬ,- куьмек гана адаз Рагьман дахди.- Шагьан лам КВАХЬНАВА.-ШУМУД югъ я, я ХВАДИ?-СА гьафте,- Шагьаз тамашиз, вилеринбур авуна Рагьман ДАХДИ.-АМ жанавурри кукӀварначтӀа чидани, хвабур? Ранг гьихьтинди тир ви ЛАМРАН?-ВИЛИДИ,- зарафатсуз лагьана Рагьман дахди ва алава хъувуна:- Ахцегьри лагьайвал – фичӀиди,- хъуьрена ам, варцихъ элкъвена. -Вилиди! ФичӀиди!- хъел атана Секинат бажидиз.- ЯтӀа, ам кьилеваз кукӀварна! Жанавурдин сарариз кьий!.. Ягьанатдин гъавурда акьур Секинат бажиди, кьил къенез чӀухгуна, варцин хел хъилелди гелячна.
уьна-хъвана гьарнихъ сад чпин кӀвалериз хъфиз кӀанзавай итимри таксидиз эвер ГУЗВА.-СА машин хьайила бес я,- лугьузва абуру,- ихтилатар-зарафатарни давамарда чна рекьера. Вил алаз акъвазнава абур, амма такси атана акъатзавач. Эхирни абурун патав гьа чеб хьтин яшда авай са итим КЪВЕЗВА.-БАГЪИШЛАМИША, такси эвер ганвайбур куьн яни?-хабар кьазва а КАСДИ.-ЭХЬ,- жаваб гузва кефли итимри пуд сесиналди.- Атана акътзавач САКӀАНИ.-ИНГЬЕ, атанва ЗУН.-ВУН вуж я? -Зун ТАКСИСТ.-БЕС ви машин ГЬИНВА?-АТӀА куьчедал чӀур ХЬАНВА.-АКӀ хьайила, чна вакай ВУЧЗАВА?-ЭГЕР куьне эверна зун атанватӀа, за куьн кӀвалеризни кӀвачи-кӀвачи рекье хутан ман…
Усугъчайдин куьчедал акъвазна жегьил мугьмандини чкадин эгьли итимди ихтилатар ИЙИЗВА.-ЯРАБ,- лугьузва жегьил мугьманди, вич крарин гъавурда ва чирвилерин гьуьндуьрда авайди чириз,- и дагъларикай гьикьван риваятар АВАТӀА?!-ПА-РА!- тестикьарзава эгьли КАСДИ.-И вилик квай дагъдин тӀвар гьим Я?-ГЕТИН ДАГЪ.-АДАКАЙ риваят авачиз ЖЕЧ.-АВАЙДИ я. -Ахъая МАН.-АХЪАЙДА, чан хва. Вилик вахтара чеб чпел ашукь хьанвай
рушни гада, хуьруькай-кӀваликай кьил къакъудна, гьа и дагъдин чинай винелди кӀуквал кьван ЭКЪЕЧӀНА.-АХПА, АХПА…-ЭЛКЪВЕНА хтанач АБУР.-БЕС гьиниз фена? Абурун кьилел вуч АТАНА?-А патахъай гьа икӀ дагъдин кӀане авайди Кьуьчхуьр я. Гьаниз эвичӀна, заз чиз.
Пагь, чи кӀвалевайбуру къачузвай кьван дарманар!- лугьузва паркда къекъвез вахт акъудзавай итимрикай сада.- Гьи дахил, гьи шкаф ахъагъайтӀани, дарманрин ни я КЪВЕЗВАЙДИ.-МАД аникай рахамир, дуст кас,- къуват гузва адан гафариз муькуьда.- Ваз хъсан я, вун вад лагьай мертебада яшамиш жезва, кьиф, кац герек къвезвач. Зибур аскӀан кӀвалер я. Кац тахьайтӀа, кьифер АЛТӀУШЗАВА.-ХУЬХ ман КАЦ.-ХУЬЗВА-Е, амма адавай кьифер кьаз ХЪЖЕЗМАЧ.-ВУЧИЗ?-ВУЧИЗ лагьайтӀа кьифериз экъязавай ракьарик кутазвай нисидин кӀус кацери НЕЗВА.-ВУЧИЗ?-ВУЧИЗ лагьайтӀа кьифери адал кӀвале гьинлай хьайитӀани жагъизвай валерианка иличзава. Ам, лагьайтӀа, кацерин рикӀ алай затӀ я
Дагъустандин халкьдин писатель Агьмедхан Абубакаран 90 ймс
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Алай вахтунда чӀалара мягькемдиз чка кьунвай ва мукьвал-мукьвал телевизоррин экранрилай ван къвезвай, газетринни журналрин макъалайрай кӀелзавай са кьадар ибараяр ава. Къачун «ценности», яни «къиметлувилер» гаф квай ибараяр: «Европадин къиметлувилер», «милли къиметлувилер», «диндин къиметлувилер». Фикир гайила, метлеб авай ибараяр я. Къиметлувилер аваз хъсан я. Хуьз хьайитӀа, мадни. Са тӀимил агъуз эвичӀайтӀа, къиметлувилер гьар са халкьдихъ, и ва я маса еридал уьмуьр тухузвай ва чпихъ мукьвавилер авай са шумуд халкьдихъ санал чпинбур авайдини ачух жеда. Месела, Кеферпатан Кавказдин, кьилди Дагъустандин халкьарихъ хьиз. Мадни агъуз эвичӀайтӀа, ихьтин къиметлувилер кьилдин хуьрерин жемятрихъ, тухумрихъ ва хзанрихъ авайдини аквада. Асул гьисабдай абурун гьар садан марифатдин рекьерни жигъирар кутурбурни ва виликди тухузвайбурни агъзур йисарин уьмуьрри ва тежрибади чеб чпелай арадиз гъанвай гьа къиметлувилер я. Амма са кар ава – а къиметлувилер аквадайбур, тӀуб эцигна къалуриз жедайбур туш. Абур я ава, я авач. Я хуьзва, я хуьзвач. ХЬУН-ТАХЬУННИ, хуьн-техуьнни - им халкьдин, я туш уьлкведин вичин кар я. Масадавай адаз икӀ вучиз я, акӀ вучиз туш? – лугьуз тахьун герек я. Амма гьакӀ жезвани? Ваъ, гьелбетда. Дуьньядин тарих кьиляй-кьилиз икӀ тежезвайдан шагьидвилерив ацӀанва. ЭгечӀин динар сада садал илитӀунилай. Аллагь виридан кьилел Сад я лугьузваз, дуьньядин халкьар пара иманриз муьтӀуьгъ я. Кьабулна, кьабулай имандин къиметлувилер кьиле тухузва, амма инсанриз секинвал гузвач. Халис истисмардик хуьз, абурал девирдин дегишвилерив,
инсанрин игьтияжривни нефсерив кьадай цӀийи къиметлувилер-истемишунар илитӀзава. Деринриз эвичӀ тавуна, чи шегьеррани хуьрера инсанрин акунризни абурун алукӀуниз-хтӀуниз килигайла, икӀ тирди аквазва. И жигьетдай жуван халкьдикай, хуьруькай, жемятдикай рахайтӀа, чаз гьар са камуна хъуьруьн къведай крар аквазва. Месэла, алай вахтунда хуьрерин фекьияр-имамар яз чурудиз цакни акъат тавунвай жаванар тайинарзава. Югъди, адан амай таяр-туьшер хьиз, телефондив къугъвазвай, кьейидан кьилихъ ясинни телефондай кӀелзавай са куьнизни гьазур тушир касдиз диндин, жемятдин къиметлувилерикай хабар ава лугьузвани куьне? Бажагьат. Ихьтин гьар са камуна гьалтзавай татугайвилери къиметлувилер къиметсуз ийизвачни бес? Миллетринни государствойрин алакъайриз фикир гайила, пагь атӀана амукьзава. Эсиллагь чеб чпив такьадай крарик кьил кутазвай политикади къуватсуз халкьар къудратлу уьлквейрин къурбандар ийизва. Афгъанистандин кьисмет хъсан мисал я. Демократиядин къиметлувилер илитӀиз къад йисуз давам хьайи дяве Америкадин сад хьанвай штатрин беябурчи магълубвилелди куьтягь хьана. РагъакӀидай патан уьлквейра, иллаки США-ДАНИ Европада авай мусибат вуч я бес? Дишегьлини эркек амач, пабни итим амач, рушни гада амач. ТӀебиатдин къанунар кваз такьазмай уьмуьрда къиметлувилер амукьдани? Язух халкьар! Куь гележег гьихьтинди жедатӀа яраб? Аникай фикирзавач, маса уьлквейрал-халкьарални и къиметсуз «къиметлувилер» илитӀиз АЛАХЪНАВА.«ЧУН дагъвияр я! ЯГЬ-НАМУС чи уьмуьрдин даяхар я»- ван жеда дагъустанвийривай. Эхь, ягь-намус хуьн – им чи халкьарин кьилин къиметлувал я. Амма уьмуьрдин гьерекатди икӀни, акӀни элкъуьрзавай къурулушдин шартӀари инсанар акьван дегишзава хьи, гзаф вахтара ягь-намус хьтин къиметлувилер хуьн анихъ акъвазрай, абурукай гьич фикирни хъийизмач. Сел атайла винел акьалтдай зир-зибил хьиз, халкьдикай хкатнавайбур вужар ятӀа, фикир це садра. Ктаб кӀел тавурбурукай алимар, гьакимар хьанва. Бажарагълу инсанар къерехда амукьиз, чин кӀевибурукайни ялтахрикай чӀехи грантринни премийрин лауретар жезва. Гьар кьвед-пуд лагьайдакай шаирарни гьикаятчияр, композиторар хьанва. Халис пешекаррин тӀварар гьар кткана кьанни хъийизмач. Кубутри кубутар хуьзва. КиснаватӀани, вири крар аквазвай ва фагьумзавай инсанри сада садаз суалар гузва: им вуч вахт я ихьтинди? Чахъ затӀни гумукьзавач, чи къиметлувилер вара-зара жезвачни? И мукьвара хтулдин гъил кьуна куьчеда къекъвезвай чӀавуз зун жуваз течир са касди диндирмишна.- Квез зун чидач,- лагьана ада гьуьрметдивди.- Амма заз куьн чида. И куьчеда яшамиш жезвайди я зунни. Акурла, къуншийрихъ галаз рахунар ийида чна квекай. Са 30-40 вилик куьн чи хуьруьз атай, клубда йифен кьуларилай алатдалди литературадин межлис хьайи чӀавакай.
Андреязни Песеназ за Московда мусурман пӀирерикай, ана жуваз акур жуьреба-жуьре вакъиайрикай ихтилатарнавай. Абурун рикӀел гьабур хтанвайвиляй ада дехьнен хабарни кьуна жеди. Зун мектебда чӀехи классра кӀелдайла, са гъилера а пӀирерал фенай. Захъ а сеферда зи дуст Айсам галай, Балакь халудин гада. Йифен сятдин цӀудриз-цӀусадриз хьиз чун, Дагъдиз мусурман пӀирерал физвай са кӀеретӀ гадаярни рушар, хуьряй экъечӀнай. Чахъ чӀехибурни галай. Абур пӀирерал садакьаяр тухузвай хуьруьнвияр тир. Садакьаяр гуз кӀанзавайбурухъ садакьаяр къачудай ксарни хьун тӀебии кар тир. ТахьайтӀа, тухуда вуна ви садакьа пӀирел – ам къачудай ксар авачиз амукьунни мумкин тир. Амма августдин вацра садакьа кӀандайбурукай ихьтин кьитвал хьун мумкин тушир. ЯтӀани садакьа акъудзавайбуру игьтиятвал хуьн яз хуьруьнвияр кӀвачинарун адет хьанвай. Адет тирвал, садакьа яз, гарданра епер туна малар, юкьвалай цӀилер кутӀунна лапагар тухудай (икӀ лапагрин гарданар шуькӀуь тивиляй ийизвай жеди) ва абур, гьа пӀирерин патав тукӀуна, як инсанриз пайдай. Ибурун винел фар, тӀунутӀар, ширин затӀар, емишарни алава яз гудай. ПӀирерал фейибур чантаяр ацӀана хкведай… Чи хуьруьн кьилихъай чӀехи сув галай. Ам анжах са михьи векь авай, кул-кусар, цацар, чиргъер авачир зурба тӀул тир. Анаг Ялгъуз яйлахдилай кефердихъ галай, вични чи колхоздин векьин чка тир. Адалай виниз Дагъдин этегар эгечӀзавай. Абур къвез-къвез тик жезвай чкаяр тир. Анайни винелди, пӀирер галайвал, гзаф жигъирар фенвай. Чи хуьруьн зурба суван кьилелай маса хуьрерай Дагъ галайвал къведай жигъирарни гзаф авай. ПӀирерал фидайла, ял ягъиз сифте акъваздай чка Ирид булахар тир. Инал рикӀивайни са жергеда
аваз ирид булах алай. Абур чилин къатарай къвезвай гьамга хьиз михьи ва муркӀадин ккӀал хьиз къайи яд авай тӀебии чешмеяр тир. Инсанри и булахрихъ гьардахъ вичин дадни ва жуьреба-жуьре тӀалар-квалар дири хъийидай гьайбат ава лугьудай. Инал течибуруз цик сив хкӀуна яд тахъун виликамаз меслятдай. АкӀ хъвайитӀа пӀузарар акъатда лугьудай – яд гьакьван къайиди тир. Гьавиляй яд къапуниз къачуна ва я нацӀунай фитӀиниз хъухъ лугьудай. Гьахьтин махсус нацӀар гвайбурни жедай. Чи хуьряй пӀирерал физвайбурузни, маса хуьрерай къвезвайбурузни, халкьди лугьудайвал, РАЧИ-РАЧАР экъечӀайла, яни ЧӀехи диши сев ва ГъвечӀи диши сев лугьудай гъетерин гапӀалар цавал акъатайла, Ирид булахрив агакьдайвал атун адет хьанвай. Инал агакьайла, садбур са вил ахвар ийиз алахъдай, садбуру са кьас фу недай, ихтилатардай, къариб вакъиаяр рикӀел хкидай, пӀирерал физвайбурун кьилел атай дуьшуьшрикай ва аламатрикай ахъайдай. АцӀай варз ва гъетер тежер кьван екез ва мукьваллаз акваз, абурун экв гьатнавай вири дере жегьре экуьнив ацӀана жедай. Рахадайбур кисайла, япара Ирид булахдин ширширдин ван гьатдай. Гатун цӀиг ятӀани, ина, гьава къанвайди яз, цицӀерин ван акъатдачир, абур югъ алукьайла ва агъадавай сува рагъ гьатайла, уях жеда лугьудай. Чи кӀеретӀ Ирид булахрив агакьайла, инал къунши хуьряй атанвай са кӀеретӀди ял акъадарзавай. Абурун арада Бакудай атанвай кьве итимни авай. Абур лезгияр тушир. Гьакимрал жедай костюмар алай, къуьнерихъни багьа курткаяр вегьенвай (къецевайди гад тиртӀани, дагъда мекьи жедайди абуруз чизвай), экъисай руфунар алай, сив ацӀурна къизилдин сарар авай, кьилел аскӀан бухари бармакар алай, рахарла, чӀун галаз, пӀупӀ гваз рахадай, гъилерани яргъи теспягьар авай абур вири зияратчийрикай хкатна аквазвай. Абурув гьардав са ацӀай, сад хьтин зурба, къацу рангунин сумкани гвай. Сумкаяр, сивера картондин чарар туна, винелай тӀарамдиз еперив кутӀуннавай. Урусдалди бакувияр лап усалдиз рахазвай. Иналлайбуруз чпин чӀал чидач лугьуз гьайифар чӀугвазвайди кьил галтатиз, «наш яззик пашэм ни знайте-э, ада?» лугьуналди къалурзавай. «А вы учите наш язык!» – чи виридан паталай жаваб ганай Айсама. «Наш яззик лушчи» – лагьана абурукай сада. «А наш язык – самый лучший!» – хълагьнай Айсамани.– Маладес! Ти смели лэзги малшик-э, – ширин ванцелди рахана къизилдин сарар авайди, вичихъ абур, а сарар, авайди къалуриз, вацран экуьнал абурув цӀарцӀар гуз таз. – Очин хароши малшик-э. Къизилдин сарар авай муькуьдини, вуч ятӀани, чпиз течидай Айсаман тарифариз эгечӀна. Гьадани ам викӀегь, акьуллу гада я, чӀехибуруз гьуьрметар, куьмекар ийидай, сувабар къачун патал пӀирерал физ кичӀе тахьай лезги бала я лугьуз хьана. «Яраб ибуру икӀ вучиз Айсаман тарифарзаватӀа?», – фикиризни агакьнач зун, ибуру зи тарифарни ийиз эгечӀна. «Твуй друг тожи харуший малшик-э. СИЛНИ-Э, умни-э...» И тарифриз гьикӀ чун лайих хьайиди ятӀа гъавурда такьунваз, зунни Айсам сад садаз килигна, къуьнерни агажна. Амма дугъри дагъви гадаяр тир кьван чун, чи рикӀер чӀехи шадвиливни ихтибардив ацӀанай. Чна кьведани сад хьиз фикирнай: «Баку хьтин зурба шегьердай атанвай и халуяр адетдинбур туш, ибуруз гьим вуж ятӀа хъсандиз аквазва, ибуру чакай лугьузвай гафар дуьзбур
я, ибуру чакай лугьузвай гафар кардалди къалур тавун, абуру чаз гайи къиметдай са хъсанвал тахъвун айиб я». – Наш сумки тажули, джан балалар, – лагьана халуйрикай сада, чи рикӀер ахъа хьанвайди кьатӀанваз. – Диля нас тажули. Ми балшуй дядя, ви маладуй. Наш сердци балнуй, ваш сердце крепки. Вам наш сумка не тажули. Памагани делай нам. Ми вам кишмиш дам, рахат-лукум... Сичас сумка закрыт... Кагда пирдём на место, дам... Кишмиш чаз вуч ятӀа чидай, рахат-лукумдикай хабар авачир. Гьа гафунини чак руьгь кутуна. ПӀирел инсанриз пайдай кишмишарни рахат-лукум гьикӀ ялдач вуна? Ихьтин суваб гъиляй ахъайдани? Кьуна чна ибурун сумкаяр кӀула. Ялнай дагъдиз кьван, епери къуьнер атӀуз. Са кьадар рекьиз акъатайла, рехъ генани тикди хьайила, пелелай гьекь михьиз, сада садаз килигиз, рикӀяй жуван кӀамашвал хиве кьаз, зазни Айсамаз амукьайди кьиле кьван фин хьанай. Рекьин юкьвал сумкаяр гадаризни жезвачир: хиве кьуна, гаф гана, гаф кьулухъ къахчун айибни жезвай, ажузвал хиве кьунни. Винел акъудна, ван алаз я сумкайриз, я жуваз са себ-сив кьван гузни чавай жезвачир: Дагъда харжаф гафар рахун гунагь яз гьисабзавай. Гьеле пӀирерив агакь тавунмаз, рекье Гунагьар алцумдай къван гьалтзавай. Гьанал гена чи парни, жув гьар парцик акатунин дертни са кьадар кьезил хьанай. Гунагьар алцумдай къван (адаз урусдалди «Грехомер» лугьудайбурни жедай) аламатдин са затӀ тир: зурба са къаяб-къван кьве чкадал пад хьана, адан юкьва къекъвез-къекъвез фенвай гуьтӀуь хъиткьер арадал атанвай. Вуж къванцин агъа патай пӀирер галайнихъ хъиткьердай акӀун тавуна фейитӀа, а кас гунагьар квачирди яз гьисабдай. Аквар гьалда, им са мус ятӀани луту-путуйри зарафат яз, авам зияратчийрал хъуьруьнар авун патал кутунвай «адет» тир. Амма гзаф инсанри и кар халисан, бубайрилай аламай эл-адет хьиз кьабулнай ва адав лап рикӀивай эгечӀзавай. Хъиткьердай фин са мажбурвални авачир, гьарда вичин хушуналди ийизвай кар тир. Амма чӀехи паюни чпик гунагьар квачирди къалурай чӀавуз вун къерех хьана амукьун жувак гунагьар квайди хиве кьун жезвай. Гила гьахьтин маса луту-путуйри и пӀирерал маса уьлквейрай туристар хьиз къвезвайбур и хъиткьердай ракъурзава ва ахпа абуруз, маса дин ва я са динни гвачирбуруз, лугьузва: «Мад куьн и къванцин хъиткьердай фенватӀа, квекай мусурманар хьанва! Гила куьне чи дин кьабулун герек я!» Аламат я, гзафбур чӀалални къвезва! Чи хуьряй атанвайбурни, къунши хуьруьнвиярни вири Гунагьрин къванцин хъиткьердай регьятдиз экъечӀна. Сумкаяр кӀулай авудна, Айсамани, зани чак гунагьар квачирди къалурна. «Куьне кьван сувабар къачунвайбурук гунагьар кумукьич кван», – лагьанай чаз хуьруьнвийрикай сада. Къизилдин сарар авайбуру хъиткьердиз гьахьуник хев кутуначир. – Это ваш лезгински герхамер-э, – лагьана абуру. – Это нам не касайтц-э.– Тут наши-ваши не бывает! – лагьана къунши хуьруьнви итимрикай сада. Всю дорогу вы шли с нами, а теперь расходитесь. Так нельзя!– Здесь все равны перед Аллахом и грехомером! – У нас гирех нету-э, – лагьана къизилдин сарар авайбурукай сада. – А вы докажите! Гила къизилдин сарар авай муькуьди вичин кӀеви делил гъиз эгечӀна:
– Слушай, брат джан, куртка-кастум пачкайтс-э. Дарагуй куртка, дарагуй кастум-э.– А вы не боитесь испачкать каракулевые папахи?! – хабар кьуна къунши хуьруьнвиди ягьанат кваз. – Папах тожи дарагуй... – ягьанатдин гъавурда такьур кьасарна бакувиди.– Это чистая, священная гора! – алатнач абурулай къунши хуьруьнви. Ам лап рикӀивай, кьетӀидаказ рахазвай. – Эти камни никого и ничего не пачкают! Или вы зайдёте в грехомер или же идите обратно! Домой, в своих костюмах и каракулевых папахах, в свой Баку! Мы вас дальше, к святым могилам, не пустим! Къизилдин сарар авайбуру, чеб чпиз килигиз, кьилер галтадна, къуьнер агажна. Ахпа кьведани пальтоярни къуьнерихъай галудна, бармакарни алудна, пенжекарни алудна, патав гвай са гъвечӀи къванциз сифтедай яргъалди уфар гана, ахпа ам яйлухдалди михьна, адал гъилевайбур эцигна. Абур кьведни хъиткьердиз гьахьна. Икьван гагьда къал-къив квай вири инсанар садлагьана, вилив техвей тегьерда кис хьана. Аквар гьалда, вирибуру и кьве халудик гунагьар кваз гьисабзавай, виридан вилер абур хъиткьерда акӀунал ва абуру гьарай ацалтна Аллагьдин вилик чпин тахсирар хиве кьунал, ахпа чеб анай ахкъуда лугьуз куьмек тӀалабунал алай. Амма вилив хвейивал хьаначир. Кьве бакувини зирингдиз, са эглешвални авачиз, са галкӀунни галачиз, хъиткьердин и кьиляй фена, а кьиляй экъечӀна. Инсанар мягьтел хьанвай, бакувияр чеб лагьайтӀа, хвешивиляй ирид цавариз акъатнавай. Акунрай, абур чеб икӀ регьятдиз Гунагьрин къванцяй акъатунал мягьтелни хьанвай ва хьайи кардин чӀалахъни жезвачир. Гьавиляй абурун хвешивални тӀебииди яз аквазвачир. Абуру сада сад къужахда кьаз, чпи чпиз теменар гузвай. И кар акур чибурни, къунши хуьруьнбурни генани къах хьана амай: чи патара итимри чпи чпиз теменар гун фикирдизни гъиз жедай кар тушир.– Ми жи вам руски языка гаварил, у нас гирех нету! – вири къизилрив рапрап гуз таз рахазвай абур гагь сад, гагь муькуьди. Авайвал хиве кьан, зунни Айсам къунши хуьруьнвидиз ибур элкъуьрна кьулухъ рахкъур хъийидай себеб тахьунал гзаф пашман хьанай. И кар бакуви халуйрини кьатӀанай.– Ви жи лэзги мусшина! Слову дал – держи да! И сумка, и слову держи! Ми вам ишо шакалат дам!– Не нужен нам ваш шоколад! – лагьана за, сумкадин еперик гъилер кутуна. РикӀивайни, жува хиве кьур кар, гайи гаф чилел гадарун заз ажузвал яз аквазвай.– И ваш кишмиш, и ваш рахат-лукум тоже не нужен! – хълагьна Айсамани, сумка кӀула хкьуналди. – Тёнт лезгилер! – лагьана чпин чӀалалди са бакувиди муькуьдаз, ахпа мад са вуч ятӀани алава хъувуна. Чун а гафарин гъавурда акьунач. Абур кьведани сивер агална. Чун гъавурда акьурвал, абуруз чна чи гаф кьиле кьван тухудайди чир хьанваз, чак хкуьр тавун чеб патал хийир авай кар яз кьабулнавай. Амма инсанар Гунагьрин къванцивай къакъатзавачир. Лугьумир кьван, инал вирида чпин гунагьар алцумнавачир.
Халкьди са вуч ятӀани вилив хуьзвайди акуна, Айсамани, зани сумкаяр чилел эхцигна. Къунши хуьруьн кӀеретӀдик кваз атанвай, амма чеб а хуьряй ваъ, маса чкадай тир са къарини адан хцин свас амай. Абуру садани хъиткьердиз гьахьуник хев кутазвачир. Суса аниз гьахьиз кӀан тахьунин себеб вич руфунал залан хьун яз кьазвай. Къаридин делил – вич гзаф кьуьзуь хьун тир. «Зал гунагьар ийидай гьал аламайди яни? – лугьузвай ада сусаз. – Чи кьведан паталайни жув алад, чан бала. Ваз кичӀе жемир! Вак вуч гунагьар жеда кьван, михьи цуьк хьтин?» Суса вучиз ятӀани сифте мукьуфдивди бакувийрилай вил аладарна: ихьтин ацӀай итимривай регьятдиз и къванцин арадай физ хьайила, вичивайни гьакӀ физ хьунин фикир мягькем хьана жеди адан. Хъиткьердин юкьвал кьван фейи сусай гьарай АКЪАТНА:–АМАН чан диде! Гуж хьана заз!– Вуч хьана, я свас? – гьарай акъатна къаридайни. – Зун къванци кьунва! Ахъайзавач!– ВУ-У-УЧ? – ван дегиш хьана къаридин.– Зун къванци кьунва... Къаридай гаф акъатнач. Ам къах хьана амай.– Хиве яхъ жуван гунагьар! – хвешидаказ гьарайна са ни ятӀани, зарафатдин тав кваз. И гафар ван хьайи къаридик садлагьана юзун ахкатна.– КичӀе жемир! За ахкъудда вун! – ада къванцин хъиткьердихъ гьерекатна. Аквар гьалда, адаз суса гунагьар амайбуруз ван жедайвал хиве кьуна кӀанзавачир. – Цуьк хьтин адак вуч гунагьар квайди я?! Хъиткьердиз фейи къарини акӀана. Адавай сусаз са куьмекни гуз хьанач. Инсанар гунагьар алцумдай къванцин хъиткьердин кьве кьилихъайни кӀватӀ хьана, мад вуч жедатӀа килигиз акъвазнавай. Виридак юзун акатнавай вирида япар хкиснавай, вилер хци авунвай.– Вуч гунагь авунатӀа лагь! ТахьайтӀа къванци ахъайдайди туш! – гьарайна мад са ни ятӀани. За кьатӀайвал, ихьтин гьарайзавайбур и къванцин патав жезвай мажараяр кӀватӀзавайбур, абурукай кефер хкудзавайбур тир. Абур пуд кас авай, чпин яшарни къанницӀудалай алатнавай, пис-хъсан чизвай, гъиле-кӀваче къуват авай гадаяр тир. Сифте сусан ван акъатна:– Хьана завай са гунагь, чан диде, чан пӀирер-шейхер! Зи руфунавай аял зи гъуьлуьнди туш, ам... – Киса! Киса! – шелни цӀугъ галаз гьарайна къариди хъиткьердай.– Гъил къахчу залай, я Аллагь! Зун къурбанд хьуй ваз! – лагьана суса. Са зур декьикьани фенач, свас хъиткьердай экъечӀна. Ада, жемятдивай са къерехдиз хьана, чилел ацукьна, чин гъилерив кӀевна, кьил метӀерал эцигна. Ам шехьзавай. Вири кис хьанвай. Зарафат кваз «гунагьар хиве яхъ!» лугьуз гьарайзавайбурни киснавай. АкӀ тир хьи, абурун рикӀелай хъиткьерда амай къарини алатнавай. Садлагьана къванцин къеняй акъатай ванци инсанрик юзун кухтуна. Къариди гьарайзавай:– Зи хивени гунагь ава, я Аллагь! Я пак пӀирер! Зи чин куь вилик чӀулав
я... Зи хва заз зи итимдилай хьайиди туш, масаданди я... За уьмуьрлух и кар зи рагьметлу итимдикайни, амайбурукайни чуьнуьхна... Вакай чуьнуьхиз хьанач, я Аллагь! Гъил къахчу залайни, зи сусалайни! Къари хъиткьердай экъечӀзавайди акур инсанар, са гафни талгьана, къванцивай къакъатна. Абуруз чпин я гафаралди, я килигунралди яшара авай дишегьлидин рикӀиз хьанвай тӀарвилел мадни кӀукӀ хъийиз кӀанзавачир. Абуру, къаридивайни сусавай мад са гьихьтин ятӀани гафар ван хьун вилив хуьн тавуна, чпив гвай чантаяр далуйрал эхцигна, винелди физ кьил кутуна. Къариди, сусан патав фена, адан гардан кьуна. Абур шехьзавай. Ахпа абур кьведни агъадалди эвичӀна. Абурухъ виридахъ галаз пӀирерал хкаж жедай чин амачир. Чпив гвай чантаяр абуру гунагьар алцумдай къванцин патав тунвай. Абура, адет яз, пӀирерал садакьа яз паюн патал гъанвай фар, иситӀаяр, къенфетар, емишар хьун лазим тир. Инсанар гъавурда акьурвал, и паяр инал къведайбуру (ахьтинбур мад къведайдал шак алачир) чпин арада пайдайди къаридизни сусаз чизвай. Гьа икӀ хьун абурун ниятни тир... Мумкин тир, гунагьар алцумдай къванцин патав цӀийи кӀеретӀар къведалди вилик инал зарафатар авун яз «гунагьар хиве яхъ!» лугьуз гьараяр авур лутуяр акъатунни. Вучиз лагьайтӀа, зани Айсама кьатӀайвал, абур, садазни таквадайвал, чи кӀеретӀдикай хкатнай, пӀирерал абур хейлин геж, инсанар ксуз гьазур жедайла, хтанай. Чун и рекье сифте гьалтзавай пӀирел агакьайла, а гадаяр чахъ галамай. Абур гьи арада чакай хкатнатӀа садазни акуначир. Аквар гьалда, инсанри и чкадал чпиз «шартӀунин сурар» авун патал чиргъедин къванер гъидайла, вири и гьарай-эвердик квайла, абуру кьил КЪАКЪУДНАЙ.«ШАРТӀУНИН сурар» авун аламатдин адет тир. Им гьарда хушуналди ийидай кар тир. ТавуртӀани, садани са гафни лугьудачир. Амма кьулухъ жез кӀан хьайи садни хьаначир (чинеба кьил къакъудай пуд зарафатчи квачиз). Вирида и кар мукьуфдивди, лап рикӀивай ийизвай. И кар кьве-кьвед хьана авуна кӀанзавай. Сифтедай са акьван яргъаз квачир чиргъедин кӀунтӀунилай «сурар» ийидай чкадал са хара гъвечӀи, гъуд кьван авай къванер гъун лазим тир. Ахпа са кас, кьенвайди хьиз, чилел ярх жедай, муькуьда адан вири патарихъай элкъвез-элкъвез къванерин цӀиргъ чӀугвада. Са декьикьада кьван и «сура» ярх хьайиди къарагъдай. Ахпа патавай хьиз адан амадаг чилел ях жедай. «Сурай» эхкъечӀайда муькуьда кӀватӀай куьлуь къванер ярх хьанвай амадагдин къваларивай эцигдай. Амни «сурай» къахрагъайла, къванер чпи абур къачур чкадал, чиргъедин харадал, хъивегьдай. Са гафуналди, «шартӀунин сураралди» ана гьахьзавайбуру чеб и пӀирерал фана дуьньядин велвеладай кьенвайбур яз атанвайди ва ина, и пак чкайра, чеб гунагьрикай михьи, цӀийи хъхьанвайди, чпел чан хтанвайди къалурзавай. Вирида чеб цӀийи къуватрив ацӀанваз гьиссзавай. Чнани, Айсамани за, сада сад къванерин «сура» тунай. Чаз цӀийи къуватар герек тир, вучиз лагьайтӀа чна кьве бакувидин залан сумкаяр чкадал кьван тухуда лагьана гаф ганвай. Амма цӀийи къуватар атана аквазвачир. Кьве бакувидини чпиз «шартӀунин сурар» авунай. Абуру чпин кьилихъайни кӀвачерикай адетдин сурарал ийидай саягъда чархунин къванер эцигнай. Идалди абуру амайбуру ийизвай «сурарихъ» тамамвал авачирди къалурзавай хьиз тир. Идалайни гъейри абуру сада садан кьилихъ са гьихьтин ятӀа дуьа
ярни кӀелна, мадни чпин чӀалалди яргъи ихтилатар чӀун галаз, везиндалди лугьунни авуна. – Ибуруз лап рикӀивай женнетдиз физ кӀанзавай хьтинди я, – лагьана Айсама.– Абуруз чеб къалуриз кӀанзавайди я, – лагьана за. – Авурай ман, вирида хьиз, чпин театирар галачиз. – Женнет кӀанзавайбур зунни вун я, абурун чантаяр ялна сувабар къачун патал хамарай акъатзавай кьве кӀамаш… – Яда, чна гаф ганва ман. Итимдихъ са гаф жедайди я, – жаваб хгана Айсама, вичин бубадин, Балакь халудин, рикӀ алай ибарани мецел гъуналди. Заз цӀийи къуват гьа ибаради хганай. Заз чиз, Айсамаз вичизни гьакӀ тир. Чна гайи гаф кьилиз акъуднай: ялда лагьана хиве кьур сумкаяр чкадал, муькуь пӀирер авай кьилин кундал кьван гъана. – Спасиба вам, ви харруши малшики! – лагьана чаз бакувийри. – Ви дубрия дела делал. РАХАТ-ЛУКУМ патум дам. Кагда сумка аткуруим. Кагда садака раздавани делать будим.– Ничего нам не надо! – лагьана Айсама. – Мы рахат-лукум не едим.– Как?! РАХАТ-ЛУКУМ – пех, пех, пех, сладка!.. А шту ви кушайти?– Мы – хлеб с сыром.– Ах, бедни малшики!– Наш хлеб с сыром слаще вашего рахат-лукума! – такабурдиз лагьана Айсама. Бакувийри чпин чӀалалди чпи чпиз са вуч ятӀани лагьана. Абур рикӀивай рахазвай. Белки, абуру и лезги гадаяр масадан гаф акатдайбур туш лугьузвайтӀа? Чун кӀамашрай кьазвайтӀа, абуру, сивел шит хъвер гъана, чпин къизилдин сарар къалурдай. Сифте яз иниз атанвайбур, зунни Айсам хьтинбур, ина гзаф авай. (Чун хьтин авамар ина гзаф хьун, гежди ятӀани, теселли яз кьабулиз жеда). Чаз течидай крарни гзаф авай. Чун хьтинбур дагъларин зурба къаябрал, дерин хъиткьерра авай чешмейрал, муркӀадин фурарал гьейранвализ ина-ана къекъвез хьанай. Зияратчийрин кун алай чкадин патав гвай зурба са къаябдал акьахна, чун агъадай ахъа жезвай зурба ва иер мензерайриз килигиз авай. Анлай, лагьайтӀа, гьава алахьнавайди хьайитӀа, вири лезги чил, Кьулан вацӀун кьер, къекъвез-къекъвез, Каспи гьуьлел кьван гьикӀ физватӀа аквазвай. Къацу яргъи зул хьана гьуьл вични аквазвай. И къванцелай гьуьл аквазва лагьайла, кьве бакувидикни, лувар акатнай. – Баки видна да-а? – хабар кьуна агъадай абурукай сада.– Да, виден, – жаваб гана Айсама къванцелай. Поднимитесь и посмотрите! – Им Айсама абурулай вичин хъел алудун патал авур кар тир. Абур, уф-цӀуф ийиз, къванцел хкаж хьана. Инлай ахъа жезвай иервилер акурла, абур къах хьанвай. Ахпа абур яргъариз инихъ-анихъ килигиз хьана. Абурукай сада, ван хкажна, Айсамахъ элкъвена хабар кьуна:– Баки не видна! Где Баки?! – адан суалдай акӀ аквазвай хьи, гуя Айсама Баку са гьиниз ятӀани чуьнуьхнава.– С нашей горы только наша земля видна, – жаваб гана Айсама. – На ваш Баку с вашей горы посмотрите. Бакувияр, са вуч ятӀани лугьуз-лугьуз, гзаф мукъаятдиз къванцелай эхвичӀнай.
Чна чав гвай ниси-фуни гьа и къванцел тӀуьнай. Яд чна патарив гвай са чешмедай хъванай. Чаз маса аламатар аквадайдакайни чун хабардар тушир. Няни жедалди инсанар хуьрекар гьазурдай къапук, садбур, цӀамар, векьер-кьалар кӀватӀна (бязибуру чпив гваз иниз, кӀарасар, купӀар, гилигарни, къведай рекьера кӀватӀай шахарни, къурарни гъидай), гъвечӀи цӀаяр хъувуна гьа цӀаярив ацукьдай. Хуьрекар папари гьазурдай, ахпа къапара цана зияратчийриз пайдай. Итимри инал садакьа яз гъанвай гьайванар тукӀвадай, як пайдай. Садакьадиз акъуднавай амай затӀарни (фар, тӀунутӀар, къенфетар, иситӀаяр, емишар) гьа саягъда виридаз гудай. Виридан чантаяр ацӀана жедай. Бакувийри гайи садакьадикай зални Айсамал гьардал кьве кьуру хурма гьалтнай. Нянихъ, мичӀи хьана, ксуз гьазур жедай чӀавузни, итимар ксудай кӀвале хьайи гьарай-эверди чун мягьтеларнай. Гунагьар алцумдай къванцин патав «къуллугъзавай» зарафатчиярни хтанвайди чаз гьа чӀавуз акунай. Абур, сиверал патахъ хъвер алаз, амайбуру гьикӀ сада садавай мес-яргъан къакъудзаватӀа килигзавай. РикӀивайни, итимар ксудай кӀвалин къайдайрай иниз атана тежриба хьанвайбурун кьил акъатзавай. И дар, яргъи, къав кьилик хкӀазвай, мичӀи дехмеда чилик са шумуд къат гамар квай, месер, яргъанар, хъуьцуьганар гзаф авай (ахьтин затӀар иниз пун квай зияратчийри ганвай паяр тир). Инин гьал-кьиса чидайбуру, виликамаз иниз гьахьна, чпиз хъсан мес-къуьж хкяна, къулай чкаяр кьуна ацукьнавай. Къецел физ кӀан хьайитӀа, чпин чкайрал къаравул туна физвай. Ксудай кьиляй иниз гьахьайбуруз амукьзавайди масадбуру гъилик тавунвай затӀар вичихъди чӀугун тир. Ина мес-къуьж тӀимил, инсанар гзаф хьанвай. Сада садан гъиляй ахкъудуниз, чӀехибуру гъвечӀибурувай, къуват квайбуру зайифбурувай къакъудуниз мажбур жезвай. Экв авачир и чкада (ахъайнавай ракӀарай, яни къецелай, къведай эквни авачир, анихъни мичӀи хьанвай), яргъи дехмедин атӀа кьиле са буьркьуь пӀиритӀ, шуьше алачир кубут лампадиз ухшар са затӀ, кузвай. Адавай вири инаг экуь ийиз жезвачир. Зазни Айсамаз гъуьргъуь, сарин чакъулар акъатнавай месни, яргъанни, гъвечӀи, кьиликни ваъ, ацукьдайла кӀаник кутадай хьтин кьве гъвечӀи хъуьцуьганни гьатнай. Низ чидай, ихьтин «бахт» чаз чна Бакудай атанвай кьве халудиз сумкаяр ялайвиляй хьайи сувабдин эвез-бедел туширтӀа? РакӀарив цлавай мес экӀядай са пӀипӀни жагъурна, месни экӀяйна,чун секин жез, четин рекьери гайи юргъунвал алудиз ярх хьайи вахтунда чи винелай садлагьана, фуртна, яргъанни алатна, кьилерикай, шуртӀна, гъуьргъуь хъуьцуьганарни хкатна.– Гьей, харуши малшики, эту вам многа-е! – бакувидин ван чир хьанай чаз. – Госта нада уважани делать. Зазни Айсамаз лугьудай гаф амачир. И пак чкайра лугьуз жедайбур тиртӀа, ахьтин гафар тахьанани жедачир. Чна абур, диде-буба акадардай хьтин кьве тӀарам экъуьгъун, пак чкайрин гьуьрметдай сивяй акъудначир. Чаз амукьайди кьилик хъуцуьганарни квачиз, винел яргъанни алачиз ксун хьанай. Ксудай кӀвалин рак Гунагьар алцумдай къванцин гьевескарри агал хъувунай. Чи кефияр ханвайди гьисснаваз, абурукай сад рак агалдалди чак руьгь кутазни алахъна:
– Папар ксудай кӀвале инилайни бетер йикь-шуван жезвайди я. Квез мес хьайитӀани ава… Ксус, хъуьцуьганрин чкадал куь чантаяр кьилик кутуна, тахьайтӀа къакъудда квевай гьабурни... Куьн иниз къулайвилер хьун патал ваъ, сувабар къачуз атанвайди я. Ширин ахварар хьуй квез! РикӀивайни, чаз сувабар кьадардилай артух хьанвай. Чаз пакадин юкъуз чир хьайивал, гунагьрин къванцин гьевескарриз чпин кьилдин ксудай чкани авай. Анагни патарив гвай са гъвечӀи магъара тир. Лугьунрай, ана чилик са шумул къат халичаярни квай, виридалай хъуьтуьл месерни гьана авай. Анаг ракни кутунвай, чарабур патал дапӀарни алай «тавхана» я, лугьудай… Икьван аламатар, мажараяр акурдалай гуьгъуьниз, япарал звар гъидай ихтилатар ван хьайила, зазни Айсамаз мад ана акъвазиз кӀан хъхьаначир. Чун, амай зияратчийризни, гьатта жуван хуьруьнвийризни яб тагана (абуру инал садакьаяр гудай цӀийи кӀеретӀар къведа лугьузвай), чун хуьруьз хтанай. Адалай гуьгъуьниз чун иниз мад садрани хтаначир, вучиз лагьайтӀа, и кундал кьиле физвай крар агъада, чилел, кьиле физвай крарилай са акьван гзаф тафават авайбур тушир. Ина чӀун галаз, гьарай ацалтна дуьаяр кӀелзавайтӀани, садакьар пайзавайтӀани, гунагьрикай михьи жез кӀан хьунин ва абур мад тахъвунин фикирар хци жезвайтӀани, инсанар гьа чеб вердиш хьанвай кьацӀаз ахватзавайди чаз ксудай кӀвале АКУНАЙ.«ШАРТӀУНИН сурарай» къахрагъайла, чна жуван руьгьда гьиссай дегишвал чаз ахъа хьайи цӀийи гьакъикъат тир: чи Дагъ рикӀивайни гзаф иер, зурба, гьейранардай имарат я, чаз адан са кукӀушдилай акур чи чилни, чи цавара сирнавзавай зурба лекьерни, чи Кьулан вацӀни, чи Каспи гьуьлни, виридалайни гуьзелбур я, чи ягь, намус, чи такабурвал, чи руьгь кадгъурзавай, чи ниятар, фикирар, макьсадар михьи ийизвай «алатар» гьабур я, абур винедай, цавариз мукьва чкадай, акур, абур рикӀелди гьисс авур инсандиз гунагьар ийиз регъуь хьун лазим я… Ина кучуднавай пак ксарини гьакӀ фикирзавай жеди. Чпивай чпин руьгьер хкаж тежезвай инсанар чеб виниз, Дагъдиз, цавуз мукьва чкадиз хкажуналди, абуруз инсанрик гьахьтин фикир кутаз кӀан хьайидал, абуруз Халикьдин зурбавал гьа и тежер хьтин иервилералди къалуриз кӀан хьайидал шак алач…
Чун Дагъдив агакьна. Адан кьибле пата авай рагар, къаябар, кӀукӀушар кефер пата, яни мусурман пӀирер авай паталай къалин ва зурба тир. Кефер пата чӀехи къаябрин арайра бицӀи ахъа майданар, фидай рехъ-жигъир авай, и пата хцидаказ цавариз физвай кукӀушарни, гафаралди лугьуз тежедай, акахьай кӀалубар авай къаябар сад садав игис хьана, сада сад чуькьвез акъвазнавай хьиз тир. Абурун арайрай финиф са акьван регьят кар тушир. Абурун арайрай, гагь хкаж, гагь агъуз, гагьни къекъвез фенвай «даркалар» гзаф авай. Абур гьар сада санихъ тухузвайбур тир. Течидай кас гьида гьиниз тухудатӀа кьил акъат тийиз амукьун мумкин я. ГьакӀ тирвиляй и зурба къванерин арада, «даркалрин» чилина ВачӀедин кӀвал гьина чуьнуьх хьанватӀа жагъурунни четин тир. Чи кӀеретӀдик аниз фидай рехъ чизвайди са балкӀан тир. Гьада чун тухузвай. Ам чи кӀеретӀдин вилик кваз мукъаятдиз кӀвачер эцигиз, тади квачиз физвай. Адан чӀехи вилера са гьихьтин ятӀани къурху акахьнавай пашманвал аваз аквазвай.
Шуая, вичиз герек хьайила, Жебес халудивай балкӀан къачуз, иниз гъиз, адаз Дагъда авай къадим имаратдиз фидай рехъ чирнавай. Жебес халудихъ балкӀанар гзаф хьанай, абуруз виридаз и рехъ чидай. Адан балкӀанрикай сада иниз къад йисалайни гзаф анихъ Арина Фёдоровнани дуьньядал атана са варзни цӀуд югъ хьанвай Андрей гъанай. Андреялай гъейри, амай чун вири иниз сад лагьай гъилера къвезвайбур тир. ИкӀ тирди чаз виридаз чизвай, амма ам вичин дидени галаз Шуаяв и рагариз гъиз тур яргъал мусибатдин вакъиа рикӀел хкун тавун паталай Андрей ина хьайидакай садни раханачир. Андрей вични киснавай, дерин фикиррик акатнавай. Аквар гьалда, ада и рекье дидедални, Шуаялни, балкӀандални ацалтай кьван азабрикай фикирзавай. Балакь халуни, Ингьар муаллимни, Хважа халуни киснавай. Гьабурун рикӀелни, белки, Ясабан хзандин мусибат хтанвай жеди. И макъамда, чпихъ Андрейни галайла, а бедбахт вакъиа чпин вилералди акур ксарин рикӀел ам сифте нубатда тахтана жедачир. Идалайни гъейри, чпин уьмуьрда кӀуьни-цуруди гзаф акунвай и пуд дагъвиди, чпин ягьдизни суйдиз муьтӀуьгъ хьун яз, дагъларин къанунриз гьуьрмет авун язни мез ахъайзавачир. Вучиз лагьайтӀа, дагъвидиз дагълара зарафатар, шит рахунар авун, кӀевиз рахун кутугнавай кар тушир. Артухан ван-сес акъудун, йигин са гьедди-гьерекат авун дагъда хата авай кар хьунни мумкин я. Са рагакай са къван хкатда, шимедин сел авахьда, кьуру гьараярни, герек авачир гьерекат авурдан кьилиз кар кьада. ИкӀ тирди чи кӀеретӀда авай виридаз чизвай, ам абурун ивидик квай. Гьатда балкӀандинни. Чи Дагъдин тӀварцӀихъ ихьтин гьуьрмет ина ВачӀедин кӀвал хьайидалай кьулухъ генани артух хьайидални са шакни алачир. И жигьетни чи виридан рикӀе, виридан ивидани авай. БалкӀанди чун агъада дагьар авай са тик раган къвалалай фенвай гуьтӀуь рекьел гъана. А рехъ инсанри, чӀехи зегьметар чӀугуна, махсус мурад аваз атӀанвайди тайин тир. Анай кьве касдивай къуьн къуьневаз физ хьун мумкин тушир. Агъадай ханвай къванерин куьлуь-ири къаябар авай фуру «сив» ахъайнавай, налугьуди, адак гьахьтин зурба, са вуж ятӀани туькьуьмариз кӀандай хьтин каш ква. Кьилелайни гьа гила-мад аватиз кӀанзавай хьиз раган чӀере куьрс хьанвай. Герекди я винелдини, я агъадалдини килиг тийиз, анжах жуван кӀвачерик килигиз, виликди фин тир. БалкӀан, куьлуь-куьлуь камар къачуз, кӀвачер чилел эцигдайла мукъаятдиз, гьар сад юзан тийиз, инихъ-анихъ алат тийиз чилел гьалч хьанвайдахъ вич агъай чӀавуз муькуь кӀвач виликди ийиз, физвай. Чаз амукьзавайди гьадалай чешне къачун тир. И четинвилел гьавадин кьеривални алава хьанвайди чна гьар сада гьиссзавай. Акъвазиз, са шумудра дериндай нефес къачуниз мажбур жезвай. Кьилел куьрс хьанвай раган къвалан цӀар, мукъаятдиз фена, кьулухъ турла, чи вилик кьуд патахъай маса кьакьан къаябрин юкьва авай майдан хьтин чка, а чкадин юкьвални маса зурба къаяб алай. Ам ВачӀедин кӀвал тирди чун вири сад хьиз гъавурда акьуна. Вучиз лагьайтӀа, чи вилерик садлагьана хкӀурди къаябдин къуба хьанай. Адан кӀукӀ хаш хьиз атӀанвай. Хаш тамамдиз чкадиз гъанвайди тушир, адан къерехар иердаказ ягъна куьтягьнавачир. Аквар гьалда, инсанрин, къванцин устӀаррин, гъилерилай алатнавай, сагъ зурба къванцикай-къаябдикай атӀанвай и вири имарат са гьихьтин ятӀани себебралди
акьалтӀариз тахьана амайди аквазвай. Адан къубади са къвалахъди ян ганвай. Ам икӀ патахъдиз акъвазун тӀебии кар тушир. Имаратдин чаз аквазвай са къвални къванцин устӀарри цӀар гутуна ягъиз алахъайди, амма кьилиз акъудиз тахьана амукьайди аквазвай. Ина са вуч ятӀани хьанвайди, патан къуватри адак «гъил» хкуьрнавайди тайин тир. Чаз аквазвай муькуь са пад михьиз ацахьнавай къванерин хара тир. Гьа харадивай кьуд-вад кам анихъ хьиз чун вичин къвалалай атай раган кӀаникай фейи дерин дагьар давам хьана фенвай ва маса рагарин юкьва квахьнавай. БалкӀан, фена, дагьадин кьилел, гьа къванерин харадив акъваз хьана. Чун вири са кьадар вахтунда кисна, вуч лугьудатӀа течиз, амай. Вуч лугьудай кьван – са патахъай, вири ина ихьтин имарат хьуни, кӀукӀвар хьанвайтӀани, адахъ амай зурбавили гьейранарнавай, муькуь патахъай са ни ва куь ятӀани адак хкуьрна ам чукӀуруни чи рикӀера хъелни тӀал тунвай. Сифте ван акъудайди Балакь халу тир:– Шуай! Ваз ван къвезвани? – адан эвер гун, за кьатӀайвал, жаваб гунихъ агъан тийизвай хьтинди хьиз акъатнай. РикӀивайни, эвердиз жаваб хьаначир. АкӀ тир хьи, ам, жаваб, тежедайди чаз виридаз чизвай. Шуайни, инилай гъейри, масанихъ алат тавунвайдини виридаз аян тир. Гьавиляй чи арада гьарай-эвер, кат-галтугун хьаначир, вучиз лагьайтӀа чӀехи бедбахтвал хьанвайди вирида гьисснавай ва кьабулнавай. Ахпа чна имаратдал чарх яна. Кефер патахъай галай далу-падни, рагъакӀидай патан къвални сагъ тир. Чи хуьр галай, рагъэкъечӀдай пата авай падни, кьибледихъ, МуркӀадин дагъ галай патахъ элкъвенвай чин пад, виче ракӀар хьун лазим тир пад ацахьнавай. Ингьар муаллимдиз ханвай къаябрикай садан кӀаникай кӀарасдин кӀус жагъана. Адаз ам ялна хкудиз кӀан хьана, алакьнач.– Гила зун гъавурда акьуна, – лагьана ада, – вучиз МуркӀадин дагъди адетдиндалай са шумуд йис вилик вичин кавал галудайди ятӀа.– Инаг гьинай, МуркӀадин дагъ гьинай? Вун куькай рахазва, муаллим? – гъавурда такьунваз суал гана Хважа халуди.– Залзала ина хьанвач… ХьанвайтӀа, ина адан гелер-лишанар аквадай, хуьрени хабар жедай… Инаг хъиткьинарнава. Хъиткьинна акъатай хци ванци МуркӀадин дагъдин муркӀар юзурна… Хъиткьинардай затӀ КӀвалин вилик патай, ракӀарик, кутунвай хьиз я. Зи рикӀел ВачӀедин кӀвалин мад са лишан хтанай: – КӀвалин къене авай хьран гурмагъни къецел хуьр галай патахъ акъуднава лугьуз ван хьанай заз Арина Федоровнадивай...– Зи рикӀелни хтана а ихтилат… – лагьана Андреяни.– Гурмагъдани хъиткьиндай затӀ тун мумкин я. Хуьр галай пад ацахьуни гьакӀ тирди къалурзава, – чи гиманар тестикьарзавай саягъда лагьана Ингьар муаллимди. – Маса саягъда, гьатта залзаладивайни, инаг чукӀуриз хьун мумкин тушир. Ни и кар авунатӀани, динамит ва я гьахьтин маса са затӀ алаз хьиз кардик кутуна.– Динамит нив гвайди я кьван? – Балакь халудиз килигиз-килигиз, лагьана Хважа халуди. – Коммунистрив гвайди я ман.– Вун заз вучиз килигзавайди я? – Балакь халуди и гафар вичихъ элкъвена лугьунал наразивал къалурна. – Зун жергедин коммунист я, зун хьтинбурув динамит гвайди туш.
– Вав гвачир чӀал заз чизва. Гьакимар тир коммунистрив гвани? Гва. Зун гьабурукай рахазва. Гьабур я инсанар и Дагъдиз атана кӀан тийизвайбур! АтӀа мусурман пӀирерал фимир лугьузвайбур, диндиз аксивалдай амалариз, ана зияратчияр къаткидай кӀвалера авай къадим халичаяр-гамар чпиз къахчуз кӀанзавайбур! СИФТЕНИ-СИФТЕ коммунизм чпин кӀвалера эцигиз кӀанзавайбур! Балакь халуди са жавабни ганач, амма дериндай са шумудра нефес къачуна. Ам алахьай агь тирни, ва я гьава акъакь тавунин лишан тирни лугьун четин тир. Мумкин я, абур кьведни хьун. Аквар гьалда, ван хьайи гафар ада дуьзбур яз гьисабзавай.– Накь, ЧӀехи вацӀуз муркӀадин сел атайла, килигиз экъечӀай халкьдин арадай бязи ванер атанай, – лагьана Ингьар муаллимди. И гадайризни, – ада Песенни, Андрейни зун къалурна, – ван хьана. Лагьайбурун рахунрай, гуя и йикъара райкомдай мусурман пӀирерал комсомолрин са кӀеретӀ чинеба ракъурнавай лугьуда, а пӀирер хъиткьинарун патал… Накь за а гафариз акьван фикир ганачир, чӀалахъ хьаначир. Къе чӀалахъ жез кӀанзава…– Шуаялай гъейри, садазни течизвай ва садни текъвезвай инаг барбатӀнаватӀа, гьанагар генани михьиз пунай акъудун мумкин я, – лагьана Хважа халуди. – Инсанар аниз фидай вахтар мукьва жезва, гьакӀ хьайила, виликамаз а чкаяр зияратчийрикай атӀудайвал авун мумкин я… Абуруз акӀ ийиз кӀанзава лугьуз заз идалай виликрани ванер хьайиди я…– Хьайи крар хьанва, гадаяр, – рахана Балакь халу. – Чи рикӀелай чун вучиз иниз атанватӀа алатнавай хьтинди я… Чун Шуаян гьарайдиз атанвайбур я. Ам и къванерин харадикай гьикӀ хкуддатӀа, гьам фагьум ая, амай ихтилатар хуьруьз хъфейла ая. Балакь халу гьахъ тир. Шуай жагъурна кӀанзавай. ВачӀедин кӀвализ, рак амачиз, гьахьун четин месэла тир. Чун КӀвалин ханвай патан какахьнавай къаябрилай са къвал ганвай къуба галайвал хкаж хьана. Хана, чкадилай юзанвай къубадин кӀаникай хъиткьер ахъа хьанвай. Адахъ инсандин тан гьакьдай хьтин гьяркьуьвал авай. Хъиткьердай КӀвалин къенен са зул аквазвай. Ана авай хурушумдай са уьтери вилик хкӀазвайбур къванерин къаябар тир.– Шуай! – мад гьарайна Балакь халуди хъиткьердиз. – ЭвичӀна килигна кӀанда, – лагьана Хважа халуди. Ахпа захъ элкъвена: – Вач, гада, балкӀандин пурараллай мукӀатӀ гъваш. За мукӀатӀ хкана. Им заз чидай гьа мукӀатӀ тир. Хважа халуди зал алчударайди, вичин кӀвализ мугьманвилиз атанач лугьуз…– Къала инихъ ая жуван юкь, – Хважа халуди зи гъиляй мукӀатӀ къачуна. Идалди ада и кар жегьилри авуна кӀандайди къалурзавай. Амни зи хиве жедайди заз гьакӀни чизвай, ва за жуваз ВачӀедин кӀвал, чкӀанватӀани, къеняй аквадай ва ана жедай мумкинвал хьунай рикӀяй, масадаз таквадайвал, са гъвечӀи шадвални авунай.– Къала зун эвичӀин! – лагьана Андрея.– Зун эвичӀда! – мукӀатӀдин са кьил кьуна Песенани, ам гъве гъилив инихъ-анихъ акъажна, адан тӀарамвал чирзавайди хьиз, – вичин фяле гъилера къуват авайди къалуриз.– Ваъ! Куьн мугьманар я! Ахпани ви гъилер, Песен, инал гзаф виже къведа, – лагьана Хважа халуди. Ахпа вичин гафарин гьахъвал къалурун яз
гьадалайни артухан делил алава хъувуна: – И мукӀатӀни зи мирес чеб чпиз лап хъсандиз чизвайбур я… Балакь халуни, Ингьар муаллимни зун эвичӀунал рази тир. МукӀатӀ зи юкьвал, са шумуд тӀвал ягъна, кутӀунна. За, хъиткьердин кьве къерехда гъилер атӀумарна, кӀвачер къенез авудна. Хъиткьердин сивел, мукӀатӀ кьуна, Хважа халу ва Песен акъвазна. Адан амай кьатӀ Андреян гъиле авай. Балакь халудини Ингьар муаллимди хъиткьердин са пипӀел акъвазна килигзавай, абуруз чпин къуватар галачизни пуд итимдивай зун мукӀатдихъ галаз агъуз авудун четинз акъваз тийидайди чизвай. Зун мукъаятдиз авудна. Зи кӀвачерик акатайбур ханвай къванерин кӀусар хьанай. Зун абурал акъваз хьана.– Агакьна! – гьарайна за агъадай, хурушумдай, мукӀатӀ юзуриз.– Чна мукӀатӀ авадарзава, – гьарайна Хважа халуди. За игьтият хуьн патал ва зи саламатвал патал алава хъувуна: – Ам гьеле жувалай алудмир.– МичӀи я! Хъсандиз аквазвач! – гьарайна за мад.– Спичкани, бицӀи фанарни машинда туна за! – гьайиф чӀугвадай саягъда гьарайна Хважа халуди. – Чун вири пӀапӀрусар чӀугван тийидайбур хьана… Мад вучда, жедайвал ая! Зун мукъаятдиз кӀвачер эцигиз-эцигиз виликди фена. Вилер мичӀивилив вердиш жезвай. Заз къванер тӀимил авай пад тайин хьана. Ахпа заз хашуниз янавай Иса Месигьдин шикил акуна. Заз адакай Арина Фёдоровнади лагьайди зи рикӀел хтана. Зун гьанихъди фена. Ахпа зи вилер шикилдин эрчӀи пипӀевай (ам КӀвалин пӀипӀни жезвай, ярх хьанвай Шуай акуна. Зун къах хьана акъвазна.– ГьикӀ хьана? – Хважа халудин гьарайди зун жувал хкана. – Авани?– Ава! – лагьана за.– КутӀун ая! ХъуьчӀерикай кутӀуна! Зи хура рикӀи гупа-гуп ийизвай. За чанда фулни кичӀевал аваз Шуаял гъил эцигна. Заз акӀ тир хьи, ам исятда тарпна къарагъда. Амма адак са юзунни кумачир. Ам кьенвай. Адан патарив ханвай къванерин кӀусар гвачир. Абур адахъ галукьнавачир. Амма адан къваларивай ханвай шемерин кӀусар гвай. Фикир желбдай маса карни авай: Шуаян кьил алай чкадин къаншарда, са метрини зур адавай къакъатнаваз кьеженвай гел ва хъенчӀин кӀусар алай. Кьеженвай чка за кӀвачивдини гьисснай: ам регьятдиз анилай цӀуьдгъуьн жезвай. За кьатӀайвал, инал яд авай къаб ханвай. За жув гъиле кьуна. Жуван юкьвавай мукӀатӀ ахъайна, ам, винидихъй жувахъди са кьадар чӀугуна, чилел экӀяна. Шуаян кьил КӀвалин пипӀе атӀумнавай. За адан къуьнерикай гъилер кутурла, зи гъилер жими затӀуна акьурла, ам иви тирда гъавурда акьуна. Гъилера хаинвилелди зурзун гьатзавайтӀани, за абур кьенвайдан къуьнерикай хкуднач. За мейит цӀилинал эцигна. Ам залан тир. Вичел чан алай чӀавуз ам бажагьат икьван залан тир. Кьенвай инсан икӀ залан хьуни зун мягьтеларнавай. Зи кьиляй садлагьана ихьтин хиял фена: «Чан алай инсандин руьгьда хьайи кьван азабрихъни тӀаларихъ, мурадрихъни хиялрихъ чпин халисан заланвал ава. Руьгь бедендивай къакъатдайла, ада абурун заланвал кьенвай беденда тазва. Чан алай руьгь вичин къабухдал, яни гьакӀни уьмуьрда гзаф парар ацалтзавай бедендал мадни артухан пар эциг тийиз, а заланвилер вичел къачуз алахъзава…».
Шуаян хъуьчӀерикай мукӀатӀ кутӀунна, заз Шуай гъилерал хкажна хъиткьердин кӀанел кьван гъиз кӀан хьана, амма тӀем акакьнач. Заз амукьайди, винеллайбурузни мукӀатӀ чпелди чӀугун патал гьарайна, мейит къуьнерикай кьуна ялиз-ялиз хъиткьердин туьшдал гъун хьана. Хъиткьердай аватзавай шуькӀуь экуьнал заз иви Шуаян япарай атанвайди акуна.– Хкажа! – гьарайна за мад. Кьенвайди хъиткьердай акъудун са акьван регьятдиз кьиле феначир. Агъадай беден хъиткьердиз гьахьдайвал элкъуьрдай мумкинвал авачир – зи гъилер адан кӀвачерив агакьзамачир. Винидихъайни, къавун яцӀувал себеб яз, кьилеллайбурун гъилер агакь тийиз, Шуаян беден хъиткьердиз гьахьдайвал ийиз жезвачир. Галтад жезвай кьилини и кардиз манийвалзавай.– Къала, гада, – ван атана винедай Хважа халудин, тур жуван кьил ина. Яхъ куьне гьарда адан са кӀвач! Садни акуна заз: Балакь халудини Ингьар муаллимди гьарда са кӀвач кьунвай Андреян кьве гъилни кьил хъиткьердай агъуз куьрс хьана. Ада Шуаян кьилин чӀарарни са къуьн кьуна, адан беден хъиткьердиз гьахьдайвал авуна. Ахпа абур кьведни санал винелди хкажна.– Жува са гъвечӀи эх хъия! Чна им балкӀандин патав хутахин! – гьарайна Хважа халуди. – КичӀе жемир, чна вун ана тадач, мирес! За са гафни лагьанач. Абуру мейит балкӀандин патав хутахдалди за ВачӀедин кӀвале са вил экъуьр хъувун кьетӀна: мад иниз зун мус ахкъатда? Вуч лагьана хкведа? Гила заз цлавай шикилдин кӀаникай пуьрчуькь хьанвай ракьарин себет алай са кьвати хьтиндини акуна. Ам заз вичикай Арина Федоровнадинни Жебес халудин сивяй ван хьайи сандух тирди чир хьана. Зун адан къваларив конвертар гватӀа килигизни алахънай, акур затӀ хьаначир. Сагъдиз амай муькуь цла азад кьилел элкъвей гьалкъа алай кьве куьруь хак авай. Цлан кӀане гьарда са тӀеквен авай, чпин кӀалубдалди дагълара жедай хьтин, душманар къведайла чпел цӀаяр хкажна хабар гудай минарайриз ухшар авай гъвечӀи кьве шемдан авай. За садлагьана кьатӀайвал, кьве шемданни цла авай хкарин гьалкъайрай аватнавайбур тир. Абурун къвалавай хьиз, Шуай ярх хьанвай чкадив кьелечӀ кьул хьтин, кьуд пипӀен са затӀ авай. Кьил агъузна килигайла, заз ам тахтадин кӀус яз акунай. Арина Федоровнадин гафарай заз ина иски кьве кавални, япунжини авайди чидай. Абурукай сад Шуая бицӀи Андреяз багъишнай. Ам заз абурун кӀвале акунни авунай. Муькуь кавални япунжи жагъуриз, за мад ина-ана вил экъуьрна. Заз кавал кӀвалин ханвай пата къванерик акатнавайди тайин хьана: адан са хел зуба къаябдин кӀаникай хкатнавай. Япунжи аквазвачир. Амни КӀвалин ханвай пата къванерик акатнавай жеди. КӀвале авай затӀарин ихьтин кесибвили инаг гьа бинедилай гьа ихьтинди, са вучтин ятӀани себебар аваз куьтягьиз тахьана амукьнавай, са мус ятӀани гъиле кьур кар кьилиз акъуд хъийидай кас тахьана амукьай чка тирди аквазвай… За са куьникни гъил кягънач. Заз ахьтин ихтияр авачирди заз чизвай. За кӀвалин чилелай са затӀ хкажна – Шуаян бармак. Заз аял чӀавалай чидай адан иски бармак… Зун патал ихьтин чкада хьун чӀехи вакъиа тир. Амма зун иниз ихьтин чӀехи мусибат себеб яз ваъ, маса жуьреда, Шуаян вичин ихтияр аваз, гьам вич галаз атанвайди тиртӀа, зи рикӀ шад жедай ва за и вакъиадин зурбавал генани гзаф гьисс ийидай. Садлагьана винедай Хважа халудин гьарай акъатна:
– Яда, вун амач хьи? – Ада хъиткьердай мукӀатӀ авадарзавай. – КутӀуна жуван юкьвал тӀарамдиз! За ада лагьайвал авуна. Зун винелди чӀугун хъувуна. Вири чи кӀеретӀ къубадин патав кӀватӀ хьанвай. Къавув кьван чӀугурла, за гъилер винелди яргъи авуна. Андреяна Песена, гъилер кьуна, зун хъиткьердай винелди ял хъувуна.– Яда, ана конвертра авай чарар ава лугьуз ван хьайиди я заз, –садлагьана рахана зав Балакь халу, Шуаян бармак завай къахчуна хьиз. – Ви вил хкӀуначни?– Килигиз алахъна, акунач… МичӀи тир. Сандух пуьрчуькь хьанвай, адак кягъиз зи гъил фенач, – лагьана за.– Ида, са кьадар чӀехи хьана, мектебдиз фена кӀелиз-кхьиз чир хьайила, вичин буба кьур ирид йисалай, ам са тахсирни квачиз кьунвайдакай ва ам ахъай хъувун патахъай Сталиназ чар кхьейди я, – лагьана Хважа халуди. – Ахьтин чарар Шуяан бубади, гьа йисара почтальон хьайи Чайгъуна, иниз гъиз хьайиди я, лугьуда. – Ахпа Балакь халудихъ элкъвена, рикӀивай жузунна: – Ахвуддани мирес аниз? Чарчихъ къекъвез?– Ваъ, герек авач, – лагьана Балакь халуди. – Заз гьакӀ чириз кӀанзавай, и гафар таб яни, турус яни.– Бес вуна икьван гагьда Шуаявай вучиз хабар кьуначир? – – Заз зи суалдалди зи рикӀ кьван гьадан рикӀни тӀар ийиз кӀан хьаначир... Чун са тӀалдин стхаяр тир, – дериндай агь аладарна Балакь халуди. Ада чахъай виридахъай чин са патахъ элкъуьрна, Дагъдин кӀукӀушрин арайрай анихъди са гьиниз ятӀани ягъариз килигиз акъвазна. ИкӀ ада чакай накъвар чуьнуьхзавайди тайин тир.– Кьенвай вири бубайриз рагьмет хьурай, чан тха, – лагьана Хважа халуди зарафатдин са тавни квачиз, рикӀивай. – Вун зурба итим я. Халис итим я. Вакай гьа чар кхьей чӀавуз халис итим хьанвай. Ирид йисавай халис итим! Вуна маса бязи чӀехи итимривайни ахьтин дуьшуьшда ийиз тежедай кар авуна. – Ада Балакь халудин далудиз капаш яна.– ХЪША-ХЪША, – тади кутуна Ингьар муаллимдини. – Чаз къенин къайгъуяр гзаф ава. Шуай, Ингьар муаллимдин япунжидик кутуна, юкь балкӀандал вегьена, гъилер са патай, кӀвачерни муькуь патай куьрс жедайвал балкӀандал эцигна, мукӀатӀдив кутӀунна. Тик ва агъадалди физвай жигъиррай мейит балкӀандаллаз тухун паталай масакӀа ийиз жедачир. Дагъдай агъуз эвичӀун аниз хкаж хьунилай регьят кар туш. Чун гьа атайвалди кьулухъди рекье гьат хъувуна. Раган къвалай атӀанвай цӀарай мукъаятдиз, са ван затӀ акъуд тийиз, куьлуь камар лап кьезилдиз эцигиз, балкӀандилай чешне къачуз, гьар кӀвачив сифте чил гьисс ийиз, ахпа кӀур эцигиз-эцигиз, хъфидайла, садлагьана раган кьилелай кьве лекь пайда хьана. Абуру чи кьилел такабурдаказ, са теспачавални квачиз, кӀусни тади квачиз, гуя цин винелай яваш лепейри тухузвайди хьиз, лув гузвай.– Лекьер! – гьарайиз кӀанз, амма ван къеняй кьаз, кушкушдалди, гьейрандаказ лагьана Андрея.– Чпин зурбавал аку-е! – вичин гьейранвални кушкушдалди къалурна Песенани. – За абур икьван екебур жеда лагьанвачир.
– Абуру гьисснавай хьтинди я чпин иски дуст даим яз хъфизвайди, – шаир хьиз рахана Ингьар муаллимни. – Сагърай лугьуз атанвайбур я. Адан гафар рикӀивайни гьахъбур хьанай. Машиндин патав, Буьлуьл вирел хквер кьван лекьер чи кьилел алаз, са терсвални квачир, секин чархар гуз хьана хьана. Ахпа абур, цавун кьакьанриз хкаж хъхьана, Дагъ галай патахъ хъфена, вилерикай квахьна. Буьлуьл вирел Шуаян мейит машиндин кузовда Хважа халуди Ялгъуз яйлахда авай са маркуникай хкай кьуру векьерал эцигна. Балакь халуди адан бармакдалди адан чин кӀевна. Ахпа чна вирел чин-гъил чуьхуьн хъувуна, ятар хъвана. Ахпа Ингьар муаллим балкӀандал акьах хъувуна, амайбур машидиз акьахна: Балакь халу кабинада вичин чкадал, Песенни, Андрейни зун кузовдиз хкаж хьана. Чун хуьруьз рекье гьат хъувуна. Ингьар муаллим балкӀандин куьруь рекьерай чалай вилик ахгакьнай, хьанвай пашман хабарни хуьруьнвийриз лугьун гьадан хиве авай. Чун ахгакьдалди, балкӀан иесидив вахгай Ингьар муаллим Жебес халу ва са кӀеретӀ маса итимарни галаз чун авай машиндин кӀвенкӀел хуьруьн къерехдал кьван атанай. Инал артухан рахунар хьаначир. Итимрин виридан чинра сад хьтин хажалатдин серинар гьатнавай, виридаз Шуая бедбахвиликди, вичин халисан ажал агакь тавунваз кьин дерт хьанвай. Виридаз чизвай хьи, гила, Шуай амачиз, хуьр виликан хуьр яз амукьдач, ам маса жуьрединди жеда. Кьенвайдан къайгъуяр авун Жебес халуди вичин хивез къачунай. Шуай вичин канвай кӀвализ хутахун мумкин кар яз садазни аквазвачир. Гьавиляй Жебес халуди вичин чӀехивилин ва Шуаяхъ галаз вичин кьилдин майиларни алакъаяр хьунин дережадай саки эмирдалди лагьана:– Гьала чи гьаятдал! Заз акӀ тир хьи, чи кӀвенкӀвел атай вирибур гьа икӀ лугьуз, Шуаян мейит вичин кӀваляй, вичин гьаятдилай, багъри кас хьиз, хъийидай эхиримжи гьуьрметар авуна, сурарал тухуз гьазур тир. Жебес халу Балакь халудин къвалав кабинадиз, амай итимарни чи патав кузовдиз хкаж хьана. Машин яваш-явашдиз гьална. Хуьре Шуаян кьиникай хабар чкӀанвайди тайин тир: хуьруьн куьчейрай итимар машиндин гуьгъуьна гьатзавай. Абуру са гафни лугьузвачир, кьилер куьрсна, къвезвай. Гьатта бицӀи гадаярни куьчейрин къерехра, чеб чпивай квахьнавайбур хьиз, чинра чпин гьакъикъи яшдилай са кьадар чӀехи хьунин гелер аваз акъвазнавай. Абуруз машинда Шуаян мейит авайди чизвай. Чан алай Шуай и куьчедай физ хьанайтӀа, и кӀалтӀийри адал къванер гьалчдай, рахшандар ийидай. Гила лагьайтӀа, акӀ тир хьи, абуру чпи са мус ятӀани икӀ авуна лугьуз рикӀяй гьайиф чӀугвазвай. Шуай Жебес халудин кӀвализ хкана. Вири хуьр – итимарни папарни – адан гьаятдал кӀватӀ хьанай. Хуьре икьван гагьда са кас кьена тазиятдиз иьван инсанар кӀватӀ хьана заз акурди тушир. Гуьгъуьнлай заз зи бадеди лагьанай: Шуаян буба Чайгъун кьейилани, дяведин вахт тиртӀани, хуьруьн са пай итимар дяведа авайтӀани, икьван гзаф инсанар кӀватӀ хьанай. Чи хуьре инсанар икӀ къалиндиз са чкадиз кӀватӀ жезваз акур къунши хуьруьнвийрикайни, чпиз Шуай кьейидакай хабар авачиртӀани, чӀехи хажалат хьанвайди гьисснаваз, гзафбур атана акъатнавай. Шуай кьинин себеб садазни тайиндиз чизвачир.
Ингьар муаллимди Шуай ВачӀедин кӀвал са ни ятӀани хъиткьинарукди кьена лугьудай фикирдал алай. Адан япарай иви атунин себебни, КӀвал хъиткьинайла, акъатай хци-къутми ван я лугьузвай. Садбуру Дагъда зурба залзала хьана, ВачӀедин кӀвал ацахьна лугьузвай. МуркӀадин дагъдихъ галай «кавални» галудиз турдини гьа залзала яз гьисабзавай. Зи, ВачӀедин кӀвал и бедбахтавал хьайидалай гъуьгъуьниз къеняй акунвай касдин, фикирни Ингьар муаллимдин фикирдихъ галаз сад хьтинди тир. За Жебес халудизни, амай жув и жигьетдай рахай ксаризни за и фикир лагьанай, амма Жебес халуди ихьтин рахунар, яни Шуай гьикӀ-вучиз кьена лугьудай рахунар и хажалатдин юкъуз герек авач, кутугнавач, а месэладал къенин дерт алатайла, ам са кьадар кьезил хьайила, какахьнавай кьилер чкадал хтайла, ахпа хкведа лагьана. Шуаяз, вичин имандив кьурвал, хуьруьн харат устӀардив кӀарасдин гурни туькӀуьриз тунай. Ахпа, ам кучуддалди виликамаз, адан бубадинни дидедин кӀарабар ферикъат хьанвай хъалдин къавун са пад алудна, абурун патавай хвани кучуднай. Гьа чӀавуз заз хъалдин къванцелай алуднавай кьулу чархунини къванцел хаш атӀанвайди акунай. Гьамни Шуая вичи ата1анвайди тир. Гьа икӀ, Шуай рекье хутаз вири хуьр, итимар, папар, аяларни кваз атанвай. Хурухъ аялар галаз атанвай жегьил дишегьлиярни кваз авай. Эдгьемни, Дилясани хтанвай. АкӀ тир хьи, виридаз эхиримжи гъилера Шуаявай са гьихьтин ятӀани незуьр, адан руьгьдивай гъилни, рухсатни санал къахчуз кӀанзавай, вучиз лагьайтӀа абуруз чизвай хьи, хуьр са чӀехи тӀемдикай, амай адетдин инсанар инсанвилин михьи дережайриз хкаждай къуватдикай, регьимдин чешмедикай магьрум жезва. Абурун арада БетӀихни авай. Ам сурун патав кӀватӀ хьанвай инсанрин кьилдин-кьилдин кӀеретӀикай садакни акахь тавуна, текдиз акъвазнавай. АкӀ тир хьи, адаз, абурук акахьиз кӀан хьанайтӀани, и макъамда Шуаян хатурдай садани адаз са гафни лугьудачир, чпивай къакъуддачир. Пакадин юкъуз БетӀих садазни ахкуначир. Ам йифиз хуьряй экъечӀна фена, лугьуда. Фейи пад садазни чидач, я садни и кар чириз алахъни авунач… Хуьруьнвийри кьатӀай мад са кар авай: хуьре сад кьейила, мукьва-кьилийриз башсагълугъ гуз райондай хкведай Вурдихан, Сардаран буба, Шуай кьейила хтаначир. Я Сардарни садазни акуначир. Халкьди лугьузвайвал, абурук са шумуд йисар инлай вилик хуьруьн клубда Шуая Сардаран угъривал винел акъудунин хъел кумай. Мумкин тир, маса, садазни течизвай, себебни хьун. Хуьр патал цӀийи, амма къайи са хабар мад авай: Чепедин фур михьиз ацахьнавай. Ам цӀийи кьилелай эгъуьн хъувун герек жедай. Гьа и юкъуз, Шуай кучудна хкведайла, Ингьар муаллимди Андрей адан буба Ясабан сурални тухванай. Ихьтин фикир Андреяхъ авайди тир, амма адаз и кар гьикӀ, мус ийидатӀа чизвачир, хьанвай кьван вакъиайрини а фикир вахтуналди къерех ийиз тунвай. Идалайни гъейри, адаз и жигьетдай хуьре са гьихьтин ятӀани хсуси адетар, вахтар авайди хьизни тир. Ингьар муаллимди, адан рикӀевай теспачавал гьиссайди хьиз, лагьанай: «Ша за вун гила ви бубадин сурал тухун. Анал фин ви буржи я, чан хва». Песенни, зунни абурухъ галаз фенай. Шуаян хъалдилай агъада авай Варарин мягьледин сурарал фейилани, я Ясабан сурал хьайи декьикьайрани, я анай хуьр галайвал хкведайлани, чи садан сивяйни са гафни акъатначир.
И кисайвили Шуай къакъатунин тӀалдикай, гзаф йисар инлай вилик Ясабан кьилел атай мусибатди хкай тӀалдикай ва Ясабан тарих чизвай вири ксарин зигьинрани руьгьера, ам рикӀел хтайла, арадал къведай гьиссерикайни а тарихдихъ галкӀанвай маса крарикай гафаралди лугьуз жедайдалайни хъсандиз лугьузвай. Тахьай хьтин жуьреда ванер иликьнавай секин хуьре авайди са ван тир: ЧӀехи вацӀун ван. Гьадайни къе пузгъунвилин везинар къвезвай.
Шуаян кьиникьалди адан тарих, адакай ихтилат акьалтӀнава лагьана нукьтӀа эцигизни жедай. Амма уьмуьрди а нукьтӀадин вахт татанвайди ва Шуаян уьмуьрдихъ чилел мад са кьатӀ амайди къалурна. Эдгьемни Диляса, тади кӀвалахар аваз, гьа хтай юкъуз хъфенай, абурухъ галаз я Жебес халудивай, я завай артухан ихтилатар ийиз хьаначир. Эдгьема вичив Шуая вуганвай чарар вичиз яргъалди виже къведа, абурай кьил акъудна, ахпа абур гьина хуьдатӀа, гьадан гьакъиндай вичи хтана хуьре са меслят ийида лагьанай. «Гьелелиг а чарариз са хатани авач, за абур кӀевиз кьунва ва хуьзва, – лагьана ада. – Зал чан аламай кьван абур санизни фидач… Чарар кьетӀенбур я, чпин къимет гафаралди лугьуз жерибур туш…». …Андреян бубадин суралай хтана, чи кӀвалин патав чара хъжедайла, Ингьар муллимди чаз, Песеназни, Андреязни заз, лагьанай:– Пака гьазур хьухь. Чун Тагъардиз фида. Ада икӀ вучиз лугьузватӀа чун вири гъавурда акьунвай. Муаллимдиз, Песенан рикӀевай кьвандини аян яз, гьамни вичин дидединни бубадин сурарал тухуз кӀанзавай. Песенавай хуьр ихьтин хажалатдик акатнавай, виридан рикӀер какахьнавай арада вич аниз твах лугьуз тежедайди Ингьар муаллимди гьисснавай. Пакагьан юкъуз чун Хважа халудин машиндаваз Тагъар хуьруьн сурарални фенай. Хайи сурар жагъидатӀа лугьуз Песенан рикӀик хьанвай. Хуьруьз фена, анай са кас галаз атанайтӀани жедай. Амма вучиз ятӀани Песеназ хуьруьз физ кӀан хьаначир. Чна кьатӀузвайвал, хуьре, фена, рикӀелни аламачир вичин кӀвалихъ къекъуьн, ам хабарар кьун адаз залан тир. КӀвал вич аматӀани низ чидай. Ам амукь тавуни рикӀ генани тӀар хъийидай. Песена сурар, «абурухъ тӀварар кхьенвай къванер тахьун мумкин я» лугьуз, гьа лишандалди абур жагъур хъийида лугьуз умудзавай. Амма тагъарвияр чпин зурба зуьрнечидин кьилихъ тӀвар кхьенвай къван акӀур тийидайбур тушир. Уьтквеманни адан папан тӀварар кхьенвай чархун зурба къванер галай кьве сурун кьилихъни. Песен, дидени буба квай, ахцукьна векь акъатнавай кьве кӀунтӀунин юкьва метӀерал акъвазна, гьар сад са гъилив кьуна, вич чинихъди ярх хьана, са шумуд декьикьада гьакӀ акъвазна. Ахпа къарагъна, вилер михьиз-михьиз лагьана:– Багъишламиша…– Ахпа ада, Ингьар муаллимдилай эгечӀна, Хважа халу, Андрей ва зун са-сад къужахда тваз чуькьвена. – Зи рикӀ заланзавайди тир
икьван гагьда… Заз багъри сурар ахквадач лугьуз... Гила ам кьезил хъхьана… Сагърай куьн, зи стхаяр… Гила заз кьейитӀани къайгъу амач…– Кьейибуруз рагьметрай, – лагьана Хважа халуди. – Чаз дуьаяр кӀелиз чидайди туш…– Чи цаварин лекьерин луварин ванер, инавай кьван булахринни кӀамарин ширширар, дагъларин шагьваррин, векьеринни цуькверин вишришрин ванер и накьвадик квай вирибурун руьгьер патал дуьаярни хьурай, лайлаярни, – вичин гафни лагьана Ингьар муаллимди.– Гафарин кӀватӀ вун, кьарай атӀай муаллим! – гьейранвилелди лагьана Хважа халуди. – Гьалал хьуй ваз незвай фуни хъвазвай яд!.. Кьве йикъалай Песенни Андрейни Москвадиз хъфенай. Шуаян кьиникьи сефиларнавай абуруз гьакӀ авун дуьз яз акуна. Жебес халудини, Балакь халудини, Ингьар муаллимди чпи абур илифарун патал кьунвай нубатар, гадаяр къведай гъилера хтайла, къуватда хутадай икьрар кьабулнай. Хуьре исятда шад тӀуьнар-хъунар ийидай гуьгьуьлар садазни авачир. Авайвал лагьайтӀа, и суьгьбетзавай вахтунилай са кьадар виликди алатна, ихтилатун хьайитӀа, Жебес халудизни, Балакь халудизни, Ингьар муаллимдиз Песенни Андрей илифардай вахт за мехъер авур чӀавуз хьанай. Абуру са-сада мехъерилай гуьгъуьниз зун зи цӀийи свасни галаз, зи дустарни чӀехи жумартвилелди, гъилин ва рикӀин ахъавилелди илифарнай. Хважа халудини мад гъилера чун вичин кӀвализ тухванай. Им абуру заз чпин мукьвавални багъривал ва зи бадедиз чпин чӀехи гьуьрмет къалурун тир. Зи мехъерик Эдгьемни, Дилясани хтанай. ДатӀана тади крар авай абур гьа хтай юкъуз чпин машиндаваз хъфенай… А йикъар гьеле вилик кумай… Гьелелиг виридан рикӀера гьатнавайди Шуай бедбахтвилик акатна кьинин тӀал тир. Вири халкьди и мусибат тӀебииди тирдал шак гъизвай, гьар са мамухвидиз и кардай кьил акъудиз кӀанзавай, амма сакӀани кьил акъатзавачир. Са гьафтедилай Жебес халу райондиз фенай. Адаз, райондай пешекарар атана, ВачӀедин кӀвале вуч мусибат хьанатӀа кьил акъудна, Шуай кьинин себеб чириз, аник инсандин гъил кватӀа, а касдиз къвезвай жаза гана кӀанзавай. Райондин са идарадикни виликан симин пагьливандин, тӀвар-ван авай касдин тӀем акакьнач. Райондин комитетда адаз лагьана: «Дагъда залзала хьана, и карни МуркӀадин дагъдин муркӀар аватуни, Чепедин фур ацахьуни субутзава. Залзаладини, аватай муркӀадин зурба къаябрини чилер, дагълар зурзурна, агъзурни са шумуд виш йис инлай вилик хьайи, инсандин нефесни гъил галукьнавай магъара ацахьна, куь абдал харапӀайрик акатна кьена. Им бедбахт дуьшуьш я. Мусурманвилелайни иски дин гвай, вични гьа вахтарин амукьа хьтин, инсанрив, гьукуматдив агат тавур, вичин бубани дяведай катай хаин хьиз ягъай а кас тӀебиатди вичи инсанрин арадай акъудна». И гафар лагьайди Вурдихан, Сардаран буба, райондин кьвед лагьай секретарь тир.– Вуна рикӀивай лугьузвани и гафар? – хабар кьунай Жебес халуди.– Эхь, – жаваб гана секретарди. – Им райондин партиядин комитетдин фикир я. Чи жавабдар органрин бязи векилар чкадал фена гьа ихьтин фикир гваз хтанва… ГьакӀ жуван кьил тӀармир… Аниз, Дагъдиз, ВачӀедин кӀвализ, мад са касни тефейди Жебес халудиз чизвай. – Я чан хуьруьнви, – хъуьтуьлдиз, и гафуналди секретардин рикӀ чкадилай юзуриз кӀанз, рахана мад Жебес халу. – Сад лагьайди, ажайиб, кьетӀен, къадим
вахтарин гьарфар кӀелиз жедай кас кьенва, кьвед лагьайдини, дерин вахтарин тарихдиз талукь имарат чкӀанва. Бес идан себебар чир тавун дуьз яни? – Хьайи крар хьаначиртӀа хъсан тир, – къайидаказ, къванцяй ван къвезвай хьиз рахана секретарь. – Чнани а инсандин гьайиф чӀугвазва. Хьайи кардин себебар за ваз лагьана. Муькуь патахъайни, чун, чи вири советрин инсанар, стха халкьар кьулухъди са гьиниз ятӀани, садазни течизмай, мавгьуматривни диндин буьркьуьвилерив ацӀанвай девирриз ваъ, виликди, пакадин йикъаз, коммунизмдиз физвайбур я… Герек авачир крарик кьил кутамир, Жебес… Чуькьни тавуна ахлад хуьруьз… Куьгьне вахтар рикӀелай алуд… Къвезвай вахтарикай фикира. Жебес халудиз мад лугьудай гафар жагъана, вичиз, райкомди чуьнуьхзаватӀани, чизвай маса крарни авайди къалуриз ва гьа са вахтунда и жигьетдай Вурдиханав вуч гаф гватӀа чириз кӀан хьана:– Чи хуьруьв ванер агакьнава, бес Шуай кьейи йикъан вилик Дагъдиз пӀирер чукӀурун патал комсомолрин десте фенвай лугьуз… Жегьилар я… Белки, гьабурувай са кар хьанатӀа?.. Вурдиханан эрчӀи рцӀам хкаж хьанай, лугьуда, амма ван дегиш тахьана, виликдай хьиз къайидаказ ва атӀуз-атӀуз жаваб хгана:– Эхь, чи активный комсомолар Шуаян магъарадиз ваъ, муькуь пӀирер, куьгьне вахтарин амукьаяр, чукӀурун патал ракъуриз кӀан хьанай, амма абур физвай рекьелай элкъуьр хъувунай… А магъара авай чкани садазни чизвайди туш, я аниз, Шуаялай гъейри, физ кӀани садни хьайиди туш. Чак гъалаба кутазвайди бязи авам ксар мусурман пӀирер лугьудай чкайриз фин я... ЯтӀани, гьабурукни хкуьрнач… Вуна гьаниз физ кӀанзавайбурун вилик пад яхъ, фимир лагь.– Заз вуч ихтияр ава са низ ятӀа вичиз кӀанзавай чкадиз фимир лугьудай? Ам ви кӀвалах я, лагьана Жебес халуди.– Вун чӀехи пагьливан я… Ви гафуниз яб гуда жегьилри… Зи рикӀел алама: пагьливандин гъварарин тарцяй, сим фенвай гьачадилай, вуна Сталинакай шиирар кӀелдайвал… Жебес халуди вич Вурдиханаз, Сталинан тӀвар кьуналди, чпин, коммунистрин, патал алайди тирди къалуриз ва «чӀем квай» гафаралди маса къачуз кӀанзавайди гьиссна, амма пагьливан акӀ регьятдиз гафунив тухуз жедайбурукай тушир.– Сталина дагълариз фимир садазни лагьанач кьван… – Жебес халудиз Вурдиханан гафар жаваб авачиз таз кӀан хьанач. – ПӀирерал фин халкьдин са адет я, адакай садазни са зиянни авач… Инсанри чеб чӀуру крарикай, ниятрикай михьи хьуникай фикирзава… Ина пис вуч ава? ПӀирерилайни гзаф жегьилар дагълари, кукӀушри, тӀебиатдин гуьзелвилери чпел чӀугвазвайди я?.. Гьар симинал хкаж хьайила, за жувак лувар акатайди хьиз гьиссдай… Дагъдин синерал хкаж хьайи, агъада авай чилелай вине хьайи касдизни вичик зурба лувар акатайди хьиз жеда. Руьгь цӀийи хъхьана, лувар акатна, мурадрив ацӀана хтун чӀуру кар яни кьван?.. Къуллугъдин кӀарарай хкаж хьана руьгь баят хьун пис я, Вурдихан! Садра жувни хкаж хьухь чи Дагъдиз! Гьа чӀавуз вун аниз физвайбурун гъавурда, белки, акьан…– Ахлад! Ахлад! – лагьана Вурдихана, сятдиз килигиз. – Заз вахъ галаз рахадай вахтар авайди туш…
Жебес халу, вичиз са гьахъни гьат тийидайдан гъавурда акьунваз, кабинетдай экъечӀна хтанай. Ам гъавурда акьунвай: диндин месэлайрихъ галаз алакъада авай касдихъ ва гьахьтин чкадихъ галаз алакъада авай месэлайрикай рахунихъ чӀехи идарайра хуш авач, я а месэлаяр кудуналди, кардал къведай са кӀукӀни ЖЕДАЧ……ШУАЙ хуьруьн уьмуьрдай техфенвайвилин лишанар, ам кьена йисар алатайлани, гьалтиз хьанай. Идалайни гъейри, хуьре заз чидай, заз чеб багърияр хьиз хьанвай, чеб са гьихьтин ятӀани себебралди Шуаяхъ галкӀанвай ва чпикай зи и кхьинра раханвай ксарин уьмуьрда гуьгъуьнлай хьайи бязи вакъиайрани Шуаян тӀвар рикӀел-мецел къвез хьана, ада абура иштиракиз хьана лагьайтӀани жеда. Идалайни гъейри, Шуаян гъил хкӀур, къадим тарихрихъ галаз алакъада авай къаргъу амай. Абур Эдгьем Шахшанав гвай… Шуай михьиз кьенвачир. Ададай амай маса затӀарни авай. Абурукай, са Жебес халудилай гъейри, садазни хабар авачир … ГьакӀ хьайила, икьванбурукай виридакай рахун герек жезва… Гьа икӀ…
Йисар къвез алатнай. Дуьньяда зурба крар кьиле фенай. Вич чкӀида лагьана садан фикирдизни текъведай чӀехи уьлкве – Советрин Союз чкӀанай. Ам чкӀидалди вилик уьлкведин инсанар, халкьар вири са гьихьтин ятӀани гара гьатнавай, виридаз, ам дегиш хьайитӀа, чеб са гьихьтин ятӀани залан парцикай азад жедай хьиз ва чпин къведай уьмуьр лугьуз тежер хьтин бахтаварвиликни аваданвилик жедай хьиз тир. Инсанри уьлкве чкӀида лагьана фикирзавачир, я кар и абуруз кӀанни ийизвачи жеди, абуруз чкӀана кӀанзавайди уьлкведин къурулуш тир. Абуруз кӀанзавайди азадвални, аваданвал тир, рикӀевай гаф лугьуз хьун, кӀани патахъ физ-хтун, кӀани кар ийиз хьун тир. ТӀимилбуруз уьлкве пунай акъуддай мурад авайтӀани, халкьдин лап чӀехи паюнихъ вучиз ятӀани, уьлкве инихъ-анихъ юзурайла-зурзурайла, гьа бахтаварвилер вири жагъида лагьай кӀеви эр-умуд хьанвай. Инсанрин кьилер какахьнавай, абур какадарзавай, амма абуру чпин умуд квадарзавачир. Гьа экуь умудни, экуь мурадар кьиле аваз абуру чпин кьилер какадарзавайбурун крарал къул чӀугвазвай, абурун гелеваз физвай, абурун крарни ниятар кьилиз акъатуниз рум гузвай. Абуру игьтият техвена авур ихтибарни чпин умудни мурадар хьиз зурбади хьанай. Инсанри ихьтин чалпачух береда чӀехи гъалатӀар жедайдакай фикирначир. ГъалатӀар лагьайтӀа, гьа ихьтин берейра лапни зурбабур жедайдакай фикирдайбур, гьарайна лугьудайбур тахьана авачир, амма абурун ван садазни атаначир. Уьлкве чкӀана. Инсанар, сархушвал алатна, чеб чпел хтайла, абуруз акуна хьи, чеб алцурарнава. Алцурринни тапаррин, гьиллебазвилеринни угъривилерин, маса-гунринни къагьбевилерин вахтар алукьнава. Авай вири къакъудна, халкьдин гъиле тур «азадвал» лугьудай бистӀи тапанди хьанвай. Виликан зурба уьлкведин вири халкьар и фашал, я нез, я хъваз тежер азадвилиз вуч ийидатӀа течиз, теспача хьана амукьнавай. Абурун умударни, мурадарни – вири пӀуртӀ хьанвай. «Гьахъвал», «ЯГЬ-НАМУС», «Адалат», «Дуствал» хьтин
гафар, чеб гзаф ван жезвайтӀани, къиметдай аватнаваз, цӀийи уьлквединни уьмуьрдин кьенерар гъиле кьунвайбуру хъуьруьнрал вегьенвай хьиз аквазвай. Инсанрин рикӀер, хиялар, винел патан акунар дегиш жезвай. Садбурун вилера атӀанвай умудни, акьалтӀ тийир сефилвал, муькуьбурун вилера вагьши гьайвандиз хас лишанар, вал хкадариз, вун кӀус-кӀус ийиз кӀан хьунин ниятар аваз аквадай. Санлай инсанар жанавурризни хипериз элкъвезвай. Виликдай жеда лагьана ади фикирдизни гъиз тежедай крар, чӀуру крар гзаф жезвай. Абурухъ галаз вири вердиш жезвай… Са вахтара чеб стхаяр я лугьузвай халкьар гила, душманар хьана, сад садал элкъвенвай… Виш йисара къуьн-къуьневаз уьмуьр тухвана, къуншивилин алакъаяр хуьз хьайи, хванахвавилерни арада аваз хьайи, яни сад садахъ галкӀурзавай хъсан крар чӀуру крарилай гзаф хьайи и халкьари чпин месэлаяр гьялдайла вучиз дуствал кьулухъна душманвал вилик кутазватӀа кьил акъатзавачир. Гьуьрметни ихтибар авачиз къуншивал авун жери кар туширди вири халкьариз фадлай чизвай са рехъ я эхир. Вучиз абур а рекьелай алатзаватӀа, лугьуз хьун четин тир. Душманвилелди гьялзавай ва я вичин гел квадарзавай гьар са месэла – ам гьахъвални адалат галачиз гьялнава лагьай чӀал я эхир. Кьилди инсанри гьахъ галачир крар авуртӀани, сагъ са халкьди ахьтин чӀуру кардиз рехъ гуни а халкь тарихдин рекьяй чрун тавунвайди, ам халкьвилин кьакьан дережадив агакь тавунвайди ва адан тарих деринди туширди КЪАЛУРЗАВА…...КЬУЛАН вацӀун эрчӀи пата цӀийи гьукумат арадал атанвай. Къадим, дерин дувуларни тарих авай лезги халкьдин са пай, чӀехи пай, гьаник акатнавай, амай пайни Урусатдиз хьанвай. Им халкь гьакӀ кьве патал пай хьун тушир, им чан алай затӀ кьве патахъ чӀехи са турунивди атӀанва лагьай чӀал тир. И дуьшуьшда а турунин везифа вири тарихда лезги халкьдин кьулан тар хьайи Кьулан вацӀу кьилиз акъуднавай, адакай кьве уьлкведин арада часпар хьанвай. Икьван гагьда гурвилинни такабурвилин ван алаз, халкьдик руьгь кутаз, чилерал абурни аваданвал гъиз авахьай Кьулан вацӀун ванцяй халкьдиз гила пузгъун везинрин, сузадин, вичин кьисметдал наразивилин ван къвезвай. Гьар гьи хьайитӀани халкьдиз икӀ пайи-паяр авунин кар кьун чӀехи душманвал я, гьахъунизни тӀебиивилиз кӀур гун я. Ахьтин кардик кьил кутур къуватар я инсаф, я намус авачирбур я. Ахьтинбурун хурукай инсанвилелдини меслятдалди гьахъ арадал хкиз кӀан хьуник умуд кутунни жув алцурарзавай мисал я. Кьве патал хьанвай халкь дерин хер алай, кьулан тар ханвай, зуркьулан хьанвай халкь я. Ахьтин халкь ханвай микьнатӀисдин кӀусунив гекъигиз жеда. Ханвай кьве патан къерехар сад садав агуд хъийиз кӀан хьайитӀа, абуру чпи чеб кьулухъди эцяда. МикьнатӀисдин кьве кӀусунин амай къерехри, иллаки чеб акси кьве къерех хьайи патари чеб чпихъ чӀугвада, чеб чпихъ галаз галкӀида, амма им тӀебии ваъ, алабар хьанвай галкӀун жеда. Лезги халкьдин кьве патани гила сад садахъ гьахьтин алабар хьанвай жуьреда ялзавай. Ханвай микьнатӀис галкӀуриз хъижедач, амма чан алай халкь галкӀуриз хъхьун мумкин я. И кар патал, ам пайнавай часпар арадай акъудун бес я, халкь вичин тӀебии гьалдиз, адан руьгьдин кьатӀ-кьатӀнавай «дамарарни» чпин чкадал хкведа, галкӀин хъийида, сагъ хъжеда, халкьдикай халкь хъжеда.
Гьар са пата кьилди-кьилдин уьмуьр тухузвай халкьдивай вичин сад хъувунин кьисмет гьялун патал ийидай алахъунарни зуракӀбур жеда, адаз са вичин къуватар акъакь тавун мумкин я. Ихьтин гьалда адаз руьгьдинни бедендин тӀем гзафарунин мумкинвилер бажагьат жеда. ГьакӀ хьайила, ихьтин халкьдиз куьмек дуьньяда гьахъ паталди алахъзавай гьукуматар, маса къуватар аватӀа (аватӀа абур?), гьабуру, халкьдин рикӀикай яд хъвана, адан дердиниз чара авун герек я. Амма алукьнавай вахтари я гьахъ гвай къуватарни, я гьукуматарни авачирди къалурзавай. Лезги халкьдин кьисметдикай фикирардайла, зи рикӀел ихьтин са кьиса хквезва. Са гьиниз ятӀани физвай са кӀеретӀ инсанар жеда кьван. Дамахар гвай, кефер чӀугваз физвайбур. Са чпелай гъейри масадбурукай къайгъу авачирбу. Атана агакьда ибур са кӀамал. КӀама кӀвач эцигдай улам авачиз жеда. Дамахар гвай и инсанриз я кӀвачелай алудна це гьахьиз кӀан жедач, я къванер жагъурна улам авунни абурун фикирдиз къведач. Эхирни и кӀамун къерехдал уьмуьр тухузвай са кас жеда, рикӀе регьим авай, мугьманриз гьуьрмет ийиз вердиш. Ида лугьуда: «Зун кӀамал муьгъ хьиз акъвазда, куьн, зал кӀвачер эцигиз, а патаз элячӀ. Инсанар рази жеда. Абур, са-сад а касдин далудал кӀвачер эцигиз, кӀамун муькуь патаз экъечӀда. Эхирни ибурукай сада, муьгъ хьанвайдан далудал акьахайла, хъилевди дабан гьалчиз, лугьуда: «Вун патахъдиз акъвазнава, далу дуьздаказ яхъ!» Де лагь ихьтиндаз вуч лугьудатӀа, вуч ийидатӀа… Къенин аямда лезги халкь гьа регьим авай кас хьиз я заз. Кьве гьукуматдин арада вичикай муьгъ авунвай адан далуда, гьайиф хьи, кьуьлер, дабанар, кӀурар эцягъиз, «далу дуьз яхъ!» лугьудайбур гзаф хьанва, абурун кьадар сакӀани АКЬАЛТӀЗАВАЧ...…ДАГЪУСТАНДИН газетриз чӀуру хабар акъатнавай. И хабар зазни талукьди тир. Им чӀехи Ватан чкӀини зазни, зи хуьруьзни гъайи сифтегьан чӀехи мусибат ТИР.«КЬУЛАН вацӀун кьиблепата хьанвай цӀийи уьлкведин меркезда вичин бине Дагъустандай тир алим Эдгьем Шахшан, адан паб ва диде чпин кӀвале чанариз къаст авуналди яна кьенва. Алимдин рушан кьисмет гьикӀ хьанатӀа тайин туш, ам гел галачиз квахьнава», – кхьенвай газетра. А вахтара мобильникар халкьдин гъилера гегьешдиз гьатнавачир. За жуван кабинетдавай адетдин телефондай хуьруьз, мектебдиз, зенг авуна. Ингьар муаллимдивай хабарар кьаз кӀан хьана. Ам авачир. Ам къайи хабар агакьунни кваз Жебес халудихъ галаз Бакудиз фенвай. Балакь халуни, Хважа халуни и хажалатдикай хкечӀнавачир. Гьабурни аниз фенвай. Хважа халудин машин хуьруьнвияр патал са векьерни келемар хкун патал, мехъеррин сварагар, мугьманар хкиз-хутахун патал тушир. Адаваз пата-къерехда кьейи хуьруьнвиярни хкидай. – Абур тади гьалда фенва, – лагьана заз мектебдин директорди. – Хважадин машин сергьятдилай а патаз ахъайнач. Машиндин документар гвачиз фенвай ам. Я абур адаз хьайидини туш. Элкъвена хтанва. Амайбур ахкъатнавач. Мус хкведатӀа чизвач... Хважадин гафарай, мумкин я, пуд мейит сергьятрилай хкунин четинвилер жедайвиляй гьа пата кучудунни... Гуьгъуьнлай заз чир хьайивал, гьакӀ хьунни авунай.
Кьве гьукуматдин сергьятдилай элячӀдайла, къайи хабардин гьарайдиз фейибур сятералди цацар алай симерин арада акъвазарнай. Ида яргъалди эхиз тахьай Жебес халу михьиз къапарай акъудна лугьуда. Ада сергьятдаллай аскерар ва сергьят хуьнизни кьуниз талукь маса ксар са шумуд, хуруяр кьуна, инихъ-анихъ гадарна. Галайбуру Жебес халу са гуж-баладалди «часпархъанрин» гъиляй ахкъудна. ТахьайтӀа, гьукуматрин часпарар чӀурайди я лагьана, дугурдай ам са къазаматдиз, кутадай суд-дувандик. Мусибат хьанвай чкадиз физвайвиляй, вични Эдгьем Шахшанни адан хзан хиянаткарвилелди кьейи чкадиз физвайвиляй сергьятдаллайбурун рикӀер хъуьтуьл хьана жеди. Хкведайлани, гьахьтин гъутар-путар тахьун патал, халкьдин тарихдихъни, къенинни пакадин йикъахъ рикӀ кайи Эдгьеманни адан паб Дилясадин руьгьер Къизил муькъуьнни часпардин татугайвилеривни русвагьвилерив тӀар тавун, заланар тавун патал, кьейибур гьа чпи уьмуьр тухвай чкада («Гьанагарни чи чилер я» лагьаналдай Жебес халуди) кучудун меслят авунай. Абур анай хтунин энгелвални гьавиляй тир... Зи вил Жебес халу хтунал алай, хуьруьз хъфена, адан зурба хажалатдик жуван къуьнни кутадайвал. За хуьряй, жув рахай мектебдин директордивай зенг вилив хуьзвай... КӀвалахдал гъиляй са карни текъвезвай зун жува кӀвалахзавай чкадин патав гвай бульвардиз, СтӀал Сулейманан бульвардиз, адан гуьмбетдин патав, экъечӀнавай. И шегьерда уьмуьрдин шад ва пашман йикъара жуваз хьайи хвешивилерни сефилвилер пайдай авай-авачир са чка заз гьа инаг тир. Заз акӀ тир хьи, вич буьруьнждинди ятӀани, Сулейман бубадиз вичин тӀварцӀел атайбурун виридан рикӀер аян я. Ам, чӀехи шаир, садлагьана ви рикӀяй рахаз эгечӀда, вичин камаллу цӀарарал чан гъида, абуру ви руьгьда цӀийидаказ, такур хьтин манаяр кваз ван ийида. Вав сабур агакьда. Руьгь, рикӀ лигим жеда. Мягькемвал герек макъамда вав кьил агъузариз тадач. Виликди рум гуда... Шаирдиз салам гана, са геренда адан къаматдиз килигиз акъвазна, зун бульвардин къерехдал фена, гьуьлуьн яргъариз килигна. Гад яз, цавар алахьнавай. Гьуьлни цав сад садак какахьнавай. Налугьуди, и кьве тӀебии къуватдиз чилерал кьиле физвай кӀвалахрикай са хабарни авач, я, хабар аваз, са къайгъуни авач. Гуя абуру лугьузва: «Куьн, инсанар, квез я, чун чаз. Куь дердияр куьне квез гьяла...» Амма виле акьадай са кьетӀенвал авай: чайкаяр. ЦӀийи девир алукьайла, абур садлагьана дегиш хьанвай хьиз тир. Абурук гзаф къал квай. Абур цавариз хкаж жез, йигин чархар ягъиз авай. Абур тек са гьуьлел элкъвезвачир, абуру саки вири шегьердал чархар язавай. Заз жуван вилералди акурвал, абур шегьердин гьуьлуьн къерехдивай яргъал пипӀерални гьараяриз гьалтзава, гьатта Тарки-Тау дагъдин кьилелни элкъвез аквазва. Вучиз икӀ жезватӀа, садавайни тир гьалда лугьуз жезвачир. Инсанри, гьелбетда, и кардиз чпин баянар гузвай. Абуру чайкайрин лув гунар виликан уьлкве чукӀунихъ ва инсанар, абурун хесетар, ниятар, фикирар дегиш хьунихъ галаз алакъада твазвай. Девирда жезвай дегишвилер шаирдин гуьмбетдивни агакьзавай. Адан патав гзаф къекъверагар пайда жезвай. Гзафбур, саки вирибур, патал чкайрай, маса цӀийи уьлквейрай атанвайбур тир. Чебни дишегьлияр, аялар галайбур, хурухъни кьрпеяр галайбур, вирини це лугьузвайбур. Зун, хтана, Сулейман бубадин чин галай патахъай авай скамейкадал ацукьна.
Садлагьана куьче галай патай автоматар ядай, машинри сигналар гудай, инсанрин гьарай-эвердин, туьнт макьамар ядай какахьай ванер акъатна. Ахпа машинрай «цӀвагъар» акъатна. Садни акуна заз машинрин са жерге Сулейманан бульвардиз гьахьна, акъваз хьана. Ибур мехъерин машинар тир. Къавар ахъа кьве машинда автоматар гвай гадаяр авай. Чамни свас ва амайбур машинрай эвичӀдалди и кьведа галаз-галаз са шумудра цавуз гуьлле гана, налугьуди цаву ибуруз са гьихьтин ятӀани ахмурна, гадайри, лагьайтӀа, ахмурдикай гьяз тахьана, цавар «чкадал ацукьарна». Чамни свас, чӀагайдаказ алукӀнавай рушарни гадаяр жергедаваз, гуьгъуьнал макьамар язавай кьаваларни алаз, Сулейманан гуьмбетдал фена. СИФТЕНИ-СИФТЕ кьилдаказ чамранни сусан, ахпани абурухъ галаз муькуьбурун шикилар яна. Жегьилрин юкьвай заз рекӀв алаз алукӀнавай, дамахар гваз къекъвезвай иски танишни акуна – Сардар. «Мехъерни са гьакимдин-бакьадин хцинди я жеди, – фикирна за. – Масадбуру икӀ чпиз кӀанивал яракьрай цавар къарсурдачир. Ибур гьахъ-дуванни, къанунарни чеб яз гьисабзавайбурукай я, халкьдиз гьикӀ уьмуьр тухудатӀа, адаз цӀийи гелел къвез чирзавайбурукай я...» Сардарни гила гьахьтинбурун жергедик квай. Заз ванерни атанвай, адаз бубади республикадин кьилин идарада са къуллугъни пулдихъ къачунва лугьуз (Маса саягъда къуллугъдал акъвазун садан кьилени ацукьдай кар яз амачир. Анжах пулдихъ къачур къуллугъ кавди, дуьзди яз гьисабзавай). Жувахъ галаз цӀуд йисуз са классда кӀелай и кас акуни зи рикӀе са кӀусни чим туначир. Акси яз, уьмуьрда жезмай кьван садрани такӀанвал тван тийиз алахъай рикӀе (им бадедин тарс тир: «Килиг гьа, бала, садрани жуван рикӀе маса касдихъ такӀанвал твамир!») и касдихъди такӀанвал вич вичелай хкаж хьанвай, ам иликьариз алахънайтӀани, залай а кар алакьдайвал тушир. Адаз зун аквазвачир. АкунайтӀани, ада такур кьасар ийидайди заз чизвай. Сардара вичихъ галай рушариз, сивелай хъвер алахьиз, гъилер юзуриз са вуч ятӀани лугьузвай, гагь садахъ, гагь муькуьдахъ галаз вичин шикилар ягъиз тазвай. Ахпа ада са маса гададиз эверна, гъилелди са гьихьтин ятӀани ишлараяр авуна. АтӀадани, фена, машиндай шампанскидин птулка гъана ахъайна, са руша гьа машиндай зирингдаказ фужерарни гъана. Сардара птулка вичин гъиле кьуна, фужерра, алахьиз-алахьиз, ички цана. Бульварда авай халкьди къерехрал акъвазна мехъерин сварагдиз килигзавай. Амма мехъерин векилриз чпиз халкь килигзава-килигзавач са квяйни тушир. Абурун гьерекатар чпиз чеб къалуриз кӀанзавайвилинбур, чпелай винизбур, иербур, пул квайбур ва чпелай гзаф акьул авайбур авач лугьуз кӀанзайвайвилинбур тир. Къерехда авай халкьдикай са къариди гьарайни авуна:– И гуьмбетдик шаирдин сур квайди я! Куь крар кутугнавайбур туш! Мехъерин свараг садлагьана секин хьана. Налугьуди, ибурал виридал хабарни авачиз къайи яд илична. – Ничего страшного! – лагьана виридакай са Сардара. Ахпа Сулейманан гуьмбетдихъ бокал авай гъил яргъи авуна, къаб гуьмбетдин ценев геляна, алава хъувуна: – Он был бы не против. – Ва кӀевидаказ хъуьрена. САД-КЬВЕ руш хъуьрей ванерни акъатна. Автоматар гвай гадайриз (абуруз гьар вуч ятӀани чпин туьнтвал къалуриз кӀандайбур хьиз тир), яракьар цавална, ягъиз кӀан хьана. Амма чамра абур гъилин ишарадалди акъвазарна ва вичин свасни галаз, са гафни талгьана, кьил кутуна, гуьмбетдин патавай къакъатна,
гьуьл галайвал фена. Амайбурни абурун гуьгъуьна гьатна. Рушарикай са шумуда гуьмбетдин ценев цуькверин ацӀай ва иер кӀунчӀар эцигна. Чамрани суса, сварагди гьуьлуьз далу гана шикилар яна, чпин шампанскияр бульвардин жугъундив акъвазна хъун хъувуна. Ахпа абур, хтана машинра ахцукьна ва, ругни, гьарайни, автоматрин ягъунар кьилелаз, гьа атайвал хъфена. Бульварда авай халкь садлагьана кьери хьана, инсанар гьар сад санихъ чкӀана. Мад япара чайкайрин гьарайрин ванер гьат хъувуна. Къушарик квай къал мад къалин хьана аквазвай. Абуру, гьуьлелай алатиз, шегьердин къерехда авай кӀвалерал чархар язавай. Вучиз икӀ ятӀа, кьил акъудиз жедайвал тушир. Гьуьлуьн къерехда жуьреба жуьре кафеяр, михьи гьавадал столар эцигнаваз тешкилнавай недай-хъвадай чкаяр, шишер чрадай чкаяр тешкилнавай. Гьуьл галай патай къвезвайди гьуьлуьн вичин ваъ, мангъалра кузвай кӀарасринни, абурал чразвай шишерин ни тир. Гьа ни секин, гар алачир гьуьлуьн винелни хьун мумкин тир. Белки, чайкайри, гьа нидикай хъел къвез, наразивилелди гьараяр ийизвайтӀа? Паркуна кьиле физвай маса сегьнеярни ахъа жезвай. Це лугьудайбурун са кӀеретӀ – хурухъ аялар галай, яргъи цӀару, амма куьгьне ва шуьткьвенвай булушкаяр алай вад-ругуд дишегьлини кӀвачер кьецӀил цӀуд-цӀувад бицӀи гадаярни рушар атана акъатна. Абурухъ цӀуругуд-цӀерид йиса авай хьтин са рушни галай. Ам вучиз ятӀани заз амайбурукай тушиз акунай. Ада и паркуна вичин кьилелай амайбурал алай хьтин ранг фенвай яйлух алудна гъиле кьунай. Адан яргъи чӀулав чӀарар къуьнерилай авахьнавай, вичелни экуь-вили рангунин, хилер куьруь майка алай. Ахпа ада вичелай еке цуьквер алай, вичизни кьадардилай еке яз аквазвай яргъи юбкани алуднай. Алуднавай юбкадин кӀаникай адал кьезил ва куьгьне тушир рехи шалвар алай. КьецӀил кӀвачер лацу босоножкайра авай. Адан чинин якӀарни иербур, лацубур тир, муькуьбурун чинар, лагьайтӀа, къумралвилелай алатна чӀулаввилихъ алгъанвай ранг алайбур тир. Абуру чпин чӀалалди са вуч ятӀани лугьуз, гъил яргъи ийиз, паркуна авайбурувай пул тӀалабзавай. Абурун тӀалабунар япалайдайбурни авай, гудайбурни тахьана тушир. Лацу руша це лугьузвачир. Вичелай алудай пекер ада вичелай са кьадар гъвечӀи рушав вугана. Абурухъ галай чӀехи дишегьлийри адаз са вуч ятӀани гьарайнай, къвала гъутар эцянай. Гагь урусдалди, гагьни туьрк гафаралди рахаз алахъзавай. Аквадай гьаларай, адаз, амай аялри хьиз, це лагь лугьузвай хьиз тир. Муькуь патахъайни, ада вичеллай яйлухни юбка алудна лугьуз адаз гьараяр гузвай. Амма лацу руш, кьил агъузна, пашмандаказ акъвазнавай, ада вилер михьзавай. Дишегьлияр, мурмурарна, адалай алатна, ахпа абурукай садан вил садлагьана шаирдин гуьмбетдал фена. Ада, мад лацу рушан гъил кьуна зурзурна, гуьмбет къалуриз, хъел кваз са вуч ятӀа лагьана. Лацу руш кьил куьрсна акъвазна. И арада гъвечӀи рушарикай кьведа, хшкадаказ зверна, гуьмбетдин ценев эцигнавай цуькверин кӀунчӀар къачуна хтана. Ахпа абур паркуна авай чкадин инсанриз цуьквер къачу лугьуз фена. Сад зи патавни атана.– Жуван папаз цуьквер къачу! – саки эмирдин саягъда вичин чинин вири кӀевивилелди лагьана аял руша ата-пата урус чӀалалди заз, куьгьне танишдиз хьиз.– Вибур чуьнуьхнавай цуьквер я, – лагьана за. – КӀандач. Къачудач.– За чуьнуьхайди туш, атӀанилай къачурди я, – гуьмбет къалурна аялди.
– Абур гьаданбур я, вибур туш. Вач эхциг алай чкалал.– Цуьквер памятникдин куьз я? Ам гьакӀан ракь я. – Руш, зални, зи авамвилел хъуьрена, вичин савдадиз маса рекьер акъудиз хъфена. Це лугьузвайбур бульвардин дериндиз, инсанар къалинзавай патахъди фена. Лацу руша вуч ятӀани абурун гуьгъуьниз кам авунач. ИНИХЪ-АНИХЪ килигна. ам, вилер бегьемдиз хкаждай жуьрэтни тийиз, регъуьз-кичӀез, чӀугуна зун ацукьнавай патахъди атана. Адаз це лугьузвайбурун кӀеретӀдивай къакъатунин ният авайди, са вучтин ятӀани куьмек-чара кӀанзавайди аквазвай. Адан лацу хъуькъверал, пелел михьиз ветӀери хъванвай гелер алай. И карди ада йиф къулайвилер авачир чкада акъудайдакай лугьузвай. КЬВЕД-ПУД кам завай анихъ хьиз акъваз хьана, ада кьил са жизви хкажна, ахпа, са вуч ятӀани лугьуз кӀан хьана, амма ада вичин гаф садлагьана кьуна акъвазарайди хьиз, вичин иер еке, къацу тав квай цӀару вилер зи вилера атӀумарна. Аквар гьалда, ада зи чинин рангар дегиш хьанвайди, зун къах хьанвайди гьисснавай. РикӀивайни, заз и вилер фадлай чидайбур, мукьвабур хьиз тир. Заз и чинин лишанарни гьакӀ тир. Зи бедендай садлагьана къайи зузар фена. Зун кӀвачел къарагъна. Урусдалди зав рахай лацу рушан ванци зун михьиз къарсур хъувуна, ванни заз чидай хьтинди тир:– Халу, куьн лезги яни? Заз я жуван вилерин, я жуван япарин чӀалахъ тежедай са лишанни амачир. Зи вилериз накъвар хъиткьинна, туьтуьнай къвез кӀан хьайи къагьар за са гуж-баладалди иликьарна ва адан чкадал жувай, галкӀиз-галкӀиз, нефес бес тежез, мецелни рикӀелни садлагьана атай гафар акъудна:– Вун Эдгьеманни Дилясадин руш тушни?! Эсмер! Зун садрани такур, зун вуж ятӀани течизвай ам, агьудалди шехьиз-шехьиз, атана зи гарданда гьахьна. Ада зун жуванди тирди гьисснавай. Адан вири беден зурзазвай. Заз адаз лугьудай гафар жагъизвачир, я, жагъанайтӀани, абур адаз исятда лазим тушир…
За Эсмер жуван кӀвализ хутахна. Зунни зи паб адаз сабур-теселли гайи, адан рикӀикай хабар кьур сифтегьан ксар хьанай. Им регьят кар тушир. Вичин диде Диляса хьиз, акьуллу руш тир Эсмер, гьикьван вич гъиле кьаз алахъзавайтӀани, адан вилер шехьзавай. КӀваляй катайдалай кьулухъ адаз шехьдай мажални, чкани хьанвачир, гила адаз ахьтин макъам жагъанвай. Чна адаз кӀватӀ хьанвай кьван накъвар авадариз манийвал авуначир. Абур авахьна кӀанзавай. Санлай бубани, дидени баде къакъатай аял рушан рикӀ кьезиларун патал им сифтегьан кам тир. Абурун хзанда хьайи мусибатдикай хабарар кьунни регьят тушир. ЯВАШ-ЯВАШ чкадиз хквез, вичиз мад са хатани авачирди кьатӀузвай руша, вилер михьиз-михьиз, чаз вичиз чидайди ва акурди ахъайна:– Зун чи багъда авай. За тарцик ацукьна ктаб кӀелзавай. Заз кӀвале мугьманар авайди чизвай. Абур атана са акьван гзаф вахт хьанвачир. Садлагьана кӀваляй, багъ галай пата авай дакӀардай бадедин кьил акъатна. Ада кӀевиз,
хаф ягъиз тадай саягъда гьарайна: «Ката, бала, ката! Чун рекьизва! Дагъустандиз ката! Хуьруьз ката!» Садни акуна заз: бадедин кьил дакӀардал аватна. Са гьихьтин ятӀани къуватди зак цӀай кутур хьиз хьана, зун кьил агъадалди катна. Дидединни бубадин танишрин патав фин, абуруз лугьун зи кьилизни атаначир. Зи кьилевайди «Дагъустандиз ката! Хуьруьз ката!» гафар тир… Эсмера, гьикьван четин тиртӀани, вичи вичик веревирдна, вичи вун авун лазим ятӀа кьетӀна. Исятда кьилинди, хзанда хьанвай бедбахтвал рикӀин къене чуьнуьхна, жува жув гъиле кьуна, бадедин эхиримжи гьарай кьилиз акъудун тир. И карни кьилиз акъудун патал, жибинда пулни авачир, документарни гвачир адаз жагъайди са рехъ тир – вири кьуд пата пайда хьанвай кьван це лугьудайбурун са кӀеретӀдихъ агалтун, гьабурук акахьун. Ахьтин кӀеретӀни адаз вокзалдал жагъанай. Ана авайбур рангар фенвай цӀару ягълухарни яргъи булушкаяр алай дишегьлиярни аялар тир: гъвечӀибурни, кӀалтӀиярни, хурухъ галайбурни. КӀвачел къекъвез жедай вирибур це лугьуз вердишбур тир. Абур азербайжан ва маса чӀаларал рахазвай, абур перс чӀал яни, куьрд чӀал яни, Эсмеран кьил акъатзавачир. Адаз кӀеретӀ Урусатдиз физ кӀанзавайди абурун ихтилатрай ван хьана чир хьанвай. Адан «иесияр» яхун, пӀузарар вили, чӀулав амалдар вилеривай чӀем гуьцӀнавай хьтин кьве чӀулав итим тир. Эсмера абурукай садавай азербайжан чӀалалди вични Дагъустандиз кьван абурухъ галаз тухун тӀалабна. «Пул гвани?» хабар кьуна са итимди. «Гвач», – вилерай накъвар хъиткьинна, жаваб ганай Эсмера. «Вун урус яни?» «Ваъ». «Эрмени яни?» «Ваъ». «Бес вуж я?» Эсмераз сифтедай вич лезги тирди лугьуз кӀан хьана, амма са куь ятӀани и гаф адан къене хвена, лугьуз тунач. «Зун етим я», – лагьана ада. Вучиз ятӀани вич лезги лагьайла, абуру вич чпихъ галаз Дагъустандиз тухун тавунин кичӀ гьатнай адан рикӀе. «Лезги» гафуни адаз инани, Азербайжанда, анани, Дагъустанда, ам хуьдайбур жагъидайвили абур кхунардайди руша гьисснавай. «Урус чӀал чидани?» – хабар кьуна адавай муькуь итимдини. «Чида», – жаваб гана Эсмера. «Документар авачни?» – адан гъиле затӀни авачирди акунваз хабар кьуна мад итимди. «Авач. Зун етим я. Етимханадай катзавайди я», – мад вичи чӀугунвай цӀарцӀеваз фена Эсмер. Сифтедай хабарар кьур итим кьилелай кӀвачелди адаз килигна ва маса чӀалалди вичин амадагдизни папариз са вуч ятӀани лагьана. А гафарикай Эсмераз чидайди са гаф хьанай: «Гагьба» – «Къагьбе». Эсмераз и ксарин ниятар михьибур туширди чир хьанвай. ЯтӀани адаз кӀанзавайди са гьилле цӀийиз арадал атанвай кьве гьукуматдин сергьятдилай алатун тир, ахпа и кӀеретӀдихъай катайтӀани жезвай. Сергьятдин а пата рикӀе регьим авай, чарадан дердиникай хабар кьадай сад гьалт тавуна вич амукь тийидайди ада гьиссзавай. И пата адаз ахьтинбур жагъуриз кӀанзавачир.– Чна вун Дагъустандиз тухуда. Анжах вуна чна вуч лагьайтӀа, гьам авун лазим я. – Хьурай, – кьил агъузна, амма рикӀ кӀевиз кьуна жаваб гана лезги руша.– Вуна ибуруз, – итимрикай сада чпихъ галай аялар къалурна, – урус гафар чира. «Це», «Чаз гишин я», «Аллагьдин хатурдай» ва гьа ихьтин маса гафар гьикӀ лугьудатӀа чира. Жувани чешне къалура, тӀалаб ая, ваз гишила рекьин тийиз кӀан ятӀа.– Хьурай… Абурун кӀеретӀ Урусатдиз физвай поездда акьадарун патал проводникрихъ галаз гьа кьве чӀулав итим раханай. Абурун кӀеретӀ эхиримжи вагъундин
са дегьлиздиз ахъайнай. Плацкартный вагъунда абуруз ацукьдай чкаярни авачир. Халкь гзаф авай. ГЬАРАЙ-ЭВЕР къалин тир. Гьатта шей-шуьй эцигдай лап кьакьан кьацӀарани инсанар са къвалахъди ярх хьана авай. ПӀузарар вили чӀулав кьве итимни, гьахьтин кьве кьацӀаз хкаж хьана, къаткана. Абурун папари чпив гвай багъламаяр дегьлиздин са пипӀе харада тунвай.– Ша, – лагьана Эсмераз хурухъ аял галай къекъвераг дишегьлиди, поезд юзайла.– Гьиниз? – садлагьана гъавурда акьуначир Эсмер.– ГьикӀ гьиниз? Ша, кӀвалаха! Це лагь! ТӀалаба! Эсмер кьацӀаллай чӀулав кьве итимдиз килигна. Абуруни гъилелди ишараяр авуна: Алад! Алад! Руш саил папарин гуьгъуьнаваз фена. Вич поезддай авуд тавун патал, адаз маса чара авачир. Абурухъ галай кӀуьд-цӀуд йиса авай аялрини Эсмеравай урусдалди «Це ман», «Чи язух ша ман» гьикӀ лугьудатӀа хабарар кьазвай. Гафар чпиз чир хьайила, абур викӀегьдиз вагъундай вагъундиз физвай ва тӀалабзавай. Гудайбур саки авачир. Зарафатариз, гудай сад-кьвед хкатайла. Ахьтинбуру аялривай мани лугьун ва я са маса уюн акъудун тӀалабдай, аялрини чпиз лагьайвал авуна, са шумуд кепек къачудай. Эсмера тӀалабзавачир, я адавай ахьтин кар ийизни жедачир. Ам гьакӀ саил дишегьлийринни аялрин гуьгъуьналлаз физвай… Са вагъунда Эсмера вичел са яшар хьанвай, дишегьлидин вилер алайди кьатӀана, адаз и дишегьлиди вичиз це лугьузва лугьуз ахмурардайди хьиз хьанай ва ада вилер агъузнай.– Ты – русская? – хабар кьуна дишегьдиди. Ам вич акунрай урус тир.– Нет, – лагьана Эсмера.– Из дома убегаешь?– Нет, еду к родственникам. В Дагестан. Дишегьли адан гафарихъ агъаначир. Ам кьилелай кӀвачелди вичиз килигзавайди акурла, Эсмера мад кьил агъузна. Адан вилериз, гьикьван вич гъиле кьаз алахъзавайтӀани, накъвар хъиткьинзавай.– Без вещей, без ничего едешь? – мад алатзавачир дишегьли. – Ладно. Не говори, если не хочешь… Ты голодна? Эсмера кьил агъузна. Урус папа адаз са кап тӀанурдин фуни са сосиска гана:– Поешь, деточка... Мир сошел с ума… Руша «сагърай» лагьана, вичихъ галайбурун гуьгъуьна гьерекатна. Сергьятдал агакьайла, поезд хейлин вахтунда акъвазна хьанай. Билетар гвачирбур вири авуднай. Ахпа военный ва маса формаяр алай ксар атана вагъунра къекъвена хъфена. Абур хъфейла, вагъунрай авудайбур мад анриз акьадар хъувунай. Эсмераз, галайбуруз садазни талгьана, рикӀивайни Белижда поезддай эвичӀиз кӀанзавай. Анай ам хуьруьз, Мамухдиз, кӀвачи-кӀвачи хъфизни гьазур тир. Амма галайбурухъ галаз тамбурда ял ягъиз ацукьай ам, гишинни яз, зайифни хьанваз, поезддини «лайлаяр» ягънаваз, ахвариз фенай. Ахварай аватайла, адаз вич Дербентдилайни анихъ алатнавайди чир хьанай. Гила адаз амукьайди Махачкъалада эвичӀун тир. Галайбуру хкягънавай эвелимжи чкани гьанаг тир. Ина адан рикӀел зун жагъурун атанай. Зун адаз садрани
акунвачиртӀани, закай адаз бубадивайни дидедивай ван хьанвай ва зун Махачкъалада авайди адаз чизвай. Аниз агакьайла, куьчери кӀеретӀдин кьилевай кьве итимди галай аяларни папар ва Эсмер шегьердин къерехда, ракьун рекьин патав гвай са ахъа, къацу векь авай чкадал тухвана. Анал чпив гвай шаларикай, куьгьне паланрикай, лашар акӀурна, алачухриз ухшарбур авуна. Ихьтин алачухрик кьвед-пуд касдивай, кӀвачер кӀватӀна, агаж хьана, ацукьиз жедай. Ксун хьайитӀа, кӀвачер къецел акъатдайвал тир. Марфадикайни ихьтин «далдайрик» чуьнуьх хьун мумкин тушир. Ибур чими гатун юкъуз, ял ягъиз кӀан хьайитӀа, ракъиникай кьил чуьнуьхун патал виже атун мумкин тир жеди, амма кӀеретӀдин мурад аник ацукьун тушир, адан «пеше» це лугьуз къекъуьн тир. Инал кутунвай тупӀал кунни, кӀеретӀди вичин бязи месэлаяр гьялун патал вири кӀватӀ хъжедай, сад садал гьалт хъийидай чка тир. ЧӀУЛАВ-ЯХУН кьве итим гьа няниз са гьиниз ятӀани фена хтанвай. Абурун кефияр къумбар тир.– Чна ваз кӀвалах жагъурнава, – лагьана абурукай сада Эсмераз. – Пака няниз инал ви иесияр къведа. Вун абурун кӀвале къаравуш жеда. Вун гишила амукьдач. Абуруз чи хьтин чӀулав рушар кӀанзавач, вун хьтин лацубур кӀанзава… Ваз «це» лугьузни регъуьзва, ваз гьа икӀ хъсан я, чан бала, – чпи лезги рушахъ гьакьван гзаф рикӀ кузвайди хьиз, гафар чӀун галаз сивяй акъудиз, ванни хъуьтуьларна, рахазвай абур. Эсмер абурун ниятрин гъавурда акьунвай. Адан рикӀел абурун сивяй ван хьайи «гагьба» гафни аламай. Амма ада пакадалди акъвазун фикирнай. Течидай шегьердиз и чалпачух девирда, вилик квайдини йиф яз хьайила, кьил элкъвейвал вегьена катун адаз дуьз кам туширди яз аквазвай. Эсмера и кундал са йиф акъуднай. Ам кьве кӀалтӀи рушахъ галаз са алачухдик хьанай. ВетӀерин гъиляй адавай ахвариз хьаначир. Аламат тир, муькуь кьве рушак (абур са къайгъуни авачиз ксанвай) ветӀери кязавачир, абур вуч ятӀани вири Эсмерал «кьару» хьанвай. Пакадин юкъуз чӀулав-яхун кьве итимди кӀеретӀ Сулейманан бульвардиз гъана чеб «кундал» хъфенай. – Килиг гьа, чи аялриз урус чӀалалди вири лазим гафар чира, – тагькимнай абуру Эсмераз. – Гьи гафар ятӀа чна ваз лагьанай… Сулейман бубадин бульвардиз акъатайла, адан вичиз лап гъвечӀи чӀавалай чидай къамат акурла, Эсмера вичиз вич хиласдай рехъ ахъа жезвайди гьисснай ва и кар патал алахъунар ийидай жуьрэт авуна…
Эсмер хуьруьз гьа кӀваляй катайвал рахкурунни кутугнавачир. И кар иллаки зи папа кьилди къейд авунай. Ада Эсмер, адан рикӀ кьезиларун патални, адаз алукӀдай кьвед-пуд къат парталар къачун патални, базардизни тухванай. Базарар а вахтунда, садрани тахьай хьиз, лап гурбур, ацӀайбур тир. Эсмера, вич аялзамай руш тиртӀани, садлагьана чӀехи хьанвайда хьиз, вичиз алукӀдай затӀар къачуник акьван хев кутазвачир, и кардикай, яни чна, вичиз течидай, уьмуьрда сад лагьай гъилера гьалтзавай ксари, чеб руьгьдалдини, Мамух хуьрелдини, Эсмеран вичин диде-бубадихъ галаз хьайи, Жебес халудихъ галазни авай зи алакъайралдини мукьва тиртӀани, рушаз намусар жезвай. «Герек авач, – заз лазим затӀар Жебес бубади къачуда, куьне квез
закай артухан пар ийимир. Заз тек са чӀулав ягълух къачу, мад затӀни герек туш», – лугьузвай. Амма зи папа адаз хайи дидеди ийидай хьтин галайвилер авуна, тек са ясдин вахтунда алукӀдайбур ваъ, яс куьтягь хьайилани алукӀдай парталар къачунай. Пакагьан йикъан няниз заз хуьряй Ингьар муаллимди зенг авуна ва чеб хтанвайдакай хабар гана. За адаз заз Эсмер жагъанвайдакайни лагьана. «Жеч! – садлагьана гьарай акъатнай муаллимдай. – Аллагь ава, чан хва!» Эхиримжи гафар вири крарал шак гъидай, динрин месэлаяр кватайла итӀи-битӀийра, деринра тӀуб экъуьрдай муаллимдин сивяй акъатун зун патал цӀийи хабар тир. Идан паталай за са чуькьни авуначир. Зунни гьам хьтинди тир. Инал зани гьада хьиз фикирзавай. Муькуь юкъуз зун Эсмерни галаз хуьруьз рекье гьатна. Вири хуьр Жебес халудин кӀвалелай алахьзавай, къунши хуьрерайни башсагълугъвал гуз инсанар къвезвай. Пагьливандин чӀехи гьаятда кӀватӀ хьанвай итимар, атӀугънавай чинрай чӀехи пузгъунвални, са зурба карди чпин намусдик хкуьрнавайвилин, чпин хатурда эцяйнавайлин лишанар аквазвай ксар, Эсмер акурла (абуруз ам Эдгьем Шахшанан руш тирди чизвай), вири кӀвачел къарагъна, кьве патахъди пай хьана, Эсмераз чпин арадай фидай рехъ авуна. Пагьливандин чӀехи кӀвалерал кьуд патахъайни галай айван (им чи хуьре авай гьа ихьтин са кӀвалер тир) вири кьиляй-кьилиз чӀулавар алай папарай ацӀанвай. Зунни Эсмер гьаятдиз хкаж жедайла, чӀехи пай папар айвандин кӀвалин чинин пата авай мегьежардихъ атана, агъуз, гьаятдиз килигзавай, хур гатаз кьилер галтадзавай. И карди Эсмераз къагьар гъанай. Ам, чукурна фена, Жебес халудин хура гьатна шехьна. Жебес халуди са гафни лугьузвачир. Ада вичин са гъилив, чими лував хьиз, вичин стхадин хцин бала кьунвай. Адан вилер кьеженвай. Адаз вичин вилер масадбуруз акуна кӀанзавачир, ам кьил цал галай патахъ элкъуьриз, вичин муькуь гъилив вилер михьзавай. И арада Жебес халудин паб – кьилелай кӀвачелди чӀулав парталар алай Тургъуя хала атана акъатна. Гагь кьил, гагьни хур гатаз ада гьарайна:– Чан ширин бала! Инсаф атӀай душманри етим авур чан бала! Яллагь, чпин чинар чӀулав хьурай! Яллагь, чпин кӀвалер-къулар харапӀайриз элкъуьрай! Чпиз ракъар-варцар мичӀи хьурай, я Аллагь! Чпизни, чпин ирид несилда веледризни гьа чпи авурдалайни чӀехи зидвилер, гужар хьурай, я Аллагь! Яд кӀан хьайила, чпин ятар кьурурай! ЦӀай кӀан хьайила, чпин цӀай куьтягь хьурай! Чпин ризкьи атӀурай, я Аллагь, цавари гудай вири паяр атӀурай чпин, я Аллагь! Къаргъишарзавай дишегьлиди, Эсмер Жебес халудин гъиликай хкудна, ам вичин кӀеме кьуна, кьил галтадиз шелар авуна, ахпа ам айвандихъ тухвана. Гьанани дишегьлийри акъудайди са йикь-шуван тир. Эдгьем Шахшанан хзандал гъил хкажай душманриз ийизвай къаргъишарни, са тахсирни квачиз кьейибурухъ ийизвай лугьунар, чӀарар чухунарни, хур гатунар сад садак какахьнавай. Заз Эсмер язух къвезвай. Ам икӀ дишегьлийрин гъиле гьатунал зун генани гзаф пашман хьанай. Гена айвандин мегьежардихъ зи баде атана акъатна. Вири крара кьарай хуьз чидай, дерт авайдан рикӀе гьахьна, сабурар гуз чидай баде! Зун хтанва лагьана хабар хьанвай адаз. Зун такуна кьарай хьанач адаз. Ам, зайиф виле
рин кьилелай вичин кьурай гъил эцигна, итимрин жергейриз килигиз, захъ къекъвезвай. За гъил юзурна, адаз зун акуна. Сад садахъ галаз рахуникай файда авачир: гьарай-эвер къалин тир, рахай ван къведачир. Ада вичин чӀулав шал алай кьил са шумдра инихъ-анихъ галтадна. Им «хьанвайди вуч чӀехи мусибат тушни!» лагьай чӀал тир. Зани «эхь, гьакӀ я» лугьун яз кьил юзурна. Амни зи гъавурда акьунай. За адаз жувавай жедай ишарайралди айвандихъни кӀвале гьараярзавай дишегьлияр галай пад къалурна, хтанвай руш папарин гъиляй акъуда лагьана. Бадеди кьил юзурна. Ам зи гъавурда регьятдиз акьуна. Ам кӀвализ хъфена. Гила Эсмер ада вичин лувак кутадайди заз чизвай. Адаз зи камаллу бадеди вичин жуьреда, язух рушан руьгь михьиз тӀвек-тӀвек тежедайвал, адан рикӀ кьезилардай гафар лугьуда…
Нянихъ геж, Жебес халудин кӀвале мукьва-кьилийрилайни талукь ксарилай гъейри, маса ксар амачирла, кӀвалин иесиди гьаятдал аламай итимар (абурун арада адан къуншияр тир Балакь халуни Ингьар муаллимни авай) чӀехи айвандин агъа, хуьруьн агъада авай пай, хуьруьз агъадай къвезвай кьилин рехъ аквадай пата и хьанвай мусибатдиз талукьарна са шумуд стол сад садахъ галкӀурна яргъидаказ эцигнавай суфрадихъ эверна. Суфрадал фу, ниси, таза дуьдгъвер, аш авай сини, рганвай якӀун кӀусар, чай, шекер ва маса няметар алатӀайни, анихъ ацукьнавайбурун гъил ризкьидал физвачир. КӀвалин иесиди «Куьн яргъи югъди гьаятдал сиве затӀни тутуна акъвазнавайбур я, са кьас фу хьайитӀани неъ» лугьузвайтӀани, садани и кардик кьил кутазвачир. Жебес халуди вичи, кӀвалин иесиди хьиз, амайбур тӀуьнив эгечӀрай лагьана, са тӀуб хьран фу атӀана, сиве тунатӀани, а кӀус адаз туьтуьнилай ракъуриз четинзавайди аквазвай. Амай итимризни гьакӀ тир. Абуруз и макъамда фу нез ацукьун кутугнаваз аквазвачир. Эдгьем Шахшанан хзандиз течир зулумкарри авунвай инаддин гъиляй абурун туьтуьнай фу фидайни кьван? Абур, хъилени, рикӀин тӀалдинини кьунваз, гьахъ-дуван жагъурдай чкани, ахьтин рехъни аквадай мумкинвал авачирвилин дарвили акӀажарнавай. Абуруз лугьудай гафарни амачир. Вири, кьилер куьрсна, дерин ва пузгъун фикиррик акатна ацукьнавай. Айвандин муькуь кьилера, кӀвалера дишегьлияр гзаф амай. Абурук гьарай-эвер кумачиртӀани, инихъай-анихъ физ, са вуч ятӀани хуьрекар гьазурунни, маса къайгъуяр акунинни, куьруьдаказ гаф-чӀал лугьуз, абур гьерекатдик квай. Аквар гьалда, абур пакадин йикъаз, кьенвайбурун хатурдай Жебес пагьливандин хзанди гудай игьсандин къайгъуйрик квай. Зи баде кӀвализ хъфенвай. Ам, хъфидайла, зи патав атанай, зи гардандик вичин кьуранвай кьезил гъилеривди ккӀана, зи хурал кьил эцигна, ам са шумудра галтадна. «Гуж я, чан бала, хьанвайди! ЧӀехи гуж я! Гафаралди лугьуз жедач, рикӀяй акъудна къалур жедач!» «Эхь, гьакӀ я, баде чан», – лагьанай за. Ахпа, зи рикӀевай суал аян яз, бадеди алава хъувуна: «Эсмер секин хьанва. За сабурар гана адаз. Акьулар, намусар авай бала я. Вичин дидедизни бубадиз тагана амукьай бахтар гьадаз хгурай, я Аллагь… Шуай амачиз, гьадан дуьадикай хкатна Эдгьемни адан свас, адан диде… Шуаян, гьа пак касдин, дуьаяр, гьадан незуьр тир и хуьрни, хуьруьнвиярни, хуьруьн берекатни хуьзвайди… Чидач, гила мад вуч жедатӀа… Вучда, хва? Хьайи крар кьулухъди элкъуьриз хъжедач… Амай ихтилатар чна кӀвале ийида… »
Зи рикӀе гзаф Жебес халудиз хьайи мусибатдин паталай гудай гзаф суалар авай. Амма завай абур гуз жезвачир. Ада ийидай ихтилатар, лугьудай гафар зун хкведалди гзафбуруз лагьанвайди заз чизвай. Зи рикӀевай суалар хуьруьнвийрини, мукьва-кьилийрини якъин адаз ганвай, ада абуруз жавабарни хганвай. Гила зани гьа суалар хгуналди за адан галатнавай рикӀ мадни юргъун хъийидайди заз чизвай, гьавиляй зун кисни авунвай. За, гьеле чун гьаятда амайла, адаз Эсмер заз жагъайдакай ахъай авунай. Адаз Ингьар муаллимдини зи гафарай лагьана саки вири галай-галайвал чизвай. «Язух бала гена мусибатдик акатнач. Аллагьди хвена ам… Амай хзан вучиз хвеначтӀа, чидач…» – лагьанай ада, агь алахьиз. Столдихъ ацукьнавайбур чӀал кьунвайбур хьиз акъвазунин гъавурда Жебес халу хъсандиз аквазвай. Амма рикӀевай тӀал инал гафарилай гъейри маса жуьреда акъуддай, ам са тӀимил кьванни кьезилардай маса мумкинвал авачир. Рахун герек жезвай. Гьавиляй и кар ада вичин хивез къачунай:– Андреяни Песена тел ракъурнавай… Башсагълугъвал гузвай… Гьабурузни хабар хьанвай…– И хабардикай виринра кхьизва, рахазва, – лагьана за, маса суал тагуз, амма ихтилат давам хьуник эр-умуд кутаз.– ЧӀехи душманвал авуна угърашри! Чидайбуру авуна. Эдгьемни Диляса хъсандиз чидайбуру, таниш ксари авуна.– ГьикӀ?! – гъавурда акьунач зун.– Са кьиляй ахъайин вазни, амайбурузни… Талгьана, рикӀе хуьз жедач… – ихтилатдив эгечӀна Жебес халу. – Заз и кар хьанва лагьана тел ягъайди Эдгьеман акахьнавай къунши я. Лезги… Фена чун, зунни, Балакьни, Ингьар, Хважадин машиндаваз «Къизилдин муькъвел» кьван… Машин а патаз ахъайнач, Хважадив машиндин документар гвачир…– Жуван чилел документар зи куьз я кьван, я тха?.. Зи машиндихъ абур хьайиди туш! Документар патарай къвезвайбуру кьурай, къалуррай! – вич сергьятдилай ахъай тавунин дерт чанда амаз рахана къе саки са гафни талгьуз киснавай Хважа халу. – Налугьуди, а муькъвелай физвайбурув вирибурув документар гва! Абуруз кӀанзавай кьилин документ пул я! ГанайтӀа, акӀ ахъайдай хьи вакӀан рухвайри! Къайгъу авач! Килигин садра гьикьван чӀавалди акӀ жедатӀа. Абур яргъал фидай, яргъал вегьена таз жедай крар туш! За аналлайбуруз, жуван гьа лахлах-машинда тӀаратӀарни кьуна инсанар акьадарна, гьа и муькъвелай ам садра гьикӀ хьайитӀани гьалда лагьана гаф ганвайди я! Гьа кар тавунмаз зун рекьидач! Жебес халуди ихтилат давамарна:– Яргъалди акъвазарна туна чун цаз алай симерин патав. Чандик цӀай кутаз. Къалризни акъатна. Сергьятдаллайбурун са-кьведан шапкаяр яна алудунни хьана… Хуьз хьанач жувавай жув… Гена зи гъавурда акьуна… Кягънач зак… Зи яшдиз гьуьрметнани, кичӀе хьанани чидач, эхирни ахъайна чун, Эдгьем Шахшан кьейи чкадал физвайбур я лагьайла… Бакудин къерехда, хур квай са къвала, хсуси кӀвалерин са чӀехи мягьледа уьмуьр тухузвай Эдгьеман хзанди… Зи стхади, вич рекьидалди вилик, Бакудиз куьч хьунин мурад аваз къачунвай кӀвалер тир… Вич аниз хъфиз агакьначир… Еке, хъсан кӀвалер я. КӀаник зирзимияр квай. Кьилелни кьве мертеба алай… Чун агакьайла, мейитар амачир. Моргдиз хутахнавай. Ивияр амай. Мугьманар кьабулдай кӀвалин столдал кьатӀар хъванвай чаяр аламай. Кьуд истикан.
Кьвед атанвай мугьманринди, кьведни – Эдгьеманни Дилясадин. Зи стхадин паб муькуь, вичиз кьилдин, кӀвале авай, телевизордиз килигиз. Адан телевизор къуншиди вичи хкуд хъувурди я лугьузвай… КӀвализ атайбур иниз ахъаяйвили, абуруз чаяр гъайивили, абур санал са столдихъ ацукьайвили а ксар иесийриз чидайвилин гьакъиндай лугьузва. ИкӀ тирди и мусибатдай кьил акъудиз атанвай следовательрини, маса официальный ксарини лугьузвай. Атайбур вужар тир, гьинай атайбур тир, вучиз атайбур тир, садазни чизвач… Амач са гелни… Атунни абур рагъ алай юкъуз са чӀулав джипда аваз авуна, гьада аваз хъфинни авуна, лугьуда. Машин акурбурукай садбуру машиндал нумраяр алачир, лугьуда, муькуьбуру нумраяр винелай кӀевирнавай лугьуда… Са гафуналди, галкӀидай хьтин са гелни, са лишанни авач. Атай кьве мугьманди чаяр хъвайи истиканрал тупӀарин гелерни аламач. Эдгьеманни Дилясадин тупӀарин гелер алама… КӀвалевай са куьникни кянавачир. Вири чпин чкайрал аламай… Анжах кьве затӀ амачир: Эдгьеман акъудун патал гьазурнавай ктабдин рукописни Шуая адав ВачӀедин кӀваляй гъана вугай къадим къаргъу… Совет власть, совет уьлкве ацахьайла, за Эдгьемаз хъша лагьайди тир и патаз. «Дуньядин чарх терсина элкъвезва, хва, хъша вун ватандиз», – тагькимар авурди тир за ам. «Я чан ими, – лагьана ада. – Инагарни къадим вахтарилай чи бан-бубаяр къекъвей, гьабурун кӀарабарни, гьекьни иви квай чилер я. Инай хтун гьабур гадарай, гьабур маса гайи мисал жеда эхир», – лагьанай ада заз. Заз адан делил бине авайди яз акунайтӀани, зи рикӀ динж хьанвачир. Ахпа садра зун адал кьил чӀугваз фенай. Гьа чавуз заз зи стхадин папан сивяйни, Дилясадин сивяйни ван хьайи бязи гафарай къалабулухдин лишанар акуна. Эдгьемаз кичӀерар кутадай, къурхуяр гудай чинебан зенгер къвез хьана. «Вуна Алпан гьукуматдин тарихдикай кхьимир! Ам лезгийринди туш! Адан иесияр гила чун я!» лугьузвай адаз садбуру, чеб вужар ятӀа лугьун тийиз. Садбуру адаз къадим къаргъу чпиз маса це лугьуз зенгерзавай. Чпи гьикьван кӀан хьайитӀани пул гуда лугьузвай… Эдгьема, гьеле совет власть амаз, вичин хвешивиляйни жегьилвиляй илимдин рекьяй вичин ихтибар алай амадагрикай садаз Шуая вуганвай къаргъу къалурун хьанвай. Игьтият хвена кӀани чкадал ада вич легьзедин шадвиливни дамахдив тухуз туна… Герек тушир адаз а ядигар са низ ятӀани къалурун!.. Гила, девирар дегиш хьайила, Эдгьеман амадагни дегиш хьанвай («Ам дегиш хьанвачир, ам чинал лакъаб алайди тир», – хиял атана заз). Гьа амадагди вичиз акур ядигар рикӀелай ракъурначир, ам авайдакай ванер акъуднай. Ам чпиз хьурна, ана вуч аватӀа чирна, ахпа гел галачиз квадариз, я ам чӀехи пулдихъ маса гуз кӀандайбур пайда хьана. Чпиз маса це, адахъ гьикьван кӀантӀани нагъд пул гуда лугьудайбур пайда хьана… Эдгьема ам вичив гумач, адахъ иеси ава, иесидив вахганва лагьанайтӀани, «гъуьчехъанар» чӀалахъ жезвачир. Гьа чӀавуз за кӀевелай адаз лагьанай: «Хъша, гада, Дагъустандиз, Урусатдиз! Маса ваз кӀани са чкадиз хъвач! Ина акъвазмир! Инаг гила иеси, гьахъ амачир, лезгийриз ва маса гъвечӀи халкьариз югъ амачир чкадиз элкъведа. Вав ина фу нез тадач!» «Заз инилай мукьва са чкани авач, ими! – лагьанай ада. – Ибур чи чилер я, чи ватанар я. Абур чпинбур я лугьузвайбур къведалдини чибур тир, инлай кьулухъни гьакӀ хьун лазим я». Гьавиляй кучудни гьана авурди я хзан. Сергьятдилай хкун хьанайтӀа, кьейибурун руьгьерни, мейитарни генани чӀехидаказ русвагьун жедай… «Къизилдин муьгъ» вири дуьнья беябурзавай угъраш чка я, дуьньяда авай кьван вири алчахвилер, зидвилер, усалвилер, гьахъсузвилер кӀватӀ хьанвай чка я – муькъуьн кьве патайни. Аналлайбур, чеб гьукуматрин къуллугъчияр я лугьуз, тӀамбулар ягъиз, чи халкьдин чӀехи ва дерин хирекай чпиз недай тӀун авуна, пул кӀватӀиз, чаз,
чи эркдиз, чи намусдиз, чи руьгьдиз, чи тарихдиз кӀур гузвайбур я. И патай а патаз, а патай и патаз, хайи хуьрериз хутахзавай мейитривайни кваз пулар къачузвайбур я… Рухваяр кӀандай ахьтин алчахар гваз къекъведай!.. – Агь аладарзава Жебес халуди, кьил галтадзава. Ахпа, са ара гана, давамарзава: – За Эдгьемаз «Къаргъу хьайитӀани зав вахце, за хутахин. Хуьре за ам мукъаят са чкада хуьда, адан чка гьанаг я» лагьайлани, вичиз ам, адан тамам шикил, михьиз компьютердиз къачуз кӀанзава лагьана. «Гьа кар авуна, ам за хкида хуьруьз, ими, вал аманат хъийида. ВачӀедин кӀвал амайтӀа, гьана эхцигдай. Гьана ада вичин тӀебиивал хуьзвай. Дагъдин гьавадивай тир жеди... Ина чар гъуьргъуь жезва…» Хьанач. Агакьнач. Вучда гила? Гьахъ жагъидайди туш. Къаргъуни къажгъидайди туш. Гьам паталай я пуд чандиз къаст авурдини… Кьуьзуь пагьливан мад са геренда кисна акъвазна. Адан чинин дамарар юзазвай, пеле биришар кӀватӀ жезвай, рехи рцӀамар, кӀватӀ жез, сад садав агатна, цаз-цаз жезвай. Ада лугьуз кӀанзавай гафар мад авайди тайин тир. Адан рикӀе ивидал звал къвезвайди, ам адаз акъвазариз кӀанзавайди хьиз аквазвай, амма адавай абур кьаз хъхьаначир:– Яъ, я стхаяр-рухваяр, а пата кӀамбурдал акьалтнавайбуру, гъиле серфе гьатнавайбуру, чеб чӀехи халкь я лугьуз дамахарзавайбурув, Къарабагъда кьейи жегьилрин мейитар диде-бубайрив пулдихъ вахгузвайбурув гвайбур маса аламатар я, садрани ван тахьай гафар я. Инсанар садлагьана икӀ дегиш жедани, ахмакь жедани?! Абуруз дуьньядин вири кьуд пад, Адамалай эгечӀнавай тарихрин вири деринар, чилер, уьлквеяр, къверичӀаварин садазни тайин тушир майданарни, кукӀушарни кваз вири «бизимдир»
хьанва. Абуру тупӀарай фитӀиннавай чпин винизвилел, артуханвилел гьихьтин кӀамбур гъизватӀа чидани? Абуру чи халкьдикай хкечӀай, дидедин чӀал, чпин чӀварахар квадарайбуру чпин халкьдик «алпан ген» кутуна лугьузва!.. Чебни гила алпанар я лугьуз кьамара ялар твазва... Де куьне лагь кван: чпин дувулар галамачиз хкатайбурувай, жуван халкьдин тарихдивай къакъатайбурувай а тарих маса халкьдиз гуз жеда жал? Ахьтин усалбурувай маса халкь арадал гъиз, адан тарих «хкажиз» жеда жал? Абур гьа «ген» квачирвиляй ва я квадарайвиляй хкатнавайбур я эхир, я кьей рухваяр! Им дамахдай кар туш эхир, я кӀамашар! Чпин «тарих» туькӀуьриз кӀанз чпи чеб квадарнавайбурукай даях кьаз кӀанзавай язухар!.. Яраб гьакӀ кьиле фида жал? Фидайди туш! «Алпан ген» ам чи дамах я! Лезгийрин мая я!.. – Агь аладарзава Жебес халуди, кьил галтадзава. – Имни гьеле гьакӀ хьуй, абуру, гьа «бизимдирри», чибурун хаинвилер «стхавал» я лугьузва, им чна ийизвай сувабдин кар хьизни къалурзава. Чибуруз, рикӀе михьивилелайни инсанвилелай гъейри затӀни авачир къени бязи лезгийриз, гагь-гагь акӀ жезва хьи, чна «чӀехи стхадин» вилик ийизвай гарданкӀирвилелди жуваз сувабар къачузва… Гьинизда чна акьван сувабар? Чаз абур эцигдай чка амач! Чаз абурукай хьайи са хийирни авач! Я женни ийидач! «Гадра а сувабар, кьарай атӀай лезгияр!» гьарайиз кӀанзава заз са кьакьан синелай… Зи стхадин хци, Эдгьема, гардан кӀир авунач, вичин «алпан ген» чарабуруз ганач, маса ганач. Гьавиляй чарабуру ам тергни авуна… Гила Кьулан вацӀун а пата кьве жуьреда лезгийрин тум-куьк хкудда: чун я «стха-стха» лугьуз, ширин гафаралди тухуз, иблисрин амалралди цӀурурна «бизимдирри» чпик акадарда, я, терс хьайитӀа, жуван лезгивал хкисна кьаз хьайитӀа, жуван «алпан ген» жувак хуьз хьайитӀа, кьулухъай чинеба ягъиз-рекьиз, чи куьк хкудда. Идалди «чаз куьн ваъ, куь ген я герекди» лугьузва чаз «бизимдир»-«стхайри»…
Столдихъ галайбуру садани са гафни лугьузвачир. Абуруз кьуьзуь пагьливандин чӀехи рикӀ ацӀанвайди, халкьдин дердеривни, хсуси хажалатдивни, лугьуз кӀани гафаривни, туьнтвилив, са вуч ятӀани ийиз кӀанз, тежезвайвилин бейкефвилив ацӀанвайди чизвай. Абуруз адаз са манийвални ийиз кӀанзавачир. Муькуь патахъай, абуру чпин кисайвилелди ада лагьай вири гафарал, чпин разивал къалуриз, къулни чӀугвазвай, теселлини гузвай. Жегьил вахтара Кьулан вацӀун кьве патан саки вири лезги хуьрера симинал къугъвай адаз вичин халкь, адан яшайищ, тарих, ацукьун-къарагъун бязи тарихчийрилайни хъсандиз чизвай. И рекьяй рагьметлу Эдгьем Шахшанани адавай гзаф меслятар, кьилдин делилар къачурдини иналлай гзафбуруз хабар авай кар тир… Пакадин юкъузни Жебес халудин гьаятда гзаф инсанар кӀватӀ хьанай. Кьуьзуь пагьливанди, са шумуд чӀехи гьайван тукӀуна, халкьдиз кьейибурун игьсанар ганай. КӀвалин вилик квай багъда столар эцигна итимриз, айвандикни кӀвалера суфраяр ахъайна папариз тӀуьнар гун тешкилнай. Нисинлай кьулухъ зун Махачкъаладиз хъфиз кӀвачин хьанвайла, Жебес халуди заз кьилди са къерехдиз эверна лагьана:– Вун, чан хва, Эдгьема эр кутур ксарикай сад я. И кар заз хъсандиз чизва. Адан рушни, Эсмер, вал гьалтунни хатадай хьун мумкин кар туш. Ина чи тӀем такакьдай, чи кьил такъатдай чӀехи къуватрин гъил ава. Эсмер лекь ацукьай чкадал аламай са цӀакул я. Заз жуван балаяр авач, Эсмер зи балани я. Гила михьиз зи бала я. Вун адаз чӀехи стха хьухь. Зун кьуьзуь хьанва, заз гьикьван уьмуьр аматӀа лугьуз жедач. Къе ама – пака амач. Зи рушаз даях хьухь, адан далу хьухь вун, чан хва. Ам, вичин дидени буба хьиз, акьуллу руш я, чирвилерал рикӀ алайди я, адаз уьмуьрдайтӀуз физ куьмек це, адав вич етим яз гьиссиз тамир. Мектеб, 10-класс, ада ина, хуьре, куьтягьда. Ахпа ам за вал аманатда… Атанвай девир чӀехи уьмуьрдиз гьахьзавай, кьулухъ кас галачир жегьилриз четинди я… Эсмеран далу хьухь… Им зи тӀалабун я. И гафари зи рикӀ къарсурна. За Жебес халу кӀевидаказ кӀеме кьуна:– Вири вуна лагьайвал ийида, халу! Заз адак гьикӀ руьгь кутадатӀа, рикӀе пузгъун фикирар тун тавун гьихьтин гафаралди лугьудатӀа чизвачир, заз жувазни четинзавай.– Ви къанницӀипуд йис мус жезвайди я? – за вилив техвей суал гана ада. Вучиз ихьтин суал ганвайди ятӀа гъавурда акьун четин тир. Ам гьакӀ ихтилат давамарун патал ваъ, са делил-бине аваз ганвайдал шак алачир. За кьатӀайвал, Жебес халудиз за вичивай им вуч суал ятӀа, вуч метлеб аваз ганвайди ятӀа хабар кьуна кӀанни ийизвачир. Гьавиляй за, хабарни такьуна, жаваб гана:– Са йисни зуралай. – лагьана за. Ахпа жув хайи варзни, югъни алава хъувуна. – Сагърай вун, чан хва… Вучиз хабар кьазватӀа, жузамир… Гьакьван яшамиш хъхьана кӀан жеда заз…– Гьадалай кьулухъни яшамиш хьухь, Жебес халу! Йисни зур вуч я кьван?– Чидач ана гьикӀ жедатӀа, – лагьана ада чина са жизви шадвилин экв гьатнаваз. – Сифте гьа йисни зураз килигин… Ви чан, ви хзан сагъ хьурай! Вун кӀвалахаллай кас я. Хъфена кӀанзавайди я. Ахлад. Хъсан сят хьурай ваз! Къедалай кьулухъ анжах хийирлу крарал, шад йикъарал хкведайвал хьурай вун, чан хва! – вичин зурба гъилеривди ада зун кӀеме кьуна чуькьвена, кьвед-пудра далудиз капаш яна. Ахпа бадедизни, Балакь халудизни, Ингьар муаллимдизни, Хважа халудизни сагърай лагьана, зун Махачкъаладиз рекье гьат хъувуна.
Азедин Эсетов 1936-йисан 1-декабрдиз Докъузпара райондин Миграгъ-Къазмайрин хуьре зегьметчи хзанда дидедиз хьана. Миграгъа ва Усугъчайдал мектебра кӀелна, гимишдин медалдалди юкьван школа акьалтӀарай жегьилди Дагмединститут яру диплом къачуналди куьтягьна. Докъузпара ва Мегьарамдхуьруьн районра больницайра (Филе ва Мегьарамдхуьре) кӀвалахана. Бокуда профессор А.И. Белубекянан гъилик аспирантурада кӀелна, алимвилин дережа къачуна. Дагъустандиз хтайдалай гуьгъуьниз ада Магьачкъаладин аялар хадай 1-нумрадин кӀвале кьилин духтурвиле, Дагъустандин здравоохраненидин министерствода кьилин акушервиле, Даггосмедуниверситетда доцентвиле кӀвалахна. Республикадин здравохранение, гинекологиядин ва акушервилин илим ва къуллугъар виликди финиз вичин вири мумкинвилер бахшна. И рекье адан зегьметар бада фенач. Ада тарс гайи ва тежриба чирай духтурри кӀвалах тийизвай са больницани чи республикада бажагъат гьалтда. Ада кӀвач хкӀун тавур районни чина амач. Республикадин кьилин акушер-гинекологдин зегьмет адаз «Дагъустандин халкьдин духтур» лагьай чӀехи гьуьрметдин тӀвар ва маса шабагьар гуналди къейднава. Вири уьмуьрда Азедин Мурадова вичин чан дафтарарни кардик кутунвай. Акур ва ван хьайи вакъиайрикай куьруь кхьинар ийизвай. Къе абурукай, гаф кватай чкадал лугьун герек я, милли прозадин вацӀ гужлу ийизвай, чӀалаз таза, манадиз дерин эсерар хьанва. Абуруз гьавиляй «Лезги газетди» мукьвал-мукьвал вичин чинра лайихлу чка гузва. Абур халкьди са нефесдив кӀелзава. Урусрин литературада А.П. Чехов хьиз, лезги литературада Азедин Эсетовни амукьда. ИкӀ чав адан, садра кӀелайла, мад кӀелиз кӀан хъижезвай, гуьзел эсерри лугьуз тазва. Агъадихъ чна квез гьуьрметлу автордин са шумуд гьикая теклифзава. Буюр, кӀела ва лезет хкуда!
«Лезги газетдиз» «Тарихдин чинрай» рубрикадик кваз са ажайиб, акурла инсандин рикӀ къарсурдай хьтин шикил акъуднавай. Адалай аквазвайбур ХХ асирдин 30-йисара чи республикадай Къиргъистандиз суьргуьн авур «кулакрин» десте тир. Са кьадар вахтунда зун вилер алкӀурна дикъетдивди абуруз килигиз амукьна, гуя за абурун арадай са вуж ятӀани жагъурзавай. Белки, хиялна за, Абдулкериман яранбубани абурун арада авайтӀа. Суал къвезва – вуж я а Абдулкерим, ЛАГЬАНА.…ГЬЕЛЕ рагьметлу зи дидедал чан аламайла, шегьерда авай чи кӀвализ уьмуьрдин четин рекьерайни хъутӀалрай кьил акъатнавай къунши са аварви къведай. Акьван савадлу кас туширтӀани, ам куьтягь тежедай жуьредин ихтилатрин кӀватӀ тир. Гьа вахтара ада вичин мирес Абдулкеримакай авур ихтилат зи рикӀел хъсандиз алама.– Са гьаятда яшамиш жезвайди са шумуд юкъуз акун тавурла, я духтур, бес вуна хабар кьадачни? Къунши, вун гьина авай, гьинихъ акъатнавай, лугьудачни? – вилик квай стакандай чай хупӀ ийиз-ийиз, башламишнай суьгьбет ада и сеферда чи кӀвализ атайла.– Валлагь, къунши, садлагьана хабар атана, хъфидай машинни аваз акурла, зун хуьруьз акъатнавай. Ана стхадин хциз свас це лугьузвай. Къачузвай рушан буба районда чӀехи къуллугъчи я. Стха зи, мад ваз чизва, чатун устӀар тирди. Рушан бубад кӀвализ фидалди чун стхадин патав кӀватӀ хьанвай. Ина чи талукь мирес Абдулкеримани иштиракзавай. Вири са пад тир, амма им – маса пад. Ваъ ман, а чӀехи къуллугъчидин руш къачун ада эсиллагь агудзавачир. Малум хьайивал, заз чизвачир, адан паб Хадижат гьа вахтарин варлуйрикай тир кьван. Шура гьукуматдин девирда абурал «кулакрин веледар» лагьай тӀвар акьалтнавай. Абдулкерим вич вижевай акунар алай, кьакьан буйдин, лугьур-талгьурдан гъавурда лап аял вахтарилай акьунвай, гъиляй вуч кар хьайитӀани къведай, такабурлу итим тир. Белки, гьавиляй иесийри Хадижат адаз ганай.
Эвленмиш хьайи йикъалай кьулухъ адаз, вич кесиб синифдикай я лугьуз, папан мукьва-кьилийри кваз такьазвайди хьиз тир. И фикирди адан кьилин мефтӀ, кукра кӀарас хьиз, галат тавуна «незвай». Папан мукьва-кьилийри, гьар сеферда кӀвализ къведайла, варцелай, вирида гаф-чӀал сад авунвайди хьиз, Хадижатан тӀвар кьуна эвердай, гьатта итимрини. Сифтедай винел акъуд тийиз, Абдулкериман рикӀиз и карди азият гузвай. Адан рикӀи-рикӀ незвай. Кьиляй тефидай хиял жедачир.– Я стхаяр, и паб гъидалди ина авайди вуж тир? КӀВАЛЕР-КЪАР нинбур тир? Къе лагьайтӀа, ракӀарал атана, нин тӀвар кьазва? Накь и кӀвализ гъанвай Хадижатан? – текдаказ амайла вичи-вичикди ихьтин веревирдер ийидай касди. Гьикьван Абдулкерима вичин наразивал къалурзавайтӀани, дегиш жезвай затӀ авачир. Са юкъуз, гьа ихьтин чӀуру хиялри кьил тӀушуниз кӀвале авайла, адан япарихъ – «Яда, Абдулкерим, ваз гьикьван эвердайди я? Ваз ван жезвачни?» – гафар галукьна. Къудгъун хьана экъечӀайла, ракӀарихъ адан ярандиде акъвазнавай.– Гьарайна, гьарайна, ваз ван тахьайла, чара хьанач, зун кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана, – гардандихъ аватнавай шал хкаж хъийиз-хъийиз, вичин наразивал къалурна Хадижатан дидеди. – Ви кал лугьудай чичах гьавтӀа хъуртак квай Мегьралидин векьиз фенвай. Къурухчиди ам, тӀапӀар яна, тевледа тунва, – хабар гана ярандидеди. Ярандидеди гъайи хабар рикӀ шаддайди туширтӀани, Абдулкеримаз вичиз квазвай далу чухвай кьван регьят хьанвай, ада вичелай хъварц алатайди хьиз гьисснавай.– Къуй, лап чӀуру хабарни хьурай, амма кӀвалин ракӀарал зи тӀвар кьуна атурай. Ви руш ханарикай хкатай ккӀал ятӀа, зунни итим я эхир! Къе зун валай рази хьанва, – ачухнай Абдулкерима вичин рикӀин тӀал ярандидедиз. Тевледа каш гузвай гьайвандин дерди адан гьич япайни феначир... Са кьадар ял акъадарна, къуншиди давамарна:– Чпелай гъейри масабур кваз кьан тийиз вердиш хьанвай баши-бузукьар дуьз рекьел хкун гзаф четин кар я. Заз а тӀал акуна, амма зи стхадин хдин уьмуьр заз заланди хьана кӀанзавач... Завай адаз вун гьахъ туш лугьуз хьаначир. Хер акурдаз хирен дарман чир жеда. Зи къуншини гьакӀ я. Херни чида, дарманни.
Чна кӀелдай вахтара медицинский институтда яшар пудкъадав агакьнавай са профессор авай, адан тӀварни Гьуьсенали тир. Вичини кафедрадин заведующийвиле кӀвалахзавай. Садбуру ам татарви, муькуьбуру мугъул я лугьудай. Гзаф ажайиб хесетрин итим тир. Гъиле кьур кардив кас, чан алачирди хьиз, гатӀумдай. Са сеферда ам чаз лекция кӀелиз атайла, залда 80-дан чкадал 5-6 кас студентар авай. Ихьтин вахтара вичи-вичиз са тӀимил хьайитӀани къимет гузвай, ва я гьуьрметзавай муаллимди деканатдиз хабар гуда,
вучиз студентар атанвачтӀа, кьил акъудда, са гьихьтин ятӀани серенжемар кьабулда. Амма и касди, трибунадихъ атана, салам гана, акъудна вичин папкадай са хара чарар, башламишна бу-бу ацалтна, ахвара твадай еришдалди вичин лекция кӀелиз. Садра чи студентрин арада векъи рахунарни хьанай.– Ядаяр, валлагь-биллагь, адан кьил вичи вуч кӀелзаватӀа, гьадайни бажагьат акъатзавайди я, – лагьанай Гьакима.– Гьей, жуван чкадал ацукь, ам жери кар яни? – лектордин пад кьунай Имрана.– ЯтӀа, за ваз къалурда, – лагьана, лектор перерывдиз фенвай макъамдикай хийир къачуна, Гьакима ада кӀелай чарар къачуна чапла патахъ, кӀел тавурбур эрчӀи патахъ эцигна. Лекция башламиш хъхьайла, бубад хци хтана гьа кӀелайбур цӀийи кьилелай чаз тикрар хъувунай. Ихьтин гьалдикай, гьелбетда, институтдин чӀехибуруз хабар тахьана амукьначир. Парткомда ада регьбервал ийизвай кафедрадин кӀвалах ахтармишун патал махсус комиссия рекье тунай. Арадал акъудай кимивилерин тумкьил хьаначир. Гуьгъуьнлай и месэладиз алимрин советдин заседанидални килигнай. Доклад авур касди Гьуьсеналидин кафедрадин къван-къванцел туначир, михьиз беябурнай. Ихьтин профессор кафедрадин заведуюшийвиле ваъ, гьич институтдин къваларивни туна кӀанзавайди туш лагьана, вичин фикир дуьздал акъуднай. Доклад гваз экъечӀна рахай алим дуьз тирди вирида кьатӀузвай, амма яшлу профессордин язухвиляй гаф-чӀал лугьуз жезвачир. Гзафбуруз Гьуьсеналидин кьилел са къаза-бала атунихъай кичӀезвай. Хъсан я къе адан рикӀ пад тахьайтӀа, лугьуз, адан тереф хуьзвайбурни кими тушир. Вирида элкъвез-элкъвез ам ацукьнавай чкадихъ вил вегьезвай. А кас вич лагьайтӀа, кӀанчӀ хьиз ацукьнавай, на лугьуди, инал гьялзавай месэла адаз талукьди туш. Советди вичин кӀвалах куьтягьна. Килигай месэладин патахъай къарар акъудун деканатдал тапшурмишна. Къецел экъечӀдайла Гьуьсеналидин патав дуствилин алакъаяр авай профессор М. атана. Адаз дустунин кьилел атанвай заланвал кьезилариз кӀан хьана. Амма Гьуьсеналидин чинай адаз гьич са жуьрединни пашманвал ва я рикӀиз такӀан хьанвайвилин лишанар акунач. Имни анихъ амукьрай, Гьуьсеналиди, чинал хъвер алаз, чӀар фенвай кьилелай капаш эляна, вичин дустунивай хабар кьуна:– Къе Тифлисда чкадин «Динамони» Московдай тир «Спартак» командаяр футболдай гуьруьшмиш жезва. Ваз чиз, гьим гъалиб жеда? Профессор М.-ДИН чӀал кьуна, вилер цавуз килигна. ВИЧИ-ВИЧИК адай «Ихьтинбуру чпи вуж хьайитӀани инфарктдал гъида», – лагьай келимаяр акъатна.... Са тӀимил вахтарилай профессор Гьуьсенали чи институтда ахкунач. Низ чида, ада вичин кьил, гежел тевгьена, гьинихъ баштаннатӀа...
Зунни зи дуст, са жегьил духтур, йикъан сятдин пудаз мехъерал фин меслят хьанвай. Кьудни жез тӀимил амай, амма ам атана акъатнавачир. Гуьзлемишуникай хийир амачир, жув кьванни фида лагьана, гьаятдай экъечӀдайла, заз дустуни тади кваз чи кӀвал галайнихъ еримишиз акуна.– ТабзаватӀа зи чин ви кӀвачин кӀаник хьуй, гьуьрметлуди, – башламишна ада саламни гуз рикӀелай фена, – кӀвалахдилай хъфиз гьазур хьанвайла, зи кабинетдиз хуьруьнви Шайдабег сухулмиш хьана. Адан чина гьич ранг амачир, чӀал галкӀиз-галкӀиз, ада заз вичин папан гъил ханвай хьтинди я лагьана, арза авуна. Тамашайла, ам гъалатӀ тушиз хьана. Чара амачир. Куьмек гана кӀанзавай. Вазни чида хьи, хъсан духтурди, ви кӀвалах мус куьтягь жезва лагьана, хабар кьуртӀа, зи эхиримжи азарлудаз куьмек гайидалай кьулухъ, жаваб гуда.– Язни я, – жаваб гана зани. – Хъсан пешекар гьахьтиндаз лугьуда.– Ханвай гъил кутӀундай тадаракар гьазурдай арада за хуьруьнвидивай кардин кьил гьикӀ хьайиди ятӀа чирун кьетӀна, - суьгьбет давамарна дустуни.– Шайдабег кӀвализ контордай хъел кваз хтана. КӀвалер баябан тир. ЦӀивдай нуькӀни аквазвачир. Гегьенш айвандин и кьиляй а кьилиз фена, рахана хъел аладардай касни жагъанач, я машгъулат карни кьаз хьанач. Эхирни адан кьилиз эрекьдикай куьмек кьун атана. Нихъ галаз? Хъвадай юлдашни гьатнач. Амукьай чара са птулкани гваз багъдиз ивичӀун хьана. И арада гьаятда авай къени кӀвале гила-ахпа итим хкведайди чизвай паб адаз хуьрек гьазурунин къайгъуйрик квай. Къе ада какаяр кутуна таза пахлайрин къафун ийидайвал тир. Са рюмкани бегьем хъваз агакьнач, Шайдабеган вил гъенекай гьа вич галайнихъ къвезвай папа акьуна.– Яраб идаз гьинай хабар хьанатӀа, – фикирна, фад-фад птулка векьерик кутуна, вич хурухъди фена, гьа патав гвай пахлайрин хула кис хьана. Угъри кьазвайда хьиз, ада кайванидилай вилер алудзавачир. Ам лагьайтӀа, гъиле са гьихьтин ятӀа къабни аваз, гьа итим чуьнуьх хьанвай хулахъди къвезва, вичикни тади ква. Хула авайдакай хабарни авачир папа таза пахлаяр атӀуз гъил яргъи авурла, вич кьазвайди хьиз хьайи Шайдабега, садлагьана къудгъунна, къати сесиналди – «ГьакӀ хъвада, ваз вуч ава!» – лагьана гьарайда. Ихьтин кар гуьзлемиш тавур паб, кичӀе хьана, кӀвачик са вуч ятӀа акатна, са къвалахди алукьда. Инал са мус ятӀа атӀай тарцин пун аламаз хьана. Факъир дишегьлидин гъил гьадал гьалч хьана, ахпа мад вуч хьанатӀа, за лагьана... Эхь, азизбур, алачир чкадал авур зарафатрихъ ихьтин нетижаярни жеда...
Зун хуьруьз хтанвайдакай хабар хьана, имидал кьил чӀугваз, стхадин руш Фариза атана акъатна. Са кьве йис идалай вилик, гъвечӀи женжел руш яз, чна ам квазни кьазвайди тушир. Гила лагьайтӀа, адакай бегьем ханум хьанвай. Ацукьна, имидинни руша са стаканар чаярни хъвана ва галай кьван ихтилатарни авуна.– Ими, багъишламиша, Кьавалрал алай сала келемар эчӀена кӀанзава, зун гьаниз фидай рекьелай атайди я, гьавиляй зак тади ква, – лагьана, ам къарагъна хъфиз гьазур хьана.– Акьуллу ихтилат я, чан руш. Имидин гъилени кар ава. Гьеле сенфиз гьазурвал акунвайди я. Пенжерриз накь алиф яна, къе шир ягъиз кӀанзава. Ви чӀехи бубади лагьайвал, алиф чан ятӀа, шир кӀарасдин партал я. Руш рекье хтуна, жув пенжердай адан гуьгъуьниз тамашиз акъвазна. Заз акваз-акваз Фаризадин кьил сал галайнихъ ваъ, муькуь имидин кӀвал галайнихъ элкъвена. Хъвайи чай иливарна, кӀвалахдив эгечӀдай фикир кьиле аваз зун дивандал ярх хьана. Вучиз ятӀани йифиз татай ахвари гила заз басрух гана, вичин кар авуна. Уях хьана къарагьайла, рагъ гьикьван хкаж хьанватӀа чирун патал пенжердай ягъай вил мадни гьа руша акьуна. Гила абур кьвед авай, имид суса ам рекье хутазвай, чпини ихтилатдал илигнавай. Квез чида хьи, дишегьлийрин рахунар лежбердин цӀилинилайни яргъи жедайди. Ибур акурла, вилик квай пенжердин ачух хиляй кьил экъисна, фикирни тагана, завай лугьун хьана:– Я Фариза, я бала, са бубат кьванни сал эчӀез хьанани?– ЭХЬ-ЭХЬ, ими чан. Пис хьанач. Гьа вуна пенжердиз шир ягъай кьван хьана, – хъуьрез-хъуьрез жаваб хгана, вичин кьил баштанна руша сал галайвал.
Ни фикирдай акьван зурба, вичиз дуьньядин капиталистри «империя зла» тӀвар гайи Советрин уьлкве акӀ чкӀурда лагьана. Шумуд касди и шулугъдик вичин пай кутунатӀа, низ чида?.. Ам кунфа-кунф авун са кьвед пуд касдин агалкьун я лугьуз тестикьарзавайбурни кими туш. Зун мягьтел ийизвайди а кар я хьи, вуч хьана лагьайла, са касди вичин путулкадин дустар галаз санал акьван зурба уьлкве барбатӀна? Им адан «алакьунриз» тежедай жуьре еке къимет гун тушни? Зи фикирдалди, текдаказ бажагьат адалай ахьтин кар бажармишиз жедай. Адаз Аллагьди гана: къажгъан звал къачуна ргазвайла, кфарихъ галаз амни винел акьалтна. Амма халис звал гьайибур, кар алайбур вужар тиртӀа, къени сирлу серинрик кума.
Советрин государстводин къурулушдикай ва адан сиясатдикай за садрани хайи гаф лагьайди туш. Амма уьлкведин къене а вахтара, лугьудайвал, квак гьатнавай. Чирагърин ялав туьхуьрна, гьиседивай экв кӀанзавай девир алукьнавай. Заз и терефдихъай жув шагъид хьайи, вилералди акур са дуьшуьш рикӀел хкиз кӀанзава... За, жуван кайванини галаз, Москвадин патав, Петрово-Дальнее лугьудай санаторийда ял язавай. Чи къуншидал, вичин дачада, СССР-ДИН Министррин Советдин а чӀаван Председатель Тихонов яшамиш жезвай. Бубадиз рагьмет хьуй сифте лагьайдан: балугъди кьилелай ни къачуда. ТуштӀа, ингье килиг. Адан дача, къенез гьич вилни ягъиз тежедайвал, элкъуьрна сихдаказ тахтадин чапардалди кӀевнавай, вичизни мичӀи къацу ранг янавай. Аламатдин кар тир, кӀвалахал ам геж фидай, элкъвена хквенни югъ аламаз, гьич кьудни тахьанмаз, ийидай. Кьве сятдилай гзаф рекьени хьайила, ам вичин къуллугъдал гьикьван вахтунда жезвайтӀа? Ам фидай – хкведай вахт мукьва хьайила, рекьин къерехрал, чиликай хкатай хьиз, милицаяр пайда жедай, гьендеврив тӀветӀни эгечӀдачир. Ял язавай сифте кьилера, санаторийдин къаршидал алай микрорайондай кӀани-такӀан къачуна, са куьникайни хабар авачир зун, рекьелай элячӀна, нумрадиз хквез кӀанзавайла, кьве зирпиди, кьамалай кьуна, акъвазарнай. Зун «михьиди» яз акурла, кӀевелай тагькимарна, аххъайнай. Чпи хатасузвилин къайгъу чӀугвазвай чӀехидан тӀварни заз кьунай. Адан свараг мукьва жедайла, рекьи, гъуьгъ ацалтна, залан машинар фидай ван къачудай. Ахпа сифте сад, са кьадар мензилдилай сад-садан гуьгъуьна авай яргъи нур гузвай чӀулав рангунин зарбдиз физвай пуд машин пайда жедай. Хтана, нумрада дивандал ярх хьана, зун фикирлу жедай. Са гъвечӀи, вири 240 койкадин аялар хадай кӀвалин рабатвал авун патал заз 12 сят бес жедачир, гагь-гагь йифизни ана амукьдай. Бес икьван чӀехи къуллугъдал алай касдиз яраб гьа пуд-кьуд сят бес жезвай жал? Зи фикирдалди, ам а вахтунда вилик гъайи документрал, гьакӀ кӀел тавуна, къулар чӀугвазни агакьун мумкин тушир. Бес амай дердийриз вуж килиграй? Хьайивал хьурай, низ гьикӀ ятӀа, гьакӀ авурай лагьай гафар тушир жал?..
Заз яхулви са дустуни вичин хцин мехъерал эвер ганвай. Зун гьавурда турвал, абурун хуьруьз, «Биши къван» алай чкадилай элячӀна, рехъ давамарун лазим ТИР....ЛАП мектебда кӀелдай йисарилай квай хесет я: ван хьайи цӀийи гафунин, я тахьайтӀа цӀийи тӀварцӀин ери-бине чир тавунмаз заз кьарай къведач.
Къванциз вучиз бишиди лугьузва? Ам чан алай затӀ туш эхир? – хияларзава за. И къван Лак райондиз фидай рекьел ала, вични гзаф натаразди я. Виликдайни адакай заз ван хьайиди тир, амма хабар кьур ксаривай са дуьз баян гуз хьаначир. Кьисметди зун мад сеферда гьа и райондиз акъудна. Гила за мад къванцин сир чирун кьетӀна. Дагъдин хуьруьз рехъ гьа къванцин патавай фенва. Инив агакьайла, вилик квай рехъ тикди ва четинди тирвиляй, шоферди мад сеферда чархариз ва тормозриз килигун кьетӀна. Чун эглеш арада инал лацу спелар квай, кьилел чӀар аламачир, якӀа-чӀарчӀе авай са яхулви пайда хьана. Гьа и акъвазнавай легьзе ишлемишна, за и касдивайни къванцин сир хабар кьуна.– Авайвал лагьайтӀа, гьурметлуди, заз дуьздаказ чидач, – аставилелди рахана спелчи, – амма чи чӀехибурун сивяй заз ван хьана, гуя, а къванцин далудихъ фена, анихъай эвер гайи ван и пата авайдаз жедач лагьана. Белки, гьавиляй ятӀа, адал ахьтин ажайиб тӀвар акьалтайди. КӀандатӀа, ша, чун килигин. Зи разивални гуьзлемиш тавуна, ам вилик акатна. Зун и пата туна, вич къванцин кьулухъ фена. Хак яна кутӀуннавайди хьиз акъвазна зун, гуьзетиз, дикъетлудаказ. Яб гана – са ван-сесни хьанач. Лап къванцел ябни кваз эцигна, ахтармишна. Ваъ, эверзавай са ван-сесни хьанач. Са кьадар вахт алатайла, гьикьван хьуй лагьана, за а патахъ фена, хванахвади вучзаватӀа чирун кьетна. Гьинавайди я хванахва, ам гел галачиз квахьнавай. Чун алайнал туна, ам вичин рехъди фенвай кьван. Вичихъ къекъвезвайди чизвай ада рекьин винеда авай къекъуьндилай чаз уьфт яна, вич къалурнай. Эхь, эхирни зун а яхулвиди чпиз хас тегьерда рекьел алай къван бишиди вучиз ятӀа гъавурда туна.
ТӀебиатди инсандиз таганвай азар авач. Психический азаррин арада, маниакально-депрессивный психоз лагьана, са зегьримар ава. Ихьтин азар квай инсандиз вич гагь пачагь хьиз аквада, вичелай алакь тийидай са карни авачирди хьиз жеда. Гуьгъуьнлай са вахт алукьда, инсандиз акӀ жеда хьи, вичин кӀвачик чил кумач, вич ажуз-ужуз хьанва, кесибрин кесиб я. Уьмуьр анжах пашман гьиссерив ацӀуда, ихьтин вахтунда патав кас тахьайтӀа, ада вичин чандиз къастни кваз авун мумкин я. Ихьтин азарлуйрин кьадар къвердавай гзаф жезва. Девир – четин, азарар – гзаф...... Сад, вичикай къуьлуьн твар хьанва лугьуз, верчер акурла, катиз хьана. Чара атӀайла, ам больницадиз тухвана. Ина адаз руьгь хкаждай дарманар гана, яргъалди адахъ галаз суьгьбетар авуна.
Са хейлин вахт арадай фейила, духтурдилай ам вичин фикирдилай алудиз алакьна, кефияр хъсан патахъ элкъвена, гьавиляй ам кӀвализ ахъай хъийидай меслятдал атана. АхлукӀна вичин пек-партални, духтурри ам кӀвализ аххъайна. Больницадин гьаятдай экъечӀайвалди адаз вичин къаршидиз къвезвай верчерин вилик квай кӀек акуна. Начагъди элкъвена чукуриз-чукуриз духтурдин патав хтана.– Гьуьрметлу духтур, больницадин варарин вилик кӀек ква, верчерни галаз, – нефес нефесдив ахгакь тийиз, хабар гана ада.– Хьурай тӀун, вун къуьлуьн твар яз амач кьван, ваз чизва хьи, вун инсан я, ваз квекай кичӀезва? – секинар ийиз алахъна духтур.– Эхь ман, заз чизва. Амма кӀекрез чизвач эхир. КӀуф яна, ада зун туькъуьнайтӀа вучда?.. Духтурди вичин зегьметар гьеле метлебдив агакь тавунвайди гьиссна. Вучда? Мад цӀийи кьилелай начагъди инанмишардай рафтарвилер, гьерекатар кьиле тухуниз мажбур хьана... Эхь, играмибур, аям акьван терсеба хьанва хьи, винелай сагъ яз аквазвай гзафбурун рикӀе вуч аватӀа чир жезвач. ДУЬМ-ДУЬЗ рехъ вилик кваз, какур жигъиррай тӀуз физ алахънавайбур гзаф хьанва. Факъир кӀекрез инсан вичелайни ажуз хьанвайди чир хьанайтӀа, вучдайтӀа?.. Ажузбурал хъуьремир, инсанар! Адан гъил яхъ, куьмек це!..
Чи са хейлин дагълух хуьрера салар-багълар дигин патал цин кьитвал авайди виридаз малум я. Иллаки марфар яргъалди къун тавурла, кӀамара яд кьит хьайила, къал-къижни ЖЕЗВА....ЮГЪ нисинилай вегьенвай береда, садлагьана цавар рахай хьиз, хабарни авачиз, хуьруьн вини магьледай гьарай-вургъайдин ванер акъатна. Кьве къунши – са итимни паб, сакӀани кӀамун яд пай тежез, гьуьжетра гьатна. Гена Аллагьдиз шукур, къал акъатнавай чкадал гьасятда, чиликай пайда хьайиди хьиз, гьарай-эвердик къаришмиш папан вах атана акъатна. И амалдар дишегьлиди сифте вичин вах секинарна, ахпа къунши итимдиз – «Вакай къенфет хьурай, стха», – лагьана, ам гьанал туна, вахан гъиликай кьуна, кӀвал галайвал тади АВУНА.«КЪЕНФЕТДИН» ван хьайи итим, лас гайи верч хьиз, кьил агъузна, са юзун-затӀни кумачиз, алайнал алкӀана. Мад адай са ван-сесни акъатнач... Сала кӀвалахна, кӀвализ хтайла, ада вичин кайванидиз кьилел атай агьвалатдикай ихтилатна.– Гена хъсан хьана, анал эвер гайиди хьиз, а гьаясуз дишегьлидин вах атана, – давамар хъувуна итимди, – аббат хийир хьайиди гзаф ширин мез авайди хьана. Сифте вичин вахаз сабурар гана, ахпа зазни «Вакай къенфет хьурай, стха», – лагьана, ахлатна хъфена.
И ван галукьайла кайвани хъуьрена.– ГьикӀ хьана, мукьва-кьили, вун хъуьрезва хьи? – тажуб хьана итим.– Бес хъуьруьн тавуна за вуч авурай, я чан итим, – гьазур хьана гуьзлемишзавайда хьиз, жаваб ахгакьарна адав кайваниди, – вун гилани гьакьван авам яз хьайила. Ви яшарив агакьайла инсанди камаллувал къалурда, кӀуьдайни цурудай кьил акъудда. Ваз лагьайтӀа, къени чизвач – «къенфет хьуй» – им вун кьена, кафанда туна, кьве кьилни кутӀунрай лагьай чӀал я. Бес! «ширин мез» авай иблисди ви кьил элкъуьрна. Де хьана, мад аял яз амукьмир... Кесиб итим, вучдатӀа чин тийиз, хиялри тухвана. Вилик гъайи чайни ахкунач...
За чи уьлкведин меркезда «Диде ва бала» тӀвар алаз кьиле физвай кьвед лагьай форумда иштиракзавай. И сеферда фин-хтун ва и кардихъ галаз алакъалу маса харжияр Венгриядин «Гедеон Рихтер» тӀвар алай фирмади вичин хивез КЪАЧУНВАЙ.«УКРАИНА» мугьманханада, патав гвай нумрада Башкортостан Республикадин кьилин акушер-гинеколог авайди малум хьайила, зи шадвилихъ сергьят амукьнач. Чи арада дуствилин алакъаяр гьеле 1970-йисалай башламиш хьанвай. Ам чӀехи зарафатчи ва уьмуьр шаддиз тухунал рикӀ алай кас тир. Гежел тевгьена, гьа сад лагьай нянихъ за адал кьил чӀугуна. ЯВАШ-ЯВАШ чи арада акур-такурдакай, кьилел атай ажайиб дуьшуьшрикай ихтилатар кватна. Виктор Петровича духтурвилин рехъ фельдшервилелай башламиш авурди заз малум тир. Ада гьа девирда вичин кьилел атай са дуьшуьш рикӀел ХКАНА....РАЙОНДИН центрадивай хейлин яргъал алай хуьряй дишегьли аялдикай азад жезвайвилин хабар гана, духтур атун тӀалабна. Ихьтин вакъиайра а вах-тара дарманар ва герек алатар авай махсус чемодан гваз фидай къайда авайди тир. Гьар сеферда куьмек авуна хтайла, ишлемишай дарманралди мад тадаракламиш хъувуна, чемодан эхцигдай. И сефердани духтур эвер гайи чкадиз, гьамиша хьиз, чемоданни къачуна, рекье гьатнай. КӀвалин вилик духтур аял хазвай папан итимди къаршиламишна. КӀвале маса кас авачир. Куьмек вахтунда агакьна акур ада, хвешила духтурдин гьилевай чемоданни кьуна, паб авай кӀвализ тухвана. Дишегьлидин гьал ахтармишдалди вилик духтурди адан итимдивай вилик квай дегълиздиз экъечӀун тӀалабна. Фена са цӀувад-къад декьикьа кьван вахт. КӀваляй гъич ван-сес акъатнач. Кесиб итим, вилик-кьулухъ камар къачуз, папакай фикир ийиз, гуьзетиз авай. И арада хабарсуз рак
ахъа хьайила, итим кухунна. Амма ачух хьайи ракӀарай экъисай кьили адавай, хех авачни, лагьана, хабар кьуна. КӀвалин иесиди тадиз хех гъиле вугай духтур, са гафни талгьана, рак геляна, кӀвале гьахь хьувуна. Хех герек хьана акурла, итимдин кьиле чӀуру фикирарни гьатна. Папаз тади ава жеди, хиялна ада. Гуьзетдайла вахт тади квачиз, яваш-яваш физвай хьиз жеда, ятӀани мадни са зур сятдилай артух вахт алатна. Гила кӀваляй, къуватлу жезвай тӀалар эх тежез, папа ийизвай угъ-цӀугьдйн сесер акъатна. Гьа са вахтунда духтурди ийизвай экъуьгъунрин ванни жезвай.– Гила руцӀугулни кӀута герек хьанва... И ван хьайила, итимдин руьгь фена. Валлагь, гьалар пис я факъирдин, фикирна ада, фад-фад ракӀарай яргъи авунвай гъиле тӀалабай алатар туна, яваш сесиналди, зурзун акатна, хабар кьуна:– Духтур, гьакьван гзаф зегьмет алани? Фельдшерди, кӀусни тади къачун тавуна, секиндиз, агьанвай саягъда адаз жаваб гана:– Вак вуч къалабулух акатнава, гьуьрметлуди? КичӀе жемир, папахъ вуч жедайди хьиз я ваз, вун ви дидеди хайиди хьиз, гьадани хада, абурун кьисмет гьахьтинди я. Ингье, гьикьван гьавалат хьанатӀани, завай икьван чӀавалди чемодандал алай тӀапӀар ачухиз жезвач... РикӀиз регьят хьайи итим, нефес дериндай къачуна, духтурдин чемодандал гьавалат хьанай. И арада духтурдиз амукьайди дидедин бедендикай кватзавай бицӀек кьабулун хьана.
- Гада вутӀ фена, паб, тӀа геж хьана,- кӀвалин чилел мехмер рухун винел вегьенвай суфрадин кьиле ацӀукьна, са гъилив нянин къафун авай тӀас ченедик кьуна, вилер муькуь гъилив сивиз тухузвай тӀуруна туна, саки вичин папаз ваъ, тӀуруниз лугьузвайди хьиз, жузуна Къурбана.- Я Аллагь, лагьайтӀа зун пис кас жеда, талгьанани гьикӀ акъвазда, буба вич яз, завай хва гьиниз фена лугьуз жузазва, яраб заз гьинай чир жедатӀа? Туькезбана, адан чинизни килиг тавуна, сумавардин цуцӀуник квай истикӀан хкудна, итимдин вилик эцигна. Къурбаназ папа вичин суалдиз гудай жаваб чизвай. ГьакӀ ятӀани, ада и суал са гьафте тир гьар няниз папаз гуз. Гьа са чӀавуз абуруз кьведазни чизвай: хва къени кӀвализ хкведач. Абуруз кьведазни чизвай хва са гьафте кӀвале ксузвачирди. Свасни экуьнахъ кардал физ, лап мичӀи хьайила кӀвализ хквезвай. Са гьафте тир - нянин суфрадихъ папани итимди ийизвай гафар гьа гьибур тир. Эхирни, хва кӀвализ тахтайди акуна, кьуьзуьбур чпин месерик ЭКЕЧӀЗАВАЙ...…МЕКТЕБ куьтягьна, вични къизил медалдив, Агьмеда чарар-арзаяр Москвадин эцигунрин институтдив вугана. Садлагьай имтигьандай «вад» къачуна, ам «экстерни» институтдиз кьабулна. Гила гьа институтдай ада ина кӀелда лагьай справка къачуна кӀанзавай, ам авачиз хуьруьн советди гада учутдай акъуддачир. Справкани кьабулунин имтигьанрин вахт куьтягь тахьанмаз ганач. Гьавиляй справкадал вил алай Агьмед хьтин гадаяр институтдин майишатдин крарик желб авунвай. Крар заланбурни тушир: авай кӀвалах - институтдин гъенер, дараматдин къенер герек амачир, иски шейэрикай, зир-зибилдакай михьун тир. Агьмед вичин юлдашарни галаз са цӀувад кас кьван авай, са гьафтеда авуна кӀани кӀвалах абуру пуд лагьай йикъан нисиналди авуна куьтягьна, амай йикъариз гьакӀ къвез, ихтилатар, суьгьбетар хъувуна хъфизвай. Дустар, танишарни хьана адаз, са гьафте вахтни гьикӀ фенатӀани чир хьанач. Эхирдай справкани вахчуна, Агьмед поездда аваз ватандиз рекье гьатна.
Курск шегьердин вокзалдив агакьайла, нянин сятдин цӀусад жезвай. Плацкартдин кьилеллай чкайрикай садал чин винелна, гъилерни кьилик кутуна, Агьмед дерин хиялриз фенвай. Хуьре югъди кат-галтугна галатна, фад месик акечӀдай адаз гила ахвар къвезвачир. Сад лагьай сефер тир ам кӀваликай яргъаз
акъатна, поездда ксуз вердишни тушир, Москвадиз фидай рекьени ам акьван ксаначир, гилани ахвар къвезвачир. Институтдиз кьабул хьунин хвешивилин гьиссерини, къалабулухрини чеб къалурзавай…– Молодой человек, не поможете постель взять? - Агьмед и ванцел уях хьана. Ван атай патахъ элкъвейла, адан вилер милиз-милиз хъуьрезвай рушан чина гьатна. Агьмедаз вич ахваравай хьиз хьана: адаз чинал чин эцигна,чӀулав пӀинияр хьтин вилерив вичиз килигзавай руш акуна. «Им гьакъикъат туш…»,- лагьай фикир атана адан кьилиз. Ам кегькир хьанваз акуна, руша сивик хъвер кваз, мад вичин суал тикрарна.– Да, да, конечно, сейчас! – Агьмед чкадилай тадиз акӀ хкаж хьана хьи, адан кьил вагондин къава акьуна. ТӀар хьанатӀани, Агьмеда вич а чкадал эцигнач - мес къачуна, рушав вугана. Руш, Агьмеда вичи-вич квадарнавайди акуна, ван алаз хъуьрена. Ада мес къачуна, Агьмедан кӀаник квай кьацӀал эцигна. Агьмедан чин регъуьвиляй яру хьанвай, адаз акӀ тир хьи, руша адан фикирар кӀелзава. Агьмедан кьиляй физвай фикирар лагьайтӀа ибур тир: «Я Ребби, им вуч иер руш я, икьван иер руш жедани?..» Руш гьакъикъатани гзаф иерди тир. КЪАД-КЪАННИ кьве йисарин яшара авай рушан лацу гардандилай къуьнериз чкӀанвай чӀулав чӀарар шуькуь юкьвал кьван аватнавай. Са тил чӀарар, гьяркьуь пеле гьатна, ахъа дакӀардай къвезвай гарун таъсирдик, вилерин гагь садан, гагьни муькуьдан винел къвезвай. Вичин гъвечӀи, назик гъилив ада а тил кьулухъди гадар хъийизвайтӀани, ам мадни рушан пелез ават хъийизвай. Хилер галачир кьелечӀ булушкадай лацу лифчик алайвал чир жезвай. Булушкадин агъа кьили метӀер кӀевзавачир. ГъвечӀи босоношкайрай акъатнавай кӀвачин тупӀариз яру лак янавай. Руша вичин мес дуьзарна, гъиле са пакет аваз, вагондин кьилиз финни хтун цӀуд-цӀувад декьикьа хьана. Гила адал къетнен булушкадилайни куьруь, хъипи, яру цуьквер алай, лацу рангунин халат алай. Ам хтана агакьайла, Агьмеда вич гъилевай газетдал машгъулди хьиз къалурнатӀани, алакьнач: руша вучзаватӀа лугьуз килигай легьзеда рушан вилери ам кьуна - руш мадни милиз-милиз хъуьрезвай. Поезд чкадлай югъвайла, кьуланфер жезвай, са герендилай экверни хкахьна. Агьмедавай регъуьвиляй туалетдизни физ хъхьанач – ам рушан дакӀалай элячӀна фена кӀанзавай. Рушан иервилин таъсирдик кваз, ам мус ахвариз фенатӀа, экуьнахъ вичивайни рикӀел хкиз хьанач. Экуьнахъ ахварикай кватна, ам сифтени-сифте кӀаник квай къуншиди вучзаватӀа килигна: яваш-яваш кьил ястухдал галчӀурна, са виляй кӀаник квай кьацӀаз килигна. Руш чкадал алачир, Агьмедак кичӀ кткана: йифиз, вич ксанвай береда, эвичӀна жал? Элкъуьрна кӀватӀ хъувунвай мес кьацӀан са пипӀе авай. Ада фад кӀвачел алукӀна, вагондин кьил галайвал фена, тамбурдин ракӀарин элжекдал гъил вегьена хьи – ам вич ахъа хьана: ингье руш! Руш акуна, Агьмедаз акӀ хвеши хьана хьи, руша вичини и кар кьатӀана.– С добрым утром! Ну и спите же вы! – лагьана, руш ван алаз хъуьрена. Агьмед гъил-чин чуьхвена хтайла, руша суфра ахъайнавай. Ада вичин мес хкажна, Агьмедан дакӀа эцигнавай. Суфрадал памадурар, афнаяр, рганвай какаяр, дулдулма, фу алай. Агьмедав вичив са затӀни гвачир, ада, гишин
хьайила, вагон-ресторандиз фин фикирда кьунвай, рекьера поезд акъвазай чӀавузни недай затӀар къачуз жедай. Гилани, рушаз регъуь тахьурай лугьуз (амма Агьмедалай вичелай гзаф регъуьзвайди ина бажагьат авай!), гъилевай тасмал-запун эцигна, адаз экъечӀиз кӀан хьана. Руша ам тунач:– Никуда не уходи, будем завтракать, бери стаканы, сходи за кипятком! – лагьана, адав столдаллай ичӀи кьве кружкани вугана. Руша Агьмедаз эмирар гузвай, вични «куьн» ваъ, «вун» лугьуз рахазвай. Агьмед, вучин лугьуз, фикиррик кумаз, руша лагьана:– Меня Сенем зовут, а тебя?– Агьмед, – регъуьз жаваб гана Агьмеда. Гьа икӀ абур таниш хьана. Сенем къунши хуьряй яз акъатна, ам Курскда технологиядин институтдин пудлагьай курс куьтягьна, практикани кьиле тухвана, амай тӀатӀилар диде-бубадин патав акъудиз, хуьруьз хъфизвай. Гила абур мад урусдал рахазмачир, кьведазни дидед чӀал чизвай. Сенем пуд йисан Агьмедалай чӀехи жезвай, гьакӀ ятӀани Агьмедаз им вичин кьилиз атанвай фикирдиз манийвалдай себеб яз акунач. Спелрик цӀийи кьеж ктканвай Агьмед, ашукьри чпин дастанра лугьудайвал, вил вегьенмаз, са килигунилай Сенемал ашукь хьанвай. Исятда фад тирдан, институт акьалтӀарна, са сенятдин иеси хьана кӀан тирдан гъавурда авай Агьмеда икӀфикирзавай: мус адаз вичин кӀвал, хзан кутаз кӀан хьайитӀани, Сенемалай гъейри садални ам эвленмиш жедач…
Сентябрдин садал кьван аламай къад югъ Агьмедаз гьикӀ акъатнатӀани чир хьанач. Йикъариз ада вичин диде-бубадиз майишатдин кӀвалахрал куьмекзавай, няни хьанмаз «амач» жезвай. Гьамиша хва вахтунда кӀвализ хтунал вил жедай бубади и къад юкъуз адак кянач: институтдик экечӀнава, къе-пака экъечӀна физва, дустарикай-танишрикай вичин вил атӀурай, лугьузвай бубади. Амма Агьмед дустар, танишар аквадай гьалда авачир - ам гьар юкъуз йифен кьуларалди къуьнши хуьре жезвай, Сенеман суьгьбетрикай, адан нур чукӀурзавай хъуьруьнрикай тух жезвачир. Темендин дадни чир хьанвай Агьмедаз - аламукьнайтӀа, Агьмедалай алакьдачир, амни Сенеман викӀегьвал ТИР...…СЕНЕМА институт куьтягьайла, Агьмеда кьвед лагьай курс акьалтӀарнавай. Адан и кьве йис тарсарин вахтунда Москвадинни КУРСКДИН,ТӀАТӀИЛРИН береда кьве хуьруьн арада акъатна. ГьакӀ тиртӀани, Агьмед вичин кӀелунрани кумукьзавачир, ада кьве курсни хъсандиз кьилиз акъуднавай, стипендини къачузвай. Агьмеданни Сенеман и муьгьуьббатдакай хабар авайбур Москвадани, Курскдани гзаф авай, мад кьве хуьруькай рахайтӀа - течидай кицӀни амачир. Дуьз я, Курскда Сенем чидай ва Агьмедни гьаниз физ-хквезваз акур лезги гадайри ара физ айгьамдалди, ишарадалди адаз лугьудай: жегьил гада я вун, ам валай пуд йис чӀехини я, ви тай туш ам, акьван ийер рушар мадни гьалтда хьи вал, тади къачумир... Амма Агьмедан япариз и гафарин ван жедачир, бязи чӀавара гьатта фикирни ийидай хьи, ихьтин иер руша вич хкянава лугьуз, гадайри пехилвалзава... Сенеман кӀвалахдин чка райондин консервийрин заводдиз тайин хьанвай. Абурун авсиятар акьван ашкара хьанвай хьи, кар са мехъерал аламай.
– Я итим, са хъсан фикир ая, чи хва гьеле аял я, фад тушни адаз мехъер авун, вичин кӀелунар куьтягьрай, са сенятдин иеси хьурай,- лугьузвай папан гафариз Къурбана яб гузвачир.– Я паб, – лугьузвай ада, – аялриз садаз сад кӀан хьайила, вуч фад-геж амайди я? Бубайри лагьанвайди я: «Фад эвленмиш хьайидани фад къакъатайда гъарайда»… Институтни куьтягьуниз идан машатвални авач хьи. Чазни кӀвале са вилик чай эцигдайди жеда… Гаф гваз, амма лугьуз тежезвайди хьиз, Туькезбана мад икӀ лагьана:– Заз а хуьряй са шумуд папа лагьана, а руш куь тай туш. Якъин, са шейъ акунва жеди абуруз, чи хатур кӀандайвиляй лугьузва жеди... Дидени са нихъ галаз ятӀани агъзур уюнрай акъатна, ахпа масадаз фенвайди ялда. Бубайрин мисал я: диде акьахай тара руш хелбахел экъв... Къурбана папан гаф атӀана:– Квел, дишегьлийрал гьалтайтӀа, и дуьнья са юкъуз чукӀурда куьне! Бес хъия, ПАБ…ЭЛДИН сив чувалдин сив туш – ам цваз жедач, рахаз-рахаз фирай. Чиди аял хьана, ам пара чӀехи хьанани? Ам таза къелем хьиз я – гьи патахъ какурайтӀа, гьанихъ буй гузвайди я. Кьве йисан ...– Пуд йис… – Итим рекьиз гъиз тежерди чир хьанвай Туькезбана чара атӀана адан гъалатӀ дуьзар хъувуна.– Эййй, мад хьана, лап вичиз вад йис хьурай! Паб са тӀимил итимдалай чӀехи хьунихъни вичин файда ава – кӀвалин кӀвалахар папа тухудай затӀ я. Мукьуфар авай свас жеда… Гьа икӀ Къурбан вичин гафунилай элячӀнач. Гьа гатузни Агьмеданни Сенеман мехъерар хьана...
Институтда военный кафедра авачир лугьуз, куьтягьай йисуз Агьмед армиядиз тухвана. Ватандиз вичин са йис бурж вахгана, хуьруьз отпускадиз хтана. Агьмедан бажарагъар, къилихар акуна, частунин командирди адаз армияда амукьун теклифна, вичин сенятдиз туькӀвей везифани ганвай. Агьмеда бубадиз чар кхьена, бубадин жавабди вич вилив хуьз тунач - бубани, дидени кьве гъиливди рази тир... Хзан хьана кьуд йис тиртӀани, Агьмедаз гьеле субайвилинни эвлу хьунин тафават акунвачир: Сенем адан диде-бубадихъ галаз яшамиш жезвай, майишатда са четинвилерни авачир. Агьмедни каникулрилай гъейри, маса суварризни мумкинвал акуна, жегьил сусан патав хкведай. И йисара Сенем генани иер хьанвай: Агьмед къвердавай ашукь жезвай вичин папал. ЯкӀаз атанвай хъуькъвери адан хъуьруьнар лапни иер КЪАЛУРЗАВАЙ……СА вацралай ам вичин пабни гваз командирдин ихтиярдиз хъфена кӀанзавай, амма диде-буба перишан тир. Перишанвилин себебни - авай са хва яргъаз акъатунлай артух - Сенеман «Зун жуван кардивай жедач!» лагьана, гайи атӀай жаваб тир. Абурун мурад свас инрай акъатна фин, чпин виликай яргъаз хьун тир… Гьавиляй, хци армиядай кхьена, абурувай ана амукьуниз рухсат къачурла, кьведазни хвеши хьанвай. Гила, свасан шандакьар акваз, абурун ийир-тийир квахьнавай. Агьмедаз чир тахьурай лугьуз, абур чпин арада чинеба рахазвай. Садра дуьшуьшдай Агьмед дидедини бубади ийизвай ихтилатдин шагьид хьана:– ...за ваз лагьайди тир, итим, тади къачумир, вуна заз яб ГАНАЧ…»ТАЗА къелемди» буй ганани вуна лагьай патахъ? Гила мярекатдиз акъат хъийидай
чин амач жувахъ, зи кьил акурвалди вири липӀ жезва, чизвачни заз суьгьбет квекай, никай физватӀа?..– Яваш хьухь, паб, – секинарзавай ам бубади, – са рехъ акъудда чна…– Заз чидач, завай эхиз хъижезмач, гьиниз физватӀани, вичин ..., – дидеди, чара гаф лугьуз кӀанзавайди хьиз ара гана, ахпа мадни давамна, - …пабни тухурай кьуьчуьк кутуна… Сенем, гьакъикъатани, кьве кӀвач са калушда туна акъвазнавай:– Вун хъвач, майишат туькӀуьра, - лугьузвай ада гъуьлуьз. - Ахпа зунни килигда, гила гъилевай кӀвалах гадарна фида, ахпа ваз анаг хуш къведач, хтун жеда, зи кӀвалахни зав ГУМУКЬДАЧ…«СА патай, адани дуьз лугьузва», – фикирзавай Агьмеда ва ам и сеферда текдиз хъфинин къарардал атана.
Инсанри гьикьван адакай чуьнуьхзавайтӀани, ам акурла, суьгьбет масаниз хъивегьзавайтӀани, Агьмедан рикӀиз хал янавай. КЪВЕЗ-КЪВЕЗ адаз Сенеман рафтарвилера авай дегишвилерни аквазвай, эхир вахтара ам кӀвалахдилайни геж хквезвай. Вучиз геж хьана лагьана жузайлани, кубут жавабарзавай гъуьлуьз: - Ви чӀехи бубадилай аламай машин авани? Кар геж куьтягь жезва, автобусрив агакь хъийизвач, рекьин машинраваз хквезва зун... Амма акурбуру акӀ ЛУГЬУЗВАЧИР……ХЪФИЗ кьве гьафте амаз, вичелай цӀуд йис чӀехи имид хци садра Агьмедаз лагьана:– Я чан хва, няни хьайила акъат кимел, килиг гьикӀ хквезватӀа ви паб, ни хкизватӀа… Мад вири гафар лугьуз жеч хьи... РикӀи «фимир» лугьуз дадзавайтӀани, нянрихъ Агьмед автобусрин вилик экъечӀна. Автобусарни, хуьруьн вири машинарни хтана, амма Сенем са машиндани авачир. Вири шоферризни Агьмеда вуж вилив хуьзватӀа чизвай. Садбуру ам такур кьасна, машин вичин кӀвал галайнихъ гьал хъувуна, сада-кьведани айгьамдин хъвер кваз лугьузвай:- Чи машинар бегенмиш туш, я стха, адаз, чахъ галаз хтанач, гуьзета, са тӀимил мичӀи хьайила акъат хъийида… Дугъриданни, арадай са сят мадни фена, хурушумар алукьзавай арада Агьмедаз кӀамун къеняй хуьруьз хквезвай машиндин эквер акуна. Вад декьикьа хьанач, Агьмедалай виш метр яргъа хьиз чӀулав «Волга» акъвазна. Агьмедаз машин чир хъхьана – рулдаллайди Сенема кӀвалахзавай заводдин инженер Сердер тир, патавни Сенем ацукьнавай. Сенема рак ахъайна, са кӀвач чилел вегьена, эвичӀдайла, Сердера гъил вегьена ам кьуна, вич галайнихъ ялна, сивиз са темен гана. Сенем и кардиз акси туширди Агьмедаз акьван кӀандай адан хъуьруьнай чир жезвай. Сенем, машиндин рак агална, кьезил еришривди кӀвал галайнихъ, машинни элкъвена кӀам авайвал хъфена. Агьмедвай алай чкадилай югъваз жезвачир, на лугьуди, адан кьилелай сагъ са сумавар ргар яд иличнавай... Сердер яхцӀурни вад-яхцӀурни цӀуд йисарин яшдин итим тир, гьи хуьряй тиртӀани, ам фадлай райондин меркезда яшамиш жезвай. Вичихъ кӀвал-югъ, хзан, пуд аял авай. Са шумуд дишегьлидин кьил элкъуьрна, бедбахтнавайтӀани, ам вичин жазадив агакьнавачир – месэлаяр пуларивди гьялна куьтягь жезвай. Сенем заводда кӀвалахал хьайи йикъалай адан вил Сенемаллай. Дуьз лагьайтӀа, Сенеман вичин рикӀени а хиялар авай: жегьил, гьевесрин гурлу чӀавуз итим патав гвачирвиляйни, гьакӀ иер яшайишдин есир тирвиляйни. Виридаз
и авсиятрикай хабар хьунин къайгъудани авачир Сенем. Адаз Агьмедаз чир хьуникай са тӀимил кичӀе тир, амни, адан хъуьтуьлвилик умуд кваз, Сенема япалай ийизвачир. Ингье, гила Агьмедазни чир хьана. Амма Сенемаз идакай хабар авачир... Са гьафте тир Агьмед кӀвализ хквен тийиз. ГЬИНВА-АВАЧ чидайдини, хабар гудайдини авачир. Са низ ятӀани мичӀи береда кӀама акуна лугьуз ван авай. Амма дуьз малумат чидайди авачир. Агьмед лагьайтӀа дили мажнун хьанвай: адаз вичин кьилиз вуч чара ийидатӀа чизвачир. Кьуд йисан умудар, шадвилер са легьзеда пуч хьанвай. Са гьафте вилик рикӀевай мурадар гарарин, тӀурфанрин хура гьатна фенвай. Гьамиша чӀехи гьуьрметдивди инам гъиз авай инсанар Агьмедаз гила жанавурар хьиз аквазвай... Райондай хуьруьз хкведай рехъ са хейлин чкада кӀамун къеняйгъуз физвай. Рагъ акӀайвалди, кӀам мичӀи сур хьиз жедай, дуьзенра хурушумар хьайила - кӀама виле эцяйдай тӀуб аквадачир. Са сят кьван тир, Агьмед кӀама са тарце далу туна ацукьнавай. Са арадилай кӀамун атӀа кьиле кьве вил экв малум хьана. Эквер гагь агъуз, гагьни виниз жез, физвай пад дегишиз-дегишиз, яваш-яваш мукьва жезвай. Машиндин кьил Агьмед галай патахъ элкъвейла, эквер Агьмеда кьве гъиливди метӀерал кьунвай тфенгдин луьлейрал къугъвана. Ада тфенг, бубадиз хабар авачиз, йифиз цлакай хкуднавай. Агьмеда тади квачиз, югъ аламаз, гьазурнавай яцӀу гирдим рекьиз алабарнавай. Мукьув хьанвай машин гирдимдив агакьна, акъвазна. Сенем машинда амаз, Сердер къецихъ акъатна:– Им гьи ламран хци авунвай кӀвалах ятӀа? - Ам гирдимдив агатна, вичин яцӀу къуьн кутуна, гирдим рекьяй акъудна. Тик хъхьана, машиндин патав хъфиз кӀан хьайила, адаз машиндин экуьнал са къад камунин анихъ, рекьин кьулал акъвазнавай Агьмед акуна.– Ойгьооо, вун яни е? Папан рехъ вилив хуьзвани вуна кӀама акъвазна? Хушдин кьилел хкведалди эхиз хьаначни? – айгьамдив лагьана ада. Агьмеда са гъилив кӀвачин патав кьунвай тфенг Сердеран винел туьшарна. Сердер хъуьрена:- Тфенг аялар къугъун патал авай нини туш, пабни къахчуна, хъвач жуван харапӀадиз. Агьмеда лагьана:- Къайгъу межер, и кьве хилевай гуьллеяр за вав нез вугана, ахпа хъифида зун. ИкӀ лагьана, Агьмеда тфенгдин кьве хелни кӀвачиз акъудна.- АЯЛ-АЯЛ рахамир, гьар вун хьтиндавай зав гуьллеяр нез вугуз жедайтӀа, за мад фу хъинедачир хьи, – лагьана, Сердер ван алаз хъуьрена: - За ви кьве гуьлле са капашдив кьада!- Де яхъ де, гьикӀ кьадатӀа, зазни акурай, – лагьана, Агьмеда кьве чахмахни санал ялна. КӀама гьатайдини кьве ваъ, са ван хьана. Агьмеда тфенг чилел вегьена, машиндин патав фена, къетнендалай вуч хьана-жеда кьатӀузвачир Сенем вич ацукьнавай чкадал аламай. Адан патав агакьна, Агьмед папан тугъ хьиз лацу хьанвай чиниз килигна: лацувал гьикьван кутугзавай адаз... Са гафни талгьана, Агьмед райондин меркез галайнихъ рекье гьатна. Фараяр гьеле кузмай, худдай аватнавачир машиндин ванци кӀамун секинвал чӀурзавай...
Шаир ва алим Рухун Али Куьре магьалдин Рухунрин хуьруьн савадлу хзанда дидедиз хьана. Ада хайи хуьруьн, Ахцегьдин медресейра кӀелна ва маса шегьерра чирвилер къачуна. Ада Шаркь патан халкьарин чӀалар ва гьа аямдин илимар чирна. Жегьил чӀавалай ам шиирар туькӀуьрунал машгъул тир. Ада хейлин вахтара хуьруьн медреседа муаллимвални авунай. Рухун Алидин яратмишунрай аквазвайвал, ам Ярагъ Мегьамедахъ ва Ахцегь Мирза Алидихъ галаз дуствилин алакъайра авай. Абуру сада-садаз кагъазар кхьидай, чӀалар бахшдай, гагь-гагь шиирралди гьуьжетарни ийидай. Рухун Алидиз, зурба шаирдиз ва чӀехи алимдиз хьиз, Дагъустандин машгьур алимрин арада еке гьуьрмет авай. И кардикай Алкьвадар Гьасанани «Асари Дагъустан» ктабда кхьенва. Шаирди вичин шииратда диндин, эхиратдин, муьгьуьббатдин, яшайишдин, насигьатдин, марифатдин ва сиясатдин месэлайриз фикир ганай. Ада я фольклордин, я виликан шаиррин, я Шаркь патан халкьарин шииратдин тежриба тикрарзавач. Адахъ вичин кьетӀен, анжах вичиз хас хатӀ, шикиллу чӀал ава. Рухун Алиди девирдин важиблу ва хци месэлаяр хкажуналди ва инсанперес фикирар тестикьаруналди, хайи халкьдин руьгьдин хазинадик вичин пайни кутуна. Гьажи ГАШАРОВ
РУХУН Али (1771-1851) Алдатмишиз кесиб яркӀар, Амалар ква вак, регъуьхбан, Аквазва заз, бед я ви кар, Квач ви сивик рак, регъуьхбан. Шагьаддикай
хьурна зирба, Секлемдилай хейлин зурба, Раж регъвез, гъайла араба, Вахкуз са тапрак, регъуьхбан.
– регъуьн иесидиз гузвай гьакъи.
Гьар са уьлкведихъ вичин гуьзелвал, гьар са океандихъ вичин деринвал, гьар са дагъдихъ вичин кьакьанвал жедайди хьиз, гьар са инсандихъни вичин кьетӀен устадвални бажарагъ жеда. Къе заз жуван суьгьбетни ихьтин са бажарагълу устаддикай, адан эсерар ялриз хайи чӀал, диде, кӀвал, Ватан кӀанарун патал тарсара жува ишлемишзавай тегьердикай, абурун метлеблувиликай ийиз кӀанзава. Арбен Къардаш. Сифте и тӀвар заз 1984-йисуз ван атанай. Зун шегьердиз тарсариз хъфизвай вахтунда заз са студент-рушан гъиле «Жегьилрин сесер» тӀвар алай ктаб акунай. ГъвечӀи чӀавалай дидедин чӀалални литературадал рикӀ алай за а ктаб адавай къачуна, ам вуч ктаб ятӀа, са вил яна. КӀелиз зун агакьнач, амма а ктабда авай авторрин са бязи тӀварар зи рикӀел аламукьна: Арбен Къардашев, Абдул Фетягь, Бикеханум Алибекова…Заз икьван чӀавалди ван татай, чин тийизвай, ажайиб тӀвар: Арбен Къардашев. Яраб ам гьинай, вуж ятӀа? – и фикиррик квай зун малуматрихъ къекъвез хьана. Лугьун лазим я хьи, заз жуван хайи халкьдин векилрин эсерар кӀелиз гзаф кӀандай, зи рикӀ алай шаиррин арада миграгъви-шаир Шихнесир Къафланов авай. Садра гьикӀ ятӀани, зи гъиле Арбен Къардашевакай кхьенвай са макъала гьатна. Анай заз чир хьайивал, Арбенни Миграгърагърин хуьряй я, адаз лезги чӀалан тарсар гайи муаллимни Шихнесир Къафланов я. Лекь къарагъай мука лекьрен цӀакул амукьда лагьайвал, за фикирна: «Икьван бажарагълу шаирди тарс гайи кас мадни бажарагълу хьун герек я». Эхь, зун ягъалмиш хьанач.1985-йисуз заз зи юлдашди зун къекъвезвай авторрин ктабар багъишна. Абурук Шихнесир Къафланован, Алирза Саидован, Шагь-Эмир Мурадоваан ва Арбен Къардашеван ктабар квай. Зи шадвилиз мад кьадар амачир… Ингье «Жегьилрин сесер», «Ичерин багъ». Зун хайи чӀалан муаллим хьуниз килигна, ктабар заз жуван тарсарани герек къвезвай. Юлдашдиз лагьайтӀа, манийрин чӀалар паталди. Вич лугьумир кьван, Арбенанни композитор, РДДИН искусствойрин лайихлу деятель Къагьриман Ибрагьимован арада чӀехи дуствал ава, Арбенан «Сулейман», «Айна», «Зи аялвал», «Зунни баде гамунихъ», «Афгъанистан», «Дуьа» ва маса чӀалариз авазарни кхьенва. Гьа икӀ жуван пешедини, жувни шаир ва юлдаш композитор хьуни чун мадни
мукьва авуна. Арбен Къардашеван яратмишунриз талукьарна чна Белиж поселокда мили шииратдал рикӀ алай аялрихъ галаз, шаирдиз эверна, гурлу мярекатни тухванай. Халкь хвейиди халкьдини хуьда, – лагьайвал, Арбен Къардаш къе, дугъриданни, халкьдин рикӀ алай гьикаятчи, драматург, таржумачи ва Дагъустандин халкьдин шаир лагьай зурба тӀварцӀин иеси я.1983-йисуз акъатнавай « Жегьилрин сесер» тӀвар алай уртах кӀватӀалдин сифте чина Арбена 1977-йисуз кхьенвай «Хайи кӀвал» шиир ава:
Ингье зи кӀвал, зи багьа кӀвал, хайи кӀвал, Акъвазнава чешме яз зи уьмуьрдин. Зи хиялриз шегьре рекьер гайи кӀвал, Гьамишалугъ мягькем даях хьайи кӀвал Зи умудрин, зи мурадрин, фикиррин. И кӀвале заз чирна уькӀуь-цуруди, Дустни душман чара ийир жуьрени. ГьакӀ дурум гуз селдин хура гурлу тир, Зи уьмуьрдин гъед хьун патал нурлуди, Экуь ийиз дагълар, хайи дерени. И кӀваляй зун рекье тунай дидеди, Яна хьиз зи далудиз гъил къабарлу. Гел тунва зи рикӀе гьа и легьзеди – Зи ачух рикӀ кьуна гьуьл хьиз лепеди, Заз уьмуьрдин женгиникай хабар гуз. Йисар хъфиз, цӀийи йисар хтана, Хайи кӀвале авачиз зун яргъаваз, Яшайишдин гъутари зун гатана, Зун ярх хьанач, мадни рекьер атӀана, Хайи кӀвалин несигьатар япаваз. Ингье кӀвализ зун алим яз хтанва, Чилин, цавун сирерни чир авуна. КӀвалин вилик, рикӀ хиялрив ацӀанваз, Къвазнава зун,уьмуьрдин бахт жагъанвай, Яшайишдин ярни чӀулав акуна…
Гьикьван дерин мана ава и шиирдихъ! И шиирдин цӀарара шаирдин саки вири уьмуьр ава. Сифте цӀарарилай хайи кӀвал – вич дуьньядиз атай, уьмуьрдин чешме хьана, хиялриз шегьре рекьер гайи чка.2-бендина вичиз гайи тербия: уькӀуь-цуру, дустни душман чара авунин жуьреяр, гурлу селдин хура акъваздай тегьер, хайи дагъларни дере экуь авун патал уьмуьрдин гъед нурлу ийиз чирайди-вири багьа кӀвал я, хайи кӀвал я. З-БЕНДИНА лагьайтӀа, шаирди халкьдин хъсан адетни рикӀел хканва. Гьакъикъатдани, велед яргъал рекьиз экъечӀдайла, дидеди адан далудиз чанг-гъилин капаш яна, дуьа ийидай.
4-бендина шаирди вичел гьалтай четинвилериз, хайи кӀвалин насигьатар япа аваз, дурум гайиди, ярх тахьана кьил вине кьурди лугьузва.5-бенд-им гьалтай четинвилер, шаирди лагьайвал яшайишдин гъутарин гатунар алудунин нетижа я: вири сирерни чирна, уькӀуь-цуруни дадмишна, алим яз хайи кӀвализ хтанва. Арбен къардашан гьар са шиир гьа икӀ манадиз дерин я, шииррин гафарни мад санихъни юзуриз техъжедай, жуфтдиз кӀашуналди яна акӀурнавай къадакьар хьиз я. Къачун чна шаирдин 1-ктаб «Сифте цуьквер». И ктабда жуьреба-жуьре тематикадин: муьгьуьббатдин, дидедин, тӀебиатдин ва гьакӀни шаирди вичиз таъсир авур вакъиайрикай кхьенвай эсерар гьатнава. И ктаб «Шехь, цӀвелин тар» шиирдилай башламишна, «Билбил» шиирдалди акьалтӀна гьа са нефесдалди кӀелиз кӀан я. И ктабда гьатнавай дидедиз талукь эсерри гьар са касдин рикӀ къарсурда, гьар садав вич дидедив гьикӀ эгечӀзаватӀа, фикир ийиз тада:
…Хкверла зун хайи муказ, Лувар фена къуватдай. Ахквадач вун, ахквадач ваз, ЭкъечӀдач вун гьаятдал. Мад шехьдач вун, хъуьредач вун, Зи шадвал-гъам пай жедач. Чир жедач: зун-хьана ЮРГЪУНБУШ хиялрин тай жеда… За гьарайда. Ванн жедач ваз. Цав падда мад ГЬАРАЙДИ……БЕС вуч ван я къвезвайди заз РЕХИ…ЖЕГЬИЛ…СУРАЙ ви?...
И цӀарара дидедиз шаирдихъ авай кьван михьи гьиссер, кӀанивал ава. Гьа ихьтин, диде кӀанивилин, багьавилин пак гьиссер «Ичерин багъ» ктабдани, гьа и ктабдин тӀвар алай шиирдани давам жезва:
(Миграгъа сурар ичерин багъда ава) Чиргъ квай рехи накьвада, басмиш хьанвай живедик, Зи рикӀ диде, чан диде архайиндиз ксанва. Зун къе йифен хиялра, кваз теквилин куьлгедик, Хайи кӀвалин варцел хьиз, адан сурал атанва
Вад бендиникай ибарат тир и шиирда, ичерин багъда авай тарар живедикай чпин диде-бубадин сурар жагъуриз алахънавай, амма абур жагъур тежез гижи хьанвай кьилер юзуриз акъвазнавай рухвайрив гекъигзава. Эхирни, шаирди ихьтин гафаралди акьалтӀарзава:
Ичин тарар-етимар, куь рикӀелай алатда ХъуьтӀуьн мекьер, къе-пака есир хьана гатфарин. Багьа сурал къведа зун. Зи хурай сес АКЪАТДА:«ЭЙ дуьнья, вун ухшар я багъдиз ичин тарарин…»
Эхь, гьахъ я шаир. Вири дуьнья ухшар я багъдиз ичин тарарин-дидеяр садахъни амукьзавач, амма ам гьич садрани рикӀяй акъатдач. Шииррай чаз чир жезвайвал, шаир вичин дидедал, халкьдал, хайи кӀвалел, халкьдин яратмишунрал ашукь, хайи дидедин чӀал вине кьуна, адаз вичин вири къуватдалди къуллугъзавай инсан я. И кар чаз ада халкьдин адетдин пайни кутуна арадал гъанвай «Пешепай» поэмадини субутзава:
…Дегь заманда Лезгистанда Хайиди я пешепай. Мублагьвилин Хъсан лишан Хьайиди я пешепай.
Им инсанвал, халкьдин хъсан адетар хуьниз эвер гузвай поэма я. Шаир вичин девирдин гуьзгуь я,-лугьузва бубайрин мисалда. Шаирдивай уьмуьрда кьиле физвай гьерекатриз талукь яз вичин фикир лугьун тавуна акъвазиз жедач. 1994-йисуз шаирдин «Йифен суфатар» ктаб акъатнай. И йисара девир дегиш хьана, чӀехи чи гьукумат СССР чкӀана, гьинихъ фидатӀа, гьикӀ жедатӀа лугьуз ийир-тийир квахьнавай девирдиз бахшнавай шиир ава и ктабда: «Кьил хкаж, Арбен». Шаир кьиле физвай крарикай, дегишвилерикай рахазва ва эхирдай вичи-вичиз теселли гузва. И шиир кӀелайла, зи рикӀел шаирдиз жавабдин чӀал кхьин атана. За рикӀин сидкъидай чи хзандин патай Арбен стхадиз 60 йисан юбилей мубаракзава ва жува кьенвай шиирдалди суьгьбет акьалтӀарзава.
Кьил хкаж, Арбен! Куьз вун икьван жезва пашман,хва текьейдан кас? Куьз элкъвезва куьгьне ракьазянавай лап пас! Гадра вуна вири дердер,яхъ гъиле къелем, Уях жервал вири алемчӀал кхьихь, Арбен! Гьикьван вуна кьада рикӀивуькӀуьни-цуру, Куьз вуна ваз эцигзавагъамарин пару? Гьич садрани агудмир нахажалатдин хъен, Шадвал патал чӀугу на женг,кьил хкаж, Арбен! И дуньядин са куьналнижемир вун серсер,
Гьар са касдин мецел алашекерни зегьер. Садан гаф-чӀал ширин ятӀа,садакай я денг, Себеб авач фикирналди,кьил хкаж, Арбен! ГузватӀани пулунихъ ягь,намусни абур, Дертлу жемир, жуван рикӀизце вуна сабур. Дуьнья фана багъ я, авайкъалгьан,гуьлчимен, На инсанвал кьунва багьа,кьил хкаж, Арбен! На хзандив агудзавачя таб, я гьилле, Насигьатрив ацӀурзаварухвайрин келле. Вун бахтлу хьуй, чанни яз сагъ,бажарагъ хьуй генг. Гьар са хва яз виждандин дагъ,кьил хкаж, Арбен! Хайи чилин кьисметдикайийизва фикир, Акъуддай чи халкь тӀурфанрайжагъуриз жигъир: Хкажзава на – Инсанвал –тӀвар алай елкен, Баркалладин таж ала вал, кьил хкаж, Арбен!
Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардашан 60 йис
Театрдин тарихда цӀийи чин.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
. Салман вуж тир?
Ватанпересвиликай эхиримжи 25-30 йисара кьван рахадай вахтар бажагьат хьана. Раханни вири ийизва: коммунистарни либералар, демократарни монархистар, СССР хьтин зурба уьлкве чукӀурайбурни ам хуьз кӀанз, алакь тавур, жуьрэтни къаст бес тахьайбур, кесибарни девлетлуяр, тарашчиярни къайда-къанун чӀур тийиз кьил хуьз алахънавайбур… Им хъсан яни, тахьайтӀа пис яни, чидач, амма икӀ вири санал ватанпересар хьуни гзаф инсанрив фикир-хиял, жуьреба-жуьре гиманар ва шаклувилер агудзава. Месела, либералар къачун. Абуруз Крым Россиядин Федерициядив ахгатун хьиз, уьлкведихъ дуьньядин сергьятра вичин гаф, масадалай аслу тушир политика хьунни эхиз тежедай дерт хьанва. Чи са рагьметлу шаирдин гафаралди – де вуна вуч хълагьда? Гьайиф хьи, инсандин лап акьалтӀай хъсан ерийрикай кьилинди тир ватанпересвал гзаф вахтара и ва я маса ксарин, дестейрин ниятар кьилиз акъуддай такьатдиз элкъвенва. Яргъариз тефена, лап чи республикадин, чи халкьдин гьакъикъатдайни чаз икӀ тирди аквазва. Месела, гьи къуллугъ къачуртӀани, анал атунин къаст авай ксари чеб ялавлу ватанпересар тирди къалуриз алахъда. Сада вичин халкь «лукӀвиликай» хкудда, муькуьда чилерив цуьк акъудиз тада, жемятриз женнетар къурмишда ва икӀ мад вири крар хиве кьада. Къуллугъ гъиле гьатнамазди, масакӀа жеда: халкь, чилер-цавар, хуьреринни шегьеррин жемятар анихъ туна, абур анжах вичин хзандиз, тухумдиз, вини кьил вичин райондиз ва дередиз къуллугъ ийидай ватанпересдиз элкъведа. Яни виликан ватанпересвиликай абурун нефсериз суьрсет жеда. Маса мисал къачун. Гьар са халкьдихъ хьиз, чахъни хуруз гъуд язавай, чеб, халкьдин дерди-балади акӀажарнаваз, чанни а рекье къурбанд авуниз гьазур яз къалурзавай ватанпересар авачиз туш. Чебни асул гьисабдай шегьерэгьлияр я. Мадни, гзаф дуьшуьшра халкьдин везиятдикай, адан мурадрикай ва умудрикай бейхабарбур я. Чпин гъилералди, чирвилерал
лакьунралди абуруз къуллугъ тавурбур я. ТӀимил кьванни халкьдин руьгьдин ва яшайишдин девлет артухардай са карни алакь тийизвайбур я.
Эхиримжи йисара икӀ тирди субутарзавай гзаф вакъиаяр кьиле физва. Къачун Самур вацӀун яхадай Дербент шегьердиз турбайраваз яд гъунин месэла. Винидихъ чпикай рахай хьтин ватанпересрин арада авайбуру хуьрерин жемятрин кьил элкъуьрзава, абур митингриз акъудзава, илимдин ахтармишунар кваз кьан тийиз, вири делилар ва теклифар инкарзава. Самурдин тамун къайгъу чӀугун баркаллу кар я, гьелбетда, амма виш метрдилай артух чилин дерин къатара авай цин гьавизрай яд къачуна тамар кьурада лугьунни бинесуз ихтилатар тирди кьатӀун четин туш. Сад лагьайди, гьуьлуьн дережадилай хейлин агъада авай и гьавизриз яд датӀана къвезвайди я, кьвед лагьайди Къачмазиз агакьдалди, КцӀар вацӀуз мукьва Шуллар лугьудай чкадай Бакудиз ятар физ цӀуд йисар я. Къени куьтягь хьанвач. Яд акъудай чкадиз яд хтун тӀебии кар я. И мукьвара са мярекатдал халис ватанпересрин руьгь къарсурдай са дуьшуьшдин шагьид хьана чун. Жегьилрив ацӀанвай залдин сегьнедал экъечӀна чи ватанпересрикай сада ватанпересвилин мани лугьуз эгечӀна. Ихьтин гафаралди: Гьич садрани жуван чилин иесияр тахьай лезгияр. Де эхиз жедани ихьтин ахмакь гафар? Эгер лезги халкь вичин чилерин иеси туширтӀа, вири тарихда чапхунчийрин кӀвачери рам ийиз хьайи чилерал ам халкь яз амукьдайни? ГьикӀ хьана – лезги халкь, Америкадин индейцияр хьиз, резервацийра авани?.. Герек яни ихьтин ватанпересвал халкьдиз? Халкь гъавурда акьадани ихьтинбурун? Ваъ, гьелбетда. Чпин ниятар ва къастар кьилиз акъудзавайбурун кьуьруькар себеб яз, патав гьуьл гваз, къвалавай вацӀар авахьзаваз, Дербент шегьер цикай магьрум хьанва. Чилерин иесияр садрани хьанач лугьузвабурун чпин хуьрера агъзур гектарралди чилер иесисуз хьанва. Хъфена ая ман иесивал. Эгер, жуван жибиндикайни пичӀи адвиликай тӀимил фикир ийиз, халкьдиз аквадай, адан руьгьдин ферикъатвал, яшайишдин къулайвал артухардай са гъвечӀи кар кьванни гьар сада ийиз хьанайтӀа, хуруз гъуд ядай ватанпересвал гьич рикӀелни къведачир, адан гереквални амукьдачир. ВАД-ЦӀУД агъзур манатдихъ халкьдин балайриз чирвилер гузвай муалимар, абурун сагъламвилин дидарда авай духтурар, хайи чилив дугъриданни цуьк акъудиз тазвай, адан мублагьвал мал-девлетдиз элкъуьрзавай лежберарни, акьалтӀай гзаф паюниз гьазуранди кӀанз, мал-лапаг хуьн давамарзавай малдарар мегер халисан ватанпересар тушни? Хурун ватанпересвал – халис мунафикьвал я лагьайтӀа, кӀусни таб жедач. Мунафикьар тарихда пайгъабарринни душманар хьайиди я, Аллагь тааладизни абур садрани мукьва хьайиди туш. Жуван зегьеметдалдини алакьунралди яшамиш хьун адлуни я, икӀ къазанмишайди - гьалални.
Наврузбеков Эседулагь Сеферулаевич – драматург, театровед, театрдин режиссер – I942-ЙИСАН 25 январдиз Кьасумхуьруьн райондин Векьелрин хуьре дидедиз хьана. ВГИК, аспирантура, ГИТИСДА режиссервилин высший курсар куьтягьай адан вири уьмуьр театрдин искусстводихъ галаз алакъалу хьана. СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай гьукуматдин лезги музыкадинни драмадин театрда кӀвалах башламишай ам кьисметди Архангельский областдин Котлас шегьердиз акъудна. Ана режиссервилин тежриба къачуна, Эседулагь Наврузбеков сифте Дагъустандин культурадин министерствода къуллугъдал, ахпа I988-ЙИСУЗ лезги театрдиз кьилин режиссервилин, са шумуд йисалай художественный руководителвилин къуллугъдал ХТАНА.200I-ЙИСАЛАЙ Россиядин Федерациядин писателрин Союздин член хьайи адан яратмишунрикай рахайтӀа, Эседулагь Наврузбеков цӀудалай виниз пьесайрин, мили театрдин тарихдикай, Абдулкъадир Сайдумов хьтин сегьнедин устадрикай кхьенвай ктабрин автор я. Милли театр вилик тухунин рекье къазанмишай агалкьунрай Э. Наврузбеков Дагъустандин халкьдин артиствилин, Россиядин лайихлу артиствилин тӀварариз лайихлу хьана. Ам гьакӀни республикадин госпремиядин лауреатни тир.
Милли театрдиз бахш авур йисарин, къазамишай тӀварарин далудихъ четин девирдал гьалтай зегьметдин нетижаяр, тариф авуниз, гьайиф хьи, туьнбуьгь авунизни лайих крар гала. Чи фикирдалди, художественный руководитель, кьилин режиссер яз, Эседулагь Наврузбекован виридалайни чӀехи лайихлувал, адалай, зурба уьлкве чукӀурна, искусство кӀвачел хуьнин ва виликди тухунин вири адетар чӀурна, гзаф маса хилер хьиз, театрарни кӀевера тур, абур агал хьунин къурхуллувилик кутур алатай асирдин 90-йисара лезги театр гьукуматдинди яз, вичин баркаллу тарих, уьмуьр давамарзавайди яз хуьз алакьун я. Эседулагь Наврузбеков театрдал кьару кас тир. Театр галачиз вичин уьмуьр виже текъведайдахъ инанмиш кас тир. Ихьтин ксарихъ, агалкьунар хьиз, гъалатӀар хьунни тӀебии кар я. Агалкьунрикай мадни рахайтӀа, 90-йисара лезги театрда чкадин авторрин пьесаяр сегьнеламишунин хъсан адет акатна. Гьар йисуз кьвед-пуд эсер. Гзаф вахтара минет-суьнетнани ваъ, театрдин художественный руководитель, режиссерар чеб бажит жез. Зи рикӀелай ихьтин са кар алатзавач. I988-ЙИСУЗ Котласдай хтана Эседулагьа республикадин культурадин министерствода кӀвалахзавай чӀавуз чи журналдин редакциядихъ галаз адан дуствилин алакъаяр арадиз атанай. Чна гьар юкъуз гьалтиз лезги литературадин, драматургиядин месэлаяр веревирд ийиз, гьакӀни сад садахъ илифиз, кӀвалахдикай азад вахтар санал акъудиз хьанай. Эседулагь ихьтин алакъайрал, цӀийи дустар кьунал рикӀ алай кас тир. Садра нубатдин сеферда журналдин редакциядиз илифай адавай за жуван са эсер кӀелун тӀалабнай. Ам гьа и йикъара кхьена куьтягьнавай «Чигали» тӀвар алай мах тир. Аялар патал сегьнедал эцигиз жедай эсер тирди жувазни чизвайтӀани, заз пешекар режиссердин фикир, къимет ван хьана кӀанзавай. Лап гьа пака юкъуз Эседулагь гуьгьуьл шаддиз зи патав АХКЪАТНАЙ.-МУБАРАКРАЙ, халис сегьнедин мах я,- гъил кьунай ада зи.- Эгер лезги театрдиз хъфин хьайитӀа, за ваз ам сегьнедал эцигунин гаф гузва. Гьелелиг жував хуьх. Завай ван хьайи гафар рикӀин сидкьидай туширбир яз кьунайтӀани жедай. Вучиз жедай лагьайтӀа, яратмишзавай ксарин арада текъвезвай тарифар авунин, герек авай чкадал тариф ийиз къимиш татунин адетар авайди заз чизвай. ЯтӀани за жаваб ГАНАЙ:-ПАРА сагърай вун, Эседулагь, заз ви къимет пара багьа Я.-ВУН масакӀа гъавурда акьамир,- вичиз лайих мили хъвер авунай ада,- мах заз дугъриданни бегенмиш хьанва. Са шумуд вацралай Эседулагь Наврузбеков Лезги театрдин художественный руководителвиле тестикьарна. Жуван сегьне патал
яратмишнавай махуникай адан фикир рикӀел аламайтӀани, захъ адан вичин рикӀел аламукьдайдахъ инанмишвал ва умуд авачир.
Са йисни алатнач, Эседулагь Наврузбеков нубатдин сеферда редакциядиз илифайла, ада заз ЛАГЬАНА:-ГЬИНВА ви мах? «Чигали» тирни адан ТӀВАР?-ЭХЬ,- жува гуьзлемиш тавунвай хьтин сесинал жаваб ганай ЗА.-ХАЛИС чи тӀвар я. Къала, гице зав, эцигда чна ам сегьнедал. Гьа икӀ, I990-ЙИСУЗ «Чигали» тӀвар алаз режиссер Мизебег Мирзебеков яз сегьнедал атай тамаша къалуриз эгечӀнай. Ам виридаз бегенмиш хьанай, чи адресдиз газетра ва тамашачийрихъ галаз гуьруьшрал тарифар авунай. Гуьгъуьнин йисара чи алакъаяр давам хьанай, Эседуллагь Наврузбеков театрдин кьиле хьайи йисара зи мадни вад пьесадай тамашаяр эцигнай. Ихьтин алакъаяр маса авторрихъ галазни арадиз атанай, милли драматургия цӀийи пьесайралдини тамашайралди девлетлу жезвайди ашкара хьанай. И рекье Эседулагь Наврузбекова вичини хъсан зегьмет чӀугвазвай. Ам автор яз сегьнедал Ярагъ Мегьамедакай, Гьажи Давудакай хьиз, чи уьмуьрдин татугайвилерин темайрайни тамашаяр арадиз атанай. Тамашачийриз Ислам Мегьамедован, Фейруз Бадалован, Арбен Къардашан ва гзаф маса драматургрин эсеррай эцигай тамашаяр сегьнедилай акунай. Са шакни алач, Эседулагь Наврузбекован тӀвар лезги театрдин тарихда эбеди яз амукьда. АкьалтӀай четин йисара театр хуьз ва вилик тухуз алакьун адан чӀехи лайихлувал яз гьамиша къейд ийида.
Девирар къвез алатзава. Лезги эдебиятни вахтунихъ галаз кӀвач кӀваче аваз виликди физва. Эдебиятдин уьмуьрдин чалаярни чухурар, энишарни юхушар тарих жез алатзава, амма художественный гафунин лазимлувални метлеб гьамишанда кьетӀенди ва важиблуди яз амукьзава. Эдебиятдин лап четин хилерикай сад язвай драматургиядин асуллувал генани артух я лагьайтӀа, чун ягьалмиш жедач, вучиз лагьайтӀа драмадин эсерри медениятдин зурба дестекрикай садаз – театрдизни къуват гузва, гьа са вахтунда сегьнеда эцигнавай эсер патални кьвед лагьай уьмуьр башламиш жезва. Театрдин эсер халкьдин уьмуьрдин руьгьдин «таквадай» къатара арадиз атана сифте драматургияда гьасил жезва, ахпа, В. Белинскийди лагьайвал, цӀийи идеяди цӀийи формани арадиз гъизва.
Пьесадин цӀийи формади сегьнедани цӀийи форма жагъуриз куьмекзава. Инал чи ихтилат драматургиядикайни театрдикай кудун хатадай хьанвай кар туш, и кардихъ дерин себебар ава. ГьикӀ лагьайтӀа, лезгийрил драматургиядини театрди тарихда тӀимил рехъ атӀанвач, абурун тарих чи халкь патал къадимлу ирс хьанва. И сифте гафунин мурад чи милли драматургиядикайни театрдикай гегьеншдизт рахун туштӀани, зи суьгьбет, са шакни алачиз, тарихдин вакъиадихъ галаз алакъ-алуди я. Гьуьрметлу кӀелзавайди, ви вилик квайди лезги эдебиятда сифте яз анжах драмадин эсеррикай туькӀуьр хьанвай ктаб я. Драматургиядин эсеррин кьилдин ктабар, гьайиф хьи, икьван гагьда лезги чӀалал акъатначир. И кардихъ себебар жуьреба-жуьребур ава, амма им икьван чӀавалди чи халкьдихъ сегьне патал кхьенвай эсерар авач лагьай чӀал яз кьабулиз жедач. Лезги драматургия арадал атунихъ ва кӀвачел акьалтунихъ, за винидихъ лагьайвал, хсуси тарих ава. Амма милли драматургиядик лайихлу пай кутурбурун жерге тешкилзавай ксарин тӀварар чи эдебият патал истеклубур я: Идрис Шамхалов, Гьажибег Гьажибегов, Хуьруьг Тагьир, Къияс Межидов, Шагь-Эмир Мурадов, Зияудин Эфендиев, Абдул Ражабов, Якьуб Яралиев, Забит Ризванов, Байрам Салимов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Асеф Мегьман, Абдулбари Магьмудов, Абдуселим Исмаилов, Ислам Мегьамедов, Сажидин Саидгьасанов, Багъиш Багъишев, Казим Казимов, Абдул Усамов, Рустам Мирзалиев ва масабур. И авторрин драмадин эсерар кьилдин ктабар яз акъат тавун, гьич тахьайтӀа, лезги драматургиядин ан¬тология хьайитӀани чапдай акъуд тавуна амукьунни чун патал тарифлу кар туш. 1993-йисуз акъатнавай «Дагъустандин драматургия» ктабдикни са лезги авторни тахьунни гьайиф жедай кар я. Гьар гьикӀ ятӀани лезги эдебиятда и куь вилик квай ктабдиз сегьне патал кхьенвай эсеррикай ибарат хьанвай сад лагьай кӀватӀал хьун кьисмет хьана. Адан автор драматург Эседуллагь Наврузбегов я. Эседуллагь Сеферулаевич Наврузбегов 1942-йисан 25-январдиз СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай дагълух Векьелрин хуьре дидедиз хьана. Буба Сеферуллагьан бажарагъдикай пай къачур, диде Имамата зегьметдал рикӀ алаз тербияламишай жегьил Эседуллагьа кӀвачи-кӀвачи физ 50-йисара Алкьвадрал, ЦӀинитӀдал, КъванцӀила мектебра кӀелна 10 класс куьтягьна, армияда къуллугъна, Дербентда яру дипломдалди Культпросветучилище, Москвада МГИК, ГИТИС-ДИН аспирантура, ГИТИС-ДА режиссёрвилин Кьилин курсар кӀелна куьтягьна хтана Дагъустанда 1971-йисалай кӀвалах ийиз башламишна... Пьесаяр кхьиз чи авторди 70-йисара башламишнатӀани, и рекьяй агалкьунар ада 80-90-йисара къазанмишна. Инал чи ихтилат Э. Наврузбегован пьесайрикай ятӀани, чаз адан яратмишунрин гегьенш рекьерикай, театрдин илим ада вири хилерай гьикӀ ахтармишнатӀа, гьадакай суьгьбет ийиз кӀанзава.
Театрда кӀвалах Э. Наврузбегова режиссурадилай багиламишна. Ахпа ам театровед, драматург, таржумачи хьизни майдандиз экъечӀна. Режиссёр яз сифте Э. Наврузбегова 1974-1981 лагьай йисара хайи лезги театрда цӀудралди тамашаяр эцигна. Авайвал лагьайтӀа, абурун арада лезги авторрин пьесаяр лап тӀимил авай. Ахпа 1982-1987-йисара ада Кефер пата урус театрда режиссёр яз кӀвалахнава, Котласдин драмадин театрда урус ва маса уьлквейрин авторрин пьесаяр цӀудралди сегьнеламишна, цӀийи тежриба кӀватӀна, 1988-йисалай эгечӀна ада мад хайи театрда режиссёрвилин кӀвалах давамарна, ахпа театрдин художественный руководитель хьана ада репертуардин политика дибдай дегишарна. Эгер режиссёр Э. Наврузбегова 70-й йисара а вахтунин вири режиссёри хьиз гзафни-гзаф маса халкьарин авторрин пьесаяр сегьнеламиш-завайтӀа ва 1971-1981-йисара лезги театрдин коллективди сегьнеламишнавай яхцӀурни са пьесадин арада анжах кьве лезги автордин пьеса авайтӀа, 1988-йисалай башламишна и карда зурба дегишвилер гьатна. Гекъигин: эгер 1906-1986-йисара лезги театрдин коллективди лезги авторрин анжах 17 пьеса сегьнеламшинатӀа, 1988-2000-йисара лезги театрдин коллективди лезги драматургрин 50 пьеса сегьнеламишнава. Тафават ава. И йисара Россиядин Федерациядин лайихлу артист, Дагъустандин халкьдин артист, Дагъустан Республикадин Гьукуматдин премиядин лауреат Э. Наврузбегова лезги меденият артмишуник лайихлу пай кутуна, адан яратмишунрин рехъ лезги халкьдин тарихдихъ галаз алакъада хьана. Вичин яратмишунрин хсуси хатӀ авай режиссёр Э. Наврузбегова и йисара урус чӀалай лезги чӀалаз А. Пушкинан «Къванцин мугъман», В. Шекспиран «Ромео ва Джульетта», Еврипидан «Медея» ва маса пьесаяр таржума авунва. Къейд ийиз кӀанзава: шаир яз машгьур тушиз, Э. Наврузбегова вичин гзаф пьесаяр шиирралди кхьенва. ГьакӀ таржума авунвай классикани вири шиирралди яратмишнавай произведенияр я. Мадни: театрдин музыкадин ва драмадин истемишунар фикирда кьуна Э. Наврузбегован пьесаяр, персонажрин гьерекатриз килигна, авторди туькӀуьрнавай шиирралди девлетлу я. Мумкин я, вин драматург яз хьуниз килигна Э. Наврузбегова амай лезги драматургризни лезги сегьнедиз жумартлудаказ рехъ ачухзава ва абуруз театрдин репертуарда бес кьадар чка гузва. И кар себеб яз лезги те¬атрдин репертуар къе лезги авторрин репертуар хьанва. Им еке гъалибвал я. Лезги театрдин тарихдин рехъ веревирд авунин ва ам галай-галайвал кхьинин кардани Э. Наврузбегован алахъунар бегьерлубур я. Адан къелемдикай урус чӀалал кхьенвай кьве ктаб: «Театр, рожденный в горах» (1990), «Лезгинский театр» ва дидед чӀалал кхьенвай пьесайрин кӀватӀал «Шарвили» (1994) хкатнава. Ибур лезги театрдикай кхьенвай сифтегьан важиблу ктабар я. Винидихъ лагьайвал, Э. Наврузбегован яратмишунрин жуьреба-жуьре терефрин бажарагъдин са хел драмадин эсерар кхьиникай ибарат жезва. Абурукай и ктабда гьатнавай цӀуд пьеса лезги театр
дин сегьнеда эцигнавайбур я. И тамашайри милли театрдин яшайишда кьилдин сая девир тешкилзава лагьайтӀа, чун ягъалмиш жедач, вучиз лагьайтӀа, авторди вичин пьесайрай вичин ватанпересвал, кьве патал пай хьанвай халкьдихъ гьихьтин къагьриманар хьана кӀанзаватӀа, вичин пьесайрин геройрин гьерекатралди ва дердералди къалурзава. Гьатта сифтени-сифе кхьей пьесадани кваз драматургди вичин геройдин агьузар социальный суалралди деринарнава. ГьакӀ хьайила авторди вичин ктабдиз «Уьмуьрдин драмаяр» лагьай кьилни ганва. XX лагьай асирдин эхиримжи цӀувад йис чи уьлкведин ва гьа са вахтунда чи халкьдин уьмуьрдани гзаф муракаб, четин ва къатмакъариш йисар хьана. Ихьтин девирдин гьакъикъи сифет къалурунин карда чи театрни эдебият къерех хьана акъвазнач. И жигьетдай Э. НАВРУЗ¬БЕГОВАН сифтегьан пьесайрикай сад тир «Санитар» сегьнеламишун лезгийрин медениятда кьилдин вакъиа хьана лугьуз жеда. И эсер гьам художественный гьамни идейный рекьерай эдебиятдин хъсан дережада аваз кхьинихъ галаз сад яз, тамаша хьизни ам лайихлу дережадиз акъатна. Советрин Союздин эхиримжи йисарин какахьай девирдин «игитрин» къалпвилер винел акъудзавай ва русвагьзавай и эсерди гуьгъуьнлай, зурба гьукумат чкӀайла, кьиле фидай вакъиайрикайни виликамаз тагькимар авунай. Санлай къачурла, Э. Наврузбегован и ктабда гьатнавай пьесаяр пуд чкадал пайиз жеда: тарихдин драмаяр – халкьдин къагьриманвилин гьуьндуьрар ачухарзавайбур («Шарвили», «Гьажи Давуд», «Ярагъ Мегъамед. ТӀарикьат», «КӀири Буба»), къенин йикъан рехнеяр дериндай аннамишиз тазвай пьесаяр («Санитар», «Рэкетирар», «Пешекар гъуьл») ва аялар патал кхьенвай махар («Шарвилидин турни шив», «Суьгьуьрдин шал», «Нуьгведин ич»). Э. Наврузбегован виридалайни рикӀ алай къагьриман ШАР¬ВИЛИ я. Авторди Шарвилидикай пуд пьеса – «Шарвили», «Шарвилидин турни шив» ва «Нуьгведин ич» пьесаяр кхьена сегьнеламишнава ва чаз Шарвилидин къамат цӀийи терефрихъай ачухарзава. Алатай асирдин 90-йисар вири Урусатдин ва гьа жергедай яз Дагъустандин халкьарин уьмуьрда гзаф кьетӀен йисар хьана. И кьетӀенвал гьар са халкьдин тарихда ва яшайишда вичин мурад, чка ва дережа гьихьтинди ятӀа тайинаруникай ибарат хьана. Къадим тарих рикӀел хкунин ва ватандашвилин чӀехи гьиссер лезги халкьдин рикӀени цӀийи ва гужлу хъхьана. И кар дериндай аннамишай лезги театрдини, эдебиятдини, илимдини къагьриман рухвайрин къаматрал чан хкунин лазимвал авайди кьатӀана. Лезги халкьдин тарихдикай ва кьегьал рухвайрин уьмуьрдикай кхьенвай са жерге ктабар пайда хьана. И ксарин арада Э. Наврузбеговни ава. Лезги театрдин художественный руководитель, режиссёр ва драматург Э. Наврузбегова сегьнедилай Шарвилидинни КӀири Бубадин, Гьажи Давуданни Ярагъ Мегьамедан къаматар къалурунни девирдин истемишунриз кьетӀи ва вахтунихъ галаз кьур жаваб яз хьана. Гьа идалди Э. Наврузбегова чи театрдин тарихда цӀийи чин ачухна.
Аялар патал кхьизвай писателар чи эдебиятда, гьайиф хьи, кьериз-цӀаруз гьалтзава. Идан себебни ам я хьи, аялар патал кхьин четин я ва гьи писателдилай хьайитӀани алакь тийидай кар я. Э. Наврузбегован «Шарвилидин турни шив», «Суьгьуьрдин шал» ва «Нуьгведин ич» махар аялар патал кхьенвай эсерар я. Абур сегьнеламиш авунихъни къетӀен метлеб ава. Сегьнеламишнавай пуд тамашади жегьил несил чи халкьдин тарихдин ва яшайишдин сирер ва руьгьдин ивирар чир авуниз мукьва ийизва, гъвечӀи тамашачийриз хайи чилел рикӀ хьун, абур викӀегь, намуслу ва эркин инсанар яз чӀехи хьунин тербия гузва. И рекьяй автор вичин мураддив агакьдайдал шак алач, вучиз лагьайтӀа, лезги аялри и тамашаяр хушвилелди кьабулнава. Театрди, сегьнеди, гьи эсер эцигайтӀани, уьмуьрдин са кьетӀен тереф къалурна кӀанда: къенин йикъан дердибала, кар алай месэлар ва мсб. Эгер театрди ва режиссёрди и кар фикирдай акъудайтӀа, ам я театр жедач, я режиссёр. Э. Наврузбегова вич режиссёр яз и кар, гьелбетда, рикӀелай алудзавач, акси яз, ада вичин режиссёрвилин кьилин истемишун вичи кхьизавай пьесайрин темайралди ва проблемайралди къалурзва. Гьа икӀ, Э. НАВ¬РУЗБЕГОВАН гьи произведение къачуртӀани адан герой къе¬нин герой я. Гьатта Гьажи Давудни, Ярагъ Мегьамедни, Шарвилини КӀири Бубани. Вучиз лагьайтӀа, и къагьриманар вахтуни, чи милли фикир «ахварай» аватзавай девирди арадал хканвай къагьриманар я. Драматург Э. Наврузбегова и герояр сегьнедин куьмекдалди къенин йикъан тав яна сегьнедиз акъудзава. Эгер Шарвили хьтин михьи, викӀегь, акьуллу, къуватлу ватанперес лезги халкьди рикӀелай алудайтӀа, я туш ам чи халкьдиз чир тахьайтӀа, лезги халкь кьил амачиз амукьда, – лугьузва 1992-йисуз кхьенвай вичин «Шарвили» пьесада драматургди. Эгер халкьдин къагьримандин гъиле руьгьдин яракь тахьайта, ам руьгьдин балкӀандал тахьайтӀа, халкь зайиф жеда лугьузва авторди вичин «Шарвилидин тур¬ни шив» пьесада. Эгер къагьриманди рикӀе халкьдин кьи¬лин идея – кьве патал пай хьун авачтӀа, халкь чкӀида лу¬гьузва «Нуьгведин ич» пьесада ДРАМАТУРГДИ.«ГЬАЖИ Давуд» тарихдин драмада Э. Наврузбегова лезги халкь руьгьламишдай игит Гьажи Давуд къалурзава. Драмадин прологда авторди Гьажи Давудаз ва вахтуниз ихьтин баян гузва:
ЦӀемжуьд лагьай асирдин лап эвелдай Давуд лугьур са Гьажиди къудратлу Азад авун патал хайи Лезгистан Эвер гана викӀегь халкьдиз гьунарлу. Михьи касди, михьи дин гвай регьберди КӀватӀна вири къизгъин рикӀер – кьегьалар. АтӀана кьил зегьерлу тир гъуьлягъдин – Руьгьламишна, сад авуна лезгияр.
КӀири Бубадихъ хъсан ва пис терефар аватӀани, Э. Наврузбегова адакай пьеса кхьизва ва сегьнеламишзава, вучиз лагьайтӀа, автордиз вичин пьесадин геройдихъ чи уьмуьрдин геройдихъ авачир викӀегьвал авайди аквазва ва ада чун, лезгияр, гьина аваз хьайитӀани викӀегьбур, масадаз дасмал гваз икрам тийидайбур, кьили кӀвалахна кесиб синиф патал зегьмет чӀугвадайбур хьана КӀАНЗАВА.«ЯРАГЪ Мегьамед. ТӀарикьат» пьесадихъ вичин кьилдин метлеб ава. И пьесади авторди кьилин герой арифдар Ярагъ Мегьамедан дертламиш хьанвай чан, адан къастар, чирвилер ва чирвилерин бине хьанвай викӀегьвал ва тӀарикьатди гьасилнавай муьруьддин тӀебят, адан мурадар къалурнава. Вич диндин векил ятӀани, Э. Наврузбегован Ярагъ Мегьамед са диндин къайгъуда авач. ПЬЕ¬САДИН къагьриман Ярагъ Мегьамеда диндин михьивал ватандин азадвал яз гьисабзава, накъшубандиядин тарикьатди истемишзавайвал диндин рекьер сиясатдин рекьериз элкъуьрна муьруьд муршиддиз табий хьун, аскер чӀехидаз табий хьун, халкь регьбердиз табий хьана уьмуьрдин мурадар кьилиз акъудун фана дуьньядин мурадар тирди гьерекатралди тестикьарзава. Автордиз чи аям хъсандиз чизвайди адан къенин йикъан уьмуьрдин къагьриманрикай кхьенвай пьесайрай акваз¬ва. «Санитар», «Рэкетирар» ва «Пешекар гъуьл» (соавтор А. Усамов) пьесайрин герой къенин инсан я, амма и инсан секинсуз инсан я. Адавай я вичин бахтсузвал, я вичин кесибвал, я масадбурун явакьанвални гъилинни рикӀин чиркинвал эхиз жезвач. Ам дертламиш хьана «бунтуниз» къарагъзава. Санитардиз вири алчах ксарай гьамбардин кьиферин ухшар къвезва ва ада, вич художник яз, гьа и кьацӀай гьайванрихъ галаз дяве чӀугун вичин уьмуьрдин кьилин мурад яз гьисабзава ва эхирдал кьван гьа и кьиферихъ – я халкьдикай, я ватандикай, я адетрикай фикир тийизвай, анжах чпин руфунар гваз къекъвезвай гьайванриз элкъвенвай «инсанрихъ» галаз дяве чӀугуна уьмуьрдин «чилина» гьатзава. Сифте яз кхьенвай «Санитар» пьеса-фантасмагория – образдин жигьетдай виридалайни гужлу пьеса я. Э. Наврузбеговалай виридалайни хъсан акьалтӀай фасагьат образ авай, театрдин сегьнедиз къешенгвал гузвай произведенияр иллаки хъсандиз яратмишиз жезва. Месела, махар. Э. Наврузбегован «Шарвилидин тур ни шив», «Суьгьуьрдин шал» ва «Нуьгведин ич» пьесаяр сегьнедин истемишунар хвена, акьалтӀай къаматар-образар аваз кхьенвай произведенияр я. И пьесайрин идеяяр-образар гьа пьесайрин тӀварара ава. Махариз хас тир тегьерда авто¬рди пьесайрин герояр гьа и образрал элкъуьрзава ва махарин кьуьруькралди кьилин идея – образ ачухарзава.
Инсандин тӀебиатдиз жуьреба-жуьре аламатар хас я: адаз вич жегьил яз, къвалав гвайди яшлу яз аквада; вичин уьмуьр санал акъвазна, къуншидин уьмуьр фад-фад физвай хьиз жеда... Зунни гьакӀ ава: жув такваз, жуван тай-къаншар, гьеле жегьилзамай Гьажи Гьуьсейнович агъсакъал яз гьисабзава. Белки, гьакӀ ятӀа? Заз Гьажи Гашаров мукьувай чиз зур асирдилай алатнава. Чна вад йисуз Дагъустандин гьукуматдин университетда санал, са факультетда, кӀелна, зур асирда са шегьерда, образованидинни илимдин алемда, сигъ алакъада аваз кӀвалахзава. И вири йисара чна сада-садан яратмишунрикай рецензияр, макъалаяр ва очеркар кхьена, ктабар акъудна, абурун умуми кьадар 30-далай алатзава. Чебни тарифдинбур ваъ, акси яз, вилик амаз меслят хьана, къаст эцигна, басмадиз гьазурзавай эсердин, улубдин ери хкаждай меслятар гузвайбур, басмадай акъатнавай ктабдин дережа къалурзавайбур, михьи-лацу анализ ийизвайбур, хъуьтуьл критика квайбур, хийирлу меслятар ва гьахълу къимет гузвайбур. И вири йисара чна сада-садавай нубатдин кӀвалахдик кумай рехнеяр къалурун, абур жагъуриз куьмек гун адетдиз элкъуьрнава. Ихьтин истемишунри чаз арадал тамам, саф ва гъалатӀар квачир яратмишунар гъидай, абур кӀелзавайдаз къалурдай мумкинвал гузва. Гила, гьуьрметлу Гьажи Гьуьсейнович Гашарован юбилей мукьва жезвай вахтунда, тӀвар-ван акъатнавай алим, муаллим, дуст инсандикай тарифдин кьве гаф лугьун кутугнава.1.
Гьажи Гашаров «дяведин аялрин» жергедикай я. Ам 1937-йисан 3-майдиз Ахцегьа, Гашаров Гьуьсейн муаллимдин хзанда, сад лагьай аял яз дуьньядиз атана. Шад, тух йисар фад алатна, уьлкведал Германиядин фашистри гьужумна, дяве эгечӀна, бубани, гзаф жегьил итимар хьиз, ва
тан хуьз фронтдиз фена. БицӀи аялар галай хзан кӀеве гьатна, дидедиз чӀехи хцикай куьмекчи хьана. Буба, душмандихъ галаз женгера гзаф хирер хьана, бахтунай, сагъ-саламат амукьна, ватандиз хтана: ам хзандин иеси хъхьана, вичин пешедив эхгечӀна. Анжах хзандин къайгъуяр Гьажидин хивяй акъатнач. Гьажиди, сад лагьай синифдилай эгечӀна, хъсан ва лап хъсан къиметар аваз кӀелна: сад лагьай сиреда ацукьнавай, ири вилер авай, лацу якӀарин гададин гъил, муаллимдин суалдиз жаваб гуз кӀанз, гьамиша цава жедай; адан кьиле муаллимди лагьай гьар са гаф, гайи гьар са тарс, са зегьметни акьалт тавуна, гьатзавай; хабар кьурла, викӀегьдаказ къарагъна, тамам жаваб гудай. Гьажи музыкадин, манийрин, кьисайрин (Ахцегьар дегь заманрилай лезги халкьдин илимдин, аламдин, эдебдин ва мадаратдин меркез я) алемда чӀехи хьана. Адахъ галаз са йисара кӀелзавай, санал къугъвазвай, КӀелез хивез хкаж жезвай гадаяр (Алирза Саидов, Алирза Эмирбегов, Абдурашид Рашидов, Марат Межидов, Нариман Гьажиев, Алпан Мурсал ва мсб) сифте чӀалар туькӀуьрзавай, шикилар чӀугвазвай, манияр лугьузвай, рикӀе еке, михьи мурадар авай ва яргъал сеферрикай, дережайрикай фикирарзавай зими жегьилар тир. Абур Гьажиди вичин чӀагъандин авазралди, макьамралди шадардай.1956-йисуз Ахцегьа юкьван мектеб куьтягьна, са чкадал 5-6 кас алай гьуьжетрай экъечӀна, арада са хала-хатурвални авачиз (а вахтара гьакӀ тир), Гьажи Гашаров Дагъустандин С.Сулейманан тӀварунихъ галай муаллимрин институтдин тарихдинни филологиядин факультетдин урус чӀалан отделенидиз гьахьна, студент хьана. (Са йисалай гьукуматди институт университетдиз элкъуьрна, адални В.И.Ленинан тӀвар эцигна). Ина кӀелун четин тир: курсуна кӀелзавай студентар жуьреба-жуьре миллетрин, хуьрерин ва шегьеррин мектебар «вадралди» куьтягьнавай жегьилар ва зегьметдин тежриба авай, аскердай хтанвай, эвлемиш хьанвай ва аялар-хзанарни хьанвай итимар тир. Виридани ашкъидалди, югъйиф алахъна, дурумлудаказ дерин чирвилер къачуз, кӀелзавай, гьавиляй Гьажидин юлдаш студентрикай (Азиз Алем, Камал Абуков, Абдулкъадир Абдулатипов, Далгат Агьмедханов, Феликс Бахшиев, Рагьимхан Кельбеханов, Мегьамедсаид Мусаев ва мсб) республикада тӀварван авай алимар, зарияр ва жемиятдин карчияр хьана. Гьажини абурулай гуьгъуьна акъвазнач: хъсандаказ кӀелна, университетдин студентринни комсомолрин уьмуьрда иштиракна, Къазахстандин хам чилерал зегьмет чӀугуна, тарифдин грамотаяр къазанмишна.1961-йисуз университет агалкьунралди куьтягьна, Гьажи Гашаров хайи литературадай Москвадин гьукуматдин М.В.Ломоносован тӀварунихъ галай университетдин аспирантурадиз гьахьна. Пуд йисуз меркезда чӀехи алимрин гъилик ва библиотекайра вичин чирвилер университетдин студентриз тарс гуз жедай дережадиз хкажна, «Лезгийрин ашукьрин шиират ва литература» темадай литературадин илимдин кандидатвилин диссертация кхьена ва агалкьунралди хвена, алимвилин тӀвар къачуна, ам хайи шегьердиз, хайи вуздиз, гила адан муаллим яз, уьзуьагъдаказ хтана.
Университетда Гь.Гашарова вишералди студентрикай чӀаланни литературадин муаллимар гьазурна, цӀудалай гзаф аспирантар илимдин рекьел акъудна. Вични чирвилерин, тежрибадин ва илимдин рекьяй хкаж хьана: профессордин дережадиз лайихлу хьана. Ам, республикада машгьур критик ва литературовед яз, 1980-йисуз СССР-ДИН писателрин союздин член хьана. Алай вахтунда Дагъустандин писателрин союздин правленидин ва «Самур» журналдин редколлегиядин член я. Университетда кӀвалахал хьайи сифте йикъалай Гьажи Гашаров лезги литература дериндай ахтармишунив эгечӀна: адан макъалайрай инсанри Кь. Саиданни Е. Эминан, С. Сулеймананни Х. Тагьиран, Къ. Межидованни А. Саидован... яратмишунрикай цӀийи-цӀийи малуматар кӀелзавай, жегьил алимдин веревирдериз, анализриз фикир гузвай... ЯВАШ-ЯВАШ алимдин фикир, ният, гъил хкӀун тавур, белки, са зарини лезги литературада амукьнач. Ам, галатун чин тийиз, вири зарийрин межлисриз физва, хуьрериз ва шегьерризни агакьзава, гьар са межлисдани ада вичин ялавлу рахунралди, дерин суьгьбетралди милли литературадин гуьзел эсерар раижзава, халкьдиз кӀанарзава, яб акалзавайбуруз эдебдин тербия гузва.
Алимдикай рахадайла, виле акьадайбур адан илимдин кӀвалахар я. Гьажи Гашаров кьве чӀалал, лезги ва урус чӀаларал, рахазвай ва вичин кӀвалахар кхьизвай алим я. Адан къелемдикай хиялдиз тегъиз жедай кьван илимдин кӀвалахар хкатна: макъалаяр, рецензияр, учебникар, ктабар… Абурун умуми кьадар 700-лай алатзава лагьайтӀа, таб жедач, турус я. Алимдин ктабрин сиягьди дафтардин кьве чин кьазва, анжах жанлубурук акатзава: «Лезги ашукьрин шиират ва литература» (1976), «ЦӀийи хъхьанвай ватандин манидарар» (1987), «Лезги литература: тарих ва алай вахт» (1998), «Лезги литературадин эдебият» (2011) ва мсб. Чи рикӀелай алимди туькӀуьрнавай лезги шииратдин антологияр («Лезги шииратдин жавагьррин хазинадай» 2015-йисуз акъатна), классикрин кӀватӀалар алатзавач: абур, К. Саидан ва Гь. Гьажибегован ктабар хьиз, еке зегьметар чӀугуна, лазим материалар жагъурна ва дикъетдивди тупӀалай авуна, са кутугай къурулушдиз гъана, тарихда сифте яз литературадин суфрадал гъанвай ивирар я. Абур библиотекайрин дезгейрал атайла, хрестоматийра гьатайла, чаз, гьавая жагьайбур хьиз, жезва. Анжах, гьайиф, абур туькӀуьрай касдин зегьмет аквазвач: куьлуьдаказ кхьенвай «туькӀуьрайди фулан кас я» гафариз килигун бязибурун рикӀелни татун мумкин я. Алимдин гьар са макъала, гьар са ктаб са еке къадам, са зурба ахтармишун я. Къадамрихъ хьиз, ктабрихъни гъвечӀи-чӀехи ава. Гьажи Гьуьсейновичан ктабрин арада виридалайни зурбади (им са зи фикир туш) «Лезги литературадин эдебият» я. Эхь, им чи литературадин тарих я, ихьтин ктаб кхьин зурба кар я. Эхь, ам кхьин нелай хьайитӀани алакьдач: пар гзаф заланди я, кирамдин кьилени гзаф чирвилер кӀанда. Эхь, им тарихда сифте майдандиз акъатнавай улуб я, имни тариф авуниз лайихлу кар я. И ктабдихъ мад са зурбавал ава - ам лезги чӀалал кхьенва! Инал лагьана кӀанда: Дагъустандин халкьарин литератураяр ахтар
мишзавай алимар (бязи тӀварар винидихъ кьунва) са йисара кӀелнавай, санал кӀвалахзавай, гьар сад вичин литературадин агъсакъал хьанвай инсанар я. Чпин дидедин чӀални абуруз виридаз чида, анжах тек са касди, лакрин алим Сулейман Хановича, чпин литератврадин тарих хайи чӀалал кхьена, Гьажи Гашаров кьвед лагьайди хьана, амайбур рекье ама. Себебар гзаф ава, абурукай сад дидедин чӀалал илимдин кӀвалахар кхьин четин хьун я: лазим думанар-терминар авач, абур гьеле арадал атанвач. Гь. Гашарован гзаф кӀвалахар, винидихъ тӀвар кьунвай ктабар хьиз, тариф авуниз, зурба кьегьалвилив гекъигуниз лайихлу я. Гь. Гашарова чи милли литература республикадилай къерехдани раиж ийизва: адан макъалаяр Москвадин ва чӀехи шегьеррин журналриз акъатзава, ада меркезда С. Сулейманан шииррин кӀватӀални акъудна. «Урусатдин халкьарин литератураяр. ХХ асир» тӀвар алай энциклопедиядин гафарганда (Москва: «Илим», 2005) Гь. Гашарован 11 макъала гьатнава. Лезги литература, адахъ галаз лезги халкьни, сифте С. Сулеймана, ахпа Жамидина чпин эсерралди вири СССР-ДА магьшур авурвал, Гь. Гашарова чи литература вичин макъалайралди вири Урусатдин Федерацияда раижзава. Алимдин ахтармишунарни фикир тагана амукьзавач: Гь. Гашарован ктабриз чи критикри ва журналистри (А. Агъаев, К. Казимов, М. Жалилов, А. Мирзебегов ва мсб), урус чӀалал акъатнавайбуруз стха миллетрин алимри (А. Абдулатипов, С. Агьмедов, Гь. Гьамзатов ва мсб) хъсан, кьакьан къиметар ганва. Университетдин муаллимдин рикӀелай умуми образованидин мектеб алатзавач: ам фадлай 9 ва 11 классар патал «Лезги литература» хрестоматийрин ва 5 класс патал «Дагъустандин халкьарин литература» хрестоматидин (урус чӀалал) кирам я. Ада муаллимар патал «Лезги литература» мектебда» ктабни акъудна гзаф йисар я.
Лезги литература илимдин рекьелди ахтармишиз мукьвара виш йис тамам жезва. И рехъ Гьажибег Гьажибеговалай эгечӀна, Мегьамед Гьажиева, Назир Агьмедова, Агьед Агъаева давамарна. Алай вахтунда милли литература алимвилин тӀварар авай пешекарри (Р. Кельбеханов, Г. Темирханова, Р. Къадимов, Ф. Нагъиев, А. Рашидов, А. Мирзебегов, С. Бедирханов, Т. Гьажимурадова, Ж. Гьасанова, Ф. Къазимегьамедова, З. Къурбанова, Х. Эльдаров, С. Алиева, А. Гашарова ва мсб), зарийри ва журналистри (Х. Хаметова, Мерд Али, М. Алимов, Абд. Исмаилов, М. Меликмамедов, С. Керимова, З. Къафланов, Р. Ризванов, К. Къурбалиев, Гь. Ильясов, А. Къардаш, М. Ибрагьимов, К. Ферзалиев ва мсб) ахтармишзава: рецензияр ва макъалаяр кхьизва, ктабар акъудзава. И жанлу тилитдин кьилени профессор Гь.Гь. Гашаров акъвазнава. Гьажи Гьуьсейнович Дагъустандин гьукуматдин университетда зур асирда дидедин чӀалан ва литературадин муаллимар гьазурзавай муаллим-профессор, милли литература ахтармишзавай кирам, и жигьетдай еке алакьунар ва агалкьунар авай илимчи, галатун тийижиз алимрин кӀвенкӀве авай агъсакъал ва рехъ къалурзавай чархачи я.
Гьажи Гашарова чаз жуван лезги литературоведение – милли литературадин илим арадал гъана: ам литературадин критикадиз ва илимдиз атайла, чахъ авайди А. Агъаеван 3 ктаб: Е. Эминакай, С. Сулейманакай ва А. Фетягьовакай кхьенвай монографияр тир. Гила чавай Гьажи Гьуьсейновичан гъвечӀи-чӀехи кӀвалахар гьисабна куьтягь жезвач. Гзаф йисарин зегьметдиз ганвай къимет яз, Гьажи Гьуьсейнович са жерге гьуьрметдин тӀварарин, шабагьрин, грамотайрин ва пишкешрин иеси я: ДАССР-ДИН Верховный Советдин Президиумдин Гьуьрметдин грамота (1985), «ДАССР-ДИН культурадин лайихлу къуллугъчи» (1989), «Зегьметдин ветеран» (1989), «Гьуьрметдин орден», «РФ-ДИН высший школадин лайихлу къуллугъчи» ва мсб. Адаз «Шарвилидин», лезги алимрин, М. Гьажиеванни Гь. Гьажибегован, тӀварарихъ галай премияр виридалайни истеклу я. Гьажи Гьуьсейнович уьмуьрда ватандихъ ва халкьдихъ рикӀ кузвай къагьриман, хуьре, шегьерда ва республикада гьуьрмет авай граждан, вичелай чешне къалурзвай тербиячи, намус михьи инсан, гуьзел хзандин кьил, вафалу яр-дуст я. Адан рехъ илимда алимвилин тӀварар къазанмишнавай руша, хцин суса ва аспирантри давамарзава. Профессор Гь.Гь. Гашаров фейи рехъ Азиз Мирзебегован «Руьгьдин хазинаяр жагъурзавайди ва ахтармишзавайди» ктабдай (2014, лезги ва урус чӀаларал) ачухдаказ аквазва. А адалатлу рекьяй агъсакъал дурумлудаказ физва. Гьуьрметлу Гьажи Гашаровахъ яргъал уьмуьрар ва мадни еке агалкьунар хьун чи мурад я.
Советрин Союз хьтин зурба уьлкве чукӀурай 1990-йисар къизгъинбуруз, цӀийи уьлквеяр, республикаяр, халкьарин арада зидвилер, душманвилер, наразивилер арадал къвезвайбуруз элкъвена. Дагъустандани халкьарин милли гьерекатар, фондар, обществояр майдандиз экъечӀна. Абуру чкадин халкьариз хсуси автономияр, аслу туширвилер истемишна. Чкайрал райкомар, обкомар амачир. Россиядин Федерация тӀвар алай цӀийи государстводи вичин къурулушар четин гьалара туькӀуьрзавай. Виняй тӀуб юзурдай гьакимар авачирвиликай менфят къачуна, советрин девирда вилик-кьилик хьайибуру хуьрерин, чилерин, майишатрин, карханайрин иесивална, гьукумдин идарайра, парламентра къуллугъар, депутатрин чкаяр кьуна. Зегьметчи инсанар кесибрин, бейкаррин жергейра гьатна. Халкьдин гьерекатрин, фондарин кьилевайбуруни, халкьдин тӀвар кьаз, чпин игьтияжар, итижар таъминарна, къуллугърин иесивална. Са кар мадни авай, гьерекатрин башчийри чпин къваларив викӀегь, къуватлу спортсмен гадайрикай, яракьарни вугана, чеб хуьдай женгчи дестеяр кӀватӀна. Шагьвеледни «Абадвал» гьерекатдин са дестедин башчи тир. Эхиримжи кьвед-пуд йисуз ам вири районра раиж хьанвай. Импортный машинралди, жемятриз гъиз чӀем, чай, гъуьр, шекер маса гуналди, вичин десте галаз машинраваз хуьрерал цӀар элкъуьруналди, куьмек тӀалабзавай инсанрин тереф хуьналди. Адаз са куьникайни къурху авачир. Гьихьтин гьаким, чӀехиди кӀандатӀани хьурай, ам ракӀара кьуьл эцяна, кабинетдиз гьахьдай. РикӀик квай месэлани яргъияр тавуна гьялиз тадай. Касдихъ пулни авай, герек вахтунда майдандиз экъечӀдай женгчиярни. Абурухъ галаз са гьакимдизни кьил кьаз хуш авачир. Идалай гъейри дестеди районда къазанжияр къачузвай карханаяр, майишатар, цехар са-сад вичин гуьзчивилик кутазвай. Райондинбурукай ва къецяй харж къачуз къвезвай аждагьанрикай, криминальный дестейрикай хуьзвай. Гьа и кар патал са шумудра къалризни, яракь ишлемишна, ягъунризни акъатна. Гьелбетда, ихьтин гьал «чун пачагьар я» лугьузвай бандитрин кӀватӀалриз хуш хьанач. Абур Шагьвеладаз инад кьадай уламдихъ къекъвезвай.
Къанажагълу уьмуьр акьалтзавай несилдиз тербия, чирвилер гуз акъудзавай тежрибалу муаллим вичин хва икӀ дегиш хьунал тежедай кьван мягьтел хьанвай. Урусатдиз тухвана помидорар маса гана хтай йикъалай, на лугьуди, адак маса иви кутуна. Кьвед лагьай йисуз майваяр маса гана хтайла, Шагьвеледа дидедиз малумарна: «мад чна помидорар хцадач ва вуна диде, а еке сал цаз ви чанни хкуддач». - Бес чна вучда, чан хва? Дахдиз школадай гузвай кепекралди амай кьве стхадиз мехъерар гьикӀ ва квехъ ийида? Чаз фу гузвайди гьа сал я эхир. - Икьван гагьда гьакӀ тир, диде чан, гила маса девир я, пуларни чаз жагъида. Исятда акьуллу инсанри са артух зегьмет чӀугун тавуна къазанжияр арадал гъизва. Помидорар чна хцадач, амма абур цазвайбурвай маса къачуз тухуда. Стхайриз мехъердай пуларни жеда чаз. Абуру анжах чпин кӀелунар куьтягьрай. - Я чан дидедин, а зурба машинра гьакьдай майваяр къачудай пулар гьинай къвезвайди я? - А крарикай вуна фикирмир, чан диде, абур зи къайгъуяр я. Чаз недай кьван хъач-мач, афна-памадур цуз, мад герек авач. Зулухъ чна сала шуьмягърин ва хурмайрин къелемар кутада. Абуру хъсан хийир гузвайди я. Гьабибат пара шаклувилик акатнатӀани, Абдулкъадир муаллимди хцин теклифдал разивал къалурна. Салан кӀвалахдикай катзавай адаз и кар лап хуш хьана. Шагьвеледа лагьайтӀа, вичин рикӀе авай крар са-сад тамамарзавай. Фялеяр гъана, къелемарни кутуна. Гатуз ам са траллер помидорар гваз фена. Абур къачудай пул хциз гьинай атанатӀа я дидедиз, я бубадиз малум хьанач. И сирди Абдулкъадир фикирлу авуна. Адаз и месэладай гьи патахъай кьил акъуддатӀа чизвачир. Уьлкве чкӀуни, вири сад-садак какахьуни, алаш-булаш гьерекатри, законри кӀвалах тавуни инсанар маса вилаятрай атанвай хьтинбуруз ухшамишнавай. Абурукай сад Шагьвеледни тир. Урусатдай гада чӀемедин пачкайрив ацӀурнавай са траллер гваз хтана. Абдулкъадир мадни мягьтел хьана. Ихьтин малдин къимет са шумуд миллион манатдиз барабар жедай. Хциз ам гьинай атана? Хабар кьурлани бегьем жавабар тагуз Шагьвеледа анжах са гафар тикрарна: - Дах, вак са къалабулухни акатмир. Урусатда чи ахьтин гадаяр ава хьи, абуру заз куьмекзава. Чна исятда и чӀемер жезмай кьван фад гана куьтягьна кӀанда. Дуьзгуьн, гьакъикъи чӀем туьквенда авайдалай хейлин ужуз гузвайдакай хабар хьайила, хуьруьнвийри, иллаки веледриз мехъерарзавайбуру, пачкайралди маса къачуна. Абурун хабарралди къунши хуьрерайни, шегьеррайни мукьвабур, танишар, дустар атана чӀемедин гьарайдиз. Чпин мукьвабурузни Шагьвеледа са-са пачка чӀем багъишна. Дидедиз хцин ихьтин жумартвал хуш хьаначтӀани, вичиз лугьудай жуьрэт авунач. Пака идан гьакъиндай са ни ятӀани жавабни гун лазим я эхир. Куьрелди, цӀуд йикъан къене траллер ичӀи хьана. Шагьвеледа сад лагьай мертеба авай цӀун кӀвалин чиляй дерин фур эгъуьнна ва хьайи пул гьана кӀеви авуна. Са кьве йикъалай ам цӀийи «Мерседес» гваз хтана. Ам ада институт куьтягьай стхадиз багъишна.
- Я чан хва, адаз машин ваъ, свас я кӀанзавайди,- шадвални наразивал кваз рахана диде.- вучиз са кар ийидайла вун чал алукьдач?- Диде, ваз чизва, вучиз ятӀа?- Амалдар я вун, амалдар. Чна цӀи Робертаз мехъерна кӀанда, хва. - Ийида, диде, ахьтин мехъер къурмишда хьи, и чи хуьре садрани тахьай хьтин. Вун анжах архайин хьухь.- Я чан дидедин, заз секинвал авайди яни?- Бес я, диде чан, бес я, ваз мад са азабни гумир. Вири месэлаяр чна гьялда. Роберт къе-пака районда кӀвалахални жеда, жува адаз са вижевай руш хкягъа.- Аллагьди хуьй куьн, чан балаяр,- рикӀяй шадвална ва мадни дуьаяр авуна Гьабибата. Дишегьлидиз хцихъ галаз ачухдиз рахаз кӀанз хейлин вахт тир, амма ам кӀваляй гьатзавачир. Вичин дустарни галаз датӀана рекье-хуле жезвай. Йифизни геж хквезвай. Дидедин рикӀе кин авай, хци ийизвай вири крар дуьзбур туширди ада гьиссзавай. Еке пуларин эхирни хъсанди хьун мумкин тушир. Гагь санай, гагь масанай «яна, кьена» лугьуз агакьарзавай хабаррини рикӀик къалабулух кутазвай. Шагьвелед я чӀехи къуллугъчи, я депутат, я гьаким туширтӀани, ам физ-хквезвай рекьерикай, туьш жезвай инсанрикай, дестейрикай я адаз, я Абдулкъадираз чизвачир. Гьа ида гъалаба, къурху артухарзавай. Шаклувилерал эхир эцигда лагьана ихтилат кудиз кӀан хьайила, Шагьвеледа, аян хьайида хьиз, рахун кьатӀдай, зарафатардай, маса макьамдик ван кутадай. ИкӀ тирвиляйни дидедиз амукьзавайди дуьаяр авун тир. Азербайжандинни Дагъустандин (Россиядин) арада михьи, ачух (прозрачный) сергьятар жеда лугьуз чӀехи гьакимри авур ихтилатар бушбуруз элкъвенай. Къизилдин муькъуьн кьиле кӀеви сергьятдиз акси зурба митинг кьиле тухвайдалай гуьгъуьниз Шагьвелед вичин итимар, КцӀарай, Къубадай, Бакудай митингдиз атанвай дустарни галаз кӀвализ хтана. Еке гьаятда суфрани ачухна. Гьеле къизгъинвал кумай жегьилри, «эгер сергьят эцигиз хьайитӀа, чаз амукьзавайди «Абадвал» гьерекат кьиле аваз гъиле яракь кьуна аксивал авун я» лугьузва. САДА-САДАЛАЙ кӀевиз сес хкажиз, «бес я лагълайгъчийриз яб гайи кьван, абуру чун цаз алай симерин юкьва твазва, халкь, чил кьетӀивилелди кьве патал пайзава, ахпа чаз инани, Азербайжандани кӀур гуда. Гила чун сад хьана къарагъ тавуртӀа, лезги халкьдин нехир хтана лагьайтӀа, жеда. Чи гележегдин эхир-пехирни жеда» лугьузвай. Абдулкъадира яб акална, акална, эхирни вичин сесни кудна ва гьевеслу, жуьрэтлу жегьилривай секин хьун тӀалабна.- Балаяр,- рахана ам гьар садал вил вегьез,- куь фикиррихъ галаз зун кьилелай кӀвачелди рейсад я, амма куьне уьмуьрдин, тарихдин гьакъикъат рикӀелай алудзава.- Са низ ятӀани рахаз кӀан хьана.- Яб це кьегьал,- муаллим адахъ элкъвена,- ван хкаждай, алчахдин суфатдиз вижевай сад вегьедай вахт чир хьана к\анда. Квез тарих, гьукумат вуч лагьай чӀал ятӀа чидани?- Абдулкъадира гъил хкажна, къарагъиз кӀанзавай ва сивел кӀвенкӀв алай итимар ацукьар хъувуна.- Куьне садвиликай, женгиникай, яракьрикай, аксивиликай ихтилатзава. Авани чахъ гьа садвал? Гьа къуват? Авач, авач, балаяр. Эгер авайтӀа, чи бубайри цӀуд йисаралди яхулрин
ханарин зулумар эхдачир. Куьне садрани фикир ганани? Чи миллетдик вилер шуькӀуьбурни, мичӀи къумралбурни, хъуькъверин кьилер экъисайбурни, расу чӀараринбурни, лап куьлуь буйдинбурни ква. Чи уллу бубаяр ахьтинбур тушир эхир. Абур кьакьан буйдин, лацу якӀарин, кутугай, дуьзгуьн акунрин, такабур, ачух рикӀер авай инсанар тир. И алатай виш йисара лезги халкьдин ивидик мугъулрин, хазарин, арабрин, персерин, татарин, монголрин, урусрин, туьркверин ивияр какахьна, гьавиляй сихвал, садвални квахьна. Дагъларани дагьарра мукар авур дагъвийрик масадбурун ивияр тӀимил какахьна. Гьавиляй абур, гьайванрин капӀалар, лужар хьиз, санал жезва, сад я. Лагь, жаваб це заз, вучиз чи «Абадвилин» регьберар гьар кьве йисалай дегиш жезва? Стха халкьарин гьерекатрин башчияр гьа садбур яз ама, абурухъ чпин инсанри ябни акалзава. Гьа идани чибуру чӀехиди кваз такьунин, вири са фикирдал тахьунин, къерехдин, чара чун такӀан инсанрин фикирар гваз майданрал рахунин гьакъиндай шагьидвалзава. Масадбур чпин кицӀикайни шагь ийиз алахъзава. Чибуру лагьайтӀа, жуван шагь ламарин жергеда твазва. Тарихди гележегдиз рехъ къалурзавайди я, гьавиляй кьулухъди вил ягъиз, виликди вач. Балаяр, халкь сад хъхьун, жуван гьукумат хьун гьар са ватандашдин мурад я. Амма гьайиф, чи регьберри хъсан улам гъиляй ахъайна. За Кьасумхуьрел, Белижда, Мегьарамдхуьре хьайи чи гьерекатдин съездра иштиракна. Вуч акуна заз? Рахаз чида чи гадайриз. Гьарда вич акьуллу яз, анжах са вич чидайди яз къалуриз алахъна. Абуру ахъаяй кьилин гъалатӀ вуч ятӀа чидани квез? Арадал са шейни алачиз Лезгистан Республика малумарна ва чун Азербайжандани, Дагъустандани душманриз элкъуьрна. Идални бес тахьана чи «акьуллу, камаллу» башчияр, женгчияр, активистар чарчел кхьенвай Лезгистандин гьукуматдин къуллугъар патал бягьсина гьатна. Чпиз муьхц эцигиз тежедайбуру чаз республикаяр хиве кьуна. Ельцина Советрин Союз чкӀурнамазди фена КцӀар, Къуба, Хачмаз, Худат гъилик ийидай, санал хъийидай чкадал. Гьа ихьтин серфе, улам гъиляй ахъаяй башчияр, активистар, абур гилани «Абадвилин» къурулушра амазма, халкьдин душманар я. Ингушри, баркалла Аушеваз, кар авуна ва чпин республикани арадал гъана. Чун вацӀун кьерел аламукьна, атай селлеррини гатаз. Гила садавайни, я квевайни са затӀни хъжедач. Государствояр арадал атанва, абурун арада кӀеви сергьятни жеда. Я Россияди, я Азербайжанди яракь гъиле кьуна женгиниз къарагъдай мумкинвални хгудач. Гьулдандин рипинал литинин гъуд гьалчиз жедач. Заз квехъ гафар т\имил, крар гзаф хьана к\анзава. Им за квез инанмишвилелди лугьузва ва чӀуру, герексуз гьерекатриз рехъ гумир. Эгер зи гафар кьун тавуртӀа, куьн вири хата-баладик акатда. Абдулкъадир муаллимдин гафарал къул чӀугурбурни хьана, «ваъ, женгиниз къарагъ тавунмаз халкь кьве патал пай хьана амукьда» лугьузвайбур, нарази яз хъфена. Муькуь мугьманарни рекье хтурла Абудлкъадира хцихъ галаз кьилди суьгьбет давамарна.- РикӀиз кьей хва, заз ви къенивални, жуванбурухъ рикӀ кунни, герек вахтунда жуьрэтлувални къалурун чизва. Уьмуьрда виридалайни еке шадвал, бахт – жув инсанар патал герек тирди гьисс авун я. А гьисс вахъ ава, амма хва, бязи вахтара вуна бейнидиз атай гьа сифте фикирдиз къ
уват гузва. Са масадан гафариз тамашна кьилихъди цӀуз вегьезва. Идаз акьуллувал, итимвал лугьуз жедач эхир. Лагь, исятда инлай хъфейбурукай ваз вуч чизва? Абурукай вуж вуж я? Дуст, хаин, таниш, амадаг?- Дах, акъваз, акъваз, абур халис гадаяр я.- Ваз гьинай чида? Абур ваз карда, вун кӀеве акӀайла, рекье-хуле акунани? Ваъ. ЦӀалцӀам негъилрихъ ягъазвайди гьамиша алдатмиш жедайди я. Вуна жуван къвалав агатзавай гьар сад ахтармиша, ахпа къиметни це. Абурун терефни хуьх. Заз чизва, на ва масабуру «Абадвилин» мярекатриз хейлин пулар гана. Нетижа гьинва? Вуна, «чун башчияр я» лугьузвайбурухъ кьилди-кьилди яб акала, абурувай хабарар яхъ, рикӀе вуч аватӀа чира, аквада ваз, абур гьихьтин иблисар ятӀа. За хва, ваз исятда лугьузва, фикир ая, гекъига, фагьума, ахтармиша, анжах жуван кьил къванерик акатдайвал ийимир. Пака икӀ хьайитӀа, зи, яаъан, амай багърийрин рикӀер пис тӀар жеда, чун такӀанбур, пехилбур шадарда.- Я дах, ви гафар за вири кьабулзава, абурук кьел ква, ви тежрибадин, пешедин кьуш ква. Сагърай вун, амма алай макъамдин гьаларикай менфят къачун лазим я. Вири хъсан жедайди я.- Хьурай ман. Зи мурадни гьам я, амма зи гафар рикӀелай алудмир. Са нянихъ кӀвализ хтай гадайрик пара ван квай. Кьвед Шагьвеледани ва масабуру къуьнерикай кьуна хкана. ВАД-ЦӀУД декьикьани алатнач, райондин хирург, терапевтни галаз Роберт хтана.- Я хва, я чан яаъан, ибруз вуч хьанвайди я?- хабар кьуна Гьабибата.- Ахпа, ахпа, чан яаъ, садра и кьегьалриз куьмек гун. Кимелай хтай Абдулкъадираз хци чеб Кьасумхуьруьн гадайрихъ галаз къал-макъалриз акъатайдакай лагьана. Анжах са йис алатайла адаз и чуьруькдин гьакъикъат малум хьанай. Шагьвеледа Кьасумхуьруьн консервиярдай заводдин директордихъ галаз икьрар кутӀунна: «Чна вад вагон ширеяр, компотар, маринадар маса гуз тухуда, квез цӀуд процент пул гъиляй-гъилиз гуда, амайди эвездай продукция (шекер, крышкаяр) хкида». Хейлин нагъд пул гъиле гьатай директорди икьрардал къул чӀугуна. Икьрарда къейд тавунвай итимвилин меслятни авай: «къазанжи кьве терефдин арадани сад хьиз пайда». Шагьвеледа вичин гадаярни галаз Урусатдин шегьерриз вад вагон мал тухвана. Анра авай танишрин куьмекдалди Дагъустандиз, Дербентдинни Белиждин станцийрал кьве вагон шекер, кьве вагон тахтаяр ва са вагон цемент рекье хтуна. Заводдин директордивни вичиз къвезвай пай шекер ва пул вахкана. Нефс къати касдиз им тӀимил акуна ва ада Шагьвеледавай мадни пул истемишна. - За, меслятвал хьайивал, вири кьилиз акъудна дуст, ваз зиян жедайвал авунач. Гила вучиз ваз артуханди кӀанзава?- Вуна зун алдатмишна. Ваз кьве сеферда гзаф хийир хьанва. За чирна, вуна тахтаярни, цементни хканва.- ДУСТ-КАС, тахтаяр, цемент ваз талукь месэла туш. Я ваз абур за гьикӀ ва нин куьмекдалди хканвайди ятӀа, а ксар гьикӀ рази хъувуна кӀанзавайди ятӀа чир хьун лазимни туш. Заз чи амадагвал мадни давамариз кӀанзавайди тир, амма вун са гаф гвай итим туш. Сагърай!.
Ваъ, директор гъавурда акьунач. Ада вичи харж гузвай гадаяр Шагьвеладал гьалдарна, ам вичиз хейлин пул буржлу я лугьуз. Къучиярни гежел тевгьена Шагьвеледан суракьдиз фена ва абуру чеб «вужар» ятӀа къалурна. Дербентдин, Махачкъаладин идарайра вичин крарин гуьгъуьна авай Шагьвеледаз хтайла, гадайри арадал атай чуьруькдикай ва абуру чпиз авур истемишунрикай чир хьана. Гьа пакадин юкъуз ам вичин дестени галаз Демиран кӀватӀал авай чкадиз фена. Жанавуррин луж хперин суьруьдик акатайди хьиз, алаш-булаш арадал гъана. Ихьтин гьужум гуьзлемиш тавур кьасумхуьруьнвияр гъутарин, гуьллейрин хурук акатна. Вири секин хьайила, Шагьвелед хер хьанвай Демирав рахана:- Чун чаз фадлай чизва, вучиз вун итимвилелди зи патав атанач? А ламран хциз за, меслят хьайивал, вири гьакъи гайиди я, амма адаз мадни гзаф кӀан хьана. Куьн гьалдарна ва ихьтин эйбежер чкадал гъана. Ша , чна гъалатӀар ахъай тийин, масадбур хъуьруьрдай къелетриз рехъ тагун. Чна чи гужлу къуватар сад авуна кӀанзавай береда вуна гада-гуьдуь амалриз рехъ гана. Ахьтин угъраш патал тапанчияр вини кӀвачиз акъуддани? Мад и жуьреда ягъалмиш жемир. Эгер ваз герек ятӀа, тахтаярни, шалманарни, цементни гуда, анжах алчах гьакимрин вач-хъшаяр жемир. Кьибледин къучагърин «игитвилерикай» хабар хьайи муаллимдин рикӀ тӀар хьана. амма девирдин йигин поездда акьахна физвай хцин вилик пад кьадай я къуват, я такьат адахъ авачир. Алатай са йисуз гьам хуьре, гьам районда, гьам республикада гзаф вакъиаяр кьиле фена. Абдулкъадиран хва Робертаз гьич райондани садаз тахьай хьтин гурлу, шад мехъер авуна. Хуьруьн майдандал зурба алачух яна, аник мехъеррин суфраяр дуьзмишна. Белиждай магьшур кьавалар, Дербентдай, Бакудай устадлу манидарар, Махачкъаладай туьнт кьуьлердайбур гъана. Суфрайрал са шумуд жуьре хуьрекар, шиш-кабабар, салатар, яр-емишар, майваяр, хъвадай ятар… Хуьруьнвийри, мугьманри рикӀивай, шаддиз ял яна, демерикай лезет хкудна, жегьилриз ва диде-бубадиз мехъер мубаракна. Къавумрин варцел фена «Лимузин» машинда аваз свас гъизвайбурун автомашинрин цӀиргъини къунши хуьрерин рекьерани къив-къиямат туна. Шагьвеледан дустари цавуз фейерверкар ахъайна, тфенгрин, гьуррадин сесералди свас гвайбур къаршиламишна. Абдулкъадирни Гьабибат веледрилай пара рази тир, абурун шадвал рикӀера, беденра гьакьзамачир, амма Шагьвеледа тешкилнавай и инсанар гьейранардай хьтин мехъери, адан дамахлу гьерекатри пехилбурун жергеярни къалинарна. Са акьван вахт алатнач, Шагьвелед «Космос» банкдин райцентрада ачухай филиалдин управляющийвиле тайинарна. Райондин кьилизни цӀийи инсанар атана. Абуру гъалибвал къазанмишуник Шагьвеледан алахъунрин, финансрин пайни квай. Гьукум гъиляй акъатайбурун ажугъ екеди тир. Абур сакӀани секин жезвачир. АРА-АРА райцентрадин майдандал ва чӀехи хуьрера акси митингар тешкилзавай. Республикадин меркездани абурук цӀай, пӀупӀ кутазвайбур, къучагъриз аксибурун тереф хуьзвайбур авай кьван. Россиядин Федерациядин Государственный Думадиз сифтегьан депутатар хкязавай вахтунда гьар са тухумди, кланди,
гьакимдарри чпин итимар патал женг чӀугвазвай. И женг къурбандар галачизни кьиле фенач. Госдумадин депутавиле кандидатар яз къалуранвай са шумуд итим яна, кьена. Абурук кваз лезги халкьдин векил, жегьил предприниматель, карчи, эцигунрин карханадин регьбер Артур. Лезги рухваяр Азербайжандинни Къарабахдин арада хьайи дяведани гзаф телеф хьана. «Квез квелай алакьдай кьван азадвилер, аслу туширвилер къачу» лагьана Советрин Союздин халкьарихъ элкъвей ахмакь Ельцина уьлкве дяведин, женгерин майдандиз, цӀуд йисаралди дуствилелди, стхавилелди яшамиш хьайи халкьар душманриз элкъуьрна. Гьатта са хуьруьнвияр, районэгьлияр сад-садаз къарши акъвазарна. Ракъинин кӀаник кутугай, менфятлу, кьуш квай чка кьун патал мумкинвал авай гьар сад вичиз чидайвал, вичелай алакьдайвал бягьсиниз экъечӀна. Пул, пул, пул… Вири женгер гьам патал тир. Ам авачирлани пис я, лап гзаф ацалтайла мадни пис я. Иблисдилайни алчах, душман затӀ я. Гьавиляй бубайри лугьудай, итим вуж ятӀа чир хьун патал я адаз гзаф пул це, я ам чӀехи къуллугъдал эциг. Нелай хьайитӀани ихьтин шартӀариз, мумкинвилериз тӀем гуз алакьдач. Итимвални, ягь-намусни хъендик кутада. Шагьвеледа Абдулкъадир муаллимдин къени, намуслу, гьуьрметлу, гьалалдин ризкьидик квай хзанда тербия къачунатӀани, бинедилай ам къени, михьи аял тиртӀани, чалпачух, къайдасуз, дявекар вахтунин дегишвилери адак чпин хума кутуна ва ам вичизни хабар авачиз пулдин куьлгедик акатна. ЯВАШ-ЯВАШ чӀуру крарин иеси хьана. Адан гуьгъуьна чарадан къаргъишни гьатна. Ада майдандиз вичизни, хзандизни, мукьвабурузни кваз душманар акъудна. Дидедин, дахдин камаллу гафарикай вичиз вахтундамаз дава, тарс хкуднач. Сифтегьан нагьахъан, гьалалсуз кар Шагьвеледай чӀемедин савдадихъ галаз алакъалу яз акъатна. Вичив «КАМАЗ» машин чӀем вугайбур ада, пул тамамвилелди вахкун тийиз, инжиклу авуна. Россияда авай гадаяр Дагъустандиз хтана, Шагьвеледа абур хъсандиз къунагъламишна, чӀем авай хейлин пачкаяр аламаз ганвайдакай ва вирида пул вахкун тавунвайдакай шел-хвална. Гатуз, помидорар гваз атайла, вири пул хкидайди хиве кьуна. Им, гьелбетда, тапарар тир. Муьштерийривай пул тамамвиледи ахгакьнавай, амма Шагьвеледа ам харжнавай. Дустарив буржуна вуганвай. Масадбурун кьве «КАМАЗ» помидорар гваз фейи Шагьвелада чӀемедин иесийрин бурж, тӀимил-шимил квачиз, алудна, амма хейлин помидорар ктӀана лагьана, тапарарна, бязи хуьруьнвиярни алдатмишна, абурун пуларин са пай мемекьуьртӀна. Идалай гуьгъуьниз консервиярдай заводдин мал патал чуьруькриз акъатна. Новороссийскдай хтай кьве хуьруьнвиди, ана чпин кар ачухнавай бизнесменри Шагьвеледан гьерекатрикай хабар хьайила, адаз шуьмягърал машгъул хьун теклифна. Абуру лагьана хьи, вуна шуьмягъар гьазурда, чал агакьарда, чна абур Ирандиз рекье твада. Хийир кьве патални пайда. Чкадал, Урусатдин базарра маса гунив гекъигайла, къазанжияр кьведпуд сеферда гзаф жезвай. Вири месэлайрин гьакъиндай икьрардал атайла, Шагьвеледа пулуникай ихтилат кудна.
- Чи хуьрера шуьмягъар аламаз вугузвач, са гьикьван ятӀани пул виликамаз гъиле хьанайтӀа, пис тушир.- Гъавурда ава стха, секиндиз раханай кьакьан буйдин, къуьнерал мягькем кьил алай, яргъи гъилер квай, чинилай шуькӀуь чӀулав спелар аквазвай, лацу якӀарин жегьил итим. Адан тӀвар Къудрат тир. – Августдин эхиррай хьиз чна вал пулни агакьарда. Анжах вуна шуьмягърин багълар авайбур виликамаз тайинара, чпин мал маса къачудайдахъ инанмишара, икьрарар кутӀуна. Кьилинди, хаммал гзаф жедайвал ая. Хъсан къазанжида вил аваз Шагьвелед вичин дустарни галаз Самур, Гуьлгери вацӀарин къерехрив гвай чилерал алай хуьрера къекъвена. Шуьмягърин багълар гзаф тиртӀани, хейлин иесийрихъ чпин муьштерияр авай кьван. Са дестеди Москвадин ширинлухрин карханаяр патал шуьмягъар маса къачузвай. Масанрайни лезги хуьрериз шуьмягърин суракьдиз къвезвайбур кими тушир. Шагьвеледа и кардикай Къудратаз зенг авуна, хабарна. Ада багъларин иесийриз гьар килограммдилай сад-кьве манат алаз хьиз гунин ва шуьмягъар атӀанмазди маса къачун меслятна. Муаллимдин хва кьили кӀвалахзавай гада тир. Ада Къуба пата авай дустар кардик кутуна, ана шуьмягъдин багълар мадни гзаф авай кьван. Гьа са вахтунда Шагьвеледа Къубада кӀватӀай бегьер сергьятдилай регьятдиз акъуддай рехъни жагъурна, герек ксариз пуларни гана. Гьа икӀ, шуьмягърин бизнесдал чан акьалтна. Шагьвеледан катун-калтугунрини гьич гуьзлемиш тавур нетижаяр арадал гъана. Виш тонн шуьмягъар кӀватӀна, Новороссийскдиз агакьарна. Гьелбетда, бегьем пуларни харжна. Эгер чкадал Шагьвеледа килограмм сад-кьве манатдин багьаз къачунатӀа, Къубадай 10-15 манатдин ужуз гьатна адаз мал. Алишверишдин гьа и алакъайрикайни вичиз бегьем кьеж акъудна. Къудратани итимвилин гаф хвена. Шагьвеледав вад миллиондив агакьна пул вахкана. Икьван пулунин иеси адакай икьван гагьда хьайиди тушир. Адан цуф цава къугъвазвай. Новороссийскдай ам импортный цӀийи машин гваз хтана. Вичихъ галаз зегьмет чӀугур гадаярни динжарна. Абурни шуьмягърин бизнес мадни гегьеншарунин фикирдал атана. Хийир вилериз аквадайди тир. Гадайри шадвалзавай, гьар юкъуз кефер чӀугвазвай. Бизнесдихъ нагьакьан, дявекарвилин терефарни авайди абуру гьеле кьатӀанвачир. Хабар гьинай, хабар Москвадиз шуьмягъар гьазурзавай дестедин пачагьлугъдай. Чпи виликдай шуьмягърин савда ийизвай кӀвалериз фейи гадаяр саки виринрай ичӀиз элкъвена. Садбуру чпихъ «цӀи бегьер хьанач», масадбуру «шуьмягъар гваз базардиз физва» лагьана. Мягьтел хьана и дестедин башчи Исламудинни. Ина шулугъ авайди ада кьатӀана, амма гьихьтинди? Ам вичин итимарни галаз хванахва авай хуьруьз фена. Хуьре мехъер авай. Гьеле яргъа амаз абуруз музыкадин, са мехъерални ягъ тийизмай зуьрнейрин ванер атана.- Гадаяр,- гьевес кваз рахана Исламудин,- ина халис мехъер къурмишнава. Зун фадлай зуьрнейрин авазрихъ цӀигелзавайди тир.- Яб акала жуваз кӀамай кьван. Белки, чун демеризни фин,- лагьана гадайрикай сада.- Валлагь фида, ина къе амукьайтӀа.
Виликдай совхозда агроном яз кӀвалахай хванахва Абидинни мехъерик квай. Мугьманар, Исламудин атанвайдакай хабар гъайидаз ада кьетӀивилелди буйругъна: абу
рни галаз энгел тавуна мехъерик хъша. Абидина хванахвадин хва, адан дустар хушдиз кьабулна, суфрадихъ ацукьарна. Исламудинан тӀуьруькьуьм гуьгьуьларни ачух хъхьана. КӀвалерин вилик квай майдан кьавалрин ихтиярда авай. Яру, цӀару, гуьрчег парталар алай рушар, дишегьлияр хкатна аквазвай, абуру чпел фикирни желб ийиз тазвай. Итимри, жегьилри туьнт кьуьлерзавай. Зуьрнечийри «лезгинка» макьамдал илигнавай. Чпикни ахьтин дамах гвай хьи, зуьрнеяр абурун гъилерани, цавани къугъвазвай. САД-КЬВЕДА чӀак, мет чилиз ягъиз кьуьлзавай. Исламудинан рикӀел хтана, абурун хуьрени и жуьреда майдандай руг акъуддай, вири гьейранардай кьуьлердай устадар авайди тир. Мехъер пара хъсандиз тешкилнавай. Гадайрин са дестеди суфрайрал хуьрекар гъизвай. Дишегьлийрин дестеди жерге итимар къарагънамазди, гъиле-гъил аваз хуьрекар тӀуьр къапар вахчузвай. АРА-АРА гадаяр къвез «кӀани-такӀан авани?» лугьуз хабар кьаз, хъфизвай. ТӀвал гвайда – кьварцӀабанди суфрадихъ ацукьнавайбурни рикӀелай алудзавачир, кьуьлуьзкьуьлуьз атана мугьманриз гаф гузвай, диде-бубадиз мехъер мубарак авурдалай гуьгъуьниз, кьавалриз мугьмандин макьам ягъун буйругъдай. Гьа икӀ, Исламудинани «кавхадал» вижевайц кьуьл авуна, майдандиз экъечӀай рушариз хъсан шабашарни гана. Абидин гъавурда авай итим тир. Мехъеррин иесидиз талукь тебрикарни авуна, ам мугьманарни галаз кӀвализ хъфена. ХВАШ-БЕШ авуна, чаяр хъвана акьалтӀарайла, гадайрик са гьихьтин ятӀани гъалаба квайди акурла, иесиди хабар кьуна:- Гила, халудин, лагь, вун кӀеве тунвай месэла гьихьтинди я? - Валлагь, Абидин халу, вакай табдай делил чахъ авач, чун кӀеве гьатнава. Чаз акурди кьил акъат тийидай шудургъа я.- Шудургъа? Кьил акъат тийидай?- итимди са жизви хъверна.- Ам вуч я эхир? - Чун бегьем мал авачиз амукьнава. Икьван гагьда шуьмягъралди таъминарзавай ксаривай гила чаз абур гьат хъувунач. Чи вири крарни чӀур жезва. Чна гаф ганвай амадагрин виликни - беябур.- Зун гъавурда гьатна, хтул. Ина кьил акъат тийидай са сирни авач. Шуьмягъар къачудай маса ксар майдандиз акъатнава. Абур чи хуьруьзни атанвай. Са килограмм кьвед-пуд манат кьил алазни гуз, къачузвай.- Маса ксар?- гьатта чкадилай къудгунна Исламудин.- Абур цавай аватнани, артухан пуларни гуз?- Цавай аватнач, ваъ, чан хва, гьа и чилел ала абур, бейкарар, зегьмет чӀугун тавуна масадан гьисабдай яшамиш жез кӀанзавай савдагарар, алверчияр. Заз чидач, абуруз а пулар гьинай къвезватӀа, виридахъ галаз гьаятдал гьахъ-гьисабар авуна, гьавиляй датӀана пулдин кьитвал гьиссзавай чи инсанри багъларин, саларин майваяр атай-атайдаз ма
сани гузва. За, чан хва, куьн къведайди чиз, жуван ва зи гаф акатзавай мукьвабурун бегьер саламатна.- Пара сагърай, Абидин халу, а ксар вужар ятӀа чизвани квез?- Чизва, хтул, лугьузвайвал, и Гьамидхуьряй тир Шагьвелед тӀвар алай гада.
- Чида, чида, ван хьана чаз адакай. Садбуру адан тарифзава. Масадбуру ам халис луту я
лда. - Валлагь хва, алай вахтунда лутуяр, къачагъар, шейтӀанар гзаф жезва. ВикӀегь гада ялда ам чи хуьруьнвийри. КӀеве авай низ хьайитӀани куьмекарни гузвалда. Чидач валлагь, вуж гьахъ, вуж батӀул ятӀа. За фикирзавайвал, лутувилер квачизни туш. ТахьайтӀа, садазни малум тушир жегьилдикай банкир, районда гаф ише физвай итим хьун… - Вун гьахъ хьиз аквазва чазни, Абидин халу, чав адакай са бязи ихтилатар агакьнава. Хьайи кар хьанва, бес гила чна вуч авурай? Лазим кьадар шуьмягъар гьикӀ ва гьинай жагъурин? - Яб ча, хва, гьеле вирида чпин шуьмягъар базарриз акъуднавач. А гадаяр, заз чидайвал, яргъарик квай хуьрериз, багъларизни фенвач. КӀВАЛБА-КӀВАЛ къекъвена кӀанда. Азият акьалтайтӀани, белки, кар туькӀуьн. - Хьурай ман, Абидин халу, гьакӀ ийида чна. Вирт кӀаниди чӀижерин гуьгъуьнани гьатна кӀанда. - Лап дуьз лугьузва на, хва. Крар туькӀуьрай куь. Зунни квез куьмек гуз алахъда. - Пара сагърай, Абидин халу. И нянихъ мугьманрив ял акъадариз туна, пакадин югъ Абидина миресрин, дустарин кӀвалерай шуьмягъар кӀватӀ хъийиз акъудна. Исламудин рикӀивай рази яз амукьна. Кьве гьафтеда ада гадаярни галаз пуд райондин хуьрерал цӀар илитӀна ва герек кьадар гьатначтӀани, амадагрин вилик жаваб гудайвал хьана. Гьа са вахтунда адаз Шагьвелед акуна, адахъ галаз рахазни кӀанзавай. Амма ам гъиле гьатзавачир. Эхир, гьич са умудни амачирла, Шагьвеладал Исламудин «Къизилдин балугъ» ресторанда туьш хьана. Гуьрчегдиз безетмишнавай ресторандин эрчӀи пата, сегьнедин вилик хьиз, ванлу десте ацукьнавай. Суфрайрал лап багьа ва тӀямлу хуьрекар, емишар, хъвадай шейэр алай. Жегьилар вири, хкянавайбур хьиз, кьакьан буйдин, пагьливанрин беденар, чӀагай къаш-къамат авайбур, кӀвачерал мягькембур тир. Суфра абурлу ийизвай, вичел фикир желбзавай са лишан мад авай. Пара гуьрчег рушар. Абурун цӀарцӀар гузвай вилери, хъвер къугъвазвай пӀузарри кӀанивилин базардай хабар гузвай. Залда рикӀи чӀугвадай лезги музыкади агъавалзавай. Сегьнеда эркекдин темягь ацукьдай руша арабистандин кьуьлзавай. Ксари рикӀивай ял язавай, гуьзел макъамдикай лезет хкудзавай. Исламудина, адахъ галай гадайрини къаншарда авай азад столдихъ чкаяр кьуна. Кефлу суфрадихъ вахт акъудзавайди Шагьвелед ва адан десте тирди чир хьайила, Исламудина официанткадиз эверна, а суфрадихъ вичин патай «Нарын къеле» коньяк тухун эмирна. Шагьвеледа пишкеш хушдиз кьабулна ва эвездай кьве бутылка ва рганвай гьуьндуьшкадин жендек рекье хтуна. КЬВЕД-ПУД декьикьани алатнач, ам къарагъна, музыкантриз «кис» лагьай лишан гана, а
квазвайвал, ам ина хан тир, рахана. - Дустар, къе ина чаз течидай, амма чакай малум тир хъсан гадаяр ава. За абуруз чи суфрадихъ теклифзава. Ша, буюр!- Шагьвеледа гъилин ишарадалди Исламудиназ чпин суфра къалурна. Исламудина ихьтин кар гьич гуьзлемишнавачир. Ам разивилелди къарагъна ва виликди фена.
- Саламалейк, стхаяр! - АЛЕЙКУМ-САЛАМ, алейкум-салам,- жаваб гана инлай-анлай. - Квез незвайбур ширин, икӀ ял ядай йикъар гзаф хьурай! - Сагърай! Сагърай, стха! Шагьвеледа, гъил кьуна, хвашкалди лагьана ва къужахда кьуна, далудиз кап яна: -ацукь стха, чаз жув вуж ятӀани лагь. Цуз чи мугьмандиз, женнетдин шараб.- Къвалав гвайда бокалдиз чехир цана. - Зун Исламудин я. - Исламудин стхадин сагълугъдай,- ван алаз малумарна Шагьвеледа. Амай гадайрини и гафар тикрарна. Ацукь хъувурла, Исламудина гаф кутуна. - Шагьвелед стха, зун са шумуд югъ тир вахъ къекъвез, гьатнач, ингье бахтунай хьиз, ина ацалтна вал. - Захъ къекъвезвай, вучиз? Вуч месэла ава? - Шагьвелед стха, чун къе сад лагьай сеферда сад-садаз аквазвайбур ятӀани, вуна зун лап кӀеве туна. - За? Вун кӀеве?- Башчи лап мягьтел хьана. Дикъетдивди таниш тушир касдиз тамашна, ам ван ацалтна хъуьрена.- Яда, я стха, на лагьайвал, сифте яз аквазвай кас, за вун гьикӀ кӀеве тунвайди ятӀа?- Шагьвелед пӀузар хъуьрез вичин дустариз, ахпа мугьмандиз килигна. - Ина ахьтин хъуьредай кар авач, Шагьвелед стха,- са тӀимил наразивал кваз, амма секиндиз рахана Исламудин.- Зун, дугъриданни, вуна кӀеве тунва. - ГьикӀ яда?- Шагьвеледан кьарай квахьзавай хьтинди тир. И кар кьатӀай мугьманди лагьана: «Шуьмягъар себеб яз, стха. Вуна за кутунвай рекьера тарашчивална». - Тарашчивал?!- Шагьвелед бегьем таниш тушир ва вичин яшдавай хьтин касдиз вилер атӀумна тамашна. Ам лап тажуб хьанвай.- ДУСТ-КАС, им лап судьядин къарар я хьи. Тарашчивал, ви рекьер гьинавайбур я? Ихьтин гафарай жавабни гана кӀанзавайди я гьа. - Жаваб гуз зун гьазур я. Икьван гагьда за и райондай шуьмягъар гьазурзавайди тир, заз манийвалдай касни авайди тушир. ЦӀи, вуна стха, зи фу атӀана. Зун шуьмягъар амачиз туна. - ГьакӀ лагь ман, я стха, ви беденда авайди шуьмягърин тӀал я. Дусткас, базардай, туьквендай вунани, зани, масадбуруни вичиз лазим шей маса къачузва. За ви тӀвар янавай малдал гъил яргъи авунач кьван. Я вуна гьазурайбур тарашнач. Мал авай багъманчийривай маса къачуна. ГьакӀ хьайила, стха, а ви «тарашчияр» гаф кьулухъ вахчу. - Вахчурдай яхъ,- меслятдив лагьана Исламудина, гьикӀ лагьайтӀани, Шагьвелед гьахъ тир, ам вилик акатна ва ада малдин иесивални авуна. МасакӀа рахана кӀанда,- фикирна мугьманди.- Шагьвелед стха, заз куьмек це, завай жуван амадагрив лагьай кьадар шуьмягъар агакьариз жезвач. Эгер чкадал аламатӀа, са тонн кьван чаз маса вахце. - О-ГЬО-ГЬО, вун лап къемеда гада я хьи,- хъуьрена мад Шагьвелед.- Шуьмягъар чна гъиле-гъил аваз рекье турди я. Амайди тиртӀа, белки, зун куь къаршидизни экъечӀдай. - Мегер куьне вири?... - Эхь, эхь, дуст-кас. Гьич виш кило кьванни амайди туш.
- АкӀ ятӀа, сагърай, стха,- лагьана Исламудин къарагъна.- Вун гьиниз эхир? Акъваз, ял ягъа чахъ галаз,- теклифна ада мад. - Пара сагърай, стха. Чаз гьеле къайгъуяр ама,- Исламудин вичин гадаярни галаз ресторандай экъечӀна. Инал сад лагьай сеферда туьш хьайи, чеб-чпиз акур кьегьалрикай садани фикирнач, са акьван вахт алатдач, чеб бягьскарриз элкъведа. Уьмуьрдин, яшайишдин шартӀари, районра, республикада кьиле физвай вакъиайри, тахсиркар дестейрин итижри абур ахьтин чкадал эцигна хьи, фагьум-фикир хъийидай, чӀехидал, камаллудал алукьдай, ери-бине чирдай, пака вуч жедатӀа гьам кьатӀудай я вахт, я мумкинвал, я акьул, я сабур амукьнач. Абуру чеб вахтунин, тараш-таландин, пул гзаф хчӀалунин сиясатдин селдин хура туна. КӀеви сергьят эцигнамазди Азербайжандин патаз фин, анай атунни лап четин месэладиз элкъвена. Садыкъадин муьгъни «къизилдиндаз» элкъвена. Инал кьуд патахъай инсандин шикил авай жанавурар, чакъалар, сикӀер, кафтӀарар, лутуяр… кӀватӀ хьана. Асланрин, пеленгрин, северин гъилибанар, вач-хъшаяр, шукӀуртар. Сергьятдикай, таможнядикай кьве патавайни лезги халкь алаждай, пул къакъуддай, са низ ятӀани миллиардар къазанмишдай алвердин, чапхунунин макан хьана. И патай а патаз техил, гъуьр, автомашинар, лапагар, малар тухузвай, а патай бензин, емишар, майваяр, парталар, кондиционерар, къизилар гъизвай, авайвал лагьайтӀа, пограничникриз, таможникриз пулар гуз чинеба акъудзавай. Чкадин гадайри сергьятдихъ галаз алакъа авачир чпин хевлет жигъирар, рекьер арадал гъанвай. Кар алакьдай, викӀегь, далу галай вири лезги гадаярни гьа и сергьятдал кӀватӀ хьана. Пул къазанмишдай чкаярни пайи-паярна. Пограничникрихъ, таможникрихъ галаз гаф-чӀални садна. Сергьятдал гъиляй-гъилиз физвай, къвезвай пуларин кьадаррикай лугьун патал са мисал бес я. Са йисуз сергьятдал къуллугъ авур пограничник-аскер вичин ватандиз импортный автомашинда аваз, жибинарни пуларив ацӀурна хъфизвай. Шагьвеледни ксанвачир. Пул къведай рекьерихъ къекъвезвай ада виридалай вилик сергьятдин къваларив сифте чайхана, ахпа кафе, мугьманхана ачухна. Райондин кьилени вичин итимар авайвиляй, ада викӀегьдиз сергьятдал агъавални ийизвай. Инсанар, автотранспорт, иллаки фураяр, траллерар, гежел вегьин тавуна са патаз акъудун Шагьвеладан гадайрин хиве авай. Суткада адетдин инсанривай гьич фикирдизни гъиз тежер кьадар пулар кӀватӀзавай. Зур йисни алатнач, кафе ресторандиз элкъвена. Мугьманханани гегьеншар хъувуна. Банкдин филиални гъиле гьатнавай Шагьвеледа гила вичин итимриз анжах буйругъар гузвай. Кар кӀеве гьатай уламра ам алай чкадилай юзадай ва вичин вири мумкинвилер ишлемишна месэла гьялдай.
Тарашхана. ШайтӀанни Мирим сегьнедиз къвезва.
- За ваз бизнес жугъурнава. Гзаф чӀагайди я. Рублдиз рубл, манатдиз манат, доллардиз доллар, евродиз евро хийир амукьда ваз. Хийирдин пара пай вуна зав вахкуда, тӀимил пай жуваз тада.
- За? Пирамида? Египетда авай хьтин? Завай уьмуьрда гьич верчериз демекни эцигиз хьайиди туш. Пирамида эциг жедани?
- Жеда, жеда! Вуна Египетдин пирамида ваъ, Мириман пирамида эцигда.
- За акьван къванер квехъ къачуда?
- Яда, гила пирамидаяр къванерикай эцигзамайди туш. Пулуникай эцигзавайди я! Ваз МММ Мавродидин тӀвар ван атайди яни?
- Вуч аферист? Ам ударник капиталистического труда я! Миллиардер я! Адаз тарашханадин университет с отличием акъалтӀарнавай диплом за ганвайди я!
- Имиркада виллаяр! Японияда гейшаяр! Африкада гориллаяр! Кас гьуьле гимияр! Ахцегьа гьамам! Дербентда начаниквал! Гатун дагъдал фазенда! Жеда ваз._________________
- И плакат яхъ, и стулдални ацукьа! КӀватӀ хьайи пулун пара пай заз, тӀимил пай ваз! Тарашханадин закон гьа икӀ я! (хъфизва)
(Мирим плакатдив чин кӀевна ацукьзава. Плакатдал кхьенва: «Банк! Къе I манат эцигайда пака I000 манат къахчуда»)
(Хвабубани галаз сегьнедиз къвезва):
- Яда, вуч хъсан банк я! И къурумсахдив чӀехи пулар гвай хьтинди я! Ша, чна им кидатин!
- Ша! Вуна адан жибинда вуч аватӀа акъуда, зани адан кӀвачер хан, чи гуьгъуьна галтуг тежедайвал. (абуру кьведа Мирим тарашзава, са затӀни жугъун тавуна акъваззава, Мириман чин аквазва, сада муькуьдаз килигзава)
- Яда, им Мирим я хьи! Чалайни фейи кьецӀил!
- Чна адаз авурди авуна, ша, катин!
(абур катзава, Мирим ярхар хьанвай чкадилай къарагъзава, кьецӀивалзава. Сегьнедиз Пирим къвезва)
- Ваз вуч хьана? Вуна кьецӀивал ийизва хьи? Вун ламралай аватнани?
- Ваъ, зун пирамидадилай аватна, пирамидадилай!
- Пирамидадилай? Завай инлай-инал КцӀариз фена хуьквез жезвач. Вун Египетдиз фена хтанвани? Гзаф бахт авай кас я вун.
(Пириман куьмекдив сегьнедай акъатзава)
Пиримни Мирим сегьнедиз къвезва. Абур залдиз килигиз-килигиз чпин тупӀарив къугъвазва
- Гьикьван тупӀарив къугъвада, я кьарай атӀайди? Къацихъ ХХI виш йис я! Инсанар Вацраз физ - хуьквезва. Марсда чилер къачузва, дачаяр эцигун патал. Чун гьикьван тупӀарив къугъвадайди я? Ша, чун са интеллектуалны уюн къугъван!
- «Интеллектуалны» вуч лагьай гаф я?
- Интеллектуалны… кьилив… келледив кӀвалахиз гудай лагьай чӀал я!
- Яда, вун циркиниз фейи кас яни?
- Ваз циркинин сегьенеда садра хьайитӀани хеб акурди яни?
- Гьан! Я кьейи хва, хеб и чӀавалди садавайни сегьнедиз акъудиз тахьанвай единственни гьайван я. Адаз интеллект вообше авайди туш! Ам авхар жедай гьайван туш.
- АкӀ ятӀа, ша чун «цӀегь-цӀегь» къугъван! Абуруз интеллект авачиртӀа, хпехъанри абур суьруьдин кӀвенкӀе твадачир.
- Яда, я Пирим, хпер, цӀегьер са мухцуьн гьайванар тушни?!
- Зун вучиз? Зи пелел ивидин гел алани? Вун Горбачев хьухь… зун Елцин жеда…
- Путинан оклад гьикьван я?
- Аквазва… аквазва… Чаз ахьтин пулар гудай кас авайди туш. Ша, чна СССР туьхкӀуьр хъийин…
- А СССР ваъ, чи СССР… Самурдин Советдин Социализмадин Республика… Столицани Самурдин хуьр хьурай!
- АкӀ ятӀа, вун президент хьухь, зун СССР-ДИН пачагь жеда!
- Пачагь? Пачагьрин девир алатнавайди я…
- Жува жув алцурармир! Яда, пачагь авачир уьлкве жедани? Пачагь авачир халкь жедани? Президентар къвез хъфизвайди я, пачагьар чпин чкадал аламукьзавайди…
-Чун цӀаярин уькведай я, Чун цӀаяри кайид туш! Гьар са лезги са пачагь я, Чаз пачагьар хьайид туш! Мирим:
- Гьа ви хъиляй зун пачагь жеда! Вач, заз пачагьдин кресло гъваш! Зун а креслодал ацукьда! Вач, заз пачагьдин кресло гъваш!
- Егьей, ам гьим я, пачагьдин кресло кӀанзавайди?
- Вун яни цӀийи пачагь? Пирим, вач и цӀийи пачагьдиз кьве кӀвач галай са стул гъваш!
- Кьве кӀвач галай вучиз? ШайтӀан – Ваз ван атайди тушни, Дагъустанда мисал ава: вири чиновникар кьуд кӀвач галай столрал ацукьда, лезгияр пуд кӀвач галай! Инаг Дагъустан туш, Тарашхана я, стулдин пуд кӀвачикай садни за хукудзава! Пирима фена кьве кӀвач галай стул гваз хуьквеза., сегьнедин юкьни-юкьвал эцигзава, вичини гъилив кьазва.
- Зун ихьтин столдал гьикӀ ацукьда?
- Кьве кӀвач столдихъ жеда, кьве кӀвачни вав гва! Бес я ваз!
(Мирим стулдал ацукьзава. Вич хуьз тахьана патахъ ярхар жезва)
- Пачагьвилин креслодилай аватайдакай пачагь хъжезмайди туш! Ви пачагьвал куьтягь хана! Ша фин, вун заз пар ялун патал герек я. Гъенел са араба мешукар ала складдиз ялна кӀанзавай! Аката вилик!
Тарашхана. Магазиндин витрин аквазва
(ятар, мижеяр, нинияр ва маса затӀар)
. ШайтӀан вилик Пирим гуьгъуьна сегьнедиз къвезва.
- И магазин за ваз гузва, Пирим! Анжах жибинда авай коммунист партиядин билет зав вахце. За а билет тарашханадин мавзолейда гьамугадин-хрусталдин медалюнда туна хуьда.
Кьвед лагьай шартӀни ава: къазанмишзавай
пулун пара пай заз, тӀимил пай ваз! Тарашханадин закон гьа ихьтинди я!
(элкъвена вичин маска алукӀ хъийизва, залдиз)
Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(сегьнедиз къвезва. Гъилер хъуьчӀуьз яна акъваззава)
(Мирима салам къахчузвач)
Яда. Мирим, вун зах галаз хъел яни? Ваз киллер жез куьмек гайиди зун туширни? Гила вахъ вуч хьанва.
- Гьар итимдин салам за кьабулзавайди туш!! И сятда зи вилик галайди вун я ман, за вуч ийин?!
- Вуна заз лагь кван, вун гьи уьлкведин пачагь я! Ирандин яни, Турандин яни, Имиркадин яни?
- Зи къуллугъ пачагьвилелай вине ава!
(кьве кам яргъал хьана, Миримаз элкъвез-элкъвез килигзава)
: - Къекъуьнар генералдин! Спелар Буденныдин! Кьам гамишдин! ТӀиш крокодилдин! ЧӀарар Алпапан! Пупуяр кӀекрен! Хесетар алкоголикдин! Зи кьил акъатзавач вун вуж ятӀа! Яда, лагь кван ви къуллугъ вуч я?
- Зун тарашханадин заслуженны чуьнуьх къумбатӀ я. Зун законда авай вор я! ГьакӀанди ваъ, гьа, коронованны! Зи эрцӀи къуьнел законда авай чуьнуьх къумбатӀдин эмблема Калымада ягъанвайди я!
- Вун ихьтин (гъилин тупӀар сад-садал эцигна туьрмадин дакӀар къалурзава) чкадай мус ахъай хъувуна?
- И мукьвара. Пуд йикъуз киллер хьана, пуд сезон Калымада ацукьна! КӀватӀай пулар вири ментерив вахкана акъат хъувуна.
(тюремщикри лугьудай блатной манийрикай сад урус чӀалал лугьузва):
- Ви кар хъсан куьтягь хьанва.
- Абур алатна фена. Вун зи куьгьне дуст я. ТахьайтӀа за ви саламни къачудайди тушир. Ваз и магазин мубарак хьурай! За гила жув ацукьай-къарагъай чкайрал ви тариф ийирвал я. Заз бизнесмен тир дуст ава лугьурвал я! ТӀварни Пирим! Ваз реклама хьурай, лугьуз!
- Вун сагърай, Мирим! Ви гафар къизилдик тахьайтӀани, гимишдик галайбур я. Анжах, ваз чир хьухь, гафарихъ тарашханада са магазиндайни са затӀни гузвайди туш! Витринра эцигнавай затӀар вири пулунихъ я!
- Зун гъавурда ава. Магазиндай гузвай затӀар советрин девирда Дербентдин базардани пулунихъ тир. Тем более, гила – тарашханада! Зун пул гуз гьазур я!
зва, са затӀни жегъизвач)
Анжах заз герек тир товардихъ!
- Зи магазинда вири товарар авазва.
- Къазаматдиз физ - хкведай рекье жибиндай аватна за жуван авторитет квадарнава. Заз са киле авторитет маса це!
- Тарашханада «авторитет» лугьудай товар анжах пачагьдин монополияда ава! Вичиз герек тир ксариз ада гузва. Зи гъиле авайтӀа за ваз киледин кьилел са килони эхциг хъувуна гудай! Гьавайи!
- АкӀ ятӀа, заз са киле гьахъ-адалат маса це!
- Валлагь Мирим, гьахъ - адалат ахъайзавай заводар, фабрикаяр фадлай акъвазнава, гьич Китайдани амач. Вуна са маса затӀ тӀалаб ая!
- АкӀ хьайила, заз са киле ашкъи - мугьуббат це!
- Яда, ваз жуваз ашкъи-мугьуббат авачиз яни?
- Заз авайтӀа, зун ви магазиндиз къведачир ман!
- Валлагь Мирим, ашкъи-мугьуббат гьазурзавай фабрика и Билижа цӀийиз кардик акатнава лагьана зав хабар агакьнава, анжах адахъ галаз заз гьеле контракт авач. Контракт ктӀунайдалай кьулухъ за вав хабар агакьарда, товардин сад лагьай партиядикай за ваз са кило ашкъи-мугьуббат гуда. Ужуздай. Къе ваз завай са маса затӀ кӀан хьухь!
- Рехъ атӀана зун ви магазиндиз атанва, гъил ичӀиз хъфин тийин.
Заз женнетдиз са путёвка хьайитӀани це, ана вири затӀар гьавайи я!
- Валлагь, дуст, женнетдиз путёвкаяр куьтягь хьанва.
- Ваз зун вак яни? Дунгъуздин хва дунгъуз!
(стул кьуна Мирим ягъун патал адан винел физва):
(кьведни сегьнедай акъатзава)
- ГькӀа! ГьакӀа! ЯГЪ-ЙИКЬ сада сад! Вуч хъсан жезва! Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(гъалибвилин кьуьл ийизва, хъфизва)
(Хвабуба сегьнедиз къвезва. ШайтӀан атана вилик акъатзава)
- За вав вугай товардин пул вутӀ хьана? Вучиз вуна гилани зав валюта вахганвач?
- Балонда авай михьи гьава товар туширни?
- Балон зи гъиляй аватна хана. Гьава цаварал хъфена.
- Я кьейи хва, вуна зун алцурарзавани? За вун хьтинбур вацӀал тухвана яд тагана хкизвайди я! Ваз вуч аватӀа чидани? За вун счетчикдал эцигзава. Ви буржи гьар алатай юкъуз кьведра артух жервал я!
- Ваъ! Вун язух гъуьлягъди ягъурай!
- Зун Хвабуба я гьа! Заз рекетрикай кичӀеди туш!
(чинал шайтӀандин маска алукӀзава. Хвабуба чӀагана аламукьзава. ШайтӀанди адан бейсбулка кьилелай алудна вичин чантада твазва)
Вуна мус пул хкида, а чӀавуз бейсбулка алукӀ хъийида за ви кьилел! И моментдилай ви чӀал квахьирвал я! За ви кьилел бейсбулка алукӀ хъийидалди ви мецел лезги гафар хуькведач!
Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(шайтӀан бейсбулкани гваз хъфизва. Хвабуба вич-вичелай элкъвез, мана авачир гафар лугьуз рекьин юкьвал аламукьзава. Сегьнедиз Бубахва къвезва)
- Я Хвабуба, шумуд югъ тир вун квахьна, тахкваз. Ваз вуч хьанвай? Хумаяр галукьнавайни?
- Вуна вуч лагьанай?
- Зун гъавурда акьадай са гаф лагь!
- Зун гила гъавурда акьуна!
(вичел алай бармак хутунна ам Хвабубадин кьилел эцигзава)
- Жув жувал хтана. Яда зи кьил чӀур хьанвай хьи!
(Бубахвади сумкадай газет акъудна адакай кӀукӀ расзава, ам Хвабубадин кьилел алукӀзава)
- Бубахва стха, зи кьилел кар атана. Чаз дишегьлидин кӀалубда аквазвай менеджер шайтӀан я кьван! Халисан шайтӀан! Ада зун счетчикдал эцигнава. Зи бейсбулкани шайтӀанди чуьнуьхна! За мус пул вахгайтӀа, а чӀавуз бейсбулка вахкуда, лагьана.
- Зун авурда акьуна. Тек ви кьилел атай кар туш. Тарашханада парабурун бармак квахьайди я, кьилни чӀур хьайиди! Ша, за вун духтурдин патав тухун.
- Хутахда за вун Дагъустандиз! Хъша хъфин! (ада Хвабуба гъиликай кьуна сегьнедай акъудзава)
13 - шикил Мириман муьгьуьббат
Миримни шайтӀан сегьнеда сад-садал гьалтзава.
- Мирим, гьикӀ я вун? Вун закай катиз экъвезва хьи? Вуна зи бурж вучиз вахгузвач?
- Вуч бурж? За вавай бурж къачунани?
- За ваз тарашханадиз фидай рехъ къалурначни? Къалурна! За вун тарашханадай секретни службадиз кьабулначни? Къабулна! Абур гьавайи жедай крар яни?
- Зун и дишегьлидин гъиляй гьикӀ акъатин?
- Лугьун гьикӀ ийин, тан гьикӀ ийин?
- Лагь яда! Панамади машатзаватӀа, за ам алудда ви кьилелай!
(Мириман кьилелай панама хтунзава)
- Узуз уву кӀундузуз!
(Мириман кьилел панама алукӀ хъийизва):
- Вуна вуч лагьана?
- Ашкъидин тасирдай зи кьил чӀур, чӀални дигиш хьана.
: - Ваз зун кӀанзава? КӀан хьун патал ашкъи-мугьуббат герекди я! Ваз ашкъи- мугьуббат авани?
- Ава! За чи Пириман магазиндай са кило ашкъи-мугьуббатни къачунва. Зун гьазур я!
- Ваз зун гьикьван кӀанзава?
- ХъуьтӀуьн цкӀиз севрез мараяр кӀандай кьван кӀанзавани?
- Пахмел алкоголикдиз эрекь кӀандай кьван кӀанзавани?
- Ваз зун рикӀивайни кӀанзавайди и залда ацукьнавайбуруз виридаз чир жедайвал, вуна заз мугьуббатдикай са мани лагь кван!
Вун жегьлемда кӀамай Межнун, Зунни ви яр Лейли жеда, Лейли жеда! Къир къажгъандиз гьахьдани вун, гьахьдани вун? Зи гуьгъуьна, зи гуьгъуьна? Са итим хьиз квахьдани вун, квахьдани вун? Зи гуьгъуьна, зи гуьгъуьна! За ваз са чин къалурда хьи, Акуна вун дили жеда, дили жеда! Вун жегьлемда кӀамай Межнун, Зунни ви яр Лейли жеда, Лейли жеда! Мирим:
- Къемеда зарафат за вахъ галаз гила ийида! Вилер мичӀа! За «ахъай» лагьайла ахъая. За и сятда ваз стриптиз къалурда, стриптиз!
(Мирима вилер гъилерив кьазва. ШайтӀанди чинал вичин маска алукӀ хъийизва):
(вилер ахъайзава, кичӀе хьана гьарайзава)
(Мириман гуьгъуьна зверна, адан панама кьилелай алудзава, вичин чантада твазва)
- Гьина кьван? Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни!
(Мириман гуьгъуьна зверзава, сегьнедай акъатзава)
(Сегьнедиз кьил кудна Пирим къвезва. Адан кьилел газетдикай раснавай кӀукӀ ала. Кьил куднавай Бубахвани къвезва. Адални газетдикай раснавай кӀукӀ ала. Хвабуба къвезва. Адан кьилелни газетдикай раснавай кӀукӀ ала. Абуру сада-садаз килигзава).
- Чаз хьайиди хьанва! Чун тарашханадин итимар туш! Ша, чун хъфин жуван Дагъустандиз! Тарашханадин хашдилай ватандин шурни-фу хъсан я!
- Чилин винел чи ватандилай хъсан Ватан авани? Кьил лацу дагъларилай Кас гьуьлел кьван экӀяй хьанвай! Чилин винел чи чилелай мублагь чил алани? Женнетда экъечӀзавай вири майваяр экъечӀзавай? Чилин винел чи инсанрилай хъсан инсанар авани? РикӀер михьи, фикирар хъсан! Чун хъфида жуван ватандиз! Ватандилай мили, чими, дигай чка я и дуьняда, я а дуьняда авайди туш! (абуруз рекье гьатиз кӀанзава.
. ЗВЕРИЗ-ЗВЕРИЗ къвезва. Кьилел панама аламач. Гъилерин, кьилин ишарадив са вуч ятӀа лугьуз кӀанзава. Пирим, Бубахва, Хвабуба Мирима къалурзавай патахъ элкъвезва. Абурун вилик шайтӀан акъатзава, вичин маскани алаз.
- Инсандин са веледни зи гъиляй саламат акъатнавайди туш! Шут идйавантакьа тамалас йялигъ из инделев ас ниднасни! Кьуд итим къуьн-къуьне туна, аскерар хьиз шатӀандал гьарза жезва. Абуру шайтӀан кьазва, гвай чанта къакъудзава. ШайтӀан вич катзава. Итимри чантадай бармакар, панама, бейсбулка акъуд хъувуна чпин кьилерал алукӀ хъийизва.
- Са шайтӀан катна! Анжах гзаф шайтӀанар чи арада амазма. Ша, чна гъил-гъиле къан, къуьн-къуьне тван, чун сад жен, чи арада авай вири шайтӀанар жегьлемда кьван чукурин!
- Кас вацӀукай Кьулан хьана, Са пад КӀеле, са пад Куьре.«Лезги» лугьуз гьарай гайла, ВАН-СЕС гьатда агъзур хуьре Садбур я чи чӀехи гъуцар: Рагъни, Варзни, Алпан, Эрен! Чаравал туш - муьгъ я вацӀар: Кьудял, Самур, Гуьлгер, Нерен! КӀеледилай кӀеледалди, КӀелед кьилел цӀаяр кӀурай! КӀеле-Куьре, Куьре –КӀеле, Кьветхверар я - таяр хьурай! Вили гьуьлуьн лепедикай Шалбуз дагъдиз яд жедай туш. КӀеле-Куьре сад тахьанмаз Лезгидин рикӀ шад жедай туш!
Вагиф Рамазанов чаз сифте яз кхьизвай авторрикай сад я. Амма ада вичин хатӀуналди, къарагъарзавай месэлайралди вич лезги чӀалан тӀямрин, иллаки халкьдин сивин яратмишунрин гъавурда авай автор тирди субутзава. Кьурай гафаралди ваъ гьа, жуьреба-жуьре метлеблу эсерралди. Вагиф СтӀал Сулейманан райондин Кьулан СтӀалрин хуьре дидедиз хьана. Герейханов хуьруьн юкьван школа куьтягьна, ам Дагъустандин политехнический институтдик экечӀна. 1979-йисуз анаг «инженер-технолог» пеше къачуналди акъалтӀарна. Гьа вахтарилай инихъ ада консервиярдай карханайра жуьреба-жуьре къуллугъар бегьемарна. Алай вахтунда «Россельхознадзорда» госинспекторвиле кӀвалахзава. Руьгьдин жигьетдай маса инсан тир Вагифа вичин азад декьикьаяр, яратмишунрин алемдин сегьнеда акъудзава. Ина адакай шаирни жезва гьикаятчини. Агъадихъ чна куьн адан къелемдин чимивилихъни хцивилихъ галаз танишарзава. Чун инанмиш я, абур квезни хуш жеда. КӀанзавайди абур, рикӀ гваз, кӀел авун я.
Аш амач, кьве вечре кака, Хкудмир жув гьалалдикай, Къе пай авач, вун ша пака, Къачу бубад кавалдикай. * * * Яна къазра къакъраяр, Ван хци, вич верцӀи тир, Амма хайи какаяр, НуькӀрендалай бицӀи тир. * * * Умуд кутур, вил атӀумир, Иеси хьухь жагъайдан,
1930-йисара, вири уьлкведа хьиз, Куьре округдани Советрин гьукуматдиз, колхозар арадал гъуниз акси бунтар кьиле фейидакай гзафбуруз малум я. 1993-йисан 17-июндиз «Лезги газетда» регьметлу Шамсудин Исаева вичин. «Ам, куз-куз, рикӀел хкида» макъалада кхьизва: «Алибег Фатахован «КЬАТӀ-КЬАТӀ авур зунжурар» тӀвар алай романда ихьтин цӀарар ава:
Ам янай душманди инсафсузвилел, Ада чпив чӀугуна лугьуз дяве. Ам янай душманди къизмишвилел, Ам фенай колхоздиз хуьре. Халкьди ам куз-куз рикӀел хкида, Салманан хатурдиз ийида гьуьрмет. Гьадан тӀварцӀел зарбунал кӀвалахда, Хуьруьн патав эцигда адаз гуьмбет.
Авторди: – Вуж я а шаирди ина тӀвар кьунвай Салман? Вучиз ам халкьди, куз-куз, рикӀел хкида? – суаларни гузва ва абуруз жавабарни. Рустамханов Салман 1886-йисуз Куьре округдин, гилан Кьурагь, гуьгъуьнлай Сулейман-Стальский райондин Агъа-Макьарин хуьре кесиб хзанда дидедиз хьана. Адан бубадин уьмуьр вич рекьидалди девлетлуйрин кӀвалера кӀалахиз фейиди тир. Салманазни са шадвал акуначир. Кьейи бубадиз хьтин уьмуьр кьисмет хьана. Са пакамахъ кьакьан дагъдин этегда, къванцин шешелда авай хьиз, азиятрикни азабрик чабалмишзавай Агъа-Макьарин хуьруьз цӀийи хабар гваз Бакудин фяле Исмаилов Мегьамед хтана:– Пачагь амач, вири гьукумат халкьди вичин гъиле кьунва! – лагьана ада. Дагъвияр мягьтел хьана, абуруз чпин кӀулай пар акъудай кьван регьятни хьана. ЦӀийи хабарди регъуьхъбанвиле кӀвалахзавай кесиб лежбер
Салманакни шадвилин лувар кутуна. И йикъалай башламишна Салманан уьмуьрдин чарх маса патахъ элкъвена. Мегьамедани ада санал хуьруьн кесиб халкь гъавурдик кутунин ва абур цӀийи яшайишдихъ тухунин кӀвалах башламишна. Дагъустанда Советрин гьукумат тешкилайдалай гуьгъуьниз Салманакай хуьруьн Советдин активный член хьана ва 1929-йисуз районда сифте яз тешкилай колхоздин кьиле ам акъвазна. Вич савадсуз тиртӀани, халкьдин гегьенш къатар желбдай еке алакьунар адахъ авай. Сифте коллектив туькӀуьрдайла, адаз коммунистар тир Агьмедов Рагьима, Абдулкеримов Суьгьбета (Вини Макьар), Магьмудов Агьмеда, Исмаилов Мегьамеда бегьем куьмекар гана. Салманан тӀвар михьиз Куьредиз машгьур хьана. Ада, къунши хуьреризни физ, колхозар патал кӀвалах гужлу авуна. Амма са йисни арадай фенач, 1930-йисан 29-апрелдиз, Советрин гьукуматдиз акси бунт къарагъна. Кьурагьрин милициядин отряддивай бунтчийрал тӀем гъиз хьанач. Пуд виш касдилай артух авай бунтчийри Кьурагьа Советрин гьукумат алудна. Бандитар Кьасумхуьруьхъ рекье гьатна. Абуру Салман кьуна, Хъухъвазрин участокда пӀирен патав гуьллеламишна, анал чилик кутуна. 1935-йисуз Салманан мейит Хъухъвазай Кьурагьиз хкана, вичин хайи хуьр Агъа Макьаз хъфидай рекьин къерехда никӀе кучудна.1960-йисуз райондин комсомолрин жегьилри а сурал гуьмбет эцигна. Салманан тӀвар гьакӀ Дербентдин са куьчедиз, Агъа Макьарин вичи тешкилай колхоздиз, гуьгъуьнлай Чуьхверхуьруьн колхоздизни гана.1959-йисан 19-сентябрдиз «Дагъустандин правда» газетдиз ВЛКСМДИН Кьурагьрин райкомдин инструктор Шамсудин Исаева кхьизва: «Гьуьрметлу редакция! Алай йисан 5-августдиз «Дагъустандин правда» газетдиз Т. Саидован «Ада чи бахтлувал патал женг чӀугунай» кьил алаз макъала акъатна. Ана колхозрин къурулуш мягькемарунин карда гзаф къуватар серф авур Салманан сур чӀуру гьалда авайдакай кхьенвай. А макъалади Кьурагьрин жегьилрик еке къалабулух кутуна. Ингье, абуру Салманан сур хъсан къайдадиз хканва ва адан гьуьрметдай сурал обелиск эцигнава. Амни чи жегьилри чпин гъилералди туькӀуьрнавайди я. Чна редакциядивай Салманан сурал эцигнавай памятникдин шикил газетдиз гун гзаф тӀалабзава». Дагъустандин писателрин сад лагьай съезддал Алибег Фатахован рахунрай:– Агъа-Макьа са батрак авай. Хуьре кӀвалахзавай... ина ада вири шейэрал, гьерекатдал гуьзчивал ийиз хьана. Эгер адаз рехъ чӀуру яз акуртӀа, ада ам гьасятда дуьзар хъийидай, эгер адаз булах зирзибилди кьунваз акуртӀа, гъиле лапаткани аваз гьа булах туькӀуьриз гьазур тир, куьрелди, вуч кар хьайитӀани бегьемарзавай, виринра куьмек гузвай. Ам тешкилатдиз гьахьунин активный женгчини тир. Амма кулакри ам рекьизва, вучиз лагьайтӀа, ада вири патал кӀвалахзавай. Ада дяве тухузвай, ам гелкъвезвай, социализмдин гьерекатрал гьевеслу тир. И касдикай садазни чизвач. За гьисабзава хьи, художественный литературада чна ихьтин ксарикай кхьин лазим я». Дагъустандин писателрин сад лагьай съезддин (1934-йис) стенограммадай къачурди ва лезги чӀалаз элкъуьрайди 3. Брембегов я... «Лезги газет» 31-нумра, 2000-йисан 3-август. Зияудин Эфендиева вичин «Социализмдин мукар» очеркда кхьизва, – са куьруь вахтунда колхоздихъ хьанвай агалкьунар къалурзава.
Фараш векьер-кьалари басмишнавай рекьяй пар аваз ругуд араба сад-садан гуьгъуьнал алаз чӀакьа-чӀакьдин ванцелди винелди кьил аваз физвай.– Салам алейкум!– Алейкума салам, – жаваб гана чаз гуьгъуьна авай арабадихъ галайда.– Куьн гьинай я?– Чун, юлдашар, Агъа-Макьай я.– Куь арабайра авайди вуч я?– Чи колхоздин техилар я, – лагьана шуькӀуь кӀукӀ авай, тилерин лацу бармак алайда.– Агъа-Макьа колхоз хьанвани?– Яъ, ваз Агьа-Макьар гьикӀ аквазва? Чаз гьеле шаз колхоз хьанва, дуст.– Куьне техил гьикӀ къачуна?– Чна Цмурдал чӀем, ниси, як тухванай, чахъ авай хьтин шейэр чна абуруз гана, абурухъ авай, чаз лазим тир техил чна къачуна. И рахунрик кваз чун Агъа-Макьарин кьилел акъатна. Агъа тӀулал са гапӀал хьанвай Макьарин гурмагърай гул-гул хьана гумар акъатзавай.– Рабдан, я Рабдан, мугьманар илифардани?– Ша, мирес, мугьман хванахадин кван тушни? Мугьмандиз зи чан къурбанд я, – лагьана тадивиликди экъечӀна, чи балкӀанар кутӀунна, Рабдана чун кӀвализ чӀугуна...– Куь колхоздик квани?– Мад чун тахьайла колхозда хьун вуж авурай?– КӀвалахар гьикӀ я?– Валлагь, колхоздин кӀвалахар кӀамай кьван хъсан я. Чна усалвал хиве кьадач гьа, – лагьана къаншарда ацукьнавай туькме, ацӀай жендек авай Мегьамеда.... Дагъустанда, мавгьуматдин кьалидик есир хьайи, куьгьне кӀама авай Макьар амач.– Колхоздин председатель вуж я? Квез и кӀвалахар икьван сирашда аваз кьиле тухун патал куьмек никай ава?– Чи колхоздин председатель, мирес, гьакӀан кас туш. Ам Грознида нафтӀадин мяденра чӀулав нафтӀадик лигим хьанвай фяле стха я. Пакамахъ къарагъай чун куьчедиз экьечӀна. Хуьре цӀив ийидай кас амачир. Анжах кимин патав гвай кӀвалерай рахунин ван къвезвай.
– Им нин кӀвал я?– Ана чи колхоздин правлени ава, чи колхоздин канцилар я, – лагьана хванахади. Чун гуьтӀуь гьаятдайтӀуз, кьуд-вад кӀарцӀин къванцин гурарай виниз правлени авай гъвечӀи кӀвализ гьахьна. КӀвалин пипӀе цлавай тӀуз са чӀехи пайдах, тикдаказ агъакь тийиз, алгъурна эцигнавай. Еке столдихъ куьсрийрал председателни счетовод ацукьнавай. ХВАШ-БЕШ авурдалай гуьгъуьниз лагьана за Агьмедаз:– Багъишламиша, чна куьн кӀвалахдивай акъвазарна.– Айиб авач. Чна инал колхозчийрин зегьметдин йикъар гьисабзавай. Чна гьар са колхозчидиз, ада авур кӀвалахдин кьадардиз ва еридиз килигна зегьметдин гьакъи гузва. Колхозда кӀвалах авун патал им лап хъсан къайда я. Соревнованида хиве кьур крар хъсандиз ва вахтундилай вилик тамам авурбуруз гун патал чахъ пишкешар гудай фондни ава.– Ваз атӀам аквазвани? – лагьана председателди, пипӀе авай пайдахдал гъил туькӀуьрна. Ам чаз чи ударникри игитвилелди кӀвалах авунин нетижада гьатнавайди я. Ам шаз Кьасумхуьруьн, Ахцегьрин, Кьурагьрин районрин колхозрин слет хьайила, гьанал Дагколхозсоюзди гайиди я. Ам гъиляй – гъилиз къведай пайдах я. Чна ам масадан гъиле твадач лагьана кӀевелай гаф ганва. «Макьани икьван крар жеда жал?» – лугьуз, чӀалахъ агъан тийидайбур хьанай. Амма анлай инихъди чи колхоздин кӀвалахар мадни гур хьанва. Чи колхоз акурдалай кьулухъ Буршиярни, Вини-Макьарни авагънава... Чун, контордай экъечӀна, куьчедай гъуз физвай. Яслидин аялар, къедек чилерикай цӀийи парталарни алаз, къацу чӀурал къугъвазвай.– Дугьриданни, Агьмед, цӀи и ясли ачухун патал гьерекатна вуна хъсан кар авуна. Макьажуван аялриз им гьина жагъидай кеф я! Хуьряй акъатна, чун синехъай тӀуз авай кӀвачин рекьяй виниз фена. Хиперин бередал агакьна. Хипер бередихъ янавай. – Агьмед стха, и бригадирдин тӀвар вуж я? – жузуна зи юлдаш Гьасана.– Мад ахьтинди вуж жеда кьван, мирес, – лагьана Агьмеда дамахдивди. – Адаз Агьа-Макьа авай Сейф лугьуда.– ГьикӀ я, юлдаш бригадир, ваз кӀвалахди азаб гузвани? – жузуна за мегь авай чанах гваз чи патав атай Сейфавай.– За квез вуч лугьун. Ибур азабар туш. Четинди гьим ятӀа чидан квез, жува пакамлай няналди кӀвалахни ийиз кӀвале недай са кьас фу тахьун, гьа им я четинди. Захъ цӀуд кьил килфет ава. Колхоз хьайила, и са йисан къене зун гьар са къайгьудикай азад хьанва, жегьил хъижезва... инсандин рикӀ архайин хьайила, адан кӀвалахни вилик фида. Гила зи рикӀ архайин я. РикӀ алаз ийизвай кӀвалахди инсандиз азаб гудай затӀ туш.
* * *1953-йисуз Кьасумхуьрел колхозди столовой ачухна, суьрсетдалди таъминни ийизвай. Районэгьлийри адакай менфят къачузвай ва кьве мертебадин мугьманханани эцигнай, адакай яркӀи кӀамарин хуьрерин агьалийриз ял акъадардай, йиф кечирмишдай къулай чка хьанвай. Гуьгъуьнлай Абдулбари Магьмудова вичин «Къалабулух квай гатфар» драмада Салманан къамат ачухарзава ва ам СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай гьукуматдин муздрамтеатрда сегьнеламишни авуна. Салман урта буйдин, къумрал якӀарин, чинай яхун итим тир. Ам масадан дердида акьадай кас тир. Гьа са вахтунда, бязи дуьшуьшра масадбуруз гарданни кӀирдачир, авайди, кьулухъ чӀугун тавуна, чинал лугьудай......1927-йисуз хуьре къавуз ракь янавай мектеб эцигна. ЯркӀи кӀамара сифте яз хуьре лежберрин артель-кӀватӀал тешкилна. Адак 17 кас экечӀнавай. Адан кьилени Салман тайинарнай. Советрин гьукуматди артелдин членриз куьтенар, цадай тум ва яцар къачудай пул ахъайна. Гьа йисуз хъсан бегьерни кӀватӀна.1930-йисуз Кьурагьа бунтчийри советрин гьукуматдиз акси бунт къарагъарна, абуру ана Советрин власть алудна. И гьерекатрикай гьикӀ ятӀани Салманаз хабар жезва ва ам, Агьмедни галаз, Кьурагьиз хабар гуз физвайла, «ЧӀафар» дагъда, хуьрериз халкьар алакьриз ва женгиниз желбиз физвай бандадал гьалтда кьван. Циф авай югъ тир. Хабарсуз къуьне яракьар авай итимар акурла дестеди тфенграй къаршидиз къвезвайбур яна. Къалабулух акатай Салмана Кьурагьиз хабар гуз гьерекатна. Агьмед Вини Макьаз акъатна... Бунтчийри Салман яна кьена. Гуьгъуьнлай ам Агъа-Макьаз хъфизвай рекьин къерехда ферикъатна.1995-йисан 15-сентябрдиз «Лезги газетда» политотделдин редактор Нариман Ибрагьимова Агьмед бубадикай «Писвилиз – хъсанвал, анжах эркек касдилай алакьда» макъалада Агьмед бубадин мецелай Салманакайни делилар ганва. 1931-йисуз тешкилай Агъа-Макьарин колхоздал Салманан тӀвар эцигна. Адан председателвилени Салманан женгинин юлдаш Агьмед тайинарна.... Абдулбари Магьмудова «ЦӀийи-Макьар» ктабда Салманан стха Жамалакайни агъадихъ галай хабарар гузва: «Амни, вичин стха хьиз, кӀел-кхьин авачиртӀани, дуьньядин гьаларин гъавурдик квай, мецел кӀвенкӀ алай, гъил михьи, Советрин къурулушдиз вафалу кас тир. Вичин девирда ада Кьасумхуьрел керпичар акъуддай заводдин директорвиле, Векьелрал колхоздин председателвиле (абурун диде Векьелрилай тир) ва маса кӀвалахар авуна... Уьмуьрдин эхиримжи вахтара ам Герейханован тӀварунихъ гадай совхозда яшамиш хьана, гьа ина ам
тдизни фена. Жамалан хва Тапшира и совхозда са шумуд йисуз участковый больницадин кьилин духтур яз кӀвалахна. Ам инсанрин дердина акьадай, вичелай алакьдай вири куьмекар гудай хьсан пешекар духтур тир. Гьавиляй адаз халкьдин арада еке гьуьрметни авай. Гьайиф хьи, инсафсуз ажалди ам жегьилзамаз чи арадай акъудна. Тапширан стха Рубигь гьа и сов
хозда бинеламиш хьана. (Ам гилани сагъ я). Абдулбари Магьмудова мад ихьтин малум тушир делилар гъизва. Госархивда авай перепись тухвай документрай чир хьайивал, Салманан чӀехи бубадин тӀвар Мазатай тир. 1886-йисуз Мазатаян Рустамханаз 10-йиса авай Салманни 2 йиса авай Рубигь тӀвар алай кьве хва авай. Гьа чӀавуз Жамал гьеле ханвачир Рубигь кьейила адан тӀвар Салмана вичин гададал эцигна, амни кьейила Рубигьан тӀвар Жамала вичин гададал эцигна (ам къенин юкьузни сагъ я). Переписдай малум хьайивал, Салман 1876-йисуз хайиди жезва. АкӀ хьайила адан сурун къванцел кхьенвай 1885 рекъем дуьз туш. И документрай мад чир жезва хьи, Рустамханан хзандихъ са калелай гъейри мад затӀни авачир. Зи хуьруьнви, Ленинан ордендин сагьиб Фатахов Жалил халу вичин уьмуьрдин эхиримжи вахтара зи къуншидал яшамиш хьанай. Ада рикӀел хкизвайвал, зи чӀехи буба Шабат акьван шадвилел рикӀ алай итим хьана хьи, мехъер авунвай итим яз, гьамиша аялрин юкьва жедалдай. Али Гьажидин дявеяр ийизвайди я лугьуз (заз гуьгъуьнлай чир хьайивал, Алигьажи Акушинский) хуьруьн аялар кьве патал пайна, балкӀанар я лугьуз, шуьмягьдин тӀвалар кӀвачерин арайра туна, канабдин кьурар шуьшкаяр яз цава кьуна къугъунар ийидалдай. Салмана кьве пата авай аялриз судявал ийидалдай, яни аялри и пата чун, а пата авайбуру чун гъалиб хьана лугьуз гьуьжетар тийидайвал. Салмана абур секинардалдай, адан къарар абуруз къанун жедалдай. Вичин яшар 90-далай алатнавай Вагьид халуди (вичин чан сагъ хьурай) суьгьбет авурвал, чеб са кьадардин аялар яз «ЧӀурун кьиле» «тембецӀ-тембецӀ» къугъвазвалдай. Салман кьена хкизва лагьай ванци чеб къарсурналдай. Амма ам хканач, Кьурагьа кучуднава лагьанайтӀани, гьар сеферда Кьурагьай яцар квай алерар хуькведайла, чун, аялар, куь дах Нурдин, Агьмедан Мавлуд, Керимбурун Камил, мадни гзаф аялар яцарин вилик фидай. Чаз акӀ жедай хьи, гуя Салман хкизва... Ихьтин суьгьбет заз дахдини авурди тир. Адан лугьунрай, чун документрай 1925-йисуз хайид яз кхьенва. Мумкин я акӀ тахьун. ГьикӀ лагьайтӀа, чи хуьре яркӀи кӀамара сифтени сифте къавуз ракь, пол, потолок янавай школа эцигнай. Им 1927-йис тир. Чун а чӀавуз катиз-калтугзавай аялар тир, Агьмедан Мавлуд цлалай аватна, гъилиз тӀар хьана шехьдайла, адаз Самсун лугьур устӀарди (ам Эрмени тир) еке тике
шекер ганай. Ам хъукьвайла чун латал хтана, ам цик кутурлани цӀрадачир, чна хтана кимин къванцел эцигна, винелай маса къванцелди куьлуь авуна тӀуьнай. Чи яшар чӀехи я, тушиз хьайитӀа 2 йис хьанвай аялрин рикӀел и кӀвалахар аламукьдачир, я чалай ахьтин крарни алакьдачир жеди. Салман зи вилерикай карагзама, ам датӀана школа эцигзавай чкадал, анал материалар хкизвай арабачийрал вил алаз, мад абур рекье хутаз жедай. Им куьн патал эцигзавай имарат я, балаяр, лугьудай.– Салман зи эмедин итим тир, – суьгьбетзава Шагьмарданов Гьасан халуди. Чи эмедин тӀвар Гъуланагъа тир. Салманан сифте паб Цуьквер тир. Абуруз Асиятни Руьбуьгь тӀварар алаз рушни гада авай, абур кьведни регьметдиз фена. И эмедиз Разият ва бубадин тӀвар (Рустамхан) алай кьве аял авай. Салман вич рекьидайла эме кӀвачел залан тир. Адаз эркек аял хьана, адални Салманан тӀвар эхцигнай. Разият Кьасумхуьрел гъуьлуьз гъана. Аялар жедалди гъуьл кьейила ам вичин ими (амле) Жамала вичин яран стхадиз гъана, динжар хъувуна. Салман хтана лагьана зи дахди кимел алай итимриз муштулух ганай:
Чун кӀевера амайди Ада къатӀана, Ам чилерик акъвазнач, Салман хтана!
Рустамханани за Дербентда ракьун рекьерин училище куьтягьна, ам Ачису станциядал ракьун рекьерин мастервилин къуллугъдал ракъурна, ина ада вичин уьмуьрдин эхирдалди намуслувилелди зегьмет чӀугуна, ам Къарабудахкент райондин депутатвилени са шумудра хкянай. Адан уьмуьрдин юлдаш урус дишегьли Шура Лобанова тир. Абуруз са руш хьана, адал Айнахалум тӀварни за эцигнай, ятӀани адаз Анюта лугьуз хьана. Руша школа акьалтӀарна, ахпа Иваново шегьердин текстильный институтда кӀелна, анай ам урус Владимир тӀвар алай гададиз гъуьлуьз фена. Алай вахтунда Владивостокда яшамиш жезва. Володя балугъар кьадай са гимидин капитан я. Дидени буба кьейила абур хтанай, мад чи алакъаярни амукьнач. Салманакай рахайтӀа, ам армиядиз геж тухванай. Пуд йисуз къуллугъна, хтана Избербашдиз чи кӀвализ. Ана адаз за, яни чи хзандин куьмекдалди Великентдай Жавагьир тӀвар алай азербайжанви руш гъана. Абуруз Гьемзет тӀвар алай гада ава. Амни, буба хьиз, шофер я. Арабир зи патав ЦӀийи-Макьаз хуьквез са кьил чӀугваз жеда. Абурухъ аялар авач. Салманаз мехъер авурла, ам кӀвалер гунин уьчуьрда авай, шегьерда цӀийиз эцигзавай кӀвалер куьтягьнамазни шегьердин
исполкомди уьчуьрсуз, революционердин гада яз акуна, кьве кӀвалин секцияни ганай. Адан гадани паб гьа кӀвалера яшамиш жезма. Регьмет гайи дах Шигьимардана гьамиша Салманан тарифар ийидай. Ам къванцин, кӀарасдин зурба устӀарни ялдай. Чи хуьруьн юкьвал алай, къенин юкъузни сагъдиз амай мискӀин эцигайдини Салман ялдай. Ада чарадан гаф къачудачалдай. Адаз мукьвал-мукьвал къунши хуьрериз, кӀвалер эцигиз эвердалдай. Са сеферда, сифте паб кьейила, чи эме тухудалди, къунши хуьре кӀвалер эцигзавай Салманан патав са жегьил гада атаналдай, ахпа ада лагьаналда, Салман стха, заз чизва, вун субай итим я, заз вах ава, ша вун адал эвленмиш хьухь, вунни секин жеда а кесибни. Зун са арадилай амни галаз ви патав хуькведа, куьне куь суьгьбетар ая. Салмана разивал гана. Са арадилай а кас, гарданда ебни туна, чпин кач гваз хтаналдай.– Салман стха, ингье зи вах, атана суьгьбетар ая, лагьаналда а гадади. Салмана цлалай жаваб ганалдай: «Дугъриданни ам ви вах я, адай ви дидединни, бубадинни ви ухшар къвезва». Салманакай ягьанатар ийида лагьана атай хуьруьн масадбурни, кьил кӀарцӀи ягъайбур хьиз, са чуькьни хъувун тавуна, элкъвеналдай кьулухъди. Гила Салман адаз вуч фенд кьадатӀа лугьуз хиялрик хьаналдай. Са вахтар алатайла, вичин вилик кач гъайи гададин кӀвале шадвилин мярекат авалдай. Гила патал хуьруьнви язни акуна, иниз Салманазни теклиф авуналдай. Югъ чӀимел, куьчеда кьар авайди хьана. Салман, сун цӀийи гуьлуьтар хъуьчӀуьк кутуна, кӀвачел иски шаламарни алаз фена абурун айвандик, кьеженвай шаламарни гуьлуьтар гадарна, вичив гвай цӀийибур алукӀна, салам гана, кӀвализ гьахьна. Межлис куьтягь хьана, мугьманар хъфиз эгечӀна. Вирибур, чпин кӀвачин къапар алукӀна, геже хийирар лугьуз, хъфизва, амма Салман лагьайтӀа, зи цӀийи калушар ни чуьнуьхнава, абур гьина аватӀани хкваш лугьуз, кӀевиз акъвазна.– Я стха, лугьуз хьаналдай итимри, ваз цӀийи калушар гьинай атайди я, чна ваз абур гьинай хкида лагьайла, Салмана лагьаналда, и зи кӀвачериз килиг, цӀийи гуьлуьтар яни, куьчеда палчух авани, зун иниз кӀвачел алачиз, я туш кӀвачер чилел эциг тийиз атанани? Галайбур мягьтел хьана, базардиз фена, калушар къачуз туна, иесидив (а чӀавуз калушрин къиметар низ чидай, куьн ятӀа) кьве юкъуз адан кӀваляй фуни тӀуьна, ксунни авуна, хъфидайла вичи-вичик эзбердалдай: «Ягьанатар вуна хьтинбур ийидайди туш, за хьиз ийидайди я». Салманан тӀвар Чуьхверхуьруьн колхоздални алай. Им лап фад хьайи кар тир Чуьхверхуьруьн Салманан тӀварунихъ галай колхоздин председатель хьайи Мурадов Хсейхан халу заз лап хъсандиз чидай. Ам хъсан суьгьбетчини тир. За адавай, вучиз куьне колхоздиз Салма
нан тӀвар ганай лагьайла, ада жаваб ганай: «Халудин, Салман хъсан инсан тирвиляй, ам чи хуьруьн хванахва тир. Ада чи хуьре мискӀин эцигна, цӀийи дараматар арадал гъана, ам къванцин зурба устӀар тир. Ам чи хуьруьз атайла, гьар са хуьруьнжуван мурад ам вичихъ илифун тир. Салман нихъ илифайтӀа, хуьруьнбур адахъ илифдай, Салманан суьгьбетрихъ яб акализ жедай. Ада уьлкведа кьиле физвай вакъиайрикай, артелар арадал атуникай, халкьдиз жедай кьезилвилерикай лугьудай.– Агьа-Макьар Кьурагь райондик квай хуьр тир. Чи ХУЬР-КЬАСУМХУЬРУЬН райондик. Ам чаз мукьва тирвиляйни чна адан тӀвар ганай чи колхоздизни. Зи гележегдин яран буба Агьа-Макьа авай Смеилан Мегьамед тир. Ам Бакуда рабочий хьайиди я. Вич килигайтӀа, Салман уьлкведа кьиле физвай вакъиайрин гъавурдик кутазвайди ам тир кьван (Исмаилов Мегьамед), гуьгъуьнлай заз Мегьамедан руш Гьуьруьзат кьисмет хьана, чахъ бахтлу хзанни ава. 3и юлдашни сагъ я, адан стха чӀехи бубадин тӀвар алай Смеил я (Исмаил). Смеил Яламада яшамиш жезва, адан рикӀ, вахал хьиз, зални, вичин хтулрални гзаф алайди я. Смеил зазни лап хъсандиз чидай, регьмет хьурай вичиз. Ам мукьвал-мукьвал хуьруьз хуькведай. Ада чаз лугьудай: хтулар, куьн Яламадиз атун хьайитӀа, захъди илиф. «Морякдин» кӀвалер гьибур я лагьана хабар яхъ, зун чин тийир кас ана авайди туш. Са шумуд сеферда адаз мугьман хьун зазни кьисмет хьанай. Нивай хабар кьуртӀани, гьихьтин делилрал бинеламиш хьайитӀани, Салман гьахьтин кас тир. Ам гьахълу, жанлу, ялавлу революционер хьана. Ам, чин хьиз, гележегдин рикӀерани амукьда.… За и ктаб кхьидайла хуьре амай яшлу инсанрин фикирарни чирна. Адакай пис патахъай рахадай кас зал гьалт хьанач. Вичин яшар 85-далай алатнавай Рагьманова Тамамат халади рикӀел хкизвайвал, чпин диде Зерифади, Загьирбекова Тевриз бахади, гвенар гуьдайла, Салманаз туькӀуьрнавай бендер ван алаз лугьудалдай. Зазни абур чизвайди тир, рикӀел аламач бахадин, ихьтин цӀарар лугьудай абуру:
Гъилелай зурба имаратар тур, Мезни хци тир, хци тир хьиз тур, Гьар са камуна кесибдиз дарман Хьайи, халкьдихь рикӀ куз хьайи Салман. Душмандин вилик талагьай аман, Рягьмет хьурай ваз, кьегьал хва Салман.
За, гьуьрметлу кӀелзавайбур, залай алакьдайвал са вуч ятӀани арадал гъана. Ам Салманан руьгьдиз бяш хьурай. Къимет гудайбур куьн я.
За и кӀвалах авуна куьтягьайла, чапдиз вахкудалди заз ван хьана: Мегьарамдхуьрени адан тӀвар са куьчедал ала. Зун аниз фена. Мегьарамдхуьруьн администрациядай заз хуьруьн депутатрин Собранидин председателдин заместитель Максим Яралиева лагьана хьи, эхь, Салманан тӀварунихъ куьче лап фадлай галайди тир. Гьайиф хьи, адан тӀвар куьчедиз мус гайиди я, ам вуч кас тир, чаз жавабар жагьанач. Фамилия авач, гьакӀан Салман я, вични юкьва авай Л-ДИХЪ мягкий знакни галай. Чаз ам маса миллетдин векил хьизни авай. Чи хуьре къенин юкъузни, алай вахтунда чпикай тӀимил чизвай, вуч ксар тиртӀани хабар авачир инсанрин тӀварарихъ галай куьчеяр ава. Гьелбетда, а ксар чпин вахтунда, тӀварар эбеди рикӀера хуьн патал лайихлуни тир жеди, амма гилан аямдиз абурукай са затӀни чизвач. Чна са шумуд йис вилик куьчедал алай адан тӀвар элягъна, чи бажарагълу шаир, хъсан инсан Къадир Рамазанован тӀварунихъ яна. Гьелбетда, туьркӀуьр хъижедай гъалатӀ я, чи хуьре гьар йисуз цӀийи куьчеяр арадал къвезва, гьелелиг тӀварар таганвайбурни ава. Чна а гъалатӀ дуьзар хъийида. Хуьруьн депутатрини ахьтин баркаллу революционердин руьгьдиз гьуьрмет авунин лишан яз разивални гудайдал шак алач. Мягкий знак лагьайла аламатдин кар я. Зи гъиле Агъа-Макьарин Салманан тӀварунихъ галай колхоздин штамп алай са чар гьатнай. Ана урус чӀалалди «Колхоз им. Сальмана» (лезгидалди «л»- дихъ мягкий знак галач) кхьенвай, адан тӀвар куьчейрал алай, гьа жигьетдай яз чи хуьруьн куьчедални «Ул. им. Сальмана» кхьизва, яни арада мягкий знак ава. Ам акьудун лазим я. ГьикӀ лагьайтӀа, А. Фатахова, гьакӀни адакай икьван гагьда кхьей макъалайрани юкьва «ь» авач. Са бязибуру лугьузва хьи, ам вуна лугьузвай Салман туш, маса миллетдин векил я. Маса миллетдин векилдин тӀвар вучиз чи хуьрерин куьчейрал, колхозрал хьана? Зунни Абдулбари Магьмудов са сеферда Мустафа Набиевал са кьил чӀугваз Дербендиз фенай. Гьа и ихтилат гьанални кватна. Ада лагьана хьи, Салман заз лап хъсандиз чидай кас тир, ам чи дахдин дустни тир. Ам кьейила зун 13-14 йиса авай еке гада тир. Адан къамат зи вилерикай карагзама. Ам юкьван буйдин, кьелечӀ якӀарин итим тир. Ада гъилер туна я чухва, я маса партал алукӀайди туш, гьамиша къуьнерихъ жедай. Ам кьейила хуьр ясда гьатнай, адан дирибашвиликай хуьруьн папари никӀера маниярни ядай.
Дербентдин адан тӀварунихъ галай куьчедиз «цӀун регъверин куьче» лугьузвайди тир. Ана белогвардейцийрихъ галаз къати женгер фена лугьуз, революционердин тӀвар гайиди я. Зун Мегьарамдхуьре военком тирла, ана арадал атай цӀийи куьчедиз Салманан тӀвар гунин теклиф гайиди зун тир. Дербентни гьакӀ я. Адан тӀвар анал гилани алама. – Бес адан фамилия вучиз кхьеначир? – суал ганай Абдулбари халуди.– Яда, ам халкьдин сивера, литературада инкъилабчи Салман хьиз гьатнавай. Адаз «Мазатаян» Салман лугьудай, чӀехи бубадин тӀвар яни, лакӀаб яни заз чидач, гьакӀ лугьудай, адан фамилиядални амал ийизвай кьван, – жаваб ганай Мустафа халуди.– Чухсагъул чпиз, зун абурун жавабди тухарна. Заз са бицӀи хьтин теклиф авай, гележегдани куьчедиз хьуй, мектебдиз, я туш маса чкайриз тӀварар гудайла, а куьчедиз гьахьзавай гирведал алай са кӀвалерин цлал, шегьерра хьиз, а кас вуч кас тиртӀа куьруь баянар кхьена, са тахта алкӀурайтӀа, хъсан кар жедай. ТахьайтӀа чи гележегдин несилни, къе чун хьиз, им вуж тир лугьуз, суракьра гьатда.
Рагьман дахдин кефияр авачиз са шумуд югъ тир. Ада беден къуватсуз, гуьгьуьл перишан хьанваз ГЬИССЗАВАЙ.-ЗАЗ вун хъсен аквазвач гьа, Рагьман,- лугьузвай Секинат БАЖИДИНИ.-РЕКЬИДАЙ вахт хьанва жед ман,- хълагьзавай Рагьман дахди. Са нянихъ адетдиндалай фад кимелай хтана, дивандал кьве къат хъуьцуьганрихъ агалтнавай Рагьман дах Секинат бажидиз ерли хъсан аквазвачир. Ам, мецелай гаф алуд тийиз, кӀваляй айвандик, айвандикай кӀвализ къекъвез секин жезвачир. Эхирни ам атана Рагьман дахдин кӀвачерив дивандин къерехдал АЦУКЬНА.-Я Рагьман,- лагьана ада,- валлагь, заз вун хъсен аквазвач, я хвади. Вахъ вуч хьанватӀа, лагь МАН.-ВАЗ захъ вуч хьана КӀАНЗАВА?-СА затӀни, я хвади. Ви мецелай гаф алатзамач, ви пӀузаррал хъвер ХКВЕЗМАЧ…-ВАЗ кичӀе жемир. Рекьидайвал хьайитӀа, валай вилик заз хабар жеда. Чуьнуьхдач за вахъайни. Секинат бажи дивандин къерехдилай къарагъна. КӀваляй айвандик, айвандикай кӀвализ адан къекъуьнар яргъалди фенач. Хтана ахцукьна ам гьа дивандин КЪЕРЕХДАЛ.-ВАХЪ книшкаяр шумуд ава, я Рагьман?- Рагьман дахдин чиниз килиг тийиз хабар кьуна АДА.-ВУЧТИН КНИШКАЯР?-ПУЛДИН, я хвади. Бес ваз банкуна пул АВАЧНИ?-АВАЙДИ ваз чизва кьван, ваз пул герек хьанвани?- мягьтел хьана Рагьман ДАХ.-БЕЛКИ герек ХЬАЙИТӀА…-КВЕЗ?-ЧУН кьуьзуь инсанар я, я Рагьман. Тахьуй, пака са кар хьайитӀа, бес ахпа зун кӀевера гьатдачни? Рагьман дах вичикай чинни вилер чуьнуьхна кӀвачерихъ ацукьнавай Секинат бажиди лагьай гафари тажубарна амукьна. Ада са келимани сивяй акъуднач, гьакӀ адаз килигун ДАВАМАРНА.-ВИ рикӀиз такӀан жемир, чан Рагьман, ваз чизва хьи, гьикьван харжияр АКЪАТЗАВАТӀА.-МУС, квез, я залумдин руш?- рикӀ туькьуьл я Рагьманан. -Эгь, вун зи гъавурда акьазвач, я кас,- дивандин къерехдилай къарагъиз кӀанзава Секинат БАЖИДИЗ.-ВАЪ, вун ацукь! Дуьз ацукь!- кӀвачер кӀватӀна чка артухарна Рагьман дахди.- Вун зун кьейила жедай харжийрикай РАХАЗВАНИ?-ЭХЬ, я Рагьман. Чун вири ажал япун кӀанел алай инсанар Я.-ЗУН кьейила, вуна пуларикай вуч хъийида?
-Бес вирида ВУЧЗАВА?-ВИРИДА, адет ахмакьринди ятӀани, мейитдал вегьей пулар харж ИЙИЗВА.-АБУРАЛ вуч жеда, я Рагьман? Заз жуван мярекат абурлуз хьана кӀанзава ЭХИР.-ПУЛАР жував гваз тухудач за, я залумдин руш. Вуна вахт къведалди сурун суалар ГУМИР.-АГЪА Аликеримани тухваначир-йе,- викӀегьвал акатна Секинат бажидин сесиник.- Кесиб Къизлерат райундиз физ-хквез ругуд варз ХЬАНА.-АМ вучиз физвайди тир райундиз?- хъуьцуьганрилай далу хкажна Рагьман ДАХДИ.-КНИШКАЙРА авай пул гахчун ПАТАЛ.-Я? АкӀ хьайила вуна зал чан аламаз абурлу маректрикай фикирар ийизва ман? -Эгь, Рагьман, вун зи гъавурда садрани акьурди ТУШ.-ВУЧИЗ? Зун ви гъавурда лап хъсан акьунва. Ваз вуч аватӀа чидани? Захъ рекьидай кьван са затӀни хьанвач. Эгер рекьиз хьайитӀани, зун вун туна и дуьнедай фидач. Ваз и кар чир ХЬУХЬ!-ЭГЬ, Рагьман, абур лугьуз жедай крар ЯНИ?-ЭХЬ! Ваз за а югъ КЪАЛУРИЧ!-ЯТӀА, заз вунни икӀ къалурмир!- викӀегь хъхьана Секинат БАЖИ.-ЭЙ, вун текьей кьуьдни татуй, кьейи гадни. Зи мярекатар абурлу ийидай мурадар авай вун туна дуьнедай физ жедани?- пӀузаррал хъвер хтана Рагьман ДАХДИН.-ГЬАКӀ лагь,- къарагъна Секинат бажи дивандилай.- Къарагъ, хапӀа рекъизва. Вун галачиз зи рикӀини тухузвач. Анжах книшкайрикай фикир тавуна тамир. Заз а Къизлератаз кьван крарни амалар чидайди туш…
Жегьил чӀавара кьил хуьз фейи Бакуйрай хкай сят Рагьман дахдизни Секинат бажидиз чпин кӀвале виридалайни багьа шей я. -Гила ахьтин сятер амайди яни?- са сивяй хьиз, лугьуда абуру, сятинин тариф ийиз. Сят, дугъриданни, кьетӀенди я. Сад лагьайди, яшариз килигна. Кьвед лагьайдини, винел патан акунриз. Цлал алкӀурнавай къушарин кьефес хьиз, аквазвай адав зунжуррихъ галай персенгрин заланвили кӀвалах ийиз тазва. Персенгарни къизилдин яд ганвай хьтин рангунинбур ва нарат таран яргъал квай кӀерецриз ухшарбур я. Сятинин экьребрин кьилелай ахъайиз акьал хъжедай гъвечӀи дакӀар ава. Вични кьве хиленди. Гьар са сят тамам хьайила, а дакӀар ахъа жеда ва анай кукупӀди кьил акъудда, экьребри гьи вахт къалурзаватӀа, гьакьван сеферра ГЬАРАЙДА:-КУ-КУПӀ! КУ-КУПӀ!.. Гьелбетда, вичин рикӀел аламай вири вахтара гьич са капӀни какадар тийиз алахъай Секинат бажидиз кукупӀдин гьарагъун мискӀиндин муэдзиндин азан хьиз я. Ам, япарал заланвилизни килиг тавуна, Секинат бажидив кӀвалени, гьаятдани гьасятда агакьда.
Йикъарикай са юкъуз Рагьман дахдиз аквада хьи, Секинат бажиди нисинин капӀ адетдиндалай фад ийизва. Цлал алай сятиниз икана килигдай ада и сефердани вахтуниз фикир ганач. Рагъдан капӀни Секинат бажиди вахтундилай фад авуна. КукупӀди гьарайна, къари атран кпӀунив эгечӀзавай арада, Рагьман дахдиз хъел АТАНА.-КУКУПӀДИ гьарайна-е, амма вун дакӀардай къецез килиг кьванни ИЙИЗВАНИ?-КУКУПӀДИ тапарардани, я Рагьман?-Я залумдин руш, рагъ цава амаз атран капӀар ийидани? Нисинин капӀни вуна пакама амаз авуна. Рагъдан КАПӀНИ…-КУКУПӀДИ тапарар ийич, я Рагьман. Икьван йисара тавурда гила ИЙИДАНИ?-КУКУПӀДИ, белки, ийидачир жеди. Амма? чи Рустам адав дуст хьайидалай кьулухъ, авунни мумкин Я.-АМ гьикӀ лагьай чӀал я, я Рагьман? -Ам акӀ лагьай чӀал я хьи, чи Рустама, стулдал акьахиз, ви кукупӀдин экьребар элкъуьриз, адав вичиз кӀан хьайи чӀавуз гьарайиз ТАЗВА.-ВАЗ акунани? Бес ихтияр вучиз ГУЗВА?-ЧИ кӀвале ихтиярар пайзавайди вун я, Секинат. Заз акурла, за мийир-межер ЛАГЬАНА.-ГЬАГЬ, гурцӀул. За лугьузва эхир – кукупӀди заз таб ийич…
Мирес Хидирнибидин дуьадилай месин капӀар ийидай чӀавуз хтай Рагьман дахдин вилик фу-яд гъунин арагь-бурагьрик квай Секинат бажидиз къужадин хатур къачуз КӀАНЗАВАЙ.-КУЧУДНА куьне мирес - яни, Рагьман?-Кучудай хьтинди Я.-ИНСАН гзаф АВАЙ-Е…-ЗИ мирес тирвиляй… Секинат бажиди итимди вичикай ягьанат ийизвайди кьатӀана. Амма ада ДАВАМАРНА.-ПУД йифер мус жедайвал ХЬАНА?-ПУД лагьай ЮКЪУЗ.-САДАКЬАЯРНИ гуда ЖАЛ?-ИТИМРИЗ - эхь, папариз – ВАЪ…-ДУЬЗ кӀвалахзава куьне – Хидирнибидин садакьаяр садра гайиди я КЬВАН.-АМ мус хьайи кар я? Текьенмаз, инсандин садакьаяр ГУДАЙНИ?-КЬИННИ авурди я ам. Урусатрай Хидирниби амач лугьуз чарар хтай вахт рикӀел аламачни? Гьа чӀавуз садакьани гайиди Я.-НИШТА, а чӀавуз зунни патарал АЛАЙ…-ЭХЬ, чан Рагьман, чна Хидирнибидин садакьар садра тӀуьнвайди Я.-ГЬАВИЛЯЙ квез, папариз, кьвед лагьай сеферда хгузмач, чаз, итимриз ГУЗВА.-ВУЧ ихтилатдив эгечӀайтӀани, вуна закай ягьанатарда ман, чан Рагьман…-Де хъсан,- хълагьна Рагьман дахди, и келимайрилай гуьгъуьниз са кьадар вахтунда къари кисдайди чиз,- вун за жувахъ галаз тухуда, миресдин садакьайрикай за вун хкуддач…
ехи совещанидиз физ рекье авай министрдик къалабулух ква. Адаз вич авай машин лап явашдиз физ АКВАЗВА.-ГЬАЛА тӀун, зун геж жезва!- рахазва ам ШОФЕРДИВ.-ЧИ куьчейрай мадни кӀевиз гьикӀ гьалдайди я, я чан чӀехиди?- жаваб гузва ШОФЕРДИ.-ЭКЪЕЧӀ, зун ацукьда рулдихъ! Министр рулдихъ галаз машин вири къайдаяр чӀуриз физваз акуна, гьа сифте гьалтай ДПС-ДИ ам АКЪВАЗАРЗАВА.-ЛЕЙТЕНАНТ Магьамадов. Ви документар гице,- лугьузва машиндив АГАТАЙДА.-МА, килиг!- лугьузва министрди наразивал кваз ва вичин министрвилин удостоверение КЪАЛУРЗАВА.-ХЪСАН рехъ хьурай,- мадни нарази яз лугьузва лейтенантди.- Мукъаят хьухь, вуна машин хаталуз гьалзава. Вичихъ галаз постунал алайдан патав хтайла, адавай хабар КЬАЗВА:-ВУЖ тир ам – акьван тади КВАЙДИ?-ЧИДАЧ. Амма рулдихъ галайди министр тир.
Пассажирский поезд рекье геж жезвай. Са сят, кьве сят, пуд сят. Нубатдин станцидал агакьайла, вагондиз са шумуд кас ракьун рекьерин къуллугъчийрин партал алайбур гьахьзава. Пассажиррин билетар ахтармишиз-ахтармишиз абур са купедин вилик гелпя ЖЕЗВА.-ВИ билет гьинва, гьуьрметлу кас?- хабар кьазва абуру яшлу ПАССАЖИРДИВАЙ?-ЗИ билет квез герек я куь? Зун дуьз кьве сятдин вилик хъфена кӀвале хьана кӀанзавайди тир.
Автосервисдиз атай машиндин рулдихъай жегьил дишегьли ЭКЪЕЧӀЗАВА.-ЛАГЬ вуч хьанватӀ машиндихъ, чна куьмек гуда,- къаншардиз къвезва УСТӀАР.-ЧИДАЧ квевай ятӀа, стартер геж АКАТЗАВА.-КИЛИГДА чун. Мадни вуч ава КИЛИГДАЙ?-ГУМ акъатзавай турба. Ам акунвач заз фадлай.
РикӀ гъута кьаз, куз-куз шеда вун патал…
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Эхь, мад са йис тарихдиз фена. ЭгечӀай чӀавалай завалар ва татугайвилер гвайди. Алатна хъсан хьана. Адан гьайиф чӀугвадайбур бажагьат ава. Чи хуьрера ва шегьеррани, республикада ва уьлкведани, абурулай къерехра ва вири дуьньядани. Гзаф кьадар магьрумвилер гвайди хьана ам халкьар патал. Виликан йисалай мадни къизмиш, мадни инсафсуз хьайи коронавирусдин тӀуьгъуьнди гзаф инсанар вахтсуз чпин чанаривай авуна. Яшлубур хьиз - жегьиларни. ЖУЬРЕБА-ЖУЬР азарри инжиклу авурбур хьиз, сагъбурни. Алатна хъсан хьана татугай йис. Вахтуни уьмуьрдин жилавар 2022-йисав вуганва. РагъэкъечӀдай патан гьисабунралди – пеленгдин йисав. Вуч гъидатӀа ада халкьариз, уьлквейриз? Абур сих алакъада гьатнавай алай аямда гьинихъ фидатӀа абурун уьмуьрар? Эхиримжи 30-40 йисуз дуьньядин политикада ва чӀехи уьлквейрин алакъайра авай сад садан гъавурда акьун тавунин татугайвили инсаниятдиз гьихьтин йикъар къалурдатӀа? РагъакӀидай патан уьлквейри Россиядин Федерациядин аксина тухузвай такӀанвилин, гьатда душманвилин политика къвердавай къизмишарзавай, мадни ягьсузарзавай аям дяведалди куьтягь жедатӀа, тахьайтӀа ислягьвилин икьрарралди?2022-йис гзаф терефрихъай кьетӀенди я, лугьузва. Сифте нубатда, коронавирусдин цӀийи штамри гьужумда. ИкӀ жедайдан шикилар цӀийи йисан сифте вацра къалурнава. Дуьньяда «омикронди» агъавал ийиз эгечӀнава, чи уьлкведани и вирусдик начагъбурун кьадар икьван гагьда такур хьтин еришралди артух жезва. Россиядин Федерациядин халкь паталди цӀийи йис мад са рекьяй лишанлуди я лагьайтӀа жеда. Квелди? Лугьун хьи, эгер 90-йисарин къадирсузвилер ва жуван уьлкведин бинеяр чукӀурдай кьван мидявилерни къайгъусузвилер хьаначиртӀа, 2022 лагьай йис СССР-ДИН I00 йисан юбилей къейд ийидайди тир. Йисан сифте йикъарилай эгечӀна, гьич са шакни алачиз, чӀехи юбилейдикай рахадай,
мярекатар тухуз эгечӀдай. Гьайиф, абур ихьтин йикъарихъ тамарзлубурузни аквадач. Амма къудратлу уьлкве вич амач лагьана я къеце пата, яни къене пата адакай рахун тавуна жезвач. Гьатта чи уьлкведин мидяярни. Абуру чи хиве чӀехи тахсирарни твазва: гуя Россиядин Федерациядиз СССР арадиз хкиз кӀанзава, гьавиляй Владимир Путина виликан союзный республикаяр вичин пацук кухтаз алахънава. Кешкени!- лугьузва къудратлу уьлкведин гьайиф чандай акъат тийизвайбуру. Эхиримжи вахтара и месэладикай анжах рахуни, 90-йисарин вакъиайриз халкьдин майилар, мурадар ва магьрумвилер фикирда кьаз къиметар гуз эгечӀуни ихьтинбурун дерт КЬЕЗИЛАРЗАВА.-АКУНАНИ квез?- цавув агакьна рахазва шегьердин багъларани хуьрерин кимерал чеб чпел гьалтай агъсакъалар.- Россиядин командадин хоккеистар и йикъара хурудал СССР кхьенваз къугъвазвай. Муькуьда хълагьзава:- ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ телеканалрай СССР чукӀунин себебрикай, и душманвал уьлкведиз авурбурукай къалурзавай кьван документар ва фильмаяр вуч я бес!.. Яраб вуч паталди ятӀа?.. Гьелбетда, ибур ихтилатар я, туьхуьн тийиз чӀехи несилдин векилрив гумай умудрин дурумлувал я. И жигьетдай Владимир Путина лагьай гафарихъ зурба метлеб ава. Ада къейд авуна хьи, СССР чукӀунин гьайифди кун тийизвай инсанар – ибур рикӀер авачирбур я, амма ам арадиз хкунихъ инанмишбур – кьил авачирбур… Фикир гайила, гьакӀ язни я. Иллаки фикирдин кьвед лагьай пай къенин юкъуз важиблу я. Советрин уьлкве адан кӀалубра амаз, адан къурулуш, идеология гуьнгуьниз хкана ахкун кьиле тефидай кар я, гьич умуд кутунни герек къвезвач. Амма адаз тешпигь яз виликан союзный республикайрин цӀийи союз тешкилун – им вири мумкинвилер ишлемишна авуна кӀанзавай кар я. Европадин 30-дав агакьна уьлквеяр Евросоюзда ава кьван, гьатта пулни виридахъ сад ава – евро. Эгер ихьтин Союздиз къунши республикаяр чӀугунин чалишмишвилер ийиз аквазватӀа, чна Владимир Путинал, адан кардик къуьн кутазвай маса регьберрал анжах дамах авун герек я. Абурун тереф, лап гьа багъларани кимерал рахадайлани, вирида хуьн лазим я. ТахьайтӀа гьикьван хьурай ахьтин къудратлу уьлкве хьайи Советрин Союз чукӀурна гьарма сад вич вичиз хьанвай гъвечӀи уьлквейрал чӀехибур хъуьрез, гьар са патахъай абур агъузариз, кӀан хьайила, кӀани патахъ абур чӀугваз жедайвилин къурхудик кьаз?.. ЦӀийи йисан сифте йикъара Къазахстанда кьиле фейи вакъиайри икӀ тирди виридаз субутарна. Республикадиз тади гьалда ОДКБ-ДИН кьушунар чӀугуначиртӀа, абурун нетижаяр уьлкведин халкь патал мусибатдинбур жедай. ГьакӀни бунт къарагъарайбурун гъиликай телеф хьайи агьалийрин кьадар 225 агакьна, саки къад кас кьван полициядин ва армиядин жергейрай телеф хьайибур ава. Пеленгдин йисав мад вуч гватӀа чаз аквада. Хъсанвилерихъ хьурай вич. Инсаниятдин винел атанвай вирусрин завалдикай азад жедайди хьурай. Сагъсуз ва руьгьдай аватнавай инсанар галаз чӀехи са карни арадиз гъиз жедайди туш. Я инсанривай, яни уьлквейривай.
Саидов Алирза Узаирович, чӀехи бажарагъдин сагьиб хьайи шаир ва таржумачи, I932-ЙИСАН I5-ЯНВАРДИЗ Ахцегь райондин Гутунхърин хуьре хана. Ада Москвада М. Горькийдин тӀварунихъ галай Литературный институт куьтягьна, Армиядин жергейра къуллугъна. Зегьметдин рехъ «Социализмдин пайдах» газетда, «Дагъви дишегьли» журналда башламишна. Гуьгъуьнай «Коммунист» газетда культурадин отделдин зеведиш яз, Дагъустандин писателрин Союзда секретарь яз кӀвалахна. Алирза Саидован сифте шиирар I949-ЙИСУЗ «Социализмдин пайдах» газетдиз, сад лагьай ктабарни «Самурдин авазар» тӀвар алаз Дагъустандин ктабрин издательствода, урус чӀалал «Молодая гвардия» чапханада «Вун галаз, Самур» тӀвар алаз акъатна. Алирза Саидов вичин яратмишунар маса чӀалариз хушвилелди таржума ийиз хьайи, Москвадин издательствойра регьятдаказ ктабар акъудиз хьайи шаир я. Адан эсерар, къецепатан ингилис, поляк, болгар чӀалариз хьиз, СССР-ДИН халкьарин чӀаларизни таржума авунва. Шаир вични пара хуш аваз таржумайрал машгъул хьана, ада А.С. Пушкинан, М.Ю. Лермонтован, М. Горькийдин, Т. Шевченкодин, В. Маяковскийдин, С. Есенинан, А. Твардовскийдин, Р. Гьамзатован, К. Чуковскийдин эсерар лезги чӀалаз элкъуьрна. Алирза Саидован чӀалариз Дагъустандин композиторри гуьзел манияр кхьена. Алирза Саидов ДАССР-ДИН СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай гьукуматдин премиядин лауреат хьана.46 йисан яшда аваз, кьилиз акъат тавур гзаф ишигълу мурадар амаз залан азардикди уьмуьрдай фейи Алирза Саидован тӀвар ва адан жавагьирар милли культурадин тарихда къизилдин гьарфаралди кхьенваз даим амукьда.
ЦӀийи 2022=йис чи халкьдин руьгьдин хазина девлетлу авуник лайихлу пай кутур ва кутазвай рухвайрикай са шумуд касдин юбилейралди лишанлу я. Виридалайни вилик, I5=ЯНВАРДИЗ, месела, шаир Алирза Саидов дидедиз хьайидалай инихъ 90 йис тамам хьана. Гьавиляй «Самур» журналдин сад лагьай нумрани чна асул-гьисабдай и вакъиадиз бахш ийизва. Алирза Саидов лезги литературада Етим Эминахъ галаз, СтӀал Сулейманахъ галаз барабар шаир я, лагьайтӀа, чун ягъалмиш жедач. Классик! Милли литература вилик тухунин рекье цӀийи жанраяр, цӀийи хатӀ ва художественный такьатар, цӀийи акунар ва кьатӀунар, гьиссер ва инанмишвилер вичин кӀвачихъ галай, шииратдин кьакьан кукӀушар вичиз муьтӀуьгъарай шаир! Алирза Саидован инсанвилин терефарни анжах тарифдиз, чешне къачуниз лайихлубур хьана. Ам, гафунал ифин алай ватанперес хьиз, фикиррал цаз алай миллетчини тир. Амма маса миллетар негь ийидай, арада мидявал твадай ваъ, къарши яз, дуствал тешкилдай, хуьдай, инсанрин хъсан ва гьуьрметлу алакъаяр патал са затӀни гьайиф текъведай. МИЛЛЕТЧИ-ИНТЕРНАЦИОНАЛИСТ! – икӀ лагьайтӀа, дуьз жеда. Гьа са вахтунда адаз виридалайни шадвал ва бахтлувал гузвайди жуван халкьдин агалкьунар тир, адав дердер агудзавайдини хайи чилин, лезги халкьдин дарвилер ва татугайвилер тир.
Алирза Саидовахъ галаз алакъаяр аваз хьайи гзафбуру адан къилихдин кьетӀенвилер къейд авуналди и фикирар тестикьарда. Месела, адахъ галаз яр-дуствилин, шаирвилин алакъаяр аваз хьайи Мегьарамдхуьруьнвийри. И районда хьайи гьар сеферда ада райкомдивай, исполкомдивай са сятда-кьве сятда машин тӀалабдай. Вучиз тӀалабдай лагьайтӀа – Кьулан вацӀун а патаз фена, кьакьан кьваларилай и патаз, а патаз вил вегьез къекъуьн, кьве республикадиз пай хьанвай халкьдин дерди-гьалдикай фикирар-хиялар ийиз вацӀун кьилел ацукьун патал. Рагьметлу Жалил Мурадалиеван – шаирдин, драматургдин, журналистдин – рикӀел хкунрай аквазвайвал, Алирзадиз масадбурун юлдашвални герек къведачир. Адаз кӀаниди Самурдин а патаз тухвана хкидай улакь тир.- Амма чна ам текдиз ахъайдачир,- рикӀел хкидай Ж. Мурадалиева.- Зун хьайила, зун жедай адаз юлдаш, я туш Къадир Рамазанов жедай. Ам Самурдин эрчӀи патай гуьгьуьл эсиллагь масад хьана хкведай… Дугъриданни, Алирза Саидовавай хьиз чпин эсерра халкь кьве патал пайзавай Кьулан вацӀун тема хкажиз, и лап хци месэла кьетӀидаказ эцигиз лезги литературада мад садвайни хьаначир. Ачухдиз рахадай, кхьидай вири ихтиярар ганвай къедалдини жезвач. Им вичин чилин хва яз, шаир яз Алирзадилай алакьай зурба викӀегьвал я. Советрин девирди цуьк акъуднавай 70=йисара ада вичин халкьдин дерт «Ленинан вилик» эцигна. Регьбер вич Кьулан вацӀун тик кьваларал гъана, адаз вичин дерт вилералди аквадайвал, жаваб истемишзавай жуьреда ахъайна. Икьван викӀегь шаирар тарихра лап тӀимил хьайиди я. Алирза Саидов яратмишунрани, уьмуьрдани гьахъ патал, дуьзвал патал женгчи тир. Адаз лавгъавал чидачир, адан вилериз ялтахвал ва ялтахар акваз кӀандачир. Алирза Саидов яр-дустунал, мукьва-кьилидал, лугьун хьи, инсандал ва инсанвилел рикӀ алай кас тир. Ам жуванбуралай пара вичин куьмек герекбурун дерди-гьалда ва къайгъуйра жедай. Ам жегьилриз дуьз рехъ къалурзавай башчи тир, ам абурун далудихъ галай арха тир. Алай девирдин гзаф шаирри ам чпин муалим яз, адан руьгьдин вилик чеб буржлу яз гьавиляй гьисабзава.* * * Гьайиф хьи, тӀебиатдин къанунрай инсанрин кьил акъатдач. Абур Низ ва Квез муьтӀуьгъ ятӀа, муьтӀуьгъбур ятӀа гьамни, лугьудайвал, Адамалай Хатамал кьван сир яз амукьда. ТӀебиатди вич абуруз ганвай фагьум-фикирни инсанри чилин винел уьмуьр аламай кьван гьа и сирдин геле твада. Гьавиляй инсаниятни яшинда тӀебиатдин кьанунриз муьтӀуьгъ яз амукьда. Белки икӀ хьун герекни я жеди. Вучиз лагьайтӀа инсандиз хана рекьидалди вичин яргъи ва я куьруь уьмуьрда аквазвай кьван крар ва вакъиаяр, ада кьабулзавай кьван тӀарвилер ва регьятвилер, пашманвилер ва шадвилер садсадихъ авуна абурун гъавурда акьун гьич са камалдинни, гьич са фагьумфикирдинни тӀем акакь тийидай кӀвалах я. ИкӀ тирвиляй, инсанди, тӀебиатдин вилик вичин кьуватсузвал хиве кьаз, вири крар эхир нубатда кьисметдин кӀвачихъ, Аллагьдин кӀвачихъ язава. Гьа ида гьар са касдиз а тӀарвилер ва пашманвилер эхдай, регьятвилерикайни шадвилерикай лезет къачудай кьуватар, цӀийи умудар ва мурадар гузва. Гьа ида инсанар кьиникьихъ-хунухихъ галаз,
буба-диде, стха-вах, велед-аял хьтин багъри ксарикай магьрум хьунихъ галаз вердишарзава. Уьмуьр давам жезмайбуру, абурун кьисмет гъахьтинди хьана лагьана, рикӀериз сабур гузва. Сабур гуз, абурун экуь къаматар чпин рикӀера хуьзва, абурун руьгьер чпихъ галамаз гьисабзава. Зи буба рагьметдиз фена яхцӀурни вад йисалай виниз, диде завай къакъатна къад йисав агакьна алатнава. И йисара завай зи рикӀин ва руьгьдин дустар, мукьвабур, багъриярни тӀимил къакъатнавач. Иллаки эхиримжи кьвед-пуд йисуз. Абуруз гьар садаз зи рикӀе ва руьгьда чка ава, жува масадбурун рикӀера ва руьгьера чка кьадалди амукьни ийида. Абурун арада кьисметди неинки вичин хзандивай ва мукьвабурувай, гьакӀ вири лезги халкьдивайни, гзаф халкьарин Дагъустандивайни вахтсуз къакъудай Алирза Саидовни ава. Ада зи рикӀе, вичин къилих чидай, бажарагъдин дережа ва гьуьндуьр гьисс авур, шиирарни поэмаяр кӀелай ва кӀелзавай, гуьзел цӀарар гуьзел авазриз элкъвена лугьузвай манийрихъ яб акалзавай вишералди, агъзурралди лезгийринни маса миллетрин рикӀерани уьмуьр давамарзава. Шаирдин – халис шаирдин! – кьисмет тӀебиатдин, Аллагьдин патай адаз акъатзавай пай гьам я. Вучиз лагьайтӀа шаир вичелай артух халкьдин ва вири инсаниятдин къайгъуда авай, абурун дерт-гъам вичин рикӀяй чӀугвазвай кас я. Гьавиляй каламрани кваз ирид цаварикай рахазвай дуьньяда шаир Алирза Саидов муьжуьд лагьай цаварихъ къекъвезвай. Адаз анра кьванни инсанрин кьил акъат тийизвай сирер ачухиз кӀанзавай. Амма...
Эхир икрагь жеда белки уьмуьрни, Муьгьуьббатни, ви кьил элкъуьр ийидай. Анжах Етим Эминан пак шиирни Дидед темен акъатдач зи ивидай.
Ваъ, шаир уьмуьрдикай туш икрагь хьун мумкин тирди. Белки уьмуьрди гузвай тӀарвилерикайни пашманвилерикай ятӀа?! Дуьньядин дерт-гъамуникай ятӀа?! «Гьарай эллер» – лугьуз, фана дуьньядал нарази яз уьмуьрдихъай вил атӀай Етим Эминан хьиз. Вил галамачирвиляйни ваъ. Мегер дидедин темендихъни бубадин тавазвилихъ, хайи накьвадал цӀийи гатфари ачухдай цуькведихъни дигмиш жедай емишдихь-майвадихъ вил галамачир инсан, вични шаир, жедани?! Эхь, Яран цӀаярик чим кумаз, вичи акьван тариф авур ва вич акьван ашукь тир Лезги чилел мулдин цуькверин юг ачух жезваз, дагъдани аранда гьар са айвандик чубарукри муказ кьални кьар кӀватӀзавай бере яз Алирза Саидовани абурухъай вил атӀана яхцӀур йисалай артух я.
Йифера зи рикӀиз къвезва манияр, Набататриз – миже хьиз…
лагьай шаирди мижедин сел тӀебиатди ахмишнавай чӀавуз уьмуьрдикай кьил баштанна. Гьа и йикъалай ада вичин кьвед лагьай уьмуьр, Лезги чилел хуьркӀвал аламай кьван, лезгидин мецел сес-чӀал аламай кьван гагьда давамардай даими уьмуьр башламишна. Жув яшарин кьакьан кӀарариз агакьнаваз, алатай йикъарикай ацукьай-
къарагъай чкадал веревирдер ийиз, зун ихьтин са фикирдал атанва: кьисметаркьадарар тӀебиатдин, Аллагьдин патай ятӀани, уьмуьр вич ва ам тухвай тегьер булахдай яд катна нур гуз амукьдай ккӀалар гзаф маса крарилай аслу я. Месела, вун ви уьмуьрдин рекье нел гьалтна ва низ вакай юлдаш хьана – гьадалай. Кьисмет ятӀани, Аллагьдин кьадар яз вун гьалтзаватӀани, ихьтин дуьшуьшри уьмуьрдив ахьтин кьуьруькар ийиз тада хьи, вацӀар кьулухъ элкъуьрда, гьуьлер кьурурда, дагълар чукӀурда. И жигьетдай за жув бахтлу инсан яз гьисабзава. Вучиз ятӀани зал зи хийир кӀани, хъсанвилелай тала маса алакъайралди зи рикӀел хирер-кьацӀар тавур инсанар гзаф гьалтна. Абурукай садни рагьметлу Алирза Саидов хьана. Гьамиша бубади жуьреба-жуьре алатрал тамамарзавай музыкадин ван япара аваз чӀехи жезвай зи рикӀе хайи дидедизни ачух тийиз хуьзвай мурад-сир авай. Амни, цӀи тахьайтӀа, къведай йисуз, гила тахьайтӀа, ахпа, чӀехи хьайила яратмишунрин рекьел элячӀунин мурад тир. Гагь композиторвиликай, гагь шаирвиликай, гагьни хъсан музыкант хьуникай фикирзавай за, лапагрин раж алаз чуьлда, самун таядал ацукьна сифте шиир кхьена: «Москвадани Крымда ви тӀвар ава…» гафарилай башламишна лезги рушаз бахш авур шиирдилай гуьгъуьниз масабурни атана. Виридаз и кар сир яз амаз, кьилдин чарарал акъудна, конвертда туна, за абур «Социализмдин пайдах» газетдиз ракъурзава. Са акьван вахт алатнач, кӀвализ чар хтана. «Гьуьрметлу юлдаш Абдуселим Исмаилов...» – кхьенва вичени. КӀаникни А. Саидов гафар ква. Де цавув агакьмир чӀехи мурадар рикӀе авай гъвечӀи хуьруьн гада! Заз и гафар зи тӀварцӀелди кхьена рахкурай кас, жув Махачкъаладиз акъатна газетдин редакцияда кӀвалахзавай, зи уьмуьрдик ва кьисметдик вичини важиблу къуьн кутур Алаудин Гьамидовахъ галаз ихтилатар хьана ашкара жедалди, шаир Алирза Саидов ятӀа чидачир. Ингье, гила зун редакцийра, издательствойра кӀвалахдихъ къекъвезва. Даггосуниверситетда кӀелдай йисара кхьей шиирар райондин газетдиз
акъатнава, «Коммунист» газетдани сад-вад цӀар кьабулнава. Амма А. Саидов газетдин редакцияда амач. ИкӀ зун яваш-яваш писателрин Союздив агатиз кӀанз, тежез ава. I972-I973-ЙИСАРИН кьуьд кӀевиди, бул живер-къаяр гвайди хьанай. Радиодин корреспондент яз майишатрин крарикай, къайгъуйрикай хабар авай зи кьиле и кӀеви хъуьтӀуьн тема ргаз эгечӀна. Са кьатӀ чилик квай чарадан кӀвалин гъвечӀи дакӀардай маргъалар авай куьчедиз тамашиз за кьвед-пуд няниз кьве виш цӀар кьван авай поэма кхьена. «Кагьрабаяр» тӀварни гана. Са сеферда кӀелна за ам, кьве сеферда кӀелна. Эхирни за писателрин Союздиз фин кьетӀна. Ацукьнава Алирза Саидов вичин кабинетда, нинбур ятӀа, са хара чарар вилик кваз, шиирар кӀелиз. «Ам вун яни радиодиз цӀийиз кьабулнавай гада? – хабар кьуна ада завай, гъил вугана зи салам кьуна. – Радио, газет шаирдиз жагъин тийидай хьтин чкаяр я. Вунани шиирар кхьизва лугьузвай...» Зурзун квай зи гъили адал чарар яргъи авуна. КӀусни тади квачиз жибиндай кьвати, кьватидай спичкадин кьал акъудна сарарик кутуна. Ахпа за вугай чарариз гъил авуна. Зурзазва зун а патал хьиз ацукьна. Гагь хъвердин экв, гагьни хияллу хьунин серин аватзавай адан чиниз килигиз… Эхирни хкатна зун и зиллетдикай. Хкудна шаирди. «Молодец! – сифте чинилай зи тӀвар кӀелна лагьана Алирзади. – Ша захъ галаз! Чун са маса кабинетдиз фена. Инани Межид Гьажиев ацукьнава, «Дуствал» альманахдин редактор.– И поэма гъилевай нумрадиз гана кӀанда, – лагьана Алирзади зи чарар адан илик вилик эцигна. Межид Гьажиев вичин ири вилер мадни экъисна сифте заз, ахпа чарариз, гуьгъуьнайни Алирзадиз килигиз хъуьрез акъвазна.– Зид рикӀивай я, – хълагьна Алирзади сивин са патай мили хъвердихъ галаз куркур рахай хьтин сесиналди. – Вуна кӀела садра! Шикилни галаз це. Молодец парень! Гьа икӀ I973-ЙИСУЗ «Дуствал» альманахдиз зи «Кагьрабаяр» поэма акъатнай. Гьелбетда, цӀийиз кхьей шей са низ ятӀани кӀелун вирибурун адет я. Зани гьакӀ ийизвай. Амма вири зав икӀ эгечӀзавай лагьайтӀа, ам таб жеда. Усал шейинин тарифдайбурни, шей арадал алачиз тарифдайбурни, шей хъсанди акуна, ви рикӀиз тӀарвал гудайбурни, вал гьафтеда рикӀелай алат тийидай паркут гьалчдайбурни... Пагь, гьикьван жеда ви хийир такӀанбур! Амма хъсан са гаф агъзур гафунай, хъсан са кас абурай виридай я. Алирза Саидов зи уьмуьрдани, мумкин я, кьисметдани гьахьтин кас хьана.
Чил кӀевзава буш цӀарарин чилини, Марфади гъед – Зуьгьре хьиз. Гегьеншни хьухь, зи шиир, вун, векъини, Дагъдиз физвай шегьре хьиз.
Заз чиз, Алирза Саидован шегьредал экъечӀиз жигъиррани рекьера зун хьиз гзафбур ава, мадни жеда. Жегьил писателрин совещанийрал, писателрин Союзди тухузвай вири мярекатрал ам вичин ва хусуси яратмишунрин ваъ,
жегьилринни къелемдин дустарин къайгъуда жедай. Жегьилриз тарс гун яз, чпин «жавагьирар» кӀелдай муаллимрилай тафаватлу яз, Алирзади Етим Эминанни СтӀал Сулейманан цӀарар чешне къачудай, вичивай куьмек кӀанзавай жегьилдин кутугай са цӀар, куькӀвей са фикир вишра адазни, масадбурузни тикрардай.
Инсан я зун, захъ ава зи куьчени, Ам зи чилни, ам зи цавни-вири я. Зи чуьнгуьрдин кьуд симинин мижени Зи куьчедкай за лугьузвай мани я.
Шаир Алирза Саидова лугьузвай манидин ва адан чуьнгуьрдин симерин ван, игитвилин риваятар хьиз, дуствилинни стхавилин рекьер хьиз, гьамиша инсанрал мукъаят умудар хьиз, гележегдихъни муьжуьд лагьай цаварихъ эвер гуз датӀана кьилел алай гъетерихъ – эквер хьиз зун ва зи халкь патал эхир авачир Лезги куьче ишигълаван ийизвай жавагьирар ва гевгьерар яз амукьда. Икьван йисар я Алирза Саидов чахъ галамачиз, шаир 50 йисан яшдивни агакь тавуна уьмуьрдай фена. 90 йис я цӀи ам хайидалай инихъ. Тек рикӀел хуьнилай гъейри чалай адан ругьдиз вуч бахш ийиз алакьнава? Гьайиф хьи, са затӀни. Чна анжах чакай фикир ийиз йисар физва. Ам лезги халкьдинни халкь кьве патал пайнавай Кьулан вацӀун – Самурдин дердиникай кичӀе тахьана сифте рахай шаиррикай сад тирди рикӀелай алудна. Ам а чӀаварин писателрин Союздин жергейра дуьзвал ва гьахъ гвай, чӀуру ниятар ва гьерекатар гвачир кас тирди фикирда амачиз. Ам… Гьикьван авай адахъ хъсан кьилихар ва ерияр, кьетӀенвилер ва винизвилер. Вири чи лезги халкьдихъ авайбур. Ша кӀелин Алирза Саидов мад сеферда.
Зун Алирза Саидовахъ галаз таниш яз къад йисалайни артух тир. Ам гьихьтин инсан ва шаир ятӀа чир хьун патал и муьгьлет тӀимил туш. Чун I959-ИИСУЗ гуьруьшмиш хьанай. А чӀавуз за университетда кӀелзавай, Алирза Саидов Москвада Максим Горькийдин тӀварунихъ галай Литературный институт куьтягьна хтанвай, сифте ктаб чапдиз акъатнавай жегьил шаир тир. Ада «Коммунист» газетдин культурадин отделда кӀвалахзавай. Са сеферда газетдиз рецензия гваз фейила, зи къаншардиз столдихъай къарагъна, кьакьан буйдин, чина берекат, вилера нур авай, сивел хъвер алай жегьил итим атана. Милаимдиз хваш-беш авурдалай гуьгъуьниз ада лезги литературадикай, чи милли поэзиядин агалкьунрикай, литературадин критикадин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрикай суьгьбет башламишнай. Ихтилатрай малум хьайивал, Алирза Саидов жегьил тиртӀани вич яратмишунрин сирерай кьил акъудиз алакьдай, дуьньядин халкьарин культурайрикай хабар авай камаллу литератор тирдал гьич са шакни алачир. Алай аямдин лезги литературадикай хьиз, ам хайи халкьдин тарихдикай, сивин яратмишунрикай, литературадин ирс кӀватӀ хъувуникай ва иллаки чи «руьгьдин къеле» тир Етим Эминан поэзиядин кьадар-кьисметдикай къалабулух кваз, зурба къайгъударвилелди раханай. Зун Алирза Саидован фикиррин деринвили тажубарнай ва яргъалди хиялрик кутунай. Чи дуствал анжах 60-йисарин сифте кьилера, зун университетдин муаллим яз лезги газетдин культурадин отделдихъ (Ализа Саидовакай гьа отделдин зеведиш хьанвай) галаз алакъаяр мягькем хьайила, башламишнай. Газетдиз зун мус атайтӀани, Алирза Саидова вичин гъиле авай кӀвалахни туна, « мугьмандиз» фикир гудай. Инал са кӀвалах мадни къейд тавуна жедач. Гьеле «перестройкаяр» жедалди I0-I5 йис амаз, цензурадин дапӀарри милли месэлайрикай рахун къадагъа авунвай вахтара, Алирза Саидова кьве патал пайнавай лезги халкьдин кьадаркьисметдикай, дидед чӀал рикӀелай ракъуруникай, чи эдебиятдин ирсиниз фикир тагуникай ачухдиз, вичик еке къалабулух кваз, са куьнихъайни кичӀе тахьана лагьанай. Шаирдин веси тир «Хцихъ галаз ихтилат» лирикадин поэмада ихьтин акьуллу фикир гьалтзава:
ЧӀалан сирер, зи хва, чирна куьтягь жеч, Куьтягь тежер саягъ сирер инсандин, ЧӀал авай халкь суьргуьндани куьтягь жеч, Куьз лагъайтӀа чӀал я куьлег Ватандин.
Гьелбетда, хци тур хьтин, авай гаф чинал лугьудай жуьрэтлу шаир гьукум гъилевайбуруз кӀандачир... КӀвачел кьезил, вичихъ зурба суй авай, милаим, анихь галай касдиз чандал чка ийиз гьазур, сивел хъвер алаз рахадай Алирза Саидован экуь къамат зи рикӀелай уьмуьрлух алатдач. Адахъ галаз хьайи эхиримжи суьгьбетни. I978=ЙИСАН февралдин вацран сифте кьилер тир. Шаирдихъ амай уьмуьр тупӀарал гьисабиз жедай йикъар тир. Вичизни и кардикай хабар авай. Амма шаир я вичикай, я вичин залум азардикай рахазвачир. И чӀавуз зун печатдиз гьазурнавай лезги поэзиядин антологиядин куьлуь-шуьлуьяр туькӀуьр хъувунал алахънавай. Чи ихтилатар анжах лезги литературадикай, адан гележег тир жегьил литераторрикай ва антологияда гьатнавай шаиррикай хьанай. Еке гьуьрметдивди ва къайгъударвилелди шаир чи руьгьдин хазинадин векилрикай ва абурун эсерар антологияда тамамдиз гуникай раханай. Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтӀал Сулейманан тӀварар кьадайла, адан чина кьетӀен ишигъ гьатдай… Инсафсуз азарди Алирза Саидован чина авай рангар дегишарнавайтӀани, ам къуватсузнавайтӀани, шаир руьгьдиз ажуз хьанвачир. Адан еке ва дерин вилера гьамиша хьиз нур авай ваш аир вични эхир нефесдалди уьмуьрдал, экуь дуьньядал рикӀ алаз, мегьрибан яз амукьнай… Са тӀимил вахтарилай мартдин вацран эхирдин мекьи са юкъуз Алирза Саидован рикӀ акъвазна… Халисан шаирар са чӀавузни рекьидач. Чеб кечмиш хьайидалай гуьгъуьнизни абурун яратмишунар яшамиш жеда. Алирза Саидован багьа тӀварни лезги халкьдин рикӀера гьамишалугъ яз амукьда. Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Ахцегь Гьажидин, СтӀал Сулейманан, Алибег Фатахован, Хуьруьг Тагьиран рехъ давамарай бажарагълу шаир Алирза Саидов Ахцегь райондин Къутункъарин хуьре лежбер Узаиран хзанда I932ЙИСУЗ дидедиз хьана. Шаирдин аял вахтар Ватандин ЧӀехи дяведин йисарал ацалтна. Дяведин вакъиайри, уьмуьрдин дарвилери Алирза Саидован зигьинда дерин гел тунай. Ахцегь Гьажиди лагьайвал, жегьилдин «яш тӀимил яз уьмуьр чӀехи» хьанай. Са мус ятӀани ахцегьвийри гатун йикъар акъудун патал яйлах тешкилай дагьдин гуьзел чкадикай гележегда Къутункъарин хуьр арадал атанай. Алирза Саидова аял вахтар кечирмишай хайи хуьряй лезги чил, чи кьегьал къагьриман Шарвилидин къеле хьайи «КӀелед хев» тӀвар алай дагъдин кукӀуш, инсан гьейранардай Шалбуздагъдинни, Базардуьзуьдинни Кетин кьилин сарас шикилар аквадай. Самурдинни Ахтычай вацӀарин авазрин ширин ван къведай. Жегьил гада гьвечӀи вахтарилай халкьдин манийрални махарал, лезги адетрални милли авазрал рикӀ алаз чӀехи хьанай. Вичихъ чӀалар туькӀуьрдай алакьунар авай, хайи халкьдин сивин яратмишунар хъсандиз чидай шаирдин диде Марията, шаксуз, хциз зурба таъсирнай. Лезги чилин гуьзел тӀебиатди, уьмуьрдин жуьреба-жуьре терефриз талукь халкьдин манийри, риваятри, махари, мисалри чи эдебиятдин классикрин чӀалари адан зигьинда гъвечӀи чӀавалай башламишна дерин гел тунай. Шаирвидин сифте камар кьачунин карда Алирза Саидоваз Етим Эминанни СтӀал Сулейманан эсерри иллаки зурба таъсирнай.
Гьеле школада кӀелдайла, жегьил гада хайи халкьдин литературадихъ галаз санал ам урусрин поэзиядин классикар: А.Пушкинан, М.Лермонтован, С.Есенинан, А.Блокан ва мсб. яратмишунрал рикӀивай ашукь хьанай. Шаир лезгийрин кьилин вацӀ тир Самурдин къерехдал чӀехи хьана. А. Некрасоваз Волга, Т.Шевченкодиз Днепр хьиз, Алирза Саидоваз Самур вацӀ гзаф багьа ва истеклу я. Ам вичин поэзиядани Самур вацӀукай кьетӀен ранга- ралди рахана, сифте ктабдизни ада «Самурдин авазар» лагьана тӀвар гана, «Азад Самур» тахалусни (псевдоним) къачуна. Кьулан вацӀал, яни Самур вацӀал шаир ашукь хьунухь дуьшуьшдин кар тушир. Лезги халкьдин сивин яратмишунра, СтӀал Сулейманан, Нуредин Шерифован, Хуьруьг Тагьиран, Шагь-Эмир Мурадован, Ибрагьим Гьуьсейнован, Азиз Алеман поэзияда Самурдиз бахшнавай эсеррин кьадар тӀимил туш. Самур вацӀ Алирза Саидовазни чи «гъвечӀи», амма къагьриман халкьдин азадвилин ва садвилин лишандиз, миллетрин дуствилин ва стхавилин лишандиз элкъвенва:
Самур, Самур! Ашукь тир зи миллетдин Гъилераллай тар хьтин Самур. Шалбуз вичин гуьмбет тир Шарвилидин тур хътин Самур.
Самур вацӀ хьиз, чи такабур дагъларин кукӀушар: Базардуьзуь, Шалбуз, ШАГЬДАГЬ-БАЖАРАГЪЛУ шаирдин яратмишунрин жанлу чешмейриз элкъвенва. Шаирди Самурдикай кхьенвай шиирар рикӀик гъалаба квачиз кӀелиз хьун мумкин туш. Алирза Саидоваз Кьулан вацӀукай рахадайла, чи халкьдин кьадаркьисмет, къагьриман тарих, къенин югъ ва гележег аквазва:
Самур! Гзаф къекъвена зун тӀварарихь, Эхирни за хтулдиз ви тӀвар гана. Виш йисара НАРЫН-КЪАЛАД цларив Туруналди зи халкьди ви тӀвар хвена.
Литературадал, акьуллу ихтилатрал, искусстводал рикӀ алай жегьил школада ва Дербентдин педучилищеда кӀелайдалай гуьгъуьниз республикадин меркез тир Махачкъаладиз акъатна. Абур 50-йисарин сифте кьилер тир. Ина Алирза Саидова лезгийрин «Социализмдин пайдах» тӀвар алай республиканский газетдин кӀвалахда сайивилелди иштиракзава. I950-I954-ЙИСАРА газетдин чинриз жегьил литератордин макъалаяр, рецензияр ва шиирар акъатиз башламишнай. Республикадин медениятдин меркезда ктабар кӀелун, шикилар чӀугун ва иллаки вичиз бегенмиш хьайи шиирар ван ацалтна кӀелун Алирза Саидован рикӀ алай кеспидиз элкъвезва. Жегьил шаирди вичин чирвилер мадни вини дережадиз хкажун чарасуз тирди кьатӀана. Дагъустандин писателрин Союзди Алирза Саидов литературный институтдиз ракъурнай. Ана поэзиядал рикӀ алай жегьилди халисан «литературадин мектебда» тарсар къачунай. Ам Гомералай Байронал, Пушкиналай Твардовскийдал, Хайямалай Мирза ТУРСУН-ЗАДЕДАЛ къведалди дуьньядин халкьарин руьгьдин хазинадихъ галаз дериндай таниш хьана.
Алирза Саидова тӀвар-ван авай шаирар хьайи Владимир Луговскойдин, Павел Антокольскийдин, Лев Ошанинан литературный семинарра иштиракна, дуьньяда машгьур чӀехи устадривай яратмишунрин сирер чирна, абурун меслятрал амал авуна. Гьелбетда, Алирза Саидоваз вичихъ галаз са йисара кӀелай бажарагълу жегьил шаирар тир Андрей Вознесенскийди, Белла Ахмадулинади, Евгений Евтушенкоди таъсир тавуна туначир. В.Г. Белинскийдин тӀварунихъ галай степендиядал кӀелай (ам анжах лап хъсан кӀелзавай студентриз гузвайди тир) шаирди, захъ галаз хьайи суьгьбетра вичин муаллимрин ва дустарин тӀварар еке гьуьрметдивди кьадай ва рикӀел хкидай. Литературный институт акьалтӀарай I959-ЙИСУЗ Алирза Саидован «Самурдин авазар» тӀвар алай сифте ктабни чапдай акьатнай. КӀватӀалди Алирза Саидоваз поэзияда вичин рехъ жагъанвайди шагьидвалзава. Ктабда гьатнавай эсеррин темайрай, къарагъарзавай важиблу месэлайрай, художественный рекьяй гъанвай цӀийивилерай Алирза Саидован шаирвилин хатӀ ва ватанпересвал хъсандиз аквазва. Ктабда ганвай сифте шииррикай сада Алирза Саидова ихьтин фикир тестикьарзава:
Кавказ! Зун чи рагарин са ккӀал я, Уьмуьрлухди вакай хкат тийидай, Ви гьайбатлу гьуьлерин са cтӀaл я, Гару яна къецел ават тийидай.
Шаир и эсерда ганвай гафуниз вичин эхир нефесдалди вафалу хьана. И фикир 60 -70-йисара акъатай адан «Зи экуь гъед» (I964), «Гъед хьтин руш» (I965), «Ваз кхьей чарар» (I966), «Уьмуьрдин жилет» (I968), «Гимишдин симер» (I973), «ЦӀикьвед лагьай ктаб «(I975), «Уста Идрис» (I977), «Хцихъ галаз ихтилат» (I978), «Къизал дере» (I979),«Дуствилин муькъвер» (I980), «КӀанда заз и чил» (I986) ва маса ктабри тестикьардай мумкинвал гузва. Алирза Саидов шаир хьиз датӀана вилик физва, ада вичиз таъсир авур, хъсандиз чидай, дериндай гьиссай месэлайрикай жанлу эсерар яратмишзава. Хайи халкьдин сивин яратмишунринни литературадин тежриба, советрин ва дуьньядин маса миллетрин бажарагълу писателринни шаиррин эсерар мукьуфдивди чируналди, абурукай кар чиз менфят къачуналди, Алирза Саидова тематикадин, жанрайрин, везиндин, художественный ва мана-метлебдин жигьетдай лезги литература девлетлу авуна: философиядин шиирарни этюдар, пейзаждин эсерарни памфлетар, рубаиярни манияр, гьезеларни риваятар, балладаярни поэмаяр теснифна. Алирза Саидован къелемдикай хкатай гьи эсер къачуртӀани, абурун кьилин герой инсан я. Ада инсандин акьулдихь, алакьунрихъ, мердвилихь, къуватдихъ инанмишвал тестикьарзава. Чешне яз, «Инсан я зун», «Гъетерикай мани», «Дагъви я зун», «Уьмуьрдин жилет», «Дидедин кьисас» ва маса эсеррин тӀварар кьаз жеда. Шаир вични инсанриз экв пайиз, рикӀе чка ийиз, масадан тӀал вичел къачуз гьазур я:
Инсан! Инсан! Къецел тӀурфан алайла, Гьахь зи рикӀиз - ачух я рак вун патал. Гьахь зи рикӀиз - ана эквни чимивал Хуьзва даим за инсанриз гун патал.
Шаирдин фикирдалди инсан къуватлу я, адалай алакь тийидай гьич са карни авач, гьавиляй инсанри чи планетадал кьиле физвай гьар са кардин патахьай жавабдарвал гьиссун лазим я:
КӀан хьайитӀа пакаман фу Ахцегьа, Нисинин фу Америкада неда за, КӀан хъайитӀа океанрин муркӀарал Шуьткьуьн тийир беневшаяр цада за.
Алирза Саидоваз гьеле аял вахтара дидедивай, хуьруьн агъсакъалривай ван хьайи халкьдин риваятар, кьисаяр гзаф хуш тир. Абурун бинедаллаз шаирди еке устадвилелди «Демир», «РикӀ ва рикӀер», «Кьеб», «Руш», «Дагъларин адетар», «Саидан вилер», «Лянет», «Пуд игит», «Саяда лугьуца мани» ва маса балладаяр яратмишнай. Чпе дагъвийрин уьткемвал, ватанпересвал ва къагьриманвал къалурнавай, дерин манадин, художественный рекьяй вини дережадин и эсерра шаирди ватандиз, хайи чилиз вафалу хьунин фикир тестикьарзава. Винидихъ тӀварар кьур эсеррикай «Пуд игит» баллада Алирза Саидова Ватан кӀеве гьатай чӀавуз пуд жегьил я къизилралди, я гуьзел дишегьлидин тавазвилералди маса къачуз тахьайди къейдзава. Абуру Ватандин рекье кьегьалри хьиз чанар эцигна, къизгин женгина:
Пуд жегьлни кукӀвар хьана Алукьайла рагарал. Ватан кӀани игитрикай Амукьна и риваят.
Эгер Алирза Саидован хейлин балладаяр тарихдин важиблу, чак къалабулух кутазвай вакъиайриз бахшнаватӀа, «Уьмуьрдин жилет» баллада чи аямдикай я. Ам рикӀик гъалаба, секинсузвал квачиз кӀелиз хьун мумкин туш. Шаирди гьакъикъатда хьайи и вакъиа умумиламишзава. Эсерда вичин чандилай гъил къачуна, маса уьлкведай тир гъвечӀи руш кьиникьикай къутармишай, гуржийрин машгьур духтур Андро Жорданиядин кьегьалвиликай раханва. Баллададин гьар са цӀарцӀи, гьар са образди чилин шардал ислягьвал хуьнин идеядиз къуллугьзава. Эсер инсандин рикӀ чӀулавардай тӀебиатдин шикилдилай башламиш жезва. Ада кӀелдайбур са гьихьтин ятӀани татугай, перишан кар кьабулуниз гьазурзава:
ЧӀулав булутрин барутдава цав, Физва самолет - кьаз тежедай хьел, Бирдан моторди яна пехьи ав; Гуя галукьна цӀайлапандин хел. Океан - кӀаник, винел - чӀулав гум- Самолетди кьатӀ авуна лепе...
Шаирди океандиз аватзавай самолетда пассажиррин арада гьатай къалабулухдикай, абурун кьиле гьатзавай жуьреба-жуьре фикиррикай таъсирлудаказ кхьенва:
Гьар сада себ гуз, гьалдзава вичел Уьмуьр къутармиш ийидай жилет,
Тек са гъвечӀи руш, кьезил тир кӀвачел, Секин я. Пашман. Адав гвач билет.
(Билет гвачирдав жилет хьурай гьикӀ?)
Гъайиф, лепедкай жеда рушаз сур.
Гуржи духтурдин къагьриманвал, инсанпересвал Алирза Саидова и балладада дериндай умумиламишзава. Андро Жорданияди Австралиядай тир гъвечӀи руш къутармишун патал вугай вичин жилет шаирдиз планета дяведин цӀаярикай хуьдай, бедбахтвилерикай къутармишдай къалхандиз элкъвена кӀанзава:
Къарагъ, инсанар! Атанва а чиг – Пассажир, гвачир гилани билет, Вал алукӀава а руша, эй чил, Жорданияди вуганвай жилет!
Алирза Саидов халкьарин, жуьреба-жуьре миллетрин дуствилизни еке фикир гайи шаир я. Адан «Ислягьвилин шикилар», «Дуствал», «Ша, дустар», «КӀанда заз», «Лезги куьче», «Дуствилин кӀвалер» ва маса эсерра рикӀин сидкьидай дагъвийринни маса халкьарин стхавилин ва дуствилин алакъайрикай раханва:
Чи Ватандин куьтягь тежер хазина Дуствал я, эллер. Гъалиб жедай яракь гьар са женгина Дуствал я, эллер.
Шаирди чи халкьар, адет хьанвайвал, гьвечӀи ва чӀехи стхайриз пайзавач, ада вири миллетар са гъиляй кьазва. Иниз килигна гьам урусрикай, гьам азербайжанлуйрикай, гьам аваррикай ва маса миллетрикай ам еке гьуьрметдивди рахазва. Са кьве чешне гъин:
Урусатдин хуралай за экв хъвана, Чир хьана заз азадвилин ширинвал, Лугьурай за зи дидедин нек хъванач, AвуртӀa за урус халкьдиз хаинвал...... Азербайжан - Дагъустан кьве стха я, Абур санал хьайила, хуш жечни бес! Куьрдин хурай яд хъвайила, дагъвидиз Самур вацӀун шуьрбетдин дад къвечни бес!
Алирза Саидов дагъвийрикайни гзаф чими, михьи, рикӀин деринрай къвезвай гафаралди раханва. ИкӀ «Аваристандин цуьквер» эсердин циклда авар халкьдикай ашкъи-гьевесдин ва мегьрибанвилин гьиссер аваз суьгьбетзава:
Аваристан! Ви дерейриз къвезва зун, РикӀер ачух Сулейманан хтулриз Самур вацӀун шагьвар галай саламар Тухузва за КЪАРА-КЪАЙСУД яхулриз.
Тажуб жедай кар ам я хьи, шаирдин руьгьдин милливал, ватандал, хайи чилел, хайи чӀалал рикӀ алайди къалурзавай, чи халкьдин мердвиликай ва гуьзел адетрикай раханвай «Лезги куьче» эсер застойдин девирда «официальный» критикади «миллетпересвилин» эсер я лугьуз гваз къекъвенай. Гьакъикъатда, гьукум гъилевай ксариз бегенмиш тахьай и эсерда кьиляй-кьилиз инсанвал ва инсанпересвал, намуслувал ва ватанпересвал, халкьарин дуствал ва ислягьвал тестикьарзава. И фикир ашкара хьун патал анай са чешне гъун бес я:
И дуьньядал гзаф ала куьчеяр, Багьа я заз гапур гвачир вирибур. Зи куьче, вун зи уьмуьрдин шуьше я, ТӀимил авач зи куьчени кӀанибур.
Вич дагъви ва акьалтӀай милли шаир тиртӀани, Алирза Саидова, гьа са вахтунда халисан ватандашди ва инсанпересди хьиз, чи уьлкведа ва вири дуьньяда кьиле физвай вакъиайризни фикир гузва. Шаирдин рикӀик Низамидинни Пушкинан кьадар-кьисметди, Латиндин Америкада кьиле физвай инкъилабдин дегишвилери, азадвал патал Вьетнамдинни Африкадин халкьари тухузвай женгери зурба къалабулух ва секинсузвал кутазва. «Африкадин гьетер» шииррин циклда ихьтин цӀapap гьалтзава:
Африка! Африка! Гъил юзура! .. ЧӀулав чил, ви яру марфар Зунжурривай кьаз жедай туш, Халкьдин ажугъ, халкьдин лашар Лигчийривай хаз жедай туш. ..
Алирза Саидован ватанпересвилин ва инсанпересвилин эсеррин лирический герой дуьньяда ислягьвал хуьнин кьайгъу чӀугваз ва инсанрин абадвал патал чанни гуз гьазур я:
За лугьузва: къуй сифте яз дяведиз Фейидини и дуьньяда зун хьурай. Хура акьур эхиримжи гуьлледи Кьейидини и дуьньядал зун хьурай!
Вич гьамиша уьмуьрдин яцӀаз гьахьна, адан кӀвенкӀвечи жергейра жез алахъай шаирди зегьметдикай, муьгьуьббатдикай, тӀебиатдикай ва маса месэлайрикайни тӀимил эсерар яратмишнач. Поэзиядин гуьзел чӀалалди, кьетӀен образралди ада уьзуьмчийрикайни багъманчийрикай, малдар- рикайни дояркайрикай, чубанрикайни магьсулдаррикай жанлу эсерар яратмишна, абурун гьакъисагъ зегьмет баркаллу авуна. Алирза Саидован «Рабочийдикай шиир», «Саимат», «Доярка Жейран», «Валентина», «Лежбердин гъилер», «Чайгъун», «Кубачидин нехишар», «Фабрикадиз ша», «Дагъдин беневша» шиирар, «Уста Идрис» поэма ва масабур гьа ихьтин эсеррик акатзава. Зегьметдин темадиз талукь «Лежбердин гъилер» эсерда вичиз «тӀебиатдин чӀал чидай, дуьньядиз фу пайзавай» зегьметчи инсандин гъилерикай гьейранвилелди кхьизва:
Ингье кьве гъил, уьлкве кашай акъуддай, Рагъ аватай уьтквем гъилер лежбердин. Темен гана абур рикӀив агуда, Куьлегар хьиз чилин вири бегьердин.
Чилел чан гъизвайбур, тӀебиатдин сирерай кьил акъудиз алахъзавайбур, Прометеян цӀу хьиз инсанриз чимивал гузвайбур лежбердин къабарламиш хьанвай, амма берекатлу гъилер я. Иниз килигна шаирди къейдзава:
Дуьнья фирай, инсанар къвез хъфирай, Амма чилел даим фан ни алаз хьуй, Фу гузваи гъил и дуьньядай тефирай – Лежбердин тум даим чиле аваз хьуй.
Алирза Саидован зегьметдиз ва эегьметчийриз бахшнавай са гзаф кьадар чӀалар манийриз элкъвена, халкьдин арада яшамиш жезва. Диде. Ам гьикьван гуьзел, къени ва масан гаф я. Дидедикай вичин рикӀин гаф таланвай шаир чи литературада бажагьат гьатин. РикӀел хкин СтӀал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Расул Гьамзатован чӀалар... Дидедиз назик ва мегьрибанлу гьиссералди тафаватлу эсерар Алирза Саидовани бах- шна: «Дидедин кьисас», «Шехьмир, диде», «Дидедин темен» ва масабур. Дидедикай раханвай шииррин арада адан «Дидедихъ галаз ихтилат» тӀвар алай эсер иллаки таъсирлуди хьанва.
Кисна тӀурфан, селлер фена чилерай, Яру ятар фена къизилгуьлерай, Белки абур хажалатдин накъвар тир Ахмиш хьайи чи дидейрин вилерай.
Дидедикай суьгьбетдайла, шаирдин рикӀел гьакӀ гьуьлер дяведай хтун тавур хендедаярни, стхаяр женгера пуч хьайи вахар хквезва. Алирза Саидова гележегдин несилриз муьгьуьббатдикайни тӀебиатдикай яратмишай гуьзел чӀаларни тунва. Муьгьуьббатдин лирикада ада зериф рангарикай, кьетӀен ва таъсирлу образрикай магьир устадди хьиз менфят къачузва. «Кьве нагъв», «Лацу рангар... яру рангар», «Вилербуриз хъуьремир заз», «Садра суса лагьана заз», «Гьа икӀ тӀурфан куьтягь хьана» ва маса чӀалар поэзиядин жавагьиррик акатзава. Шаирди ярдикай рахадайла бязи вахтара чи поэзияда адет хьанвай образар цӀийи къайдада, кьетӀен рангар гана, ишлемишзава. Ярдихъ элкъвена лагьанвай «Кьве нагъв» шиирдай» са чешне гъин:
Бирдан сумка гъил кьулухъна на гадарна, Пеленгди хьиз зи хурудиз хкадарна. ЧӀулав вилер гуьллеяр хьиз килигна ви, РцӀамарни гапурар хьиз на тикна ви.
Бязи вахтара ашкъидикай ва ярдикай рахадайла, шаирдиз вилериз аквазвай гьакъикъатдай гуьзел образар, кьетӀен ибараяр ва поэзиядин маса жанлу алатар жагъизва:
Зи азизди, кьил кьуна Бахтуни вун чӀугвазва, ЦӀийи Йисан ёлка хьиз Вун гуьрчегдиз аквазва... Маса чешне: Лацу, яру рангарин Селлер физва чилерай. ГьикӀ аквазва, чубарук И дуьнья ви вилерай?
Муьгьуьббатдин лирикадайни аквазвайвал, Алирза Саидовахъ анжах вичиз хас хатӀ ава. Месела, «Садра суса лагьана заз» шиирдай чна агъадихъ гузвай цӀарар гьич са шаирдин чӀаларихъ галазни какадариз хьун мумкин туш.
РикӀ шуьше я - жизви алмас хкӀуртӀа, Адал дерин цӀар жедайди чидачни? Азизди, ви рикӀ зи puxle акьуртӀа, Дуьнъя кудай цӀай жедайди чидачни?
Ихьтин гуьзел чешнеяр шаирдин яратмишунра тӀимил туш. Алирза Саидова гьеле 60-70-йисара банбубайрилай инихъ чи халкьдин арада тестикь хьанвай хъсан ва камаллу адетрал чан хкуниз эвернай. ИкӀ, «Ша, дустар», «Мугьманвиликай баллада», «Лезги куьче» эсерра дагъвийрин мугьман-итим кьабулдай, паталай атай инсандиз гьуьрметдай, кӀеве гьатай касдин гьил кьадай, яни куьмекдай адетрал дамахзава. Шаирди вичини и баркаллу адетрал мердвилелди амал ийизва:
Айиб туш зи кӀвале тахьайтӀа гамар, Айиб я фу алай ленгер тахъайтӀа, Айиб туш папахъни тахьайтӀа цамар, Айиб я ачух чин, жигер тахьайтӀа. Вучиз за чанни гуз хуьзва и чилер? Дуст къведай рехъ кӀеви тахьун паталди. Вучиз за хуьзва и гьулдандин гъилер? КӀевевай дустунив вугун паталди.
Алирза Саидов гъвечӀи жанрайрин эсерар яратмишай устадни тир. Ада кьудар, муьжуьдар чи халкьдин сивин яратмишунрин тежрибадикай даях кьуна, теснифнава. Алирза Саидован гафарин кьадакьар хьиз туькӀуьр хьанвай «Кьуд цӀар - кьуд сим чуьнгуьрдин» цикл дерин философиядин хи- ялралди тафаватлу я. Кьудар ихьтин гафарилай башламиш жезва:
Кьуд сим ала чуьнгуьрдал. –ТӀимил я! - Заз сес хьана. -Манидал чил муьтӀуьгъай Сулейманаз бес хьана.
Алирза Саидов чеб куьруь, амма манадиз дерин бендера мердвиликайни намердвиликай, инсанпересвиликайни инсафсузвиликай, ислягьвиликайни дявекарвиликай раханва. Шаирдиз дуьньядикай, уьмуьрдикай дериндай веревирдер авун патал кьуд цӀарар бес хьанай. Са чешне гъин:
Демек жеда вечрехъни, Лекьрехъ цавар сакит тир. Алчахрихъни кӀвал жеда, Ватан - анжах игитдихъ.
Эдебиятда кӀвалахай къад йисуз Алирза Саидова чи шииратда дерин гел туна. Ада вакъиайрив ацӀанвай гурлу уьмуьр гьар патархъай ва керчекдиз къалурна, яшайишдин четин месэлайрилай элячӀнач. Шаирдин яратмишунар Дагъустандин, Россиядин Федерациядин ва дуьньядин маса халкьарин чӀалариз таржума аъунва, поэзиядин антологийра, вузрин ва школайрин программайра, хрестоматийра гьатнава. Алирза Саидоваз, ада Дагъустандин литературадик кутур пай фикирда кьуна, Республикадин СтӀал Сулейманан тӀварунихь галай гьукуматдин премия ганай. Вичин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай кьилди ахтармишун кхьиниз лайихлу Алирза Саидовакай кхьенвай и макъалада чун бажарагълу шаирдин девлетлу поэзиядин анжах бязи терефрал акъвазна. Уьмуьрдал, экуь дуьньядал, адан назиняметрал ва иллаки инсанрал ашукь яз хьайи шаирдин поэзияди гележегдин несилар гьамиша шадарда, гьахъвилиз къуллугьда. Алирза Саидовахъ галаз хьайи эхиримжи суьгьбет зи рикӀелай уьмуьрлух алатдач. I978-ЙИСАН февралдин вацран сифте кьилер тир. Шаирдихъ амай уьмуьр тупӀарал гьисабиз жедай йикъар тир. Вичизни и кардикай хабар авай. Амма шаир я вичикай, я вичин залум азардикай рахазвачир. И чӀавуз зун печатдиз гьазурнавай лезги поэзиядин антологиядин куьлуь-шуьлуьяр туькӀуьр хъувунал алахънавай. Чи ихтилатар анжах лезги литературадикай, адан гележег тир жегьил литераторрикай ва антологияда гьатнавай шаиррикай хьанай. Еке гьуьрметдивди ва къайгъударвилелди шаир чи руьгьдин хазинадин векилрикай ва абурун эсерар антологияда тамамдиз гуникай раханай. Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтӀал Сулейманан тӀварар кьадайла, адан чина кьетӀен ишигъ гьатдай… инсафсуз азарди адан чина авай рангар дегишарнавайтӀани, ам къуватсузнавайтӀани, шаир руьгьдиз ажуз хьаначир. Адан еке ва дерин вилера гьамиша хьиз нур авай ва шаир вичин эхир нефесдалди уьмуьрдал, экуь дуьньядал рикӀ алаз, мегьрибан яз амукьнай… Са тӀимил вахтарилай мартдин вацран эхирдин мекьи са юкъуз Алирза Саидован рикӀ акъвазна… Халисан шаирар са чӀавузни рекьидач. Чеб кечмиш хьайидалай гуьгъуьнизни абурун яратмишунар яшамиш жеда. Алирза Саидован багьа тӀварни, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Еминан, Ахцегь Гьажидин, СтӀал Сулейманан, Алибег Фатахован, Хуьруьг Тагьиран баркаллу тӀварар хьиз, лезги халкьдин рикӀера гьамишалугъ яз амукьда.
Шуаялай зав агакьнавай конвертди зи уьмуьрдай михьиз секинвал акъуднай. Эхирни, за къадим алпан гьарфар кхьиз-кӀелиз чирна. Шуаян кхьинра авай къадим гьарфар са-сад къенин лезги алфавитдин гьарфаралди эвез хъийиз киххьин хъувурла, аламатдин кьве затӀ арадал атана: сад лагьайди, Шуая заз кхьенвай чар; кьвед лагьайди, ВачӀе пачагь чи патариз, Алпан Дагъдиз атуникай ихтилат. Ингье абур:
Ваз и чӀаван хийир хьуй, Антер, чан хва! За и чарни амай кхьинарни Жебес стхадив тазва. Абур вав ви къанницӀипуд йис хьайила вахце лагьай тӀалабунни галаз. Вучиз къаницӀипуд йис хьайила ятӀа, ваз чир тахьана жеч. ЧизвачтӀа, Жебес стхадивай ва я ви дуст Эдгьемавай жузуз. Эдгьем, вичин пагьливан ими хьиз, михьи, чӀехи, ахъа рикӀ авай кас я, дерин фагьумар авайди я, за адав чи Дагъда авай ВачӀедин кӀваляй къачунвай иски къаргъуни вуганва, адаз алпан гьарфарни чида. А къаргъуда ВачӀе чи патариз атуникай, адан ва адан амадагрин кьилел атай крарикай кхьенва. За игьтият патал ам жуван гъиливдини кьилдин чарарал кхьин хъувуна, са-са чар, кьифери тӀуьн тавун патал, птулкайра туна, зи кӀвале ава. Аллагьдиз шукур хьуй зун абур кххьиз агакьунай. Эдгьемани и къаргъуда авай кхьинрин копия
авуна, абурай кьил акъудна, илимдин рекьералди адаз мас гана, ам ВачӀедин кӀвализ хкида. Захъ са кар хьайитӀа, ам хуьн, адан аявалун за гьадан хиве тунва. Вакайни адаз куьмек хьухь. Ада вак гьахьтин эр кутазвайди заз ада вакай лугьузвай гафарай акуна. Ада вахъ ктабар кхьинин рекьяй алакьунар ава лугьузвай. Гьам я зак и дафтарда авай кхьинар авун патал руьгь кутурдини, абур ваз къалур лагьайдини. Зи вил вун хтунал, вахъ галаз кьилди рахунал алай. Вун сифте яз мектебдиз фейи юкъуз анай катайла за кьун хъувун гила за винедай заз къалурай ярж яз кьабулзава. Вун аял тирла, хуьруьн вири аялрикай заз къван тагайди са вун тирдини зи рикӀел алама. И чар ваз кхьинин себеб зи рикӀик эхиримжи кьве юкъуз гъалаба акатун я. Заз жуваз ВачӀедин кӀвали эверзавай хьиз я. Зун, гьар жуваз кӀан хьайила, аниз физвай, эхиримжи вахтара заз четинни хьанвай, амма гила заз жуваз тадиз ша лугьузвай хьиз я. Идан себебни и йикъара зал хуьре Сардар гьалтун я. Адак атӀа чӀаван хъел кума – вич, верч чуьнуьхдайла, заз акуникай ва за идакай халкьдиз лугьуникай. Садрани захъ галаз рахун тавур, салам тагай ада заз, чина шит хъвер аваз, «Вун мад ВачӀедин кӀвализ хъфин герек жедач» лагьана. Гьа и гафари зак гъалаба кутуна. Гьабурулай кьулухъ заз ВачӀедин кӀвали эверзавайди хьиз жезва. Мадни заз хуьруьнвийривай ванер атанвай: райондин кьилевайбуруз чи Дагъда авай мусурман пӀирер чукӀуриз, хъиткьинаиз кӀанзава лугьуз, аниз инсанар мад техъфин патал. Гьавиляй за фикирзава: Сардара заз лагьай гафар са бине аваз лагьанвайбур я. Зун ВачӀедин кӀвализ физва. За ваз тазвай дафтар вал аманат хьуй. А кхьинризни жуваз кӀандайвал ая. Заз ВачӀе Алпан дагъдиз атунин ва анай хъфинин тарих жуван гафаралди кхьиз кӀанзавай. Ам хъфинни, са кьве йис кьван хьана, Дагъда вачӀе-хваярни вич эвездай маса камаллу ксар артух хьайила, рикӀ секин яз, вичин чӀехи бубайрин хуьре амай йикъар ахкъудда лагьана хъфейди я. Хъфидайла, ада лагьаналдай: «Пак Руьгь инавай инсанрик фадлай, Месигь хадалди вилик, акатнавай хьиз я заз. Абурун инсанвилер, диде-бубадиз, чӀехибуруз гьуьрметар, садаз садан къадир хьунухь, жуван чилел, ахъа рикӀ гваз иниз къвезвай гъуьлезрал
кьарувилер, рекьерин инсанриз, санай масаниз физвайбуруз ийизвай хъсанвилер, жув масадав агъузиз таз кӀан тахьун, масадни агъуз ийиз алахъ тавун, а кар ади кӀан тахьун, патарай къвезвай къурабаяр чукур тавун, абуруз чпиз са муг кутаз, са кьас фу нез куьмек гун – вири гьейранардай, Цаварин Бубадилай атанвай чӀехи лишанар я. Ихьтинбуруз и рекьерай зун хьтин муаллимар герек туш». Гьайиф хьи, ам хъфинихъ галкӀанвай крарикай кхьиз зун агакьнач, завай рикӀик квай вири кхьинар куьтягьиз хьанвач, гила куьтягьиз хьуникни зи эр са акьван квач. Мадни за ваз са хабар гун: Вал алай тӀвар ВачӀедихъ галаз чи патариз атай са касдал алай. Вун гьадан чӀварахдилай атанвай хел я. Гьавиляй куь тухумдин тӀвар Антерар я.
Чи хуьре ихьтин къадим тухумар тӀимил туш. Жебесан тухумдин тӀвар Шахшанар я, гьакӀни ЦӀандияр, Къумбаяр, КӀамчӀихар,
Эндирар ава. Ибур сифте яз ВачӀедихъ галаз атай адан устагърин, амадагрин ва чкадинбурукай сифте яз вичин чӀехи хва ВачӀедиз гайи касдин несилрикай
я. Сифте гьахьтин хцин тӀвар Эндир тир. Гьа несилрин векилризни,чкадинбурукай, сифте яз ВачӀедин патав Ялгъуз яйлахдиз атана, адан къвалав чпин чӀехи рухваяр турбурун тухумрин векилризни «вачӀе-хваяр» лугьузва. Гьар хзанди чӀехи хва – шагьбала ВачӀедин патав, ада хкягънавай рекьел, адан имандал гъунин адет гьа вахтара арадал атанай. ВачӀеди абурувай Буьлуьл вирел цик акахьун къачунай. ВачӀе чи патарай хъфейлани, лезгийри чпин чӀехи рухваяр Аллагьдиз багъишдай. Чи Дагъдин къвалав гвай Тагъар хуьр тамамдиз гьахьтинбурукай арадал атайди я. Гьавиляй я лезгийри чпин чӀехи рухвайриз «вачӀе-хваяр» лугьузвайди. Вуна вири физ-хквезвай рекьеривай яргъа, иллаки дагълара авай хуьрера гьалтзавай тӀварариз фикир це, абур чи халис лезги тӀварар я. Мумкин я, гьабурукни вачӀе-хваяр хьун. Чар яргъиди хьунай гъил къахчу. Лугьудай гафар гзаф ава. Низ лугьудатӀа, гьабур тӀимил я. Талгьана амукьай гафар зи дафтардай жагъур хъия. Сагърай. Вун Аллагьди хуьрай, Адан берекат галаз хьурай вун. Амин.
За ина кхьенвайбур са нефесдал авунвайбур я. За жуван рикӀе гьатайвал ва анай акъатайвал кхьена. Заз зи бубадивайни дидедивай ван хьайивал кхьена. ГАГЬ-ГАГЬ заз акӀ жедай хьи, за, вичин тӀвар заз хганвай зи бан-буба, пачагьвал гадарна Иса Месигьдин рекьел элячӀай ВачӀедихъ галаз загьидвал пай авур зи бан-буба Шуая заз лугьуз, за и кхьинар ийизва. КХЬИЗ-КХЬИЗ, заз акуна хьи, зун жув гьа девирриз акъатзава, акӀ жезвай хьи, за чпикай кхьизвай вакъиаяр заз са мус ятӀани жуван вилералди акурбур я, абурун иштиракчиярни, вири тахьайтӀани, са бязибур заз чидайбур я. * * * ВачӀе, Алпандин виликан шагь, гила дуьньядикай кьил къакъуднавай кас, Месигь Шуаян рекьел элячӀнавай месигьи, кьил элкъвейвалди фенач. Ада вичин тахт аваз хьайи Гьарум шегьердай Алпан дагъ галайвал камар элкъуьрун кьетӀна. (ВачӀеди, вичикай пачагь хьайила, Гьарумдиз вичин иранстха ва Ирандин шагьиншагь Фирузан гуьгьуьл кьун яз Фирузабад тӀвар хганай ва аникай зурба ва цӀийи шегьер авунай. Ахпа адал Партав тӀвар акьалтнай). Адак Пак руьгь акатнавай: фейи уьмуьр ам патал тахьай мисал хьанвай, ада вичин алатай саки вири чӀаварилай гъил къачунвай ва цӀар чӀугунвай. Тахтунилайни, уьлкведилайни, хзандилайни гъил къачунвай ада тек са Аллагьдикай ва Адаз вафалудаказ къуллугъ авуникай, Алпанда ина-ана чӀварахар янавай месигьийрин иманди михьиз къачунваз, ада гузвай хиласвиликайни чӀехи муьгьуьббатдикай фикирзавай. Гьа фикирди адак лувар кутазвай ва яргъай эверзавай, вичел хайи ватандин тӀвар алай Алпан дагъдин лацу кукӀушрай адаз кьилдин ва кьетӀен экв аквазвай. Анаг пак нев алай пен я лугьуз тӀвар-ван авай чка я, уьлкведин вири дагъларилай иер Дагъ я лугьуз, адан кьуд патахъай, кьуд ценцивай къежел ва килигайдан вил тухудай сувар ава лугьуз ванер адав лап аял чӀаварилай
агакьнавай. Аниз хкаж хьунин мурадни адаз лап гьа чӀаварилай авайди тир, вучиз ятӀани ам кьилиз акъудун адаз гьукуматдин чӀехи крарин, куьлуь ва чӀехи дявейрин гъиляй кьисмет хьаначир. Ам тек са Шагь дагъда хьанай, адаз анай Алпан яргъай акунай ва адал мадни кьару хьанай, аниз финин мурад цӀийи хъхьанай. Шумудни садра Цал шегьердиз фидай рекьяйни, лап яргъарай, адаз Алпан дагъ акунай, амма вучиз ятӀани гьа чӀавузни куьтягь тежер къайгъуйрини крари адав кьил анихъ элкъуьрна физ туначир. А чӀавара адав гвайди магъуйрин иман тир. Вичин буба Урнаирав гвайди Месигь Шуаян иман тиртӀани, ам кьейила, Фарсдин шагьиншагь Язкерта ВачӀедив гужуналди магъуйрин дин кьаз тунай. Амма Язкерт вич кьейила, ВачӀеди вичин бубади кьабулнавай имандал хтун кьетӀнай. Исятда ада вич садрани Алпан дагъда хьанач лугьуз гьайиф чӀугвазвачир. Гила, вич цӀийи инсан хьанвайла, хайи бубади вичиз уьмуьрдин кьилин рехъ яз гайи иман цӀийи кьилелай къахчуналди, и кардикай цӀийи шагьиншагь Фирузаз викӀегьдиз малумаруналди, яргъал дагъдиз физ кӀан хьунин мурад цӀийи хъхьун адаз цаварин са ишара хьиз аквазвай. Гила ада а вахт алукьнавайди гьиссзавай. Вилиз таквадай ва акьулдиз течидай са къуватди ам, вичелай шагьвални гьукум, яцӀу, залан хам хьиз, алуднавай кас, вилик цӀийи ва дуьз рехъ ахъа хьанвайди, гьа Дагъдихъ ялзавай. Виликан шагьдин, гила, загьидвал хкягъна, чуьллера гьатиз физвай ВачӀедин катиб хьайи ЦӀандидиз вичин цӀийи пеше гьим жедатӀа чизвачир. Ада алатай чӀавар вичикай атӀанвачир ва датӀана абурукай келпягъар ийизвай. Пакадин йикъакай авур хиялри адан рикӀ атӀузвай ва гагь-гагь ВачӀе, шагьвал гъиляй ахъайна сефи хьанвай кас, гадарна са маса патахъ, уьмуьр тухудай кӀвал, недай са кап фу, алукӀдай пек-партал авай маса къулай чка жагъуриз фенач лугьуз, ада гьайифарни чӀугвазвай. Адаз ВачӀеди лугьунни авунай:– Къвез кӀанзавачтӀа, къвемир. Вун виринра герек кас я. Недай са кап фу авачиз амукьдач. Я вун ина къуллугъдилай алудай касни авач. Акъваз жуван чкадал.– Ваъ, – лагьанай ЦӀандиди. – Зунни вахъ галаз къведа, шагь, вун сагърай. – Зун шагь яз амач. Зун Аллагьдин лукӀ я, Месигь Шуаян имани я, Гьадан вач-хъша я, Пак Руьгьдихъ къаних къекъвераг я. – Гуя ина аламатдин са затӀни авачирди хьиз жаваб ганай ВачӀеди. ЦӀандиди шагьдин кхьинрин къаргъуда накь йифиз эхиримжи кхьинар хъувуна: «457-йисан 5-вацран 20-юкъуз Алпандин шагь ВачӀеди тахтунилай гъил къачуна. Шагьдин кӀвале яс гьатай хьтин гьал хьанва. ВачӀеди вичин дидени паб чпин рухундиз
, Фарсдин шагьиншагь Фирузан патав рахкъурна. Кьве хнупӀни Месигь Шуаян имандал атанвайбур тиртӀани, абуру, кьабулай иман гадарна, цӀуз юкь гьалдзавай чпин багъридин патав хъфин кьетӀна». Кхьидай гафар ЦӀандидиз гзаф авай, амма адаз гьа и кхьейдал акъвазун дуьз яз акуна, вучиз лагьайтӀа Алпан уьлкве кьил авачиз амукьунин хажалатди адаз тарихдин кхьинрин лазимвал амачирвилин фикир гана. «ЧкӀида гила чи чӀехи ва иер Алпан уьлкве. Низ герек яз амукьда зи кхьинар?», – вичин рикӀяй лугьузва ада. ЯтӀани ЦӀандиди вичин куьмекчи КӀамчӀихаз тагькимна: «Шагь
дин тарихдин кхьинрин къаргъу кьватида туна сандухда агала. Куьлегни, сандухни садазни таквадай чкада чуьнуьх». КӀамчӀиха къаргъу махсус кьватида туна, ам хъуьчӀуьк кьуна акъвазна:– Бес зун квехъ галаз къведачни? Зунни къвезвайди я...– За ваз са смарча
ракъурдалди акъваз. Кьватидин аявал ая. Садавни вугумир. Кхьинар ийиз кӀан хьайитӀа , ая. Тек са лазимбур. ТАБ-ГЬИЛЛЕ квачиз кхьихь.– Шагьди вичин чӀалар кхьизвай къаргъудиз вучда?– Гьамни гьа кьватида хуьх... ЦӀандидиз кхьидай вакъиаяр гзаф авай. Хейлинбур ада къаргъуда къейдни авунвай. Амма имандиз талукь крарикай кхьинар саки авачир. ВачӀедин буба Урнаирак Месигь Шуаян муьгьуьббат акатай чӀаварикай рахун са вахтара къадагъа авунвай. Амма ада вичин вири кӀарабралдини якӀалди гьа иман кужумнай ва ам вичин уьлкведа мягькем пун кьадайвал сейли ийиз алахънай. Пак Джаргъана
Эрменистанда къалурай аламатрикайни, адав агакьай керематрикай ван хьайи чӀавуз, ам гьанин шагьдин патав вичин везирар-векиларни, кьушунарни галаз фенай ва ана вич мажусивилин мичӀера хьайиди ва течиз авур гзаф гунагьрин иеси хьайиди хиве кьунай. Гьа чӀавуз пак Джаргъана адак руьгь кутуна, адазни адахъ галайбуруз цӀийи уьмуьрдиз гьахьдай рак ахъайна. Ихьтин шад мумкинвал хьайи Урнаирани адан кьушунди яхцӀур юкъуз сив кьуна, виликдай авур тапан ва чӀуру крарилай гъил къачуна ва абурукай михьиз кьил къакъудна. Пак Пудахъ иман авур абуруз яхцӀурницӀуд лагьай юкъуз пак цик акахьун къачудай мумкинвал гана. Кьилин кешишди абур цӀийи хъийидай, абур вири цаварин хваярвилиз кьабулдай адет кьилиз акъудна, абур вири цяй Пак Руьгь акатнавайбур яз экъечӀнай. Гьадалай гуьгъуьниз Алпандин шагьди Иса Месигьдин шагирдри эцигай къайдаяр вичин уьлкведани тваз алахъна. Вичин хва ВачӀедизни ада Месигьдин иманда аваз тербия гана. Амма адавай вичин паб, шагьиншагь Язкертан руш, сакӀани чӀалал гъиз хьаначир, ам вичин бан-бубайрин диндал, цӀуз юкь гьалдзавайбурун къайдайрал кӀевиз акъвазна. Жегьил ВачӀе кьве диндин арада чӀехи хьана. Ивидалди, краралди ам бубадихъ алгъизвайтӀани, рикӀи ам дидедихъ чӀугвазвай. Адаз Язкертан хтул, Фирузан чӀехи стхадин руш гъайила, ам генани артух дидедив гвай фикирриз мукьва жез эгечӀнай. Буба кьена, Алпан уьлкве Язкерта ВачӀедин гъиле турла, амалдар шагьиншагьди ам михьиз магъуйрин диндал къведайвал авунай. ВачӀе жегьил тир. Ахура-Маздадин пуд гьакъикъат – михьи фикир, михьи гаф, михьи кар адаз бубадив хьайи иманда авай пуд гьакъикъатдилай – Аллагь Бубадилай, Адан Хцелай ва Пак Руьгьдилай регьятдиз кьиле ацукьдайбур яз жагъанай. Абур гваз чӀехи крар ийиз хьун мумкин тирди акунай. – Ви бубадин динди ваз душманар жувалайни гзаф кӀан хьухь, садни яна рекьимир лугьузва, – лагьанай ВачӀедиз садра Язкерта. – Ибур хибри ихтилатар я, абур садрани кьилиз акъудиз жедай крар туш. Вири писвилерикай чун Ахура-Маздадин цӀу михьи хъийизва, гьада чун хуьзва. Икьван гагьда шагьдин кӀвалахар писзавайди тушир. Вичин тай-туьш ва
иранстха Фирузаз Алпан чӀехи Ирандин аслувиликай хкатзавайвилин кичӀевал ВачӀеди къвердавай артухарзавай. Фирузавай такабур алпанви я мукьва-кьиливилин, я вичин пачагьлугъдин зурбавилин ва къуватлувилин делилралди чӀалал гъиз жезмачир. Ада вичин эме, яни ВачӀедин дидени хциз дуьз рехъ яхъ лугьуз гьалдарнай.– Я хва, – лагьанай дидеди, – Иран къадим ва зурба тарих авай уьлкве я, адан лувакай хкатайтӀа, валай ви уьлкве хуьз алакьдач, вун текдиз амукьда, ви ватандиз гзаф мидяяр акъатда. Ви уьлкведаллай чан-къуват Ирандин шагьиншагьдин гьунар я.– Ваз ви хва виле аквазвач ман, диде?– Ваъ, ам акӀ лагьай чӀал туш, чан хва...– Иранни, Алпанни бинедилай Зердуштан рекьел алайбур, са кӀитӀидин
уьлквеяр я. Вуна гьинавачир сияпурри
гъанвай Иса Месигьдин кӀитӀи жува кьабулайдал бес тахьана, вири Алпандин жемятдални ам илитӀзава, цӀун гьарумар
чукӀуриз, килисаяр эцигиз тазва. Зунни, зи свасни вуна мажбурдалди гьа имандал галчӀурнава. АкӀ ви рагьметлу бубадини авурди туш, вичи Иса кьабулнатӀани, вичин имандик зун кутаз алахъайди туш, ада зи бубайрин кӀитӀидиз вичин патай гьахьтин гьуьрмет хвенай. Амма вуна чун ви пачагьдин зуруналди чун мажбур ийизва, ви кӀитӀи ча сухзава. Чир хьухь, ам, чна винелай ваз кӀандайвал ийизватӀани, чи рикӀе гьатнавач, хва. Ви рикӀ Агьриманди
тӀуьнва, бала.– Зи рикӀ садани тӀуьнвач, диде чан. Зи рикӀ низ талукь ятӀа, зазни Гьа Талукьдаз чида. Алпанни Гьада хуьда. Зав зи бубадилай агакьай, гьадаз вири зурба крара нуьсрет гайи кӀитӀи гадариз завай жедач. Зун чӀуру рекьел алатни авунвай, ам зи чӀехи гунагьрикай сад я, за амай уьмуьр гьа гунагьдикай михьи хъхьуниз бахшда.– Ви кьушунда авайбурув гвайди ЗердуштӀан кӀитӀи я. Абур вири вакай катда. Ви имандал алайбурукай дяве ийидай кьушун жедач, абурулай ягъиз-рекьиз алакьдач, абуруз ахьтин ихтияр авач. Вавай зи стхадин хцин хура акъвазиз жедач, нагьакьан ивияр авадармир, хва. Дидедин гафарик са кьадар кьел квайди ВачӀеди гьиссзавай. ЯтӀани абуру адан такабурдик хкуьрзавай. – Цаварал – Аллагь, чилерални – шагь! – вичин рикӀ алай мисал гъана ВачӀеди. – Зун Алпандин чилерал шагь я. Заз садан ивини экъичиз кӀанзавач, заз маса са уьлквени гъара
ийидай ва чукӀурдай ниятни авач. Зи кьушунрин чӀехи пай, лагьайтӀа, зи бубадихъ галаз санал чи имандал атанвайбур я. Зи халкь, зи кьушунар за гьи эмир гайитӀани, ам кьилиз акъудун патал, са кӀвачел акъвазда. ВачӀедин рикӀе женг физвай. Са патахъай месигьийрин весиятрин «яна рекьимир», «диде-бубадиз гьуьрмет ая» гафар рикӀел алчуд жезвай, муькуь патахъай ада дидедин гафунал гаф эцигзавай, гагь кефердихъай, гагьни кьибледихъай къвезвай вагьши тайифайрихъ галаз акьунар хьайила, гзаф инсанар терг авун хиве гьатзавай. Пачагьдиз вичин кьверикӀинвал исятда гзаф такӀан хьанвай. Ада и месэла буба Урнаира гьикӀ гьялнайтӀа гьадакайни фикирзавай.
– Ирандин мифологияда писвилерин гъуц.
Шагьдин дидеди мад гъилера адан рикӀел кьел кӀвах хъувуна:– Вуна тавуртӀани, масадбурун, ви иман гвачирбурун гъилеривдини иви экъичиз тун ви кӀитӀиди къадагъа ийизвачни? ВачӀе, са жавабни тагана, вич патал хелветдиз амукьна фикирар-веревирдер авун патал туькӀуьрнавай кьилдин бицӀи кӀвализ хъфена. Анаг пачагьдив кьур хьтин ваъ, дуьньядикай кьил къакъуднавай касдиз хас чка тир лагьайтӀа жедай. Цлалай Иса Месигьдин шикилдин вилик эрчӀи гъилелди хаш чӀугуна, ада дуьаяр авуна:
Цавараллай чи БУБА,ПАК хьурай Ви ТӀвар, На пачагьвал ийидайатурай чӀавар. Цаварал хьиз, чилелникъадим хьуй Ви къаст,чна недай са кап фукъемаз це На чаз. Квайбурулай чи буржариккъахчузватӀа гъил чна гьикӀ,гьакӀ Вунани чал аламайбуржарилай гъил къахчу,темягькарвал агуд тийиз,шийирдикай хуьх На чун!
ВачӀе мичӀи жедалди вичин бицӀи кӀвале текдаказ амукьнай. Ада чирагъни шемер вичи куькӀуьрнай. Адан къаравушризни нуькверриз аниз къведай рикӀ авачир. Шагьди аниз атун абуруз къадагъа авунвай чкани авачир. Дидени паб Нушабе ада са шумудра иниз гъанай, амма абуру и кар са акьван хуш авачиз авунай. Мад шагьди абуруз бицӀи кӀвализ эвер хъувуначир. И кӀвалихъ ЦӀандини КӀамчӀих гелкъвезвай. КӀвалин рак ахъа хьана. Вичин паб акур пачагь мягьтел хьана:– Вун яни, НУШАБЕ-ХАНУМ? Вун атурай – рагъ атурай! – ВачӀедин ванцик атайдаз иниз къвез са акьван хуш авачирди къалурзавай лишан квай.– Эхь, зун я, шагь, вун сагърай, – кьиливди икрам авуна Нушабеди. Гъуьлуьз папан ванцин назиквални хъуьтуьлвал тапанди тирди чир хьанвай. Дишегьлидал алай кьелечӀ туракь назназидини шагьдин гиман тестикьарзавай.– Ахлад, ханум, инаг ви чка туш. Вахъни зи дидедихъ куь махсус гьарум ава. Квез зи иман виле авач. За квез ам мад мажбурни ийидач. За икьван гагьда акӀ авуналди къелет авуна, залай гъил къахчу, ханум, – милайимдиз, вичиз аян хьанвай кар винел акъат тийидайвал лагьана шагьди.– Зун ви тӀеквендиз ваъ, девриш, зун зи гъуьл ва пачагь ВачӀедин патав атанвайди я. – Нушабеди кьилел кьакьандиз кӀватӀнавай къалин ва чӀулав чӀарар ахъайна, абур иер атир чукӀуриз, адан къуьнерал ва далудилайгъуз авахьна.– Заз вуна хатур ийизватӀа, зи магъарадизни, зи имандизни ая. Нушабе чирагъдиз мукьва хьана. Туракь назназидай адан лацу чӀагай бухах, хкиснавай ацӀай хурар, юкьвалай агъуз авай мешребар суьгьуьрлудаказ ва таъсирлудаказ аквазвай. И гуьзел беденда цӀай кваз ргазвай ивидикай, адак квай гьарайдикай шагьдиз хъсандиз чизвай, ам вичин папан мешребри ицитӀ авур
адан рикӀел хъсандиз аламай, вич и иер хнупӀдин ашкъиди гваз къекъвейвални, вич, гарун хура гьатай пеш хьиз, тухуз хьайивални адан зигьинда амай. – Залай багьа ядигарар жагъидай хьиз яни ваз и чилел ва я цаварал? Ахьтинбур авайди туш, вунани вун хьтинбуру ава лугьузвайбур вири тапарар я, шагь! – Нушабеди, чирагъ туьхуьрдай къалпагъ къачуна, экв туьхуьрна. ВачӀеди, кьулухъай фена, папан кьуьнтерилай кьуна, къалпагъни гъиле амаз, Нушабе, цӀакул хьиз, кьезилдиз ракӀарихъди тухвана:– Заз жагъанвай экв вавай туьхуьриз жедайди туш, адав агакьиз ваз кӀанзавач. Вун жуван кудай цӀал алад, зи чепелукь! – паб бицӀи кӀваляй акъудна, пачагьди къеняй ракӀарин кӀир вегьена... Алпандин пачагьдин ва мукьуь патай адан дидединни папан арада гьихьтин гьалар аватӀа шагьиншагь Фирузавни хабарар агакь тавуна авачир. Гьадазни, вичин эмедиз хьиз, ВачӀе ЗердуштӀан рекьелай алатуникай гьяз авачир. Амма хьайи кар хьана алатнавай. Фирузаз авай дерт, Алпандин шагь хьиз, Алпандин чилерни Ирандин куьлгедикай хкатун тир. Я адаз зуруналдини, яракьдалдини ВачӀе чкадал ацукьариз кӀанзавачир. Фирузаз артухан ивияр экъичун исятда герекзавачир. ГьикӀ лагьайтӀа вичин буба Язкерт шагь кьейидалай гуьгъуьниз вичинни вичин стха Гьармуздан арада тахт кьун патал хьайи акьунра кьве патайни аскерар тӀимил кьеначир. Гила адан кьушунрин чӀехи пай Ирандин чилерал, цеквер хьиз, гьалчӀ жезвай куьчери вагьши тайифайрикай чкадин шегьерарни хуьрер хуьн патал герек жезвай. Бубадин тахт гъиле гьатна, кӀамбурдин лап вини кьилиз акъатнавай адаз, вичи Алпандин аксина са уюн акъудиз хьайитӀа, дамарра дагъви иви ргазвай ВачӀеди гьа вич хьтин викӀегь аскерар бес кьадарда кӀватӀдайди аян тир. И карда гъалибвални гьадан пата жедайвилин къурху авай Фируза мукъаятвал саламатвал яз гьисабзавай. Иса Месигьдин имандал фейи адан буба Урнаирани Алпан уьлкведал цӀийи кӀитӀидин къуватдалди цӀийиз чан хкайвиликайни ихтилатар везирри адаз тӀимил авунвачир. Хвани, са вахтунда тӀимил-шимил ян ганатӀани, мад бубадин имандал хтуни адаз вичин бубадин рехъ ва кар эвеландалайни кьетӀидаказ давамариз алахъдайди Фирузаз чизвай. Вучиз лагьайтӀа абурув гвай имандин аламатар кьилелди алцумиз ва кьатӀуз жерибур тушир. ЯтӀани, ам, шагьиншагь Фируз, гъвечӀи чӀавалай вичин насигьатчи ва муаллим хьайи ва гила кьилин меслятчи хьанвай Рагьатан меслятдалди, артухан такьатар серф тавуна, ВачӀе чӀалал гъидай ва я тахьайтӀа муьтӀуьгъардай регьят рехъ жагъурунин къайгъуда гьатнавай. А рехъ жагъурунни Фирузаз четинз акъвазнач. Хурук акатай чилер тараш-таланарзавай, къав алай фургъунра балкӀанрин кьуру цӀапар аваз къвезвай, а цӀапар чпиз месни яргъан тир вагьши тайифайрин кьил кефердихъ, Алпан уьлкве галайнихъ элкъуьрунин фикирди Фирузаз айгьамдин хъверни гъанай хвешивилин гьасретни. Эдебдинни гьаядин, ацукьунинни къарагъунин рекьяй лап агъуз кӀарара авай и тайифаяр чӀехи меденият ва тарих авай гьи чилер патал хьайитӀани, са шакни алачиз, еке бедбахтвал тир. Куьчери вагьшияр сух хьуникди гзаф халкьарин пун хкатзавай, уьлквейрин даяхар гуьнгуьнай акъатзавай. Фируза вичин фенд кьилиз акъуднай. Ада цӀападинни гумадин ял галайбу
рувди вичин кьушунар къалинарна, абуруз баркаван, девлетрив ацӀай ва авадан чилер гуда лагьана хиве кьуна, абур Алпандин часпаррихъди тухвана. ВачӀени адалай гуьгъуьна амукьначир. Адани Алпандин кефер пата Цал шегьердихъ къвез-хъфизвай куьчери маскӀутӀар кьибледихъди ахъайиз туна, вичин уьлкведин дагъларай кьушунар кӀватӀна, гьакӀни чеб дидеди хайи йикъалай дяведин пешекарар хьун патал гьазуриз вердиш тир яркӀар вичин кьушундин кӀвенкӀве эцигна. Фирузанни ВачӀедин кьушунар сад садал элкъвена. Къати дявеяр кьиле фена. Гзаф чанар терг хьана, Алпандин кьибле патан часпарра авай гзаф шегьерарни хуьрер харапӀайриз элкъвена. Амма ВачӀе вич яз амукьна. Ада вич Фирузалай ва вичин ватан Алпан Ирандилай са кӀусни усалди ва ажузди яз къалурнач. Кьве пачагьдини чпикай садни гъалиб тахьайди кьатӀузвай ва гьарда вичи вичик и кар хиве кьазвай. Фируза мад са фенд акъудна. Ада, гзаф кьадар къизилар-девлетар гана, Алпан уьлкведин варар ахъайиз туна ва Алпан галайвалди гъунрин и кьил а кьил авачир кьушунар къведайвал авуна. И гъилера гъалиб хьайибур садбур тир: кьибледихъайни, кефердихъайни атай ва чеб балкӀанрин цӀапарал ксуз-къарагъзавайбур. Абуруз цӀийи, авадан чилер, гьанрик чӀутар хьиз акатдай мумкинвилер ахъа хьанвай. Вири ахъа ва генг чилер гьабуралди чӀулав хьанвай. Йиферизни аквадайбур гьабуру хъувунвай цӀаяр, ван къведайбур гьабурун гьараяр-эверар тир. Гьикьван и чилерин иесияр чпин ватандал кьарубур ва ам хуьнал мягькемдиз акъваздайбур ятӀани, цӀийиз пайда хьанвай тарашчи тайифайриз чизвай хьи, гьихьтин кӀеви къанунар ва ахлакьдинни эдебдин къуватар хьайитӀани, са къайда-къанунни течидай ва кваз такьадай куьчери къуватри гьикӀ хьайитӀани са мус ятӀани и чилер тар-мар ийида, вучиз лагьайтӀа къумлухрин гарарилай бетер са затӀни авайди туш. А тайифайри чеб гьахьтин гар-тӀурфан яз гьисабзавай. И чӀулав гарун хура акъвазай къадим ва чӀехи дережайрин къанун-къайдайралди уьмуьр тухузвай чкадин халкьди и эвер тавуна атанвай муьгьманриз чка-чкада махсус тӀварар ганвай: санра абуруз лезгийри тваркар, яни цимил кьифер (са кьадар асирар алатайла, абуруз татар кьиферни), муькуьнра абуруз цӀапашар лугьуз хьана. Чкадин инсанар и угъриярни къачагъар чпин мулкарив агуд тийиз алахъзавай. Амма Алпан уьлкведа чӀварахар деринариз алахънавай хашпара динди душманризни майил авуниз эвер гузвай. Гьавиляй инсанвилин кьакьан кӀарара авайбуруз чуьллерани куьнжейра цӀапарал ксуз-къарагъзавайбур язух къвезвай, и бейчарайрин арада къачагъарни, угъриярни, алазни-алачизни инсанар яна рекьидайбур авайди рикӀелай алудзавай, гьа къучивилер ийизвайбурни Исадин имандалди дуьз рекьел гъида лугьудай умудар кутазвай. Гьайиф хьи, и зурба дин Алпандин чилерал къумлухдин чӀулав гарар иликьардай кьван лигим хьанвачир. И чӀулав гарарал алава яз Фируза, Алпандин чилерал цӀуз юкь гьалдзавайбурун мукарни авайди чиз, вичин уьлкведай ахьтинбурун гзаф кьадар хзанар, чпин чкайрилай алудиз, кефердихъди, алпанвийрин чилерал куьчарзавай. Гьабурни рикӀер чӀехи алпанвийрин язухдик акатзавай. Фирузани, ВачӀедини чпин кьведан такабурдин женгера гъалиб яз акъатзавайбур патан къурабаяр тирди кьатӀузвай, ятӀани садани кьулухъди чӀугвазвачир.
Фирузаз хашпара дин вуч ятӀа чизвай. Вичин дин авай ва ам хуьзвай адаз амукьайди вичин имандин винизвал къалуриз алахъун тир. Идалди адаз ВачӀедиз эхиримжи ягъун кьаз кӀанзавай. Ада ВачӀедин патав чар гваз чархачияр ракъурна. Ана кхьенвай: «ЧӀехи ВачӀе шагь! За зи рикӀин къеняй чи мукьва-кьиливилел шадвалзавай, амма вуна и багьа савкьатдилай кам вегьена. Ваз ЗердуштӀан къуватдилайни гьунардилай чувуд Исадин вязер зурба яз акуна. Гьавиляй зи эме тир ви диде ва зи вах тир ви паб вичин бан-бубайрин диндилай алатнавай касдин патав гумукьун заз зи рагьметлу буба Язкертан руьгьди ва зи динди багъишдач. Гьавиляй за ваз ийизвай эхиримжи тавакъу – зи кьве багъри касни сагъ-саламатдиз зи патав, чпин хайи ватандиз ахгакьарун я. ИкӀ авуналди вуна ви Худадин ва ви диндин вилик суваб къачуда». Чарчин эхиримжи жуьмледай ВачӀедиз вичикай Фируза ягьанатзавайди яз акуна. Гьа чӀавуз ада вичин акси амадагрин гафарилай къаб алудун кьетӀна. Ада яргъал хъевгьенач. Ирандай чар гъайи чархачийрихъ са жерге вичин итимарни агулдна, пачагьди вичин дидени паб чпин бубайрин ватандиз хутахун гьабурун хиве туна. – Я бала, я чан хва, зун ви диде я, им ви паб я... Чун ви хзан я, са кӀвал я... ИкӀ дуьз жедани? – лагьанай дидеди гъамлу мярекатдин кьил кьуни генани дертлу авунвай пачагьдиз, чӀехи йисара авай и хнупӀ вични вичин хайи хва икӀ чара хьунихъ агъазвачир. Хци Иса Месигьдин гафаралди жаваб гана:– «Зи Диде вуж я, Зи стхаяр вужар я? Ингье зи диде, ингье Зи стхаяр. Вучиз лагьайтӀа Цавараллай Зи Бубади къаст кьилиз акъудзавайди гьам Зи стхани я, Зи вахни я, Зи дидени». – Ахпа вичин рикӀ алай катибар къалурна, алава хъувуна: - Ингье ибур зи хзан я... Фируз шагьдиз лагь хьи, за пачагьдин таждилайни тахтунилай гъил къачузва, жув мад Алпандин пачагь туширди малумарзава. Заз зи иман хзандилайни тахтунилай вине я. Чара хъжезвайбурун арада мад са суьгьбетни хъхьаначир Амма са патани чпин накъвар чуьнуьхзавачир... Садлагьана уьтквем хьанвай, хшка хьанвай вилерал накъвар текъвезвай са кас авай. Ам ВачӀедин гъвечӀи стха тир. Адаз стхадин хзан чукӀуникай, дидени вичин бубайрин ватандиз хъфиникай са дертни авачир. Я ам акъвазаризни алахъзавачир. Белки, дидедиз гьадавай хьайитӀани ахьтин са гаф ван хьана кӀанзавай. ХьанайтӀа, белки, ам ина амукьни ийидай. Амма диде ам галай патахъ гьич килигни авунач, адаз вичин гъвечӀи хцин рикӀевайди чизвай. Вичин стхадин як нез гьазур тир хцикай дидедизни са экв таквадайди хнупӀдиз аян тир. Хцин сарсахвиликайни кьилетӀумвиликай адаз вичиз ва вичин стхадин хциз – Ирандин шагьиншагьдиз хийир жедай хьтин са фенд хьайитӀани туькӀуьрдай хиялдикайни акьуллу хнупӀди кьил къакъудна: ихьтиндахъ галаз икьрарда гьатун герекни авач, адан хесетринни къилихдин чкӀайвили и уьлкве Ирандин гъиликай хкатдайвал ийидач, идаз уькведин кьилдинвални такабурвал вуч ятӀа чидач, динарни ида къе сад, пака сад дегишарзава, вичин бубадилай тушир хьтинди я, идахъ галаз акъвазунни герек туш… Вичин тахтунин аявалдайбур жедайди ВачӀедиз чизвай. Икьван гагьда адаз датӀана вичин далудихъай гъвечӀи стхади тахт чӀехи стхадивай къакъудиз кӀанз регъвезвай сухарин ван къвезвай хьиз тир. ВачӀе
ди и ван япалай ийизвай. Везиррини, векилрини, шагьдин кӀвалера гъилел-кӀвачел элкъвезвайбуруни, чинебан меслятчийрини гъвечӀи стхади чӀехи стхадин аксина кьуьруькар акъудзавайдакай ванерни, икьи рангар хъиягъиз, ВачӀедив агакьар хъийизвай. «Квахьна фий! КицӀ ятӀани, жуван стха я, регъуьрай вичин сухар! ЧӀехи стхадал гъил хкаждай жуьрэт адахъ авайди туш!» – лугьуз, чӀехи стхади вич секинар хъийидай. Гила ВачӀеди вичин гъвечӀи стхадиз тежедай хьтин савкьат авунвай. Адаз тахтунал хкадардай рехъ ахъайнавай. Ваъ, ВачӀеди вичи ам анал ацукьардач, адаз Алпандин шагьвал авун патал нуьсретни гудач, вучиз лагьайтӀа стхадиз ВачӀедин рухсатар герек авачирди тахт гадарнавай шагьдиз хъсандиз чизвай. Виликан вичин везир-векилни, маса гъилибанарни адав гьикӀ, псияр хьиз, агатзаватӀа, чпин виликан шагь хьайи касдал чпин рахшанд квай хъверер гьикӀ ракъурзаватӀа ВачӀедиз аквазвай. Идалайни гъейри, ВачӀедиз вичиз я тахт, я гьукум, я абурукай рахун-луькӀуьнни герек амачир, ада вичин ахьтин нефс акъудна гадарнавай. «Стхади вичиз кӀандайвал авурай! Рагьметлу бубадин хатур адаз аватӀа, цӀийи пачагьди адан рехъ-кар давамарда, уьлкве акӀадардач! – фикирзавай ВачӀеди, адаз стхадикай дидедиз авай кьван аянвилер авачир. – Амма уьлкве Ребби Аллагьди, Пак Руьгьди, Иса Месигьди хуьда! Вири раятри Месигь кьабулуни, адан къастарни къайдаяр кьиле тухуни хуьда ва мягькемарда! За къалурай чешнедикай вири алпанвийри чӀехи тарс хкудда…» Ихьтин умударни мурадар рикӀе гьатуни, абуру вичик лувар кутуни ВачӀе михьиз гьейранарнавай. Адан хура са чӀехи Экв гьатнавай, гьа Экуьни ам виликди тухузвай. Адетдин шихин абани къуьнерихъ вегьена, кӀвачерал икьван гагьда садрани алукӀ тавур лидин шаламар алаз, гъиле къукъвадин лашни кьуна, ам яргъал сиягьатдиз рекье гьатнавай кӀеретӀдин кьиле аваз са хейлах рекьиз яхдиз фена. Адахъ галайбуруни, чпив гвай балкӀанрин кьенерар виликай кьуна, кӀвачи-кӀвачи физ, икьван гагьда чпин шагь яз чидай, гила адан ухшарни кумачир касдилай чешне къачузвай ва, виликдай адаз авур хьтин муьтӀуьгъвални къенивал квадар тавуна, сабурдивди адан гуьгъуьна аваз физвай… Абур вири ругуд кас авай: ВачӀе, ЦӀанди, Хатай, Къумбай, Антер ва кьве жегьил – Чайгъунни Шуай. Абур хушуналди и рекье гьатнавайбур тир, садни ВачӀеди мажбурнавачир. Тек са КӀамчӀих ада вичихъ галаз тухваначир. Адаз ЦӀандиди мус къведатӀа хабар гуда лагьанвай. Чеб фидай тайин чка адаз виликамаз чирнавай. Ада ина, ВачӀе фейидалай гуьгъуьниз вуч хабарар жедатӀа гьабур гъун лазим тир. КӀамчӀихаз и месигьи-кӀеретӀдин рехъ гьинрай физватӀа ва гьинал кьван ятӀа лагьанвай. ВачӀени адан амадагар сифтени-сифте са вахтара вичин кьушундиз викӀегь аскерар гуз хьайи ЯркӀар магьалдиз, ахпани мубарак Месроп Маштоца, алпанрин кхьинар цӀийи хъувур, пак ктабар лезги чӀалаз элкъуьрун патал рухсат-нуьсрет гайи ва чӀехи зегьметар чӀугур михьи касди, и чилерал атӀай рехъ атӀун кьетӀнавай. Месроп яркӀарин патавни акъатнавай, ада алпанвийрин кхьинар цӀийи хъувур чкани гьа патарихъ галай, анагни Гъетягъар тир. Гъетягъар Алпан вилаятда Иса Месигьдихъ иман авурбурун сифте кӀватӀал тир. «Гъетягъ» гаф лезги чӀалал месигьи, яни Месигь кьабулнавайди лагьай чӀал жезвай. И са дувулдилай атанвай гафуна кьве чӀехи сир авай. Адан дувул «гъед» тир. «Гъед» – им, сад лагьайди цава авай гъед я, а гъетре Месигь дидедиз хьайивиликай хабар гайи гъетрен лишан гузва. «Гъед» гафунин муькуь мана гьуьле, вацӀа,
це жедай гъед я. И гъетрен шикил куьгьне ктабра Иса Месигьдин лишан яз, шикил яз гьатнава. Мумкин я, алпан сифтегьан кхьинарни гъетягъри арадал гъана. И кардикай Месроп Маштоцаз ванер агакьайла, ам хвеши хьанваз, Пак Руьгьди лувар кутунваз, и патариз акъудайди я. Эрмени Месропавай «гъетягъар» гафни бегьемдиз лугьуз жедачир, ада «гаргар-гаргар» лугьудалдай. Икьван хабарар ВачӀедиз гайиди ЦӀанди тир. – Чун гъетягъар я, – лугьудай ЦӀандиди, чна, месигьийри, чаз чи чӀалалди гьакӀ лугьун герек я.– Вун, датӀана хьиз, гьахъ я, чӀехи стха, гъетягъ стха, – разивалдай ВачӀедини. Алпан чилел ихьтин аламатар хьуни адан рикӀ генани шадарзавай. Ахпа адаз Алпан дагъ галай патахъ физ, ана, а михьи, цавариз мукьва чкайра Месигьдин хатурдай вичин гъилералди зурба къаябра килиса атӀудай мурад авай. КӀамчӀих вичин цӀийи хабарар гваз гьаниз атун герек тир… Йикъар къвез алатзавай. Виликан шагьдиз сад лагьай гъилера вичин хайи уьлкве, ватан икӀ мукьувай аквазвай хьиз тир. Баркаван чилерал экӀяй хьанвай шегьерарни хуьрер уьмуьр ргаз акъвазнавай, виринра инсанри чпин гьалал зегьмет чӀугвазвай. Виринрай вичин бубадин вахтарилай эцигиз эгечӀай килисайрин къубайри адан рекьерин юргъунвал алудзавай. Ам вичин рикӀевай умудар вичиз кӀандайвал кьилиз акъатунихъ кӀевелай агъазвай ва адан вилерай шадвилин накъвар къвезвай. Анжах йифериз са вуч ятӀани патан, и чкайриз хас тушир лишанар пайда жез аквадай. АкӀ тир хьи, и чилерал йикъан уьмуьр сакӀа физватӀа, йифен уьмуьр масакӀа физва. Йифен уьмуьр чкадин халкьдихъ галаз алакъада авайди туш. Бязи хуьрерилай алатна фидайла ва я ял ягъун патал йифен кун кутадай чка жагъурна анал акъвазайла, рикӀе тӀарвални гъалаба твадай шикилар акваз жедай: яргъал чуьлда инал-анал цӀаяр куькӀуьрна, маса чӀалал рахадай инсанрин къеретӀар кӀватӀ жедай, абур гьинихъай атанатӀа кьилни акъатдачир, абуру векъи гьараярдай, абур чпин къав алай фургъунрикай балкӀанар хкудиз, абураллаз, кӀеретӀ-кӀеретӀ хьана, ксанвай хуьрериз физ, анрай мал-хеб ва гъилик акатай маса эменни чуьнуьхиз хквез жедай. Ибур Фируз шагьди ракъурай куьчери кьушунрик хьайибур ва абурун мукьва-кьилияр, папар-аялар тирди ВачӀедиз аян жедай. Ихьтинбуруз чпин гьалал зегьметдалди фу нез течидайди аквазвай, ибурун пеше чараданди гъара авун, къакъудун я. Ихьтинбур къвез-къвез пара хьайитӀа, пака и чилерни, мулкарни вири чпин гъилик авун мумкин я ихьтин турманри
… Амма Месигьдин незуьрди и чилер, инин месигьи халкь вири завалрикай хуьдайдахъ ВачӀе агъанвай. Адаз и ватан авачирбурун язух къвезвай. Гьахьтинбурни дуьз рекьел гъиз хьун мумкин тирдал ада шак гъизвачир. Анжах и кар патал са кьадар вахтар герек тир. Са гъилера ахьтинбурукай садахъ галаз ам мукьувай танишни хьана. Нянин хурушумар алукьзавай са юкъуз са хуьруьн мулкарай авахьзавай кӀамал балкӀанриз яд гузвайла, абурун патав кӀулал са чувални алаз са итим атана. Адан чиник чӀулаввални хъипивал акахьай тав квай. Спелризни чурудиз
рех янавайтӀани, ам жегьилвилин къедда амайди адан викӀегь гьерекатрай, кирс шуькӀуьвал квай хьтин амалдар чӀулав вилерай аквазвай. Алай аба бижгъер-бижгъер, кӀвачин къапарни чуьлдин гьайванрин хамуникай цванвайбур, амма тӀвекӀ-тӀвек хьанвайбур тиртӀани, адаз вичин акунрикай са къайгъуни авачир. И балкӀанар гваз рекье авай гъвечӀи кӀеретӀдикай вичиз са зиянни тежедайди ада гьасятда кьатӀанвай. Аквар гьалда, ада гьабурни вич хьтин къурабаяр я лагьана фикирнавай. Эвелдай ада а кӀеретӀдик квай кьилин кас ВачӀе тирдини гьисснавай, и карди ВачӀе са акьван шадни авунвачир, адаз вич амайбурукай хкатна акуникай гьяз авачир, ахпа чувал гвайда вичин чӀалалди са вуч ятӀани лагьана, гвай пар чилел эцигна. Пар, чувал зурбади тиртӀани, заланди яз аквазвачир.– Адан чувалда авайбур цӀапар я, – лагьана ЦӀандиди.– Ам и чуьллеравай сияпуррикай-къекъверагрикай сад я. Чибуру абуруз цӀапашар лугьуда. Абур цӀапарал ксуз-къарагъзавайбур я. ВачӀе мягьтел хьана амукьнай:– Вучиз? Чпин фургъунда ксайтӀа жедачни?– Фургъунда вири хзандиз чка бес жезвач. Аялар фургъунда ксайла, итимар-папар фургъундин кӀаник цӀапарал ксузва… ЦӀапари кьеж чӀугвадач… – гъавурдик кутуна ЦӀандиди ВачӀе.– Язухдиз, ацукьарна, са кьас фу це, – лагьана ВачӀеди. Ибур рахазвайди вичиз чидай чӀал туширди чир хьайи къураба са гьилле фарс чӀалал рахаз эгечӀна. И чӀал ВачӀедин кӀеретӀда авай виридаз чизвай. Вич илифарунал къураба гзаф шад хьанвай. Ам, чӀал са акьван пайгардиз чизвачиртӀани, гаф масадал гьалд тийиз гзаф рахазвай. Ада негъиларни ахъайна, гьатта маниярни лагьана. Адан ахъавал виридаз хуш хьанвай. ВачӀедини, ЦӀандидини чпин рикӀевайдакай, чеб физвай рекьикай, Иса Месигьдикай, Шад Хабардикай ихтилатарна. Югъни акуна-такуна мичӀи хьана.– Квез и хуьре акъваздай чка авайди яни? – хабар кьуна къурабади.– Ваъ, – лагьана ВачӀеди. Чна гьа инал йиф акъудда. Йиф чимиди, варз алайди я.– ИкӀ жедач, – лагьана къурабади. – Зун куь мугьман хьана, гила квекай зи мугьманар хьухь. Чи кундал ша, и кас алачир чуьлдал акъвазун хата квай кар я. Зи фургъундин патав йиф акъуда. ЦӀандидиз и меслят кьабулиз кӀанзавачир. Абур шумуд йифера ахъа чуьллера амукьна, хьайи са карни авач, къени гьакӀ хьун лазим я. Течидай ксарин, къурабайрин кундал фин гена хаталу яз аквазвай адаз. Амма ВачӀедиз къурабадин хатур хаз кӀанзавачир. Идалайни гъейри, адаз абурун кун вуч затӀ ятӀа, абурун ацукьун-къарагъун, уьмуьр гьихьтинди ятӀа мукьувай акваз кӀан хьанай. Кундал йифен уьмуьр ргазвай. Итимар цӀаяр хъувуна ацукьнавай, папар-аялар са къерехдихъ ацукьнавай. РАХУНАР-ЛУЬКӀУЬНАР къалин тир, вири гьарайдалди, гъилер юзуриз, рахазвай. Аквар гьалда, чуьллера яргъарилай сада садаз гьарайдалди эвериз, са вуч ятӀани лугьуз, хабар гуз вердишбуруз чеб чпин мукьув гвайлани садаз садан ван татуникай игьтият авай. БалкӀанар, гъилин-кӀвалин маса гьайванар патарив гвай чуьлдиз ахъайнавай. Гзаф итимрин чинрал – пелерал, хъуькъверал куьгьне хьанвай хирерин гелер алай. Бязи вагьши тайифайрин итимри патанбурук кичӀ
кутун патал чпин чинрал гапурдив махсус ихьтин гелер ийизвайди ВачӀедизни адахъ галайбуруз хъсандиз чизвай. Дяведин майданрани ВачӀедал ихьтинбур тӀимил гьалтначир, абур Фируз шагьиншагьди вичиз аскерар яз кьазвайдини абуруз хъсандиз чизвай. Ибурни гьа кьушунрихъ галаз атана ина амукьнавайбурукай тир. Чпин арада садбур муькуьбурун патав атун-хъфин гзаф авайвиляй мугьманар атуниз ина са акьван фикир ганачир. Мугьманриз гьакӀ яз акунни мумкин тир. Къурабадин пабни аялар са къажгъандихъ ацукьнавай. Абуру са вуч ятӀани анай капашдалди къачуз незвай. ВачӀедин юлдашрикай кьве жегьилди – Чайгъунани Шуая чеб балкӀанрихъ галаз чуьлда амукьда лагьана:– Чун чи балкӀанрал ксуда. БалкӀанарни хуьда, са вил ахварни ийида. Кундал квев ахвариз тадайвал аквазвач. ВачӀедизни ЦӀандидиз, гьакӀни абурун муькуь кьве амадагдизни абурун меслят дуьзди яз акуна, са гафни лагьанач, ихьтин тайинвал авачир, шак алай макъамда игьтият хуьзвай акьуллу кьилер и жегьилрихъ хьунал разивални хвешивал къалурна. Хзандин кьил хтайла, адан пабни са шумуд аял цӀувай къарагъна. Папа итимдив гвай чувал фургъундин патав хутахна. Ахпа итимди папаз са вуч ятӀа лагьана. Папа аялар са гьинихъ ятӀани тухвана.– Чаз тӀуьн-хъун, затӀни герек туш, – лагьана ВачӀеди. – Чун ви фургъундин къвалавай чи литерал ксуда.– Гьа квез кӀандайвал хьуй, – жаваб хгана чкадин иесиди. – Ваз ксудай чка ина ава. – Ада ВачӀе къав алай фургъундихъ тухвана. – Вун ина ксус. – Ваъ, ваъ! Ина жуван хзан ксура! Зун жуван юлдашрихъ галаз литерал ксуда.– Вун зи мугьман я. Зи гьуьрмет вуна кьабул тавуртӀа, зи хатур амукьда, – лагьана къурабади. – Ви литни за фургъундиз гъида. – Ада ВачӀе фургъундин къенез ракъурна. – Инай экъечӀмир. ВачӀе вучдатӀа течиз амай. Адаз и касдин хатур хаз кӀанзавачир. – Чахъ залай чӀехи ЦӀанди гала. Ина гьадав ял ягъиз тун дуьз жедай… – лагьана ВачӀеди.– Ви амадагри ийидай гьуьрметар ваз ая лагьанва, - мад шириндиз рахана къураба. – Абуру талгьайтӀани заз вун абурулай дережадиз чӀехиди тирди аквазва. Мугьманвилин къайдаяр чӀурунни дуьз жезвачир. Къурабади адан литни гъана адав вугана:– Ял ягъ жуваз. Ваз пис жедач, – хъфиз-хъфиз лагьана ада, ванце са гьихьтин ятӀани амалдарвал авай хьиз, сарар акъатнавай сивелди хъуьрез.. – Куь балкӀанринни, юлдашринни къайгъу за чӀугвада. АскӀан къав алай фургъунда кӀвачин кьилел акъваз жедайвал тушир. Юкь гьалдна акъвазна кӀанзавай. Виликан шагь акӀ ийиз вердиш тушир. Ам чара авачиз ацукьна. Адаз ахвар къведайвал авачир. Фургъунда авай хамарин, жуьреба-жуьре шалтайрин хци, икьван гагьда течидай ниэри адан нерин хилер-чӀафар кузвай. Ада вич и кундал атунал гьайиф чӀугвазвай. И арада фургъундин сиве авай, хипен гьялнавай хамунин перде ахъа хьана. Аникай къурабадин папан кьил къенез гьахьна.– Ви итим ина авач, ахлад! – гъиливди ишара авуналди, фарс чӀалади лагьана рикӀин гъалаба генани артух хьайи ВачӀеди. – Ви итимди заз чӀехи гьуьрметдалди ина чка ганва. ХнупӀ ада лагьай гафарин гъавурда акьунай.– Гьуьрмет са идалди акьалтӀ жезвайди туш, азиз мугьман,– гъавурда
акьадай, вичин гъуьлелай вичиз са кьадар хъсандиз чизвай фарс чӀалалди жаваб хгана ада секин, ширин, регъуьвални, муьтӀуьгъвални, гьа са вахтунда терсвални квай ванцелди. Вич къенез хкаж хьана. Къурабадин паб, ам гьеле экв аламаз, фургъундилай къеце, ВачӀедиз акурла, ам и куьчерийрин тайифада икьван иер папар хьунал гьейранни хьанай. Адаз и жегьил, гъуьлелай гьич тахьайтӀа са цӀуд йис гъвечӀи, бедендал алчуднавай бижгъерривай вичин чинин иервал чуьнуьхиз алакь тавунвай и дишегьли милаимди, гъуьлуьз вафалуди ва чин ахъади яз акунай. – Мад вуч хъхьун герек я? – мягьтел хьана ВачӀе. Ина вуч жезватӀа ам генани гъавурда акьунвачир.– Хъсан иесиди рикӀиз чими хьайи мугьмандиз йифиз вичин паб теклифдай адет авайди я чаз. За жуван гъуьлуьн эмир кьилиз акъудзавайди я. – лагьана хнупӀди. ВачӀедиз вичин кьиле цӀайлапанар ягъай хьиз хьана. Адан рикӀи гупа-гуп авуна, адаз вичин иви, сел хьиз, дамарра юзазвайвал ван къвезвай хьиз авай. Ваъ, им жегьил хнупӀ акуна чанда гьатнавай къутмивал тушир, ибур хъилен цӀайлапанарни къукърумар тир. Адаз ихьтин адетдикайни, и фургъундин иесидикайни чӀехиз хъел атанвай. «Жуван паб масадан кӀаник кутадай итим жедани?! Зун нин тай хьанватӀа аку! За нихъ галаз са кьас фу тӀуьнватӀа аку!» – рикӀяй вичи вичиз ахмурарни, сеперарни авуна виликан шагьди.– Ахлад, чан вах! Залай ахьтин кар алакьдач! – Язух ВачӀедиз вичи лугьузвай гафарни кваз такӀан жезвай, абур сивяй рикӀе авайвал акъат тийизвайдини гьиссзавай. – Чи патара ахьтин адетар авайди туш. Ахьтинбур, чи кьатӀунрай, чиркин крар я. Ахлад, ваз минет хьуй. ХнупӀдин чӀехи чӀулав вилера зурба гъам гьатна, вилерал накъвар атана.– Зун гъуьлуь гатада. Ада заз са гьафтеда фу гудач. Вири тайифади зун такӀанвилилик кутада, чи къанунар чӀурна лугьуз… ВачӀедиз адан язух атана. Вичиз ван хьайи гафар гьакъикъатда кьиле физвайди хьиз адан вилерикай карагна. – ЯтӀа ацукь са къерехдал, – лагьана ада хнупӀдиз. – Са кьадар вахт фирай…– Гъуьлуьз чир жеда… – ихтилат куькай физватӀа мугьман гъавурда акьазвайди чиз лагьана дишегьлиди.– Адаз гьикӀ чир жеда? – мягьтел хьана ВачӀе.– Ам и фургъундин кӀаник ксузвайди я. Фургъун юзун тийизвайди акурла… ВачӀеди вичин кьил кьуна.– Бес куь аялар гьина жеда?– Гьабурни фургъундик квайди я. Вич аватнавай гьалдикай хъелни къвезвай, гила алава яз хъверни атанваз, ВачӀедиз фикирардай вахт авачир. РикӀяй Реббидиз вич и зулумдикай хкуд лугьуз дуьаяр авунайтӀани, абур чкадив агакьнавачир. Адаз гила вичиз амайди са рехъ яз аквазвай. Ада лагьана:– АкӀ ятӀа, ша зурзурин фургъун. Вуна вун алай чкадилай, зани зун алай чкадилай. Дишегьлидин пӀузарривай хъвер фена. Ам ВачӀедин гафарикай гьяз татайвилин хъвер тирни, адан язух чӀугунин хъвер тирни мугьмандиз аквадайвал тушир: фургъундани, къецел хьиз, мичӀи хьанвай. Амма ВачӀедин дуьаяр Аллагьдив агакьнай. Къецелай кӀеви гьараяр, сеперардай ванер акъатна. Абурун са пай ВачӀедиз чидай чӀаларалди, са пайни и тайифадив гвай чӀалалди тир.
Фургъундин къенез ЦӀандидин кьил сух хьана:– ЭкъечӀ фад инай! – лагьана ада ВачӀедиз. – Ибур къачагъар, угърияр я! Фургъундай хнупӀ акъатайла, кьил какахьай ЦӀанди кьулухъди гадар хьанай.– Ам за ваз ахпа ахъайда,– лагьана ВачӀеди, вичин литни къахчуна, фургъундай экъечӀиз-экъечӀиз. – Вун заз Аллагьди ракъурайди я! Сагърай вун!.. Ибур вуч гьараяр я?– Ви тупӀал «хванахвадиз» чи балкӀанар чуьнуьхиз кӀанзавай. Гена хъсан хьана чна балкӀанар Чайгъунавни Шуаяв туна. Чпин кар кьиле тефейла, ийизвай гьараяр я… Тади къачу, чун гадайри вилив хуьзва… Кьулухъди фургъундиз кихлигай ВачӀедиз адан кӀаник аялар квайди ахкунай. Абур, къурабайрин гьараярни къивер кьилеллаз, кундай экъечӀ хъувуна. Гена хъсан хьана, абуруз маса хасаратвал, писвал, я са хер-кьацӀ авунач. Вуч лагьайтӀани чуьлдин и инсанриз иниз патанбуруз эвернавай кас чпикай тирди чизвай ва и кардиз, белки, са тӀимил хьайитӀани гьуьрметзавай. И вагьши кундивай лап яргъаз акъатайла, мажарайривай тух хьайи сиягьатчияр са ахъа чуьлдал ксанай. Кефердихъ физвай ВачӀедин къифледи вучиз ятӀани, йиф атайла, хуьрера авай килисайра акъвазуникай кьил къакъудзавай. И карни абуру ВачӀедин тӀалабун кьилиз акъудун яз ийизвай. Виликан шагьдиз вич килисайриз къвезвайбуруз чир жез, абуру япар денгдай хьтин артухан ихтилатар, жузар-качузар ийиз кичӀезвай. КӀукӀ галай иски, са нин ятӀани къуьнерилай алатнавай, ЦӀандиди са гьинай ятӀани гъанвай аба-чухва алайтӀани, чуруни, кьилин чӀарарни къалин, чинин рангарни ракъини кана дегиш хьанвайтӀани, ВачӀедиз вич и патара авай гзафбуруз чир хьуникай игьтият авай. Вичи авур кардиз халкьди чӀехи гьуьрметни ихтибар ийидайди чизвайтӀани, инсанри вичиз гьикӀ хьайитӀани шагьдиз хьиз килигдайди ва шагьдив хьиз рафтарвал ийидайди адаз чизвай. Гьавиляй абуру, юкъуз гатун милаимвиликайни мергьаметлувиликай, ракъар-гьаваяр са акьван зегьембур тахьуникай менфят къачуз, йиферизни ахъа чуьллера бицӀи алачухар ягъиз, сиягьат давамарзавай. Вичин бубади и чилерал тестикьарай китӀиди и чкайрин шикиларни, инсанрин гуьгьуьларни, дуланажагъни, рафтарвилерни дегишарнавайди адаз чка-чкадал аквазвай ва ада мад ва мад и кардай Реббидиз, Иса Месигьдиз ва Пак Руьгьдиз дуьаяр ийизвай. Амма фидай рекье рикӀ элчуьхардай, чандай зурзунар ракъурдай дуьшуьшар мад тахьана авачир. Са юкъуз муькуь хуьруьн патав акур шикилар ВачӀедиз аял вахтара бубадихъ галаз Гьарум шегьердин патав акур хьтинбур тир. Бубади а чӀавуз вичин рикӀ алай шагьбаладив – сифте хцив абуруз килигиз туначир: адаз хцин рикӀе акур шикилрикай кичӀ гьатна кӀанзавачир. Бубадин хиялдин гъавурда ВачӀе гила акьунвай. Шикилар, лагьайтӀа, рикӀивайни, акурдаз хаф ягъиз тадайбур тир. Ина абур цӀахъалдал
ацалтнай. И хуьре авайбур вири цӀуз юкь гьалдзавайбур тир. Халкь, гьам итимар, гьамни папар саки вири кьецӀила къекъвезвай. Вири гьалдай фенвай хьтинбур ва юхсулвиле авайбур тир. Абурун кьилин везифа чпи чпин чандиз жезмай кьван кӀеви къаст авун тир ва абурулай и кар алакьни ийизвай. Абуру чпи чеб кьурурзавай, штӀумарзавай лагьайтӀани жеда.
– цӀуз юкь гьалдзавайбуру цӀай хуьзвай махсус кӀвал.
Са чӀулав, патахъ лаш хьтинди хьанвай кьуьзек, кьурай гъилер цава кьуна, акъвазнавай. Адавай абур юзуриз хъжезмачир, абур гьа хкажайвал кьурана акъвазнавай. ИкӀ аваз ам къанницӀуд йис я, лугьузвай. Са папа тӀус галай къапунай адан сиве яд цазвай. Са маса итимдин гардандилай вири далу ва хур тирвал, хамуник акатиз-хкатиз, буьруьнждин сим чӀугунвай. Са масада вичин хурун хамар руфунин хамарив агудна симинивди «цванвай». ЦӀахъалдай гум акъатзавай. ВачӀедини адахъ галайбуру чеб цӀахъалдин къенез ахъаюн тӀалабнай. ЦӀахуьрриз
и тӀалабуникай хъел атаначир, абур къал-къил гвайбур тушир, анжах абуру цӀахъалдиз гьахьунай гьакъи кӀан хьана. ЦӀандиди куьлуь пӀарадикай
пуд шагьи гана. Абур цӀахъалдиз ахъайна. КӀвал гумадай ртӀанвай ва ана нефес кьадай ял авай. Аниз физ вердиш туширбуруз сивни нер кӀевун герек жезвай, тахьайтӀа уьгьуь акъвазариз хьун мумкин тушир. КӀвалин юкьвал чӀехи тӀанур хьтин фур алай. Фурун сив литиналди кӀевнавай. Руфунинни хурун хам чеб чпив галкӀурна «цванвай» итимди лит алудна. Фурай садлагьана цӀун гул гадар хьана къава авай бугьудиз
хкаж хьана. Вич «цванвайда», са вуч ятӀани мурмурариз, лит фурал хъивегьна. ЦӀандидиз «цванвайдаз» са вуч ятӀани лугьуз кӀан хьанай. ВачӀедиз адан рикӀевайди аян хьана, ам акъвазарна:– Герек авач, са гафни лугьумир, абур Ребби кьатӀудайвал чранвач. Абур ви гъавурда акьадач, абуруз вакай хъел къведа. ГЬАРАЙ-ЭВЕР жеда… Хъша, тадиз хъфин инай. Чи рехъ масад я. – Ам вилик экечӀна, тади кваз къецел экъечӀна. ЦӀанди, Хатай, Къумбай, Антер адан гуьгъуьна аваз фена. Вири крарай кьил акъудиз кӀани, вири сирер чириз кӀани кьве жегьилди – Чайгъунани Шуая кам энгеларзавай. ЦӀахъалдай юлдашрихъ галаз экъечӀнайтӀани, абур, цӀахуьррин кундал къекъвез, ина-ана чпин кьил тваз, гагь чпи чпик хъуьруьнариз, гагь чпин мягьтелвални къарсурвал къалуриз, кундал аламукьнай. ЧӀехи юлдашри абуруз са гафни лагьаначир, вучиз лагьайтӀа чӀехибуруз чизвай хьи, и кьве жегьил чпин дуьз рекьел алайбур я, абур и кундал алай мурдар чкӀайвили, инсанрин руьгьерин буьркьуьвили гьакьван мягьтеларнавай, къеняй къарсурнавай, гьавиляй абуруз дуьз рекьел акъазиз кӀан хьунин фикир мадни мягькемди жеда. ЧӀехи юлдашар кундай экъечӀна чуьлдиз ахкъатнавай, абур элкъвена кьулухъди килигни хъувунач, я гадайриз эверни хъувунач. Са кьадар вахтундилай куналай гьарай-эвердин, шел-хвалдин ванер акъатнай. Кьилин цӀахъалдай чӀехи чӀулав гум акъатна. ВачӀеди, рикӀик гъалаба кваз, лагьана:– Чи гадайрин кьилел са хасаратвал тагъуй гьа и вагьшийри…– Гадайриз са затӀни хьанвач, – секинарнай ам вири крарикай хабардар ЦӀандиди. – ЦӀахуьррикай са ни ятӀани чан ганва. ГЬАРАЙ-ЭВЕР ана гьавиляй акъатнавайди я. Гумни гьахьняй я. Чайгъунни Шуай са хейлин вахт алатайла, чпин балкӀанраллаз, чандиз хаф янаваз, гафар сивяй галкӀиз-галкӀиз, каш-кашахъ текъвез, хтана ахкъатна.
– цӀай хуьзвайбур, цӀуз икрамзавайбур.
– Абуру… кана-е! Ам… ЦӀа туна кана! – Яргъа амаз гьарайнай Чайгъуна.– Хкажнавай гъилер кьурай кьуьзекди чан гана, – гъавурда хтунай Шуая, юлдашрив агакьайла. – Абуру адан мейит кана.– Лит алудна, фурай акъатай цӀал, фурун сивел кьулу къванцин яргъи кьулунал мейит эцигна, ам, кьуру кӀарас хьиз, кана!! – гила Чайгъунан чӀал галкӀизмачир, амма мягьтелвал, адаз вичиз акур дуьшуьшди авунвай таъсир зурбади тирди аквазвай. – Мейит кана куьтягь хьайила, абуру цӀай, фурал лит вегьена, туьхуьрна. Ахпа, къванцел мейитдикай амукьай руьхъни, кӀаник фуруз аватай руьхъни кӀватӀ хъувуна, чуьлда гаралай авуна. Жегьилар чпин ихтилатдиз чӀехи юлдашриз са акьван эсер тавуни, вири чидай ЦӀандидин пӀузарривай са жуьредин хъверни фини рикӀяй са тӀимил сефиларни авунай. И кар кьатӀай ЦӀандиди, абуруз сабур гун яз, лагьанай:– Квез и мурдарвилер сифте яз аквазва, чаз абур гзаф гъилера акур крар я, чан рухваяр. – Куьне ахьтин шикилар мад тахкун паталай дуьаяр АЯ….…ВИЧИН эмени вах хтана акурла, Фируз пачагь вилерин чӀалахъ хьаначир. Адаз крар икьван чкадал къведайди чир хьаначир ва гьавиляй шагьиншагьди вичи ВачӀедиз чар кхьинал гьайиф чӀугуна. Вичи Алпандин шагьдин намусда эцягъуни кьве уьлкведа гьихьтин хата галай гьалар арадал гъанатӀа гила хъсандиз аквазвай. Абур туькӀуьриз хъхьуник са эрни кумачиртӀани, ада ВачӀедиз мад са чар кхьин хъувуна, ам «хъуьтуьлардай» гафар жагъуриз алахъна: «ЧӀехи Алпандин зурба шагь ВачӀе! За хатадай, рикӀе чӀуру фикир авачиз, ви гуьгьуьлда эцягъна. Залай гъил къахчу. Вуна вуч лагьайтӀани, кьилиз акъудиз кӀвачин я зун. Ви халкьдин мисалда лугьузвайвал, ви тур, зи гардан. Вуна лагь, за кьилиз акъудда. Анжах за ваз гзаф минетзава, тахт гадармир, уьлкве гъиляй ахъаймир. Вун ви диндал кӀевиз акъвазунал зун гьейран я. Ада ваз ви тахтни уьлкве мягькемардай къуват гурай». И чар ВачӀедал Алпан дагъдин ценерив гвай яйлахда агакьна. Адаз Фирузан гафари са таъсирни хъувуначир, вучиз лагьайтӀа ВачӀедиз са гьафте адалай вилик КӀамчӀиха эрменийрин епископ Арахезви Гиютан чар гъанвай. Кагъаз дерин ва цӀай квай гафарив ацӀанвайди тир. Ана Иса Месигьдин гафар гъанвай: «Зи ТӀварцӀин хатурдай ни я кӀвалер, я стхаяр, я вахар, я диде, я буба, я паб, я аялар, я чилер туртӀа, гьадаз виш гъилера артух тир ирс яз эбеди уьмуьр жеда». И гафарилай гуьгъуьниз епископди кхьенвай гафари ВачӀедиз чӀехи къуватар ганай ва вичи авунвай кардин патахъай са шаклувални тежедайдахъ агъурна: «Кесибдиз ихьтин кар авун регьят я, амма вун хьтин шагьдилай ийиз алакьун тежедай хьтин кар я. Ни вуна хьиз авуртӀа, инсанриз им кьиле ацукь тийидай хьтин кар хьиз, малаикриз, лагьайтӀа, мягьтел, чпин кьадар авачир кьушун туна, кьена фидай инсандин кунатда
аваз чилел эвичӀай Аллагьдив кьур кар хьиз аквада. Ви крар Аллагьдиз лайих тирбур я». ВачӀеди епископдин кагъаз зурба савкьат ва алхиш хьиз кьабулнай. Адаз Алпандин часпарра къвез-къвез сейли ва мягькем жезвай кхьинар акьван хуш тир хьи, адаз абурай вичин чил зурбади, иерди, аваданди, руьгьдин ва гъилин девлетривди ацӀанвайди яз аквазвай. Ада и кхьинар и чилерал гъайи эрмени Месроп
Маштоцан руьгьдиз, ам Алпандин чилерал алабит
туькӀуьрун патал атайла, ам хушдаказ кьабулай ва адаз нуьсретни алакьдай кьван вири куьмекар гайи Арсвален пачагьдизни патриарх Ермиягьан руьгьерин хатурдиз дуьаяр авуна. ЦӀандидив гвай хабаррай, бахтавар Месроп Алпан дагъдин ценерал кьван акъатайди ВачӀедиз ван хьанвай. И карди виликан пачагьдик генани гьевес кутазвай. Алпан гьарфарин тарих ва абурун сирер дериндай чизвай ва хуьзвай, чувуд, эрмени, фарс ва юнан чӀаларал рахадай яркӀиви ЦӀанди хьтин катиб хьунини адак дамах кутазвай. ЦӀандидихъ вичин тарих авай. Цавараллай ЧӀехидаз фадлай юкь агъузарзавай ва дуьаярзавай ЦӀандидиз цӀийи гьарфар Месропавай вичивай, ам вичин рикӀ алай талмиз Буньяминни галаз ЯркӀи патаз атана ина яркӀарин рахунрив кьур алабит ацӀур хъийидайла, чир хьанай. Месроп икьван яргъариз акъатунин себеб и чкадин инсанар михьи ва викӀегь, гафунал кӀеви, цӀахуьррин – цӀуз юкь гьалдзавайбурун кьуьруькривай яргъа, абурал хъуьрезвай тайифа тирвиляй акъатайди тир. Идалайни гъейри, незуьр алай и касдиз и патара чпиз гъетягъар лугьуз Месигьдиз иман ийизвай гапӀал авайди, а ксари Гъетягъар лугьур тӀвар алай хуьрни кутунвайди ван хьанвай. Шуай Месигьдикай акъатнавай Шад Хабаррикай гузвай муштулухар гъетягъри рикӀелди ва регьятдиз иливарзавай. ЦӀанди абурун арада виридалай вилик квай. Месропаз ам вичихъ галаз яргъал сиягьатриз, къадим ва пак ктабар лезги чӀалаз акъагъарун патал тухузни кӀан хьанай, и кардиз ЦӀанди вични акси тушир. А чӀавуз Месропаз и чилерал гзаф иер дагъ – Алпан дагъ, адан кьуд патахъайни женнетдин къедда авай къацу сувар авайдакай ван хьайила, адаз гъетягърикай вичиз хьанвай цӀийи са шумуд тилмизни галаз гьа дигай чкаяр галай патахъди физ кӀан хьанай. Месропаз элкъвена вичин ватандиз хъфин патални а рекьер, са акьван регьятбур туширтӀани, мукьвалбурни, хата галачирбурни яз аквазвай. Адаз ана Шад Хабардикай муштулухар гудай, цӀийи гьарфар дагъвийрив агакьардай цӀийи мумкинвилерни ахъа жезвай. Адан тилмизрик а чкаяр, анрин рекьер-хулер чидайбур квачиз тушир. Абурув балкӀанар галай кьве фургъун гвай. Гагь улакьда ацукьиз, гагьни яхдиз физ, абуру Кьулан вацӀун кьер тирвал винелди чӀугуна. Ахпа Кьулан вацӀук акахьзавай ЧӀехи вацӀув агакьайла, абур чапладихъ элкъвена, и вацӀун чапла къерех кьуна абур Алпандин ценер галайвал фена. Анравай инсанри абур рикӀерни гъилер ахъа яз кьабулна. Шад Хабардикай муштулухар инавай агьалийрив фадлай агакьнавайди акур Месроп тежер кьван шад хьанай, амма гзафбурув адаз гудай суалар гвай, и муштулухар мягькемардай, абур инсанрив иливариз тадай ксар герекзавайди адаз акунай. Вичиз и крар ийидай вахтар авачиз, адаз амукьайди вичи туькӀуьрай алабитдик и чкайра авайбурун сиверай акъатзавай бязи сесер къалурзавай сакьве гьарф кухтун тир. Ада абуруз мукьвал вахтара чпин чӀалал кхьенвай пак ктабар агакьдайди ва абурай вири суалриз жавабар жагъидайди хиве кьуна. Адаз Алпан дагъдин акунар гзаф хуш хьанай. Аниз хкаж жедай мумкинвал адаз хьаначир. И дагъдин кукӀушар Аллагьди килисайрин къубайриз ухшар яз халкьнава лагьанай ада чкадин халкьдиз. Идалайни гъейри, адаз инавай аялрив гвай чепедин кьулар хуш хьанай. Тахтадикай куьлуь равар галаз раснавай и кьуларал ламу чеб алтаддай. Чеб и патара гзаф авай, ам хкуддай фур авай.
Ламу чепедал хци кӀвенкӀ авунвай кӀарасдал ва я михинал кхьинардай. Кхьинар кьурайла, абурал риг – яру руг кӀвахдай ва уф хгудай. Гьарфари цӀархара руг амукьдай ва абур, лацу чепедал яру хьана, иердиз аквадай ва регьятдиз кӀелиз жедай. Ахьтин руг патарив гвай Яру кьвалар лугьудай чкадай, сафунай ягъиз, махсус бицӀи, хамуникай цванвай бицӀи тагъарда аваз гъидай. Чепедин кьулар аялрин чантайра са шумуд жедай. Гьардахъ вичин гъвечӀи-чӀехивал жедай. Низ гьихьтин тахта жагъайтӀа, гьадалай аслу жедай. Герек хьайила, кьуру чепедал яд илична, ам хъуьтуьларна, адал кхьинар ийиз жедай... Вири и краринни гафарин шагьид ЦӀанди хьанай. Ахпа Месропни адахъ галайбур МуркӀадин дагъдин къвалавайтӀуз Къафкъаздин кьулан тарцин – зурба кукӀушрин цӀиргъинин а патаз экъечӀ хъувунай. МуркӀадин дагъдал «МуркӀадин гъур» тӀварни алай. «Гъур» гафни «дагъ» лагьай чӀал я. Дегь чӀавара а гаф «гъуур» яз, чӀун галаз сивяй акъуддай. Гуьгъуьнлай адаз «КичӀен гъурни» лугьуз хьанай. ИкӀ лугьунихъ кьилдин са зурба себеб авай, амма ЦӀандидиз ам гьеле чизвачир. Адаз ахпа, геж хьиз, чир хьанай: и дагъдик гьар виш йисуз вичел кӀватӀ хьайи кьван муркӀар садлагьана галуддай, чиле-цава хазвай муркӀаринни ЧӀехи вацӀа гьатдай селдин ван туна, инсанрик кичӀ кутадай «хесет» ква… ЦӀандидиз Месропахъ галаз хъфин кьисмет хьаначир. Вич лугьумир кьван вири и йикъара адахъ шагьдин векилар къекъвезвай. Дагълар галай патай арандихъ агъуз эвичӀзавай рекье векилри абурув агакьар хъувуна.– ЦӀанди вуж я? – хабар кьуна ахгакьарзавайбурукай кьилинда.– Зун я, – жаваб гана мягьтел яз ЦӀандиди.– Вуч я? Вун чакай катзавайди яни, залумдин хва? Гьикьван вахъ къекъведайди я? – лагьана муькьуь сада.– Ваъ, зун садакайни катзавайди туш. Зун цӀийи чирвилерихъ галтугзавайди я, – лагьана ЦӀандиди, вичив рахай кьведлагьайдан гафара мискьални хъел авачирди гьисснаваз.– Вун шагьди вичин катибвиле кьабулнава. Ша, акьах балкӀандал, чаз яргъиярдай вахтар авайди туш. – Векилрикай кьилинда ЦӀандидив пурар алай балкӀандин кьенер вугана. Жегьил ЦӀанди вилера суал аваз Месропаз килигна. Са патахъай, адаз вичин тӀварцӀикай, вичи цӀийи кӀелунра къалурзавай алакьунрикай Арсвален шагьдив ван агакьунал шак гъизвай, муькуь патахъай, адаз вичи ЦӀийи Хабардин ктабар дидед чӀалаз элкъуьрунин пешедик тамамдиз экечӀунин ва маса крар гъиле такьунин мурад авай. Са гафуналди, адаз шагьдин къуллугъдал финин фикирди са гьязни гъанвачир. Мадни ЦӀандидиз чизвай хьи, Иса Месигьдинни ЗердуштӀан арада, гагь и пад, гагь а пад язавай Арсвален шагьдиз герекди вичин, яни ЦӀандидин месигьивилин дережаяр ваъ, адаз чӀалар чир хьун тир. Пачагьдиз гьукуматдин чӀехи крар гьялун патал вичин гъилик чӀалар чидай къуллугъчи хьун багьа савкьват тир. – Им Аллагьди кхьенвайвал я. ТахьайтӀа ибур чун хъфизвай и арада атана акъатдачир. Алад, гъвечӀи стха, ваз югъур хьуй. Чаз ватандиз хъфидай рехъ Цавараллай бубади Вичи къалурда, – лагьана Месропа. ЦӀанди алакьунар авай жегьил тирди патриарх Ермиягьазни чизвай. Месропан тилмизвилени ЦӀанди Ермиягьа тайинарайди тир. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ чӀалар ЦӀандидиз эвелни-эвел Цал шегьердин Кьилин базарда гьалтзавай инсанривай – аниз яргъарай къвез-хъфизвай савдагарривайни сиягьатчийривай, чпин бахтунихъ ва къулайвилерихъ къекъвез инриз акъатнавай маса къураба инсанривай чир хьанай, а къадим шегьердиз ам вичин лап
таза жаван вахтара вичиз са кар-кеспини чирвилер жагъуриз гзаф фин-хтун хьанай, амма а чирвилер деринардай мумкинвал ЦӀандидиз Месропа ганай. И акьуллу, Аллагьди вичин пелез темен ганвай эрмениди жаван, гъиле кьур кардал рикӀивай алахъдай, яд уьлквейрин чӀалар вичиз гуя дидедин некӀедик кваз кужумайди хьиз аквадай и аламатдин кьермецӀ лезгидиз амайбурулай артух фикир гуз, адакай Иса Месигьдинн кӀитӀи сейли авун патал зурба хийир хкатдайди аян яз, адаз а чӀаларин сирер дериндай чирна, гафарин майданарни аламатар гьихьтинбур жедайди ятӀа гъавурда туна. Месропа ЦӀандидив гафаринни къадим ва чӀехи чӀаларин куьлегар вугана. Ам ЦӀандидихъ галаз сифтедай вичин куьмекчи, лезги чӀал чидай Буньяминан куьмекдалди рахадай. Арсвален шагь дувулрик хъфейла, акьул-балугъ хьайи, пачагьдин къалин ктабханада авай вири камаллу ктабар тупӀалайни рикӀелай авуна, абурун гъавурда акьаз эгечӀнавай ЦӀанди цӀийиз хьайи жегьил шагь ВачӀедини вичин мукьва ва рикӀ алай кас хьиз кьабулна. Шагьдин чӀехи буба Урнаира кьабулна Алпанда чӀварахар ягъуниз рум гайи цӀийи кӀитӀидинни къадим ЗердуштӀан къайдайринни мавгьуматрин арада чӀехи хьайи ВачӀе гагь и патахъ, гагьни а патахъ ян гуз жедай, вичин руьгьдизни уьмуьрдиз гьакъикъи рехъ жагъурун патал ада гзаф къенепатан азабар чӀугунай. ЦӀандидиз и кар аквазвай, ада жегьил пачагьдин руьгьдин азиятар дериндай гьиссзавай. Ада ВачӀедин вири шаклувилер алудун патал вичин чирвилер кардик кутуна. ЦӀанди хьаначиртӀа, маса садавайни ВачӀедиз Иса Месигьдин аламатринни керематрин зурбавал, абуру инсандин вилик ахъайзавай цӀийи уьмуьрдин тӀеам садавайни ачухариз жедачир. Шагьдилай яшдиз хейлин чӀехи ЦӀандидикай тек са муаллим ваъ, гьакӀ шагь патал руьгьдин чӀехи стха ва руьгьдин буба хьана. Патав гвайди алакьардай вичин алакьунрал ЦӀанди вични гагь-гагь гьейран жедай. Адаз вичин вязерини ихтилатри ВачӀе тахт гадардай чкадал гъидайди чидачир. Ада икӀ жеда лагьана фикирни авуначир, я адахъ икӀ ийиз кӀан хьунин мурадни авачир. ЦӀанди ВачӀеди тахт гадаруниз аксини тир. Ам пачагьдал ихьтин кам къачумир лугьуз гзаф алахънай, амма адавай ам алакьариз хьаначир. ВачӀедин иман ЦӀандидин алакьунрилайни чирвилерилай зурбади хьана. ЦӀандидиз амукьайди и аламатда кар гьялайди вичин бажарагъ ваъ, Цавараллайдан къаст тирди кьатӀуналди вичиз теселли хгун тир.– Вун залайни гзаф чранва, – лагьайнай эхирни ЦӀандиди ВачӀедиз. – Гьам ви кьадар я, ам и чилел садавайни дегишариз жедач. Муькуь патахъай, ЦӀандидин рикӀе хвеш гьатнавай: Месроп Маштоц фейи Алпан дагъдихъ ВачӀедихъ галаз санал фин адаз вичиз Аллагьди ганвай мад са чӀехи савкьват хьиз тир. ВачӀедиз Алпан дагъдиз физ кӀан хьунин себебрикай сад а патариз Месропни акъатунин хабар тир. Адалайни гъейри, а иер чкаяр виликан шагьди, са гьинай ва я нивай ятӀани агакьнавай хабарралди, вичин бан-бубайрин дувулар хьайи чкаяр язни гьисабзавай. И рехъ атӀунихъ мад са себеб авай: вичин виликан пачагьлугъдин вири пипӀера хьанвай ВачӀе тефена амукьнавай са чка гьа и дагъни адан къваларив гвай сувар тир. Адаз вичин цӀийи уьмуьр, вичин уьмуьрда алукьзавай цаварин цӀийи пачагьлугъ гьа и михьи, экуь, иер ва кьакьан чилерилай гатӀуниз кӀанзавай. Виликдай ВачӀедиз, чӀехи къайгъуйринни къецепатан мидяйрин гъиляй Алпандал финин мурад кьилиз акъуддай мумкинвал хьаначир, гила ахьтин мумкинвал Аллагьди Вичи ГАНВАЙ……КЪЕЦЕЛ алайди гена гад хьун бахтуни гъайи мисал хьана. Реббиди гьакӀ авурдахъ ВачӀе кӀевелай агъунвай. Зул ва я кьуьд тиртӀа, Алпан дагъдин ценерив девришрин са бицӀи кӀеретӀдиз муг кутадай мумкинвал жедачир. Ина эвелимжи, гъаргъардал алай хьтин хьайитӀани са ата-пата бине кутаз ВачӀедиз
чкадин чубанри куьмек гана. Гегьенш, нехиш гана, кӀунтӀарни абурун далуйрихъ дуьз тӀулар жез, къацу зурба мензера тешкилнавай сувара, агъзур йисарин яйлахра суьруьяр хуьзвай хипехъанриз и кьакьан чуьллерикай садал са гъвечӀи кӀеретӀни галаз девриш хьана атанвай кьакьан шумал буйни, тӀарам беденни, лекьрен, вили-къацу тав алай вилера са гьихьтин ятӀани ажайиб сабурни вичи хкягънавай рекьиз муьтӀуьгъ хьунухь авай и кас виликдай чпин шагь хьайиди чизвачир. Я икӀ хьайидакай абуруз лугьузвай касни авачир. Чубанри ам гьакӀ михьи инсан, чпив гвай имандиз амай инсанрилай артухдаказ ва жумартдаказ майил ийизвай кас яз кьабулнай. Идалайни гъейри, адав гвай кӀитӀини чпив гвайдахъ галаз сад тир. Я ЦӀандиди, я КӀамчӀиха, я абурухъ галай муькуь кьуд-вад касдини дуьньядин аквадай бахтарикайни няметрикай кьил къакъуднавай и кьетӀен кас виликдай шагь тир лагьанайтӀани, чубанар бажагьат чӀалахъ жедай. Абурув ВачӀеди тахт гадарнавайвиликай ванер агакьнавайтӀани, тахт авай яргъал кьибледин Фирузабад шегьердай и баябан чуьллериз, Алпан дагъдин ценериз виликан чӀехи пачагь акъатун хипер хуьзвайбуру жери кар яз бажагьат кьадай. Гьар гьикӀ ятӀани, чина берекатни суй авай, вичел кушун аба алайтӀани, адетдин девришдиз ухшар тушир и кас имандал икьван кӀеви хьуни чубанар гьейран ийизвай ва абуру адаз ам дагълара пайда хьайи сифтегьан йикъарилай эгечӀна чпивай жедай куьмекарни гузвай, гьатта тежедай куьмекарни гуз алахъзавай ва чпиз икӀ ийиз кӀан хьунал чебни мягьтел жезвай. Амма гьа вахтунда абуруз, иллаки жегьил чубан Эндираз и атанвайбурукай са ни ятӀани чпин арадай хкатна аквазвай садакай ВачӀе шагьдикай хьиз рахазвайвал хатадай ван хьанай ва ам гила а кас виликан шагь тирдахъ агъунай. ЯтӀани ам и кар винел акъуд тийиз алахънай.– Инагар цаварай къванер аватзавай чкаяр я, – амалдарвилелди лагьанай и чубанди вичин виликан шагьвал чуьнуьхзавай кьетӀен девришдиз, вичин гафари адав ян гуз тадатӀа акваз. – Мад къванер аватдачтӀа низ чида... Чубанди, муькуь патахъай, табни ийизвачир. И чкайра цаварай къванер аватуникай ихтилатар мукьвал-мукьвал кватдай. Алпан дагъдилай агъада авай сувара, чуьллера, гьабурулайни агъада авай дереда чпик жуьреба жуьре рангарин ракьуцар квай аламатдин къванер тӀимил авачир. Абур зурба залзалаяр хьайила дагъларикай хкатнавай къаябар я лугьуз жедачир, вучиз лагьайтӀа, Алпан дагъдин къванер маса рангунинбур тир, абур халисан мермердин патар тир, цавай атайбурунни чиляй акъатайбурун арада чӀехи тафават авайди виридаз чизвай. Чубанди лагьай гафариз ВачӀеди секиндиз, гуя аламатдин ва я мусибатдин са карни тахьанвай хьиз, жаваб гана:– Заз мад ина къванер ахват тийидай хьиз я. ВачӀедиз, лагьайтӀа, ихьтин чӀалахъвал, вичин гафарихъ агъун и дагъларивни Иса Месигьдин Шад Хабар агакьуни, и цавариз мукьва чкайра месигьияр хьуни ГУЗВАЙ……И чкайра къванер галачиз кьил акъудун ва я уьмуьр тухун жери кар тушир. ВачӀедиз къазма эцигун патал абуру зурба са къаябдин къвал хкягъна. Мумкин я, а къван дуьнья халкь жедайла ва я и дагълар арадал къведайла абурукай хкатайди хьун. Дуьз суварин юкьвал алай са кӀунтӀал вичиз мягькем чка кьунвай, вични шагьдин тавхана кьван зурба мермердин и къаяб Алпан дагъдин са пад
тирдал шак гъиз жедачир. Гьадан кӀане, рагъэкъечӀдай патахъди тиквал кваз акъвазнавай къвалак къванерикай къазма эцигун чубанри яргъал вегьеначир. КӀВАЛ-ЮГЪ, далда авачир ксарин кьилел къав эцигун сувабдин кар тир. И чкадилай рагъэкъечӀдай патай Хъуьнен, яни Экуьн бередин дагъ, кьибледихъай Нисин дагъ ва я Яру дагъ, адан къвалавай МуркӀадин дагъ, (адан кӀукӀушрикай хкатзавай чешмейрилай ЧӀехи вацӀ гатӀун жезвай), рагъакӀидай патахъай Алпан дагъ ва кефердихъайни Гетин дагъ аквазвай. Агъадавай кьве вацӀун дерени – ЧӀехи вацӀун ва Кьулан вацӀун кьерерни ейдиз вилик акъвазнавай, вацӀар чеб лагьайтӀа, акъвазнавачир, авахьзавай, амма абурун ван и кьакьанрив агакьзавачир. Къазмадилай агъадал чӀехи дерин чухур авай. Анин къен жуьреба-жуьре рангарин чиргъеривни мерейрин цагъарив ацӀанвай. Фурун къве къвалахъай дуьмма-дуьз кьве тӀул яргъ алаз, ахъайнавай зурба лувар хьиз, экӀя хьанвай. АкӀ тир хьи, са мус ятӀани и фур инал алачир, им битав са тӀул, са яйлах тир. Цавай аватай алпанди ва я тӀебиатдин са маса завалди яйлахдин юкь хана, адал хер авунвайдал шак гъиз жедачир. Низ чида, цавай аватай къван, инал алукьна, анай дерин пад акъудна, вич чиргъ хьана чкӀаначтӀа.– Хер алай яйлах... – агь аладарна хьиз лагьанай тӀулал алай фур акур ВачӀеди.– Пара хъсандиз лагьана вуна. И чун алай чкадин тӀвар Ялгъуз яйлах я, – лагьана къвалав акъвазнавай чубанди.– Жеч! – мягьтел хьана ВачӀе, тӀвар хуш хьанваз.– Иниз атай масабуру иниз, вуна агъа чуьлдиз лагьай хьиз, лугьуни зун тажубарнава,– тӀимил мягьтел хьанвачир чубанни. – Инизни гьа вуна лагьайвал лагьайтӀани жеда. Сад садаз мукьва тӀварар я... - ахпа ихтилат деринариз алахъна. - Заз зи чӀехи бубадивай ван хьайиди я: чи хуьруьн са чатухъанди и фурай гъелеллаз са шумудра чиргъ тухвайди я, ам кана, адакай гьар жуьре рангар алай ракь хкудайди я лугьуз... Ахьтин чиргъерни къаябарни чи дередай тӀимил жагъидач, абурун чӀехи пай гьа чатухъанди кӀватӀ хъувурди я лугьудай...– Ибур чӀалахъ жез кӀани аламатар я, – лагьана ВачӀеди. Ахпа хабар кьуна: – Ви тӀвар вуж я? – Эндир, – жаваб гана чубанди.– И чуьлдиз ахьтин иер тӀвар ни гайиди ятӀа чидани ваз?– Инал а тӀвар датӀана алайди я. Заз чӀехи бубадивай ван хьайивал, иниз са пак эрмени атаналдай. Гьадани, и вуна хьиз, и чуьлдиз «Хер алай яйлах» лагьаналдай. Яз инаг Ялгъуз яйлах я. Ни акӀ лагьайди ятӀа, чидач. Садбуру иниз дуьньядикай кефи хайи инсанар къвезвайвиляй гьакӀ лугьузвайди я, лугьуда.– А эрменидин тӀвар Месроп тирни? – садлагьана руьгь акатна, вичел вичин муаллимни несигьатчи гьалт хъувур кьван хвеши хьанваз хабар кьуна ЦӀандиди.– Эхь, гьакӀ тир лугьудай. Ада зи дахдиз гьарфар чирна, адахъ чи чӀал чидай Бунъяминни галай. Ахпа а гьарфар дахди заз чирна.– Эндир, вун гьарфар чидай, савад авай чубан я. Гаф авач, – сивик хъвер кваз лагьана ВачӀеди. – Ваз кфил ягъиз чидани?– Чир жедачни кьван? – ихьтин михьи касди чубандиз кфил ягъиз чидани лугьуни гевилдик хкӀуруникай са тӀимил кӀамаз хьанваз жаваб хгана жегьил чубанди.
Чубандин ихьтин гьалдикай аян хьайи ВачӀеди адак руьгь кухтуна:– Ваз кфил ягъиз чидайдал за шакни гъизвач, гъвечӀи стха. Вуна зи мад са суалдиз жаваб хце: – Вун чахъ галаз амукьдани?– Дахди ихтияр гайитӀа, эхь, – са теспачавални квачиз лагьана жегьилди.– Ваз мад стхаяр-вахар авани? – жузунна ВачӀеди.– Ава. Зун чӀехи стха я... Эндир бубадивай ихтияр къачуз хъфена. Кьве йикъалай Эндир са вич хтанач, адахъ галаз бубани, гъвечӀи стхани Ялгъуз яйлахдиз атана акъатна. Кьуьзуьвили михьиз штӀумарнавай Къумри мукъаятдиз балкӀандилай эвичӀиз алахъна. Кьве хцини чпин балкӀанрилай хкадарна бубадиз эвичӀиз куьмек гана. Зурба къаябдин кӀаневай кумадин вилик экъечӀай, вири сад хьтин чуру-спел тун тавунвай, чӀулав абаяр алай, дуьньядилай цӀар илитӀзавай къекъверагар-девришар хьтинбуруз ухшар (абур гьахьтинбур язни тир) и ксарикай виликан шагь ВачӀе вуж ятӀа чирун патал Эндиран кьуьзуь буба вилерин зайиф хьанвай эквни бейни-зигьин хци ийиз алахъна. БУЙ-БУХАХДИЗ виридалайни кьакьанди, къуьнер гьяркьуьди, яшдизни чӀехиди яз аквазвайди гьам ятӀа лугьуз фикирна ада, ятӀани кисна акъвазна, вичин гиман винел акъуднач. Гена Эндир вилик экъечӀна:– Шагь, вун сагърай! – лагьана ада, вилер виридалайни кьакьандалай са чӀиб аскӀандал атӀумарнаваз. – Зи бубади заз ви патав гумукьдай ихтияр гузва. Ингье ам вични. Къумри я адан тӀвар... Зи гъвечӀи стха Бутайни ингье... Къумри виликан шагьди вуч лугьудатӀа лугьуз энгел хьанач, ам са кам виликна, адан вилик метӀерал акъвазна. Авайвал лагьайтӀа, ВачӀедин лекьрен хьтин вили-къацу тав авай вилерай, чинай, суйдай ва сабурлувиляйни муьтӀуьгъвиляй акур таъсирлу берекатди, виликан шагьди хкягънавай рекьи тежер кьван гьейранарнавай кьуьзуь чубан вичизни хабар авачиз метӀерал авуднавай.– Шагь, вун сагърай... Вун... – адаз мад лугьудай гафар жагъанач, ам теспача хьанвай. ЧӀехи Ирандин шагьиншагьдихъ галаз бягьс чӀугур, лезги уьлкведин вилаятар агудай, виринрай аскерар кӀватӀай ва абурун кьиле акъвазна женгера гъалибвилер къачур шагь икӀ регьятдиз, мукьувай, чин чинал, девришдин аба алаз акуни Къумри мягьтелни авунвай, гьейранни. Тахт гадарна, девришвилин рехъ хкягъунихъ са зурба метлеб авайди чубандин са рикӀи ваъ, кьуьзуь кӀарабрини кваз гьисснавай. ВачӀеди, виликди атана, ам къуьн кьуна, къуват квай гъилелди къарагъарна:– Зун шагь яз амач, Аллагьдин бенде я, лукӀ я. Къарагъ, стха чан. Къумриди кьуьзуьвал, япунжи къуьнерихъай вегьидайвал, гадарна, лувар акатнаваз, балкӀандилай хучарар хьиз вегьенвай кьве ацӀай тапрак алудна: – За квез недайди гъанва: фу, кьуру як, хипен ниси...– Берекатар артух хьурай куь, – лагьана ВачӀеди. – Герек авачир акьван инжиклу хьун. Чуьлда авай къушар, гьайванар гишила рекьизвач, чазни недай са затӀ тагана тадач Реббиди... Вуна ви хциз чахъ галаз амукьдай ихтияр гун виридалайни багьа савкьат я чаз.– Зи хва – ам ви хва я, шагь, вун са... ВачӀе стха, – вердиш тушир ибара мецел гъана Къумриди. – Гьар са бубади вичин чӀехи хва ваз багъишнайтӀа, вуна кьунвай рекьел ахъайнайтӀа, гьикьван кутугай ва суваб кар жедай!
Чубандин эхиримжи гафари ВачӀедин рикӀе садлагьана цӀийи экв куькӀуьрна. Адаз вич Аллагьдини, Адан Хцини Пак Руьгьди вуч мураддалди и яргъал Алпан дагъдиз гъайиди ятӀа гила аян хьана. Ада Цавараллай Бубадиз дуьаяр авуна, шукурар гъана. Къумридиз ихьтин дуьаярни гафар эрменияр тир Месропавайни адан тилмиз Буньяминавай ван хьайиди тир. Буньямина абур лезгидалди хълагьдай.– Ваз стха чан, Месроп Маштоц гьикӀ чир хьайиди я? – хабар кьуна ВачӀеди чубандивай.– Садра суьруьдихъ галаз Мугъандай чи дагъларихъди хкведай рекье гьалтайди я. Гьарум шегьердилай чи Паласадал кьван рекье амни адан кӀеретӀ захъни зи амай юлдашрихъ галаз санал хьана. КСУЗ-КЪАРАГЪИЗ, санал нез-хъваз, ихтилатар ийиз... Адахъ са шумуд кас галай. Абур яркӀар тир, лезгияр. Чеб Ганзак шегьерда таниш хьайибур я лугьудай... Месропа лезги чӀалан гьарфар туькӀуьрнавай. «ЯркӀи патахъ финин метлеб вуч я?» лагьайла, «Магъу дереда цӀахуьрарни изитӀхъанар гзаф ава, гьабур дуьз рекьел гъиз физвайди я» лагьана жаваб хганай. ЯркӀарив Иса Месигьдин иман агакьнавайди ва абуру ахъа рикӀелди ам кьабулнавайди адаз вичихъ галай кьве лезгидивай чизвай. Цал шегьердизни физ кӀанзавай адаз. Аниз акъатай хьтинди туш, тахьайтӀа аникай чаз ихтилат тавуна тадачир... – Адав гвай Шад Хабардин гъавурда вун акьунани?– Эхь, ада чаз, чубанриз, гзаф ихтилатар ахъайна, чӀехи аламатрикайни керематрикай, цаварал жедай пачагьлугъдикай хабардар авуна, зи вилерни рикӀ ахъайна. Зи гзаф дердерни къайгъуяр кьезил хьана, шаклувилер алатна, зав теселлини сабур агакьна. Зазни зи амадагриз ада чи халкь патал туькӀуьрнавай гьарфарни чирна. Заз кӀелиз-кхьиз чир хьана. Им цавари ганвай хьтин чӀехи пай тушни?! Гьа чӀавалай инихъ зани амай чубанри чи хипериз тагъма ядайла, гьарда вичин тӀварцӀин сифте гьарфуниз ухшар ярж гьалчзава... ВачӀеди хъуьтуьл хъверна ва Къумри кӀеме кьуна ахъайна. Къумридини Эндира йиф, ВачӀедин къазмада ксудай чка авачиз, къецел, цлавай япунжийрал ярх хьана, акъудна. Гьамиша хьиз, экуьн гъед хкахь тавунмаз ахварай аватай Къумридиз чпелай агъада авай «хер алай» тӀулан фурай зурзазвай гъед акуна. Ам къах хьана цавуз килигна: агъадай аквазвайди Экуьн гъетрен шикил тир! Къумри гьасятда гъавурда акьуна: агъадихъай булах хкатнава ва адан ци тӀулан юкьвал алай фур ацӀурнава. Ам, гьеле садазни хабар тавуна, шуькӀуь жигъир кьуна, агъадалди эвичӀна. Зурба фур гьамга хьтин цив ацӀанвай. Цел яру тав акьалтнавай. Цавуз пакаман ярар янавай. Экуьнин гъед аквазмачир. Вирин кӀаняй яру, хъипи, туракь, лацу рангарин къванерикай тешкил хьанвай чиргъни чпел анжах яру жез эгечӀнавай мереяр алай тагъар къванерилай винелди, вирин чинихъди, хкаж хьана акъвазнавай, гуя абуруз виряй экъечӀиз кӀанзавай амма къванерик квай чӀварахрини тӀарам цагъари абур ахъайзавачир. Мертеринни къакъварин къацу кулкусрал алай гьеле чрун тавунвай бицӀи майвайриз анжах са уьтери яр янавай. Цавун ярарин экв це гьатнавайтӀани, адавай цин къене авай куьлуь майвайрин ярувал тӀимилариз, виле такьадайди ийиз жезвачир, абур михьи буьлуьл хьтин цин къеняй авайдалайни чӀехидаказ акуни абурун ярувал генани артухарзавай. Вирин чешме гьиникай хкатзаватӀа лугьуз жедайвал тушир, ам цик акатнавай яру-цӀару чиргъедин кӀаник чуьнуьх хьанвайди якъин тир.
Къумриди, цуквал акъвазна, цик гъил ктадна. КкӀал хьиз къайи ци адан кьуьзуь гъиле тӀал туна. «Са тӀимил яргъалди икӀ туртӀа, – хиялдай фена Къумридин, – мумкин я капашдал таб акьалтунни». Ада тадиз гъил цикай хкуд хъувуна. Ам цавуз килигна.– Вун чӀехи я, цавараллай Буба! – лагьана ада ва къазма алай пелел хкаж хъхьун патал тади авуна. Са мус ятӀани яргъал жегьил вахтара и жигъирдай, ничхир хьиз, фейи адан ял кьазвай. Ам и кар рикӀив такьаз алахъна, вучиз лагьайтӀа ада рикӀик лувар акатнавайди хьиз гьиссзавай. Ам вичивай жеривал винелди хкаж хьана. Адаз тадиз ВачӀедиз муштулух гуз кӀанзавай. Адаз ам гзаф шад жедайжди чизвай. Акъвазай чкадал булах акъатун им хъсан лишан ва цавари ганвай чӀехи ишара я. Виликан зурба шагь къазмадин цлавай, винелай са куьгьне кавални вегьена, къене кьуру векьер туна алчударнавай литинал КСАНВАЙ.«ТАХТ, таж, гьукум, мал-девлет, мулкар, къулайвилер гадарна, ихьтин къайи къазмада уьмуьр тухун хкягънавай и касдиз са вуч ятӀани масадбуруз течидайди чизва, идаз амайбуруз таквазвай са вуч ятӀани аквазва, амайбуруз ван текъвезвай са вуч ятӀани идаз ван къвезва. РикӀни, акьулни чӀехи я адан. Адаз вичи вуч ийизватӀа чизва. Ихьтиндан рекье жуван велед гун гьайиф жедай ваъ, суваб гъидай кар, экуь дамах ийидай кар я», – фикирна Къумриди, чилел ксанвай амайбурулайни са вил аладарна. – Ибурни чпин вафалувили хкажнавай, чпин михьивилихъ рекье авай ксар я. Аферин чпиз. ЧӀехи рикӀер ава ибурухъ виридахъ!».– Шагь, вун сагърай... – Къумриди кавалдикай хкатнавай ВачӀедин кӀвач кьуна са жизви юзурна. Ахпа, садлагьана са вуч ятӀани рикӀел хтайди хьиз, гуя вичи къадагъа са кар авурди хьиз, акъваз хьана. – Ахпа гъилевай кӀвач юзурун давамарна. – Стха чан, фад къарагъа. Ваз гудай муштулух, шад хабар ава. ВачӀедилай вилик ЦӀандини КӀамчӀих ахварай аватна. Абуру кьведани саки са сивяй кушкушна:– Вуч хьанва? Хьайи чӀуру кар авани?– Хъсан хабар ава, стхаяр! Квез хвеши жеда! Заз эвелни-эвел и чӀехи стха шадариз кӀанзавай, – кушкушдалди жаваб хгана Къумриди.– Къени хабарар атун хъсан кар я, – садлагьана кавал галудна, вичин литин месин кьиле ацукьна ВачӀе. Ахпа Къумридихъ элкъвена: – Вуч муштулух я, стха чан? Къумриди, рикӀик квай гъалабани шадвал генани артух яз, ван са кьадар хкажна хьиз лагьана:– Гафаралди лугьуз жедай хабар туш! Къецел экъечӀна кӀан жеда! Къазмада авайбур къецел экъечӀна. Къумриди агъада арадал атанвай вир къалурна. Вирин ци, яр ацалтна, пакаман шагьвардал куьлуьз-куьлуьз лепе гузвай.– Ваз шукур хьуй, я Аллагь! Ви аламатар зурбабур я! – вилерилай разивилинни шадвилин накъвар физ, гъилерни чин цавухъди авуна,гьарайна ВачӀеди. Адахъ галайбуруни гьарда вичи вичикди са вуч ятӀани лугьузвай.– Им чи Ярдан я, – хвешивал къалуриз лагьана ЦӀандидини. – Шукур хьуй Ваз! Вуна чаз ракъурай Берекатдиз! – РикӀивайни, мад и чилел цавай къванер ахватдач! – лагьана ВачӀеди, ви
чиз и сувара авай чубанри лагьай гафар рикӀел хкуналди.- Иникай цик акахьун къачудай чка жеда. Иниз инсанар мад ва мад къведайдахъ зун агъанва. Ахпа абур вири агъадалди эвичӀна. Хъуьнен дагъдикай хкатзавай ракъинин нурар вириз аватиз, цяй цавухъди нурар акъатзавай…
Шуая и кхьинар къенин гьарфариз ахкъудна кӀел хъувурла, заз ада кхьенвай чарчяйни, ВачӀедикайни ада Алпан дагъдиз авур сиягьатдикай ихтилатдайни абура къалурнавай гьерекатар чан атанвайбур хьиз акунай, гуя абур зи вилик, заз акваз-акваз кьиле фейибур я. Заз гьатта ВачӀедихъ галаз Гьарум шегьердай экъечӀайбурухъ галай Антер лугьудай касдикай вичин суьрет чи кӀвале цлакай куьрсна авай зи рагьметлу чӀехи бубадин ухшарни атанай. А къадим кас зи бан-бубайрикай сад хьайидини зун патал шак алачир кӀвалах хьанвай. Вучиз лагьайтӀа чи тухумдал Антерар лугьудай тӀвар алай. Заз ганвай тӀварни гьанай атанвайди гила за кьатӀузвай. Зи бадедивайни заз и Дагъдин ценерив чи тухумдин кьил кутур кас ВачӀедихъ галаз атайбурукай сад тирвиликай ихтилатни са шумудра ван хьанай. Амма а ихтилатар зи са япай фена муькуь япай акъатнай. Анжах гила, Шуаян чар агакьна, адани тестикьар авурла, зи къенепатан вилерин экв Дагъдал хкаж жез эгечӀайдалай кьулухъ, бадедин а гафар элкъвена зи кьилизни рикӀиз хтанвай. Абуру зи къенепатан экв генани къалинарнавай. Эдгьем Шахшанани адан уьмуьрдин юлдаш Дилясадини Москвада, чеб зи патав атай чӀавуз авур кьван ихтилатарни зи рикӀел цӀийидаказ, чпин вири мана ахъа хьанваз хтанвай. Абурун гафарай, зи хуьруьнви Шуая майил ийизвай зи хуьруьнвийрин са пай ВачӀедихъ галаз чи патариз атай ксарикай арадал атай сихилрикай я. Ихьтин фикир Эдгьемаз Шуая вичи лагьайди я. Чи хуьруьнви симин пагьливан Жебес халудин тухумдин тӀвар Шахшанар, зи дуст Андреян бубайрин тухумдин тӀвар Эндирар (Андрей лезгидал Эндир жезва), Балакь халудин тухумдин тӀвар Къумбаяр, Ингьар муаллимдин тухумдин тӀвар КӀамчӀихар я, Хважа халудин тухумдин тӀварни ЦӀандияр я. Авайвал лагьайтӀа, Ингьар муаллимди, жегьил тирла, Шуаяк хкуьрай хьтин дуьшуьшарни тахьана авачир, ятӀани Шуая адан и «жегьилвилериз» акьван яб гудачир, лугьуда. Гуьгъуьнлай Ингьар муаллим вичин, гьа вичи лугьудайвал, гадачивилел пашман хьанвай. И тӀварар тухумра, гьикьван тарихдин уламар дегиш хьанатӀани, Месигьдин дин тахьай мисал хьана цӀийи дин, цӀийи тӀварар атанатӀани, и къадим лезги тӀварар гзаф гъилера несилрай несилриз физ, инсанри, тухумрин иесийри истеклудаказ хуьз хьана, инсанри чпин рикӀера кхьенваз хьана. И кардалди абуру чпин дувулриз ва чпин къадимвилиз ийизвай гьуьрметни, хатурни къадирлувал хуьз хьана. Шуаял вичел алай тӀварни ВачӀедихъ галай кьве жегьилдикай садан тӀвар тир. Муькуь жегьилдал алай тӀварни квахьначир, Шуаян бубадин тӀвар Чайгъун тир. Чайгъун тӀвар чи хуьре лап сейли тӀварарикай сад тир. Вучиз лагьайтӀа чпин веледриз и тӀвар гузвай ксариз адетдин «чайгъун» гафуни гузвай манайрикай, чайгъундин йигинвални хцивал, хурук акатай вуч хьайитӀа гваз
къекъуьн хуш тир жеди. Амма Шуаян буба маса жуьрединди тир. Адан тӀвар ВачӀедизни ада кьабулай Месигьдин имандиз вафа хвейи, адан рекьерин азиятарни четинвилер эхай, адаз куьмек хьайи, вичиз акур гьар са цӀийи кардал гьейранвални мягьтелвал ийиз хьайи, чирвилер къачунихъ къаних хьайи жегьил гада Чайгъунан хатурдай ганвайди тир. Са гафуналди, Жебес халуни, Балакь халуни, Ингьар муаллимни, Хважа халуни, абурун рухваярни, ругул хтуларни, Андрейни, зунни, амай гзаф хуьруьнвиярни, гьатта чи дуст яргъал кеферда авай тагъарви Песенни вири ВАЧӀЕ-ХВАЙРИН сихилрикай яз хьана. ИкӀ тирди заз Шуаян чарчи къалурнавай. Ада зак дамахни, руьгьни кутазвай. Шуаян чарчи зи хиве мад са кар тунвай. Авайвал лагьайтӀа, чарчи ваъ, ам за жуван хиве твазвай везифа тир. Шуаян чарчи заз адан кьилел атай мусибатдикай са уьтери шагьидвал ганвай. Шабал Къамкъама вичин паб Цуьквер-Хануман гафарай заз авур ихтилатдини мусибатдин себебкар Сардар тирдал зи шак тазмачир. Ихьтин фикирдал виридалай вилик атанвай Ингьар муаллимдин гиманар гьахъбур тирди заз михьиз тайин хьанвай. МуркӀадин дагъдин «кавал» галатунни, Чепедин фур ацахьунни ВачӀедин кӀвал хъиткьинарун себеб яз хьанвай крар тир. Амма и шагьидвилер, гьукумдин, гьахъ-дувандин органар чӀалахъарун, алакьарун патал бес жедатӀа заз чизвачир. За и месэла майдандиз акъудун патал Шуай вич рази жедайтӀа? И суалдини зав фикирар ийиз тазвай. Ада зав чар, са кьадар вахтар алатайла, ахгакьдайвал авуни зун и фикирдал гъизвай. Сад лагьайди, а мусибат хьайи йикъалай зи къанницӀипуд йис жедалди са кьадар вахт, ахпани за Шуаян кхьинар, алпан гьарфар чирна, абурай кьил акъудна, кӀелун патал генани артух вахтар герек къведайди адаз чизвай. ИкӀ авуналди, адаз вичин кьилел къведай мусибат иски хьун, ам инсанрин рикӀелай финиф кӀанзавайтӀа? Яни адаз, Иса Месигьдиз икрам авур кас яз, вичин душмандиз душманвал хъувуна кӀанзавачиртӀа? Имни тӀал алай суал тир. Гьар вуч ятӀани, за хуьруьз хъфин ва ВачӀедин кӀвализ фин, Шуаян мусибатдиз талукь маса делилар, лишанар жагъурун кьетӀна. Шуаян кхьинар кӀелайла, зи рикӀел ВачӀедин кӀвале авай тахтадин кьул, чилел кутар хана, яд авахьнавайди хтана. А чӀавуз за абуруз акьван фикир ганачир, я ам ахьтин арани тушир. Гила заз а кьул чепедин кьул тирди чир хьанвай. Гила ада зи кьилиз маса фикирар гъизвай. Гадни яз (маса вахтара жедачир), ял ядай кьве югъни алукьайла, зун хуьруьз хъфена ва чӀугуна Хважа халудин патав фена. Заз жуваз куьмек яз Дагъдиз тухун патал адан рухваяр – Укайни Гезенти герек тир. Абурукай чӀехи, гъиле-кӀваче къуват авай еке гадаяр хьанвай.– Зунни къведа квехъ галаз! – лагьана Хважа халуди.– Ваз четин жедачни? – лагьанай адан паб Зияради.– Зун гьакьван лахлах хьанвани, я паб? Лап кьейитӀани, фида зун Дагъдиз. Зи миресдиз гъиле кьунвай карда са куьмекдачни бес? За тавурла, ни ийида?– Гадаяр бес я ман, – генани алатзавачир Зияра, вичин итим кьуьзуь хьанваз ва адаз дагъдин цӀарар кӀвачелай авун четин хьунин къайгъу аваз.– Абур жегьилар я. Дагъда чӀехи са кас галачиз жедайди туш… Жуваз талукь тушир крара кьил твамир… Алад жуван хьрак… Идалай кьулухъ, адаз за «зунни гадаяр бес» лагьанайтӀани, адак гаф акат тийидайди заз чизвай ва гьавиляй за чуькьни авуначир.
И кар адан рухвайризни чизвай, гьабурувайни бубадиз гаф лугьуз хьаначир. Буьлуьл вирел кьван чун зи машинда аваз фена. Хважа халуди вичин мукӀатӀни кьунай – зи юкьвал кутӀунна зун ВачӀедин кӀвализ авудай мукӀатӀ. Ахпа чун чаз чидай жигъирдай винелди Дагъдиз фенай. Укаяни Гезентиди чпин мобильникриз кьуд патан мензераяр кхьизвай. Вуч ятӀани зазни и кар хуш хьана. Зани, абуру хьиз, кьуд пата авай дагъларин – Экуьнин дагъдин, Нисинин дагъдин, Гетин дагъдин, чун вичин кукӀушрихъ физвай Алпан дагъдин, муркӀадин кавал хтанвай МуркӀадин дагъдин шикилар мобильникдиз къачуна.– Кеф я квез, дагълар-чуьллер жибинра туна къекъвезвай! – са гьихьтин ятӀани ахмур квай хьиз лагьанай Хважа халуди. – Дагълар жибинра ваъ, рикӀе хьана кӀанзавайди я. Ибур рикӀивайни акьуллу гафар тир. Балакь халудиз чин тийидай шотландви шаир Роберт Бёрнса «Зи рикӀ дагъларава, зун жув – агъада» лагьанатӀа, Хважа халуди гьар дагъвиди вичин дагълар вичин рикӀе хвена кӀандайди лугьузвай. Адаз дагъвидин рикӀ дагълар гьакьдай хьтин чӀехиди ва жумартди хьана кӀанзавай. Гьиниз вун акъатайтӀани – яргъаз, агъуз, виниз – дагълар жуван рикӀе хуьх! Гьа чӀавуз вуна ви дагъвивал, дагълари ваз гузвай тербет, къуват, ахлакьдин тарсар ви рикӀелай садрани алатдач, вун дагъларин дережада амукьда. Зун Хважа халудин гафарин гъавурда гьа икӀ акьазвай. Роберт Бёрсни адахъ галаз рази тахьана амукьдачир… Хважа халуди тик рехъ кьегьалвилелди атӀана. Чаз адан ял кьуна, ада вичин зайифвал къалурзавай хьтин са гаф лагьана акуначир. Зиярадин рикӀик хьунар гьаваянбур тир. Дагъда ам са кьадар жегьил хъхьанвай хьизни аквазвай. Чун кьакьан раган къвалай фенвай, кӀаникайни дерин дагьар квай гуьтӀуь рекьяй мукъаятдиз фена, ВачӀедин кӀвал алай чкадив агакьна. ВачӀедин кӀвалин патахъ хьана акъвазнавай къубадал лекь ацукьнавай. Яргъай чун акунни, ам садлагьана йигиндиз цавуз хкаж хьана, са шумудра чи кьилелай заландиз чархар яна, МуркӀадин дагъ галайнихъ хъфена. Гезентидини Укая (адан са къуьнуьхъ Хважа халудин алчударна кӀватӀнавай мукӀатӀни галай), лекьрен гьайбатдал гьейранвализ, мобильникар цавухъ элкъуьрна, чпиз аквазвайди телефондиз кхьизвай. ВачӀедин кӀвалелай лекь къарагъун заз хъсан лишан яз акунай.– Къала акъуд ви мобильникни, – лагьана Хважа халуди. Зун садлагьана гъавурда акьунач, заз акӀ хьанвай ада зазни лекь мобильникдиз къачу лугьузвай хьиз: – Лекь хъфенва кьван.– Лекьрен чкадал зун снимат ая, хъфейла зи папаз къалурдайвал! – адан гафарик мад ахмур квай хьиз хьана заз. За адахъ зи мобильник элкъуьрайла, ам хъуьрена: – Яда, за зарафатзавайди я, зи шикилар ягъун герек авач… Заз вуна гила вун и ВачӀедин кӀвализ авуддайвал, анин къене вуч аватӀа, вуч ийидатӀа, гьам снимат ая. – Урус гафар кутаз рахуни Хважа халу Урусатдин шегьерра келемар гуз хквезвайди къалурзавай. Им хъсан меслят тир. ВачӀедин кӀвалин къубадин къвалал, къавай хьанвай хъиткьердал, хкаж хьайила, Укая, мукатӀ ахъайна, адан са кьил тӀарамдиз зи юкьвал кутӀунна. За са гъилив цӀил, муькуь гъилени и жезвай гьерекатар кхьизвай мобильник, адан эквни куькӀуьрна, кьунвай. Хважа халудини адан рухвайри, мукӀатӀ кьуна, зун мукъаятдиз ВачӀедин кӀвализ авудна.
За анай сифте гъилера зун иниз эвичӀай чӀавуз акур кьул жагъур хъувуна. Заз ам а береда гьакӀан тахтадин кьул хьиз хьанай. Лугьумир кьван, ам чин пад кӀаник хьанвай чепедин кьул тир. Хкажна, адаз экв ягъайла, адал кхьинар алай! Гьабурни алпан гьарфаралди кхьенвай! Исятда абур кӀелиз жедайвални тушир. Зи гъилик алпан гьарфарин къаншарда къенин лезги гьарфар кхьенвай чар квачир. А чар галачиз вири алпан гьарфар зи рикӀел аламачир. Цлав пуьрчуькь хьанвай сандухдин къвалавайни заз са кьадар конвертар жагъана. Абур сандухди вичелди кӀевнавай. Гьавиляй заз, атӀа гъилера иниз атайла, абур акурди тушир. Мукьувай экв ягъна килигайла, заз чир хьана: абур вири Кремлдиз, Сталиназ кхьенвайбур тир. Абурни ина ацукьна кӀелиз жедачир. Я кӀелунни заз дуьз яз аквазвачир. «Чпин иесийрив, чарар кхьейбурун веледрив, вахгана кӀанда», – фикирна за. Аялдин хатӀаривди адрес кхьенвай конвертни авай. Ам Балакь халуди Сталиназ кхьенвай чар тир. Зи гьиссер какахьнавай. Заз шад жедани, пашман жедани чизвачир. Кьве гьиссни какахьнавай. За мукӀатӀ юзурна, зун хкаж хъия лагьана гьарайна.– Жагъанани герек затӀар? – хабар кьуна, зун къавал эхкъечӀайла, Хважа халуди.– Са вуч ятӀани жагъана. Кьулар кӀелиз жедач. Махачкъаладиз хъфейла, кӀелда. Абур мус ва ни кхьенвайди ятӀани лугьуз жедач… Ингье ибурни жагъана, – лагьана за, куьгьне хьанвай конвертар къалурна. – Сталиназ мамухвийри кхьей чарар. Им Балакь халудин чар я.– Гьайиф! – лагьана Хважа халуди. – Вичиз ахкунайтӀа, вуч хъсан тир! Ам инавайди чиз, адан вил галайди тир. Почтальон Чайгъуна, Шуаян бубади, вичин чар иниз гъана лугьуз Балакь тхадиз, вич чӀехи хьана и кар чир хьайила, хъел атаначир. Яргъал са хуьряй бицӀи аялди кхьенвай чар Сталинав агакь тийидайди, адаз жаваб техкведайди адаз чизвай… Чайгъуна гзаф акьуллу кар авуна. Ада и чарар ВачӀедин кӀвализ гъаначиртӀа, садазни абур кхьейди ятӀа, хьайиди ятӀа чирни жедачир. Гила и чарарай гзафбуруз чпин чӀехи бубайрин тарих чир жеда.– Эхь, гьакӀ я, – лагьана за. – Чарар чпин иесийрин хтулрив, птулрив вахгана кӀанда. Фамилийрилай чир жеда вири.– Дуьз фикир я, чан мирес, – разивал къалурна Хважа халуди. Чун хуьруьз хтанай. Чарар Хважа халуди вичи пай хъийида лагьанай.– Са почтальонвал зани ийида са юкъуз, – лагьана ада. – Чи хуьруьн мектебда музей авайди я, гьаниз вахце лугьуда за а чарар. Кьилди, виридавай кӀелиз жедайвал, кхьин хъувуна, къалуррай а чарар инсанриз. Чир хьурай цӀийи несилриз гьихьтин вахтар хьайиди ятӀа. – Гзаф хъсан меслят я, – лагьана за. – Вири рази жедайди я. – Амма Балакь тхадин чар жува гахце адан къаридив – Нуьрге бадедив. Ви дустунин диде я. Вуна гьикӀ хьайитӀани адал са кьил чӀугуна кӀанзавайди я, мирес. Зун фейила, Нуьрге хала, михьиз кьуьзуь хьанваз, зи дуст Айсаман кьилел бедбахтвал атайвиликай хабар агакьайла тӀуб сивив тухвана гьикӀ кьил виликди-кьулухъди галтадиз амукьнайтӀа, гилани кӀвалин айвандихъ, цлан кӀане бицӀи халичадал вегьенвай месел ацукьна, гьакӀ, кьуранвай тӀуб сивив тухвана, галтад жез ацукьнавай. КӀвале адан чӀехи хва Палчани адан паб авай.
Нуьрге халадин вилериз хъсандиз ахквазмачир, адаз зун чир хъхьаначир.– Вун вуж я, чан хва? Заз чир хъжезмач, буьркьуь хьанва, – лагьана ада зи салам кьурдалай гуьгъуьниз.– Зун я, Антер я.– Ви кӀвачериз кьий зун, чан бала, ви рикӀиз кьий зун рикӀел хтай… Айсам хтанвач ман… Зи туьтуьна шелдин кӀватӀ акӀана. Заз вуч лугьудатӀа чизвачир.– Хтайди вуч я ам, – лагьана къаридин суса, – Айсаман тӀвар эхцигнавай Палчадин Омскда авай стхадин аял, дяведа гел галачиз квахьнавай хцихъ акъатзавай Балакь халудин рикӀ вичелди, вичин тӀварцӀелди са гьилле секинар хъувур бицӀек рикӀел гъиз.– Вуна зун алцурмир. Зун Балакь туш. Заз чизва…– Хкведа ам, – лагьана адан хци. – Хкведа, я диде. – Мус?– Ам военный я, чун хьиз хуьревай сад туш. Адаз вахт авайди туш, я диде, – заз килигиз, пӀуз пӀузал илисна кьил галтадда хци. – Вичиз вахт хьайила, чӀехибуру ихтияр гайила, хкведа…– Хьуй ман, акӀ ятӀа… – мад вичин саягъда, тӀуб сивив тухвана, галтад жез эхгечӀна Нуьрге хала. Ахпа, са гъвечӀи ара гана, кьил куьрс хьана, ахварал фена. Суса адан къвалакай хъуьцуьганар кутуна, къаридин кьил хъуьцуьгандал эцигна.– Заз чар жагъун хъувунва. Балакь халуди аял чӀавуз Сталиназ кхьей чар – лагьана за адан чӀехи хциз. – Чар къултухдай акъудна, адав вахгана.– ВачӀедин кӀваляй жагъайди яни?– Эхь.– Икьван чӀавалди амазмайни ам? Вуч кхьенвай ада? – Палчади зи гъиляй конверт къачуна.– За конверт ахъайнач, кӀелнач.– Ада вичи и чар лезгидалди кхьейди чаз лагьанай. Чна адавай жузунни авунай: «Сталиназ лезги чӀал чидайни кьван?». Ада чаз жаваб хганай: «А чӀавуз за Сталиназ вири чӀалар чида лагьана фикирнавай… Ахпа заз адаз лезги чӀал чидайди чир хьана. Эффенди Капиева СтӀал Сулейманакай кхьенвай «Шаир» ктабда чи чӀехи шаирди вичихъ галаз Сталин лезги чӀалалди рахана лагьана кхьенва». Дахди вичиз Сталиназ лезги чӀал чидайди аян хьунал дамахдай… – лагьана Палчади. Ахпа завай хабар кьуна: – Капиеван ктабда рикӀивайни авайди яни ахьтин келимаяр?– Эхь, авайди я, – лагьана за. – Сталиназ чи чӀал Бакуда лезгийривай чир хьун мумкин тир. Ам Къазимегьамед Агъасиеван дуст тир, адахъ галаз Ахцегьизни хтайди я, лугьуз ванер хьайиди я заз.– Дахдиз гзаф кар чизвай кьван… – Агь аладарна, Палчади хъипи хьанвай конверт ахъайна. Чар конвертдал алай хьтин хатӀаралди, чӀехи гьарфаралди, чӀулав карандашдив илисиз-илисиз аялди кхьенвайди тайин тир. Палчади ван алаз чар кӀелна: – «Чан играми Сталин буба! Зи тӀвар Къумбаев Балакь я. Зун Мамух хуьруьн мектебдин 2-классдин ученик я. За хъсандиз кӀелзава. Дидедин чӀалаз килигзава. Зи буба Абди Велихан халуди далудал тапанчи эцигна тухванва. Дах гилани
хтанвач. Ам ахъай хъия лагь, чан Сталин буба. Зи буба пара хъсанди я. Ви хъсанвални за садрани рикӀелай алуддач».– ГъалатӀар квачиз кхьенва, – лагьана Палчади, маса лугьудай гаф тачагъна.– Балакь халудик садрани гъалатӀ хьайиди туш! – хълагьна зани. Чарчиз маса баянар хгун герек амачир… Зун гьа юкъуз Махачкъаладиз рекье гьат хъувунай.
Зун тади гьалда чепедин кьулунал вуч кхьенватӀа чириз алахъна. За, жув вердиш хьанвайвал, ана авай са-са алпан гьарф, къенин лезги гьарфаралди эвез хъийиз, кхьин хъувуна. Ингье зи чарчел вуч гафар атанатӀа:
«Вурдиханан хва Сардар Жебесан балкӀан вилик кваз атана. Адаз зун акуна. БалкӀан чукур хъувуна. Зун къеняй тар яна кӀев хьанва. Ада гьарайзава: «Гила жув хуьз гице ви Христосав! Хъиткьинарда за вун! Хъфена ви кӀвализни цӀай яда! Сухвай – свах!» Пичин бугьудиз са вуч ятӀа вегьена. Адаз чизвач вичи вучзаватӀа. Кягъмир адак».
Гила заз вири, са шакни амачиз, тайин хьанвай. Сардара ВачӀедин кӀвал хъиткьанарна, Шуай рекьидайвал авуна, адан кӀвализни цӀай яна. Хуьруьз ам Дагъдай хкведайла садазни такунин себеб ЧӀехи вацӀуз, МуркӀадин дагъдин муркӀар хана атай зурба сел, муркӀадин чӀехи къаябар сад сада акьаз, девлер хьиз, агъадалди атун хьана. Инсанар вири рагъ алай юкъуз хьайи и аламатдиз килигиз вацӀ галайнихъ фенвай. Сардар и арада чинеба хтана кӀвале чуьнуьх хьанай. Йифизни ам, Шуаян кӀвализ цӀай яна, инсанар ксанмаз хуьряй экъечӀна катнай. Ада вичиз ВачӀедин кӀвализ фидай рехъ къалуриз тур балкӀанни ахъай хъувунни вичел шак татурай лугьуз авунвай. БалкӀан адан гъиле Дагъдиз мукьва чуьлда гьалтнавай. Шуая ам ина векь нез тунвай, акьуллу гьайванди, вич вердиш хьанвайвал, ам хтун вилив хуьзвай… Сардара балкӀан хуьруьз хкведа лагьана бажагьат фикирнавай. Вич чукур хъувурла, гьайван адан ниятар чӀурубур тирдан гъавурда акьунай ва ам иесидиз, Жебес халудиз, хабар гуз хуьруьз хтанай. Зи рикӀел зун сифте гъилера ВачӀедин кӀвализ эвичӀайла акур кутар хтанай, адан ханвай кӀусарни яд чкӀана кьеженвай леке хатадай хьанвайди тушир. Мумкин тир, Шуая виликамаз ВачӀедин кӀваливай са акьван яргъа авачир Цавун виряй ядни гъанвай, чепедин кьулни гъиликнавай. Адаз вичин кьилел къведай мусибатдикай аян тир. Адаз и мусибат гъидайди Сардар тирдини виликамаз чизвай. Гьавиляй ам вичин шагьидвал таз гьазур хьанвай. Гьавиляй ада чепедин кьулунал кутардай са шумуд стӀал яд цана чеб хъуьтуьларна, михин ва я кӀвенкӀ авунвай цӀамуналди вичин эхиримжи гафар кхьин ХЪУВУНА.АДАЗ вичи кьулунал кхьидай шагьидвал жагъидайбур жедайдини чизвай… И кхьинра авай аламат масад тир: Сардарак «кягъмир» лугьун, адаз ийиз кӀанзавай вири зидвилерилай виликамаз гъил къахчун! Кьулуналлай кхьинрин маса «аламатди» – Сардаран «Сухвай – свах!» гафари зи ивидал звал гъизвай. И кицӀин хци ийизвайди Шуая хуьруьн клубда вичиз Сардара верч чуьнуьхайди акуна лугьуз шагьидвал авунай кьисас къах
чун тир. И михьи шагьидвилин «свахни» чӀуру къастуналди, ийида лагьана, чиз-чиз, тарихдин имарат хъиткьинарунин, михьи инсан кьинин, адан кӀвализ цӀай ягъунин «свах» тен-барабар авун анжах са Сардар хьтин угърашдилай алакьдай кар тир. Йифди заз ахвар атаначир. За гзаф фикирар авунай «ГьикӀда? Вучда?» лугьуз, кьве рикӀин хьанай. Са рикӀи Сардар инсан кьейи ва чпяй жаза гуниз лайих тир маса тахсиркарвилер авур кас тирди субутарзавай делиларни галаз гьахъ-дувандин идарайриз арза ая лугьузвай. Муькуь рикӀи Шуаян «Кягъмир адак» гафар кваз такьун дуьз туш лугьузвай. Абур гьакъикъатда адан эхиримжи гафар тир… Пакагьан юкъуз, кӀвалахал фейила, за справочникдай Сардаран къуллугъдиз талукь телефондин нумра жагъурна. Зи фикир чранвай ва заз жува вуч ийизватӀа чизвай. За нумрадиз зенг авуна. Трубка секреташади хкажна. За адаз жуван тӀвар ва издательстводай зенгзавайди лагьана.– За исятда адаз хабар гуда, – лагьана секретарша руша милаим ванцелди. – Трубка эцигмир.– Алло, – кьуру ва рахаз гьяз авачир хьтин ван акъатна трубкадай.– Зун я, – лагьана зани кьурудаказ, салам-затӀни тагана.– Чизва. Вуч кӀанзава?– Заз вавай кӀандай са затӀни авач. Анжах за ваз кӀелдай гафариз яб це. – За адаз Шуая чепедин кьулунал кхьенвай гафар кӀелна, эхиримжи «Кягъмир адак» квачиз. Адай садлагьана жаваб акъатнач. Мумкин тир, за кӀелайдан гъавурда акьунваз, адан чинин рангарни атӀанвай. Амма, ван дегиш хьанвайтӀани, ам вичи вич гъиле кьаз алахъзавай:– Ибур вуч гафар я? Зун гъавурда акьунач.– Ибур ВачӀедин кӀваляй жагъанвай гафар я. Шуая кхьенвай.– Вуна закай зарафатарзавани? На зун квяй кьазва?– За вун са квяйни кьазвач. Зарафатарни за ийизвач. Ибур Шуая чепедин кьулунал кхьенвай гафар я. – Абур вуна, я са масада кхьенвачтӀа низ чида?– Шуая вичи кхьенва. Адан хатӀар ама. Чепедин кьулни ВачӀедин кӀваляй тирди къалузавай видео ава. Вуна Дагъдин ценерив Жебес халудин балкӀан кьурди ва адаллаз Дагъдиз фейиди акур шагьидарни ава.– Яда, абур мус хьана алатнавай кӀвалахар я, – адан ван хъуьтуьл хьанвай. – Ваз абур герек яни? Ибур телефондай ихтилар туш ман. Лагь гьинал гьалтдатӀа, зун къведа. Са меслятда.– Зун къведач. Зун вун авай чкайрилай чарх гана физвайди я.– ЯтӀа, лагь ваз гьикьван кӀандатӀа!– Вуч?! – идан жавабди цӀай кутунваз лагьана за. Ам за вичин «гьикьван?» гафуниз «вуч?» лагьай хьиз гъавурда акьунвай.– Пул. Маса вуч кӀантӀани. КӀвалер. Машин. Чил.– За ваз садра лагьанай, заз вавай кӀани затӀни авач! Заз са гаф лугьуз кӀанзава: вун виридалайни угъраш, гъилерал са тахсирни квачир инсандин иви алай кас я. За, рикӀиз регьят хьанваз, трубка эхцигна.
Ахпа за хуьруьз Жебес халудиз, Ингьар муаллимдиз ва Хважа халудиз зенгер авуна. Гила зенгериз регьят тир – виридав мобильникар хьанвай. За са-садаз ВачӀедин кӀваляй хкай чепедин кьулуналлай гафарни кӀелна ва Сардарахъ галаз хьайи рахуникайни ахъайна.– Вуна дуьз карна, чан хва, – лагьана Жебес халуди. – Шуаян руьгь гьакӀ авунал рази жеда. Ингьар муаллимни захъ галаз рейсад хьанай. Анжах Хважа халуди туьнтвал кваз лагьанай:– Ацукьарна кӀанзавайди а вакӀан хва! Чир хьурай чпин чка гьинаг ятӀа! Амма заз Сардар дустагъдиз ракъурун ахьтин са чӀехи жаза яз акунач. Гила ахьтинбуру дустагърани кефер чӀугвазва, чеб дустагъда ацукьун чпи авур зурба кьегьалвал яз кьазва, а кардал дамахарни ийизва. Шуаян «Кягъмир адак» гафарай Сардаран гунагьдилайни тахсирдилай гъил къахчунвайди аквазвайтӀани, а гафарал амал авуналди, заз Сардараз гьахъ-дувандин идарайри ваъ, уьмуьрди вичи жаза ганвай. Адаз вич дустагъда ацукьна лугьуз дамахардай, ана кефер чӀугвадай мумкинвал жедач, ам гьар юкъуз вич къастуналди са тахсирни квачир пак инсан Шуаян чан къачур кас тирди виридаз чизвайди рикӀеллаз, гьар юкъуз вичив и зурба тахсиркарвиляй са жаза и чилелни, атӀа дуьньядани агакьдайди гьисс ийиз (Сардар са шумудра Меккедиз гьяждални фенвайди малум тир), вичин аялризни, мукьва-кьилийризни вичи авур къанлуваликайни угърашвилерикай хабар авайди чиз яшамиш хьунилай чӀехи мад вуч жаза ава кьван? И гафар гьакӀ Эдгьем Шахшанни, адан дидени, Диляса кьейибурукай ва маса халкьдин тарихдин къадим ядигар чуьнуьхайбурукайни, чеб чир хьаначтӀани ва я чидайбуру, чиз-чиз, винел акъудначтӀани, лугьуз жеда. Гьабурни гьа чаз чидай БетӀиханни Сардаран жинсинин инсанар я… Са шумуд йикъалай газетриз Сардар вичин хушуналди кхьей арзадалди къуллугъдикай азаднава лагьай хабар акъатна. Идалай гуьгъуьниз ам гьиниз квахьнатӀа садазни чир хъхьанач. Я садани хабарни хкьунач.
Зи хуьруьнви Шуаян тарих гьа икӀ акьалтӀ хьанай. Ам бязибуру, белки, уьмуьрдин кӀане авай инсанрикай яз кьазвай. Яз акӀ тушир. Адан ягь-намус, гьахъвал, адалат кӀан хьунухь, адан къенепатан алем зурбади, михьиди, ахъади, алахьайди, вирибур патал – гьам дугърибур, гьам игрибур патални – регьим, муьгьуьббат авайди тир. Адан дережадив агакьиз алакьдайбур лап тӀимил ава. Заз чидай вачӀе-хваяр адан къенепатан дережадиз мукьва жез алахъайбур ва алахъзавайбур я. За абурукай жуван ктабда кхьена… Амма уьмуьр санал акъвазнавач, ам давам жезва. ЧӀехи вацӀ ван къачуна авахьзава. Мамух хуьр элкъуьрна кьунвай вири дагълар, агъзур йисара хьиз, суйни сабур гваз, инсанрик руьгьни лувар кутаз, гьа виридаз чидайвал, санихъни юзун тавуна, дегиш тахьана, чеб чеб яз ама. Хуьрни, гьикьван вич чӀехи меркезривайни шегьерривай, девир ргазвай чкайривай яргъа аватӀани, вахтунихъ галаз кам камуна аваз физ алахъзава. Мамухвияр я, гуьгъуьна жез кӀандайбур туш!
Йикъарикай са юкъуз инсанриз Шуаян хъалдин дакӀарда йифиз экв куькӀвенваз акуна… Амни гьикӀ хьайи кар ятӀа хълагь тавуна жедач. Мамухвийри, вирида сад хьана, хайи хуьруьн югъ къейд авун кьетӀна. И жигьетдай абур вири Дагъустандин хуьрерилай вилик хьанай, абуру кьил кутур кардал гуьгъуьнлай саки вири хуьрери амал авунай. Ихьтин сувар кьиле тухун сифте рикӀел атайди Ингьар муаллим тир. «Гьукуматди кутун тавуртӀани, халкьди вичи вичик руьгь кутун лазим я» лагьаналда ада садра кимел. Адаз хуьрелай пата уьмуьр тухузвай, дуьньядин, Урусатдин яргъал пипӀера гзаф мамухвияр авайди чизвай, вучиз лагьайтӀа гзафбур адан ученикар тир. Адаз гьа ягъара авайбурни, мукьварив гвайбурни, хуьре амайбурни – вири санал агуд хъийидай фикир атанай, ва, и фикир кимел ада лагьайла, ам хуш хьайи хуьруьнвийри адан хиве и кар гъиле кьун, адак кьил кутун тунай ва чпини адаз куьмекар ганай. Ингьар муаллимдин мурад хуьуьнвийрин виридан рикӀел чпин муг, чпин дувулар хкун ва абур, гьина чеб хьайитӀани, мад рикӀелай алуд тийидайвал авун тир. Заз жуваз чидай кьван мамухвийриз и сувар жедай йикъакай муштулух гуз кӀан хьайила, гзафбуруз адакай хабар авай ва абур вири а юкъуз хзанарни галаз хквез гьазур тир. За Андреязни зенг авунай.– Ваз хабар авани? – жузуннай за.– Мамухдин йикъакай тушни? – хълагьна Андрея.– Эхь. Хквез жедани?– Хквез тахьайтӀани, хтана кӀандачни ахьтин юкъуз? Хкведа. Ахпа за Песеназ зенгна. Адетдин ихтилатар авурдалай гуьгъуьниз за адаз лагьана: – За Мамух хуьруьн югъ къейдзавай суварин оргкомитетдин седри Ингьар муаллимдин, ви куьгьне танишдин, ихтиярдалди вазни ви хзандиз и хуьруьн сувар къейдзавай суварик эверзава. Рекьерин харжар вибур я, чкадин харжар – зибур.– Яда, зун мамухви туш кьван? – лагьана Песена. – Вун почётный мамухви я лагьана эверзавайди я ваз! – алатнач зун адалай. – Чна са мамухвийриз туш кьван эверзавайди. Чи дустаризни, ина хьайи чи рикӀ алай, чи вил галай ксаризни эверзавайди я. Вун Ингьар муаллимди вичин программадикни кутунвайди я. Ви зуьрне галачиз жедач. Чи хуьруьн зуьрнечийриз «Ялгъуз яйлах» ягъиз чидач. Абуруз са тарс гана ахлад.– Хкведа, дуст! Хкведа. Вил гала зи ватанрихъ! За жуван маса хванахвайризни эвернай. Абурукай сад Шабал Къамкъам тир. За адаз зенгна, чи суварик атун теклифна. Адаз гзаф хвеши хьанвай:– Цуьквер-Ханумни галаз атайтӀа жедани?– Ам галачиз, вун суварик ахъай тавунни мумкин я.– Къведа, дуст! Къведа! Андрейни Песен тха хкведани?– Эхь.– О, кефер жезвайди я ман! – лагьана Шабал Къамкъама.…Мамух хуьруьн югъ августдин вацра мектебдин къацу чӀехи майдандал тухванай.
А йикъан лап экуьнахъ хуьруьн виридалайни чӀехи кимел зуьрнечийри «Сегьерар» макьам янай ва анлай инсанрин свараг, макьамар ягъиз-ягъиз, кьилин куьчейрайтӀуз къекъвез-къекъвез фена, агъадалди, мектебдин майдандал эвичӀна. Им амай хуьруьнвийризни суварик ша лагьай чӀал тир. Сифтени сифте майдандаал рагъэкъечӀдай патахъай рагъакӀидай патахъди симин пагьливан къугъвадай тарар хкажнай. – Хуьруьз патай эверзавани пагьливандиз? – хабар кьуна за Ингьар муаллимдивай, Жебес халу фадлай симинал хкаж техъжезмайди чиз.– Чун масанрай эвердай кьван чкадал атанвач, я атунни тавурай! Чахъ чи жегьил пагьливан ава! – шаддиз лагьана Ингьар муаллимди. Агъадихъай хуьуьз жергедаваз гъвечӀи-чӀехи машинар къвезвай. Абур вири хайи хуьруьз хквезвай мамухвиярни суварик къунши хуьрерай къвезвай мугьманар тир. Хуьруьн виликдай ферма хьайи чкадални, югар гатадай «Вегьрен тӀул» лугьудай чӀехи майдандални, мектебдин гьаятдани, хуьруьн кӀвалерин гьаятрани авайбур жуьреба-жуьре рангарин машинар тир. Абур вири са зурба халичадиз ухшар тир. КӀвалерин айванрикайни, Ингьар муаллимдин эмирдалди, гамар куьрсарнавай. РикӀивайни Ингьар муаллимдин рикӀиз атай са фикир чкадиз гъана кьилиз акъудайла, хуьруьн шикил михьиз дегиш хьанвай, хуьруьнвийрик чӀехи руьгьни шадвал, суварин гуьгьуьлар акатнавайди аквазвай. Школадин багъдилай гумар алахьзавай. Ана суварин мугьманар патал итимри тӀуьнар гьазурзавай. Ихьтин чӀехи межлисра итимри хуьрекар гьазурунихъ вичин метлебни чӀехивал авай. Итимри гьазурай хуьрекрин тӀеамар зурбабур жеда, лугьудай. Мектебдин вири дегьлиз тирвал столар эцигнавай, стулар бес тежезвайвиляй, абу инлай-анлай эцигиз абурун винелай гьяркьуь тахтаяр ва тахтайрин винелайни михьи парчаяр вегьенвай. Гьа саягъда, вири мугьманриз чкаяр бес хьун патал, вири классра столарни стулар эцигнавай. Идалайни алава яз, тамадади ва чпиз тостар гудайбуру, рахадайбур чеб виридаз такваз хьайитӀани, лугьудай гафар виридаз ван хьун патал, дегьлиздани, классрани микрофонар эцигнавай. Имни Ингьар муаллимдин фикирдалди авунвай кар тир. Са жерге жегьил рушари мукьув гвай Регъвер булахдилай ятар кварараваз гъизвай. Дишегьлийри дегьлиздани классра столар чӀагурзавай, анал къапар, тӀурар, шишер, мижейринни ичкийрин птулкаяр эцигзавай. Столар ахъа тӀебиатдал вучиз ийизвач лугьуз хабар кьун хьайитӀа, жаваб сад я: хуьруьнвийрин чпин ватандин гьавадин къилихар хъсандиз чизва. Ам гьикьван алахьайди хьайитӀани, садлагьана марф къун мумкин я. Адет яз, марфар ихьтин шад мярекатар, суварар хьайила, къвадайди абуруз чидай. «Цаву чи шадвал паюн яз, берекат галай марф ракъурзава», – лугьудай мамухвийри ихьтин вахтара. Къе марф авачир, я ам жеда лагьана садани фикирни ийидачир. Вили цавал цифедин са гелни алачир. «Килигин кван, – лагьана за жува жувакди, – мамухвийрин гафар бине авайбур яни-тушни». Чпиз са чка жагъурна акъвазнавай машинрай дамахар гваз алукӀнавай итимарни папар, аялар эвичӀиз майдандихъди къвезвай. Хуьруьн чӀехи итимар, абурухъ галаз костюмарни, гатун югъ ятӀани суварин гьуьрметдай, бухари бармак алукӀнавай Жебес халуни, яшар хьанвай дишегь
лиярни, майдандин са къерехда, суварин вири гьерекатар фидай юкь хъсандиз аквадай чкадал стулрал ацукьарнавай. Абурун юкьва Жебес халудин паб Тугъуя хала, Балакь халудин уьмуьрдин юлдаш Нуьрге халани авай. Лацу перем алай Ингьар муаллим, гъиле вичин пограмма кхьенвай чарни и мукьвара чи издательствода акъатнавай вичин бицӀи ктабни аваз, инихъ-анихъ гьерекат кваз физ, идавай-адавай са вуч ятӀани хабар кьаз, са вуч ятӀани тагьким ийиз, къекъвезвай.– ГьикӀ хьана? – хабар кьуна ада завай. – Хтанвани ви дустар? – Ада лугьузвайбур Андрейни, Песенни Шабал Къамкъам тир. – Сувар гатӀундай вахт агакьзава.– Гьеле аквазвач. Зенгна хабар кьадани?– Ваъ, – лагьана муаллимди. – Хведайди хкведа. Рекьевайди зенгералди юндай акъудун, адан дикъет рекьелай алудун герек туш. Ваз аквазва чи къекъвей тик рекьера гьикьван машинар аватӀа. Абурун арада терсдиз гьализ кӀандайбурни авачиз туш… Хквезвайвал хтурай. Ингьар муаллим алатна фена. Са ни ятӀани зун кьулухъай къуват авай гъилералди тӀарамдиз кьуна хкажна чилел эцигна. Элкъвена килигайтӀа Песен я. Адан къвалав адан пуд гадани са дишегьли акъвазнава.– Им зи хзан я, – лагьана Песена. – Зи юлдаш Мария, зи гадаяр: Уьтквемни, Самурни Алпан.– Как красиво! Как прекрасно! – кьуд патаз килигиз гьейранвалзавай Марияди. – Я никогда такого не видела! Какие высокие горы! Какие высокие небеса! Адан гадайри чпин мобильникар кьуна чпиз аквазвай шикилар «кужумзавай».– Ви паб, гадаяр гьинава? Хтанвачни?– Папа мектебда столар чӀагуриз куьмекзава, гадаяр гьа и арайра ава, чпин хуьруьн дустарихъ галаз, халкьдик акахьна. И ихтилатрик кваз чи патав кьилихъ еке гангучӀа галай са бицӀ1и руш атана, ада чавай хабар кьуна:– Чан халуяр! – лагьана ада. ИкӀ лугьун патал адаз са ни ятӀа чирнавайди ва и гафар лугьуз са кьадар адаз чентиз акъваззавайдини аквазвай. – Куьн вачӀе-хваяр яни?– Я, чан халудин, я! – лагьана за. – Вун нин руш я? Руша къуьнер агажна. Ам лезгидалди гъавурда акьазвачир.– Как тебя зовут? – хабар кьуна Песенан папа.– Меня зовут Диляса Андреевна.– О! – лагьана за, ам гъилерал кьуна цавуз хкажна. Зун гъавурда акьунвай. Зи рикӀе иски тӀал юзун хъувунай, амма ам къе винел акъудун кутугнавачир. «Эдгьемазни Дилясадиз къаст авур угърашри абур гьихьтин бахтуникайни шадвиликай магьрумна! – лугьузвай за рикӀяй. – Абуру и рушавай гьихьтин чӀехи бубани баде къакъудна! Абуру чуьнуьхай къаргъуни, сагъ са халкьдивай хьиз, гьа и бицӀи аялдивайни къакъуднава…» Залан фикирар яргъазна, за зи гъилералламай рушаз лагьана:– А ну-ка, позови своего папу сюда!– И маму тоже! – лагьана руша.– И маму тоже!
– Папа! Мама! Идите сюда!.. Они там прячутся. Идут.– Идут! Идут! – лагьана за.– А у нас еще сюрприз есть, – ван явашарна, кушкушна Диляса Андреевнади, Андрейни Эсмер чи патав атайла… – Но я вам не скажу.– На сюрпризы вы большие мастера!.. – лагьана за. – А ну давай-ка, мастера, я вас обниму!.. Ингьар муаллимдиз Песенни Андрей хтанвайди акуна чи патав атана, абуруз, Мариядиз, Эсмераз, абурун аялриз хваш-беш авуна. Ахпа ада чун вири Жебес халудин патав тухвана.– Адан вил алайди я, хтанвачни лугьуз хабарар кьазва, телефондин зенгер физвач лугьуз наразивалзава… Къе гьавадин телефонрай рахазвайбурун виридан ванер цава гьакьзавач, «таквадай симер» ифена кьатӀ жезва, – лагьана муаллимди чи вилик экечӀна, инсанрин арадай чаз фидай рехъ ийиз-ийиз. Чун акурла, Жебес халуни Тугъуя хала, къарагъна, чи къаршидиз атанай. Кьве патайни хьайи кьван къужахра кьунарни лагьай алхишринни шадвилин гафар вири чаз чидайбур, агъзур сеферра ван хьайибур ятӀани, абуру вирида къе кьетӀендиз ва цӀийидаказ ван ийизвай хьиз тир…– Гила за гатӀунзава, вахт жезва, – лагьана Ингьар муаллимди. Ахпа Песенахъни, Адреяхъни заз элкъвена, тагькимна:– Квез пудазни гафар гузвайди я гьа, гьазур хьухь. Анжах яргъи гафар тахьурай, рахадайбур гзаф ава. Садан хатурни тамукьдайвал, виридаз вахт бес жедайвал, гафар кьенят ая… Песен, ваз рахаз акьван кӀан тийидайди заз чизва. Ви гафар зуьрнедалди лагьайтӀани жеда... Вав зуьрне гвайди яни? – Зуьрне гвачиз, куьне зун хуьруьз ахъай тийидайди заз чизвай, – лагьана Песена. – Мариядин чантадава. И арада виридихъай рушарин хорди лугьузвай «Чан кьакьан дагълар!» манидин къати ван акъатна. Виридан чинар хуьр галайнихъ, винидихъ элкъвена, вирибуру капар яна, жегьил гадайрини аялри уьфтер агалдарна. Винидихъай Хважа халудин машиндаваз кьилелай яру-цӀару тӀаратӀри лепени парпар гуз, гъилера цуькверни аваз рушар къвезвай. Мани лугьузвайбурни гьабур тир. И шикилни Ингьар муаллимдин программадин са пай тир. Абур агакьайла, Ингьар муаллимди микрофон гъиле кьуна. Кьуд патахъай ам галайнихъ видеокамерайринни мобильникрин «вилерни япар» алтӀумна.– Чан вили цавар! Чан Алпан дагъ! Чан чи амай кьакьан дагълар! Ихтияр це заз жуван гаф лугьудай! – гатӀунна вичин рахунар Ингьар муаллимди. – Чан играми мамухвияр ва азиз мугьманар! Куьн атурай – рагъ атурай! Квез виридаз къенин югъ мубаракрай! Куьн вири сагърай авай чкайрай яргъал рекьер атӀана ватандиз хтанвай! Чи Лезгистан чун патал виридалайни иер, виридалайни кьакьан, виридалайни масан уьлкве я! Къенин юкъуз адан меркез чи Мамух хьанва! Чи хуьр къадим хуьр я, тарихдин лап иски ктабра тӀвар авай хуьр я, адан тарихдин деринвални кьакьанвал чаз чи Алпан дагъди вичини адан тӀварцӀи, ана къедалди амай ВачӀедин кӀвали, чи Ялгъуз яйлахди, Буьлуьл вири шагьидвалзава. А шагьидвилер чи виридан рикӀерани ава, абур генани мягькем хьана чалай куь балайрал агакьар хъувун чи виридан везифани я, мурадни, гьабурувни и везифани мурад давамариз тун я. Мад сеферда мубаракрай квез виридаз чи къенин сувар!
Сифте гаф заз са вахтара чӀехи пагьливан хьайи, Лезгистандин вири хуьрерани шегьера симинал вичин гьунарар къалурай чи къенин гьуьрметлу агъсакъал, ягьдинни намусдин пагьливан Жебес стхадиз гуз кӀанзава. Гурлу капар яна. За Ингьар муаллимди вичин ктабдай са шиирни кӀелда лагьана фикирнавай. Ктаб акъатнавайтӀани, адаз вич чранвай шаирдай кьадай жуьрэт тахьайди хьиз тир. Муькуь патахъай, рахадайбур гзаф яз, вахт кьенятун патални ада икӀ авун мумкин тир. Жебес халу са пакетни тумаждин кӀвачин къапар гваз экъечӀна. Вичив Ингьар муаллимдиз микрофон вугуз кӀан хьайила, ада къачунач. Ада сифтедай пакет, ахпани вичелай алудай пенжек Ингьар муаллимдив вугана. Ахпа цӀийи чекмеяр алудна, вичив гвай тумаждин кӀвачин къапар алукӀна. Виликан пагьливандин гьерекатрай муаллимдин кьилни акъат тийизвайди, абур суварин программадик квачирбур тирди Ингьар муаллимдин тажубвиляй аквазвай. Жебес халу чӀугуна симинин сифтегьан тарцив агулдна тикдиз эцигнавай пайгардин патав фена. Майдандал лал кьена. И садлагьана алукьай секинвили виликан пагьливан, вичин бедендин чӀехивал гумайтӀани, гила са кьадар кӀулни вегьенвай кьуьзуь итим, симинал бажагьат хкаж жеда, хкаж жез кӀан хьайитӀани, адалай алакьдач лугьудай фикирдал кӀватӀ хьанвай кьван вири халкь алайди къалурзавай.– Песен! Яда! Инал ша кван! – гьарайна Жебес халуди. – Зуьрнени гваз ша. – Вич симинин кьилел фена. Песена зуьрнени гваз адан патав чукурна.– Ягъ «Лезгийрин марш»! – эмирдалди лагьана Жебес халуди. Песена макьам яна. И арада чкадин зуьнечийрикай сада, атана, Песена ягъзавай макьамдихъ галаз зил кьуна. Макьам вичин жезбида гьатна. И арада симин кӀаник, аскерди хьиз, атӀай-атӀай къадамар вегьиз, гъилерни сад вилик, сад кьулухъ ийиз, са ругуд-ирид йисавай гъвечӀи гада экъечӀна. Виридак шадвилин гьевес акатна, садбуру капар яна, садбур, адак генани руьгь кутаз, «раз-два» лугьуз гьарайиз хьана. Зуьрнедай язавай марш рикӀелди гьисснавай ва ам женгери макьам тирди кьатӀанвай и аялди, гьарай-эвердиз ябни тагана, сим кьунвай кьве гьачадин арада, симин кӀаникайтӀуз и патай и патаз, а патай и патаз камар язавай. Ам, гуьгъуьнлай виридаз чир хьайивал, Балакь халудин хтул, женгинин аскер хьайи, дяведай тахтай имидин тӀвар эхцигнавай Айсам тир. Адан дидеди ам гъил кьуна са къерехдиз хутахнай. Жебес халу мукъаятдиз, яваш-явашдиз, амма кӀвачера виликдай хьайи устӀарвилин чешне амайдахъ агъанваз, симинал акьахна ва гьа саягъда сад лагьай гьачадин хилел хкаж хьана. Пайгар са кьилихъди чилел эцигна, ада гъилелди макьам акъвазарунин ишара авуна. Ахпа Ингьар муаллидиз са вуч ятӀани лагьана. Ада гъилевай микрофон Жебес халудихъди виниз гадарна, кьуьзуь пагьливандин гъили ам тарпна, жегьил лекьре вичин гъуьрч кьадайвал, кьуна.– За зи гаф гьа инилай лугьуда, – лагьана ада. Ахпа давамарна: – Чан зи хуьруьнвиярни мугьманар! Чан рухваяр! Чан рушар! Чан балаяр! Куь виридан чанар сагърай! Вири сагъ-саламат хьурай, вири бахтавар хьурай! Зунни къе бахтлу ва шад я къенин хьтин югъ жуван вилериз акунал. Заз и югъ чпиз акунайтӀа кӀандай инсанарни авай, амма абур, гьайиф хьи, чавай фад къакъатна, абур чавай къакъудна пис ксарини, гьахъ гвачир кьисметдини. Вучда? Гьахьтин ксар авачирбур ина бажагьат ава. Гьабурни къе рикӀел хкваш! Гьабурни чахъ галайдай яхъ! Абуруз виридаз Аллагьди рагьмет авурай! Абуруз виридаз чун
и алахьнавай цаварилай аквазва ва гьабуруни чахъ галаз шадвалзава. Абуру чаз лугьузва: «Мубаакрай квез! Шад хьухь!» Зазни квез пагьливандин тарцин гьачадилай лугьуз кӀанзава: «Садрани ажузни, ужузни жемир! Я масадбурни ийимир! Садрани дарихни жемир, гарданни кӀир мийир, я масадни гьакӀ жедайвал мийир! Садрани кьилни квадармир, кьарайни! Гьина куьн хьайитӀани, вуч кьилел атайтӀани! ЧӀЕХИДИ-ГЪВЕЧӀИДИ, лугьур-талгьур чир хьухь! Жуван гъвечӀи ватанни, чӀехи Ватанни кӀан хьухь! Жув ватандикай, ватан жувакай садрани атӀумир! Я куьнени куьн сад садакай атӀумир! Са чӀавузни жувакай ягьдин кьел хкудмир, адан кьелен харар гьикьван ирибур хьайитӀа, гьакьван хъсан я! Гьа чӀавуз чалай къуватлубур ва бахтлубур жедач! Куь виридан чанар сагърай! – ахпа агъуз гьарайна: – Песен! «Ялгъуз яйлах!» – ада трубка Ингьар муаллимдал хъевгьена. Адани ам викӀегьдиз кьун хъувуна. Песена макьам яна. Муькуь зуьрнечидини зил кьуна. Жебес халу, симинал акьахай жуьреда хьиз, мукъаятдиз кьвед лагьай гьачадал фена ва анилай явашдиз эвичӀ хъувуна. Гурлу капари цавар къачузвай. Тургъуя халади цуьквер алай шалдин пипӀев вилерилай накъвар михьзавай. Жебес халуди вичин ихтилатар куьтягьнавачир. Адахъ мад са авуна кӀани важиблу кар амай. Ада, межлисдин тамададивай микрофонни, адав вич симинал хкаж жедалди вилик вугай пакетни къачуна, лагьана:– Играми хуьруьнвияр! Заз рикӀик кумай са карни авуна жувалай алудиз кӀанзава. – Ада пакетда авайди акъудна, хкажна кьуна. – Им зи пагьливанвилин партал тир. Къе зун жуван уьмуьрда ам алачиз симинал акьахна. Къе зун жув пагьливан я лагьана акьахайди туш. Зун анал къе акатнавай шадвилини заз са геренда хтай жегьилвили акьадарайди я. И пенжекдал гзаф запабар ала, а запабар алпан гьарфаралди кхьенвайбур я. А кхьинар заз куьгьнебурай ахкъудайди рагьметлу Шуай тир. Ана авай гафарни куьгьне пак ктабрай кхьенвай гафар я. Гьавиляй заз и пенжек, зун амачирла, са муртӀаз гадарна амукьна кӀанзавач. Им за чи жегьил пагьливандиз багъишзава. Эвера адаз инал! Жебес халуди вичин ядигар жегьил, кьакьан буй авай, спортивный костюмар алай гададал алукӀна. Тумаждин кӀвачин къапарни адаз багъишна. Пенжек жегьилдиз хъсандиз кьунвай. Ада чӀехи пагьливандиз сагърай лагьана, адаз икрам авуна. Жебес халуди, микрофон сивел тухвана, алава хъувун яз, жегьил пагьливандиз лагьана:– Инал квез ван хьайи, зи куьгьне хванахва, чӀехи зуьрнечи хьайи, тагъарви Уьтквеман хва Песена ягъай кьве макьам галачиз пагьливандикай пагьливан жедач. Абур рикӀелай алудмир. Абур сад руьгь кутадай, къуватар гудай, устадвал артухардай сад уьмуьрдикайни дуьньядикай, цаварикайни чилерикай фикирар ийиз тадайбур я. Абур виидаз герек авазар я. Куьнени абур рикӀелай алудмир, инсанар! Абур чи руьгьдин чӀварахар я! Абур чи руьгьдин кьел я! Халкьди капар яна. Жебес халу вичин чкадал хтана. Ахпа Ингьар муаллимди лагьана:– Заз гаф чи хуьруьн дуст Песеназ гуз кӀанзавай. Ада вичин гафар вичи ягъай макьамралди лагьанвайдай яхъ лагьана. Рахунрал акьван рикӀ алайди туш. Ада вичин зуьрнедин вири гьунарар къалур тавунмаз чна ам хуряй ахъай хъийидач!.. Гила за гаф зи рикӀ алай ученик хьайи, квез виридаз чизвай Антер Мазановаз гузва. За жуван хуьруьнвийриз сувар мубаракна, вирида лугьудай хьтин алхишдин гафар лагьана ва эхирдай хълагьна:
– За чи хуьруькай, хуьруьнвийрикай ктаб кхьенва. Заз лугьуз кӀанзавай кьван гафар, фикирар, гьиссер, мурадар – вири гьана ава. За квез гафни гузва: и къенин суварин йикъакайни за ана кхьин хъийида! Вучиз лагьайтӀа вири чун агуддай, чалай рикӀиз кӀан хьайи гьихьтин хьайитӀани четин ва зурба кар алакьдай хьтин эр, къуватар ва гьевес гузвай и югъ тарихдай квахьдайвал авуна жедач! Ихьтин югъ виче хуьдай гьар са рикӀ гьамиша куькӀвена жеда! Хважа халудиз гаф гайила, ада лагьана:– Куьн сагърай, чан жемятар! Мубаракрай! Мад вуч лугьудайди я кьван! Са виш грамм тахъванваз гафар лугьуз жедайди яни-е? И гафариз виридалайни яргъи капар ягънай. Андреяз гаф гудайла Ингьар муаллимди хуьруьнвийрин рикӀел ам вуж ятӀа хкана. Адан буба Ясабанни Арина Фёдоровнадин тӀвар кьурла, вири яд иличай хьиз киснай. Им абурун саки виридан рикӀел абурун тарих алама лагьай чӀал тир. И арада Эсмерни абурун бицӀи руш, къарагъна, тади кваз са гьиниз ятӀани фена. Зи дустуни яргъи ихтилатарнач. Ада вич и хуьруьз, вичин дидеди кӀвалахай мектебдиз вичивай куьмекар гуз, ВачӀедин кӀвални туькӀуьр хъийиз гьазур тирдакай, ахпа вичиз пакадин йикъалай эгечӀна вичин бубадин кӀвалер хьайи чкадал цӀийи кӀвалер хкаж хъийиз кӀанзавайдакай лагьана.– Гила, тамадади ихтияр гайитӀа, – лагьана Андрея далудихъ, инсанрин арадиз вил ягъиз-ягъиз, заз мад са касдиз гаф гуз кӀанзава. Килигин квез ам чир хъжедатӀа. Инсанрин арадай экъечӀна, микрофон Арина Фёдоровнади кьуна. Гьа им гъвечӀи Дилясади хиве кьунвай сюрприз тир. Вири яшлу инсанриз ам чир хъхьана. Абур вири кӀвачел къарагъна, капар яна. Дишегьлийрин вилерал накъвар атанвай. Амайбурни винидихъ Ингьар муаллимди авур ихтилатрай гила микрофондихъ галайди вуж ятӀа гъавурда акьунвай. Гьабурни капар ягъуник экечӀна. Ингьар муаллимдини, сивелай хъвер алахьиз, кап язавай. Белки, ада рикӀяй, вичелай рази яз, лугьузвай: «Къенин сувар хьаначиртӀа, мумкин тир Арина Фёдоровна тахтунни. Ам чи шадвал мадни атухарунин мурад аваз хтана!».– Зи азизбур, зи хайибур, зи хуьруьнвияр! – лагьана Арина Фёдоровнади, гъилин ишарадалди капар секинарайдалай гуьгъуьниз. – Зун зи ватандиз хтанва. Зун ина амукьиз ва ина рекьиз хтанва, – ада метӀерал акъвазна чилиз пудра темен гана. Къахрагъайла, адавай рахаз хъхьаначир, ам шехьзавай. Андрея ам яшлу инсанар авай патаз гъана. Анавай кьван вирибуру, Тургъуя халадилайни Нуьрге халадилай, Жебес халудилайни Ингьар муаллимдилай эгечӀна вирида чпин кӀеме кьаз ахъайзавай. Папар шехьзавай. Абурун арада Ясаб БетӀиха ягъна кьейи йифиз и кардин хъел Арина Фёдоровнадилай – Ширинаталай алудиз кӀан хьайибурни авачиз тушир. Гьабурни шехьзавай. Итимрин вилерни кьеженваз аквазвай. Ахпа Арина Фёдоовнадиз хуьруьнвийри чпин арада ацукьдай чка ганай. Межлис давам хьанай. Жебес халудин партал алукӀай пагьливанди симинал вичин алакьунар къалурна. Квасади вичин «гьунарар» къалурзавай. Къе адан чантада вичиз пул
тагайбурун чиниз ягъдай гъуьр авачир. Адан чантада къенфетарни шарар авай ва ада абур аялризни къарийриз пайзавай, аялрив чпин шарара уф тваз тазвай, къарийри, вич уф туна, шарар вугузвай. Ахпа, чинеба раб сухиз, инал- анал шарар падиз, хъуьруьнарзавай, кьуьлерзавай, къамбачӀар ягъиз, вичин уюнар акъудзавай, зарафатдин манияр лугьузвай. Ахпа маниярни кьуьлер давам хьанай. Сифтени сифте кьуьлер авун патал яшлу инсанриз майдандал эвернай. Лап гьалдай фенвайбурни кваз майдандиз экъечӀнай, чпивай жедайвал кьуьлернай, вири халкьдин шадвилик пай кутунай. Арина Фёдоровнани садалайни гуьгъуьна акъвазначир. Тек са Нуьрге хала вичин чкадал аламай. Кьуьлеривай тух тахьай садни амукьначир, я чӀехибур, я аялар. Зун патал гьайиф чӀугвадай са карни авай: Шабал Къамкъамни Цуьквер-Ханум атана акъатначир. Няни жедай кьиляй вири мугьманриз мектебдин къенез эвернай ва ана тӀуьнин-хъунин чӀехи межлис давамарнай. Ингьар муаллим гьанани тамада тир. Вири ацукьнавай арада цавар рахана, куьруь марфни къвана. Инсанри им хъсан, цавар къе и чилел фейи крарал рази тирвилин ва и чилел берекат жедайвилин лишан я лугьузвай. А тӀуьн-хъунин межлисда хьайи кьван ихтилатар, тостар, рикӀел хкунар къалурун патал сагъ са ктаб кхьена кӀан жедай. Гьабурукайни кхьидай, белки, сад акъатин. Акъат тавуртӀани, квез абур гьихьтинбур ятӀа чир тахьана жедач… Амма ваъ! Гьахьтиндини эхирни акъатна! Вири тостарив вич агакьначтӀани, амайбур гьада кхьин хъийида! Дегьлиздин ракӀарал Шабал Къамкъамни вичелай са кьилин кьакьан Цуьквер-Ханум пайда хьана. За абуруз жув алай чкадилай гъил юзурна. Абур столдин тамада галай кьилихъди атана. – Яда, вун геж вучиз хьана? – лагьана за.– Пакамахъ экъечӀдайла, иранбуба атана кӀвализ. Гьам Дербентдиз, ахпани элкъвена вичин хуьруьз хутахун хьана… АкӀ авуначиртӀа, вичин руш къахчуна хъфидайбурукай я, – зарафатна Шабал Къамкъама.– Им ви рикӀ алай шаир Шабал Къамкъам я, – лагьана за Ингьар муаллимдиз. – Чун пара шад я! – лагьана тамадади.– Адаз кьве жерме къвезва! – вичин гафни сухна хъсандиз кефиниз акъатнавай Хважа халуди.– Кьве жерме квяй? – хабар кьуна тамадади.– Сад геж хьунай, садни – паб вичелай яргъи хьунай! – жаваб хгана Хважа халуди, тамададин микрофондал сив эцигна. Вири хъуьрена. Шабал Къамкъамни, зарафатдин гъавурда аваз, хъуьрена:– Зун рази я, – лагьана ада. Цуьквер-Ханумни кьулухъ хьана акъвазнач ва вичин гъуьл Хважа халудив акӀадариз тун адан намусди кьабулнач:
– Пушкинан пабни адалай яргъиди тир, – лагьана ада.– О-О! – лагьана Хважа халуди Шабал Къамкъамаз. – АкӀ ятӀа, вун чи Пушкин я ман, чан хванахва! Ша, ацукь зи къвалавай!– Гзаф тахьайтӀани, къе хьайитӀани гьам жедай ихтияр це заз! – лагьана Шабал Къамкъама, вичиз Хважа халуди авунвай кьве жермени кьилиз акъудна, Цуьквер ханумни галаз адан къвалавай ацукьна. Банкетдин сифте кьиляй тамадади виридалайни яргъи, виридалайни куьруь ва виридалайни иер пуд тостунай пишкешар хиве кьунвай. Виридалайни иер тостунай гьер Шабал Къамкъамал, виридалайни куьруь тостунай гьуьндуьшка Песенал, виридалайни яргъи тостунай кӀек Хважа халудал гьалтна… Абурни гьихьтин тостар тиртӀа, Шабал Къамкъама вичи кхьин хъийида лагьана гаф ганва…– Къе куьн вири зи кӀвализ хкведа! – ванцик эмир кваз лагьана Хважа халуди межлис куьтягь жедай кьиляй.– Ваъ! – лагьана за кьетӀидаказ. – Жува эхверайбур за зи кӀвализ хутахда!– Гьерни гьуьндуьшка гвайбур вуна масадав вугудач, – Хважа халуди зи далудиз капаш вегьена. – ЯтӀа, пака куьн вири зи кӀвализ къведа! Пушкинни ахъай хъийимир!– Хьуй! – лагьана, гаф гана ЗА……ГЬА йифиз Шуаян хъалдин дакӀарда инсанриз экв аваз акунай. Ам Арина Фёдоровнади эцигнавай шеминивай тир.
Лукьман Алискеров 1921-йисан 13-июндиз Ахцегь райондин Хуьруьгрин хуьре дидедиз хьана. Шиирар кхьиз ам 15-16 йисар хьайила эгечӀна. Яни 1936-йисалай кьулухъди.17 йис тамам хьайила зи дах садлагьана биши хьана, адаз мад ван хтанач. Адан чӀехи кьве стха – Гьажибубани Абдусалам Ватандин ЧӀехи дяведин йисара фронтдиз тухванай. Бишиди тирвиляй дахдиз дяведин женгер кьисмет хьанач. Азарлу диде, кӀвалин кӀвалахар вири адан хиве гьатна. Чи куьгьне кӀвалерин патав дахди са кӀвални дегьлиз галай ктабхана эцигнай. Аниз герек къведай столар, стулар, ктабар эцигдай дезгеярни вичи авуна. Адан ктабханада лезги шаиррин, философиядин, дуьньядин литературадин ктабар авай. Дахдин ктабханадиз лезгийрин машгьур шаир Алирза Саидовни мугьман хьанай. Идалай гъейри, дахдини Алирза халуди гьана санал гзаф кхьинар авунай. Вичин вири уьмуьрда дахди капӀ авуна. Ам Аллагьдихъ агъазвай инсан тир, хъсандиз араб чӀалал кӀелизни чидай. Дахди диндин рекьяй чаз, аялризни, гзаф чирвилер ганай. Дах, азарлу яз, гагь азарханада, гагь кӀвале жезвай. Хзан къалинди тир. Вири везифаяр дидедин хиве гьатна: кӀвалинкъан дердияр авун, никӀе кӀвалахун, азарлу бубадихъ гелкъуьн. Ирид йисуз ам месел хьана. Ахпа яваш-яваш арадиз хтана, кӀвачел ахкьалтна. КӀвале, никӀе куьлуь-шуьлуь кӀвалахар ийиз гатӀунна. НикӀиз фидай рекье куьчедай жагъай картондин кӀусунални кваз ада вичин шиирар кхьидай. Вичихъ я сагъвал, я кӀвалахдай шартӀар хьаначтӀани, шиирар кхьин ада акъвазарнач. Хуьруьг Лукьман лезги халкьдиз фадлай чидай кирам (автор) я. Адахъ вич яшамиш хьайи девирдикай кхьенвай эсерар пара ава. Вичин сагъламвал авай гьалдизни килиг тавуна, ада вири къуватар шииратдин ва халкьдин рекье желбна.
Хуьруьг Лукьманан «Рагъ» тӀвар алай сифте ктаб I000 экземплярдин тираж аваз 1971-йисуз чапдай акъатна. Шаир биши ва сагъсуз тиртӀани, савадлу инсан тир. Вичихъни жуьребажуьре рекьерай чирвилер авай. Адакай гьатта пагьливанни хьанай. Жегьил вахтунда ам симинал къугъвадайбурухъ галаз маса хуьреризни фенай. КӀелунал дахдин рикӀ гзаф алай. Газетар, ктабар кӀелзавайвиляй адаз дуьньяда кьиле физвай вакъиайрикайни хабар авай. Дах кимел фейила, адавай «вуч хабарар ава дуьньяда, Лукьман» лагьана хабар кьадай. Вичин нубатда дахдини кӀелай кьван малуматрикай ихтилатдай. Асул гьисабдай адахъ авайди 4-класс акьалтӀарай образование тиртӀани, чирвилерал гьалтайла, ам кьилин образование авайдалай кӀусни усал тушир. Чпихъ илимрин доктордин, кандидатдин дережаяр авайбуруни дахдин алакьунриз еке къимет ганай. Шаирвилел гьалтайлани, адахъ литературадин институтар акъалтӀарнавайбурулайни дерин чирвилер авай. Дуьньядин поэзия Хуьруьг Лукьманаз хъсандиз чидай. Вичин яратмишунриз дуьнья къалурун патал ам гзаф алахъна. Магьачкъаладиз редакциядиз физ-хквез, арадал са затӀни текъвез, гзаф йисар алатна. Ада лугьудай: «Дагъустандин ктабрин издательстводиз 1967-йисуз вугай «Рагъ» тӀвар алай ктаб, са шумуд йис арадай фейила, хейлин шиирар хкудна, 1971-йисуз са гъвечӀи кӀватӀал яз акъуднай...». Дахди ихьтин гьахъсуз крарикай гзаф фикирардай. Гьа ихьтин фикиррин есирда аваз ам 1988-йисан 5-январдиз рагьметдиз фена. Къе Хуьруьг Лукьман чи арада амачтӀани, адан жавагьирар хьтин эсерар ама. Абур гъиляй-виляй вегьена виже къведач. Шаирдин ирс хуьн патал, абур са ктабда санал кӀватӀнайтӀа, хъсан жедай. И карни къенин йикъан несилрин хиве ава.
АЦУКЬ ПАТАВ Гьар сеферда чун чал дуьшуьш хьайила, Гъил кьаз, чна сабагь хийир лугьузва. Милиз хъверна, вун ви рекьиз фейила, Вахъ галаз зи рикӀни вуна тухузва. Гьа икӀ физва йикъар, варцар датӀана, Ша лугьузвач гьич вуна заз ви багъдиз. Мус гуда заз са кӀунчӀ цуьквер атӀана, Чун амукьдач икӀ жегьил яз, я сагъдиз.
Гьар сеферда айвандик экъечӀунни заз къуншидин багъдин къерехда авай хутун тар аквадай. Гатфар алукьайла ада зи рикӀик кьетӀен гъалаба кутадай. Вилери тамарзлу яз са легьзеда адан цуькведа авай дундикай хкатнавай хел жагъурдай: анал билбилди гатфарал кьару яз вичин нагъмайрал илигдай. Амма цӀи зун цуьк-пеш тагъана чуплахвал кьисмет хьанвай а тарциз сефилдиз килигзава. Гьа са вахтунда зи вилер адан патавай вичин хилерикай тупӀар хьиз сирсилар куьрс хьанвай зурба хъархъу тарце акьазва. Адан танди вичин куьлгедик кутунвай хутун тар мадни куьмексуздиз гъвечӀи хьана къалурзава. Эхь, елкен алчударайди хьиз лацу цуьквери безетмишдай «билбилдин тар», хъархъу тар себеб яз къачудай тӀебии нефесдикай магьрум хьана, кьурана. Зи рикӀе билбилдиз кьисмет хьайи бейкефвал къекъвезва. Гьеле патав хъархъу тар гвачирла, хутун тарци анал вичиз фадлай чка кьунай. Виридалай вилик цуьквер ахъайдай адал билбилни ашукь хьана. Сихдиз хилер алай ва куьлуь цацари кьунвай тарцин са кӀеве ада вичиз мугни туькӀуьрнавай. Муг алай чка гъейридавай бажагьат кьатӀуниз жедай. Амма билбилди вичин шадвал, мукал кьарувал гьар юкъуз игьтияж хьиз кьуд патаз чукӀурзавай. Ада тӀебиатдал чан акьалтзавай вахт ширин манийралди къаршиламишзавай. Им билбилдин къадир авайбуруз еке савкьат тир. Хиялрик акатай завай хутун тарцин патав багьдин иеси дишегьли атай вахтни кьатӀуниз хьанач. Зи япарихъ адан векъи сес галукьна:– Ихьтин инсафсузвал жедани, къуншидин салан пад кьадайвал, жагъунив игисна хъархъу тар цана. Тамам зур тонн емишар гудай хутун тар кьурана... Ам, мадни са кьадар бейкефвилер къалурна, вичин къуншидилай нарази яз кӀвализ хъфена. Зун лагьайтӀа, генани хиялрик акатна. Багьдин иесидин рикӀел хутун тарце билбилдин «кӀвал» хьайидакай, гьар гатфариз ада, кукӀван хилелай ажайиб серес сесиналди кьуд патаз нагъмаяр чукӀурайди атанач. Гьайиф, са бязибуруз гуьзелвилин гьайбат вилерикай куьрсарайтӀани аквадач. Им тарциз анжах къазанжидин вилерай килигдайбуруз хас кар я.
Амма вичел ашукьардай такабур билбилди гатфар къвезвайдакай мидаим рикӀера амукьдай мани са маса таран хилел гьикӀ хьайитӀани яда! Адан сесиник нин пай акатайтӀани, зун рази я. Къуй а сес амукьрай!
Са вахтунда а чка тамун кӀам тир. Патав гвай гапӀал, тамам пуд ратӀран майдан, къалин кӀачӀичӀлухди кьунвай. Анай йисан гьар са чӀавуз маса къушарин сесерикай хкат хьана, гуя тухдалди гьатзавай вичин рикӀ алай емишрилай разивал къалурзавайди хьиз, хважамжамдин рангар квай ачкардин ван къведай. Заз ада датӀана гьа са мани лугьузвайди хьиз тир:
ГАГЬ-ГАГЬ бязибуру анлай цӀар илитӀдай: ачкар ягъиз кӀан хьунин темягьди абур секинсуз ийизвай. Амма гъуьрч цагъмарин кӀевяй ахкъудун регьят кар тушир. Хуьруьнвийрини, анив са вакӀалай гъейри садавайни эгечӀиз жедач, лугьудай. Эгер инсанди садра кьванни вичин къарихвал алудай булах са капунин кьванни кулкусдикай михьи авуртӀа, адан уьмуьр гьикьван яргъалди давам жедатӀа? Булахдин уьмуьр давам хьун – им адан гьамга хьтин цикай мидаим мани давам хьун лагьай чӀал я эхир... ЦӀУВАД-КЪАД йис идалай вилик а булахдин шагьдамар хуьзвай, гьар жуьредин тарари безетмишнавай кӀам ида-ада «кьецӀиларна». Амма виридалайни къанмаз кар масада авуна. Тамай кьур салан чилиз яд тухун патал адан патавай дерин хвал чӀугуна. Адалай датӀана алахьиз хьайи рагъул ци булах, «туьд» кьурди хьиз, бамишарна. Ачкардин ван михьиз атӀана... Са вахтунда булах авай кӀам гилани рагъул ци гатазма. Булахдин чешме квайвал, туп кьван гъвечӀи чкадал, «кичӀела-регъуьла» эця жез, яд къудгазва. Ада вич амайдакай хабар гузва. Ам «вилерал нагъв» алаз, бахтавар гележегдик умуд кваз женгина авайда хьиз аквада. Эхь, булахди датӀана чалишмишвалзава, гуя вичин игьтияж авачир югъ чилел тежерди адаз якъин я. Адан чешмеди гъуруш хьтин лиледихъ галаз женг акъвазарзавач. Гьа са вахтунда ада инсанриз, «заз куьмек це», за куьн яргъал йисара шадарда» лугьузвай хьиз я.
Ам рекьел, кул-кусдал ва я хабарсуз жувал атана ацукьайтӀани, инсандивай фад кьатӀуниз жеда. Ада вичикай хабардар ийизвайда хьиз инсан галайвалди гьерекатда. И вахтунда чи мецяй адан тӀвар милайимдиз акъатна, вилерни хумар хьана ам физвай рекьиз килигда... Амма чаз гъвечӀи чӀавуз виридалайни гзаф лезет са гьинихъай ятӀани лув гана ам жувал ацукьайла гудай. Иллаки вичиз кӀани кьадар гъилерал, къуьнерал сейр авуна, «мад ваз зун чида кьван» лугьузвай тегьерда капун юкьвал хтана акъваз хьайила, чи тавазивал авунихъ сергьят жедачир. Адан экв хъичейди хьиз цӀарцӀар гузвай яру бедендал алай лацу ва я чӀулав тӀехвериз темягьдивди килигдай, ам алай гъил-капаш виликди кьуна, нивай ятӀани ван хьайи келимаяр тикрардай:
Чна, дяведин йисарин аялри, адавай багърибур (буба, ими, стха, халу) галай пад къалурун тӀалабдай. Адани чи гъавурда акьурда хьиз са патахъ лув гудай. И гуьзел пепеди лув гайи терефдихъай вили хуьзвайбур хтуникай чи умудар атӀудачир. Гуьгъуьнлай фронтдай бязибур хтайла, чна абур щаксуз, ширван пепеди къалурай рекьяй яна хтайбур яз гьисабдай. Вучиз ширван пепедиз «чубан пепе», «мугьман пепе» лугьузватӀа заз гилани чидач. Белки чубан, мугьман гьамиша рекьерин хабаррикай аян авай инсанар тирвиляй, чи халкьдиз дегьзаманайрилай инихь чпин хатур-гьуьрмет авайвиляй ятӀа? Мумкин я... Гьар вуч ятӀани тӀебиатдин тӀебиивилин кьадир авайбуруз ам кӀанда, абуру адан уьмуьр гьамиша хатадикай хуьз АЛАХЪДА.…ГАТФАРИ вичикай хабар гузвай икьи рагъ авай югъ тир. Шегьре рехъди пияда физвай зи фикир яргъамаз суьруьдин кӀвенкӀве аваз зун галайвалди кьвезвай чубанди желбна. Ада вичин гуьгъуьнал алай лапагар гъилин ишарадивди явашарна. Ахпа гъиле авай чумахъ хъуьчӀуьк кутуна, юкь агъузна, мукьуфдивди эрчӀи гъил чилел тухвана. Са арани фенач – ам кӀвачел ахкьалтна ва вич-вичив хуш аваз рахаз-рахаз рекьин къерехдиз экъечӀна. Завай адан рикӀ экуь ийизвай фикирриз манийвал гуз хьанач. Заз акваз-акваз адан капалай уьзуьмлух галайвалди ширван пепеди лув гана. А чубандин гафар гилани зи япарай акъатзавач:– Лув це, гьайван, кӀани патахъ. Яшамиш хьухь. ТӀебиатдин сагъламвал хуьнихъ вуна гьикӀ хьайитӀани ви пай кутада. Гьич чагъа аялдан кикен чин кьванни авачир ширван пепедиз кӀанивал къалурдай инсанар гьалтайла, зун жуван уьмуьрдин са йикъакай ирид югъ хьайиди хьиз шад жеда.
Зак къунши хуьруьз физ тади квай. Хуьруьн кӀанел алай къарасудин уламдив агакьдайла акур шикилди зун кам явашаруниз мажбурна: адан жизви тик квай а патан къерехдал, къацу векьел са луж лифер ацукьнава. Абур гьар сад алкӀурнавайбур хьиз ферикьат я. Зерре къал-къиж квачиз, садбуру чпичпихъ чинар элкъуьрнава, муькуьбуру къвал-къвалаз янава, гардан-гардандихъ вегьенва. Садазни и мярекатдивай къерех жез кӀанзавач. «Са гьихьтин ятӀани кардин патахъай меслятдал атана асайишзавайбур я. Вирибуру сад хьиз патавай авахьзавай къарасудин михьи цикай, чиле авай къацу аскӀан векьикай, къвердавай икьи жезвай пакаман ракъинин кирсеба акьазвай нурарикай чпиз пай къачузва. ГьикӀ абур бейкефарда...» – фикирна за, кӀвачелай хтӀуннавай туфлиярни гъиле кьуна, зун кьулу-кьулухъ хьана. Абурун секинвал чӀур тавун патал, цяй масанал экъечӀна, рехъ давамарна. Амма кӀвачери зун вилик тухузмачир. РикӀи лугьузвай: элкъуьгъ, атӀа лиферин межлисдал мадни шадвал ая. Садлагьана, зи фикир кьатӀайди хьиз, абур вири сад хьиз къарагъна, зи кьилелай лув гана ва чпиз килиг хъия лугьузвайди хьиз, вилик квай «чпин» чӀурал чарх яна ахцукьна... Физвай рекье кьиляй-кьилиз абуру зи фикирар цицӀи авуна, гуьгьуьлдик экв кутуна, багъри чилихъ кӀанивал мадни артухарна. Ислягьвилин къушар. Квел гьвечӀи чӀавалай гьикьван зи рикӀ ацукьна. Гьеле школадизни тефенмаз, вили цавара лув гуз, инсанрин къуьнерал ацукьнаваз,
абуру капарилай ахъайиз, янавай жуьреба-жуьре куь шикилрини зак гьикьван хвеш кутадай. Амма къе пакаман сегьердилай пияда атӀузвай жуван рехъ кьезиларзавай вили лифер – тӀебиатдин абур, куьн зи рикӀелай гьикӀ фирай! Ингье мугьманда хьайи чкадани рикӀе гьатай кар хъсандиз туькӀвейла, квехъ авай зи кӀанивал мадни гужлу жезва. Куьн ацукьай чӀур мад ва мад вилерикай карагзава. Жува кечирмишай вири йисара бегьем виле такур а ери гила мидаим абурлу хунча хьиз къалурун зи рикӀе гьатзава. Элкъвена хкведайла, хуьруьн къарасудив агакьиз са тӀимил мензил амаз зи япарихъ тфенгдин ван галукьна. Зай агь акъатна, кьилиз залан фикир яна. Амни гьакъикъатдиз элкъвена: гъуьрчехъанди лиферин лужунив яракьдай цӀай агакьарнавай... Зун чилел инал-анал алай цӀакулрин, ивидин стӀалрин ва атӀанвай кьилерин шагьид хьана. Къушариз инсафсузвал авурдаз бажагьат зи рикӀикай хабар жеда. Гуьзелвилин мярекатрикай садбуру руьгь патал, муькуьбуруни нефс патал пай къачузва. Абур мидаим сад-садаз къарши яз халкь хьанвайди а лиферизни кваз чир хьанвайди хьиз я.
Шаз гатун кьилерай хайи хуьруьз хъфейла гъвечӀи-чӀехидавай ван хьайи гафар гилани зи япарай АКЪАТЗАВАЧ:«ВАЦӀУЗ атай селди «Ачух кьер» ТУХВАНА...»«АЧУХ кьер...» тамам 60 гектар майдан кьунвай чил. Са вахтунда шумуд чкадал, гапӀал-гапӀал хьана, ви хурай гьикьван емишдин тарар хкаж хьанвай: инидин, кицикин, чумалин, къарбидин... Сад акурла, муькуьд рикӀелай фидай. Масабурукай лугьун тийин, арандиз кьуьд къведалди чпел дадлу емишар аламукьдай еке майдан кьунвай тек са къарбидин тарар квяй тир! Вири емиш тарарин бегьер инсанривни къушарив садни нарази тежедайвал агакьариз кӀанзавайди хьиз, инал-анал пагьливанар хьиз хкис хьана мегъуьн, къавахин зурба тарар хкаж хьанвай. Къерейрин чӀерейри къужахламишнавай абур лагьайтӀа, гьар сад са шумуд хьиз аквадай. Зи рикӀелай гьич фидач. Ина тарарал битмиш жезвай гьар са жуьредин емишдин тӀямар акур за садра дидедивай тажубвилелди хабар кьунай:– Диде, «Ачух кьере» вири жуьрейрин емиш тарар ава. Адаз «Ачух кьер» вучиз лугьузва кьван?– Са девирда, зазни течидай вахтунда, – жаваб ганай дидеди, – а чка баябан, тар-вал авачир кьер тир, хва. Гуьгъуьнлай, кулкус арадиз къвез акурла, инсанри ам хвена, са кьадар йисара вацӀуни адаз басрух ганач. Акуна – такуна са несилдин девирда ам тӀебиатди вичи «кутур» багъдиз элкъуьрна... Гила зи фикирар чи девирдиз «гьахьна». Чкадин майишатдин руководителри вичихъ тӀебии хамувал авай кьерен иесивал авун къарардиз къачуна. Анал трактордин ван ацалдна. ТАР-ВАЛ, кулкус гужлу трактордин хура гьатна, вири тахьай мисал хьана. Ахпа векь цун патал руг цава къекъвез, вацӀун шакъадив агакьна чил къарагъардайла, анай, инсанрилай наразивал къалурзавайди хьиз, ничхирарни катна. Гьайиф хьи, са квелди ятӀани уьзягъвал къалуриз алахъдай сагьибди тӀебиатдихъ вичин къанунар авайди, абур чарасуз хвена кӀандайди рикӀелай алудна. Ингье, мягькем тарар амачир уьруыцца гьатай вацӀун селди чилин чин тухвана, къванер дуьздал акъудна. Гила гьа виликдай хьиз мад ачух кьерез элкъвенвай а чил заз кьагьарди кьуна шехьзавайди, инсанрин куьмек гуьзлемишзавайди хьиз я.
Кьурагьа Брегьим тӀвар алай са яшлу кас яшамиш хьана. Саидов Брегьим гзаф чӀалар, амалар чидайвиляй яни, я тахьайтӀа маса себебар аваз яни, чидач, адаз «Чумур» лугьудай. Рекьидалди вилик адакай хуьре вирида гьуьрметзавай фекьи хьана. Вични амай фекьийрин чӀехи фекьи! Ада рекьизвай касдин кьилихъ ясин, зияратдал табарак, Къуръандай аятар кӀелунай пул къачун турус, суваб кӀвалах туширди, аялрин, хендедайрин сивихъ галай малар, лапагар тукӀуна, еке садакьаяр гун, яхцӀурар, яхцӀурни цӀикьвед йикъар, йис атӀунар къейд авун чи адет туширди субутарна. Виликдай Кьурагьа кьейидахъ пуд йифиз жузар кӀелдай. Кьейидан иеси, кьейидини рикӀелай фена, кӀелзавайбуруз нянин хуьрек гьазурунин къайгъуда жедай. Брегьима а адет хкудна. Гила пуд йифер гузва. Ада гьакӀ дишегьлийриз, мейит кучуддайла, сурарал атана, шел-хвал авун ва пуд юкъуз кьейи чкадизни текелифиз атун къадагъа авунай. Гьа са вахтунда Брегьим халуди, советрин девирда сифте яз, Кьурагьрин автостанциядал вичин харжидалди чайхана ачухна. Гила анал аламайди са тӀвар я. Халкь патал хийирдин крар адан рикӀе мадни авай, амма ажалди адаз мажал ганач, ам перестройка башламишдалди кечмиш хьана… Садра зун Кьурагьрин деллекханадиз фейила, Брегьима вичин тайтуьш, жегьил вахтарин сирдаш деллекчи Велибегов Лачинахъ галаз ийизвай суьгьбетдин шагьид хьана.– Пагь, заз мирес Мисридин Юсуфа гьикьван акьулар, сабурар ганай, Лачин? – хабар кьуна ада. – Заз эсер хьаначир, «УН-ЭХЬ» ийиз, за жуваз кӀандайвал авуна. Са Кьуьчхуьрай чна гъайи кьван яцар, гамар вуч тир?– А яцарин геларалди куьн чир жезвачирни, Брегьим халу? – жузуна за.– Ваъ, халудин, – жаваб гана ада. – Заз Гияр шегьердин кьилихъ галай «Элкъвей кьилер» дагъдин цӀарак севрехъ галаз юкьв кьур Аким лугьур мукьвакьили авай. Ада яцар чуьнуьхдайла, гел чир тахьун патал, абурун кӀвачерал кемер алукӀдай. Гьа амал чазни чир хьана. Садан гафни зи кьилиз фенач,
садазни за яб ганач. За, Жабраил малаикдин шивци хьиз, цавара къекъвез, дуьньядин вири кукӀушрал лув гузвай. Амма санайни заз бахт жагъизвачир, я зун щивни тушир, куьрен балкӀанни.– Бес вун цаварилай чилел ни авуд хъувуна? – хъвер акатна зак.– Папа, – жаваб гана ада.– Папа? – мягьтел хьана зун. – ГьикӀ?– Фири кьуна, – вични хъуьрена ам. – Ада заз галтӀам яна, зи жилав ахъайнач, зун бахтлу авуна.– Э-Э, зарафатар я, – шаклу хьана зун.– Вучиз, халудин? РикӀивай я. «БалкӀан хвара акъвазарда, итим-папа», – бубайри гьавайда лагьайди туш. Адахъ вичин метлеб ава. Заз килиг: къе зи кӀвал-югъ, рухваяр-сусар, рушар-хтулар, заз халкьди ийизвай гьуьрмет, зи девлет – ибур вири зи папан гьунарар я. Ада зи фири тӀарамдиз кьуначиртӀа, зи гьал ит гьал жедай. Итимдикайни шив ийизвайди паб я, халудин, паб! Гьайиф ахьтин палпар-шивер! Абур амайтӀа, къе чи уьлквени икӀ алашбулаш жедачир хьи!
Ватандин ЧӀехи дяведин иштракчи Рамазанов Магьамедшерифа са вахтара совхоздин парткомдин секретарвиле кӀвалахна. Директор командировкада авайла, адан чкадал парткомдин секретарь тадай. АРЗЕ-ФИРЗЕ ийиз вичин патав атай чубан, доярка, механизатор ада садни бейкефдачир ва икӀ лугьуз вири секинардай: – Хорошо, халудин, директор хтайла, ви кӀвалахни туькӀуьрда.
Тегьмазов Къурбанни адан вах Тамал лап кьуьзуь жедалди амукьна. Вахни стжа кьведни балкӀанрал рикӀ алайбур хьана. Тамала дяведин гьа четин йисара колхоздин балкӀанрин рамаг Вилен кӀамун дереда текдиз хвена. Ам итим хьиз балкӀандал хъайитӀани кичӀе тахьана акьахдай, ам вичиз муьтӀуьгъардай. Къурбанан уьмуьрдин са пайни КПСС-ДИН райкомдин балкӀанар хуьз акъатна. Хуьрериз физвай работникдив балкӀан вугудалди вилик ада тамам са сятда балкӀандихъ гьикӀ гелкъвенатӀа кӀандатӀа, суьгьбетдай. Ахпа адахъ инанмиш хьайила, пурарни эцигна, балкӀан вугудай. Гьа са вахтунда гьайвандик квай пис хесетарни лугьудай ва мукъаят хьун тагькимардай. Гьакьван къени кас тир. Гьа икӀ, сечкийрин вилик квай йикъан экуьнахъ, работникрив балкӀанар вугана, Къурбан хтана, секретардин куьмекчидин кабинетда ацукьна. И арада партиядин Обкомдай зенг авуна. Къурбана трубка хкажна.– Гьинай яй?– Райкомдай.– Ана вуж ава?– Зунни Мегьтиев.– Вун вуж я?– Зун… конюх.– Агь, зарафатчи, за вунни секретарь я лагьана фикирнавай… Мегьтиеваз трубка яхъ лагь.
Биологиядин муаллим Исаев Рамазана жезмай кьван аялдиз «кьвед» эцигдачир. Эхир, маса чара амачирла, аялдин саймазвални акурла, муаллим адаз пис къимет эцигуниз мажбур жедай. Эгер и арада женжалди, вичин наразивал къалуриз, къал акъудиз хьайитӀа, Рамазан муаллимди ам хъуьрез-хъуьрез вичин чкадал ацукьар хъийидай:– При чём тут я, чан дахдин? – лугьудай.
Меликов Агъаширин, зегьмет чӀугунал хьиз, зарафатрални рикӀ алай кас тир. Гатфарихъди алафар куьтягь хьайила, ам колхоздин председателдин патав атана, адаз вичин дерди-бала авуна. Председателди сифте Агъаширинахъ яб акална, ахпа жаваб гана:– Са кьве йикъалди акъваз. КЪЕ-ПАКА чун Калуз самар хкиз фида, хкайла са тӀимил вазни ахъайда.– АкӀ ятӀа, – къарагъна Агъаширин, – за хъфена кализ гьакӀ лугьуда: «Са кьве йикъалди акъваз».
Дяведин йисара колхоздин бригадир тир кьуьзуь Абдулжалила собранийрал авай кимивилер гзаф хцидаказ критика ийиз, вири дуьздал акъуддай ва эхирдайни алава хъийидай:– ВУЧД-А-А, лугьудай гафар гзаф ава. АтӀа къецелни са яргъа балкӀан кӀандай. Авай гафар вири лагьана, лагьана, акьахна катдайвал…
Кимел ацукьнавай кьве дагъвидин арада ихтилатар ФИЗВА.-ВИ хва Абдурагьман аквазвач хьи, я Магьамад,- хабар кьазва сада мукуьдавай,- ам кӀвале авачни? Фенвай чка АВАНИ?-МОСКОВДИЗ ФЕНВА.-ТЕКДИЗ ахъайнани вуна АМ?-ТЕКДИЗ ахъай тавуна, за адаз юлдашар гьинай ГЪИДА?-КЪУРХУ тушни ВАЗ?-КЪУРХУ квекай жеда? Адан гуьгъуьна Московдин вири полиция ава лугьузва…* * *
Йифен сятдин кьведриз полициядиз зенг авуна, итимдин сес РАХАЗВА:-ИНЖИКЛУ жемир, и чехиррин туьквен мус ачухдайди Я?-ПАКАМАН сятдин иридаз,- жаваб гузва адаз. Сятдин кьудриз атай зенг мад гьа касдинди жезва. Кефливал квай сесиналди ада хабар КЬАЗВА:-ЛАГЬ ман заз: и пипӀел алай чехиррин туьквен мус ачухдайди Я?-ПАКАМАН сятдин иридаз - лагьаначирни ваз?.. Сятерин ругудриз телефондай луьх пияндан сес РАХАЗВА:-ЭХИРНИ, и чехиррин туьквен мус ачух жедайди Я?-СЯТДИН иридаз - лагьаначирни ваз? Гьикьван хьурай са чехиррин туьквен гваз? Ваз кьарай авачни? ВакӀан гьалдиз къведалди чехир хъваз агакьда вун. Квай тади аку САДРА…-ВАЙ-ВАЙ, абур вучтин ихтилатар хьана? Чехир хъваз кӀамач заз, туьквендай эхкъечӀиз кӀанзава…* * *
ВАД-РУГУД йиса авай хци дахдиз ЛУГЬУЗВА:-ДАХ, ваз вун кӀвале авачир чӀавара диде нихъ галаз ксузватӀа чириз кӀан яни? Эхь, ятӀа, це заз са къад агъзур манат, лугьуда за ВАЗ.-МА, чан акьуллу хва, лагь дахдиз, адахъ галаз ксузвайди вуж ЯТӀА.-ЗУН, я дах, зун.* * *
Дагъустандин са автошколада экзаменар кьиле физва. Са суалдизни жаваб гуз тахьай, амма вичив пара дамахар гвай са жегьилдивай хабар хкьазва:
-Къачун чна, вун машиндин рулдихъ галаз куьчедай физва. Аквазва ваз, машиндин рехъ кьуна кьве руш физва: сад - жегьилди, иерди, муькуьдни - кьуьзуьди, абурсузди. Вуна абурукай жуван машиндик гьим КУТАДА?-ГЬЕЛБЕТДА, кьуьзуьди ва абурсузди,- шад жезва дамахар ГВАЙДАЗ.-ВАЙ ахмакь!- Кьве гъиливдини кьил кьазва экзаменаторди.- Тормоздал кӀвач илисна кӀанда! Тормоздал!* * *
Девлетлу бубадин хци адаз арза ИЙИЗВА:-ЗУН, дах, са пара иер рушахъ галаз таниш ХЬАНА.-ЛАП хъсан,- лугьузва БУБАДИ.-АММА адаз зун бегенмиш хьайи хьтинди туш. Вучиз лагьайтӀа ада завай хабар КЬУНА:-ВУНА МГУ-ДА КӀЕЛЗАВАНИ?-ВАЪ,- лагьана ЗА.-ВАХЪ «Мерседес» машин авани?- хабар кьуна АДА.-ВАЪ, лагьана ЗА.-ВИ кӀвал кьве мертеба яни?- суал гана ада ЗАЗ.-ВАЪ, лагьана за. Чидач вуч ийидатӀа, заз ам бегенмиш ХЬАНВА.-ВАЗ вуч аватӀа чидани, хва? Гьелбетда, вавай Оксфорд гадарна МГУ-ДА кӀелун давамарайтӀа жеда. Жуван «Феррари» маса хгана, «Мерседес» къачуртӀани жеда, амма вад мертебадин кӀвалерин пуд гьава зава чукӀуриз жедач.* * *
Йифиз геж кӀвализ хтай итимдивай папа хабар КЬАЗВА:-ВУН гьина гьатнавай? Им гьи вахт я кӀвализ ХКВЕЗВАЙДИ?-ЗУН и кӀвалин иеси я – гьи чӀавуз кӀан хьайитӀа, гьа чӀавуз хкведа ЗУН.-Я-Я?.. ИкӀ хълагьна, папа итимдин кьилиз кӀар чуькьвена, ам гьа алай чкадал чилел ярх хьана. КЪАЛ-МАКЪАЛДАЛ муькуь кӀваляй экъечӀай къариди сусавай хабар КЬАЗВА:-ВУЧ хьанва мад? Им инал вучиз ярх хьана къатканвайди Я?-И кӀвалин иеси я ам!- жаваб гузва суса.- Вичиз гьинал кӀан ятӀа, гьанал къатканва ман…
Дагъустандин халкьдин артист Эседулагь Наврузбегован - 80 йис
Буба Гьажикъулиеван - 90 йис
Аллагьяр Абдулгьалимов - 80 йис
ЦӀувай ялав куз жедач.
ГЬИКАЯТ Н. Ибрагьимов.
КРИТИКА ВА БИБЛИОГРАФИЯ Н. Ибрагьимов.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
2022-йисан 24-февраль Россиядин тарихда, гьакӀ дуьньядин тарихдани, виридалайни лишанлу йикъарин жергеда гьатда. Идал са шакни алач. Вучиз лагьайтӀа уьлкведин Яракьлу Къуватри Луганскдин ва Донецкдин халкьдин республикайрин тӀалабуналди эгечӀай абур Украинадин миллетчи кӀеретӀрикай михьи авунин махсус операциядивай гуьзлемишзавай нетижайри Европадин ва вири РагъакӀидай патан кьисметра гележег патал кар кьетӀ ийидай дегишвилер арадиз гъида. ГьикӀ хьи, женгер Украинадин чилерал физватӀани, дяве тухузвайбур Америкадин пацук квай Европадин уьлквеяр ва НАТО-ДИН тешкилат я. Россиядин Яракьлу Кьушунри чпин вилик эцигнавай макьсадар ва мажбурнамаяр кьилиз акъудзавай варцара икӀ тирди тестикьарзавай гзаф делилар ва шагьидвилер ачух хьанва. Абуру къалурзава хьи, Украина жидадиз элкъуьрна, чи уьлкведин аксина чинебан крар тухуз, мидявилин, гьатта душманвилин планар гьазурна, кьилиз акъудиз гьеле СССР чукӀурай 90-йисарилай эгечӀнавай. Зурба уьлкведин пай хьайи Украинада акьван чӀавалдини аваз ва чинебан кӀвалах тухуз хьайи миллетчивилин кӀеретӀриз цӀийи мумкинвилер ачух хьанвай. Чи уьлкведив мидявал кьун къецепатан политикадин кьилин рехъ тир уьлквейри Урусиятдиз акси дестеяр пулдин такьатралдини, яракьралдини, абур ишлемишдай пешекарралдини таъминарзавай. Абур патал гьихьтин йикъар алукьнаватӀа, чаз аквазва, фашиствилин рехъ хкягъайбурун, абурукай даях кьур властрин ва государство яз Украинадин кьисметар гьикьван мусибатдинбур жедатӀа, мукьвал тир гележегда ахквада. Къенин девирдихъ, Украина арада аваз кьиле физвай вакъиайрихъ са ажайиб кьетӀенвал хьанва. Ам гьар са камуна, гьар са рахуна таб авун я. США-ДИН президентдилай эгечӀна! Ягьсузвилелди, намуссузвилелди, марифатсузвилелди. Имни Россиядин аксина ишлемишзавай яракьдиз элкъвенва.
-Эгер авайвал лагьайтӀа,- инкарзавач чпин ягьсузвилер Украинадин президентдин тартайри,- чунни садазни герек амукьдач, Украинани, адан далудихъ галай къуватлу уьлквейрин мурадар ва умударни акваз-акваз барбатӀ жеда. Гьар садаз соцсетриз гьахьдай мумкинвал авай и девирда таб авун, гьатта уьлкведин аслу туширвал патал женгина авай Армиядин аскеррин игитвилерикайни шаклуз рахун чи къенепатан мидярини адетдин кардиз элкъуьрнава. Акьулдиз кьери инсанри телефондин чинилай кӀелай тапан ихтилатар ина-ана гваз къекъвезва. КӀАНЗНИ-ТАКӀАНЗ вишекай сад-вад кас абуруз муьтӀуьгъни ЖЕЗВА.«САМУР» журналдин 20I9-ЙИСАН 4-нумра ачухзавай макъалада за Дагъустандин са милли театрдин кьилин режиссердихъ галаз хьайи жуван суьгьбетдикай ва адалай инихъ за адав гъил хугун тийизвайдакай ихтилатнай. Ада лагьанай хьи, «заз военный форма алайбур аквадай вилер авайди туш», «Ватандин ЧӀехи дявени зиди туш, ада зи бубадал хирер авурди я». Адавай заз мадни пара ахмакь гафар ван хьанай. Гьавиляй за адаз чин-чинал «Вав за гъил вахгудач!» лагьанай. И мукьвара Магьачкъаладин СтӀал Сулейманан багъда къекъвезвай чӀавуз зи къаншардиз атай са шумуд кас танишрин арада заз вич аквадай вилер амачир кьилин режиссерни АВАЙ.-КУЬ и дустуни заз гъил ягъизмайди туш,- лагьанай ада вичихъ галайбуруз зи патав агакьайла. Адан юлдашар мягьтелдиз заз тамашиз АМУКЬНА.-ЭХЬ!- лагьана за.- Ягъизмайди туш! Вучиз ятӀа, вичи ЛУГЬУРАЙ!-ЗА вуч лугьуда? Гьикьван жегьилрин мейитар хтанва Украинадай? Зи хуьруьн жегьилрин са пай ана телеф хьанва. Герек авайни чаз дяве? Зи паталай адан юлдашрикай сада ягьанатдин хъуьруьн галаз жаваб гана:- Гьикьван авайди я куь хуьре жегьилар? Кьвед? Пуд? Муькуьда адан гафарал алава ХЪУВУНА:-ЗУН са кардал мягьтел я: исятда виридалайни пара рахазвайбур, таб ва гьилле ийизвайбур режиссерарни манидарар, гьанра авай шит къабачиярни пичӀи ягьанатчияр вучиз ЯТӀА?-ЧПИН уду-будуйралди чи гьисабдай яшамиш жезвайвиляй!- тестикьарна сад лагьайда.- Уьлкведин четин юкъузни гьакӀ кӀанзава! – алава хъувуна муькуьда. Чидач, мад вучтин ихтилатар абурун арада хъхьанайтӀа, за гъил вугун тавурди кьил хура туна вилик кваз, абур элясна фена. Таб, фитне, фендигарвал инсанрив вири яшинда гваз хьайи, гилани гвай ва гумукьни ийидай чинебан яракьар я. Халкьарин ва уьлквейрин алакъайрани абур гьамиша кардик квайди я. ГъуьчӀре хьиз къеняй нез, абуру гьикьван инсанрин кьисметар чӀурзава, коллективар чукӀурзава. Вичин кепекдин хийир патал гьикьванбуру дустар, багърияр маса гузва. Гьавиляй я халкьдин мисалда лугьузвайди: Вахвиле кьурди къагьбе жезва, дуствиле кьурди – душман. Аллагьди авурай ман чпин дуван!
Украинадин яракьлу кьушунар терг ийиз, фашиствилин ва миллетчивилин кӀеретӀрикай и чил михьи ийиз Россиядин яракьлу Кьушунри тухузвай женгера Дагъустандин гзаф рухвайрини иштиракзава. Мажбурдай са себебни авачиз гуьгьуьллудаказ фенвайбурун кьадарни самбар я. Телефвилерни авачиз туш. Игитвилерни къалур тийиз туш. Магьрумвилер галачир дявеяр тежедайдан гъавурда авай ксари таб-гьилледик кьилерни кутазвач. Ватандин буржи кьилиз акъудиз къурбандар жезвайбурун, набудвилер гумаз къутармиш жезвайбурун гьайиф чӀугвазва. Абурун диде-бубайрин рикӀерикай хабар кьаз, чпин рикӀерилай нефес аладарзава, вилерилай накъвар авадарзава. Донбассдикай рахунрани абурувай табни гьахъ чара ийиз алакьзава. Гьавиляй Россиядин халкьарин тупламишвал йикъалай-юкъуз мягькем жезва. Гъалибвал патал им кьилин замин тирди абуруз чизва. ВикӀегьбуруз ва руьгьдал мягькембуруз – баркалла! Абурун тӀварар ва крар даим сагъ амукьда!
* * * Дагъвидин хва дагъвидин къагьриман хци Игитвилин женгина экъична иви, Хуьз азадвал чилерин накьвадин чӀулав, Туьхуьрзаваз дуьньядихъ галукьдай ялав. Дагъвидин хва дагъвидин къагьриман хци Тамамарна женгера бубайрин веси: Гъил къачуна чандилай къутармишна тӀвар, Куьчейрални майданрал хуьдай алаз зар. Дагъвидин хва дагъвидин къагьриман хци, Дагъустандин дагъларай са хуьряй бицӀи Кутур рекьиз къвезва мад игитар пара, Дагъвидин хва чешне кьаз душмандин хура. Кремлдани тикрариз – гуьзел тавара – Ви тӀвар сагъ я чилерал! Руьгьни – цавара! ДОНБАССДАЙ ДИДЕДИЗ КАГЪАЗ Диде, ингье, шумуд варз я Зун ваз, вун заз такуна, Телефондай рахун гьар са Пар хъжез ви гъамунал. Сагъдиз ама, азизди, зун: КӀВАЧ-ГЪИЛ кума бедендик, Гума жуван фикир-кьатӀун, Дири язма лекьен хьиз. Гьелбетда, вил гала кӀвалихъ: Ви хинкӀардихъ, афардихъ, Гардандал ви чими гъилихъ, Чими месик ахвардихъ. Амма, диде, зун Ватандин Аскер, адан даях я, Хура туна хур душмандин Пад авун зи кӀвалах я.
* * * Рагъ. Варз. Ракъинилай – Им чи кьведан ара я – Вацран къуват пара я: Ам, Ара гуз, Йикъан цава гьахьзава. Рагъ лагьайтӀа, Йиф рекьемаз, Вичин кӀваляй квахьзава…
Зульфикъар Къафланован - 65 йис
* * * Авач. Са хийирни авач вакай. Чиркин жезва Чилин чин, Ви кьацӀай гъил галукьай: Вун инсан туш, Марф я буьркьуь, Кьурах чӀавуз Цавун гъапа амукьай…
* * * Гъетер. Игитар я гъетерни, Ватандин руьгь шадардай: Экв гузмай кьван беденри, Са чавузни абру цав – Багъри утагъ гадардач…
* * * Мих. Мих акурла, КутӀади Ракъурзавай тахтадиз, Шаир къведа фикирдиз: ДЕРТ-АЗАБДИН кӀашуни РикӀ гатазва факъирдин…
* * * Дагъви. Шегьер. Шегьердавай дагъвиди, Бахт элкъвенвай Чурун тавур кицикдиз,
Кьве затӀ хуьзва утагъда: Сад – Япунжи, Муькуьд бармак хъицикьдин…
* * * ХкечӀмир. Са чӀавузни хкечӀмир Багъри халкьдин лувакай. ХкечӀайтӀа, Акатда вун ИДАН-АДАН кӀвачерик, Михьи къван хьиз, Кур кьисметди Хкудай тик ракагай…
* * * КӀус. КӀусунизни, КӀус яз Чилел атанвай, Чка ива вахтуна. Амма, амма Битав чандиз, Вахтунай КӀУС-КӀУС хьана хтанвай, Чка гудай Кас хъижедач бахтуна…
* * * КӀвал. Аяз. КӀвализ гьахьай Аяз кӀваляй хъфизва: Ам атайла, За къула цӀай хъийизвай…
* * * Руьхъ. Зунни руьхъ я, Аквамир зал чан алаз: Зи кьисметдал, Гьа зун хайи йикъалай, Сурун рехи къван ала…
* * * КапӀ. КапӀзавач за. Тахсир ятӀа, Ягърай зи рикӀ Сад Аллагьдин лапӀашди: За, КапӀ тийиз – Куз кӀанзавай михьивал – ЦӀай тергзава савашрин…
* * * ЧӀал. Виридалай гужлу чӀал, Язва тӀал, Текдиз кӀвале кьейидан: ЧӀулав йифер цӀрана, Экуь жедай йикъан кӀвал, РикӀ гъапа кьаз, КӀелнайтӀа ам, Сад Аллагьди гайида…
* * * Гъил. Гъил вугумир, РикӀ гице зав: РикӀ галачиз, Гъиливай Жедач михьиз Кьисметдин цав…
* * * Зун. Зун тийижир, Зи нагъв такур Са къван амач гурандихъ: Зи азизбур, Ина фадлай Хьанва закай жуванди…
* * * Жив. Живедизни КӀамач дуьнья, КӀамач Чил, Чи гунагьри кьацӀурзавай: Агакьдалди Бахтсуз Чилив, Ада пилте цӀурурзава…
* * * Вахт. Захъ вахт амач, ЧӀал кхьдай, ТӀал рикӀеваз Ватандин: Зи везифа, Багьрияр Тухун хьанва гурандиз…
* * * РикӀ. Руьгь. АватӀани са чанда, Зи рикӀни руьгь туькӀуьзвач – МУКЬВАЛ-МУКЬВАЛ къалзава: Руьгь кукӀушдал аламаз, РикӀи чилихъ ялзава…
* * * Амукьда. Сурани сагъ амукьда, Чилин шардин хъвер патал
Женг рикӀеваз рахайди: Кучуддайла, Чир жедач, Кьейи уьмуьр тухвайди…
* * * Чил хуьдайла душмандикай, Тур авуна важдандикай, Са шумудра Игит жеда зун. АкьалтӀайла дявеяр, Шехьдайвал захъ дидеяр, Тек са сефер Мейит жеда зун…
* * * Рагъ. Варз. Варз акурла, Рагъ рикӀел къвез, Рагъ акурла – Варз, Теснифзава чӀалар за: И лампайри, Кузвай кӀвале Аллагьдин, Къалурзава Каинатдин тӀалар заз…
* * * Зун, Зун рахадач. Жувни киса: Кисунихъни Вичин кьетӀен чӀал ава, Адаз яб гуз Гьазур я Чил, Хура халкьдин тӀал авай…
* * * КӀус я зун. Каинатдин кӀус я зун – Пара туш, Гъанвай чилел кьисметди: Зи везифа, Шадвал гун я, Садвал гун я Миллетриз…
* * * Гунагькарар. Гунагькарри, Алдатмишиз ризванар – Къаравушар женнетдин, Эдемдин багъ Къалурзава Чпин кьацӀай кьисметдиз…
* * * Вун. Вун михьи я, Хирерин кьар – Чирк цӀурурдай мелгьем хьиз. Ваз женнетда – Шад хьухь, азиз – КӀвал авунва Аллагьди, ДакӀардай пак Багъ аквадай Эдемдин…
* * * Агь. Дар я чилер, Дар я цифер Зи агьдиз: Аллагьдин тӀвар мецеллаз, ПӀагь гузвайбур Гзаф хьанва гунагьдиз…
* * * Дуьнья. Квазвани заз, ТӀазвани заз, Са гафар я дуьньядиз. ГьакӀ ятӀани, За адан тик къуьнера, ЦӀугъ акъуддай мекьерай, ЦӀай твазва зи дуьадин…
* * * Бере. Са береда, Зунни авай жергеда, Дуьз ксарин – Арифрин. Къе лагьайтӀа, Са чирвални амачиз, За жуван чан кузва цӀал, Зи девирдин гьайифрин…
* * * Алатда. Гьа гила – мад Чи рикӀелай алатда, Вуч кар ятӀа Аял хьун: Чи бейнидиз, Кьуркьушум хьиз, Гьахьзава къе Сурал хьун…
* * * Чизва. Заз чизва, Зун, Чилел – девриш, Цава ялгъуз булут я… Зи душманар, Шад жемир квез: Зун куьн патал Девришни туш, Булутни туш – Барут я…
* * * Югъ. Кап. Югъ экуьзмаз, За кӀватӀна КАП…«АХЪАЯ ам!» – талукьдай. ЧӀал акъатнам Ахъайнач за: Чи шад йикъан экуьвал Гъапа кьванни амукьрай…
* * * Зун. Зун накь, Аллагь, Кьиникь течир аял тир. Къе, Цуькверин юкьвани, Ни къвезва заз Ажалдин…
* * * Хъвадайди. Заз хъвадайди цамир мад, Зун гьакӀани пиян я: Зун
Девирди, Вичин чиркин гъилерив, ЦӀиб ацӀуриз, Бейгьуш гузвай инсан я…
* * * Вахт. Зун вахтуни тарашзава – КӀУС-КӀУС атӀуз тухузва. Алчах тиртӀа, Тухудачир. ИкӀ тирвиляй, За адан рехъ атӀузвач…
* * * Гелер. Чун уьмуьрдай хъфизва, Хъфизва чи гелер таз – ЧӀагайбурни кьацӀайбур. Зун кьейила, Зи гел кьуна къведайбур, Алхиша заз, ХьайитӀа ам чӀагайди. ХьайитӀа ам кьацӀайди – Къаргъиша…
* * * Руьгь. КузватӀани Хажалатди чандавай, Ругьди цавуз Хъфиз тади ийизвач: Адаз зи рикӀ – Вичин стха – Вахтсуз кьена кӀанзавач…
* * * Руг. Вичиз къулай ПӀипӀ жагъурда руквади, ЧӀагай чкада: Ам, Гьайван туш, Ацукьиз, Кткай чкада…
* * * Руьгь. Гуьгьуьл тӀармир на руьгьдин, ЭгечӀ адав хъсандиз: Руьгь Лампа я, РикӀиз экуь хьун патал, Кузва хура Инсандин…
* * * Первана. Перванадиз КӀандач йифер – МичӀивал, КӀанда шемер, ЧИЗ-ЧИЗ вичин Ажал тирди экуьвал…
* * * Алем. Заз ви язух къвезва къе, Зи азиз Алем: Няс девирди Ви кӀвачерик вегьезва Барутни цӀелхем…
* * * Ктабар. За кӀелзава ктабар, Куьгьнебур ва цӀийибур, ЧИЗ-ЧИЗ абру, Чирвилер хьиз, Артухдайди азабар…
* * * КӀвал. АкьалтӀайла цӀийи кӀвал, Адак рикӀар кутамир, Гатун тийир мугьманди: Кьейи чӀавуз, Вич гурандиз тухудай, ГЪИЛ-КЪУЬН кӀан я инсандиз…
* * * Рагар. КӀвачеллачиз Къекъвезва зун РАГАРА.«КУЬННИ къекъуьгъ!» – Им зи рикӀин эвер я: Руьгьер цавуз Хъфей чӀавуз, ТӀвар хуьдайбур къванер я…
* * * Кепек. Тазвач чилел, Вахчузва за, Чин кьацӀанвай кепекни: Руквадизни къимет гуз Чирнава заз Фелекди…
* * * Умуд. За садрани, Дуьньядикай кеф хана, Умуддин хъвер Твазвач сиве ялаврин: Зи умудди, Экв сухзава рикӀиз зи, Хур къазуниз чӀулаврин…
* * * Явшанар. Жезвач завай Тум хкудиз явшанрин: Абрун дувул Чиле авач, РикӀе ава Инсанрин…
* * * Эквер. МичӀер. КичӀезва эквериз Тамукьиз мичӀер: МичӀерив чва Экверин бегьер…
* * * Сурар. Таниш тушир хуьряйни Хквезвач зун, Фин тавуна сурарал: Аллагьдин экв Чуьнуьх хьанва Гурандин лал чӀурара…
* * *«Зи патав ша!» – Гьарайиз, Жуван уьмуьр Кутамир на завалдик: Вахт тахьанмаз, Патав къведай Хесет квач Ажалдик…
* * * Са сефер. Са сефер зи МЕЦЕЛАЙ«ЦАВАЛАЙ зи Чил кьакьан я!» – Алатнай: А береда, Акьахайла Шалбуздал, Цифер кӀвачик акатнай…
* * * Инсанар. Имандивай, Виждандивай Къерех жез – Им тӀал я за акьазвай – Куьлуь жезва инсанар: Абрун патав Къе заз руквар, Ири хьана, аквазва…
* * * Иланар. Заз кичӀе тир, КичӀезмач, Жув кӀасункай иланри: КӀвачер аваз, Чилелай къе Хур тухузва инсанри…
* * * Диде, Дяве. Чуьнуьх, диде, КӀемевай куьрпе, Дяве къвезва агъадай: Буьркьуь я адан Гъилевай гуьлле…
* * * Рекьидач. Душман амаз, Сурани зун рекьидач: ТӀварцӀиз туна гуьне пад – Къадагъа тир емиш нез – Зун уьмуьрдин Къуза патаз хъфида…
* * * Инсанар. Аси хьанва инсанар. Сан пара я Ягьсузри Битмишзавай гунагьрин: Кьун тавуртӀа вилик пад, Тадач абру цаварал, Чеб халкь авур Аллагьни.
* * * Яд. Яд акьалтна, Инсанар Жедайла батмиш, Мукьвал алаз Сагъ гимияр ядранрин, Ци чӀугвазвай луьткведа Ацукьда зун Ватандин…
* * * Хъвер. Зи хъуьруьниз – Къугъваз кӀандай, Ргаз кӀандай ПӀузардал – Хъуьрез чизмач: Набуд хьанва дуьнья зи – Адаз дуьз физ, Къекъвез чизмач…
* * * Гаф. Рахадайла, На гьар са гаф мецел гъваш, Арифдардин жуьреда: ЭкъечӀайди какадай, Хутаз жедач хъиреда…
* * * Ша. Чиляйни ша, Цавайни ша Патав зи, Акъвазмир гьич татана: Зи варцелай Чарх язавай Ажалдиз Акурай, дуст, На кӀвалин рак гатана…
* * * Рагъдандин рагъ. И рагъ акваз, Жувакай За хиялар ийизва: Ам акӀизва, Инсан хьиз, Са чӀавузни рекьизвач…
* * * Сес. Кьве вацӀун сес япаваз – Хажалатдин, Шадвилин – Физва уьмуьр инсандин. Фирай мадни: Са кар хьана, Нагагь абур кьурайтӀа, Хъелда чакай Карванди…
* * * Кана кузвач, Я туьхуьзвач, Туьхвена… Амукьдалди уьмуьрда, Вилер кудай, РикӀер кудай Гум хьана, Вахчурай зун гарари, Чи Касгьуьлуьн къум хьана…
* * * ДапӀар. Вичин кӀвализ Уьмуьрди Язамач дапӀар: Адаз чизва – Герек хьунни – Ажалди Хадайди ракӀар…
* * * Зи гуьгъуьна –«Вак ранг кумач инсандин!» – Гьарай ава, Ван ава: Зун девирди Биришдиз Элкъуьрнава чан алай…
* * * Къай. КузватӀани къула газ, Зи бедендай Катзавач фул, Квахьзавач къай: Бес жезвач заз КупӀадин гум, КупӀадин цӀай…
* * * Бала. Гьич садрани Агъузмир кьил, бала зи, Руьгьни твамир дабанда: РикӀе багъри Чил аваз, Амукь даим гуьлле яз, ТӀвек акъуддай гьулдандай…
* * * Легьзе, Легьзедани на зун чилел Тамир, Аллагь, РикӀ амачир инсан яз: Заз виш сефер, Руьгь амачиз, Чилик хъфин хъсан я…
* * * Ацукьдач. ЖЕЗ-ТЕЖЕЗНИ Къвазда кӀвачел, Ви чкадал зун ацукьдач: Булахдин цик, Какахь авур уьлендик, Михьивилин Са стӀални кумукьдач…
* * * Ксудалди, Ксайлани, Кузва зи чан, Руьхъ жезва зун. Кун тавуна Амукьзава суалар:– Нихъ шезва вун?– Куьхъ шезва вун?
* * * Югъ. Югъни жезва, ТӀазвай дуьнья хураваз, Аквар къвезвач месел заз: ТӀазвачиртӀа дуьньядиз, Хкведачир кӀвализ зун, РикӀин са пай къецел таз…
* * * Дуьнья. Акваз дуьнья – Ичин тар, Селди кьуна тухузвай, Гьатзава зи Хура дерин биришар: Адал ала – Гуж я им – Зул такунвай емишар…
* * * Руьгь. Экв жедалди Ксузвач руьгь йифериз: Адаз чизва, Йикъариз РикӀи къайгъу ЧӀугвазвайди гъетерин…
* * * Гар. Гар ава къе. ЯтӀани за АлукӀзава лацуди. Гар ава къе. Къуй ам мадни йигин хьуй: Зурба бахт я зун патал, Ватандин руг ацукьна, Лацу перем чиркин хьун…
* * * Гад. Гатузни кваз ВацӀар кьазва муркӀари, Залан живер къвазва къе: КапӀзавайда – Вилиз акваз, РикӀиз такваз – Аллагьдин тӀвар кьазва къе…
* * * Ван. Ван хьайила Гъенел алай вахтунин, Ялав кьазва зи чанди: Ада, КьецӀ гуз, Къаргъадиз – лиф, Цуьк лугьузва къалгъандиз…
* * * Гъетер. НезватӀани чпин эквер, ПӀузар чӀулав йифери. Са чӀавузни, Варз гадарна, Рагъ къужахдач гъетери…
* * * Йиф. Къе йифиз зун туьхуьда – Зи ишигъ зав гумукьдач: Накьан югъди, Варз фикирда авачиз, Зун ракъинин Экуь кӀвале ацукьна…
* * * Заман. Явшан. ГузватӀани туькьуьлвал, Руьгь ажугъдив ацӀана, За себзамач замандиз: Закай фадлай Сирдаш хьанва явшандин…
Саидина руш университетдик акатунин сагълугъдай къурмишнавай межлис гурлудаказ кьиле физвай. Багърийри, дустари, школадин муаллимри, къуншийри хизандиз ва Азорадизни сифте агалкьун тебрикна, руьгь цавуз акъуддай, балайрал дамахдай гафар лагьана. Гатун зегьемлу югъ, кьуд патахъай, абулейсан хьиз, хуш келимаяр къвазвай, гьар са нямет алай суфрайрихъ мадни рикӀиз хушди, чимиди жезвай. Рахай гьар сада Азорадиз мадни хъсандиз кӀелун, еке дережайрихъ агакьдайвал зегьмет чӀугун алхишзавай. Руш мярекатдал, адак кьил кутур ва ам тешкилай дахдал пара рази тир. Адан шадвилихъ тум-кьил авачир. Амма стхади и гуьзел юкъузни вахан гуьгьуьл чӀурна, тӀуьр хуьрекарни зегьерламишна. Азорани Азиза шадлухдин суфрадихъай къарагъна ва чпин кӀвализ хъфена. Межлисда авайбурун рахунри, тостари япар денгнавай. Вахар чеб-чпин гъавурда хъсандиз акьазвай ва абур сад-садан куьмекчиярни тир. КӀуьд лагьай класс куьтягьнавай Азизадини медицинадин колледждик экечӀун патал имтигьанар вахканвай, нетижаяр къад лагьай августдиз чир жедайвал тир. КӀелунар давамардай ашкъи авай рушариз дахди кьетӀивилелди малумарнавай: «Образование къачудай, са кеспидин иеси жедай къаст хьун зун патал дамахдай, разивалдай кар я. Амма квез чир хьухь, зун пулар гана, куьн анрик кутунин терефдар туш. Я захъ анра авайбурун хукар ацӀурдай пуларни авайди туш. Гьавиляй тарсар хъсандиз тикрар хъия, уьмуьрдин кьилин женгиниз физвайбур хьиз, гьазур хьухь. Студентар хьайитӀа, зи патай квев хъсан савкьатарни агакьда». Дахдин гафар рикӀел хквез, рушар хъсандиз гьазур хьанай. Ингье Азора вичин мураддивни агакьна. Нубат Азизадинди я. КӀвализ хтана, кроватдал яргъи хьанвай вахарин кефияр куьк тир._______________
- Ваз за мад сеферда мубаракзава, зи вах, зун лап шад я. Дахдизни аферин, вижевай межлис къурмишна. Зунни акатнаваз хьанвайтӀа…- Акатда вунни, зи вах. Эгер на лагьайвал, экзаменар вахканватӀа, вун студентка я.- Захъ вучиз ятӀани ахьтин инанмишвал авач. Ваз чидани, зун таниш хьайи вири рушарин диде-бубайри кьвед-пуд виш агъзурар ганвайди я. - Пулар чпин келледиз къалум хьурай! Гьавиляй тушни чирвилер авай жегьилар амаз, кубутрикай, кьиле самар авай авамрикай вузрин студентарни жезва. И татугайвилел эхир эцигдайбурни авач чинра. АкӀ фад жуван умуд атӀумир, зи иер вах. КӀелдай чкайриз чешнелу, дигай чирвилер авай жегьиларни кӀанзавайди я. Абуру вун хьтинбурни кьабулун лазим я. - Сагърай, чан Азора, вуна зи умудриз къуват гузва. Ваз чизвани, дахди чаз гьихьтин пишкешар гьазурнаватӀа?- Ваъ е-е. Зани фикирзавайди я, вуч гудатӀа лугьуз. Гьихьтин савкьат авуртӀани, сагърай чи дах. Ахьтин дах масабурухъ авайди туш. Тушни гьакӀ, зи вах?- Эхь, эхь-хь, анжах гьакӀ я. Сагърай чи дах! И арада лархъна, ракӀар ахъайна, къенез ТӀилиб гьахьна. Вахар гьасятда кроватдилай къарагъна.- Ваз акьул мус къведайди хьуй? Рушар авай чкадиз, цуриз хьиз, гьахьдайди туш,- вичин наразивал къалурна Азоради.- Куьн рушар ваъ, зи вахар я.- АкӀ хьайила, вуна генани ракӀариз танкь яна,
ихтияр къачуна кӀанзавайди я. - Куьн гьеле заз акьулар гудай чкадал алач, кье шалтаяр. Вуч я, вуздик экечӀна лугьуз тум кьацӀал эцигзавани?- КӀамаш ихтилатар ийимир, Анзор стха, вуч герек хьанватӀа, лагь,- хъел кваз элкъвена стхадихъ Азора.- ВАГЬ-ГЬ, вагь-гь, тамаш гьа и цицӀибриз, заз а-ни, бе-е чирзавай. Кисна ацукь жув алай чкадал, идиотка. Им аку, заз кӀамаш лугьузвай гьашарат. За вун исятда инал пуьчуькьарда, нет хьиз. Акатнавай дамах аку гьа. СТУДЕ-ЕН-НТ-ТТКА-А-Я-Р-Р-Р. Ибурун тӀварцӀихъ дахди межлисарни къурмишзава. Чарабурун кӀвалериз фидай кчарин тӀварцӀихъ… Азоради пехилвилин зегьер къеневай стхади вуч лагьайтӀани, кисун фикирнавайди тир, амма чпиз чиркин гафар лугьуни рушан мефтӀера са вуч ятӀани юзурна ва ада тумбочкадал алай столдин сят къачуна, стхадал гьалчна.- Угъраш! Алчах! Вун хьтин стха жедани? Квахь инай,- гьарайна Азоради. ТӀилиба ваха ихьтин гьерекат ийида лагьана гьич фикирни авуначир ва адавай вич хуьдай амални хъийиз алакьнач. Сят адан кьилел алукьна. Сят аватай, шуьше хайи ванерихъ галаз ТӀилибан гьарайдин сесни акъатна. Ам кьил гъилерив кьуна, ацукьна. Вахариз кичӀе хьана.- На адаз вучна?- Азиза чӀехи вахаз вилера къурху аваз килигна. И арада, гар галтугзавайди хьиз, кӀвализ Рагьимат гьахьна. Кьиляй иви къвезвай хва акурла, ада гьадал чукурна.- Вахъ вуч хьанва? Кьейи чанар, куьне адаз вуч авуна?- Рагьимат кичӀ акатнавай рушариз килигна. Чилел алай сят, ханвай шуьшеяр акурла, ам михьиз къапарай акъатна.- Куьн кими, хибри хьанвани, я гуч тахьайбур? КицӀи кьуна куь мефтӀерик пехъивилин гьуьрс акатнавани? Чна квез межлисар ийизва, куьне ина – ихьтин межлисар? Азора, вири ви пухъ я, вавай авай-авачир са стхадин гьуьрмет хуьз жезвачни?
Нубатсуз тахсир вичик кутуни Азора чӀалал гъана:- Азора, Азора лугьуз зун батӀулармир, йаъ. Анзор атана чал гьавалат хьана. Ада чаз идиоткаяр, гьашаратар, кчар лагьана.- Бес кьилел сят элядани? Акъуддай ман кӀваляй.- ЭкъечӀнач ам. Чна адавай тӀалабна, амма мадни чал йикь-йикь лугьуз гьавалат хьана, вичин чиркин гафар эзбериз,- рахана Азиза.- Ахьтин стха жедайди яни? Чна адаз вуч авуна? Вучиз адаз чун дакӀан я?- Вач, йодни жуна гъваш,- эмирна Рагьимата Азизадиз. Руш гьасятда фена. Дидедиз вичин хцин кфирвал, алчахвал чизвай, рушар туьгьметдай чкадал алачирди ада кьатӀузвай, амма вичин рикӀ алай хва са куьнинни иеси тахьуни, вахари квазни ам ихьтин чкадал гъуни дидедин рикӀ тӀарна. Школа куьтягьнавай ТӀилибахъ са жуьрединни мурад, кар авачир. Машинрал рикӀ алайвиляй автодорожный техникумдик экечӀиз фена, акатнач. Гуьгъуьнин йисуз Рагьимата ам педучилищедиз документар вугуниз мажбурна. Гьа сифте экзамендай кьвед къачуна. Гила вах университетдик акатайла, залан акъвазна. Эхиз жезвач. Са шумуд легьзеда бейнидиз атай ихьтин фикирри дишегьли мадни дарихарна ва ам рушариз пис-пис тамашна.- Ада вуч лагьайтӀани, вуч авуртӀани, кваз кьамир, ам куь стха я, гуч тахьайбур, акьван пис жемир,- гададин кьил кутӀуниз рахана Рагьимат ва ахпа абур кӀваляй экъечӀна. И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз са шумуд югъ алатайлани, Азорадин вири беден, къулал алай къажгъан хьиз, ргаз авай. Ада, фикирар ийиз, кьилиз тӀал акъудзавай. Вучиз, вучиз багъри инсанри адан кефи хазва? Чпин руш, вах вуздик акатна шадвалдай чкадал, чинар чӀурзава, къал акъудзава, паркутар гьалчзава. Кстах стха «аватӀа са зун ава» лугьудайбурукай я. Адай гьамиша пехил, кӀамаш, пӀузар хъуьрез, сарари кӀасдай амалар акъатзавайди я. Бес и йаъ вучиз заз акси я? Зунни адан велед я эхир. ЧӀуру, нагьакьан амалрин, крарин сагьиб Анзор жен, гьараяр заз ийин. Адаз гьуьрмет тийизвай чӀуруди зун ялда. Де лагь, датӀана вай цӀай акъудиз, бедендал цӀукӀ илисиз кӀанзавай залумдиз гьуьрмет гьикӀ ийидайди хьуй?! Жаван рушан бейнидиз текъвезвай фикирар авачир. Я адаз вучдатӀани чизвачир. Са карди адаз сабур гузвай, дахди рушарин тереф хуьзвай. Идалай гъейри сентябрдин варзни мукьва жезвай. Имни лагьай чӀал тир хьи, кстах стхани, адан кьуьруькарни, ламатӀвилерни ахквадач. Армияда авайда эхиримжи йикъар гьисабдай хьиз, Азорадини алатзавай йикъарин сан кьазвай. Августдин юкьвар хьанвай. Йикъар пара зегьемлубур тир. Азоради кьилел-кӀвачел алукӀдай парталар ва маса шейэр гьазурзавай. Гьяд юкъуз дахди адаз хиве кьур савкьатни гана – къизилдин япагьанар.- Агала жуван япарихъ, зи руш,- лагьана дахди.- Вун агакьнава ва гила чавай яргъа, кьилдини яшамиш жеда. Жуван вири фикир кӀелунриз це, чан руш. Вун ви мураддив агакьун, бахтлу хьун кӀанзава заз.- Сагърай, чан дах,- руша дахдин хъуькъвез темен гана.- Зун алахъда, за ви умудар кьилиз акъудда, дах чан.- Чизва, бала, чизва, зун пара шад я вун хьтин велед хьунал. Руьгьдик гьевес, ашкъи кутур и агьвалатдилай гуьгъуьниз кьуд югъни алатнач, Азорадин рикӀиз мад раб сухна. Мурадар палариз элкъуьн тавуна амукьна.
Экуьнахъ Рагьимата кьве рушазни буйругъна: къе куьн санихъни фидач. Чаз хъсан къайгъуяр ава.- Вуч къайгъуяр? Чна вуч авун лазим я?- жузуна Азизади.- Вахт атайла, вири чир жеда. Чаз къе мугьманар къведа, гьавиляй гьазурвилер акуна кӀанда чна. Югъ дидедиз куьмекар гуз акъатна. Нянихъ кӀвализ таможнядал кӀвалахзавай Тамерлан халу, адан хизан атана. Йаъан мукьва-кьилийрикай я лугьузвай абурухъ галаз са артух алакъаяр, атун-хъфин авайди тушир. Къе абур хизанвилив вучиз атанвайди хьуй?- фикир фена Азорадин рикӀяй. Рушаз чизвачир хьи, абур вичин гьарайдиз атанвайбур я. Гьич руьгьдизни хабар авачир и кардикай малумарайла, Азорадин вилер къецел акъатна, рикӀиз пис хьана, мефтӀера бунт къарагъна. Ахпа месэладин гъавурда гьатайла, рушан мез чӀалал атана, рикӀяй ажугъдин цӀайлапан акъатна.- Йаъ, на вуч лагьана?! Зак лишан кутаз атанвайбур я?!- руш рахай тегьерди Рагьиматак кичӀ кутуна.- Гьабур? Зак лишан кутаз? Ви кьил элкъвенвани?- Кис гуч тахьайди! Им гьи къайда я вун захъ галаз рахазвайди? Шад хьухь, хуьре квайни квай инсанар ви кӀвачел атанвайла. - Я зи кӀвачелни татурай, я зи тӀварни кьун тавурай. Ахьтин квайни квайбурун ем зун жедач. Зи далудихъ ихьтин фенд туькӀуьрнавай вун пара сагърай йаъ.- Кис, я кьейди. Ван къведа абуруз. Ваз гила зун фендер туькӀуьрдайди хьана ман, гьаясуз? За ви гележегдикай фикирзава, кье кӀамаш.- Герек туш заз ахьтин гележег. Хъфирай атайвал. За кӀелзавайди я. Исятда лишанар кутадай вахт туш.- КӀела, кӀела, вавай ни къакъудзава кьван ви кӀелун? Амма лишан къе кутада.- Герек туш, йаъ. Лишан кутурла, мехъерни истемишда абуру. Ваъ, ваъ, зун рази туш. Ингье абуруз лишан,- Азоради тупӀарин арадай чӀехи тӀуб кӀалурна.- А югъ абуруз аквадач. КӀелна куьтягьайла, ахпа, анжах ахпа,- хъел квай руш кӀваляй экъечӀна. Рушан патай гьич ихьтин аксивал гуьзет тавур Рагьимата гьарайна:- Саидин.- Вуч хьанва?- гьасятда акъатна гъуьл.- АЗОР-Р-А-А. Ам катна. Ада ваъ лугьузва. Зун беябур хьана…- На захъ яб акалнач, къари. Ваз я ви рушан хесетни чир хьанач къедалди. На я адан фикирар, мурадарни кваз кьунач. Гила вач, хъвач лагьа жуван мугьманриз. Зун рушан гуьгъуьниз фида, адай са кар-мар акъатдалди. Вач, ченедал аватнавай жуван цуькӀуьн фитӀин хъия.- ИкӀ лагьана папаз, итим рушан гьарайдиз фена. Шегьердив дамах ва гьерекат гвай. Автостанциядал автомашиндай эвичӀай Азора, чантаяр, пакетар са къерехдив эцигна, килигзава. Авай кьван машинар вуч я! Гьар жуьредин, рангарин, кӀалубринбур. Кьибледихъ, Кефердихъ физва. Акъваз тийиз. САД-САДАН тумунал алкӀана. Икьванбуруз бензин гьикӀ акъакьзаватӀа? Инсанрихъ ахпа пулар авачалда. Рекьизва, гишила авалда. Бейкарар ялда. Кугал атанвалда. Машинар ахпа виридаз ава. Гьатта импортныярни,- фикирзава руша.
Инсанрин гьерекат мадни бешбетер я. Абуру машинар гьич тӀветӀерайни кьазвач. Абурун виликай и патай а патаз физва, катзава. Гъилера чантаяр, пар аваз. Шоферри туьтуьтӀар язава, кабинадай кьил акъудна гьараярзава, цӀвелел тӀуб эцигна, элкъуьрзава (вун кӀамай, дилиди яни лугьудай жуьреда), амма инсанриз гьич къайгъуни туш. Азора килигзава, хъуьрезва, гьейранвалзава. Лап кинодин кадрийриз ухшар я. Шикилар гьакьван фад-фад дегиш жезва. Хуьруьн секин, дарих, са куьналдини тафаватлу тушир уьмуьрдив гекъигайла, ина авайди кат-калтуг, гьарай-эвер, куьтягь тежедай гьерекат, гъулгъула я. Шадвалзава руша. Эхир ам хуьряй акъатна. КӀвалинбурун гъуьнтӀуьникай хкатна. Гила амни датӀана гьерекатдик квай цекверин пачагьлугъдин хьтин шегьердин са бендедиз элкъведа. Адан цӀийи уьмуьр башламиш жеда. Жаван гила вири вичиз кӀанивал жедайдахъ агъунва. Ада кӀелда, лап хъсандиз кӀелда. Тарифлу са идарадин къуллугъчи жез алахъда. Белки, са дуьзгуьн, намуслу, лайихлу касни гьалтин, адахъ галаз бахтлу гележегни арадал гъидайвал, туькӀвей хизан кутадайвал. Фикирзава руша ва ам шад я. Шегьердин маршруткаяр къвез, инсанар акьадариз чпиз талукь терефрихъ физва. Къад лагьай нумрадин маршрутка акунмазди рушак юзун акатна. Тадиз шейэрни вахчуна, ам акьахна. ЦӀУД-ЦӀУВАД декьикьадилай ам эмедин кӀвале жеда. Ахпа, ахпа кӀелунар, лекцияр, семинарар, зачетар, экзаменар… Хьурай, хьурай, заз абурухъай са кичӀни авач,- вич-вичив рахазва Азора. Хуьруьн гьавадив гекъигайла, чими я шегьерда. Вири дакӀарар ахъайнаватӀани машин акъвазарайла, салонда, хьрак хьиз зегьем жезва. Бедендиз гьекь акъатзава. Алай партал кьелечӀди, кьезилди ятӀани. Бязи рушарал, дишегьлийрал хур ачух кофтаяр ала. Хурарин кьилерни аквазва. Хуьре авайди тиртӀа, низ чида, шумада айибардайди тиртӀа. Михьиз беябурчивилин шикил я. Шегьер я ман,- къимет гана руша куьрелди.- Пака зани гьа и жуьреда алукӀда жал?-суал вахкана вичиз. Стхадин велед акур Мерзият эмедин пӀузаррал хъвер къугъвана ва адак юзун акатна. Ада вири кӀвализ ван къведайвал гьарайна:- Чи студентка хтана, Азора хтана,- эмеди рушав гвай шейэр дегьлизда эцигна.- Вун, чан руш, ваннадиз вач, жуван гьекьер ятарив гице.- За экуьнахъ…- Лагьайвал ая, чан бала, регьят жеда ваз, зегьемвилин цӀай алатда. Вач, вач, экечӀ ятарик.- Мерзията хтул тухвана, къуьруьгъуьм ядни ахъайна. Тасмални гъана.- Ихтилатар чна ахпа ийида, чан бала. За исятда таза чай кьада. Мерзият эмеди хзандикай, вичин стхадикай, тӀвар кьаз вири мукьвабурукай хабарар кьуна. Нубат аялрални атана.- Гила лагь кван заз, чан эмедин, чи рикӀ алай кстах, кьве тӀвар алай буба гьикӀ ава? Ам квел машгъул я?- чай хъваз хабар кьуна эмеди. Мерзият эмедин гафарик квай зарафат кьатӀай Азоради гьа жуьреда жавабни гана.- Вири ихтиярар авай кстах буба я кьван. Кефер чӀугваз ава вичиз.- Куьрелди, югъ - кечирмиш, чанта – къирмиш. Я кӀвалах мийир, я кӀелмир, бес дах квез килигзавайди я?- Дахди вуч авурай, я эме, темпелрин темпел, гьазур-гьалалдан иеси хьанвайла. Эхир дахди ам шофервилин курсарик кутуна.
- Ана кӀелдани ада?- Ракьарал, машинрал адан рикӀ алайди я. - АкӀ ятӀа, къайгъу авач. Курсар ятӀани, са кеспидин иеси жеда адакай. Чи марвар цуьк хьтин Азиза гьикӀ я? Вунни атайла, ада дарихвал гьиссда гьа. Акъваз, акъваз, я чан руш, адани экзаменар вахкайди я кьван. Акатнавани ам?- Ваъ, чан эме. Медколледж пуларин аукцион кьиле тухузвай чкадиз элкъвенва. Ни гзаф гайитӀа, адан бала кӀелуник акатзава. Аялри ваъ, диде-бубайри пуларин экзаменар вахкузва. Ваз чи дах чизвайди я хьи, ахьтин крарик ада кьил кутунач.- Я чан бала, мегер а ягьсузар кьадайбур авачни? Гьа саягъда пулар къачуз, абуруз регъуь кьванни жезвачни? Ришветбазрихъ галаз женг чӀугвазвалда чи чӀехи гьукумдаррини. Яраб гьа икӀ чӀугвазвайди я жал женг?- Чидач, эме, а крарай зи кьил акъатзавач.- Гьалал тахьуй чпиз. Нез тахьурай гьарамдин мал. Алчахар. Къайгъу авач, чан руш, кӀел хъувурай школада, ахпа кьве йисалай амни гьа вун хьиз, вичин кьилелди са дуьз чкадик экечӀда.- Эхь, эме чан, зани вахаз гьакӀ лагьайди я. Ада вич Россиядиз фена, меддик экечӀдалда. Ина экечӀиз хьайитӀа, гьамбар пулар кӀан жеда.- Язва, чан руш, язва. Гьарамзадайриз я Аллагьдихъай, я пачагьдихъай къурху амач. Кесиб халкь алажзава абуру. АКВАЗ-АКВАЗ. Я и алчахвилерин, ягьсузвилерин вилик пад кьадайбурни авач. Вири сад-садак какахьнава. Гьакимар, къачагъар, иблисар, шейтӀанар, тарашчияр. Мусибатдин девир я, чан руш. Ахьтинбурукай чун Аллагьди хуьрай. Пакамахъ Азора шегьердиз экъечӀна. Университетдиз фида, гьикӀ вуч ятӀа, герек малумат аватӀа, чирда лагьана. Рушан гуьгьуьлар, гуьлуьшан югъ хьиз, ачухбур, экуьбур тир. РикӀе хважамжамдин нурар хъуьрезвай. Ам, Азора, республикада тӀвар-ван авай университетдин студентка я. Ингье меркездин куьчейра къекъвезва. Адаз датӀана вичиз пис-пис, турди тӀуьрди хьиз килигзавай стха Анзорни, вичелай нарази йаъни ина авач. Анжах дахдикай, Азизадикай фикирар гьатзава рикӀе. Къайгъу авач, абуру чпин кьил акъудда. Дахдини эхиримжи вахтара балкӀандин кьинерар вичин гъиле кьунва, хзандин гьар са гьерекатдал вил эцигзава. Им хъсан я. Гьелбетда, йъазни Анзораз идакай хъел ава. Хьурай, хуьре кӀамарни, булахарни ацӀанва, яд хъурай чпиз кӀамай кьван. Чан алай хьтин шегьерди Азора гьейранарзава. Вири гьерекатдик ква: инсанарни, машинарни, кӀвалерни, тарарни… ЖУЬРЕБУ-ЖУЬРЕДИНБУР, хважамжамдин рангаринбур, гьар кӀалубринбур. Адаз акӀ жезва хьи, шегьер вири механизмаяр кардик кутунвай зурба аппаратдиз ухшар я. Инсанри алукӀзавай парталарни хуьруьнбурал жезвайбурулай тафаватлу я. Дишегьлийрал, иллаки рушарал, кьезил, азад, куьруь юбкаяр, булушкаяр, кофтаяр, футболкаяр ала. Абурун арада чадраяр алай сад-кьведни пайда жезва. Рангарни чӀулавбур, рагъубур я. Яраб абуруз и зегьем юкъуз чими жезвач жал? Чуруяр квай жегьил гадаярни гьалтзава. Абурун къекъуьнни, килигунни масад я. Къайивал, наразивал калтугзава абурун вилерай. Азора дуьньяда, уьлкведа кьиле физвай умуми крарин гъавурда авай. Ада газетарни кӀелзавай, телевизордайни хабаррихъ яб акалзавай. Дагъустанда арадал атанвай гьаларини ам, агъзурралди дагъвияр хьиз, тажубарзавай. Тер-
рористар, вагьибатар лугьудайбуру республикада тунвай гъулгъуладин, дяведин эсер гьеле куьтягь хьанвачир. Шегьерра, хуьрера милициядин идарайрал гьужумзавай, гьакъикъи исламдин векилар, погонар алайбур рекьизвай, чуьнуьхзавай, туьквенар, дараматар хъиткьинарзавай, чпиз харж тагай руководителриз, карчийриз инад кьазвай. Чечнядай атай бандитар кукӀварнатӀани, чкадин хейлинбур катнатӀани, тамара, дагълара ва маса хелвет чкайра кӀеви хьана, чпин алчах крар давамарзавай дестеяр амазмай. Абуру пулар къачун патал инсанарни чуьнуьхзавай. Гьавиляй Мерзият эмеди руш таъкимарнавай, «университетдиз фена, хкведа вун. Чин тийидай садахъни галазни рахадач, таксийра акьахдач. ТӀалабчийрихъ ягъамир, масада теклифай чкадиз фимир». Чуруяр квайбур акунмазди, эмедин гафар рикӀел хтана. Ахьтинбур хуьрени пайда хьанвай. Абурукай кьве гада-террорист Карамахидин дяведа телеф хьанай. ДИДЕ-БУБАЙРИ хейлин пуларни гана милиционерривай абурун мейитар вахчунай. Азора общественный улакьда акьахнач. КӀВАЧИ-КӀВАЧИ къекъвейла шегьер, куьчеяр, университетдихъ фидай рекьер фад чир жеда. Оскаран куьчедай экъечӀай руша Ярагъвидин куьчедай винелди, дагъ галай патахъ камар вегьезва. Алатзавай дуьз куьчеяр фикирдиз къачузва. Ленинан, Малыгинан, Котрован, Батыраян… Ингье гьаятда Ленинан памятник авай пединститутдин дараматни. Анаг жегьилрив ацӀанва. Зун хьтинбур я,- фикирна руша. Куьчедин кьве патани авай кӀвалерин сад лагьай мертебаяр туьквенриз, кафейриз, салонриз, аптекайриз элкъуьрнава. Им рушари лугьузвай багьа шейэр маса гузвай цӀийи базарни. Са юкъуз атана, килигна кӀанда. Са абур алай кьвед-пуд затӀ къачудайвал. ТахьайтӀа, зи хуьруьн улухрал рушар хъуьреда. Йирчи Казакан куьчедилайни алатна, акъатна Шамилан проспектдиз. Инлай Азора чапла патахъ элкъвена ва зирекдиз университет галайвал фена. Вуздин витринадал гзаф малуматар алай. Акат тавурбуру документар гьинай вахчудатӀа, общежитие кӀанибур гьи кабинетдиз фидатӀа, экечӀнавайбурун собрание гьина ва мус жедатӀа… Азора сифте нубатда общежитидин гьакъиндай чирун патал фена. Кабинет гьеле ахъайнавачир. Дегьлизда адал райондай тир рушни гьалтна. - Валида…- АЗОРА-А,- сад-садан къужахра гьатна.- Вун гьи факультетдик экечӀнава?- Экономикадин,- жаваб гана Валидади.- Зун информатикадин.- Мубаракрай, мубаракрай!- Вазни. Общежитие кӀанзавани?- УН-Н я кье, гьакмяй атанвайди я, масадбуру чкаяр кьадалди. Экзамен вахкудайла зун стхадин кӀвале авай. Ада зун общагада хьунал разивалзавач. Амма я кье, авайди са кӀвал я, чеб ва кьве аялни. Ана завай тарсар кӀелиз, жуваз кӀанивал вахт акъудиз жедани? Ваъ эхир.- Зазни эмеди са общежитиярни герек авайди туш лагьана. Амма вуна дуьз лугьузва, ина чун чи ихтиярда жеда. Жув датӀана абуруз буржлу яз гьисабдач.- Исятда кар алайди, инай чка къачун я. Ихтияр гайитӀа, са кӀваляй. Вун рази яни?- Эхь, я кье. Вилеризни такур са чин тийидайдахъ галаз жедалди…- Лап дуьз я, чун кьведни санал фена, тӀалабда. Хьуйни, чамма?
- Хьурай, хьурай, чамма-а,- шаддиз жаваб гана Азоради. Общежитидиз чкаяр чара ийизвайди ватанэгьли хьана. Райондин тӀвар кьунмазди ам дидед чӀалал рахана:- Лагь, балаяр, куь дерди-мурад?- Чаз хьанайтӀа, са кӀвал кӀанзавай яшамиш жез, вични кьве касдинди,- лагьана Валидади.- Ам жедай кар я, балаяр. Куьн кьведни са факультетдай яни?- Ваъ, зун экономикадин, амни имформатикадин…- Къайгъу авач, квез за пуд касдин кӀвал тайинарда. Жез хьайитӀа, пуд лагьай рушни чи патанди хкяда.- АкӀ хьайитӀа, лап хъсан жеда, халу. Вун пара сагърай,- алхишна Валидади.- Чна ваз ахпа са хъсан савкьатни гьазурда.- Пара сагърай, куьн, балаяр. Аквазва, куьн регьимлу рушар я. Куьне хъсандиз кӀела, общежитидин къайдайрал амал ая, анай чукурдай чкадал гъидай амалриз рехъ гумир, гьам заз куь патай вижевай савкьат жеда, балаяр. 30-августдиз квевай общежитидиз куь шей-мей хкиз жеда.- Сагърай, халу чан. Чна чун хъсандиз тухуда,- лагьана рушар кӀуфал хъвер алаз кабинетдай эхкъечӀна. Патав гвай паркуниз фена рушари мороженияр маса къачуна ва абур куьсруьдал ацукьна. Ина ял язавай, сейр ийизвай инсанар, къугъвазвай аялар гзаф авай. Рушари къайгъусуздиз идакай-адакай ихтилатзавай.- Захъ галаз экзаменар вахкай са руш ава, Надира,- шаддиз рахазва Азора.- Гьамни чи кӀвализ гъиз хьанайтӀа, хъсан тир.- Чибурукай яни?- Эхь, къунши райондай я. Са тӀимил дамахар гвайди я, а так, чахъ галаз кьада ам.- ЯтӀа, чаз чир хьанвай халудиз минетна кӀанда.- Ша, чна общага алай чка чирин. Халуди тӀвар кьур комендантни акван. Белки, ада чаз чи кӀвални къалурин.- Лап дуьз фикир я. Ша, фин,- вичин разивал къалурна Валидади. Стхадин велед общежитида яшамиш хьунал Мерзият эмеди разивалнач.- Акъвазра а ви амалар,- туьнтвал кваз рахана эме.- Ахьтинбур крар жедайди яни? Я чан эмедин, на вуч лугьузвайди я, авайни авачир са стхадин руш инал кӀвалер алаз, общежитида? Акатай вуж хьайитӀани физвай чкада? ИНАЙ-АНАЙ атанвайбур янавай тевледа? Ваъ, ваъ, чан руш, ван хьайибуру вуч лугьуда? Мерзият эмедивай стхадин рушни кьабулиз хьанач лугьуда. Ваъ, ваъ. Вични чӀуру, хаталу, сад-садак какахьнавай макъамда.- Я чан эме, масадбурун лугьунрикай чаз вуч ава? Лагьана, рахана, сивер агал жеда. Кар алайди, вуч ятӀа чидани чан эме? Зун иниз кӀелиз атанвайди я, къулайвилерихъ гелкъвез ваъ. Заз чизва, вуна заз ви чандални чка ийида. Амма вучиз за вун, хзан кӀеве тун лазим я? Иниз датӀана аялар, хтулар къвезва. ГЬАРАЙ-ЭВЕР жезва. Зун лагьайтӀа, тарсариз гьикӀ гьазур жеда? Гьавиляй, чан эме, ваз хъел къвемир. Чун ана пуд лезги руш жеда. КӀелзавай чкадин гьа къвалав гвайди я. ШартӀарни кутугайбур я. Ана заз хъсан ва архайин жеда. Вахт хьанмазди ви патавни къведа, эме чан.- Белки, вун гьахъни я жеди, чан бала. Ви гафарик кьелни ква. Вун накьан аял яз амач, акьуллу ихтилатар ийизва. Амма вун ана хьунал рикӀ рази жезвач. Дахдизни за «вун инал аламукьдайди я» лагьайди тир. Гила зи гафар…
- Чан эме,- Азоради эме къужахламишна,- вун акьван хъсан эме я хьи, за ваз гаф къведайвал ийидач. Дах за гъавурда твада.- Де хьуй я кас гьа ваз кӀанивал. КӀелиз регьят жеда ваз. Амма килиг гьа, вун за ана вил алачизни тадач, чир хьухь. Эмеди вал кьил чӀугвада.- Хъсан я, хъсан я, эме чан. Зун рази я,- Азоради мадни эмедиз туьмерна. Университетда тарсарив эгечӀна кьве варз жезвай. Сифте йикъар, гьафтеяр хуьруьн руш патал четинбур хьана. Хуьруьн школадив гекъигайла, вуздихъ хейлин тафаватлувилер авай. Абурув гьасятда вердишни жедачир. Экуьнин сятдин кӀуьдан зуралай йикъан пудалди, кьудалди – лекцийра. Лекцияр кхьин регьятни тушир. Бязи преподавателри лап фад-фад кӀелдай, вири кхьиз агакьдачир. Садбуру гафарин кьатӀар недай. Гъилни фад-фад галат жезвай. Бязи муаллимри тарс хкет хьиз ахъайдай, арабир тарсунихъ галаз са алакъани авачир агьвалатрикай, чпин хзанрикай, аялрикай, кьилел атай дуьшуьрикай ахъайиз вахт акъуддай. Эхирдайни малумардай: «Флан ктаб, учебник жагъурна, гьанай конспект кхьихь». Бязи муаллимри гьа сифте тарсуна кичӀ кутадай: «Килиг, рикӀел хуьх, зи са лекциядиз татайтӀани, адавай за зачет, экзамен кьабулдайди туш». «Семинарский занятийрикай кьил къакъудайбуруз за механически неудар эцигда». «Садни зи патав мукьвабур, чирхчирар ракъуриз алахъмир, зун акӀ къиметар ядайбурукай туш. Ни кӀелда, экзамендал дуьз жаваб гуда, гьадаз кутугай къиметни жеда». Ихьтин ихтилатрин, къурхуйрин шагьид хьайи Азоради вичин вилик шартӀ эцигна: са куьнизни килиг тавуна кӀелда, лекцияр ахъайдач, конспектар кхьида, чешнелу студентка жез алахъда. Общежитидиз, на лугьуди, шалаяр ялай хьиз, галат хьана хкведай. Нянин хуьрек гьазурдай ашкъини амукьдачир. Гена рушари дежурстводин график туькӀуьрнавай. Нубатдалди хуьрекар гьазурзавай, кӀвал къакъажзавай, къапар чуьхуьзвай, туьквендай, базардай суьрсет гъизвай. Пуд лагьай руш авар миллетдинди хьана. Азорадихъ галаз са курсуна авайди. Пис руш тушир, капӀ-тӀеатни ийизвай ада. Тарсариз фейи сифте юкъуз дуст рушар Азора, Надира ва Тажум, вахар хьиз, къужахра гьатнай. САДА-САДАВАЙ жузунар авунай. Общагадикай ихтилат кватайла, Надиради вичи кирида кӀвал кьунвайдакай лагьана. Азорадизни вичихъ галаз яшамиш хьун теклифна. Азоради хъуьтуьлдиз сагърай лагьана. Пуд гьафтени алатнач, Тажуманни Надирадин патай виликан хьтин рафтарвилер амукьнач. Ирид гадани къанни пуд руш авай курсуна тӀебиидаказ, цавай буйругъар гайи хьиз, дестеяр арадал атана. Тажумни Надира гьукуматдин чӀехи идарайра кӀвалахзавайбурун, депутатрин аялрин гапӀалдик акатна. Абуру чеб, лувар хкажна, кьуьртӀ-кьуьртӀ ийизвай уьндуьшкайри хьиз тухузвай. «Чалай гъейри масадбур авач» лугьудай саягъда. Лекцияр гьяз авачиз кхьизвай. Пара рахазвай. Переменадиз чеб алай чка хъуьруьнралди, мобильный телефонрай кӀевиз рахуналди къалурзавай. Мобильный алакъадикай гьеле гзафбуруз хабар авайди тушир. Ахьтин трубкаяр гвайбурни тӀимил тир. Хуьрерай атанвайбур симер галачир и телефонриз са аламатдиз хьиз килигзавай. Ина айибдай са карни авачир. ЦӀийи шей гьамиша тажубардайди жезвайди я. Азоради кьатӀузвай, рушари чеб вини кьацӀал эцигзава, масадан гъил галукьна, хун тавурай лугьудай багьа къапар хьиз. Эхь, абурал багьа, модный партал алай, амма келлеяр, гьа къапаринбур хьиз, буш тир. Далудихъ чӀехи къ-
уллугъчияр дахар, халуяр галай мацӀахаяр, дамахчияр я ман. Абуру Азора кваз кьадани? Фельдшердин руш. Бегьем булушкани, кофта, туфли алачир. Санал кӀелзавай цӀарманрин, фурсухъанрин гьерекатар виле акьадайбур тир, амма Азоради вичиз са азабни гузвачир. Абур адаз са ксарни тушир. Я фу-къафун, я дуст-чирхчир, я дердинин дарман. КӀелун себеб яз са курсуна кӀватӀ хьанвай рушар. Чпиз вуч кӀандатӀани авурай. Азорадиз гьич къайгъуни туш. Ада гьа модный пекерни алачиз, мобильный трубкаяр гвачиз, кафейриз тефиз, кӀелда. Адан везифа гьам я, кӀелун ва мадни кӀелун. Тажумахъ, Надирадихъ галаз авай алакъа адетдинди тир. Салам гун, рахайтӀа, хабар кьуртӀа, жаваб гун, «ун, эхь» лугьун. Винелай иер, цӀалцӀам аквазвай абур къен пичӀи кӀерецриз ухшар тир. Келледа анжах «красивая, крутая жизнь» авай, кеферикай хиялзавай къайгъусуз рушари кӀелунризни артух фикир гузвачир. Вучиз кьил тӀарда кьван, вири месэлаяр пулуналди гьялзавай диде-бубаяр авайла. Азоради вичи-вичиз ихьтин фикирар авунай, Тажумни Надира вичивай къерех хьайила. Гьавиляй ада гьич япай чӀар акъудай кьванни тӀарвал гьисснач. Куьн квез, зунни заз сагъ-саламат лагьана. КӀелзавай чкада, вири са таяр-туьшер хьайила, дуствилиз майилвалзавай, яргъалай акурлани рикӀиз чими инсанар жезвайди я. Гьахьтинбур Азорадихъни агалтна. Айшат. КӀвале авайди. Аварви руш. Вичин кьатӀунар, вердишвилер гвайди. Бязи чӀавара дугъри, гагь векъини жедайди. Вичин кар туькӀуьрдайла, къуьрезни, сикӀрезни элкъведайди. Амма Азорадиз хуш хесетарни квайди. КӀелунин ашкъи хьун, бейкеф тахьун, сабурлувал хуьз алахъун, диндин шартӀар кьилиз акъудун ва вичивай жедай куьмек гун. Айшатан дах механизатор тир. Колхозар тахьай мисал авурла, ада гьа вичив гвай «Беларусь» маркадин трактордин, чинра лугьудайвал, тӀуртӀурдин аявал хъувуна. Гилалди гьадал кьилни хуьзва. Хуьруьнвийриз гьар са карда куьмекзава. Диде кӀвалин кайвани я. Майишат, кӀвал, аялар вири гьадан къабарлу гъилерал ала. Малар, лапагар, сал… Айшата ихтилатайвал, стхадиз вичин хзан ава, вах гъуьлуьк ква, вич пуд лагьайди я. Вичин гуьгъуьнани – вахни стха. Валида – районэгьли. Гележегдин экономист. Фагьумлувал квайди. Арабир кьезил хесетдин, кьиле гар авайдан амалар гвайди. Гар гьи патахъай къведатӀани кьил акъатдачир. Куьчеда гьалтай гадайрихъ галаз рахаз акъваздай. ХЪУЬРЕР-ЗАРАФАТАРДАЙ. Шадвал кӀандай адаз. Теклифай гадайрихъ галаз кафейризни фидай.- Я рыш-ш, вун абурухъ ихтибарна гьиниз физвайди я? Бегьем чинни тийизвайбур…- Зун хевлет чкайриз физвач кьван. Кафедиз я. Маружнияр нез. Вуч жеда кьван? Ша жувни.- Къе кафедиз, пака – ресторандиз, ахпа…- Ахпаяр авайди туш, я кье. Абуруз чеб акьуллуяр, амалдарар хьиз ава. Эгер абур сикӀер ятӀа, зун сикӀрен тум я гьа,- лугьуз хъуьредай Валида.- Килиг гьа, ахпа гьа тум кицӀерин сивера гьатдайвал тахьуй кье-е.- Акьван чкайрал къведач, вун архайин хьухь, вах. Валидадин дидени буба зегьметчи инсанар, багъманчияр тир. Абурухъ
арендадиз къачунвай кьве гектар багъ авай. Гьар йисуз ичерин, хутарин, шефтелрин, жумарин хъсан бегьерар кӀватӀзавай. Аяларни, вечрехъ галай цицӀибар хьиз, чӀехибурун гуьгъуьна жедай, майишатдин гьар са кар тамамариз. Валида хзанда чӀехи велед тир. КӀвализ мад са руш хканвай. Даргиви Мислимат. Лекцийра кьве сеферда адахъ галаз санал ацукьнай. Ручкадин паста куьтягь хьайила, ада гьасятда чантадай акъудна ручка вуганай. Ам гзаф истемишунар гвачир, авайдал гьамиша рази, вичелай алакьдай хъсанвал ийидай руш тир. Ада вичин дах динэгьли я лагьанай. Хизанни чӀехиди тир. Айшата «вун дахди кӀелиз гьикӀ ракъурна?» суал гайила, Мислимата «зи дах дуьньядин гъавурда авайди я» жаваб вахканай. И рушарихъ галаз Азоради йикъар-йифер акъудзавай. КӀелзавай, азад вахт амукьайтӀа, патав гвай паркуниз физвай. Четин, гъавурда гьат тийизвай предметрай сада-садаз куьмек гузвай. КӀелунрай Азора викӀегь тир. Гьавиляй адавай куьмек кӀанз къведай рушар. Азорадиз «ваъ» чидачир. Четин месэла ачухардай. Общежитидай факультетдиз, лекциядай лекциядиз, семинарский занятийриз физ йикъар катзавай. Кьулухъ элкъведай, са гьахъ-гьисаб ийидай вахт амукьзавачир. ХъуьтӀуьн сифтегьан сессияни, адакай виликамаз хабар авайди тиртӀани, вили цавал гьинай атайди ятӀани кьил акъат тийидай жуьреда булутар акьалтдайвал, атана, вилик акъвазна. Вад зачет, ругуд экзамен вахкана кӀанзавай. Азорадик, студентрик и чӀавуз акатдай хьтин къалабулух квачир, ам вич-вичихъ агъунвай. Семинардин тарсара ада викӀегьдиз иштиракна, муаллимрин патай тарифни, майилвални къазанмишнавай. Гьазурвал вини дережадинди тиртӀани, руша ктабар гъиляй ахъайзавачир. РикӀелай алатай темаяр тикрарзавай. Адаз чӀехи курсаравай рушаривай ван хьанай, эгер сифтегьан сессия хъсандиз вахкайтӀа, муаллимри ихьтин студентар рикӀел хуьзва ва ахпа абурувай кӀеви истемишунарни ийизвайди туш. Сессиядив эгечӀай гьа сифте юкъуз Азорадиз кьве зачет гьич хабарни кьун тавуна эцигна. «Кеф ваз гьа» лагьанай Мислимата. Ада кӀелуниз гзаф фикир гузвай, датӀана Азорадивай гъавурда тун патал хабарарни кьадай, амма кьиле амукьдачир. Азоради вич патал гьялнавай са месэла мад авай. Экзамендиз сифтегьан дестедик кваз фин. РакӀарихъ рикӀик гъалаба кваз гуьзетиз акъваздалди, нервияр пайгардикай хкуддалди гъиле-гъил аваз фин хъсан тир. РикӀи рикӀни недач, кьилни нубатсуз фикиррив ацӀудач, билетдин суалриз жавабар кхьидай вахтни гзаф жеда. Ибур, гьелбетда, рушан фикирар тир. Абурухъ, тамамди туширтӀани, бинени авай. Сифте фена, экзамен вахкун четинни тир, регьятни. Азоради вичин план агалкьунралди кьилиз акъудна. Экзаменрай кьуд вадни кьве кьуд къачуна. Муаллимрини, декандини адаз «машаллагь, инлай кьулухъни гьакӀ кӀела» лагьана. Рушан шадвилихъ кьадар амукьнач. Сад лагьай имтигьандай ам, гьасирдал викӀегь хьайи пагьливан хьиз, гъалибчи яз экъечӀна. Им, гьакъикъатдани, гъалибвал тир. Айшатан, Мислиматан къиметар тарифлубур хьаначтӀани, абурун чандилайни экзаменар алатна. Нянихъ абуру кӀвале чпиз шадвилин куьлуь межлисни
тешкилна. Торт, ширинлухар къачуна, шиш-кабабар заказ гана, дуст рушаризни теклифна. Дуьнья чпин гъиле гьатнавай хьиз гьиссзавай жегьилри, музыка кутуна, кьуьлер ийиз гатӀунна. Къе абуруз чпин цӀай рекьидай, саки зур йисуз чӀугур зегьметдихъ хьанвай нетижайрал шадвалдай ихтияр авай. Кьуьлерзавай, «ур-ра-а-а» лугьуз гьарайзавай рушарин дем яцӀа гьатзавай. РакӀар ачухна кӀвализ гьахьай Надирадиз садани фикир ганач. Ам сифте рушарив гвай гьайбатдиз пехилвилелди килигна, ахпа абурун арадай Азора акурла, чӀугуна дуьм-дуьз гьадал фена. Надирадик вил хкӀурла, Азора мягьтел хьана ва фикирна: «Им иниз гьикӀ лагьана, вуж герек яз акъатнавайди ятӀа?» Ам хъуьрез-хъуьрез Азорадиз мукьва хьана.- Хийирар, Азора.- Хийирар…- Экзаменар чуьхуьзвани? Маладец! Мубаракрай!- Сагърай. Иниз акъатна хьи вун?- Чан Азора, заз вун герекзава. Ша, дегьлиздиз экъечӀин, ина музыкадин гъиляй ван къвезвач.- Ша ман,- Азора вилик экечӀна.- Азора чан, завай кьве экзамен вахкуз хьанвач. Дахдиз чир хьайитӀа, низ чида вучдатӀа. Малимди къе, ламран хва я гьа, пулни къачурла, лекцияр кхьенвай тетрадар тагъайтӀа, къимет эцигдач лагьана. РикӀиз кьей вах, вакай са куьмек.- Закай?...- Эхь, эхь-хь, зи вах, ви лекцийрин тетрадь гице ман зав, за къе йифди переписать хъийида.- Анжах тетрадь гьасятда хкваш.- Хьуй, хьуй, зи вах, пака хкида. Азора кӀвализ гьахьна, тетрадь гъана.- МА-А, куьмек хьуй ваз.- Сагърай, чан Азора, вуна зун къутармишна. ТӀалабай маса кьведа вугайди туш. Пака хкида за,- Надира шад яз хъфена. Азоради тади кваз хъфей «дустунин» гуьгъуьниз килигиз фикирна: «Дахдихъай кичӀезвайди тиртӀа, вуна тарсар ахъайдачир, вахтар кафейрани паркара акъуддачир, Тажумахъ ва гадайрихъ галаз ресторанриз фидачир. КӀелуникай фикирзавай затӀ туш вун, кьейди, кьиле гар авай фарфалаг». Меслят хьанвайвал, Азора кьве йикъалай Валидадихъ галаз абурун кӀвализ хъфин лазим тир. Са пуд югъ гьана акъудна, ахпа - багърийрин патав. Эгер йаъа, ТӀилиба виликан даллай давамариз хьайитӀа, хкведа шегьердиз, эмедин кӀвализ. Валидадиз математикадай вахкудай са экзамен амай. Сифтедай адавай билетдин суалриз тамамвилелди жавабар гуз хьанвачир. Гила, кьвед лагьай сеферда имтигьан вахкуниз мажбур хьанвай. Ам хтай гьал акурла, Азоради кьатӀана, кар туькӀвенач.- Я рыш-ш, гьикӀ хьана?- БарбатӀ хьана кье-е. Жавабни гана, амма янач къимет сикӀре вилер авайда.- Гила бес экзамен галамаз хъфидани? Гьич хъсан кар жезвач.- Вун чамма, заз килигмир, хъвач. Зун акъвазда. Пака килигин, белки…
- Пака вуч я, ада мад кьабулдайвал яни?- Ада заз «къимет кӀанзаватӀа, кӀвализ ша» лагьанва.- Вуч? КӀвализ? Вун финни ийида, яни? Ахпа, ахпа гьикӀ жеда вун?- Бес вучда? Кьвед атана лагьай тӀвар алаз хъфидани хуьруьз? За разивал ганва.- Вун кӀамаш яни? - Фена зун кӀвализ. Вуч ийида кьван ада?- Са затӀни. Иер руш я лагьана, зачеткада къиметни эцигна, рахкурда. Ви рушвал къакъудда ада, я кье-е.- КичӀе зазни ийизва. Тарсуна авайла, адан сикӀре вилер гьамиша зи хурарал алайди я.- Гьа и карни чиз вуна разивал гана?- Бес вуч ийида за?- Валида шехьиз гатӀунна.- Кис садра, вучиз вун шехьзавайди я? Зунни къведа вахъ галаз, адаз са кар кьада чна. Фена. Рекье Валида зарафатдин ихтилатар ийиз алахънавай, амма абурук кьел квачир. Азора гъавурда акьазвай, дустуниз вич галаз хьун са акьван хуш авач. КьетӀидаказ «къвемир» лугьузни алакьнач адалай. Талукь кӀвалерив агакьдайла, Валидади туьквендай коньяк, шоколаддин плитка къачуна, мугьмандиз ичӀи гъилди фин айиб жеда лугьуз. Подъезддиз гьахьайла, Валида акъвазна ва са шумуд легьзеда фикир авурдалай гуьгъуьниз, минетдай саягъда малумарна:- Азора чан, вун заз вахай я, за вал ихтибарни ийизва. Гъавурда гьат, зун кьилди фида. Вун акуртӀа, ада къимет ядач.- Я рыш-ш-ш…- Чизва. Зун къимет фад ягъиз туна, хквез алахъда…- Ада ахъай тавуртӀа? Валидадиз лугьудай гаф жагъанач.- Заз килиг, вач, вун гьахъ я, зун галайла ада чун элкъуьрна, рахкурда. За ваз цӀувад декьикьа вахт гузва. Эгер геж хьайитӀа, зун къведа.- На вуч ийида?- Ам заз чизва, на анжах зачеткада къимет эцигиз тур.- Хьурай, за гьакӀ ийида,- лагьана Валида пуд лагьай мертебадиз хкаж хьана. Азора вил алаз акъвазна. Декьикьаяр пара яваш физвай. Рушан кьилиз текъвезвай фикирар авачир. Адаз вине авай курсара авайбурувай ванер-сесер атанвай. Бязи муаллимри гадаяр кӀвалахиз таз чпин дачайриз тухузва. Къимет кӀанзавай рушариз хелвет чкайриз теклифзава. Къиметдихъ пулар къачузвай преподавателарни авай. Мегер Валида къимет патал гьа кар авуниз гьазур тир жал? Ваъ, ваъ, акӀ тиртӀа, ада вичин месэла кисна гьялдай. Югъ нянихъ элкъвезвай. Мекьини жезвай. Азоради подъезддин куьлуь майдандал камар язава. АРА-АРА сятдиз килигзава. Эхир вахт алатна ва руша гурарай виниз чукурна ва зенгинин кнопкадал тӀуб илисна. Секундар физва, сад, кьвед, пуд… Эхир ракӀар ахъайна. Азорадиз какьан буйдин, цӀалцӀам яцӀу чин къекъифнавай, вилера гьевесдин ва тажубвилин зар авай, бедендал хилер квачир лацу перем алай итим килигна ва ада наразивал кваз хабар кьуна.- Вун вуж я? Ваз вуч кӀанзава?
- Заз Мага,- гьа рикӀел атайвал жаваб гана Азоради.- Эвера адаз.- Ина Магаяр авайди туш.- ГьикӀ авайди туш, заз ада и адрес гайиди я. Ам заз пул буржлу я.- Агь жегьилар, жегьилар,- кас вучиз ятӀани хъуьрена,- а Мага лугьудайда вун алдатмишна, бала, вач, жуван Мага масанай жагъура. Гьа и арада Валида акъатна ва ам «сагърай, чан муаллим» лагьана, ракӀарай экъечӀна.- Валида, я руш, чна гьеле ихтилат куьтягьнавач… Валида гафни талгьана гурарайгъуз эвичӀна. Азорадини адан гуьгъуьниз гьерекатна. Муаллим са шумуд легьзеда ракӀара амукьна, ахпа адани рушарин гуьгъуьниз чукурна. Куьчедиз акъатнамазди адахъ къай галукьна. Ифенвай бедендиз гьасятда цак акъатна. Рушарин гелни амачир.- ГЬЫН-Н, янани вакӀан хци къимет?- Яна, яна.- Зун геж хьанач хьи?- Вун гьа вахтунда атана. Къиметни эцигна, кьуд. Зав коньякни хъваз туна, ахпа зи тарифриз, къилавар ягъиз гатӀунна. Вун галачиртӀа, ада вичин алчах фикир кьилиз акъуддай, зи эхир пуч жедай.- Хьана, хьана, гена вири хъсан алатайди. КӀвачерик звар кутур, заз мекьи хьанва.- Вун заз халис вах я, Азора чан, пара сагърай вун. И сир чи арада амукьрай. Пака чун хъфида.- Хьурай, амма и Надира лугьудайда зи лекцийрин тетрадь хканвач.- ХканвачтӀа, хкиз тада. Ам таб квайди я. Шулугъчини я. Вугана кӀанзавайди тушир.- Къайгъу авач, мад сеферда акьуллу жеда зун.- Акьван регьят хьана хьи, къуьнелай дагъ алатай хьиз. Сад лагьай сессия. Мад гьикьванбур хъижедатӀа. Гьар сеферда тарагъаждиз акъудзавай хьиз.- Акьван рикӀик кьамир на, чамма, вердиш жеда чун. Заз акурвал, эгер жуван чирвал кьиле аваз хьайитӀа, са четинвални авайди туш. Я рыш-ш-ш, чун туьквенриз мус фида? КӀвалевайбуруз чи тӀем акакьдай пишкешар кьванни къачуна кӀандачни?- Пакадин нисиналди вахт чи гъилева, туьквенризни фида, ахпа хъфида чун.- ЯтӀа хъсан я. Жув хъвач общагадиз. Зун эмедин патав фида, белки, гьана амукьин. Пака экуьнахъ чун гьинал гьалтда?- Гьинал, гьинал? Виридалайни хъсан чка ЦУМ я. Патав базарни гва.- Хьурай, пака сятдин цӀудан зураз ЦУМ-ДИН вилик. Гьелелиг,- Азора дуст руш къужахламишна, остановкадал фена.
Азоради пуд лагьай курсуна кӀелзавай, виниз тир стипендия къачузвай. Хзандани, уьмуьрдани, общежитиядин кӀвалени дегишвилер хьанвай. Анзор стхадиз мехъерна. Саидиназ хва армиядиз ракъуриз кӀанзавай, амма Чечняда, Дагъустанда Россиядиз акси яз кьиле фейи вакъиайрилай гуьгъуьниз дагъвийриз армиядиз са акьван хуш аваз эверзавачир. Гьар гатфариз ва зулуз вишералди жегьилри аскервилин партал алукӀзавайтӀа, гила и рекъем цӀудрал ахватнавай. Эгер виликдай хва армиядикай хкудун патал диде-бубайри военкоматра авай-
буруз, комиссийрин духтурриз ришветар гузвайтӀа, гила минетиз, чпин рухваяр армиядиз тухун патал вижевай пулар харжзавай. Вучиз лагьайтӀа, армияда къуллугъ тавурбуруз гележегда гьукумдин, къайдаяр хуьдай органра кӀвалах гьатдачир. Саидиналай хва ракъуриз алакьнач, гьикӀ лагьайтӀа, ада ришвет ганач.- Руша гъуьлуьз финикай ихтилат кудайла, кӀуру язава, гьавиляй авай са хциз свас кьванни гъин,- лагьана Рагьимата ва Анзораз мехъерни авуна. хуьруьнвидин руш гъана. Абурухъ са хвани хьавнай. Анзоракай хсуси автомашинда аваз хуьруьнвияр иниз-аниз тухудай таксист хьана. Дербентдиз, меркездиз, сергьятдал, МЕХЪЕРИК…АДАЗ вичин хсуси пассажирарни авай. Абуру гьи вахтунда эверайтӀани, зенг авуртӀани, фидай, чкадал агакьарна, хкведай. Азиза Астрахандин медицинадин институтдик экечӀнавай. Стипендия къачудайвал алахъни ийизвай, ада вири вахт кӀелуниз харжзавай. Общежитияда Азора Айшатахъ, Мислиматахъ галаз яшамиш жезвай. Валида кьвед лагьай курсуна авайла гъуьлуьз фена ва ада заочный отделенидиз перевод вахчуна. Гьар сессия авайла, ада рушарал кьил чӀугвадай, абуруз хуьруьн няметар гъидай, вичин гъуьлуькай, баладикай ихтилатдай. Лугьунрай, ам вичин уьмуьрдал рази тир. Ам атайла, кӀвале хъвер-зарафат, шадвал артух жедай. Валидади дуст рушаривай вичиз экзаменриз гьазур жедайла куьмекни тӀалабдай. Сессияни вахкана, ам бахтлу яз хъфидай. КьетӀен дегишвал ам тир хьи, Азоради капӀзавай. Чидайбур, гьатта вич патални им тежедай, вилериз таквадай аламат тир. Цавар ацахьна, дагълар ругруг хьана лугьудай хьтин. Азора аку, капӀ авун аку. Амма им гьакъикъат тир. Гьар юкъуз вадра успатзавай гьакъикъат. Валида кӀваляй эхкъечӀай чӀавалай гагь Айшата, гагь Мислимата ислам диндикай, Къуръандикай, Мегьамед пайгъамбардикай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз), Аллагьдикай ихтилатар арадал вегьедай. исламдин газетар къачудай ва абур кӀелдай. Ислам динда авай къадагъайрикай, инсанар тегьерсуз аси жезвайдакай, и чилел къазанмишзавай гунагьрай агъа дуьньяда гьихьтин жазаяр агакьдатӀа, гьадакай тикрардай. Эгер мусурман ятӀа, ам вири ферзер тамамаруниз буржлу тирдакай лугьудай. Сифтедай Азоради гьасятда ихтилат квадардай, я дегишардай: «Чан рушар, вахт хкетар ахъайдалди ктабар кӀелуниз серф ая» лугьудай. Ахпа, яваш-яваш кисна яб акалдай. «Белки, куьн гьахъ я жеди» лугьудай. Рушарин арада хайи маканда арадал атанвай гьалариз талукь язни рахунар, гьуьжетар жедай.- Чи диде-бубаяр, гьакӀ чунни, са куьнин иесияр язни амач. Вири девлетар, гьукуматди ахъайзавай пулар гьукумдин кьиле авайбурун, чӀехи чиновникрин тумар чуьхуьзвайбурун ва бандитрин дестейрин гъилера ава,- адетдин месэладикай хьиз рахадай Айшат. – Гьукумни кьунва ва чпиз кӀани кьван кӀвалахарни ийизва. Садахъайни къурху авачиз. Вири маса гузва, маса къачузва. Са гьахъвал, дуьзвал амач. Язух хьанвайди я чун хьтин кесибрин.- КӀелунар чна ийизва, амма чаз кӀвалах ни гуда?- суална Мислимата.- Райондани, республикадани вири къуллугъар маса къачунвайди я. Бубадилай хцел, ахпа хтулдал, ахпа птулдал… ахватзава къуллугъар. Дуьшуьшдай кесибрин сад-кьвед, гьабурни кар алакьдайбур, бажарагълубур, кьабулзава идарайриз. ТахьайтӀа, кӀвалах вилик фидач эхир. Дипломар маса къачунвай авамрилай вуч алакьда кьван, анжах вич ацукьнавай кресло чими ийиз ва гьар вацра мажибдин ведомостдал къул чӀугваз.- Гьелбетда, алай вахт гьахьтинбурунди хьанва. Гьикьван чна къахъраяр ягъайтӀани, туькӀуьдай са карни авач,- вичин фикир лагьана Азоради.- Абуруз са
куьнихъайни я регъуьзмач, я кичӀезмач. Халкь гафаралди, тахсиркарвилерихъ, коррупциядихъ, экстремистрихъ галаз женг чӀугвазва лугьудай хиве кьунралди тухариз, крар чпиз кӀандайбур ийизва. Гьикьван гагьда гьа икӀ давам жеда? Куьне гьикӀ фикирзава рушар? Зегьметчи инсанрин дуланажагъ хъсанаруникай, чи хуьрер, шегьерар аваданламишуникай, гьар са чкада агьалияр михьи целди, жегьилар кӀвалахдалди таъминаруникай фикирзавай гьакимар къведай вахт чаз аквадатӀа? - А вилера цӀам акьада чи,- гьахьтин вири алчахрикай хъел аваз рахана Айшат.- Абуру гьукум мягькемдиз кьунва. Куьне фикир ганатӀа, рушар, гьукумдаррини, бандитрин дестейрини, милициядин работникрини са чанахдай незвай хьтинди я. РикӀел аламани, Госсоветдин председателди Госдумадин депутат жез кӀанзавай бандитрин бандит кандидатдиз сес це лугьуз халкьдиз гьикӀ эвер гузвайтӀа. Гьахьтин са шумуд алчах министрарвиле, абурун заместителарвиле, районрин кьилер яз тайинарнава, депутатвиле хкягъиз тунва.- Анал вун гьахъ я, чи райондин кьилни гьахьтин мердимазаррикай сад я. Россияда рэкетир яз пулар къазанмишнавай сад я лугьузвай. Райондани гзафбуруз чизвайдини тушир. Гила райондин кьил хьанва. ГЪИЛЕ-ГЪИЛ аваз къуллугърал алайбурни алудна, вичин итимар, ришветар гайибур эцигзава.- Чинрани гьакӀ я, чан вах Азора,- адан тереф хвена Мислимата.- Агъзурралди инсанар кӀвалах авачиз куьчейра гьатнава. Гьавиляй жегьилар гьукумдиз акси язни экъечӀзава. Абуруз республикада рехъ гузвай кьван татугайвилерал эхирни эцигиз кӀанзава. Гзаф жегьилар тамариз, дагълариз финизни мажбур жезва.- Тамара, дагълара авайбурни бандитар тушни кьван?- жузуна Азоради.- Ваъ, я рыш-ш, абур ахьтин бандитар туш. Гьукум гъилевайбуру абур экстремистар, террористар я лугьуз буьгьтендик кутазва, чпин бандайрин тахсирар гьабурал вегьезва.- ТахьайтӀа, гьакӀ тушни кьван?- Ваъ эхир, я Азора,- сес акъудна Айшата.- Ша, за вун и месэладин гъавурда тван.- А месэла ваз гьинай чизва, я кье? - Яваш, яваш, чан вах, тади къачумир, гьа месэлайрал зи стха машгъул жезвайди я. Зазни гьадавай чир хьана. «Тамун стхаяр» лугьузвайбурун вагьабитрихъ, террористрихъ галаз са алакъани авайди туш. Авайвал лагьайтӀа, абур кьисасчияр я. Гьа гьукум гъилевайбурун терефдарвал аваз, буйругъар себеб яз милицияди, прокуратуради са тахсирни квачир инсанар кьазва, гатазва, маса угърашрин тахсиркарвилер абурув хиве кьаз тазва ва дустагъда твазва. Абурун мукьвабуру кьисасни вахчузва, гьа намусуз алчахрал гьужумарни ийизва.- Белки, ви гафарик кьелни ква жеди. Абуру имамар, динэгьлиярни рекьизва эхир, ички маса гузвай туьквенар хъиткьинарзава, военныйрал гьужумарзава.- Туш, туш абур. На лугьузвай хаинвилер, къанлувилер ийизвайди вилик-кьилик квайбурун бандаяр я. Халкь гьикьван кичӀевиле туртӀа, гьакьван абуру чпин власть мягькемарзава, тарашчивилиз кьил язава, чпин кьацӀай, ягьсуз крар кӀевзава, девлетар артухарзава. Гьа са вахтунда халкьдиз «ибур вири вагьабитрин, «тамун стхайрин» вагьшивилер я» лугьуз малумарзава.- Вирини вири хьуй,- сакӀани юлдаш рушарин гафар кьабулзавачир Азоради,- ингье абуру цӀи вири республикадик квай итим, анжах чи халкьариз намуслувиледи къуллугъзавай министр, пара бажарагълу инсан хъиткьинарна, тергна. Вуч патал? Ада дагъустанвийриз анжах хъсанвилелай гъейри са писвални ийизвачир эхир.
- Ви суалдиз завай тамам жаваб гуз жедач, амма за ваз кьин кьуна лугьуда, адан чандиз къаст авурбур «тамун стхаяр» туш.- Телевиденидай, газетрай ам политический жертва ялдай. БарбатӀ хьурай гьахьтин политика,- хъилелди лагьана Мислимата.- РикӀел аламани, праводин профессорди вичин лекцияда са терактдиз гьихьтин къимет ганайтӀа. Москвадиз министр вичин бажарагъдин, алакьунрин дережадин къуллугъдал эцигиз кӀанзавай. И кардикай хабар хьанмазди республикадин як пайзавай гьарамбашийри адан кьилиз яд чимна. Чизвай, эгер ам кьиле хьайитӀа, чпин тарашчивилин, чапхунчивилин рекьер агал жеда.- Ам викӀегь профессор я. Ада гьар вакъиадиз вичин къиметар гузва. Амма зун гъавурда акьазвач, мегер Москвадиз ина рехъ гузвай кьван законсузвилерикай хабар авачни? Вучиз абуру халкь алдатмишзавай, адан девлетар тарашзавай гьукумдарар хуьзва?- Хабар авач лагьайтӀа, таб жеда. Амма чидач, зи стхади лугьузвайвал, Москвада чеб хуьзвай гьакимривни абуру пай агакьарзавалда. Гьавиляй хкуьрни ийизвач, такур кьасарзава.- Алчахар!- акъатна Азорадай.- Эхь, алчахарни, инсансузарни, Аллагь рикӀелай ракъурнавай имансузарни я абур,- лагьана Мислимата.- Абур амай кьван гагьда, бажагьат чи гуьзел маканда къайда жеда.- Чеб пачагьар яз кьунвайвиляй абуруз кичӀевални авач. Стхади лугьузвайвал, республикада халис мусурманвал ийизвайбур гьикьван гзаф хьайитӀа. алчахрин девирни эхирдиз къведалда.- Валлагь, интересни я, ам гьикӀ жезвай кар ялда?- Ша чна дикъет гун, чун гьи гьалара яшамиш жезватӀа,- Айшат гьатта къарагъна ва кӀвале къекъвез гатӀунна. Са пипӀяй маса пипӀез, карцерда тунвай дустагъ хьиз, гъилерни далудал эцигна. – Чи гьукумдарри жегьилриз гьи патахъай вилик фидай рекьер ачухнава? Ички хъвадай, пӀапӀрус, анаша чӀугвадай, наркотикар ишлемишдай, саунайра, отелра рушари чеб эркекриз маса гудай ва гьа икӀ мад. - И крар ийизвайбур чебни тахсирлу я эхир. - Эхь, тахсирлу я, амма абур ихьтин чкадал ни гъанва? Я кӀвалах жемир, я кӀелдай чка, я пул. Гьа идалди абуру жегьилар чпиз муьтӀуьгъарзава. Абдалриз, ичкидилай, наркотикрилай аслубуруз, ягьсуз рекье авайбуруз буйругъ гун, абур чпиз кӀанивал, арабадик квай ламар хьиз, ишлемишун регьят я кьван. Амма Аллагьдиз муьтӀуьгъбур рекьелай алудун четин я. Абур ичкидивайни, анашадивайни, чал-кечирвиливайни яргъа я. Масадаз писвал ийизвач. Чуьнуьхзавач, къакъудзавач, гьалалдин иесияр я. Чун хуьдай къуват анжах са ислам диндихъ, Аллагьдихъ ава. Чун диндал гьикьван кӀеви хьайитӀа, садалайни чун алдатмишиз, чӀуру рекье тваз алакьдач.- Ви гафара гьакъикъат авай хьиз я, дуст, амма къе бес я, ша, са тӀимил гьаятда къекъвен. Кьил, къажгъан алукӀнавай хьиз, залан хьанва.- Ша, фин,- гьасятда разивал къалурна Мислимата.- Анжах вуна, вах, Айшата авур ихтилатрикайни кьел хкудур.- Хьурай, хьурай, агитаторар,- хъуьрена Азора.- Кьелни хкудда, къумни, паларни. Санал кӀелзавай рушариз вич диндал гъиз кӀанзавайди Азоради кьатӀузвай. Адан патай са акьван аксивални авачир. Я адаз и кардай зиянни аквазвачир. Айшатани Мислимата капӀзавай, сивер кьазвай, гьар нянихъ, экуьнахъ чпиз чидай дуьаяр ийизвай. Маса рушар хьиз, идакай-адакай рахаз, сивериз къай
гузвачир, фитне гвачир, чпелай алакьдай хъсанвилер ийиз алахъзавай. Пуд йисан вахтунда Азорадиз рушарай туькьуьлвал, чӀурувал акунач. Амма рушари чеб тухузвай са бязи тегьерар Азорадин руьгьди, къанажагъди кьабулзавачир. Мусурмандихъ галаз кьадай крар туш лугьуз, абуру са бязи няметар незвачир, парталар алукӀзавачир. Як абуруз ара-ара Айшатан стхади гъидай. Ам къанни цӀуд йисалай алатанвай, юкьван буйдин, битӀиш нер алай, вучиз ятӀани хъуькъвер къенез фенвай, чин хкатӀнавай чуруди кьунвай, хъуьтуьлдиз рахадай итим тир. Айшата лугьудайвал, ада диндин рекьяй кӀелунарни авунвай. Азоради фагьумзавай, Айшатан муаллим стха тир. Ада тикрарзавайдини гьа стхадивай ван жезвай ихтилатар тир. ГьикӀ, вуч лагьайтӀани, ихтилатар, тестикьарунар республикада авай гьакъикъат къалурзавайбур, таб квачирбур тир, амма тамариз, дагълариз яракь гъилеваз фена, хъел квай милиционеррилай, чиновникрилай кьисас вахчунин гьерекатар авун гьакъикъи тахсиркарвал тирдини руша кьатӀузвай. Им гьукуматдиз акси экъечӀун я. Идахъ я хъсан эхирни жедайди туш. И карни Азоради кьатӀузвай. Амма рушариз ада вичин фикирар ачухнач. Айшатан стха Гитинагьмед арабир дуст Айвудинни галаз къведай. Вахав суьрсет вахкудай. Чай хъваз, умуми ихтилатар ийидай. КӀелунрикай хабар кьадай. Инжиклу ийизвай ксар, четин месэлаяр аватӀа, чин кьун тавуна лугьун тӀалабдай. Адахъ вичин хзан авай. Айшата гьафтеда садра гьикӀ хьайитӀани стхадин хзандал кьил чӀугвадай. Винелай аквазвай шикил сад тир: къени, секин, сабурлу динэгьли, жегьил итим. Адан дуст Айвудинни гьахьтинди тир, амма Гитинагьмедалай ругуд-ирид йисан жегьилди. Абурар алайди. Кьакьан буйдин, чинилай ригай вилер килигзавай, яргъивал квай нерин кӀаник кьелечӀ спелар квай, кьил къалин чӀулав чӀарари кьунвай гада. Сифте сеферда амни галаз атайла, Айшата явашдиз къвала гъил эцяна, лагьанай: «Адан тӀвар Айвудин я, куь лезги я. Жуван чӀалал рахайтӀани жеда». Айшат стхадихъ галаз гьамиша дидед чӀалал рахадай.- АЙВУ-ВУ-ДИН?- мягьтелвилелди тикрарнай Азоради тӀвар,- чи патара ихьтин тӀварар алайбур гьалтайди туш зал. Сад лагьай сеферда ван жезва. Айвудин, Айвадин, Авадан…- Я руш, зарафатриз вегьемир тӀвар. Вуч хьанва кьван адахъ? Вижевай тӀварни я, гадани. Гадаяр дикъетлу хьана акурди, рушари куш-куш акъвазарна. Айвудин дугъри, къени кас хьиз аквазвай. Ам сабурдивди, шириндаказ рахадай. Ихтилатзавайдахъ яб акалдай, суал гайитӀа, куьрелди жаваб гудай. Яргъи веревирдер ийидачир, патав гвайдан яб тухудачир. Регъуьвални гвай са жуьредин. Вичи ихтилат куддачир. КӀвализ атайла ва я куьчеда гьалтайла, кисдай. Суфрадихъ теклифайла, я «сагърай, иштягь авач» лугьудай, я са нихъай ятӀани игьтият авайди хьиз, атана, чай хъвана, фаз бисмиллагь авуна, акъваздай. Ахпани «пара сагърай» эзбердай. Азорадиз лезги гададин хесетар хуш тир, амма ада вич Гитинагьмедалай аслу яз, нуькверди хьиз тухун, рикӀивай кьабулиз жезвачир. Вучиз, вучиз ада вич акӀ тухузва? КичӀе гада хьизни аквазвач. Пагьливандин хьтин буй, къуват. КӀвале авай шкаф маса патахъ къакъудна кӀанда лагьайла, ада, буйругъдал вил алайда хьиз, гьасятда ва кьилди шкаф ялна, къалурай чкадал тухвана. Акьулдизни кьериз аквадачир, амма аслувал? Чидачир, Гитинагьмед вичелай чӀехи тирвиляй адаз ийизвай гьуьрмет тирни. Айвудиназ авар чӀални чизвай. Азоради зарафат кваз хабарни кьунай.- Вун лезги чӀални чизвай аварви яни, тахьайтӀа?...
- Зун лезги я,- жаваб ганай ада дидед чӀалал. Ахпа малум хьайивал, Айвудинан хизанар Хасавюртда яшамиш жезвай. Университетдин технологиядин факультет куьтягьай Жамалдин кӀвалахиз Хасавюртдин консервиярдай заводдиз рекье тунай. ДИДЕ-БУБА къадим шегьерда авай хцин сифтегьан хиял-фикир хъсанди тир – кӀелда, пеше къачуда ва хъфена, Дербентдин консервиярдай комбинатда зегьмет чӀугвада. Амма крар фикир авурвал кьиле фенач. Гъавурда авай, кар алакьдай пешекар-инженер тирди акурла, вич рекье тур заводдин чӀехибуру Жамалдин ахъай хъувунач. Консервиярдай цехдин мастервилелай гатӀунай технолог заводдин кьилин инженердин къуллугъдал кьван хкаж хьана. Гьа и шегьерда кӀвал-югъни кутуна. Магьледа аварвияр, къумукьар гзаф яшамиш жезвай. Гьавиляй лезги аялриз кьве стха халкьдин чӀаларни чир хьана. Гитинагьмед, Айшат, Айвудин са шегьердин, са магьледин агьалияр жезвай. Абуру сада-садаз гьуьрметни ийизвай. Айвудина вузда кӀелнавайди я лугьузвай, амма ада Гитинагьмедахъ галаз дакӀарар, ракӀарар ийидай цехда кӀвалахзавай. Айшатан стха карханадин директордин заместитель тир ва гьавиляй Айвудин адалай аслуни тир жеди. Са акьван вахт алатнач, Айвудинахъ вичин буйдиз килигай уьтквемвални авайдан шагьидни хьана Азора. Руша Айвудинан са жерге гьерекатрай, мукьвал-мукьвал общежитиядиз атунай кьатӀанвай, гададиз вич хуш я. Айшатани гьамиша Айвудинан тарифзавай. Акьуллу, сабурлу, кӀвалахдай хъсан гада я лугьуз. Азорадизни гьеле гададай чӀуру амал, нукьсан аквазвачир. Чидач, руша «ваъ» лугьунихъай, вичин гьиссер инкар авунихъай къурху авайни, адавай Азорадиз ачухдиз вичин рикӀе арадал атанвай хушвиликай лугьуз жезвачир. Азорадини «акван вуч жедатӀа?» лугьудай саягъда гуьзетзавай. Азора фагьумлу тир ва адаз аквазвайвал, гадайрин атун-хъфинар артух жезвай. Ада идакай Айшатазни лагьанай.- Я рыш-ш Айшат, и ви стха виликдай вацра садра акъатзавайди тир, гила вуч хьанва. Гьафтеда кьведра къвезва.- Атурай ман. Чи къайгъуда ава абур. Ваз вучиз залан акъваззавайди я и кар?- Залан? Ваъ гьа. Чпиз кӀандатӀа гьар юкъуз атурай.- Атурай, атурай. Вуч я, вун гилани гъавурда акьунвачни?- Куьн гъавурда?- Азора гьатта мягьтел хьана.- Айвудиназ вун пара бегенмиш я. Вун акун патал ада зи стхани инжиклу ийизва.- Кьилди къведай жуьрэт авач мун адахъ?- Ваз аквазва хьи, ам регъуьвал гвай гада я. Вахъ галаз гьатта рахазни жезвач. Са «ун, эхь» я чидайди. Гьавиляй вуна адаз чин ачух.- За чин кӀевнавач кьван. Ам адаз гьакӀани аквазва.- АкӀ ваъ е-е, я лезги ханум. Адахъ галаз рахух, прогулкайриз, свиданийриз вач.- Ваз за адаз свиданийриз теклифна кӀанзавани? ЭЙ-Й, вун гьинай рахазвайди я, я аварвидин руш. А югъ адаз аквач. Айшатавай ван атай гафари рушан рикӀик шадлух гьисс кутуна. Ам гадайриз хуш жезва. Курсунани авай сад. Районэгьли, амма агъулви гада. Ачух, шад, зирек гада тир. КӀелунрайни пис тушир. ДатӀана Азорадиз дикъетни гузвай. Лекцийра партайра санал ацукьизни алахъдай. Азорадин къуллугъдани акъваззавай хьтин гьерекатар ийидай. Авайвал лагьайтӀа, рушаз ам хуш хьанвай. И жуьредин гьалдиз гьикӀ лугьудатӀа адаз чизвачир. Къариб акунмазди рушан рикӀик шадвал акатдай. Гуьгьуьл ачух жедай. Адан патав фидай ашкъи къве-
дай. Ам патав ацукьайла, чиниз яр акъатдай. Беденда са гьихьтин ятӀани ифин гьатдай. Маса рушарин патав гваз акурла, адакай хъел къведай. Жавандиз чизвачир, им кӀанивал яни, хушвал яни, амма Къариб гьамиша акунихъ вил жедай. Вучиз ятӀа лугьудай суални ада вичиз гузвачир. Гада адаз гьакӀ хуш тир. Адахъ галаз са партада ацукьун, рахун, санал бязи семинарриз гьазур хьун, библиотекадиз фин. Къарибахъ галаз алакъалу вири хуш тир, амма са карди Азорадин кефи серинарзавай. Адак кутаз кӀанзавай умуд квадарзавай. Къариб уьмуьр ихтибар ийиз жедай хьтин гадайрикай тушир. Азорадиз аквазвай, ам маса рушарихъ галаз свиданийриз физва. Курсуна авай бязи рушарихъ галазни ада вич азаддиз, ашукьвилелди тухузва. Гьа идан гъавурда Азора гьатзавачир. Йикъар, гьафтеяр алатирдавай руша вичивай хабар кьазвай. Адаз зун вуж ятӀа? Са курсуна кӀелзавайди? Са районэгьли? Адетдин юлдаш, дуст? Ва я кӀаниди? Гьелелиг и суалриз жавабар жагъанвачир. Амма агъулви гададихъ элкъвенвай майилар артух жезвай. Са юкъуз ада малумарна: «Киш юкъуз меркезда лезги ансамблрин концерт жезва. За чаз билетар къачуда».- Чаз?- Эхь мун, зазни ваз. Вун къведани?- Концертар заз кӀандайди я. - АкӀ ятӀа, лап хъсан,- рикӀивай шадвалнай Къариба. И концертдиз Айвудинани билетар къачунай. Ам ихьтин фикирдал гъайидини Айшат тир. Ада гададиз гъуьнтӀ гудай тегьерда лагьанай:- Яда, Айвудин, вун къахуниз килигиз, пӀузаррилай мез элязавай кац хьиз, гьикьван акъвазда. ВикӀегьвилелди Азорадиз саниз теклифа. Лап гьа и йикъара. Ина куь лезги концерт жезвалда, твах ваз хуш руш гьа концертдиз. Айвудина кьулухъ чӀугунач. Къачуна билетар, шадвал кваз атана общежитидиз. Азоради «сагърай, чав концертдиз фидай билетар гва» лагьайла, Айвудин кефи хана, хъфенай. Концертда адаз рушан къвалав ацукьнавай гадани акуна. Чин кӀеви, гьаясузвал квай хьтинди. Им адан гьерекатрай аквазвай. Айвудин гъавурда акьуна, Азора вичиз мукьва ийидай са тайин улам жагъурна кӀанда. Садра паркда куьсруьдал ацукьнавайла, рушарин патав пуд гада атана, таможнядин факультетда кӀелзавайбур. Абуру рушариз мороженияр къачуна. Буш рахунар, зарафатар ийиз вахт фена. Рушар, абуруз «сагърай» лагьана, хъфена. Пакад юкъуз гадайрикай сад курсуниз атана ва Азорадиз цуьк гана.- Сагърай,- лагьана Азоради,- амма чи алакъаяр цуьквер багъишдайбур, я кьабулдайбур туш. Мад ихьтин кардиз рехъ гумир.- Алакъаяр хъсанарда ман,- гьаясузвилелди хъуьрена гада.- Алакъаяр я вазни, я зазни герек авач. Жуваз са масад жагъура.- Заз жагъанва эхир,- алатзавач гада.- Вун хьтиндахъ зун фадлай къекъвезвайди тир.- Гьавая зи кьил тӀармир, гада, зун секин тур. Хъвач жув атайвал.- Хьурай ман. Хъфида зун. Амма чир хьухь, зун акӀ алатдайбурукай туш,- гада инанмишвилелди хъфена. Идалай гуьгъуьниз гададин патай элемишунар мадни давам хьана, амма Азоради гьар сеферда ам кӀурарив яна. Айшата стхадиз, Айвудиназ ихтилат авуникай чӀар кайила, Азоради разивал ганач. Нубатдин сеферда Гитинагьмедни Айвудин атайла, пуд рушни кӀвале авай. Умуми хабарар кьурдалай кьулухъ Гитинагьмеда лагьана:- Куьне гъил къачу, заз вахахъ галаз ийидай важиблу суьгьбет ава, куьн акси туштӀа, нянин прогулкадиз вач.- Хъсан я ман,- гьасятда гьазурвал къалурна Мислимата.
- Ая куь суьгьбетар,- лагьана Азорадини. Айвудинни рушар къецел экъечӀна.- Прогулка куьне ая, зун хуьруьнви рушахъ илифда. Ада заз вичин патав ша лагьанвайди тир,- сирлувиледи хъверна Мислимата Азорадиз.- Вач, вач, зи патайни саламар це адаз.- Азоради Айвудиназни вил яна, парк галай патахъ камар къачуна. Гадади рушан гуьгъуьниз гьерекатна. Руш вилик, гада – адан кьулухъ. Физва гьакӀ. Азора элкъвена:- Ваз зав агакьриз кӀанзавачни? Айвудина суалдиз жаваб ганач, амма вад кам вилик къачуна ва рушан къвалал алаз фин давамарна.- Зун ягъунва, ваз закай саки вири чизва. Заз вакайни ахъая.- Закай?- гада гьатта акъвазна.- За ваз вуч ахъайин?- Хизандикай, жувакай, кӀвалахдикай, гележегдин планрикай…- АкӀ ятӀа, ша, чун атӀа куьсруьдал ацукьин,- гадани руш фена, азад куьсруьдал ацукьна.- Гила яб акала. Зи чӀехи буба Дербентда яшамиш жезва. Дахдин кӀвалах себеб яз чун Хасавюртдиз акъатна. ЦӀийи гьукуматди завод барбатӀ авурдалай гуьгъуьниз дах кӀвалах авачиз амукьна. Гила адаз са бязи хуьрера амай консервиярдай карханайри чпин линияр къайдадик кутаз эверзава. Гатфарилай хъуьтӀелди ам гьанра амукьзава. АРА-АРА хизандални кьил чӀугвазва, мажиб хкизва. Диде муаллим ятӀани, алверчидиз элкъвенва. Базарда ада вичин будкадай дишегьлийрин парталар маса гузва. Заз са стхани кьве вах ава. Пешейрикай рахайтӀа, зав юрист лагьай диплом гва, амма и рекьяй кӀвалах гьатнавач. Гьавиляй цехда устӀарвалзава. Пулни хъсан къвезва.- Цех екеди яни?- Ваъ. ЦӀусад касди кӀвалахзава. Заказар гзаф жезва, гьавиляй чӀехидаз цех гегьеншардай фикир ава.- Гзаф жеда эхир заказар, эцигзавай кьван кӀвалер вуч я. Шегьерда азад вад метр алай чкани тазвач. Эцигзава, эцигзава…- Вучиз лагьайтӀа, гъиле-гъил аваз еке пулар къазанмишзавай бизнес я. Мумкинвал авай гьарда чил маса къачузва, ахпа кӀвалерихъ игьтияж авайбурувай пулар кӀватӀиз, эцигунар гъиле кьазва. Иллаки патара авайбуру инай чпиз кӀвалер маса къачузва. - Вун гьина яшамиш жеда? Ина, тахьайтӀа, Хасавюртда?- Гьелелиг ина, ахпа чидач. Валайни аслу жеда гьа…- Залай?- Азора гададиз дикъетдивди килигна.- Эхь, валайни, мегер ваз аквазвачни, заз вун хуш хьанва, вахъ галаз уьмуьрни тухуз гьазур я. Азора гьакьван дугъри яз аквазвай гададин гафари пайгардикай хкудна. Им «заз вун кӀанзава, заз гъуьлуьз ша» лагьай мисал тир. Рушаз вуч лугьудатӀани чизвачир. И арада адаз, тӀвар кьуна, сада эверна. КилигайтӀа, вич инжиклу ийизвай студент. Адахъ гьа виликан кьве гадани галай. Абур, пӀузарар алахьна, хъуьрез-хъуьрез къвезвай.- Азора, привет! Зи хатурар, галайвилер вуна кваз такьурди им авайвиляй тирни?- студентди гъил яргъи авуна Айвудин къалурна.- Ваз и чубан хьтиндай вуч экв акуна?- гада гьа-гьа ацалтна хъуьрена. Адахъ галаз муькуь гадайрини зил кьуна.- Им вуж я?- хабар кьуна Айвудина.- Чина кӀелзавай гада я. Къарагъ, хъша, ягьсузрин кьил кьуникай хийир авайди туш,- Азора къарагъна, адахъ галаз Айвудинни.- А-А-А, гъавурда гьатна, ви чубан лезги я манн-н?
- Эхь, зун лезги я. Лагь, вуч лугьуз кӀанзаватӀа.- Ядаяр, и лезги рахазвайвал аквазвани квез? Жуван тӀиш-пӀуз ивидай ктад жедалди, рушни инал туна, цӀуруцӀ инлай.- Вахъ мукьвара галукьнавай хьтинди туш, лем, эгер ваз проблемаяр кӀанзаватӀа, буюр. ТуштӀа, кисна жув физвай жегьнемдиз вач.- Гадаяр. Куьне идан кар аку, зун рушахъ галаз рахада,- буюрна гадади. Айвудина гьа патав гвай гада вичелди чӀугуна ва адан туьтер кьуна: - За и хеб исятда бамишарна, инал гадарда. Ахпа вунни гьакӀ.- Туьтер кьунвайдай пис-пис цӀугъар фена.- Ахъая, ахъая, ам, чиди са зарафат тир. Айвудина гададин туьтер ахъайна ва тумуна са кьуьлни эцяна, анихъди авуна.- Килиг кьехваяр, рикӀел хуьх, и рушан патав агатун квез ерли хъсан акъваздач. За квез кичӀерар гузвайди туш, куь патахъай къайгъу чӀугвазвайди я. Гъавурда гьатнани?- Гьатна, гьатна,- гадайри тади кваз кьил баштан авуна. Айвудина гъалаба акатнавай рушан гъиликай кьуна ва общежитие галай терефдихъ камар къачуна.- Алай вахт чӀуруди я, Азора,- тӀвар кьуна рахана гада.- Инсанарни пехъи, азгъун, ягьсуз хьанва. Гьавиляй нянихъ кьилди санизни физ тахьуй.- Хьурай. Гитинагьмеда Айвудин гьаятда гуьзетзавай. Абур Азорадиз «сагърай» лагьана хъфена. Паркуна арадал атай агьвалатди, на лугьуди, Азорадин вилерилай перде алудна. Кисай, дугъри, лугьудайвал, сиве тур тӀубни кӀас тийидай Айвудин адаз маса терефдихъайни акуна. Лазим атайла ада неинки тӀуб, гьакӀ вири беденни кӀасун мумкин тир. И сеферда ада вичин итимвилин къилих, лайихлувал къалурна. Пуд йитихдикай кичӀе хьанач. Вичин гьиссерикайни рушаз ачухдиз малумарна. КӀвализ атайла вич гьич аватӀани чир тийидай Айвудина. Мус килигайтӀани, рушал вилер алай ва гьасятда абур маса патахъ элкъуьрдай гадади. Руша арабир кьатӀузвай, гададин и килигуна маса манна ава, амма рикӀи манна кьабулзавачир. Вучиз ятӀани адаз Айвудинан акунар, кисайвал, са гьихьтин ятӀани муьтӀуьгъвал, масадалай аслувал хуш жезвачир. КилигайтӀа, ам ерли и къаматдиз ухшарди туш кьван, ам масад я. Ада винелай вич къалурзавай шикилар тапанбур я. Ай Аллагь, икӀни жедайди я кьван. Халис разведчик. Азорадин тажубвилихъ кьадар авачир. Гьа са вахтунда ада гьейранвални ийизвай. Ихьтин гададиз ам, Азора, хуш хьанва. Адаз санал хзан кутунин фикирни ава. Бес жаваб гьихьтинди хьурай? Адаз вуч лугьун лазим я? Мус? Ада хъфидай кьиляй вич вахт хьанмазди къведайдакай лагьанай. Жавабдикай чириз? Мумкин я. Рушан мефтӀери, датӀана гьерекатдик квай цеквери хьиз, кӀвалахзавай. Фикирри сада-сад дегишарзавай. КӀеве твазвайбур, аламатдинбур, рикӀик шадвилин цицӀихар кутазвайбур… АЙВУДИН-Н-Н. ТЕК-БИР гьалтдай тӀвар чи патара. Вичин гьиссерикай зун гьейранардайвал лагьанач. Адетдин са кардикай хьиз. Инанмишвилелди, за вич инкар тийидайди чиз. Яраб гьакӀ я жал? Белки, гьахьтин амалар кьванни ийин, акван ада вуч ийидатӀа? Ваъ, ваъ, ихьтин месэла зарафатриз вегьин дуьз туш. Адаз, мумкин я, пис хъелни атун. пис гада хьиз аквазвач. Адахъ галаз уьмуьр тухунни, белки, четин акъваз тийин. Ада вун гьар са уламда хуьда. Гена чӀуру амаларни квач. Хъвазвач. чӀугвазвач, куьчейра авач, кӀвалахзава. КӀелнава, гележегдикай фикирзава. Эхь, эхь, ам зи кьисмет
хьтинди я, гуьзетни тавур пишкешни хьун мумкин я. Азора геждалди ахвариз фенач. Экуьнахъ ада бейнида, кинодин кадрияр хьиз, йифен фикирар тикрар хъхьана ва вич патал къарар акъудна. Адан патай теклиф атайтӀа, ваъ лугьудач. Вахт садазни килигзавач. Ада пачагьрилай, я президентрилай, я са шумуд миллиард махлукьатдилай аслу тушиз сятер, йикъар, варцар, йисар гьисабзава, девирар, агъзур жуьре вакъиаяр, агьвалатар, несилар тарихдин деринриз ракъурзава. Гьа икӀ Азоради университетда кӀелзавай пуд лагьай йисни тарихдиз ракъурна. Ада инанмишвилелди, чешнелувилелди кьуд лагьай курсуниз камар вегьена. Руш шад ва вичелай рази тир. И йис ам патал мадни лишанлуди хьанвай. Айвудина адаз дуьньядиз, гьар йикъан уьмуьрдиз маса, икьван гагьда таниш тушир, рикӀик гьевес, наз, верцӀивал кутадай вилерай килигдай мумкинвал ганвай. Адан руьгьда, беденда дишегьлидин зарлу, нурлу гьиссери цӀир ганвай. Абуру рушав садан вилни агакь тийидай бушлухра лув гуз, гьа каинатда ашкъидикай манияр лугьуз тазвай. Экзаменар вахканмазди Азора кӀвализ хъфенач, ам Астрахандай вах Азиза хтунал вил алаз акъвазна. Адаз вахкудай кьве экзамен амай. Азад йикъар руша Мерзият эмедин кӀвале ва Айвудинахъ галаз шегьердин паркара сейр ийиз акъудна. Азиза хтай пакадин юкъуз вахар багърийрин патав рекье гьат хъувуна. Гатун варцара медпунктуниз къведай хуьруьнвияр кьери хьун адетдин кар тир. САДАКАЙ-МАСАДАК акатдай гриппдин ва гьар жуьре инфекцийрин вахт тушир. Духтурдивай куьмек кӀанз арабир кьил, руфун, япар тӀадайбур, хер-кьацӀ хьайибур, учетда авай кӀвачел залан дишегьлияр къведай. Бязи йикъара касни акъатдачир. Ихьтин макъамда Саидина начагъбурун карточкайриз вил хъиядай, абуруз талукь кхьинар къайдадиз гъидай, кьил чӀугуна кӀанзавай рикӀин, давленидин азарар квайбурун, набутрин, кьуьзуьбурун график туькӀуьрдай, амай дарманрин гьахъ-гьисаб ийидай, чарасуз герек дарманрин сиягь кхьидай. Са бязи азаррикай чеб хуьн патал агьалийриз кӀелдай профилактикадин чарар, плакатар, газетар цларал алкӀурдай. Гарал къугъвазвай фарфалаг хьиз, датӀана элкъвезвай вентиляторди гар язавай югъни эхирдиз атана. Гад зегьемлуди тир. Къецел экъечӀайла, хьар квай кӀвализ гьахьай хьиз жедай. Дуст Гьазералиди Саидиназ нянихъ вичел кьил чӀугунин теклиф агакьарнавайди тир. Гьавиляй ада кӀвал ваъ, арендатор дустунин багъ галай терефдихъ еремишзавай. Куьчейрик инсан лап тӀимил квай. Гьалтай сад-кьведа къаб алаз хабарни кьуна:- Я духтур, ана гьикӀ хьана, рехъ алатнавани? Инрихъ акъатнава хьи?- Духтур, кьил кьер галай патахъ туькӀуьрнава хьи? Гьаваян кар я, вацӀа бегьем чуьхуьнагардай ядни амайди туш. Виревайдини аялрин базар я. Хуьруьнвийриз кутугай жавабар гана Саидина рехъ давамарна. Ингье дустунин багъни. Касдиз аферин! Садан рикӀелни алачир, я фикирдизни татай месэладик кьил кутуна. Гьазералиди вацӀун кьерекай чил туькӀуьрна ва ана багъ кутуна. Гьихьтин багъ! Гьелбетда, еке зегьметар акьалтна, хейлин харжар авуна. Ахпа чилин иесивал ийиз кӀандай гьарамбашиярни майдандиз акъатна. Регъуь тежедай алчахар. Абурухъ галазни женг чӀугуна. Кардиз кьецӀ гудайбур райондин са бязи идарайрай, органрайни акъатна. КӀус, пай истемишзавайбурни кими хьанач. Ахьтинбурузни атайвалди хъфидай рехъ къалурна. Нетижада Гьазералидикай хуьре, районда сифтегьан арендатор, фермер, суьрсет гьасилзавай халис лежбер, багъманчи хьана. Багъдин са пай кьере, муькуь пайни вацӀувай кьве виш метрдин кьакьандаллай тепедин яхада авай. Гьазералиди гьа и тепедин кьилел вичиз чардахни
эцигнавай. Инилай вири багъ, капан юкьвал алайди хьиз, аквазвай. Жагъунда тунвай, аскерар хьиз, дуьм-дуьз жергейра акъвазнавай, кукӀрух кьуна емишар алай багъдиз килигун са тамашадай, гуьзел, акьур вил гьейранардай шикилрив ацӀанвай выставкадай тир. Жагъундив агакьнамазди кицӀ элуькьай ван атана. Иесидиз патан кас атанвайдакай хабар гузва гьа,- фикирна Саидина ва гъвечӀи ракӀар галайвал гьерекатна. РакӀарив агакьнамазди адаз дустунин сес атана:- Ша, ша, викӀегьдиз ша, кицӀикай къурху жемир, ам кумадик хъфенва. Гьазералиди дуст хушдиз кьабулна, къужахламишна ва кьведни тепедал хкаж хьана. Саидинан чинихъ анжах гила шагьвардин кьезил лепеяр ва багъдин михьи къацу пешерин, векьерин, жуьреба-жуьре емишрин аламатдин атирар галукьна. Беденди гьасятда «ахвайш» лагьайди хьиз, регьятвал, кьезилвал гьиссна. Кузвай, зегьемлу кабинет гьинай, тепедин яхадавай багъ. ВацӀалай, мукьвал алайди хьиз аквазвай дагъларилай къвезвай шагьвар гьинай! «Гьар нянихъ инал атана кӀанда» хиял фена духтурдин бейнидай. Кеф тушни ихьтин чкадал кӀвалахун.- Саидин кӀанивилелди, сад лагьай сеферда аквазвай хьиз, хайи мулкариз килигна. АЯЛ-ЖАВАН чӀавара цӀингавар ягъай, балкӀандаллаз чамарар авур ягъвариз, чӀурариз, дерейриз, дагълариз, кӀамариз. Ада хур ацӀурна нефес къачуна ва ахъайна. Икьван гуьрчег, суьгьуьрдин, кьарувалдай мулкар, чкаяр, амма чахъ анриз фидай, экуьнин кьиляй чигеда амай векьера къекъведай, дустар галаз фена ял ядай вахт, гьяз амач. КӀвал, кӀвалах, къайгъуяр, дердияр…- Саидин дустуни фикиррикай хкудна.- Гьун, килиг, имни за цӀийи кьилелай туькӀуьр хъувунвай чардах. Зи кӀвал, зи къеле. - Наблюдательный пункт…- Валлагь, дуьз я дуст. ГьакӀ лагьайтӀани жеда. Бязибуру, «Гьазералидин магъарани» лугьузва. - За ваз лугьун, дуст, инаг пачагьлугърин тавханайрилайни зурба ва хуш чка я. Ваз баркалла, заз къе инал теклифай. Гьа и декьикьайра зун чи аялвилин, жаванвилин дуьньядиз хъфенвай. Пара ажайиб, къайгъусуз, шад ва хурам вахтар тир. Бес къе вучиз абур чавай квахьнава? Вучиз чун дуланажагъдин дердийрик ктӀизва?
ШАИР-ФРОНТОВИК Султанов Балакъардаш Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский район) Агъа-Хъартасрин хуьре Султанан хзанда дидедиз хьана. Ам фад етим хьанай ва халуйри гъвечӀи гададиз бубавал авуна. Мектебда, Дербентдин педучилищеда кӀелна хуьруьз хтай Балакъардаша, Агъа-СтӀалда муаллимвал ийизва. Аял вахтарилай шиирар туькӀуьрунал рикӀ алай гада СтӀал Мусаибахъ галаз дуствилин алакъайра авай. Балакъардаша Сулейман даидиз вичин чӀалар кӀелдай, адани жегьил шаирдиз яратмишунин сирер ачухардай. ИкӀ, 30-йисарин сифте кьилера Балакъардаш Султанован чӀалар «ЦӀийи дуьнья», «Колхоздин пайдах» газетриз акъатзава. Адан тӀварни жегьил шаиррин (Мемей Эфендиев, А. Фатахов, СтӀал Мусаиб) жергеда гьатзава. Колхозар туькӀуьруникай яратмишай Балакъардаш Султанован «Батрак Агьмедан кьиникь» поэма, А. Фатахован «Зарбачи Гьасан» хьиз, лезги шииратда зурба вакъиа хьанай. Ватандин ЧӀехи дяве башламишай сифте кьилера вичин яратмишунри цуьк ахъа авур ва вичин рикӀе чӀехи мурадар авай жегьил шаир гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена, немсерин фашистрихъ галаз хьайи са женгина игит хьиз телеф хьана. Адан сур авай чка малум туш.
(Поэма куьруь авуна гузва)
...Агъа СтӀалрин хуьр Алайд я са гуьнедал, Кьибледихъни чин галаз Тешкилнава бинедал. Хуьруьвай къакъатна хьиз, Къачабеген кьакьан кӀвалер, Абур хъсан раснаваз Акьадай ягъай вилер. Дугъриданни ам кулак, Гзаф мал, мулк авайд тир. Агьмед лугьур са батрак Адан кӀвалел алайд тир.
Балакъардаш Султанован - 110 йис
А аялд диде-буба Вич гъвечӀи яз кьейид тир, КЬИЛЯЙ-КЬИЛДИ Къачадиз КӀвалах ийиз хьайид тир. И батрак тир Агьмеда Уна пара кӀвалахар, Я тандал партал алаз Авуначир дамахар... Язух тир и Агьмедаз Гьич регьятвал гудачир, А зулумкар хзандиз Адан язух къведачир...
Яд авачиз кӀвалах акъвазнава. КӀвалахзавай гадайрин са пай Белиждиз хъфена – абур гьанай я. Муькуь пай къумар къугъвазва: гъалиб хьайибур сад-садахъ галаз, кумукьайбурни кьилди – кьвед ва пуд лагьай чкаяр кьаз. Эхир хьи, чемпион акъудиз алахънава. Къугъвазвайбур пуд жуьт хьанва. Мад гадаяр авач.– Инал, са газетдал, къваларай жанг акъатиз, хъенчӀин гичинни, стаканарни, фан ва нисидин кӀусарни, гьатта са чичӀекни ала. Газетдин азад чкадал уьлкведин регьбер трибунадихъай рахазва.– Гъалиб хьайибурун ихтиярар чӀехибур я, абуру стакан-стакандихъ галукьариз, хъвазва, кумукьайбуру, куьтӀни тийиз, цуькӀуьн туькьуьнзава, рикӀяй гьайифар чӀугвазва, вучиз лагьайтӀа нубатдин сеферда къвалариз жанг акъатнавай гичин ичӀи жезва. И чӀавуз гадайрикай виридалайни яргъида, ван хцида, хатрут тарарикай садан тандихъ агалтна, гьич садрани я щётка, я шир такур хьтин куьгьне шуьтруьвал алай туфлияр къвалав эцигна, кьецӀил кӀвачер яргъи авуна, ахварзавай цӀаркал гададал сес элязава:– ШТИ-БЕ-Е-Е-ЕГ! Пул къачуна, дахдин, впе-е-е-е-рёд! ЦӀаркал гададал садлагьана чан къвезва, гьерекатна туфлияр алукӀна, кӀанчӀунилай вилик амаз эцигнавай пул къачуна, хуьруьн са магьледиз гьерекатзава. Чехир гадайри гьабурувай къачузва. Абурухъ дадлу чехир авайди, ахьтин чехир и хуьре кьит тирди гадайри чеб кӀвалахдив эгечӀай лап гьа сифте юкъуз чирнава. Июлдин югъ пара чимиди я. Ракъиниз чилел вичин вири цӀай къуриз гьайиф къвезвай хьтинди туш; адаз инсанар, чан алай вири махлукьат, тарарал алай емишар хьиз, чуруриз кӀанзавай хьиз я. Гадайрикай ирид гьекьер кӀвахьзава, ятӀани абуру цавуз фикир гузвач, абурун фикир анжах къумари чпелди чӀугунва.
– ЧӀехиди къвезва, гадаяр! – гьарайзава гадайрикай сада яваш сесиналди. Абуру гьасятда къугъун акъвазарзава, къумар кӀватӀна, жибинра хутазва. Ви-
рида, гьерекатна, перер гъилера къачузва, абур винтовкаяр хьиз, хурудилай винелди, ракьун кьилер цавухъ элкъуьрна, кьазва; яргъида хци сесиналди команда гузва:– РАВВВ-НЯЙССС! ССС-МИРРР-НООО! Ругуд касдикай ибарат жерге тӀарамдиз акъваззава; къачузвай нефесдин сесинилай гъейри, са ванни амач. Дуьз лагьайтӀа, цавай самолет физва ва ада гъургъурзава.– Атанвайди вуж я? ГъвечӀи буйдин ацӀай, къекъведайла, авахьзавай туп хьиз аквадай са итим. Вичин буйдилай руфун еке я. ХъуьчӀуьк гьа руфун кьван чӀехи, чарарай ацӀанвай, крокодилдин кьурурнавай хамуникай цванвай хьтин шуьтруь папка ква. Тванвай кьилел еке къерехар галай лацу сафутӀ ала. Лацу ам, гьелбетда, куз-куз ракъини авунва, ам вич самарикай хранвайди я. Касдин элкъвей чинилай сад-кьве лацу чӀарни акахьнавай, сад-садахъ галкӀай къалин рацӀамарни яру нер хкатна аквазва.– ЦӀару вилер агажна, пелел биришар кӀватӀна, туьд чуькьвезвай яру галстук гъуьргъуь авуна, ада лагьана:– Вольно, юлдашар! Ахпа, сес явашарна:– Зарафатар бес я ман, гъикьван хьуй?!– Есть, чӀехиди! – жаваб гана яргъида, амай гадайри чинрикай хъвер кӀвадарна. Яргъиди армиядай сержантдин погонар алаз хтанай. Гилани адал ракъини кудай кьван лацу хьанвай хилер галачир гимнастерка хьтин затӀ алай. Адан погонар алкӀурай чкаяр артух къацузмай. ЧӀехиди, яни прораб, атайла, гадаяр гьа ихьтин зарафатар ийиз вердиш хьанвай, амма къе, вучиз ятӀани, абурун зарафат чӀехидаз хуш хьанач. Вичи ийизвай гьерекатриз, кӀвалахдин патахъай ийидай тагькимриз килиг тавуна, прораб дугъри итим тир. Ада вичин гъилик кӀвалахзавай гьар садан тереф хуьдай, садни гьакъикъатда бейкеф ийидачир. Туьнтвал къалуриз, «къапарай акъатна» рахунни адаз хуш тушир, гьавиляй, вичин винел патан акунри хъуьруьн гъизвайтӀани, гадайриз ам кӀандай. Атанмазди, кас дуьньядин гьаларикай рахада:– Аку гьа-а-а, чувудар сакӀани секин жезвач, гадаяр! Арабар гьабурулайни фенва. ПАЛЕСТИНА-МАЛЕСТИНА лугьуз... Ламран рухваяр... Инсанрин язух я, инсанрин!.. Виридаз гьукуматар кӀанзава, чпин уьлквеяр. Амма вири чилел мугьманар тирди рикӀелай алудзава. Виликдай Вьетнам авай. Гьамни Америка. Кубани Американи, Африкани... Чи иналлай Дербентдин чувудризни чпин гьукумат кӀан хьайитӀа, вучда чна, а?! Гадайри гьар сеферда адаз кисна яб гуда.– Ахпа мадни... – чӀехиди, са геренда хияллу хьана, инихъ-анихъ килигна, ада вичин газар хьтин яру нер тӀушунна. – Куьрелди, яд авач, кӀвалах акъвазнава, чида. Керпичарни акьалтӀнава, пакани кӀвалах жедач. Заз квез Бермудан треугольникдикай са суьгьбет ийиз кӀанзавай. Гьикьван лагьайтӀани, интересни я... Къе ваъ, къе акъвазрай, са маса юкъуз хьуй.– Бермудан треугольник вуч затӀ я, чӀехиди? – суал гана сержантди.– ЧӀехи океанда гимияр туькьуьнзавай са чкадин тӀвар гьахьтинди я. Маса сеферда ихтилатда...
И чӀавуз къвалариз жанг акъатнавай гичин гъиликай куьрсарна, цӀаркал гада хтанвай, гьавиляй прорабдин вилер гичиндини «суфради» чпел желбнавай.– А-ГЬАН, – лагьана ада, – гьелбетда, гьакӀ я – гичин гьамиша хъсан затӀунай ацӀана кӀанда.– Чна рикӀ аладарзавай, чӀехиди, – лагьана сержантди.– Аладара, я Муртуз! За ваз тегьне-мегьне язавай кар авач хьи?! Са гафни лугьузвач... Хъсан карзава... Амма къе ваъ, жедач, акъвазарна кӀанда. Мад герек туш.– И кумукьайбур гьикӀ хьуй, я чӀехиди, ибур гьарарат хьанва эхир? Чун чарарал къугъвазвай... – саки гьарай галаз лагьана Муртуза. – Ибурал стӀални гьалтнавайди туш. Иллаки и тӀветӀелар квайдални и яргъи кьил алайдал! АтӀа «балкӀандал» са стакӀан гьалтна... Ина кӀвалахзавайбурал гьар садал са лакӀаб алай. Абурни чпин суфатрин акунрин лишанри тайинарнавай.– Абуру хъурай. Чехир жеда. Зазни це, – лагьана прорабди ислягьдиз. ЦӀаркал гададин гъиляй акъудна, ада вичи стаканра цана. – Чи сагълугъдай! Са геренда гадайри чехир тахьай мисална. Прорабдиз, лагьайтӀа, вичин кар чизвай: кӀвалахдин вахтунда, яни кӀвалах авайла, гадайри хъвазвачир. Абур, прораб вич хьиз, гайи гафунал кӀевибур тир.– ИчӀи стакан газетдал, трибунадихъ рахазвай уьлкведин регьбердин вилик эцигна, прорабди лагьана:– Гила заз яб це, за квез лагьайвал ая. Перер гъилера къачу. СЕР-ЖА-А-АНТ! Са лумни герек жеда. Захъ галаз ша, мад энгел хъувуна виже къвезвач. Гичин хутах, гада!.. Рекье сержантди жузуна:– Чун гьиниз физва, чӀехиди?– Сувабдин кар ийиз, – куьрелди жаваб гана прорабди.– Ам вуч кар я ахьтинди?– Сур атӀана кӀанзава. ЧӀехиди суал гайидаз пелен юкь агажарна, рацӀамрикай кӀунтӀ авуна, килигна.– Чун и хуьряй туш кьван? – лагьана сержантди. – Ина чпин гадаяр авачни?– Сувабар гьабурузни сад я, квезни, – жаваб гана прорабди, чиниз хъвер гъана. Ахпа мегьрибанвилелди лагьана: – Гадаяр, эхь, и хуьрени абур ава, гьелбетда. Амма исятда вири кӀвалахрал ала: чуьлда, никӀе, салара, рекьера. Куь куьмек чарасуз я. ТӀалабнава!– Садани куьтӀ ахкъуднач, анжах сержантди кьил юзурна, вичин хци сес малумарна:– Гъахъ я вун, чӀехиди, сувабдин кар са рахунни вичихъ галачиз, тамамарна кӀанда. Вуж я рагьметлуди?– Кьуьзуь сад. Яшар кьудкъадалай алатнавай къужа.– Сурарин майдандал абур кьилел лацу тӀирих алай, вичик хкатӀай шуькӀуь шуьтруь спелар квай, са гъиле теспягьар, муькуь гъилени дуьаяр кхьенвай ктаб авай жегьил яхун фекьиди гуьзетзавай.– Гьа инал атӀутӀ, – лагьана ада, теспягьар авай гъил къумадин кӀунтӀунал туькӀуьрна. – И къум анихъ гадра.
Гадайри къум гадарайла, фекьиди сур гьикӀ атӀун лазим ятӀа, адан сергьятар гьибур ятӀа, тайинарна, тапшуругъар гана. Ахпа ам дуьадин чӀалар кӀелиз-кӀелиз хъфена. Гадаяр кардив эгечӀна.– Къе куь прораб гьа фекьи я, – лагьана прорабди. – Зун фена, кар ая! Ракъини гьа са тегьерда чурурзавай, беденар, квай эхиримжи цин стӀални хкудна, штӀумарзавай. Гадаяр гьарданбир патаз кьерехдиз килигзавай: гьикӀ тир хьи, абурун вилери жанг акъатнавай гичин гъилик квай цӀаркал гада гуьзетзавай. Имни мецер кӀалханрал алкӀунин нетижа тир жеди. Амма вири киснавай, абуру сержантдин гаф гуьзетзавай. Сержант, лагьайтӀа, гьекьеди кьежирна, кьурай чка кумачир гимнастерка са къерехдал гадарна, сурарин майдандилай анихъ аскӀан кӀунтӀал ацукьна, сигаретдай гум акъудзавай прорабдиз килигзавай. Исятда адазни са гумар акъудиз кӀанзавай, гьелбетда. ГьакӀ тиртӀани, цихъ къарихвили тембек гьасятда адан рикӀелай алудна. Ам са жуьре хъел аваз кӀвалахдив эхгечӀна. Са чӀавуз сержантди, мягьтел яз, сур атӀузвай гадайриз лагьана:– Куьне кьатӀуннани – и чил пурпу я!– ГьакӀ я, валлагь! – жаваб гана чиник тӀветӀелар квайда.– Им, атӀана, ахцӀур хъувунвай чка ятӀа? Гадаяр гьасятда фурал кӀватӀ хьана.– Эхь, гьакӀ я. Кьуд пипӀендиз атӀанва. Ингье, аку! – чил къалурна чиник тӀветӀелар квайда. РАХАЗ-РАХАЗ, кузвай рагъни рикӀелай алатна, абуру кӀвалах давамарна. Бирдан сержантдай гьарай акъатна:– Ина тахта ава, гадаяр! Чиле! Икьван гьяркьуьди?.. РакӀар я!.. Абуру мукъаятдиз къум акахънавай накьв перцелди къачуз, къецел гадарна.– ГьикӀ хьана, жезвани? – прорабдин сес акъатна. Ам, атана, атӀузвай сурал алгъана.– Ина ракӀар ава, чӀехиди! – лагьана сержантди, сесиник гьалаба кваз. – Са жуьре ялни къвезва. Авани, гадаяр? Гадайри кьилер юзурна, абурун чинар цуру тир.– Лум кутуна, хкажа кван! – лагьана прорабди. Гадайри, гьелбетда, прорабдин гафар тахьанайтӀани, чпин кар ийизвай. И гафар лагьана, чӀехида абуруз гар паяй кар авач хьи? Абур, гьа виликдай хьиз, ракъини кузва, беденрикай эхиримжи стӀални хкудзава. Сержантдини чиник тӀветӀелар квайда, кьведани кьуна, ракӀар хкажна, къерехдал гадарна. Ахпа ибур, нефесар кьунваз, и фурай тадиз экъечӀна, са патахъ катна.– Ина мейит ава хьи! – гьарай акъатна прорабдай. Гадаяр вири сурарин майдандай экъечӀна.– КьецӀил дишегьли я, – лагьана сержантди, кьил галтадиз, сакӀани вич-вичел техквез. Адан рикӀел сигарет атана ва ам шалвардин жибинра къекъвена, амма чӀугвадайди адаз прорабди гана, гьада цӀайни яна.– Саки ктӀанва, – лагьана тӀветӀелар квайда.– Прорабдин чиник ажайиб серин акатнавай, амма и серин инал садавайни кьатӀуз хьанач. Ада гадайриз лагьана:– За, фена, фекьи хкида, куьн гьа инал акъваз. Прораб фена ва, са вахт арадай фейила, инал фекьини атана, ам гьеле чкадал агакьдалди, милициядин са шумуд машинни.
Фекьи гьа дехьнен жегьил тир. Ада лагьана:– И хуьряй и чкадал са касни кучудайди туш. Ахпа, лугьун за квез, и чи патара, кафанра тун тавуна, кьецӀила кучуддай адет авач хьи? Ахпа мадни, и ракӀар аку, и ракӀар гьа и сурарин жугъундин ракӀар тир. Чна жугъундик вар кутуна, ракӀар хкудна. Ам атӀанал эцигнавай, атӀа къерехдал. Милициядин работникрикай сада чпиз герек шикилар яна, майордин гъетер къуьнерал алайда гадайриз суалар гана, вичи папкадай акъудна, са чарчел кхьинар авуна.– Чун патан инсанар я, – лагьана сержантди, – ина школа эцигзавайбур я. Прорабди чи куьмек герек я, лагьана. Чна куьмекна.– Эхь, дуст кас, куьне, дугъриданни, куьмекна, – адан къуьн капашдивди яна майорди.– Гьар са кьисметдихъ вичин чка гала, – гаф лагьана фекьиди. – И чил а дишегьлидин кьисметда авач. Ам вичин кьисметда кхьенвай чилихъ агакьара... Гадаяр, сур атӀун тавуна жедач. Инал ша, гьа инал атӀутӀ. Кьейиди кучудна кӀанда эхир. – Ада гадайриз сур атӀудай маса чка къалурна.– Куьне квез такӀанармир, гадаяр, – лагьана сержантди чинар цуру юлдашриз. – Гьамни инсан я, гьа и чун хьтинди я. Анжах са тафават ава: ам дишегьли я. Ша, лагьай кар ийин.– Яргьец, иникайни сад хкатайтӀа, вучда? – суал гана цӀийи чкадал сур атӀузвай гадайрикай сада, сесиник зурзун кваз.– Кьей хва, мад виринра кьейибур жеч хьи? Рахамир, кӀвалах ая! Са суваб чна къачуна, сад мадни къачуда чна, – лагьана сержантди.* * * Пакадин юкъуз гадайри цлал кӀвалахзавай. Абурун мурад амай керпичрикай цал эцигун тир. Гьар сад, сиве яд кьунвайди хьиз, киснавай. Япуз къвезвайди епиналди винелди палчух авай ведре хкаждайла, цлахъ галукьиз ийизвай ван, садни керпич-керпичда акьурла, ийизвай сесер тир. Гьар сада, гьелбетда, накьан вакъиадикай фикирзавай, вичин акьулдалди адаз баян гузвай.– А язух дишегьли кьейиди вуж ятӀа, гадаяр? – эхирни садавай эхиз хьанач.– Низ чида, кӀвал къени хьайиди, – адаз жаваб гана муькуь гадайрикай сада. – Гуьрчег дишегьли тир. Къалин чӀулав чӀарар авай, гуьзел чин авай.– Кьейидан тарифар ийимир.– За акунрин, суфатдин тарифарзава, кьейидан ваъ.– Гьар гьикӀ ятӀани, ам хъсан кар туш.– Зун къе квез парар хкаждай кран хьанвани, чан гадаяр? – лагьана сержантди. – Мад икӀ хьанач хьи. Гила зи чка жува яхъ, Рашид. Идриса керпичар ялрай, цал за эцигда.– Чиник тӀветӀелар квай гадади адан чка кьуна. Сержантди гъилерилай кӀвалахдин бегьлеяр гадарна, ракъини кана, лацу авунвай гимнастеркадин къултухдай «Прима» сигаретрин кьвати акъудна, са сигаретдиз цӀай яна.– Дишегьли иерди тир, дугъриданни. Амай крар заз чидач, – лагьана ада, кьил юзуриз, туп-туп гумар акъудиз.– Адал чан хкиз хъижедани, кьей хва Рашид? – суал гана Идриса.– Вуна завай вучиз хабар кьазва, зун ваз Рабби яни, кьей хва?! – адаз гьасятда суалдалди жаваб хгана Рашида. – Гъиле авай кар ая ман, лал хьана! Тахтайриз тахтаяр яна, гурар хьиз туькӀуьрнавай трапдай винелди хъуьчӀуьк
вичин гьамишан папка квай прорабни къуьнерал майордин гъетер алай милиционер экъечӀна. Милиционердин гъилени папка авай, амма ам чӀулавди тир. Са ял акъудна, гьяркьуь къуьнер ва къумрал чин авай милиционерди гадайриз салам гана. Ракъини, гьа накь хьиз, кузвай, чурурзавай, амма гила са жизви гар акъатнавайдини гьисс ийиз жезвай. Виридан мурад ам артух хьун, ада зегьемлувал кьин тир. Дериндай нефес къачуна, майорди лагьана:– Квевай жузадай гаф-чӀал ама, гадаяр. Куьн ина шумуд ава?– Гьа инал кӀвалахзавай кьванбур Белиждиз хъфенва, – жаваб гана сержантди виридан паталай.– Так, так... Иниз эхиримжи сеферда къум мус гьана? Вун акъваз, прораб.– Зи тӀвар Сарухан я, – лагьана прорабди, – Агьмедов Сарухан Мирзоевич. Эгер квез герек хьайитӀа...– Хъсан я, – разивал къалурна майорди. – За суал тикрарзава...– Исятда лугьуда, – сержант вичин къултухрикай сада къекъвена ва анай вили карандашдин куьруь кьатӀни «Прима» сигаретрин кьватидин чарчин кӀусар акъудна. Абуруз са-садаз мукьуфдивди килигна, ада жаваб гана: – Гьа и вацран цӀерид лагьай юкъуз. Еке «камазри» гъана. Къад машинди.– Так, так... Абур, къум ичӀирна, хъфена, тушни?– ГьакӀ я. Абур ПМК-ДИНБУР я. Масанрани кӀвалахзава, – жаваб гана прорабди. Майорди, керпичрал ацукьна, метӀерал эцигнавай папкадал са вуч ятӀани кхьена.– Значит, цӀерид... Так, так... Къе къанни муьжуьд лагьай югъ. Июлдин варз я. Ракъини, цӀу хьиз, кузва. Прорабдин гафарай, гьа юкъуз агъа кьуларин далдадик акъвазнавай машин къени гьа алай чкадал алама.– Эхь, юлдаш майор, гьакӀ я, – жаваб гана прорабди.– Гелер! Гелер вуч затӀар ятӀа, чидани квез? Гьа сурун накьварал алай машиндин гелерни и куь машиндин гелер садбур я, товарищар! Так, так... Прорабдин чинин рангар атӀанвай, адак гъалаба квай.– ЖЕ-Е-ЕЧ! – гьарай акъатна сержантдай. Гьатта адан пӀузарри кьунвай сигаретни яргъаз гадар хьана.– Квекай садазни машин гьализ чизвач, – заз куь, Сарухан Мирзоевича лагьана.– Чаз гьа дишегьлини чидай кас туш, – аламат хьанвай тегьерда малумарна сержантди.– Иер дишегьли тир, – вичин гаф кутуна чинал тӀветӀелар алайда.– Вун акъваз, кьей хва! – адаз гьарай гана сержантди. – Гьамиша гьа са писпи ягъиз жеч хьи? Майор сержантдиз векъидаказ килигна.– Са сигарет це кван, – лагьана ада. – ЦӀайни це... Так, так...– Машин ина са гьадаз гьализ чизвай, – рахана прораб, – жуванди я, лагьана за, са кӀвалах хьуй... Белки, чкадиз хуьквен, инсан хъижен... Кьве аял авай... Гадаяр сад-садаз килигна: «им никай рахазватӀа, яраб, и чи Сарухан Мирзоевич? ТахьайтӀа, им садлагьана терхеба хьанани?» – фикирна абуру.– Исятда ам гьинава? Куь къаравул? – суал гана майорди.
– Зун адан цӀийи папан кьилив фенвай... Дуьз лагьайтӀа, ам цӀийиди туш, регистрация авунвач. ГьакӀ яшамиш жезва... Гьа дишегьли вич гьакӀ рази хьаналда... Гьа папа ам квахьна, яни кӀвализ хутун тавуна, са шумуд югъ я, лагьана, – жаваб гана прорабди. Ада къуьнер агажарна, ахъайна. – Чидач, ам гьар няниз къвезвайдй тир. Инай квахьай затӀ авач кьван?– Квахьна. Къум, – кьил юзурна майорди. – Так, так... Гьам гьада чуьнуьхна.– Ни?– Куь къаравулди. Ам инай туш, и хуьряй. Иниз ам масанай гьа и мукьварал куьч хьанвайди я, – вуна заз чун иниз къведай рекье лагьанай. Яни, товарищ Сарухан Мирзоевич?– ГьакӀ я.– Ам ви мукьвадини я.– Ун, за лагьана хьи ваз. Гадаяр мадни сад-садаз килигна: «Къаравул и чи прорабдин мукьвади я? Низ чидай, ни лугьудай?»– Машин ина гьализ чизвайди са гьам я. За къуншийривайни жузуна, гьа вуна лугьузвай некягьдик квачир папавайни. Так, так... Ада квез къаравулвал тийиз, гьич тахьайтӀа, муьжуьд югъ я...– ЖЕ-Е-ЕЧ! – гьарай акъатна, сержантдай.– Куь шейэр, керпичар, цемент и тогдалее квахь тавунин себеб и хуьруьн жемятдик угъри-мугъри тахьун я, та-а-ак!.. Квез хабарни авач, квез чидач, чаз версерин рекьерай аквазва. Къаравул куьди ятӀани!..– Чан майор, чун гъавурда тур кван, минет хьуй, – тӀалабна сержантди, – ина вуч хьанва, къаравулди вучнава?..– Сад лугьудайди, дишегьлидин сурал куь къум ичӀирнава, – секиндиз жаваб гана майорди, сигаретдин кьатӀ гадарна. – Гьа атӀа машинда аваз тухванва...– А кардин гъавурда чун гьатна, – лагьана сержантди, – бес кьейи паб?.. Ам гьикӀа?..– Куь къаравулди кьена. Мирзалиди. Ам гьадан паб тир. Некягьдик квай паб. Абурухъ кьве аялни ава. Абурун арада къалар-макъалар хьана. Ахпа абур къакъатна. Мирзалиди папаз гьелегьар кьуналда. Дишегьли Верхерин хуьряй я. Гьана яшамиш жезвай. Чара хьайидалай кьулухъ, лугьузва за. Так... Гьа дишегьли кӀвализ хутун тавурдакай пуд йикъалай чун адан руша хабардарна. Ада чпин буба пудра-кьудра пар чӀугвадай машинда аваз хтайдини лагьана. Адахъ туькӀуьн хъийидай ният авалдай. Гъавурда гьатнани куьн?– Гьатна, эхь. Гьа икӀ туьхкӀвена ман абур? – лагьана сержантди.– Так, так... Гъавурда куьн акьуна. Амма квез ада куь машин ишлемишайди чизвачир. И куь прорабдихъ анжах хъсан ниятар авай...– Мирзали халу тушни? – суал гана сержантди. А суал адан вилерани авай.– Мирзали халудикай куь прорабдиз хизандин кьил хъхьана кӀанзавай. Мирзалиди, лагьайтӀа, анаша-манаша чӀугвазвай. И карни квез, гьелбетда, чизвачир, – такӀан хъверна майорди. – Так, так, зи дустар...– Яраб, ада вичин паб гьа анашадин ва я са маса затӀунин – ичкидин – таъсирдик кваз кьена жал? – гила суал гана прорабди.– А кар чна гьеле чир хъийида, – уьзуьагъдиз жаваб гана майорди. – Гьам месэлайрикай са месэла яз, чи вилик акъвазнава. Садра чна ам вич жагъурна, кьан.
Майор кӀвачел къарагъна. Прорабди туьтуьна авай галстук акъуднавай, сафутӀ керпичрал гадарнавай. Адан куьруь чӀар алай кьилиз ва яру чиниз курум-курум гьекь акъатнавай.– Ингье квез Бермудан треугольникни, гадаяр! – чинилай гьекьедин стӀалар аватдайвал кьил галтадна, наразивилелди вич-вичик рахана прораб. Папка гагь са гъиле, гагь муькуь гъиле кьаз, жибинра къекъвез, ада са вуч ятӀани жагъурзавай. Сержант гьасятда гъавурда акьуна: «Прима» сигаретрин пачка авай гъил адалди яргъи авуна. Сигарет акъудна, адаз цӀай яна, прораб эцигзавай школадин сергьятдивай яргъаз акъатнавай майордал вилер алаз, трапдай эвичӀна, адан гуьгъуьниз фена. Фенач, ял тунвай чӀехи туп хьиз, авахьна. Адан акунри гадайриз хъвер гъанач, абурун рикӀера, дагъдин чухурра къалин цифеди хьиз, пашманвили агъавалзавай.
Вахт атана гатун яцӀариз агакьнавай, амма и юкъуз, лап гьа зулун къайи юкъуз хьиз, мекьи тир. РикӀел ламу пеш алкӀайди хьиз, гьиссер, са шумуд тахан хьана, адан гуьгьуьл хъсан тушир. Вучиз ятӀани ада, кӀваляй экъечӀдайла, вичел рехи костюмни алукӀна. Гьа идалди касди, вичизни течиз, татугай йикъан татугайвал вичиз мадни артух субутна. Папа адаз лагьана: «Чна фу тӀуьна кӀанзавайди я, чан итим, къе хьайитӀани куьбуру пул гудайвал авурай». Итимди адаз жаваб гана: «Заз, тахьайтӀа, чаз къвезвай мажибар гана кӀанзавачни, я паб? Чи холодильник ичӀи-пичӀи хьун бес зи рикӀи кьабулзавани? Жуван аялар сефилдиз акунал за шадвалзавани, лагь акван? Къе гуда, пака гуда, лугьуз, ингье вахтар физва, АММА...»«ВИ «амма» акьалтӀ тийидайди хьиз я заз, чан итим», – хълагьна папа. Ингье ам вичин папан, Муъминатан, чӀун галай шуькӀуь сес япара амаз, кӀвалахзавай идарадизни атана, директордин кьиливни фена, кьилин бухгалтердихъ галазни рахана, кӀвалин гьал-агьвалдилай са шумуд касдиз арзани авуна, амма и юкъузни адан мурад кьилиз акъатдай хьиз аквадачир. Пул авач лугьуз, минфинди шандакьар акъудзавай.– Идарани акъвазнава, кӀвалахни касдихъ амач. Тек са адахъ? Амайбурухъни! Ам, фикирна-фикирна, куьчедиз эвичӀна. И акьалтӀай серин юкъуз гарни акъатнавай. Ада куьчейрин къерехра экъечӀнавай пипин, гайин, къавахдин зурба тарар, таза къелемар хьиз галтадзавай, къацу пешер чухваз, капашралди чилел гадарзавай. РикӀе са патахъай сугъулвал, муькуь патахъай са гьихьтин ятӀани вич кьатӀуз тежедай, амма вичи туькьуьлвал гудай гьисс гьатна, ада куьчейра, шегьердин паркара камар къачуз эгечӀна. Туькьуьл гьиссди адаз кьилел къведай тайинсуз са кардикай, вични еке вакъиадикай, вилик амаз хабар гузвай хьиз тир. Гьаниз килигна касди гагь камар явашарзавай, гагьни адак ажайиб гьерекат акатзавай. РикӀ са куь ятӀани кьаз, хехини чуькьвезвайди хьиз, чуькьвез, ахъайзавай. Гьикьван куьчеяр алцумнатӀани, гьелелиг адап гьалтай са чир-хчир, яр-дустни хьанач. И кардал ада са патахъай шадвална, муькуь патахъай, лагьайтӀа, адан хура гьатна акъат тийизвай сугъулвални гъуьргъуь хьанач, ам мадни къалин хъхьана. Са чӀавуз адаз вич-вичикди рахазваз жагъана: «Вучда, са кафедиз фена, сад-кьве виш хъивегьдани? «Хъвадайдахъ гудай кепекар, аламатдин кар я, жибинда авай.
Муькуь гьиссди адан фикирдин рехъ атӀана: «Санизни фидач! Ваз кьилел са чӀуру дуьшуьш атунин аян хьанва, гьакӀ хьайила гьиниз фида вун?» Ам виликдайни, гилани жуьреба-жуьре лишанрихъ, лугьунрихъ, ахваррихъ агъадай кас тушир. ГьакӀ ятӀани и юкъуз адан агъунрин терезди са патаз ян гуз эгечӀна. «Пис йикъарни авайди ктабра, газетра кхьенва, – фикирна ада, – телевизордай, радиодай лугьузва. Гила вун гьикӀ агъадач? АкӀани туштӀа, бес рикӀе акӀанвайди вуч затӀ хьуй?» Ада мадни паркарин рекьер атӀана. Элкъвена кӀвализ хъфиник касдин хев квачир, вучиз лагьайтӀа мажибар гунихъай гьеле адан вил атӀанвачир няналди вахт гзаф амай. Ингье эхирни адал вичин са куьгьне дуст гьалтна. Абуру университетда санал кӀелнай, абур са общежитиеда яшамишни хьанай.– Салам, Аликбер!– Салам, салам, Энвер! Кьведни сифте къужахра гьатна, ахпа жузун-качузун авуна.– Ша, – теклифна Энвера, – и къвалав гвай кафедиз фида чун кьвед. Гьа исятда за мажиб къачунва. Са гъвечӀи гьалда хьайитӀани чи гьалтун чуьхуьн чаз гунагь туш. Аликбера рикӀяй Энверал пехилвални авуна, вучиз лагьайтӀа вичиз цӀуд вацран мажиб ганвачир. Амма Энверан кӀвалах масад тир – ада банкда къуллугъзавай. Муькуь патахъай фикир авурла, Аликбераз дустуниз, ваъ, кафейриз фин герек туш, са маса сеферда фида чун, лугьузни кӀан хьана. Им адан хура акӀанвай чӀуру гьиссдин таъсир тир. ГьакӀ ятӀани, адан пуд лагьай гьисс гъалиб хьана.– Башуьсте, – жаваб гана ада Энвераз, – мад ахьтин гуьзел кар хьанватӀа, за ваз ваъ гьикӀ лугьун? РикӀни сугъул я къе...– Югъ кутугайди я, чан дуст! – шад хьана Энвераз. – Валлагь, сана ацукьуниз лайихлу югъ я. Ви сугъулвал цӀурурда чна кьведа, тахьай мисал ийида... Абур кафедиз фена. ТӀуьна, хъвана, суьгьбетарни авуна. Иллаки чпи санал кӀелай йисар, а йисарин вакъиаяр рикӀел хкана. Ахпа абур кафедай экъечӀна, хейлин вахтунда паркарани къекъвена. Энверан гъиле рация авай. Ам мукьвалмукьвал гьа рациядин куьмекдалди идарадихъ галаз ала-къалу жезвай. Идарадиз Аликбер йикъан кьведаз хтана. Ина, адаз чир хьайивал, са дегишвални кьиле фенвачир. САД-КЬВЕ кабинетда кӀватӀ хьана, вири къуллугъчийрив гвайди вар-зир тир: мажибар гузвач. Аликбера, вичин кабинетда ацукьна, са ктаб гъиле кьуна, яргъалди ам кӀелна. Ахпа ада, чарни къелем къачуна, са вуч ятӀани кхьена. Мад кӀелна ва мад кхьена... Са чӀавуз адаз акуна хьи: йифни атана агакьнава. Къецел гарни яваш хьанвачир. ДакӀардин ахъа хиляй япариз къвезвайди пешерин шуршурдин сесер тир. Гару пенжеррал, хъел авайда хьиз, герен-герен пешерни ГЬАЛЧЗАВАЙ.«ГЬЕРЕКАТНА хъфена вучда? – лагьана ада вичиз. – Жибиндиз пул атай кар авач. Паб, гьар гьикӀ хьайитӀани, нарази жеда. Вучда бес?..» Йифиз геж-геж Аликбер кӀвализ хъфиз рекье гьатна. Автобусда, маса са машинда ам акьахнач – яхдиз хъфена. Вичи кӀелай шейиникай фикирар, ийиз-ийиз, ам вичин кӀвал галай гирведихъни агакьна. Инлай адан рехъ тараринни кулкусрин арадай физвай. Бирдан Аликберан келле кьадарсуз тӀар хьана, вилерай цӀверекӀар чкӀана. Са ни ятӀани ам шаксуз янавай. Ахпа адан рикӀел затӀни аламукьнач. Ада анжах вичин хъуьчӀуьн кӀанерикай ва дабанрин тӀарвал гьисс хъувуна. Аквадай
гьаларай ам галчӀурзавай. Бирдан Аликбер уяхни хъхьана. Марфадик акатайди хьиз, ада вичин кьиликай, чиникай, далудикай яд кӀвахьзавайди гьиссна. Кьиле тӀал авай, ивиди гурп-гурпзавай. ТӀал гагь къалин жез, гагьни элякьзавай. Сада гъилин фонардай адан чиниз экв яна. Ахпа адан тӀал авай мефтӀерал, хирел кӀвахай кьел хьиз, рахунрин сесер кӀвахьна. Рахазвайди аквадай гьаларай «чӀехиди» тир. Ада, муькуь касдихъ элкъвена, лагьана:– Кьей хва гьайван! Ваз им гьам туширди чир хьаначни? Тфу, угъраш! Гьавая касдин кьил хана... Идак вуч тахсир ква? Са ни ятӀани Аликберан кьилел мурк хьиз къайи яд илична, ам вич-вичел хкиз чалишмиш хьана.– Уях хьухь, стха! – лагьана «чӀехида», амма адан сес эмир гунинди тир. – Чун ягъалмиш хьана, якъадаш... И кас заз чидайди я, гадаяр. Хъсан инсан я. Чи яргъал хванахвайрикай я. Ахпа гьа «чӀехида» са нин ятӀани хъуькъвев чӀвенкь ийиз туна.– Вун чи къугъуникай хкатна! – гьарайна ада. Адан гьарагъун тарара, валара къекъвезвай гару къачуна, са гьиниз ятӀани тухвана. Аликберан тӀал авай мефтӀери рахунрин гафар гарун лепейрилай хъсандиз кьабулзавай. – Вахце аванс! Исятда жибиндай АКЪУД!«ЧӀЕХИДА» табийдан гъиляй са вуч ятӀани футкьумарна акъудна, ахпа вичин гьил Аликберан пенжекдин къенепатан жибиндиз сухна.– Мад гъалатӀ ахъайда вуна, ви мажибни иданди жеда, кьей хва. Ви аванс и касдиз хайи кьил сагъардайди хьуй! Гъавурда акьунани?– Багъишламиша, чан чӀехиди! – сес акъатна табийдан. – Ягъалмиш хьана ман зун, вучда... МичӀи тир... За гьам хьиз кьабулна. Къведай сеферда зун... за гъалатӀ туьхкӀуьрда. Амма чӀехида мадни табийдаз хуртӀ гана, гъарайна:– Угъраш! Чукурна фена, идан туфлияр жагъурна, хкваш!– Исятда, чӀехиди, исятда! – табийди катна. Дуьз лагьайтӀа, инап «табийбур» вад-ругуд кас алай. Абурун кьадар Аликбераз сесералди чир хьана. Абур аста-аста рахазвай, кар чӀурай юлдашдиз вирида тегьнеяр язавай. Аликбераз инал машинарни алайди акуна. Ада бензиндин нини гьиссна.– Ви адрес лагь кван заз, якъадаш, – «чӀехиди» вич-вичел хтанвай Аликберахъ элкъвена. – Анжах гьарай-вургьай ийиз тахьуй! Ван хьанани ваз? Аликбера вичин адрес мурмурна. И чӀавуз адан туфлиярни хкана.– И кас гьа и мукьув яшамиш жезва, – лагьана чӀехида ва Аликберан кӀвалин нумра кушкушна – Къайдадиз хкана, чкадал агакьарда куьне! Аку гьа-а, за квез лагьана! САГЪ-САЛАМАТДИЗ! Са шумуд касди Аликбер кӀвачерал акъвазарна, алай партал, чангар ягъиз, михьна, адан кӀвачерал туфлиярни ахлукӀна. Вичел эцигай гьил ширедал хьиз алкӀизвай кьиле тӀал авай Аликберавай инал алайбурукай садан чинни кьатӀуз хьанач. Ада вич кӀвачел къарагъарунни, алай партал михьунни, чиниз къайи яд ягъунни – вири луьх пиян инсанди хьиз кьабулна. МасакӀа адавай гьисс ийиз жезвачир. Гурарай винел хкаж жезвай адан кӀвачер кьадарсуз залан тир, ятӀани руьгьди ам виликди тухвана, ивиди, гурп-гурп ийиз, кьилин къапариз мадни гужлуз
тӀарвал гузвайтӀани, вич яшамиш жезвай ирид лагьай мертебадивни агакьарна. Рак ахъагъай папай гьарай акъатна:– Вал атанвайди вуч гьал я, я чан итим?! Вун, вун... вун ивийрай кьацӀанва хьи?.. Алай партал ивидай ктад хьанва... Кьил паднава, кьи-и-ил! Кьилихъ папан гъил галукьайла, Аликберай гьарай акъатна.– Вун ни яна, я кас?– Пенжекдин къултухдиз килиг, – лагьана Аликбера, чин агажна.– Къачур мажиб къакъуднавайди я, заз аян я! – гьарайна папа.– Гьараймир, – гужалди лагьана итимди. – Килиг... Папа пенжекдин вири жибинар ахтармишна, ахпа ада, са гзаф шад яз, лагьана:– ВУ-У-У, долларар! ИКЬВАНБУ-У-УР?! Мажиб яни? Аликбера кӀватӀнавай гъутай чӀехи тӀуб экъисна:– Ма!– Пияниска! – гьарайна папа. – Вахъ вуч хьанва, я кас? – адан вилерал накъвар акьалтна. – Белки, вуна къачагъвал авунатӀа? Аликбераз кьил галтадиз кӀан хьана, амма адалай и кар алакьнач. Ам явашдиз дивандал ацукьна, ахпа далудихъди ярх хьана.– И пул вучтинди я, пу-у-ул? – сакӀани секин жезвач паб. – КӀвалахдилай квез пул тагайди заз чида, зун атанвай. Вун авачир. КӀвалахдилай ваз икьван гзаф пул текъведайди якъин я. Им вучтинди я, де лагь тӀун?– Ам аванс я, къари...– Вуч аванс? Ви кьиликай иви кӀвахьзава, я кас!.. Нин пул я?– Гьадан... Ваъ, зи...– «Гьам» вуж я?– АтӀана авайди... Тарарик... Пул кӀеви – ая... Духтурдиз эвера...– Духтурдиз за вуч лугьуда?!– Сада яна лагь... МичӀи... мичӀи... – атӀуз-атӀуз гужалди рахана ам. Ахпа Аликбер вич-вичивай квахьна.
Девир дегиш хьана, инсанрин чӀехи пай ажуз хьанвай вахт я. Заводар, фабрикаяр, гзаф маса гъвечӀи-чӀехи карханаяр акъвазна, виликан фялейриз кӀвалах амачиз, бейкар хьанва. Кьуд пата дяведин цӀу агъавалзава, ягъунриз кьиникьриз майданар гегьенш хьанва. Гьажирамазанни бейкар хьанвай ксарикай сад яз, сакӀани чӀехи хзан хуьдай са рехъ-хвал жагъин тийиз, михьиз куьлягьдай аватнава. ЯРАР-ДУСТАРИКАЙ сада, цӀай акьунвай хьтин яру, вичелни са кьадар чӀулав матӀар алай, расу спелар авай чин авай Алибалади, адаз меслятна:– Ви кеспи гвай ксар къе, чан дуст, гьисабна акьалтӀдач. Слесарарни, токарарни, малярарни, штукатурарни... – хара-хара! Амма кӀвалах амач, – ина-ана цӀару вилер къекъуьрзава Алибалади. – Маса кар-кеспини вавай къе чир хъийиз жедач, вучиз лагьайтӀа яшар хьанва. Ви пабни гьакӀ я. Мектебдиз физ, хъша. Малимри вуч къачузва? Кепекар. Гьабурни са шумуд вацралай садра гузва.– Бес чна вучда? – пашмандиз суал гана Гьажирамазана. И суал эхиримжи вахтара гьар юкъуз адан хзандин вилик акъвазнавай.
– Куьне, Гьажирамазан, вирида вучзаватӀа, гьам ая. Базарда ацукь. Я туш ви къари ацукьрай. Жува, Московризни Ростовриз физ, маса гудай мал гъваш. ТахьайтӀа, сад-садалай гъвечӀи, мектебра кӀелзавай са цӀиргъ аялриз вучда вуна? Гьажирамазан чашмиш хьана:– Базарда маса гудай шейэр къачун патал пул кӀандачни, я чан стха? – суал гана ада. – Захъ а зегьримар авач эхир.– Пул вугудайбур къе бул ава. Амма процентар эцигзава, гьелбетда, – жаваб гана адаз дустуни.– Заз ахьтин са касни чидач эхир.– Ваз чидач, заз чида. Банкарихъ галаз алакъалубур ава. ЧИР-ХЧИРВИЛЕЛДИНИ гьарамзадавилелди гьанай къачуз, чпин процентарни эхцигна, зав, вав, масадав вугузва.– Ахьтин пул вахкузни алакьна кӀандачни? Алакьдани?– Ише фидай затӀар гъваш. Базардин гьал-агьвал чира. Багьа къиметрай гуз жедай мал къачу, еридинди. Къенин дуьнья гьахьтинди я. Эхирни Гьажирамазана вичиз дустуни лагьайвал авуна. Базар ахтармишиз, яргъал шегьерриз физ, мални гъана, ам гуз базардал пабни ацукьарна. Амма сад-вад вацралай адан крар чӀур хьана: чӀехи процентар алаз къачур пулуникай хийир ваъ, зарар хкатна. Гьажирамазан вичиз меслятар къалурзавай дустунин кьилив фена.– Мад вучда кьван вуна? – лагьана Алибалади, цӀару вилер ина-ана къекъуьриз, кьил галтадиз. – Садра икӀ жеда, маса сеферда са масакӀа. Кьил тик яхъ, куьрсармир, зи дуст! Са масадавай къачуна, бурж къачурдав вахце.– Гьадани процентар алаз вугузвачни мегер?– Вугузва. МасакӀа гьикӀ хьуй эхир?– Исятда процентарни чӀехибур я, чан дуст, – дериндай нефес акъудна Гьажирамазана. Дустуни мадни кьил галтадна ва лагьана:– Зи меслят ваз гьа виликанди я: вирида вучзаватӀа, гьам ая. Маса рехъ вахъ авач. Зани жуван кьил гьакӀ хуьзва. Садавай машин къачузва, масадаз ам маса хгузва. Арадал аламукьай нагъд пул ишлемишзава. Амалар чир хьухь!.. Кьвед лагьай сефердани, пуд, кьуд лагьай сеферрани Гьажирамазанан крар вичиз кӀандайвал туькӀвенач. Базарра алвердин мал пара авай, бейкарвиле авай халкьдихъни ам къачудай пул авачир. Мисалди лугьузвайвал, яваш-яваш касдин лам кьарада акӀана. ЧӀехи буржара гьатна, адавай, кьил хкажна, виликдай хьиз, бегьемвилелди къекъвезни хъижезмачир. Вахт физвай – адахъ акъваздай мажал хьайиди туш. Кьур буржарин процентрални, чпи гьатта капӀ-тӀеат ийизвай, датӀана мискӀиндихъ галаз алакъа хуьзвай ксарини кваз процентар гьалчзавай, абур истемишзавай.– Чна вучда, къари? – лагьана эхиримжи вахтара агаж хьана, кьуьзуь хьанваз аквазвай Гьажирамазана садра вичин юлдашдиз. – КӀвалахар чӀур хьана чи. Гьажирамазанан уьмуьрдин юлдаш, сесер кьурди хьиз, эхиримжи вахтара киснавай. Амма ам хияллу тир: чеб кӀевяй акъуддай са рехъ-хвал жагъуриз алахънавай.– КӀвалер маса гуда ман. Маса вучда бес? – ислягьдиз жаваб гана къариди, залан са ухьт аладарна. – Зи са танишдани гьакӀ авуна, чеб кӀевяй акъудна.
– Дуьз лагьайтӀа, гьа и фикир Гьажирамазана вичини ийизвай, ятӀани гьар сеферда ам адавай яргъаз жезвай.– Яшамиш гьина жеда чун, къари? ЧӀехи са хзан?– КӀвал кирида кьада ман, я кас, – лагьана папа... Гьалал зегьмет чӀугур йисара къазанмишай кӀвалер кӀанзни-такӀанз гъилерай акъатна. Папазни аялриз бул шехьунарни хьана. Йифиз чарадан кӀвалера кьил эцигай хъуьцуьганар кьежирна, юкъуз – рухвар. Гьажирамазана, лагьайтӀа, рикӀихъ регъуьхъ яд хьиз агалтай дердер эхзавай. Адан хзан патал гадни, зулни кьуьд какахьнавай, абур чир хъижезмачир. Процентар алаз буржуна пул вугузвайбуру шегьерда са-сад, са-сад кӀвалер маса къачузвай. Гьа Гьажирамазан хьтин ажуз гьалдиз атанвай ксаривай, гьелбетда. Абурун кьадардикай рахайтӀа, ам югъ-къандавай гзаф жезвай. Чара атӀай инсанри чпин кӀвалер ужуз къиметрай маса гузвай – гьакӀ мажбур жезвай. Процентар алаз пул буржуна вутузвайбуру вацра-вацра машинар дегишзавай, дачайрин «сергьятар гегьеншарзавай», пачагьривай эцигиз тахьай тавханаяр эцигзавай, абур элкъуьрна къелейрани твазвай. Эхиримжи вахтара процентар алаз буржар вахкуз тежезвай Гьажирамазаназ кичӀ гудайбур гзаф хьанвай. Гьатта хизанни телефда лугьузвай. Ярар дустарикай рахайтӀа, абур ахквазмачир: таядиз аватай рапар хьиз, къумадал аватай цин стӀалар хьиз, квахьнавай. Гьалтайла, шел-хвал ийизвай, датӀана вичин дердер гвай Гьажирамазан низ герек амай? КЪАЙДА-КЪАНУН хуьзвай идарадиз шикаят авунни Гьажирамазаназ гьакӀан вижесуз кар яз акуна. ТӀуб хьиз яхун хьанвай папани лагьана:– Пул авачир чаз ни яб гуда, я чан итим? Девир пул авайданди я, масаданди ваъ!– Бес чна вучда, къари?– Аялрикай фикирзава за, – жаваб гана папа, кьил чиле туна.– Бес за картуфрикай фикирзавани? Абуруз вуч ийида?– Чидач, – къуьнер агажна, ахъайна папа. Абур кирида яшамиш жезвай кӀвале телефон авай. Ам гьа исятда трубка эхцигна хтанвай. Сада мад сеферда кичӀерар ганвай.– Хуьруьз хъвач, – меслятна итимди.– Бес вун гьикӀ хьуй? – папан сесиник гъалаба квай.– Аллагьдиз вичиз гьикӀ кӀанзаватӀа, гьакӀ хьуй! Акурди чаз акуна, такурдини ахквада, – секиндиз жаваб гана итимди.– Са фикир захъни ава... Де хьуй, пака хъфида чун, – лагьана папа хияллу яз... Хуьруьз аялар гваз хъфей папан гьакъиндай са цӀувад йикъалай Гьажирамазанал са хуьруьнвиди хабар агакьарна: «Ви Селмиханум, аялар дидедин патав хуьре туна, Туьркиядиз фена...» И хабардини Гьажирамазанан дердер къати авуна. Амма сад-вад йикъалай адан кьилив атай мукьва-кьили са касди лагьана хьи, бес Селмиханум, пул къазанмишдай рехъ акуна, фенвайди я. Адаз квелай буржар алудиз кӀанзава». Гьажирамазана фикир-хиялзавай. Адан мефт я юкъуз, я йифиз секин тушир: ам дакӀваз, элякьзавай. Амма хиялар адавай къакъатзавачир. Гила адаз хатадай акур керпичдайни, къванцяйни къизилдин ухшарар къвезвай. «Ибурукай, са
вадакай, цӀудакай хьайитӀани, къизилдин кӀусар жен! – лугьудай ада вичи-вичиз. – Буржарни алатдай зи, хзанни санал кӀватӀ хъижедай, гьал-агьвални гуьзелди жедай, куьмек кӀани инсанризни, гьалалвилелди хьуй, лугьуз, куьмекар гудай». Йифериз цавай гъетер акурла, адан хиялар мадни гьа къизилдикай жедай. «Къизилдин са еке гъед зи вилик аватнайтӀа, – лугьудай ада рикӀяй, – жуван крарни туьхкӀуьрдай за, масабурун гъилерни кьадай!» Садра юкъуз куьчедал ам чарарин са харадал расалмиш хьана. Чарар куьлуьбур тир, чебни, аквадай гьаларай, гьа лап мукьвал вахтунда са нивай ятӀани аватна, чкӀанвай. Абур кьацӀанвачир, кхьинар, шикиларни абурал алачир. «Ибурукай зи вилик долларар жен! – хиялна Гьажирамазана гьасятда. – Инал тамам са девлет алай хьи...» Эхь, касдихъ нурлу мурадар авай ва гьа мурадри адан йикъан экв артухарзавай, квахьзавай ам адав вахкузвай. Амма кар тек мурадар хьунал алачир, абуру адан крар туькӀуьрзавачир. Мурадар рикӀе авачир кас вич хьун мумкин яни? Бес абур кьилизни акъатна кӀандачни? Цаваривай тӀалабуналди туькӀуьдай кар авани? Эхиримжи вахтара Гьажирамазаназ аламатдин ахварар акваз эгечӀна. Гзаф серийрин кинофильм хьиз, адан гьа са жуьредин ахварар давам жезвай. Ингье къени адаз ахвар аквазва. Ам са гьиниз ятӀани физва. Са ни ятӀани адаз виликай аламатдин сесер акъатдай са алатдал вичиз са чӀавузни ван тахьай макьамар язава. Гьажирамазаназ макьамар язавай кас акваз кӀанзава, амма адаз ам сакӀани аквазвач. Макьамар ягъун давам жезва. Бирдан кӀвачерик квай чил кьве пад жезва ва ада, макьамдин сес япара аваз, са гьиниз ятӀани кьезилдиз лув гузва. КӀвачер чилик хкӀурла, адаз аквазва: им чил туш, къизилдикай туькӀуьрнавай гзаф гегьенш зал я. Кьуд пата, гьа чилини, рапрапар гузва. Ина Гьажирамазанан вилериз садрани такур, вичин уьмуьрда, мумкин я, акванни тийидай хьтин затӀар ава. Вири зурбабур, чӀехибур я. Рагар кьван, хвахвар кьван жуьреба-жуьре къашар, къизилдикайни гьа ихьтин къашарикай туькӀуьрнавай шейэр... Гьажирамазаназ вичиз аквазвай затӀарик гъил кяйиз кӀанзава, амма ажайиб векъи сесини ам акъвазарзава: «Кямир! Вав куьлег гвач! Эвел – КУЬЛЕГ!»«ЯРАБ, им вуч куьлег ятӀа?» – фикирзава касди, амма вучиз ятӀани адавай хабар кьаз жезвач. Гьа и ахвар пакадин юкъузни, мадни са шумуд юкъуз давам хьана. Аламатдин ахварин «нубатдин серия» аквадалди вилик, гьеле юкъуз, пакаман кьиляй хьиз, адаз вич буржлу тир ксари зенгнавай. «Аку, – хъел аваз лагьана сада адаз, – чи меслятдин вахт эсиллагь акьалтӀна. Садрани акьалтӀнач, пудра акьалтӀна! КӀевиз акъваз, хва!..» Телефон кис хьана. Ахпа сада къецелай ракӀар гатана. Гьажирамазан экъечӀна ва гъиле чар аваз кӀвализ хтана. И чар са хуьруьнвиди хканвай. Гъилерик зурзун кваз, ада конверт къазунна ва чар кӀелна: «Саламар кьабула, чан итим. Закай вун са кӀусни инжикли жемир. Вижевай кӀвалах жагъанва заз: са кьадар аялриз тербия гузва. Жуван пешедай гьа жув яшамиш жезвай хуьре лезги тарсарни гузва за. Ина лезгияр пара ава. Абуруз чпин аялриз лезги чӀал, чи тарих ва литература вижеваз чирна кӀанзава. Зун алахънава. Аллагьдин куьмекдалди
чна чи буржар алудда. Чар за ваз, шегьерда авай «жаллатӀри» вун инжикли тавурай лагьана, хуьруьз кхьена. Мукьварал вал са кьадар пулни агакьда. Гьелелиг сагърай. Вун кӀани ви паб Селмиханум». Чар кӀелдалди вилик Гьажирамазанан рикӀяй агъзур хиял фенай жеди. Сифте хиял аялрикай тир. Гила адан рикӀ са кьадар секин хьанвай, амма хажалат, цаз хьиз галкӀана, адахъай сакӀани галатзавачир. Гагь са къвалал, гагьни муькуь къвалал элкъвез, дердери акӀажарнавай ам мадни аламатдин макьамди къачуна, вичиз муьтӀуьгъарна. Макьамди, якъин кар тир, адаз эверзавай, вичихъ галаз ша лугьузвай. Гьажирамазан адаз, бицӀи аял хьиз, муьтӀуьгъ тир. Ам физвай. «Им зи кьисмет я, – фикирзавай ада, – кьисметдихъай катиз жедани?» Вучиз ятӀани ам шад тир. ФИЗ-ФИЗ, рикӀик гъалаба кваз, ада гуьзетзавай. Амма вуч? Ингъе мадни адан кӀвачерик чил пад хьана. Ингье ам гьа вичиз таниш къизилдин залда ава. Ам кьуд патаз кӀанивилелди килигзава. Адаз акӀ я хьи, вичин жив хьиз лацу хьанвай кьилини и ажайиб залда гьа къизилди хьиз, рапрап гузва. «Инай жуван кӀвализ са кӀус къизил хьайитӀани тухуз алакьнайтӀа!» – хиялзава ада. Са ни ятӀани адан хиял кӀелзава ва адаз жаваб гузва: «Вав куьлег гвач! Эвел куьлег КЪАЧУ».«И куьлег вучтинди я ва гьикӀ къачудай затӀ я? Ам гьина ава, нив гва – хиялзава ада. «Ам вич агакьда вал, – жаваб гузва тайинсуз сесини. – Куьлег гвайди къвезва, адаз ви гьал-агьвалдикай фадлай хабар ава. Ада ви рикӀел ацалтнавай залан пар, вири-вири ви азабар кьезиларда, КВАДАРДА!»«КВАДАРДА жал?» – мягьтел жезва Гьажирамазан.«Эха, эха, ам агакьзава. Адав ви куьлег гва. Ам ваз куьмекдиз къвезва», – жаваб агакьзава Гьажирамазанал. Ва адаз садлагьана кичӀе жезва. Адаз са вуч ятӀани аян хьанва. Ам гужа ава, адаз къалиндиз къайи гьекь акъатзава. И арада адаз аквазва хьи, вичихъ галаз рахазвайди яру бубу хьтин чинал чӀулав матӀарни расу спелар алай вичин дуст Алибала я. Рахадайла, адан цӀару вилер ина-ана къекъвезва ва абуру, кацин вилери хьиз, са жуьре нур гузва. ЭрчӀи гъилин са тупӀал ада къизилдин яргъи зунжурдихъ галай куьлег къугъурзава. Гьажирамазаназ са вуч ятӀани лугьуз кӀанзава, амма алакьзавач. Къизилдин затӀари рапрап гузвай залда бирдан ракӀари чӀигъзава. Кас элкъвена килигзава: «РакӀар къизилдинди я эхир, амма вучиз ада, кӀарасдинда хьиз, ванзава?» – хиялзава Гьажирамазана. Адаз жаваб хьанач. Садлагьана залда экв артух жезва. И ишигъдай адаз аламатдин серинар юзазваз аквазва. Абур гьатта рахазва. Гьажирамазаназ таниш векъи сесини лугьузва: «Секин хьухь, секин хьухь! Абуру ваз куьлег гъанва. Ам гьа и залдин куьлег я. Гила вун дуьньядал виридалайни девлетлу ксарикай сад жеда. Гила ви мурадар кьилиз акъатда. Гила вуна ви яр-дустунизни куьмекда...» Япухъай цав хъиткьинай хьтин ван акъатзава. «КУЬЛЕ-Е-ЕГ!» – гьарайзава Гьажирамазана. Къизилдин зал са легьзеда, цӀай акьурди хьиз, куькӀвена, явашдиз хкахьзава. И экв хкахьзавай легьзеда адаз хъфизвай серинарни ахкуна. Абуру чпихъ галаз ракни ахкьална. Аламатдин куьлег агакьай Гьажирамазан уьмуьрлух ксанвай. Адалай вири-вири буржар алатнавай...
Заз ахъаяй ихтилатар, хабарар зи рикӀелай яргъалди алатдайди туш. Са вахт фейила, жувазни хабар авачиз, абур бирдан зигьиндиз хуькведа. Ингье гьахьтин са хабар гила за квелни агакьарзава. Им, гьелбетда, фад хьайи кар я... Идарада кьве кас авай: сад – милициядин инспектор, муькуьди – совхоздин са рабочий. Инспектордин еке чин, цӀай кьурди хьиз, яру тир.– Яб це, тха, – лагьана мад сеферда инспекторди, гагь вичин нерин чапла пад чапла гъилин тупӀалди гатаз, гагьни эрчӀи гъиле авай са пад вили муькуь пад яру карандаш столдал алай лацу чарчел гьалчиз, вахчуз, – вуна мад чуьнуьхнавалда. Яхун кьакьан итимди, кьери сарар къалуриз, садра-кьведра хъверна, къуьнер чуькьвез, ахъайна, жаваб гана:– Ваз ни хабарна, дуьз лагь, чан мирес?– Аку, тха, зун исятда къуллугъдал ала, за зи везифаяр тамамарзава, гьакӀ хьайила зун ваз мирес ваъ, милициядин инспектор Амиралиев Исамудин Абдулазизович я. Ван хьанани? Миресди яб гузвай, амма инспектордин гафар адаз бирдан гару кӀвачерик гъана, хутахай кьурай пешер хьизни тушир.– Ваз хабарайди вуж я, дуьз лагь, чан мирес? – мад ада вичин суал тикрарна.– Хъвач, – лагьана инспекторди, столдилай хвархвасар гадарзавай тегьерда гъилин ишара авуна. – Заз хабар гайиди ваз, вун кьурла, ахпа чир жеда. Гьелелиг гьерекатмир, жуван кар заз хъсандиз чида, – ада нерал тӀуб гьалчна.– Кьурла? Зун кьурла?! Мирес, вуна и совхоз вири кьадани?– Вири совхоздикай вучда за? Заз лагьанвайди са ви тӀвар я, анжах ви!– Вирида чуьнуьхзавайди чизвачни ваз?– Мад вири угърияр жеч хьи, тха?– Тарашзава, мирес! ТахьайтӀа, къачузвай мажибдихъ инсанривай кьил хуьз жедач.– Вуна чуьнуьхун хъсан кар яз гьисабзава ман, яни, тха? – инспекторди са кьатӀ вили, муькуь кьатӀ яру карандашдалди мад лацу чар гатаз эгечӀна.– Чуьнуьхунар жуьреба-жуьре затӀар я, чан мирес. Жува яхъ абур, чуьнуьхгумбатӀар! – кьакьан яхун итимди ракӀарихъди кам къачуна.– Гьажибала, – ам акъвазарна инспекторди.– Лагь, начаник, за яб гузва.– Чуьнуьхунар ийимир, Гьажибала!– Хъсан я, хъсан я, чуьнуьхдач за, мирес.– Аку, кьада вун. АкӀ кьада хьи, ахпа вавай кьур ракьарай эхкъечӀиз жедач. За ваз вилик амаз лугьузва! Хъвач кӀвализ. Папазни, аялризни зи гафар лагь. Эхир писди жеда, лагь... Рахазвайбур, гьелбетда, кьведни хайи миресар тир. Абур сад-садавай анжах чпи ийизвай кӀвалахри, тамамарзавай везифайри чара ийизвай.
Йифиз къати са марф акатна ва ам акъваз хъувунач: тӀвалар-тӀвалар къвазвай ада чил-цав сад авуна, дуьнья къаранлухдиз элкъуьрна. Пакадин юкъуз, марф хкатнамазди, милициядин инспектор Амиралиев Исамудин Абдулазизович Гьажибаладин кӀвализ атана. Ада, ара атӀуз, уьгьуь язавай.– Чай хъухъ, – меслятна Гьажибалади, – ваз накь йифиз мекьи хьанва. Вижеваз кьежей хьтинди я, – адан гафарик ягьанат квай.– Паб, аялар гьинава?– Паб контора михьиз фенва, аялар – школада.– Гьикьван гъана? – суал гана инспекторди, рацӀамар юзурна. Гьажибалади, тупӀар акӀажиз, вичин гъутуз килигиз, гьисабна:– Папа, кьве рушани кьве гадади, за – гьарда пуд шешел ичер... Гьикьван хьана?– Гьинава?– Ваз лагь! Чай хъухъ, мекьи хьанва ваз, уьгьуь галатрай, чан мирес. Чна вирида хъванва, чун кьурурни авуна, галай уьгьуьярни галуднава. Милициядин инспекторди мад уьгьуь яна, миресдиз чап-чап килигна, чайдиз кьвед-пуд хупӀ авуна.– Маса затӀ авачни вахъ, тха?– Дарман кӀанзавани?– Туьд кьежирдай дарман... Са кьатӀ...– Ава, – шад хьана кӀвалин иесидиз. – Дуьз лагьайтӀа, за ам, вуна зун кьурла, хъивегьда жуваз, лагьана, турди я, чан мирес! – икӀ, зарафатни ахкална, Гьажибала шуьше гъиз муькуь кӀвализ фена. Анай ам са еке «кьатӀни» кьве стакан гваз хтана. – Къуллугъ гьикӀ хьуй ви, къуллугъ?! – хъверна, ада кьери сарар къалурна.– Къуллугъ къе азарлу хьана, – жаваб гана инспекторди.– Эхь, ам гьакӀ хьана, чан мирес. Кьежена ам, стӀалжем хьанва! Инспектор кӀвалин иесидиз мад чап-чап килигна.– И йифиз вуна, гьелбетда, багъдал къаравул чӀугвадач? А кар зи хийирдиз я. Цавари чпи гузва заз, чан мирес!
– Дуьз лагь, гъайи ичер гьинизна?– Жуван бахчада авай тарарал алкӀурна за, чан мирес!– Шириш бес хьанани?– Папа тамам са мешукӀ гъуьр харжнавай.– Чуьнуьхайди вуна жуван кӀвализ гъидач, заз чида. Ам гьинизна?– Ам суалрин кьиле акъвазнавай суал я! – жаваб гана кӀвалин иесиди.– Бес, бес...– Жува, гьамиша хьиз, яхъ, мирес.– Кьада, акъваз вун садра! Гьа югъни къведа, тха. Инспекторди стакан къачуна, Гьажибаладин гъиле авай стакандихъ галукьарна, хъвана.– У-У-УФФФ!.. – инспектордин вилер агаж, чинни чӀур хьана. – Вуч туьнтди я?! Саралай ийидай затӀ гъидай адет амачни, тха?
– Ичер гъидани? – хъверна Гьажибалади.– Ичер ви кьиле акьурай, тха! Вуна зун михьиз гьелекна.– А эрекьдинди зи туьнтвал я, чан мирес, – лагьана Гьажибалади, хурал капаш гьалчиз.– Экуьнахъ фад мад райондай зенгнавай. Центрадай! «Ви мирес Гьажибалади мад совхоздин ичер чуьнуьхнава, амма вуна ам кьазвач. Чна вун кӀвалахдилай алудда, юлдаш...» Гьажибаладиз тажуб хъана. Ада вичин пӀузарар, шуьткъверар авай тембекдин кисе хьиз, кӀватӀна, ахъайна.– Райундай зенгнавай ваз?! Са зи тӀвар кьунвай, яни?
– Исятда лугьуда, – инспекторди документар авай папка ахъайна, анай са чар акъудна, кхьенвай къейдериз фикир гана, гьисабна, лагьана: – ЦӀикьвед лагьай зенг
я.– ЦӀикьвед? – гила Гьажибала хияллу хьана, ахпа ам вич-вичикди рахана: – Эхь ман, цӀикьвед сефер... Дуьз цӀикьвед сефер жезва...– Вуч? – хабар кьуна инспекторди. Гьажибалади стаканар ахцӀурна ва вичи инспек
тордин стакандихъ галукьарна.– Гьа ваз зенг авурдан сагълугъдай хьуй!– Ваз ам чизвач кьван? – аламат хьана инспектордиз.– Ваз чизва хьи. Гьам бес тушни?– ЦӀикьвед сеферда чуьнуьхна вуна, яни? – инспекторди тупӀалди вичин нерин къвал гатана. Адан еке яру чин мадни еке хьанваз аквазвай.– Са за ваъ, вири хизанди. Сада чуьнуьхайбур гьич нагьарни туш, чан мирес!– ЦӀикьведра... цӀикьведра... цӀикьведра... Куьне гъайи кьванбур ругудаз зарб авуртӀа...– КЬВЕД-ПУД, ваъ, вучиз, тамам кьуд машин жеда, мирес, – лагьана Гьажибалади викӀегьдиз.– Инспекторди стаканда авайди, Гьажибаладин стакандихъ галукьарни тавуна, руфуниз луьркьна.– Саралай ийидай затӀ гъваш, яда-а! – гила хъел атана инспектордиз. Адан еке хьанвай чин гъвечӀи хъхьана. Гьажибалади къапуна аваз цикай хкудай памадурарни хьран фу гъана. Инспекторди са памадур гьасятда сивиз чуькьвена. Ахпа ада вичи стаканра цана.– Зун кумач, чан тха, – лагьана ада, кьил галтадиз.– Квек? Хъвадайдак?– ЭлячӀда зун кӀвалахдилай.– Вучиз?– Вучиз, лугьузвани? Угърияр пара хьанва, гьавиляй.– Кьазни жезвач, тушни?– Инани, райцентрадани хьайила, гьикӀ кьада вуна, тха? Абур кьве кьилинбур я эхир?– Вуна вири кьамир, са зун яхъ, мирес.– Вун районда машгьур кас хьанва, зун гъавурда акьунва, – кьил юзурна инспекторди. – Вун кьве кьилин угъри я, гьакӀанди туш, тха, гьавиляй кьун четин я. Вун а кьиле авайбурунни зи арада авай нини хьиз я. Гъил агакьзамазди, а кьиле авайбуру еб чӀугвазва!
КӀвалин иеси, кьери сарар кьалуриз, хъуьрена. Милициядин инспекторди, папкадай акъудна, кхьинар алай са шумуд чар къазунна, Гьажибаладин вилик столдал гадарна.– Дуьз лагь, куьне чуьнуьхай ичер гьиниз фена?– Гьадан итимри хутахна, – дугъри жаваб гана кӀвалин иесиди.– Начальникдин, яни?– Заз вуч ава, чан мирес? Чпиз вуч кӀандатӀа, гьам авурай. КӀандатӀа, начаник хьуй, кӀандатӀа, са масади. Зал нагъд пул агакьзава хьи?!– АкӀ ятӀа, гьакӀ я, тха, чун кьвед «кьифни кац» къугъвана, – перишандиз лагьана инспекторди. – Играмудин Саламудинович гьахьтин алакьунар авай начальник я ман?!– Ам заз чидач, а кар, – лагьана Гьажибалади. – Зи вилериз садра акур кас я.– Гьа руфун челег?– Садра гьа и кӀвале фу тӀуьна.– Гьа шалварра гьакь тийизвайди? ЧӀулар кьатӀар-кьатӀар жезвайди?– Анжах садра акуна, лагьаначни за ваз, мирес?– Иблисдин вилер авайди...– Вуж?! – кӀвалин иеси кӀвачел акьалтна: адак хъел акатнавай. Инспектор гъавурда акьуна.– Вакай рахазвач зун, тха.– Ам иблис яни, малаик яни – заз гьинай чир хьуй, де лагь акван? Вун зи мирес я, ам – зи касни.– ГьакӀ я, гьакӀ я, вун зи чӀехи мирес я, лап чӀехи! Чан тха, – инспектор миресдиз вилер кьадарсуз гьяркьуьз ахъайна, пеле биришрин лепеяр къугъурна, гьиссерин са гьихьтин ятӀани бунтунивди, ажебан нифретдивди килигна. Ахпа ада столдал гъуд гьалчна: – Къугъвана... Эхь, ам къугъвана. Гила зун кумач! – инспекторди стаканда цайиди, нефес акъудна, рикӀ кьуна хъвана ва ам, тарпна къарагъна, къецел экъечӀна. КӀвалин иесиди галатнавайдан гьалда аваз, ялиз-ялиз хъфизвай адан гуьгъуьниз, кьери сарар экъисна, са хъвер хъувуна.
Жуван гъилевай ктаб кӀелиз зун столдихъ ацукьна са кьадар вахт хьанвай. Сад лагьана «тӀакь-тӀакь» авуна рак гатай ванци зи фикир желбна.– Ша, ша, буюр, – теклифна за. Рак ахъайна кӀвализ Бирхайир гьахьна.– Вуна вуч ийизва? – жузуна ада ракӀарай къенез кӀвач вигьейвалди.– Ацукьна ктаб кӀелзава ман, – жаваб гана за.– Зун ваз чуьхуьнагар ийиз ша лугьуз атанвайди я.– Атана ацукь, и кьил кӀелна куьтягьин, са тӀимил ама, – теклифна за адаз патав гвай стул къалурна. Бирхайир ацукьна. Вахт гьакӀ акъат тавурай лугьуз адани столдилай газет къачуна. Амма чун икӀ кисна гьарма сад жуван кӀвалахдал машгъул яз гзаф вахт хьанач. Са шумуд декьикьадилай ам столдал алай магнолиядин цуьквер авай вазадиз килигна.– О-ГЬ-О! Вахъ магнолиядин цуьквер ава хьи, – лагьана ада вилери са жуьре цӀарцӀар гана. Ам тажуб хьанвайни, ада и кардал гьейранвал ийизвайни адай мад зи кьил акъатнач.– Абур ина са акьван кьит шейэр туш хьи, – адан келимайрин метлеб вуч ятӀа чириз кӀанз за лагьай и гафариз ада тадиз жаваб гана:– Кар анал алач. Магнолиядин цуькверихъ галаз зи уьмуьрда са вакъиа алакъалу я. А чӀавалай инихъ гзаф вахтар алатнаватӀани, магнолиядин тар, цуьквер, пешер акурла гьамиша зи рикӀел а вакъиа хквезва.– Ам лап интересный вакъиа хьун лазим я.– Гьелбетда, тахьанайтӀа зун адакай рахадайни мегер?– ЯтӀа, жечни вуна ама зазни чирайтӀа?– Вучиз чирдач кьван, – лагьана Бирхайира. – Анжах кӀвале гзаф чимизва. – Ша садра тадиз гьуьлуьк экечӀин. Са тӀимил серинвал къачурла за ваз ахъайда. Герек тир шейэрни къачуна чун кӀваляй экъечӀна... Бирхайир Къазахстандай я. Ада игит космонавт Герман Титован тӀварунихъ галай совхозда кӀвалахзава. А совхозни хам чилерал цӀийиз тешкилнавайди я. Адахъ галаз зун ина, Гагрда таниш хьана. Чун кьведни иниз ял ягъиз атанва.
Чун ина аваз гзаф вахтар туштӀани, чаз садаз сад хъсандиз чир хьанва. Столовойда чун са столдихъ ацукьзава, яшамишни цал-цла авай къуншияр яз патав гвай кӀвалера жезва. Уьмуьрда саки гьамиша гьакӀ я. Жув яшамиш жезвай чкадивай яргъа хьайила инсанар фад таниш жеда, садаз сад лап мукьувай чир жеда. И сефердани чаз низ вуч хзан аватӀа, гьида гьина кӀвалахзаватӀа, гьим гьи пешедин иеси ятӀа ва икӀ уьмуьрдин са кьадар маса терефарни чизвай. ЯтӀани, ахьтин вакъиа чир тавуна жедайни мегер? Гьа икӀ, чун гьуьлуькай хкечӀна къерехда авай къванерал ацукьна. Ракъини булвилелди чал вичин къизгъин нурар ракъурзавай. Гьуьлуьн гъвечӀи лепеяр лагьайтӀа, тембелвилелди къерехдихъ къвез, къванера акьаз, кьулу-кьулухъ хъфизвай. Зунни Бирхайирал вил алаз кисна ацукьнавай. Амма вучиз ятӀани адак тади квачир. Белки ада завай сабурлувал гьикьван вахтунда хуьз жедатӀа ахтармишзавай жеди. Са кар заз ачухдиз аквазвай. Ам фикирдик акатна акъвазнавай. Мумкии я, вичиз хуш хьайи, я тахьайтӀа рикӀе са жуьредин гел тунвай а вакъиадин куьлуь-шуьлуьярни кваз рикӀел хкана, ахпа адаз вичин ихтилатдив эгечӀиз кӀанзавай жеди. Эхирни адан фагьумлу чин ачух хьана, вилера хъуьтуьл нур гьатна.– А дуьшуьш, – башламишна ада заз са вил яна, – кьуд-вад йис идалай вилик хьайиди я. А чӀавузни за, гьа гила хьиз, Сухумдин патав гвай курортда ял язавай. Гьелбетда, зун эвленмиш хьанвачир. Амма Къазахстанда зи кӀани руш авай. ЧӀулав гьуьлуьн къерехда авай и чкайрин тӀебиат чи чуьллериндалай гьикьван тафаватлу ятӀа мад ваз чизва хьи. Гьавиляй за жуван рушаз, адан рикӀел аламукьдай са затӀ рахкурун патал гзаф фикирар ийизвай: Вуч хьурай, вуч тахьурай? Гьа икӀ, зун хиялрик акатна са шумуд югъ алатна... Бирхайира вичин ихтилат акъвазарна. Ам атӀумна заз килигна. Зунни фикирдик акатнавай. Яраб къазах гадади вичин адахлу рушаз вуч рахкурнайтӀа? Ярдин патай рушаз хъсан савкьат жедай шейэр инра тӀимил авачир. Гьикьван шейэр рикӀел гъанатӀани, гьикьванбур тупӀалай авунатӀани завай тайин тир садан тӀвар кьаз хьанач. Дуьз лагьайтӀа, зи алахъунарни гьаваянбур тир. Бирхайира заз гьикӀ хьанайтӀани лугьудай эхир. Гьавиляй за кисна акъвазнавай адавай хабар кьуна:– Бес эхирни гьикӀ хьана? Эхирни а шейъ заз гьатна. Лап дуьшуьшдай хьиз. Са нянрихъ багъда къекъвезвайла зи къаншардиз къвезвай кьве жегьилдиз зун лап кьару яз килигзавай. Килигич гьа къуьн-къуьне аваз виликди камар къачузвай абуру акьван милаимдиз, хушвилелди рахунар ийизвай хьи, зи вилер сакӀани абурулай алатзавачир. Гьикьван кӀан хьанайтӀани, алудизни жедачир: абурун зериф рафтарвили зи чанда са жуьредин чимивал ттунвай. Абур акурдалай кьулухъ зи рикӀел жуван адахлу руш атанвай. «Чунни гьакӀ сад садахъ галаз къекъвезвайтӀа хупӀ хъсан жедай», фикирна за дериндай нефес къачуна. Амма агакьдай гьарай тушир. Агъзур километрийралди мензилри чун вахтуналди сад-садавай ччара авунвай. Зун ихьтин фикиррик квай арада руша вичин гъилевай лацу еке цуьк нерив тухвана. Ам магнолиядин цуьк тир. Руша гзаф иштягьдивди вичи ни акалайдалай гуьгъуьниз цуьк гададин нерив агудна. Пагь, инсанрихъни рикӀиз таъсирдай, ана муьгьуьббатдин гъамлувални шадвал твадай вахтар жеда кьван! Муьгьуьббатди зак ахьтин йигин лувар кутунвай хьи, магнолиядин гуьзел, зериф, анжах вичиз хас тир ни галай цуькверин са кӀунчӀ къачуна заз жуван ярдин патав цӀайлапандилайни йигиндиз агакьна кӀанзавай. Гьайиф хьи, им кьилиз акъатун мумкин тушир. Жуван хиялар, бахтлу хиялар, гъамлу хиялар гваз зун текдиз амукьнавай. Абурун къужахдай гьикӀ экъечӀдатӀа заз чизвачир. Са шу-
муд декьикьадилай заз бирдан жув ахварикай кватай хьиз хьана. Хиялри яргъара туькӀуьрнавай кӀанивилин тавханайрай хтана чилел аватнавай за жуван кӀвачерик мягькем чил квайди кьатӀана. За уьткем камаралди гьерекатна. Гила захъ анжах са мурад авай: амни магнолиядин цуькверин кӀунчӀ зи Гуьлжагьанав, зи масан Гуьлжагьанав агакьарун тир. ГьикӀ агакьар авурай, бес вучда? И кар кьилиз акъатайтӀа, пагь, ам шад жедай гьа! Къуй, гьар сеферда зун рикӀел атайла, абурун ни чӀугурай. Зун хкведалди ада чун сад садавай айрутмиш хьанавайди гьисс тавурай... Бирхайира вичин ихтилат акьван ашкъилудаказ, гьевеслудаказ давамарзавай хьи, чаз гьуьлуьн къерехдиз къвез-хъфизвай лепейрин ванци ада ярдин дидардикай лугьузвай гуьзел манидихъ галаз зил кьазвайди хьиз жезвай. Вичин пеше устӀарвал тиртӀани, Бирхайир халис шаир хьанвайди заз аквазвай. Адан ихтилатди заз гуьзел шиирди хьиз таъсирзавай. Амма заз жуван фикирар къерехдиз чукӀурдай вахт авачир. Бирхайирахъ дикъетдалди яб акална кӀанзавай. Ада ихтилат давамарзавай:– Гьа икӀ, магнолиядин цуькверин кӀунчӀни гваз зун почтуниз фена. Адан работникривай за абур почтунаваз рахкурдай са рехъ къалурун тӀалабна. Агь, инсанар ви гъавурда акьадайла хупӀ хъсан жедачни? Столдихъ ацукьнавай хуш дишегьлиди заз мили хъвер авуна. Ахпа ада жузуна:– Адахлу рушаз рахкуриз кӀанзавайди яни?– Эхь, – жаваб гана за. – Ибур гьа авайвал адав агакьнайтӀа ажеб жедачирни.– Шаксуз, хъсан жедай, – лагьана дишегьлиди. – Амма ам гьич мумкин кар туш. Чна цуьквер кьабулзавач. Я акьван яргъал мензилриз абур агакьни ийидач: шуьткьвена пешер кӀвахьда...– Вуна гьич фикирзавани, зи гьал гьихьтинди хьанатӀа? – завай жузуна Бирхайира ва тадиз вичи давамар хъувуна. – Зун акьван умудлу яз почтуниз фенвайди, имни абуру заз гайи жаваб. Зи гуьгьуьлар михьиз чӀур хьана, пер лап хана. Заз а дищегьлидин чинай мили хъвер михьиз ахкъатнавайди хьиз тир. Зун перишан хьанвайди кьатӀана ада теклифна:– Жегьил кас, ваз рушаз гьакьван рикӀивай а цуьквер ракъуриз кӀанзава кьван, мад ам кьилиз акъатдай карни туш кьван, ятӀа вуна магнолиядин пешинин далу патал, юкьвалай къвезвай дамардин са патал адрес, муькуь патални жуван гафар кхьихь. Ахпа адал гъаларалди цвана кьве маркани алкӀура. А пеш хьайитӀани агакьрай. Гьамни хъсан савкьат Я.«МАД вучдай кьван, магнолиядин цуьквер хьанач, пеш кьванни агакьрай», – фикирна за милаим дишегьлиди лагьайвал авуна.– ГьикӀ хьана, а пеш Гуьлжагьанав агакьнайни? – хабар кьуна за.– Лап гьа авайвал, къацузамаз агакьнай. Заз жавабни хтанай. Пагь жаваб жаваб тир гьа! Низ чидай мегер са пешини абур акӀ секинсуз ийидайди. Неинки Гуьлжагьаналай, гьакӀ чи хзанрилайни за чар къачунай. Гуьлжагьана заз кхьенвай: «Бирхайир! Вавай кардин гьакъикъат чаз ачухдиз чирнайтӀа жедачирни? Вуна рахкурай пеш зав агакьна. Ам за багьа ядигар яз хуьзва. Амма вун кӀеве гьатнавайди чаз чир хьанва. Пул куьтягь хьана вуна пешинал чар кхьенвайдакай куь хзанривни хабар агакьнава. Ви вах Айшатни зи патав атана, ам яргъал вахтунда, дикъетдалди пешиниз килигна. Адан вилерилай накъварни атана. Ада хъфена тадиз вичи ваз куь хзанрив пул ракъуриз тада лугьузвай. Белки и чарчихъ галаз вав пулни агакьин. КӀеве гьатайла ачухдаказ вучиз кхьенач. Саламралди. Ви Гуьлжагьан». ГьакӀ хьана дуст кас. За инай са фикир аваз ракъурай магнолиядин пешинин метлеб атӀа кьиле масакӀа кьатӀанай. Абуру заз пулни ракъурнай. Адалай кьулухъ магнолиядин ни галай одеколон гьалтайтӀани зи рикӀел а кар хквезва.
Зун, мус зи хайи хуьруьз хтайтӀани, ам гьина чуьнуьх хьана аматӀа лугьуз, аялдин шехьна алатай ван хьтин, зи аялвилихъ гелкъведа. Садра заз зи къумрал аялвал, чи кӀвалин вилик квай хулан къерехда кьарадин «хъалпахар» къугъвадай чепедин бендинал аламайди хьиз хьана. Зун анал фена. Амма зи аялвал хулан къерехда къугъвазвай аялри къакъуднавай… За фикирна, белки ам аял вядеда жува зирингдиз чуьхуьнагар авур хайи вацӀун къерехда, вили шим квай къитӀрепӀрин юкьва чуьнуьх ХЬАНВАТӀА…ЗУН вацӀал фена, ам акунал зун гзаф шад тир. ВацӀ, гьа виликдай хьиз, зарбдиз авахьзавай. Кьер лагьайтӀа, ада чуьхвена вили авунвай. ИНЛАЙ-АНЛАЙ, гьа виликдай хьиз, цихъ галаз женг чӀугуна, аламай еке къванерни аквазвай, са бязи кул-кусни агалтна, абур лал тир. НуькӀверини, гьа виликдай хьиз, лув гузвай. Са гафуналди, зи вилерик аялвал хтана акъвазна. Амма завай адан лепедик кьванни экечӀиз хьанач. Низ чида, гьи селди ам гьи яргъариз тухванатӀа. Хуьре мехъер ава, зунни хтанва гьа и мекъерик. Мехъер!.. Зун зи аялвал еке шуьредиз кӀас ягъиз, межлисдиз тамашдай чӀередал алатӀа лагьана, пек-партал дегишна мехъерик фена, къавал хкаж хьана. Къавун чӀере, гьа сифтедай хьиз, сагъ я. Гила гьанал аялар ацукьнава. Вири крарал мягьтел жедай зи аялвал заз инайни жагъанач. Низ чида, гьи зуьрнедин зилди ам гьи дагълариз акъуднатӀа? Са сеферда за фикирна, белки зи аялвал за бадедин хьрак цӀамар тухвай куьчеда тунватӀа? Инай гьа, гъвечӀи чӀавуз зун хьиз, кӀвачел чӀехи тай-туьш тушир калушарни алаз, са гъиле цӀакулар ва муькуь гъилени цуру нек авай къаб аваз, гъвечӀи рушар физвай. Заз зи гелер жагъаначтӀани, аялвал мад сеферда рикӀел хтана. Ингье мад са рикӀел хкун. «Пешепай» хьана бустандай хтайла, зун чӀехи бубадин кавалдик къаткидай. Заз акӀ жедай хьи, зи аялвал ахвариз фена и кавалдик кума. Гьайиф, ахвариз фейи зи аялвал заз и кавалдикайни жагъаначир. Исятда зун шегьердиз хтанва, чи кӀвалер галай патахъ еримишзава. Килигна, зи вил хважамжамда акьуна. Гьана зи аялвал чуьнуьх хьанватӀа яраб?
– Зи рикӀел чи ата-бубайрин са риваят рикӀел хтана, вични хару билбилдикай, чилер магьрум хьайи. Ви рикӀел аламани, Мухлиса?– Ваъ, Дашдедемир буба, – жаваб гана Зарифадин дидеди. ЯтӀа, куьне яб це. Виликдай, са вилаятда, са варлу хзанда ирид стхадин кьилел са вах хьаналда. Ракъариз, варцариз къалур тийиз и руш атана цуькведин буйдив агакьайла, кстах руш вич-вичиз сейрдиз фида кьван. Руш вичизни хабар авачиз, яргъай къвезвай кфилдин сесинал акъатна. Чубан гадади акьван шириндиз кфил язавай хьи, рикӀ шадвилив ацӀанвай руш чубан гададал ашукь жеда. Мадни и арада уьмуьр гуьзел, гуьрчек яз аквазвай руша вич-вичелай алатиз манияр ягъиз хьана.– Хабар нивай? – Хабар рушан къаравушривай, стхайрин дустаривай. Вирида атана са сивяй хандиз хабар гуда, бес руш текдиз чуьллера гьатнава, куьн квез тамашзава? ДИДЕ-БУБАДИН намусдик хкуьрай кар стхайриз бегенмиш жедач. Вири хуьруьн жемят кӀватӀна, намус квахьай инсанриз цӀай ядай майдандал руш гъилер кутӀунна гъида.– Лагь, ви эхиримжи гаф, киф атӀай вах, – лагьана тарагъаждиз акъуддай жаллатӀди.– Эхиримжи гаф! – буйругъ гана стхайри. Бубадивай майдандал экъечӀиз хьанач лугьуда, адаз гзаф утанмиш хьанвай. Диде фуни тагуз, са парахдиз гадарна, адан сузадин ван садазни атанач, вучиз лагьайтӀа, намус маса гудай руш хана лугьуз. Иви гекъифнавай стхаяр мус вахаз цӀай яна, намус михьи хъижедатӀа лугьуз, вил алаз акъвазнавай. Майдандал алай инсанар вири лал хьанвай. Абуруз акурди туш, я ванни хьайиди туш, майдандал дишегьлидиз цӀай ягъиз. Белки са рехъ жагъидатӀа къутармишдай, ваха ачух нефес къачуна, стхайрихъ элкъвена, лагьана:– Зи эхиримжи гаф – дидедиз гуж тавун я, ам азад авурай. Уьмуьрдал ашукь хьана, адан гуьзелвал акурла, жуваз муьгуьббат жагъайла, зун бахтлу яз, манияр янай. Квез къадир хьанач и уьмуьрдин, квез адан гуьзел къатар акунайтӀа, белки куьне зав чан гуз тадачир жеди. ГьакӀ ятӀани, за зи муьгьуьббатдинг гьакъиндай, куь къанлу ажугъдай, за кьабулзава куьне цӀай ягъун! Ягъа цӀай! Заз кичӀе туш, къуй ада мадни ам къати хъувурай. Пашмандиз эхиримжи сефер виридаз кихлигна, руша кьил такабурдиз вине кьуна. Ялавди адан перемар сад хьиз кьунвай, амма руша лагьайтӀа, перемар хтӀунна, кузваз туна, вичикай са къуш хьана, тарцин хилел ацукьналда. Гьа анлай вичин ширин сесиналди мад манияр ягъиз башламишна. Вахан сес чир хьайи стхаяр, сад дили, муькуьдини кими хьаналда. Халкьдиз акваз-акваз къуш са тарцяй маса тарциз лув гуз, виридан фикир вичел желбзавай. Адан язух атана, халкьди чилерал эвичӀ хъувун, жаллатӀрилай гъил къачун тӀалабна, амма къуш чилел эвичӀ ийиз, кат хъийиз, тарцин хилел ацукь хъийиз, манияр ягъиз вахт акъудзавай. Гьанлай кьулухъ халкьди адаз «Хару билбил» тӀвар гана. Ада язавай манияр сефилвал галайбур жезвай. Харук акатай Хару билбилдин сес геждалди а вилаятра къекъвез хьаналда. Гьадлай кьулухъ, билбил къуш гьамиша бегьер гъидай ичин тара жеда, вучиз лагьайтӀа, а рушакай диде хьана кӀазавайди тир. Амма кьисметди
магьрумна, гьавиляй ада ичин тара уьмуьр акъудзава. Инсан акур береда ам гьамиша тарциз хкаж хъижеда.– Дугъриданни, чан буба, зазни ван атайди я. Хару билбил хьиз ава хьи вун, лугьудай гафар.– Бес вун кӀел-кхьин авунвай кас я, ваз ван тахьана жедач, муьгьуьббатдикай манияр ягъай Анхил Маринан, сив цвана. СтӀал Саяд, Шаза Куркли, КьепӀир Айисат – ибур вири билбилар я. Вуна са фикирни ийимир, вири кӀвалахар туькӀуьда. Ихьтин несятлу гафаралди вичин ихтилат куьтягьна, Дашдемир буба къарагъна… Йифиз геж ксанвайтӀани, Зерифа пакамахъ пенжердай билбилрин ванцел ахварай аватна. Ам сифте сефер я меселай къарагъна пенжердихъ фейиди. Адан вилик гила алатай девирдин ашукь дишегьлияр, абурун къаматар атана акъвазнавай.
Хинерин хуьряй тир Имамудин халудиз бахшзава
Югъ рагъдандихъ элкъвенвай. ТӀебиатди вичин мичӀи алух алукӀзавай. Яр акурла хъуькъвер къекъифдай, регъуьвал квай руш хьтин рагъ, дагъларин кьулухъ яваш-явашдиз игис жез, чуьнуьх жезвай. Ингье зун пуд дагъдин кӀане, пудазни сад хьиз мукьва акъвазнава. Дагълариз зун кьил тик хкажна такабурдиз тамашзава. За абурун чинрай са гьихьтин ятӀани сир кьатӀузва. Эхь, эхь, сир, вични и хурушум вядеда. Виридалайни вине авай такабурлу дагъ! Адан къамат акурла, заз акӀ жезва хьи, гуя ам гьахъвал, азадвал кӀани дагъ я. Заз килигзавайди, зи хиялриз мукьва жезвайди дагъ туш, ашукь я, шаир я – Саид. На лугьуди, а декьикьаяр, ашукьди хаиндин вилик гардан кӀир тавур такабурлу чин и дагъди вичелди чӀугунва. ТӀебиат, валай гьикӀ алакьна, адан суьрет акъудиз? Зун вал кьару я, зи такабур дагъ! Такабур ашукьдин дагъ патав гвай дагъдиз жанлу яз, гуя адан тереф хуьзвай саягъда тамашзава. Зи вилерни тадиз акваз– такваз сабурлу дагъдал физва. Секин, дугъри хесетрин, амма чина гзаф бейкефвал авай, тежер кьадар ашкъидив ацӀанвай вилеривди килигзавай дагъ, адан кӀалуб акурла, заз адакай Эминан ухшар къвезва. Эмин хьайи дагъ, вун вуч девлетлу вилеривди мукьувай сефилдиз заз тамашзава? Агь… Дагъларин арада авай, абур сад-садав агудзавай ва вичизни абурувай куьмек кӀанзавай са гъвечӀи ДАГЪ…РИКӀИЗ милайим дагъ! Ашкъидин цӀа кайи дагъ! Зи Саядан ДАГЪ…ВАФАЛУВИЛЕЛДИ ам яргъаз, дуьзендиз лап дикъетдалди килигзава. Муьгьуьббатдив ацӀай уьмуьрдихъ вил галамай чинин кӀалубар, ада и дагъдиз багъишна. И дагълар гьакӀанбур ТУШ…АБУР булахрин ванцикай, вили къаяб къванерикай, кукӀушрал лепе гузвай ракъиникай, беневшайрин ва атирлу цуькверин жигъиррикай ибарат я. Заз акӀ жезва хьи, кукӀушрал лепе гузвай рагъ – гьар садан экуь, кузвай рикӀ я. Абурун кьакьанвални Саидан, Эминан, Саядан рикӀерин гьиссерин кьакьанвал я. Вили еке къаяб къванерай, заз абуру чӀехи тегьнедалди, ханар, беглер негь авур чӀаларин ухшар къвезва. Дагъларин руварив, ценерив надинж шагьварди ян гуз тазвай беневшаяр – муьгьуьббатдин сирер ачухзавай, рикӀин чимивал я. Анрай авахьзавай булахрин ванери зав,
гьич садахъайни кичӀени тахьана, дуьньядал ван ацалтна лагьай къаргъишрин сесер агакьарзава.
Ивид вире авай, гъуьлягъ, МичӀи хьурай ваз экуь рагъ! Я Эренлер, я Шалбуз дагъ! Эхиз тежер гуж хьана чаз!
Цин къеневай куьлуь къванерай заз абурун гьеле лугьуз тахьай, рикӀе амай чӀаларин ухшар къвезва. Жигъирарни заз зи рикӀяй и пуд дагъдикай, пуд лезги шаирдикай фейи гьар жуьредин хиялар ва фикирар хьиз я. И дагълара датӀана алай аямдин шаиррин чӀаларни, риваятарни ван ацалтна къекъвезва. Композиторрин гьавайрини дагъларин чинра акьаз, инра гуьзел манийрин ван кутунва.
И дуьньядал жедай вад югъ!.. (Саядан мани) Гуьзел Тамум, ая фагьум… (Эминан мани) Сунайрин сердер я, картарин лачин…
Ингье атана няни хьана ва мичӀини жезва. АКВАЗ-АКВАЗ цавун тагъдиз ацӀай чин алай, чӀагай свас хьтин варз, вичин къаравушар тир гъетерни галаз экъечӀна. Вични санихъни килиг тийиз, зи кьилел акъвазнава, на лугьуди, зун адан кьев я. Садлагьана зи рикӀел хтана, яйлахдивай зун яргъа авайди. Гила Пери халадиз зун кӀамуз, Жейран бадедин патав хъфейди хьиз жеда. За адаз нянихъ калер ацаз куьмек гуда лагьайди тир… Са геренда зак кичӀ акатна. Ам алатун патал за гьарайдин ван ацалтна, манияр ягъиз башламишна. Яйлах алай рувал хтайла, заз вири калер ацана, айвандик суст хьанвай Пери хала акуна. Явашдиз камар къачуна, за къулал алай катулдин къалпах алудна, сукӀрада жуваз нек цана, ам чар авай лавашдихъ галаз хъвана. Ахпа Пери халадин патав зунни ярх хьана, ада вичин патав заз къаткидай чка гьазурнавай. Са кьадар вахт алатайла, зун къарагъна, гьаятда авай векьерал ярх хьана. Алван цуьквер алай чка заз зи кӀаник мес хьана, гъетерни винеллай яргъан, ястухдин ерини зи кьилик кутур дагъдин къванци кьуна. Гьа икӀ за тӀебиатдин девлетлу гьавадикай лезет хкудзавай. АРА-БИР зи хъуькъверихъ назик шагьвар галукьиз, ада зи чин цуькверив гатаз тазвай… На лугьуди, ярди заз КИНЕРЗАВА…КЪУРХУВАЛ зак кӀусни кумачир. Элкъвена кьуд пад сердендал алай чӀаба кицӀери кьунвай. Зун ахварал фена… Са вахтундилай уях хьайила, гъетер сад-сад, гуьллеяр хьиз аватиз, хкахьзавай, дагъдин чина къайивал квай гар къекъвезвай. Ракъини вичин сачахар дагъларин ценерив вегьенвай. ТӀебиат яваш-яваш уях жезвай. Яргъавай са бязи руварал гьуьм къекъвезмай. Зун чин-гъил чуьхвена Пери халадиз калер ацаз куьмек гуз фена. Вилер ахварик кумайвиляй, ацазвай некӀедикай тӀимил-шимил гетӀедин къваларилай физвай. Нехирбан Рагьим халуди малариз гьарай ийизвай ванци зун уяхарна, ахварни йиф хьиз квахьна. Калерни Рагьим халудал тапшурмишна, зунни Пери хала, гьа и дагъларин риваятрикай ихтилатар ийиз геждалди амукьна. Са йикъанни, са йифен вахтунда заз икьван сирер чир хьайила, ана геждалди амукьнайтӀа, яраб гьикьван чир жедайтӀа?
ЦӀийи йисан вилик итимдинни зи алакъаяр лап векъи хьана. Ам кӀвализ геж хквезвай. ЧӀехи жезвай рушаз са фикирни гузвачир. Ада мектебдиз геж ийиз, пис кӀелни ийиз, гайи тапшуругъа бегьемвилелди тамамарни ийизвачир. Эхиримжи вахтара ам зи сагъламсузвал себеб яз, гьафтейралди мектеб галай патахъни кихлигзамачир. Заз кӀвале секинвал, ислягьвал кӀанзавай. Жуван къанни ирид йисан яшарин вахтунда, заз рикӀин азар хьанвай. Аквазвани, гьикьван нагьахъвал ятӀа? Зи са чӀехи пай таяр туьшериз рикӀ галай падни чизвач, зун лагьайтӀа, дарманрал ацукьнава, абурукай заз ем хьанва. Са йис кьван я, кӀвал къайивилив ва ихтибарсузвилив ацӀана. ИкӀ дурум гудалди, чара хьайитӀа хъсан я лагьана, за суддиз арзани кхьена. Амма ана заз «тади къачумир, куьн жегьилар я, къал-макъал тежезвай хзанар авай туш, сабур це куьне квез» лагьана. Заз цӀийи йисалай вири цӀийи хъийиз, чи алакъаяр туькӀуьр хъийиз кӀанзавай. Бейкарвилерни рикӀелай алудна, зун мад начагъ тахьана кӀанзавай заз. ЦӀийи йисак зи умудни квай. Къуншийри ЦӀийи йисаз гьазурвилер аквазвай. Ёлкаяр ва абур чӀагурдай гьар жуьредин игрушкаярни маса къачузвай. Чи кӀвале лагьайтӀа, ёлка эцигдай тадаракни авачир. Куьхъ маса къачудай. КӀвале амай пул фу къачуз бес жезвачир.– Диде, диде чан, эверна заз руша месикай.– Вуч хьана, чан цуьк?– Диде, цӀинин йисузни чна ёлка эцигдачни? – лап сефилдиз акъатна рушай. Заз адаз гьихьтин жаваб гудатӀа чизвачир. Зи ял кьуна акурла, ада алава хъувуна.– Диде чан, вун Гьасан халудиз гъуьлуьз вач. Вуна гьамиша адан къизилдин гъилерин тарифарда. Чи дахдилай цлаз са михни ягъиз алакьзавайди туш. Адаз анжах дустарин патав фин, абур галаз кӀвализ хтун, йифен геждалди ктабар, газетар кӀелун я чидайди. Ам гьихьтин дах хьурай, вичин авай са рушаз ёлка къачун тийидай?– Хъсан я, чан руш, вуна са фикирни ийимир, ксус жуваз. Ёлка за эцигда ваз.– Диде чан, ваз вуч аватӀа чидани? Эгера Гьасан халу чи кӀвале авайтӀа, ада ваз гьамиша куьмекдай, чи къайгъудай фидай ва гьар ЦӀийи йисуз кӀвале ёлкани эцигдай. Гьа и гафарин ван хьайила, за жуван уьмуьр маса касдихъ галаз фикирдиз гъана. Зи кьил лап дуьз элкъвена. Къуншийрини заз датӀана тикрарзава. Гьасан хъсан инсан я! Амма чи арада са затӀни авач. ГАГЬ-ГАГЬ ада заз куьмекар гуда. Ам зи дуст дишегьлидин стха я. Ингье, рушани кваз заз Гьасанан тӀвар кьазва. Амма Гьасан вич киснава. За са арайра гьиссда, адаз заз са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавайди, амма адахъ жуьретвал жезвач. Адан кьисметни тарифдайди тушир. Заз закай фикирар акъвазарна, рушан мурад кьилиз акъудуникай фикирна кӀанзавай, ам бейкеф тахьун патал ёлкани къачуна кӀанзавай. Рушан гьар са мурад, зи мурадни тир. Ёлка? Вуч затӀ я ам? Адаз тамашна, рушан гуьгьуьлар ЦӀийи йисуз бес серинардани?
Гьасан таксидаваз хтана ва ада шофёрдиз вокзалдал тухун тапшурмишна. Анал ёлкаяр маса гузвай. Юкьван жуьредин ёлкани къачуна, чун игрушкаяр авай туьквендиз фена. Гьасана лап гуьрчек игрушкаяр къачуна. Чи ёлка ЦӀийи йисуз лап гьа цӀийи свас хьиз акъвазнавай. Анжах Аяз бубани Живедин руш кими тир. Зи рушни Гьасан меслятдал атана. Садакай Живедин ханум, муькуьдакайни Аяз буба хьана. Гьа гьикӀ шаддаказ чна ЦӀийи йис къаршиламишна. Рушан бахтлувилихъ и кьил а кьил авачир. ЦӀийи йисуз чаз хъсан крар хьун алхишна, Гьасан хъфена. Пакад юкъуз гьаятда авай таяр – туьшерин вилик руша шадвилелди дамах ийиз, «чи кӀвалени ёлка ава, адал Бенгалиядин цӀаяр кузва» лугьуз хьана. Зи гуьгьуьлни ачух хьанвай. ЦӀийи йисан вилик квай йикъара за заз цӀийи булушкани цванвай, чӀарарни къайдадиз хканвай. Гьавиляй заз йифни фад акъатна. Зи фикирдик пака фена Гьасаназ шад хабар гун, зун адан паб хьунал рази я ва ЦӀийи йисни чна санал къаршиламишда, лугьун квай. Амма геж хьиз йифиз итим хтана. Адан гуьгъуьналлаз зи стхани акъатна. Яргъияр тавуна, абуру заз лагьана: «Хзанда, яшайишда тежедай крар авайди туш. Чир хьухь, рушаз вичин дах герек я. Са вуж ятӀани ваъ, вичин дах». Гъуьлуьн амалрилай гъил къачун тӀалабна. Ам мад ресторанриз хъфидач, ада вичин дустарин кьадарни тӀимиларда, ам датӀана кӀвале амукьда лугьуз, зи кьил тӀарна. Эхирдай зав паркутарни агакьарна: «Эгера вун хъсан паб тиртӀа, итим писди жедачир». Маса чара хьанач, итимни руш галаз ЦӀийи йис къаршиламишна, ахпа шегьердин куьчейриз экъечӀна. Къекъвена, галат хьайила, чун зи стхадин кӀвализ фена. Пакадин юкъуз хтана. Са гафуналди, вири хъсандиз кьиле фена. КӀвале авай ёлка заз сефилдиз акуна. Бенгалиядин цӀаяри са вуч ятӀани малумарзавай, рушани гьадал дамахзавай. Са къайгъуни авачиз, ада ёлка ва игрушкаяр къачур Гьасан халудикай ихтилатарзавай. Гьелбетда, гъуьлуьз и гафар хуш жезвачир. Ёлкадизни ам ихтибарсузвилелди тамашзавай. Эхирни куьгьне ЦӀийи йис алатайла, итимдивай кьарай кьаз хьанач. Хъел кваз ада игрушкаярни алаз, ёлка куьчедиз гадарна. Хатур амукьай рушаз, бубади вичи гьабурулайни иер игрушкаяр къачуда лагьана, гаф гана. Гьа и цӀипуд йикъан къене за Гьасанакай, итимдикай ва рушакай гзаф фикирарна. За Гьасанан пул, гьелбетда, вахкуда, амма ёлкадихъ завай рушан дах дегишариз жедач, эхир. Руш себеб яз, зун мад итимдихъ галаз амукьна. Адаз эхиримжи сеферда багъишна. ЗИР-ЗИБИЛ алай чкадал гадарнавай ёлкадин игрушкаяр аялри кӀватӀзавай ва затӀни аламачир ёлка кӀвачерик гадарнвай. Гьикьван шадвал гъайи гуьрчег ёлка, гила кӀвачерик ква. Заз акӀ жезвай хьи, адан рапар хьтин цацар заз килигзава. Зун фикиррик акатна, ёлка-уьмуьрдин чешме я ва къацу рангни – уьмуьр, рапар-цацар – инсандин кьилел къвезвай кьван хаталу дуьшуьшар, дердер, гъамар, рикӀ тӀардай АГЬВАЛАТАР…ЯРАБ гьакӀ я жал?
Яргъал рекьи янавай зи беденди анжах ял ягъунихъ цӀигелвал ийизвай. Гьамамдин лезетлу ятарик чуьхвенвай заз, агалтиз кӀанзавай. Залпадин кӀвале къанвай. КилигайтӀа, дакӀардин шуьшедай хана, еке тӀвек акъатнавай ва анай вижеваз къай къвезвай. Гьа и еке тӀеквяй вилериз таквазвай
затӀ авачир: гишила тӀуьн кӀанзавай къушарни, рагъу куьчени, дугъри варзни, нурлу гъетерни, гьатта Кремлдин минарани. Къайи шагьварди зи чинал алай цин стӀаларни туькьуьнзавай. Хъуьтуьл дивандал ярх хьанмазди, зун суст хьана ва вилерни гьасятда агал хьана. Залпа чай гьазурунин къайгъудик квай. Эхирни чай агакьна. Адан атирди зав вилер ахъайиз туна. Заз чай хъсан къенфетрихъ, тахьайтӀа чумалрин мурабадихъ галаз хъваз кӀанда. Амма Залпади суфрадал шекер эцигнавай. Адаз завай, заз кӀандай шейэрни гъваш лугьуз, зал чин хьанач. Чара хьанач, шекердин са ккӀал сивиз вегьена, за чай хъваз бажламишна.– Мад са истикан чай цадани за ваз? – хабар кьуна Залпади.– Зун ахварихъ кузва, ийидай ихтилатарни ава. Залпади жаваб ганач. Ам заз тамашиз акъвазна. Эхирни ада пӀузарар сад-садакай хкудна.– Ваз ксуз кӀанзава, ман? – хабар кьуна ада бейкеф яз. Ксус! Ам къапар гваз цӀун кӀвализ хъфена. Авайвал лагьайтӀа, за фикирначир, ам зун ксунал нарази жедайди. Зи ахварни адан бейкефвили хана. Чун ихтилатра диб туна ацукьна. За адавай адан кӀелунрикай, дустарикай, тарсарикай хабарар кьуна. Ахвариз тефин патал, зун цларик квай шикилриз тамашзавай.– Ксумир вун, – эзберзавай Залпади. – Заз вун тахкуна кьуд йис жезва, гъуьл регьметдиз фейи йикъалай. Ксумир, са тӀимил кьван сивериз къай гун чна, – лагьана, зи винел алай юргъан чӀугуна алудна.– Зун ксанвач, я Залпа, за фикирзава, вучиз бахтлу йикъар куьруьбур жезвайди ятӀа, гьадакай. Вучиз икӀ жезвайди я?– Чидач. Заз къуват гузвайди зи руш ва кӀелунин дустар я.– О-ГЬО, ви чинал биришрини гелер ийизва хьи, – лугьуда чинлай гъил алтадна.– Ви чӀарар гьеле къалин яз ама.– Де килиг, за вуч авунатӀа,– ада кьилеллай пӀипӀ хтӀунна ва заз кьатӀар михьиз атӀанвай чӀарар ва гададин хьтин кьил къалурна.– Вуна вучиз ахьтин кар авуна, я Залпа.– Зи киферал, анжах са гъуьл ашукь тир. Ам амачирла, за киферикай вучда? Ваъ, герек авач заз абур!– Залпа, ваз чизвани, вуна лап ахмакь кӀвалах авунвайди. АкӀ хьайила, вунни яшамиш жемир ман.– Зун зи руш патал яшамиш жезва. Кроватдилай хкадарна, ам столдин патав фена. Альбом къачуна, анай са нин ятӀани шикилдихъ къекъвез башламишна. Гьа и арада зун мад ахварин хиялриз фена.– Ма, тамаш идаз, – кӀевиз рахана Залпа. Вилер ахъайна тамаш. Руш дидедин кӀалуб тир. Гьикьван ухшар авай.– Им лап гьа вун я хьи.– Туш, ам вичин дахдиз ухшар я.– Ваъ, ваъ, паталай хъсан аквадайди я. Зун мад дикъетдивди шикилдиз килигна. Вунни гьахъ я, вилер, сив дахдин хьтинбур я, чӀулав чӀарар вибур я.– Эхь, чӀарар зибур я, руш тахьайтӀа, дахдиз ухшар я.– Залпа, хьайи крар алатна фена, алахьай юкъуз цавари авур къукърумар хьиз. Мегер, ви рикӀе садазни чка амачни? Белки гьахьтин кас-мас аватӀа?– Ваъ, садни авач. Я ахьтин кар женни ийидач, – сес хкажна хьиз рахана Залпа. Масадал ашукь жедай рикӀ захъ амач. Бажагьат, зал зи гъуьл хьтин итим гьалт хъийида. Ахьтин итимар мад жедайди туш, Ханум.– Тади къачумир, Залпа, ваз мумкин я гъуьлер гьихьтинбур жедайди ятӀа,
чизвач гьеле, я бегьем акунни авунвач. Гьавиляй, ваз масад хушни хъижеда. Залпа къулайдиз зи къаншарда ацукьна. Ада зи гафар фагьумзава. За гьиссава, зи ахварни са гьиниз ятӀани квахьзава. Ваъ, акӀ жедач, чӀарарикай багьна кьуна кӀанда.– Залпа, зи чӀарар кьуразвач гьич. Абуруз вуч ийида?– За ваз исятда дасмал гъида, ам къарагъна фена, зун кисна хъуьрена. Залпа фад хтана ва зи пӀузаррал хъвер алаз акурла, ам мягьтел хьана амукьна.– Вун низ хъуьрезвайди я?– ГьакӀ хъуьрез кӀан хьана заз, ваг гьа ви амалар гумай хьтинди я.– Эхь, зун дегиш жедайди туш. ЧӀарар дасмалдик кутуна, зун мад дивандал ярх хьана.– Залпа, зун инанмиш я, вун мад ашукь хъижедайдахъ, фида вун гъуьлуьз, хада вуна аялар, суварриз элкъведа уьмуьрни. Ибур тӀебии крар я, вунни гьеле жегьил. РикӀе авай пис хиялар, туькьуьл фикирар акъуд, вилер ахъайна, тамаш дуьньядиз. И дакӀарда авай тӀеквендай гадара жуван чӀуру фикирар.– ДакӀардай? На вуч лугьузва, я Ханум? Уьмуьрда акур экуь йикъарин фикирар, мегер, дакӀардай вегьез жедани? Ваъ, Ханум, Бес зун вуч гваз ацукьда?– Ваз зи гъавурда акьаз кӀазавай хьтинди туш. Мад, ятӀа жуваз кӀанивал яшамиш хьухь. Завай ваз вуч лугьуз жеда? Эгер, ваз гьакӀ хъсан аквазватӀа, гьакӀ хьурай.– Ханум, гъавурда вун акьазвач зи. Къизил хьтин зи гъуьл хабарни авачиз, рягьметдиз фена. Завай гьа и кар эхиз жезвач, ам зи рикӀяй акъатзавач, – икӀ лагьана, Залпа дакӀардихъ фена. Бахтуникай, ашкъидикай рахай ихтилатри чун кьведни галат авуна. Хейлин вахтунда чун кисна. Ахпа, вуч ятӀани, Залпади заз гафар лугьуз башламишна. Адан сивяй акъатай гафарни заланбур тир. Бес, зав гекъигайтӀа, залай вич бахтлу дишегьли я, – лагьана ада. Зун мягьтел яз амукьна. Ада зи бахт гьихьтин уьлчмейралди тайинарнатӀа, зи кьил акъатнач. Заз гъуьлни, аялрни, диде-бубани, стхаярни авай. Уьмуьрдин рехъ за фад хкянавай. Захъ жув шадардай агалкьунар жезвай. Инсанриз жувалай алакьдай хъсан крар ийизвай. Масадан дердиникай хабар кьазвай. Зазни уьмуьрдин рагъ алай йикъарни, серинарни, чӀимеларни – куьрелди, уьмуьрдин вири терефар акуна. Четинвилер алуддай такьат хьана захъ. ЯтӀани, за зун бахтсуз яз кьазвач. Залпадиз идалди вуч лугьуз кӀанзавай? Хъел атанатӀани, зун кисна. И кар Залпади хушдиз кьабулайди фагьумна за. Залпадин гафарай, зун бахтсуз я. И фикирдихъ галазни зун рази хьун, Залпади хушдиз кьабулна. Ам ахвариз фена, адан чинал бахтлувилин хъвер къугъвазвай. Ам акваз, зунни бахтлу тир. За гьакӀ гьиссавай. Зи ахвар михьиз квахьна. И декьикьайра зи рикӀе тек са мурад авай: гьинай хьайитӀани бахт жагъурна, Залпадиз багъишун. Амма ам гьинай жагъурда? ЖагъайтӀани, гьикӀ багъишда? Агь, чи уьмуьр, уьмуьр! Туькуьл кофе хьтин затӀ! Амни чи вилик чашкада цана къведа ва чнани ам хъвана кӀанда.
Зегьметдин югъ куьтягь хьана, нянихъ галатнаваз, зун кӀвализ хтана. Сифте кӀвал къакъажна, ахпа суфра ачухна. Вири хзан кӀватӀ хьана. Гьар сада заз алатай йикъакай, чеб югъди кӀвале рикӀе сугъулвал аваз жезвайдакай лугьузва. Садаз за зи кӀвалахдикай ихтилат авуна кӀанзава, муькуьда шаддиз вичиз тарсунай атанвай «вад» къалурзава. БицӀи руш нинийрихъ галаз къугъвазва.
Вири хзан столдихъ ацукьайла рак гатадай ван атана. Аялар шадвиляй алай чкайрилай, бацӀияр хьиз, хкадар хьана, ракӀарал фена.– Ура! Халу атана, халу! Ваъ, атанвайди хала я! – гьарайзава аялри.– Ам вун яни, Разият? Ша, ша. Гьа исятда нянин хуьрек нез ацукьнавай чун. Ша столдихъ. Разиятаз ацукьиз кӀан хьанач. Са нин ятӀани сувар, хайи югъ къейднаваз, ам гьа исятда ресторандай хтанвайди я. Адаз ана ацукьна кьарай атанач, патав гавайди зи кӀвал хьуниз килигна, ам зи патав атана. Разият перишан я. Ам рахазвач. Са тӀимил хъванвайди хьиз аквазвай. Вилери нур гузва, хъуькъверикни ярувал ква. ТӀурфандин вилик тӀебиат жедай жуьреда ава адан гьал.– Эгер столдихъ фу-хуьрек нез ацукьиз кӀанзавачтӀа, атана и гамунал ацукь, хуьр, жегьил вахтар рикӀел хкваш, я туштӀа и хразвай гамунихъ ацукь, са кьве кваг хурух. ГьакӀани кӀандачтӀа столдилай къачуна журналриз килиг.– Вуна гамни хразвани? Ваз вахт гьинай жезва? – рикӀе туькуьлвал аваз суал гузва ада заз.– Жув агакьайла хразва, Разият. За ваз вуч лугьун вахтуникай…– Телевизордиз килиг, хала, – лугьузва аялри. Разиятаз са вуч ятӀани лугьуз кӀанзава, амма лугьузвач. Завай лагьайтӀа, динждиз нез жезвач. Ахъазвай рак мад са ни ятӀани гатазва.– Ша, ша, – залайни вилик ракӀарихъ аялри зверзава.– Зумруд хала, чун вири кӀвале ава, – лугьузва аялри. Зумруд акурла, Разиятаз хъел атана, амма ада вич шаддиз къалурна. Абуруз садаз сад гьамиша такӀан тир, амма абуру и кар винел акъудзавачир. Зумруд кӀвализ гужуналди гъизвайди хьиз гьахьзава. Ам чиник атӀугъайвал кваз ацукьзава ва вичи заз зи аялрихъ вил хьанвйди ва вичиз зунни фадлай акуна кӀанзавайди лугьузва. Такуна са-кьве югъ яни? Зи аялар адаз вичинбур хьиз кӀанда, амма вичин аялар адахъ авач. Кьве дишегьли зи къаншарда ацукьнава. Хъчадин афаррикайни кьил къакъудзава, чеб тух я лугьуз.– Квез кӀандайвал ая, – лугьузва за. – Минетар ийиз, куьн аялар туш хьи. Мультикриз килигна, аялар фадлай ахварал фенвай. Итимдини, чун яваш рахун тӀалабна, аялар ксанвайвиляй ва вични пака кӀелна кӀанзавай лекциядиз гьазур хьана кӀанзава, лагьана. Йифен геж вахтунда акъатай гару дишегьлияр хиялрикай хкудна. Зумруд къарагъна, заландиз нефес акъудиз, Разиятни къарагъзава. Кьведани лап такьатсуз хьанвай жуьреда парталар алукӀзава, на лугьуди, ибурухъ къуват амач. Куьгьне пальто къуьнерихъ вегьена, зунни абур рекье хутаз гьазур хьана. Кьве дишегьлини, сад муькуьдаз ухшар кьве кас, ракӀарин къиредал алкӀайбур хьиз акъваз хьана.– Кьве ихтилат ийиз кӀанзавай, – пеле биришар кӀватӀна, лагьана Зумруда. Куьчеда гару уьфтер язава, инихъ-анихъ живер гадарзава, пилтеяр чинрал гьалчзава. Февралдин вацран няни я эхир. Кьве дишегьлини зи кӀваляй экъечӀна и залум йифиз хъфизва. За абур кӀвалин пипӀел кьван рекье туна. Кьилин куьчедал ибурун рекьер чара жезва: сад эрчӀи патахъ хъфизва, муькуьди – чапла патахъ. Зумрудахъ вичин кооперативдин кӀвал ава. Ам кӀвале «Людовик-I4» тӀвар алай фирмадин кроватди гуь-
злемишзава. Адаз вичин ашнади зенг авун мумкин я, иллаки, мумкин я, атана ракӀарихъни акъвазун. Разият чапла патахъ, агъадалди физва, адан зурба кӀвал Каспий гьуьлуьн къерехдал ала. Сагъ югъ квахьна, вичивай са кар-затӀ авуна кьилиз акъудиз тахьунал, ам рази туш. Хъфидйла ада лугьузва:– Ваз захъ галай «Опиум» духидин ни хуш яни? Ви рикӀ гьамиша Зумрудахъ кузвайди я. Анжах, са гьадахъ!– Де, сагърай вун, за гьеле итальянский новеллаяр кӀелна кӀанзавайди я, – рекье гьат хъувурдалай гуьгъуьниз, лугьузва Разията. Дишегьлияр рекье хтуна хведайла, зи кӀвачери зун гьич сакӀани зи кӀвализ хутахдачир. Заз мекьи я, хъуьнерихъ чими шал вегьез зи рикӀелай алатна. Чи кӀвалин ракни ахъазмайди я, гар сухуламиш хьайитӀа, аялрин винелай яргъанар алудда ва абуруз мекьи жеда. Компотни ргана, алахьначтӀа… Уьтуь ядай шейэрни харадиз яна ама… Амма, заз четинзава, зи кӀвачери зун, вучиз ятӀани, фад-фад кӀвалив агакьарзавач. Кьве дишегьли, сад-садаз ухшар, кьве кьисметди зун куьчедал акъвазарна. Яраб, абур кӀанзни – дакӀанз вучиз хъфенатӀа? АСТА-АСТА? Акъвазиз, акъвазиз накьвадин кирпичрикай эцигнавай зи кӀвализ килигиз… Абуру са вахтара лугьудай хьи, бес хъсан гъуьлер жедайди туш. Гъуьлуьз фена, са низ ятӀани лукӀвал ийидалди, зун жув-жуваз яшамиш жеда. Разията вичиз гуьзел уьмуьр жагъурна, ам директор я, министеррихъ галаз алакъаллу я. Гуьруьшар, культурадин рекьяй теклифар, духияр, цуьквер, РОМАНАР…ГАГЬ вичинбур, гагьни ктабрай кӀелайбур. Зумрудакай рахайтӀа, гьамни вич патал яшамиш жезва. Адан рикӀни девлетрал, къизилрал, кӀвалин къулайвилерал ала… ГьикӀ хьана, вуч хьана, дишегьлияр, куьн къанни цӀувад йисан яшдиз акъатайла, гила ахварай аватай хьиз я хьи? Куь зигьинди гила кӀвалахзавани? Гила квез цаварай гъуьлер, аялар КӀАНЗАВА…ТУШНИ? «Хъсан итимар жедайди туш…» Зегьмет чӀугурла, вижданлу хьайила, кӀвалихъ рикӀ кайила, итимарни хъсанбур жеда, папарини абур хъсанарда. Аялар… За йифен ахварар гьабуруз бахшна. Куьне куь ахварар низ бахшна, йифер низ гана? Идалайни гъейри, зи рикӀ я девлетрални, я атиррални хьайиди туш. Аялдин пек-парталдихъай къвезвай гьекьедин ни, дуьньяда виридадайни хъсан атирдин ни я. За куьне кӀелзавай романар ваъ, за дидейриз, балайриз талукь тир повестар кӀелзава. Зи девлет «Людовик-I4» ваъ, хипен кӀерт хьана, ам зи рикӀиз гьамиша мукьва я. «Людовик-I4» зи итимдин гъилери эвеззава. Куьне къизилар, багьа къашар кӀватӀзава, амма зи девлет – зи балайрин гафар-келимаяр, мугьманрин хуш суьгьбетар я… Куьн зи дустарни туш гьа. Куьн заз гьина акурбур, таниш хьайибур я? Зи хуьруьнвиярни туш куьн… Сад атӀа чӀавуз, са мус ятӀани, зи къуншидал яшамиш хьайиди я. Муькуьди… Муькуьди заз кӀвалах авур чкада акуна, чун гьана таниш хьанай. Квез кьведазни я зун, я зи хзан аквадай вилер авачирди, заз чизва. ЯтӀани, куьн зи кӀвализ къвезва. Яраб вучиз къвезватӀа? Чир хьана, куьн зи кьилив зи хзан авай кӀвализ са гьихьтин ятӀани къуватар, са вучтин ятӀани умудар кӀанз къвезва! Амма куьне геж авуна эхир? Икьван куьн къвез-хъфиз, куьн завай, зи хзандивай сакӀани дегиш жезвач… За квез гьи жуьреда куьмек гун? Кьве дишегьли, зи кьве таниш, тӀурфанди гъайибур хьиз, атана хъфена. Эхь, хъфена. Мадни гьа тӀурфандин хуруз. Зи кӀвале мекьи гьава къекъвезва. Ада вичи-вичиз чими са муг жагъурзава, амма зи рикӀе адаз чка авач.
Хуьруьг Лукьман. Пара азаблу, четин, дарих, амма руьгьдиз викӀегь кьисметдин инсан I92I-ЙИСУЗ дуьньядиз атай адаз гзаф крар акуна, ам гьам хъсан, гьам пис вакъиайрин шагьид хьана. Адаз яшайишдин мискьивилерни, мекь-кашни, гьахъсузвилерни, етимвилин зегьримар азардин сергьятсузвилерни, дуьньядин са бязи гунугрикай пай атунин зидвилерни акуна. I930-ЙИСАРА кулак, динэгьли тирвилин тахсир кутуна, Лукьманан буба Алискер (ам чатун хъсан устӀар тир) дустагъда туна ва мад ам багърийриз ахкунач. Ихьтин къаза, зулум эхиз тахьай Зуьгьре диде фалужди яна ва са тӀимил вахтарилай ам рагьметдизни фена. Ругуд аял чеб-чпин ихтиярда гьатна. Лукьман хзанда вад лагьай аял тир. Кьуд лагьай классдилай виниз чирвилер къачудай мумкинвал хьаначтӀани, Лукьмана и нукьсан библиотекадай (гзаф вахтара ам кӀвачи-кӀвачи Ахцегьрин библиотекадиз фидай) ктабар къачуз, кӀелиз арадай акъудна. Ктабар гзаф кӀелуни зигьин хци жавандик илгьамдин гьевесни кутуна. Адан руьгьда, бейнида шииррин цӀарар пайда жез гатӀунна. Ихьтин аламатди Лукьманак лувар кутуна. Амма цӀерид йисуз акъатай гада садлагьана биши хьана. Азардай кьил акъуддай, я ам сагъардай касни хьанач. Ида, лагьайтӀа жеда, жегьилдин мурадрал хаш эцигна. Амма Лукьмана са кар гъиляй ахъайнач. Ктабар кӀелун ва шиирар теснифун. Хуьруьнвийриз, районэгьлийриз ва республикадизни шаир хьиз малум хьайи Хуьруьг Лукьманан сифте шиирар «ЦӀийи дуьнья», «Коммунист» газетриз ва «Дуствал» альманахдиз акъатна. Амма им шаир патал тӀимил тир. Адаз гъиле вичин эсеррин ктаб кьаз кӀанзавай. Идан гьакъиндай шаирдин хва Жамалдина вичин рикӀел хкунра икӀ КХЬИЗВА:«ЧИ куьгьне кӀвалерин патав дахди ктабхана эцигнай. Ана лезги шаиррин, философиядин, дуьньядин литераторрин ктабар авай. Ктабханадиз машгьур шаир Алирза Саидовни мугьман хьанай. Дахдиз дуьньядин поэзияни хъсандиз чидай... Вичин яратмишунриз дуьнья къалурун патал ам гзаф алахъна. Магьачкъаладиз физ-хквез, арадал са затӀни текъвез гзаф йисар алатна...» Анжах Алирза Саидова Хуьруьг Лукьманаз тайин къимет гана ва адан «Рагъ» тӀвар алай сифтегьан ктаб (I97I-ЙИС) акъудуникни къуьн кутуна. «Ктабдикай кьве гаф» макъалада А.Саидова къейдзава: «Ктабдин кьилин лишанар халкьдин уьмуьрдиз, адетриз, чӀалаз мукьавиликай, къарагъарзавай темайрин лазимвиликай ибарат я. Шаирдин сифте ктабда кар алай чка муьгьуьббатдини сатирадин эсерри кьунва. Адан хъуьруьн квай шииррин вири хцивал инсанрин
(Х. Лукьманан 100 йис тамам хьуниз талукь яз)
къанажагъда амай нукьсанрин, цӀийи уьмуьрдин кӀвачерихъ галкӀизвай буьркьуь цацарин аксина рекье тунва...» Гьанлай инихъ Хуьруьг Лукьманан ктабар ахкъатнач. Ихьтин гьахъсузвили шаирдин рикӀ тӀарна. Азаррини инжиклу авур кас I988-ЙИСУЗ рагьметдиз фена. Анжах гила, шаирдин виш йис тамам хьайила, Хуьруьг Лукьманан ирс майдандиз акъудун хуьруьгви жегьил шаир, таржумачи Мурад Саида вичин хивез къачуна ва и карда адаз Лукьманан веледри ва са шумуд кас хуьруьнвийри куьмек ГАНА.«УЬМУЬРДИН рехъ» тӀвар алаз «Мавел» издательствода акъуднавай ктабда куьрелди адан уьмуьрдикай, яшайишдикай, яратмишунрикай макъалаярни (Алирза Саидован, Жамалдин Алискерован ва Мердали Жалилован) ава. Ктаб кьуд разделдиз («Уьмуьрдин гелеваз»), «Вун рикӀеваз», «Сатира ва басняяр» ва «X. Лукьманаз бахшнавай эсерар») пай хьанва. Ктабда гьатнавай шииррихъ галаз таниш хьайила, аквазва, Хуьруьг Лукьман кьетӀен хатӀ авай, лезги шииратдин классикар Кь. Саидован, Е. Эминан, С. Сулейманан, Х. Тагьиран рехъ давамарай ва милли шииратдиз вичин цӀийивилер гъайи шаир я. «КӀелзавайбуруз» шиирда ада кхьизва:
Вун патал гзаф чӀугуна зегьмет, Яратмишна за са гъвечӀи багъ. Мичурин вун я гудай заз къимет, Килиг, къелемар яни, тушни сагъ!
Лукьманан и багъ пара бегьерлуди, жуьреба-жуьре емишрин къелемар авайди хьана, амма битмишарзавай емишар халкьдин базардиз акъуддайбур, абуруз къимет гудай Мичуринар шаирдивай яргъа хьана. ЯтӀани ам акъвазнач, чарни къелем ада гъиляйни ахъайнач. Шиирарни, басняярни, поэмаярни арадал гъана. Жегьилзамаз шаирдин кӀула азар гьатна. Ида руьгь жанлу рикӀ хци касдиз гзаф манийвилер гана, амма ада ацалтай кьван четинвилериз рей ганач, вич жемятдин, уьлкведин уьмуьрдивай, важиблу месэлайривай къерех авунач. И кар адан гражданвилин, ватанпересвилин, сиясатдин, философиядин, азадвилин, зегьметдин, критикадин шириррай аквазва. РикӀиз тирвал яратмишунал, хуш кардал машгъул жез тахьун шаирдин уьмуьрлух дердиниз элкъвена. Идакай ада «Им яни инсаф?», «Вад йис», «Зиян авач», «РикӀ тӀарзава» шиирра ачухдиз кхьенва. Хуьруьг Лукьман хайи халкьдихъ, ватандихъ, уьлкведин пайгарвилихъ рикӀ кузвай кас я. Дагъдин хуьряй, вичи арадал гьанвай библиотекадай адаз вири дуьнья аквазва. Гьавиляй ада кхьизва.
Зегьмет кӀани, рикӀ михьи халкь, азиз тир, Заз гьамиша багьа я, вун, ширинни. Ви бахтлувал зи бахтни я виниз тир, Заз хуш я ви гъамлувални, хъуьруьнни. Заз мекьи я, – вакай чими рагъ жеда, Гъамлу я, зун – вакай заз хъвер, бахт ЖЕДА.«ВАЗ икрамзава, халкь».
Къарагъ дустар! Гьужумнава Ватандал, Пехъи хьанвай душманди, кьил къутана. Алчахвилелд, квадарнавай инсанвал, КукӀвар авун лазим я, ам ГАТАНА.«КЪАРАГЪ, дустар!» Азадвилин чӀехи пандах Миллионрин пайдах я. Азадвал – им инсан патал Лап сад лагьай кӀвалах Я.«АЗАДВАЛ». Инсандин рикӀ муьтӀуьгъ жедач, зулумривай – гужаривай, ЧӀулав дуьнья, вахъ вуч ава рикӀиз таъсир гун патал? Тараш авун яни девлет зайиф гъвечӀи халкьарвай? Яракь яни, ва я вуна гузвайди тӀуьн – хъун ПАТАЛ?«КЬВЕ дуьнья».
Шаир халкьдин трибун я, лугьудай гафар Хуьруьг Лукьманахъ, галаз лап сересдиз кьазва. Ада жемятдин, халкьдин ва уьлкведин гьар са месэла, дерди вичизни хасди яз гьисабзава. I930-ЙИСАРА шииратдин никӀе цан цаз гатӀунай касди колхоздиз гьахьуниз, санал кӀвалахуниз, Гитлеран фашистрин хура акъвазнавай Яру Армиядиз куьмек гуниз, уьмуьр халкьдин абадвал артухаруниз бахш авуниз, гьар са карда инсанвал хуьниз эверзава. Гьа са вахтунда инсанрик квай чӀуру хесетар, абурун татугай амалар негьзава. Гьатта и жигьетдай аялриз лайихлу тарсар гузва. Халис инсан, зегьметчи хьунин эвелимжи сирер ачухзава. Шаирдин гьахълу цаз галукьзавай шииррикай абурун кьилери лугьузва: «Гилан угъри», «Завал», «Фендигар сикӀ», «Ламран жаваб», «Я келле», «Куьчебан», «Бюрократ», «Ламран къайда», «Кьве мез авай...» Хуьруьг Лукьман кӀанивилин темадикайни хкечӀнавач. Ада вичин эсерра кӀанидахъ элкъвена лугьузвай гафар, арадал гъанвай ранглу къаматар рикӀелай тефидайбур я:
Са затӀни жеч яр хьтин хуш, Лап таре рикӀни ийида БУШ.«РУШАРИЗ». Зун ашукь я, варцар хьтин ВИЛЕРАЛ.«ЗУН вал ашукь я». Вун кӀел хьтин зи гуьгъуьниз къведалди, Зи рикӀяй ви ашкъидин цӀай акъатдач. * * * Ви дердина захъ ахвар амай ТУШ.«РИКӀИН гаф». Зи рикӀ са цӀун тӀурфан я лагь Зуьгьредиз.«Зуьгьредиз».
Зун ама ви нурди тунвай СУЬГЬУЬРДА.«ВУН рикӀеваз». КӀанда вун заз, чиг алай са бахча хьиз. «АкьалтӀай жаваб». Вун галайла, муркӀарани Жеда чими гад. Живни тӀурфан – хуш цуьквериз Элкъведа кьуд ПАД.«ДАГЪЛАРИН жейран».
Мурад Саида «Мавел» издательстводин директор Мегьамед Магьмудовахъ галаз мад са лайихлу кар авунва – Хуьруьг Лукьмана Дагъустандин халкьдин шаир СтӀал Сулейман Хуьруьгрин хуьруьз мугьман хьуникай кхьенвай «Гомер чи хуьре» поэма кьилдин ктаб яз акъуднава. Сифте гафуна Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша кхьизва: «Гьеле санани чап тавунвай эсер кӀелайла, зун и шаир рикӀивайни чӀехи бажарагъдикай пай ганвай халисан устад тирдахъ генани кӀевелай агъуна. Виче 500-далайни гзаф цӀарар авай и поэма, туькӀвей эсер вучиз чап тавуна амукьнатӀа лугьуз мягьтелни хьана». Дугъриданни, Лукьмана Гомердин гьакъикъи къамат арадал гъанва. Поэма регьятдиз кӀелизни жезва. Са и поэма туш. Хуьруьг Лукьманан чап тавунвай эсерар гзаф я. Ада милли эдебият патал тунвай ирс екеди я. И кьве ктаб дуьньядиз акъатуни шаирдин амай эсерарни кӀелдайбурув агакьуник умуд кутазва.
Кхьенай I960-ЙИСУЗ Хуьруьг Лукьмана. Къе чун дидед чӀал хуьнин женгина ава. ЧӀал хуьнин са тереф чи шаиррин, писателрин гафарни, эсерарни, ктабарни я. Анжах абур кӀелдайбур гзаф хьурай.
Йикъар чими жердавай, нянин кьиляй инсанарни къалин жезвай паркда фадлай такунвай куьгьне танишар, ярар-дустар сад садал дуьшуьш жезва.- Салам алейкум, я Мегьамедбег Агьмедбегович. Вунни аквада кьван. Вун гьина авайди я, я кӀвал къени ХЬАЙИДИ?-АЛЕЙКУМА салам, Алдерхан Салманханович. Вунни аквазвач эхир, я дуст. Вун гьина авайди я, я хзан сагъ хьайиди? Куьгьне ярар-дустари сада садаз гъилер яна, сада сад къушахламишна, рикӀин сидкьидай играмивилер КЪАЛУРНА.-ЗУН гьина жеда, я дуст кас Алдерхан? Нисиналди кӀвале, ахпани нянин геждалди КӀВАЛАХАЛ.-ОГЬ, вун бахтавар я ман. КӀвалахни ийизва, ялни язава. Са жуьре мажиб кьванни АВАНИ?-АЛЛАГЬДИЗ шукур, папа хъел ийидайвал авач. Пенсияни эхцигайла, кӀватӀ жезва са кьадар, недайдини бес жезва, къерех-бужахдиз фидайдини. Ша, за вун автӀа кафедиз ТУХУН…-ВАЛЛАГЬ, хъсан я ви гьал. Заз, гьа пенсиядиз экъечӀай йикъалай, мажиб вуч ятӀа, чизмайди ТУШ.-КӀВАЛАХЗАВАЧ жеди ман ВУНА.-ЗА вуч кӀвалахда? Гьина кӀвалахда? Фена, парахдин сивел алай чубан хьиз, са алигархдин варарал, ам ахъайиз ва акьал хъийиз АЦУКЬДАНИ?-ГАКЬУРТӀА, пис пеше туш ХЬИ.-ГАКЬУРТӀА, эхь. Амма заз КӀАНДАЧ.-БЕС ви пеше вуч я, я дуст кас? Мегьамедбег Агьмедбегович фадлай такунвай дустуниз шуьтруь хъвер кваз КИЛИГНА.-ЛУГЬУДАНИ, зи пеше вуч ЯТӀА?-СИР туштӀа, ЭХЬ.-ЗИ пеше вуч ятӀа чидани ваз? Папан чин такун патал, экуьнахъ фад кӀваляй экъечӀун. Закай хъсан морж хьанва, кьуьд-гад талагьна гьуьлел физвайди Я.-АХПА?-АХПА вуч жеда кьван – нисинрилай алатдалди зун гьуьлуьн кьере жезва.
Нисинрилай алатайла, рапар вегьез балугъар кьазвай халуйривай къачуна садкьве кило таза балугъарни, хквезва зун кӀвализ. Абур къавурмиш-затӀ авуна, тӀуьна тухдалди, нянихъризди экъечӀзава ингье и ПАРКУНИЗ.-ГЬАМ ви пеше ЯНИ?-ЭХЬ, чан стха, гьам зи пеше Я.-ЗАЗ са суал ава эхир, я Мегьамедбег Агьмедбегович.-Хабар ЯХЪ.-Я чан стха, алигархдин варарал ацукьиз ваз кӀанзавач. Валай алакьдай муькуь крарни, белки, ваз жагъизвач. Бес, я кӀвал къени хьайи кас, экуьнилай эгечӀна, нисинилай вегьедалди вун гьуьлуьн кьере жезваз хьайила, а балугъар кьадай рапар вахъ вучиз авач? Вуна таза балугъар а халуйривай пулдихъ вучиз къачузва, вуна вучиз КЬАЗВАЧ?-ЗАЗ гьа мажалар авайди яни, я кӀвал къени хьайиди? Гьанай кьадай кӀизридал вил эцигна, сятер акъудиз жедани ЗУН?-ВАЛЛАГЬ, ви пеше хъсанди я,- ачухдиз хъуьрез къужахламишна Мегьамедбег Агьмедбегович Алдерхан Салманхановича.- Ша, кафедиз фида чун кьвед. Ви акьван хъсан пеше чуьхуьн тавуна жедач…
Чи Шагьназа, идарадин кьилин пешекарди, вичин кӀвалахдин пакама ван хьайи-тахьайдалай, чӀалахъ жедай-тежедай хабаррилай БАШЛАМИШДА.-ЛАГЬ, къе ваг вуч хабарар гватӀа,- ацукьна адан къаншардавай столдихъ Мирим Селимович. Амни идарадин кьилин пешекаррикай Я.-АВАЧ захъ са хабарарни,- вичикай ягьанатзавайди хьиз хьана, векъиз рахана Шагьназ Шагьпазовна.-Украинада ягъунрив ЭГЕЧӀНАВАЧНИ?-ЗУН вуч я ваз, обозреватель-политолог яни, я тахьайтӀа ООН-ДА Украинадин векил ЯНИ?-ВАК хъел вучиз ква-е?- акъвазнач Мирим Селимович. Адазни рахадай иштягь АВАЙ.-ВУН гзаф рахазвайвиляй. Украинадикай хабарар зав хьиз вавни агакьзавачни? Куьчейра тӀимил гьат, килиг зун хьиз телевизордиз. Ваз интернет авайди ТУШНИ?-ВАВ гвай хабарар анра жедайбур туш эхир… Ихтилат куьтягь хьана, идарадин къуллугъчийрин кьилер, кӀвалахдин яцӀаз гьахьиз, чарарал-цӀарарал машгъул хьана. Садлагьана Шагьназ Шагьпазовнади сес галаз хъвер АВУНА.-ВАЗ вуч хьанатӀа чидани-е, Мирим Селимович?- хъуьрез эгечӀна Шагьназ Шагьпазовна.-Лагьайла, чир жеда МАН.-ЗИ къунши Фереядин гада, гьич хъфин тийидайди, чпин хуьруьз хъфенва. Абуру ана «Мегафондин» яни, «Билайндин» яни вышкаяр эцигзава. Ви рикӀел аламани-е Ферея?-Ништа, вун никай РАХАЗВАТӀА.-БЕС за ваз лугьузвайди вуч я. Иниз маса гудай затӀ-матӀ гваз къедай Ферея
вуч тир… Яз, ваз ам гьикӀ чир жеда – вуна адавай са гъил чуьхуьдай запун кьванни къачурди туш. Вун шкьакьрин шкьакь Я.-ЗАТӀ-МАТӀ маса гудайбурукай чаз санани секинвал амач. Ягьсузар, йикъа цӀудра зенгер ягъиз, кӀвалеризни кваз КЪВЕЗВА.-АХПА-Е… Гьа Фереядин гада йиф ийиз акъваззава вичин халудин, яни дидедин стхадин кӀвале. Мерветан. Чаз садра ниси маса къачу лугьуз атайди вуч ТИР.-ЗА къачунай КЬВАН.-ВИРИДА къачунай, хъсан нисияр гвай эхир адав. АХПА-Е. Гьа Мервета зенг ийизва вичин вахаз. -Я вах,- лугьузва,- им вучтинди я - иниз хтанвайди? -ГьикӀ вучтинди я-е?- хъел къвезва Фереядиз.-ГьакӀ. Я рахадайди туш, я яб гудайди туш. Адахъ вуч хьанвайди Я?-СА затӀни, я чан СТХА.-АДАК квай чуруяр вучтинбур Я?-ЧУРУЯР гила виридак квачни, я СТХА.-АМ яз гьибурукай Я?-Я чан стха, зи хва, ви хтул тирла, ам гьибурукай жеда кьван? - АРАБРИКАЙ-ВАГЬАБРИКАЙ яз тахьурай гьа. Куьне зи секин кӀвал чӀурна эцигда!- ачухдиз наразивалда Мервета.-Ваъ, я чан стха. Адаз бисмиллагь-алгьамдуьллагьни чидайди ТУШ.-БЕС гьар гафунин кьилиз иншаллагь лугьузва ЭХИР.-ГИЛА чир хьанва жеди, я чан стха. Валлагь, адай зи кьилни акъатзамайди туш,- шехьна, хълагьналда Фереяди.-Ну и что?- ихтилат вуч паталди тиртӀа, кьил акъатнач Мирим Селимовичан.-А то,- ван хкажна Шагьназ Шагьпазовнади,- гьа нисияр гудай Мервета вичин вахан гада кӀвале тун ХЪУВУНАЧ.-ДУЬЗ карна ада,- кӀевиз рахана Мирим Селимовични.-Дуьз кар ийизвайди я Украинадин урусрини. Чун фашистар я лугьуз къекъвезвайбурухъ галаз абур гьикӀ яшамиш хъжеда? Я чпи абур акъудда, я чеб экъечӀда. Маса рехъ авайди туш… -Политолог туш лугьуда вич,- кьил чарарал агъуз хъувуна Мирим Селимовича.- Гьихьтин политолог я хьи…
Профессор Усманов Усман атайла, гьар няниз шегьердин багъда кӀватӀ жезвай адан дустаринни танишрин гуьгьуьлар дегиш жеда. Хъсан ПАТАХЪ.-КЪВЕЗВА Усман муалим,- лугьуда САДА.-ГЬАЗУР хьухь,- алава хъийида муькуьда. Къведа Усман муалим. Агакьда дустарин патав. Гьасятда хабар КЬАДА:-АЦУКЬНАВАНИ, ДУСТАР?-ЭХЬ, бес вуч ийида?- Усман муалимдин къилих чиз, суал хугуда отставкада авай ПОЛКОВНИКДИ.-ГЬИКӀ вуч ийида, я дуст Абдулвагьаб?- магьтелвал къалуриз алахъда Усман
муалимди.- Фида, ацукьда са серин чкада. Са вижевай ичкини къачуда за. КӀандатӀа - эрекь, кӀандатӀа - КОНЬЯК.-ВАЪ, чан Усман муалим. Къе чна масакӀа ИЙИДА.-ГЬИКӀ?-ВИЖЕВАЙ ички къачуз чакай сад фида. Къе жува закускаяр КЪАЧУ.-ГИЛА зун-вун хьанани? Хьурай дустар. Ангье супермаркет, фена къачу «Теллидай», акӀ хьайила. Вечрен якӀукай кабабар зи патай хьурай. Усман муалимдин гафарик шаклувал акатайди акваз, виридаз багъда Стасик яз чидай Астархан ихтилатдик къаришмиш ХЬАНА.-СУПЕРМАРКЕТДИЗ вучиз фида, чан муалим? Чун гьа вун гьар юкъуз физвай туьквендиз фида, гьанай чна гьа вуна къачузвай ичкини КЪАЧУДА.-КВЕЗ ял ягъизни, са виш грамм хъвазни кӀанзавайди хьиз аквазвач заз. ЯтӀа, пака хьурай,- кисна Усман муалим. Амма Стасик кьил чӀугуна фена. Супермаркет галай патахъ ваъ, муькуь патахъ. Отставкада авай полковник чкадилай КЪАРАГЪНА.-ША, Усман муалим,- теклифна ада дустуниз.- Чна кьведа ам хкведалди вечрен якӀукай шашликӀар заказ ийида. КӀандайбур ша, гадаяр,- хълагьна ада яргъи куьсруьдал ацукьнавайбурузни. Стасик туьквендиз агакьна. Саки гьар юкъуз Усман муалим физвай чкадиз. Ина авай дишегьлидиз ада ЛАГЬАНА:-КУЬ туьквендиз саки гьар юкъуз кьилел шляпа алай, гарданда галстук авай эгьли кас КЪВЕЗВАНИ?-ЭХЬ, къвезва- жаваб гана ТУЬКВЕНЧИДИ.-ЯЗ хьайила, вуна заз ада къачузвай ичкидикай са бутылка це. Дишегьлидин чиниз хъвер атана. -Эгер адан дустарикай ятӀа, гуда,- лагьана туьквенчиди ва дезгедин кӀаникай хкудна, кӀуфал яру пленка алукӀнавай бутылка муьштеридин гъиле ВУГАНА.-ГЬИКЬВАН Я?-ПУДКЪАД МАНАТ.-ГЬАКӀАН пудкъад манат?- мягьтел хьана Стасик.-Эхь,- чашмиш хьана туьквенчи.- Кьве виш манатдилай агъуз гудай ихтияр чаз авайди туш. Амма куьне зун маса гудач хьи…,- умуд кваз хъуьрена ам. Стасик Усман муалимдин жумартвилин гъавурда АКЬУНА.-ИВИЛЯЙ я кьван адан гъилин ачухвилер ва рикӀин фирягьвилер. Къедлай кьулухъ хьурай, чан профессор… Це за хьиз кьуд виш манат вечрен якӀун кабабрихъ.
Дар йисара кьуьзуь Шагьназа Агъа СтӀалдал физ, рипе къуьл 250 манатдай маса къачуз, ам Кьурагьиз хкана, 200 манатдай базарда маса хгуз хьана.– Я Шагьпаз халу, вуна акӀ вучиз ийизва? – лагьана хабар кьурла, ада жаваб гудай:– Заз базарда къуьлуьн къимет агъуз аватна кӀанзава, халудин. Амма базарда къуьлуьн къимет генани хкаж жезвай.
– Вучиз, балаяр, цӀегь шагьвардал акъвазда? – хабар кьуна чубан Мамеда садра чун дагъдиз фейила.– ЦӀегьрез, халу, вахъай кичӀезва…– Вучиз, халудин?– …галамай тумни атӀуз.– Аферин ви мециз, – хъуьрена Мамед.
Хипен ниси рикӀел акьалтай кьван кьуьзуь Халил чубан Мамедаз мугьман жез хьана.– Пагь, чан дахдин, ви нисидин ширинвал вуч я? Ниси туш, дуьдгъвер я, дуьдгъвер! – тарифардай ада, лезетдивди вилер акьална.– Э-ЭХЬ, чан дах, гагь куь кӀвале, гагь чи кӀвале хьанайтӀа, ам генани ширин жедай.
Са хъуьтӀуьз Мамедин патав вичин хванахва атана. Хъфидайла ада хванахвадив са сумкада авай хипен ниси вахкана.– И сумкада аваз стхади вал дербен яру газарар ахгакьарда, – хиве кьуна хванахвади. Вахтар алатна. Я сумка хтанач, я газарар. Хтайди са хабар я: «Газарар къаю тухвана».
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Эхиримжи йисара чи республикадани кьетӀен фикир гуз эгечӀнавай туризмдин месэлайриз талукь макъала гьазуриз башламишзавайла, зи рикӀел Шагь-Эмир Мурадован чӀалариз композитор Эльза Ибрагьимовади кхьенвай са машгьур манидин цӀарар хтана:
Хъсан гафар, рикӀи кужумдай гьава галай мани я. Халкьдин шаирди ихьтин шиир кхьинихъ вичин гъвечӀи тарихни авачиз жеч. Советрин девирдани Дагъустандиз гзаф кьадар мугьманар къвезвай. Абур республикадин тӀебиатдални дагъларин акунрал, халкьарин адетрални абурун кьетӀен къилихрал, дагъдин хуьрерин дуланажагъдин шартӀарални яшайиш патал мишекъатвилерал, аранрин мублагьвилерални гьуьлуьв гвай кьван сирлувилерал ашукь жез хъфизвай. Сада садаз акур-такурдакай ахъайиз, Дагъустан СССР-ДИН виридалайни гуьрчег пипӀерин жергеда гьатнавай. Къенин крар, гьелбетда, а чӀавара авачир. Мугьманарни асул гьисабдай республикада тухун адет хьанвай чӀехи мярекатриз къвезвайбур тир. Гила хьиз жибиндай пул гана такур чкаяр акун патал къвезвайбурун кьадар а вахтара лап тӀимил тир, я ахьтинбур ерли авачир. Туристар яз жуван уьлкведин гуьзел пипӀера жез алакьун, ял ягъиз къецепатан уьлквейриз фин – ибур сифте нубатда халкьдин агьваллувал хкаж хьанвайвилин лишанар я. Къенинди тӀуьна, пакадиндал вил алайдавай ихьтин харжияр жедач. Абур, лагьайтӀа, гъвечӀибур туш. Россиядин аксина санкцийрихъ галаз алакъалу яз къенепатан туризмдин сергьятар гегьенш хьанвай алай макъамда Дагъустандиз туристар иллаки
Дербент шегьерди желб ийизва. Шегьер вични са вад-цӀуд йис идалай вилик хьтинди яз амач. Куьчейра къайда ва михьивал хьанва, яшайишдин гуьзел дараматар эцигнава, абурун архитектура кутугайди хьанва. Гьуьлуьн къерехра гьич такур хьтин дегишвилер твазва. Шегьерда зурба имарат тир парк ва адахъ галай цин чарчарар ачухнава. Абуруз тамашун неинки туристар патал, гьакӀ шегьердин ва Дагъустандин маса районрин инсанар патални тӀалабзавай мурад хьанва. Амма виридалайни гзаф туристар желбзавайди, гьелбетда, Дербендин кьилихъ галай къадим къеле я. Аниз хкаж жезвай рекьер пакамалай нянин геждалди машинрин куьтягь тежер селдив ацӀанва. Маллакентдин патав гьеле вичин гьамишалугъ чкадал хкажиз агакь тавунвай цин винелай фидай самолетдин зурбавилиз тамашун патални гьар юкъуз вишералди инсанар къвезва. Туристарни гьар жуьре я. Къадим шегьердин акунрихъ хьиз, чи дагъларин тӀебиатдин имаратрихъ ялзавайбурни тӀимил туш. И жигьетдай сифте чкадал Сулак вацӀун станцийрин цивди ацӀанвай зурба дагьар ала. Мадни – Хучнидин Нерин (Рубас) вацӀун чарчар. ЯВАШ-ЯВАШ Шалбуз дагъдал хкаж хьунни туристрин рикӀ алай терефдиз элкъвезва. Самурдин там, гуьзелвилерив ацӀанвай ЯркӀи магьал, Самур дере – гьинихъ вил вегьейтӀани яргъал чкайрай къвезвай туристар мягьтелардай шикилривни дадарив ацӀанва. Кар анал ала хьи, вилер тух жезватӀани, руфун тух тежезвай мугьман рази яз хъфидач. Дербент шегьерда кафеяр, ресторанар булдиз аватӀа ва туристри чкадин хуьрекрин тӀямар дадмишзаватӀа, амай чкайра ихьтин къуллугъар я ерли авач, я авайбуру мугьманрин игьтияжриз жаваб гузвач. Зун отпускдин варз яз жуван хтулар галаз Маллакентдавай самолетдиз ва Хучнидин чарчардиз тамашиз фенай. Вишералди туристар къвезвай гьуьлуьн къерехда самолет эцигдай даяхар туькӀуьрзава, пляждин гьазурвилер аквазва. Туристриз къуллугъ авун патал эцигнавайди тек са будка я. Лап гъвечӀи. Ана истикан виш манатдай квас гузва.- Краснодардин квас я,- лагьана чаз маса гузвай ДИШЕГЬЛИДИ.-ЧИНРА амачни? Дербентдин квас гайитӀа жедачни?- суал гана ЧНА.-ДЕРБЕНТДИН администрациядиз лагь, чан стха,- жаваб гана яшлу дишегьлиди,- чаз йикъа вад виш манат я гузвайди. Аквадай гьалда, ина дидедини руша кӀвалахзава. Хучнидин чарчаррал фейила, акуна хьи, ина авай кьван машинри гьар садан гуьгьуьл чӀурзава. Гуя абур я кьилинбур, абуру са кьадар пулар къачуз Дербентдай иниз гъизвай туристар ваъ. Са гьуьрметни инсанриз аваз аквазвач. Кафейриз, ресторанриз ухшар чкаярни аваз аквазва, амма абуру кӀвалахзавач. Вучиз икӀ я?- лагьайлани,- Чидач лугьузва. Яргъал рекьиз Табасарандиз фена, хтулриз са тӀуьнни тагана гьикӀ хутахда лагьана, чун Табаристан тӀвар алай ресторандин гьаятдиз гьахьна. Акурвал, ина шад мярекатар тухудай зални, мугьманханани, вацӀун винел туькӀуьрнавай балхунрал ацукьна тӀуьнар-хъунар ийидай чкаярни ава. Шад хьана виридаз, тӀебиатдикай лезет хкудиз, пара тӀямлуди хьайи чай хъваз ацукьна чун. Эхирни заказ гайи табасарандин афарарни, къавурмишнавай вацӀун балугъарни гъана. Икьван чӀавалди руьгьди кьабулай лезетар вири квахьна. Афарар нез жедайбур хьанач (къеневай картуф кьванни хъуьтуьл хьанвачир), балугърин куьлуьвиляй, сарарик акатдай затӀни абурукай гьатнач. Куьрелди, жибиндавай 3500 ма-
нат гана экъечӀна чун анай. Вич лугьумир кьван, вацӀун винел анжах ацукьунин къимет агъзур манат тир. Августдин юкьвара зун жуван ери-бине тир ЯркӀи патаз, хуьр амачтӀани, жуван хайи муг тир КӀеледал хъфенвай. РЕХЪ-ХВАЛ къулайбур туштӀани, инрикни туристрин кӀвач акатнава. Чуни на аваз, аялар галай са хзан таксидаваз атана, кьуд пад тамар тир ерийрин шикилар яна, Макъан вацӀун чарчаррал эвичӀна хъфена. Са арадилай мотоциклайрал алайбурун са десте атана акъатна. Чкадал алайбуру лугьузва хьи, цӀинин гадди гьакӀ тир. Им акӀ лагьай чӀал я хьи, мумкинвал авай ксари ва районрин администрацийри мугьманар кьабулдай шартӀар яратмишуникай фагьум-фикир авун лазим я.
Гитин дагъдал – харапӀаяр Филерин. ЦӀай куькӀвена кузва гуьне къветерин. Я къаргъиш, я алхиш жезвач дагъдивай, Кьисасдихъай кичӀез баят рикӀерин. -
Ибур зи мецел Филерин хуьруьн харапӀаяр Ахцегьиз физвай рекьелай акуни зурба таъсир авурвиляй атайбур тир. Зун инанмиш я, туристар тухузвай аваррин хуьрерин амукьайрилай мугьманриз Филери зурба таъсир ийида. Вучиз иникай фикирдай касни авач? Шалбуздиз хкаж жезвайбурун, Ахцегьиз физвайбурун маршрутдик Филерни хьун лазим я. Гьикьван ава гадарнавай хуьрер Лезгистанда! Гьар сад са синел пӀир-зиярат хьана! Зияратчийрал вил алаз. Ялцугърин кьилихъ гуьнедал Етим Эминан сур-зияратни! Ингье къадир чидайбуруз туриствилин мад са тереф! Дагъустандиз туристрин кам ачух хьунихъ мад са кьетӀен метлеб ава: ида чпин багъри ерияр гадарна масанриз куьч хьанвай агъзурралди дагъвийриз анриз эвер хъийизва. Гьич тахьайтӀа мугьманар яз кьванни!
* * * Зун вад юкъуз, хъфейди хьиз кьепӀиниз, Чуквардаваз хьана ЯркӀи чилерин. Мам хьиз хъвазвай гьамга нефес фитӀиниз, ЭчӀяна зун хуш лайлайрин зилери. Аран вацӀу, Макъан вацӀу – вацӀари Ахгакьарна зав дад дерин чешмейрин. Макьар вирин юкьва камар нацӀари Перде яна вилик къенин сегьнейрин. Ина, мулкар пайи-паяр тавунвай, Пехилвал, нефс экъечӀ тийир ерийра, Зи рикӀел хер ийиз хьанач гафунивай, Гапурдивай тваз хьанач гъил ивийра. Ви къуншивал хата тушиз вакӀазни, Валарикай килиг тийиз жаллатӀар,
Кичибег Мусаев – шаир, таржумачи, алим – 1937-йисан 20-июлдиз Мегьарамдхуьруьн райондин Гилийрин хуьре хана. Школадилай гуьгъуьниз ада Дербентдин педучилищеда ва ДГУ-ДИН тарихдинни филологиядин факультетда кӀелна. Армиядин жергейра Германияда хьана, ахпа муалимвиле, телерадиовещанидин редакторвиле кӀвалахна. Кьисметди ам Бакудиз акъудна. Ина ада Азербажандин Илимрин Академидин Низамидин тӀварунихъ галай литературадин институтда илимдин къуллугъчивал авуна. Гьа са вахтунда Москвада СССР-ДИН Илимрин Академидин М.Горькийдин тӀварунихъ галай институтдин аспирантура куьтягьна ва илимрин кандидатвилин диссертация хвена. Къанни цӀуд йисалай виниз Азербажанда кӀвалахна, ам Дагъустандиз хтана, алай вахтунда Дербентда яшамиш жезва.1969-йисуз СССР-ДИН писателрин Союздиз кьабулай ва сифте ктаб 1961-йисуз чап авур шаирди лезги ва урус чӀаларал Магьачкъаладани Москвада ва Бакуда хейлин ктабар акъудна. К. Мусаева лезги чӀалаз Г.Низамидин, М.Физулидин, А. Пушкинан. М.Лермонтован, Ш.Петефидин, С.Вургъунан, Р.Гьамзатован ва гзаф масабурун эсерар таржума авуна. Редакцияди шаирдиз, таржумачидиз, алимдиз вичин 85 йис рикӀин сидкьидай мубаракзава.
Кьве девирдинбурни хьайи яратмишунрикай, жуьрбажуьр шииррикай − аял ва жегьил вахтаринбурулай гиланбуралди. Юбилейдиз талукь кӀватӀалдай къачунва)
Хъсанвилер уьмуьрдай, квяй жагъай кьван Артухни яз вахкуда за, инсанар!
ЧИНАР Рекьин къерех. Вун инал куьз экъечӀна Ала, чинар, зи? Куькай сирлу ванцелди ви пешери Лугьузва МАНИ?..«ЗИ кӀаниди вирибур хьиз Фенай дяведиз – Лянет хьуй а сусар, рушар Шехьрай вядедиз.– Зун хкведа, – лугьуз ада, – Хкведа вун, – за. Заз гуз жедай сабур ада, Адаз сабур-за... Куьтягь хьана дявеярни Фейбур хквезвай – КӀанибур гьат хъувур вири Бахтлу хъижезвай. Зи кӀанидан ван-сесни гьич Авачир гьеле, Жедай югъди зун килигиз, Вил аваз рекье. Вилер, умуд атӀун тийиз, Мъхьиз хьана за, Хъфин тийиз йиферани Рехъ хуьз хьана за. Ахкъатнач ам... Зун хъфенач. КӀвал хьана рехъ заз Акъвазна зун, гарарини Марфари гатаз. – Эхир закай чинар хьана Къерехда рекьин. Гарухъ галаз пайзава за Дердияр рикӀин...»
Намуссуз хаин Ельцинни адан гъилибанар кьиле хьанва лугьуз, вични ялтахвилелди абуруз килигиз лайихлу совет власть, совет Ватан русвагьиз эгечӀай А.ГЬ-ВАЗ кагъаз
Фейи вахтар фейибур я,къенин вахтар я къенинбур - вучиз кьилел пачагь кьаз КӀан жезва кьван гьа гьакӀ язни тахьайла?..) Авачир хьи акьван зарар къайгъуни Жедай тиртӀа пачагь якъин халкьперес: Халкьдиз
кӀандайвал авунин Рекье хьун жедайтӀа адан пак метлеб…… «Туш, гьелбетда, суьруь-малар!» -эркиндиз Лугьузва за вирибуруз гьамиша… Амма… суал: «Горбачеври, Ельцинри Бес гьикӀ гьалнай абур,тушиз хьайила?!»… Гьайиф, жемятар-халкьар. куьн гьакӀ ятӀа – Чандавай рикӀ гьинва, келле гьинва куь?! ХКЯМИР,Я тамир ахьтин пачагьар! Тахсирлубур акӀ тийизвай куьн я, КУЬН!!!(ЯРАБ жемятарни халкьар гьакӀ я жал? − ГьакӀ тир жемят, халкь − ам жемят, халкь я жал?!.)
ГИЛАН ИНСАНРИН АМАЛАР АКВАЗ... Регъуьвал, ягь-намус, абур чиз амач... Гунагь вуч, суваб вуч ятӀа чиз амач... –
Яраб са къуз ихьтин пак гафарни кваз Ван техжер – амачир вахтни жезва жал?! – Гьуьрмет хуьн кӀанзамач, хатур хуьн кӀамач, Дуьзвал, гьахъ-дуван хуьн, инсаф хуьн амач... –«Амукьдайди вуч я, чун гьикӀ жедатӀа»…− Лугьудай – къайгъудаавайди АВАЧ!!---…ИНСАНРИЗ инсанвал кӀамайди туш жал? – Я Аллагь, бес На гьикӀ эхзава и гьал?! * * * Э-РАЗ− Вири хазва инсанар яз –амма куьз Инсанвиле амукьзавач чӀехи пай?!(!) – Вучиз авач са кар, са затӀ, я са сир ИкӀ тахьуниз чара-дава ийидай?!!− …Ава – Ам я рикӀел Аллагь, Намус хьун!
(Авач лугьун гунагь жедай кӀвалах я)
Инсанар артух хьунивай Чилин девлет тӀимил жезва лугьур гафар -
…Багъри чилин дадлу, таза няметрив безетмишнавай суфрадихъ ацукьай дустарин иштягьди а-а-в-в-в язавай. «БИСМИЛЛАГЬ-ГЬ» лагьана гъилиз хьран тӀили фан чӀук къачур Гьазералиди дустунивай хабар кьуна:- И къапара авай яру, лацу, хъипи шарабарни зи гъилин гьунарар я. Къе ваз гьидакай дад акваз кӀан я? - Вуна заз Гъалибвилин сувариз ракъурайдакай алани и суфрадал? Гьам затӀ тир.- Ингье дуст, и гичинда авайди гьам я. къе чиликай хкудайди я.- Фермерди гичин къачуна, истикӀанриз кьи ивидиз ухшар авай, акурдан темягь фидай хьтин миже цана.- Тост за лугьуда,- къарагъна Саидин.- вун акси туш хьи, дуст?- Ваъ, ваъ, лагь, заз пара хуш я.- Уьмуьр аламатдин затӀ я. Ахьтин макъамар жеда хьи, са куьнихъни вил галамачир, махлукьатдин вири дердер, парар ви кӀулавайди хьиз гьиссзавай, вилериз са касни акуна такӀан, я папакай, я кӀвалахдикай кьадай чка жагъизвачир. Куьрелди, дуст, фена, рагалай дегьнедиз гадариз кӀан жедай. Къуй чун ахьтин члада, ракьара, есирда гьат тавурай! Къуй чун садрани ахьтин чкадал татурай! Гьахьтин йикъар, гьалар хьайитӀани, тӀал, дарихвал, чара атӀайвал квадардай дустар сагърай! Чи сагълугъдай, дуст! Гьазералини къарагъна ва кьведани «гихлинцӀ» гафар лагьана, истикӀанра авай яру миже лезетдивди хъвана.- Гьун, гьикӀ я, гьа гьам яни? Саидина, чехир хъвайи истикӀанни гъилемаз, чехирдиз къимет гузвай жуьреда пӀузариллай мез эляна ва фикирдик акатайдан амалар авуна. Багъманчидивай эхиз хьанач: - Яда, вун кис хьана хьи? - Вири хъсан я, дуст, халис затӀ я, амма са нукьсан ква.- Вуч? Нукьсан?- ацукь хъувур дуст кӀвачел ахкьалтна.- Эхь, валлагь, са нукьсан, пӀузаррихъай галудиз кӀанзавачир, гьакьван тӀямлу затӀ
я.- Агь дуст, гьакӀ лагь манн-н, на зи рикӀ авуд тавуна амукьна. Са нукьсан-н-н,- Гьазерали ван ацалтна хъуьрена. Саидинани адахъ галаз зил кьуна.
- Ваз чидани, за ам гьикӀ гьазурзавай чехир ятӀа?- Чизва, чизва, чи патара садахъни ахьтин виртӀедин дад галай шараб авач. Вакай и рекьяй халис устад хьанва. Цуз, дуст, цӀай акъатзавай жигерриз серин гун. Гьазералиди чехир цана ва истикӀан хкажна, лагьана:- Вазни чизва, дустар цӀудралди жедайди туш, вун заз дустни, стхани, меслятчини, са гафуналди, лап багьа кас я. Ви патай авай вафалувал, рафтарвал, галайвал за лап виняй кьазва. Сагърай вун ва ви хзан, балаяр, дуст. Абурукай ви рикӀ датӀана динж хьурай! Ви ва хзандин сагълугъдай, дуст! Вун зи суфрадихъ хьунал зун гьамиша шад я.- Багъманчиди хъвана. Адан гуьгъуьналлаз Саидинани.- Саидин дуст, вуна сифте лагьай гафар лап гьа зи рикӀяй акъудай хьтинбур я. Эхь, итим арабир кӀевера гьатзавайди я. Исятда заз авай тӀал, дерт хцинди я. Вазни чизва, ам пис аял туш. КӀвалахдикайни катзавач. Захъ галаз багъда авайди я. Агрономвилин кеспи къачуна кӀанда лагьайлани, разивал къалурна, хуьруьн майишатдин университетдик экечӀна.- Лап хъсан гада я Малик, ваз адавай мад вуч кӀанзава? Къенивал квай аял я. Гьалтайла, салам гуда, хабарар кьада. Куьчебасанрин тай туш.- Я, гьакӀ я, амма ваз течизвай, зун секинсуз ийизвай кар ава.- Хъвазвани?- Ваъ, яда-а. Яб акала, анжах ваз жуван шаклувилер ахъайзава. Алай вахт ахьтинди я хьи, вахъ цӀайлапан гьи патахъай галукьдатӀа чир тежезвай. Зи Малик чидач ни желбнатӀа, «мусурманрин союз» лугьудай кӀватӀалдик экечӀнава. Ви рикӀел аламатӀа, пуд-кьуд йис вилик чиниз гьа союздин чӀехибур, чпикай шагьар, ханар авунвай ва гила агъа дуьньядиз ракъурнавайбур атанай. Абуру районда, хуьрера чпин союздин отделенияр ачухнай. Къе чи хуьревай отделенидин кьиле атӀа чӀавуз чна дустагъдикай къутармишай къанчанах Роберт акъвазнава. Са кӀвалахдикни квачир а кьейихцив импортный машинни гва. Абур са гьина ятӀани кӀватӀ жезва, капӀар ийизва, ктабар кӀелзава. САДА-САДАЗ стхаяр лугьузва. Арабир меркездизни физва. Хцивай шумудра хабар кьунатӀани, заз адавай зи рикӀ рази ийидай жавабар жагъизвач. За шакзава, а кьейи бандитри тешкилнавай союздихъ бажагьат дуьзгуьн метлебар авайди я. Заз, вуна дуст, и месэладай кьил акъудна кӀанзавай.- Я дуст, а на лугьузвай союзар амайди туш эхир. Абурни инсанрин хам алажай гьа ханар-беглерихъ галаз терг хьайиди я.- Ваъ, ваъ, дуст, ваз ви санчастуна ацукьна бязи крарикай хабар авай хьтинди туш. Гьа союзар гила вагьабитар лугьудайбурун гъиле авалда ва абур гьукумдиз акси крарални машгъул ялда. Къанажагъ бегьем тестикь тахьанвай, са куьникни квачир жегьилар желбзава абуру чпин кӀеретӀриз. Заз пара кичӀезва Малик квачир баладик акатиз.- ВАЛЛАГЬ-ГЬ, дуст-т, ванер-сесер завни агакьзава. Гьа вуна лугьузвай санчастуниз гзаф инсанар къвезва эхир. Гьар садавай са цӀийи хабар ван жезва. Роберт кьиле авай кӀеретӀни ихтибар ийиз жедайди туш. Абур квел машгъул ятӀа завай лугьуз жедач, амма…- Заз вуча, вун Маликахъ галаз рахана кӀанзава. Са багьна жагъурна. Чпин крарикай ваз ахъайдайвал. Вахъ а кӀеретӀдин сирер чирдай маса мумкинвилерни авайди я.- Зун ви гъавурда акьуна, дуст. Месэла на зи вилик четинди эцигнаватӀани, зун ам гьялиз алахъда. Вуна гьикӀ фикирзава, и вагьабар лугьузвайбурни «тамун стхаяр» са кицӀер, жанавурар яни?- Са жанавурар ялда. Абуруз чинани, чи уьлкведани регьбервал гузвайбур авалда. Пуларалдини таъминарзава абур. Тахьайла, а Роберт лугьудай небгетдиз машин къачудай пул гьинай атурай? Ваз чидани, абурукай гьихьтин мусурманар хьанватӀа. Чпи тӀукун тавур гьайвандин як хъинезмач. Зи хцини шандакьар ийиз хьана, гьадвай зазни чир хьана, гьахьтин аламатар авайди.- Эхь, вун гьахъ я, амма абуруз гьайванар гьинай къвезва?- Са ни ятӀани гъизвалда. Зун инанмиш я, масанрай чуьнуьхзавайди я. Угърашар. Чи гадаяр абурун таъсирдик акатнава. Пака кьилел цавар рахадалди, дуст, балаяр хаталу мердимазаррин пацарай ахкъудна кӀанда.
- Анал вун гьахъ я. Зун ваз куьмек гуз алахъда, стха.- Сагърай, дуст. Гьеле туькӀвенвай кар авачтӀани, рикӀиз регьят хьана. Дустари мадни чпин каш-мекь авуна, ара-ара къуьрен иви хьтин чехирдизни хупӀ ийиз. Кьуд пад чӀулав пердедик акатайла, фермерди разивилелди дуст рекье хтуна ва Саидина, беденда хушвилин тавар аваз, кӀвал галай терефдихъ камар вегьена. Ада рикӀяй вичин къени ва жумарт дустунал дамахзавай, разивалазвай. КӀвалив ахгакьиз вад-цӀуд кам амайла бейнидиз садлагьана фикир яна: « Яраб зи хва мад гьа кӀеретӀдик ква жал?» Ам йиферизни «клиент, пассажир» лугьуз са гьиниз ятӀани физва. Йифен кьулариз гьиниз фидайди хьуй? Ваъ, ваъ, чирна кӀанда. ХупӀ секинсуз, алчах девир хьанвачни,- хъел кваз лагьана духтурди са вуж ятӀани фикирдаваз.- Гьайиф Советрин гьукумат. Советрин Союз. ЧукӀурна, барбатӀна душманри, хаинри. Ингье гила гьукум угърашрин, алчахрин, къачагърин, ягьсузрин гъиле гьатнава. Ибуру дуьньяни гьалзава. Я Худа, я Гъуцар, квекай са чара, куьмек.- Чехирдин эсер кумай ва вич-вичив рахазвай итим гьаятдиз гьахъ хъувуна. Рагьимата итим гуьзетзавай. Ада сад лагьай гьавадин серин кӀвале чай хъвазвай. Гъуьлуьн кьил акунмазди, ам рахана.- Им гьи вахт я вун хквезвайди? Гьинавай?- Хва гьинва?- суал вахкана ада папаз.- Чидач. Нисинилай алатайла, фейиди я. Тухудай ксар авалдай.- Тухудай ксар? Тухудай ксар,- тикрарна Саидина.- Гьуьлуьз тухурай абур. Цуз кван са чай зазни. Итимдин гафари дишегьлидик къурху кутунатӀани, ада давамарна.- Цада, амма на лагьанач эхир, вун гьи патахъ акъатнавайтӀа…- Хъсан пад тир, чан кайвани. Дустунал кьил чӀугунвай.- Дустунал? Багъманчи яни?- Эхь, гьа ваз чидай багъманчи. На чай цуз. Хуьрек недай чка зак кумач.- Ма, хъухъ, лезет хкудур,- Рагьимата гъуьлуьн вилик чина наразивал аваз чайдин къаб эцигна.- Заз вахъ галаз ийидай са ихтилат ава.- АватӀа, лагь манн-н. Зун гьазур я.- Лугьуда. КЪЕ-ПАКА чи студенткаяр-рушар хкведа.- Хтурай, хтурай зи рушар, зи дамахлу балаяр,- шаддиз рахана Саидин.- Абур зи дамах я. ЧЕБ-ЧПИЗ экечӀна, хъсандиз кӀелзава. Баркалла зи цуьквериз!- КӀанда ваз ви рушар. Вибур хьиз абур зи цуькверни я. РикӀелай алудмир. Гадаяр гадаяр я, амма рушарин кьисмет вахтар алатдалди гьялна кӀанзавайди я.- Вахт атайла килигда мад чунни, я чан кайвани.- Вахт атанва. И каникулриз Азорадин месэла куьтягьна кӀанда.- Гьи месэла? Вун квекай рахазва эхир, кайвани?- Аквазвани, куьн итимар вири гьакӀ я, къайгъусузар. Гьи месэла жеда кьван, агакьнавай рушан месэла. Тамерлананбур гьазур хьанвайди я.- Акъваз, акъваз, къари, ахьтин паркутар зал элямир ва къе захъ галаз ахьтин ихтилатарни ийимир. Хтурай рушарни. Чирин абурун фикирарни. Ахпа са меслятдал къведа чун.- САИДИ-ИН-Н-Н…- Эхь, чан, гьакӀ я. Гьавая зи хуш гуьгьуьл чӀурмир. Свас, хтул гьинва?- элкъвена Саидин чай цана, хъфизвай хцин юлдашдихъ.- КӀвалева, ксанва.- ЯтӀа, зун новостриз килигиз фида,- Саидин рахазвай папаз гъил юзурна, телевизор авай кӀвализ фена. ТӀилиб геж хьуни Саидинак хъел кутазвай. Хъвайи чехирди вичин эсер авуна, телевизордиз килигиз дивандал яргъи хьанвай итимдал ахвар алтӀушна. Экуьнахъни адалай хцихъ галаз рахаз алакьнач. Геж хтай ам, хух ацалтна, ксанвай. Нисинин хуьрек нез кӀвализ хтайла, хва адан гъиле гьатна. Хуьрекдикай дад акунмазди, ада ТӀилиб кьвед лагьай гьавадиз тухвана ва вичин вилик стулдал ацукьарна, хцин секинсузвал акатнавай, инай-аниз катзавай вилериз килигиз малумарна.- Килиг хва, заз и хуьре жезвай саки вири крарикай хабар ава. За вавай хабар кьада, эгер вуна заз дуьз жаваб тагайтӀа, за вавай машин вахчуда. Ван хьанани?
- Хьана, дах, амма хуьре жезвай крар заз гьинай чир хьурай?- Лагь хва, ви атӀа къачагъ Робертахъ галаз мад вуч алакъаяр авайди я?- Саидина хьайиди хьуй лагьана, гьужумна.- Алакъаяр? Робертахъ галаз?- ТӀилиба, вуч лугьудатӀа чин тийиз, дахдин гафар тикрарна.- Эхь, кьинтур хва, алакъаяр? Вун йифериз гьиниз физвайди я? ТӀилиба ихьтин гьужум гуьзетнавачир ва адак зурзун акатна.- Лагь кван садра, тахьайтӀа…- Адахъ галаз са алакъани авайди туш, анжах ам за клиент хьиз бязи чкайриз тухузва.- Клиент хьиз? Вичин машин авайди?- Йифериз ада машин гьалзавач. Адахъ маса гадаярни жезва. Заз хъсандиз пулни гузва…- Са кӀвалахдикни квачир явакъандихъ ваз гудай хъсан пулни ава ман? Агь гавур! Лагь кван, йифериз а къачагъар на гьиниз тухузва? Чпин машинар чир тахьун патал нагьакьан крар ийиз ви машин ишлемишзава манн? Вунни шад я, тушни? АХМАКЬ-КЬ! Лагь кван, Малика абурухъ галаз вуч ийизва?- Чидач заз. За абур чпи лагьай чкайриз тухузва, хкизва. Амай крар заз талукь туш.- Гьиниз тухузва на абур? Банкар атӀуз? Туьквенар тарашиз?- Чидач заз. Тухун Дербентдиз, Кьасумхуьрел, Ахцегьиз, меркездиз, Левашадиз…- Гила заз абурун союз, кӀеретӀ квел машгъул жезвайди ятӀа ахъая.- Чидач заз…- Кьейи хва, за вун исятда тахьай мисалда. Хьана хва, амач хва. Куьтягь!- Саидина шалвардикай чӀул хкудна ва ТӀилибан туьтуьниз вегьена.- Герек авач, дах, за лугьуда, амма заз вири чизвайди туш. - Вуч малум ятӀа, гьам лагь. ТӀилиба вични, сесни зурзаз дахдиз Робертан кӀеретӀдикай, фейи чкайра абур гьа чеб хьтин кӀватӀалрихъ галаз гуьруьшмиш жезвайдакай, абурун алакъаяр «тамун стхайрихъ» галаз авайдакай, гадаяр яракьламиш жезвайдакай лагьана.- Я кьинтур хва, ви и буран хьтин кьил квез я эхир? Мегер на вунни, чунни еке бедбахтвилерик акатдайдакай фагьумначни? Мад на абур санизни хутахдач!- кьетӀивилелди малумарна Саидина.- Ви машинни вахтуналди чӀур жеда. Абуру вун инжиклу тавуна тадач, им якъин я, гьавиляй пака машин, хатадай хьиз, сана эця ва авариядик акатна лагьана ван акъудур. Ви са дустунин машиндихъ акална гьаятдал галчӀур хъия. Гъавурда гьатнани?- Бес зун машин гвачиз…- Машин ви келледиз къалум хьурай! Вуч я, зи гъавурда гьатначни вун?- Гьатна, гьатна дах.- ЯтӀа, алад. Чи ихтилат анжах чи арада амукьда. Ван хьанани?- Эхь, дах. ТӀилиб экъечӀайла, Саидиналай ухьт алахьна.- КицӀин хва, кицӀ! Килиг гьа, квел машгуъл жезватӀа аку. «Тамун стхайрин» кӀеретӀривай тарсар къачузва. Гьазерали дустунин шаклувилер гьакӀанбур тушир хьи. Яракьламиш жезвайбурун фикирар лап чӀурубур хьун лазим я. Пака ихьтинбуру ягъийриз вири хуьрни, халкьни маса гудайди я. Самар, зирзибил авай келлейрив фикир-хиялни ийиз тун тавуна чпин алчах буйругъар кьилиз акъудиз тадайди я. Агь иблисар!- Саидинавай ажугъ къене хуьз жезвачир. Ада вич гужа-гуж секинарна ва кӀвалахдал хъфиз гьерекатна. Духтурди гежел вегьенач. Пакамахъ ам дарманар хкизва лугьуз райцентрадиз фена. ФСБ-ДИН къуллугъчидихъ галазни гуьруьшмиш хьана.- Вак акьван къалабулух акатмир,- лагьана майорди,- чаз вири крарикай, а кӀеретӀдин амалрикай хабар ава. Абур вири чинебан учетда авайди я. Чна абурун гьар са камни ахтармишзавайди я.- Бес вучиз кьазвач? Пака геж хьайитӀа вучда?- Жедач, жедач, духтур. Чаз чи кӀвалах чизва. Вахт атайла чна абурув вил ахъайиз
тадач. Вуна, духтур, абуру алдатмишна, чпин жергейриз желбнавай хуьруьн гадаяр къутармишдай рекьер жагъура.- За?- Эхь, вуна. Масадбурни желб ая. ТахьайтӀа, гадайрин эхир хъсанди жедач. Им вазни чизва. АкӀ туширтӀа, вун зи патавни къведачир. Садан кьилни акъат тийидайвал кӀвалахна кӀанда, духтур. А угърашрин шак тефидайвал.- Зун алахъда.- Къуватар гурай ваз. КӀеве гьатай месэла хьайитӀа, гьасятда зенг ая, заз хабара.- Хъсан я. Хъфидай рехъди Саидин фикиррин яцӀа гьатна. Майордин рахунрини ам тажубарна. «Чаз вири крарикай хабар я, абур чи учетда ава» лугьузва, амма кьазвач. Жаванар, жегьилар алдатмишзавай, чӀуру рекье твазвай алчахар къазаматда твазвач. Са вуч ятӀани гуьзетзава. Вуч? ЯГЪУН-КЬИНИКЬАР, тарашунар, хъиткьинарунар? Лап гьа милицияда хьиз. «Ада кичӀерар кутазва, зун рекьида, кӀвалериз цӀай яда» лугьузвайдан гьакъиндай арза авурла, милиционерди гьич япалайни ийизвач. «Вибур делил галачир кьуру, буш ихтилатар я» лугьузва. Ахпа, кар кардай, кац дакӀардай фейила, кьабулдай серенжемар квез я? Мала Нисредина хьиз, аял гичин хадалди гатана кӀанда. Хайидалай гуьгъуьниз гатун квез я кьван. Заз серенжемар кьабула, рекьер жагъуралда. ГьикӀ? Зун вуж я кьван? Аялри чпин диде-бубайрихъ яб акал тийизвай девирда, зун, зи меслятар ни кваз кьадайди я? Майор къени кас хьтинди я. Ада чи гадаяр къутармишунин везифа чи хиве туна, тахсиркарар кьуна, ацукьардай чкадал. Ваъ, ваъ, кисна ацукьна виже къведач. Са вуч ятӀани авун лазим я. Сифте нубатда дустунин патав фена кӀанда. Адаз мад сеферда аферин къвезва. Акьуллу, кьетӀен кьатӀунар авай итим я. Жегьилрин, балайрин, алаш-булаш девирдин гьакъиндай сад-садалай бетер фикирар ийиз Саидин хуьруьз ахгакьна. Ам дуьм-дуьз Гьазералидин патав фена. Дустуни ахъаяй ихтилатри ам михьиз пайгардикай хкудна. Гьатта дустунин гафарихъ агъунач.- Зи хва? Малик? Гьа къачагърихъ, вагьабитрихъ галаз ава? Яракьар кӀватӀзава? Духтур, вун къе гьи кӀвачелай къарагъна? Экуьнахъ рагъ гьи патахъай экъечӀайди я?- Бес я кван, дуст, зибур кьуру къаркар туш. Чи кьинтурхваяр ФСБ-ДИН учетда ава. Зун кӀвализни хъфин тавуна ви патав атанва. Тади гьалда, садазни хабар тежедайвал, гадаяр пакадин завалдикай хкудна кӀанда. Ваз хуьрера, шегьерра яракьламиш хьанвай кӀеретӀар гьикӀ къирмишзаватӀа, аквазва.- Я алчахар! Я къурумсахар! Ибурун акьул гьинава? Ибур яракьарни гваз нихъ галаз дяве ийиз гьазур хьанва?- Секин хьухь, дуст, секин хьухь. Азар чир хьайила, адакай сагъардай дарман жагъуриз жедайди я. Малик гьинава? - Ам сессияда. Экзаменар вахкуз. Зи шаклувилер артух хьайила, и чи алчахар адан патав гьаниз фейилани, за ваз жуван дерт ахъаяйди я.- Сессиядай хтайла, ам ина туна виже къведач.- Ам вуч лагьай гаф я эхир, я дуст?- Гьазерали гъалаба кваз Саидиназ килигна.- Хва зи эрчӀи гъил, куьмекчи я эхир.- Куьмекдайбур ваз жагъида, стха, амма исятда хва къутармишун лазим я. Хуьруьз хтун тавурай. Ви стха гьинавайди тир?- Ростовда.- Гьадан патав ракъура. И кардикайни садазни чирна кӀандач.- Ам тефейтӀа…- ТЕФЕЙТӀА-А-А?- Саидин кис хьана.- ТефейтӀа, дуст кас, гьамни, вунни гьихьтин мусибатдик акатдатӀа, жува кьатӀутӀ.- Сагърай вун, дуст. За фикирначир, на икӀ фад и месэладай кьил акъудда. Яда, гьич ягъаз кӀанзавач. Зи Малик а угърашрихъ галаз санал хьун. Валлагь, кӀеве гьатна зун. Вун гьахъ я, исятда вилик пад кьун тавуртӀа, пака вири барбатӀ жеда. Зи чина акъвазайтӀа, за ам мал хьиз цура хуьда.- Белки, акьван крарал текъвен, стха, ам акьуллу гада я, гъавурда гьатун лазим я. Анжах ада чаз чпин сирерикай чир хьанвайдакай атӀа бандитриз лугьуз тахьурай.
- Хъсан я, дуст, хцин кьиле тунвай кими, кӀамаш, тапан къундармаяр за вири акъудда.- ЯтӀа, гьелелиг, зун хъфида.- ГЬЕЛЕЛИГ-Г-Г. Акъваз кван, я дуст. Шефтелрин сифте бегьер агакьнавайди я. Пара ширин, дадлу, атирлубур хьанва абур. Исятда,- Гьазерали чантани къачуна багъдиз катна. Вад декьикьани алатнач, ам хтана.- Ма, дуст, хизандиз хутах.- Сагърай, стха.- Пака за са шумуд ящик рекье твада, кайваниди компотар авурай.
Рекьин са пай алатнавай. «Газелдин» дакӀаррай шагьвардихъ галаз зегьемдин ялавни къвезвай. Инсанри ара-ара сивихъ яд авай гъвечӀи птулкаяр агалдарзавай. Гьа и легьзейра беденди регьятвал, асайишвал гьиссдай, ахпа мад кана-кармашдик акат хъийидай. Бязибур, вилерни акьална, чеб ахварин хиялдиз ракъуриз алахъзавай. Чимивили са артух тади тагузвайбурни авай салонда. Маршрутка юзайдалай кьулухъ рахаз эгечӀай абурухъ кисдай хиялни авачир. Рахадай темаярни регьятдиз жагъизвай. Хизанрикай, аялрикай, къуншийрикай, танишрикай, хуьрерин, районрин, республикадин, уьлкведин хабаррикай… Вилик квай куьсруьдал ацукьнавай дишегьлийрин лагълагърикай икрагь хьанвай вахари кушкушдалди суьгьбетзавай.- Гьын, гьын-н, ахъая, красотка, гьекьер гзаф авахьнани?- КӀамай кьван. Зун ваз мусалай красотка хьанвайди я?- Гьамиша, чан бицӀи ва иер вах. Вун халис принцесса я.- Бес я ман. Чан Азора бах, зун принцесса ятӀа, вун королева я. Ви вилера виликдай авачир хьтин цӀверекӀар къугъвазва. Ашукь хьанвачтӀа, гьа?- Ваъ е-е, чун санал гьалтунин, хъфинин аламат я.- Эхь, эхь-хь, ахъая хкетар. Зун а ваз чидай бицӀи Азиза яз амач гьа, ви вилери маса гьиссерикай гьарайзава. Хиве яхъ, чан бах.- Агь, зи аяндар вах. Эхь, эхь, вун гьахъ я, зи рекьел сад акъатнава.- Гьихьтинди я ам?- Азизади гьатта алай чкадал хкадарна.- Секин хьухь, я принцесса. Вичин шадвал аку е-е. Гьелелиг заз акурвал, далу акализ жедайди я. Акунарни авайди я. Хъунрик, чӀугунрикни квайди туш. Ада заз телефондин трубкани багъишна.- Трубка? Вахъ телефон ава? Къалура кван. Азоради чантадай трубка акъудна.- Вижевай затӀ я. Адай кӀвализ зенг ийиз жедани?- Жезвайди я.- На зенг авуначни?- Ваъ е-е.- Вавай кьарай гьикӀ кьаз хьана? Давай, исятда зенг ийин.- Азизади килигайдалай гуьгъуьниз трубка вахав вахкана.- Ая зенг- Э-Э-Э, вучзава кьван. Са сятдилай чун ахгакьда, къуй сюрприз хьурай дахдизни йъаз.- Зав гице. За зенгда. Астраханда ихьтин телефонар гзафбурув гвайди я. Каникулрай хъфейла, зани къачуда. Зав гице, завай акъвазиз жезвач… Чара хьанач, Азоради вахав трубка вугана. Адани кӀвалин телефондин нумрадиз зенг авуна.- Физва, зенг физва,- шаддаказ сес акъудна Азизади,- амма хкажзавач. Хкажна, хкажна. АЛЕ-Е-Е, але-е-е… Зун Азиза я, маршруткада ава, йаъ, хквезва чун, зунни Азора… Азиза трубкадиз килигиз акъвазна.- Хкатай хьтинди я, йаъан кьилни акъатай хьтинди туш, Азора бах. Маршрутка вучтинди я, вуна гьинай зенгзавайди я? лугьуз хабар кьуна.- Гила йаъ фикирар ийиз жеда. Ингье на вучнатӀа…
- Са затӀни жедач. Кьилинди адаз чун хквезвайди малум хьана. На адан тӀвар гьикӀ ятӀа лагь.- Нин тӀвар?- Ваз трубка багъишайдан.- АЙВУДИН-Н…- АЙВУДИН-Н-Н? Ван хьайди туш. ЯтӀани, мубаракрай, чан бах! Бахтлу уьмуьр хьурай ваз адахъ галаз.- Сагърай зи бицӀи, иер вах. Вун заз пара кӀанда,- Азоради вах къужахламишна. Са куьнизни килиг тавуна виликди гьерекатзавай «Газелди» хуьруьз агакьзавай рехъ куьруь ийизвай. Вахари кьведани ширин, маналу суьгьбет давамарзавай. КӀвализ хтай Саидин папал элкъвена:- КӀвалахдин вахт амай чӀал чиз-чиз на заз вучиз эхверайди я? Кузвай вуч авай?- Вун силисчидиз элкъвемир я итим, чи балайри зенг авунвай. Зун са куьнин гъавурдани акьунач. Чеб маршруткада ава лугьузвай.- Хьурай ман машинда. Абуру санал хтун меслятнавайдакай заз чизвай.- Яда, за ваз лугьузва, абуру зенг авунвай. Машиндавайбуру зенг гьикӀ ийидайди хьуй?- Лап регьятдиз. Чи балайрихъ гьа маршруткайрайни зенг ийидай телефон авай хьтинди я.- Гьахьтин телефон? Абуруз ам къачудай пул гьинай атурай эхир? Лап багьа шейэр. Белки, вуна заз хабар авачиз…- Ваъ, паб, завай балайриз ахьтин пишкеш ийиз хьанвач гьеле. Хтайла, абуру чпи лугьуда. Маршрутка ахгакьдай вахтни жезва. Экзаменар кьванни вири вахкуз хьанатӀа балайривай?- Гуьгьуьлар шадзавай Азизадин.- АкӀ ятӀа, аферин зи цуьквериз. Абур гила-мад хкведа. На хуьрек-затӀ кьванни гьазурнавайди яни?- Эхь, эхь, я духтур, ваз за ви, чи е-е цуьквер, ичӀи суфрадихъ ацукьардай хьиз яни?- Нивай лугьуз жеда…- Агь вун хайидан,- Рагьимат пӀузар хъуьрез катдай амалар авур итимдихъ калтугна. Ада ам къужахдиз чӀугуна ва папаз темен гана.- Баркалла ваз, кайвани, заз ахьтин акьуллу, дирибаш, назик цуьквер багъишай. Хва кӀвалевани?- Эхь.- Хъсан я, лапагдин як акъудур. Чна къе са шиш-кабабарни гьазурда. Чи балайрин сагълугъдай тостарни лугьуда.- Саидин парталар дегишариз фена. Духтурдин хизанди бахтавар йикъар кечирмишзавай. Вири шад тир, бахтлу тир. САД-САДАВ кӀанивилелди, гьуьрметдивди эгечӀзавай. Шегьерда кӀелзавай рушари кӀвалин вири дун дегишарна. Мадни лагьайтӀа, абуру хайи утагъдиз жегьилвал, къайгъусузвал, шадвал, хъвер-зарафат, кӀанивал хкана. Рагьиматани рикӀивай разивалзавай. Маралар, цуьквер хьтин рушарал дамахзавай. Иер я. Акьуллу я. Савадлу я. ГЪВЕЧӀИ-ЧӀЕХИ чизва. Намуслу я. ЧӀехи стипендияр къачузва. Хзандиз пишкешарни гъана. Саидинан пӀузарални датӀана хъвер ала. Эхиримжи гьафтейра, цуру хват тӀуьр хьтин чин, рагъ акьур цуьк хьиз, ачух я. Ригай вилери цӀарцӀар гузва. Гьатта Рагьиматахъ галазни са вахтара хьиз «зи цуьк», «зи жейран», «зи шагь-падишагь» лугьуз рахазва. Са гафуналди, хзандин гьар са кас паталди рагъ хъуьрезвай. Гьатта йифизни. Бахт гьамиша вахт авачир мугьман я. Лезгийрин мисалда «Бахт къубадалди, бахтсузвал киледалди гудалда». Бахтунин уьмуьр куьруь, рекьер яргъи я. И гьакъикъатдин шагьидарни хьана Саидинан килфетар. Рушар хтай кьве гьафтедилай, нянрихъ кӀвализ Тамерлан ва адан паб Умрият атана. Студенткайриз, лезги адетралди, хвашкалар лугьуз мукьвабур, санал кӀелай рушар, хизандихъ галаз хъсандиз акахьнавай хуьруьнвияр къвезвай. Ацукьунар, суфраяр хушбур, кефлубур, дадлубур жезвай. Мугьманри рикӀивай ял язавай. Амма
и сеферда атайбуру, на лугьуди, кӀвализ зегьердин руг хъичирна. Иблисдин гичиндай виридав яд хъваз туна. Мугьманар кьабулун адетдин жуьредаваз кьиле физвай. ЖУЗУН-КАЧУЗУН, хвашбеш, гьалар, кефияр, кӀелунар хабар кьун… Хуш гьава тир кӀвалинди. Экуь, секин, амма инал-анал лацу цифер алай цав хьтин. Амма эхирдай лацу цифер къай, тӀурфан, хар галай чӀулав булутриз элкъвена. Хуьрекар тӀуьрдалай гуьгъуьниз дишегьлийриз кьилди хьун хъсан акуна. Са арадилай абуру Азорадизни эверна. Руша гьасятда кьатӀана, вич вучиз герек атанвайди ятӀа. Амма ада кьил къакъуднач. Умрията инхъай-анхъай хабарар кьуна ва эхир лам квай ихтилатни авуна.- Чан бала, ваз аферин, вун диде-бубадин халис, дамахиз жедай руш я. Вун хьтин свас хьунал чунни шад я.- Свас? Нин свас?- Эхь, я чан бала, чи хцин свас жеда вакай гьа. Чун меслят хьанвайди я ви дедихъ галаз. Кьве гьафтедилай це лугьунар жеда, ахпани – мехъерар…- Вужар я меслят хьанвайбур?- рушан къене вичизни хабар авачиз ажугъди кьил хкажна.- Ви дидени зун. Мад вуж жеда кьван?- Дахдиз хабар авайди яни?- Азора йаъахъ элкъвена.- Чан руш,- гележегдин къавумдиз куьмекдиз фена Рагьимат,- дахдизни чизвайди я. Чи вири алахъунар куьн бахтлу авун патал я. Вун исятда ахьтин дережадив агакьнава хьи, чан руш, кьулухъ чӀугвадай вахт амайди туш.- Фикретазни вун пара бегенмиш я, чан бала. Ам къуллугъдални хьанва гьа…- Бес зи кӀелунар?- Я чан бала, вуна пуд лагьай курс куьтягьнава. Амайбур заочни кӀел хъийида манн-н,- лагьана Умрията.- Эхь, я чан руш, гзафбуру гьакӀ пешеяр къачузвайди я. Гьа са вахтунда вахъ ви хзан, кӀвал-югъни жеда.- Я чан йаъ,- Азора ажугъдин цӀай туьхуьриз алахъна,- за лагьанай эхир, кӀелунар куьтягьайла зун гъуьлуьз фида.- АкӀ жедайди туш,- хъуьтуьлдиз рахадай жуьрэт авуна Умрията, амма адан биришар гьатзавай пеле, атӀугънавай чини дишегьлидиз вичин хъел гьиниздатӀа чизвачирди къалурзавай.- АкӀ жедайди туш, чан халадин,- тикрарна Умрията,- чи хва вал вил алаз гьикьван акъвазда?- Акъваз тавурай. За адаз гайи гаф авач кьван.- ГьикӀ авач? На исятдани «кӀелна куьтягьайла гъуьлуьз фида» лагьаначни?- КӀелна куьтягьайла за куь Фикретаз гъуьлуьз фида лагьанач эхир.- Кис садра, гуч тахьайди!- Рагьимат къапарай акъатна,- лугьузвай гафар аку садра. Умрият вах, чи меслят меслят я, ша, за куьн рекье хутан. Аданбур вири гьакӀан къаркар я. Крар чна чаз кӀанивал туькӀуьрдайди я.- Акьуллу хьухь, бала, акьуллу хьухь,- хълагьна эхирдай Умрията Азорадиз. Руша хъиляй гъилик акатай Умрията гъайи пакетда авай къенфетар чилел чукӀурна. Мугьманар рекье хтуна хтай Рагьимат рушар авай кӀвализ гьахьна Са арадилай инай гьарай-эвер акъатна. РакӀар геляна экъечӀай дишегьли дуьм-дуьз гъуьлуьн патав фена. Зегьримар авахьзавай папан чин акур Саидина хабар кьуна:- Я руш, вахъ вуч хьанва?- Гьеле хьанвач, хьун мумкин я. Фена жуван ханум рушан кьилевай тараканар акъуд, тахьайтӀа, завай ам рекьин ЖЕДА.-ВУЧ?- гъуьл гьатта цавуз акъатна.- Эхь, эхь-хь, ам михьиз чӀалай акъатнава. Вузда кӀелзава лугьуз зи гаф кваз хкьазмач. Саидина мад папахъ яб акал хъувунач, рушарин патав гьерекатна. Азизади чӀехи вах секинарзавай. Чиниз, гардандиз яру ранг хъиченвай хьтин Азора шезвай.- Я чан руш, вун вучиз шехьзавайди я? Ина хьун вуч авунвайди я? Вун шезва зи руш, йаъ «завай ам рекьин жеда» лугьуз акъвазнава. Им вуч дяве я эхир?
- Йаъ зал йикь-йикь лугьуз гьавалат хьанва. «Вун Фикретаз гъуьлуьз фида, къведай вацра мехъерни ийида» лугьузва. Заз кӀан туш а Фикрет. Фидач зун адаз гъуьлуьз, я дах.- Садра вун секин хьухь, зи цуьк. Шелни акъвазра. Чи вири крар, мурадар куьн бахтлу хьунихъ галаз алакъалу я. Квезни и кар течиз туш. Бес йаъ гьа гьалдиз гъидани?- Ам зи гъавурда акьазвач кьван,- пӀузаррикай мурмурна гьеле шезмай руша.- Бес вун гъавурда акьазвани, зи цуьк? Ам диде я. Ада гаф ганва. Меслятар авунва. Зунни акси туш. Хизанни кутугайди, пайгарди я, гадани пис аквадач. Чи хизандихъ галазни кьадайбур я. Ана вун бахтлу жедалда. Мегер им пис кар яни? Вунани абур умудлу авуналда…- Туш, туш дах, за садни умудлу авурди туш. За абур алатун патал, кӀелна, куьтягьайла ийидай ихтилатар я лагьайди я. - Тади къачумир, чан руш, гележегдин месэлаяр гьялдайла фагьум авун хъсан кар я. Вири хъсан жедайди я. Я жуван, я йаъан гуьгьуьлар чӀурмир.- Дах чан, за чӀурдач. Анжах абур залай алудур.- Килигда, килигда чун, чан руш. Бес я, ихьтин гуьзел рушариз гьич шелар кутугнавач. Куьтягь!- Саидин кӀваляй экъечӀна. Ада кьатӀана, Азора вичивайни чӀалал гъиз хьанач.- ГьикӀ ийидайди хьуй? Пабни гьахъ я, алай угъраш вахт фикирда кьуртӀа, рушар фадамаз гъуьлуьз гана, секинарна кӀанзавайди я. «Ам заз кӀанзавач, абур залай алудур» лугьузвай рушаз вучин?- Саидин кӀеве гьатнавай. Ада вичи-вичизни тикрарна: килигин, пака вуч жедатӀа. Пака хьайиди масад я. Садани гуьзет тавурди. Гьич хиялдизни татайди. Азорадилай гьахьтин викӀегьвал алакьдайди. Вири туна, гадарна, кӀваляй катун? ДИДЕ-БУБАДИН рикӀ тӀарун? Тухумдин тӀварцӀел леке гъун? Азора вични гьич са легьзедани ахьтин вафасуз, ахлакьсуз кар ийида лагьана гьазур хьайиди тушир. Вири суьгьуьрдин хкетрик квайди хьиз, кинодай къалурзавай хьиз, арадал атана. Тамерлан, Умрият атана хъфей йикъалай Саидинан кӀвалин чими гьава къана, мегьрибан, шад гьалариз къирав яна, хъвер-зарафатдин макан атӀугъвили, серинвили кьуна. Винелай килигайла, хзан яшамиш жезвай, гьарда вичин везифаяр тамамарзавай. Саидин кӀвалахал физ, хквезвай. Рагьиматахъ вичин дердияр авай. КӀвалин къайгъуяр рушари ва суса чпин хивез къачунвай. Гьайиф хьи, хзан хуьрек недай вахтундани санал ацукьзамачир. Азора датӀана виридакай чуьнуьх жез, кьил баштаниз алахъзавай. Азиза, ТӀилиб, гьатта адан свасни Азора чӀалал гъиз алахъна, амма… Ахьтин хзан, гада вичел мад гьалт тийидайдакай, йъанни дахдин теклиф хийирлу тирдакай, гъуьлуьз фейила, вири хъсан жедайдакай лугьузвай. Вири гафар Азорадин са япай физ, масадай ахкъатзавай. Хъел атай ТӀилиба вичин векъивал, сивин харчивални къалурна. «ГьикӀ я, шегьердин пижонар рикӀи чӀугунвани? Абурухъ галаз кефер чӀугваз вердиш хьанвай хьтинди я гьа вун. А виле цӀам акьада ви. Йъа лагьайдаз фида вун! Ван хьанани алчах затӀ?! ТахьайтӀа, тухвана вун за гьа Фикретан тавханадиз гадарда». Стхадин гафари Азорадин рикӀ мадни тӀарна. Гьар сад вич секиндиз, дустлуз тухуз алахънавайтӀани, гьуьрмелу хзанда жинжигардал чан акьалтзавайди хьиз тир. Гьафте гьа икӀ алатна. Рагьимат мад сеферда руш гъавурдик кутаз, адаз дагъви дишегьлидин ацукьун-къарагъун, метлеб, деб, уьмуьрдин макьсад, кьисмет квекай ибарат ятӀа ачухиз алахъна. Азоради дидедихъ кисна яб акална, адан веревирдер инкарнач. Я шартӀар эцигнач, я наразивал къалурнач. Ам гъавурда акьуна, стха гьахъ я, багърияр мехъер ийиз гьазур жезва. «Ваъ» лагьайтӀа, абуру гужуналдини Фикретаз гъуьлуьз гуда. «Къуй зун ракьара гьатнавайдай, зи кьили ван авунвайдай, маса рехъ авачиз рази хьанвайдай кьурай. Рекьер, жигъирар лагьайтӀа, гьамиша гьатдайди я»,- фикирзавай руша дидедихъ яб гуз. Рушан кисайвили, адан сивяй акси са гафни акъат тавуни Рагьиматалай гъамунин, хъилен са пай алудна. Эгер адаз рушан кьиле битмиш жезвай фикиррикай хабар хьанайтӀа, низ чида гьа кьил кукӀвардайни, гъилерни кӀвачер кутӀунна, цуриз вегьедайни.
Дидедиз хабар хьанач ва ам цӀийи къуватар жагъай хьиз, мехъеррин къайгъуйрив эгечӀна. Умриятазни шад хабар гана ва це лугьунар ийидай югъни тайинарна. Пабни руш меслятдал атанвайди акур Саидинан рикӀелай кӀватӀ хьанвай хашлавни алатна. Азорадин рикӀикай, бейнида авай кьванбурукай фикирдай касни авачир. Руша кьатӀузвай, йаъни дах гьахъ я. Абурун мурад руш гъуьлуьз гана, чебни, зунни секинар авун я. Хуьруьн, халкьдин адет, деб гьам тир. ДИДЕ-БУБАДИ тӀвар ягъай руш свасвиле гъида, гададиз гъуьлуьз фида. РакӀарал атай илчияр элкъуьрдач. Хуьре, садвад квачиз, вири рушар кӀанивал авачиз гъуьлериз физвай. Инкардай, ваъ лугьудай ихтияр рушариз авайди тушир. КӀеви къадагъайрин къармахра авачиртӀани, рушари хуьрерин адетрал, шартӀарал амалзавай, разивал къалурзавай. Агакьнавай гададин диде-бубади, вахари адаз рушар къалурзавай, теклифзавай. Хуш хьайидан варцел гьасятда илчиярни рекье твазвай. ТЕК-ТУЬК тахьана, абурун пишкешар кьабулзавай ва са вацран вахтунда мехъерзавай. Ракь ифенмаз кӀани кӀалубдиз гъидайвал, диде-бубайри лишанрин, це лугьунрин, мехъеррин месэлаярни яргъал вегьедачир. Азорадиз вири и крар чизвай. Йъан гафни, теклифни ада инкардачир. Амма школа куьягьай йисуз вич кӀелиз ракъур тавун патал гъуьлуьз гуз кӀан хьайи йаъаз руша и кар рикӀяй багъишнавачир. Идалай гъейри Фикрет адаз гьич акунани кӀанзавачир. Ам кӀане гъери авай гада тушир. Азора вичин дуст, са классда кӀелзавай Халидадихъ галаз экзаменриз гьазур жезвай вахт тир. Халидадин дидеди рушариз эверна ва тапшуругъ гана: «И зимбилда авай какаяр, хун тийидайвал, Умрият халудсусав вахкана, хъша». Рушарни фена. Тамерланан кӀвалерив агакьайла, Халидади лагьана: - Вун инал акъваз, чан Азора, зун зимбил вахкана хкведа. Са шумуд декьикьа алатна, амма Халида ахкъатнач. Халудсуса къунагънавай хьтинди я,- фикирна Азоради. Гьатта сивиз цӀаран яд атана. Гьа и арада адав вичин тӀвар кьуна эверай къалабулух квай сес агакьна. Руша кӀвализ чукурна. Сад лагьай гьавада касни авачир. Кьвед лагьайдаз хкаж хьана. Вилериз акурди такунайтӀа, хъсан тир. Фикрет лугьудай алчах вичин эмедин рушал гуж гъалиб ийиз алахънавай.- Я кьей хва, на вучзава?!-гьарайна Азоради. Чара касдин сес атай Фикрет рушан винелай къарагъна ва Азорадиз килигиз амукьна. КӀвачел къарагъай Халидади адан чин пад акӀ яна хьи, гада ярх хьана.- Алчах! Зиндикь! Я кьейи хва, за дахдиз лагьайтӀа, ада вун рекьида хьи. Фикретан викӀегьвал гьиниз квахьнатӀани чидач. Ада, метӀерал акъвазна, гъил къачу, вун акурла зи кьил элкъвена, дахдиз лугьумир лугьуз минетна. - ИкӀ метӀерал акъваздалди ваз кьейитӀа хъсан я,- лагьана Халида гададин чиниз цуькӀуьнни вегьена, кӀваляй экъечӀна. Адан гуьгъуьналлаз – Азорани. Абуру и кардикай садазни малумар тавунин гьакъиндай МЕСЛЯТНАЙ.«ГИЛА и угърашдиз зун гъуьлуьз фена кӀанзава. А вилера куь цӀам акьада»,- хъел кваз лагьана Азоради дакӀардай багъдиз килигиз. Хсуси гележегдикай фикирзавай руш уьмуьрдин рекьин кьилин уламдал атана акъвазнавай. Инлайни рехъ са шумуд терефдихъ фенвай. Гьим хкяда? ДУЬМ-ДУЬЗ, диде-бубади теклифзавай рекьяй фейитӀа, уьмуьр вилериз акунани такӀандахъ галаз акъатда. Чапла патахъ фейитӀа, тухумдин тӀварцӀел леке къведа. Алай чкадал акъвазайтӀа, вун садани саймиш хъийидач. ЭрчӀи рекьяй кьил туькӀвей патахъ гьерекатайтӀа, виридакай магьрум хьун мумкин я. Фикирзавай руша, кьилиз тӀал акъуддалди. Арабир бейнида кӀватӀ ва дегиш жезвай фикирри, шарагрикай магьрумнавай жанавурди хьиз, къув язавай. Эхиримжи умуд Айвудин тир. Рушан рикӀе кӀанивилин гьиссери гьеле цӀир ганвачиртӀани, ада вучиз ятӀани гададихъ ихтибарзавай. Адаз за вири авайвал ахъайда, эгер ам зун кьабулиз, зи гьарайдиз гьай лугьуз гьазур ятӀа, зун адан патав фида. ТахьайтӀа, эмедикай далда кьада. Азорадиз чизвай, йъа цуьк хьтин руш гужуналди Тамерланан хизандиз гунал Мерзият эме ерли рази тушир. Адакай куьмек жедайдахъ Азора агъунвай. Руша вич патал месэла эхир гьялна. Эгер йаъ вичин гафунал кӀевиз акъвазнаватӀа, мехъеррин савдаяр акъвазар тавуртӀа, амукьдайди сад я, катун. Шегьердиз хъфин. Я эмедин, я Айвудинан патав.
Кондиционер кардик квай серин кӀвале ксанвай Азора ахварикай кватна пуд-кьуд декьикьа алатанвай. КӀвал ракъинин нурарив ацӀанвай, на лугьуди йикъан юкьни юкь я. Ваъ, анжах экуьнин сятдин иридаз кӀвалахнавай. Рушахъ къарагъдай ният авачир. Ам садазни хабар тавуна, вич це лугьудайбур къвезвай йикъан пакамахъ шегьердиз хтайдалай инихъ кьве гьафте алатзавай. Айвудина ам хушдиз кьабулна, эмедин патавни тефин меслятна. Азорадиз ваха зенг авуна ва кӀвале акъатай гьарай-вургьайдикай ахъайна. Гьелбетда, Азорадиз ихьтин чкадал атана кӀанзавачир, амма виридалайни рикӀиз чими ва багъри инсанри ам мажбурна. Гила адаз абурун патав хъфидай, абур аквадай вири рекьер агалнава. Им еке гуж тир. Айвудина ам гьар юкъуз секинарзавай ва лугьузвай? «Са диде-бубадини вичин велед гадардайди туш. Ам лап хаин хьайитӀани. Амма вуна са чӀуру карни авунвач, анжах ваз авай ихтияррикай менфят къачуна, ви кьилдинвал, хсусивал хвена, багърийри гужуналди ийизвай тахсиркарвиликай катна, мал хьиз маса гун акъвазарна. Вун кӀваляй катдай чкадал гъайи гьабурун хиве гунагь гьатзава. Гзаф рикӀик кьамир, я жув дарихни ийимир. Чун санал хъфида, вун бахтлу тирди субутарда, ахпа абурун хъилерни алатда».- Чидач манн-н,- лугьузвай Азоради,- исятда абуру чун кьабулдатӀа, зи катунилай гъил къачудатӀа? Абурун хъел зурбади я. Ахпа, ахпа, са вахт алатайла, белки, хъел хкатин. Месикай хкечӀна, трюмодин вилик ацукьнавай рушан фикирар хайи кӀвализ хъфенвай. РакӀар ахъаяй ван атана ва руш садлагьана къарагъна, бедендал халат акьалжна. ФАД-ФАД месни кӀватӀ хъувуна.- Пакаман хийирар, ксай пси, зун хтун тавунайтӀа, къарагъни ийидачир гьа…- Абат хийирар. Къарагъна вучзава кьван? Ацадай кал, твар вегьедай верчер, шиткадай гьаят авач…- Ам вун гьахъ я, амма гьаятар ина кӀамай кьван ава.- Чарабурунбур?- Вучиз? Жемиятдинбур. Зунни вун, цӀудралди масадбурни къекъвезвайбур.- Абур шиткидай, михьдай ксар авайди я, гьукуматди пулни гузвайбур.- Тухуз жедач вун гафаралди, зи акьуллу дуст. Экуьн кьиляй са шад хабарни гун.- Жеч гьа. Вуч хабар Я?-ЧУН жи родителри гуьзетзава. Нисинлай алатайла, хъфида чун.- Родителрин патав?- Эхь. Яргъал вучиз вегьида кьван?- Абуру закай вуч фикирда? КӀваляй катна, вахъ галаз, «гьатнавайдакай» лугьуз кӀанзавай, амма авайдакай лагьана.- Вун гьиниз катна кьван? Зи патав. Ваз са къурхуни жемир, зибур ви гъавурда гьасятда акьада.- ЯРАБ-Б гьакӀ жеда жал?- Жеда, жеда, вун хьтин руш абуруз хуш жеда.- Э-Э-Э, михьиз-з…- Аквада хьи ваз. Вири гьа за лугьузвайвал жеда. Гила на чаз са завтракни гьазура.- Исятда. Садра за гъил-чин чуьхуьн,- рушак гьерекат акатна. Ваннадиз фидайла акуна, Айвудина дегьлиздавай вичин мес кӀватӀ хъувунвай. Азора атайдалай инихъ ада диван дегьлиздиз акъуднавай, вич ксун патал. Рушаз ада са манийвални гузвачир. Гьа сифте юкъуз Айвудина малумарнай: «Жуван кӀваляй яхъ инаг. Жув иеси хьиз твах. Чи араярни гьа виликанбур, юлдашринбур хьиз амукьда. Жуваз са куьникайни дарвал гумир». Гьа лагьайвал тухунни ийизвай ада вич. Экуьнахъ кӀвалахал физ, няниз, бязи вахтара лап геж хьиз, хквезвай. Азора яваш-яваш кӀвалин кайванидиз элкъвезвай. Ада кӀвал къакъажзавай, атайдаз хуш жедай къайдадиз гъизвай, недай-хъвадай суьрсетдин къайгъу чӀугвазвай, хуьрекар гьазурзавай, пек-партал чуьхуьзвай. Гьа са вахтунда Айвудина тӀалабай крарни тамамарзавай.
КапӀ авунин чӀалар хуралай чирзавай. Айшат, Мислиматни адал капӀ авунин патахъай алахънай, са бязи гафар, дуьаяр Азоради чирни авунай, амма капӀ ийидай чкадал атаначир. Гила, гележегдин гъуьл динэгьли жезвайла, амни капӀ авуниз мажбур тир. Гьавиляй руша са артух аксивал тавуна Айвудинан тӀалабун кьилиз акъудзавай. Чир хьайивал, гададин дидедини капӀзавай, амма «дах диндивай къерех хьанвай кас я» лагьанай Айвудина. ЧИН-ГЪИЛ чуьхвена, Азоради газдин пичиниз цӀай яна. хуьрек тӀуьрдалай гуьгъуьниз Айвудин «зун са пуд сятдилай хкведа» лагьана, фена. Адан са тапшуругъ мад авай. Яргъивал метӀерилай агъуз алатнавай иер булушка маса къачун. Пулни вуганвай. Кайванидиз хас къайгъуярни авуна Азора ЦУМ-ДИЗ фена. Айвудин, хиве кьурвал, лагьай вахтунда хтана. Сятдин кьведаз гадани руш автостанциядал алай. Ина инсанрин ва машинрин тум-кьил авачир. Гьарайзавайбур, туьтуьтӀар язавайбур, кӀевиз рахазвайбур, са низ ятӀани эверзавайбур… РикӀ зайифдан кьил элкъведай, физвай пад фикирдай акъатдай, ягъалмиш хьана маса улакьда акьахдай. Элкъвена кьуд падни шей-шуьй маса гузвай будкаяр, киоскар, кафеяр, салонар, ательеяр… Ибур тӀимил тир хьиз, инсанрин арайрани жуьреба-жуьре шейэр теклифзавай ва маса гузвай алверчиярни къекъвезвай. Ингье эхир абур маршруткада акьахна ва Азора сад лагьай сеферда Дагъустандин Кеферпатаз физва. Шегьердай шегьредал акъатдалди вад-цӀуд декьикьа алатна. Ахпа «Газелди» регьятдиз нефес къачур хьтинди я, ада са патахъайни манийвал авачиз, ракъинин нурарал шуьше хьиз аквазвай асфальт тунвай рекьяй виликди еремишзава. Рушаз сифте яз къумадин кӀунтӀарни акуна ва ада гьейранвални авуна. Рекьин вири къерехра чичӀекар, хъарпузар, халияр, картуфар, майваяр маса гузвай будкаяр, чардахар авай. Гьатта чка-чкадал цӀуд литрдин балонра, канистрра ва маса къапараваз бензин, солярка маса гузвайбурни тӀимил тушир. Ибур вири цӀийи девирдин, базардин экономикадин, демократиядин лишанар, шикилар тир. Руш вилериз аквазвай аламатриз дикъетдивди килигзавай.- Ингье чун агакьзава,- рахана Айвудин,- и ваз аквазвайди Хасавюрт шегьер я. Шегьер я лугьузвай чка Азорадиз хуьр хьиз акуна. Куьче гьяркьуьди тиртӀани, гьа хуьруьн жуьредин кӀвалер, дараматар, амма машинар, инсанар гзаф я. Анжах машин юкьваз гьахьайла, рушаз шегьердин шикилар акуна. Айвудина такси кьуна ва цӀуд декьикьадилай автомашин акъвазна.- Агакьнавайди яни?- секинсузвал кваз хабар кьуна Азоради.- Эхь, атӀа къацу варар квайбур чи кӀвалер я,- рахана Айвудин ва ам шофердиз пулни гана, эвичӀна, ахпа ада Азорадизни эвичӀиз куьмекна. Руш пара итиждивди куьчедин гьалдиз килигна. Ам рукада авай. ЧКА-ЧКАДАЛ лекъвер арадал атанвай. Идаз гьелбетда, шегьердин куьче лугьуз жедачир. Ихьтин куьчеяр, талукь къуллугърин рикӀелай фенвай магьлеяр меркездани авачиз тушир. Куьчедин саки вири кӀвалер сад-кьвед квачиз са мертебадинбур тир. Бязибурук подвалар квай. Абурун арадай Жамалдинан кӀвалер хкатна аквазвай. Азоради фикир авурвал, стха халкьаривай лезгияр къилихдалдини, акунралдини, рахунралдини тафаватлу жезвай. Ингье кӀвалерин имаратар эцигунал гьалтайлани чибурухъ хсуси кьилдинвал ава. Кьве мертебадин, яру кирпичдикай эцигнавай шуьшебенд тунвай айванар рагъ экъечӀдай патахъ килигзавай, хъсан багъ галай кӀвалер. Метрини зураз кьван жагъун хкажнава. Гьаятдиз гьахьзавай кьве варар ква. Сад кьилинди, муькуьдини машин гьал хъийизвай хьтинди. Айвудина варцин ракӀар ахъайна ва Азорадиз къенез гьахьун буйругъна. Руш акьван мягьтел хьана хьи, гьейранвилелди килигиз амукьна. Адан вилик жуьреба-жуьре цуькверин бахча ачух хьана. Атир, атир вуч я! Гьа и цуькверин юкьва стол, табуреткаяр, са пипӀе цин кран, чилелайтӀуз, илан хьиз, яргъи хьанвай цин шланг, гьа идалди цуьквериз ядни гузвайди я. Дегьлиздиз гьахьзавай ракӀар ачух я. Азорадивай мад кихлигиз хъхьанач, дегьлиздай рикӀиз пара чими жедай дишегьли экъечӀна. Шумал буйдин. Айвудинавай эвезда вилер къачунвай хьтин, лацу, амма ракъини канвай чинай милайимвал, мегьрибанвал аквазвай дишегьли. Айвудинан диде,- фикирна
Азоради. Эхь, диде-е-е. Ада сифте Азора къужахдиз чӀугуна, ахпа къати сес акъудна. Аламат! И сес адан милайим, дугъри, юмшагъ акунрихъ галаз ерли кьазвачир.- Куьн хтанани, я чан балаяр? Чи вилер алай гьа, гила-мад лугьуз. КӀвализ, кӀвализ, инихъ чимизва. Лап цӀай аватнавай хьиз я, на лугьуди рагъ кьилел кузва. Вач, вач, зи руш,- Зарията Азора вилик ахъайна. Адан гуьгъуьналлаз вични дегьлиздиз гьахьна.- Чимивилин зегьемвал цӀи масад я. Къецел экъечӀнамазди гьекь акъатзава бедендиз. Рекьин ругни, гьекьни, галатунни алуддайвал, сифтени сифте гьамамдал кьил чӀугуна кӀанда,- Зарията хцихъ галаз хтанвай регъуьвалзавай руш къенепатар хъсандиз туькӀуьрнавай ваннадиз тухвана.- Вавай, чан руш, душ кьабулайтӀани жеда, за ингье герек затӀар гьазурнавайди я.- Ваъ, ваъ,- гьасятда аксивална Азоради. Агакь тавунмаз чарадан кӀвале душар кьабулун? Азорадин бедендиз квазни яр акъатна.- Ваъ, ахьтин лазимвал авач, сагърай пара, за чин чуьхуьда.- Чхих, зи руш, чхих, зун исятда,- лагьана ам экъечӀна. Кьве декьикьани алатнач, ваннадиз яшар къанни цӀудалай алатнавай хьтин, гьа дидедин нерай аватнавай хьтин дишегьли гьахьна. Айвудинан вах,- фикирна Азоради. Ада салам гана ва вичин тӀвар Саният, вич вуж ятӀа лагьана. Герек затӀ-матӀ авани лагьана хабар кьуна. Саниятахъ галаз залдиз гьахьайла, Азорадиз сифте нубатда ракӀарин къаншарда авай цлал, кьве дакӀардин арада авай еке портрет акуна. Бедендал валчагъ, кьилел чичӀин бармак алай, рехи чуруяр квай, чина уьтквемвилин суй авай итимдин шикил. КӀвалин юкь еке элкъвей столди кьунвай. Адан винел дуьзгуьн суфра ачухнавай. РакӀар авай пата цал тирвал диван, креслояр эцигнавай, цални еке лезги халичадив безетмишнавай. Чилени лезги гамар авай. Вучиз ятӀани вилериз аквазвай гьар са шикилди рикӀик секинвал, шадвал кутазвай. КӀвалин къецелай хьиз, къенепатарайни лезги деб, адет, ацукьун-къарагъун аквазвай. Ида Азорадин регъуьвилин са пай алудна.- Ша, ша, чан балаяр, инал ацукь,- Зарията рушариз стулар къалурна.- Чна исятда са мехмери чаяр хъвада.- Айвудин,- назикдиз эверна ада,- гежмир ана, за чай цазва.- Исятда диде,- ван хтана гададин. - Дахни хквез рекье авайди я. Гьа гила-мад ахгакьда. Адиля туьквендал фейиди я, геж жезва, дуст рушар гьалтнавай хьтинди я.- Хкведа ам,- гаф кяна Санията.- Чун катзавай, саниз физвай чка авач хьи. - Им зи чӀехи руш я, чан,- Зарията Саниятал гъил яргъи авуна.- Ам чи къуншидал алай игъирвидик гъуьлуьк ква. Чеб ина, Хасавюртда яшамиш жезва. Санията налогрин инспекцияда кӀвалахзава. Айвудин хтана ва ада суфрадихъ вичиз чка кьуна. «Бисмиллагьи» лагьана, чай хъваз гатӀунна. Са шумуд легьзени алатнач, кӀвализ ван-сес гваз Адиля гьахьна. Ада сифте стхадиз, ахпа Азорадиз хвашкалди лагьана. Хуьрекрив эгечӀдалди Жамалдинни ахкъатна. Суфрадихъ ацукьай са сятда Азорадиз акуна, хзан гьуьрметлуди, шадди, сад-садан гъавурда акьазвайди, ачухди я. Виридаз хъвер-зарафатни кӀанда. Анжах Айвудин абурун арада кьилдинвал гвай, са артух рахун тийидай, сарсахвал квачирди тир. Жамалдинни Зарият халисан гъуьлни паб, кӀвалин иесини кайвани хьиз чпин чкайрал алай. САДА-САДАН гафунал къул чӀугваз, алава хъийиз, хвеш акатдай гаф лугьуз, абуру суфрадихъ гуьгьуьлар ачухдай гьава яратмишна. Кьилди амукьайла, Зарията Азора къужахда кьуна ва адаз туьмерна.- Валлагь, чан бала, заз вун акунмазди рикӀи чӀугуна. Халис лезги бала я. Гьикьван хъсан хьана, вун зи хцин рекьел ацалтна. За ваз лугьун, кичӀезвайди тир, адани ина авай милетрикай вичиз руш хкяда. Жавид къумукьви рушал эвленмиш хьана. Пака абур акъатда. Санията гена вичиз чи игъирви хкяна. Акьуллу гада я. Айвудинан гьакъиндай датӀана фикирзавайди тир за, гьихьтин свас адаз жедатӀа лугьуз. Гена, Аллагьдиз шукур. Ваз чидани, бала, вучиз за икӀ лугьузвайди ятӀа. За гьич фикир авурди тушир, чун ина амукьда, ина кӀвалер эцигда. Сад ава хиялар, чан бала, садни – кьисмет. Пара четин хьана заз. Къумукьрин, аваррин, даргийрин арада. Хъсанбурни,
писбурни, миллетчиярни гьалтна. ЧИЗ-ЧИЗ вун агъузардай, ягьдик хкӀадай, «ви ина вуч авайди я?» лугьудай угърашарни, гуч тахьай ченгиярни акуна. Вири эхна за, чан бала, гьавиляй заз жуван рухвайриз жуван лезги рушарикай сусар хьана кӀанзавай. Ада зи гафар кьуна. Вакайни ада заз куьрелди ахъайнава, ви тарифарнава. Аквазва, бала, вун тарифдик квай руш я. Ваз зи хва хуш яни?- агалтна рахазвай дишегьлиди садлагьана ихьтин суал гуни Азора къулайсувиле туна.- Регъуь жемир, зи руш, ачухдиз лагь.- Хуш я,- жаваб гана явашдиз Азоради.- Я Аллагь, бахтар це зи балайриз. Дидедихъ авай мурад гьам я, чан, веледар бахтлу, абурухъ туькӀвей дуствилин хзанар хьун, шадвилелди, кӀвале гьуьрмет, берекат аваз яшамиш хьун. Зарията вичин аялрин уьмуьрдикай, крарикай ихтилатиз, Азорадивни суалар вугузвай, кӀвалинбурукай, кӀелунрикай, гележегдин крарикай хабар кьазвай. Азорадиз са шумудра Зариятан суалриз гьакъикъи жавабар гуз кӀан хьана, гьикӀ лагьайтӀа, уьмуьрдин, хзандин бинеяр тапаррилай кутадай къимиш авачир, амма гьар сеферда Айвудинан «кӀваляй катайдакай лугьуз тахьуй гьа» гафар рикӀел хквез, адалай вич аватнавай чӀуру гьалдикай ахъайиз алакьнач. Пуд югъ акъудна Азоради Жамалдинан кӀвале. Ам Саниятахъ, Адилядихъ галазни дуст хьана. Зарията рикӀин сидкьидай пишкешарни авуна. Вичиз хуш гададин багърийрихъ галаз кӀанивилелди чара хъхьана. Айвудинни пара рази яз амукьна. Адан шадвал вилерай, гьерекатрай кьатӀуз жезвай. Ида Азорадин рикӀе гележегдин уьмуьрдикай хважамжамдин нехишар храз тазвай ва гьа са вахтунда рикӀяй акъат тийизвай вичинбурухъ галаз алакъаяр амукь тавунин фикирди, тӀалди хважамжам янавай бушлухра лув гуз тазвачир. Саидинан чӀехи руш катна лугьудай хабар хуьруьз фад чкӀанай. Мецер яргъибуруз, лагълагъчийриз, пехилбуруз адан хзан са вацра жакьвадай кендирагъдиз элкъвена. Хзандин къенивилихъ галайбур кӀвализ атана, теселли гана, куьчеда гьалтайбуру, медпунктуниз атайбуру гьайифар чӀугуна, меслятар гана. Жегьилрай шулугъар акъатдайди я. Гьавиляй абур жегьиларни я. Идаз килигна, абур такӀан хьун, абурун шулугърилай гъил къачун тавун дуьз жедач. Жегьилвал вич ахмакьвал лагьайдай я. Гьакмяй сабурлу, регьимлу хьун герек я, лагьана. Азорадин дах гъавурда акьазвай ва ада кьилин тахсиркарарни вични Рагьимат тирди аннамишзавай. Вучиз лагьайтӀа, абуру руш катдай чкадал гъана. Адан гъавурда акьаз кӀан хьанач. Рушан рикӀе авай гьиссерикай фикирдай къимиш атанач. Кесиб аял, гъуьрчехъанрин хура гьатай жейран хьиз, далда жагъур тежез амукьна ва са чарани такурла, вичиз азад яз акур жигъирдай катна. Масан бала. Иер бала. Вуна гьахьтин кар ийидайди чир хьанайтӀа, дахди вун ахьтин уламдал гъидачир хьи. Дидедиз жагъанвай илчийриз квахь, алат лугьудай хьи. Я рикӀиз кьей бала, вучиз зун ви гъавурда гьатнач? Вучиз за папан даллайрал кьуьл авунай? Саидина гьар юкъуз ихьтин фикирар ийиз вичин кьилиз тӀал акъудзавай. Лап хъел атайла, кӀвалин вири сириштада авай деб, гьава чӀурай папаз экъуьгъзавай. Адан чӀала гьатай вич жакьвазвай. КьатӀузвай, кьве патал пайнавай фу кухкӀуриз жедач, амма инсанрин алакъаяр пайгардик кухтадай рекьер-хулер авайди я. И кар патал алахъни авуна кӀанда. Рагьимат, чинни хъуьтӀуьн къуза хьиз кьуна, гьа са гафар тикрариз авай: «Ам зи руш яз амач. Ада зун тӀветӀряйни кьунач. Ада чи хзан , тухум беябурна. Ам ахквадай вилер акъудда за. Адахъ галаз алакъа хуьдайбурни зи душманар я..» Папан дерт кьезилариз, хъел алудиз алахъдай Саидин. ТӀилиб, Азизани дахдин терефдарар тир. Амма Рагьимат, на лугьуди, са кутӀани акат тийидай вацӀун кваркацӀ хьтин къванциз элкъвенвай. «Бинедилай Азора Тамерланан хциз гудай гьерекатрик кьил кутур кьилин тахсиркар вун я» лагьайла, Рагьимат михьиз къапарай акъатдай. Гъиле къаб, затӀ аваз хьайитӀа, ада абур чилел гьалчдай. Гьараярдай, къаргъишардай. Лап пис-пис. Эхиримжи вахтара Саидин вич-вичелни мягьтел жезвай. Саки къанни вад йисуз санал уьмуьр кечирмишиз адаз Рагьимат гьихьтин инсан, дишегьли, паб ятӀа чизва-
чир кьван. Ада и къайивал, туькьуьлвал, кӀевивал, гьатта зегьерлувал гьинай атайди, нивай къачурди ятӀа? Ада вичин амалралди, терсвилелди, са вичиз чидай лагьбала гваз ацукьуналди, халисан кӀамашвилин гьерекатралди кӀвал бузханадиз элкъуьрзавай. Саидин кӀвалин гьава гьикьван хъсанар хъийиз алахънатӀани, адалай паб дуьз гьалдиз хкиз алакьнач. Рагьиматак адан къени, камаллу гафар акатнач хьи, акатнач. Эхир ада лагьана: «Ваз ви рушакай вуч хъел ава? Амни гьа ви бедендикай хкатнавай, гьа ви амалар, крар гвай, зун къван я лугьуз акъвазнавай сад я. Сифте нубатда жуван рикӀин кӀус азабра тур жувакай хъел ая, ахпа амайбурукай. Мад за ваз са гафни хълагьдач. Ацукь жуваз гьа хъилерни гваз». Азиза Азорадихъ галаз телефондай рахазвайдакай Саидиназ хабар авай ва гъвечӀи руша дахдиз ара-ара вичив агакьзавай малуматар гузвай. Августдиз Азорадин мехъер жезвайдакай ихтилат авурла, Саидин сифтедай ягъуначир. Азорадин мехъер? Чеб галачиз? Са гьина ятӀани? Им гьич кьабулиз жедай кар тушир. Цуьк хьтин рушан мехъер диде-буба галачиз? Им ерли рехъ гана кӀанзавай кар тушир. Азорадин мехъер кӀвале, хуьре жеда. Ам са касни амачир етим руш туш эхир. Саидинан бейнидивай, рикӀивай, бедендивай и хабар кьабулиз жезвачир. Ам ахьтин гьалдиз атанвай хьи, хъел, къалабулух, наразивал, вири сад-садак какахьнавай ва итимдиз гьикӀ, вуч ийидатӀа чизвачир. Папаз лагьайтӀа, ада мадни еке мярекатар акъудун мумкин тир. Талгьанани жедач. Диде я эхир. Белки, мехъер гафуни адан рикӀиз регьим ягъин. Лап кӀеве гьатна Саидин. Рагьиматаз лугьудалди ам веледрихъ галаз рахана. Итимдиз акурвал, балаяр акьуллу тир. Абуру чеб мехъерик фидайдакай малумарна. Им дуьз къарар тир ва бубади ТӀилибазни Азизадиз баркалла лагьана. Азора шегьердиз хъфейла, Саидина гзаф веревирдер авунай ва ам вах Мерзиятан патавни фенай. Адаз татугай агьвалатдикай хабар авай, гьикӀ лагьайтӀа, Азора эмедин кӀвализ къвез, хъфизвай. Мерзията наразивилелди стхадиз чпи кьинерар герексуз, нубатсуз тӀарамар авурдакай, рушан кьисметдив фагьумсузвилелди эгечӀайдакай, ам ина куз-хъукъвазвайдакай лагьанай. Саидина вахаз чеб батӀул тирдини хиве кьунай. Гила ада кьетӀнавай, мехъерик фида ва рушаз гъуьлуьз фидай, хизан кутадай бубавилин ихтиярни гуда. Анжах Рагьимат чӀалал гъун герек я. Азорадин мехъер жезвайдакай лагьайла, Рагьиматай са ван-сесни акъатнач, на лугьуди, адаз авур ихтилатдин ван хьанач, япар биши я. Ам кисна, вилерни атӀумарна, гъуьлуьз килигна. Дишегьлидин къенепата са гьихьтин ятӀани гьерекат физвай хьиз тир.- На вуч лагьанай?- жузун хъувуна Рагьимата са шумуд легьзе алатайла.- Чи рушан мехъер жезва, Азорадин мехъер.- МЕХЪЕР-Р-Р? Чун галачиз? Чна тийизвай, чун квачир мехъер гьихьтинди хьурай, я итим? Куь кьил-кьилелай алатнавани? Куьн хибри хьанвани? Вужар я адаз мехъер ийизвай ахмакьар? Имансузар?- Я чан йаъ, акӀ лугьумир,- сес акъудна Азизади.- Чи Азора кӀанзавай гададин родителри ийизва мехъер. Чазни теклифнава.- Ни?- ГьикӀ ни? Азоради. Адаз хуш гадади, адан талукьри.- Яда Саидин, и ви рушав гвайди вуч къаркар я? КӀвалин чӀехиди ам хьанвани?- Къаркар туш, Рагьимат, гьакъикъат я. Чи руш гъуьлуьз физва вичиз хуш гададиз. Ихьтин йикъални ам чун, чи кӀамашвал, фагьумсузвал себеб яз, атана. Гила кьванни гъалатӀ туькӀуьр хъувуна кӀанда, Рагьимат. Чун мехъерик фида…- Зун - мехъеррик-к? Жери кар туш. Ам зи руш яз амайди туш. Я ахьтин мехъерни заз герек авач.- РАГЬИМА-АТ-Т-Т,- Саидин папаз таъсирдай гафар жагъуриз алахъна, амма мецел атанач.- Квез вуч кӀантӀани ая, амма зун секин тур,- Рагьимат дуьньядикай рикӀ ханвай, пай атӀанвай саил хьиз, кӀваляй гьаятдиз экъечӀна. Са шумуд йикъалай Саидина, аялри мад са гьужум хъувуна, Рагьиматак гаф акатдатӀа, ам вичин инкарвилин фикирдилай элячӀда лагьана. Икьван минетар авурла,
рушан бахтлувал, рикӀ шад хьун патал вири бейкефвилер, наразивилер гьуьлуьз ракъурна кӀанзавайдакай лагьайла, белки, чувудни чӀалал къведай жеди, амма Рагьимат вичин гаф гваз акъвазна. Саидин гъавурда гьатна, папан мефтӀера, къанажагъда дидевилин са гьиссни, жавабдарвални, кӀанивални амач. Гьавиляй ада мад мегъуьн тарцин кӀевивал гвай паб инжиклуни хъувунач. Хасавюртдиз цӀудалай виниз багърияр рекье гьатна. Саидин, ТӀилиб, Азиза, Мерзият, адан хизанар, Азорадихъ галаз са классда кӀелай Важибат…«Дагъдин кукӀуш» банкетдин зал жагъурун четин акъвазнач. Ам автостанциядивай са вад виш метрдин яргъал алай. Куьче автомашинрив ацӀанвай. ТӀилиба ва Мерзиятан хва Салигьа са гужуналди автомашинриз акъвазардай чкаяр жагъурна. Мехъерив эгечӀдалди зур сят амай. Саидиназ чамран диде-бубадихъ галаз секиндиз суьгьбетдай фикир авай, амма абур залдиз цӀуд-цӀувад декьикьа амаз атана. Мехъеррин мугьманар къвезвай ва Жамалдиннни Зарият абур кьабулунин къайгъуйрик акатна. ЯтӀани кьве хзандин кьилериз таниш жедай, куьруь суьгьбетдай, балайрин мехъер мубаракдай декьикьаяр жагъана. Гъуьлуьни папа шаддиз, лап фадлай такур багърияр хьиз, къужахдиз чӀугуна, теменар гана. Саидин рази яз амукьна. РикӀиз хуш жедай, къенивал гвай инсанар тирди аквазвай. Саидинан рикӀиз регьят хьана. Мерзият вахани и кар тестикьарна. «Къуй зи бала бахтлу хьурай» тикрарна Саидина са шумудра. Банкетдин зал виликан столовойдикай хъувунвай хьтинди тир. Буфет алай чкадикай кьавалриз майдан туькӀуьрнавай. Чамни свас виридаз акун патал тахт са зур метрдин кьакьандиз хкажнавай. Залда 400-500 кас гьакьун мумкин тир. Официанткайри вири столрал суфраяр дуьзмишнавай. Абуру чамранни сусан тахтни иердиз чӀагурнавай. Кьавалриз чпин кар хъсандиз чизвай. Абуру акъваз тийиз макьамар язавай, манияр лугьузвай. Лезги музыкади, манийри зал къачузвай. Кьуьлердайбур яваш-яваш, ичкидин эсер гзаф жердавай тир жеди, майдандал экъечӀзавай. Маса миллетрин гадайрин, итимрин тӀалабунар кьилиз акъудуналди, кьавалчийри «Лезгинка», «Кавха», «Акушинка» макьамрик кекязавай. Мехъер гьа мехъер хьиз кьиле физвай. Ван алаз акъатзавай музыкадин сесери япар денгзавай. Столрихъ галайбур тӀуьнал-хъунал, рахунрал, тостар лугьунал, шад гьараюнар авунал машгъул тир. Виридан вил чамрални сусал алай. Эхир гьабурни атана. Вири зал кӀвачел акьалтна. Гурлу капарин, хуш алхишрин, шад гьараюнрин сесер акъатна. Кьавалчийри «Лезгинкадал» илигна. Майдан кьуьлердайбурун ихтиярда гьатна. Свас гваз хтайбурун гьевес, шадвал масад тир. Саидин, ТӀилиб, Азиза ва амайбурни кьуьлуьник экечӀна. Чамни свас ацукьнамазди Азиза, Важибат, Мислимат, Айшат Азорадин патав фена, сада-сад къужахламишна, теменар гана, вахарин вилерал стӀалар акьалтна.- Йаъ атаначни?- хабар кьуна Азоради.- Ваъ, чан вах, кӀвале сад амукьна кӀанзавай кьван. Чун вири атана, атӀангье дах, ТӀилиб, чи свас, Мерзият эме, адан хва, свас… - АкӀ ятӀа, йаъа гъил къачунач…- Аникай фикирмир, чан вах, чун ингье вахъ галаз ава. Къе ви мехъер я. Чи мехъер я. Шадвал ая. Чунни пара шад я. Аквазва, гада кутугайди я. Анжах вун бахтлу ийидайди хьурай. Адан диде, дахни хъсанбур хьиз аквазва.- Я, хъсанбур я,- Азоради Айвудинахъ галаз вахни дустар танишарна.- Азора бах, а видан гуьгьуьлар ни чӀурнава? Ам вичиз турди са масада тӀуьрди хьиз ава хьи,- лагьана Азизади вахан япал.- Э-Э-Э, низ чида, гьи хузра кӀаснаватӀа. ПУД-КЬУД югъ я гьакӀ аваз. Жува адаз акьван фикир гумир. И арада абурун патав дах, эме, стха атана. Азиза гьахъ тир. Айвудин вичин мехъерик чаради, гужуналди гъанвайди хьиз, ацукьнавай. Мехъер кьиле физвай гьалдал ам ерли рази тушир. Ада дахдин вилик шартӀ эцигнай? Мехъер кьавалчияр, музыка галачирди, суфрайрал ички алачирди жеда. И гафари Жамалдинан лап секин нервийрални звал гъанай.
- Ваз гьакӀ кӀанзава?! Музыка, ички алачир мехъер?! Вун кими хьанвани, хва? Ибур вуч кӀамай ихтилатар я вав гвайди? Ваз за, Жамалдина, гьахьтин ясдин мехъер авуна кӀанзава? И шегьердин зун чидай кьванбур зал хъуьредайвал? Са куьгьне калушдик квачирдани са дуьз мехъер ийизни алакьнач лугьудайвал? Вуж я чи кьенвайди? ТахьайтӀа, уьлкведа яс малумарнавани? Дуьнья барбатӀ жезвани?- Дах, дах, музыка, кьуьлер, ички мусурманриз хас крар туш…- Кис кван садра,- сес хкажна Жамалдина,- Ваз гьинай чида? Ваз гьи вакӀа лагьана? Чи бубайри гьа диндал лап кӀеви тир пачагьдин девирдани мехъеррал музыка язавай, манияр лугьузвай, кьуьлерзавай, герек чкадал рикӀивай шадвалзавай. Ичкини алай чӀаван деб я. Ваз за ви къаркаррихъ яб акална кӀанзавани? Гьикьван четин хьанатӀани, ина авай бязи ламарихъ галаз женг чӀугунатӀани, за жуван тӀварни, лезгивални, лайихлувални хвена, масад жувал хъуьредай, жувакай ягьанатдай усалвилиз рехъ ганач. Гила ваз абур зал хъуьруьриз кӀанзавани? Абуру зи тумунихъ хъарпузар агалдайваал. А югъ я абуруз, я ваз аквадач, хва. Ви дахди лагьайвал ийида вуна. Эвленмиш хьайила, хсуси хзандин кьил хьайила, жуваз гьикӀ кӀандатӀани яшамиш хьухь, амма мехъер за заз хуш тирвал вири адетривди къурмишда. Ван хьанани?- Дах чан…- Эхь, гьакӀ я, чан дахдин. Мад заз ви мецелай ахьтин гафар ван тахьурай. Мехъер мехъер хьиз тухудайди я. Лезги зуьрнейрин ван кьилеллаз! Перизадин мани галаз! «Лезгинкадал» кьуьлер ийиз. Ибур, чан хва, виш йисарин чи халкьдин адетар я. Абур садрани квадриз кӀан жемир. Ван хьанани ваз, зи хва. Лезгидин хва!- Хьана дах-х.- АкӀ ятӀа вач, вал тапшурмишнавай крар авуна куьтягь. Ихьтин рахунар хьайи йикъалай Айвудинан кефияр чӀуру тир. Дахдиз аксивализ, адавай истемишиз, маса шартӀар эцигизни алакьнач адалай. Са патахъай Азора – катнавайди. Муькуь патахъай – адани герексуз истемишунар авуртӀа, вични катдай чкадал къведай. ДИДЕ-БУБАДИХЪ галаз михьиз хъелун жедай. Ихьтин ахмакь гьерекатрикай ада кьил къакъудна. Гьавиляй ам тахтуна, цуру хват сарак акатайди хьиз, авай. Мехъеррин гурлувал, шадвал вини кӀвачиз акъатзавай. Зуьрнейрик ван кутурла, акӀ жедай хьи, исятда гарун-тӀурфандин хура гьатай хьиз, къавар алатда. Жегьилрик мадни хутӀ акатзавай. Гьавиляй лугьузвайди я, зуьрнейрин туьнт сесери кьейидини къарагъарда. Сад экечӀиз, сад хкечӀиз, майдан кьуьлерзавайбурукай буш жезвачир. Музыкадал илигнавай кьавалчийрай цӀуд гьекьер авахьзавай. Чамран са дустариз кьуьлуьник свас акъудиз кӀан хьана, амма Айвудина ихтияр ганач ва мехъеррин шагь-тамадади дустар секинарна. И патара гьахьтин адет акатнава – дустари сусахъ галаз кьуьлдай. Свасни чам майдандал акъудзава ва дустари, абур гьалкъада туна, кьулерзава, ахпа гьарда кьилди, нубатдалди сусахъ галазни кьуьлзава. Кьавалчийрив туьнт, зиринг макьамарни ягъиз тазва. Сусан паталай дустарин кьулуьник Азиза, Саният, Мислимат, Айшат, Важибат, Адиля экечӀна. Жамалдин шадзавай. Ада гьар столдихъ физ, мугьманрин гуьгьуьлар къачузвай, музыкадин гъиляй ван къвезвачиртӀани, абурун алхишрихъ яб акалзавай, рюмкадиз цазвай коньякдиз са хупӀ ийизвай. Ахпа хквез, Саидинан къвалав ацукьзавай. Мехъери Зариятаз кьвед, пуд лагьай къуватар ганвай хьтинди тир. Ада худда кьуьлерзавай. Майдандал багърияр, къуншияр, кӀвалахдин юлдашар экъечӀайлани, кьуьлерик экечӀзавай. Мукьва маса дишегьлиярни акъудзавай майдандал. Галатуникай адаз хабарни авай хьтинди тушир. Саидина, ТӀилибани адахъ галаз кьуьлерна. Виридан шадвилин лепейрик ТӀилибни квай, амма ара-ара ам фикирдик акатзавай ва дикъетдивди чамраз килигзавай. И гада адаз инал къведалди акунвай, амма рикӀел хквезвачир. Гьинай, мус акурди ятӀа? Чамран чуруяр квай дустар акунмазди ТӀилибай усай гьарай акъатна. Левашада. Эхь, эхь, Левашадиз Роберт тухвайла акунай. Ада лезги хуьрерай атанвайбурухъ галаз луькӀуьнарнай. Гьам я. Я Аллагь, и зи вахал ам гьинай ацалтайди хьуй? Бандит. Вагьабит. Дахдиз лугьудани? Вуч лугьуда? Левашада са гьихьтин ятӀани гадайрихъ галаз акуна. Акурай ман. Идалди адакай бандит жезвач кьван. Ваъ, лагьайтӀани, дах ягъадач. Бес вучда?
ТӀилиба, Жамалдин къецел экъечӀуникай менфят къачуна, адавай вахан гъуьл жезвай гададикай хабарар кьуна. Адан жавабар рикӀик секинсузвал кутадайбур тушир. Зегьметдал рикӀ алай, кар алакьдай, секин, масадаз писвал тийидай, чӀехибуруз гьуьрметдай гада Я.«ДАХДИЗНИ вичин хцин чинебан уьмуьрдикай хабар авай хьтинди туш» кьетӀна ТӀилиба.- «Бес вуч ийида?» Айвудин дустарин патав фейила, ТӀилиб фена, вахан патав ацукьна. Умуми сад-вад гаф лагьана, стхади Азорадивай хабар кьуна:- Азора чан, заз ачухдиз лагь, и ви гъуьл жезвайдакай ваз вири чизвайди яни?- Вири? Им вуч суал я на заз гузвайди, я стха?- Стхадиз чир хьана кӀанзава мун. Ам умуд кутаз жедай, ви уьмуьр бахтлу ийдай кас яни?- Закай къайгъу чӀугвазвай вун сагърай, стха. Амма зун гъавурда акьазвач, ви гафарик са гьихьтин ятӀани чинебан мана квайди хьиз ава.- На хъсан кьатӀана, зи вах. Вун акьуллу тирди заз чизва, амма за фикирзавайвал, вуна еке гъалатӀ ахъайзава. Ваз Айвудин гьакъикъатда вуж ятӀа чизвай хьтинди туш.- Ваз чизва ман, ам сад лагьай сеферда аквазвай.- Сад лагьай сеферда туш, вах. Ам заз бандитрихъ галаз Левашадай акуна.- Бандитрихъ? Левашадай? Ви ана вуч авайди тир?- За аниз Роберт лугьудай алчах ва маса гадаяр тухванай.- Кис, кис, стха. Чун садрани туькӀвей стхани вах хьайиди туш. ДатӀана сада-сад бейкефариз, гьуьжетриз, зун гатаз. Вуч хьанатӀани алатна фена, амма вун заз стха хьиз масанни, аллани, кӀанни я. ТӀалабда, эгер вун дидеди зи гуьгьуьл, мехъер чӀурун патал ракъурнавайди ятӀа, зи рикӀ тӀармир, чан стха.- Зи куьгьне ахмакьвилерилай, кстахвилерилай гъил къачу вах, заз вунни пара кӀан я. Амма исятда за вакай табзавач. Я дидедин карни, я ви рикӀ тӀардай хиялни рикӀе авайди туш.- АкӀ ятӀа, чан стха, виридахъ галаз шадвал ая, на лагьай гафарни рикӀелай алудур. Айвудин хъсан, умуд кутаз жедай гада я.- Азора чан, и югъ, и декьикьа вуна гьайифдивди рикӀел хкидайвал тахьурай, я Аллагь. Эгер гьакӀ хьайитӀа, на ви пӀузар кӀасда. Эгер за лугьун тавунайтӀа, тахсир зи хиве гьатдай. Къуй зун ягъалмиш хьурай. Зи мурад вун бахтлу хьун я, зи вах. Ваз мус куьмек герек хьайитӀани, вахъ стха авайди рикӀелай ракъурмир.- Сагърай, чан стха. Айвудин хквез акурла, ТӀилиб къарагъна ва фена, кьуьлуьник экечӀна. Чамра са вуч ятӀани кьатӀай хьтинди я. Адаз Азорадин чиник серинвал акатнавайдини акуна. Гьавиляй хабарни кьуна.- Стхади ваз вуч лагьана? Ви чинай, вилерай шадвилин нур квахьна.- Ахьтин са затӀни. Зи мехъер хуьре тахьунал гьайиф чӀугвазвай. Дидедик гилани хъел кумалда…- Хкудда чна а хъел. Анжах вун дарих жемир. Вири хъсанвилихъ элкъведай югъни алукьда. Сусан патав чамран мукьвабур атана, шикилар ягъиз гатӀунна. Тамадади вичин везифаяр устадвилелди кьиле тухузвай. Межлис гурлу ийизвай. Арабир вични туьнт кьуьлерик экечӀзавай. Тостар лугьузвайбурувни жерге-жерге кьуьлер ийиз тазвай. Айвудиназ и гьарай-эвер, гурлу дем авай чкадай свасни галаз фад эхкъечӀиз кӀанзавай. Амма Жамалдин дахди «Эха, куьн кьуьлуьник кутадай вахт заз хъсандиз чизва» лугьузвай. Чара амукьнач, эхна. Чамранни сусан кьуьл малумарайла вири зал кӀвачел акьалтна. Мугьманрин чӀехи пай деминин майдандихъ чӀутхьунна. Лезги адетривди дишегьлийри, итимри сусан гъилера пишкешар-пулар твазва. Гъилер пуларив ацӀанмазди Зариятан руш Санията абур вахчуз са чантадиз вегьезва. Жегьилри чам кьуна, цавуз гадриз, хкьазва. Ингье эхир кьуьлни акьалтӀна, музыкадив, шад гьараюнрив чамни свас залдай рекье хтуна. Саидинан вилерал стӀалар акьалтна. Азизани Адиля Азорадихъ галаз енгеяр хьиз фена.
Хейлин йисара хайи макандивай яргъа хьанатӀани, Зарията гъвечӀи чӀавалай ван хьайи ва акур, вич шагьид хьайи халкьдин адетар рикӀел хвенвай. ГьакӀ мехъерриз талукьбурни. Азора вичик тахсир квачиз гьатай хъутӀалрикай чир хьайила, ада хцин гележегдин сусаз хайи рушаз хьтин галайвилер авуна, ам чамран кӀвализ физвай сусаз талукь адетрин, къайдайрин, кьве жегьилдин хиве гьатзавай везифайрин гъавурда туна.- Вун зи рушни, зи свасни я,- лагьанай Зарията Азорадиз,- вун гъуьлуьзни вири адетривди гуда ва гьакӀ за свас язни кьабулда. На са куьникайни фикирмир, зи руш, вири хъсан жеда. Зи хцини вуна бахтлу хизан арадал гъайила, квехъ асайиш яшайиш авайди акурла, дидедин ажугъарни цавариз, гьуьлериз хъфида. Чна санал хтуларни кьабулда, гъапани кьада, абурал ва квел кьарувалда. РикӀяй ва хайи веледдиз хьиз лагьай чими гафари Азорадин вилер стӀалрив ацӀурнай. Хейлин гагьда Зариятан къужахда гьахьна шехьнай ам, пӀузаррикай «сагърай, диде, вун зи кьвед лагьай диде я» гафар тикрариз. Мехъеррин залдайни чамни свас Зарията кьилди ахъайнач. Санал кӀвализ хъфена ва свас вири къайдайривди кьабулна, чамран тавханадиз тухвана, пипӀе акъвазарна, перизадаярни лагьана. Йифен цӀусадалай алатнавай. Сусан кӀвале Саният, Мислимат, Айшат, Азиза, Адиля, Важибат ва мад рушар авай. Вирида сусаз са вуч ятӀани лугьузвай, меслятар гузвай, зарафатрик кутаз, сусан чиниз яр акъатдай ихтилатар кудзавай, гъуьлерик квай садбуру чамран кӀвале сифте акъудай йиф сефилвиледи, масабуру шаддиз, хъвер къведайвал рикӀел хкизвай. РакӀар гатайла, виридак юзун акатна. Къецелай хабар кьуна: «Чамраз кӀвализ къведай ихтияр авани?»- Ава, ава,- шаддиз малумарна Санията.- Квез ракӀарар ачух я. Куьтягь рушар,- явашдиз алава хъувуна ада,- экъечӀ къецел. Айвудин ва адан кьве дуст - наибар кӀвализ гьахьна. Абуру салам гана. Рушар сад-садан гуьгъуьналлаз экъечӀна.- Сагърай куьн, гадаяр, икьван гагьда чи чам хвейи, ам машгъуларай. Гила квевай чи разивал аваз хъфейтӀа жеда. Мадни сагърай куьн,- наибриз чпин буржи акьалтӀнавайдакай малумарна Санията.- Бес сусан патай чаз паяр?- кӀевивална адетрин гъавурда авай сада.- Абур квев пака агакьда, паярни, пишкешарни, сусан гъилин хинкӀарни,- Санията усалвал къалурнач.- ЯтӀа, вах, гьа квез кӀандайвал хьурай. Мад сеферда квез мехъер, и гуьзел югъ мубаракрай!- алхишна, дустар хъфена. Санията, стхадизни сусаз хъвер багъишна, «герек хьайитӀа, са чӀар куг» лагьана, жегьилар кьилди туна. ЧЕБ-ЧПИЗ чизвайтӀани, са кӀвале ксуз къарагънатӀани, санал суфрадихъ ризкьи тӀуьнатӀани, гила и жуьреда, халис чамни свас хьиз кьилди кӀвале амукьайла, кьведни тешвишвилин, регъуьвилин пердедик акатна. САД-САДАЗ килигиз, арабир пӀузаррикай хъуьрез, гагь давам жезвай межлисдин, музыкадин ванер къвезвай дакӀардал вилер вегьез акъвазна. Азорадин рикӀел Саниятан меслятар хтана ва ада хъуьтуьлдиз хабар кьуна:- Ваз гишин яни?- Ваъ,- гьасятда жаваб гана Айвудина, эхь лагьайтӀа, вич са нин ятӀани вилик айиб жедайда хьиз. Азоради чамран жаваб кваз кьунач ва Санията «им вини чамран суфра я, ахъая ва санал няметрикай дад аку» лагьана кьватида тунвай багълама акъудна, столдал гъвечӀи суфра экӀяна, адал тӀанурдин фу, иситӀа, вирт, ргунвай верч, какаяр, ширинлухар, емишар эцигна. Руш, са вуч ятӀани рикӀел хтайди хьиз, инихъ-анихъ килигна. Адаз кӀвалин кеферпатан пипӀяй герек шейэр акуна.- Инал ша,- лагьана ада Айвудиназ,- гъилер чуьхуьх. Сифте за ви, ахпа вуна зи гъилерал яд цада. Заз ван хьайивал, им суваблу, гьуьрметлу крарикай сад я. Къуй чун гьамиша сад-садаз гьуьрметлу яз амукьрай!
- Амин,- лагьана чамра.- Гила чавай суфрадихъ ацукьайтӀа жеда.- Азоради чайдин тӀур къачуна ва вирт авай банкадал яргъи авуна.- Ахъай сив,- эмирна суса. Чамра муьтӀуьгъвал къалурна ва вирт тӀуьна.- Я Аллагь, гьа и вирт хьиз чун вири уьмуьрда сад-садаз ширин хьурай!- Амин.- Гила вуна заз вирт це.- Айвудин рахазвачир. Хкетрик жедай хьтин иер рушаз, вичин сусаз килигиз, ада вич суьгьуьрдин утагъда авайда хьиз гьиссзавай ва гуьзел ханумдин буйругъар хушвилелди кьилиз акъудзавай. Гьа икӀ абуру ргунвай кака, ахпа ич кьве патал пайна тӀуьна. Вечрен якӀукай, иситӀадикай, ширинлухрикай дад акуна. САДА-САДАЗ ядни гана. Суфра кӀватӀ хъувурла, суса чамрав лацу яйлух вугана. Айвудиназ ам жибинда тваз кӀан хьана.- Яда, на ВУЧЗАВА?-ЗА?- мягьтел хьана чам.- Са затӀни-и.- Ам ахьтин яйлух туш-е,- милиз хъуьрена Азора.- Адакай зи рушвал, михьивал, ягь-намус тайинарзавай, тестикьарзавай лишан, шагьид жезвайди я гьа-а.- Ви михьивал заз гьакӀни малум я, чан,- рахана Айвудин.- Им чаз герекни авач.- Вун гьахъ я. Зани гьакӀ фикирзава. И адет дишегьлидин лайихлувал, дережа, къимет агъузарзавайди, адан намусдик хкӀурзавайди я. Амма яйлух зав ви дидеди вугайди я. ГьакӀ хьайила, ам ви талукьриз важиблуни, герекдини я.- Эгер а куьгьне адетрал амал авуртӀа, зун вал алайбур хтӀунна килигун лазим я, ви бедендик синих кватӀа чирун патал. Ахпа вун къамчидал гатунни зи буржи я. Бинедилай вак кичӀ кутадайвал.- Ваз абур нивай чир хьана, яда?- Азора тажубвилелди чамраз килигна.- Дустаривай, абурузни масабурувай.- Мадни, за исятда зи парталар ви парталрин винел эцигна кӀанзава, вун заз муьтӀуьгъ жедайвал гьамиша.- Дугъриданни, авам вахтариз кутугай, дишегьли инсандай такьазвай адетар тир. Гена хъсан, абур квахьзавайди. АЙВУДИН-Н.- ГЬУН-Н.- Вун рази, шад яни къенин йикъал?- ЭХЬ-ХЬ.- Зун ви вас хьунал?- Эхь, агъзур сеферда эхь. За виридалайни гуьзетзавай югъ тир им.- Айвудинан мез ачух хьана.- Зи кӀаниди, вун акваз, вав агат тежез, кузвай хьи зун. Къенинди зи бахтлу югъ я. Вун, вун шад яни, зи азизди?- чам сусав агатна.- ЭХЬ-ХЬ,- чамран теменди мецел атай ширин, назик гафар къецел акъуддай муьгьлет вахканач. Са арадилай суса чамран япал эзберна:- яйлух рикӀелай алудмир гьа… Пуд гьафте. Бахтавар, гуьлуьшан йикъарин пуд гьафте. РикӀе рагъ хъуьрезвай, сувар къурмишнавай, кӀанивилиз, илгьамдиз майданар ачухнавай пуд гьафте. На лугьуди, и дуьнья, алем, цавар-чилер, ракъар-варцар Азора патал халкьнавай. Сефил, дарих, серин йикъар квахьнавай, цӀранвай, гьич хиялдизни хквезмачир.
Багърияр мехъеррин пакадин юкъузни амукьна. Жамалдина абур рахкурнач. Кьавалчиярни туна. Кьиблепатан Дагъустандин хуьрерай атанвай мугьманрикайни амай. Абур Жамалдинан, Зариятан талукьар тир. Иесийри кӀвалин мехъеррин суфраярни ачух хъувуна. Генани шадлухди, гьевеслуди, рикӀериз чимиди. Мукьвайри, къуншийри цӀийи сусаз мубаракарни авуна. САДА-САДАЗ пишкешар, савкьатарни гана. Саидин, ТӀилиб, Азиза, Мерзиятан хизанар, Важибат нянихъ хъфена. Шад яз, гуьгьуьлар ачухдиз, Азорадикай рикӀ архайин яз. Ам дуьзгуьн, къени, намуслу инсанрин хизандиз аватна лугьудай хиял гваз. Зариятан ачух пел, нур авай чин, бахтлувал ргазвай вилер, хуш рафтарвал акваз Азорадин руьгьди цава чархар язавай. Ам шад тир, лугьуз тежедай жуьреда. Айвуди-
на гьар са гьерекатдалди, гафуналди вичин кӀанивал къалурзавай. Назик цуькведив эгечӀдай тегьерда рафтарвалзавай. Гьар са камуна «кӀани-такӀан авани?» лугьуз хабар кьазвай. Азоради садрани фикирначир, итимар икьван назик жеда лагьана. Эхь, адан яр назикни, къайгъударни, ялавлуни тир. Йифиз, месик квай макъамра, адаз вири уьмуьр гьа икӀ фидайди хьиз жедай. Бахтлудаказ, шаддаказ, сад-садан гъавурда акьаз. Гьавиляй пуд гьафте гьикӀ акъатнатӀани акунач рушаз. Пака шегьердиз хъфида лагьайла, адан рикӀ аватнай. Вучиз шегьердиз? Икьван хъсан чкадай вучиз хъфидайди хьуй? Бейнида пайда хьайи и суалриз ада вичи жавабни гана: зун кӀелиз. Айвудин кӀвалахиз. Маса чара авайди туш. Им цӀийи уьмуьрдив эгечӀун тир. ЦӀийи, жувакай хизандин кайвани жезвай. Маса касдин гьакъиндайни жавабдарвал хиве гьатзавай, къайгъу чӀугуна кӀанзавай. Касни галачиз. Яраб гьикӀ жедатӀа? АлакьдатӀа залай? Айвудин и гьафтейра заз акур хьтин къайгъудар гъуьл яз амукьдатӀа? Бейнида гзаф фикирриз чка гана руша. Ада вири хъсан жедайдак умудар кутуна. Ихьтин фикирдал ам Зариятани гъанай. Гьавиляй са артух къурху квачиз шегьердизни хъфена. Курсуна кӀелзавайбуру Азорадиз гьич гуьзет тавур кар авуна, сад лагьайди, сервиз багъишна, «чун илифайла, чай хъвадайди хьуй» лагьана. Кьвед лагьайдини, общежитида куьлуь межлис къурмишна. Азоради виликумаз Айвудиназ зенг авунвай ва вич геж хьунни мумкин тирдакай хабарнавай. КӀвализ хтайла, вичиз хуш хьанвай касдин, кӀвалин иесидин чӀуру чин акурла, санал кӀелзавайбурун пишкешни, тебрикарни, рушарихъ галаз авур шадвилерни рикӀелай фена.- Нянин хийирар. Вуч хьанва, хьайи кар авани? Вун акӀ вучиз ава?- гъалаба акатна Азорадик.- Зун лап хъсанзава,- рахана Айвудин сарарикай,- им гьи вахт я вун хквезвайди? Вун са гьина ятӀани, зун ина гишила…- Вучиз са гьина ятӀани? За ваз зенг авунай, вазни теклифнай. Амма вуна къведач лагьана. За геж хьуникайни лагьанай.- ГЕЖ-Ж? Кьуд сятдин?- Ваз универдин адетар чизвайди я хьи. Лекцийрилай гуьгъуьниз сятни зура факультетдин собрание хьана. Ахпа чун герек шейэр къачуз туьквенриз фена. Жуван рушарин гуьгьуьлар чӀуриз кӀан хьанач.- Зи гуьгьуьл чӀуриз алакьна валай…- Бес санал кӀелзавайбуру жув кваз кьурла, чи мехъер мубарак авурла, за, гьуьрмет чин тийидай алчахди хьиз, абуруз тфу гана кӀанзавайни?- Хьана, хьана, бейкеф жемир, ваз хъсандиз чизва, шегьер я, хаталу вахт я, вун геж хьунивай хъел акатна. Заз гишинзава. Килиг ана…- Исятда,- лагьана Азора цӀун кӀвализ фена, ахпа са вуч ятӀани рикӀел хтайди хьиз, ксудай кӀвализ гьахьна, партал дегишарна. Азора мягьтелвили кьунвай. Сад лагьайди, Айвудиназ хъел атунал, ада наразивал къалурунал. Кьвед лагьайди, ам гьасятда авагъ, хъуьтуьл хъхьунал. Вилик йикъара рушаз гададай ихьтин аламатар акуначир. «Гила зун паб я кьван адан, кӀевивилер, истемишунар, къадагъаярни гуьзета, Азора чан»,- мурмурна руша вичи-вичиз. Хуьрек Азоради фад гьазурна. Накь нянихъ ада як ргунвай шурва холодильникда эцигнавай. Адал звал хкана ва картуфар, истивут, макаронар акадар хъувуна, тӀямлу хуьрек гъана суфрадал. Айвудин иштягьдивди нез гатӀунна.- Незвайди ширин хьуй ваз, адакай менфят хкатрай,- алхишна Азоради.- Зун – ваннадиз.- Сагърай. Бес вуна недачни?- Зун тух я кьван, исятда душ кьабулна, хкведа… Йикъар са-сад алатиз, физвай. Азоради кӀелзавай, Айвудина кӀвалахзавай. Санлай къачурла, жегьилрин гьал-агьвал, рафтарвилер писбур тушир. Айвудин сусан гьакъиндай къайгъу чӀугваз алахъзавай. КӀвализ герек суьрсет гъизвай. Азоради флан шей кӀанзава лагьайла, пул вугузвай. Мумкинвал авайла, свас лекцийрай къаршиламиш-
завай, санал кӀвализ хъфизвай. Амма гъуьлуьн патай векъивал, наразивилерни артух жезвай. Азоради вичиз гаф къведайвал ийизвачир. КӀвалин кайванидин, папан везифаяр тирвал тамамарзавай. Са кар авай, кьведни наразивилел гъизвай, дарихарзавай. Айвудина саки гьар юкъуз капӀ авунин ихтилат кудзавай.- Азора, иерди зи, лагь кван, на зун мус шадарда?- Ам вуч ихтилат я эхир? Вун за гьар юкъуз, гьар са декьикьада шадарзавачни?- Ава, амма шадвал мадни екеди жедай, эгер на зи рикӀевай кар авунайтӀа.- Вун мад гьадакай рахазвани?- Эхь, я чан. Заз на капӀ ийидай югъ акуна кӀанзава.- Чан Айвудин, за аксивалзавай кар авач кьван. КупӀунин вири дуьаяр хъсандиз чир хъийин ва зунни руьгьдай гьазур жен, ахпа…- Заз зи дустарихъай утанмиш я, вун гъавурда акьазвани? Абурун виридан папари капӀзава. Чун санал туьш хьайила ва капӀ ийидай вахтунда заз вун а папарин арада чӀулав пехъерик акатай лацу пехъ хьиз акуна кӀанзавач.- Вуна вучиз заз пехъ лугьузвайди я? Зун гьакьван мешребсуз яни? Гьа вуна лугьузвай папарилай усал яни?- Ваъ, я рыш-ш, ам мисал я эхир. Вун пехъ ваъ, зи иер цуьк я. Ша чна гежел тевгьин, Азора чан, чна санал капӀдай югъ мукьвал ийин.- Хьурай, хьурай, анжах тади къачумир. Къуръанда гьикӀ лагьанвайди я, руьгь, къанажагъ тамамвилелди гьазур хьайила, ислам дин кьабулуниз, адан шартӀар тамамаруниз са манийвални амукь тавурла, рикӀ имандиз ачух жеда.- Гьахъ я, гьахъ я вун. Къуръан кӀелуникай ваз менфят хьанвайди аквазва. Аллагь-Таалади а югъ ваз мукьвал ийиз куьмек гурай. Аминь.- Айвудин, захъ анжах са тӀалабун ава,- Азорадин мецел шартӀ гаф атанвай, ида гъуьлуьк хъел кутадайди кьатӀай ада, гаф дегишарна.- Хиджаб алукӀ лугьуз зал чин гьалдмир. КӀелна куьтягьайла, килигда зун.- Хьурай ман, анжах ваз чизва, мусурман дишегьлиди гьикӀ алукӀна кӀанзавайди ятӀа. Кьилел яйлух, гъилерин, кӀвачерин цӀумар акун тийидай булушка…- Абур завай.- Лап хъсан. Ваз къуватар, майилар гурай мадни. Аминь. Азорадин бейнидиз вичи са мус ятӀани капӀ ийида лугьудай, вич динэгьлидиз кьисмет жеда лугьудай фикир садрани атайди тушир. Рекьел Айвудин ацалтайла, ада вичихъ тайин мурадар авайдакай ачухайла, идакай Айшатаз, Мислиматазни чир хьайила, абуру меслятнай: «Эгер вун Айвудиназ гъуьлуьз фейитӀа, ада вав гьикӀ авуртӀани исламдин шартӀар кьилиз акъудиз тадайди я, гьавиляй гиламаз гьазур хьухь ва чахъ галаз жуваз капӀ ийизни чира». Азоради чирни авунай ва гьавиляй ада гъуьлуьн истемишунриз аксивални ийизвачир. Ада кьатӀузвай, аксивал авуникай са файдани авачир. Я тамамвилелди динэгьли хьана, я тахьайтӀа, датӀана гьуьжетра, къал-макъалра хьана кӀанзавай. ИкӀ яргъалди хизанни хуьз жедачир. Амукьдайди са кар тир – чара хьун. Азорадин хиялра ихьтин жуьреда хизан чукӀун ерли авачир. Гьавиляй Айвудинан вил алай югъни алукьна. Азоради гъуьлуьхъ галаз капӀ авуна ва пакадин юкъуз гъуьлуь папаз гъилихъ акалдай къизилдин цам багъишна. Ихьтин савкьатди жегьил дишегьли цавув агакьарна. Ам гъуьлуьз вич кӀанзавайдахъ мадни агъуна. Дугъриданни, Айвудина чин эцигзавачир. Адаз якъин тир, Азора къени, ачух, дуьзвал гвай, гьа са вахтунда вичин къастунални кӀеви руш тирди. Ам гъуьлуьз лап хъсан пабни, кайванини, аялриз марифатлу, къайгъудар дидени жедай дишегьлийрикай тир. Гьавиляй итимди сабур хуьзвай. Адаз ихьтин дишегьли гъиляй акъуддай фикир авачир. Ам агъунвай, Азорадив хъуьтуьлдиз эгечӀайла, ам месэладин гъавурда турла, ада вири крар тамамарда. Ам вичин са бязи дустарин амалрал, абуру чеб тухузвай, папарив гьайванрив, ламарив хьиз эгечӀзавай тегьердал рази тушир. Инсанди гьар са кар хушвилелди авун лазим я. Гужуналди, кӀеви истемишунралди, къадагъайралди ийизвай кардихъ менфят, дуьз нетижа бажагьат жеда. Я ахьтин кар Аллагьдини кьа-
булун мумкин туш. Вири рикӀяй атана кӀанда. ИкӀ фикирзавай итимди яваш-яваш паб исламдин рекьиз ялзавай, ам имандиз мукьва ийизвай. Зул эхирдиз къвезвай. Амма гьаваяр пара кутугайбур тир. Октябрдин, ноябрдин варцарин чӀехи пай йикъара цавай рагъ хъуьрезвай. Амма гуьлуьшан, секин гьавайри, тӀебиатдин галайвилери шегьердин агьалийрин гуьгьуьлар шадарзавачир. Бандитрин дестейрихъ галаз чӀугвазвай женг акьалтӀзавачир. Гьукумдин кьилевайбуруз вучдатӀа чизвачир. Ахьтин фикирдал къвезвай хьи, вири гьукум бандитрин гъилева ва я абур вири са кӀватӀал я. Гьа и чӀавуз садани гуьзет тавур вакъиаяр кьиле фена. Москвадай итимар атана ва абуру бандитрин дестеяр тергдай ихтиярни гайи хьтинди я. САД-САДАН гуьгъуьналлаз шегьеррани районра авай бандитрин кӀеретӀар тергдай серенжемар кьабулна. Халис женгера садбур кьена, масадбур кьуна, дустагъна, пуд лагьайбур Азербайжандиз, Грузиядиз, Туьркиядиз катна. Гьа йикъара кьве сеферда Айвудин кӀвализ хтанач. Садра пуд юкъуз. Кьвед лагьай сеферда ругуд юкъуз. Ада зенг ийиз, вич дакӀарар гваз дагъдин райондиз физвайдакай хабар ганай. Хтайла, гъуьлел алай гьал акурла, Азорадай язухвилин агь акъатнай.- Им вуч гьал я вал атанвайди? Квез ана тӀуьн ганачни? Ам вуч чка я эхир куьн фейиди?- КӀвалахар гзаф авай, гьавиляй яхун хьана. Къайгъу туш, ви гъиле гьат хъувун бес я, як фад хкведа.- Ам завай кьенвай кар я. Мад ахьтин чкайриз хъфимир, чан Айвудин.- Зун алахъда, амма чи кеспи гьахьтинди я. Заказар атай чкадиз тефейтӀа, къазанжи гьикӀ хьурай чаз?- Чизва, чизва заз, масанди, жезмай кьван фимир. Исятда ваннадиз вач, за ви рикӀ алай плов гьазурда.- Ая, ая, адахъ зи лап вил хьанва.- Жув вач, за тасмал, парталар гъида,- Азора гьасятда къайгъуйрив эгечӀна. Кьве югъни алатнач, Айвудина зенг авуна ва вич кьве касни галаз мад райондиз физвайдакай, ана вад мертебадин кӀвалерик дакӀарар кутуна кӀанзавайдакай лагьана. Азоради наразивал къалурнатӀани, гъуьлуьн вилик пад кьадай мумкинвал авачир. КӀвализ къазанжи гъизвайди гьам тир эхир. Адани кӀвалах тавурла, ахпа гьикӀ жеда? Ихьтин фикир авур жегьил дишегьлидиз амукьайди йикъар гьисабун хьана. Абурни пара дарихлубур, сефилбур тир. Гьафтени алатна, Айвудин ахкъатнач. Адан паталай кӀвалахдин юлдашди зенг авуна ва Айвудин больницада авайдакай, адан кӀвачел дакӀар аватна, шуьшеди кӀвач атӀанвайдакай хабарна. Азоради «гьи больницада ава, зун къведа» лагьайла, дустуни кьетӀивилелди малумарна: «Атун лазим авач. Сагъ хъхьанмазди ам вич хкведа». Пуд йикъалай Айвудина зенг авуна: «Захъ гзаф рахадай мумкинвал авач, яб акала, аялдик квай вун кьилди кӀвале акъвазмир, я эмедин, я Айшатан патав вач. Им зи тӀалабун я. Кьилди вуна вун дарихарда, бегьем тӀуьн недач, идакай чи таза бицӀеказ зиян хкатда».- Айвудин, дахдиз, дедиз вакай хабар авайди яни?- Ваъ. Абуруз лугьунни герек туш. Нубатсуз къалабулух акатда. За лагьайвал ая, Азора, ван хьанани?- Эхь.- Са пуд-кьуд къалай зунни хкведа. Азорадиз гъуьлуьз мадни са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавай, амма адан сес квахьна ва трубкани хкатна. Дишегьли са тӀимил вахтунда сес атӀай трубкадиз килигиз амукьна. МефтӀер гьерекатдик акатна. Пайда жезвай хиялри мадни фикирар арадал гъизвай. Айвудин, масанди, хер алаз больницада, вич чи къайгъуда ава. Чаз са затӀни жедач. Гьелбетда, дарих я. Туьтуьнилайни затӀ физвач. Зун авай гьалдикайни хабар я. Гена хъсан, за Зарият дидедиз зенг тавурди, талгьайди. Я дустуни, я вичи больница гьининди ятӀа лагьанач. Зун атана кӀанзавач. Вучиз? Мегер кӀвачел аватай шуьшеди адаз гьакьван хасаратвал ганва жал? Хейлин йикъара захъ галаз рахаз тежез. Белки,
маса бела атанвайди ятӀа зи кӀанидал? Машин авариядик акатначтӀа гьа? Гьавиляй заз лугьунни ийизвайди туш авайвал. И фикирри Азорадин зегьле ракъурна. Амма са куьруь легьзеда. Кьилинди, ам захъ галаз рахана, сесни викӀегьзавай, зи къайгъудани ава. ИкӀ ятӀа, вири хъсан я, чӀуру бере алатнава. Ам хквенни ийида. Зун Айшатан патав фида. Эмедин патав фейитӀани пис туш, амма ана заз секинвал жедач. Айшатавай, белки, тайин хабарарни чир жен,- лагьана Азоради герек партал, ктабар къачуна ва къецел еремишна. Айшатни Мислимат общежитида амачир. Абуру кирида кӀвал кьунвай. Азора чпин патав атайла, абур мягьтел хьанач. КилигайтӀа, Айвудина абурузни зенгнавай. Рушари дуст хушдиз кьабулна. Руфуна авайдакай хабарар кьуна. Иллаки Мислиматан суалар куьтягь жезвачир.- Ваз четинзавани? Ана авай жигитди вич гьикӀ тухузва? Недай шейэрикай гзаф вуч кӀан жезва? Духтуррин патав физвани? Айшата эхир ам «бесрай ви сурун суалар» лагьана, акъвазарна.- Гъуьлуьз вач, вазни вири чир жеда,- лагьана ада.- Гъуьлуьз тухудайдини кӀандачни?- жаваб вахкана Мислимата.- ТӀимил авани кьван гадаяр чи университетда?- Гзафни ава. Амма зун бахтлу ийидайди гьеле майдандиз акъатнавач.- Акъатда, акъатда,- гаф кудна Азоради,- тади къачумир.- ГьикӀ тади къачумир. Вун бахтлу утагъда. Айшатазни руш яз амайди са тӀимил вахт я. А зун…- Акъваз, акъваз кван. Айшат, ибур вуч гафар я и чи дустунив гвайбур?- Гьеле тайин хьанвайди туш. Ваз Мисли чидачни, веетӀрекайни аждагьан ийидай.- Вучиз аждагьан?- Мислимат юлдашдал элкъвена.- Вун це лугьудайбур атанани? Атана. ДИДЕ-БУБАДИ разивал ганани? Гана. Вунни чинеба гададихъ галаз телефондай рахазвани? Рахазва. Мад вуч кӀанда ваз? Тайин хьанвайди тушалда. Разведчица. КичӀе жемир, зун юлдашдин гада къакъуддайбурукай туш.- Икьван крар захъай чуьнуьхна?- Азоради бейкеф хьайидан амаларна.- За адаз гьеле гаф ганвач. Чизвач, хъсанди хьизни аквазва гада, амма рикӀе адаз майилвал, чимивал авач.- Сифтедай гьакӀ жедайди я,- лагьана Азоради.- Мубаракрай! Вун адал ашукь жедай югъни акурай.- Аквада, аквада адаз. А зун амукьда,- мад наразивална Мислимата.- Чан Азора,- ихтилат маса патахъ элкъуьрна Айшата, юлдашдин руфунал гъил эцигна,- ина авай малаик вуж ятӀа чирнавани?- Ваъ мун-н.- Айвудиназ вуж хьана кӀанзава?- Гьелбетда, хва.- Эй, Мисли,- рушари арабир адаз гьакӀ лугьудай,- пака семинар авайди я гьа. Исятда хуьрекни тӀуьна, чун пудни санал гьазур жеда. Азора атана лап кутугай кар хьана. Адани чаз куьмекда.- Жеда, жеда, чаз фу амайди тушир гьа, зун исятда,- лагьана Мислимат пулни къачуна, кӀваляй экъечӀна. Азора дустарин кӀвале вад юкъуз амукьна. Айвудин нянихъ са гададихъ, Азорадиз ам икьван гагьда акурди тушир, галаз машиндаваз атана ва хутахна. Гъуьлуь кьецӀивал ийизвай. Адав кӀекӀецни гвай. Вучиз ятӀани дишегьлидин бейнидиз са кепекдик квачир фикир атана: «Ингье зи гъуьлуькай кӀекӀец гвай набуд, кьуьзек хьана» ва ам вичин фикирдал кисна хъуьрена. Айвудин яхунни хьанвай. Чиник хъипи, лацу рангар какахьнавай. Вилера перишанвал, секинсузвал авай. Абур, са вуж ятӀани жагъурзавай хьиз, инихъ-анихъ килигзавай. Адак тадини квай, куьчедиз экъечӀнамазди ада, хъел авайда хьиз, буйругънай:- Фад атӀа машинда ацукь. Азоради, гъавурда гьат тавурда хьиз, гъуьлуьз вил янай, адан чинай виликан хьтин регьимлувилин, милайимвилин са кӀусни акунач. Хер алай кӀвач тӀазвай хьтинди
я,- фикирна Азоради ва ам рахунни тавуна, къалурай машинда ацукьна. Фидай рекье ада сес акъудна.- Базардал фена кӀанда, кӀвале як ва маса продуктарни авайди туш.- За вири къачунва,- малумарна Айвудина. КӀвализ абур пудни хкаж хъхьана. Азора гьасятда хуьрекдин къайгъуйрив эгечӀна. Гъуьлуь адаз чеб хкай юлдаш Гьамидуллагь кӀвале амукьдайдакай лагьанвай. Дишегьлиди итимриз хуьрекни гана, месерни вегьена. Экуьнахъ абуруз суфрани ачухна, чайни кьуна, гъуьлуьз «гьелелиг» лагьана университетдиз фена. Дараматдай эхкъечӀайла йикъан сятдин пуд тир. Накьан мугьман Гьамидуллагь адал вил алаз акъвазнавай. Акунмазди атана ва рахана:- Салам, Азора вах.- Айвудиназ мажал авачир, ада зун ракъурна. Ша, ацукь машинда, чун исятда хъфида. Азорадиз са вуч ятӀани хабар кьаз кӀан хьана, амма жуьрэтнач. Машин кӀвал галай ваъ, маса терефдихъ гьализ акурла, Азорадик гъалаба акатна.- Эй, яда-а, вун гьиниз я? Ви рехъ алатнавани?- Вун секин хьухь, зи вах, за ви гъуьлуьн тапшуругъ кьилиз акъудзава. ЯгъазвачтӀа, адаз зенг ая. Азоради гьасятда зенг авуна. Айвудинан сес агакьайла, «Гьамидуллагьаз къвезвай чка чизва» лагьайла, дишегьли секин хьана. Машин акъвазайла, «чун агакьна» малумарайла, Азора вилерихъ агъунач. Инаг шегьердин къерех тир. Сепираторар акъуддай завод авай магьледин вини ва дагъдиз мукьва кьил. Саки шегьердин сурарив агакьиз-агакь тийиз. Айвудинан ина вуч авайди я эхир? Кьейи кас-мас ава жал?- суална ада вичиз. И арада адаз са гьавадин кӀвалерин гьаятдай экъечӀзавай гъуьл акуна. Азора гьасятда машиндай эвичӀна.- АЙВУДИН-Н-Н!- Секин хьухь, масанди, исятда, исятда за вун гъавурда твада. Сагърай стха вун.- Мад кӀани-дакӀан авани, Гьабиб стха?- Ваъ, ваъ, сагърай стха. Гила хъвач. Аллагь рази хьурай валай. Герек атайла, за чӀар куда.- ЯтӀа, гьелелиг,- итимар къужахра гьатна ва ахпа шофер хъфена. Азорадин тажубвал мадни артух хьана. Шоферди адан гъуьлуьз Гьабиб стха лагьана. Гьабиб. Гьабиб вучтинди хьуй? Адални зи стхадал хьиз кьве тӀвар ала жал? Бес заз я адавай вичивай, я адан багърийривай и тӀвар ван хьайиди туш эхир. Садан мецелайни. Гила къведалди. Азора дикъетдивди гъуьлуьз килигна. Адахъ малум тушир мад гьихьтин сирер аватӀа? Паб вичиз килигзавай тегьер акур Айвудина ам, гъиликай кьуна гьаятдиз тухвана.- Вун заз акӀ килигмир, Азора чан, инаг гила чун яшамиш жедай чка, чи муг жеда.- ГьикӀ? Бес а кӀвал, шейэр?- Шейэр за вири хкана.- Мус?- Секин хьухь, зи кӀаниди. КӀвалин иесийри заз тади гьалда экъечӀ лагьана хабарнавайди тир, гьавиляй и кӀвал гьатнамазди, шейэрни иниз хкана. Дустари куьмекна заз.- Шегьердин лап къерех. Маса чка амачирни, я Айвудин? Инай университетдиз фидалди кьве сят жеда.- Чизва, чизва, им вахтуналди я, чан, са хъсан чка жагъанмазди гьаниз экъечӀ хъийида чун. Ша, къенез гьахьин, ангар къайдадиз гъана кӀанда чна. Азора кӀваляй-кӀвализ физ килигзава. Хкай шейэр вири дегьлизда ава. Гена хъсан, абурув чпин мебель, холодильник, пич гвачиз. Абур кирида кьунвай кӀвале авай. Инани ава. Анжах кроватар – адетдинбур, ракьун сеткадинбур. Ина са шумуд кас яшамиш жезвай хьтинди тир. Абур тади кваз хъфенвайдаз ухшар авай. ЦӀун кӀвале столдал тӀуьр ва незмай затӀар аламай. Шкаф кьацӀай къапарив ацӀанвай. Са кӀвалин пипӀез итимрин куьгьне перемар, гуьлуьтар гадарнавай. Кроватрал алай яргъанар
лап куьгьнебур тир. Абурал гьич пододеяльникарни алачир. КӀвалин лацу цлари хейлин чкайрилай чиркин пас кьунвай. Къаварикай лампочкаяр куьрсарнавай. Аквазвай гьар са шикилди гуьгьуьл чӀурзавай.- Им вуч чка я на зун гъанвайди?- серинвал акатнавай чин элкъуьрна Азоради гъуьлуьхъ.- КӀаниди, вуна са фикирни ийимир, са гьафтедилай ваз инаг чир хъжедач. Вири гьа ваз кӀанивал жеда. Исятда чна чун ксудай кӀвал са жуьре къайдадиз гъин. Азора гъавурда гьатна, элкъвена кьулухъ хъфидай рекьер агалнава. Вучиз? ИкӀ, садлагьана, са хабарни тавуна, шегьердин къулай магьледай къулайсуз, яргъал патаз экъечӀун? Ина Азора патал сир авай. Исятда хабар кьуртӀа, Айвудина, бажагьат, а сир ачухда. Амукьзавайди муьтӀуьгъ хьун, кисна кӀвалер къайдадиз гъун тир. Дишегьлиди парталар дегишарна, ксудай кӀвал шиткана, дакӀарар, кровать, пол чуьхвена, куьгьне, ктӀай месер, яргъанар гьаятдиз акъудна. Кроватдал месин гьяжетар вегьена. Чилел гам экӀяна. Ахпа цӀун кӀвал михьна, пич, шкаф, стол чуьхвена, чиркин къапарни гьаятдиз акъудна. Гъуьлуь куьмек таганайтӀа, ам геждалди амукьдай и крар тамамариз. Михьи суфра вегьенвай столдихъ чай хъваз ацукьайла, йифен сятдин цӀусад хьанвай.- Вун михьиз галатна, масанди. БицӀеказ тади ганачтӀа?- къайгъударвал авуна Айвудина.- Заз чиз, ваъ.- Вун чайни хъвана, ксус, амай куьлуь-шуьлуьяр за куьтягьда.- ГьакӀ дуьз жедани?- Эхь, эхь, на са вакай ваъ, чи баладикайни фикирна кӀанзавайди я гьа, чан. Вач, ял ягъа жуваз. Амай крар чна пака, ахпа къвезвай йикъара ийида. Азора хъфена, месик экечӀна. Кьиле гьатзавай фикирри ахваризни ракъурзавачир. Айвудина кӀвале вуч ийизватӀа чизвачир, адав жуьреба-жуьре ванер агакьзавай. Са арада ам телефондайни рахай хьтинди я. Гьа и сесерик галат хьанвай дишегьли ахваризни фена. Айвудина гайи гаф кьилиз акъудна. КӀвалахални тефена кӀвалин къенепатарал абур гъана. КӀарасин цӀийи ва гьяркьуь кровать, парталар чуьхуьдай машин къачуна. Кьве гьафтедилай ам кӀвалахдал хъфена. Командировкаярни авачир. Куьчейриз ам са артух экъечӀзавачир. Азорадиз аквазвай, больницадай хтай йикъалай гъуьлуькай масад хьанва. Адав датӀана са гьихьтин ятӀани фикир гва. Хабар кьурлани «авай туш» лугьуз жаваб гузва. Амма датӀана са вуч ятӀани хьун гуьзетзавайдаз ухшар я. Гъуьлуь вичикай гьакъикъат чуьнуьхзавайдан шагьидни хьана Азорадикай. Айвудина хер аламай кӀвач вичи кутӀунзавай, папал ихтибарзавачир. «Шуьшеди къазуннавай чка акурла, ваз пис жеда» лугьузвай ада. Са йифиз Азора, руфуниз тӀалар яна, ахварай акъатна. Ам явашдиз, са артух вансес тавуна къарагъна, стулдал ацукьна. Гъилеривди руфунин кӀан кьуна. Гьа икӀ вадцӀуд декьикьа алатна. Ахпа ам цӀун кӀвализ фена, яд хъвана, хтана. Айвудинан кӀвачерилай яргъан алатнавай. Ам хъивегьиз кӀан хьайи дишегьли акъвазна ва хер алай кӀвачиз килигна. Жуна, буш хьана, цӀамухъ фенвай. Къени кӀвачин метӀелай агъуз хьиз хер алай чкада сагъ хъжезвай тӀвек авай. Азора гена дикъетдивди килигна. Я Аллагь, кӀваче тӀвек авай. Гуьлледин тӀвек я жал? Гуьлле? ДакӀарар эцигзавай кас гьинай, гуьлле гьинай? КӀвач операция авунвайдини аквазвай. Азорадин бейни элкъвена. «Закай тапарарна. Сир ачухнач. ДакӀарар багьна кьуна ам гьиниз фенвайтӀа? Вич авай больницани лагьаначир. Яшамиш жезвай кӀвални гьавиляй дегишарнавайди я. Зазни «чун авай чкадикай садазни куьтӀмир» гьавиляй таъкимарнавайди я. Яраб зи итим гьихьтин беладик акатнаватӀа? Адал гьихьтин къурумсах гьалтнаватӀа?» Дишегьлиди фикирзавай, вичиз суалар гузвай, амма жавабар авачир.
Айвудин юзайла, папаз кичӀе хьана ва ам вич аквадалди, явашдиз месик эхкечӀна. Бейнида кьуру, амма къурхулу фикирри агъавалзавай. Вучиз, вучиз ада закай тапарарзава? Хъел атана рикӀяй папаз. Гьавая жуван кьил тӀармир, ксус, лазим атайтӀа, ада лугьуда,- лагьана Азора вич ахвариз рахкуриз алахъна… Са югъ, кьвед, пуд юкъуз Азоради эхна, мад адалай дурум гуз алакьнач. Нянин хуьрекни тӀуьна, чай хъваз ацукьнавайла, дишегьли рахана?- Айвудин, за вавай са кар хабар кьуртӀа, на заз авайвал лугьудани? Гъуьлуьн секин, милайим чиник акваз-акваз дегишвал акатна, гьатта рацӀамар юзана.- Вуч кар?- вичин патай суал вахкана гъуьлуь ва папан кьетӀивал акурла, давамна.- Заз чизвай кар ятӀа, гьелбетда.- ЯтӀа, лагь, ви кӀвачиз вуч хьанвайди я?- Зи кӀвачиз вуч хьанатӀа ваз чизва кьван. На мад вучиз хабар кьазвайди я?- Ви хер алай чка акурвиляй.- Мус? ГьикӀ? Вун зун ахварик квайла килигна ман?- гъуьлуьз хъел атана, ам чайдин къабни столдал эцигна, къарагъна. - Зун йифиз руфуниз тӀалар ягъайла, къарагънай. Ви кӀвачерилай яргъан алатнавай, хирел алай жунани агъуз авахьнавай…- Эхь, жуна чкадал аламачирди зазни акунай экуьнахъ, амма…- Вуна захъ ихтибарзавачни? Ви хер шуьшединди туш эхир. ГьикӀ хьайиди я? Лагь. Чун арабадик квай кьве яц хьиз я. Парни кьведал сад хьиз ацалтна кӀанда.- За садазни лагьайди туш, къурху акат тавун патал. Иллаки ваз. И гьалда авай вун…- Вуч хьайиди я?- КӀвалахни куьтягьна, пулни вахчуна хкведайла, чи гуьгъуьна чкадин бандитар гьатна. Абуруз чавай пулни, машинни къакъудиз кӀанзавай. КукӀунар хьана. Чеб кӀеве гьатиз акурла, абуру тапанчийрай яна. Зални Зелимханал хирер хьана…- Я Аллагь, Вуна хуьх чун ихьтин завалрикай. А кицӀер квелай алат гьикӀ авуна?- Магьамадавни яракь гвай. Адани бандитриз гуьлле гана.- Я Аллагь, я Аллагь, гена икӀ алатайди. МасакӀа хьанайтӀа, за вучдайди тир? Я Аллагь, Вакай са куьмек.- Бес я, зи масанди. ЧӀуру фикирар ийимир. Зун сагъ я, херни хъижезва.- Залимхан гьикӀ ава?- Адан гъилихъ галукьнавай. Хъсан хьанва, амни кӀвалахал къвезва. Ахмиш хьайи гьиссерикди, рикӀик акатай гъалабадикди Азорадиз пис хьана. Айвудина гьасятда ам кьуна ва кроватдал тухвана.- ИкӀ жедай чӀал чизвайвиляй лугьунни авурди туш, кӀаниди. Секин хьухь, вири хъсан я.- Мад закай тапарармир.- Хьурай, хьурай, зи масанди. Ял ягъа жуваз. Духтурдиз эвердани?- Ваъ, ваъ, гьеле ахьтин вахт туш. Зи патав ацукь. Айвудина папаз муьтӀуьгъвал къалурна. Йикъар гьисабзавай дишегьлиди кьилин фикир вичин гьалдиз, сагъламвилиз ва тарсариз гана. АРА-АРА ам телефондай дахдихъ, Азизадихъ галаз рахазвай. Гьяд йикъара эмедал кьил чӀугвазвай. Руфуна авайда югъ-къандавай вичикай хабар гузвай. Нубатдин сеферда Азизади зенг авурла, вахар геждалди рахана. Абуруз лугьур-талгьур, ийидай дердияр тӀимил авачир.- Чан вах, ви гьал гьикӀ ятӀа лагь. КӀвачел залан хьуни тадияр гузвач хьи? Недай шейэрикай дарвал, такӀанвал авач хьи?- хабар кьунай гъвечӀи ваха сифте нубатда.- Акьван ваъ. Арабир сивихъ яда, рикӀел алачир няметар кӀан жеда. Санлай къа-
чурла, писзавач, зи иер вах, дарвални авач. Экзаменриз гьазурвал аквазва. За, мумкин я, арза кхьена, сессия вахтундилай вилик вахкуда.- Анжах жуваз тади гумир. Шумуд гьафте ама е-е? Закай къе-пака дидевах жезвайди яни?- Гьун бес! Ирид гьафтедилай, Аллагьдин куьмекни галаз.- Вуж жезватӀа чирнавани?- Эхь, эхь, хва жедайвал я. Айвудин лап шадзава. Къари, апайни…- Аллагьди гурай ва хуьрай, чан вах. Зун пара шад я. Азора бах, белки, вун иниз къвен аял хаз. Ина пара хъсан духтурар, къулайвилер авайди я.- Ваъ, я чан вахан, зун аниз нин патав къведа? Вун общежитида авайди я. Ваъ, ваъ, Айвудинани зун аниз ахъайдач. Инани пис духтурар авач. Зун дахдихъ галаз телефондай рахазвайди я, амма ваз чични, дахдин жавабар, рахунар. Куьрелди ун, эхь, авуна куьтягьдайди я. Вун каникулриз хуьре авай. ГьикӀ авай абур? - Хъсанзавай. Дахди, йаъа кӀвалахазвай. Свас мад аялдик ква. Адани май-июндиз хада. ТӀилиб гьа вичин машин гваз авайди я. Пассажирарни ава адаз тухуз, хкидай. - Азиза чан, йаъа закай хабарар кьуначни?- Гьелбетда, Азора бах. За ваз лугьун, ам чи йаъ ятӀани, са тӀимил кьван туькьуьлвал гвайди я. Виликан ажугъ кумачтӀани, «адакай захъ галаз рахамир» лагьана. За инихъай, анихъайни гьерекатар авуна, вун аватнавай пара хъсан хизандикай ихтилатна, гьатта ваз аял хадалди кӀвализ къвез кӀанзавайдакай лагьана. Азора бах чан, валлагь йаъан ажугъдин кьил галатай хьтинди я. Ада икӀ малумарна: «Исятда ваъ, ахпа, аял гъилиз атайла, килигда чун».- ГьакӀ лагьана?!- Эхь, Азора бах. Вуна жув дарихардай фикирар хъийимир. ТахьайтӀа, бицӀеказ зиян хкатда. Им за ваз гележегдин духтурди хьиз таъкимарзава.- АкӀ ятӀа ви меслят за кьилиз акъудда, гележегдин духтур. На зун шадарна, зи вах. Сагърай вун. Ви гьалар гьикӀ я? Гадайри инжиклу ийизвач хьи зи иер вах?- Ава е-е, кьинтурхваяр,- хушдиз хъуьрена трубкадай Азиза.- Чпин дуствал теклифзавайбур, ашкъидикай махар ахъайзавайбур.- Килиг гьа, алдатмишдайвал тахьуй. Анра авайбур гьаясузар я.- Чизва, чизва, зи бах. Зун мукъаят я. Ина авай лезги гадаяр зи къаравуларни я гьа. Сад захъ галаз рахаз акуртӀа, къваларал жеда…- Аферин чпиз! Белки, гьабурук ваз хушди кватӀа?- Сад аваз ава,- мад хъуьрена Азиза.- Чи къунши хуьряй я. Хъсандини, викӀегьдини я, амма адан са бязи амалар хуш жезвач.- Тади къачумир, зи вах, ваз гьеле кӀелунар куьтягьдалди кьуд йис ама. Вахтуни вири вичин чкадал эцигда. Вунни дуьзгуьн къарардал гъида. Хуьре мад вуч хабарар авай?- Гьа ваз чидай хуьр я ман, хеб-мал, кӀек-верч, сал-багъ авай. А-А, вуч хьанатӀа чидани, Роберт лугьудай къанчанах вуч тир, са пул авай бизнесмендал харж вегьена, къакъуддайла, амни адахъ галайбур кьуна. Гьатта ягъунар хьана, бандитрикай сад кьена. Муькуьбур дустагънава.- Къачагърин эхир гьам я ман. Гила хуьруьн жегьилриз тарс хьун лазим я.- ГьикӀ меген. Вагьабитар я лугьузвайбуруни чуруяр твана, чеб авай чкани чирзамач.- ГьакӀ кьванни хьуй.- Мад са хабар, вах. Ви одноклассница Рейгьанни гъуьлуьз фена.- Бахтлу хьурай вич, гьакӀ вунни, зи вах,- Сагърай, чан Азора бах, ваз герек хьанмазди зенг ая, зун мус хьайитӀани ви куьмекдиз къведа.
- Чизва, чизва, зи вах. Аллагьди хуьрай вун. Хъсандиз кӀела, вижевай духтур жедайвал.- Жеда, жеда, зи бах, кӀелда, за, кӀелда. Гьелелиг сагърай. Заз вун акьван кӀан я хьи… - Зазни, зи иер цуьк. ГЬЕЛЕЛИГ-Г-Г. Крар рикӀиз кӀанивал туькӀуьдайла, арабадик лам кутуна, лаш ягъиз, гьала виликди лугьуда инсанри. И мисал ван хьанвайди туширтӀани, Азоради гьа саягъда вичин дердияр гьялзавай. И карда адаз гъуьлуьни куьмекна. Адаз Азорадиз малум тушир дустар авай. И делилдини Азора арабир тажубарзавай. Азоради, кӀвачел залан тирвиляй, экзаменар вахтундилай вилик вахкудай ихтияр гун патал арза кхьена. Деканди адал къулни чӀугуна ва вичи талукь преподавателар месэладин гъавурда твадайдакай, талукь йикъар тайинардакай лагьана. Бязи вахтара преподавателри шандакьар акъудзавайди я. Студентар инжиклу ийизвайди я, аял хайидалай кьулухъ гахце экзаменар лугьуз. Азорадин вилик пад садани кьунач, ам алазни-алачиз инжиклу авунач. Гена галайвилер авуна. Са артух хабар кьуьн тийиз, къиметар яна. Ахпа чир хьайивал, Айвудина и кардик вичин къун кутунвай. Ада вуж гьалдарнатӀа, низ вуч лагьанатӀа чидач, амма Азорадин чандилай эхиримжи сессия регьятдиз алатна. Дипломдин кӀвалах кхьидай темани къачуна. Вичин шадвиликай, саки вуз куьтягьуникай ада сифте нубатда Азизадиз хабарна. Амни пара шад хьана. Майдин суваррилай гуьгъуьниз Айвудинни Азора диде-бубадин кӀвализ хъфена. Зарият диде, хизанар шад хьайи кьван. Са югъ кӀвале акъудна, Айвудин кӀвалахдал хъфена.- Килиг гьа,- таъкимарна й Зарията ва Азорадини,- вахт-вахтунда тӀуьн неъ, каш гумир жуваз.- Гудач, гудач. Заз Азоради са бязи хуьрекар ийиз чирнава кьван. Куьне вуч дерди хьайитӀа, зенг ая, зун гьасятда хкведа.- Сагърай вун, зи хва. Гьелбетда, хабарда. Жув хуьх, вакай буба жезвайди я гьа, рикӀелай алудмир.- Чизва, чизва, де сагърай. Зенгер ийида за.- Гьелелиг, чан хва, хъсан рехъ хьурай ваз. Къени инсанар гьалтрай вал. Къени инсанар гьалтрай. Вучиз чи ватанэгьлийри икӀ лугьузвайди я? Вучиз лагьайтӀа, къени инсанрин куьмек, галайвал, майилвал, меслят, камаллу гаф себеб яз рехъ экуьди, кьезилди, кар бегьерлуди хьун патал. КӀевера гьат тавун, къаза-балайрик акат тавун, чӀуру рекье гьат тавун патал. Айвудиназ дидедин алхишдикай хийир хкатдай чара амачир. Ам, вичизни хабар авачиз, хсуси душмандиз элкъвенвай. Вичи ийизвай нагьакьан крариз гьикьван акси тиртӀани, масакӀа адалай алакьзамачир. Ам ракьара гьатнавай жанавурдиз ухшар тир. Вичин жегьил уьмуьрда адавай са дегишвални хутаз жезвачир. Вучиз лагьайтӀа ам масадбурулай, гьич лезги миллетдин къанажагъдихъ галаз кьун тийизвай идеология чукӀурзавай башчийрилай аслу хьанвай. Туьтуьнихъ кьван кьарада акӀанвай. Ам гардандиз еб вегьенвайдаз ухшар тир. «Стхаяр, дустар я» лугьузвайбурун тапшуругъар инкар авунмазди, кӀвачерик квай стул хкудун мумкин тир. Гьавиляй адаз амайди сад тир – муьтӀуьгъ хьун. ТахьайтӀа, ада багъриярни хаталувилик кутадай. Абур хуьн патал касди вичелай гъил къачунвай. Имни ада кьатӀун тийизвай еке ягъалмишвал тир.
И четин вахтунда вичел Азора хьтин руш ацалтун Айвудина Аллагьдин патай агакьнавай регьим хьиз кьабулнавай. Азоради адаз цӀийи кьилелай уьмуьр нурлу ва ширин хъувунвай. Адаз бахтавар йикъар багъишзавай. Ингье гила адакай бубани жеда. Буба. Азоради адаз хва хада. Хва! Жегьил итимдин рикӀ разивилив, шадвилив
ацӀанвай. Ада гъалаба кваз и югъ гуьзетзавай. Азора азад жедай югъ. Амма муштулух гуьзетзвай итимдин и бахтлу легьзеяр, йикъар къияматдин гьалариз элкъвена. Белки, йифен кьуларилай алатнавай жеди, сада дакӀар гатайла. Айвудин гьасятда ахварикай кватна ва вил алаз, дикъетдивди яб акализ месик кумукьна. Мад дакӀар гатайла, ам къарагъна ва дакӀардихъ фена. Хел ахъайна.- ЗУН-Н я,- таниш ва яваш сес агакьна адав. Айвудина дакӀардин хел агал хъувуна ва ракӀарихъ гьерекатна. Гьа и арада фикирни авуна: «Яраб вуч хьанватӀа? Йифен и арада акъатунин себеб, бажагьат, хъсанди жен». КӀвализ сад-садан гуьгъуьналлаз Гитинагьмед, Асгьаб, Гьарун ва Магьамад гьахьна.- САЛАМ-АЛЕЙКУМ, стха.- АЛЕЙКУМ-САЛАМ,- жаваб гана бедендай къайи фул фейи Айвудина.- Хьайи кармар авани?- Исятда, исятда, чав са тӀимил ял акъадриз тур,- рахана къалабулух кваз Гитинагьмед.- Недай вуч аватӀани эциг суфрадал. Айвудин чуькьни тавуна холодильникдал фена. Анай ниси, чӀем, ргунвай як акъудна. Суфрадал фу, афнаярни эцигна. Гила ада «стхайрал» алай гьалдиз фикир гана. Парталар накьвара ктад хьанва, къазуннава. Гитинагьмедан гъил кутӀуннава. Гьарунан чинал, са гъилел ва бушлатдал ивидин гелер ала. Асгьабан чиниз лацу-хъипи ранг атанва. Адан бедендални хер алай хьтинди я. Гъилерни чуьхуьн тавуна столдихъ ацукьай итимри недайдал гьужумна. Абур кьвед-пуд юкъуз тӀуьн гьат тавурбуруз ухшар авай. Айвудин Гитинагьмед рахунал вил алаз акъвазнавай. Ада итимрик квай каш акурла, суфрадал пичениярни эхцигна.- Акъудур, акъудур,- сив ацӀанваз рахана Магьамад,- недай вуч аватӀани акъудур, стха, абур мад ваз герек хкведач.- ГьикӀ герек хкведач?- тажуб яз килигна Айвудин «стхайриз».- Ам гьахъ я, стха,- рахана Гьарун,- чи вилик яргъи рехъ ква. Айвудин суалдалди Гитинагьмедаз килигна. Ада кисна, дакӀардиз, ракӀариз килигиз, дикъетлувал квадар тийиз, тади квачиз незвай. Са шумуд легьзе гьа икӀ алатна, ахпа Гитинагьмед рахана. Хъел кваз, гьайиф чӀугваз ва кьетӀивилелди. - Стхаяр, алатай йикъар чун патал мусибатдинбур, ясдинбур хьана ва кьисас вахчуниз эвер гузвайди я. Чна а кафиррилай, вакӀан як незвай тулайрилай ахьтин кьисас вахчуда хьи, абуру дидеди чеб и дуьньядиз акъудай югъ лянетламишда. Эхь, эхь, чна гьахьтин чкадал гъида а вакӀар. Ихьтин югъни чаз аквада,- рахазвайда дуьа кӀелна ва вирида санал «амин» эзберна.- Стха Гьабиб,- давамарна Гитинагьмеда,- вилик квай юкъуз федералар лугьудай ампайри чун тупарай яна, чи муг барбатӀна. Алимегьамед, Рабадан, Абдулгапур телеф хьана. Мумкинвал хьайибур, чун хьиз, катна, хирер хьайи чи стхаяр кицӀерин гъиле гьатна. Абурук чи къефледин амадагар Гьажимурад, Патхуллани ква. Зулумарда абуруз кицӀери, зулумарда, вири сирерни ачухиз тада. Гьавиляй чун ина амукьун пара хаталу я. Абур чи гуьгъуьна гьатда ва ахкъуд тежедай ракьара твада. Чун чиз-чиз абурун гъилера твадай гадаяр туш. А вилера абурун цӀам акьада. Яни гьакӀ стхаяр?- Эхь, эхь,- жаваб гана вирида.- Гьавиляй чун са декьикьани гежел тевгьена шегьердай ва республикадайни экъечӀна кӀанда.- Дуьз фикир я,- тереф хвена Асгьаба.- Эхь, маса рехъ а алчахри чаз тунвач. Исятда чун юзада.- Гьиниз?-Айвудинай вич-вичелай суал акъатна.- Сергьятдал, Гьабиб стха. Чи Кьиблепатан стхайрин, чи дустарин патав. Абурун куьмекдалди сергьятдилай элячӀда, анайни Бакудиз, анайни Туьркиядиз.
- Туьркиядиз? Зунни?- Эхь, стха. Чи гадайривай зулумар эхиз тахьайтӀа, абуру вунни, чунни маса гуда. Чи адресар лугьуда. Ахпа вуч жедатӀа, ваз чизва. ГьакӀ кӀанзавани ваз?- Ваъ эхир, амма чи талукьриз хабар авачиз…- Гьич фикирни ийимир, стха. Пара хаталу я. Гьич зенгни авун лазим туш. Чир жеда. Багърийриз чна саламат чкадиз акъатайла зенг ийида. Я тахьайтӀа, чи вафалу стхайри абурув тайин хабарар агакьарда.- Гитин стха, куьн дустарив сергьятдилай алудиз туна, зун хквен. Заз исятда ина амукьун пара важиблу я.- Чизва, чизва заз, суса ваз хва хадайвал ялда. Хурай, чи гележегдиз кьегьалар мадни артух хьурай! Чна абурни хаталувилик кутун герек туш. Ви кӀвал чун арабир чинеба кӀватӀ жезвай чка тирди чизвай гадайри ви тӀвар кьуртӀа, куьтягь ман, кицӀер ви гуьгъуьна гьатда, абур ви бубадин кӀвализни акъатда. Ваз икӀ кӀанзавани, стха?- Ваъ, гьелбетда.- ГьакӀ хьайила, гьазур хьухь. Жуван документар, герек затӀар къачу. Йиф кумаз Тагьирхуьруьн-Къазмайрал агакьдайвал авуна кӀанда. Айвудин вучдатӀа чин тийиз акъвазна.- Яда, Гьабиб, вун гъавурда гьатнавачни?- рахана Магьамад.- Тади ая. Айвудин гъавурда гьатна, «ваъ» лагьайтӀа, инал кицӀ хьиз яна, рекьида. Ада тадиз винел парталар алукӀна, документар, пул къачуна. Эквер хкадарна, къецел экъечӀна. Вири ван-сес тавуна «Газелда» ацукьна. Магьамада гьасятда машиндиз худ яна ва кьибледихъ, тайинсуз кьисметдин, уьмуьрдин къужахдиз еремишна. Гьеле йиф кумай. РагъэкъечӀдай патай цавуз экуьвилин лаз язавай. Куьчейрик кас квачир. Анжах тек-бир гъвечӀи машинар, экверни ягъиз, инихъ-анихъ катзавай. Гадаяр гьасятда, дарман гайибур хьиз, суст хьана. Гьатта Гьаруна хухдин ванер акъудна. Ихьтин вахтунда идаз ахварни къвезва, хиялна Айвудина. «Газель» шегьердай акъатна ва ада улакь квачир шегьредай мадни йигинвал къачуна. Азора, руфуниз пис тӀалар яна, ахварай акъатна. Гъилер чеб-чпелай руфунал фена. Ам къарагъна, далу кроватдин кьилиз яна, ацукьна. Ваъ, тӀал мадни къати жезва. Ада Адилядиз эверна. Дидедин тапшуругъдалди руш эхиримжи йикъара Азора авай кӀвале ксузвай. Вилерни ахвара амаз руша суална:- Я свас, на заз эвернани?- Эхь, эхь, Адиля чан, фад дедиз эвера…- На хазвани, я свас?- ЧИДАЧ-Е-Е, къарагъ, дедиз ша лагь. Месикай хкечӀай ада дидедин патав гьерекатна. Сусал алай гьал акурла, Зарията «тади куьмекдиз» зенг авуна. ЦӀУД-ЦӀУВАД декьикьадилай духтурар атана ва Азора тухвана. Экуьнин сятдин ругудалай алатайла, дишегьлидин бедендикай хва хкатна. Вири сагъ-саламатдиз алатунин мурад тӀалабнавай, садакьа хиве кьунвай Зариятан рикӀ шадвилив ацӀана. Ада Аллагь-Тааладиз вичиз чидай дуьаяр авуна. ГЪИЛЕ-ГЪИЛ аваз Жамалдиназ, Жавидаз муштулухар гана. Амма Айвудинан телефондиз зенг фенач. Гьар сеферда ада «вне зоны» жаваб гузвай. ДатӀана рахазвайди ихьтин важиблу макъамда вучиз «вне зоны» хьурай эхир? Накь ада вичи зенг авурди я, сусан гьал хабар кьурди я, вич кӀвалахал жеда лагьайди я. Бес и «вне зоны» вучтинди я? Зарият фикирлу хьана. Ада хциз Жавидавни зенг ийиз туна, амма жаваб сад тир. «Зарядкадикай хкатнавайди я. Я тахьайтӀа связь авачир хуьруьз фенва. Ада вичи зенг ийида, диде»,- секинарна Жавида диде. Аял хадайла тади гайивиляй, иви гзаф фейивиляй Азоради таниш тушир зайифвал гьиссзавай. Адаз я юзадай, я рахадай къимиш авачир. Амма медсестради патав куьрпе гъайила, адан рикӀелай бедендин хестевални алатна. Жегьил дидеди лап
къизилдин кӀус, вилин нини хьиз, бицӀек вичин къужахдиз чӀугуна ва кӀевна. КӀуф ахъайзавай шараг хьтинди хурук кутуна. Вилер акьалнавай, лацу чинилай яру пӀузарар хкатна аквазвай малаик, лацу пӀатӀ хьтин бала рикӀиз акьван хуш хьана хьи, вилерилай стӀалар авахьна, бейнидиз ам рикӀе, хура хутаз кӀандай хьтин гьисс атана. Акьван мукъаятдиз, кӀанивилелди дишегьлиди вичин шараг хурудив агудна хьи, ам бахтаварвилин легьзейриз аватна. Тухдалди нек хъвайи бицӀек ахваризни фена. Азоради геждалди гуьзел баладилай вилер алуднач. Медсестра атана, ам хутахайла, дишегьлидиз вичин гъиляй нур гузвай чирагъ акъудайди хьиз хьана. Яраб Айвудиназ хабар аватӀа,- хиял фена рикӀяй,- Вичиз пара гуьрчег шуьнуькӀ хьанвайдакай? Белки, атана, дакӀардихъ галачтӀа? А завай къарагъиз жезвач. АтанвайтӀа, ада вичикай са уьтери хабар гудай. Зун инжиклу ийиз кӀанзавай хьтинди туш.- Азоради вири беденда са гьихьтин ятӀани бушвал гьатайди гьиссна ва ада вилер акьална. КӀвалинбуру недай-хъвадай няметар агакьарнавай. Эферар кутунвай фу, иситӀа, шурва, хешил, вечрен як... Бушвал квахьайла, ада иситӀадиз ва таза фаз гъил авуна. Са шумуд тӀур шурвани хъвана. Руфунив дуьзгуьн ем агакьай дишегьлиди мад вилер акьална. Абур ахварихъ кузвай. Амма яргъалди ксуз хьанач. НуькӀверин сесери адавай ахвар къакъудна. Экв ахъа жезвай. Экуьнин сятдин кьуд хьанвай хьтинди тир. Палатада вил экъуьрайла, адаз кроватрал алай кьуд дишегьли акуна. Сад гьа гила-мад хканвай хьтинди тир. Муькуьбурукай кьведаз, Азорадиз хьиз, сад лагьай сеферда диде хьунин тӀалар акунвай. Садан яргъан кӀвачерихъ галай ва адан кьецӀил ютурар, къалчахар йифен перемдикай хкатнавай. Азорадиз къарагъиз кӀан хьана, ада беден юзурна. ТӀал хьтинди авачир. Са кӀвач полдал авудна,- хъсан я, хъсан я,- кьвед лагьай кӀвачни чилел эцигна ва ам къарагъна. Фена, дишегьлидин кӀвачерал яргъан хъивегьна. ДакӀардиз вил яна. Къецел, пуд лагьай гьавадин кӀаник кьве итим акъвазнавай. Абур чпин кӀанибурухъ галаз рахазвай, гагь гъилерин ишарайралдини. Азоради дакӀар ахъайна ва гьасятда чина таза, гумрагь гьава акьуна. КьелечӀ перем алай бедендилай гьатта зурзун алахьна. Ада дакӀар акьал хъувуна ва месик гьерекатна. Пуд лагьай руш ханвай Майсаратни ахварай акъатна. КАПӀ-ТӀЕАТ ийизвай ам Къуръандин чӀалар кӀелунив эгечӀна. Адан дерт лугьуз тежедайди тир. Гъуьлуьн стхадиз кьуд руш авай. Вири хзандин вилер хва хьунал алай. Больницадиз гъидалди амаз Майсаратаз гъуьлуь гьилегь кьунвай: «Гилани на руш хайитӀа, гьанай дуьм-дуьз жуван бубадин кӀвализ ахлад». Руш тирди чир хьайила, кесиб дишегьли ван акъуд тийиз шехьнай. Гьар юкъуз, йифизни шехьзавай. Гъуьлуьн хзандикай патав касни къвезвачир. Ам вучдатӀа чин тийиз авай. Палатада къатканвай дишегьлийри, медсестрайри, санитаркайри адаз вад, ирид рушар авай дидейрикай, хзанрикай мисалар гъана, диде-буба патал рушар рикӀ кудай веледар жезвайди лагьана, адаз теселли гана. Ахьтин гьилегьар кьазвай гъуьлуькай, хзандикай гьикьван фад хъфейтӀа, гьакьван хъсан жедайди малумарна. Майсарата виридахъ яб акална ва мад ам шехьни хъувунач. Анжах ада къаридиз зенг авуна ва кьетӀивилелди лагьана: «Зун зи цуьк хьтин балани гваз бубадин кӀвализ хъфида. КӀвале амай зи кьве рушни хутахиз зи буба къведа. Квез мад я зун, я зи аялар, я куь хтулар ахквадач».- Экуьнин хийирар,- рахана Азора. - Абат хийирар. Вун гьикӀ ава? Накь вун лап зайифзавай.- Пис туш. Къарагъни авуна, къецелни са вил яна. Ви гьал гьикӀ я? Гъуьлуьнбуру зенг-затӀ авуначни?- Авуна. Къариди «тади къачумир» лагьана.- ГьакӀ я?- Эхь, валлагь, гьакӀ лагьана.- АкӀ ятӀа, вири хъсан жеда. Абурни инсанар я эхир. Гьакьван пис, регьимсуз жеч
эхир. Аллагьди гузвайдал рази хьун лазим я. Чи хуьре ирид рушар авай ругуд хзан ава. КЬУД-ВАД авайбурни тӀимил туш. - Ахьтин хзанар чинрани ава. Эхь, вун гьахъ я, Аллагьди гайидал рази хьана кӀанда. Зун гъавурда акьазва, папари рушар хазвай кьве стхадини рухвайрикай фикирзава. Зазни кӀанзава, амма ина зи тахсир авач эхир. Тушни гьакӀ?- суалзава Майсарата.- Гьелбетда, гьакӀ я. Аялдин бине кьведани, гъуьлуьни папа кутазва эхир. Вучиз итимар идан гъавурда акьазвачтӀа чидач.- Гьавиляй бейкефвили рикӀ тӀарзава, вири анжах дишегьлийрилай аслу тир хьиз. За фикирзавайвал, рухваяр хьун сифте нубатда эркекрилай аслу я.- Мумкин я, заз акьван крар чидач.- Эхь, эхь, гьа эркекрилай аслу я,- кьетӀивилелди лагьана Иайсарата.- Заз са гинекологдини гьакӀ лагьайди я. И гафар гъуьлуьз хълагьайла, адаз акьван хъел атана хьи, ам захъ галаз кьве юкъуз рахун хъувуначир.- Зи рикӀел хтана,- гьатта шадвал кваз давамна Азоради.- Чи хуьре са хзандиз ругуд руш авай. Абурузни хва кӀанзавай. Дишегьли медсестра тир. Заз ван хьайивал, ада са духтурдивай са гьихьтин ятӀани дарман жагъурна ва ксудалди вилик кьве сят амаз гъуьлуьз гуз хьана. Ирид лагьай аял яз а дишегьлиди хва хана. Гила ам школьник я.- Гьахьтин дарман авайди яни?- Майсаратан итиж хкаж хьана.- Валлагь, дармандин тӀвар заз чидач, гьахьтинбур авайди ялда.- РикӀиз кьей вах, вуна зи кьенвай умуддал чан хкана хьи. Дарман чизвачтӀа, а дишегьли сагъ яни?- Эхь, эхь, сагъ я.- Аллагьдиз шукур, зун дуьм-дуьз гьадан патав фида. Вуна заз куьмекдани?- Гьелбетда.- Ай зи рикӀиз кьей вах,- вилериз нур хтай Майсарата, фена, Азора къужахламишна. – Эгер зи мурад кьилиз акъатайтӀа, низ чида за ваз гьихьтин пишкеш гудатӀа.- Эй, рушар, экуьнин радио хьиз, куьди вуч я, ширин ахвара авайбурун лезет квадариз,- рахана Чакар.- Бесрай ксай кьван,- адан сес атӀана Майсарата.- Аквазвачни, экв фадлай хьанва.- Аферин, аферин, къенин ви гуьгьуьлар масадбур я. Мурадрикай, пишкешрикайни рахаз. ГьикӀ я, йифиз авай сад атанвайни?- Атай са касни авач. Къаридиз тади къачуна кӀанзавач за. Азоради заз са хъсан меслят гана.- Накьанни къенин цицӀибди? Завай хабар яхъ, за ваз рухваяр гьикӀ хадайди ятӀа чирда.- Къенин югъ гьикьван хъсанди я гьа?- рахана къарагъай муькуь дишегьлини.- Пара гуьзелди я,- адан тереф хвена Чакара.- Вач дакӀардал, тамаш чи уьфтебегар атанватӀа. Абурукай са оркестр авуртӀани жеда. Аялар гваз медсестраяр атана. Вири секин хьайила, Азоради Майсаратавай телефон къачуна, Зарият дидедиз зенг авуна, вичин трубка гъун тӀалабна. Трубка гъиле гьатнамазди ада Айвудиназ зенг авуна. «Вне доступа» сесер акъатайла, мад ва мад зенг авуна, амма гъуьлуьн патай са жавабни атанач. Зарият дидедиз ихтилат авурла, адан сес кьурана.- Я диде, куьне Айвудиназ хабарнавайди тушни? Ам гьинава? Телефонди жавабни гузвач адан.- Чавайни гьавиляй адаз муштулух гуз хьанвач, чан свас. Гьар юкъуз зенгер ийизва, амма… Чидач вуч фикирдатӀани.- Фикир авун герек туш, диде, тади гьалда Жавид адан патав рекье тур. - Вак гъалаба акатмир, чан свас. Жавид за исятда рекье твада аниз.
- Фирай, фирай, адан кьилел мад дуьшуьш атанвачтӀа…- Вун секин хьухь, чан свас. Вири хъсан жеда. Жавид амни галаз ви патав къведа.- ГьакӀ кьванни хьурай,- Азоради телефон хкудна ва къаридин гафар тикрарна: секин хьухь, хъсан жеда. ГьикӀ секин хьурай? Пуд юкъуз гъуьлуьн телефон киснава. Я Аллагь, мад адаз вуч хьанатӀа? АтӀа ламран рухвайрал гьалт хъувуна жал? Я Аллагь, вуна хуьх зи итим къаза-балайрикай, пис, алчах инсанрикай. Нисинилай алатайла ада Жавидаз зенг авуна. Адан хабарди дишегьлидин руьгь дабандиз авудна. Я кӀваляй, я кӀвалахдилай Айвудин гьатнач. Я ам авай чка чидай касни акунач.- Мад ам гьиниз акъатнатӀа? Гьихьтин беладик акатнатӀа? «Заз зенг ая, герек хьанмазди зун хкведа» лагьана хъфейди, гила квахьнава. Гьи жегьенннемдиз? Бес вич физвай чкадикай хабардай адет тушни? Я заз, я кӀвалинбуруз. Эгер хабардай мумкинвал хьаначтӀа? Са шумуд юкъуз? Ваъ, ваъ, ина вуч ятӀани маса кар хьанва,- Азорадин фикирар кьуд патахъ физвай. Пул чуьнуьхиз кӀан хьайибуру кьисас вахчунатӀа? Айвудина хзандиз чирмир лагьайди тир. Амма гила сир хуьникай файда авачир. Туькьуьл фикиррин къармахра гьатна, югъни акъатна. Нянин сятдин кӀуьд жедайла таниш тушир нумрадай зенг атайла, Азорадик гъалаба акатна. Кнопкадал тӀуб илисдалди рикӀяй са шумуд фикир фена. Эхир ада «да, алле-е» жаваб гана. Трубкадиз Айвудинан сес атайла дишегьли гьасятда месин кьилиз хкаж хьана. Ада мад тикрарна:- алле-е, алле-е-е, вун гьинава?- Нянин хийирар, зи кӀаниди, акьван кӀевиз гьараймир, зав ви сес агакьзава. Зун сагъ-саламат я. Вун гьикӀ ава? Азад хьанвани?- ЗУНН-Н-Н? Зун больницада ава. Ваз хва хьанва, хва, а вун гьина аватӀани чизвач…- ХВА-А? Мубаракрай, зи кӀаниди, яб акала, масанди, заз гзаф рахадай вахт авач, рикӀел хуьх, зун тади гьалда шегьердай финиз мажбур хьана…- Гьиниз эхир?- Азора чан, секин хьухь, зун Бакуда ава. Яб акала, масанди, зи гуьгъуьна душман ава. Куьн хаталувилик кутун тавун патал зун чуьнуьх хьанва. Вуж атайтӀани кӀвализ, ни хабар кьуртӀани, закай са ихтилатни ийимир. Мукьвара зун хкведа, я за хабар агакьарда. Азора чан, на са фикирни ийимир, вири ваз кӀандайвал жеда. Сагърай, зи кӀаниди.- АЛЛЕ-Е, АЙВУДИН-Н-Н! АЛЕ-Е-Е… Трубка хкатна. Азоради гьасятда атай нумрадиз зенг хъувуна. ТуьтуьтӀар фена, амма трубкадин иесиди жаваб ганач. Азора пашман хиялри тухвана.- Ви гъуьл тирни?- хабар кьуна Чакара.- ЭХЬ-ХЬ,- гьяз авачиз жаваб гана Азоради.- Яргъара авани?- Эхь, яргъара ава.- Гъуьлуьхъ галаз рахайла, серинвал вучтинди я чиник квай? Ваз бейкеф ийидай гаф лагьанани?- Я Чакар, вун адал вуч лугьуз гьавалат хьанвайди я? ЧЕБ-ЧПИН ара я. На жувандакай фикир ая.- За адакай вуч фикир ийида кьван, суварар хьанвай. Дустарихъ галаз гьар юкъуз хва чуьхуьзвай, вичиз кефер чӀугвазвай.- ТӀАЛАР-КВАЛАР, азиятар чаз, кеферни лезетар чи итимриз,- наразивал кваз лагьана Рукъуята.- Вуч жеда чавай, я кьейбур, адетар гьахьтинбур хьайила,- алава хъувуна Майсарата.- Адетар, адетар лугьуз, абуру чун кана-кармашзава. Де лагь, и Майсаратак вуч тахсир ква ихьтин гуьзел малаик, цуьк дуьньядиз багъишнавай? Намусузар я абур вири, чӀехидалай гъвечӀидалди. Аял ханвай дишегьлидин патав текъвезвай. Зи ихти-
яр тиртӀа, за абурал лаш илигиз тадай.- Рукъуята лап хъилелди итимриз са экъуьгъунни авуна.- Вунни ви итимдикай, къаридикай канвай хьиз аквазва заз,- лагьана Чакара.- Сифте вахтара гьакӀ тир,- пӀузаррик хъвер кваз рахана Рукъуят.- Ахпа, кьвед лагьай аял хьайила, за къари акӀ вичин тумунал ацукьарна хьи, адан патай мад са кьуьруькни, зулумни хъхьанач. Итимни за яваш-яваш жуваз кӀанивал вердишарна.- Валлагь, гаф авач ваз, аферин. Жуван къаридиз на гьихьтин кар кьунатӀа, ахъая мун. И чи жегьилриз тарсни хьуй.- Я кьейбур, лап чара атӀанвай зи. Гьи кӀвалах авуртӀани, адан къилих чир хьанвайвиляй, зун хъсандиз ийиз алахъзавай, амма а къузгъунди чин чӀурдай, тикъет ядай, зи диде-бубадин тӀварцӀихъ нагьакьан гафар лугьудай. Эхир са юкъуз, зи бубадикай вакни, кицӀни, дидедикай шалта-палтани, качни авурла, зи цӀапари кьур цӀай ялавдиз элкъвена. Валлагьи рушар, чидач, къуват гьинай атанатӀа, за ам хкажна, цавуз акъудна, чилел эхцигна, ахпа туьтуьнал кьуьл илисна, кантӀ къачуна ва гьарайна: - Вун зи итимдин диде тирвиляй за ви ктӀай амалар гзаф эхна, амма заз аквазва, ви иблисвилихъ, ягьсузвилихъ кьадар авач. Вун качни, кицӀни, ягьсузрин ягьсузни, кафтӀар-шейтӀанни я. Исятда за ви и иландин мез атӀуда. Туьтуьнал кьуьл мадни илисна, зун адан мез акъудиз алахъна. Къаридай цӀугъ физвай, вилер къецел акъатнавай, чина кичӀевал гьатнавай.- Ахъая, язух ша, регьим ая,- гафар алатна адан мецелай. За туьтуьнилай кьуьл алудна ва малумарна:- Килиг заз шейтӀандин руш, эгер и агьвалатдикай на хциз са гаф лагьайтӀа, зи кефи чӀурдай амалар хъувуртӀа, за ви мезни атӀуда, вилерни акъудда. Ахпа дустагъдизни фида зун.- ЛУГЬУ-У-ДАЧ, хъи-йи-и-дач-ч, чан-н свас. ХЪИЙИ-И-ДАЧ,- лагьана ада гаф-гафунихъ текъвез. За фикирнай, ада вири хциз ахъайда. Ваъ, алакьнач. Уьмуьр ширин я кьван. Исятда залай хъсан свас авач.- Гьавиляй я ман ам гьар юкъуз ваз хуьрекар, няметар гваз къвезвайди.- Гьун бес,- дамах гваз жаваб гана Рукъуята Чакараз. Дишегьлийри чпин дердийрикай, тӀалрикай гагь сефилдиз, гагь хъвер кваз ихтилатар ийизвай. Азорадиз гагь ван къвезвай, гагь ам вичин хиялрин хамуна гьахьзавай, гагь палатадай Айвудинан патав тухузвай. Баку. Аниз ам гьикӀ акъатнавайди я? Ана адаз чидай вуж авайди я? Гуьгъуьна душман авалда. Хьурай ман. Маса чка амачирни фидай. Душман, алчахар аватӀа, милициядивай куьмек тӀалабна кӀанда эхир. Айвудин, вуна вун ихтибардай вегьезва хьи. Ви тапарар мад давам жезвай хьтинди я. Са хабар-терни тавуна Бакудиз фин? Баку ятӀа низ чида? Белки, маса чкада авайди я. Кьвед лагьай хзан авачтӀа гьа адаз? Кьвед лагьай тӀвар Гьабиб хьайила, кьвед лагьай хзан вучиз жедач кьван. Абуруз Гьабиб, заз - Айвудин. КӀвалинбурузни адан сирлу крарикай бегьем хабар авайди хьиз аквазвач. ТӀилиба ам вагьабит я лагьанай. Белки, стха гьахъ ятӀа? Заз адакай хъелни атанай гьа, буьгьтен вегьезва лугьуз. Эгер стхадин гафар гьахълубур яз хьайитӀа, эхир пуч хьана зи. Я Аллагь, Вуна хуьх зун татугай, зи рикӀ тӀардай агьвалатрикай.- Азорадин беденда зурзун гьатна. Адаз вичи авур фикиррикай кичӀе хьана. Ам вилерни акьална яргъандик экечӀна. Азора азарханадай хутахиз Зарият, Жавид, Адиля атана. Цуьквер, духтурриз пишкешар гваз. Тебрикар, къужахда кьунар… Вири адет тирвал. Аял ханвай диде кьабулдай тегьерда. Гьелбетда, Азоради рикӀивай разивална, шадвална. Амма хва кьабулзавайди Айвудин тахьуни шадвилин гьисс тамамди авунач. ЯтӀани ада Зарият дидедиз вичин сефилвал, Айвудинакай авай хъел къалурнач. КӀвале абур Жамалдина ва Саниятан хзанри къаршиламишна. Зарият дидеди
сусаз гьич гуьзет тавур савкьатни тешкилнавай. Адан теклифдалди няниз кӀвализ Саидин дах, Азиза, ТӀилиб атана. Абур акурла, Азорадивай вилерал акьалтай накъварни кӀеви ийиз хьанач. Ам акьван шад хьана хьи, вахтуналди фикирдай Айвудин, пашманвални акъатна. Байгърийрин къужахра гьатиз эхкъечӀна Азора. РикӀелни алачир межлис арадал атана. Мукьвабур лап геждалди хтул, хва чуьхуьз амукьна. Вири кӀватӀ хьанвай чкадал бицӀеказ тӀварни гана - Жалалдин. Жамалдинан улу-бубадин тӀвар. Вири алахьайдалай гуьгъуьниз вахариз кьилди амукьдай, чпин дердияр ийидай мумкинвал жагъана.- РикӀиз кьей вах, ваз чидани, куьн атун зун патал еке сюрприз хьана.- Азиза къужахдай ахъай тийиз рахазва Азора.- Зун акӀ авай хьи, акӀ, сада са затӀ къакъудайди, са важиблу шейиникай магьрум авурди хьиз. Куьн акуна, туьтуьна акӀанвай гьайифдин, дарихвилин, туькьуьлвилин бархун квахьна, цӀрана.- ЧӀехи вахан вилерай вичизни хабар авачиз стӀалар авахьна ва абуру Азизадин гардан кьежирна.- Азора бах, вун шезвани?- Азиза къужахдай экъечӀна, вахаз килигна.- Эхь, зи иер вах, шезва, шадвиляй. Куьн зи патав гвайвиляй. - Азора бах, къе садани Айвудинан тӀвар кьунач, адакай сад раханач. Ам гьинва?- Чидач, чан бахдин. Кьве югъ вилик зенг авунвай, вич къайгъуяр аваз Бакудиз фенва лугьуз.- Ам гьа дакӀарар ийизвай цехда амайди яни?- Эхь.- Белки, герек материалар хкиз ракъурнава жеди?- Мумкин я,- разивал къалурна Азоради,- амма вич дертлу ийизвай фикиррикай вахаз лагьанач. Авай гьалдикай ахъайдай хиялни янавай рикӀиз, амма кьулухъди чӀугуна.- Къайгъу авач, хкведа ам. Кьилинди, къе куьн, зи кӀани, заз алла, багьа ксар, куьн зи къвалав гва. Хъсан жедай, яъани атанвайтӀа.- Адак хъел кумач, Азора бах. Йаъа ваз вичин патай кьилди-кьилихъ саламар це лагьайди я. И пишкешар,- Азиза фуртна къарагъна, вичи гъайи еке чанта ахъайна,- ибур ви хциз йаъа ракъурнавайбур я.- Ваха чантадай акъудиз кроватдал куьрпедиз жедай костюмар, аялдин комплект, яргъан, кьепӀинин эскуьк-герек вегьена.- Сагърай куьн, зи масанбур. Хва са тӀимил якӀа-чӀарчӀе гьатрай, ахпа за квел кьил чӀугвада.- Ам лап хъсан кар жеда, бах.- Эхь, эхь, гьакӀ ийида. Гила заз ви тарсар-курсар гьикӀ хьанатӀа ахъая, чан.- Вири хъсан я, бах. САД-КЬВЕ экзамен вахкун четин акъвазнатӀани, сессия заз кӀандайвал куьтягьна. Гила зун пуд лагьай курсунин студентка я.- Аферин, зи вах. Ви уьмуьрни гьа ваз кӀанивал фирай. Гила вуна заз лагь, чан, а вал ашукь гада ашукьзамани?- Ашукьзама, валлагь, амма заз ам ерли хуш жезвач.- Вучиз эхир?- Чидач е-е. Ам татарви я.- Татарви? Ана татарар авани?
- КӀамай кьван. Пис гада туш, кӀелни хъсан ийизва, къилихарни ава, халис мусурманни я, амма рикӀи кьабулзавач.- Чи патарай авачни вал вил эцигнавайбур?- Авачизни туш. Хуьряйни суракьзавайбур кими туш. И арада бицӀека вичикай хабар гана. АкӀ шехьна хьи, сада къвала риб эцягъайди хьиз. Азоради ам гьасятда къужахдиз хкажна.- Гишин хьанвай хьтинди я чи кьегьалдиз,- лагьана хва хурудик кутуна.- Килиг, килиг е-е, бах, нек хъвазвайвал, вилерни акьална…
- БЕС-С, гишин хьанвай зи кьегьалдиз. Хух бала, хух, диде ви къуллугъда акъвазна
ва. Жалалдина са куьнизни килиг тавуна вичин кар давамарна. Ахпа ада кьацӀурни авуна. Идакайни ада, шехьна, хабар гана. Вахари пекер дегишарна, куьрпе кьепӀина хтуна, ахпа геждалди ихтилатарна ва ксудай макьамар яна. Гъуьлуьн хзан патав гвачиртӀа чидачир, Азоради кьил гьикӀ акъуддайтӀа. Са патахъай бицӀи хва, датӀана дикъет, килигун кӀанзавайди. Руфун тӀа хьайила, газри тади гудайла бала акӀ шедай хьи, на лугьуди сада ам кӀасзава. Ихьтин макъамра Жалалдинан духтур Зарият диде тир. Адиля кьеб эчӀягъиз гьазур тир. Хциз нек гун, ам михьи, кьурай пекерик кутун, ксурун, пекер чуьхуьн Азорадин хиве авай. Муькуь патахъай, гъуьлуькай тайин са хабар-тер тахьуни жегьил дишегьлидин рикӀ элчӀуьгъарзавай, дарихарзавай, иштягь квадарзавай, гуьгьуьлар чӀурзавай. Йикъар са-сад алатзавай. Кьве варз хьанвай Жалалдина вичин къайгъуда авай багърийриз хъуьрерни ийизвай. Адаз куьлуь-куьлуь амаларни чир жезвай. Вич гъапа кьун адаз иллаки хуш жезвай. Къужахдай авуднамазди, кьепӀина хтунмазди шехьдай. Вахтунда нек тагайтӀа, хъилерни ийидай гьа. Мам такьаз, сивя акъудиз, шехьиз… Азоради фикирдай. Гиламаз ихьтинди, икӀ истемишунар ийизвайди, пака идакай вуж жеда? Ваъ, ваъ, кстахарна виже къведач. Зарият дидедизни, Адилядизни лагьанай ада, амма абуруз чпин хтул ийидай, эцигдай чка авачир. Гьяд югъ тир. Гьаваяр пара чимизвай. Вири дакӀарар, ракӀарар ахъайна, шагьвар арадал гъайилани, чимивилин гьелеквал алатдачир. ДатӀана кӀвалера твазвай шагьварди кӀуларни, далуярни кьазвай. Азора куьрпе начагъ тахьун патал алахъзавай. Амма бедендиз чимивилин, гьекьедин тӀурар акъатайла, Азора вич-вичивай квахьна. Ада «тади куьмекдиз» зенг авуна. Атай духтурди гъавурда турла, Зарият дидеди бицӀекан беден кьелен цяй чуьхвейла, тварар алатиз акурла, Азора секин хьанай. Саниятни атанай вичин аялар галаз. Адани Азора свас куьрпедик акатун лазим тир азарриз талукь месэлайрин гъавурда туна. Ам нянин сятдин кӀуьдралди амукьна. Югъди инжиклу хьайи жегьил дишегьли ацукьай чкадал - дивандал ахвариз фена. Зарията хтул ксанвай кьеб муькуь кӀвализ акъудна. Адилядизни буйругъна: «чан руш, ван-сес ийимир, свас ксурай. Ам къе михьиз гьалдай фена». Белки, Азоради балкӀандин ахвар авуна жеди, ам кӀвале арадал атай ажайиб гьерекатди, сесери ахварикай кудна. Сифте легьзейра ам вилер акьалнамаз, яб акализ акъвазна. Зарият диде, Адиля рахазвай сесер. Итимдин сесни. Жамалдин дах хтанвай хьтинди я,- фикирна ада. Ваъ, дахдин сес туш. Айвудин!- Жегьил дишегьли садлагьана къарагъна ва хзанар авай кӀвализ фена. Адаз бицӀек къужахдавай гъуьл акуна. Хциз туьмерзавай итим. Хабарсуз квахьай Айвудин. Азора сифте Адилядиз акуна.- Свас, свас, тха хтана е-е… Айвудин ракӀарихъ элкъвена. Азорадиз туьгьметдин гафар лугьуз кӀан хьана, амма мез галкӀана, пӀузарар сад-садал алкӀана. Папан гьал кьатӀай Айвудина хвани хурухдаваз адан къаншардиз гьерекатна. Итимди дишегьли, гъил кьуна, дивандин патав тухвана, кьведни ацукьна.- Зун куь вилик акьван тахсирлу я хьи, азизбур, масанбур, заз маса чара, мумкинвал авачир. Гъил къачу залай, зи играмибур.- Айвудина хва Азорадив вугана. Зун душ кьабулиз фида, ахпа за квез вири ахъайда. Дишегьлияр хуьрекар гьазуриз гатӀунна. Азоради гъуьлуьз алукӀдай михьи, таза партал тухвана. Айвудина гьамамда са сят кьван акъудна. Са шумуд вацран чиркер алудзавай хьтинди тир. Хуьрек недалди ам садани инжиклу авунач. Гьарда «им, ам неъ» лугьуз, адан вилик няметар, хуьрекар эцигзавай. Ада тади квачиз незвай ва ара-ара вил кьепӀина хтунвай хциз язавай. Каш са жуьре кьейидалай гуьгъуьниз ада багърийриз вичин кьилел атай «кьисайрикай» ахъайна.- Чавай пул къакъудиз кӀанзавайбурукай садал хер хьанай. Гьайиф хьи, ам кьена.
Адан стхаярни кьисас вахчунин къастунив ацӀана. Чи фирма чирна, абур меркездиз, цехдиз атана. Гитиагьмед гатана. Аллагьдиз шукур, чун а вахтунда цехда авачир. Заказ кьилиз акъудиз фенвай. Гитинагьмеда чаз абур хкведайдакай лагьана. Гьа йифиз Бакудиз катна. Чаз дустари куьмекна сергьятдилай элячӀиз. Гилани а душманар чун жагъуриз алахънавалда. Гьелелиг иниз хтун хаталу я. Зун яргъал акъваздач, хъфидайди я, Азора, аялни гваз.- Вуч?- Зарият гьасятда хциз килигна. – Абурун Бакуда вуч авайди я? Ваъ, ваъ, ракъурдач за.- Зун ана бес текдиз жедани? Чаз чи лезги стхадин фирмада кӀвалахни жагъанва. - Я чан хва, а алчахар чна милицадив кьаз тада. Куьн анриз ракъуриз жедач завай.- Диде чан, милициядиз хабар гайитӀа, абуру зун ва зи дустни ацукьарда. Вуч лагьайтӀани, чавай инсан кьенва. Амукьзавайди са рехъ я, инай экъечӀун. Чунни, куьнни саламат жеда.- Я чан хва, ахьтин шейтӀанар квел гьикӀ ацалтнай эхир? Къачагърин, ягьсузрин девир хьанва хьи ИМ.-ВУЧДА кьван, чан диде, чна чун ахьтин мердимазаррикай хвена кӀанда. Вуна са фикирни ийимир, диде чан, вири хъсан жеда. Экуьнахъ Жамалдинни хтана. Адани хци хейлин гагьда кьилди ихтилатарна. Айвудина дахни вичихъ агъурна, алакьарна, республикадай вахтуналди экъечӀун виридалайни дуьзгуьн рехъ тирди тестикьарна. Пуд гьафтеда Жамалдинан дустарин, танишрин куьмекдалди Азорадин тӀвар, фамилия дегишарнавай Россиядин ва къецепатан паспортар къачуна.- Къенлай кьулухъ вун Азора ваъ, Айзанат я,- лагьана Айвудина папаз. Азора сифте сивяй гаф акъат тийиз амукьна, ахпа ада вичин хъел винел акъудна.- Яда, вавай зал алукьиз, зи фикир чириз хьаначни? Азора заз зи йаъа ганвай, икьван гагьда зал алай тӀвар я. Вуна закай садазни малум тушир Айзанат авуна. Вучиз?- На лап хъсан лагьана, зи масанди. Садазни вун зи паб тирди малум тежедайвал. КӀаниди, анжах ваз хъел къвемир. Авайвал лагьайтӀа, чун мусурманар я, тӀварарни мусурманриз кутугайбур хьун лазим я. Паспортар къачудайла хабар хкьадай вахтни амукьнач. Азора-Айзанат сад хьтин, кьадай тӀварарни я. Кьилинди, чи гуьгъуьна гьатнавай кьисасчийрикай гел квадарун я.- Гъуьлуь папаз кинерна, ширин, назик гафар эзберна ва адакай хъел хкудна. Зулун сифте кьилерай Айвудин вичин хзанни галаз къизилдин муькъвяй экъечӀна, Баку галай терефдихъ рекье гьатна.
Къачу лувар, таза марвар, ваз зи дидар ян акурай. Язух танда, ийиз ялвар, гъазадавай чан акурай. Чун чаз, гьелбет, жедай кьисмет: вун зи девлет, зун ви девлет, Гьалтнач чун фад, шумуд кьуьд-гад, ялгъуз йисар фена хелвет. Бахтсузвални бахтлувилин даим тахай вах хьайид я, Кайибурун дерт кьезилдай Халикьдиз мус вахт хьайид я? Хьайила кӀан чун чаз икьван, руьгьда аскӀан тахт жедани? КӀанибуруз тахьай кьакьан, кӀаниди, чаз бахт жедани? Алат тавуй рекьелай зун, ви гелеваз твах, кӀаниди, Агъзур амач, са йиф ама – ахъай ширин мах, кӀаниди.
ВИ ХЪВЕР Экуьнин ярар я, ракъинин нурар я, ашкъидин сувар я ви хъвер. Деврандиз лувар я, гьейрандиз ялвар я, жейрандиз шагьвар я ви хъвер. Агь, ширин мумлах я, ашкъидин пайдах я, яхъ лугьуз къужахда – ви хъвер. КӀанивал уртах я, гагь пӀузал кстах я, ширширдин булах я ви хъвер. Пагь, гьикьван ислягь я, тӀям акваз темягь я, тӀалдикай жерягь я ви хъвер. ПӀузардин панагь я, дидардин жерягь я, ялвардин гунагь я ви хъвер. Ашкъидиз цӀелхем я, сирериз мелгьем я, гьиссериз земзем я ви хъвер. Мерд акун жегьнем я, пер тахьун верем я, хъвер такьун бедлем я, ви хъвер. Цавун арш вили я, цава рагъ чими я, агь, хъвер вуч силли я, ви хъвер. Хъвер хъваз зун дили я, тух тежер пили я, ам хьел гвай хьили* ян ви хъвер? Вун акун лезет я, хъвер ая – минет я, ракъинив гьуьжет я ви хъвер. Ацукьна хелветда чун кьведни, гьелбетда, гьуьруь я женнетда ви хъвер.
ацукьна, папани итимди ихтилатдал илигнавай. Дуьз лагьайтӀа, рахазвайди паб тир. Сагъ са гьафте алатна, лугьудай гафар ва гудай хабарар санбар хьанвай. Гьавиляй кайваниди вичин устадвилиз худ ганвай. Итим лугьудай фугъаради, гагь-гагь са хупӀ чайни хъваз, дикъетдивди яб гузвай. Папан сив са гъвечӀи геренда агал хьайи макъамдикай менфят къачуна, итимди вичин рикӀиз янавай, амма икьван чӀавалди винел акъудиз тахьанвай месэла кудун кьетӀна.– Гьуьрметлу цуьк хьтин зи балайрин диде, мукъаятвилелди эгечӀна ам, – жаваб це кван вуна заз, инсандин уьмуьрда тандихъ чӀехи къуват авани, тахьайтӀа – руьгьдихъ? Ихьтин гафар ван хьайила, папа итимдин суалдиз жаваб гуз тади къачунач, ам фикирлу хьана. Вичик са тахсирни квачирди чир хьайила, паб итимдиз шерик хьана:– Я чан итим, – вичин аялрин бубадихъ галаз ихьтин жуьреда рафтарда хьун и дишегьлидиз адет хьанвай, пичин патав акъвазна, кьил тӀимил кьван итимдихъ алгъурна, вилин тумунай адаз килигна, – ваз ви суалдин жаваб къени чизвачни? Гьелбетда – руьгьдихъ!.. Вичиз хуш жаваб ван хьайила, итимдин чина разивилин лишан гьатна, вичин капачриз гъуд гуз ЭГЕЧӀНА.«ВАЛЛАГЬ, кьей вахар, – вич-вичив яваш сесиналди рахаз эгечӀна паб, – идан рикӀик са вуч ятӀани квай хьтинди я, гьеле-меле адай философиядин тах квай суалар акъатна акурди туш, «итимдихъ элкъвена, кис хьана, вилерив лупӀни тийиз, килигиз акъвазна:– Заз азаб гумир, лагьана тур, жуван рикӀик вуч кватӀа.– Суалдин жаваб зазни фадлай малумди я. Гьа вуна лагьайвал, са рахунни
эвелни-эвел руьгь!.. Бес тек садра ваз кӀани затӀар базардай завай гъиз хьанач лугьуз, вуна зун галаз-галаз кьведра руьгьдин суьрсетдикай магьрумнава. Хкведай рекьел алай киоскдай «Лезги газет» гвачиз хтанва. Вучиз? Им дуьзвал туш эхир!– ВУ-У-У, я чан итим, – кайваниди вичин амалдарвал кардик кухтуна, ацукьнавай итимдин гардандихъ гъил вегьена, агъуз хьана, адан чӀар фенвай какулдиз са кӀуфни гана. Гьа инлай кьулухъ ада вичин «чан итимдин» столдал гьар хемис юкъуз, «Лезги газет» гафар яргъалайни аквадайвал, чин винел авуна, «руьгьдин ем» эцигзава... Сагърай лагьай гафунин гъавурда акьадайбурни, гайи гафуниз вафалубурни.
Югъ нисинилай вегьенвай, гьавани, гад тиртӀани, зегьемди тушир. Зани яшлу муаллим Селим халуди, больницадин цлав гвай куьгьне куьсруьдал ацукьна, ихтилатрал илигнавай. Адаз яб гайила, зи руьгьдиз кьезил жедай... И арада аквада хьи, чи патав, жегьил дишегьлини гуьгъуьна аваз, хуьруьн итимдиз ухшар авай са кас къвезва... Ада, бубадин кӀвализ хьиз, гьерекатзавай. Лугьумир, адаз зун фадлай таниш тир. ЖУЗУН-КАЧУЗУН куьтягьни тахьанмаз, адак вич атунин макьсад чирунин тади акатна. Хъултухдай чарар акъудна, зав вугана. За чарара тӀуб экъуьрзавай арада, на лугьуди адан целци цур къачунва, зи таниш рахаз эгечӀна:– Валлагь, духтур, авайвал талгьун имандин мичӀивал я. Хциз вичиз килигна, заз сифте кьил кутазни кӀанзавачир. За квез вуч лугьун, са гафуналди, кьей хцик кьилиз ялдай хесет ква. Велед туш – е, кьил гъиляй акъатайвалди, чиле атад жедай, кьадардилай артух звар алай цӀил хьтин затӀ я. Фуни гумир, залумдин баладив гьуьжетиз тур. Иллаки захъ галаз. Куьчеда, дустарин арада, къуни-къуншидихъ галаз рахадайла, масад я. Куьн зи чӀалахъ хьухь, валлагь, сусан язухдай атайди я куь патав. Дири туш кесиб… КилигайтӀа, атанвайдан шудургъа куьтягь жезвач.– Куьне ихтилатар ая, зун азарлудаз килигиз фида, – лагьана, зун къарагъна. Элкъвена хтайлани, гададин буба рахазмай. КАП-КАПУНИВАЙ гуьцӀиз, цӀал кьурурнавай мегъуьн тӀвалар хьтин тупӀар ахъайиз – кӀватӀиз, ада вичин ериш явашарзавачир: «Ядаяр, веледар хьанватӀани, женжелвал хкатнавач. Адахъ галаз рахадалди кӀеви кӀерецдиз сас ягъун регьят аквада заз… Сусан апаяк мадни рахадай ашкъи кумай. Бирдан ам кис хьана, багъишламишун тӀалабна.– Хванахва, ваз вуч аватӀа чидани, – милайим сесиналди эгечӀна Селим муаллим, жегьилвал вич ахмакьвал лагьай чӀал я. А яшара авайла, гзафбуруз чеб шагьни я, пачагьни. Аялдиз тербия, ам, чӀар татанвай катран шараг хьиз, амайла, гудай адет я. Инсандин марифат патав гвайдан лайихлувал вине кьуникай, адаз яб гана, гьуьрмет авуникай ибарат я. Жуван хцихъ галаз рахадайла, туьнт
жемир, сарарив жакьракьар ийиз тамир. Ваз чиз, бубавал авун азадвал яни – лукӀвал? Буба вун ятӀани, аялдизни гагь-гагь яб гана, адазни кӀанивал авун чарасуз я. Гьамиша хуруз гъуд ягъиз, «зун, за, зи» гафар къанунда кьуналди кар кьиле фидач... ТӀебиатда тӀурфандилай вилик секин жедай къайда авайди я. Жуван хцихъ галаз тербиядин тарс ам секинзамайла, адан гуьгьуьл ачухзавайла башламиша. Насигьатар гунихъни са сергьят авайди я. Хва чӀехи хьанвайла, адакай вичикай буба хьанвайла, генани… Жегьилрихъ гьахълуди гьахъсуздакай чара ийидай хци гьисс жеда. Хва ви гар ятӀа, жувакай ахвар жедайвал ийиз алахъа. Гила, хванахва, са кьисадизни яб це:– Хьана кьван, хьанач кьван гарни ахвар. Абурун арада мукьвал-мукьвал, алазни-алачизни, вини ви хцин хьиз, гьуьжетар жедай. Нубатдин сефердани гару, дамах гваз, хкажна кьил са патал кьуна, ахваривай жузуна: – Ваз чиз, чакай вуж къуватлу я?– Гьелбетда, зун. Ахвар тавуна инсандивай кьвед-пуд йифни акъудиз тежедайди ваз гилалдини чизвачни? – жаваб гана ахвари.– Ваъ, хьанач хьи, хва декьейди. Виридаз малум я, гару гьихьтин бедбахтвилер арадал гъизватӀа: яцӀу тарар, симин шалманар ярхарзава, машинар акъвазарзава, кӀвалер чукӀурзава… Гьатда абур мадни гьуьжетда. Ида зун, ада вич лугьуз. Абурун арада ихьтин гьарай-эвер авай береда патавай жегьил гадани галаз физвай са агъсакъал дуьшуьш хьана. Гьуьжеткарри адавай куьмек патал хабар кьуна: – Ви акьулдалди, гьуьрметлу кас, чакай вуж къуватлу я?– Къуватлуди вуж ятӀа чирун патал за куь вилик са шартӀ эцигда. За и жегьилдин гъиле, акъудна вичин жибиндай къалурна, и ич вугуда. Ам къакъудиз нелай алакьайтӀа, гьам, шаксуз, къуватлу я. И меслятдал кьведни рази хьана. Сифте гар эгечӀна вичин кардив. Гар къати жердавай гадади вичелай алакьдайвал ич мягькемдиз кьуна. Гарувай тӀем кутаз хьанач. Ахварал нубат атайла, ада жегьил вичин къармахра туна, сустарна. Са герендилай ахвариз фейи жегьилдин гъиляй ич аватна. Гьа икӀ, ахвар гъалиб хьана… Заз акурвал, хванахвадиз вичин куьгьне танишдикай хабарни амачир. Ам Селим халудин тилисимда гьатнавай. Яб гузвайди дикъетлу хьанваз акурла, суьгьбетчиди давам хъувуна:– Жуван хцихъ галаз, гуж къалуриз, жуван чӀехивиликай яракь кьуна, ам мажбуриз алахъмир. ЯтӀани, адахъ галаз дуствилин алакъаяр туькӀуьриз, ам жував агудиз АЛАХЪА.…СА агъсакъалдиз вичин хуьруьнвияр – пуд итим, чпикай вуж адалатлу буба я лугьуз, акъажунра авайди акуна. Ада рухвайриз эвер гана, бубайриз къван гун буйругъна. Кьве бубадилай гужуналди къванерикай чеб къутармишиз алакьна. Пуд лагьай хци бубадал къван гьалчун вичин намусдив агуднач. Гила итимриз чпикай бубавилин рекьяй вуж гужлуди ятӀа ачухдиз акуна.
Са вад-ругуд йикъан вилик заз къавум Садикьан къари Селми бадеди зенг авунвай. Ада завай вичин вахан рушан руш, Тюменда медучилищеда кӀелзавай хтул, кӀелун давамариз Дербентдиз хкиз куьмекун тӀалабнавай. Рушан сагъвилихъ галаз анрин гьаваяр кьазвач лугьузвай. Гежел вегьин тавуна, за училищедин директордин тӀварцӀел кхьей чар Селми бадедив агакьарун адан хцин хва, хтул Казимал (ам чи езне я – А.Э.) тапшурмишна. Рушан дидедизни хабар гана. Казима, алай вахтунин жегьилди, башуьсте лагьана, чар вичин папкадиз чуькьвена. Амма бадедив ахтакьарун рикӀелай ракъурна. Са шумуд йикъалай рушан диде кагъаздин гуьгъуьниз Селми бадедин патав атана акъатна. Гила вучрай и кесибди? Гвачир адав зи кагъаз.– Чан хала, ша чун Казиман патав фин, – вичик тади квайди къалурна рушан дидеди.– Сифте, чан руш, Казим нин гада ятӀа, гьам чирна кӀанда, – жаваб гана Селми бадеди. Ахпа зи кайванидиз зенг яна, хабар кьуна: «Чан вах, а кагъаз вуганвай Казим вуж я? Нин хва я? Адан патав фин чарасуз хьанва».– ВУ-У-У, я чан баде! Казим – чи езне, ви хцин хва, ви хтул тушни бес?! И жавабдин гъавурда акьурла, трубкадай къвезвайди чӀагана физвай хъуьруьнрин ван хьана. Казим командировкада аваз, бадени рушан диде цӀийи кагъаздин гьарайдиз чиниз атана.– Валлагь, гьуьрметлубур, беябур хьана зун. Куьне зи хтул Казимаз вич заз чир хъхьанач лугьун кьванни мийир, – тахсир хиве кьуна къариди. Амма ацукьнавай чкадални адавай хъуьруьн кьаз жезвачир. Заз ам и гьалда акурди сифте сеферда тир. Гъилин капаш сивел кьуна, ван алачиз ргазвай чайдан хьиз авай ам. Са арадилай вилериз кьеж акъатай баде секин хьана. Гила ам хиялри тухванвай.– Низ чидай, ихьтин вахтарни алукьдайди. Зун гъавурда акьуна: вучиз гила гьуьлелай къарагъзавай лепеяр сес галачир лалбур ятӀа. Вучиз ламари, сив ахъайиз, ван галачиз гьарайзаватӀа, – яйлух вилеривай гуьцӀна, адан чина хъуьруьнни фикирлувал какахьай шикил къугъвана. Эхь, гьуьрметлубур, кьуьзуьвили инсандив вичин макьамрал кьуьлериз тада, вавай хабарни кьан тийиз…
Нисинилай вегьенвай. Экуьнилай ачух вили цавал булутар атана, бахчада тарарик юзун акатна, чимивал кьезиларзавай шагьвар гаруз элкъвена. Пелел, шапкадин пенцӀ хьиз, капач эцигна, Гевгьера дагъдин лацу кукӀушра вил экъуьрзавай…– ВУ-У-У, я кьей вах Гевгьер, – гьич тахьайтӀа чун къуншияр тушни? Чахъ гадаяр авач лугьуз, Аллагьдин вилик тахсиркарар хьанвани, вуч я? Килиг садра, ви гадади вучнаватӀа?!..
Гьарай кьилеллаз, еб атӀай чанта хьиз, гьаятда Ханханум гьахьайвал акурла, чинин рангар атӀана, кӀунар кватайди хьиз амукьай Гевгьерай «ГьикӀ хьана, я паб? Вуч гьарай-эвер я?» жавабдин суал акъатна. Къуншидин рушаз са кутуг тавунвай кар авурди хьиз хьанвай.– Гьикьван хьуй, зи рушариз ви гадайри са экуь югъ гузвач. Ингье мадни ви Расимчика зи Зиниятан киф кьуна ялна, акалнавай лентни хкудна. Аял шехьизшехьиз хтанва.– ГьакӀ кьванни лагь. Вуна зи рикӀ авудна хьи… Заз зи гурцӀулдай са ахмакь амал акъатайди хьиз хьанай, вун атай саягъ акурла. Гевгьера дериндай нефес къачуна, ахпа ам патав гвай кӀанчӀунал ацукьна. Цлав гвай куьсруь къалурна, Ханханумазни теклифна. И къуншияр, арада гьуьрмет аваз, сада «я кьей вах», муькуьда «я паб» лугьуз, яшамиш жезвай. Гевгьеран виридалайни чӀехи хциз патав гвай хуьряй свас гъанвай. ЦӀуд лагьай классда кӀелзавай Рустаман вилни чпин миресдин рушал ацукьнавай.– Эгер вуна «чӀехиди» лугьузвай Рустама гьа ви кьилиз атай хьтин са «кар» зи чӀехи рушаз авунайтӀа, са къалмакъални галачиз, жув кӀвенкӀве гьатна, абурун мехъерар за ийидай. Вун хьтин къуншидикай къавумни хьун са бахт тушни? РикӀиз тӀал язавайди вуч ятӀа чидани ваз, ви рухвайри аялвилин къугъунар зи рушарихъ галаз ийизва, сусар паталай хкязава, – Ханханума вичин рикӀин цӀай иликьарна. Мад чуькьни тавуна, кьве гъилни далудал кьуна, эхкъечӀна гьаятдай... Гевгьер алай кӀанчӀунал хиялри тухвана. Си гъилин кьве тупӀув чене кьуна, хъфизвай папан гуьгъуьниз килигзавай. «Женжелвилиз на вучда, я Первердигар?!» лугьузвай рикӀяй.
Шура гьукуматдин девирда вири агьалийриз ийидай кӀвалахар авай. Бейкарвал?.. Ам вуч лагьай чӀал тир? Чи хуьре сад, колхоздин кеспидал фенач лугьуз, муьфтехурвилин тахсир кутуна, суьргуьннай. Кьве йисан муьгьлетда Сибирдиз. Общественный кӀвалахдик квачирди архайин ТАДАЧИР.…ЗА гьеле институтда кӀелзамай. Вад лагьай курс куьтягьна, жуван свасни галаз чун хуьруьз хъфенвай. Дагълух чкада кудайдан къайгъу гата амаз тавуртӀа, кьуьд алукьайла, мекьила рекьида. Гатун вахтунда чи хуьре къарамаларин нехирдиз нисинин чӀавуз ял ядай гьамишан чка – менгел (кун) авайди тир. Агьалийри, арада нубатар эцигна, гьар кӀвали, вичин югъ атайла, менгелдал фена, маларин лакар кӀватӀна, абурук самарни акадарна, гилигар ийидай. Кьурайла, кӀвализ хкана, хъапук харада туна хуьдай. ХъуьтӀуьз кудайди хьун патал. Чални нубат атана. Менгелдал зи жегьил свас фенвай. КӀвале маса кас авачир. Ам чкадив агакьна, кӀвалахдив эгечӀна. Са тӀимил вахтни алатнач, инал балкӀандал алаз дагъ хьтин беден авай сад атана акъатна. Гуьгъуьнлай чир хьайивал, ам колхоздин седри Манаф халу тир. САЛАМ-КАЛАМНИ тахьана, ада вичин сурун суалар гуз башламишна:
– Вуна инал вучзавайди я?– Я халу, менгелдал папар вучиз къвезвайди ятӀа ваз гилани чидачни?– Ваъ! ВикӀегьвал аку садра и цицӀибдин! Суалар ина за гузвайди я! – ажугъламиш хьанвайди къалурзава седриди, вичин къамчи цавуз акъудна. БалкӀандини, кьенерар жакьваз, чил кикелай ийизвай.– ЦицӀибдихъ лекьрен рикӀ авайди я, халу. Вуч хьанватӀа лагь. Менгелдилай жемятди лакар кӀватӀунни къадагъа хьанвани?.. Жегьил дишегьли гафуни тухун тийидайди чир хьайи седриди вичин зур явашарна, хабар кьуна:– Вун нин руш я?– Зун – Эсетрал алай Гуьлнабатан… Гуьлнабатан тӀвар ван хьайила, седри генани секин хьана. Са геренда, хиялри тухвайди хьиз, са гафни раханач. Гуьлнабатан тахай дидени Манафан буба вахни стха тир. Гьавиляй седридиз чи хзан хъсандиз чидай. Са кьвед-пуд декьикьа алатайла, ада вичин фикир винел акъудна: «Гуьлнабатахъ авайди са руш тушир жал? Ам гъуьлуьз ганвайдини заз чида. Яраб гъвечӀи рушни авай жал?» – суал кваз рахана, адаз балкӀан гьализ кӀан хьана. Амма сифте рушахъ элкъвена: «АтӀа къванцел ацукьна, ваз килигзавай къузгъун аквазвани? Ада вун тухун тавурай гьа-а! – вичин къайгъударвал къалурна. – Жуван кар фад тамамарна, вахтунда ахлад», – тагькимар хъувуна, седриди вичин рехъ давамарна. Эхь, икӀни жедайди я, миресар, гъиле важарар гьатайла…
Гуьрчегдаказ алукӀнавай са жегьил дишегьли, гъиле гъвечӀи сумкани аваз, базарда шейъер эцигнавай дезгейра дикъетлувилелди вил элкъуьриз, къекъвезвай. Са арадилай адаз дагъви итимдин вилик, лембегда эцигнавай, мичӀи рангунин, яргъивал алай тварар акуна. Фикир желб тавуна, адалай алатна физ алакьнач.– Багъишламиша, куьне маса гузвайбур вуч затӀар я? – хабар кьуна дишегьлиди дезгедихъ галай итимдивай.– Абур, ханум, ичин цилер я.– Куьне абур куьн гузва?– Вад цил – са агъзур манатдай.– ВУ-У, я киши, вуч багьаз гузва куьне абур? – мягьтел хьана и паб.– Вучиз лагьайтӀа, ханум, абуру инсандин кьиле гъиле-гъил амаз акьул артухарзава. Ханумдиз жаваб бегенмиш хьана. Къачуна са агъзурдахъ вад цилни, атайвал хъфена ам. Са вад-цӀуд камунин а патал фейила, и папаз маса гузвай ичер акуна. Фикирлу хьана, агь лагьана ада, валлагь, зун акваз-акваз алцур хьанва. Ичерин са кило – 50 манатдай, са ичина, гьикӀ хьайитӀани, вад цил авайди я. Ичерин са килода?.. Элкъвена хъфена и ханум цилерин иесидин патав.– Куьне зун алцурнава, вад цил са агъзурдай гана. 50 манатдихъ са кило ичер къвезвай. Килиг садра, абурай шумуд цил акъатзаватӀа... Цилерин иесиди жаваб хгана: «Акунани, вун гьикьван фад акьуллу хьанатӀа!» СакӀани тахъхьай ханум, къвала-къвалахъ вил ягъиз, хъфена.
Дагъустанда Миграгърин хуьр шаиррин ватан яз машгьур я. Ш. Къафланов, Жамидин, М. Жалилов, Г. Шугаев, А. Къардаш, З. Къафланов, М. Салахъ… ва икӀ мад. ГьисабайтӀа, мадни шаирар жагъида инай. Абурун арада Мердали Жалилов кьетӀен алакьунар авай кас яз чида заз. Шаир хьиз, ам дилавар тамада, бажарагълу журналист, публицист, «Лезги газетдин» литературадин отделдин редактор, аялрин рикӀ алай буба, чӀехи хзандин кьил, зарафатчи дуст хьизни таниш я. Ам авай мярекат далдам алачир мехъериз элкъведа. Ада кьуьлдай тегьер виридаз хуралай хьанва, садра акурла, ам рикӀелай фидач. ЭрчӀи гъил, кьилелай виниз хкажна, цава жеда, къалурдай тӀуб, мих хьиз, тик кьада… Рахадайла адан сивяй «никаких гвоздёв» акъатайтӀа, чир хьухь – им адан разивилин вини кьил я. ГъвечӀи аялриз и гафар халудин хсуси тӀвар хьиз жезва. ГьикӀ ятӀани, Мерд Алидиз Арбен Къардаш герекзавай. ИНИХЪ-АНИХЪ тефенмаз, адан кӀвалел фена. Агакьайла, ракӀарин зенгинал тӀуб илисна. Къене патай аялди чукурай сес акъатна. «Ам вуж я, чан?» хабар кьуна дидеди. Аялдин жаваб: «Никаких гвоздёв» халу! КӀвалин иесийриз а кас чизвай... Гьа чӀавалай «Никаких гвоздёв» халу парабуруз чир хьана. Къусар районда ГадацӀийихуьр авайди вири лезгийриз малум я. Амни, белки, гьа и Мерд Алидин цӀийи тӀвар хьиз, арадал атайди туштӀа, низ чида.
Филерин хуьре кӀвалахдайла, захъ са дуст авай. Гьа йисара вичин са хуьруьнвидин рушал эвленмшн хьана, яшамиш жез, Махачкъаладиз куьч хьанай ам. Вахтар къвез, алатна. Кьисметди закайни меркездин агьали авуна. Ина заз жегьил йисарин филиви дуст вичин кайванидихъ галаз чара хьайидакайни ван хьанвай.– Я хизан сагъ хьайиди, ви свас вижевай инсан яз аквадай. Ана гьикӀ хьана, куьн чара хьанва лугьузва хьи? Авай кар яни? – жузуна за, чун дуьшуьш хьайила.– За ваз гьикӀ лугьун. Зун виликдайни, чи са бязи хуьруьнви итимар хьиз, жуван папахъ галаз, бубадин тӀвар кьуна, адан руш лугьуз, рафтар жедайди тир. Гилани зун гьакӀ рахазва: «Алидин руш» лугьуз. Дуьз лагьайтӀа, исятда зи кӀвале авайди маса дишегьли я, гьатта миллетни масад я. Амма, ина са кар ава: заз хканвай цӀийи кайванидинни виликан папан дидединни бубадин тӀварар гьа сад хьтинбур я: Алини Къистамам. Гила, дуст кас, жува кьил акъуд, чун чара хьанвани – авачни?..– Валлагь, гада, и гунагьрив ацӀанвай чилин винел тежер кар авач. ЧӀалахъ хьана кӀанда, – къалурнай зани жуван разивал.
(Поэма)(Москвада, академик С.Н.Федорован тӀварунихъ галай «Вилерин микрохирургия» МНТК-ДА кӀвалахзавай чӀехи алим ва тешкилатчи, РФ-ДИН лайихлу духтур, лезги хва Жавид Агъаевич Магьарамоваз бахшзава)
Ракъин цуьк, рагъ кӀанда лугьуз, Тахсириз жедач. Рагъ кӀаниди мичӀивилин Есириз ЖЕДАЧ…(ШИХНЕСИР Къафланов).
ГЬАХЬУН«ХВА кӀанзава Чилиз!» Ялварзавай Алемди.«Хва кӀанзава кӀвализ!» Ялварзавай веремдиз… Амма рушар гузвай Худади, Тежезвай хьиз Гьич ерли ван шаздадин. Са руш, Кьве руш, Мад руш… Вири -
Ракъар хьтин куькӀвейбур, ЖЕННЕТ-БАГЪДИН Майвайрилай туькӀвейбур! Амма гена ЯЛВАРЗАВА:«ХВА-АРХА кӀанзава Кесибдин кӀвализ! Эл галаз заха кӀанзава Акуна вилиз! Рагъ хуьдай кьакьан дагъ, Цав жеда а хва! Бинейриз, цлариз, Къав жеда а хва!.. * * * Вуч аламат! Кетин кьилиз Гьич янавач лаз, Цаваривай, гьакьван вили, Жезвач гьарай КЬАЗ:-ХВА хьанва! КьепӀирдал! Муаллим Агъадин кӀвале! Шумуд сефер рахана къе, Муштулух гуз, Ружадин луьле! Шадвилин хабарди Къарсурзава Кьурагь дере, Самур дере, Шалбуз, Шагьдагъ, Мадни шумуд цавун тагъ… Дем кутунва Хва хьунухьин сагълугъдай Магьарама – Сихилдин агъсакъалди КьепӀиррин ХУЬРЕ:«ЭРМЕНИЙРИХЪ Авайди хьиз Сасунви Давид, Лезгийрихъни Жедачни бес КьепӀирви Жавид!..»
ДИДЕДИН ЛАЙЛАЙ Цаваривай жагъай тӀалаб, Лайлай, зи бала! КьепӀинал ви, тегъиз азаб, Дидед гъил ала! ЧӀехи хьухь фад, Шарвили хьиз, Кьаз жеривал тур. Алакьдайвал и дуьнья хуьз, Къалур тийиз мур. Гъидайди хьухь чилел нурар, Хуьдайди цуьквер. Кутадайди цавук гурар, Багъишдайди хъвер… БУБАДИН ЛАЙЛАЙ Хва! Бубадиз арха хьухь! Асландилай заха хьухь! Кьакьанди хьухь таъсибдиз! Тахьуй жуьрэт кесибди! Кьурагь вацӀ хьиз дири яз, Алахь гьуьлуьн фири яз! Кьелягъдилай къени хьухь! Женгинин марш-мани хьухь!.. ВАХАРИН ЛАЙЛАЙ Нурар! Илиф кӀвализ чи, Фирай мурад кьилиз чи. Стха кард я вахариз, Кьилин ярж я вахариз. Михьивилиз мермер хьиз, Экуьвилиз – эмбер хьиз. ТӀалар квахьрай гьуьлерихъ! Къуват атуй гъилериз!.. СИФТЕ СУВАБ Кимин вилик, Майдандалла Гадайрин кӀеретӀ, САДА-САДАЗ, гьисабар кьаз, Чирзава керет. На лугьуди, Архимедан
Хиялри, Къимет гуз, Жуьрэт гуз Амалриз, Физва чи жегьилар – Жавид-КьепӀирви, Абумуслим – КьепӀирви, Азедин – Миграгъви, Тажидин – Сайтарви, Мегьтихановрин Тамам са къифле – Пагь, шумудар, куьн ава и рекье, Медицинадин Къарабасдай, къалин тир, Хвалар чӀугваз дерин ТИР…«ГЬАКӀ духтурар хьун тӀимил я, Лугьузва гадайри, Гьуьле гьахьун герек я чаз илимдин! Сагълам уьмуьр, Асайишвал Ийин гьар са кӀвалинди!..» * * * Яру диплом къачур Жавид, Гарун шивци тухузвай хьиз, Хквезва хуьруьз, Муштулух гваз Бубадизни дидедиз:- Куь хва хтанва, Сагъламвилин Къаравул жез эбеди! * * *- Барка, хва!-лугьузва кӀвали.- Барка, хва! – тикрарзава хуьруь.- Аферин, стха!- шадвалзава вахари.- Ингье чи арха! – сир лугьузва рушари… Гадайринди гена цӀийи дамах Я:«ДУХТУРВАЛ цӀай къеневай чахмах я! ЦӀу куда… ЦӀу хуьда… ЦӀайлапанри чкурдай хьиз цифер, Чи цӀуни куда уьзуьррин пифер, Хци ийиз, цицӀи ийиз
Дертлу руьгь -жигер…. Чун, чахмахар хьиз, Мягькемдиз Акъвазда сагъламвилин сенгердал! Чна алемдиз Чи алакьун-талакьун Гьикьван ятӀа эзберда!...» БУБАДИН КЬУЬЛ Жавидан рикӀел Хквезва а вахт, Вич цӀуд савай гада яз, Майдин кӀуьдаз Буба хтайвал хуьруьз Ашарин сувай. Ада кьуьлзавай! Акъваз тийиз кьуьлзавай, ДАЛДАМ-ЗУЬРНЕ галачиз, Тамадани авачиз… Буба акур Мягьтел жезвай хуьруьнбур:- Сер яна жал Агъадиз?- Вуч хьанва адахъ?- Вуч акуна? Вуч ГАЛУКЬНА?..«ИНСАНАР!- Гьарайзавай Агъади,Кьуьлер ая!.. Къарагъа!.. Дяве куьтягь хьанва!.. Гъалиб хьанва Чи Къизилдин Армия!.. Амач Гитлер лугьур фасад! Адан пеляй ракъурна гуьлле!.. Дуьнья – азад! Халкьар – азад! Чибур я гила Демерни девран! Чиди я Мурадрин майдан!..» Хуьр къарагъна, ЭкечӀзава кьуьлуьник:- Ингье, вучиз чи муаллим ХьанвайтӀа «дили»…
Ихьтин хабар фад чкӀанай ВИРИ-ВИРИ хуьрериз. Муштулухар шад тухванай, САДА-САДАЗ эвериз… * * * Бубад кьуьлуьн гьайбат Гилани кума Хцин ВИЛЕРИК.«ГЪАЛИБ хьанва хва Илимдал! Ша, инсанар! Зи къапудал кьуьлериз!» Авай хьиз я гила буба эвериз… Амма авач. Маса вахт я атанвайди, Пара хьанва крар гъиле къачудай. Вахтар пара фенватӀани, ТӀимил хьанвач азарар, Кьил такъатдай чӀулавдайни лацудай. Са ни, Са гьикӀ ятӀа Ачухзава кьасухдайни Зидвилерин базарар… МАД РЕКЬЕР КӀВАЛБА-КӀВАЛ физ, Жегьил духтур рекьева. Вуж ялгъуз я? Вуж кефсуз я, месева? Нин гъил кьуна, Нин кьил кьуна кӀанзава?.. Садаз дар я, Садаз тӀар я, Гьардахъ са дерт чандава, Гьа виридаз Куьмек гана КӀАНЗАВА.«ДУХТУР квез я? Улакь туш кьван КИРИДА,ФИКИРЗАВА вичи-вичиз Жавида.- Герек крар Герек тирвал ийида!..»
* * * Нур багъишиз, Зур багъишиз, Къекъвезва хва хуьрера, ЭкъечӀзава уьтквемдаказ Вирибурун сирерай. ТӀАЛАР-КВАЛАР ред ийиз, ККӀАЛАР-ХЪУТӀАЛАР бед ийиз, Бамишзава бархунар, Тийиз артух рахунар… СУЬГЬУЬРДИН НУРАР«ВИРИДАЛАЙ гьи дерт ятӀа ЧЕТИНДИ?ВЕРЕВИРДИЗ ава Жавид СЕКИНДИЗ.-СВАХ тӀа хьайитӀа, Ам сагъарда, акъудда… Кьил тӀа хьайитӀа, А тӀални фад алудда… Гъил галачиз, КӀвач галачиз Яшамиш хьун мумкин я. ГАГЬ-ГАГЬ чандин пад фида – Гена гьиссдач четин яз… Бирдан вилер хкахьайтӀа?.. Йифер чӀулав ацахьайтӀа?.. Рагъ тахкуртӀа цавал вили?.. ГьикӀ гьиссдатӀа рикӀи, кьили?.. Рангар вири кучудайтӀа чӀулавди, Мурцарихъ вуч амукьдатӀа ялавдин?.. Вилер квахьун – Мусибат я, мусибат!.. Лап чӀехи дерт, Эх тежерди, гьакъикъат… Вилер хуьниз серфда жуван илим за, Ракъинин экв Руьгьда ийиз къалин за!.. Москвада, Гельмгольцан институтда Авалда лап чӀехи илим, Эквер хуьдай вилерин. Гьаникай дава-дарман Жезвалда гзафбуруз эллерин.
Гьана завай хкаж жеда устадвал, Гьелбетда, КъалурайтӀа жува кьетӀен успатвал…» * * * Яргъал я рехъ, Куьруь я рехъ, Низ гьикӀ абур муьтӀуьгъ я? Рагъ хуьзватӀа, Вири я рехъ! Кар алайди ишигъ я! Нур… Гъиле кьаз тежедай шей, АкуртӀани вилериз, ГьикӀ кьада ам? ГьикӀ вердишда? ГьикӀ муьтӀуьгъда гъилериз? Лазердин тӀвар алай нурар – Хазинаяр суьгьуьрдин, А нурарихъ ава гьунар, Устадвални магьирдин. Махарикни жеч а сирер, Муракаб я муракаб! Абуру сагъар тийир хирер Авач, Тергда дерт, АЗАБ…«МАХУНАЙ ваъ, РАГЪ-НЕХИШДАЙ Къачуда а нурар за! Эй инсанар! Квез багъишда Гьа суьгьуьрдин гурар за!» Акъвазна Жавид Ихьтин чӀехи икьрардал… * * * Святослав Николаевич Федоров… МНТК «Микрохирургия» … Вилер
Лазердин нурарив Сагъардай меркез… Вилер амачирбуруз вилер хгун? Тагайбурузни вилер гун? – Гьинай акурди я квез?! Жавид – КьепӀирви Гьа и чӀехи меркезди Вичин хва хьиз кьабулна. Тажуб хьанва Федоровни:- Гъанва гьихьтин акьул на?! Зун рази я. Жагъана заз Гьакъикъатдин мерд арха!.. * * * Шумуд сенгер, Шумуд сергьят къакъудиз, Къекъвезва дуьнья тирвал Кьве гьазрет, Кьве жуьрэт, МичӀивилин, Буьркьуьвилин Терс чешмегар алудиз. Физва санал Кьве гъейрат, Китай, Вьетнам, Сан-Марино, Эмиратар – Шумуд вилаят авуна кӀвачик! Виринрани Экуьн симер РИКӀЯЙ-РИКӀИЗ, КӀВАЛЯЙ-КӀВАЛИЗ ЧӀугуна КЕРЧЕК…-ВИЛЕРИН ишигъ – вирибуруз!- Гъетерин тешпигь – вирибуруз!- Рекьер ачух я дирибуруз!- РикӀер ачух я сейлибуруз!.. Планета экуь жезва, МичӀер квахьиз муртӀариз. МуьтӀуьгъ жезва баятлухар Экуьвилин шартӀариз…
* * * Гьайиф!.. Святослав Садлагьана къакъатна. Цававайди, Лувар хана, аватна… Амма кар, Амма меркез вилерин Тунва эллериз! Тунва несилриз! Дерт дуьгуьмиз, Парар залан кьезилриз, Тунва девлет, Къачуз тежер къизилрихъ… Жавида, Махунин хва Прима хьиз, ТӀебиатдин чӀал чидай, Шарвилидин неведи хьиз, Гьар са дертни гьал чидай, Дустунин рехъ давамзава! Давамзава, Чир тавуна усалвал! Аршда хуьзва савадлувал, Саламатвал, Адлувал, Кутан тийиз фашалвал… БУЬРКЬУЬ РУШАКАЙ РИВАЯТ Вири гана Сад Аллагьди РАГЪ-ЧИН алай тӀавус рушаз. Амма хьана и гунагь гьикӀ Вилер ганач, дуьнья акваз. Рахун – ачух, кьатӀун – ачух, Къелем – таз я танни бухах. Амма дуьнья чӀулав я, чӀух, Акван тийиз я югъ, я рагъ… * * *«Я Худа, на чун вучиз пашманарна?» Рахазва рикӀ тӀазвай ДИДЕ.«ВУЧИЗ дуьнья ТАКӀАНАРНА?»БУБАДИН гьал хьанва хирде.
Авайди хьиз Сасунви Давид, Лезгийрихъни Жедачни бес КьепӀирви Жавид!..» За лугьузва: Эхь, ава чахъ Пагьливанар асиррин! Чи асайиш хуьзва сагълам Абур алай гьасирри! Чахъ Жавидар мадни жеда, Ракъинин ирс амай кьван. Шаксуз, зи халкь садни жеда, А хазина гумай кьван… * * * Сагърай, КьепӀир!.. Сагърай, зи хуьр, Кьакьан хьуй ви адлувал. Гьар кьепӀина хуьх вуна сир, ЧӀехи ийир бахтлувал…
З. Къафланован 65 йис тамам хьуниз талукь яз
АкьалтӀ тийир бягьсина ава уьмуьр: къе вун дири я, пака – амач вун. КЬАДАР-КЬИСМЕТДИН и гъил къачун тавуни шаир дертлу ийизвач – ада анжах цӀигел яз фикирзава эхир нефесдалди япара аваз хьуникай – тӀебиатдин пакаман нефесдин аваз. И ялунани – вири алемдин дертни гъам, шаирдин рикӀяй авахьна физвай, чеб экуьни жедай, чпиз мичӀи рангарни хъиядай, чпик къалабулухни акатдай гьиссерин сел, вичин чилиз, вичин халкьдиз, вичин хайибурузни мукьвабуруз вафалувилин. Абур уьмуьрдай хъфидайла, шаирдин рикӀ ивиди рчазва… Гьа икӀ шаирдин рикӀе гьиссдин деринвилелди тафаватлу, дертлу тӀалди ифирнавай бендер арадал атана. Зульфикъараз хас «азад шиирдин» жуьреда кхьенвай, куьруь, гафариз кьит, тешпигьралди девлетлу, манадиз дерин шииррин цикл. И шииррин деринвиле за шаирдин къенепатан генг дуьньядин сергьятсузвал аннамишзава. Дуьньядин литературада и жуьредин бахш-бендер, талукь чкадал арадал къвезвай перишан импровизацияр, дердерин лугьунар гегьеншдиз малум я. Абуру чпин эвелни вири халкьарихъ авай фольклордин ишелрилай къачузва. За гьамиша фикирдай: азад шиирар чеб уьмуьрдин уькӀуь-цурудивай яргъа интеллектуалри чпин акьулдин ва чирвилерин ялунар-истемишунар тухарун патал кхьизвайди я. Анжах жуваз яргъал йисара чизвай ва вичин поэзия кӀелзавай Зульфикъарал гьалтайла ваъ. Адан яратмишунриз критикри лугьудай «акьулдин хъутурар» хас туш, гьакӀни чпин кьадар къвердавай артух жезвай маса азад шииррин авторри хьиз поэзиядин адетдин жанраяр ва жуьреяр кьабул тавунни, абуруз ягьанатдивди виняй агъуз килигунни. Белки, амай вири лезги шаиррилай тафаватлу яз, мумкин я, Зульфикъара вичин поэзиядин дуьньядин тикрар техжер кьетӀенвал анжах са вичин жуьреда кьатӀузвай. Инал анжах алава хъийин: литературовед С. Бедирханова къейд ийизвайвал, лезги
поэзияда «вичин яратмишунин къайда жанрайрин рекьяй цӀийивилер арадал гъизвай халисан экспериментрин лабораториядиз элкъвенвай» чи агъсакъал Азиз Алема кӀвалахзава… Зульфикъаран шиирар кӀелдайла, ара датӀана кьатӀузва: ада вичин рикӀе къарагъзавай гьиссерин лепеяр гьа акатайвал чарчел гъана тазвач, гафарал ва сесерал, абур лазим къайдадиз гъиз, мукьуфдивди ва ян тагана кӀвалахзава. Гьавиляй чун патал адан шиирар ихьтин «чан алайбур», чпин гъавурда акьадайбур, и тегьер тӀебиибур я… ЧӀулавди ягъай зул… Шаирдин шиирдин цӀийи циклдин лейтмотив, кьилин гьисс-фикир, гьа икӀ тайинариз жеда.
Вах. Зун шехьда вахъ, Зи азиз вах – Кьвед лугьудай диде зи, Азраилди Заз лацу агъ гъидалди: Вун вах тир зи, Диде суруз фидалди…
Циклдин манадинни «поэзиядин устӀарханадин», шииррин тешпигьрин-гекъигунрин арада са гьихьтин ятӀани алакъаяр тайинариз алахъайла, гъавурда акьазва: им кьетӀен «поэзиядин парча» я, адаз лап вини дережада кьетӀенвилин рангар янава. Алай девирдин урус критикдин гафар жуван жуьреда дегишарна, завай Зульфикъар вичик гьич са синих кутаз тежер иервал авай лезги шаир я лугьуз жеда. Адан шиирра фикиррин са гьихьтин ятӀани шитвилер, поэзиядин хатӀ алазни-алачизни хъсанариз алахъунар жагъидач. Малум тирвал, перишанвал поэзиядин виридалайни тӀебии гьавайрикай сад я. И гьава и циклда, реквиемда, вичин иллаки тамамвилелди гьатнава. Гуя лап адетдин, виле акьан тийидай, гуя акьалтӀар тавунвай цӀараралди-нехишралди шаирди рикӀе гьатдай, чи лап назик гьиссерик юзун кутазвай вичин чанда гьатнавай тӀалдин, эбеди яз хайидахъ галаз къакъатунин гужунин шикил чӀугвазва:
Хъфенвач. Вун хъфенвач. Амазма зи уьмуьрда: Юкъуз – рагъ, Йифиз варз яз Къекъвезва, вах, Вун зи руьгьдин жигъирда…
Шаирдин чандин тӀалар-эхунар алцумдай уьлчмеяр чаз жагъидач. Вах рагьметдиз финикди ада къачур азаб Зульфикъараз анжах са вичиз хас азад шииррин бендера гьатнава. Вири и бендер «вах зи» рефренди битавдиз агудзава, абуру рикӀ атӀудай хьтин таъсирзава… За сад муькуьдан гуьгъуьналлаз и ифей жуьгьенри хьиз кузвай бендер кӀелзавай ва зи чан шаирдин рикӀ къарсурзавай, гуя вири дуьнья ацӀурнавай тӀалди къачузвай. И тӀалдикди зун гьарагъиз гьазур
тир, ам эхайдалай алудизни кӀан жез, жувахъай эбеди яз къакъатай кьванбурни рикӀел хуьквез… Гьарагъиз кӀан жезвай: вучиз гузвайди я инсандиз ихьтин дертни тӀал? Гуя ибур чпин жуьре гуьрчегвал авай шииррин цӀарар туш, сузани накъвар кужумнавай ишелрин агь-гьарай я…
Ахь, шехьиз кӀанз, Шехьиз жезмач. На лугьуди, Захъ варз амач, ракъарни: На, Хъфирла, Жувахъ галаз Хутахна, вах, накъвар зи.
Шаирдиз инад кьунвайди вах кьинин сир туш, ам къакъатунин вилик пад кьаз тахьун, ам къакъатуналди вич авай дуьньядин са гьихьтин ятӀани къанун-къайда кӀватун я. Вич патал саки дидедин къатда авай вах кьинин дердиникди ада залум кьисметдихъди гьуьжет ийиз тежедайди мад сеферда, хцидаказ ва гуя цӀийидаказ аннамишзава… Эхь, залум хиялар-гьиссер я. Авахьна физвай вахтуни инсандик неинки са вичивни агакьзавай ажалдивди ваъ, адавай мукьвабур къакъудунивдини къурху кутазва. Ва виридалайни залумди, къурхулудини вуч я лагьайтӀа: вавай хайи инсан къакъатнава, амма ваз гьикӀ я, ина чӀехи гьахъсузвал авайди хьиз. И кар гила ваъ, са тӀимил хьайитӀани геж, ахпа хьун герек тир – анжах исятда ваъ! Амма ваз хайи кас хъфизва, вун амукьзава… Гуя дуьнья мичӀи ва ичӀи жезва, са куьнайни кьил акъат хъийизвач… Эбедивални инсандиз ганвай уьмуьрдин куьруьвал, дертни тӀал, чандал акьалтзавай азаб. Инал гьикӀ рикӀел хуькведач Марина Цветаевадин гафар: «Ам гъавурда акьуна – са нинди ятӀани тир ам виликдай, / Гила садандини туш, факъир я, къекъвераг…» Вах рагьметдиз фейила арадал атай Зульфикъаран шииррин цикл – са адан вичин эмоцийрин реквием, дердини кьунвай инсандин реакция туш, адаз кьетӀен, вичиз ухшарди мад лезгийрин поэзияда авачир ишелдин жанр лугьуз жеда, чна ам чи культурадин са феномен хьиз кьабулзава. Вичиз лугьуз тежер кьван багьа инсандиз и реквием теснифнавай ам гьакӀ са «ишехьзавай инсан» ваъ, «дердининни гъамунин» шаир, ягь-намус дуьздал акъудунин чешне я. Шаирди вахахъ авур ишелда авай гьиссера-фикирра философиядин вини дережадин мана гьатнава, инсандин тӀебиатдин, адан руьгьдин ва акьулдин терефар ачухарзава.
Сур. Твадай чӀавуз сура вун, ЦӀаяр аваз хура цӀун, Квахьна цавай нисин рагъ: Ракъиниз, вах, кӀан хьанач Акуна чаз вичин нагъв…
* * * Порошенко вич президент тир чӀавуз аялрихъ галаз гуьруьшмиш жезва.- Вун гьинай я?- хабар кьазва ада вичиз бегенмиш хьайи гададивай.- Зун Славянскдай,- жаваб гузва ГАДАДИ.-ВУНА жув гьи миллетдикай яз ГЬИСАБЗАВА?-ГЬЕЛБЕТДА, урус я ЗУН.-ГЬИКӀ?- хъел къвезва президентдиз.- Вун Украинада ханвачни? Украинви тахьана, урус гьикӀ хьурай.?- Вун кимиди яни, я халу?- хъуьрезва гада.- Эгер севрен шараг вакӀарин арада хайитӀа, адакай вак жедани?* * * Путинанни Байденан рахунар куьтягь хьайивалди, Зеленский США-ДИН президентдив АГАТЗАВА:-ЖАНАБИ президент, вуна Путиназ Крым Украинадинди тирди лагьанани? Байдена фикирлу яз жаваб ГУЗВА:-ЗАЗ исятда Крымдин къайгъу туш авайди – чун пуд сятина Аляскадикай рахазвайди тир.* * * Маса сеферда Путинанни Байденан рахунар мадни яргъал фена. Аквазва США-ДИН президентдиз, вичин делилар садни ише физвач. КӀеве гьатай ада викӀегьвал авун кьетӀзава ва кьетӀивал квай сесиналди ва михьи урус чӀалал ЛУГЬУЗВА:-ВЛАДИМИР Владимирович, куьтягьин чна и къугъунар. Гахчу квез Украинани, Польшадин са пайни! Чаз Аляска кьванни тур! Путина анжах хъвер авуна, са гафни хълагьнач. Гьа икӀ президентар са къарардал атана.* * * Зеленскийдинни НАТО-ДИН генеральный секретарь Столтенберган арада ихтилат ФИЗВА:-КВЕВАЙ, урусрик къурху кутун патал, НАТО-ДИН гимияр Азовский гьуьлуьз рекье тваз жедачни?
-Жеда. Вучиз жедач! Амма эгер Россиядин Яракьлу Кьушунри чун аниз ахъайна хьайитӀа…* * * Къецепатан уьлкведин журналистди Зеленскидивай хабар КЬАЗВА:-ЖАНАБИ президент, Украинада урус чӀалал рахуни рикӀелни алачир силисрик кьил кутада лугьунар дуьз гафар ЯНИ?-ТАПАРАР я вири. Зун квехъ галаз урус чӀалал рахазвайди вуч я, вуч силисрик акатда зи КЬИЛ?-ВУН президент я МАН.-ЭХЬ. Россиядилай тафаватлу яз чи уьлкве демократвилинди я ва гьар са гражданиндиз вич президентвилиз хкаждай ва урус чӀалални рахадай ихтияр ава.* * * Зеленскиди Генштабдин начальникдиз ЛУГЬУЗВА:-ЗА Китайдиз дяве МАЛУМАРНАВА.-ЗАЗ чиз, экономикадин дяведикай рахазва ВУН.-ВАЪ! Халис дяведикай рахазва зун. Зи план зурбади я. Дяве малумарнава за, Китайди вичин кьушунар рекье твада. За зарафат авурди тир,-лугьуда за абуруз. Кьушунар элкъвена ХЪФИДА.-МЕТЛЕБ вуч Я?-ВУНА фикир це садра – Россиядин гьикьван никӀерни салар абурун кӀурарик АКАТДА?-ЗАЗ чиз, жанаби президент, чахъ кьвед лагьай план хьун герек Я.-ВУЧИЗ?-ВУЧИЗ лагьайтӀа Украина галай патахъ Китайдин маса континентрив агакьдай ракета къвез рекье ава.
Къейд тийидай сувар.3
Гьамиша ва виридахъ кузвай рикӀ
. Жувни тестикь авун патал уьмуьрдиз
Сифте ктабрай ва эхиримжи дафтаррай шиирар
Минет я ваз, завай сабур къакъудмир
Етим Эминан са шиир ва адакай къейдер
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
2022-йисан 30-декабрдиз СССР тешкилайдалай инихъ 100 йис тамам жезва. Советрин Союздин. Жегьил несилриз такур ва течир уьлкведин, чӀехи несилри вичин патахъай гьайиф чӀугвазвай къудратлу ватандин. СССР-ДИХЪ душманар пара авайди тир. Къецепатанбурни, къенепатанбурни. Къецепатанбурувай, абур чапхунчи дявейрив эгечӀнайтӀани, чукӀуриз тахьай ам къенепатанбуру регьятдиз чукӀурна. Россиядин Президент Владимир Путина лагьайвал, им къад лагьай асирдин тарихда уьлкведин кьилел атай виридалайни зурба бедбахтвал хьана. Вуч ХЪЛАГЬАЙТӀАНИ,I922-ЙИСАН 30-декабрь уьлкведин тарихдай акъатдач. Я и юкъуз СССР хьтин цӀийи къурулушдин уьлкве пайда хьунин метлебни квахьдач. Я чи уьлкведа, яни дуьньядин сергьятра. Вучиз квахьдач лагьайтӀа, дуьньядин сергьятра вири вахтара миллетрин алакъаяр виридалайни четин,гьялиз тежедай хьтин месэлайрикай тир. Вири вахтара уьлквейрин ва миллетрин арада дявеяр кьиле физвай, халкьари сада садаз гужар ва магьрумвилер гъизвай, сада садан чилер, девлетар чапхунзавай, са халкьди маса халкь пацук кутун патал, чпи чеб тергзавай. Урусатдин пачагьлугъни абурувай яргъа тушир. Амма ада вичин империядин пацук кутазвай халкьарив чпин чӀал, культура, адетар гумукьдай ихтияр гузвай. Халкьарин векилриз чкайрал властдин жергейра кӀвалахдай мумкинвал гузвай. Дагъустандин тарихдани ихьтин мисалар гзаф ава. Месела, лезгийрикай наибарни кваз авай. Виридалайни машгьурди - Алкьвадар Гьасан Эфенди. Эмин хьтин цаз алай шаирдиз къазивилин къуллугъ ганвай. Урусрилай вилик Лезгистандал пац эцигна хьайибуру халкь бамишзавайди тир. ЯтӀани Урусатдин пачагьлугъдиз «халкьарин къазамат» лугьузвай. ГьакӀ хьайила Октябрдин инкъилабдилай ва граждан дяведилай гуьгъуьниз сад хьтин ихтиярар авай милли республикайрин Союз тешкилун – им дуьньядин
тарихда зурба вакъиа ва къазанмишун тир. Дустаризни, мидяйризни вилералди акваз, СССР аламатдин агалкьунрихъди фена, йисандавай-йисуз къудратлувал мягькем жез, ада вири дуьньядиз вичин винизвал субутарна. Эгер чи республикадикай, дагъви халкьарикай рахайтӀа, Советрин Сюзди абуруз акьван чӀавалди мурад яз тӀалабунни рикӀел текъведай хьтин мумкинвилер гана. Дагъустандин чӀаларал газетарни ктабар, ахпа журналар акъатиз эгечӀна, милли театррин кӀвалах арадиз атана, хуьрера школаяр ачухна, шегьерра – институтар, университетар. Алакьунар авай дагъвияр илимдин рекьиз фена, яваш-яваш вири уьлкведиз тӀвар-ван акъатай алимар пайда хьана. Виш йисара савадсузвили мичӀивиле тунваз хьайи халкьариз ишигълу рекьер ачух хьана: кӀелдай, бегенмиш пешеяр хкядай, илимдани, экономикадин хилерани кӀвалахдай… Къизилдин асир хьанай ам дагъустанвияр, лезгияр патал. Ахьтин девир я хьайиди туш, я хъжедайдини туш. Идан патахъай эхиримжи 20-30 йисан девирда гъиляй акъатнавай кьван мумкинвилери, виже текъвезмай кьван чпел са вахтара дамах авур крари шагьидвалзава. ИкӀ рекьелай алатайди тек са Дагъустандин халкьарин кьисмет туш. Виридахъ галукьна и завал. Амма вучиз икӀ хьана? Вучиз Ельцин, Кравчук ва Шушкевич хьтин пуд иблисдивай уьлкве чукӀуриз алакьна? Вучиз Горбачев хьтин, вич вичелни вичин папал ашукь, камалдиз, политикдин дерин фагьумфикирдиз кьери кас СССР-ДИН кьилиз атана? Вучиз са шумуд йисара, жуван уьлкведив ачух душманвал гваз эгечӀна, халкьдин кьил-кьилелай алудиз хьайибурун вилик пад кьуначир?.. Агъзур суал къвезва. Жавабар, ашкара яз аквазватӀани, жагъизвач. Тарихдин илимдин вилик гьамиша акъвазнаваз жеда абур. СССР чукӀуникай Россиядин Президент Путина вичин фикирни лагьана. Ада гьисабзавайвал, Союз чукӀунин тахсир ам тешкилайбурун хиве ава. Лугьун хьи – Владимир Ленинан. Гзаф миллетрин государстводин бинеда мина эцигайди ам хьана. Вучиз лагьайтӀа СССР-ДИН конституцияди союзный республикайриз СССР-ДИКАЙ хкечӀдай ихтияр гузвай. Са кьадар йисар алатайдалай кьулухъни конституцияда дегишвал хтунач. Гьавиляй алатай асирдин 80-йисарин эхирра СССР-ДИН Верховный Советда Литвадин депутатри кьил кутур гьуьжет абурувай кьилиз акъудиз алакьна. Куьз лагьайтӀа союзный республика яз Литвадизни СССР-ДИКАЙ хкечӀдай ихтияр авай. Горбачев хьтин даяз кас кьиле авай уьлкведивай абурун хура акъвазиз хъхьанач. Амай республикайризни гьакӀ кӀан хьана. Гьатта Ельцинан иблисвални ише фена, Россиядин Федерацияди аслу туширвал ва кьилдинвал малумарна. Гьа икӀ Горбачев президент яз, амма уьлкве амачиз амукьна, СССР вич-вичелай чкӀана. Адалай инихъ халкьарин кьилел къвезвай кьван завалар вири гьадавай я. Са чӀалал рахазвай, са дувулдилай экъечӀнавай халкьарин арада дявеяр башламишунни гьадан нетижаяр я. Къе Украинадин чилел цуьквер хьтин жегьилар телеф жезва. И дяведин цӀай галукь тавур хуьрерни шегьерар бажагьат амукьда Дагъустандани. Гьамишалугъ душманри Россиядин Федерация цӀун гьалкъада тунин чалишмишвилер ийизва. Гагь Азербажандинни Эрменистандин арада ягъунар кьиле физва, гагь Белоруссиядани, Юкьван Азиядин республикайра аксивилер, ягъунар кьиле физва…
педагогикадин илимрин кандидат, Дагъустан Республикадин лайихлу муаллим
Дагъустандин халкьдин писатель Абдуселим Исмаилован уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьикай къейдер
Абдуселим ИСМАИЛОВ заз аял чӀавалай чида. Алатай асирдин 60-йисарин эвелдай ада ЦицӀигърин 8 йисан мектебда кӀелзавай. Зун Рухунрин хуьруьн 8 йисан школада урус чӀаланни литературадин муалим тир. Университет куьтягьна кӀвалахзавай сифте йисар. КӀеледилай тир Абдуселима, 6-7 километр мензил атӀуз къвез, ЦицӀигьрин 8 йисан мектебда кӀелзавай. Ибур Абдуселима кичӀез-регъуьз шииратдиз сифте камар къачузвай вахтарни тир жеди. ЦицӀигърин мектебдин завуч, зи дуст Муслимов Салигь аяларни галаз мукьвал-мукьвал волейбол къугъваз ва чи алакъаяр мадни мягькемариз Рухунрин школадиз къведай. Аялрин арада, гъавурда акьазвайвал, Абдуселимни авай. Чна абур гьикьван хъсандиз кьабулдайтӀани, къугъунра саки гьамиша чи, Рухунрин, команда кумукьдай. Вучдай кьван за, а вахтунда ришветар гун мудда авачир. Зарафат я им. Ахпа чун вири шегьерриз акъатна. Алакъаяр, фин-хтун, юбилейрик гьалтунар, хийир-шийирар чи арада амукьна, къени ама. Ам заз шаир, прозаик, драматург, публицист язни чир хьана. Ада халкьдиз, обществодиз хийирлу маса крарикни кьил кутуна. Абурукай виридалайни важиблуди, халкьдин аферин къазанмишайди Абдуселима Етим Эминан тӀвар ва кар даими ва къадимлу авун патал чӀугур зегьмет хьана. Сифте нубатда ада Ялцугъа, кас амачир куьгьне хуьре, Амаханов Эмирбег хьтин вичин дустарни галаз чӀехи шаирдин сур алай чка жагъур хъувуна ва адан кьилихъ къван ягъна. Ахпа ам Аламишедин совхозди, жемятдин тӀалабуналди, скульптор Гьейбат Гьейбатоваз заказ авур ва вичин гипсдин макет гьазур яз цӀуд йисалай виниз мастерскойда хуьзвай Етим Эминан надир суьрет постаментдал хкажна халис памятникдиз элкъуьрунин
къайгъуйрик экечӀна. И къайгъуйри Абдуселиман яратмишунрин рекьизни зурба таъсир авуна. Адан къелемдикай а чӀавуз, алатай асирдин эхиримжи йисара, хкатнавай хейлин чӀехи ва гъвечӀи эсерар и кардин шагьидвал я. Зи гъиле хьиз, А.Исмаилован шииратдал рикӀ алайбурун гъилерани ихьтин эсерар гьатна: "Эверзава Эмина заз" (поэма), "Эверзава Эмина заз" (шиир), "Гьим - пайгъамбар, гьим - малайик..." (поэма), "Эминан жавабар", "Шалбуз дагъдал - къизмиш чатар" (шиирар), «Мамрачрин багъда йиф» шиирралди кхьенвай драма… Малум тирвал, Абдуселим кӀелеви я. КӀеле Ялцугъривай са акьван яргъа тушиз рагъакӀидай патахъ галай къунши дереда авай. Инал са делил къейд авуртӀани кутугай кар жеда: Ялцугъа бине КӀеледилай тир тухумни яшамиш жезвай. Месела, ялцугъви Сийидагьмедов Сийидагьмеда (криминалист, милициядин полковник), женнетар кьисмет хьуй вичиз, ам са кьвед-пуд йисан вилик рагьметдиз фена, Абдуселимаз, хийир-шийиррал гьалтайла «мирес» лугьуз зи япаризни ван хьана. Абдуселимал къведалди тарихдиз мад са кӀелевидин тӀвар малум тир. Етим Эминан уьмуьрдин рехъ ахтармишай ва адан яратмишунар кӀватӀна халкьдив агакьарай алимри, кьилди къачуртӀа, Агьед Агъаева къейд ийизвайвал, давасуз начагъ тир Эмин Дербентдин азарханадай фургъунда аваз яни, арабада аваз яни Ялцугърал хкайди кӀелеви Керим хьанай. Абдуселим Исмаилован «Гьим - пайгъамбар, гьим – малайик», поэма ва «Мамрачрин багъда йиф» драма и кьве касдин пак алакъайрикай кхьенвай эсерар я. Абдуселимаз Эминакай кхьидай "ихтияр" маса садалайни тӀимил авачир. Гаф атай чкадал лугьун, ни кхьенач Етим Эминакай? Чавай инал Эминаз бахшнавай сад масадалай дерин цӀудралди поэмаяр, драмаяр, шиирар, гьатта романни къалуриз жеда. КӀелзавайбурукай гзафбуруз и кар чпизни хъсандиз чизва. ГьакӀ ятӀани са шумуд фикир раиж ийиз кӀанзава инал заз. Неинки Эмин вич, адан шейэрни, гьатта адан тӀварцӀихъ ва кьисметрихъ галаз алакъалу гьар са касни ва гьар са затӀни чаз багьа я. Шииратдал рикӀ
алайбурун чӀехи паюниз Эминан паб Туькезбан гуьгъуьнлай гьвечӀи стха Небидиз пабвиле хутахайдини бажарагълу шаир Майрудин Бабаханован "Эминан сурал" шиирдай чир хьана. Ам кӀелайдан вилерал накъвар къведа. РикӀени жуван паб гуя масада къакъудай жуьредин гьиссер гьатда:
Галайбурун вил ала зи жавабдал, Заз лугьудай са тайин гаф жагъизвач. Къванерални кхьенва тек арабдал, Туькезбанан сур гьим ятӀа, заз чизвач. Са кар чизва: патарив гва, мукьвалла, Эминан ваъ, ам Небидин къвалалла...
Чал Эминан халкь лугьудай тӀвар ала. Мад вуч кӀанда, авай ихьтин векилар
Мадни килиг, халкьдин шаирди вуч лугьузватӀа:
Етим Эмин... И багьа тӀвар тийижир лезги квел гьалтдач. Эгер са мус ятӀани чи несилдик гьахьтинбур пайда хьайитӀа, ам лезги миллетдин къилел еке бедбахтвал атана, ам, миллет хьиз, къурхулувилик акатда лагьай чӀал я, еке гъалаба кутадай лишан я
Баркалла Ханбиче Хаметовадиз, лап дуьз гафар я. Инал заз вич гьич рикӀелай тефидай шаир ва инсан яз хьайи Алирза Саидован "Дидедин темен" шиир-манидай кьуд цӀар гъиз кӀанзава (пагь, а мани гьикьван бажарагълудаказ тамамарзава Дагъустандин халкьдин артистка Суьлгьият Гьажиевади!):
Эхир икрагь жеда, белки, уьмуьрни, Муьгьуьббатни, ви кьил элкъуьр ийидай, Анжах Етим Эминан пак шиирни Дидед темен акъатдач зи ивидай.
Етим Эмин... Адан къадир авай ксариз им дидени я - бубани, фуни я - кьелни, ватанни я - гьижранни. Эминан эсерар кӀелун чаз виридаз капӀ-тӀеат ийизвай мусурмандиз Кябедал фейи гьисаб я. Эмин чи вири я. Ибур малум фикирар я. Бес Абдуселим Исмаилован ина вуч алакъа ава? Ихтилат СтӀал Сулейманан райондин Эминхуьре эцигнавай шаирдин гуьмбетдикай физва. Адакай зурба имарат хьанва, шаирдиз эцигнавай адав къведай ихьтин гуьмбетар лап тӀимил ава. Бес и кардик кьил кутурди вуж я? Гьелбетда, Абдуселим Исмаилов. Сифте "Лезги газетда" ихтилатар 6 хуьруькай ибарат тир чӀехи хуьр Аламишедиз Эминхуьр лугьуникай физвай. Са гзаф масабурун хьиз, инани Абдуселиман алахъунар ва алакьунар кьетӀенбур хьана. Рахунар, гьавурда тунар, гьар жуьре инсанрихъ галаз алакъаяр. Абурун арада райондин, чӀехи хуьруьн кьиле акъвазнавайбур, Етим Эминан несилдикай тир ксар, СМИ-РИН векилар
авай. Гуьмбет вич эцигунин яргъи ва регьят тушир месэлаяр... Финархтунар, тӀалабунар, хъутӀалар, четинвилер кьадардилай гзаф хьана. Шалбуз дагъ ва ЧӀехи вацӀун дере, Баку ва Магьачкъала, Каспийскдин заводар ва чи республикадин са бязи карханаяр, улакьдин месэлаяр, спонсорар, райондин ва республикадин кьиле авайбурухъ галаз хьайи регьят тушир рахунар, аварияр ва буьгьтенар, умудсуз хьайи вахтар ва шадвилер, гъалатӀар ва вилиз аквадай нетижаяр... Инанмиш я, ибур вири Абдуселиман вилерик къени кума: ам Етим Эминан тӀварунихъ галай Фондунин председатель тир, тешкилунин кӀвалахар адан гъилелай физвай, гъалатӀарни анжах гьаданбур тир, агалкьунар лагьайтӀа - са гзаф
асадбурунбурни. Чпихъ галаз ихтилат авурбурувай заз чир хьайивал (гьа гьисабдай а девирда райондин ва хуьруьн кьиле хьайибурувайни), и чӀехи кардик - вири лезги халкьдиз талукь и зурба мярекатдик
- парабуру пай кутунай: пулуналди, эцигунардай материалралди, халкь и кардал желб авуналди... Жуванбурун куьмекар анихъ амукьрай, чара ксарини, и мярекатдин сергьят ва адан метлеб аннамишуналди, сифте буржуна кьилиз акъудай кӀвалахар ахпа гьалалнай. Месела, Каспийскдин къванер атӀудай заводди а чӀавуз кӀвалахзавачир. Амма директордин заместитель тир Ражаб лугьудай аварвиди, жавабдарвал вичел къачуна, Дакъузпарадай агакьарзавай зурба къванер цехдиз ахъайнай ва атӀуз эгечӀнай. Аллагь патал. Анжах кӀвалах авур устӀарриз вичелай алакьдай гьакъи ганай Абдуселима. Мадни са мисал: Магьачкъаладин Гьажиеван тӀварунихъ галай заводдин директор, вич даргиви, губденви, Абдулвагьаб Папалашева Эминан памятник, яни буьруьнжда авай суьрет, кӀалубра цана авур вири кӀвалахрай Фонд буржлу яз амукьай саки 200 агъзур манат заводдин коллективдин патай лезги халкьдиз савкьват хьурай лагьанай.
Идакай Абдуселим Исмаилова вичин «Фагьум ая, стха» кьил ганвай веревирдера ва къейдера икӀ кхьизва:
«…Гьажиеван тӀварунихъ галай заводда скульптура кӀалубра цун патал чӀехи куьмек республикадин Министррин Советдин председателдин сад лагьай заместитель, Эминан I60 йис тамам жезвай юбилейдиз гьазурвал акун ва ам кьиле тухун патал тешкилай комитетдин регьбер Багьадин Агьмедовакай ва а чӀаван Верховный Советдин депутат Альберт Алиметовакай хьанай. Буьруьнждин къамат гьазур хьанай. Ам кӀалубра цайи, сваркаяр авур ксариз Фондуни вичелай алакьдай гьакъини ганай. Амма заводди авур харжийрин кьадар 200 агъзур манатдив агакьзавай, ихьтин такьатар Фондунихъ авачир. Баркала вичиз – заводдин директор Абдулвагьаб Папалашева, даргивиди, губденвиди, лезги халкьдиз, Етим Эминан руьгьдиз савкьват хьурай лагьана, абур гьалалнай, памятник ачухдай чӀавуз, тамам са делегация галаз атана, шадвилин мярекатра иштиракни авунай ва вичи кьабулнавай ихьтин къарардикай малумарни авунай…»
Гьар гьикӀ ятӀани, къе Етим Эминаз даим гуьмбет хьанва. Ам чи шииратдин ва камаллувилин Меккайрикай сад я. Анал мукьвал-мукьвал суварар кьиле физва, школайрай делегацияр къвезва. Адакай эвленмиш жезвай жегьилар къведай зиярат хьанва. Ялцугъа амукьнавай Эминан сурни зиярат хьиз я. Ана гьамиша къайда ва михьивал ава. Якъин, а чӀавуз Исмаилов Абдуселим хьтин тешкилатчи хьаначиртӀа, и крарни жедачир, а гуьмбетни гипсдин суьрет яз скульптор Гьейбат Гьейбатован мастерскойда, цӀуд йисалай виниз амукьайвал, мадни амукьун мумкин тир.
Зун са карди мягьтеларзава: са КӀелейрин хуьряй Етим Эминаз къуллугъ авур кьве кьегьал хва гьикӀ акъатна? Керим ва Абдуселим! Мад и хуьре адлу са карни хьаначиртӀани, и кьве вакъиа бес тушни лезгийрин намусдин тарихда? КӀелейрин хуьруьн тӀвар къизил гьарфаралди кхьин патал!
... Халкьдиз къуллугъ авун, общественный кӀвалах тухун Абдуселиман ивидик ква. ГАГЬ-ГАГЬ хиялдайни фида: Абдуселим литератор яни, тахьайтӀа - общественный деятель? Гзаф йисара ада "Самурдин сес" тележурнал лезги чӀалал кьиле тухвана. Ахпа АДА"КАМЕРА гваз Дагъустан тирвал" тарихдинни этнографиядин фильмаяр гьазурна. Абур тамашачийри еке хушвилелди кьабулна. Месела: "Шаирри машгьур авур чил" (С.- Стальский райондикай), "Гиярдин несилар" (Кьурагь райондикай), "Рехи кукӀварин туькӀвейвиле" (Докъузпара РАЙОНДИКАЙ),"ЦИФЕРИЛАЙ вине уьмуьр" (Къурушрин куьгьне хуьруькай), "Умудар кутадай ва сирер ачухдай дагъ" (Шалбуз дагъдикай ва Эренлардин пак чкайрикай), "Самурдин ван квекай я" (Мегьарамдхуьруьн райондикай) ва масабур. Телевиденидин "Умудар кутадай ва сирер ачухдай дагъ" фильм са шумуд сеферда Вирироссиядин ТВЦ каналдай ва Кеферпатан Кавказдин каналрай къалурна. Абуруз къени мягьтелвилелди тамашзава. Винидихъ за авур кьван ихтилатар, къейд авур кьван лайихлувилер Абдуселим Исмаилован къуллугъдин везифайрик акатзавайбур туш. Заз чиз,
им къейд авун пара важиблу я. Касди икьван кӀвалахар вичин руьгьдин эвердиз гьай яз авунвайбур я. Жемятдин арада лугьудайвал, Аллагь патал. Гьар са касдилай алакь тийидай кар я имни. Иллаки эхиримжи 20-30 йисара инсанрин гьар са юзун, гьар са кам пулуналди алцумзавайди чаз виридаз чизва. Абдуселим Исмаилов вичин хиве авай къуллугъдин везифаярни чешнелудаказ кьиле тухузвай кас я. КӀвалах авур вири чкайра! Завай ихьтин са мисал гъиз жеда. Зи мукьвабурукай тир рагьметлу шаир Ибрагьим Гьуьсейнован уьмуьрдин юлдаш Мумината жегьил чӀавалай лезги радиодин редакцида кӀвалах авурди я. Таржумачи яз. Заз ван хьайивал, ам Даградиода кӀвалахал аламачиз кьвед лагьай йис я. Заз ада Абдуселималай ийидай тарифар ван хьайиди я. Шииратдин Театрда са мярекатдални ам раханай. Абдуселимакай
. «… Гьеле I972-ЙИСУЗ Даградиодин корреспондентвилиз атай жегьилди сифте йикъарилай тарифлуз кӀвалах ийиз эгечӀнай. Вирида, гьекьер акъатиз кьураз, сифте чарарал кхьиз, ахпа машинисткадиз кӀелиз, текстер гьазурдайтӀа, Абдуселиман гъиле блокнот жедай, вилер инихъ-анихъ килигиз, ада тамам передачадин текст машинисткадиз вичин мецелай лугьудай. Гьар са темадай устадлу передачаяр жедай аданбур. Гьич садни редакцияда адав агакьдачир…»
Даградиода I5 йисуз кӀвалахнай Абдуселима. Корреспондентвилелай старший редакторвилел кьван хкаж хьанай. I987-ЙИСАН гатуз Абдуселим вичин хушуналди «Коммунист» газетдиз хтанай. Хканай лагьайтӀа, дуьз жеда. Къадирлу редактор, хъсан инсан Касбуба Азизханова партиядин член тушир Абдуселим Исмаилов патал партийный газетда КПСС-ДИН Обкомдин къарардалди цӀийи отдел ачухнай. Яшайишдиннидуланажагъдин отдел. Идакай Касбуба Азизханова Абдуселиман 50 йис тамам жезвай йикъара «Коммунист» газетдиз кхьей «
«…ИкӀ, мумкинвал жагъурна, адаз за чи «Коммунист» газетдин редакциядин отделдин заведующийвилиз теклифна. М. Гьамидоваз (Даггостелерадиодин председатель. И.Г.) ам кӀвалахдилай ахъайиз кӀанзавачиртӀани, Абдуселима разивал гайила, кар мад энгел хъхьанач. Ингье, чна санал кӀвалахзава. Аквазва хьи, ам чӀехи-гъвечӀи чидай, юлдашрин хатур-гьуьрмет хуьдай, кӀвалахдал рикӀ алай, акьуллу кас я. Нубатдин планеркадал, за ам жуваз хъсан чир хьун патал, лагьанай: «Абдуселим, ингье вун кардив эгечӀна гьафтеярни алатнава, отделди вандай хьтин материалар гудай вахт я, мус жеда?» Чина мили хъвер аваз ам къарагъна, лагьана: «…почтадай къвезвай чарар анжах информацияр я, чкайрал фин герекзава». ИкӀ, ада пакадлай кьве райондиз командировка къачуна. Гьафте алатна. Секретариатди редактордин столдал санлай А. Исмаилован за шумуд материал эцигна. КӀелна за. Зун мягьтеларна. Мегьарамдхуьруьн райондай гъайи фельетондин материалда райондин бязи чӀехи-гъвечӀи тахсирлу яз ийизвай тараш-таландин дибар алажнава, себебкарар къалурнава. Делилралди, субутардай документарни гваз, вири ачухнава. Ам тадиз газетдиз фена. Райондин кар гъилевай са кьадар
ксарик гъалаба акатна. Фельетон чӀехи чкайра гьялна, кӀанзни-такӀанзни жазаяр, серенжемар кьабулуниз абур мажбур хьана. Гьелбетда, са и материалди ваъ, Абдуселиман отделдай къвезвай репортажри, очеркри, хци макъалайри кӀелдайбурун, гьакӀ чи руьгь хкажна. Кас неинки хъсан журналист, викӀегь инсан, халис работник тирди чаз мадни якъин ХЬАНА……ЗА ам радиодай газетдиз чӀугурвал, Дагъустандин писателрин Союздини, са артух вахт хьанач, «Самур» журналдин редакторвилин къуллугъдал хутахна. Гьа и дегишвилерини хейлин крарин гьакъиндай шагьидвалзава……
Исмаилован «Эверзава Эмина заз...» поэма куьне кӀел тавуна жедач. КӀелнавачтӀа, къахчу, кӀела! Тек кьуд цӀар за гъида: Етим Эмин, и дуьньяда авач маса цӀийивал, Гьахъсузвили михьи рикӀер кузма ви рикӀ кайивал. Къайгъусуздиз лугьуз жезвач: хьурай вичиз хьайивал. Атанва чун акваз-акваз къияматдин цӀарцӀел, дуст. Баянар хгун, жуван гафаралди и гужлу келимаяр тӀушун хъувун герек амач. Кузвай, ифей чӀаларалди, сеслу везин гваз рахазва шаир, чӀехи шаирдихъ, чӀехи дердер акур чӀехи камалэгьлидихъ ГАЛАЗ!…ЗАЗ чиз, куьне адан «Ирид тӀал» лугьудай эсер кӀелна жеди. А эсерди акьван екедаказ эсер ийизва хьи, ял акъадарна мад кӀел хъувуниз мажбур жезва. МасакӀа рикӀин гъалаба эликьариз жедач...»
Арифдардиз ишара бес я лугьуда. Мадни, Эффенди Капиева лагьайвал, гьуьлуьн цин дад акун патал са стӀални бес я. Абдуселиман яратмишунри кьетӀен таъсирдик кутурбур гзаф я. Адан художественный яратмишунриз лайихлу къимет ганва: сифтени-сифте I979-ЙИСУЗ Москвада кьиле фейи Вирисоюздин жегьил писателрин VII совещанидал. Абдуселим Ленинан премиядин лауреат Агния Бартодин семинарда хьанай.. Идакай Абдуселиман дуст ва муалим (нур къурай вичин суруз, ам и гатуз рагьметдиз фена), философиядин илирин доктор Салигь Муслимова икӀ лугьуз кхьизва:
«…СССР-ДИН вири пипӀерай атанвай аялар патал кхьизвай шаиррин арада аваз Абдуселиман яратмишунриз ина чӀехи къимет гана, совещанидин нетижаяр кьадай чӀавуз Дагъустандай атанвай жегьил СССР-ДИН писателрин Союздиз кьабулунин ва адан эсеррин кӀватӀалар меркездин чапханайриз теклифунин къарардал атана. Гьа икӀ, и багьна а багьна жагъуриз, жегьил бажарагъдиз рехъ тагуз хьайи Дагъустандин чапханайрани Абдуселим Исмаилован «Кагьрабаяр» ва «Яргъируш», «Чигедин стӀалар» ктабар сад садан гуьгъуьналлаз акъатна, Москвадин «МАЛЫШ»-ДА «ЧӀехи инсан» («Большой человек») тӀвар алаз кьилдин ктаб, гьа и ва «Аялрин литература» («Детская литература») чапханайра кьилдин эсерар уртах кӀватӀалра, меркездин «Мурзилка» ва «Пионер» журналра, Вирисоюздин VII совещанидин иштиракчийрин эсерар гьатнавай «Чешмеяр» («Истоки») альманахда акъатна. Инал са кар къейд тавуна жедач – ктабар акъатайди хьиз, Абдуселимакай СССР-ДИН писателрин Союздин членни гьасятда хьанач. И ва я
маса халкьдин ва несилдин векил хьун арада тефир твадай себебдиз элкъвенвай Дагъустандин писателрин Союзда Вирисоюздин совещанидин къарар тамамар тавун анихъ амукьрай, Москвадай агакьай чар адаз гьич къалурни авунач, писателрин Союздизни Абдуселим цӀуд йис алатайла, I989-ЙИСУЗ, кьабулна…» («Самур», 20I7-ЙИС, № 5)
Вирисоюздин мярекатра лайихлувал къейд авур шаирдикай, ахпа прозаикдикай, драматургдикай вичикай ва яратмишунрикай кхьинар пара хьана. Метлеблу макъалаяр, рецензияр кхьейбурун арада алимар, общественный деятелар, литераторар, литературадин критикар ва маса пешекарар ава. Месела, профессорар тир Р.И.Гьайдаров, С.Ш.Муслимов, А.Г.Гуьлмегьамедов, халкьдин шаир Ханбиче Хаметова, общественный деятель Куйбыш Исабегов, литературадин критикар тир Жамиля Гьасанова, В.Ильясова, Гьахъверди Рамалданов, Гапиз Нурмегьамедов, А.Омаров, Абдуселиман къелемдин стхаяр тир Мердали Жалилов ва Арбен Къардаш ва масабур. Идани А. Исмаилов неинки са лезги халкьдин, гьакӀ вири Дагъустандин литературадин вилик жергейриз экъечӀнавай писатель тирдан гьакъиндай ШАГЬИДВАЛЗАВА.АБДУСЕЛИМ Исмаилован чӀалариз Дагъустандин композиторри 40-далай виниз манияр кхьенвайдини къейд ийин. Мегьемед Гьуьсейнова аялрин сесер патал адан чӀалариз 30 мани кьван кхьенва, абур нотаярни галаз чапдайни акъатна. «Самурдин лепеяр» я а манийрин кӀватӀалдин тӀвар. Абдуселиман эсерар фадлай урус ва маса чӀаларални акъатзава. Иллаки адан аялар патал кхьенвай ва прозадин эсерар: "Вацран мичӀер" (повесть) - авар чӀалал, "КӀвал хъиткьинна" (драма) дарги чӀалал, "Зи лацу балкӀан" (повесть) лак чӀалал, "Эхиримжи къув» ,"Каратистдин мехъер", "Гведек", "Вацран мичӀер", "ШейтӀанрин къугъунар", (повестарни гьикаяяр) - урус чӀалал литературадин журналра, прозадин яцӀу ктабра гьатнава. Абдуселима Дагъустандин ктабрин издательствода урус чӀалал «Ночь перед новолунием» ва «Солнце снова взойдет» тӀварар алаз прозадин чӀехи ктабар
акъуднава. Алай вахтундани урус чӀалал «Мой белый конь» тӀвар алаз аялар патал шииррикайни махарикай, гьикаяяйрикайни повестрикай ибарат цӀийи ктаб акъатзава. А.Исмаилов I989-ЙИСАЛАЙ СССР-ДИН писателрин Союздин член, I987-ЙИСАЛАЙ "Самур" журналдин редактор, 30 йисуз датӀана Дагъустандин 9 чӀалал акъудзавай литературадин I6 журналдин кьилин редактордин авай са заместитель я. Ам Дагъустан Республикадин искусствойрин лайихлу деятель, Дагъустандин халкьдин писатель лагьай чӀехи тӀварариз лайихлу ХЬАНВА.ЧӀЕХИ Эминаз къуллугъ авунай - гьакӀ лагьайтӀани жеда - Шамилан тӀварунихъ галай Фондуни гузвай къизилдин медалдин сагьиб Я.АБДУСЕЛИМ чи вири шад-пашман межлисра аквада. Адан рикӀел хкун лазим туш: герек береда ам хьана кӀандай чкадал жеда. Заз ам гзаф межлисра акуна, гагь-гагь, яркӀиви тирвиляй, жувалай гъвечӀидини хьуниз килигна, чна ада "эцяйни ийидай". Ам анжах хъуьредай, са кӀусни вичин инжиклу хьун къалурдачир... Гилани гьакӀ я.
Абдуселим Исмаилов сифтени-сифте дагъви я, яркӀиви я. Дагъвиярни гьар жуьрединбур жеда эхир. Расул Гьамзатова лагьайвал, садбур хуьряй фад экъечӀна, амма шегьердив къени агакьнавач. Абдуселим шегьерда ава, амма адан рикӀ хайи хуьре - КӀеледал, ЧатӀлекъвел ала. Неинки са вичин хуьре. Абдуселима, мукьва-кьилийрин сурарал хьиз, етим хьанвай хуьрерал - КӀелейрални ЧӀилихърал, ЦицӀигърални Мехкергърал... - кьил чӀугвазва. Вич чӀехи авур, аял вахтара яд гайи булахриз, юкь агъузна, икрамзава. Адан рикӀелай аял вахтара вичин кӀвачериз акьахай цацарни кваз алатзавач, гьабурни, белки, адаз чимивилелди рикӀел хкиз кӀанзава. Ада вич етим хуьреринни чуплах чуьллерин вилик тахсирлу яз кьазва:
ЯркӀи кӀамар, яркӀи кӀамар, Макан чӀуру кицикрин, ЦӀай такьуна кайи кӀамар Къайгъусузрин кьуьруькри. Жемятар - сагъ, хуьрер – харапӀ, Гьар синел сад пӀир хьана! Амукьда жал куьн икӀ яраб, Гьахъсуз чӀаван сир хьана!?
Белки икьван гужлуз «ЯркӀи кӀамар» кӀан хьунин гьисс, ам икьван таъсирлудаказ къалуриз алакьунин бажарагъ Абдуселимал вичин чӀехи бубайрилай атайди ятӀа? Абурун арадани кардин устадар, яратмишиз алакьдайбур авай. Писателдин вичин лугьунрай, бубадин патай хьиз, дидедин патайни. Месела, Абдуселиман вичин дах ЯркӀи хуьрера тӀвар акъатнавай зуьрнечи тир.
,- амма зи бубадин имияр, Мукаилни Мисрихан гъиляй гьар са кар къведай устӀарар ва устадар тир. Мукаила вичин гъилелди тапанчини кваз туькӀуьрналдай. Ада эцигай къене патай са надир имаратдиз ухшар авай регъв адаз вич яшамиш жедай кӀвални, машгъул жедай карни хьанай. Вучиз лагьайтӀа ам вичихъ авайни-авачир са хцикай магьрум хьанай, адан, лугьудайвал, туп акат тийидайвал гамаривдини маса шей-шуьйдив ацӀанвай кӀвалер, са затӀни хкудиз тахьана, канай. Абуруз мидяйри цӀай яна лугьудай.
Мисриханни, хъсан харат устӀар хьунилай гъейри, и патара тӀвар-ван авай музыкадин устадни тир. Ада вичин гъилералди балабанар, зуьрнеяр туькӀуьрдай, вичи абур, зурба устадди хьиз, ягъни ийидай. Зи буба Абумислимани, чи хуьре, къунши хуьрера адаз Абусен лугьудай, военный ва партийный билетра Абдул кхьенвай, вичин вердишвилер Мисрихан имидивай къачунай. Амни зуьрнечи, балабанчи тир. Вишералди яркӀивийрин кӀвалериз зи дахдин зуьрнедин макьамар рахаз сусар гъанай...»
Гьавиляй я Абдуселим Исмаилован «Бубадин жигъир» поэмада ихьтин цӀарар авайди:
…Зи бубади, гьич тахьайтӀа, Виш свас гъана хуьруьз чи. Тажуб жемир, икӀ лагьайла, Гъана мад виш хуьруьзни. ТупӀарикай – зуьрнедин ван, Сивяй мани акъудиз, Муштулух гваз цӀийи сусан, Гьахьна вад виш къапудиз…
ЧӀехи бубайрикай ихтилат Абдуселима икӀ давамарзава:
«...Дидедин патай зи чӀехи буба Абдулагь заз хъсан чидай. Адан балкӀандал зун гзаф акьахнай, лацу рангунин адал алаз халуйриз сусар гъизни фенай. Ам «кӀаш» хьтин бедендин викӀегь итим тир. Дяведин четин йисара армиядин жергейриз фидай яшарай акъатнавай итимди чӀехи хзан вичин зегьметдалди хвенай. КьетӀен алакьунар авай ада, токарьный станокдилай чешне къачуна, Аран вацӀун целди элкъведай чархар туькӀуьрнай, абурун куьмекдалди хвахарни ченехар, тӀурарни кавчаяр, йирферни хъусуяр кӀарасдикай атӀуз, маса гуз, хзандиз дарвал къалурначир. Абдулагь бубадихъ мад са кьетӀенвал авай – ада пӀапӀрус гзаф чӀугвадай: вичин киседай - вичин тембек, чахмахни къав ишлемишиз. «Будулан» пӀапӀрусдин тариф хуьре къедалди ама. Мадни: чаз ада, месик экечӀдалди, кьуьнт яна аквадачир. КӀарас кузвай пичинин вилик ацукьна ада ажеб везиндалди аял чӀавуз зун гъавурда акьан тийидай хьтин гафар мани хьиз лугьудай
…» Амма чун Абдуселиман яратмишунрал хквен. Шаир яз Абдуселим Исмаилован кьетӀенвал адакай ибарат я хьи, ада къенин вакъиайриз къе къимет гузва, ни гьикӀ кьабулдатӀа чириз, гьинихъай гьихьтин ван акъатдатӀа, вил алаз ацукь тавуна, вичин къимет гузва. ИкӀ тирди чавай регьятдиз субутариз жеда. Исятда Украинада Россиядин кьушунри спецоперация тухузва. Адаз аксибурни ава, чуькь тийиз ацукьнавайбурни ава, тереф хуьзвайбурни. Абдуселимни пуд лагьайбурун жергеда ава. Сифте йикъалай. Гьеле майдин вацра ада «Донбассдин зенгер» кьил алаз са кьадар шиирар теснифна. Абурукай Сулейман хайи йикъан мярекатдал кӀелна, шиирар «Самур» журналдиз, «Лезги газетдиз» акъатна («Лезги газет», №37, I5-СЕНТЯБРЬ, 2022-йис).
Зи фикирдалди, ибур Ватандин ЧӀехи дяведикай Советрин классик шаиррин чешнелу эсерриз барабар шиирар я. Абурай, Украинада кьиле физвай вакъайрин важиблувал хьиз, ватанпересвилин, халкьдин ва уьлкведин вилик везифайрин паквилин лазимвални, нур хьиз, аквазва. И шииррикай мад са шумуд гаф: аквадай гьалда Донбассдикай Абдуселиман шиирар рикӀи чӀугурбур гзаф ава. Завни хабар агакьнава хьи, гьа и кӀватӀалда авай «
Дагъвидин хва дагъвидин къагьриман хци
» цӀарцелай эгечӀзавай сонетдиз композитор Къагьриман Ибрагьимова музыка кхьенва. Манидин бинедал алаз гьазурнавай клип ТВ каналрай гуз эгечӀнава. Баркалла ксариз! Шаир яз Абдуселим Исмаилован гзаф эсеррай икьван чӀавалдини дуьньядин гьарай, чилин суза, халкьарин умудар-эвер гунар аквазвай. Абур чилин набатзенг я. Винидихъ чун рахай «Ирид тӀал» поэма, «Къавкъаздикай агъзур хиял» тӀвар алаз цӀуд поэмадикай ибарат тир эссе, «АЛАШ-БУЛАШ» поэма, гзаф кьадар маса еке, куьлуь эсерар ватанпересвилин гьиссеривни тавакъуйрив, умудривни къастарив ацӀанва. Лугьун за, гражданвилин пафосдив ацӀанва - руьгь цаварив агакьардай гражданвилин пафосдив… Зи чил – чилерал женнетдин са пӀипӀ!
Зи Лезги чил – чилерал женнетдин са пӀипӀ! Зи Лезги халкь – халкьарин манидин са сес! Аллагьдиз шукур, авайвиляй диб, Куьн бамишнавач заманайри терс. Куь кьисмет-кьадар къени рекье тваз, Ивидал алай ифин жеда зун. Камалдин гъиле къалханни тур яз, Куь даимвилин замин жеда зун. Квел къведай тӀалар жуван рикӀе кьаз, Кьуьчхуьр Саидни Эмин жеда зун. -
Идалай зурбаз мад гьикӀ лугьудайди я?! Гьар кткайдавай лугьуз жедайди яни?! Гьелбетда, литературада, иллаки шииратда, чӀулав тилеризни, яру хъуькъверизни, яргъи киферизни…чка хьана кӀанда. Амма дуьнья цӀай кьуна кудайла, и крар сакӀани кьилинбур яз амукьдач, эгер вун къене асландин рикӀ авай шаир ятӀа. Зун инанмиш я хьи, эгер Етим Эминахъ «Гьарай эллер» шиир авачиртӀа, «Гуьзел Тамумавайни» «Туьквезбанавай» чаз чпин дад къалуриз жедачир. А. Исмалован яратмишунрикай рахадайла, зи рикӀел В.И.Ленина «Лев Толстой урусрин революциядин гуьзгуь хьиз» макъалада чӀехи писателдикай кхьей ихьтин гафар къведа:
« Эгер чи вилик, дугъриданни, чӀехи художник кватӀа, ада революциядин кар алай са бязи терефар хьайитӀани вичин эсерра къалурна кӀанда».
Бажарагълу шаир, писатель, драматург, публицист ва общественный деятель А. Исмаилова сифтени-сифте гьа и кӀвалах кьилиз акъудзава – уьмуьрдин кар алай терефар къалурзава ва кӀелзавайбур абуруз чӀугвазва. Вични лап устадвилелди, вични и жегьеннем башламишай алатай асирдин 90-йисарин сифтедилай. Адан уьмуьр, гъам-хажалат «жегьеннемдин ракӀарал
акъвазнавай» чи къенин йикъан месэлайрикай ибарат жезва. Чпин вахтунда шииратдиз Владимир Маяковскийни Алибег Фатагьов гьакӀ килигзавай. Са гьабурни ваъ. Абдуселиман «Ирид тӀал» поэмади, ам сифте I995-ЙИСУЗ «Лезги газет»-дин 7-апрелдин нумрадиз акъатнай, зун къарсурнай, кӀанелай кукӀвалди зурзурнай, ада зи инсанвилин дамах са чипӀинин виниз акъуднай. Акьван чӀавалди хъсан шаир ва яркӀиви дуст тир Абдуселимакай гила заз камаллу дуст, чешнелу шаир ва литератор хьанай. И ва маса поэмайрини шиирри, жуьреба-жуьре жанрайрин гзаф маса эсерри лугьузва-гьарайзава: хьайи гужар-кашар, дяведин ва адалай гуьгъуьнин четинвилер, вахтсуз кечмиш хьайи бубаяр, бахтсуз яз уьмуьрдай фейи имияр, куьч хьайи хуьрер ва маса бахтсузвилер, магьрумвилер – ибур вири цуьквер тир кьван, емишар гьеле вилик кумай. Абур кӀвачера акӀана амай цацар тиртӀа, гила нубат рикӀел атанва, ам гьамиша тӀазва. Анани цацар ава жал? ЧкӀана, барбатӀ жезвай уьлкве акваз!.. Инсанривай вири квахьзава: ватан, намус, девлет, гележег, дуьнья… Вуч авурай ихьтин чӀавара? ГьикӀ акъвазарин и барбатӀвилерин чарх?
Вил вегьезва за уьлкведиз – Вилер завди мидя ятӀа?! Акатнава ам куьлгведик – Гьи гунагьрин хъиляй ятӀа? Гьи патахъай я и завал? Къеняй яни хазвайди цал, Я тахьайтӀа къецяй ятӀа?!
Ваъ, ихьтин эсеррикай («Ирид тӀал», «Кавказдикай агъзур хиял», «ЧӀулав бахт» поэмаяр, «За ви тӀалар сас-сараллаз эхзава», «Зунни Аллагь – чин-чина» тӀварар алай шииррин кӀватӀалар, са кьадар прозадин ва драмадин эсерарни) са бубат хьайитӀани «хабар хьун» патал, абур тамамдаказ са шумудра кӀелна кӀанда. Зун а карди шад ийизва хьи, са заз туш а эсерри ихьтин таъсирзавайди. Абурухъ галаз таниш жедай мажал ва мумкинвал гьар садаз авайтӀа, зун хьтинбурун кьадар мадни гзаф жедай. Чи чӀалан илимдин агъсакъал Ражидин Идаятович Гьайдарова Абдуселиман «Ирид тӀал» поэмадикай зурба макъала кхьенай ( «
Абдуселим Исмаилован «Ирид тӀал» поэмадикай къейдер
», «Лезги газет», I995-ЙИСАН 26-май). Ада газетдин кьве чин кьунвай. Имни гьар кткана жедай кар туш. Ингье чӀехи алимди эсердикай вуч кхьизватӀа:
«…Поэмада рахун патал гъиликди авунвай чӀехи месэлайрив автор жавабдарвилелди, лазим тир гьазурвилер акуна, вичи яратмишзавай чӀехи эсердин къурулуш ва кӀалуб вилик амаз тайинарна, михьи намус гваз ва гьавиляй рикӀе зерре кичӀ авачиз, халис шаирриз хас уьтквемвилелди эгечӀзава. Эсердин бинеда са шумуд важиблу тема ва я месэла эцигна ва. Абурукай гьар садакай шаир кьилдин (эхиз тежедай) къати тӀалди кай хьиз (тӀал-квалдикай хьиз ваъ) рахазва, амма абурун лишанар кузвай рикӀяй ва вилера шел аваз чара-чараз къейд ийизватӀани, кӀелзавайда халкьдин дерт-гъам битавди яз кьатӀунзава. Поэмадин туькӀуьр хьун иридринди я: ирид пай, гьар са паюна иридирид цӀарцӀикай ибарат тир ирид бенд, гьар паюнин бендера цӀарар рифмада тунин вичин кьилдин къайда. Иридахъ чӀала, шииратда кьетӀен мана авайди кӀелзавайдаз, чна лугьун тавуртӀани, чизва (ирид цавар, чи-
лер; ирид икьлим гьуьлер; са цуьк патал яд гайи ирид багъ; ярдин жавабдал вил алаз акъвазай ирид йис ва мсб.). Рахун физвай дуьшуьшдани иридахъ алава мана ава: ада автордиз вичин гьадиса гьахълувиле шак тваз тежедай халкьдин векилдиз-негъилчидиз, хас тегьерда башламишдай ва эхирдал кьван давамардай мумкинвал гузва. Муькуь патахъай, паярин, бендерин ва цӀарарин кьадар тайинди хьуни автор гафарикай мутӀлакьвилелди менфят къачуниз, Сулеймана лагьайвал, ири-ирибур хкягъуниз, дерин мана-метлеб авай цӀийи жуьредин гуьзел, икьван чӀавалди ван тахьай хьтин чешнеяр ва тешпигьар кардик кутуниз мажбурзава. Хсусан гьа и чарасузвал ва истемишун себеб яз, поэмада шаирдин чӀалан жебеханадин гегьенш мумкинвилер ва абурукай менфят къачунин устадвал, адан шаирвилин умуми культура хъсандиз ашкара жезва. Поэма кӀелзавайдан вилик чӀал, ибараяр, кьилдин гафар абуру гун мумкин тир гьар жуьре рап-рапар чидай, абур заргарди хьиз мукъятвилелди ва мукьуфдивди ишлемишзавай, амма зерре дамах гвачир, вич вирибур хь тин «чилин кӀус» яз гьисабзавай суьгьбетчи, амма Аллагьдивайни Гъу царивай халкьдин суалриз жавабар тӀалабдай жуьрэт авай кас акъваззава…»
Заз чидач, мад чи гьи шаирдикай, гьи эсердикай чӀалан ва литературадин гьи алимди икьван ашкъилу, къиметлу гафар кхьенатӀа. Квез чидатӀа, зи гафар кӀелзавай юлдашар, зазни лагь. Абдуселим Исмаилован «Ирид тӀал» поэма гьам эсердин туькӀуьр хьунинни тематикадин, гьам поэтикадинни ишлемишзавай такьатрин ва рекьерин, гьам везиндинни рифмайрин жигьетдай лезги шииратдин кукӀуш тирди къейдзавай Ражидин Гьайдарова вичин зурба макъала ихьтин келимайралди куьтягьзава: « …
Абдуселим Исмаилов башкъа шаир я, чун умудлу я, адахъ гележегда генани хъсан агалкьунар жеда. КӀанзавайди сагъвал ва регьят кьве шартӀ рикӀел хуьн я. Сад - усал, зайиф шейэр кхьин тавун; кьвед лагьайди, кхьейтӀани, абур гваз майдандиз экъечӀ тавун…»
И шартӀар гьелелиг Абдуселима садрани чӀурнавач. Сагъвални адан хъсанзава – ингье, 75 йис къейдзава. Лезги шииратдин кукӀушда авай поэма кхьейдалай кьулухъ гзаф йисар алатнава. Абдуселиман къелемдикайни гзаф эсерар хкатнава. Бязи вахтара за жува-жував суал вугуда: Абдуселим вуж я – шаир, прозаик, драматург? Ихтин суал гуниз зун адан яратмишунри мажбурзава. Гьикьван маналу, критикадин патай чӀехи къимет къазанмишнавай повестарни гьикаяяр, сегьне патал драмаярни махар, къемедаяр хкатнава адан къелемдикай! I996-ЙИС. Дагъустандин ктабрин чапханада Абдуселим Исмаилован «Вацран мичӀер» ктаб акъатзава. Автордин прозадин сифте кӀватӀалда повестар, гьикаяяр ва «КӀвал хъиткьинна» драма гьатнава. Повестар пуд авай: «Вацран мичӀер», «Алукьдай ахвар», «Зи лацу балкӀан». Лугьун за, ктаб кӀелзавайбуру (абур ктабар гьеле кӀелзамай вахтар тир) хушвилелди, шадвилелди кьабулна. Адакай са шумуд касди макъалаяр-рецензияр кхьена. СИФТЕНИ-СИФТЕ вичин гаф лагьайди Тахо-Годидин тӀварунихъ галай школайрин НИИ-ДА кӀвалахзавай Гьахъверди Рамалданов хьана. Заз чпихъ инанмиш тежедай ихтияр авачир ксари лагьайвал, Гьахъверди муалимди, «Вацран мичӀер» ктаб къалурна, лезги писателрикай хуруз гъуд язавай садаз лагьаналдай:
Проза икӀ кхьидайди я, чан писатель!
Гьар са эсердикай пешекарвилелди рахана, автор эхирдай ихьтин фикирдал къвезва:
«… Алай девирдин прозада писателар халкьдин яшайиш – геройрин рикӀин гьалар, руьгьдин гьерекатар, къенепатан уьмуьр къалуриз, психология ачухариз алахъзава. Идан гьакъиндай Абдуселим Исмаилован «Вацран мичӀер» ктабди шагьидвал ийизва. (Абдуселим Исмаилов. «Вацран мичӀер». Даггиз, Махачкъала, I996)… …Повестра къарагъарзавай месэлайри кӀелзавайдак къалабулух кутазва, адав дериндай уьмуьрдикай фикирар ийиз тазва. И пуд повестни кӀелзавайбур, иллаки жегьил несил, чи бубайрин хъсан адетрал тербияламишунин карда зурба алат я, адакай чна менфятни къачун лазим я.
И повестри устадвилин кукӀушар муьтӀуьгъарунин карда чи литературадихъ еке агалкьунар жезвайдан патахъай лугьузва. А агалкьунарни сифтени-сифте гьакъикъат дуьм-дуьз къалуруникай ва геройрин къаматар абурун руьгьдин гьерекатрин, рикӀин гьалар къалурунин, психологиядин бинедал алаз гуз алакьуникай ибарат я. Имни чи литературадин нубатдин агалкьун я…»
Ктаб зазни акьван бегенмиш хьанай хьи, за ам гьич ял ягъ тавуна кӀелна куьтягьнай. Жуван танишриз, мукьва-кьилийриз ам кӀелун теклифнай. Гьич рикӀелай алатдач – зи са мукьвада, гьа за хьиз ял тиягъна, гьатта кӀвалахални тефена, «Вацран мичӀер» кӀелна, зи кьилив тади АВУНАЙ.-ЗА вилерал накъвар алаз кӀелна и ктаб, аферин ва баркала кхьей касдиз!- лагьанай ада заз. Сад садахъ галаз алакъалу яз аквазвай пуд повестдикай «Вацран мичӀер» иллаки таъсирлу я. За Абдуселимаз адан бинедал алаз лезги театрдин сегьне патал драма кхьин теклифнай. Та театрдин вичин патай теклиф жедалди, зиди теклиф яз амукьнай. Зун инанмиш я хьи, «Пуд югъ» тӀвар алаз эцигай тамаша лезги театрдин тарихда лап хъсанбурукай сад хьанай. Кьилин ролда къугъвай Шейх-Абдуллагь Закаръяеваз фадлай вил алай Дагъустандин халкьдин артиствилин тӀварни ганай. Ам са шумуд йисуз къалуриз хьана, гьатта КцӀар шегьердани тамашачийриз акуна, маналувилелди, таъсирлувилелди абур гьейранарна тамашади. Абдуселиман драмайрикай чун агъадихъ рахан хъийида, инал прозадин эсеррикай ихтилат давамарин.2005-йисуз кӀелдайбурал Абдуселиман «Дустагъда мехъер» ктаб агакьна. Амни повестринни гьикаяяйрин ва драмайрин кӀватӀал тир. Гьасятда акъатна лайихлу къимет гудай рухваяр ва рушар. А вахтунда «Лезги газетда» кӀвалахзавай, вични прозадин эсерар кхьинал машгъул тир Жамиля Гьасановади
ктабдикай санлай рахана, вичин фикирни, кӀелдайбурун фикирни кьве повестдал желб авуна: «ШейтӀанрин къугъунар» (адаз авторди «Хъел авур руьгьдикайни мизан квахьай вахтуникай повесть» лугьузва) ва «Эхиримжи къув». Лугьун хьи, и повестри гзафбур гьейранарна. «ШейтӀанрин къугъунар» - им повесть туш, роман я, амма устадвиледи, яд квачиз кхьенвай,- лугьудайбурни зал тӀимил гьалтнач. Бязибурун керпичар хьтин раманрай затӀни рикӀел аламукьдач, рикӀ ва руьгь са куьнихъни галкӀидач. ГъвечӀиди ятӀани, и эсерда зурба вакъиаяр, девир, инсанар дегиш жезвай гьал ва адан нетижаяр къалурзава. Вичини гьикьван устадвилелди. Идакай Жамиля Гьасановади ингье вуч лугьузватӀа:
«…«Дустагьда мехъер» ктабда гьатнавай «ШейтӀанрин къугъунар» повесть, художественный жигьетдай тамамвал фикирдиз къачурла, эхирдал кьван акьалтӀарнавай, къилихар ачухарунин карда психологиядин рекьяй авай деринвал, игитрин къенепатан дуьнья къалурунал гьалтайлани,
кӀелзавайдан руьгь тухардай, гьар садан къанажагъда арадал къвезвай суалриз тамам жавабар жагъуриз тазвайди хьанва. Къенин йикъан литературадин майдан, чна чи фейи тарих русвагь ийиз, сада-садак тахсирар кутадайди ваъ, чун гьинихъ, гьи саягъда фена кӀандатӀа къалурдайди, хабар кьадайди, руьгьдин виридалайни гуьзел терефар кьатӀунуниз мумкинвал гудайди хьун лазим я. Гьихьтин темайрилай, образрилай, чешнейрилай, гьихьтин цӀийивилер гъунилай гатӀумна кхьидатӀа, ам гьар са писателдин бажарагъдилай, алакьунрилай аслу я. Хъсан писатель чаз адан уьмуьрдин вири терефар – къанажагъни, руьгьни кваз – фикирдиз къачурла итижлу жезва. Писателди цӀийи эсер кӀелзавайдан вилик гъизвай яратмишунин кьилин сюжетда сифте нубатда вичин кӀалуб (къамат) жезвайди я. Абдуселим Исмаиловни ихьтин писателрикай сад я, ам вичин вахтунихъ, халкьдихъ, девирдихъ ва абуру къарагъарзавай хци месэлайрихъ галаз сихдаказ алакъада ава. Ам кьилди вичин мецелай ваъ, тӀебиатдин – чилинни цавун, накьвадинни цин, инсанринни ничхиррин мецелай рахазва…»
Гьа икӀ Жамиля Гьасанова кьвед лагьай повестдал, «Эхиримжи къув», элячӀзава:«…
Алай аямдин литературада, уьмуьрда хьиз, тӀебиатдин месэла хциди хьанва, якъин, идахъ галаз алакъалу яз, инсандин руьгьдин тӀебиатдин месэла иллаки къал алайдаз элкъвезва. ГьикӀ хьи, дуьньяда саки чӀехи пай терефар инсандилай, адан вичин намусдихъ галаз алакъалу «зун» лугьудай ахлакьдилай, марифатдилай, эдебдилай аслу я. Дугъриданни, ихьтин фикиррал чун гъизвайди А. Исмаилован гьа и ктабда гьатнавай «Эхиримжи къув» повесть я. Повестдин кьилин игит куьчедин кицӀ ЯбатӀай я. Повестдин мана, лагьайтӀа, сад я – ЯбатӀай подвалдай экъечӀайла аватай чка, ам яшамиш жезвай алем, аватзавай дуьшуьшар, инсафсуз инсанрихъ галаз алакъалу ятӀани, ахьтин инсанрин чпин яшайишни ЯбатӀай элкъвена кьунвай кицӀериндалай кӀусни тафаватлу туш…»
Жамиля Гьасановади ктабдиз санлай ихьтин къимет гузва: «…
Шак алач, А. Исмаилован «Дустагъда мехъер» ктабда гьатнавай гьар са эсердихъ винидихъ къейд авурбурухъ хьтин къуват ава. Къенин йикъ ан обществода важиблу месэлаяр а эсерра гьар сада са жуьре, кӀелзавай дан руьгьдиз таъсирдай, чун гьинай, гьиниз, гьикӀ, вуч гваз физва лугьу дай хьтин суалар арадал вегьизвайбур хьанва. Лезгийрин литературада, шииратда хьиз, гьикаятдани, драматургиядани вичин кьетӀен жигъир кутунвай бажарагълу писателдин цӀий ицӀийи итижлу эсеррихъ, ктабрихъ кӀелзавайбурун мадни вил жедайдал шак алач. Литературадин критикадин хелни писатель А. Исмаилова мад гьихьтин образар, темаяр, жанраяр гъидатӀа, гьихьтин цӀийи художественный такьатар ачухдатӀа лугьуз, хияллу хьанва…»
Гьа ихьтин гъавурда аваз, пешекарвилелди эгечӀнавай макъала журналист ва литературадин критик Роман Исаевани кхьенай. Адани ктабдин кьуру тариф тавуна, эсеррин кьетӀенвилер, чи литературада цӀийивилер тир терефар веревирд авунай. Абдуселим Исмаиловани абурун умудар жавабсуз тунач, цӀийи-цӀийи эсерар кхьиз, «Самур» журналдин чинриз акъудиз хьана. Абуруз республикадилай къерехризни рехъ ачух хьана. Повестар ва гьикаяяр урус чӀалал «Лира Кавказа», «Голос Кавказа» журналриз гана, Москвадин чапханайра акъатай
«Война длиною в жизнь», «Дорога домой» чӀехи кӀватӀалра, РФ-ДИН халкьарин алай девирдин литературадин альманахра гьатна. Прозадиз хьиз, аялриз ва чӀехибуруз кхьенвай шиирризни, «Зиярат» тӀвар алай драмадизни и альманахра чка гана. Дагъустандин ктабрин чапханадини урус чӀалал Абдуселиман кьве ктаб акъудна: «Ночь перед новолунием» (20I3-Й.) ва «Солнце снова взойдет» (20I7-Й.). Лезги чӀалал прозадин эхиримжи ктабни Абдуселима гьа и чапханада, нубат атайла, (ктабдин еридиз, гереквилиз килигна ваъ, гьахьтин адетар авайди я чи республикада) анжах 202I-ЙИСУЗ акъудна. «Терг хьайибур» я а ктабдин тӀвар. Ам кӀелайла, за жуваз ихьтин суал гана: - И касдиз къенин йикъан тӀалар-квалар, дуьньядал ва халкьарал, сифте нубатда жуван уьлкведал ва халкьдал алай азиятар, аннамишиз, абур алуддай рекьер-хуьлерихъ къекъведай бажарагъ гьинай атана жал? Белки зи суал кутугайди туш жеди, амма бязибуру акъудзавай ктабра авай эсерар кӀелиз эгечӀиз хьайитӀа, давамариз, кӀелна куьтягьиз жезвач. Вучиз лагьайтӀа, абура уьмуьрдин гьакъикъат авач, тарихда тахьай ва хьун мумкинни тушир вакъиайрикай рахаз, са метлебни абурукай хкудиз жедач, са къиметни абурухъ аваз аквадач. Абдуселиман проза акӀ туш. Ам чи халкьдин гьакъикъи уьмуьрдин гуьзгуь я. ЧӀалахъ туштӀа, кӀела «Терг хьайибур» ктаб. Гьа и тӀвар алай гзаф тахарин повестдилай эгечӀна, лап гъвечӀи, къаравилийриз ухшар гьикаяярилай хкечӀна, ктаб кьиляй-кьилиз чи халкьдин уьмуьрдин кинодин жуьреда гьерекатда авай шикил я. Ишигълу, рикӀе гьатзавай къаматрини чӀалан гуьрчегвили гьар са эсердай кӀелзавайдаз автордин къелемдин хцивал ва викӀегьвал, жавабдарвал ва вичин пешедиз вафалувал, гуьзгуьдай хьиз, къалурзава. Гила чун Абдуселиман драматургиядикай рахан. Алатай асирдин 80-йисарин эхиррилай лезги театрдин кьилин режиссер, художественный руководитель хьайи Эседулагь Наврузбековахъ галаз зи дуствилин алакъаяр авайди тир. Чун яркӀивияр, хуьрерин къунишиярни язвай. Рагьметар гурай вичиз, ам чахъ галамачиз саки I0 йис жезва. Рекьиз гьайиф кас тир. 73 йиса, лугьун, театрда кӀвалахдай чагъинда, аваз фенай ам дуьньядай. Ада гзаф хъсан крар авурди я театр патал. Самбар йисара закайни театрдин амадаг хьанвай, шегьерра тамашаяр къалурун патал жувалай алакьдай куьмекар гузвай за. Дербентдани зун мукьвал-мукьвал жезвай, актеррихъ галаз театрдин месэлайрикай, милли драматургиядикай, драматургрикай ихтилатар ийидай чна. Гьавиляй, жуваз абурун фикирар чизвайвиляй, завай лугьуз жеда хьи, Абдуселим Исмаилов театрдин коллективдин патайни зурба гьуьрмет къазанмишнавай кас тир.- Ада гъидай пьесаяр вири са дегишвални кухтун тавуна сегьнедал акъудиз жедайбур я,- лугьудай актерри.- Бязибуру гъида пьесаяр, режиссерди адал кӀвалах хъийиз варцар жеда, сегьнедал агакьайла, автордиз вичин эсер чир хъжедач.- Ава Абдуселимахъ пьесаяр кхьидай бажарагъни, виридалайни хци месэлаяр къарагъардай викӀегьвал ва жуьретни…- Хва я ам, хва! Ихьтин ихтилатар зи япарихъ гьар са тамаша эцигдайла галукьайди я. Театрдиз Абдуселиман рехъ I990-ЙИСУЗ «Чигали» махунилай эгечӀнай. Аялар патал. Пара гуьрчег тамаша хьанай ам. Ахпа – «КӀвал хъиткьинна», «Дустагъда мехъер», «Къарачияр», «Мизмиздин къуват», «Зиярат»… ТӀварариз фикир це садра. Гьар са эсер уьлкведа кьиле физвай вакъиайри инсандин винел гъизвай азиятрикай я.
«Зиярат» тамаша иллаки къейд ийиз жеда. Авторди, кӀусни кичӀе тахьана, дин-имандин месэлайрикай, муъмин касди хьиз, михьи рикӀ гваз, амма пара хциз кхьизва. ИкӀ тирди сифте шикилдилай эхиримжидал кьван сегьнедин персонажар тир Малайикдини, Иблисди (ШейтӀанди) тестикьарзава.
Аллагь талладиз мукьва хьун патал зияратрал фин шартӀ туш, мунафикьвал тавуна, руьгьдин михьивилин, халис инсанвилин кьакьанвилиз чалишмишвал авун – гьам я важиблуди ва кьилинди.
Зун патал тамашадин мана-метлеб ингье идакай ибарат я. Амма чаз вуч аквазва кьуд патахъай? Им акӀ лагьай чӀал я хьи, Абдуселим чи диндин ругьанийри, халкь чпиз муьтӀуьгъарун патал, илитӀзавай кьван гзаф крариз акси экъечӀзава. Заз лугьунни мумкин я, хупӀ тарифар ийизвачни вуна жуван дустуникай?! Зун текъвезвай тариф регьятдиз ийиз, къвезвайди мецелай алуддай къимиш авачирбурукай туш. Мад вуж чида квез Дагъустанда вичин цӀуд пьеса милли сегьнедал тамашайриз элкъвенвай писатель ва я драматург? Заз чидач, я авазни авач. Тек Абдуселим Я!«ЗИЯРАТ» тамашадин режиссер Дагъустандин халкьдин артист Мирзебег Мирзебеков тир. Ада вичин «Дустуникай ва дуствиликай веревирдер» макъалада («Самур» журнал, 20I7-ЙИС, № 5) кхьизва:
«…Са бязи чӀавариз чир-хчирри, иллаки яратмишунрал машгъул тир ксари, заз туьгьметар ийида: «Абдуселим ви дуст ва хуьруьнви тирвиляй, вуна адан вири пьесаяр сегьнедал эцигзава». Дуьз я, чун дустар я, хуьруьнвияр я, амма за Абдуселиман пьесаяр сегьнедал эцигунин себеб а крар туш. За абур эцигунин себеб вичин эсерра драматургди къарагъарзавай месэлайрин актуалвал, абур чи девирдихъ галаз кьун ва пешекарвилин жигьетдай абур бегьембур хьун я. Зи фикирдалди, идлай кьулухъни гзаф йисариз Абдуселиман пьейсайри чпин къимет лувал ва актуалвал квадардач. Зун и кардал архайин я…… «Зиярат» тамаша эцигайла, алай девир да Дагъустандин халкьдин шаир тир Арбен Къардаша а тамашади кай рецензия кхьенай ва ам
“КӀвал хъиткьинна” тамаша эцигзавайла.
Чингиз Айтматован «Фудзиямадиз хкаж хьун» пьесадив гекъигнай. Ада къейднай: «А. Исмаилован «Зиярат» пьесадин тамашадиз килигайла зи рикӀел Чингиз Айтматован «Фу дзиямадиз хкаж хьун» пьесадин бинедаллаз чӀугунвай фильм хтана. Къиргъизрин чӀехи писателди Абдуселим Исмаилован пьесада авай хьтин руьгьдинни ахлакьдин проблемаяр къарагьарнава. Гилан девир да а месэлаяр, чун паталди цӀийи тир, общественный, социальный, политический ва руьгьдин шартӀари хци авунва ва гьавиляй и карди тамаша арадал гъайи ксарин вилик четинвилерни арадал гьана. ЯтӀа ни абур и четинвилерин вягьтедай бажарагьдалди атанва. И карди чун шадарзава ва чи рикӀера гележегдик квай умудар атухарзава...»
За ва зун хьтин гзафбуру тӀалабна кхьей «Пуд югъ» тамашадихъ хьайи агалкьун вуч я бес! Режиссер Мирзебег Мирзебекова (амни 2020-йисан апрелдиз, ковиддин къурбанд хьана, рагьметдиз фена, нур къурай вичин суруз) гзаф зегьмет чӀугунай адал. Магьачкъалада тамашадиз Культурадин министр кьиле аваз театррин режиссерар, пешекарар тамашнай. Тамашади виниз тир къимет къазанмишнай. Вичин макъалада Мирзебеге идакайни кхьизва:
… «Зиярат» тамашадилай гуьгъуьниз ада кхьей «Пуд югь» пьесани гьам чи театрдин коллективди, гьакӀни тамашачийри гзаф шадвилелди ва дерин разивилин гьиссералди кьабулнай. «Пуд югь» тамаша чна, Азербайжанда Дагъустандин йикъар къейддайла, КцӀарин тамашачийризни къалурнай ва абурни адаз эвелдилай эхирдалди, саки нефесни акъуд тийизвайбур хьиз, килигнай ва абурузни ам гзаф беген миш хьанай. Тамашадин эхирдай артистар сегьнедал тамашачийриз икрам ийиз экъечӀайла, абуру зур сятда кьван актерриз капар янай. Ахпа тамашачийрикай са яшлу касди, сегьнедал экъечӀна, чаз икӀ лагьанай: «Заз и залда ацукьнавай вири инсанрин тӀварцӀелай квез сагърай лу гьуз кӀанзава. Куьне сегьнедал эцигнавай и эсерди чи халкьдин алай девирдин гьал дуьзгуьндаказ къалурзава. Ам кхьей автордизни, ам се гьнедал къалурай квезни аферин!..»
Мадни са тӀалабун Абдуселимав Алкьвадар Гьасанан уьмуьрдиз талукь пьеса кхьин патал агакьнай. Малум хьайивал, им театрдин амадагрин советдин, адан кьил Имам Яралиеван инициатива тир. Абдуселима са куьруь вахтунда «Мамнунан чирагъ» пьеса яратмишнай, ам пара хъсан тамаша яз сегьнедал акъатнай. Мирзебег Мирзебекова давамарзава: «…
А. Исмаилован эсеррикай эхиримжи сеферда чи театрдин сегьне да эцигнавайди «Мамнунан чирагъ» пьеса я. Ам чи халкьдин чӀехи арифдар, алим ва шаир Алкьвадар ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИН уьмуьрдикай я. Гьелбетда, чаз виридаз школайрин учебникра ва гьакӀни газетрин, журналрин чинриз тек-туьк акъатзавай макъалайра ганвай малума трал бинелу яз, са тӀимил Алкьвадар ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИКАЙ хабар авай. Амма, дуьз лагьайтӀа, чаз адакай гегьеншдиз малуматар авачир. Абду селималай вичин эсерда и зурба устаддин маарифчивилин идеяяр, адан савадлувал, илимлувал, жуьрэтлувал, руьгьдин чӀехивал, така бурвал, къенивал экуь рангаралди къалуриз алакьнай. Драматургди чӀехи арифдарди гележегдин несилриз тунвай весиярни вичин эсерда ганвай ва абур алай девирдани актуальный яз амайди къалурнавай. «Мамнунан чирагъ» пьеса драматургдин нубатдин гъалибвал хьа най! Тамаша чна чи театрдин 90 йисан юбилей къейдзавай межлисдал къалурнай…»
Лезги театрдин папкада алай вахтундани Абдуселиман кьве пьеса ава, сад
Етим Эминакайни КӀеле Керимакай тир «Мамрачрин багъда йиф» драма, муькуьдни «Мегьрибан» къемеда. Пьесаяр автордихъ мадни ава, иншаллагь, хъженни ийида. Захъ чи дуст Абдуселиман 75 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу и макъала Муслимов Салигьахъ галаз санал кхьинин мурадар авайди тир. Гьайиф хьи юбилярдин дустни, муалимни хьайи ам алай йисан гатуз рагьметдиз фена. Гьавиляй заз и макъала адан фикирралди акьалтӀариз кӀанзава. Абур Салигьан «Самур» журналдин 20I7-ЙИСАН вад лагьай нумрадиз акъатай «Чи дамахдин чешме» макъаладай я. Абдуселим Исмаилован гьи эсердикай рахайтӀани, «…
абур гьар сад инсандин руьгьдин дуьньядин зидвилерикай, инсанвал, общество ва уьлкве инсансузвиликай, марифатсузвиликай, имансузвиликай, ягьнамусдин кьеривиликай хуьнин важиблу месэлайриз талукьарнава. Абдуселиман яратмишунриз им лап сифте камарилай хас кьетӀенвал тир. Гьеле I99I-ЙИСУЗ акъатай «Чилин бахт» ктабда ихьтин са шиир ава: Гьиниз ийин инсанривай Аквазвай кьван такӀанвилер? Мегер вири душманрив гва Чи вил алай ХЪСАНВИЛЕР?..…НИХЪ галаз гьи куьчедай фин? Гьи сурара кучудин за Хер алай пад? Сагъ пад рикӀин ГьикӀ адавай къакъудин за?» ГьакӀ хьайила зи дуст Абдуселиман рикӀ гьамиша кузва. Адаз инсанар къениз ва регьимлуз, абурун уьмуьрар шад ва бахтавар хьана кӀанзава. Адаз дуьнья къени, адан заваларни татугайвилер эскик хьана кӀанзава. Ада ругьдин михьивилихъ ва пак мурадрин кьакьанвилихъ ялварзава ва вичин эсерар кӀелзавайбурузни гьа ихьтин рекьериз эверзава. Ваз вун камаллувилин гьуьндуьрдиз хкажнавай юбилей мубаракрай, Абдуселим!»
Ибур зи гафарни я! Яшамишрай вун, Абдуселим!
Зун хкечӀда йиферикай Гьар экуьнахъ сегьер хьиз, Зун марф хьана циферикай Мугьман жеда бегьердиз... Зи мурад туш ЧӀехи крар алакьун, кӀандач акьван чӀехивал. ТӀалабдач за Дагъдивни зун агакьун, КӀандач адан рехивал. Анжах чилел гъвечӀи крар туькӀуьриз зун бакара атурай,герек чӀавузвичин чин захъ элкъуьриз,дагъди буйругъ авурай. Анжах чилинчӀехи-чӀехи краривзи гъвечӀивал гумукьрай. Булахраникьакьанвиле цаваринзи михьивал амукьрай.* * * Иифни югъ хьиз, рагъ экъечӀдай береда, Женгинава уьмуьр вахтсуз ажалдив. Рагъ, уьмуьр хьиз, экӀяй хьанва дереда, Пеш ахъагъиз тазва къени къажалдив. Сифте гатфар, ахпа гад: чил ацӀанва Мижедивни бул бегьердин атирдив. Къелемдин кӀукӀ, таж хьиз, гьарнихъ чкӀанва, Умударни - къуват гузва шаирдиз. Тутун тарал чӀиж желбзава шуьрбетди, Ам бул ийиз рагъ генани ифизва. Цавун тагъдиз килигзава гьуьрметдив Ракъин цуькни, тварар гьеле ичӀизмай. Гад генани гьатда вичин чагьинда, Хилер цавуз, дувул фида деринриз. Зун уьмуьр я, женг чӀугвазвай яшинда, Гад я, шире гьасилзавай ширин тир. АШУКЬ Я ЗУН КЪАТАР-КЪАТАР чил Падна Самур зи виликай юзазва. Агъузна тик кьил Къавах адан кьилел гарув къугъвазва. Рагьул хьанва яд, Пехъи ванер хкаж жезва вацӀалай, Дагълар галай пад ЧӀулав хьанва,цӀелхем фена цавалай.
Къванери хур канатӀани.— Экуьвал! Лагь, зун вучиз икӀ Гьатна, хъурта леэн хьиз? Ван къвезвани экуь дуьнья? Асмишзава туьд кьуна зун МичӀивили. Завай куьн я къакъуддайди И дегьнедин ичӀивили, Йикъар накьан, пакадин. Ина накь гьич хьайид туш. Сирлу тӀал хьиз вабадин, Хъиткьердай са нур аватна Зиллетдик квай ханлух патал Ракъини зун хайид туш.— Килиг, килиг, аку адан Эйбежервал...— Низ эверда?.. Ви пакадин югъни им я...— Эха тӀалар!— Эха кунар!..— Чид гьунар я — МичӀи дуьнья къакъуднавай! — Гишин кьифер гара ава ГЬАРАЙ-ВУРГЬАЙ акъуднавай. Туп... туп.., туп...— Челегривай къакъатзава Кьве вил авай челегар мад. Сад, кьвед, пуд... Кьаркьулуври гьарайзава Къаварикай. Бендедин гъил агатзава Кузвай хурув. Панагь кьуна гурарикай Винелди физ, Хци нурдихъ ялзава. (МичӀивили къалзава Акъваз тийиз). Гуя нурди, цилини хьиз, Ялзава ам винелди. Кьве гъилелди, кьве гъилелди Къванцин гурар къужахзава. Нур аватай дар хъиткьерди Ам экуьнихъ хутахзава. Япара са йикь-шуван я: Ягьанат кваз хъуьрезвайбур, Ягьанат кваз къекъвезвайбур Кефинава духанда. Къванцин гурар ламувиляй ЭкъечӀзава кӀарар-кӀарар. Хци нурдин хамувиляй Ахъа хьана мегъуьн ракӀар. Кузвай хуру ифирнавай гурариз, Сел экъична нурарин Мегъуьн ракӀар Гьат хъувуна гезера. Мад духанда ЙИКЬ-ШУВАН я: Хъуьрез чпи чукурай Инсандални экверал. Амма инсан Луваралла экуь йикъан Вилаятра Цаваринни чилерин. — Эй, мичӀивал! Эй, зи душман! Ягьанатри, Вагьшивили хъилерин Буьркьуь ийич Ракъин нурди ханвай инсан! ГЬАМ ХЪСАН Я Хъиткьин жезва цавар цӀаяр акъатиз. Къуй хьурай тӀу, абурув гьикьван чкаяр Гва девирар къатар-къатар алатиз. Хъиткьинзавач фу чразвай акаяр. Вуч ийида?! Хур элкъведач къалхандиз, ЦӀун чхелар зурзун квачиз кьабулдай.
Азорадин-Айзанатан рикӀе къван авай. Адаз вири беденни дагъдин раган къванциз элкъвенвай хьиз авай. Ам сакӀани гъавурда акьазвачир, вучиз кӀвал-югъ, хуьр, багърияр гадарна абур къариблухдиз физвайди ятӀа. Вуч патал? Кьисас вахчудайбур авалда. АвайтӀа, абур цӀуд сеферда кӀвализ акъатдай. Кас вуж ятӀа чизвайла, ам яшамиш жезвай чка чир хъувун еке ва четин месэла тушир. Вични и алай вахтунда. Айвудина табзавай. Адахъ вичин сир авай. Лугьун тийизвай. Азора алахъни авунай, амма итимдив гвайди гьа са къаркар тир. Артухлама «зи кьил тӀармир, дишегьли» лугьуз гьараярни гузвай. Де лагь, и йифен рекьера зи вуч авайди хьуй? Кьве сятда сергьятдал, «Къизилдин» муькъве ацукьна. Вил алаз, мус анихъ ахъайда лугьуз. Эхир ихтияр гана сергьятдилай – «СиратӀал» муькъвелай элячӀдай. Ингье гила «Газелди» абур Бакудиз тухузва. ГъвечӀизамаз хуьруьн чӀехибурувай ван хьайи чӀулав шегьердиз абур экв малум жедайла агакьна. Айвудина вичиз ахварарни авуна, куьрпе хва гъапавай дишегьлидилай вил-виликни кягъиз алакьнач. Сифте Азорадиз шегьердин къерехар, инлай-анлай нафтӀадин буругъар, карханайрин дараматар, ахпани кӀвалер, имаратар акуна. Лап кьакьанбур, юкьванбур ва сад-вад мертебадинбурни. Аламат, вири имаратар – лацубур, къецелпатан цлар лацу мармардалди, къванцелди хранвайбур. Архитектурадин жуьреба-жуьре ва ажайиб кӀалубринбур. Гьейранвалдай, гуьзел шегьер я хьи Баку,- гафар акъатна дишегьлидин мецелай.- Белки, ина чаз пис ТЕЖЕН.«ГАЗЕЛЬ» куьчейрай-куьчейриз физ, эхир санал акъвазна. Автомашинда авай саки вири Бакудин базарриз ужуз къиметрай шей-мал маса къачуз атанвайбур тир. Дагъустандин вири миллетрин векилар. Абур, ван кьилеллаз эвичӀна ва гьарнихъ чкӀана. Айвудинни Азора амукьна.- Ибур фена, чун гьиниз я?- хабар кьуна Азоради.- Ма, гила кьванни жуван хва яхъ, зи гъилер куцум хьанва,- дишегьлиди гъуьлел Жалалдин яргъи авуна. Айвудина аял къужахдиз чӀугуна.- Гила чун метрода акьахда,- гуьгьуьл ачух яз рахана Айвудин. Ам, багьа савкьатдиз хьиз, хциз килигна.- Ша, чун атӀа куьчедиз фин, метродин станция гьана авайди я. Хва папав вахкана, ада пар авай чантаяр къуьнуьхъ вегьена. Сад гъилик кьуна. «Йифен Баку» ресторан галай патахъ камар къачуна. Азорани адан гуьгъуьна гьатна. Куьчейрик гьеле бегьем инсан квачир, амма гъвечӀи автомашинрин гьерекат екеди тир. Шегьердал яваш-яваш чан акьалтзавай. Азорадиз метро сад лагьай сеферда аква-
звай ва ам гьар са чкадиз пара итижлудаказ, гьейранвилелди килигзавай. Эскалатордал кам вегьедайлани алабар тахьана амукьна. Вилик гъуьл квачиртӀа, аялни гъилеваз фидайди тир эскалатордин гурарайгъуз, элкъвез-элкъвез…- Мукъаят хьухь ва гила алай чкадал акъваз, ада вичи чун тухуда,- лагьана Айвудина.- Дишегьлиди са гъиле хва, муькуь гъиле гурарин рама кьуна. КӀаниз агакьна, эвичӀдайла гъуьлуь адаз куьмекна. Чилин кӀаник станция туькӀуьрнавай, безетнавай тегьердал Азора кьару хьана. Инсанар къвез-къвез артух жезвай. КӀвалахдал физвайбур я,- фикирна Азоради.- ЭрчӀи патай ван кьилеллаз поезд-электричка атана акъвазна ва садбур вагонрай эвичӀна, масадбур абуруз акьахна.- Чиди и патахъай къведа,- гъавурда туна гъуьлуь кьуд патаз килигзавай папаз. Кьве декьикьани алатнач, поезд атана ва хзан вагондиз гьахьна. «РакӀарар агалзава» сес чкӀана вагондиз ва гьасятда вагондин ракӀарар агал хьана, поездини йигиндаказ виликди еремишна. ЦӀУД-ЦӀУВАД декьикьани алатнач, Айвудина «чун исятда эвичӀда» лагьана. Поезд акъвазна ва гъуьлни паб станциядал эвичӀна. Куьчедиз хкаж хьайила, Азорадиз акуна, им шегьердин къерех я, хсуси кӀвалер гзаф авай. Куьгьне район. Инал абур кьве гадади къаршиламишзавай. Салам гайидалай гуьгъуьниз машинда ацукьна ва са арадилай гадайри абурч кадив агакьарна. Айвудина паб вилик кутуна ва къванцин жагъундин юкьва авай кьве гьавадин кӀвалериз тухвана. ГъвечӀи гьаятда дакӀаррин устӀарриз герек жуьреба-жуьре шейэр, тадаракар авай. Кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьайила, Айвудина хва къачуна ва лагьана.- Вач, жуван чин-гъил чуьхуьх, герек крарикай ТӀавус бажидивай хабар яхъ. Ам цӀун кӀвале хьун мумкин я.- Хъсан я,- лагьана, Азора кӀаник эвичӀна. ТӀавус бажи яшар пудкъадалай алатнавай, кьилин чӀарариз михьиз рех янавай, мичӀи къумрал чинай чӀулав еке вилер килигзавай ва ченедин кӀвенкӀвелни, нерик кӀаник кьери ва куьруь чӀар акьалтнавай дишегьли тир. Азорадиз адахъ галаз вич гьи къайдада тухудатӀа, рахадатӀа чизвачир. Бейнидай «халис къажар я» фикир фена. Мугьмандин, жегьил дишегьлидин тешвишвал, жуьрэтсузвал акурла, ТӀавус бажи вич рахана, михьи урус чӀалалди.- Хвашкалди, чан руш. Куьн гьикӀ агакьна? Рекьери аялдиз тади ганач хьи? Азоради куьрелди жавабар гана ва вичиз гъил-чин чуьхуьз кӀанзавайдакай малумарна.- Эхь, чан руш, исятда, исятда за ваз вири къалурда,- ТӀавуса гъиле авай алатар эцигна.- Ша захъ галаз,- ада Азора хъуьчӀуькай кьуна, тухвана.- Ахпа зи патав хъша. Азора хтайла, ТӀавуса ам столдихъ ацукьарна, вилик хуьрек эцигна.- Неъ, чан руш, вун аял галай дишегьли я, адаз ви хуруда гьамиша ем хьана кӀанзавайди я. Гьар са затӀуникай дад аку.- Гъуьлуь зун гуьзетзавайди я…- Садра кисна жуван кар аку. Заз а итимар хъсан чизвайди я. Абурал гьалтайтӀа, чун я галат, чаз я гишин жедайбур туш. Я чун къайгъуяр, дердияр авайбур туш. Хуьрек тӀуьна, хкаж хъхьухь винел. Ахпа зунни къведа ви патав,- ТӀавус вичин къайгъуйрив эгечӀ хъувуна. Винелай векъиз аквазвайтӀани, регьимлу дишегьли я,- ТӀавус бажидиз вилни ягъиз Азоради нахутӀар квай шурва незвай. АРА-АРА къацу хъчарикай, майвайрикайни дад аквазвай.- АЙЗАНАТ-Т-Т,- вичиз эверзавай векъи сес агакьай дишегьли, сада хабарсуз бедендиз раб сухайди хьиз, къарагъна, гъилевай тӀурни суфрадал аватна.- Аял шезвай хьтинди я. Пара сагърай вун, ТӀавус бажи,- лагьана кьвед лагьай мертебадиз гьерекатна Азоради. Паб ракӀарай гьахьнамазди, Айвудин адал элкъвена.- Вун гьи жегьнемдавай эхир, кьиф кьей чкадал югъ акъудиз? Вун за гъилер чуьхуьз ракъурайди…- Вахъ вуч хьанва, яда? На гьарай вучиз гузвайди я? Зун йифди аял гваз хьана, са вил ахварни тавуна, а вун архайиндиз ксана, хух ацалтна. Заз къецел фидай, жуван къайгъуяр ийидай ихтияр кьванни авачни? Зав гице зи бала, за секинарда ам. Адазни заз хьиз гишин хьанвайди я.- Азоради итимдин гъиляй хва къачуна, кроватдал эцигна, пе-
кер ахъайна, цварадив ацӀанвай, кьацӀурни авунвай памперс акъудна ва эмирна.- Фена, чими ядни лиген гъваш.- ЗА-А?- Бес ни? Вагай жедачтӀа, ТӀавус бажидиз лагь. Айвудин хъел кваз экъечӀна ва са кьве декьикьадилай хтана.- Гила заз хва чуьхуьз куьмек це, яд цуз. Итимдиз маса чара амукьнач. Ада яд циз, Азоради хцин тум чуьхвена, адан шеларни квахьна. ПЕК-ПАРТАЛ дегишарайла, ахпа хва хурудик кутуна. БицӀека, каш аватайда хьиз, нек хъваз гатӀунна. Айвудин папазни хциз килигиз акъвазна. Хци нек хъвазвай саягъди ам гьейранарнавай. Вичин багъри ксарилай вилер алуд тийизвай итимдин хъел, ажугъ са гьиниз ятӀани квахьзавай.- Бесрай чаз тамашайди,- рахана хциз кинерзавай диде,- вач, жувазни тӀуьн-затӀ неъ. ТӀавус бажиди дадлу хуьрек авунва.- Вун адан хуьрекдикай дад аквазни ахгакьнани? Зун ина шезвай аял гваз туна…- Ваз аквазвани, ви хци гьикӀ нек хъвазватӀа? Эгер за вахт-вахтунда тӀуьн тавуртӀа, ви хциз гудай некни жедач. ТӀавус бажидиз аферин, ада и кар чиз зун мажбурна, хуьрек нез туна. Хъсан бажи я ам. Вач, вач, ахпа хтана жуваз кӀамай кьван килиг и чи гуьзел шарагдиз. Айвудина са вуч ятӀани лугьуз кӀанз сив ачухна, хциз чан-рикӀзавай папал наразивилелди вил вегьена ва кисна, кӀваляй кам кяна. ТӀавус бажи, дугъриданни, регьимлу, ихтибар ийиз жедай дишегьли тир. Эгер ам авачиртӀа, са касни тийижир чкада Азорадин рикӀ акъатдай. Итим экуьнахъ кӀвалахал физ, лап геж, йифен сятдин цӀудриз хьиз хкведай. Хуьрекни тӀуьна ксудай. Гзаф галат жезвалда вич. Азорадин къайгъуяр кӀвале ацукьун, аялдиз килигун, вичин хушуналди ТӀавус бажидиз куьмекар гун, арабир адан куьлуь ва кьезил тапшуругъар кьилиз акъудун тир. КАР-КЕСПИ авачир чӀавара ТӀавус бажиди Азора кьилди тадачир. Къведай, вичин уьмуьрдикай суьгьбетардай, Дагъустандикай, багърийрикай хабарар кьадай. Жалалдин акъваз тийиз шехьдайлани акъатдай ва аялдин руфун, далуяр тӀушундай, гагь адаз векьерин чаяр гудай, гагь куьрпе кӀулаз яна, къекъведай. Дуьнья, азиятар, дердер акунвай дишегьли тир. Вад аялдин диде. ЧӀехидан цӀувад, гъвечӀидан ругуд йис тирла, нефтяник гъуьл, Каспий гьуьле авай буругъри цӀай кьурла, циз хкадрайла, куьмек агакь тавуна, батмиш хьана. Гьукуматди са жуьредин куьмекар гана, ахпа вад аял кӀвачел акьулдун ТӀавус бажидин хиве гьатна. Ада вичиз нефтяникрин столовойдай кӀвалах жагъурна. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ хуьрекар ийиз адаз гъвечӀи чӀавалай чизвай. Столовойдай гьар юкъуз кӀвализ хкидай суьрсетни гьатзавай, гьа икӀ ада балаяр хвена.- Зи аялар къадирлубур хьана,- чан руш.- ЧӀехиди руш тир. Пара акьуллуди, зирекди. КӀвалин къайгъуяр ада ийидай. ГъвечӀи стхайрихъ, вахарихъни гелкъведай. Адакай зи эрчӀи, чапла гъилни хьана. Недайдакай, алукӀдайдакай за балайриз дарвал ганач. Амай четинвилер са бубат алудна. Пуд рушни гъуьлерик ква. Сад Бакуда ава, гьа за лугьузвай чӀехиди, Гуьлебатун. Лейла Нахичевандиз акъатна. Мамедни Наргиз Москвада яшамиш жезва. Йисарилай хкведа, хъфида. Мамедали Сумгаитда ава. Гагь сада, гагь маса балади зал кьил чӀугвада, арабир, иллаки гатуз, хтулар ахкъатда. Вучда, чан руш, зи Гуьлбаладиз вичин веледрин асайиш уьмуьр, яшайиш акунач. ЯхцӀур йисни тахьанмаз чавай къакъатна ам. Рагьмет хьурай вичиз, Аллагьдин кьадарар я. - Вахъ вужар ава, чан руш? Куьн инра яргъалди амукьдайди яни? Заз ван хьайивал, куь анра дявеяр авалда, гьалар чӀуру ялда.- Эхь, ТӀавус бажи, бандитар лугьудайбуру чи хуьрерал, шегьеррал вегьена, вишералди инсанар кьена. Армияр къаришмиш тахьанайтӀа, абур инизни акъатдай.- Я Аллагь, я Аллагь, Вичи хуьрай чун ахьтин къанмазрикай, иблисрикай,- ТӀавус бажиди пӀузаррикай дуьаяр авуна.- Гена Аллагьдиз шукур, абурув чпиз къвезвайди агакьайди. Азоради ТӀавус бажидиз вичин, гъуьлуьн хзанрикай, хуьрерикай, Дагъустанда авай гьаларикай вичиз чидай ихтилатар авуна. Чеб иниз акъатунин себебрикай, гьелбетда,
куьтӀнач. Айвудина кӀевелай таъкимарнавайди тир, «килиг гьа, садазни чи сир ахъаймир». Гъуьлуь адаз ватандиз зенгер авунни къадагъа авунвай. ЯтӀани Азоради ара-ара багърийриз зенгер ийизвай, абурун гьал-агьвал чирзавай, вичин яшайишдикайни малуматар гузвай. Нубатдин сеферда телефон кардик кутурла, къаридихъ галаз рахайла, адак лап къалабулух квай. Ада полицейскияр атайдакай, кӀвалера къекъвейдакай ва Айвудин суракь авурдакай ахъайна. Азоради кьатӀана, крар чӀуру я. Неинки кьисасчияр, гьакӀ полицейскиярни гъуьлуьн гуьгъуьна гьатнава. Абур иниз, Бакудизни акъатун мумкин я. Дишегьлидик кичӀни акатна, гьа са вахтунда ам шаклувиликни акатна. Айвудиназ лугьудани, лугьудачни? Белки, адаз хабар аватӀа? Ам и йикъара са жуьре аквазва. Къариди адазни зенг авунвай хьтинди я. Са нянихъ Айвудин кӀвалахдилай адетдиндалай фад хтана. Адахъ пуд гадани галай. ТӀавус бажиди, Азоради абурун вилик фу-яд эцигна ва чпин маса къайгъуяр авунив гатӀунна. Атанвай гадайрикай сад Азорадиз акур хьтинди тир. Иллаки адан къацувал квай вилер ва чиргъ алай сес танишбур тир. РикӀел хкиз алахъна, хтанач. ТӀуьнрикай дад акуна, гадаяр къецел экъечӀна, абур са квекай ятӀани итижлудаказ рахазвай. Къацу вилер авайдан буй-бухахдиз, гьерекатриз фикир гайила, Азорадай вичизни хабар авачиз «агь-гь» акъатна. Им атӀа ламран хва я хьи. Паркуна авайла чпел гьавалат хьайибурукай сад. И кицӀин хцин ина вуч азар авайди я? Вични зи итимдихъ галаз? Мегер адаз и кицӀ вуж ятӀа чир хьанвачни? Ада вуч патал ам кӀвализ гъанвайди я? Азора гьич и месэладин гъавурда гьатзавачир. Ам хъел кваз кӀвализ гьахь хъувуна. Са арадилай Айвудинни хтана. Чин чӀуру паб акурла, ада жузуна:- Мад вуч хьанва?- Са затӀни.- Чинай вучиз маргьузар авахьзава?- Маргьузар жеда ман, на кӀвализ алчахар хкайла.- Алчахар? Вучиз? Абур захъ галаз кӀвалахзавайбур я.- Гьа къацу вилер авай ламранхвани?- Къацу вилер авайди?- Эхь, эхь-хь, гьа угъраш-ш-ш! РикӀелай фенани? Паркуна зал гьавалат хьайиди. Адахъ галаз ви вуч крар авайди я?- Э-Э-Э, абур мус хьана алатнавай крар я эхир, я чан Айзанат. Секин хьухь, ина ахьтин са чӀуру карни авач. Ам меркездавай чи цехда кӀвалахзавай садан мукьвади тир. Цехдиз атайла, за фикирнай, ам заз кар хкьаз атанвайди я. Ахпа, вуж ятӀа чир хьайила, ада гъил къачун тӀалабнай. Ам чи цехдиз кӀвалахални кьабулнай. Ингье гила иниз атанва.- Да, да-а, гила зун гъавурда акьуна, гьа чӀавуз абур, вуна гьалдарна, амалдалди чун инжиклу ийиз алахънай. Ахпани, вуна атана чи вилик игитвална, чун алчахрикай къутармишна. Яни гьакӀ?- Абур вуч гафар я эхир, къундармаяр. Са амал-фигъилни авайди тушир. Заз ам гьа чӀавуз сад лагьай сеферда акур кас тир.- Хьана, хьана, белки, вун гьахъ я жеди. А алчах чир хъхьайла, зи беденда гьа чӀаван хьтин ажугъдин цӀай къекъвена.- Секин хьухь, Айзанат. Ам а на лугьудай хьтин алчах туш.- Я жеди, амма мад ам чи кӀвализ хкимир.- Вуч? Вуна зи вилик шартӀар эцигзавани? Айзанат, чир хьухь, кӀвалинни, гьакӀ вини чӀехиди зун я. Вуж галаз хкведатӀа, гьикӀ ийидатӀа, заз хъсан чизва. Килиг, заз хъел къведай ихтилатар ийимир. Жуван хциз туьмер ийиз ацукь,- Айвудин кӀваляй экъечӀна ва хейлин вахт алатайла, хтана. И вакъиадилай гуьгъуьниз кьве гьафте алатнавай жеди, Айвудин кӀвалахдилай хтанач. Азора адан геж хьунрихъ галаз вердиш хьанвай, амма йифен къаранлухдай экв ачух жез гатӀунайла, дишегьлидик къурху акатна. Ам гуьзетиз, варцин ракӀари мус чӀигъ ийидатӀа лугьуз, вил алаз акъвазна. Амма итим ахкъатнач. Фикир гьасятда адан гуьгъуьна гьатнавайбурал фена. Яраб абурун гъиле гьатна жал? Пуд йикъалай хтана ам, дагъдин кукӀушдал къванер ялиз тур хьтинди, галат хьана,
аман атӀана. ЧИН-ГЪИЛ чуьхуьдалди ада вичиз гишинзавайдакай малумарна. Азора адаз килигиз акъвазна. Гъуьлуь кисна, каш рекьизвай. Им ихьтин гьалдиз къвез, гьинавайтӀа?- фикирзава дишегьлиди.- Бажагьат заз адавай дуьз жаваб жагъида. Ада тапарарзава закай. Вучиз? Ихтибарзавач зал. Алчахрикай дустарни хъхьанва. Полицейскиярни гуьгъуьна гьатнава.- Азорадиз итимдихъ галаз ихтилат гьи къайдада ийидатӀа чизвачир. Пуд истикӀан чайни хъвайила, Айвудин вич рахана, тахсир квайди хьиз.- Чизва, аквазва, залай нарази я, вак хъел ква. Гъил къачу, масанди, зун лап батӀул я. Са райондай тади заказ атана, чун гьаниз фена. КӀвалах куьтягьна хкведай фикир авай чи планар михьиз чӀур хьана. Район шегьердивай яргъа авай, мобильный связдикайни анаг магьрум тир. Гьавиляй вун хабардар ийизни хьанач.- Айвудин къарагъна ва ада паб къужахламишна.- мад ихьтин шулугъар хъийидач, зи ширинди. Хкудур жуван хъел. Хва гъваш, зи вил хьанва адахъ. Гъуьлуьн гафари, туьмери Азора са тӀимил авагъарна, амма бейнида физвай женг акъвазнавачир. РикӀи саки гьарайзавай, адан амалриз, крариз къимет гуз гафарни гьерекатар сад-садав гекъигзавай. Гъуьлуьз папакай чинебан крар ава. Ада датӀана тапарарзава. АтӀа, зал гьавалат хьайи алчах кӀвализ атай юкъуз, абуру кӀарасдин ящикдин еке са шумуд кьвати хканай. Агалнавай, гьатта тӀапӀарарни янавай. Абур гьаятдин масадан вил хкӀун тийидай пипӀе саламатнай. Айвудин кӀвализ хтун тавур йифен пакамахъ Азорадиз гьа кьватияр амачирди акунай. Абур са гьиниз ятӀани тухвана. Гьиниз? Пуд юкъуз гъуьлни квахьна. Гила закай тапарарзава, районда мобильный связь авачир лугьуз. Зун аялдай, кӀамашдай кьазва ада. Вичин хъел, ажугъ винел акъуд тавуна, дишегьлиди секиндиз жузуна.- Айвудин, вун хтун тавур юкъуз и гьаятда авай ящикарни квахьна. Абура вуч авайди тир?- Вуч жеда кьван, чи цехдиз герек шейэр.- Цехдиз герекбур гьа юкъуз цехдиз тухун тавуна, ТӀавус бажидин гьаятдиз вучиз гъайиди я?- Ана чка авачирвиляй. Хьайила, хутахна аниз.- Айвудин, Аллагьдин хатурдай кьванни, закай тапарармир. Вун гьихьтин чинебан крарал машгъул жезвайди ятӀа, лагь. Чи кьилел къаза-бела гъидайвал тахьуй на.- Вуч чинебан крар, къаза-балаяр?- Айвудинан пӀузарни кваз зурзана.- Вун гьинай рахазва эхир? Ацукьай кӀвале къундармаяр туькӀуьриз. ГьикӀ хьана, кьил элкъвенвани?- Зи кьил кьилел гьамиша алайди я. Гилани ала. Зибур къундармаяр туш. Чи и харапӀада вуч йикь авайди я? Вучиз ви гуьгъуьна полицейскияр авайди я?- Полицейскияр? Ваз гьинай чида?- Чида заз. Ви дидеди лагьана, абуру кӀвалер кӀанелай кукӀвалди ахтармишна.- АкӀ ятӀа вун дидедихъ, вибурухъ галаз рахазва ман? За ваз къадагъа авурди туширни?!- Вун югъди кӀвалахал, зун ина, есир хьиз, дустагъда. Заз жуванбурухъ галаз рахадай ихтиярни амачни? Вучиз ва нихъай ваз кичӀезва?- Гьа кьисасчийрихъай, кӀамаш,- Айвудина папан чин яна.- Ви рикӀелай фенани келлегуьз? Гила абуру зи гуьгъуьна полицейскиярни тунва. Абуру зи хзандин телефонрихъ яб акалун мумкин я, авам. Гьавиляй къадагъани авунвай. Хабарсуз лапӀаш галукьай дишегьли ярх хьана. Ам гьасятда къарагъна ва тӀарвилизни килиг тавуна, кьепӀина авай хва хкудна, къужахдиз хкажна.- Вун зун ядайди я ман? ЗУН-Н? Ви и хцин диде? Ви виридалайни кӀаниди, масанди? ГьакӀ я ман? Пака зун инай хъфида.- Гьиниз?-Айвудин папан вилик фена.- Гьуьлуьз! Ина зун акъваздач. Ви тапаррихъни яб акал хъийидач.- Санизни вун фидач,- кьетӀивилелди малумарна итимди.- За вуч лагьайтӀа, гьам ийида вуна. Ван хьанани? ТахьайтӀа, завай аквамир. Азоради шкафдин патав гьерекатна. Дахилда документар авайди тир: вичин паспорт, аялдин метрика, пулни. Амма абур авай пакет амачир.- Гьинва чи документар?- Азора, лекьен хьиз, гъуьлуьз килигна.
- Саламат чкада,- секиндиз жаваб гана Айвудина.- Хкваш абур…- Сад мад галукьна кӀанзавани? Жалалдин шехьна. Ада вичин дидедин гьал кьатӀай хьтинди я.- Аялдиз килиг ва чир хьухь, Дагъустандиз ви рехъ агалнавайди я, АЗОР-Р-РА-А,- ягьанатдивди хъуьрена ва папан халатдин жибиндай телефонни къачуна, кӀваляй экъечӀна. Дишегьлиди вири бейнидалди гьиссна, крар лап чӀуру я. Вич садавайни ахкъудиз тежедай ракьара гьатнава. Вуч ийида? ГьикӀ и фурай экъечӀда? Кьилиз текъвезвай фикирар авачир. Жалалдинни, кинер ийизвайтӀани, шехьзавай, секин жезвачир. Аялдизни диде авай гьалдикай хабар авай хьтинди тир. Вуч авуртӀани, катна кӀанда. ГьикӀ? Нихъ галаз? Документар гвачиз? Дагъустандиз кьадач, сергьятдилай ахъайдач. Бес гьиниз? Гьа акатайвал, белки, регьимлу инсанар гьалтин, абуру куьмекин. Дахдиз хабарна, зун инай хутах лугьудани? Ам татайтӀа, вучда? Адаз заграничный паспортни авайди туш. Кармаш хьана зун,- дишегьли ван акъуд тийиз шехьна, шехьна. Белки, ТӀавус бажидикай кьадай чка жагъин,- фикир яна кьилиз.- Тади къачун тавуна, жуван макьсад аян тежедайвал кӀвалах тухвана кӀанда. Жув пис хьайитӀа, гъуьл мадни терс жеда. Жув муьтӀуьгъ тирди къалурна кӀанда. Агь Айвудин, Айвудин. Михьиз масад хьана хьи вакай. Зал, вичин кӀанидал, хцин дидедал гъил хкажун? Заз гьилягьар кьун? Зун и харапӀа хьай чкада дустагъэгьлидиз элкъуьрун? Закай датӀана тапарар авун? Чинебан, сирлу крарал машгъул хьун? Зун цуьк, ханум хьиз хуьда, бахтлу ийида лагьай Айвудин. Амач ам, кьена ам зун патал. Вучзава ахьтин гъуьлуькай? Са затӀни. Ваъ, ваъ, катна кӀанда. Вуч авуртӀани. Са рехъ жагъурун лазим я. ТахьайтӀа, низ чида ада мад зи кьилел гьихьтин керематар акъуддатӀа. Азоради хва азадна, пекер дегишарна, адаз мамни гана ва кьепӀина хтуна. Лайлай ягъиз аял ксурна, амма вич шехьна. Фикирар яргъариз физвай ва мад хтана вичин хзандал акъваззавай. Заз чир хьайи чӀавуз Айвудин ихьтинди тушир эхир. Къайи къван, азгъун хьтинди. КафтӀардин вилер авайди, инсафсуз зулумкар хьтинди. Ада вичин кӀанивални къалурзавай, гьуьрметни ийизвай. Инсанди хьиз тухузвай вич. Бес ам ни дегишарна? Вучиз ам зав, вичин кӀанидав чаради, вагьши, душман хьиз эгечӀзава? Гъана, Бакудин са къерехда дустагънава. Мегер ихьтин амалар эхиз жедани? Адан къаст, мурад вуч ятӀа? Ам гьикьван гагьда ина амукьда? Чи кьисмет, гележег гьихьтинди хьурай? Суалар, суалар… Гьайиф хьи, абуруз жавабар жагъизвачир. Я жаваб гуз жедай касни патав гвачир. Кьил кьве гъилив кьуна шехьна дишегьли. Ада маса са чарани авачирди кьатӀана ва гъуьлуьз табийвал къалуриз, кӀаникай жуван кар акун, къазаматдай катдай са рехъ жагъурун кьетӀна. Йикъар, гьафтеяр са-сад алатиз, физвай. Зулни акъатзавай. Гьаваяр гьеле чимизмайтӀани, ара-ара къайи гарар акъатзавай. Ида кьуьд мукьвал алайдакай хабар гузвай. Азоради вич, дуьньядикай пай атӀайда хьиз, тухузвай. КӀвалин крар тамамарзавай, аялдихъ гелкъвезвай, ТӀавус бажидиз куьмекар гузвай. ШЕЛ-ХВАЛ ийиз кӀан хьайила, адани Айвудинан тереф хвенай. «Итимар гъуьрчехъанар я, датӀана чуьллера гьатнавай, хизан патал гъуьрч, ем жагъурзавай, абурун кефи хана кӀандач. Паб гафунин мана итимдиз муьтӀуьгъ хьухь лагьай чӀал я, чан руш. Гьадаз кӀанивал авун чи буржи, ферз я. Ви гъуьлни зегьмет чӀугвазвай, хзандин къайгъуда авай кас я. Ам галат хьана, хквезва. Вун адан къуллугъда са кӀвачел акъвазун лазим я. Ахпа вири хъсан жеда» лагьанай. Азоради кисна яб акалнай ва мад вичин наразивални винел ахкъуднач. Гъуьлуьхъ галазни виликан хьтин ачух ихтилатар, тавазивилер амукьнач. «Ун, эхь, ваъ, хъсан я, пис туш» куьруь жавабралди рахун адетдиз элкъвезвай. Айвудиназ ихьтин къайда гьич хуш авачир. Паб гатай гуьгъуьнин йикъара адани сиве яд кьунай. Геж хквезвай, кисна тӀуьн незвай, ахпа ксузвай. Экуьнахъни фад кӀвалахал физвай. Белки, гьа икӀ кьве гьафте алатна, мад адавай давам хгуз хьанач. Айвудина гъил къачун тӀалабна. Мецел атай кьван хъуьтуьл гафар эзберна.
- Бесрай хъилер, ажугъар. На ви, зи рикӀни цӀурурзава. ИкӀ жедайди туш. Чун хзан я, сад-садан арха, панагь я. ЧӀурмир мад ви чин,- тӀалабна ада. Азоради куьрелди «хъсан я» лагьанай. Ам алахъни ийизвай, амма рикӀевай кин, къалабулух квахьзавачир. Айвудина кьве уьмуьр тухузвай. Сад Азорадиз чизвайди, садни сирлуди, чинебанди. Гьа ида рикӀе къурхулувални твазвай. Вичин фикир-къастуникайни ам къерех хьанвачир. Ам датӀана са улам жагъурунихъ къекъвезвай. ТӀавус бажидикай вичин терефдар тежедайди Азорадиз фад чир хьана. И кардал ада разивални авуна. Вучиз ятӀани ТӀавус бажи Айвудинан таъсирдик квай. Гьавиляй адавай куьмек тӀалабун жува жув рагалай вегьей гьисабдай жедай. Азора куьчеда яшамиш жезвай гьа вич хьтин, хурудихъ аялни галай дишегьлидихъ галаз таниш хьанвай. Ам Сумгаитдай гъуьлуьз гъанвайди тир. Арабир абур куьчеда гьалтзавай. Чимназ рикӀиз хуш жедай, фад акахьдай инсан тир. ТӀавус бажидин гьаятдизни къведай, ихтилатардай. Нубатдин сеферда туьш хьайила, Чимназа хабар кьунай.- Я руш, Айзанат (ина Азора Айзанат яз чизвай), варцаралди ина яшамиш жез вун шегьердиз фенвайди тушни?- Ваъ,- жаваб гана Азоради.- Вучиз, я чан? Баку гзаф гуьрчег хьанва. Иллаки эхиримжи йисара. Фена, тамашдай, гьейранвалдай, гьакӀ ял ядай чкаярни бул я. - Зун кьилди гьикӀ фирай? Итим югъди – кӀвалахал. Зазни шегьер ерли чизвач.- Мегер ина мукьва-кьилияр авачни? Бакуда лезгияр ацӀанвайди я. ГьакӀ чи Сумгаитдани.- Мукьвабур?- Азора гафунин гъавурда такьурди хьиз Чимназаз килигна ва мад тикрарна:- мукьвабур? Авай хьтинди я,- акъатна адай шаддиз.- Вот, гьабурухъ галаз фида ман шегьердиз. Зани къалурдай ваз шегьер, амма заз вахт авач. Я къариди, ам писди я, заз ахьтин мумкинвални гудач. И ихтилатдилай гуьгъуьниз Азорадин гуьгьуьлар ачух хьана. Адан рикӀел хтана, Бакуда дахдин халу Ширинбег яшамиш жезвай. Хуьруьз хтайла, ам гьамиша кӀвализ къведай, савкьатарни гъидай. Дахди, дидеди халу лезги адетривди, берекатдивди рекьени хутадай. Дишегьли вичи вуч авун лазим ятӀа, гьадан гъавурда гьатна. ТӀавус бажи базардиз фейила, Азоради Чимназан патав гьерекатна. Адавай телефон къачуна. Стхадиз зенг авуна. - Азора, Азора!- ТӀилиб шад хьайи кьван. Стхадин сес галукьай вах михьиз гъуьргъуь хьана ва шел винел акъатна.- Вах, я вах, вун вучиз шехьзава? На икьван гагьда зенгер вучиз ийизвачир? Чна зенг авурлани, «недоступен» лугьуз.- Стха чан, заз са артух рахадай мумкинвал авач, гьавиляй яб це. Айвудин лугьудай ламра зун ина дустагънава. Вун гьахъ тир, ам чинебан ва чӀуру крарал машгъул жезвай хьтинди я. За фикирзавайвал, инизни гьавиляй катнавайди я. Адан гуьгъуьна полицейскияр къекъвезва. Зи ва аялдин документарни ада кӀевнава. ТӀалабзава, зун адан къармахрай ахкъудур, стха. Санал кхьихь, чун Бакудин и районда, къерехда яшамиш жезва. Са къаридин кӀвале. Ам ислен ва хемис йикъарин экуьнахъ базардиз физвайди я. Ширинбег халудиз зенг ая, ам гъавурда тур, зун садазни хабар тавуна, атана инай хутахрай. За зи гьазурвални аквада. Вун гъавурда гьатнани?- Зун гьатна. Агь алчах, бандит! За куьн авай чка чи полицейскийриз лугьуда. А угъраш кьадайвал.- Ваъ, ваъ, герек туш. Ам тек туш, адахъ вичин амадагарни галайди я. Мумкин я, яракьарни гвайди я. Ягъунар жеда, зунни бажагьат сагъ-саламат амукьда. Ваъ, стха, за лагьайвал ая, чинеба атана, халуди зун вахчурай. Зун вил алаз жеда.- ЯтӀа хьурай. За Ширинбег халу гъавурда твада.- Де сагърай, чан стха, трубка къунши дишегьлидинди я.- Сагърай, чан вах, мад шехьмир. Чна вун а алчахдив тадач.- Сагърай,- Азоради трубка хкудна ва Чимназав вахкана. Аллагь рази хьурай валай, чан вах. - ГьикӀ я, багъридин сес галукьайла, шел кьаз хьаначни?- Валлагь, хьанач. ВИЧ-ВИЧЕЛАЙ атана.
- Вучда, чи кьисмет я ман, хайи кӀваляй чарабурун утагъриз акъатзавай. Арабир акьван вил жеда хьи жуванбурухъ, дарихвили рикӀ цӀурурда.- Гьахъ я вун, вах, заз исятда вири акваз, абур къужахда кьаз кӀанзава. ДИДЕ-БУБА, вах, стха, вири, вири яргъалди.- Хьана, хьана кван, жув акьван гьалдай вегьемир. Исятда чна са чаяр хъвада. Азоради, беденда пайда хьайи ажайиб гьиссерал табийвал тежез, мад накъвар авадарна вилерай. РикӀ кузвай, на лугьуди, ана цӀай хъувунвай. Чимназан ихтилатрихъ яб акализ, чайни хъваз, залан гьисс алатна, квахьна. Азора, Чимназаз пара сагърай лагьана, кӀвализ хъфена.
Стхадихъ галаз телефондай рахайдалай гуьгъуьниз Азора хкат тийидай къалабулухди кьуна. Яраб стхади гьикӀ, вуч ийидатӀа? Милицияр хабардар авуртӀа, бажагьат нетижа хъсанди жеда. Айвудинахъ галаз алакъалабурни, багъриярни силисдик акатда. Я Аллагь, Вуна зи стхадив ахьтин кар ийиз тамир,- дуьаяр ийизвай дишегьлиди гьар экуьнахъ. Азоради, рикӀ-рикӀел текъвез, йикъар гьисабзавай. Са ислен югъ, са хемис югъни алатна, амма чпикай са чӀар кудай кас Азорадин гьарайдал акъатнач. Ноябрдин эхирар тир. Гьяд йикъан нянихъ гьава чӀур хьана. Къайи ва йигин гар акъатна, чӀишни акатна. Ахпа ам куьлуь марфадиз ва йифен са арадилай куьлуь-куьлуь харар хьтин живедиз элкъвена. Айвудина кӀвале электроплитка кутунвайтӀани, беденди мекьивал гьиссзавай. Азорадин кефи авайдалайни чӀур хьана. Ам хуьрек тӀуьр къапарни чуьхвена, ксана, амма геждалди ахвариз фенач. РикӀик квай гъалаба сакӀани хкатзавачир. Адаз акӀ авай хьи, вичиз садавайни куьмек гуз жедач, ам гьа инра гъарикӀ яз, бахтсуз яз, са ихтиярни авачир есир хьиз, амукьда, я дердини агъа дуьньядиз ракъурда. Экуьнахъ фад, гьеле мичӀивал кумаз, дишегьли аялдин ванцел ахварай аватна. Хва секинар авурдалай гуьгъуьниз ам къецел экъечӀна. Гар амачир, амма гьаят, куьче живеди кьунвай. Цав циферикай ачух хьана, вили-вилиз аквазвай. Кьуд пад вацран, усайди тиртӀани, нурди ишигълаваннавай. Ихьтин гуьзел шикилди дишегьлидин рикӀни авагъарна. Ам са квехъ ятӀани инанмишвал аваз кӀвализ гьахь хъувуна ва вичин баладин патав ярх хъхьана. Вил рекьик кваз мад пуд югъ алатна. Азора ара-ара куьчедиз экъечӀзавай, килигзавай, вичиз ишара гудай кас-масдихъ къекъвезвай. Амма ахьтинбур авачир. Хемис югъни гьа амайбур хьиз башламиш хьана. Фадамаз къарагъна, хциз нек гана, адан пекер дегишарна. Экуьнин хуьрек гьазурна. Айвудин хуьрекни тӀуьна, кӀвалахал фена. Анжах ахпа Азора суфрадихъ ацукьна. Са вад декьикьани алатнач, Жалалдина ван кяна, вичикай хабар гана.- Я чан, вазни гишин хъхьанвани?- лагьана, Азора хцин патав фена, ам гъапаз хкажна. Дидедин хурудик кутур аял гьасятда кисна. И арада ТӀавус бажини акъатна.- Зун - базардиз, чан бала, ваз кӀани-такӀан авани?- СА-ВАД ругуд анар гъваш, чан бажи.- Гъида, чан бала, мандаринарни гъида. КӀвал вал, вунни Аллагьдал ихтибарзава за.- Сагърай, ТӀавус бажи. Архайиндиз фена, хъша.- Де зун юзана,- лагьана, яшлу дишегьли экъечӀна. Азоради хва кьепӀина хтуна, ксурна. Ахпа къапар чуьхуьнив эгечӀна. Куьтягьайла, гьаят михьна, ТӀавус бажидин цӀун кӀвалени къайда туна. Куьчеда жив амачир, цӀурун хъувунвай. «Гила са ич тӀуьртӀани жеда», лагьана ам столдихъ ацукьна. Гьа и арада сада гьаятдин вар гатай ван атана. Дишегьли гьатта кхунна. ДакӀардин патав фена, ам къецел килигна. Варарихъ жегьил дишегьли акъвазнавай.- Яраб идаз вуч кӀанзавайди ятӀа?- вич-вичив рахана Азора. Куьчедиз мукьвалмукьвал тӀалабчиярни, къекъверагарни, шей теклифзавай алверчиярни къвезвайди тир. Дишегьли ахтармишдай саягъда кӀвализ, гьаятдиз килигзавай. Азора къецел экъечӀна. Дишегьлидик гьасятда юзун акатна. Ада салам гана ва хабар кьуна: «Вун Азора яни?»- ЭХЬ-ХЬ,- дишегьлидин кӀвачер зурзанна ва ам таниш тушир касдиз килигиз амукьна. Икьван йикъара гуьзетна, гуьзетна, гила, атайла, къуватар квахьна,- фикирна
Азоради рикӀяй.- Вак гъалаба акатмир,- лагьана атайда Азорадин гьал акурла,- чун вун хутахиз атанвайди я.
- Куьн вужар я?- Ширинбег халудин хвани свас,- дишегьлиди «Алибег» тӀвар кьуна, эверна. Машиндай жегьил итим экъечӀна. Алибег. Азорадиз ам гьасятда чир хъхьана.- Хийирар, Азора. КӀвале кас-мас авач хьи?- Ваъ, ваъ, касни авач,- Азора халудин гададин къужахда гьахьна. Адан вилер накъварив ацӀанвай.- Азора, тади авуна кӀанда. Шейэр вуч ава?- Ша захъ галаз.- Вач,- буйругъна суса.- Зун инал акъвазда, кас-мас акъатайтӀа, ван КЯДА.-МАШИНДА ацукь,- меслятна Алибега. Вад декьикьадилай хва къужахдавай Азора, чантаяр гвай Алибег машинда ацукьна ва абуру, хаталу район кьулухъ таз, куьчедай цӀуьхт авуна. Кьве сятдилай хьиз базардай хтай ТӀавус бажиди гъилер чантайрикай азадна ва эверна:- АЙЗАНАТ-Т-Т. ВАН-СЕС акъат тавурла, пӀузаррикай мурмурна: «Ксун хъувунвай хьтинди я. Гьаят къакъажнава, инрилайни вичин гъил элкъуьрнава. Акьуллу, къени аял я, амма,- фикир эхирдал хкун тавуна ада мад эверна:- АЙЗАНАТ-Т-Т. За ваз нарарни, мандаринарни гъанва.- Рахаз- рахаз ам кӀвализ фена. Касни акунач. Мад Чимназан патав фенвай хьтинди я. Фирай, гьадахъ галаз кьванни рикӀ аладаррай вичин.- ТӀавус бажиди, цӀун кӀвализ хъфена, базардай гъайи шейэр сад-истихъ авуна, ахпа телевизор кутуна, дивандал яргъи хьана. Индиядин кинодиз килигиз-килигиз ахваризни фена ам. Ахварикай кватайла, сятдин садаз кӀвалахнавай. Тадиз къарагъна, цӀун кӀвализ фена, хуьрекдин къайгъуйрив эгечӀна. Айзанатан ван-сес акъат тавурла, ада вири авайвал туна, Чимназан патав гьерекатна. Аниз Айзанат татайдакай чир хьайила, ТӀавус бажидик секинсузвал акатна ва яваш-яваш ам къалабулухдиз элкъвена. Ада Айвудиназ зенг авуна ва Айзанат кӀвале авачирдакай малумарна. Са сятни алатнач, Айвудин хтана. Я Айзанат, я Жалалдин такур ам ажугъдин кӀватӀуниз элкъвена.- Абур мусалай авайди туш?- хъел гьиниз ийидатӀа чин тийиз рахана итим.- Зун базардиз фидайла кӀвале авайди тир. Хтайла, амачир.- Де ам гьиниз фирай? - Белки хквен, шегьердиз фенатӀа?- Ваъ, ТӀавус бажи, хкведай чкадиз фенвач ам. Шейэрни амач. Ам катнава. Гьиниз?- Чидач, валлагь, чан хва.- Масадан куьмек галачиз бажагьат адалай ахьтин кар алакьда. Ина ада нихъ галаз алакъа хуьзвай?- Агъа Чимназан патав физвайди тир ам.- Ша кван,- Айвудин вилик акатна, ТӀавусни – адан гуьгъуьна. ТӀавус бажини Айзанатан гъуьл акъатайла, Чимназа са вуч ятӀани хьанвайди кьатӀана. Сабур хуьз тежезвай Айвудина гьасятда дишегьлидал гьужумна.- Лагь, Айзанат гьинава?- Заз вуч чида?- атӀугъвал кваз рахана Чимназ.- И куьчеда ам ви патав къвезвай, ваз чир тахьана жеч, ам гьиниз фенвайди ятӀа. Гъавурда гьат, адаз и шегьер чизвайди туш. Аялни гваз ам кӀеве гьатда. Кьилел дуьшуьш къведа. Ваз вуч малум ятӀани лагь.- Я Аллагь, куьн зал вуч лугьуз гьавалат хьанвайди я? Заз чизвай са затӀни авач. Эхь, ам зи патав къвезвай, ихтилат-суьгьбет авуна, хъфизвай.- Куьн квекай, никай рахазвай?- Квекай рахада кьван, гьа рикӀел атай крарикай, чи дишегьлийрин къайгъуйрикай. Эхиримжи сеферда ам кьведра зи трубкадай рахана.- Нихъ галаз? Ада вуч лагьана?- Заз вуч чида. Ам лезги чӀалал рахазвай кьван. Ада ина чпин мукьвабур авайдакайни лагьана.- Мукьвабур? Ина?
- ЭХЬ-ХЬ. Айвудин элкъвена, гьаятдай экъечӀна. Хъел кваз, лезги чӀалал экъуьгъиз. ТӀавус бажидин кӀвалив ахгакьайла, ам, турмуцӀ ягъайди хьиз, акъвазна ва гуьгъуьнаваз къвезвай яшлу дишегьлидихъ элкъвена:- ТӀавус бажи, ви кӀвале акъвазун гила хаталу я. Чаз са маса чка жагъура. Вуж ви патав атайтӀани, чун ваз чидай ксар туш лагь. Зун кӀвалахал хъфена,- Айвудин тади кваз машинда ацукьна. Цехдиз ахгакьнамазди, ада гадаяр кӀватӀна ва малумарна:- Чи крар чӀуру я. Айзанат катнава. За фикирзавайвал, адаз ина авай мукьвабуру куьмекна. Вири кӀвалахар акъвазарна Бакуда авай бубадхуьруьнвияр чирна кӀанда, ахпа чаз а гавур авай чкани малум жеда. Мукъаятвални хвена кӀанда. КЪЕ-ПАКА чна яшамиш жезвай кӀвални дегишарда. Баку бинейрилай лезгийрин кӀвачик квай шегьер тир. Абуру ина уьмуьрни кечирмишзавай. КӀвалахни ийизвай, алатай девирра шегьер душманрикайни хвенай. Лезги гьар хуьряй ина кӀвал-югъ кутунвайбур гзаф авай. Лезгийри чпин хсуси мискӀинда капӀ-тӀеатни ийизвай. Вирида чпи-чпихъ галаз алакъани хуьзвай. И кар Айвудиназни чизвай. Гьавиляй ам ва гадаяр лезгияр гзаф авай чкайриз фена, бубадхуьруьнвияр суракь ийиз. Жагъунни авуна. Абурувай хабарарни кьуна. Саидин духтурдин мукьва-кьилийрикай ихтилат вегьейла, сифте нубатда метрояр эцигзавайбурун бригадир Ширинбеган тӀвар кьунай. И малуматар кӀватӀиз гьафте алатна. Ахпа Ширинбеган кӀвалер гуьзетдик кутуна. Пуд лагьай юкъуз Айзанат ана авайди тайин хьана. Кьве йикъалай Айвудина гадайрихъ галаз Айзанатни хва чуьнуьх хъувуна. ТӀавус бажиди абуруз кӀвалерни жагъурна. Пабни хва гъиле гьат хъувур Айвудинан рикӀ са тӀимил чкадал хтана, амма къурхулувал хкатнавачир. Ам агъунвай, Ширинбеган хизан кисна ацукьдач. Полицейскияр гуьгъуьна твада. ТӀавус бажидин патавни фида, амма адай гаф акъудун четин акъвазда. ЯтӀани ам вахтуналди санихъ акъудна кӀанда. Ихьтин фикирри кьунвай итимди Азора гатана. Идални бес тахьана, туьтуьхдал хенжел эцигна сарарикай малумарна:- Мад ихьтин къелет хъувуртӀа, кьил атӀана, кицӀериз вегьеда. Ван хьанани? Азорадай гафни акъатнач. Паркунай кӀвализ хъфидайла гьич такур гадайри вични хва кьуна чуьнуьхайвал, машиндиз вегьейвал рикӀел хкизвай дишегьли фалужди ягъай хьиз авай. СакӀани адан кьил акъатзавачир, им гьикӀ хьайи кар ятӀа. Айвудин лугьудай алчахди ам икьван фад гьикӀ жагъурнатӀа. Ихьтин еке шегьердай. Гьа и къурумсахди туьтуьнал хенжелни эцигнава. Вири беден ажугъдив ацӀана.- ТукӀукӀ!- гьарайна Азоради.- Гьакьван викӀегьди ятӀа, гьа инал. Вучзава за и дуьньядикай?! Вун хьтин гъуьлуькай?! Тапарчидикай? - Кис, кӀамаш! Ахмакь гафар рахамир. На заз лагь, вуна ви мукьвайриз закай вуч лагьана?- Са затӀни. ГьикӀ я, кичӀезвани?- Лал хьухь!- ТӀалабзава, ахъай хъия зун инай. Ви хвани галаз. Гьавая чи уьмуьр гьелекмир. Вун Аллагь рикӀел алай мусурман я эхир.- Хъсан я,- разивал къалурна Айвудина.- Эгер вуна закай садазни лагьанвачтӀа, за ваз кӀанивал ийида. Азора гьатта мягьтел хьана. - САД-КЬВЕ гьафте эха, ахпа чун Дагъустандиз хъфида. Азорадиз и гафарихъ агъаз кӀан хьанач, амма Айвудинан сивяй абур секиндиз, хъел квачиз акъатна. Яраб адан рикӀиз регьим яна жал? Я Аллагь, заз кӀандайвал жедайвал ая, Вуна. Ви регьимдикай хкудмир зунни зи бала,- дуьа авуна дишегьлиди.
ТӀавус бажи амачир. Айвудина маса кӀвал кирида кьунвай. Кьве гьавадин, багъ ва еке гьаят галай. Ина мадни инсанар яшамиш жезвай. Киричияр. Жегьил итимар, хизанар. Итимрин са пай чуруяр квайбур тир. Азорадиз я инсанарни, я кӀвални, я вич авай
гьални хуш хьанач. Айвудина мад тапарарзавай хьтинди я. Ихьтинбурун юкьва авай адак умуд кутун гьавая кар я. Низ чида ада мад гьихьтин уюн акъуддатӀа. И жуьредин фикирар ийизвайтӀани, дикъет гайила, гъуьлуьн гьерекатрай уюнбазвал аквазвачир. Гьаятда яшамиш жезвайбурухъ галазни адан са артух алакъа авачир. КӀвалахдилай геж хквезвайтӀани, ада папаз, хциз туьмер ийидай декьикьаяр жагъурзавай. Амма вучиз ятӀани дишегьлидин рикӀ секин тушир. Вучиз вич ихьтин гьалда аватӀа, адан кьилни акъатзавачир. Арабир адаз вич гужлу лепейрин хура гьатнавай луьткведа авай хьиз жедай, са патахъайни куьмек агакь тийизвай. Йикъар са-сад акъатзавай. Са нянихъ фад хьиз кӀвалахдилай хтай Айвудина малумарна: - Гьазур хьухь, Айзанат, ви мурад кьилиз акъатзава. Чун къе хайи макандиз хъфида. Азора гъуьлуьз килигиз амукьна. Ам вичин япарихъ агъунач.- На якъин лугьузвайди яни, тахьайтӀа, зарафат…- Якъин я, якъин я, гьазур хьухь. Чун хутахиз машин къведа. На лугьуди Азорадик лувар акатна, ада са куьруь вахтунда герек вири шейэр чемоданда, чантайра туна. РикӀ шадвилив ацӀана. Ам ватандиз хъфида, адаз рикӀиз пара кӀани ксар аквада. Ам есирвиляй акъатда. Дишегьлидин шадвилихъ кьадар авачир. Гъуьлуьни папа нянин хуьрекни тӀуьна, рекье недай суьрсет кьилди чантада туна. Сятдин муьжуьдаз кӀвалахайла автомашин атана. «Газелда» мадни инсанар авай. Айвудин хва гваз, Азорани ана акьахна ва водителди автомашин гьална. Йифен рекье авайбур сасад ахваризни фена. Хъвадай цик кваз ксудай дарман гайи Азора чкадал агакьдалди ахварик кумукьна. АРАР-АРА ам и гьалдай акъатзавай, амма мад суст хъжезвай. Гьа икӀ дишегьлиди хцин шелдални вилер ахъайна. ТӀебии гьерекатралди адаз некни гана. Гъуьлуьн гъилелай яд хъвайи ада мад вилер ахкьална. Ахварикай Азора инсанрин рахунри ва аялрин шехьунрин ванери акъудна. Ам, вилер экъисна, килигна, вич гьина авайди ятӀа кьил акъат тийиз. ЧӀулав рангунин хиджабар алай, чинарни кӀевна, са вилер аквазвай дишегьлияр, кат-калтугзавай аялар. Белки, са кьве виш кьван жедай. Сергьятдилай ахъаюнал вил алаз акъвазнавайбур,- фикир фена бейнидай. Халисан карвансара я гьа-а. Гьатта хуьрекарни гьазурзава. Нерихъ картуфар, як ргазвай, кофедин сад-садак какахьнавай ниэр галукьна. Кьил гьа патахъ элкъуьрайла, дараматдин атӀа кьиле са шумуд пич авай. Абурун кьилерихъни дишегьлияр галай, хуьрекар гьазурзавай. Инаг чи сергьятдиз ухшар авач. Я Аллагь, им вуч чка хьуй эхир? Дишегьлияр вири саниз янава. Чебни чадраяр алайбур я. Маса чӀаларални рахазва. Зи абурун арада вуч авайди хьуй? Зи хва, Айвудин? Азоради инихъ-анихъ вил вегьена ва ам къарагъна. Адаз хва акуна, гьа вичин патав гвай месел. Гьасятда ам гъапа кьуна. Ахпа чпин чемодан, чантаяр акуна. И арада япарихъ урусдал рахазвай сесер галукьна.- Килиг, килиг, ам ахварикай кватна.- Халис диде я, гьасятда вичин аялдин къайгъу авуна. Пуд дишегьли Азорадин патав атана.- САЛАМ-АЛЕЙКУМ, я руш. Вун гьикьван ксудайди я?- Салам,- гьяз авачиз жаваб гана Азоради.- Им вуч чка я?- Чка?- дишегьлияр сад-садаз килигна. Михьиз чӀулав гинибашар алайди пу-пу авуна хъуьрена.- Бейнивандиз са куьникайни хабар авай хьтинди туш.- Вуч хабар?- дикъетлу хьана Азора.- Айвудин гьинва?- Айвудин вуж я?- Зи гъуьл.- Чаз ам акурди туш,- рахана хъуьтуьл мили сес авай дишегьли. Вунни аял кьве итимди гъана и месерал вегьейди я. Чазни ваз килиг лагьана.- Куьн вужар я? Куьне инаг вуч чка ятӀа лагьанач эхир…- Чун чи гъуьлерин папар я,- мад рахана чӀулавди.- Инагни Туьркия я. Хатай лугьудай шегьер. - Туьркия вучтинди я? Куьне зарафатзавани?- Ваъ эхир. Чун авайди лагерь я. Ваз гъуьлуь лагьанвай хьтинди туш.- Ада чун Дагъустандиз хъфизва лагьанай….
- Рехъ алатна ман,- ам мад хъуьрена.- Гъавурда гьатна, вахан, вунни тапаррин къурбанд я. КӀеве гьатда вун, бейниван. Пара четин жеда ваз ина. Кьили са квекай ятӀани ван авунвайтӀани, Азора бегьем гъавурда гьатзавачир. Туьркия Дагъустан туш эхир. Сергьятдал кьван авайди кьуд-вад сятдин рехъ я. Туьркиядиз фин патал суткани тӀимил я жеди. Бес заз хабар вучиз хьанач? Вири рехъди зун ксана жал? Зун ксурна алчахди, ксурна. Алдатмишна мад аял хьиз. Алцурарна. Туьркия… Ина ви вуч азар авайди хьуй, къанчанах?! Зунни аял и карвансарадиз гадарна, вун гьи жегьнемдиз фенва, угъраш?! Гьа жегьнемдин цӀа курай вун, душман!- къаргъишна рикӀяй дишегьлиди. Азорадал атанвай гьал аквазвай дишегьлияр ам секинариз алахъна. Адетдин ихтилатар арадал вегьена.- Чунни Дагъустандай я,- рахана чӀулавди.- Аварви я, тӀвар Хадижа я. Им къумукь Сайибат я. Имни лезги Багьаят. Вун гьинай, гьи миллет я.- Зун лезги я. Бубадхуьряй я.- Багьаят вах, гила адан къайгъу жува ая,- лагьана Хадижади,- вири месэлайрин гъавурда тур. Багьаят гьа хъуьтуьл сес авайди тир.- Дугъриданни, инаг Туьркия яни?- жузуна Азоради.- Эхь, вах, Туьркия я. Ахпа чун Сириядизни акъатда.- Сириядиз?- Азорадай агь акъатна.- Сириядиз? Ина авай вири?- Эхь, чан вах. - Анай вуча, чӀемни вирт алай фу гузвани? - ТагайтӀани, мусурман стхайриз чи патай куьмек жеда. Им чи буржи я. Куьмек тӀалабзавайбурун къаршидиз фин.- Вуна рикӀивай лугьузвайди яни? Чавай абуруз вуч куьмек гуз жеда?- Ахьтин суалар мад гумир. Ина къайдаяр масадбур я.- Вун хушуналди атанвай хьтинди я.- Ваъ, чан вах. Гъуьлуь шартӀ эцигна, вун татайтӀа, зун кьве хвани гваз фида. Чара хьанач, атана.- Аялар гьинава ви?- Абур аялрин лагерда ава. МУЬЖУЬД-КӀУЬД йисавай балаяр я. Итимризни кьилдин лагерь ава. И арада сад акъатна. Ада араб, инглис чӀаларал дишегьлийриз тапшуругъар гузвай.- Ам лагердин башчи я, ангиличанка.- Гьабурни авани ина?- О-О-О, инай ваз таквадайди жеч. Немсер, французар, чехар, полякар… Чибурни ацӀанва. Чеченар, ингушар, тажикар, казахар, узбекар... Башчи атана ва «цӀийиди яни?» лагьана хабар кьуна. Ада са масадаз эверна ва парталар дегишарунин тапшуругъ гана. Инглис чӀал чизвай Азора гъавурда гьатна, вичелни чадра алукӀда. - Багьаят, ада гъидай пехърен улухар, чӀулав чадра алукӀдач за.- Захъ яб акала, вах, инин къанун сад я, муьтӀуьгъвал. Шандакьар ийиз хьайитӀа, вун тӀуьникайни хкудда, вавай аялни къакъудда. Гьатта вун маса садаз некягьни хъийида.- Вуч?- Азора Багьаятаз килигна.- Эхь, эхь, зи вах, акьуллу хьухь ва жув кӀевера твамир. МуьтӀуьгъвал къалура. Азорадай сес акъатна: «Агь, душман-н!» Ада вичиз лап гишинзавайди гьиссна. Чантадай суьрсет авай пакет жагъурна ва фуни ниси, як акъудна.- Заз гишинзава,- лагьана ада Багьаятаз.- Вунани дад аку захъ галаз.- Къарагъ, за вун тӀуьн гузвай чкадиз тухуда. Аял галай ваз кьери хуьрек кӀанзавайди я. Ша, ша, ви шейэрик садани кядач.- Багьаята Азора къарагъарна ва вичихъ галаз тухвана. Багьаятан гафар якъин тирди Азорадиз гьа пакадин юкъуз акуна. Вич хьиз, алдатмишна, гъанвайбур ина мад авай. Гьа командир англичанкадин буйругъдалди кьве рушав (ахпа чир хьайивал, сад урус, сад татарви тир) алайбур хтӀуниз туна ва абур мурк хьтин къайи цик кутуна. Ина гузвай жазаяр зулуматдинбур тир. Инсаф амачир вагьшийрин гъиле авай лагерда Азоради рикӀяй Багьаятаз сагърай лугьузвай. Вич инин къ-
айдайрин гъавурда тур. Ада кисна, вирида вуч ийизватӀа, гьам ийизвай. Дикъет гузвай, яб акалзавай, вичиз тапшурмишай кар тамамарзавай. Таза аялар галайбур са артух инжиклу ийизвачир. И кар адаз хуш хьана. Амма вич и къазаматдай акъат тийидайдини ада кьатӀана. Лагерда дуьньядин кьуд патахъай атанвай ва я гъанвай жегьил дишегьлияр авай. Къанни цӀувад йисалай алатнавайбур тек-туьк тир. Вилериз аквазвай агьвалатриз, ван къвезвай ихтилатриз дикъет гуз ва хсуси веревирдер ийиз Азоради Дагъустанда амаз вичив агакьай, амма са артух фикир тагай малуматрикай мана хкудиз эгечӀна. «Чи гадаяр долларар къазанмишиз Сириядиз физва» лугьудай ихтилатдин бинеда вуч аватӀа, гила агакьна Азорадив. Мусурман стхайриз куьмек гуз, гьукумдихъ галаз женг чӀугвазвайбурун дестеяр къалинариз ва гьа идалди чпиз долларар кӀватӀиз. Адаз ван хьайивал, бязи гадаяр еке пулар гваз хтунни авунай Сириядай. Абурун цӀалцӀам, тарифлу гафари масадбурун иштягьарни ачухна. Ингье зи ламни атана. Агь вун зал гьалтай югъ барбатӀ хьурай, алчах! Лагерда авайбурун къастар, мурадар жуьреба-жуьребур тир. Ам вичин кӀалубда, къайдада аваз яшамиш жезвай. Вири инсанар дестейриз пайнавай. Садбуруз араб чӀал, масадбуруз яракьар, хъиткьинардай шейэр ишлемишиз чирзавай. ЦӀийиз атанвай ва бейхабар бейниванрин арада таблигъат тухузвайбурни авай. Командирар, бригадирар, абурун гъилибанчияр-шпионарни датӀана арайра къекъвезвай, ни вучзаватӀа ахтармишзавай. Лагердин гьерекат вилле акьадайди тир. Гьар юкъуз десте-десте инсанар масанрихъ акъудзавай. Абурун чкаяр цӀийиз атайбуру хкьазвай. И крар хъсандиз тешкилнавай ва лагерь герек шейэралдини таъминарнавай. КӀвалахдал машгъул дестеярни авай. Садбуру парталрин фабрикада кӀвалахзавай, дишегьлийриз чадраяр, динэгьлийрин маса улухар цвазвай. Лагердиз хуьрекар гьазурзавайбур, михьивал хуьзвайбур, дежурствояр тухузвайбур… Багьаята гъавурда турвал, Азоради са наразивални къалур тийиз лагердин къайдайрал амалзавай. Амма кьиле физвай вири крариз, инсанриз дикъет гузвай. ВУЖ-ВУЖ ятӀа чирзавай. Малум хьайивал, лезгияр мад авай. Табасаранарни, агъулвиярни, рутуларни, азербайжанарни, аварвиярни… Мумкинвал хьайила, санал кӀватӀ жезвай, дерт-гъам ахъайзавай, хайи маканар рикӀел хкизвай. Абурук, вич хьиз алцурарна, гъайибурни квай. Амма къен ажугъдив ацӀурдай хьтин гьакъикъатдин шагьидни хьана Азора. Пуд ватандаш гъуьлерихъ галаз хушуналди ва кьведни гъуьлер галачиз гуьгьуьллувиледи атанвай. Абуру лезгийрин ва Дагъустандай гъизвайбурун арада таблигъатни тухузвай. Сирияда кьиле физвай дяве вири мусурманриз хасди, жигьадда иштиракун еке суваб, Аллагь-Тааладин патай гузвай савкьат тирдакай, папар чпин итимриз муьтӀуьгъ хьана, абурун геле аваз фена кӀанзавайдакай, ина авай виридакай женнетэгьлияр жедайдакай. Азорадиз абур чап-чап килигзавай. ГьикӀ лагьайтӀа, абуру ийизвай ихтилатар рикӀивай кьабул тийизвайди аквазвай. Винелай хъуьтуьлдиз «чан вах» лугьуз рахазвайтӀани, къайи, атӀугъай вилери, килигуни, малкамутдин суйди абурун гьакъикъи суфатдикай хабар гузвай. Лагердин къайдаяр кӀевибур, вагьшибур тир. МуьтӀуьгъ тежезвайбур, дамахар гвайбур, вичин «зун» къалурзавайбур гатазвай, зумулда твазвай, вахтуналди каш гузвай, сятералди чилел ацукьарна къуръандин аятар тикрариз, къайи душдик кутуна, тазвай, дидейривай аялар вахчузвай. Нянрихъ хьиз итимар къведай. Гагь садбурун, гагь масадбурун. Абуру чпин хзанрихъ галаз вахт акъуддай, садбур йифизни амукьдай. Багьаятавай ван хьайивал, итимри военый лагерда вердишвилер къачузвай. АкӀ хьайила, абур дяве ийиз гьазурзава. ЯтӀани чара инсанрин юкьва дарихвили кьунвай Азорадиз вичин итим хтана, патав хьанайтӀа кӀанзавай. Дишегьлидин рикӀ аладарзавай са касс авай – хва Жалалдин. Адахъ галаз рахадайла, бицӀек вилери лупӀни тийиз дидедиз килигдай, на лугьуди ам гъавурда акьазвай. Дидедиз килигиз ада ахьтин хъуьрер ийидай, сесер акъуддай хьи, Азора авагъдай, дерт-гъам вахтуналди квахьдай. Кьуд лагьай йикъан нянихъ Айвудин ахкъатна. Азора, хва акурла, ам лап шад хьана. И кар Азорадиз гьасятда акуна. Ада умуми хабарар кьуна, вичин тахсир аннамишна, гъил къачу, хъел къвемир, зун гьакӀ авуниз мажбур хьана лугьуз вич гьахъдиз акъудиз
алахъна. Папа «на чун Сириядизни тухузвайди яни?» лагьайла, гъуьлуьн мез ачух хьана.- Сирия исламдин уьлкве я. Ана халис мусурманар яшамиш жезва. Тарифлу яшайиш, мумкинвилер ава. Вири мусурманар стхаярни вахар я. Вирида шариатдин къанунрал амалзава. Чнани стхайрин юкьва бахтлудаказ, агьваллудаказ уьмуьр кечирмишда. Анжах вун захъ агъугъ, вири хъсан жеда. СА-КЬВЕ йикъалай чун аниз тухуда. Азоради кисна яб акалзавай. Эхир адай гаф акъатна.- Яда, белки, на лугьузвайвал я жеди. Вуна вун мусурман я лугьузва. Къуръанда табмир, писвалмир, алдатмишмир, диде-бубадин чина акъвазмир лугьузва. Вуна чакай тапарарна, диде-бубадихъай чинеба чун иниз гъана. Пака чи кьисмет гьихьтинди жедатӀа лугьуз жедани вавай?- Таб тавуна жезвачир, чан Айзанат. Я абуру, я вуна разивал гудачир. Хъсан кар патал авур таб таб туш. На са фикирни мийир, чи къенин, пакадин югъни вижевайди жеда. Анжах вун захъ агъугъ.- Вахъ? Икьван тапарар авур? На лагь, а дяве физвай харапӀада чаз гьикӀ хъсан жезвайди я? - Астафируллагь, астафируллагь, аси жемир вун. Ахьтин гафар лугьумир,- Айвудинан чин гьасятда чӀур хьана.- Анаг пак чка я. Чилел алай женнетдин пипӀерикай сад я. Ана чазни асайишвал гьатда. Чир хьухь, чахъ кьулухъ элкъведай мумкинвал амайди туш. Чун ана гуьзетзавайди я.- Ни?- Чи стхайри, вахари. Вун анжах секин хьухь, сесни явашра. Ваз аквада хьи, вири пайгардик акатда. Чун Аллагь-Тааладин регьимдик квайди я. Чаз са куьнихъайни къурху хьун лазим туш. Ван къвезвани, Айзанат, чун Аллагьдин бендеяр я. Вуч кхьенватӀа, гьам чи кьилелни къведа. Зун агъунва, чун патал вири хъсан жеда. Азоради мад сеферда вич патал ачухна, Айвудинан фикирар, мурадар дегишар хъжедач. Я ам гъавурдани хутаз алакьдач. Адан мефтӀериз цанвай акьулдин яд масад я. БарбатӀда ада вични, чунни. Бес вуч ийин? ГьикӀ катин и харапӀадай? ГьикӀ къутармишин вилериз аквазвай ажалдикай?- дишегьлидин бейни элкъвезвай. Ажугъвилин, гьайифдин, зайифвилин, куьмексузвилин гьиссер сад-садак какахьнавай ва вичелай са затӀни алакь тавунин гьакъикъатди ам гьелекзавай. Азора кисна шехьиз гатӀунна, вилерай тӀуб-тӀуб стӀалар къвез.- Шехьмир, чан Айзанат,- минетна Айвудина,- шехьмир, вири хъсан жеда. Амма стӀалар акъваззавачир, абур сив ахъайнавай чӀутхвардай хьиз, авахьзавай. Мадни пуд йиф алатайла, Айвудин йифен кьулар жез-тежез ахкъатна. Инглисви дишегьлини галаз.- Чун тухуз машин атанва,- лагьана Айвудина.- Им гьи вахт я эхир? Къачагъар хьиз йифен рекьера гьатна…- Кис кван садра. Чи шейэр гьинава?- АтӀангье,- Азора мад рухун хъувунач. Чизвай, гафарихъ са метлебни авач. Азора хвани къужахдаваз гъуьлуьн гуьгъуьнаваз фена. Къецел «Рафик» маркадиз ухшар улакь алай. ЦӀикьвед кас акъахна ада. Юзайдалай гуьгъуьниз кьве сят алатайла, шоферди машин акъвазарна ва ракӀар ахъайна. Инсанар эвичӀиз гатӀунна. Гьарда водителдиз виш доллар гана. Инаг сергьят тир кьван. Хейлин чкадиз металлдин жагъун чӀугунвай. Вучиз ятӀани пост аквазвачир.- Яб акала, къардашар,- рахана водитель,- атӀа кӀвалер аквазвани, гьанаг куьне йифдай чка я. Экуьнахъ лап фад хьиз, куьн сергьятдилай а патаз акъудда. Вач, ана куьн гуьзетзавайди я. Инсанри, чпин шей-шуьни вахчуна, шоферди къалурай кӀвалер галай терефдихъ еремишна. Дугъриданни, кӀвале абур гуьзетзавай. КӀвалерин иеси тир жеди, ада рахунни ийиз, гьардаз йиф акъуддай чка къалурна, мес-яргъан вугана. Фу, ниси, майваяр, чай алай суфрадихъни теклифна. Адани мугьманривай виш-виш доллар къачуна. Экв малум жедайла кьве итим атана. Абур азербайжан чӀалал рахазвай. Ахварик кумайбур къарагъарна ва шейэрни гваз къецел экъечӀунин буйругъ гана. Гьаятда куьгьне автобус авай. Ада акьахна, фена. Са зур сятдилай ам чкадив агакьна. ДакӀардай
Азорадиз цаз алай симерин жугъун, пограничникар, Туьркиядин пайдах алай кьве танк акуна. Автобусдай эвичӀайбур пограничникди жергеда акъвазарна ва вилик кутуна тухвана. Кьве виш метрдиз кьван фейила, танкарив агакьна. Туьрквер чеб-чпихъ галаз рахана, ахпа инсанрин документар, чантаяр, пакетар ахтармишна ва жагъундин ракӀар ачухна. Гъиле авай автоматдалди «вач, вач, элячӀ а патахъ» лугьудай тегьердин лишан авуна. Инсанрик тади акатна. Сириядин чилел абур гуьзетзавай ксарни алай.- Гьабиб! ГЬАБИБ-Б-Б!- сес галукьна Азорадихъ. Ам сифте гъавурдани гьатнач. Анжах вичин итимди гьарайдиз гьай жаваб гайила, ам Гьабиб тирди рикӀел хтана. Абурун къаншардиз кьакьан буйдин, вири чин, чене къалин ва яргъи чуруди кьунвай, военный партал алай итим атана. Гъуьлуьз инани танишар, дустар ава гьа, фикирна Азоради. Итимри сада-сад къужахламишна, шадвилин сесер акъудна.- Куьн гьикӀ агакьна? Рекьера тадияр ганач хьи?- Ваъ, ваъ, Шамил стха. Вири хъсан хьана.- ЯтӀа, ша машиндиз. Ихтилатар чна кӀвале хъийида,- лагьана чуруяр квайда. Азора итиждивди дакӀардай аквазвай шикилриз килигзава. Тепеяр, къумлухар, руг-ругнавай, фур-фурнавай чилер, рекьер, цлар ацахьнавай, къавар аламачир дараматар, инал-анал тек тарар, канвай чкаяр, военный техника, машинар. Рекье жуьреба-жуьре улакьар ава. ШАЛТА-ПАЛТАДИН пар авай арабаяр, машинар, яракьламишнавай «джипар», «пикапар». Яхдиз физвай инсанарни гзаф я. Ибур аквазвай дишегьлидин рикӀе мадни къурху гьатна. АРА-АРА япарихъ хъиткьинзавай, автоматрай язавай ванер агакьзава.- Яда, Айвудин, на чун гьиниз тухузва? Аквазвани, инсанар катзава.- Абуруз килигмир. Чун физвай чка дуьньядин виридалайни къадимлу шегьер я. Ана чун хъсандиз дуланмиш жеда. Вуна чӀуру са фикирни мийир. И арада Айвудинахъ галаз Шамил рахана.- На папаз вуч лагьана, стха, адан чинай гьич регьимлувал аквазвач хьи.- Ам иниз хушуналди атанвайди туш, стха. И рекье авай инсанар акурла, къурху акатнава.- Са куьнихъайни кичӀе жемир, вах,- элкъвена Шамил Азорадихъ.- Чун авайди Алеппо шегьер я. Исламдин культурадин меркез. Пара гуьрчег шегьер. Аниз вири мусурман уьлквейрай инсанар къвезва. КӀелиз, чирвилер артухариз, культурадин имаратриз килигиз, мусурман стхайриз куьмек гуз. Иниз атун кьисмет хьанвай чун бахтлу инсанар, женнетэгьлияр я. Рази хьухь, шадвал ая. Гьа гила-мад чун чкадал агакьда. Азоради адаз са жавабни ганач. Килигун давамарна, аялдин къайугъуни чӀугваз. Алеппо, дугъриданни, дуьньядин лап къадим шегьеррикай сад я. Адаз арабри гьакӀ Халебни лугьузва. Ам чи эрадал къведалди VI асирда арадал атана. Османрин империядик акатзавай чӀавуз ам Константинополь ва Каир шегьеррилай алатайла, чӀехи пуд лагьай шегьер тир. 2005-йисуз ана пуд миллиондив агакьна агьалияр яшамиш жезвай. Алеппо Сириядин Кеферпата Оронт ва Ефрат вацӀарин арада, Куэйк вацӀун къерехдал еке са шумуд тепедин арада ава. Ам элкъуьрна киреждин къванерикай эцигнавай кьакьан цларин жугъунда тунва. Шегьер Сириядин меркездивай 350 километрдин, Средиземный гьуьлуьвай 120 километрдин, Туьркиядин сергьятдивай 45 километрдин яргъа экӀя хьанва. Шегьер элкъвена хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавай чилери, фисташкадин ва оливкадин багълари кьунва. РагъэкъечӀдай пата Сириядин гегьенш ва зурба къумлух яргъи хьанва. Шегьердин куьгьне магьлеяр Куэйк вацӀун чапла пата, цӀийи шегьер эрчӀи пата ва муьжуьд тепедин юкьва ава. Лап кьакьан тепедин винел 11 агъзур йис вилик (чи эрадал къведалди) хкажнавай къеле алай. Элкъуьрна эцигнавай цларик шегьердиз гьахьдай кӀуьд вар квай. Гьавадин шартӀарикай рахайтӀа, Алеппо саки Дагъустандин меркездиз ухшар я. Гатуз 36-40 градусдив агакьна чимивал, чӀимелар лап тӀимил жеда. Зулуз, хъуьтӀуьз шегьер ламувиле, гарарин хура гьатда. Шегьердин сагьибрихъ еке ва хъсан мурадар авайди тир. Мукьвал тир рагъэкъечӀдай патан вилаятда фад-фад чӀехи жезвай шегьер тирвиляй ам 2015 йисалди вири терефрихъай виликди фидай план туькӀуьрнавайди тир. Амма 2012-йисуз междуна-
родный бандитрин куьмек галаз Алеппода чкадин инсанар бунтуниз къарагъна ва Сирия граждан дяведин цӀа туна. Гележегдин планарни, къадим уьлкведин шегьерар, хуьрер, культурадин, архитектурадин, тарихдин имаратарни барбатӀна. Гьа гьисабдай яз Алеппо шегьерни. Эхир агакьай хьтинди я. Азорадин вилик шегьер пайда хьана. Дараматар, кӀвалер, куьчеяр, минометар эцигнавай, «джипар», «пикапар», автоматар хуруз вегьенвай итимар, инай-аниз катзавай аялар. Къавар, цлар чкӀанвай дараматар, кӀвалер… Азоради кьатӀана, аквазвай вири шикилар дявединбур я. Бедбахт жеда ина хизан. Мегер и къвалав гвай бейнивандиз вичи хизан гьиниз гъанватӀа чизвачни? Вуч патал? Нин теклифдалди? И чун къаршиламишай явакьандин. Пехъи жанавурдин вилер авайдан теклифдалди туштӀа. Агь ахмакь! Алчах! БарбатӀ жедайди я ина. Къариблудха. Са багърини патав гвачиз.- Стха, бес я, инал акъвазра,- буйругъна Шамила.- Чун агакьна, стха,- ада Айвудинан къуьнел гъил эцигна.- Гила вазни чи къефледик кваз халифатдин аскер жедай мумкинвал ава. Шад хьухь.- Шамила ракӀар ахъайна ва къецел кам вегьена. Адан гуьгъуьналлаз амайбурни эвичӀна. Азорадиз Шамилан ихтилат ерли хуш хьанач. Айвудин лугьудай лам къастуналди, чиз-чиз атанвайди я ман иниз. Агь угъраш! Де икьван ахмакь жедани? Кемеш. Крар кьарада акӀидалди инай катдай са улам жагъурна кӀанда,- фикирна Азоради. Машиндай эвичӀайла, кьуд патахъ килигайла, малум хьана, им шегьердин къерех я. Шамила абур пуд мертебадин еке кӀвалериз тухвана.- Ина чи са шумуд «стхадин» хизан яшамиш жезва. Чун пуд лагьай мертебеда ава. Анна квезни югъ няни ийидай са муг гьазурнава. Ахпа чун мадни гегьенш ва къулай тавханайриз экъечӀда. Гьелелиг чаз Аллагь-Таалади ганвайдал разивал авуна кӀанда,- лагьана Шамила. Азора мягьтелвилелди вилериз аквазвай къарсатлу шикилриз килигзава. Итимар вири яргъи чуруяр квайбур, военный форма алайбур, автоматар хуруз вегьенвайбур, михьиз къалин чуруди кьунвай чинилай са вилер аквазвайбур. Дишегьлиярни кьилелай кӀвачелди чӀулав чадраяр алайбур, чинар кӀевна, са вилер аквадайвал тунвайбур. На лугьуди, ясда кьунвай вилаятдиз, чӀулав пехъерин пачагьлугъдиз аватнава. Я Аллагь, ибуруз хкважамжамдин акьван гуьзел рангарикай хкядай маса ранг жагъаначни? Инсандин рикӀ къванциз элкъуьрдай, чӀулавардай, къияматдин дердиниз элкъуьрдай ранг. Я Аллагь, Вуна хуьх зунни, зи бала вири къаза-балайрикайни, и пехъерикайни. Гьалтайбуру салам гузва, Шамила, Айвудина жаваб вахкузва, сад-кьве гаф лугьузва, хабар кьазва. Аялар чеб-чпихъ галаз дидед чӀаларал рахазва. Азоради вичиз къейдзава, авар, дарги, къумукь аялар. КӀвалер девлетлу касдинбуруз ухшар ава. Еке гьаятда са харадиз янавай оливкадин чӀем цадай къапар ава. Мумкин я, гьа оливкадин чӀем гьасилунал, маса гунал машгъул бизнесмен хьун. Хизанни галаз я катнава, я агъа дуьньядиз ракъурнава. Лап патарив хьиз са вуч ятӀани хъиткьинай пис ван акъатна. Гъапа хва авай Азора зурзана, адак кичӀ акатна. Ам гьа алай чкадал къахуниз элкъвена.- Акьван кичӀе жемир,- ягьанатдин хъвер кваз рахана Шамил.- Анаг чавай яргъа ава. Душмандин пад я ХЪИТКЬИНЗАВАЙДИ.«ДУШМАНАР, душманар» гафар тикрарзава Азоради. Душманар. Абур вужар ятӀа? А пата авайбур? А пад гьим ятӀа? Айвудина къуьн кьуна, ялайла, фикирни кьатӀ хьана. Дишегьли итимрихъ галаз пуд лагьай мертебадиз хкаж хьана. Шамила абур дегьлиздин кеферпатан пипӀез тухвана, кӀвалин ракӀар ачухна.- Гьа им квез утагъни, герек вири шейэрни ава,- Шамила гъилевай затӀар ракӀарив эцигна.- Жуван гъилерни азад ая,- буйругъна ада Айвудиназ.- Гила ша, чахъ илиф. Зи Патиматкади куьн гуьзетзавайди я. Дугъриданни, адан кайваниди ватанэгьлияр кьабулиз гьазурвилер акунвай. Суфрадал авар хинкӀар, афарар, лапагдин ргунвай як, майваяр, емишар, къацу хъчар, гьатта «Ричал» ядни алай.
Адет тирвал, иесиярни мугьманар къужахра гьатна, гьа икӀ хвашкалди лагьана. Азорадин хцик къал акатна, ада вич авайдакайни хабар гана.- Мумкин я, кьежирнава, гишинни хьанвай хьтинди я,- ПатӀиматахъ элкъвена Азора. Дишегьли гьасятда гъавурда акьуна, ада Азора маса кӀвализ тухвана. Шезвай хва, пекер дегишарнамазди, кисна. Дидедин хурай емни агакьайла, ада са куьникайни, вич гъанвай чкадикайни хабар авачиз, дидедиз хъверна. Малаикдиз ухшар баладин хъуьруьни дидедин рикӀ са тӀимил авагъарна. Ада иштягьдивди хуьрекар тӀуьна, суфрадал алай няметрикай дад акуна. Итимар экъечӀайла, дишегьлийри чпин рахунрин банд ачухна. Гьинай я? Хайи чкайрай мус экъечӀайди я? Куьн мусалай ина авайди я? Ина яшамиш гьикӀ жезвайди я? КӀвалахдай чкаяр авайди яни? Гъуьлуьнихъ галаз хушуналди атайди яни? САДА-САДАЗ гузвай суалар куьтягь жезвачир. ПатӀимата Азорадиз вичиз малум крарикай ачухдиз ахъайна.- Эхь,- лагьана ПатӀимата,- чун хушуналди атайди я. Я гъуьлуьз, я заз чи чкайри дад гузмачир. Милицияр лугьудай угърашрини, кӀвалинбуруни, чидайбуруни герексуз суалар гуз, инжиклу ийизвай. Чуру ква, хиджаб алукӀнава лугьуз, чун тахсирлу ийизвай. Ина масакӀа я вах, чи чин кудай са касни авач. Гена ваз гьуьрметзава. И кӀвалер чи ихтиярда авайди я. КӀан хьайитӀа, чна муг ганвайбур акъудизни жезвайди я. Им за гьакӀ лугьузвай са гаф я. Ина вири стхаяр, вахар я, сада-садаз куьмекни гузвайди я. Куьнни чна гьакӀ тадач, хъсандиз яшамиш жедай шартӀар тешкилда. Шамилаз ина авторитет авайди я. Ада гьикӀ лагьайтӀа, гьакӀ жедайди я,- дамахдивди малумарна ПатӀимата. Ихьтин ихтилатар гьар юкъуз жезвай. Дишегьлийри санал капӀ ийизвай, хуьрекар гьазурзавай, аялрин къайгъу чӀугвазвай. Итимар экуьнахъ физ, нянихъ геж хквезвай. КӀвализ герек суьрсетни абуру гъизвай. ДатӀана гагь са, гагь маса терефдихъай агакьзавай къухърумрин, ракетаяр хъиткьинзавай, автоматрин ванери япар денг ийизвай. КӀвале секиндиз авайбурук кичӀ кутазвай. ПатӀиматни, ина фадлай авайбурни и къанлу сесерив вердиш хьанвай. Амма гьар сеферда Азорадин рикӀ аватзавай. ПатӀиматан кӀвализ къвезвай масабурун ихтилатрай малум хьайивал, шегьердин са пай гьукуматдин частарин, муькуь пайни жигьад тухузвайбурун гъилера авай. АРА-АРА сада-садал гьужумзавай, жигьаддин пайдахдик экечӀнавайбуруз «Джейхатан-Нусра кӀеретӀдин кьиле акъвазнавайбуру регьбервал гузвай. Сириядиз атай гьар къучи вичиз боевикрикай десте кӀватӀиз алахъзавай. Ам гьикьван къуватлу хьайитӀа, ада гъиле гьатай вири шейэрин, кӀвалерин, техникадин, автомашинрин, туьквенрин иесивалзавай. Шамилахъни вичин десте ва туьквен авай. Айвудинни адан лувак экечӀна. Жигьаддин аскеррик лезгиярни квай. Азорадиз яваш-яваш абурухъ галаз таниш жедай мумкинвални хьана. Районрай, шегьеррай атанвайбур. Бязибур хзанарни галаз. Азора кьуд дишегьлидихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Кьвед, вич хьиз, алдатмишнавайбур, кьвед хушуналди атанвайбур тир. И кьвед, ватанэгьлияр я лагьана, гьич рахуниз, рафтарвал авуниз лайихлу дишегьлияр тушир. Абурун ихтилатрай, хайи ватан халис дустагъ тир, ина абур женнетдин азад къушар я, са терефдихъайни къурхулувал авачир. КӀанивал яшамиш жезва. Гъуьлери капашдалди долларар гъизва. Чпин ихтиярда еке дворецни авалда. Са шумудра теклифнатӀани, Азорадиз абурухъ илифдай къимиш атаначир. Алепподин вич авай магьледин агьалийрихъ галаз рафтарвал ийиз эгечӀайла, акуна хьи, инаг са гъвечӀи Кавказдиз элкъвенва. Дагъустанвияр, чеченар, ингушар, кабардинар, адыгеяр, азербайжанар, гуржияр… Гиликьай гьайвандин лишинал кӀватӀ жедай чакъалар, кускафтӀарар, чӀагъар, пехъер хьиз. Капашралди долларар къазанмишзавайбур. Масадбур ягъиз, рекьиз, къакъудихз, чапхуниз… Ибур исламдин къанунралди яшамиш жез атанвайбур? Ислам диндин аскерар? Гьарда вичихъ ялзавай гьарамбашияр. Терг жедайди я вири гьа ина. Гьар сеферда ихьтин фикирдал атайла, Азоради гъуьлуьзни, ам рекьелай алудай иблсиризни къаргъишзавай. Аллагьдивай чеб вилериз таквазвай мусибатрикай хуьн тӀалабзавай. Винелай килигайла, жигьаддиз атанвайбурун гьалар писбур тушир. Итимри махсус дестейрик кваз гьужумра иштиракзвай, цӀийибуру чпиз дяве ийиз чирзавай, исламдин
рекьяй чирвилер артухарзавай. Саки виридав, дишегьлийрив, аялривни смартфонар гвай. Абурай Къуръандин аятар, гьадисар кӀелзавай, нашидрихъ яб акалзавай. Алепподиз датӀана жегьил итимар, дишегьлияр къвезвай. Абурухъ галаз кьилдин тарсар тухузвай. Араб чӀал чирзавай. МискӀинар гьар са магьледа авай. Абурун къваларив Къуръанар, араб чӀал чирдай учебникар, смартфонарни маса гузвайбур аквадай. Вилик квай йисара Египетдиз, Туьркиядиз, Саудовдин Аравиядиз кӀелунар ийиз фейи дагъустанвиярни гьа иниз хтанвай. ПатӀиматан гафаралди, къе-пака мусурманрин къуватар мадни кӀватӀ жеда, Сирия, Ирак, Ливан, Иордания, Иран, Саудовдин Аравия сад авунвай халифатдиз элкъуьрда. Ахпа абуру Кавказдани, хашпарайриз элкъвенвай гуржийрикай, эрменийракай мусурманар хъийида, Кавказдин халифат тешкилда. Азорадик вичизни хабар авачиз халис разведчикдин къилихар акатзавай. Ам садахъни агъазмачир. Гьар са камуна тестикь жезвай, кьвед-пуд чин алайбур гзаф авай. Дишегьли датӀана дикъетлувал хуьз алахъзавай. Ада анжах яб акалзавай, фикир гузвай, вич авамдай, са куьнинни гъавурда авачирдай, гъуьлуьз муьтӀуьгъ папай кьазвай. Гьатта ПатӀиматани адаз «вуна гъуьлуьз ахьтин калвал ийизва хьи, заз арабир вакай лап хъел къвезва. Жуван лайихлувал хуьз алахъ. Ихьтин чкайра, чан вах, цаз алаз хьана кӀанзавайди я, цаз алаз».- Зун алахъда,- лугьудай Азоради. Дугъриданни, ПатӀиматахъ вичин къилих, вердиш хьанвай къайдаяр, истемишунар, гележегдин планар авай. Са патахъай гъуьлуьн таъсирдик , буйругъдик квайтӀани, исламдин шартӀар вичиз регьят жуьреда тамамарзавайтӀани, ам, илан хьиз, гъуьлуьн чинизни экъечӀдай, кӀвале ара-ара къал-макъалдикни кьил кутадай. Иллаки хва патал. Муьжуьд йисаз кам вегьенвай Асгьаб аялрин лагердиз тухванвай. Абуруз ана дяведин, исламдин тарсар гузвай, яракь, хъиткьиндай шейэр гьазурдайвал, ишлемишдайвал чирзавай. ПатӀимат «хва хкваш, адахъ зи вил хьанва, анаг адан чка туш» лугьуз жедай. Шамила паб «хкида, вахт хьурай, вири зи ихтиярда авач» лугьуз секинардай. ПатӀиматаз вичин гъуьл, са кӀеретӀдин эмир я лугьуз, чӀехи, гьар са кар алакьдай гьаким хьиз авай. Амма адан ихтиярарни, азадвилерни гуьтӀуь сергьятра авай. Лагердай хва хкун, гьатта са йифен муддатда, регьят кар тушир. ИДАВАЙ-АДАВАЙ ван жезвай гафарай, аялрин лагерь эмиррин кӀеви гуьзчивилик квай. ДИДЕ-БУБАЙРАЛНИ алукь тийиз ирид йис хьанвай эркекар жагъуриз, лагердиз тухузвай. Адан макьсад сад тир – гележегдин халифатдиз аскерар гьазурун. Абурухъ галаз военный пешекаррини, имамрини, психологрини, махсус муаллимрини кьетӀен кӀвалах тухузвай ва аялрин руьгьни, мефтӀерни, къанажагъни са фикирдал – халифатдиз, эмирриз муьтӀуьгъ хьунин, тапшуругъар гъиле-гъил аваз тамамарунин, герек атайла, чанни къурбанд авунин ва гьа идалди женнетэгьли хьунин фикирдал гъизвай. ПатӀиматан шел-хвал, истемишунар делил авачирбур, гьаваянбур тушир. Адавай ван хьайивал, эмирри вердишарнавай гадаяр, аялар бедендал хъиткьинардай шейэр ктӀунна, гьукуматдин кьушунрин гуьзчивилик квай районриз ракъурзавай ва аскерар, агьалияр алай чкайра, туьквенра, мискӀинра чпи чеб хъиткьинардай чкадал гъизвай. ПатӀиматаз гьа идакай, нубатдин сеферда хаталу тапшуругъдиз вичин хва ракъуруникай къурху авай. Гьавиляй ам ара-ара шезвай, гъуьлуьхъ галаз кикӀизвай. Азорадиз аквазвай, цӀийи танишар, са гьихьтин ятӀани мурадрин гуьгъуьна гьатна, исламдин макандиз атанвай итимарни, дишегьлиярни винелай садбур, къенепатай масадбур тир. Абуру чпи-чпикайни, муьтӀуьгъвал къалурзавай эмиррикайни, датӀана санал алай юлдашрикайни тапарарзавай. Хъсандиз дикъет гайила, фагьумайла, малум жезвай, гзафбуру чпи авур кардал – Сириядиз атунал пашманвалзавай. И кар садавайни винел акъудна, къалур жезвачир. Абурун крар Азорадиз аял вахтунда ван хьайи «Багъдатда лам кьве шагьи я» ихтилатдиз ухшарбур хьиз аквазвай. ФейитӀа, ламраз килигун кьве шигьи тир кьван. Иниз атанвай ксарни алдатмиш хьанвай. Са асайишвални, бахтавар уьмуьрни, хъсанвилерни теклифдай, я багъишдай гьаким авачир. Къвердавай дяведин яцӀа гьатзвай, женгер къизгъинбур жезвай чкадай катдай чкадал къвезвай. Гьар юкъуз халифатдин аскерар телеф жезвай эхир.
ин ва кӀвале яшамиш жезвай маса итимарни экуьнахъ фад физвай. Нянихъ лап геж хтайла, Айвудинахъ рахадай къимишни амукьдачир. Хуьрек тӀуьнмазди, ада месел чка кьадай. Галат жезвай кас. Югъди чӀура са гектар векь ягъай кьван. Садра Азоради вич гъавурда авачирдай кьуна ПатӀиматаз лугьуда:- ПатӀимат вах, валлагь, чидач, зи итим начагъ жезвани, тахьайтӀа, адаз инин гьава кьазвачни, ам къвердавай зайиф жезва. Хтана, хуьрек тӀуьна, ксузва. Экуьнахъни ахвар галамаз, къарагъна, физва. Захъ галаз рахадай, вичин хциз туьмердай ашкъини амукьзавач. Заз вуч ийидатӀани чизвач.- РикӀиз кьей вах, вуна гьич са затӀни авун герек авач. Вири вичин кьацӀа гьатда, ахпа регьятни жеда.- Тарсариз, курсариз физва лугьузвай итим югъди-йифди цан цайи лежбер хьиз, галат хьана, аман амачиз хквезва. А ви итим акӀ туш.- Зи итим-м?- ПатӀиматак хъвер акатна.- Сифтедай зи итимни гьа на лугьудай гьалдиз къвезвайди тир, яхунни хьана, чуруярни акьалтна, адал килигдай гьал аламайди тушир. Гьафтейралди ам вилизни аквазвайди тушир. Ингье гила вири хъсан я, ам эмир я. Ви итимдизни гьахьтин югъ аквада. Шамила адаз куьмекда. Амма исятда ви итим кар алай кӀвалахра ишлемишзава.- Кар алай кӀвалахар? Абур гьихьтинбур я?- Ваз за лагьайди тир, шегьер кьве патал пайнава. КЪЕ-ПАКА вири шегьер чибурун гъиле гьатда. Ахпа вири уьлквени. Амма исятда чи итимри сенгерар мягькемарзава, чилин кӀаник чи аскерриз кӀеви жедай чкаяр туькӀуьрзава. Лигим аскерар хьун патал датӀана вердишарни ийизва. Гьавиляй итимар галатни жезва. Вун секин хьухь, вири хъсан жеда. Чи бахтарин варар ачух жедай вахт мукьвал ала.- Чидач мун-н, чан вах, чакай гьахьтин бахтаварар жедатӀа. АкӀ хьайила, зи итимдин тарсар, курсар гьахьтинбур я манн-н? Чил эгъуьнзавай бульдозер я ман? - Жедайди я, на гьавая жуван рикӀиз азаб гумир. Шамила лугьузвай, къуватар гзаф кӀватӀ жезва, куьмекар гудайбурни ацӀанвалда. Са тӀимил вахтундилай вири чаз кӀандайвал жеда.- Хьурай, фад кьванни хьурай. ТахьайтӀа, зи рикӀ чкадал алач.- Ваз зи рикӀ алайди хьиз яни? Итим хкведалди цацарал алайди я. Вучда, лугьузвайди я кьван, йикье гьахьнани, чӀарар чухвана куьтягьдалди, экъечӀмир. Чаз амукьзавайди, чан вах, гьам я. Эхун. Сабурлу хьухь жувни. Ахпа вири хъсан жеда.
Азорадин фагьум, зигьин хци тир ва ам агъунвай, са хъсанвални аквадайди туш вилериз. Сириядин гьукуматди уьлкве и кьуд патахъай кӀватӀ хьанвай бандитрин гъиле твадайди туш. Ам сакӀани гъавурда гьатзавачир. Исламдин уьлкве. Мусурманар. Чпичеб тергзава. И карда абуруз хашпарайри куьмек гузва. Идаз гьикӀ лугьун лазим я? Сифте йикъар, гьафтеяр Азоради кӀвале акъудазвай. АРА-АРА аялни гваз гьаятдиз экъечӀзавай. Лезги дишегьлияр атайла, абурухъ галаз хайи маканар рикӀел хкиз, рикӀ аладардай. Вилериз аквазвай шикилар сувухбур, нахушбур (цлар ацахьнавай, къавар аватнай бязи дараматар, кӀвалер, яракьламиш хьанвай инсанар, чуруяр квай итимар, чӀулав булушкаяр (абай), хиджабар (кьилел алукӀдайди), чинални чӀулав маска (никаб), анжах вилериз килигдай тӀеквер тунва) алай дишегьлияр, яргъалай хьиз агакьзавай къухърумрин ванер тиртӀани, чара авачир, югъди кӀвале дарихвиле гьатзавай рикӀ аладарна кӀанзавай. Куьчеда сифте яз инглис чӀалал рахазвай европавияр, ахпа дишегьлиярни аакурла, Азора мягьтел хьанай. Бейнида гьасятда суални арадал атанай. Ибурун ина вуч авайди я? Мусурманри кафирар я лугьузвайбур. Ислам диндихъ галаз датӀана женгина авайбур. Ислам террористрин дин я лугьуз гьарайзавайбур. Сифтедай вичи-вичиз ихьтин суалар ганатӀани, ахпа Азора гъавурда гьатна, Сирия къуватлу ва фендигар душмандин зегьерлу кӀирер акатна, ярх хьанвай деведин леш я ва адал кьуд патахъай гьазурдан иесияр жез кӀанзавай инсанвилин, регьимлувилин зат кумачир вагьшияр, ничхирар кӀватӀ хьанва. Гьакъикъат анжах гьа ихьтинди тирди тестикьарзавай делиларни тӀимил тушир.
Шегьерда тупарай, минометрай, пулеметрай, автоматрай язавай ванер артух хьайи югъ тир. Нисинилай алатнавайла кӀвализ са вуж ятӀани атана. Азоради аял ксурзавай. Адав вичиз эверай ПатӀиматан сес агакьна. «Исятда. исятда, аял ахвариз фирай» ракӀарай кьил акъудна жаваб гана Азоради. Са вад декьикьани алатнач, лархъна ракӀар ахъайна, къенез ПатӀимат ва адан гуьгъуьнаваз таниш тушир сад гьахьна. Сифтедай кьилни акъатнач, Азорадиз ам итим хьиз хьанай, рахайла – дишегьли. Кьакьан, шумалвал квай беден военный формада тунвайди. Къуьне автомат авайди. Юкьва кутӀуннавай тумаждин чӀулуник гапур, гранатар квайди. Чинал никаб (чӀулав пекинин маска) алайди. Ада лезгидалди салам гана. Азора мадни мягьтел хьана.- Нисинин хийирар, я кье, вун Айзанат яни?- Аббат хийирар,- чӀалахъ тежез пӀузаррикай гаф кудна Азоради.- Гьабиб ви итим яни?- ЭХЬ-ХЬ.-АЯЛ ксанани?- Ксай хьтинди я,- Азора михьиз тешвиш хьанвай. Сад лагьай сеферда аквазвайди. Итимдин, вичин тӀварар чизва. Зурба кас хьизни рахазва. Никаб алуднавай чинайни лезги дишегьлидихъ жедай милливал, назиквал, мегьрибанвал кьатӀуз жезва. ПатӀиматани адаз муьтӀуьгъвал къалурзавай хьтинди я. Ихьтинди вуж хьуй эхир?- ЯтӀа, ша, чун дегьлиздиз экъечӀда.- Мугьман, ахпа ПАТИIИМАТ, абурун гуьгъуьналлаз Азорани фена.- Вахъ кьилин образование ава ман, Айзанат вах?- хабарар кьун давамарна ажайиб партал алай ватанэгьлиди.- Эхь, университет куьтягьна.- Араб чӀалай гьикӀ я?- Чизвач.- КАПӀ-ТӀЕАТ ийизва кьван.- У-Н-Н.- Маса гьи чӀалар чизва?- Инглис,- мугьмандин хиял вуч ятӀа чин тийизвайвиляй Азоради куьрелди жавабар гузвай. Вич икӀ диндирмишун адаз ерли хуш хьанач, гьавиляй ада сес хкажна.- Чан вах, вуна завай силисчиди хьиз хабарар кьазва, вун вуж я? Вучиз атанвайди я? Азорадин рахуник иксивилин, муьтӀуьгъсузвилин тах квайди кьатӀай мугьманди ватанэгьли бинедилай чкадал ацукьарун кьетӀна.- Аквазва, аквазва, чи дишегьлийриз хас викӀегьвал вакни ква, Айзанат вах. Амма за ваз лугьун, и вун аватнавай чка масад я. Ина вири сад-садалай аслу я. Эгер макьамар акъудиз хьайитӀа, гужуналди мажбурда, мадни шандакьар авуртӀа, туьтуьнивай гапур гуьцӀда. И гьакъикъат за ваз кичӀе кутун патал ваъ, вун гъавурда гьатун, вун жуванди тирвиляй ва пака ваз ва ви хциз зиян хкатдай са кӀамашвал тавун патал лугьузвайди я. Гила дикъетдивди яб ча. Зун Ханбике я. Дишегьлийрин дестедин эмир. Зи гъилик хашпара уьлквейрай къвезвай гзаф дишегьлияр ква. Абурухъ галаз тарсар тухудай инглис чӀал чидай мусурман дишегьлияр кӀанзава. Ви чирвилер чна гьа и рекье ишлемишда, Айзанат вах. - Зи чирвилер? Зун аял галайди. Гъуьлуьни чидач вуч лугьудатӀа…- Гъуьлуьвай чна разивал къачунвайди я. Ваз ада са гафни лугьудач. Амма вуна пуд вацра араб чӀал чирда.- Пуд вацра? Ам жедай кар яни?- Эхь, эхь. Вахъ галаз гьар юкъуз тежрибалу муаллимди кӀвалахда, Араб чӀални, къуръан кӀелизни чирда, ви сухтаяр жедайбурухъ галаз тухудай тарсарин гъавурдани твада.- На вуч лугьузвайди я, Ханбике вах, мегер…- Маса чара ваз авач, чамма,- Азорадин гаф атӀана Ханбикеди.- Я вуна чирда, я вун ви хвани галаз маса гуда.- ВУЧ-Ч?-АЗОРАДИН туьтуьнай гьатта «агь-гь» акъатна.- Ханбике вах, ахьтин гафар лугьумир, заз гъуьл авайди я.- Гъуьл?- Ханбике Азорадиз акӀ килигна хьи, айгьамдин хъвер кваз, вилера негьвилин зур аваз, вун лап авам я хьи лугьудай саягъда.- Ви гъуьлуь вич фадлай маса ган-
вайди я. Вунни ада, вич кӀеве туртӀа, вилери гьич лупӀни тавуна маса гуда. Мад гьич садахъни ихтибармир, вун анжах зи къаюмвилик жеда ва вак кядай касни ви патарив гатӀумдач. Ван хьанани? Азора гагь сад лагьай сеферда аквазвай, вич лап шагьди хьиз тухузвай, эмирдалди рахазвай, инкар авун кьабул тийизвай ва къурхуяр гузвай дишегьлидиз-эмирдиз, гагь адан гафарал къул чӀугвазвай ПатӀиматаз килигзава. Вуч лугьудатӀа чин тийиз. - ГЬУН-Н, вуч хьанва, ви мез кьунвани? Руьгь фенвани?- Я Ханбике вах, ахьтин къурхуяр гайила, руьгь цаварал хъфинни мумкин я. Вун зи патав вуч лугьуз атанвайди я? Вун ни ракъурнавайди я?- Азоради чиз-чиз мугьманда раб эцяна. Адай вуч акъатдатӀа акваз кӀанз.- Я Аллагь, я Аллагь, гьа-гьа-гьа,- ван алаз хъуьрена Ханбике,- аферин, аферин, вун терс я хьи. Жеда, жеда, вакай ина затӀ хкатда, эгер вири за лагьайвал авуртӀа. Вун халис лезги я. Такабур. ВикӀегь.- Чан вах, зун пара рази я, вун зи патав атунал, зи къайгъу чӀугунал, къурхуяр заз ганатӀани. Амма вуна теклифзавай крар залай алакьдач. Анжах ваз хъел къвемир. Гила Ханбике Азорадиз килигиз амукьна. «И хеб зи гъавурда акьунвай хьтинди туш. Далудиз кьве лашни вегьена, мичӀи къазаматда пуд юкъуз гишилани турла, минетиз, шехьиз акъваздайди я. Вучда, исятда гудани гьахьтин тарс? Я тахьайтӀа, дишегьлидихъ кузвай, тамарз угърашдин гъиле твадани?- вичи-вичивай хабар кьуна эмирди. Гьа и арада кӀваляй аялдин шелдин сес акъатна. Азора гьанихъ элкъвена. Ханбикеди ам, гъил кьуна, акъвазарна.- Вач, аял секинара,- эмирна Ханбикеди ПатӀиматаз.- Чи рахун гьеле куьтягь хьанвач.- ПатӀимат гьасятда фена.- Айзанат, яб ча вах, жуванди тирвиляй зун ви патав атанва. Эхь, ви къайгъуни чӀугваз, жуван карни вилик тухуз. Ваз ина кьиле физвай крарикай хабар авач, вах, абур фикирдизни гъиз тежедайбур я. Ви далудихъ кас тахьайла, вун тӀветӀряйни кьадач. Гъуьлуьхъни ви исятда са ихтиярни, гьунарни авайди туш. Адалайни вун хуьз алакьдач. Гьакмяй кьве ябни ча. За вуч лагьайтӀа, гьам ийида на. ТахьайтӀа, - Ханбикеди жибиндай рация акъудна,- исятда жаллатӀар къведа ва абуру вун къазаматдиз вегьеда. Эмир гайитӀа, вун гъилерай-гъилериз ракъурда. Ийидани зенг? Инанмишардани вун зи гафар кьуру къаркар туширдахъ? - Ваъ, герек авач,- лагьана Азоради. Адаз рикӀивай кичӀе хьана. ПатӀимат адаз муьтӀуьгъ тирвал акурла, и жуван дишегьлиди зарафат тийизвайдан гъавурда гьатна.- За на лагьайвал ийида. Аквазва, вахъ еке къуват ава. Жуванди тирвиляй тӀалабиз кӀанзава, заз куьмек це и харапӀадай катдай.- Аферин! Вун ви итимдиз ухшар туш. Эгер вун гьахьтин фикирдал алатӀа, гьа югъни къведа. Анжах сифте за лагьайвал жеда. Пака ви патав муаллим къведа. Адан тарсарив рикӀивай эгечӀ. Гьикьван фад на ви чирвилер артухарда, араб чӀал чирда, гьакьван гзаф галайвилерни агакьда вав зи патай. Жедани?- Алахъда зун, анжах зи хцик хкуьрмир.- Зи къаюмвилик квайди чир хьанмазди вал тӀуб эцигдай са ламран хвани жедач. Ван хьанани?- ЭХЬ-ХЬ…- ЯтӀа, сагърай. Зун ара-ара ви патав акъатда.- Ханбикеди Азора вичин къужахдиз чӀугуна, далудиз кап яна, ахъай хъувуна. – са куьнкайни къурху жемир, ви далудихъ зун гала,- мугьман садлагьана элкъвена ва зирек камаралди гурарайгъуз эвичӀна. Са шумуд легьзе Ханбикедин гуьгъуьниз килигиз амукьай дишегьлиди кӀвализ гьерекатна.- А гавур хъфенани?- Азорадин кьил акунмазди хабар кьуна ПатӀимата.- Эхь, хъфена.- За вавай пара тӀалабзава, адан кьил кьамир.- За гьикӀ кьил такьан, ам атана, йикь-йикь лугьуз гьавалат хьанвайла. Къурхуяр гузвайла. Хва маса гуда лугьузвайла. Мегер адахъ гьахьтин къуват авани? Ам нин вуж я? Вазни адахъай кичӀезвай хьтинди я…- Ам гавур, илан я. Инсаф авачир затӀ. Зун гилани ягъазвайди туш ам лезги тирдахъ. Ахьтин пис лезги дишегьлияр жедайди туш.- Ам вуж я эхир, я ПатӀи. Адан къуват, къудрат квелди, нелди я?
- Ахъайда за ваз чан вах, ахъайда. Жезмай кьван ам жував гатӀумармир. Кьарада гьатда вун. Чун атайла, ам ина авайди тир. Гавуррин гавур. Са эмирдин паб яз. Эмир инин лап чӀехибурун дуст, амадаг тир. Зур йисан вилик ам телеф хьана, адан кӀеретӀдин иесивални Ханбикеди хъувуна. Ам гьа дестени галаз маса эмирди вахчуна. Ахпа Ханбике дишегьлийрин еке дестедин кьиле акъвазарна. Адан гаф виринра ише физва. Адаз кӀандайвал тавурбурун эхир жезвайди я.- Гьакьван гьакӀа?- Эхь, чан вах, гьакӀ я. Вуч лагьайтӀани, викӀегь дишегьли я. - Ам иниз гьикӀ акъатайди ятӀа чизвани ваз?- Зав агакьай хабаррихъ ягъуртӀа, а ченги, ваз хъел къвемир е-е, за ви патандаз гьакӀ лагьана лугьуз, ам Дербентдай ялда. ДИДЕ-БУБА къуллугърик квайбур я. Ам кьуд стхадиз авай са вах я. Гадайрин юкьва гьа эркек хьиз чӀехи хьана. Вахт агакьайла, дидеди ам вичин стхадин хциз гъуьлуьз гана, такӀан-такӀанз, къал-макъалдивди. Фена ам гъуьлуьз, кьве аялни хана. Еке туьквен, базардани чкаяр авалдай абуруз. Багърияр тиртӀани, гъуьлуьнбуру ам са артух кваз кьазвачалдай. Я ада абуруз кӀанивални ийизвачир. Гьавиляй гъуьлуьни гатазвалдай. Шейэр гъиз Туьркиядиз фейи Ханбике, адан дуьз тӀвар заз чидач, гьана акъвазна. Са туьркдиз гъуьлуьзни фена, пуд лагьай паб яз. Адакайни гьяз татайла, иниз атана. Гила хан-падишагь я. Вичиз кӀанивал дуьне гьалзава. Вун мукъаятлу хьухь, адаз жув такӀанармир. Белки, ваз кьванни адакай хийир хкатин. ПатӀимата Азорадиз Ханбикедин вичиз ван хьайи маса «гъалибвилерикайни» ахъайна. Жегьил дишегьлиди къуншидин меслятрал амал авун, Ханбикедихъ галаз дикъетлу хьун, адаз хъел гъидай крар тавун кьетӀна. Айвудин кӀвализ хтайла, Азоради къал акъуддай амалар авуна. Ханбике атайдакай, ада вичин вилик шартӀар эцигнавайдакай, араб чӀал чирна кӀанзавайдакай ахъайна.- Адаз закай вири чизвай. Гьинай? Значит, вуна лагьана. Вучиз на чарабуруз закай малуматар гана? Вучиз ви хзан авай чка ахьтинбуруз чирна?- Вун садра секин хьухь, паб. КӀевизни рахамир. Цларихъни япар авайди рикӀелай алудмир. Ван къведа садаз, хълагьда, ахпа крарни чӀур жеда. Завай хабарар кьадалдини абуруз чакай хейлин делилар чизвай. Ина вирида сада-садал ихтибарзавайди я. Сирер, чинебан крар авайди туш. Вири са стхаяр, вахар я.- Гьавиляй сада-сад рекьизва, маса гузва, гужлуда зайифдавай къакъудзава, тушни?- Мез хуьх жуван, Айзанат. Ахьтин рахунар ваз герек авач. Ханбикедин шартӀарални амал ая.- Вучиз? Ам вуч кас я эхир, заз эмирдай? Ам вакайни лап чӀурукӀа рахана.- Вуч лагьана ада?- КӀеве гьатайтӀа, на зунни маса гудалда.- Кваз кьамир адан гафар. Ам хибри хьанвайди я. Маса чкайрал адакай ерли рахамир, эгер ваз секинвал, саламатвал кӀанзаватӀа. Адакай чаз хийир хкатдайвал менфят къачуна кӀанда, паб. Вуч лагьайтӀани ина адахъ авторитет ава. Азоради кьатӀана, мад ихтилат давамаруникай файда авач. Гъуьлуьз Ханбикедикай кичӀезва. Гьа гьада Айвудиназ гайи къиметни тестикь жезва. Вич хуьн патал ада папалайни гъил къачуда. Ам ихьтинди тушир эхир. Мегер и угърашрин таъсирдик акатна, ада вичин инсанвилин, итимвилин, лезгивилин ерияр, лайихлувилер квадарна жал? Эхиримжи кьве йисуз ам вич-вичиз муьтӀуьгъзамачир. Адан руьгь, рикӀ, бейни масадбурун, иблисрин гъилера авай. Гьавиляй ам и жегьнемдизни акъатна. Алдатмишна, зунни, хвани чинеба гъана и фуруз вегьена. Адан чинилай мили хъвер, вилерай экуь нур ахвазмач. Галат хьана хквезва, вири миже фитӀиннавай лимон хьтинди. Рахазни хкӀамач. Ина вилериз аквазвай крарини адан рикӀ тӀарнава. Ада вичин хиялра маса уьмуьрдин шикилар чӀугунвай хьтинди тир. Алчахрин, бандитрин хкетрихъ, къундармайрихъ агъуна, вири гадарна, иниз атана. Гила кьукьмада акьунвай хьтинди я. Ахмакь. Гьайифар чӀугуникай гила са дадни амач. Заз лугьудай, рикӀ ачухдай викӀегьвални авач. Я Аллагь, ам дуьз, хъсан, намуслу, викӀегь гада тир эхир. Я Аллагь, ам ихьтин абдалдиз, япалухдиз элкъуьрайбурун эхир пехир ая ман!- къаргъишна дишегьлиди. Хцихъ галаз къугъвазвай гъуьлуьз килигзавай Азоради фикирна: Идакай заз мад ба
жагьат далу, панагь хъжеда. ЖУВА-ЖУВАЗ и харапӀадай катдай са рехъ, улам жагъурун лазим я.
Ханбикеди табнач. Муаллим дишегьли атана. Чкадин агьали. Ам вичин вилик эцигнавай везифадин гъавурда хъсандиз авай. Адаз урус чӀални чизвай. Кьве сятда тарсарал машгъул жез, зур сятда ял язавай. Экуьнилай няналди. Азора акьуллу, зигьинлу сухта тир. Садра лагьай гаф адаз кьвед лагьай сеферда тикрарун герек къвезвачир. Кьве гьафте алатайла, нянихъ хьиз Ханбике акъатна. Чиник са кӀус милайимвал кваз.- Нянин хийирар, я рыш-ш Айзанат,- салам гана ада, къуншидин кӀвализ атай хуьруьнвиди хьиз.- Аферин, аферин, муаллимди ви тарифзава. Зун пара рази я валай. Ма, им ваз зи патай савкьатни.- Ханбикеди къвалал вегьенвай чантадай смартфон акъудна, дишегьлидал яргъи авуна. Ишлемиша жуваз герек хьайила. - Сагърай, амма ихьтин багьа савкьат…- Къачу, къачу. Михьи рикӀелди я. Азоради смартфон къачуна ва столдал эцигна.- Са савкьат мад ава гьа,- Ханбике Азорадин патав ацукьна.- Заз вакай гьа сифте юкъуз жуванбурун ял, атир, тавар атанай. Гьабурухъ зун лап тамарзлу тир. Чибур ина авачизни туш, амма абурук чакъаларни, хур галчӀурдай иланарни ква. Хиве кьада, за абуруз куьмекарни гузвайди я. Абур заз зегьерлу гуьлле галукьнавайбур хьиз жеда. Вун михьи цуьк хьиз я. Зун кьуд хва авай дидедин са руш тир. Заз гьамиша вах аваз кӀандай жувахъ, амма хьанач. Гила заз вун вахвиле кьабулиз кӀанзава. Вуч лугьуда вуна?- Эгер ваз гьакӀ хъсан аквазватӀа, зун рази я. - Сагърай вун, зи вах. Им ваз зи патай цамни,- ханбикеди чантадай гимишдин цам акъудна ва Азорадин гъил вичелди ялна, гъилихъ акална.- Им гьакӀанди туш гьа, суьгьуьрдинди я. Адал «Абу Бакр АЛЬ-БАГЪДАД» тӀвар кхьенвайди я. И безек гъилихъ галайдаз писвал ийидай касни жедач. Гъавурда гьатнани? Ваз туьквенриз, базарризни рехъ ачух я. - И цам къалурайла?- Эхь, зи вах. Адахъ гьахьтин къуват ава. Ваз кӀани-такӀан авани? Регъуь жемир, лагь.- Базардиз фидай хиял авай. Аялдизни, чазни шейэр къачуз. Амма хва гваз куьчейриз фин хаталу я кьван.- Аял чна ви муаллимдал тапшурмишда ва пака за вун и шегьердин машгьур базардиз тухуда. Виликан гьайбат амачтӀани, ада гьеле кӀвалахзава.- Вун инжиклу ийиз кӀанзавач эхир заз…- Ваъ, ваъ, зи вах, аникай са фикирни ийимир, пака зун къведа. Де сагърай,- лагьана Ханбикеди Азорадиз гъил яна ва ам хъфена. Гавуррин гавур я лугьузвай касди икӀ рафтарвал авунал, вичиз пишкешар гунал Азора мягьтел хьана. Ни вуч лугьузватӀани, ам къенепатай гьа вич яз амазма, лезгидин къилихар гвай, мегьрибан, такабур дишегьли яз. Адан рикӀни дарих я. Хайи макандихъ, жуванбурухъ вил хьанва адан. Гьавиляй зав агатзава.
Ханбике йикъан сятдин кьвед жез-тежез акъатна.
- ГЬЫН-Н, вун гьазур яни, зи вах?- гьевес кваз хабар кьуна ада.- САКИ-И,- сес бегьем акъуд тавуна жаваб гана Азоради.- Хциз са тӀимил нек вахкун за.
- Гахце. Гахце, адакай халис жигит ийида чна. Чун хкведалди адаз муаллим килигда.- Ханбике дишегьлидин патав фена, адахъ галаз явашдиз рахун давамарна.
Суса зенг авур йикъалай Зариятан йикъан кьарай, йифен ахвар квахьна. КӀвализ полицейскияр атайла, гьар са пипӀе къекъвейла, са шумудра «Куь хва Айвудин гьинава?» лагьана, хабар кьурла, Зарията кьатӀанай, хва свасни галаз Бакудиз фин (катун) кьисасчийрихъ галаз алакъалу туш. Ина маса кар ава. Вуч? Дишегьлиди веревирд ийизвай. Яраб къачагъвалзаватӀа? Инсан кьенватӀа? Гьанаша маса гузватӀа? Амма вичин хва бандитрихъ, террористрихъ галаз хьунин фикир ада вичив гатӀумарнавачир. Суса чеб Айвудина чинеба, тапарарна, яргъалди ксудай дарман гана, Сириядиз тухванвайдакай, чеб Алеппо лугьудай шегьерда авайдакай ихтилат авурла, Зариятан кьил элкъвена. РикӀиз пис хьана. Ам яргъалди телефондин трубка гъиле аваз суст хьана, бейнида са гаф тикрариз: СИРИЯ-Я, СИ-РИ-Я-Я…
Хабардин сифте зуз, гум алатайла, ам ацукь хьайи чкадилай къарагъна, инихъ-анихъ килигна ва ада садлагьана гьарайна:- Я Аллагь, вуж я зи хва рекьелай алудайди?! Вуж я адан кьил какадарайди?! Вуна абурун дуван аку ман! И дуьньядилай терг ая ахьтин алчахар!- Зариятан гьарайдал Адиля акъатна.- Я де-е, вуч хьанва?- Амач, амач зи хва, ви стха,- Зарията руш вичин хурухдиз чӀугуна ва ам ван ацалтна шехьна.- Де, я де-е, вун никай рахазва е-е?- Акъатна гъиляй, фена цаварал, хквен тийидай чкадиз. Зи хва, зи Айвудин.- Цавар вучтинбур я, де-е? Ам Бакуда авайди…- БАКУДА-А-А. Сирияда ава ви стха, Сирияда, свас, зи хтулни.- Вуч?- Эхь, чан руш, гьа чи хци чун вири алдатмишна. Свасни алцурарна. Ви стхадин амалрикай малум хьайила, свас Бакуда амаз аялни гваз катна, амма ви стхади абур жагъур хъувуна. Ингье гила суса тӀалабзава, чеб а харапӀадай ахкъуддай са рехъ жагъура лугьуз.- Ам кими хьанвани, дяве авай чкадиз физ? Адалай алакь гьикӀ авуна?- Ада чун алцурарна, аялар хьиз. ДатӀана чакай тапарарна, вич милайимдиз къалуриз. ЯГЬСУЗ-З,- мад шелдин ван винел акъатна.- Шехьмир чан де-е, шехьмир, белки…- Белки? Вуч белки? Амач чахъ Айвудин. Куьтягь хьана, цӀрана, ракь къалурай чинер хьиз. Зи секин хва. Ислягь хва. ТӀветӀни текьей хва. Гила террористрин жергейра ава. Я Аллагь, Вуна хуьх ам вири къаза-балайрикай, алчах инсанрикай. Адан кьил кьилел хкваш. Ам чи патав хкведайвал ая. Бала чан, тӀалабзава, дахдиз гьеле лугьумир. Садра зун чакай катнавай хцихъ галаз рахаз жедатӀа килигин.- Адан телефонди фадлай жаваб гузвайди туш.- Азоради адав зенг ийиз тадалда.- Я?- Эхь, чан руш.- Зарията руш къужахда кьуна, ам мад шехьна. Кьве йикъалай, гьакъикъатдани, зенг авуна ва ихтилат мад тапаррилай гатӀунна.- Диде, на са фикирни ийимир. Чун ина хъсанзава. Хцин сес атайла Зарият гъуьргъуь хьана, гьа са вахтунда ажугъ, гьайифвал, дарихвални винел акъатна:- Я хва, хва-а, на вуч уна эхир? Чаз хабар авачиз, чал алукь тавуна, вун гьи жегьнемдиз фена? Ваз ина вуч кимизвай аниз катиз? Виридахъай чинеба…- Диде чан. Гъил къачу, гьакӀ хьана ман. Амма инаг жегьнем туш, пак чка я. Ина чи гзаф стхаяр ава. Халис мусурманар. Чна Аллагьдиз хуш жедай кар ийизва.- Инсанар кьин хуш жедай кар я ман? Я хва-а, вун акьуллу бала тир эхир. На нивай ван хьайи махар ахъайзава? На вунни, ви хзанни, чунни хаталувилик кутунва. Вуч патал? ФАД-ФАД кат хъия анай. Хъша, зи хва, хъша. За гьеле дахдиз лагьанвайди туш. Чир хьайитӀа, ам аниз къведайди я.- Ваъ, ваъ, лугьумир адаз. Иниз атун ерли герек авайди туш. Чун ина амукьдайди я.- Хва, ахмакь жемир. Яб акала дидедихъ, хъша а дяве авай чкадай. За вун икьван йисара гьаниз фин патал хвенайни? Вун мус, мус бандитрин геле гьатна?- АкӀ лугьумир, абур бандитар туш.- Вужар я бес? Террористар яни? Боевикар яни? Ислягь инсанар рекьизвай къанлуяр…- Астафируллагь, астафируллагь,- тикрарна Айвудина,- ахьтин аси гафар рахамир, диде чан. ТахьайтӀа...- ТахьайтӀа, вуч жеда? Авурдал бес тахьана на гьилягьарни кьазвани, я хва? Захъ яб акала, кьуд патаз вил вегь я хва, фагьум ая, ана куь кар авайди туш, тадиз хъша иниз. БарбатӀмир жегьил уьмуьр.- Вири хъсан жеда, диде. Гьич тахьайтӀа, чун женнетэгьлияр жеда. Гьана чун туьшни жеда.- Вуч? Вун гьакьван ахмакь хьанвани, я хва? Вун аниз акъатайдалай кьулухъ жегьнемдин цӀа ава эхир. Ван къвезвани, жегьнемдин цӀа кузва вун. Женнетар вучтинбур я?
Айвудина трубка хкудна.- Хва, я хва-а!- гьарайна Зарията, амма телефон киснавай. Дишегьлидиз амукьайди шехьун я. Адан рикӀел базарда гьалтай таниш дишегьлиди ахъаяй ихтилат хтана. Медицинадин колледжда кӀелзавай, художественный самодеятельностда иштиракзавай манидар, диндихъ галаз ерли алакъа авачир рушакай садлагьана хиджаб алукӀзавайди хьана. Гьич кьилелни алукӀ тийизвайдакай. Ам кӀвалинбурун чӀалайни акъатна. Кьил чӀур хьанватӀа лагьана духтуррин патав тухвана. Ваъ, сагъ я. Са юкъуз ам кӀвализ хтанач, квахьна. Санал кӀелзавай рушаривай чир хьайивал, адахъ кӀани гада авай. Рушан кьил-кьилелай алуднавайдини гьам тир кьван. Бубади фена, хкана руш. КьетӀивилелди лагьана: «Гададихъ галаз са алакъани хъжедач. КӀелиз фида, кӀвализ хкведа». Хиве кьунатӀани, руш мад гьа гададин патав хъфена. Мад хкана, агалнавай кӀвале туна. Гьа идакайни файда хьанач. КӀвалинбуруз адакай цаз хьана. МУКЬВАЛ-МУКЬВАЛ къал-макъалра гьатна хзан. Эхир са юкъуз руша дидедал рикӀ атӀудай гафар гьалчна: «Куьн кафирар я. Чир хьухь, зун куь и дустагъдай акъудиз чи «стхаяр» къведа ва абуру куь виридан кьилер атӀуда. Ван къвезвани? Рекьида куьн, душманар». Бубади талукь органриз руш авай гьалдикай хабарна, ам вахтуналди хьайитӀани, жавабдарвилиз чӀугун истемишна. «Чавай са тахсирни квачирди кьуна, дустагъда тваз жедач. Амма ам чна гуьзчивилик кутада» лагьана. Кутаз алакьнач. ДИДЕ-БУБАДИН фикиррикай аян хьайиди хьиз, руш айвандикай къуншидин айвандик фена, гьанай катна ва вич муьтӀуьгъарнавай гададихъ галаз Сириядиз фена. Дидени буба дердини кьуна ава. Рушакай са хабарни авач. Кьенани, амани.- КьенайтӀа хъсан тир. Гьа ина амаз, жуван хивез къан къачунайтӀа, хъсан тир,- лугьузвалда дидеди. Маса мусибатдин гьакъикъатдихъ Зарията Дагъустандин телеканалдай яб акалнай. Ана дидеди диндин тапан вяз гвайбур себеб яз вич авай са хцикай гьикӀ магьрум хьанатӀа ихтилатнай, масадбуруз тарс хьун, диде-бубаяр чпин веледрин къайгъуда хьун патал. Я Аллагь, им гьихьтин девир алукьнава, веледар диде-бубадин чӀалай акъатнавай, чинебан уьмуьр кьиле тухузвай, чӀехибур кваз такьазвай, са нин ятӀани лагълагърихъ яб акализ, тахсиркарвилиз кьил язавай, гьукумдин органриз акси экъечӀзавай, инсанвилин ерийриз, дережайриз кӀур гузвай. Масадбурун аялрин нагьакьан крарикай ван-сес хьайила, гьасятда тахсир диде-бубадик кутада, дуьз тербия ганач, гуьзчивалнач, чебчпин ихтиярда туна, данаяр хьиз, кӀани патахъ ахъайна лугьуз. Чарадан дерт дерт хьизни аквадач. Кьилел атай мусибатни кваз кьадач. Вични гьахьтин чкадал къведайдакай, жуван веледдикай алчах, нагьакьан крарин иеси жедайдакай фикирни ийидач. Гьарда вичин хва, руш малаикдай кьада. Ахпа, лаш вичихъ галукьайла, веледрин аламатар дуьздал акъатайла, гьарайда, вири дуьньядик тахсир кутада. Агь уьмуьр, уьмуьр. Вуч четин, муракаб затӀ я вун? Гагь, рагъ хьиз хъуьреда. Вири алем ваз багъишнавай хьиз жеда. Гагь, йиф хьиз, чӀулав жеда. РикӀ менгенегда гьатда. На лугьуди, дагьардиз аватнава, анай экъечӀдай са мумкинвални амач. Я вун рикӀел алай, ваз куьмекдиз къведай касни авач. Гьакьван дарвиле гьатда. Ихьтин зулумрин, мусибатрин шагьид жезвай дидеди вуч авурай? Адан рикӀиз теселли ни ва гьикӀ гурай? Зарията фикирзавай, азаб къачузвай, аялар гьикӀ къутармишдатӀа лугьуз уламар язавай… Диде. Къуръанда «Дидедин кӀвачер алай чилик женнет ква» кхьенва. Дидедин баладикай игитни, шаирни, алимни, лежберни жезва. Гьар дидеди вичин веледдин къени крарал, зегьметда, уьмуьрда къазанмишзавай агалкьунрал шадвалзава, дамахзава. Адакай жемиятдиз менфятлу, лайихлу инсан хьун патал дуьаяр ийизва. Адаз вичин рикӀин, гьевесдин вири чимивал, кӀанивал, къуват гузва. Бес вучиз ихьтин тербия агакьзавай балайрикай тапарчияр, тахсиркарар, террористар, къанлуяр жезва? Ахьтинбурун дидейри вуч авурай? Балайриз авай кӀанивал ажугъдиз, лянетдиз, къаргъишдиз элкъвезвай дидейрин кана, кармаш жезвай рикӀикай ни хабар кьурай? Абуруз мусибатдин гьиссерикай азад жез ни куьмекрай? Са дидедини вичин хва, руш пис, чӀуру крарин иеси жеда лагьана фикирзавайди туш. Ада вичин рикӀин кӀусариз бицӀи чӀавалай некни, рикӀни, чанни гузва, туьмерни
ийизва, начагъ макъамда ахвар тийиз йиферни адан кьилихъ акъудзава, рикӀе мурад аваз баладикай вирида кьарувалдай, дамахдай инсан, адакай хизандиз даях жеда лагьана хияларзава. Амма и гуьзел мурадар руьхъведиз элкъвей дидедин гьал гьихьтинди хьурай? Ам вичи вич дустагъда туниз мажбур жезва. Инсанрин вилик гьи чин алаз эхкъечӀда? Абуруз ачухдиз килигдай вилер гьинай гъида? Хва, руш къанлуйрин, жемиятдиз, са тахсирни квачир инсанриз писвал пайзавай террористрин жергейра гьатнавайла. Виридалайни дидедин дерт заланди жезва. «Вучиз, вучиз?!» Лугьудай суалди дидедин рикӀ тӀвек-тӀвекзава. Адан мецелай вичизни хабар авачиз гьайифдин, мусибатдин гафар алатзава: «Вун гьа руфуна амаз, кьепӀина амаз цаварал хъфенайтӀа квяй тир. Къе зун ихьтин зулуматдин, нифретдин, беябурчивилин гьакъикъатдин иеси жедачир». Ихьтин русвагьвилин гуьлле вичихъ галукьнавай дидедин рикӀ авагъардайди, ажугъ элекьардайди, секинардайди вуж хьурай? Авач ахьтин суьгьуьрчи. Зариятаз вуч ийидатӀа, низ гьарайдатӀа чизвачир. Ада вич ивидин гъал атӀанвайда хьиз гьиссзавай. На лугьуди, ам патал я дуьнья, я уьмуьр, я чан алайвал амач. РикӀ къванциз элкъвенва. Беденди нефес къачузмач. Бейни кардикай хкатнава. Дерт акьван заланди я хьи, вилерай накъварни хквезмач. Йикъар гьикӀ акъатзаватӀни аквазвачир. РикӀе авайди са тӀал тир. Руша дидедиз гужуналди, бицӀеказ хьиз, тӀуьн гузвай. Айвудинахъ галаз мад рахаз, ам чӀалал гъиз тахьай дидедин тӀал мадни къати жезвай.- Я хва-а, хва,- лугьуз рахадай ам вич-вичихъ галаз,- куьн гьахьтин дяведин цӀай куькӀвенвай чкада авайла, заз секинвал, рикӀин регьятвал амайди яни? Фад, фад кат хъия а жегьнемдай. Эхиримжи сеферда рахадайла дидеди лагьанай: «Куьн ана къурбандриз элкъведа хьи. Я чан хва, вун ана женнетдикай рахазва, ваз чизвачни, зун ина, багъри чилел жегьеннемдин цӀа кузва. Ахмакь жемир. Аллагьдин хатурдай хьайитӀани хъша. Хзан цӀвал-цӀвал ийимир». Айвудина трубка хкуднай, дидедин гафарихъ ябни акал хъувуначир. Аламатдин кар ам я хьи, саки вири инсанриз маса хзандин ва я касдин кьилел атай татугай дуьшуьш, адахъ галукьай лаш ва я нубатсуз гуьлле вичел текъведайди, чпихъ галукь тийидайди хьиз, чеб ахьтин бахтикъара краривай лап яргъа авайди хьиз жеда. Уьлкведиз ва дуьньядиз чкӀай террористрихъ галазни туьш тежедайдахъ, терактарни таквадайдахъ, чпин веледар дуьз рекьелай алат тийидайдахъ инанмишвалда. Амма гьа ихьтин зулуматдин шагьидар хьайила, кӀвачерик квай чилни хкатда, ажугъди бейнини элкъуьрда, вири мукьвабурни, къуншиярни, полицейскиярни, уьлкведин кьиле авайбурни душманрай аквада. Кьуд патахъай якъин крарикай ванер къвезвайтӀани, садани вичин малаик, кьегьал, гуьзел руш къариблух уьлкведиз акъатда, ана жаллатӀрин жергейрик экечӀда, герек авачир адалатсуз дяведин залукар жеда лагьана фикирдачир. Гьа им диде-буба патал еке мусибат я. Халатувилик акатнавай балайриз я куьмек гуз тахьун, я абур къутармишдай улам чир тахьун, я къурумсахри алдатмишнавай хва кьиле тунвай тапан, нагьахъ, имансуз, инсафсуз ниятрикай, фикиррикай азаддай мумкинвиликай магьрум хьун. Им садавайни, я са квевайни кьезилариз, алудиз тежедай, рикӀ регъведай дерт тир. Зарият таквадай цӀа кузвай. РикӀин тӀал алуд тежедай азарди кьунвай. Ачух алемдиз килиг тежедай зумулда гьатнавай. Вуч ийидатӀа, балайриз гьикӀ куьмек гудатӀа чир тахьуни дишегьлидин беден цӀурурзавай, ам гьелекзавай. ЦӀийи ва татугай, руьгьди кьабул тийизвай гьаларихъ галаз Азора яваш-яваш вердиш жезвай. Варцар алатзавай, амма рикӀ азабдик квай. Дах, йаъ, стха, вах ам гьатнавай татугай гьалдикай бейхабар тир. ГьикӀ лугьуда? Хабарда? Бакуда, халудин кӀвализ катайла, ам дахдихъ, вахахъ галаз раханай. Дахди жезмай кьван цӀийи паспорт вахчуна халудал агакьарда лагьанай. Амма иблис Айвудина, авай чка чирна, Азора чуьнуьх хъувунай. Гьанлай инихъ багърийрикай са хабарни авачир. Абур гьикӀ аватӀа? Азора квахь хъувурла, абуру гьихьтин серенжемар кьабулнатӀа? Айвудина къурху кутадайвал эмирнай: «Килиг гьа, я вибуруз, я зибуруз на зенг ийидач. АвуртӀа, завай туш. Вун мад садазни ахквадач». Гьавиляй зенгни ийизвачир. Чизвай, и чӀуру хабарди багърийрин рикӀер тӀарда, уьмуьр мадни туькьуьларда. ДИДЕ-БУБАЙРИН гаф чӀурайбур. Абурухъ яб акал тавурбур. Лап хъилелди лугьунни мумкин я: «Гила йикь гьана, кӀваляй катайбур!»
Азорадиз виридалайни гьа и туьгьметдихъай кичӀезвай. ГьикӀ хьи, ада вичиз теклифай гада инкарна, дидедин чиниз акси экъечӀна, террорист хкяна ва адахъ галаз катна. Идалай алчах тахсиркарвал авани? Гьа и кар себеб яз йъан патай лянет къазанмишна. ЧӀехибурухъ яб акал тавурвиляй гъиле-гъил аваз жазани агакьна. Дяве физвай, бандитри, жаллатӀри кьунвай яд уьлкведиз акъатна. Гьа ина, жегьеннемдин цӀун ялаврик чӀухни жеда. Бейнида ихьтин фикирри агъавалзавай Азорадивай кӀани ксариз зенгни ийиз жезвачир. Амма рикӀ акъатзавай. Вичи рехъ гайи кӀамаш, акьулсуз, гьа са вахтунда хъсанбур яз акур гьерекатрин нетижадин пар кӀула гьатнавай дишегьлиди вич негьзавай, руьгьда кукӀварзавай. Мусибатдин гъалатӀар ахъаяйвиляй вичи-вич жакьвазвай. КӀваляй катунал бес тахьана, гила Азорадикай террористдин пабни, уьлкведай катнавай хаинни хьанвай. Жуванбуруз, жувахъ датӀана рикӀ кузвайбуруз ихьтин зулуматдин нагьакьанвилерикай гьикӀ лугьудайди хьуй? Руьгьда ихьтин гужар, зулумар эхдалди, фена са рагалай вегьин хъсан тир. Вегьинни ийидай, амма ахпа хцин кьисмет гьихьтинди хьурай? Дахди, йъа, стхади, ваха и къанлу хабар гьикӀ кьабулдатӀа? РикӀяй акъат тийидай уьмуьрлух тӀалдик жедай абур. Зун себеб яз. За абурун нервияр тӀимил пайгардикай хкудай хьиз. Фикирар, руьгьдиз гузвай азиятар куьтягь тежедайбур тир. ПатӀимата цӀийи къунши авай гьал фад кьатӀана ва адан дерт са жизви кьезиларна.- Килиг вах,- лагьана ада,- гьавая жува-жув гьелекмир. Авур, хьайи крар хьанва, вак са акьван тахсирни квач. Вун зун хьиз, чиз-чиз, иниз атунни авунвач. Вун алдатмишна, чинеба, гужуналди гъана. Вун Аллагьдин виликни, ви ва гьакӀ вун кӀани инсанрин виликни михьи я, узягъ я. ЖУВА-ЖУВ дердинин дагьардиз вегьемир. Жуваз багьа инсанриз зенг ая, жувакай ихтилат ая, дерт кьезилара, абурузни вакай са хабар-тер жеда. ТахьайтӀа, и гьалда амукьайтӀа, ви кеченаз жеда. Хвани диде авачиз амукьда ва низ чида нин гъиле гьатдатӀа. И гафари Азорадин бейни ва фикирар дуьзгуьн патахъ элкъуьрна. Ада мад яргъал вегьенач ва Азиза вахаз зенг авуна, Айвудин лугьудай угърашдин келлегуьз крарикай, чеб Сириядин Алеппо шегьердиз акъатнавайдакай ахъайна. Жалалдин кӀвачи къекъвезвайдакай муштулух гана.- Азора бах, чан зи вах,- лугьуз Азиза акьван шад хьанай хьи, адавай сифте легьзейра рахазни жезвачир. Ахпа яваш-яваш ам чӀалал атана. Айвудин лугьудай мунафикьди вахан кьилел гъайи мусибатдихъ ада гагь гьайиф чӀугуна, гагь ажугъвал винел акъудна, гагь вахаз теселли гана. Гьа са вахтунда Бакуда халудин кӀваляй гел галачиз квахь хъувур йикъалай вири хизан гъалабади, дердини кьунвайдакай, Анзор (ТӀилиб) Бакудиз фейидакай, Ширинбег халу полицейскияр галаз къекъвейдакай, ТӀавус лугьудай дишегьлидивай вири чир авурдакай ва кирида кьур эхиримжи кӀваляйни гьат тавурдакай ахъайна.- А алчахдиз чизвай, чизвай, куьне чун жагъурдайди. Гьавиляй заз ахвариз фидай дарман гана, Дагъустандиз хъфизвайди я лагьана, Туьркиядиз тухвана, анайни – Сириядиз. Чан вах. Зун еке тахсиркар я, за лап пис гъалатӀар ахъайна, гъуьл лугьудай явакьандихъ ягъуна. Адан тапаррихъ инанмишвална. Вучда, хьайи крар кьулухъ элкъуьр хъжедач, зи иер, кӀани вах. Заз чизва, за квез гьикьван дердисервилер гъанватӀа. Абурун гелерни алудиз тежедайбур я. Гьавиляй дахдиз, йъаз мадни пис тахьурай, зун Сирияда авайдакай ачухмир, Туьркияда яшамиш жезва лагь.- Гъавурда гьатна, чан бах, анжах жува жувни, балани хуьх. Аллагьдин регьимдикай хкат тавурай вун. ФАД-ФАД чи патав хкведайвал хьурай, чан вах. Азорадивай мад эхиз хъхьанач. Вахан гафари адан рикӀ гъуьргъуь авуна, туьд къагьардив ацӀурна. Вич себеб яз багърийрив агакьнавай дерт-гъам аннамишиз, вичикай хъел атана. Айвудинан амалрай, тапаррай, иблисвиляй кьил акъудиз тахьай. Вучзава за и дуьньядал аламукьна?- фикир гьатзавай мад бейнида. – Виридалайни багьа, кӀани инсанар бейкеф авурла, кваз такьурла. Са абдалдикай, ахмакьдикай далда кьурла. Амни душмандиз элкъвена. Адахъ галаз зунни. Багърийризни, жуванбурзни. Уьлкведизни. Чалай ни гъил къачуда? Ихьтин хаинвал чаз ни багъишламишда? Садани. ГьакӀ хьайила, квез я и уьмуьр? Вучзава за адакай? КьейитӀа хъсан я. Гьар юкъуз ина цӀу-
дралди телеф жезвай фагъиррихъ, бендейрихъ, явакьанрихъ галаз. Вири дердер, хъилер, ажугъар, гьайифвилерни куьтягь жеда. Азора амач лагьана вилни атӀуда, закай мад сада фикирни хъийидач. Виридаз регьят жеда, бедендал алай фел-хер алатайди, тӀазвай свах акъудай хьиз. И фикиррикай Азорадиз кичӀе хьана. - Я Аллагь, я Аллагь, зун вуча, хибри хьанвани гьакьван? Бес и зи хва гьикӀ жеда? Зи руфуна чан акьалтзавай куьрпедин вуч тахсир хьуй, дуьньядиз акъатдалди, уьмуьрдин гъал атӀайла. Ваъ, ваъ, вири эхда, вири четинвилериз дурум гуда, куьн за кӀеве твадач. Зи хва, зи рикӀ, зи чан, вун туна зун санизни фидач. Я Аллагь, На гъил къачу зи ахмакь фикиррилай. Чаз и жегьнемдай сагъ-саламатдиз эхкъечӀдай мумкинвал, къуватар, сагъвал це! Азора Туьркиядиз акъатнавайдакай чир хьайила, кӀвалел на лугьуди, ясдин щаршав вегьена. И вахт Азизадин садрани рикӀелай алатдач. ХъуьтӀуьн сесияни рикӀиз кӀанивал вахкана, ам кӀвализ хтанвай. Багърийрин юкьва руша хушвилелди ял язавай. Анжах Азора бахдихъ галаз алакъа тахьуни ам са тӀимил дарихарзавай. Ахпа, ада зенг авуна, вич гьатнавай эйбежер гьалдикай ва Ширинбег халудини Азора чпин кӀвализ хканвайдакай хабар гайила, дарихвал дердисервилиз элкъвенай. Саидин рушаз документ гьазурунин къайгъуйра гьатнай. Полициядиз, Азорадин паспорт квахьна лагьана, арза кхьена. Анай вахтуналди герек къведай справка къачуна. Гьамни, метрикани гваз ТӀилиб Бакудиз рекье туна. Амма адан гъиле вах гьат хъувунач. Ширинбег халудин дустар, танишарни Айвудинни Азора жагъурунал желб авунай, амма гьакъикъат мадни чӀуруди хьана. Абур Туьркиядиз фенвай. ТӀилиб и хабар гваз кӀвализ хтайла, я Саидин, я Рагьимат агъунач. ГьикӀ? Мегер Азора Туьркиядиз фидай, катдай руш, бала яни? Ваъ, ваъ, жедай кар туш.- Я дах, я йаъ, ам а алчахди гужуналди тухвана. Квез ванн къвезвани, гужуналди. Алдатмишна. А угърашдин тайин бине чир хьайивалди, зи вах адакай катни авуна. Амма а иблисар чалай вилик акатна. Абуру гьикӀ чирнатӀани чидач, Азора авай кӀвал чирна ва ам чуьнуьх хъувуна. Гила, дах, Туьркиядиз фена, вах хкана кӀанда,- лагьана ТӀилиба.- Хкида, гьелбетда, чан хва, анжах сифте нубатда чна абур авай чка чирун лазим я. Туьркия еке ва чара уьлкве я. Низ чида абур гьи хуьре, шегьерда аватӀа. ФейитӀани ана чаз ни куьмекда? - Чи посольстводивай куьмек тӀалабда ман.- Аниз фидалди Дагъустанда авай МИД-ДИН векилдивай куьмек тӀалабайтӀа хъсан я. Тайин хьайила, ахпа Туьркиядизни физ жеда. Ибур дахдини хци ийизвай ихтилатар, меслятар тир. Рагьиматахъай чинеба. Амма ада са вуч ятӀани кьатӀанвай, амма вучиз гъуьлуькни аялрик къалабулух акатнаватӀа кьил акъатзавачир. Хуьре, кӀвале ахьтин татугай, пис агьвалат хьанвач. Бес вуч хьурай? Азорадихъ галаз алакъалу я жал? Гьавиляй заз лугьунни ийизвач. Гьикьван хъел атайтӀани веледрикай, диде патал абур ивидин стӀалар яз амукьзавайди я. Ингье гьавиляй дидедин рикӀиз са вуч ятӀани аян хьанва. Ам чинебан суракьра гьатнач, ада гъуьлуьвай ачухдиз хабар кьуна?- Саидин, зун и кӀвале вуж я?- Ам вучтин суал я на гузвайди заз?- Суал я ман, чир хьун патал ганвай. Заз аквазвайвал, зун и кӀвале са касни, са затӀни туш. Гьич кьерен къван кьванни…- Хьана кван, абур вуч гафар я на лугьузвайбур? Вун чи вири я, масанди. Чи рагъни, эквни, чимни…- Бес я гьа-а а шит гафар. Гьавиляй я ман куьне захъай чинеба месэлаяр гьялзавайди. Саидин, лагь куь сир вуч ятӀа. Ам Азорадиз талукьди яни?- Ваъ мун-н-н…- САИДИН-Н-Н, табмир закай. Авайвал лагь. Чара хьанач, лагьана Саидина. Гьа ван хьанмазди Рагьиматаз пис хьана. ВИЧ-ВИЧЕЛ хтайла, адан мез чӀалал атана.- Галукьна, галукьна зи къаргъиш. Я чан Аллагь, гъил къачу залай, гьалал ая заз, баладиз къаргъиш авур дидедиз, гунагьар. Бахтикъара жеда зи бала. КӀваляй катай,
дидедин алахъунар кваз такьур бала, бандитдин гъиле гьатна. Туьркиядиз гваз катна. Гуьнуькъарадик акатна зи викӀегь, акьуллу руш. Я Аллагь, Вуна са чара ая, куьмек це адаз. Вуна хуьх ам вири къаза-балайрикай, бандитрин уламрикай, иблисрикай. Я Аллагь, я Аллагь, вучиз на чаз ихьтин мусибат къалурзава? Вучиз чи рушан рекьел ахьтин шейтӀан, алчах гьалдарна? Вучиз? Вучиз?- дишегьли ван ацалтна шехьиз гатӀунна. Ахпа ада гъуьлуьвай, хцивай минетна, истемишна.- Вуч кӀандатӀани ая, кӀвалерни маса це, зи руш хкваш. Зи бала а алчахдин, бандитдин гъиле тамир. Хкваш, хкваш зи Азора.- Хкида, хкида, Рагьимат, анжах вун секин хьухь.- Секин хьухь? КӀамаш хьана зун, кӀамаш, ам вич-вичин ихтиярда тур. Герексуз такабурвал авуна за. Ажугъ туна рикӀе. Са затӀни такур кӀел хьтин бала гадарна. Адан жаванвилин терсвиликай хъелна, адаз са куьлуь ахмакьвал багъишнач. Ам текдиз туна. Вичи вич бандитрин желеда тваз туна. Я Аллагь, гьикӀ алудин и дерт? ГьикӀ куьмекин зи рушаз? Квез ван къвезвани, кӀвалевай итимар? Хкваш зи руш!- Рагьиматаз мад пис хьана. Саидина ам тухвана, кроватдал къаткурна. Адаз са рабни яна, ксудайвал. Ахварай акъатайла, вич-вичел ва гъуьлуьн къанлу хабар рикӀел хтайла, ам шехьна. ВИЧ-ВИЧИХЪ галаз рахаз гатӀунна.- Эхь, эхь-хь, Саидина зун дуьз тахсирлу ийизвай. За зи дидевилин кӀанивал анжах са хциз багъишна. Хциз. Зи Анзорчиказ. Рушаризни гудай кӀанивал амукьнач заз, амукьнач. И карни абуру кьатӀана. Са кӀвале авайтӀани, са суфрадихъ ацукьзавайтӀани, са булахдин яд хъвазвайтӀани, руьгьдай чун къакъатнавай. За рушаривай датӀана истемишунар ийизвай: кӀвалин крар тамамарун, хъсандиз кӀелун, юлдашрихъ галаз куьчейра вахтар акъуд тавун, абурун кӀвалериз тефин, стхадиз къуллугъ авун. Жуван патай кӀанивал тагуз истемишзавай. Абурун кьилел ракь регъвезвай. Захъ абурун дердийрин, мурадрин гъавурда гьатдай, абуруз халис дуст жедай, фикир гудай акьул амукьнач. Гена за хъелна, аялди хьиз, жуван веледдикай. Ам кӀваливай ихт авуна. Хкана, чан-рикӀ ийидай чкадал. Мукай аватна кацин сивее гьатай шараг хьиз, зи къени кӀел хьтин бала алчахдин гъиле гьатна. Зун патав гвайтӀа, чи арада дидединни рушан хьтин кӀанивал, рафтарвилер авайтӀа, зун адан гьиссер, мурадар чириз алахънайтӀа, бажагьат акьван чӀуру крар арадал къведай. Зи акьуллу, камааллу руш кӀваляй катдачир. Адан мехъерин кьил са ния ятӀани кьадачир. Зун, зун-н я кьилин тахсиркар. За терсвал. Ахмакьвал тавунайтӀа, зи баладин кьилел ахьтин къазаяр къведачир. Ам жаллатӀри, бандитри жегьеннемдиз элкъуьрнавай харапӀадиз акъатдачир. Аман зи бала, вун зи вилериз ахкун кьванни ийидатӀа?...
Алепподиз атайдалай кьулухъ Азора шегьердин юкьваз гьахьнавайди тушир. КӀвалерин патарив гвай гьаятриз, туьквенриз фидай. Гила вилериз аквазвай шикилри са патахъай гьейранвилел, муькуь патахъай гьайифар чӀугунал гъизвай. Инсанрин вагьшивилери наразивилел гъизвай. Шегьердин гьар са имаратди адан къадимлувилин, культурадин, аваданлувилин, мублагьвилин гьакъиндай шагьидвалзавай. Амма гила ам харапӀайрин макандиз элкъвенвай. Михьиз чкӀанвай, къавар аламачир, са патан цлар ацахьнавай, дакӀарар, ракӀарар кумачир, цларай патар акъуднавай имаратар, кӀвалер гьар са камуна гьалтзавай. Яракьламиш хьанвай дестеяр, баррикадаяр, дзотриз элкъуьрнавай дараматар… Яргъалай хьиз хъиткьинзавай, автоматрай язавай ванер… Азорадик гьатта кичӀ акатзавай. И кар Ханбикедини кьатӀана. - Акьван къурху акатмир, вахъ зун гала. Инриз тупарин гуьллеяр агакьзавайди туш. Чун саламат чкайрай физва. Исятда чун базардивни агакьда. Ваз за лугьун, зи вах, заз сифте виридан сивера авай Аль-Мадина базар акурла, гьакӀ гьейран хьана амукьнай. Ихьтин базарарни жедайди я кьван, фикирнай за. Къавар алай, са шумуд километрдиз яргъи хьанвай, гуьтӀуь, дар куьчейра ачухнавай туьквенар, туьквенар, туьквенар… РикӀиз кӀани гьар са шей авайбур, дуьньядин кьуд патахъай гъизвай затӀар. Индиядин чай, рангар, векьер-кьалар, Ирандин ипек, чи, эхь, лезгийрин лап куьгьне гамар, халичаяр, гимишдин, цурун безекар, агъзур жуьредин ширинлухар, емишар, майваяр, алукӀдай парталар… О-О-О, за ваз лугьун е-е, чан вах, аламатдин затӀар, шейэр. Югъди
фейилани базардин а кьилиз акъатдачир. Адаз алишверишдин женнет лугьузвайди тир. Эхь, валлагь, гьа женнетда хьиз, гьар са шей теклифзавай чка тир.- Гила вуч хьанва кьван?- Азоради чиз-чиз ва вич гъавурда тун патал суал гана.- Гила?- Ханбике дикъетдивди Азорадиз килигна. Адан чинай зарафатдин, ягьанатдин са лишанни такур эмирди давамарна.- Гила а женнетдикай амайди са пай я,- гьайифдивди лагьана ада.- Вучиз са пай?- Вучиз лагьайтӀа, барбатӀна бомбайри, тупари, ракетайри, цӀун ялавра гьатна, кана. Гзаф чкаяр дзотриз, окоприз, яракьрин складриз элкъуьрнавай. Гьукуматдин аскерри яна вижевайдиз.- Ни?- Чан вах, мад ахьтин суалар гумир. Ингье чун агакьзава. Ваз хъел къвемир гьа, вах, заз аквазва, вун акьуллу, кьили дуьз кӀвалахзавай кас я. Ваз гьар са кар чиризни кӀанзава. Вун иниз гьикӀ акъатнавайди ятӀани заз малум я. Са туькӀвей вахт хьайила, чна ихтилатар давамарда. Закайни, за ахъагъай гъалатӀрикайни, и гьахъсуз, инсафсуз дяведикайни. Ша, ваз гьихьтин шейэр кӀанзаватӀа лагь, за вун гьабур авай туьквенриз тухуда.- Са суал вахкуз кӀанзава заз, эгер…- Гахце, чан вах, чибуру лугьудайвал, рикӀе амукьдалди, душмандин хура хьел хьиз акьурай.- Ханбике ви халис тӀвар яни?- Ваъ, чан вах, дахди зал Анжелла тӀвар эцигайди я. Стхайри заз Желли лугьуз хьана. Куьчеда авайбуру адахъ Белли гафни акал хъувуна ва зун Желли-Беллидиз элкъвена. Ахпа амни куьруь хъувуна ва закай Жель-Бель хьана. Заз и лакӀабни, гьам лугьузвайбурни такӀан хьана. Са шумуд гада ва руш за гатунни авунай. Ахпа зун гъавурда гьатнай, лакӀаб алудиз жедай затӀ туш. Иниз атайла заз Ханбике тӀвар гана. Ам заз бегенмиш я,- дишегьли ачухдиз хъуьрена. На лагь, хуш тежедай тӀвар яни? Ханни я, Бикени.- Я валлагь,- Азорани хъуьрена.- Зи тӀвар Азора я, гъуьлуь Айзанат лугьузва.- Валлагь, чан вах, чи диде-бубайриз чпин веледрал ажайиб тӀварар эцигиз кӀанда. Ингье Анжеллаярни, Азораярни, Рагнедаярни, Роксанаярни, Анораярни, Амалиярни… Гадайриз гузвай тӀварар вуч я?! Са гафуналди, кьил акъат тийидай ребус я. ГЬЫН-Н, гила чна базарар ийида. Бес жедай кьван пул гвайди яни? Ина в основном долларар, динарар, лираяр ише физвайди я.- Гваз гва.- Ничего, ничего, бес тахьайтӀа, за эхцигда. Ваз герек вуч аватӀани къачу. Регъуьвилер ийимир.- Бес хьун мумкин я, заз кӀанзавайди куьлуь-шуьлуьяр я.- Килиг, килиг, зи вах, шкьакьвалмир, гъил ачуха.- Ханбикеди Азора гуьтӀуь дегьлизрай гагь санихъ, гагь масанихъ тухузва ва суьгьбетзава.- Араб чӀалалди къав алай базардиз «сук» лугьузва. Инаг аваз са шумуд виш йис я. Гьар базардал вичин тӀвар ала: сарин сук, гимишдин сук, цурун сук, запундин сук, хамарин сук, чӀахаррин сук… Азорадиз аквазва, гьар базардик кӀарасдин варар ква. Дараматрин винел патарни виле акьадайвал гуьрчегдиз туькӀуьрнава. Ханбикеди лагьайвал, тупарин гуьллеяр галукьнавай, канвай туьквенар, сукарни гьалтзава инлай-анлай. Гьар са базардик хьиз, инсанарни ква. ЧӀехи пай яракь гвайбур. Хиджабрик кӀеви хьанвай дишегьлияр ва чӀехибурун арайра кат-калтугзавай аялар… Аквазвай вири шикилри жегьил дишегьлидиз еке таъсирна. Дуьньядиз машгьур къадим уьлкве ва адан шегьерар, хуьрер, тарихдин, архитектурадин, искусстводин надир имаратар икӀ барбатӀун, терг авун? Алчах, мурдар мурадрин сагьибриз кӀан хьуналди граждан дяведик, стхади стха къирмишзавай дяведик цӀай кутун. Артухлама чӀулав пайдахдин шаршаврик дуьньядавай кьван къанлуяр, жаллатӀар, небгетар кӀватӀун? Азорадин кьиле вири и крар гьакьзавачир. Адаз и суалар Ханбикедиз гуз кӀанзавай, амма кьатӀузвай, адавай жаваб гуз жедач. Идалай гъейри ам вични гьа бандитрин, бунтавчийрин жергейрик квай. И кардал ада гьайиф чӀугвазвайтӀани, адан сад-кьве ихти-
латдикай гьакӀ хкатзавай, уьмуьрдин рехъ дегишардай, пис гъалатӀ туькӀуьр хъийидай улам, мумкинвал и макъамда адахъ авачир. Гьавиляй ам векъини, пехъини, инсафсузни жезвай хьтинди тир. Ханбикедивай хабар кьаз кӀанзавай са кар мад авай. Адаз Айвудинакай, Азорадикай вири, гьатта дишегьлидиз малум тушир сирерикайни, чизвай хьтинди тир. Гьинай? Адан «Айвудина вич фадлай маса ганвайди я, вунни маса гудайди я» гафар гьич рикӀяй акъатзавачир. Мецелай акъудай и гафарик ажугъдин, негь авунин рангар, гьасрет квай. ГьакӀ хьайила Ханбикеди Айвудин итимдай кьазвач. Яраб гьа икӀ я жал? Азоради вич патал кьетӀнавай, гъуьл Айвудин ихтибариз хъжедай кас туш. Ада вичин диде-бубадикай, стхадикай, вахарикай тапарарна, зун алдатмишна, иниз гъана. Ада фадлай масабурун буйругъар кьилиз акъудзава, руьгь, шейтӀандиз маса ганва. Ада вичин кьилелди кӀвалахзамач. Ахьтиндахъ галаз амай уьмуьр гьикӀ тухудайди я? Я Аллагь, вучиз, вучиз икӀ хьана? Ам дуьз, къени, кьил-кьилелай гада тир эхир. Акьулни авай. Уьтквемвални квай. Бес ни къакъудна адавай и ерияр? Ни ам вичин гаф, амал, хсусивал гумачир лукӀраз, малдиз элкъуьрна? Гьелбетда, гьа вичин «стхаяр» я лугьузвайбуру. Террористрин, бандитрин башчийри. - За и аламатрай кьил акъудда,- лагьана Азоради вичи вичиз.- Акъудда. И карда заз Ханбикеди куьмекда. Вичизни хабар авачиз. Жезмай кьван адахъ галаз ара-ара суьгьбетарна кӀанда. Адан дарихвал алуддай суьгьбетар. Гьа ихьтин фикирарни ийиз Азоради вичиз, гъуьлуьз кӀаник алукӀдай, аялдизни герек шейэр, кӀвализ лазим къапар, кьурурнавай емишар, хуьрекрик кутадай векьер-кьалар ва маса затӀар къачуна. Ханбикеди адаз чадра багъишна. Азорадин инкарвилизни килиг тавуна.- Вун зи вах я,- лагьана ада,- ви рикӀелай фенвани? АлукӀ, гьа идакай кьванни жуваз лезет хкудур. Маса мумкинвилер ина авач.- Сагърай вун, зи вах. Ви пишкеш алукӀ тийидай чанни захъ тахьурай.- Адаз акуна, и гафари Ханбике шадарна. Айвудинни Шамил санал ва лап геж хтана. Гъуьлерал вилер алаз ксун тавунвай дишегьлийриз акуна хьи, итимрин кефияр чӀуру я. Хъел, ажугъ ква, сефил я.- Куьн ксанвачни?- хъел кваз хабар кьуна Шамила.- Аквазвачни, ксанвач,- жаваб гана ПатӀимата.- Куьн вучиз икьван геж хквезва?- Недайди авани? Гишинзава чаз, ламар кьван галатни хьанва.- Ава.- ТӀуьнарни акъудна, вач инай,- буйругъна Шамила.- Исятда, исятда,- разивал къалурна ПатӀимата. Адаз вичин итимдин къилихар хъсандиз чизвай хьтинди тир. Вич викӀегь дишегьли хьиз къалуриз алахъзавай ПатӀиматан суйни, бинени, руьгьни, яшайишни акуна Азорадиз. Абур кьведни кӀваляй экъечӀна.- Са чӀуру кар хьанвайди я,- рахана ПатӀимат.- Лап хъел ква.- ЧӀуру вуч кар?- суална Азоради.- Чибур кӀеве гьатун, гвай чилер къахкъудун, аскерар кьин…- Чибур на гьибуруз лугьузвайди я? Чи гъуьлер яни?- Я лезгидин руш, вун гьакьван авам яни? Чибур чи гъуьлерни я, шегьердин и тереф гъилевай маджахедарни. Азорадиз «террористар лагь ман» гафар алава хъийиз кӀанзавай, амма ам кисна. РикӀяй ам хъуьрена: «Валай авам ава жал, къе ПатӀи? Къени чибурайни патанбурай, душманрай кьил акъат тавунвай». Айвудин хтанмазди ПатӀимат хъфена. Азора вичин гъуьлуьз килигна. КьеженвачиртӀани, ам къуйдиз аватна, анай ахкъудайдаз ухшар тир. Рахадай, юзадай я такьат, я гьерекат кумачир. Ам, цлаз далу яна, ацукьна.- Яда, къарагъ, ви анал вуч ала? Садра жув чуьхуьх, ахпа – месик.- Кямир зак,- акъудна ада пӀузаррикай.- Вун вучиз акӀ авайди я? Ахъая заз вуч хьанвайди ятӀа. Регьят жеда ваз.- РЕГЬЯТ-Т-Т? Чи гадаяр кьена, гадаяр. Са шумуд. Дагъустандай атанвайбур. Чун туннелда хъиткьинардай шейэр гьазуриз, абур кардик кутаз вердишарзавай. Са арада
дагълар ацахьдай хьтин ванн акъатна. Са тажикдин гъиле авай бомба хъиткьинна ва амни, чи пуд гадани кьена. Яргъал алай чаз са артух хата хьанач, анжах накьварик акатна.- Къе хьаначтӀа, пака, а паталай къуз ви, чи эхирни гьам я. Исламдин макандиз, женнет-багъдиз атана вун, вири гадарна, закай тапарарна. На нин кьил кьуна эхир? Ваз и ви хва, малаик хьтин аял кьванни гьайиф атанач.- Азорадиз эхиримжи варцара къене кӀватӀ хьанвай вири иринар авадариз, ажугъ, хъел гъуьлел иличиз кӀан хьана. Амма ада са тӀалабун авуна.- Айвудин, и жегьнемдай кат хъийидай са улам жагъура. Ваз кӀан туштӀа, чун, ви пабни хва кьванни инай ахкъудур. Ахкъудур.
- Кис паб, кис, ван къведа, чун гьа инал тарагъаждиз акъудда.- Гъавурда гьатна зун ви. Лекь яз амач вун. Неинки лувар, гьакӀ кӀвачерни атӀанвай аюх.- Кис лагьанай за ваз, паб. Агал жуван сив.- Агалда, агалда. Жува Шамилазни, ина авай маса жаллатӀризни шукӀуртвал, калвал
ая.- Яда за вун исятда…- Ягъ, йикь, тарагъаждиз акъуд. Ви хаинвал аквадалди заз кьейитӀа хъсан я.- Азора агъуна, и касдик, гьакьван ихтибар авур инсандик кьадай чка кумач. Адавай са гьихьтин ятӀани куьмек гуьзетунни гьаваян кар я. Азора ам такун патал ксуз муькуь кӀвализ хъфена. Ханбикеди вичин гафуниз къуллугъзавай. Сухта гуьзчивиликай хкудзавачир. Нубатдин сеферда атайла абурун арада ачух суьгьбетни кьиле фена. - Вун иер, викӀегь, акьуллу, кар алакьдай дишегьли я. И формани, яракьарни вахъ галаз ерли кьазвач, чан вах. Вун иниз гьикӀ лагьана атайди я? Мегер ваз Дербентда, Дагъустанда дерт кьезилардай, куьмекдин гъил яргъи ийидай мукьва, ихтибарлу кас авачирни?- Авачизни тушир? Амма гьа макъамда зи ажугъ акьван ялавлуди тир хьи, ада зи вилерни, руьгьни буьркьуь авуна. Заз жува вуч ийизватӀани чир хъхьанач. Ахпа, кьили ван авурла, геж хьанвай. Зун иниз акъатнавай.- Ахьтин хъел ваз ни гъана?- Ни гъида кьван, гьа жуван багърийри, жув кӀани инсанри. Чи патара мукьвабур эвленмиш жедай адет гегьенш туштӀани, халайрин, имийрин веледар эвленмиш жезвай дуьшуьшар ава. Зунни дидеди вичин стхадин хциз гана. Дербентдин институт куьтягьнамазди. Завай хабарни кьун тавуна. Халу девлетлу кас тир. Гьа девлетра вил аваз дидеди зи месэла гьялна ва зун бахтсуз авуна. Халудин хизан ва зи гъуьлни заз къаравушдиз хьиз килигзавай. Гьа и кар завай эхиз жезвачир. Дидедиз, дахдизни лагьана, амма абуру завай эхун истемишзавай. Ахпа гъуьлуь гатазни гатӀунайла, вахтар ашнайрихъ галазни акъудиз акурла, зи чанди цӀай кьуна ва нубатдин сеферда шейэр гъиз Туьркиядиз фейи зун гьана акъвазна. Гьа икӀ, зи кьисмет и бандитрихъ галаз алакъалу хьана. Гила гьайифар чӀугуникай са файдани авач.- Вун гьакӀ атана, зун зи гъуьл лугьудай бейниванди алдатмишна, алцурарна, аял хьиз. Вучиз чи, дишегьлийрин бахт куьруьди я? Вучиз ам, бязи тарар хьиз, емишар гъидалди КЬУРАЗВА?-Э-Э-Э, чамма. Заз акӀ я хьи, дишегьлидин бахт цававай къуш хьиз я. Ам азад я, адан ихтиярда вири цавар ава, ада вичиз кӀани патахъ лув гузва. Ада гуьзел уьмуьрдикай бахтавар манияр лугьузва. Ахпа е-е, аквазва гъуьрчегъандиз, акъатзава тфенгдин бумбум, бах-бах ванер, къушни, лувар атӀай хьиз, аватзава чилел. Куьтягь. Чи бахтни гьакӀ я. Школада амаз азад къуш я. На са куьникайни фикирзавач. Вун шад я, хурам я. Вуна гьар са йикъал кьарувалзава. РикӀ гуьзел мурадрив ацӀанва. Ахпа е-е-е, вун гъуьл лугьудайдаз, чарадан кӀвализ гузва ва вун ви ихтиярдани амукьзавач. Заз акурвал, гзаф крар чалай аслу жезвач. Чун адетрин, шартӀарин, гьар са макъамдин гьаларин, са нин ятӀани истемишунрин, къастарин къармахра гьатзава. Гьавиляй чи чӀехи пай дишегьлийрин кьисметни татугайди, бахтикъаради, кьурайди жезва. Я зун, я вун сад лагьайбур, я эхиримжибур туш. Анжах кӀеверай, ихьтин уламрай экъечӀдай викӀегьвал ва къаст герек я чаз. Эгер жаван вахтунда сада заз вун Сириядиз акъатда, вакай са шумудан паб, къанлу
жеда лагьанайтӀа, зун адал хъуьредай, за ам дилидай кьадай. Ингье зун къе вири гадарна и савашда, вай-йикьда, йикь-шуванда ава.- Чан вах, белки, чун инай катин.- Тади къачумир. Гьахьтин вахт атайла, за ваз чӀар куда. Ханбикеди тапшурмишай кӀвалахдив эгечӀай гьа сифте юкъуз Азора тажуб хьанай. РагъакӀидай патан уьлквейрай ва маса вилаятрай атанвай кьван жегьил дишегьлияр, рушар акурла. Ибур иниз ни гъана эхир? Яраб датӀана интернетдай къалурзавай, азад уьмуьр, гьахъсузвилихъ галаз женг чӀугун теклифзавай видеороликар себеб яз атана жал? Рушарихъ галаз яваш-яваш таниш жез эгечӀайла, тажубвилер алатна. Сириядиз атанвай гьар са дишегьлидихъ вичин себеб, кьиса авай. Линда немсерин Пульсниц шегьердай тир. Школада хъсандиз кӀелзавай, математикадал, физикадал, химиядал рикӀ алаз машгъул жезвай рушаз исламдикай кхьенвай ктабарни хуш хьана. ДИДЕ-БУБАДИ цӀувад йисавай рушаз Къуръанни багъишна. Абуруз хабар авачиз Линда интернетдай чеченви гададихъ галаз таниш хьана. Ислам дин кьабулна, рамазандин вацра сивер кьуна. Муаллимар, санал кӀелзавайбурни ада мягьтеларзавай. Мусурманрин партал, кьилелни яйлух алукӀзавай. Портфелда гьамиша Къуръан авай. Ада, хиве кьурвал, ислам диндиз кьилихъди вегьена. Адакай чара кӀан хьана. Хизандин гьалар хъсанбур тушир. Дахни диде санал яшамиш жезвачир. Диде гъуьлуьз хъфенвай ва тахай дахдихъни адан рушахъ галаз Линда кьазвачир. Ада вич виридалайни бахтсуз кас яз гьисабзавай. Гьа и чӀавуз интернетдай таниш хьайи чеченвиди адан кьил элкъуьрна. Июлдин сифте кьилерай вичин документар, пулни къачуна Саксониядай Франктфуртдиз, анайни Стамбулдиз катна. Анайни Сириядиз атана ва чеченвидиз гъуьлуьз фена. Ингье гила адакай снайпер гьазурзава. Юкьван Азиядай, Кеферпатан Кавказдай Сириядиз атанвай кьван рушарикай, дишегьлийрикай малуматар чир хьайила, Азорадин пагь атӀана. Ахьтинбурни авай хьи, са шумуд йис вилик Иракдиз фейибур, ана ИГИЛ-ДИН (Россияда къадагъа авунвай) пайдахдик кваз женгер чӀугурбур, дустагъра гьатна, катна, Сириядиз хтанвайбур. Къазахстандин Экибастуз шегьердай тир Галиядин бахтсуз кьисметди Азорадиз еке таъсирна. Школа куьтягьна вуздик экечӀиз кӀанзавай рушан мурадар терсеба патахъ элкъвена. Дуст рушан кӀвале санал кӀелай гадайрихъ, рушарихъ галаз гуьруьш-межлис кьиле фидайла, кьве гада адал гуж гъалиб ийиз алахъна. Юлдашрини чпиз таквазвай амаларна. Галияди гъиле гьатай птулкадалди садан кьил яна ва ам муькуьдан гъиляй экъечӀна, катна. Инлай кьулухъ рушан руьгьда инсанрихъ ихтибар амукьнач. Ада ислам диндикай вичиз чара жагъурна. ЯВАШ-ЯВАШ дустар динэгьлиярни майдандиз акъатна. Иллаки интернетда. Гьа ина таниш хьайи дагъустанви Марат адан рикӀи чӀугуна. Рушаз исламдин радикалрин идеологиядикай хабарни авачир, амма ам Марат себеб яз, радикалрин ракьара гьатна. Са йисалай Маратни Галия, некягь авуна, эвленмиш хьана. Варз кьван алатайла, ада вич Иракда авайдакай хабарна ва Галиядиз аниз атун теклифна. Исламдин къанунралди, паб итимдиз муьтӀуьгъ хьун лазим тир. И кардин гъавурда Галия хъсандиз тунвай. Гьавиляй ам гъуьлуьн патав рекье гьатна. Туьркиядиз фейи руш Маратахъ галаз алакъалу ксари Иракдиз агакьарна. Ина Эрбилда, Масулда акур крари Галиядин вилер ачухарна, амма куьмек тӀалабдай кас авачир. Иракдай Сириядин Ракка шегьердиз акъатна. Ина кьуд патахъай къвезвай дишегьлийрикай кьилдин формированияр тешкилнавай. Са шумуд бригада авай. Кьилиндаз VI-VII асирдин арабрин шаир дишегьли Аль-Хансадин тӀвар ганвай. Бинедай бригададин дишегьлийри халифатдин къанунрал амал ийизвай гьал ахтармишзавай. Чпиз хуш татайбуруз, муьтӀуьгъвал къалур тийизвайбуруз кӀеви жазаяр гузвай. Са мисал гъун бес я. Куьчеда вичин аялдиз мам гузвай (им къадагъа кар я) дишегьли рекьидалди гатана ва аялни чпиз вахчуна. Ахпа аскерар-дишегьлийриз блок-постарал къуллугъдай ихтияр гана. Галияни гьа и бригададиз аватнавай. Гафаралди «Аль-Хансадин» дестейрик квай дишегьлийриз гьар са рекьяй азадвилер ганва лугьуз таблигъат тухузвай. Амма дишегьлийрин уьмуьр есирда авайбуруз, лукӀариз ухшар тир. Абур гьар са карда ишлемишзавай, гужуналди гъуьлериз гузвай. Абурун арада датӀана мефтӀер самариз элкъуьрзавай таблигъат тухузвай. «Аль-Хансадин» гужар Галиядизни акуна.
Марат телеф хьайидалай гуьгъуьниз адаз мад кьве гъуьл хъхьана. Кьуд аялдин диде гила кьуд лагьай гъуьлуьк квай. Халифатдин къанунрикай сад – са дишегьлини гъуьл авачиз амукь тавун ва жезмай кьван гзаф аялар хун тир. Гьавиляй гзаф уьлквейра авай ИГИЛ-ДИН (Россияда къадагъа авунвай) векилри мефтӀер акадариз, кьил элкъуьриз, рушар Иракдиз, Сириядиз рекье твазвай. Гьа ихьтинбурукай сад Симферополдай атанвай Рушенани тир. Татарвидин, мусурмандин кӀвале чӀехи хьанвайтӀани, я адан дидеди, я вичини хиджабар, абаяр алукӀайди туш. ДЕЛЛЕКЧИ-СТИЛИСТ жез кӀанзавай Рушена курсариз физвай. Иер, кстах руш тир ам. Кьуршахар кьадай секциядизни физвай. Лугьузвайвал, ам вичикай манияр туькӀуьрзавай гуьрчег тават тир. Экстремистрихъ галазни са алакъа авайди тушир. Рушена Мансур тӀвар алай гададал ашукь хьана. Ада яваш-яваш руш вичиз муьтӀуьгъарна. Са юкъуз ам Мансурахъ галаз катна. Са вацралай ада вахаз вич кӀанидахъ галаз Туьркияда авайдакай хабарна. Гьакъикъатда лагьайтӀа. абур Мосулда авай. ИГИЛ-ДИН жергейра (Россияда къадагъа авунвай организация). Са йисалай Рушенадиз хва хьана. Гъуьл авай «пикап» бомбайрик акатна. Тек амукьай дишегьли Мансуран дустуни вахчуна. Гъуьл галачиз куьчедизни экъечӀдай ихтияр авачир чкада им кӀевяй экъечӀун тир. Гила, Алепподин лагерда, ада деллекчивилин везифаяр кьилиз акъудзавай. Таблигъатчийрин, насигьатчийрин жергейриз кьабулнавай Азорадиз Сирияда кьиле физвай граждан дяведикай, гьукуматдиз, Башар Асад пачагьдин тахтунай гадариз кӀанзавай акси къуватрикай ва абуруз куьмек гузвай дуьньядин террористрин, экстремистрин дестейрикай малуматар гзаф чир жезвай. Адаз интернетдикай, газетрикай, скайприкай менфят къачудай мумкинвал хьанвай. Далудихъ США, Англия, Туьркия, Израиль ва маса уьлквеяр галай ва Сириядин гьукуматдиз акси къуватри («Исламдин Государство», «Джабхат АН-НУСРА», «Свободная сирийская армия», «Джейм АЛЬ-ИСЛАМ», «Ахрар АШ-ШАМ», «лива АЛЬ-ТАУХАД», «Аль-Каид», «Исламский фронт», «Джамаат Абу Ханифа»…) къадимлу уьлкве барбатӀна куьтягьзавай, халкьар къирмишзавай. Международный террористрин кӀеретӀриз чпин алчах ва мурдар къастар кьилиз акъуддай, тарашдай, инсанар терг ийидай, тарихдин, архитектурадин, искусстводин гуьрчег имаратар хъиткьинардай, чукӀурдай, харапӀайриз элкъуьрдай, музеяр, туьквенар, мяденар, банкар чапхундай гегьенш майданар ачухнавай. Террористриз гьа икӀ вагьшивалдай, вири барбатӀдай майданар ачухнавай гьалари Азора гзаф мягьтеларнавай. ИГИЛ-ДИН (Россияда къадагъа авунвай организация) пайдахдик Кеферпатан Кавказдин республикайрай атанвай агъузурралди жегьилри жигьадда иштиракзавай. Маса уьлквейрайни тӀимил авачир. Франциядай 1600, Германиядай 900, Англиядай 800 касди. Абурун 12-15 процентни дишегьлияр тир. Сириядиз акъатнавай урусар, украинвиярни тӀимил тушир. ЯВАШ-ЯВАШ лагерра, бригадайра авайбурухъ галаз таниш хьайила, гьардахъ вичин са гьихьтин ятӀани мурад, макьсад авайди малум жезвай. Садбур жуьреба-жуьре ва хци, туьнт дуьшуьшрихъ калтугнавайбур тир. Бязибур чпин кьиле гьатнавай ажайиб фикирри фанатикриз элкъуьрнавай. Пуд лагьайбуруз акӀ авай хьи, чпи дуьньядин метлеб авай важиблу крара, вакъиайра иштиракзава. И кар патал абур чпин чанарни къурбанд ийиз гьазур я. Амма мефтӀер ихьтин къастарив ацӀурна Сириядиз аватайбур фад гъавурда гьатзавай, чпивай военный игитвилер истемишзавач. Абур анжах эркекрин игьтияжар тамамарун ва мусурманар аладунин кьадарар артухарун патал герекбур я. Гьавиляй абурукай кьвед, пуд, кьуд лагьай папарни жезвай. Урус дишегьлийрикай рахайтӀа, абур пуд чкадал пай жезвай. Сад лагьай ва чӀехи дестедик террористрин папар ва кӀанибур акатзавай. Чпин итимар квел машгъул жезватӀа гьадаз абуру фикирни гузвачир. Бязи дишегьлийри чпин жигьадчияр итимрал дамахни ийизвай. Кьвед лагьай дестедик акатзавай дишегьлияр чпин итимрин-террористрин фикирар кьунвайбур тир. Абуру чпин итимриз гьар са карда куьмекни гузвай, террористрин жергейриз мадни рушар желбзавай, террордин актар тамамарзавай, гьатта боевикрин дестейриз регьбервални гузвай. Азорадиз акуна гьахьтин дишегьлияр, тӀварни дегишарнавай боевикар: Саманта, Аминат, Хандада…
Пуд лагьайбурук мефтӀер зайиф ва террористриз майилвалзавайбур, алдатмишна гъанвайбур квай. Ихьтин крар ачух жезвай дишегьлидик мадни хъел акатзавай, гъуьл аквадай вилер амукьзавачир. Са йикъан нянихъ ада вичин хирера авай иринар авадарна.- Яда ваз чизвани, зи къеневай ажугъдин цӀай анжах къати жезва. Ваз гьихьтин къаргъиш авуртӀани тӀимил я. Вучиз лагьайтӀа, вуна вун фура тунва. И жегьнемдиз вун вегьинал бес тахьана, на и иланлухдиз зунни, ви хвани гъанва. Я авам, ви кьил гьинавай, кьил?! - Лал хьухь, кафир! Жуван сив хуьх!- Зун кафир хьайила вун вуж я? Тапан мусурман. Ихтибар тежедай кас. Акъваз, акъваз, папал гъил хкажун регьят кар я, ахпа ваз кӀамай кьван гатут, кӀандатӀа гьа инал йикь, амма исятда зи мез агалмир. Яб це. Исламда таб авун лап чӀехи ва пис гунагь яз гьисабзава. Инсандик квай виридалайни чӀуру, алчах, мурдар хесетни таб авун ялда. Таб авай хизандиз я бахтни аквадач, я ана кӀанивал, ихтибарлувални амукьдач. Лап еке гунагьдик, тахсирдик, Мегьамед пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьайвал, диде-бубадихъ яб акал тавунни акатзава. Вуна ви хивез ихьтин еке гунагьар къачуна. ЧИЗ-ЧИЗ. Вуч ва вуж патал? Папан гьахълу ва ажугълу гафарихъ яб акализ Айвудинан рикӀел гьа идаз талукь гьадисни хтана. Пайгъамбардивай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) хабар кьуналда: «Мусурман кичӀе кас хьун мумкин яни?». «Эхь», жаваб ганалда Аллагьдин векилди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз). «Мусурман мискьиди хьун мумкин яни?». «Эхь»,- жаваб ганалда. «Мусурман табдайди хьун мумкин яни?» «Ваъ, са вахтундани»,- жаваб гана. Зун халисан тапарчи я. Зи пабни гьахъ я. Зи хиве гунагьарни гьатнава. Бес за вуч авун лазим я?- Айвудин акъваз тийиз рахазвай папаз килигзава. КӀеве гьатнавай. Адан гьахълу гафари рикӀ мадни тӀарзава. Итимдиз пакайни, вичикайни хъел къвезва. Ада анжах гьарайна:- Кис иблис! ТахьайтӀа…- ТахьайтӀа вуч ида на? Рекьидани? Йикь. Ви алчахвал, хаинвал, инавай ЖАЛЛАТАIР аквадалди, кьейитӀани хъсан я.- Мез хуьх жуван лугьузва за ваз. Зи гунагьрин паталай за жаваб гуда. Ибур вахтунин четинвилер я. Пака къе акурвал амукьдач. Чи бахтунини гъида. Женгер Дамаскда кьиле физва. КЪЕ-ПАКА анаг кьада, Башар тергда ва вири чи ихтиярда жеда.- КУЬ-УЬ! Куьн вужар я? ЖаллатӀар? Бандитар? Куь ихтиярда гьукумат твадайди вуж хьурай? Вун гилани гьа бандитрин махарихъ ягъазвани? - Махар туш, паб, гьакъикъат я. Аквада хьи ваз, къе-пака…- Эхь, эхь-хь, къе-пака куьн вири тергда. Заз хашпараяр рахадайла ван хьана. Абуру инай катдай планар язавай. Башараз Россияди куьмек гузвалда. Эгер абурун гафар дуьзбур ятӀа, бандитриз фир-тефир чка салдайди я.- Абур гьакӀан гафар я. Чи далудихъ Америка, Туьркия гала.- Куь далудихъ?- Азора хъуьрена.- Эгер чи лагерда авай американвияр, анличанкаяр катиз гьазур хьанватӀа, ви Америкадилай са затӀни алакьдач. Хайи маканар, Россия гадарна иниз атанвай террористри чеб неинки Россиядин, гьакӀ чи халкьаризни дакӀанарнава. Гьавиляй Россияди Башараз куьмекни гуда, бандитар тергни ийида. Папан тестикьарунриз акси яз лугьудай гафар жагъун тавур ва ам гатадай жуьрэтни тахьай итим кӀваляй экъечӀна. Азора хиялрин лепедик акатна. Эгер къецепатан уьлквейрай атанвай террористри ийизвай ихтилатар гьакъикъибур ятӀа, иниз Россиядин кьушунар атанватӀа, ягъунар, женгер къизгъинбур жеда. Россиядин яракьдихъ, кьушунрихъ галаз бягьс чӀугвадай такьат, къаст, уьтквемвал долларрихъ чеб маса ганвай жаллатӀрихъ авайди туш. ГьакӀ хьайила, дяве куьтягь жеда ва чун инсанрин кьилер атӀузвай бандитрин есирдай ахкъудда. Дишегьлидин умудар артух хьана. Бедендиз гьатта са гьихьтин ятӀани къуват хтана. Руьгь къазаматдй акъатунин инанмишвилив ацӀана. РикӀел Ханбикедин «за ваз чӀар куда, гьахьтин вахтни къведа» гафар хтана. Адазни дяведин, иниз кӀватӀ хьанвай жаллатӀрин эхир жедайди чизва. Я Аллагь, гьа югъ мукьвал хьурай,- дуьа авуна Азоради. Айвудин геж хьиз хтана, ксана.
И рахунрилай гуьгъуьниз са гьафте алатнавай. Йифен кьулар тир жеди, аялдин шелдин сесини Азора ахварай акъудайла. Дишегьли месин кьилиз къарагъна ва хва къужахда кьуна.- Я зи курум, вуч хьанва? Вучиз шехьзава? Хъвайди бес хьаначни? Исятда гуда за ваз, анжах шехьмир дидедин рикӀ бала,- рахаз-рахаз ада хва хурудик кутуна, аялдин шелни атӀана. КӀвале вил экъуьрна, итим авачир. Ада явашдиз эверна.- Айвудин, ГЬАБИБ-Б. Хтайди туш жал? Им гьи вахт ятӀа?- Азора цлак куьрсарнавай сятдиз килигна. Кьвед жезва. Я Аллагь, мад и ахмакьдин кьилел вуч атанатӀа?- дишегьлидик секинсузвал акатна. Хва секинарна ам къуншидин патав фена. РакӀар гатана, ПатӀиматаз эверна. Са шумуд легьзедилай ам экъечӀна.- Чан ПатӀи, на багъишламиша, ви итим хтанвани? Зиди авач.- Ксудай кьиляй хтанвайди тушир.- Къунши кӀвализ гьахъ хъувуна ва хтана.- АВАЧ-Ч е-е. Сятдин шумуд я?- Кьвед жезва.- Лап геж хьанва гьа. Итимар, итимар лугьуз чна абурун къайгъу гьикьван чӀугван. Хкведа абур, хъвач, ксус жуваз.- ПатӀимат кӀвализ гьахъ хъувуна. Азора кӀвализ хъфена, месик эхкечӀна, хцин къвалав игис хьана ва вилер акьална. Чидач ам ахвариз фенани, феначни, дегьлизда акъатай сесери, ахпа шелри дишегьли месикай хкечӀунал, партал алукӀна дегьлиздиз экъечӀунал гъана. Ван алаз шезвайди ПатӀимат тир. Азоради адан патав гьерекатна.- Я рыш-ш, вуч хьанва? Им вуч хабар я? - Амач, амач зи Шамил. Катна чакай. Чизвай, чизвай заз гьакӀ жедайди. Кьве югъ вилик ахвар акунай, ахвар. «Куьн авай уьлквени хкӀамач заз. Зун виридакай икрагь хьанва. Зун куьн таквадай маса вилаятдиз фида, катда квекай» лугьуз ам чакай катзавай. Ингье алукьна ахвар, фена агъа вилаятдиз зи итим. Вун фена, бес гила чи гьал гьикӀ хьурай, я Шамил?- гьарайна ПатӀимата.- Хкваш, хкваш зи итим,- дерт къати жезвай дишегьли физ, гагь са, гагь маса итимдин вилик акъваззавай.- Хкваш зи гъуьл, зи Шамил. Зи аялрин буба. Зи хан, пачагь-гь,- дишегьлидиз пис хьана ва Азоради къуншийрин куьмекни галаз, ам кьуна ва кӀвализ хутахна, дивандал ярхарна. И арада патав Айвудин атана.- Айзанат, на аялар чи кӀвализ твах.- Вуч хьанвайди я? Шамил гьиниз катнавайди я?- Санизни,- кӀанзни такӀанз жаваб гана Айвудина.- Ам амач. Телеф хьана. на садра аялрин къайгъу ая.- Я Аллагь, я Аллагь, рагьмет хьурай вичиз.- Азорадин гуьгъуьл лап чӀур хьана. Ада, чӀехибурун шелрай, кӀватӀ хьанвай инсанрай кьил акъат тийизвай аялар чпиниз тухвана. Са куьникайни хабар авачир аялри Азорадиз суалар гузвай.- Айзанат хала, диде вучиз шехьзава? Чи дах гьинва? Чиниз акьван инсанар вучиз атанвайди я? Азоради къуншидин аялар секинарна, ксур хъувуна ва Айвудинал вил алаз акъвазна. Эхир ам хтана. Дишегьли адал элкъвена.- Яда, гьикӀ ава ам?- Вуж?- ПатӀимат.- Шезва, вайзарзава.- Зун фида адан патав…- Герек авач. Адан патав чпинбур атанва. Ина аваррин еке къефле авайди я.- ЯтӀа, гила ахъая вуч хьайиди ятӀа. Адан мейит гьинизна куьне?- Мейит авач.- Вуч? Ам гьикӀ лагьай чӀал я?- Бедендикай затӀни амач. Мусибат я, мусибат. Ахьтин зулум садазни такурай. Чи сенгер алай чка ракетайрай яна. Вири элкъвена цӀун ялаврин юкьва гьатна. Сенгерар руг-ругна, инсанар тӀвек-тӀвекна, пад-падна, артухлама цӀун ялаврикни акатна.- Вун гьикӀ къутармиш хьана?- Зун тунелда авай. Аллагьди хвена.
- Я Аллагь, я Аллагь, ви регьимдикай хкудмир чун. Тунель, тунель, куьне варцаралди ана вуч ийизвайди я?- Гьукуматдин кьушунар, сенгерар алай чкайрин чилин кӀаникай фуьргъуьнар тухузва, ахпа минаяр, бомбаяр кутуна, ангар хъикьинарзава. Гьа икӀ, чна еке мугьманхана, университет хъиткьинарна. Гила госбезопастностдин дарамат хъикьинардайвал я.- Алчахар! Угърашар! Вуч патал куьне абур рекьизва? Лагь заз, ваз, ви бубадиз, тухумдиз абуру вуч писвал авуна? Вун ва агъзурралди вун хьтин бендеяр иниз, яд уьлкведиз атана, ислягь инсанар, аялар къирмишзава. Ахьтин ихтияр квез ни гана? Мегер Аллагьди квез и вагьшивилер гьалалда жал? Ангье, ви командирдиз вуч къиямат хьанатӀа. Вунани, масадбуруни Шамил женнетэгьли я лугьуз ПатӀимат секинарзавай. Лагь кван, ам чилик кучукдай кӀвач, гъил кьванни амачирди гьихьтин женнетэгьли я? Адаз вичин жегьнем и чилел акуна. Ви эхирни гьам я, Айвудин-Гьабиб. Зунни ина са масадаз ем хъжеда. Хвани лагердиз аватда.- Лал хьухь, паб , бес я.- Вуч бес я? Хутах и харапӀадай чун! Ваз ван къвезвани? Чи кьилни гьахьтин къияматдик акатдалди, хутах инай.- Жедач, жедач, Айзанат. Чун датӀана гуьзчивилик ква. Гьахьтин ихтилатдин ван хьайитӀа…- Яда, Гьабиб, жуван мефтӀер чкадал хкваш. Рекьин чун ина гьикӀ авуртӀани ийида, гьакӀ хьайила, я тӀиб, я тӀаб лагьана, масанихъ кьил баштандай са рехъ жагъура.- Килигда зун-н,- лагьана итимди вичин кьил папакай хуьн патал ва ам кӀваляй экъечӀна. Дидедин къати сесинал яни, тахьайтӀа, малаикдиз аян хьанани чидач, Жалалдин шехьна, садлагьана, кӀевиз. Азоради «бисмиллагь, бисмиллагь» лугьуз аял гъапа кьуна, адаз лайлай яна, секинар хъувуна. Дишегьлиди вири бейнидалди кьатӀана, гъуьлуьк кьадай са чкани кумач, гьавиляй жуван къуватралди кьилиз чара авуна кӀанда. Вич дуьз фикирдал алайди Азорадиз са гьафтедилай успат хьана. Дугъриданни, Сирияда аварар гзаф авай. ПатӀиматаз башсагълугъвал гуз датӀана ватанэгьлияр къвезвай. Сифте кьве юкъуз ПатӀимата шелриз майдан ачухнатӀани, ахпа адан накъвар кьурай хьтинди я. Шелрик квай вахтунда ада мукьвал-мукьвал тикрардай: «Шамил женнетдиз фена, бес чи къайгъу ни хъийида? Чун нин патав фида?» Азоради къуншидин и суалар-гафар тӀебиидаказ кьабулнай. Дишегьлидин дерт екеди тир эхир. Чара уьлкве, дяве физвай чка, кьуд аял галаз кьилди амукьун… суалар чеб чпелай арадал къвезвай. Дагъустандиз адавай хъфиз жедач, рекьер агалнава. Амукьзавайди сад тир, арадал атанвай гьалариз муьтӀуьгъ хьун. Аял ксай макъамра Азоради къуншидал кьил чӀугвазвай. Къвезвай инсанар кьабулиз, хуьрекар ийиз куьмекзавай. Айвудинни кьулухъ акъваззавачир. Бязи къайгъуяр ада вичин хивез къачузвай. Пуд гьафтеяр кьван алатнавай. Азора хизандиз хуьрек авунал машгъул тир. Нисинин капӀ ийидалди зур сят амай. ПатӀимат атана. Умуми хабарар кьуна, Жалалдинахъ галаз «чан хва» лугьуз рахана. Азоради кьатӀана, къуншидин гьерекатар масадбур я. Гьатта рахунарни.- Я рыш-ш, герек затӀ, тахьайтӀа, кар авани?-жузуна Азоради, къуншидал алай пар акурла.- Ваъ, ваъ, чан Айзанат, герек са затӀни авач. Амма заз аквазвайвал, ваз Гьабиба са куьтӀни авунвай хьтинди туш.- Куькай, никай?- Исятда за ваз лугьуда. Кьве югъ вилик Шамилан дустар атана ва малумарна: «Рагьмет хьайиди викӀегь кас тир. Ам ви далудихъ галай. Гила вун тек я. Инин къанунар вазни чизва, дишегьли гъуьл авачиз тун хъсан гьисабзавайди туш. Гьавиляй вун са чин тийидай касдиз некягь хъийидалди, вунни, ви аяларни хуьник умуд кутаз жедай са итимдин тӀвар яхъ». За лагьана: «Заз масадбур герек авач, я жув вердиш хьанвай чка туна, масанизни зун фидач. Шамил амайлани чун Гьабибан хизандихъ галаз са хизан хьиз авайди тир. Гилани мукьва я. ГьакӀ хьайила, зун Гьабибан некягьдик экечӀ хъийиз гьазур я». Абуруни разивал гана. Фекьини гъана, магьар хъувуна. Икьван гагьда чун къуншияр, вахар тир, гила са хизан жеда.
- Я рыш-ш, на вуч лагьана? Вун Гьабибаз некягьнава? Заз хабар вачиз? Бес зун? Ам вуч я, кӀамаш яни?- Акъваз, акъваз, чан Айзанат, ваз акьван хъел къвемир. Ина авай ахьтин са чӀурувални авайди туш. Урусри лугьудайвал, формальный брак я. Зун инавай бандитри секин тун патал авунвай кар я. Масадбуруз чна чун са хзан хьиз къалурда, амай вахтара гьа виликдай хьиз амукьда.- Я ПатӀи, мегер абур жедай крар яни? Некягь авурла, ам ви итимни жезва. Ада ви виликни вичин везифаяр тамамарна кӀанзава. Ви аяларни хуьн буржарикай я.- Я чан къунши, са везифаяр, къайгъуярни ви итимдиз герек авач. Чна абур кьилиз акъудзавай амаларда ва гьа иналди куьтягь.- Я ПатӀи, на рикӀивай лугьузвайди яни? Валлагь за вибур зарафатрай кьузнай.- ВО-ВО, гьа зарафатрай яхъ, чан Айзанат. Ваз са куьникайни къурху жемир, за ви итим гьич инжиклу ийидач. Вунни заз гъвечӀи вах хьиз я кьван. Вири гьа авайвал амукьда, анжах вуна ви Гьабибан чинар кумир. Вичин тӀвар кьурла, адавай са гафни лугьуз хьайиди туш. Пара хъсанди я ви итим, къени, дугъри, ихтибарлу…- Лагь, лагь, вил ацукьнавай адал зи…- Чан Айзанат, квез я ахьтин ихтилатар? И харапӀада чна сада-садаз куьмек тагайтӀа, чун фад терг жеда. Азора гъавурда гьатна, артух рахунрикай дад авач. Гьакъикъат сад тир – ПатӀи Гьабибан кьвед лагьай паб, зи кьев жеда. Я Аллагь, мад заз вуч ахквадатӀа? ПатӀимат хъфин патал лагьана:- Вун хуьрек нез акъваздани?- Ваъ, ваъ, чан Айзанат, сагърай, къулал хуьрек алайди я, алахьда ам. Зун хъфена,- ПатӀимат къарагъна ва тади кваз ракӀарихъ фена. Къуншидин гуьгъуьниз килигиз амукьай дишегьлидин пагь атӀана. Ибур гьихьтини адетар, къанунар хьурай, я Аллагь? Ибур, мусурманрин пачагьлугъ, халифат ийиз кӀанзавайбур. Европадин нагьакьан уьмуьр, итимринни дишегьлийрин азад алакъаяр негьзавайбур. Гьахълу, къени, адалатлу пачагьлугъ арадал гъида лугьузвайбур. Гафаралди эхь. Крар – масадбур. Вагьшибур. Ислам диндихъ галаз такьазвайбур. Белки, джунглийрани ихьтин марифатсузвилер, ахлакьсузвилер, къанунсузвилер, ягьсузвилер авачир жеди. Я Аллагьдин жаза агакьай Айвудин лугьудай къанмаз, на зун гьиниз гъана эхир? Азорадин мягьтелвал, хъел, ажугъ, гьайифвал вири сад-садак какахьнавай. ЯтӀани мефтӀери дуьз кӀвалахзавай ва фикирзавай. И ягьсузар, къанлуяр авай чкадай фад катна кӀанда. Гуьгъуьнин йикъара шагьид хьайи агьвалатри ам вичин фикир дуьзди тирдахъ мадни агъурна. Азоради кьетӀнавай, гъуьл хтайла, куьтӀни ийидач, ПатӀиматакай рахадач. Амма Айвудин, адан ягьсуз чинавай разивилин, дамахвилин лишанар акурла, мез вич-вичелай чӀалал атана.- Мубаракрай! Мубаракрай! Сандухдин паяр гьинава? Айвудин чашмиш хьана. Ам пӀузаррал ягьанатдин хъвер алай папаз килигна. Ада мубаракзава. Вуч? ПатӀимата лагьана жал?- Сандухар, паяр вучтинбур я на лугьузвай? ГьикӀ хьана, кьил элкъвенвани?- На зи кьил секин тур. Мегер вуна чи зурба шаир Етим Эминан чӀалар кӀелайди тушни? Гьада лагьанай гьа, яб акала:
Мубарак хьуй гъидай касдиз – пудни гъуй, Вуч гаф ава, шариат я, - кьудни гъуй, Мал, меслят вичинди я, цӀудни гъуй. Мадни артух сандухдин паяр жеди.
Мубаракрай ваз, чан итим, кьвед лагьай паб! Гьа и карни ахкуна заз вай. Баркалла! Айвудин вич гьахъдиз акъудиз алахъна. - Вири хабарсуз хьана. Залай инкар ийизни ахлакьнач. Са кьвед лагьайдини авайди туш, ам тӀвар патал я. ПатӀи ина амукьун, масадбуру инжиклу тавун патал авунвай амал я. Вун архайин хьухь, зун анжах ви гъуьл я. Ам ваз гьикӀ вах хьиз ятӀа, зазни гьакӀ я. Адан гъуьлуь чаз куьмекна, гила чи нубат я адан хизандиз гъил яргъи ийидай. Маса са карни жедач чи арада. И сирни чи арада амукьрай.
Айвудинан гафарик кьел квайтӀани, Азора агъунач. Абуру кьведани са булахдай яд хъванвай, гьа са гафар тикрарна. И карни са тӀимил йикъарилай успат хьана. Вакъиаяр сад-садан кӀулаваз акьван йигиндаказ кьиле фена хьи, веревирд хъийидай вахтни амукьнач. Шамил ва адахъ галаз са шумуд дагъустанви телеф хьун. Айвудинни ПатӀимат магьар хъувун. Азорадиз вич кӀвачел залан тирди чир хьун. Ханбикеди Азорани галаз Сириядай катдай са улам гьатнавайдакай хабар гун… Амма крар терсеба патахъ элкъвена. Шегьер патал лап къизгъин женгер кьиле физвай. Гьукуматдин кьушунри, Россиядин гьавадин кьушунрин куьмекни галаз, бандитрин дестеяр кӀеве твазвай. Чеб магълуб хьунин ажугъди пехъи авунвай ИГИЛ-ДИН (Россияда къадагъа авунвай тешкилат) кӀватӀалри садазни инсафзавачир. Ислягь агьалияр яшамиш жезвай магьлейрани абуру чпин сенгерар мягькемарзавай. И кар себеб яз школайрални, мискӀинрални, яшайишдин кӀвалерални ракетайрин, бомбайрин, гуьллейрин хар къурзавай. Шегьерда Азорадиз кьве йис вилик акур хьтин секинвал амачир. Гьар юкъуз цӀудралди инсанар рекьизвай. КӀвалер, дараматар чкӀизвай. Лагердин башчийривай, абурухъ галаз алакъалу командирривай ва гьакӀ Ханбикедивай ван хьайивал, бунтавчийри Сириядин ВВС-ДИН разведкадин дараматдин кӀаник авунвай тунел хъиткьинарна, вишев агакьна ксар къирмишна. СУ-22 самолет яна. Куьгьне шегьердин кӀаникай тухванвай фуьргъуьн (тунель) хъиткьинарна ва Алепподин къеледин цлариз зиян гана. Гатун варцара бунтавчияр шегьердин РагъакӀидай патан районар кьун патал гьужумдиз фена, ама гьукуматдин кьушунрин артиллерияди «халифатдин» кӀеретӀар тергна. Гьа и вахтунда Алепподин цава Россиядин самолетарни пайда хьана. Бунтавчийрилай сад тергиз алакьна, амма ахпа самолетри бандитрин сенгеррал цӀайлапандин хьилер ахъайна. Цавар рахурна, чилер зурзурна. Азорадиз акьван шад хьана хьи, Ватандин ЧӀехи дяведа фашистри кӀеве тунвай Яру Армиядин аскеррив цавай советрин самолетрин куьмек агакьай кьван. «Чибур, чибур акъатна» мецелай акъатна гафар. Эгер Россиядин кьушунар иниз атанватӀа, дявени куьтягь жеда, и харапӀадай хъфидай рекьерни ачух жеда,- фикирна Азоради. Жигьаддиз экъечӀнавайбурун къастар, мурадар акваз-акваз тӀач жезвай. Абур, жанавур акатай хперин суьруь хьиз, кьуд патахъ чкӀизвай. Гьар сад вичин кьил туькӀвей терефдихъ катзавай. Россиядин гьавадинни космосдин къуватри гьа кар алай чкаяр лишандик кутаз ягъиз, бунтавчийрин кӀватӀалар цӀвал-цӀвалзавай, сенгерар алугарзавай. Халифатдин аскеррихъ гьич катдай мумкинвални амукьзавачир. Эмиррилай эгечӀна, виридак къалабулух акатнавай. Абурун арада виликан садвал, муьтӀуьгъвални амачир. Дестейрин чӀехибур сад-садал элкъвезвай, сада-масадак тахсир кутазвай. Гужуналди жигьаддин кӀватӀалриз желбнавай чкадин итимар десте-десте гьукуматдин терефдал алай къуватрик акахь хъийизвай. ЧПИ-ЧЕБ абурун гъиле вугузвай. Зулухъ ахьтин гьал арадал атана хьи, бунтавчияр гьукуматдин кьушунрин гьалкъада гьатна. Алепподин патарив гвай Нубболь, Аль-Загьра шегьерар, Сафат, Хардетник, Ратиан, Башкъа, Дейр-Хафир хуьрер, Алепподин «Квайрес»» аэропорт, Хан-Туман (Кьиблепад), Шейх-Магьсуд (Кеферпад), Рамус (кьиблединни рагъакӀидай пад), Ларамун (рагъэкъечӀдай пад) районар гьукуматдин кьушунри азадна. Гьар юкъуз цӀудралди жигьадчияр рекьизвай. Айвудин кӀвализ тахтана варз жезвай. Я адакай са хабар-терни авачир. Телефондини жаваб гузвачир. Азора рикӀи рикӀ нез авай. Гьа ина, рикӀиз кӀани, хуш, багьа инсанар садни тахкуна, рекьида, чӀух, руг жеда,- лугьузвай ада вичиз. ГьикӀ лагьайтӀа, гьукуматдин кьушунри яваш-яваш гьалкъа гуьтӀуь ийизвай, сад-садан гуьгъуьналлаз шегьердин районар чпин гъилик кутазвай. Азора Алепподиз акъатна кьуд йис жезвай. Жалалдин хва дидедин рикӀ шадарзавай чан алай са кас тир. Ада арабир диде кӀеве твазвай суаларни гузвай: «Дах вучиз Патя халадин кӀвале ксузвайди я? Вучиз Алифата заз стха лугьузвайди я? Чун иниз гьинай атайбур я? Чи чӀал вучиз масад я? Алифата чун Дагъустандай ялда. Вич аварви, зун лезги ялда. Чакай вахни стха гьикӀ жезвайди я?» КӀеве гьатзавайтӀани, Азоради хва са жуьре гъавурда твазвай. Ам, лап чӀехиди хьиз, гъавурда гьатзавай ва дидедивай хабар кьазвай: «Чна и дяве авай чкада вучзавайди я? Дагъустандиз хъфин ман».
Ханбике гьамиша хьиз, хабарсуз ва тади кваз акъатна.- Хийирар, вах. Вун гьикӀ я?- Абат хийирар, пис туш.- Инай цӀуьтхуьндай къаст амани вахъ?- Гьелбетда. Гьахьтин мумкинвал авайтӀа, лап исятда катдай.- ЯтӀа, гьазур хьухь. Кьве терефдин разивални аваз пака шегьердин адетдин агьалияр инай акъуддай дегьлиз (коридор) арадал гъизва. Абурук кваз вавайни хъфиз жеда.- Ахтармишунар авуртӀа, вучда? Зав документар гвайди туш. Айвудинакайни хабар авачиз са варз я. Белки. ваз чизватӀа адакай?- Ваъ, валлагь, эхиримжи гьафтейра гзафбур телеф жезва. Урусрин яракьрин гьунар акур моджахедар, вири авайвал туна, катзава. Америкадин кьушунар авай терефдихъ. Ви гъуьлни катнавайди я. Кьенвайди тиртӀа, чир жедай.- ОЙ-Й, я Аллагь, Вуна хуьх ам… - На гьам патал дуьани ийизвани?- Вуч лагьайтӀани, ам зи хцин, и руфуна авайданни буба я.- Ахьтин бубадин,- Ханбикеди акъатӀна экъуьгъна.- На гъил къачу, зи вах. Ахьтинбур туьтуьнал кьуьл илисна бамишна кӀанзавайди я.- Ваз гьайифни къведачирни?- Ваъ, валлагь.- Ам угърашри алцурарна, гьихьтин къени гада тир.- Тир жеди, белки, са вахтунда. Ам гьич. Алай месэла види я. Эгер фикир дегишарнавачтӀа, ваз за куьмекда. Ахпа жуван кьил жува акъудур.- Мегер вун захъ галаз жезвайди тушни?- Зун?- Ханбике гьайифдивди Азорадиз килигна.- Зун ваъ, чамма. Закай гьей-гавур хьанвайди я. Органризни закай хабар авайди я. Абурун гъиле гьатун бес я, зи гад чранвайди я, чкани дустагъ я.- Бес вун ина гьикӀ хьурай, я чан вах? Ви кьисмет, гележег…- Са чараяр аквада за, ина акъваздач. Са саламат чка жагъурда. Исятда саки вири жигьадчияр Эль-Маяд шегьердиз катзава. Зунни гьаниз фида. Анай – Израилдиз. Ана Дербентдай хъфенвай чи къуншияр ава. Абуру заз теклифнавайди я.- Белки, чун санал хъфин пака…- Ваъ, жедач, зи вах. Урусри гьар са шаклу кас ахтармишзава. Зун пака экуьнахъ фад хьиз къведа. Жув гьазур хьухь.- Хьурай, чан вах. Вуна ПатӀиматаз лагьанвани? Чун санал жедай.- На жуванни хцин къайгъу ая. На абурукай вучзава?- Гьикьван лагьайтӀани, ада заз куьмекар гана. Саки пуд йисуз къуншияр хьана.- ЯтӀа, ша, лугьун гьадазни. Ханбикедин теклифдин ван хьайила, ПатӀимат цавуз акъатна.- Ваъ, эхир, куьне вуч лугьузвайди я, мегер ам жедай кар яни? Зи гъуьл ина кучукнава. Хва квахьнава, гьина аватӀани чизвач. Хва гьат хъувун тавунмаз зун инай санизни фидач. Гьабибни хъфизвани?- элкъвена дишегьли Азорадихъ.- Ваз Гьабиб гьинай аквазва?- хъел атана Азорадиз.-Течиз тушир кьван, ам авачиз пуд варз я.- Аллагьдиз шукур. Белки, ам ахкъатин…- Гуьзета, гуьзета, ахкъатда ам,- гаф кудна Ханбикеди. Ахпа Азорадиз сагърай лагьана, хъфена. Пакадин югъ гуьзетиз йиф акъатна. Виридалайни яргъи йиф. Дишегьлидин кьарай квадарай ва пакадин йикъахъ умудар артухарзавай йиф. Агь фикирар, фикирар. Абуру Азора ватандизни, багърийрин патавни хутахна. Абурун къужахра гьатиз ахкъатни хъувуна. Дидедин вилик метӀерал ацукьна, багъишламишунни тӀалабна… Ахвар атанач дишегьлидиз, анжах экв малум жедай кьиляй адан вилер акьал хьана. Гьа и легьзеда ахварни акуна. Ам садрани такур хьтин дараматда ава. Аниз дах, яаъ, Зарият къарини къвезва. Шад хьайи Азорадиз абурун патав физ кӀанзава, амма кӀвачер юзазвач, на лугьуди дамарра иви амач. Гьарайиз кӀанзава, амма туьтуьнай сес акъатзавач. Багърийриз ам акунни ийизвач. Адан нефес дар жезва, бедендал гуж акьалтзава,
рикӀе кичӀ гьатзава. Гьа и арада сада лап япал далдам гатазва? ДАМ-ДАМ, дам-дамадам, дам… И сесиник эверзавай сесни акат хъийизва.- Я рыш-ш-, АЙЗАНА-А-Т-Т. Вун ксанмани-и? Ханбике. Ханбикедин сес. Азора, ягъайди хьиз, ахварикай кватзава. ДАМ-ДАМАДАМ-ДАМ… ракӀар гатазва.- ИСЯТДА-А-А,- ада ван акъудзава. Къарагъзава, ракӀар ахъайзава. КӀвализ военный тамам партал алай Ханбике гьахьзава.- Йифди вил виликни кягъайди туш, я кье, ингье экуьнахъ ахварин хиялдиз фена,- вичик тахсир квайда хьиз лагьана Азоради.- Жеда й крар я, зи вах. Вични вилик ихьтин жавабдарлу вакъиа квайла. Абур гьич, чна гежна виже къведач. Ана къе инсанрин гьуьл жеда. Азорадик тади акатна. Ада Жалалдин месикай хкудна, адал партал алукӀна, тадиз-тадиз адаз тӀуьн гана ва вичини сивел кьас эляна ва «зун гьазур я» лагьана. Ханбикеди вири куьчейрай са манийвални авачиз Азорани Жалалдин тухвана. Вишералди инсанар (дишегьлияр, аялар, яшлубур ва моджахедар) кӀватӀ хьанвай майдан акурла, Азорадин вилер элкъвена. Инсанрин сел мадни къвезвай. Чпин шалта-палта авай чувалар, чантаяр, арабаяр, коляскаяр, алерар гваз. Инай хъфиз жеда жал?- фикирна Азоради.- Бажагьат. Моджахедри са гьихьтин ятӀани чарар гвайбур кьилдин майдандал ахъайзавай. Азадвилихъ, ислягь уьмуьрдихъ цӀигел хьанвай инсанар и дяведин фурай экъечӀунин къастунив ацӀанвай. Гъилера яракь авай аскеррин гьараюнриз, экъуьгъунриз, тӀваларалди гатунизни килиг тавуна, инсанри улакьар алай чкадихъ ялзавай. Чеб кӀеве гьатиз акурла, аскерри инсанрин кьилерилай автоматдин гуьллеяр ахъайна. Пис гьараяр акъатай дишегьлийри, аялри кьулухъди чӀугуна.- Ваз кичӀе жемир, зи вах,- лагьана Ханбикеди,- ша захъ галаз.- Ада, гъуьрчен геле гьатнавай пеленгди хьиз, аста-аста ва викӀегьдиз виликди еремишна. Ам акур кьве моджахед Ханбикедин патав атана ва сада-садаз салам гана. Ханбикеди абуруз ишарадалди Азорани Жалалдин къалурна ва куьруь ихтилат авуна. Абуру дишегьлийриз гьатта чара хъжедай мумкинвални ганач. Азорани Жалалдин вилик кутуна чпин гуьзчивилик квай майдандал тухвана.- Хъсан рехъ хьуй ваз, зи вах. САГЪ-САЛАМАТДИЗ ахгакьрай ватандиз кьван. Къени инсанар гьалтрай вал,- алхишна Ханбикеди.- Сагърай, зи вах, пара сагърай вун. ЖУВА-ЖУВ хуьх. Белки, чун гьалт хъийин. Чан аламукьайтӀа, ви багърийрал кьил чӀугвада за.- Амин, амин, амин-н-н,- пуд сеферда тикрарна Ханбикеди.- Аллагьдин регьимдик кваз хьуй вун гьамиша, зи вах. Сагърай!- вилерал стӀалар акьалтай дишегьлиди Азорадиз эрчӀи гъил юзур хъувуна ва маса патахъ гьерекатна.
Лезги Ариф (Агьмедов Ариф Шемсединович) I962-ЙИСАН 31-декабрдиз Хасавюрт райондин ЦӀийи Къурушрин хуьре дидедиз хьана. I982-ЙИСУЗ хуьруьн юкьван чирвилерин мектеб акъалтӀарна. 1982-1983-йисара Советрин Армиядин жергейра къуллугъна. Гуьгъуьнлай ада Горький шегьердин механический техникум акьалтӀарна, хайи хуьруьн совхозда уьзуьмчивилин майишатда зегьмет чӀугуна. Гьеле мектебда кӀелзавай йисара ада шиирар теснифзавай. Лезги Арифан яратмишунар хайи чӀалал акъатзавай жуьреба-жуьре изданийра чапнава ва гьакӀни 2002-йисуз акъатай къурушви зарийрин эсеррикай ибарат «Яру дагъдин шагьвар» тӀвар алай кӀватӀалда гьатнава. (И кӀватӀал рагьметлу Ибрагьим Мурадовахъ галаз санал туькӀуьрайдини рагьметлу Лезги Ариф я. Спонсор – Н. М. МЕГЬМАНДАРОВ).2007-ЙИСУЗ Лезги Арифа, «Къурушрин сес» тӀвар алаз, Къурушрин аслу тушир газет арадал гъана ва эхиримжи нефесдалди и газетдин кьилин редактордин везифаярни тамамарна. Ам Лезги писателрин Союздин член тир. Лезги Ариф 2009-йисуз рагьметдиз фена. Ам багъри мука – ЦӀийи Къурушдал кучукнава.
ЛЯНЕТАРНА ТӀимил хъванач, гзаф хъвана, Яру хьана вилерин мекь. Йифен ширин ахвар хана, Гьуьрметарна за ваз, эрекь. Чидайди я лугьуз кьадар, Кана жуван жигер, ратар, Гьар пакамахъ кьилин тӀалар Кьисметарна на заз, эрекь.
Руьгьни, рикӀни, эрекь, на нез, Хзандин вун хьанвай эвез, Жизви амай рагалай КЪВЕЗ,«КУЬМЕКАРНА» на заз, эрекь. МЕХЪЕР-МЕЖЛИС къалар хьана, Кьиле шейтӀанд квалар хьана, Ксур чка салар хьана, Зиллетарна на заз, эрекь.
Дуьз гелевай, Руш вижевай На рекьелай Алудна хьи! Вахъ жез кӀвал-югъ – Лугьуз, аюх, Зани артух Умудна хьи. Сив жез гъерер, Кьурла кьинер, Зани кьенер Ахлудна хьи. Кьилел бармак Гьалчна, са вак Зи кӀвале гьакӀ Ахцукьна хьи. Папан кӀвале Кухтун бине, На чи зегьле Къакъудна хьи. Ферсиз залум Хьана къавум, Зи пулдин тум Хкудна хьи. Дарна заз кӀвал, Лална зи чӀал, Зи кьилиз тӀал Акъудна хьи. ШейтӀандин мам Хъваз хьайи лам, Чав дертни-гъам Агудна хьи. Вич са кубут, ХЕСЕТ-БАРУТ. Зи кӀвализ чӀут Авудна хьи. Тийиз са кар, Темпел санкӀар, Варцар, йисар Шумудна хьи. Бубани ви Хьана зили, Зи чанд иви ХУПӀ-ХУПӀНА хьи. Жендекдиз сагъ Кьисмет хьайд агь, Зи кӀвал-утагъ Айрутна хьи. Яр яз кьуна, Я куьт, вуна Зи руш Суна Гувудна хьи. Я эйбежер, Таъсир тежер, На чи рикӀер Чахутна хьи.
Йикъарикай са юкъуз Лезгидиз са цӀуру чамадан-дипломат жагъана. Ая авачир цӀийи дипломат ада кӀвализ хкана ахъайна. Адан къене авайбур акурла Лезги вичин вилерин чӀалахъ хьанач. Икьван чӀехи пул санал, адаз анжах кинойрай акунай. Лезгиди пул гьисабдайла адан тупӀар галатна: дипломатда дуьппедуьз са миллион авай. Вични долларар! Ам и пулун иесидихъ гзаф къекъвена, амма вуж ятӀа чириз – жагъуриз хьанач. Вучиз лагьайтӀа, ада «И чамадан нинди я?» лугьуз, анжах лезгийривай жузунай. Акьван пул гвай лезгини я Дагъустан пата авайди туш, я Азербайжан пата. Кар икӀ акурла, гьамиша гьалал нез вердиш Лезгидиз, и пул авай чамадан тухвана гьа вичиз жагъай чкадал кадар хъийиз кӀан хьана. Ам маршрутдин автобусда ацукьна рекье гьатна. Виликай къвезвай астановкадал маса чӀалал рахадай сад машиндиз акьахна, адан патав гвай чкадал ацукьна. Вичини фад-фад лугьузвай: «Са чамадан пул хьайитӀани жагъанайтӀа, зун и кесибвиляй акъатдай!» Сифте, рикӀ хъуьтуьл Лезгидиз вичин гъиле авай дипломат и патав ацукьнавайдав вугуз, «Ма, бахтавар хьухь!» лагьана вичиз автубусдай эвичӀна хъфиз кӀан хьана. Амма Лезгиди вич хвена. Ахпа ада и патав гвайда тикрарзавай гафар вичи-вичиз къеняй тикрарна. Тикрар ийиз-ийиз и гафар Лезгидин бейнида гьатна. «Заз а пул авай чамадан гьазур жагъанва ман!» – фикирна Лезгиди. – «Белки адакай са менфеят къачуз жеда жал? Ваъ! И пул за садавни вахкудач!» Ам эхиримжи астановкадал эвичӀнач, гьа автобусда авазни кьулухъ элкъвена, кӀвализ хтана. Рекье фагьумиз эгечӀна:– За и пул квез харж ийин? – адаз сакӀани и пул харждай чка жагъизвачир. Эхирдай, Лезги ихьтин къарардал атана: – За и пул жуван халкьдиз харжда! Анжах эвелни эвел лезгийрин чӀехибурал меслятна кӀанда! Абуруз гьи кар халкьдиз гзаф герек ятӀа залай хъсан чида. Сифтени сифте адан кьилиз атайди са милли телеканал ахъаюн хьана: къуй кьве патаз пай хьанвай лезгийриз абурун руьгь галкӀур хъийидай са телеканал хьурай. Вичин идеядин дуьзвилин чӀалахъ хьун патал лезгийрин лап чӀехибурукай тир са касдин патав фена, вичин мурад лагьана, меслят кӀан хьана: и фикир ван атайла чӀехидаз хвеши жедай хьиз чидай. Анжах масакӀа хьана:– Яда, телеканал вуч я? Ваз маса дерт – сер амачни? – лагьана чӀехида.– И дуьньядин халкьар фадлай кьве патахъ пай хьанва, – лагьана Лезгиди. – Информация авайбур, информация авачирбур. Чун информация авачирбурун
жергейра ава. Гьавиляйни чавай и дуьньяда чал гьалтна кӀанзавай чи пай къачуз жезвач.– Абур гьакӀан гафар – чӀалар я, – лагьана лезгийрин чӀехида. – Информациядикай вучзавайди я?! Чаз авачирди пул я, пул! Чаз телеканалар тӀимил авани? ЦӀудалай гзаф я! Гьа авайбурув хъсан кӀвалахиз гун герек я?– Абуру чаз я дуьньядикай, я чи халкьдикай информация гузвач. Я къенин югъ чирзавач, я виликий къвезвай перспектива. Чаз чун вужар ятӀа чирдай телеканал герек я. Чун гьинай атана, гьиниз физватӀа чирдай журналистар герек я! КӀвалахзавай каналрай хъсан са затӀни акван мумкин туш, чӀуру затӀар лагьайтӀа, абуру гьар юкъуз тикрарзава. Абурун хийирдилай зиян пара я!– Абур дуьз рекьиз хкана кӀанда, – лагьана чӀехида. – Чун и кардал алахънава.– Бес и чӀавалди абурукай тек садни дуьз рекьел хтана аквадач хьи!– Чна а проблемадал кӀвалахзава! – жаваб гана чӀехида.– Бес вуч ийида, и пул квез харжда? – жузуна пул жагъанвай Лезгиди.– Вуна са газет ахъая. Газетди халкьдиз телеканалдилай гзаф куьмекда. Вуна жува лагь, алатна физвай эхъенар хъсан яни, гьамиша амукьдай газетар?! Пул жагъанвай Лезгидиз хъфиз кӀан хьайила, лезгийрин чӀехида мили ванцив лагьана:– Ваз хъсан чизва хьи, зи бизнес тек са зиди туш, вири лезгийринди я! Заз зи бизнес чӀехи ийиз, дуьньядин базардиз экъечӀиз кӀанзава. А пулуникай са виш агъзур доллар зав гице. Ахпа за вав артухни алаз вахкуда. Лезгидиз жгъанвай пул са виш агъзур доллар тӀимил хьана…... «Газетдин чӀехидал меслят тавуна жедач!» – фикирна пул жагъанвай Лезгиди. Акьахна автобусда, акъатна фена газетдин чӀехидан патав.– Газет чаз авазва ман, – лагьана редакторди. – Им газет тушни?!– Газет я, – лагьана пул жагъанвай лезгиди. – Амма ви газет часпардин чи халкь галай пата ваъ, муькуь пата ава. Садни, газет газет ятӀа вацра кьвед-пуд нумра ваъ, гьар юкъуз са нумра акъатна кӀанда эхир.– Чибру гьафтеда са газет анжах кӀелзавайди я, – жаваб гана редакторди. – Гьа и авайбур лезгийриз артухни я! Гьар юкъуз цӀийи нумра акъатна хьуй, абуруз маса кӀвалахар кьилиз акъуддай вахт амукьдач. За ваз меслят гун: вуна фена Дербентда са институт ахъая. Дербент лап дегь девиррилай чи бубайри эцигна, чи бубайри ягъийрикай хвенвай халис чи шегьер я. Чаз ана са духовный центр герек я.– ГьакӀ жеда жал?– Тахьана ина вуч ава хьи? Завай хьайитӀа, гьакӀ хъсан жеда. Вуна са институт ахъая. Адаз пулни тӀимил фида. Садни гьар аялдивай са тӀимил пул къахчудамазни ви гъилизни капитал къведа. Пул жагъанвай Лезги акъатна хъфидайла редакторди адаз мили ванцив лагьана:– Вуна са виш агъзур доллар зав гице. Чи газетдин финансрин гьалар акьванни хъсан ТУШ....ПУЛ жагъанвай Лезги са шумуд йисар вилик институт ахъайнавайдан патав фена, вичин фикир лагьана, меслят кӀан хьана.– Хъсан фикир я, – лагьана институтдин ректорди. – Анжах чаз – лезгийриз институт авазва ман… За ахъайнавайди институт тушни?!– Ви институтди дипломар гузва, чирвилер ваъ, – лагьана пул жагъанвай лезгиди. – Заз чирвилер гудай институт ахъайиз кӀанзава. Заз кӀанзава, чи жегьилрикай специалистар хьана.– А кӀвалах за ийида, – лагьана институтдин чехида, ахпа мили ванцив алава авуна:
– Вуна са виш агъзур доллар зав гице, за зи институтдин материальны-технический база мягькемарин, ахпа – са йисалай са миллион доллар вахгуда за вав. Пул жагъанвай Лезгидивай адазни «ваъ» лугьуз хьанач. Чара авуна са виш агъзур доллар вугана. Ахпа жузуна:– Бес за амай пул вутӀ ийин?– Яда, ваз пул харждай чка жагъизвачни? Вуча, за харжин! – лагьана ректорди. – И гафар зарафатар я! – вичив вуганвай пулни къахчуз кичӀе яз алава хъувуна ада.– Белки за са «Аналитический центр» ахъайин. КӀватӀин аниз са цӀуд-цӀувад кьили кӀвалахзавай кас. Абуру чаз ван жезвай, чна кӀелзавай, чаз къалурзавай информация са системадик кутурай, анализ авурай… Чаз чи къенин гьалар авайвал чир жедайвал, пакагьан йикъан контурар аквадайвал… ТахьайтӀа, чун буьркьецар хьиз АВА…«ЧӀЕХИДА» адан гаф атӀана:– Яда, я кьегьал, гзаф яргъал килигун герек авайди туш. Зи меслят ам я хьи, вуна «Торговый центр» ахъая. Ана вири аваз жеда: тӀуьн – хъун, авторитет ва маса затӀар. Вун шегьерда вирида тупӀув КЪАЛУРДА....ПУЛ жагъанвай Лезги «Торговый центрдиз» чка къачун патал чилер пайзавай чӀехидан патав фена:– Заз чибурукай са виш – кьве виш касдиз кӀвалах жедайвал са «Торговый центр» ахъайиз кӀанзава, – лагьана ада. – Куьмек це, за а дарамат эцигдай чил къачун.– Пул гвани вав? – жузуна чилерин чӀехида.– Гва, – лагьана пул жагъанвай Лезгиди. – Заз са миллион доллар пул жагъанва. Гьам заз жуван халкь патал харжиз кӀанзава.– Са миллион? – мягьтелвал къалурна чӀехида. – Яда зав икьван чӀехи должность гва, гьакӀ ятӀани, завай са йисан къене кӀватӀ жезвайди сад – кьве миллион я. Вун гзаф бахт авай итим я, амма а бахт ваз гъиляй ахъайиз кӀанзава.– Вучиз? – жузуна пул жагъанвай Лезгиди. – Заз а бахт жуванбурухъ галаз пайиз кӀанзава.– Пайиз кӀанзава? – хвеши хьана чӀехидаз. – Лап хъсан! Зун жуванбурукай тушни? Я! Зав гице а пулун зур, чи халкь патал а «Торговый центр» за жува эцигин. Вуна вучиз азиятар чӀугвада кьван? Ваз чидани и чи шегьерда чил къачун гьикьван залан кар ятӀа? Ваз и кардикай хабар авай хьтинди туш. ТӀимилди виш кагъаз кӀватӀна кӀанда. Гьар кагъаз патални тӀимилди пудра фин – хтун герек къведа. Ваз гьакьван вахт авани?– Ваъ! – лагьана пул жагъанвай Лезгиди. Ахпа акъудна вичин чантада амай пулун зур и «чӀехидав» вугана:– «Торговый центр» вуна эцигда ман...– Бес гьикӀа! Эцигни ийида, анихъни алатда! Пул гъиле гьатайдалай кьулухъ чӀехида са низ ятӀа зенг авуна:– Зун исятда къвезва! – Ахпа пул жагъанвай Лезгидихъ элкъвена:– Къе заз вахт авач, – лагьана… – Са вахт хьайила чун хъсандаказ ацукьда, са «шиш-виш» ийида чна. Ам акъатна фена, ахпа кьулухъ элкъвена:– Вун гьич а пул вегьена пул къахчузвай автоматрихъ галаз къугъвайди яни?– Ваъ!– АкӀ ятӀа ваз дуьньядин лап чӀехи кеферикай сад акунвач хьи! За ваз са меслят гун: гъиле пул гьатнавай чӀавуз фена а автоматрихъ галаз къугъугъ! Михьи адреналин я, адреналин!– Вири пул автоматри къакъудна хьуй вучда?
– Са затӀни, – лагьана чӀехида. – А автоматрин са пай зибур я! Садни, а пул чибуру вав тадайди туш. ГикӀ хьайитӀани, гьарда са багьнадив вавай къакъуддайди я, – ам элкъвена ХЪФЕНА.…ЧИЛЕР гузвай чӀехидан контордай акъатна кӀвализ хкведайла Лезгидал вич «чӀехибурукай» яз кьазвай мадни сад гьалтна. На лугьумир, «Са семе лезгиди вичиз жагъанвай пул гьидаз-гьадаз пайзава!» лугьудай хабар шегьердиз чкӀанва кьван. И «чӀехида» гъил Ленина хьиз винизна пул жагъанвай Лезги акъвазарна. «Чехида» лагьана:– Яда, я чан стха, я хзан текьейди, за ви рехъ гьикьван хуьда? Ваз чидани, и чи шегьерда я Шарвилидин, я Гьажи Давутан тимталар авачирди? Гьеле за СтӀал Сулейманан тӀвар кьазвач! Зун шумуд йис я и кардин гуьгъуьна аваз, амма пул гвай кас жагъин тийиз. Хъсан хьана вун зал гьалтна.– Гьикьван пул герек я? – жузуна пул жагъанвай Лезгиди.– Гьар тимталдиз яхцӀурни цӀуд – виш агъзур доллар! – жаваб гана «чӀехида». – Са виш агъзурни алава харжариз герек къведа.– Акьван зав гумач, – лагьана Лезгиди.– ГьикӀ гумач, я кьарай атӀайди? – хъел атана «чӀехидаз». – Заз тӀимилди кьуд виш агъзур доллар пул герек я! За са кӀвал Маскавда, са кӀвални Санкт-Петербургда къачуна кӀанзава гадайриз! – Ам гьавалат хьана алатзавачир.– И лезгийрикай са зун яни гъиле пул гьатнавайди? Виш миллионар гвайбур ава. Вун абурун патав вучиз физвач? – хъел галаз жузуна пул жагъанвай Лезгиди.– Виш миллионар гвайбуруз виш миллион дертни ава, – жаваб хгана «чӀехида». – Загранпоездкаяр, турнеяр, саунаяр, казинояр ва илахир… Абуруз халкь галай патахъ килигдай вахт АВАЧ.…КӀВАЛИН патав «чӀехибурукай» са шумуд акъвазнавай, Лезгидин рехъ хуьзвай. Абур пул жагъанвай лезгидал алтӀуш хьана:– Вуна зал меслят тавуна вучиз гьидаз-гьадаз пул пайзавайди я, – жузуна са «чӀехида». – Идаз ей! Зи гададиз дача авач, ида пул куьчейриз гадарзава.– А пул жагъайвал вуна вучиз заз хабар ганач? – гьарай гана маса «чӀехида». – Ваз чизвачни халкьдин чӀехибур цӀикьвед фара алай «Жипра» аваз къекъвена кӀанзавайди? Заз «Жигулини» авач!– Ви тӀиш вуч я, жибинда са миллион пул туна къекъвез? – адал гьарза хьана пуд лагьай «чӀехиди». – Ахьтин пулар зун хьтинбурун сейфера хьана кӀанзавайди я! РикӀ дарих хьайи чӀавуз акъудна, гьисаб хъувуна, ахпа мадни гьана хутадайвал!– Акъуда жибинра амай кьванбур зав вахце! – эмир гана кьуд лагьай «чӀехида». – Шумуд югъ я завай саунадиз физ тежез!.– Ядаяр, куьн адахъ галаз вучиз къугъвазва? – лугьуч гъарна вад лагьай «чӀехида». – Адан тӀиш-тӀиш ягъана кӀанзавайди я! Идалай кьулухъ са манат жагъайтӀани гваз хтана чав – чӀехибурув ВАХКУДАЙВАЛ!«ЧӀЕХИБУРУ» пул жагъанвай Лезги тадиз тукӀунвай верч хьиз алажзавай. Доллардин пачкаяр фадлай «чӀехибурун» гъилера авай. Лезгидай гъараяр акъатзавай:– Квез завай вуч кӀанзава? Куьн зал вучиз алтӀуш хьанва?– ГьакӀкӀа! – жаваб гузвай «чӀехибуру».– Вучиз?– Вучиз лагьайтӀа, чун чӀехибур я! – лугьузвай «чӀехибуру». – Ван акъудмир! А жуван кьве тӀуб алайдал кьуд тӀуб ИЛИСА!«ЧӀЕХИБУР» алатна хъфена. Пул жагъанвай Лезги рекьин юкьвал аламукьна. Адаз вуч ийидатӀа, гьинихъ фидатӀа чизмачир. Адаз чилерай чилиз аватиз кӀанзавай…
И мукьвара Дагъустандин ктабрин чапханада «ЕТИМ ЭМИН» ЦӀувай куз тахьай цӀарар» тӀвар алаз цӀийи ктаб акъатнава. Ам гьазурнавайди Мансур Куьреви (Низами Абдулгьамидов) я. Мансур Куьревиди Етим Эминан уьмуьрдин рехъ ва яратмишунрин ирс ахтармишиз са шумуд йис я. ЦӀийи ктабда гьатнавай гзаф шииррикай веревирдер, девирдин талукь уламрикай къейдер «Самур» журналдизни акъатайди я. Пара чӀехи зегьмет чӀгуна акъатнавай ктаб куьне кӀелда, къиметарни, меслятарни гьардахъ вичинбур жеда. Амма и ктабдалди Мансур Куьревидин кӀвалахар куьтягь жезвач. Ада вичин ахтармишунар ва икьван чӀавалди малум тушир эсеррихъ къекъуьнар давамарзава. Агъадихъ гузвай шиирни цӀийи ктабда гьатнавач, вучиз лагьайтӀа ам ктаб чапханадиз фейидалай гуьгъуьниз жагъун хъувунва. И кӀвалах чна къедлай кьулухъни давамарда.
Шукур хьуй ваз, я Сад Аллагь, Азимушан
, ХупӀ зи кьилелди атана ихьтин заман, я илагьи: Азраил атайла са къуз, гваз ви фарман
, я илагьи, Гьич са гьакимдивай
женни дава-дарман, я илагьи? ГьакӀни чна тӀалабда хьи вавай иман, я илагьи
ийич квадар, Гьар са хатад иес я зун, ви къуллугъда я хьи икьрар, Гунагьдивай яргъа къвазна залум чанди кьадач кьарар
Етим Эмин аси лукӀ я, Къадир Аллагь
, ви регьимдик умуд хьана, феряд
ажалдикай азад авур, Ихьтин чӀехи хифетдин къуз Ибрагьим-Халил
шад авур, Валай гъейри низда чна феряд, аман, я илагьи
И шиир филолог Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардин 112-113 лагьай чинрай гьатнава, ам аджамдай гилан девирдин лезги алфавитдин гьарфариз тамамдаказ акъудна сифте яз гузва. И эсер кьурагьви Абдурагьманов Абдурашидавай гьатна Арбен Къардаша чапдай акъудай Е.Эминан «Илагьи» тӀвар алай шиирдиз пара мукьва я. Аквадай гьаларай, и кьве шиирни Эмина вичин хци зигьиндалди диндин мавгьуматрай кьил акъудиз алахънавай вахтара кхьенва.
– Аллагьдин тӀварарикай са тӀвар, «дережадиз вине авайди» лагьай чӀал тир.
– къанун яз кьабулнавай къарар, инал: «атӀа дуьньядиз тухунин къарар».
кьванни вичиз иман гун, яни вич диндихъ агъадайвал авун Аллагьдивай тӀалабзава. И гафари шаир дуньядиз килигунин тегьерни динди дуьньядин гьаларин гъавурда твазвай тегьер Эминан уьмуьрдин бязи вахтара са жуьрединбур тахьайди къалурзава.
– Аллагьдин тӀварарикай са тӀвар, «тарифдалди машгьур тирди» келимадин мана авай.
Инал шаирди чан алай инсандивай «гунагьар» тавуна акъвазиз жедач лугьузва.
– инсанди и дуньяда авур хъсанвилеринни писвилерин заланвилер гекъигна алцумун патал атӀа дуьньяда динэгьлийри жеда лугьудай терез.
Шиирдин чаз гьатнавай вариантда цӀар и жуьреда кхьенва: «Гьам чӀугвар чӀални чида хьи, терез-мизан, я илагьи...» Чна и цӀарцӀин мана мадни артух тайинди хьун патал адан са бязи гафарин чкаяр ва кӀалубар дегишарнава.
Чи фикирдалди, Эмина инал инсандин нефсиниз «душман» лугьузва.
Чаз гьатнавай шиирдин вариантда инал «ви» гаф кхьенва, амма и бендинин пуд лагьай цӀарцӀи а гафунин чкадал «чи» гаф кхьин истемишзава.
Шиирдин чаз гьатнавай вариантда цӀар ихьтинди я: «Гьич са мискьал, зерре кьванни жедач хьи вичиз хифет …» ЦӀарцӀе бес тежезвай са слог арадал атун патал, адан мана дегишар тавуна, чна «са мискьал» келима «мискьал кьван ваъ» келимадалди эвезнава ва цӀарцӀе авай «гьич» гафунин чка дегишарнава.
Чаз гьатнавай шиирдин вариантда авай «хьи» гафунин чкадал «чаз» гаф чна кхьенва.
– беден; динэгьлийрин риваятра инсан кьейила адан руьгьни беден сад садавай чара жедалда.
– вичин лукӀарин къадир авай Аллагь.
- хажалатдивди ишехьун, гьайиф чӀугун.
– куьмек кӀанз аман-минет авун, ялвар авун.
– Эминан девирда лезгийри Аллагьдиз ганвай тӀварарикай сад, урус чӀалал: «Всевышний».
, инал: Аллагьдиз къурбанд авунвай чан, динэгьлийри ахъайдай ихтилатрик квай Ибрагьима «Аллагь патал» тукӀвада лугьуз хьайи адан гада Исмаил.
– Аллагь патал вичин аял тукӀваз гьазур яз хьайи Ибрагьим, вичел «халил»
, яни «Аллагьдин дуст» лакӀаб акьалтнавай.
Инал Эмина Хайяма гудай жуьредин суалрин мана авай суал Худадиз гузва: «Ваз ялвар авур Ибрагьимаз вуна куьмек авуналдай, ваз ялвар ийизвай чаз куьмек авачирла, валай гъейри, чна мад низ ялвар авун герек я, чахъ куьмек агакьун патал?» И гафар сабурлувилелди, гъейратлувилелди, вич виляй вегьин тавуна, Фелекдихъ галаз инсанрин лайихлувал хуьн патал гьуьжет авур инсандин гафар я. Ихьтин инсанрин лайихлувал хвена Халикьдиз лагьай гафар я Эминал къведалди, я гьадалай кьулухъ лезги шаиррин арада садалайни лугьуз алакьайди туш.
А. Исмаилов вахарин, рушарин ва хтулрин арада.
ШИИРАТ Азиз Алеман 80 йис. Азиз Алем.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
20I8-ЙИС алукьнава. Мубаракрай! Берекатарни девлетар, ислягьвални мублагьвал, шадвилерни бахтар галай йис хьурай! Гьар са кӀвализ, гьар са халкьдиз! Чакай рахайтӀа, чаз, рагъэкъечӀдай патан халкьариз хьиз, йисар гьайванрин тӀварарихъ ядай адетар авач. Я герекни туш. Чахъ маса адетар ава. Месела, йисар милли руьгьдин культурадин гъетерин кӀвачих ядай адет. Алатай 20I7-ЙИС зурба шаир - бунтчи шаир! - чи шииратдин бинеяр кутурбурукай сад тир Кьуьчхуьр Саиданди яз малумарнай. КӀандайвал хьаначтӀани, школайрани ктабханайра адан яратмишунриз талукь гзаф мярекатар кьиле фена, газетрини журналри чпин чинра Саидан шиирризни, адан ирсиникай кхьенвай макъалайриз чка гана, Кьурагь районда, Дербентда ва Махачкъалада юбилейдин мярекатар кьиле фена. Халкьдин руьгьдин культурадиз мукьвавал авай гьар са лезгидиз чизвайвал, 8-далди куьтягь жезвай йисар Етим Эминанбур, 9-далди куьтягь жезвайбур СтӀал Сулеймананбур яз малумарунин адет фадлай акатнава. Гьа икӀ, гьуьрметлубур, 20I8-ЙИС – им Етим Эминан йис я. Чи халкьдин дамах, милли руьгьдин кьилел алай пайдах тир шаир, чпин тазавал садрани квахь тийидай яратмишунрин сагьиб Етим Эминан. Эмина тунвай ирс зурбади я. Эмина авунвай кар зурбади я. Гьавиляй адакай рахун, адан эсерар кӀелун, адан чӀалариз кхьенвай манияр лугьун, а манияр чеб яратмишун… гьар са лезгидин кьилин винизвал я. Куьне фикир ганатӀа, Етим Эминаз шиир бахш тавур шаир жагъидач, Етим Эминан чӀалариз мани кхьин тавур композитор, лугьун тавур манидар лезгийрик квач. Идалайни алава яз, куьне а манийрин гуьрчегвилиз, таъсирлувилиз фикир це. Аламатдин кар я – вири сад хьтин! Сейфулагь Керимован романсрилай эгечӀна Асеф
Мегьмананни Гьасанагъа Мурсалован, Мегьамед Гьуьсенованни Падишагь Кеберован ва гзаф маса гьам пешекар ва гьамни гьевескар композиторрин манийрилай хкечӀна, гьи мани къачуртӀани, адахъай кьетӀен чимивал, кьетӀен гьава галукьда. Им сифтени-сифте чӀехи шаирдин ва адан шииратдин вилик абуру жавабдарвал гьисс авунин лишан я. Им абурун чпин кьилин винизвал я. И месэладиз талукь тир мад са къейд: гьар са хуьруьз, гьатта магьлейризни кваз чпин «группаяр» ва «манидарар» лугьудайбур хьанвай эхиримжи вахтара квез абурукай сада кьванни Етим Эминан чӀалариз кхьенвай манияр лугьуз ван хьанани? Зазни хьанач. Аллагьдиз шукур, шаирарни, композиторарни чеб я лугьуз, йиф-югъ экранрилай мани-макьамдин искусстводикай ягьанатзавай «текьинин чарайри» Эминан жавагьиррив агатдай жуьрэт ийизвач. Абуруз, аквадай гьаларай, чпин къимет вуч ятӀа, чизва. Абуруни и жуьреда чӀалан устаддин магьирвилиз гьуьрметзава. Етим Эминан ирс ва уьмуьрдинни яратмишунрин рехъ чирзавай ва ахтармишзавай, адан эсеррикай чпин яратмишунра менфят къачузвай, абур кӀелзавай, манидалди лугьузвай гьар са кас патал рикӀелай ракъурна виже текъведай мад са важиблувал ава. Амни адакай рахадай ва кхьидай чка, рахадай ва лугьудай къайда, рахунинни лугьунин, кхьинин метлеб ва макьсад чир хьун я. ГьакӀ тирвиляй, гзафбуру гьакӀ гьисабзавайвиляй, Етим Эмин хайи чкадин ва йисан патахъай, адан уьмуьрдин амай терефрин патахъай ара-ара пайда жезвай ( бязибуру пайда ийизвай) гьуьжетар буьркьвеба кана туьхуьзва. Абурук, сад-кьвед тахьана, шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ ахтармишунал машгъул тир алимарни экечӀзавач. Эминан шииратдин дад чизвай амай жемят патал хьиз, абурузни шаирдин гьич садрани рекьин тийир тӀвар, вичин метлеблувал гьич садрани квахь тийир кар важиблу я. I9=АСИРДИН юкьварилай инихъ халкьди вичин хурун дафтарра хуьз гуьгъуьнин несилрал агакьарай, гилани мецерал алай, лезги халкь, лезги чӀал амай кьван амукьдай ва мецерал аламукьдай жавагьирар, абуруз ва акьван залан кьисметдин иеси хьайи Эминан тӀварцӀиз ва кардиз халкьдин патай авай михьи ва пак, дерин ва кьакьан кӀанивал а гьуьжетрилайни шаклувилерилай важиблу ва багьа я. И жигьетдай лезги халкь патал, адан тарих ва гележег патал Етим Эминан метлеблувал ва важиблувал урус халкь патал Пушкинан метлеблувилелай ва важиблувилелай кӀусни агъуз туш. Гена артух я. Ша чна 20I8- йис шаир ва камалэгьли яз Эминан вичин дережайриз кутугайвал тухун ва юбилейдиз талукь яз кьиле фидай мярекатар вири халкьдин суварриз элкъуьрин. Абур чалай цӀуд йисан, 20-30 йисан виликни алакьай крар я.
(Муьгьуьббатдин алемдиз са гъвечӀи сиягьат)
Муьгьуьббат. Ам вилиз таквадай, амма ччандин гьар са нукьтӀади, гьар са баниди гьиссдай аламатдин цӀун цӀай я. Нагагь и цӀай рикӀиз гьахьна, ивидик какахьайтӀа, адаз муьтӀуьгъ тежедай я пачагь, я ариф, я пагьливан, я суьгьуьрчи авач, вучиз лагьайтӀа ам пачагьрин пачагь, арифрин ариф, пагьливанрин пагьливан, суьгьуьрчийрин суьгьуьрчи я. Уьмуьрдин яшар, яшайишдин шартӀар гьихьтинбур хьайитӀани, ашукь хьанвай инсандин рикӀе гьамиша гатфар, кӀвачерик лувар жеда. Гуя ам женнетдин эгьли я. Муьгьуьббат вири я. Муьгьуьббат авачиртӀа, дуьнья я тешкилиз, я хуьз, я еримлу, гуьрчег ва гуьзел ийиз жедачир. Кьисметди – иншаллагь! – зун «Муьгьуьббат» лугьудай и ажайиб жисимдин нурарикай магьрумнач. Къе заз, а нурарикай кьетӀен са кӀунчӀ туькӀуьрна, жуван рамсабриз (кӀелзавайбуруз) пишкешиз кӀанзава.
МИСКИСКАРИН РУШАРИЗ Зи кӀвач тахьай чка амач уьлкведа Масан я заз вири хуьрер, шегьерар. Анжах са куьн акурла кьил элкъведа, Мискискарин нез тежедай шекерар. Жуьт: Мискискарин назлу рушар – Чилин къашар, цавун къушар! Женнетдайни жагъидач гьич Са гьуьруьни квез тир ухшар. Гаф авач куь бажарагъдиз;
Къецихъ къвазва жив – зун ви ужагъда. Къецихъ къвазва жив – вун зи къужахда.
«АцӀай варз хьиз гуьзел я гьамила
I Агь, цӀийи вацран юкь хьана какур, Артух хьана нур. Паркунин къужахда Сиренрин ужагъда Чи пӀагьарин цӀун цӀелхемар акур. II Килиг, яр, килиг вун ацӀай вацраз – Цавун дамах-наз! Гуда гьа, гайила: Варзни я гьамила Ухшар хьанва куьн кьведни сад садаз. III Къе зун паркуна къекъвезва ялгъуз, Амма хъуьрез пӀуз: Ахквазмач варз-жамал. Зи яр хьиз, фенва жал Гьамни роддомдиз, алхишиз цавуз.
– дишегьлидин тӀвар; гьа са вахтунда дегь Римдин хиясамда
– дегь замандин Римдин императордин тухтаж
– немсерин халкьдин риваятрик квай гуьзел.
– грекрин хиясамда (мифологияда) вичик вагьши гьайвандин япар квай, сарар кӀирер хьиз экъисай, кьилин чӀарарин чкадал гъуьлягъар алай, лувар квай нажбар
дишегьли. Адан вил алукьай инсан гьасятда къванциз дуьнмиш жедай.
Рейн вацӀалай ЧӀулав гьуьлуьн къерехрив агакьдалди яшамиш жезвай вагьши тайифаяр сад авур кас.
– уьмуьрдин гьалар хъсан жедайвилихъ инанмиш кас
– негрийрин гъамлу мани; джаздин музыкадин ва яваш фокстротдин са жуьре.
– Рагъ акӀидай патан Африкада авай къуш. Ам чи лифрез ухшар я. Амма адахъ гзаф жуьреба-жуьре рангарин гуьрчег цӀакулар ава: къацу, вили, хъипи, яру… Анжах тюракодик аламатдин са хесет ква: марфадик какатайла, адан рангар гьасятда алахьда, гуя ам бегьемсуздаказ куьпдай ягъай аюх я. Гьавиляй кьурагь ва чӀимел чӀавуз тюракодин «либасар» сад хьтинбур жедач.
– опера, балет башламишдалди сифте кьиляй ядай музыкадин макьам.
– лекь. Гуржи чӀалал лекьрез гьакӀни арциви лугьуда.
– 8 ва 9-асирра яшамиш хьайи арабрин машгьур шаир. Муьгьуьббатдикай, итимдинни дишегьлидин рафтарвиликай лап ачухдиз кхьизва лугьуз, адан кьилел гзаф къазаяр атана.
– дишегьлидин тӀвар; араб ва перс чӀаларал ишигълу ийизвайди, ашкъи кутазвайди. Хафиза вичин са гъезелда къумрал туьркви сунадин хъуьхъвел алай халунихъ Бухара, Самарканд шегьерар ва алава яз Багъдатдин девлетарни гуз гьазур я лагьана кхьена.
. Эхиримжи 3 цӀар ярч
– шииррихъ гьардахъ кьилдин мана-метлеб аватӀани, сад садан гуьгъуьнал эцигайла, абуру сагъ-битав художественный эсер, мадни керчекдиз лагьайтӀа, кьетӀен цикл ва я поэма арадиз гъизва.
Мегьамед Пайгъамбардиз гзаф папар хьана, амма Айша адаз виридалайни гзаф кӀандай. Гьейран жедай хьтин гуьрчегвал авай Айша некягь авурла, адан анжах ирид йис тир. Кьве йисалай мехъер хьана.
– сонетда, триолетда ва маса шиирра тайин хьанвай кьадардилай алава 1-3 цӀар (кода).
– тамун юкьва векь авай ачух майдан
– кӀвачел залан дишегьли.
Мегьамед аял чӀавалай бубадихъ, микьнатӀис хьиз, галкӀанвай. Адаз гьамиша вичин патав «Исмиба», «Исмаба» хьана кӀанзава; гила, жуз кӀелиз чир хьанвай, сас акъатнавай гада хьайила, вич «Исмибадин» сухта яз, лап арха-барха яз, гьисабзава.– Ингье зун, – кӀваляй кьакьан буйдин, лацу якӀарин, чӀулав спелар ва кьелечӀ чуру квай жегьил итим экъечӀна. Исмаила живеди кьунвай хуьре, мулкара вил къекъуьрна, манидин бейт хьиз, мурмурна: – Карвандин рехъ – бубайрин рехъ, вун живедик ахварава…– Зи ба-а! – гьарайна Мегьамеда. Исмаила, хзандихъ элкъвена, вилера хуш нурар аваз тамашна, лагьана:– Пакаман хийирар! – папани хци адан салам кьуна. – Сенфиз къалин жив къвана, къе чи мескен гьикьван иер хьанва?!– Гзаф иер хьанва, – тестикьарна папа. Малла Исмаил мад куьлерал хкаж хьана, мад кьуд патаз килигна, ихьтин фикирдал атана:
– Валлагь, чи вилаят, чатук къеле гайи цурун зурба тӀас хьиз, ава.– Чнани гьакӀ лугьузва, – тестикьарна папа. Мегьамед гагь бубадин, гагь дидедин сивиз килигзава.– Пакаман яралай куьне, дидедини балади, вуч сирлу суьгьбетарзава? – сивик хъвер кваз жузуна, Исмаил хзандиз мукьуфдивди килигна. – Зазни лагь ман. Кайваниди суьгьбетна:– Я кас, са сирлу суьгьетни авач, ви чӀехи хва азадвиликай, ханарикай раханай. Ада лугьузва, бес Къукъуди, демекдай экъечӀна, вич азад авуна, ам уьзден я, верчер зинданда ама. За лагьана: абур гила за азад хъийида, – жува гурарин кьилел алай рак хкажна, гурарай кӀаник эвичӀна, верчер азад авуна: абур демекдай акъудна.– Азадвал хъсан гаф, хъсан к ар я, бала, – лагьана, Исмаила хцин кьилелай кап алтадна. – Яц хкатдай жунгав я, – папаз вил акьална.– Зун шад я, – паб рази хьана.– Де, цурай зи алерар акъуд ман! – тӀалабна гадади. – Заз авахьиз кӀанзава.– Тади къачумир, я бала. Инсанар къарагърай, абур куьчейриз экъечӀрай, рехъ-хвал кутурай, – дидеди гада секинарзава. – ТахьайтӀа, вун, живера атаб-татаб хьана, алукьда, амукьда– Зун алукьдач… Зи дустар, Уьсейдерни Къиблет, шаз хьиз, залай фад куьчейриз экъечӀда гьа! – гададик квай жягьт яваш жезвач.– Я бала, види вуч къал я? Ви дустари гьеле ирид ахварарзама, секин хьухь. Абур, Къиличан Уьсейдерни Эгьмедан Къиблет, заз чизвайбур я, – бубадин ван галукьайла, хва секин хьана.– Абур ксанматӀа, зун кӀегьебар къугъваз куьчедал фида, – гададин чин чӀур хьана.– Вири ксанмайди, вун нихъ галаз къугъвада? Кьуд пад жив я, – мад бубади вичин наразивал къалурна.– ЯтӀа зун Бункь бубадин патав фида, – Мегьамеда гьамиша кимел жедай, аялрин дуст къужадин тӀвар кьуна.– Я бала, Бункь буба къарагърай, кимел атурай… Мегьамед хияллу хьана: адан мурад – мягьледин гадайрин арада сад лагьай чка кьун – кьилиз акъатзавачир.– Чна балкӀан динжарна кӀанзава, ахпа къаварилай живер вегьена кӀанзава, – лагьана Мисая айвандин кӀаникай, адан эхиримжи гафар гъуьлуьз талукь тир.– Куьрен динжарун, къавар вегьин – зи хиве! – малумарна Исмаила. – Зи хци дуьз лугьузва: къукъуяр гьамиша азад къушар-уьзденар я, – адан вилерикай кард къуьнел алай бег карагна, – лежберарни чубанар – гьамиша…, – азадвилиз акси гафунихъ къекъвена, амма… Буба кӀеве гьатнавайди кьатӀана, Мегьамедан мефтӀедин дамарар юзана, вилера цӀелхемар куькӀвена… Са герендилай ада шаддаказ гьарайна:– Къазад!– Къазад?! Ам… авай гаф туш, – са легьзеда хияллу хьана, «къаза» гаф рикӀел хтана, бубади разивал гана: – Ахьтин гаф авачтӀа, чан хва, гила жеда… Аферин, бала, вуна «къаза» гафуникай цӀийи гаф туькӀуьрна: «къазад». Абур, азадни къазад, югъни йиф хьиз, сад-садахъ галаз ажеб кьазвай, анжах акси гафар я. Ви кьатӀунар сагърай, чан хва! Вакай аяндар жеда, – Малла Исмаилаз шад хьана. – Гила за ви гаф ишлемишда.
Мегьамедак бубадин тарифди лувар кутуна, ада явашдаказ, вилера амалдар хъвер аваз, дамахдивди лагьана:– Зал алайди Мегьамед пайгъамбардин тӀвар я гьа, ба!– Я, я! – Исмаила гьасятда, Аллагьдиз ва адан пайгъамбардиз ийизвай еке гьуьрмет яз, салават гъана: адет хьанвай араб гафар тикрарна. – Аферин, хва, мадни аферин! – Исмаила рикӀяй хцин кьатӀунрал, амалрал дамахзава, хиялдай лугьузва: «Я Аллагь, зи бала вили ягъ тавурай!» Секин, гьеле ксанмай тӀебиатдик са гъвечӀи гьерекатар акатзавай… Цавунни гьуьлуьн арада авай гьуьмер кьери хьана, абурукай хъуьрезвай ракъинин къизил-гимишдин нурар хкатна: яру-цӀару ишигъар акьуна, са легьзеда хуьр, яру куьпдикай хкудай лацу сун гъаларин чӀунар хьиз, хважамжамдиз элкъвена.– Я ба! Чи хуьр яру хьана-е! – гьарайна гадади.– Хуьр яру хьана?1 – хцин кьатӀунар хуш хьана, Исмаила разивилелди тестикьарна: – Эхь, бала, рагъ акьурла, чи Ярагъ яру хьана... Ваз, хва, маншаллагь! Аллагьдиз кӀанивал хьуй!– Я-РУ Я-РАГЪ! – гьарайна, Мегьамеда алай чкадал хкадарна.– Белки, сифте гьуьлуькай хкатзавай рагъ акуна, вун хьтин са балади «Я, Рагъ!» гьарайна, адан ван къунши хуьрерив агакьна, чи хуьруьн тӀвар «Ярагъ» хьанатӀа?! – тестикьарзавай хьиз, хабар кьуна бубади. Мегьамеда къуьнер чуькьвена.– Анжах… Анжах, бала, ярувал ивидихъ галаз ваъ, ислягьвилихъ галаз алакъалуди хьуй ман, я Аллагь, – цавуз килигна, кьве гъил хкажна, араб чӀалал дуьа кӀелна, алава хъувуна: – Аллагь чӀехи я. Вири гьадан гъиле ава. Чун Аллагьдин лукӀар я. Адан рикӀиз регьим ягърай… Амин! ЛукӀар?! ЛукӀар вучиз? Заз лукӀ жез кӀандач! – Мегьамедан гъвечӀи рикӀе «лукӀ» гаф, цӀун цӀукӀ хьиз, хци жида хьиз, акьуна. Вичин кефи чӀур хьайиди къалур тавуна, ада бубадихъ галаз дуьадин гафар тикрарна, бицӀи капар чинай чӀугуна, хуьруьхъ элкъвена, салам гудай къайда, рикӀе Уьсейдерни Къиблет аваз, къуншийриз ван къведайвал гьарайна:– ЯРУ-У ЯРА-А-ГЪ!
Вини Ярагъ юкьван кьадардин, я гъвечӀи, я чӀехи тушир, са вишни яхцӀурни цӀуд кӀвал авай хьтин, бине мягькем, къадим тарих авай, баркаван хуьр я. Ам Куьредин юкьвал, Самур ва Гуьлгер дереяр чара ийизвай гуьзел тепедал, тамаринни багъларин, саларинни булахрин къужахда, экӀя хьанва. Хуьр зурба хъархъу тарарик чуьнуьх хьанвай Берек, Билбил, Гьезер, Магьмут, Хаки, ЦӀелегуьн ва Агъа Ярагъ гъвечӀи хуьрери, арада пуд-кьуд-вад верс мензил аваз, элкъуьрна кьунва. Абур дегь заманрилай инихъ са мягькема, са хзан, Вини Ярагъни абурун меркез я. ЧӀулав накьвадин девлетлу чилер галай Ярагъриз къунши тайифайри: агъулри, михетӀри, табасаранри, яхулри «фу авай хуьр» лугьузва. Абур гьар йисуз иниз, на лугьуди, инивай вирт гуьцӀнава, чпин балкӀанар, ламарни гваз, гатун ва зулун кӀвалахариз къвезва, магьсулар, ер-емиш гваз хъфизва. Кьве стха хуьр, Вини Ярагъ ва Агъа Ярагъ, Синен гьяркьуь гирведал мус арадал атанатӀа, садазни чизвач, анжах абур бинедай са хуьр хьайиди, гилани абурун арада мирес-варисвилин алакъаяр амайди къуншийризни малум я. Куьревийри Вини Ярагъриз куьрелди Ярагъ лугьузва, ихьтин
тӀварцӀел иесиярни рази я; бязибуруз Агъа Ярахъ аватӀани чизвач, и кардикай агъаярагъвийриз са къайгъуни авач. Вини хуьре жуьмя мискӀин, къулла, мектеб, базар, карвансара, хуьрекхана, дерлекхана, демирчидин, къелечидин ва заргардин чатар, гъалар кядай куьп, литер ийидай ва гамар храдай карханаяр, яракьлу нуькерар алай хандин сарай ава. Ярагъвияр, кӀерецдин хвехверикайни тутарин метикай ийизвай натӀуфайрал рикӀ алайбур, викӀегь, жумарт, хци, туьнт къилихрин инсанар я. Ярагъдал чилерин, маларин, кицӀерин, гьатта верчерин патахъай къалмакъал хьун, лашаралди, кьуьквералди, гапурралди кукӀун, сада-садал херкӀацӀ авун, гьатта итимар кьиникьни жезвай крар я. Лазим хьайила, абур, сад хьана, ягъийриз акси женгинизни къарагъзава ва гъалиб жезва. Ярагъвидихъ галаз юкьварар кьаз майдандал экъечӀдай итимар тек-туьк жеда, кьулухъ чӀугвазвайбуру ажузвилин себеб яз са жумла тикрарда; «Яда, ам ярагъви я!» Хуьре гьар садахъ са къилихни ава, гьар садал са лакӀабни ала: Бункь, Ванхъара, Хъваш, ТӀветӀ... Бязи лакӀабрай абурун иесийрин кьилел атай мусибатдин дуьшуьшарни аквазва: «Яб атӀай бубадин рухвайриз» куьрелди «ЯбатӀайбур», «Мам атӀай дидедин рухвайриз» – «МаматӀайбур» лугьузва. Ихьтин лакӀабар несилрилай несилрални къвезва. Садни я тажубни жезвач, я садни вичелай кутуг тавур лакӀаб алудиз алахъни ийизвач. Анжах са дуьшуьшдилай гъейри: са сеферда «Лам» лакӀаб алай ярагъвиди хуьруьн итимар кӀватӀна, абуруз суфра ахъайна, тӀуьн-хъун гана, вичелай рикӀиз къайи лакӀаб алудун тӀалабна; итимрини меслятна, иесидиз «ШукӀва» лакӀаб гана; са йисалай адакай мад «Лам» хъхьана. Мад суфра ахъаюн герек хьана… Малла Исмаилан хзан руфун тух яз, тан цӀийи яз, мублагьдаказ яшамиш жезва: абурун са шумуд бубаяр, Нуьзуьралай эгечӀна, хуьруьн фекьияр я, гьавиляй абурун тухумдин тӀварни «Фекьияр» хьанва. Хуьруьнвийри мискӀиндиз гузвай садакьаяр: закат, фитӀре ва маса багъишар фекьийрин кӀвале амукьзава: Малла Исмаилан хзандихъ, бубайрилай атанвай ирс яз, магьсул цадай никӀер, бегьер гудай багълар, рук, хипер, малар, балкӀан, чпин тӀвар алай «Фекьийрин булах», «Фекьийрин рехъ», гьатта «Фекьийрин сурарни» ава. Исмаилан рикӀ алай мисалар фекьийрин тарифарзавайбур я, ада вичин вязера тикрарзава: Абуруз калани еке ник, векь ядай чка ва багъ ава. Аниз Исмаил гьар йисуз аяларни галаз майишатдин кӀвалахариз физва. Ам кӀвалел лежбер кьуниз акси я, жуьреба-жуьре куьмекар къуншийри гьуьрметдай гузвай. Чилер лежберрив кирида вугузва: бегьердин са пай иесидиз, муькуь пай лежбердиз жезва.
Малла Исмаилан бубаяр, мяргьаметлу ва жумарт инсанар яз, хуьре, мягькемада машгьур я. И кардал Исмаила дамахзава, балайриз суьгьбетарзава ва вични бубайрин рехъ давамариз алахъзава. Мегьамедан юлдашар къуншийрин гадаяр: Уьсейдер ва Къиблет, я. Абурун рикӀ алай насигьатчи СартӀан буба (вирида адаз Бункь буба лугьуда) я.
Малла Исмаилаз чизва: хуьре гьар магьледиз са фекьи ава, абур халкьдиз такӀан я, вучиз лагьайтӀа абуру чпин нефсер кьадарсуз ахъайзава; гьавиляй абуруз акси мисаларни, кьисаярни арадал атанва. Малла Исмаилаз такӀан мисалрикай сад ихьтинди я: Фекьиди пакамахъ
папавай, хуьре кьейиди аватӀа хабар кьада, зуьрнечиди – мехъер аватӀа. «Чун, фекьияр, инсанриз негь хьанва, – фикирзава ада.– Зи бубаярни ахьтинбур тушир, зунни туш, я жени ийидач. За жуван балайризни гьахьтин веси тада».
Малла Исмаил гатфарин серин юкъуз вичин аяларни галаз кавал экӀянавай чарпайдал ацукьнава. Абур ачух айвандилай вилик квай магьледин кӀвалериз, куьчейрай физвай инсанриз, яргъай аквазвай Гъуцарсувуз, гирведай винелди фенвай Карвандин рекьиз килигзава… Аквазвай тӀебиатдин шикилрикай суьгьбетарзава… Аялри куьчейра къекъвезвай яхун кицӀерал, тифрикь кацерал, кӀуфар чиле авай верчерал хъуьруьнарзава… Аялри машгъулат патал кӀерецар хазва, лацу хвехвер хьран фахъ галаз незва, сад-кьве кӀус тум кӀанчӀал кьунвай кацизни теклифзава.– Неъ, неъ, РагъватӀ, – лугьузва Мегьамеда. – Незвач, тух я жеди. Идазни як кӀанзава. Ви як агъа цура ава, квахь, фена, са чичанбег яхъ жуваз. ЭрчӀи патахъ галай къуншидин кӀваляй герен-герен гум-гумрин ванер акъатзава. Аялар, айвандин чахчахдилай, кьилер куьрсна, ванер къвезвай патахъ килигзава.– Ибур вуч ванер я? – япар хкисна, хабар кьазва Мегьамеда.– Чи къуншидин папа гам хразва ман, – лугьузва бубади.– Бес чи дидеди гам храдач хьи, БА?«ГИЛА за идаз гьихьтин жаваб гун? – Исмаил хияллу хьана. – Чи дидедиз мажал авач, лугьудани? Чаз инсанри гьазур гамар багъишзава, лугьудани? Вуч лугьун?»– КӀвалин кӀвалахарни авуна, куь диде гамар храз агакьзавач, – Исмаил аялрин вилериз дикъетдивди килигна.– Ба, кьаличаяр иербур жеда, – Мегьамедан вилери цӀарцӀар гана, – чи тавдин кӀвале авай хьтинбур… Зи деди гьахьтинбур хурурай ман…– Дидедиз мажал авач.– Вучиз?– Чи хзан чӀехи я, мугьманар жезва…– Мугьманрин кьадарни авач, – гадади дидедин гафар тикрарна.– Я хва, мугьманар кӀвалин абур я. Мугьманар галачир кӀвал – яд атӀанвай регъв я. Ахпа… Дидеди квез акьванрал бегьлеяр, гуьлуьтар хразва. Килиг, ви вахан кӀвачерал алай рангунин гуьлуьтар, – бубади рушаз тӀуб туькӀуьрна, – дидеди хранвайбур я… Абурни иербур я.– Лап иербур я, – Мегьамед рази хьана. Къуншидин кӀваляй багъдикай, билгендикай лугьузвай манийрин ван акъатна: Къацу багъдиз яд гузва за, Цуьквер юкьвай цӀар авуна. Къе ви суьрет хразва за, Гамун юкьва тӀвар авуна… Манидин гъавурда акьуначтӀани, аялри Мегьамедан меслятдалди «кӀвал» гафунихъ галаз кьадай са шумуд гаф жагъурна: вал, сал, тӀвал, цӀал, чӀал… Чпиз икьван гафар чир хьунал абуру шад хъуьруьнарна. Чапла патахъ галай къуншидин кӀваляйни герен-герен дум-думрин ванер ахъатзава: анани гам хразва. Анай пашман сесиналди чӀугваз-чӀугваз лугьузвай манидин ван акъатна:
ИкӀ недай фу зегьримар хьуй, Я бахтавар Ярагъ дугун. Кесибвилиз алпанд цӀай къуй, Даим бушдиз ава руфун… И манидин гъавурда вири акьуна, анжах гьар сад вичин бейнидиз килигна. Абдугъанидин гъил руфунал фена, ада гьарайна:– Ба, зи руфун ацӀанва! Маймунат стхадин гафунал, кӀиркӀир ацалтна, хъуьрена, ахпа ада хиве кьуна:– Заз гишин хьанва, ба.– Алад, бала, жуваз суфрадикай са кап фу къачу, – лагьана бубади.– Заз нисини кӀанда.– Курунай нисидин кӀус жувани къачу– МатӀ, вуна зазни са кап фу гъваш! – гьарайна Абдулгъаниди. Анжах Мегьамедан кефияр чӀур хьана, ада къуншидин кӀвализ гъил туькӀуьрна, жузуна:– Ба, чи хуьре гишинбурни авани?!– Эхь, чан хва, чи хуьре гишинбурни ава, – хиве кьуна Исмаила.– Вучиз?! – Мегьамедан суалдик хъел квай. Исмаил къудгун хьана: аялдин суал, адан вилера, чина авай хъел адан яшарив кьадайбур тушир. «Гила за идаз вуч жаваб гун?! За гудай жавабдин гъавурда ам акьадани?»– Я чан хва, чи хуьр чӀехи чка я, ина гзаф инсанар яшамиш жезва, ина тух ва гишин инсанар хьун ва я тахьун, суфрадик фу квайбур ва квачирбур хьун – аламат туш, адетдин кар я. Вун тажуб жемир… Вун гьеле аял я, чӀехи хьайила, гъавурда акьада, тади къачумир. Аялар секин хьана: гишинбурукайни тухбурукай фикиррик ква.– Я ба! – гададин сесиник наразивал квай. – Хуьре тухбур, гишинбур хьун адет я?! А гишинбуруз чна фу гун ман, – тӀалабна.– Адет туш, гьакӀ жезва: чи хуьре кӀвалахдайбурни ава, темпеларн ава. КӀвалахдайбурун кӀвале фу ава, темпелар гишила къаткизва. Чайни вири темпелриз фу гуз, гишинбурун руфунвр ацӀуриз акъакьдач эхир.– Я-А-А! Гишила тахвар къведани?! – Мегьамедан вилер гьяркьуь хьана. – Гишинбуруз куьмек гана кӀанда, ба. Бубади мад чӀуькьни авунач, анжах фикирна: «ЧӀехи хьайила, ам гъавурда акьада…» ЭрчӀи патахъай мад манидин ван акъатна.– Яб це, чан балаяр, – лагьана Исмаила. – Куь бурбурар акъвазара, манийриз яб це! Вири кис хьана. Дишегьлийри жуьшдалди лугьузва: Чи гамунихъ рушар гала, Рушар гала лифер хьтин. Булахрал сад элкъвезава, Свас кӀанзавай Седер хьтин…– И мани чи нехирбан Седер халудикай я! – гьарайна аялри: абуруз чпин малар хуьзвай, кӀвализ къведай-хъфидай жегьил итим хъсан чида, адаз мехъериз кӀанзавайди, амма свас жагъин тийиз акъвазнвайди малум Я.«МАНИ гьикьван гуьзел эсер я?! – фикирна Исмаила. – Ада зи балайриз
лап тӀеам ГУЗВА.МАНИДИХЪ суьгьуьрдин къуват ава: адан ван галукьайла, азарлуди сагъ хъижеда, рекьизвайдал чан хкведа».– Им чаз герек мани туш, – лагьана Мегьамеда.– Дуьз, и мани квез чир хьун гьеле фад я, – буба хияллу хьана. Аялри чпин суьгьбетар давамарзава. Исмаилаз свас жагъин тийизвай кесиб Седеран язух къвезва, ада фикирна: «Седераз куьмекна кӀанда… И гамунихъ галай хунупӀрикай сад гьадаз гуз ТАДА».…ИСМАИЛАЗ аквазва: чӀехи хцин рикӀ чӀехибурун месэлайрал, манийрал, кьуьлерал ала: ада кесибрин язух чӀугвазва, бубадив чуьнгуьр ягъиз тазва, чуьнгуьр вичини гъитле кьазва, кимин къванцел устаддаказ вак-вак къугъвада, сухтайривай сетӀренжар къугъваз чирнава. И мукьвара ада хзанар вичин ажайиб фикирдавлди мад тажубарнай:– Заз чи мижевирдин гьарайдилай пакамахъ кьавалри мехъерзавай кӀвалин къавал ядай «Экуьн ярар» макьам кӀанда, – лагьанай.– Астафирудллагь, – лагьана бубади.– Вучиз, чан хва? – жузуна дидеди.– Мижевир халудин ван захти я, зуьрнейрин ван, чи «Фекьийрин булахдин» ван хьиз, ширин я ман. Хзандик хъуьруьн акатна.– ЗУЬРНЕ-ДАЛДАМДИН ван чазни ширин я, – лагьана бубади. – Ша, чна буьдуьгуьр амалар тийин. Вири булахар гьакӀ я, пис булахар авай туш.– Бес кьавалри чи къавал «Экуьн ярар» мус яда? – рикӀе са хъсан-пис ниятни авачиз, жузунун хьана Мегьамедавай. Дидени буба хъуьрена, гада, вични гъалатӀдин гъавурда акьурди хьиз, чиниз яр акъатна, са патахъ элкъвена.– Ваз мехъердай вахт хьайила, – суалдиз кутугай жаваб гана Исмаила.– Бубади Мегьамедаз мехъерзава! – гьарайна Абдулгъаниди.– Гьура! – Маймунат, гъилер цавуз хкажна, кьуьлзавайди хьиз, кӀвалин юкьвал алчуд хьана.– Чи хциз къе-пака мехъерардай вахт жеда, – лагьана Мисея. – Ахпа… Мехъерар авун четин туш, кутугай свас жагъайтӀа.– Гада чӀехи хьуй, свас жагъида, – буба инанмиш я.– Килиг, паб! Аялар авай кӀвал – далдам алачир мехъер я, – сад-садак какахьна, кьуьлерзавай шарагар къалурна. – Абуру чӀехи стхадиз мехъерна куьтягьнава.– Эхь, тим, – вилера хъвер аваз тестикьарна кайваниди, – гьакӀ я, Сагъсаламат хьуй, азар-бизар галукь тавурай, амай вири кӀвалахар туькӀуьда. Бахтлу хьуй чеб, я Аллагь!– Амин! – тестикьарана гъуьлуь. Мегьамедаз регъуь хьана, ам бубадив маса суалар вугуз эгечӀна, абурухъни кьадар авач. Адан суалар гъвечӀи стхадини ваха тикрарзава. Бубадини, са кӀусни инжиклу тахьана, вичин рагьметлу бубади хьиз, аялриз талукь весияр рикӀел хвенва, абуру вугай гьар са суалдиз тамам жавабар гузва. Адаз вичин аялрикай ацукьун-къарагъун чизвай, хъсанписдай кьил акъатзавай, рехъ-хвал чидай, акьуллу инсанар хьана кӀанзава. «Зун абурун бубани я, муаллимни», – фикирзава.– Ша, за квез са кьиса ахъайин, – лагьана, аялар алдахарун патал буба нубатдин мах суьгьбетиз гьазур жезва.– Вервелаг халадин мах! – тӀалабзава Маймуната.
– Хьана кьван, хьанач кьван са нуькӀ, адан тӀвар Вервелаг тир… Аялри кисна, ацукьнавай чкадилай виликди алгъана, яб гузва… Мах хабарни авачиз, са япуз ван хьана, муькуь япуз ван тахьана, куьтягь жезва.– Икьван фад?! – аялар нарази жезва. Абурунсуалар гагь яб гайи махуниз, гагь хуьруьз, гагь кӀвализ талукь жезва, гагьни элкъвена Карвандин рекьел хквезва.
Са шумуд йикъалай куьчейрай хтайла, Мегьамеда бубадивай жузуна:– Я, ба, и чи Карвандин рекьиз Бубайрин рехъ вучиз лугьузва?– Вучиз лагьайтӀа ам чи бубайри кутуна, анай чи бубаяр фена ва гилани физва, хва.– Гьи бубаяр? Нуьзуьр ба? Камал ба? Исмаил ба?– Гьабурулайни вилик хьайи сур бубаяр.– Вувв! Чаз гьакьван бубаяр авай тирни?– Эхь. Бубаяр рухвайрин дувулар я. Буба – рухвайрин далудихъ галай сув я. Гъуцар сув хьтин!– Исмаил ба чи далудихъ галай Гъуцарсув я! – гьарайна АбутӀа.– Я, ба, Карвандин рекьяй чи бубаяр гьиниз фена? – хабар кьазва аялри са сивяй. – Абур мус хкведа? – хъуьрезва: абуруз сур бубаяр садрани техкъведайди чизва.– Абур, балаяр, инай Билбилрал, анай Хакийрал, анай Зугьрабрал, анай КьепӀиррал, анай КӀирийрал… – гьисабиз эгечӀна Исмаил буба.– КӀирияр?! Гьахьтин тӀвар алай хуьр авани? – жузуна аялри.– Эхь.– Яраб ана гьикьван кӀирияр аватӀа?! – тажуб хьана Мегьамед. – Заз аниз килигиз кӀан хьана ман.– КӀирида кӀирияр ава, чан хва, анжах чи хуьралай гзаф авач.– Мад ана вуч ава?– Хуьре вуч жеда кьван? Хуьре – инсанар, тама – вакӀар, кӀама – кӀирияр… ава, – аялар бубадин сивиз тамашзава. – А хуьр сив агалнавай хьтин дереда ава. Ана, чи хуьре хьиз, ракь, цур гатазвай чатар ава, мал-хеб маса гузвай базар ава…– Хъсан чка я хьи, – Мегьамеда гьисабна: – сив кӀевнавай дере, чи Ванхъар бубадин хьтин чат, базар…– Эхь, жемятдиз лазим вири ава.– Мад гьихьтин хуьрер ава? ЖикӀияр авани? – аялар мад хъуьруьнариз гьазур хьанва.– ЖикӀияр заз ван хьанач, балаяр… Ичер, Чуьхверар, Хутар тӀварар алай хуьрер… ава. Чин тийидай, такур хуьрерин емишрин тӀварар ван хьайила, аялрин вилер гьяркьуь жезвай, ахпа, галат хьана, агаж жезва. Аялрин гьал акурла, бубадини суьгьбет акъвазарна. ГъвечӀибур хъуьтуьл кавалдал ахвариз фена.– Ба, Карвандин рехъ куьтягь хьанани? – жузуна са вил ахвариз физвай Мегьамеда.– Ваъ… Бубани балаяр къалин суьгьбетрик квай арада дидедин ван акъатна:– Аялар! Яд чими хьанва. Ша, за квез гьамам гьазурнава, чуьхуьх!
Дегьлиздин буш пипӀе канабдин рухунал цурун тиян, кузвай яд авай чӀехи агьаг, дасмал, запун эцигнава.– Сифте зун! – Мегьамед йигиндаказ къарагъна, дегьлиздиз фена, са арадилай иер хьана, чӀарар кьежена, цӀийи перемни шалвар алаз, хтана. Гьамамдин нубат гъвечӀибурал атана.– Рекьин эхир мус жедайди я, ба? – Мегьамеда бубадив кьатӀ хьайи суьгьбет давамар хъийиз туна.– Адаз эхир авай туш. Мегьамед уях хъхьана, рахана:– Вуч?! Я, чан ба, вуна чаз тикрарзава: эвел авай кардиз эхир жеда; эвел авай кардиз эхирни хьана кӀанда. Бес чи Бубайрин рекьиз эвел хьайила, эхир вучиз авач?– Адаз эвелни авач, я хва.– Бес Бубайрин рехъ чи Ярагърилай эгечӀнавачни?– Ваъ, ам иниз агъадихъай атанва…– Агъадихъай… Гьинай?– ЧӀурал шегьердай, Кайи кӀеледилай, Мамрачрикай, ХенжелкӀеледай…– Гьакьван яргъи рехъ? ЦӀилни цӀилих кьван авайди?– Гьадалайни са шумуд сеферда яргъиди… Алцумна куьтягь тежедайди…– Заз гьахьтин рекьяй физ кӀанда ман.– Лап хъсан я. ЧӀехи хьайила, за вун тухуда…– Мадни чӀехи хьайила, вуна зун кьилди ракъурда. Яни, ба? Зун анриз тухдалди, дидеди лугьудайвал, вил ацӀудалди килигда. За зи вахаз адан рикӀ алай Камбар цуьквер, Калун сусар хкида… Яни, ба?– Кьилди – ваъ, кьилди хата я, бала, къачагъар-къучагъар гьалтун мумкин я, гьавиляй юлдашрихъ галаз ракъурда, – хиве кьуна Исмаила. Абурун патавай кӀвачерал цӀийи гамашар алай Маймунат ацукь хъувуна.– Зун гьакӀни рази я. Заз кеф! Такур хуьрер, шегьерар, базарар, рекьер… аквада, – хияллу хьана, гадади жузуна: – Бес «рехъ агална», «рехъ ахъайна» вуч гафар я?– Рекьер вахтуналди агалун, кьун, ахпа ахъай хъувун дуьньяда фадлай авай, жезвай крар, адетар я, бала.– Рехъ гъиле кьаз жедани? – Мегьамеда амалдар хъверна.– Эхь… Месела, чи Ярагъ ханди вичин нуькерар акъвазарна, рехъ кьуна, карванчидивай харж къачузва, ахпа ахъай хъийизва.– Хандиз гьахьтин ихтияр авани?– Эхь, им гьадан ханлух я. Бес вуна, чи варарал акъвазна, куьчедиз катиз кӀанзавай гъвечӀи стхадин рехъ кьазвачни? Кьазва… Хандин нуькерри гьакӀ Карвандин рехъни кьазва.– Заз гъвечӀи стхадин рехъ кьадай ихтияр ава ман? – Мегьамед фикирди тухвана. – Зи рехъ маса касди кьун мумкин яни?– Ава, вучиз лагьайтӀа Абдулгъани ви гъвечӀи стха я, гьаятни чиди я, адак масадан пай квач. Эхь, ви рехъни масадавай кьаз жеда.– Чи гьаятдик хандин пай квани?– Ваъ, чи гьаятдик хандин пай квач.– Бес хан хуьре виридалай чӀехи тушни?– Эхь, хан виридалай чӀехи я. Гьаят чи хсусият я.– Хан валайни, хуьруьн малладилайни, чӀехи яни?– Эхь, залайни… Хандиз гзаф ихтиярар ава.
– Ваз са ихтиярни авачни?– Зазни са бязи ихтияяр ава. Зун фекьийрикай, диндиз къуллугъзавай инсанрикай я, амма хандин нуькер, адан лукӀ туш... Мад рикӀе «лукӀ» гаф акьуна, Мегьамеда тадиз хабар кьуна:– Чи хуьре лукӀарни авани-е?– Эхь. ЛукӀар авай тир, гила АМАЧ…ГИЛАН лежберар лукӀар я ман.– Лежберар?! Чи никӀер цазвай, гуьзвай халуяр?– Абур вучиз лукӀар я?– Абуруз мулк, мал-хеб авач… ГьакӀ хьайила, са ихтиярни авач. Абуру, заз, ваз жуьреба-жуьре кӀвалахариз, чпин кьил хуьзва.– Им вуч хьана?! Хандиз вири ихтиярар ава, ваз са бязи ихтиярар ава, лежберриз – са ихтиярни авач! Бес гьакӀ дуьз яни, я ба? – Мегьамедай сифте яз инсандин ихтиярриз талукь суал акъатна. Бубади вичин тажубвал къалурнач, анжах жедайвал аялар гъавурда туна:– Дуьз, патахъ… КӀвале, хуьре гъвечӀиди чӀехидаз табий хьана кӀанзава… Чи кӀвалени гьакӀ я. Яни? Эхь. Чи хуьрени гьакӀ ава: хан – малла – кавха – къази – уьзденар – лежберар – нуькерар… Дуьньядин адетар гьа ихьтинбур я ман… Адемалайни Гьавадилай гьакӀ эгечӀна, гьакӀ хьана, гьакӀ адет хьанва, гьакӀ гилани кьиле физва… Мегьамед, гьелбетда, бубадин вири гафарин, жемятдин къатарин, вуж низ ва вучиз табий ятӀа, гъавурда акьунач, ятӀани ада лагьана:– Хъсан адетар туш ман… – адаз «табий» гафнии, «лукӀ» гаф хьиз, михьиз такӀан хьана.– Гьелбетда, хъсан адет туш, – буба рази хьана.– Вуна лугьузвай адетдихъ галаз лежбер халуяр рази яни?– Ваъ.– Бес абуру вуч ийизва?– Са затӀни… Абурувай вуч жеда? Кисна ацукьзава.– Чан алай инсан кисна ацукьун? – Мегьамед хияллу хьана. – Чи Къукъу кисна акъваззавач…– Гьайванриз, къушариз маса адетар ава, – бубади хцин суалар хушдтз кьабулзава.– Бункь бубади кимел лугьузва: «Ханди халкьдиз хийир гудач». Яраб ада дуьз лугьузватӀа, ба?– Эхь, хва, ада дуьз лугьузва.– Бункь буба хандиз акси яни?– Эхь, ам гьамиша хандиз акси рахазва.– Я ба, вунни чи хандиз акси яни?!– Зун, хва, я адаз аксини туш, я адан терефдарни туш… За адаз вичин чинал жуван фикир, гьикӀ хьун лазим ятӀа, лугьузва. Гададин гъвечӀи рикӀиз регьят хьана.– Ба, ваз хандикай кичӀедачни?– Ваъ, чан хва. Итимдиз маса итимдикай кичӀе жедани? Ваъ! Зун Аллагьдин итим я! Мегьамедан рикӀиз мадни гзаф шад хьана: ам бубадиз, вилер экъисна, сив ахъайна, адан гуж алцумзввай хьиз, килигиз акъвазна. Исмаила фикирна: «Сагърай зи хва, яц хкатдай жунгав я». Мегьамедан гъвечӀи кьиле сифте пайда жезвай, бегьем дигмиш тахьанвай
фикирар, хиялар, суалар, веревирдер къекъвезва… Адан хиялдай хайи Вини Ярагъ садлагьана гегьенш, дерин, маналу, итижлу хьана. Бубади давамарна:– Ханари, чан хва, гьамиша, чих арат устӀаррин керкийри хьиз, чпихъ язава: абуруз халкь аквазвач, инсанар гишила авани, мекьила авани чириз кӀанзавач… Чи Ярагъ ханни гьахьтинди я. Ада заз гьуьрметарзава: чун таяр-туьшер я, са магьледа чӀехи хьана; ада заз вичин сарайдиз эверзава, суфрарихъ ацукьарзава, меслятар къачузва… Зал пехилбурни ава… Кар чкадал атайла, ханди месэла вичин хийирдиз гьялзава: зи меслятар инкар авуна, уьзденрин чилер къакъудна, гила мад къакъудиз алахънава… Ихьтин хан халкьдиз кӀан жедани?!– Ваъ, – лагьана Мегьамеда.– Аферин, хва! Дуьз! Ваъ! Ханди вичин халкьдикай фикирна, адан къайгъу чӀугуна кӀанда. ИкӀ тавуртӀа, ам тахтунай фад акъатда… Фад аватда. Хуьре виридалайни яшлу къужади теснифнавай мисалди, бубадин суьгьбетри Мегьамедан мефтӀер элкъуьрна: адав са кьас фахъ галтугнавай лежберриз, нуькерриз гьуьрметиз вердишарна.– Агь, кесибар, – гадади, чӀехида хьиз, язух чӀугуна.– Эхь, чан хва, язухар я… Ахпа Исмаила алава хъувуна:– Гьар са месэладихъ, хва, кьве тереф ава, за ваз куьрелди лугьун: сад лагьай тереф – заз чидайвал я, кьвед лагьай тереф – ваз чидайвал. Терефар мадни хьун мумкини я, кимел хьиз, инсанар гзаф алай чкадал. Ша, чун гьеле и кьве терефдал акъвазин… Ваз зи фикир чир хьана. Гила лугьун, Бункь бубадини гьамиша дуьз лугьузвач ГЬА…ВУЧИЗ? Вучиз лагьайтӀа… Я, бала, Ярагъ хан са чи хуьруьн ваъ, вири Куьре магьалдин агъа я. За ваз лагьай тир, мад тикрарзава: ада чи хуьрерин, чилерин, рекьерин секинвал хуьзва, къачагърин, угърийрин вилик пад кьазва, абур зинданра твазва, гьавиляй чавай са хуьряй маса хуьруьз, садакайн къурху авачиз, физ-хквез жезва… Ибурни гьакӀ арадал къвезвай шартӀар, регьятвилер, къулайвилер туш гьа… Хандин алахъунар, зегьметар, гзаф пулар харжунар, са гафуналди, сиясат чӀехи я, гегьенш я, четин я… Гьадазни вич такӀанбур, вичин дерт-гъам, вичин душманар авайди я гьа! Мегьамеда, вилер экъисна, са тӀимил вилик алгъана, дикъетдивди яб гузва: адаз буба вичихъ галаз, чӀехидахъ галаз хьиз, рахуни еке кеф гузва. Исмаила хандикай хъсан гафарни лугьузва:– Ярагъ хан фикирар-фагьумар авай мусурман инсан я. За кӀелай медресада гьадани кӀелна, заз чидай улубар, илимар, чӀалар гьадазни чида… Адакай уьзденри кимел лугьузвай пис-пис гафар гьакӀан къундармаяр я. Вун абурун чӀалахъ жемир, бала. Буба рахазва, хцин вилерикай, ахвара хьиз, Ярагъ хан карагзава: «Фекьийрин» гьаятдиз кьилел чал хъицикьдин бармак, къуьнел кард алай, акурла кичӀе жедай хьтин са къаракъулах гьахьзава. Адан вилик квай нуькерди гьарайзава: «Хан къвезва! Хан къвезва! Рехъ це! Рехъ це, жемят!» Исмаилан хзан тади кваз айвандал акъатна. «Ша, жанаби хан!» – теклифзава бубади. «Заз вахт авач, Исмаил, жув эвичӀ инал», – лугьузва ханди. «Вучиз?» – хабар кьазва бубади. «Зун Карвандин рекьяй Яхулиз твах» – эмир гана ханди. «Завай жезвач». «Вучиз?» «За къе жуван хва Мегьамед КӀиридиз тухузва», – лагьана Исмаила. «Бес зун?!» – хандиз хъел атана. «Зун ви лукӀ
туш!» – тестикьарна Исмаила. «Гьурра! – гьарайна гадади. – Зун бубади КӀиридиз тухузва!» Ам вичин гьарайдин ванцел уях хъхьана.– Вахъ ахвар агалтнавани? – жузуна бубади.– Ваъ, заз вуна хандиз «зун ви лукӀ туш» лагьай ван хьанай.– Дуьз лагьана ман, – Исмаила фикирна: «Зи хциз ахварайни ханарни лукӀар аквазва. За хандиз гайи жаваб адаз ван хьана… Ажеб кар хьана».– Жуван суьгьбет ая, ба.– За ваз лугьун, хва: Ярагъ хан амалдар итимни я, – буба хцин вилериз милаимдаказ килигна. – Вичиз герек хьайила, захъ, вахъ галаз дуст жезва, герек авачирла, хуьре чин-чинал гьалтайтӀани, АКВАДАЧ…МЕСЕЛА, вичиз герек хьайила, нуькер ракъурна, заз вичин сарайдиз эверзава. Вичин рикӀе авай гаф-чӀал лугьун тавуна, хуьре авай гьалар, хабарар чирзава, меслятарни къачузва... Ахпа суфрадихъ ацукьарзава, мад хабарар кьазва… Анжах за, чан бала, хандиз талукь тушир хабарар гузвач, я садалайни шер-шикетни ийизвач. «Я, хан, за вуч лугьун? Вири ваз аквазва», – лагьана, куьтягьзава. Хуьруьн кавхани къази зал пехил я, абуру заз чинлай атӀана лугьузва: «Ваз ханди гьуьрметарзава, чун квазни кьазвач». За абуруз лугьузва: «Ина зи тахсир вуч я? И гафар куьне хандиз лагь. Белки, гила ада квез эверда». Ханди вичин адет чӀурзавач. Ам, гатун йикъар азгар хьайила, вичин хзанни галаз Векьелрал алай тавханайриз экъечӀзава, зул алукьзавайла, элкъвена чи Ярагъдал хквезва. Хан авачир кьвед-пуд вацра Ярагъдал секин жезва. Ада заз садра-кьведра Векьелрални теклифзава. Завай аниз тефенани жезвач… Бес вучда? Пачагьар, ханар, беглер инсанриз Аллагьди ракъурнавай инсарикай я эхир… Зун динэгьли итим я: фекьи, мискӀиндин имам… Зун агъайрихъ галаз туькӀвена, лазм чкадал абуруз табий хьун лазим я. Гьамиша абурун чина акъвазун дуьз туш, ихьтин гъаразвал Аллагьдини, – салават гъана, – кьабулдач. Ханлухда, беглухда, пачагьлухда, гьар са хзанда хьиз, са къайда, алагъа-салагъа хьун лазим я, хьана кӀанда. Хзан – бубадиз, халкь – бегдиз, хандиз, пачагьдиз муьтӀуьгъ жен… Гьахьтин алакъаяр тахьтайтӀа, хзанни чикӀида, гьа и чаз аквазвай ханлухни… ГьикӀ хъсан я? Мегьамедан кьатӀунар тамам жаваб гуз дигмиш хьанвачир, гьавиляй ам кисна акъвазна. Са шумуд йикъалай, са нянихъ, кӀвале ацукьнавайла, бубадинни хцин суьгьбет мад ханарал хтана.– Я ба, чан ба, зи кьил акъатзавач. Вуна тарифарзавай Ярагъ хан бес чи жемятдиз икьван гзаф вучиз дакӀан я? – жузуна Мегьамеда.– Я хва, ханарни, чан алай инсанар яз, кьве жуьре жеда: мергьяматлубур ва зулумкарар. За садрани чи Ярагъ хандин тарифар авур туш. За гьамиша авайвал лугьузва. Ваз чир хьухь: хан кесиб инсанрин фикирдай зулумкар я, ам садазни, са жемятдизни садрани кӀан хьайи туш. Себебар гзаф ава, месела, чи хандиз халкьдихъ галаз дуьз мецелди рахаз чидач: са тахсирни квачир уьзденриз, лежберриз гьарайзава, экъуьгъзава, жемятдиз тапарарзава, буш, пичӀи кьинер кьазва… Гьавиляй адак кӀан жедай са чкани квач.– Бункь бубади лугьузвай, – гадади къужадин гафар рикӀел хкана: – Ярагъ хан, какайрал алай верч хьиз, – хъверна, – гьамиша кӀвале ацукьда, адаз Малла Исмаилан сухтайриз кьван кӀел кхьинни чизвач…– Са гаф дуьз я: ам кимерал къвезвач,халкьдик какахьзавач… Амма кӀелкхьин чизва… Бункь бубадик, ам гьикьван камаллу инсан ятӀани, тапарани ква.
– Агь, Бункь буба! – гадади вичиз каарагзавай кьуьзеказ тӀуб юзурна. – Я ба! – Хва бубадин вилериз килигна. – Бес вучиз?! Куьне вучиз гьамиша «ханар, ханар» лугьузва… Абуруз гьуьрметарзава… А ханар вужар я, я ба?– Чи ханар, чи агъаяр, бала, Лезгистандиз гьарабар атай девирдилай инихъ гьа гьарабрин, гьабурукай хьанвай пӀирерин, шейхерин невеяр я… Абуру чеб михьи, пак инсанар-сийидар яз, Аллагьди ракъурнавай векиларагъаяр яз, гьисабзава… Абур чи гьар са хуьре, квайни квай чилер кьуна, гуьзел-гуьрчег рушарал эвлемиш хьана, фекьияр, кавхаяр ва къазияр хьана, яшамиш жезва. Гьавиляй абуруз чи жемятар: уьзденар, лежберар… гьисаба авач. Гьавиляй абурун арада гьамиша такӀанвилер, къал-макъални ава. Белки, гьавиляй Ярагъ ханни жемятдик какахьзавач жеди… – лагьана Исмаила. Мегьамедан вилер мадни гзаф гьяркьуь хьана: ихьтин гафар, малуматар адаз сифте яз ван жезва; вилерикай къумлухрай девейрал алаз Лезги суварихъ ва хуьрерихъ къвезвай къакъарай акъуднавай какур гапурар гвай ягъияр карагзава.– Фекьиярни гьарабрикай яни? – жузуна гадади.– Фекьияр, бала, кьве жуьре ава: гьарабрин невеяр ва чкадин халкьдикай хьанвайбур.– Чи «Фекьияр» нерикай я?– Чун, чи тухум, бала, чкадин халкьдикай я.– Ба, чун халкьдиз кӀан яни?– Эхь, чан хва, кӀан я.– Вучиз? Са фекьияр кӀан, муькуь фекьияр дакӀан жедани?– Эхь, жедайди я. Халкьдиз вуж никай хьанватӀа чизвач, я чир хьунни лазим туш. Адаз аквазвайди гьар са фекьидин инсанвал, итимвал, намуслувал я. Чи бубайри чеб намус михьи инсанар яз къалурна, гьавиляй гьуьрметни къазанмишна. Зазни икьван чӀавалди садани са чӀуру гафни лагьанач, – тестикьарна бубади. – Заз гьа и гьуьрмет бес я!– Зазни, – Мегьамедан кефияр ачух хьана. – Я ба, чун халкьдиз мадни гзаф кӀан хьун патал чна вуч авун лазим я?– Михьи намусдалди кӀвалахун, невс хуьн, сив хуьн, жува халкьдиз гьуьрметун… Ваз аквазва, къуншийри чаз жуьреба-жуьре куьмекар гузва… Абур галачиз чавай, чи кӀвале авай кьуд-вад касдивай, вахт-вахтунда я цанар цаз, я тум вегьез, я гвенар гуьз, я югар гатаз… жедачир. Абуруз чнани куьмекар гана кӀанзава, жувани, бала, къуншийриз, абуру тӀалаб тавуртӀани, стхани галаз фена, квелай алакьдай куьмекар це. Бубайри лугьудайвал, хъсанвал авуна Гуьлгер вацӀуз, Кас гьуьлуьз вегь лугьуда, ам гьанайни ахкъатна, ви суфрадал хкведа, яни вав ахгакьда, вав ахгакь тавуртӀа, ви балайрив, балайрин балайрив ахгакьда, – буба вичи хциз гайи насигьатдал рази хьана. Мегьамедан чинани разивилин, шадвилин, бахтлувилин нурар гьатна. Вичин суалриз жагъай жавабар, бубади гайи насигьатар адан рикӀиз, мефтӀериз, кӀарабриз гьахьна, гьанра, къати-къатар хьана, ацукьна, эбеди хьана. Абуру жегьилдин гележег, къачузвай камар, физ кӀанзавай рехъ тешкилна. Мегьамедан кьилиз цӀийи-цӀийи суалар къвезвай. Са сеферда ада бубадивай жузуна:– Я ба! Вучиз чун, инсанар, аял чӀавалай Аллагьдин лукӀар я? Малла Исмаил садлагьана кхунна, хъел атана: адаз ихьтин суал садани
садрани ганач. «И цицӀибдиз завай вуч кӀанзава?!» Ам, вилер экъисна, гададиз килигна.– Вучиз?! – тикрарна Мегьамеда. Буба кӀеве гьатна, ада анжах сифте сивел атай гафар лагьана:– ГьакӀ я ман, чан хва. Ваз и суалдалди вуч лугьуз кӀанзава?– Чна Цава авайдаз Аллагь буба лугьузва. Вунани адаз буба лугьузва. Зани гьакӀ лугьузва. Ам буба хьайила, бес чун вужар жезва? Чун адан рухваяр жезвачни?! – хва бубадин жавабдал вил алаз акъвазна.– Астафируллагь, Къуръанда чун вужар ятӀа кхьенва… Чнани гьакӀ кьабулнава. Вун аси жемир, чан бала. Мегьамед кисна, вилер агъузна, фикирри тухвана, кьиле аси суал тикрар жез, курпашман акъвазна. Са шумуд йикъалай, нянин нагьар авуна, хзанри жуьреба-жуьре суьгьбетарзавай. Вири секин хьайи улам жагъурна, Мегьамеда жузуна: – Я ба, заз накь ХенжелкӀеледа са аламат акуна: чувудрин мискӀиндасинагъугъда инсанар дезгейрал ацукьзава… Чун чи мискӀинда кьецил чилел метӀерал ацукьзава… МетӀерик куьгьне лит, сам-кьал жен ва я тежен. ИкӀ вучиз я? И суалди вири хзандин япар хкажна: чувудрин мискӀин такурбур гзаф авай.– Вуна хъсан кьатӀана, – буба хцин акьулрилай рази хьана. – Гьар са диндихъ вичин адетар ава ман.– Хашрпарайри, ба, вуна чаз лагьайвал, чпин мискӀинда-килисада кӀвачел акъвазна капӀзава. Абуруз цларилай, къавайни кваз чпин Халикьдин, Иса пайгъамбардин, малайикрин шикилар аквазва. Чи Аллагьдихъ, чи пайгъамбардихъ шикилар авайди тушни? Вучиз абур чаз къалурзавач? Аквазвач? И суалди Исмаил мадни кӀеве туна. Жаваб жагъун тавурла, хъел атана, ада къургъ алаз лагьана:– Чаз, мусурманриз, хва, ЧӀехи Аллагьдин гаф, ният, ада чаз къалурзавай адалатлу рехъ герек я Шикилар хьунни, тахьунни гьамни гьар са диндин кьетӀенвилерикай сад я.– Са суал мад…– Кьве суални гице, – бубади ихтияр гана.– Я ба, чи бубайри гъуцарин дин гадарна… Абуру ислам дин вучиз кьунайтӀа? Гьарабрин дин гьакьван хъсан яни? Им мадни пис аси суал хьана, ада бубадин хъел са шумуд къат артухарна. Вилерикай «АХЦАГЬ-НАМЕ» улуб (ана лезги хуьрера ислам гужуналди турвал къалурнава) карагна, вичин гьуьрс хвена, Исмаила лагьана:– ХЪСАН-ПИС динар авай туш: абур вири хъсан я… Абур Сад Аллагьди инсариз цаварилай ракъурнавай, кьилиз акъудна кӀанзавай пак рекьерхуьлер я… Ваз, хва, ихьтин суалар гьи шейтӀанди, гьи иблисди чирзава?! Астафир ая! ЧӀуру фикирар жуван кьиляй акъуд. Абур квадра! ТахьайтӀа, ви сив патахъ жеда! Чун, Нуьзуьран несилар, вири пак исламдиз вафалу, Аллагьдиз, адан пайгъамбардиз ибадатзавай, – салават гъана, – мумъмин инсанар, абид инсанар: фекьияр, маллаяр, имамар, эфендияр я. Заз, хва, вуна исламдин рехъ давамарна кӀанзава. Ви вилик пак Къуръан ква. Ви вири суалриз жавабар гьана ганва. Вал чи пак Мегьамед пайгъамбардин тӀвар ала! – бубади мад салават гъана.
– Амин, – лагьана, дидеди гъуьлуьн тереф хвена, хцин къуьнел гъил эцигна. Мегьамедан нефес кьурана, зурзун акатна, ада са гужуналди жаваб жагъурна:– За, чан ба, жувал пайгъамбардин тӀвар хьунал, дамахзава, – лагьана хци. – Инал зи сивяй акъатай суалар заз кимел алай итимрин, мектебда авай ви сухтайрин сиверай ван хьайибур я. Абур зи суаларни я. Бункь бубади лагьайвал, жаваб авачиз амукьай суал, цаз ахкъуд тавур хер хьиз, сифте дакӀвада, ахпа иринламиш жеда.– Вуна залай гзаф Бункьаз яб гузва, – Исмаил бейкеф хьана.– Я ба, са гаф хабар кьурла, ваз хъел къвезва, Бункь бубади жаваб гузва эхир.– Вуна заз яб це! – Исмаилаз мад хъел атана. – Ваз гьар нивай вуч ван хьайитӀани, чӀалахъ жемир, завай хабар яхъ. Я вун Аллагьдиз асини жемир. Ваз ван хьанани?! – и суалдик эмир квай.– Ун, – сес акъатна Мегьамедай. И суьгьбетдилай гуьгъуьниз Мегьамедавай бубадиз «шейтӀандин» са суални вахгуз хьанач. Анжах абур гададин мефтӀедай акъатзавачир. Ам, гьахьтин суалар пайда хьайила, Бункь бубадин патав физвай, вич жавабар жагъуриз алахъзвай. Гъуцарин диндиз талукь суалдиз Бункьа гайи жавабди гада михьиз тажубарна:– Я хва, дегь заманда чахъ ЗаратӀиш лугьудай са пайгъамбар хьана, лугьуда, ахпа, гъуцарин девирда, са шумуд аллагь хьана, лугьуда… За ваз вужар лугьун, абур гилани чи инсанрин сивера амазма, месела: Алпан – цӀун аллагь я, Атар – ракъинин аллагь я, Мен – вацран аллагь… Гила ислам… Зун нихъ инанмиш жен? За нин чухвадал капӀин?!» Бункьан гафар бубадал агакьариз Мегьамедаз кичӀе хьана, ада къужадиз маса суал гана:– Я ба, чи халкьди ислам кьабулна са шумуд асир хьанва, амма гилани ЗаратӀиш, гъуцар инсанрин рикӀелай алатзавач. Абур чи рикӀерай мус акъатда?– АвтӀа шиш кӀукӀ алай сув аку! – кьибледихъ тӀуб туькӀуьрна, Исмаила шишкӀукӀ дагъ къалурна. – Ам Гъуцарсув я. Ам чи Лакз вилаятдин вири хуьрерай, шегьеррай аквазва. Мусурманри адан тӀварни дегишарнава: фадлай Шалбуздагъ лугьузва. Анжах ам чи инсанриз аял чӀавалай жуван диде-бубайрин сиверай Гъуцарсув яз чида… Гьа Гъуцарсув аквазмай кьван, хва, халкьдин рикӀяй гъуцар бажагьат акъатда. Вахтар, регъуьн чӀутхвардай авахьзавай яд хьиз, фад-фад алатзава…. Мегьамед гьамиша са гьихьтин ятӀани фикиррик ква: урус халкьдикай ва адан диндикай малумтар чирзава, ватанда аквазвай гьалар, гьерекатар веревирдзава; ада вичел са гьихьтин ятӀани гуж алайди, вичи са вуч ятӀани авун лазим тирди гьиссзава. Нянин хапӀа-шурпа тӀуьна, Исмаилан хзан кӀвалин къавай куьрсарнавай чӀехи лампадин кӀане ацукьнава. Гьар сад вичин кеспидал машгъул я: жегьилри чпин улубар кӀелзава, бубади ЧӀурал шегьерда авай къавумриз чар кхьизва, дидеди гуьлуьт хразва. Мегьамеда дериндай хур чухваз-чухваз атай уьгьу. яна.– Вахъ вуч хьана, хва? Ви чинин рангар дегиш хьанва хьи? – жузуна бубади.
– Хьайи затӀ авач, ба. Хъсан я.– Вун стӀалжем тахьуй гьа! – дидедик къалабулух акатна. – Мегьамед, вак уьгьуьяр кваз самбар вахт я, гьар пакамахъ кузвай нек хъухъ, хурар ачух жеда. Исмаил шаклу хьана, дикъетдивди хцин вилериз, чиниз килигна. Адан пелел гъил эцигна, бубади лагьана:– Ифин алач, алачатӀа, дири я. Лазим хьайитӀа, чна ам жерягьдиз къалурда.– Са жерягьни герек авач, я БА!…БУБАДИХЪ галаз хьайи суьгьбетрин тагьсирдик акатна, Мегьамед хиялдай хандин сарайдихъ фена… Кьакьан парудин къене вуч аватӀа аквазвач… Хандин аялар хуьруьз экъечӀзавач, гьатта къуншийрин аялрикни какахьзавач. Абур гьарай ацалтна къугъвазвай аялриз сарайдин айванрикай, къаварилай килигзава. Файтунра аваз гагь агъадихъ, гагь винидихъ физва. Абуру, хуьруьн мектебда кӀел тавуна, кӀелиз-кхьиз кӀвале чирзава. Абуруз тарс гуз, хуьре вичин мектеб авай Малла Исмаил бегенмиш тахьана, ЧӀурал шегьердай муаллим гъанва: садбуру ам гьараб я, муькуьбуру ам фарс я, пуд лагьабуру ам урус я лугьузва… Сарайдин варарай са кӀеретӀ къуьнерал картар алай инсанар эккъечӀна: абур гъуьрчез физвай беглер тир. Мегьамедан вилерикай хуьруьн гъуьрчехъанар карагна: абур Ярагъ хандин балайриз ухшар я, чин чӀурна, хуьруьн аялривай къакъатзава.– Чун гьисаба авачирбур чазни гьисаба жедач, – ван акьалтна лагьана Мегьамеда. – Квахьрай!– Вуч? – жузуна бубади.– Са затӀни.
Мегьамед тӀебиатдал рикӀ алай аял яз чӀехи жезвай. Ихьтин мумкинвал адаз Исмаил бубадини гузвай: ам вичихъ галаз вич физвай никӀиз-векьиз, мягькемадин хуьрериз, къайи яд авай булахрал, серин багъларизни тамариз тухузвай. Чуьлда кьурай цӀамарикай, гилигрикай цӀай хъийиз, чпив гвай якун тикеяр чраз ва нез, кьежей парталар кьурур хъийиз машгъуларзава. Исамилаз аквазва: аялриз ачух тӀебиатдал лап лезет гузва. РикӀел Камал бубадин гафар хквезва: «ТӀебиат иинсандин дидени я бубани, инсанди тӀебиатдал фири гъида, тӀебиатди инсандин уьмуьр яргъи ийизва». Абур ярагъвийрин сивера мисалриз эллкъвенва. Мегьамед Фекьийрин магьледал алай, цӀуд-цӀикьвед йисаз акъатнавай гадайрин кьил тир, адан гьар са къуьнуьвай Уьсейдерни Къиблет акъвазнавай. И кӀеретӀ гьар юкъуз са сиягьатдиз физвай. Абуруз, аял чӀавалай багълариз, тамариз некьияр, пӀинияр, ичер, чуьхверар, къереяр нез физвай гадайриз, нин багъда шумуд тар аватӀа, гьи булахда гьихьтин яд аватӀа, гьи хуьруьз гьи рекьяй физ жедатӀа, чир хьанвай.– Гадаяр, гьар булахдилай са мехьве авай яд, ам заз дарман хьуй, лагьана, хъухъ! – чӀехибурун меслят фикирда аваз, эмир хьиз, лугьузва Мегьамеда. САД-КЬВЕ йисалай Ярагърин гадайриз мукьва хуьрерин мулкара авай ажайиб чкаяр: Агъа Ярагърин Ирид хуьруьн хевни КӀекрен булах, Гьезеррин Вак гатай легъв, ЦӀелегуьнрин Гачалан булахни Руш къугъвай чарх… акуна. Гила абур мадни яргъариз физ гьазур жезвай.– Гадаяр, заз Гъуцар суву, Гатун суву секинвал гузвач, – лагьана Мегьамеда юлдашриз. – Чун а суварал мус акьахин?
– Аллагьди гайи са юкъуз, – Уьсейдера пӀузаррилай мез эляна.– Акваз кӀандай чкаяр гзаф ава хьи, – гьайиф чӀугуна Къиблета.– Заз сифетни-сифте Карвандин рекьяй винелди физ кӀанзава. Заз Гияр сувар, дереяр, хуьрер къалурун бубади хиве кьунва, – лагьанан Мегьамеда.– Агь, бахтавар! – пехилвал кваз лагьана Къиблета.– Девлетлу бубаяр авайбур гьакӀ я ман, – Уьсейдера вичин гафнии кухтуна. Мегьамедан рикӀиз залан хьана, ада жаваб гана:– Ви Эгьмед бубани кесибрикай туш, уьзден я: ник ава, багъ ава, сал ава… Ада вазни такур дереяр, хуьрер къалуррай.– Адан буба уьзден туш, лежбер я, – лагьана Уьсейдера.– Хьуй ман лежбер, абурузни ник ава, малар ава…– За бубадиз лугьуда, – Къиблеталай, вичиз кӀанзавай хьтин нетижадик умуд квачиз, залан нефес алахьна. – Чидач ман. Гатун зегьем кьена, зулун гарар акъатна.– Гьазур хьухь, хва, пака чун сиягьатдиз фида, лагьана Исмаила чӀехи хциз. Мегьамедаз шад хьана. Ада, вичин мурад тирвал, чеб Карвандин рекьяй винидихъ фин хиялдиз гъана. Кьисметдин чарх акӀ элкъвена хьи, бубадиз хва сифте агъадихъ фин метлеблу яз акуна. Ада, гададин чиниз акъатай наразивилин лишанар кьатӀана.– Я бала, ша, къе чун агъадихъ, ЧӀурал шегьердиз, фин, – меслят къалурна бубади, – къведай сеферда – винидихъ. Мегьамедан вилера са чӀехи суал пайда хьана.– Я хва, инсанар, адет яз, агъадихъ гзаф физва… Ваз аквазва: Бубайрин рекьяй винидихъ физвайбурун кьадар тӀимил я, агъадихъ физвайбурун кьадар – гзаф. Чна шегьерда чи мукьва-кьилийрал, Къарчар бубадал кьил чӀугвада, ваз шегьер аквада. Гададин чинай наразивилин лишанар квахьна. Бубади давамарна:– Яда, рекье аквадай хуьрер квачиз, ваз са ЧӀурал шегьер акун квек ква?! Винидихъ галайбур чи Ярагъар хьтин хуьрер я. Абур за ваз маса сеферда къалурда. Мегьамед рази хьана. Пакамахъ Малла Исмаилни адан чӀехи хва кирида кьунвай кьве балкӀан квай файтунда акьахна. Абур хзанри, къуншийрин аялри рекье туна. Файтунчиди балкӀанар кьил агъадалди гьална. Карвандин рехъ хъархъу тарарин, къалин тамарин, тарар кьван кьакьан цацарин арайрай, Агъа Ярагъ, ХенжелкӀеле, Мамрач… хуьрерай физва… Мегьамед гагь эрчӀи, гагь чапла патарихъ килигзава… Бубади адаз гьар са чкадин тӀвар лугьузва… Къвердавай мукьвал жезвай Каспий гьуьл къалурзава… Дагълар яргъа, аран мукьва жезва. Са сятдилай файтун дуьзендиз акъатна. Рекьин эрчӀи къерехда са цӀарцӀе акъвазнавай зурба шишкӀукӀ кӀунтӀар акурла, Мегьамедай гьарай акъатна. Файтун акъвазарна.– Вуч хьана, бала? – жузуна файтунчиди.– Ибур вуч кӀунтӀар я, халу, Гъуцарсувуз ухшарбур? Суварин гунзариз ухшарбур? – хъуьрена, Мегьамеда гъил эрчӀи патахъ туькӀуьрна.
– Абуруз, бала, Къухмазан кӀунтӀар лугьуда, мад заз са затӀни чидач, – лагьана файтунчиди.– Ба, вазни чидачни? – жузуна хци.– Заз чи рагьметлу Камал бубади суьгьбет авурвал, къадим вахтара чал ягъийри вегьейла, Къухмаз лугьудай са пагьливанди и кӀунтӀар эцигна, сенгерар кьуна, ватан хвена. Агъа тепедал пагьливандин къеле алай, адаз ягъийри са йифиз цӀай яна… Гила а чкадин тӀвар «Кайи кӀеле» хьанва.– Зурба пагьливан тир… Яни? Шарвили хьтин… Яни?! – Мегьамеда, гьайиф чӀугвазвай хьиз, кьил галтадна. – Эхь, – тестикьарна бубади.– Зурба пагьливан… Ам чаз гила кӀандай, – гададин хиялдиз са кӀунтӀ хкажна, муькуь кӀунтӀунал эцигзавай пагьливандин къамат атана. – КӀандай хьи… Файтун юзана… Рекьин кьве падни мегъуьн тарари кьунва, ам дар хьанва… Файтундин чархар къалин бишии руквадай ахквазмач… Галатнавай балкӀанри, гьекьни каф хьана, далуяр акъажиз, гарданра ялар твазва, абурук файтунчиди явашдаказ къамчи элягъиз ашкъи кутазва… Яргъай, Жалгъан дагъдин рагарикай, ЧӀурал къеледин кьакьан рагъул цлар хкатзава…– Имни квез ЧӀурал шегьер! Дарбен шегьер! – гьарайна файтунчиди. Мегьамед къарагъна, юзазвай файтунда, бубадин къуьн кьуна, кӀвачел акъвазна, вилик килигна: тик гуьнедин кьилел, тамун юкьвал зурба къеле ала, адан кӀанивай агъадихъ кьве кьакьан цал фенва, абурун арада сад-сада акӀана эцигнавай аскӀан, усал, кесиб кӀвалер ава.– Гьа им шегьер яни?! – ам гададиз бегенмиш хьанач.– АкӀ лугьумир, я хва. Адан базарар, туьквенар акурла, вуна масакӀа лугьуда… Тади къачумир.– Килигда ман. Файтун сад лагьай цлан вилик акъвазна, яракьлу къаравулриз салам гана, са вуч ятӀани гана, чӀехи варарай шегьердиз гьахьна.– Чун шегьердиз гьахьзава, – лагьана Исмаила. – Гила хъсан килиг, хва. Мегьамед, кьуд вилер хьана, килигзава: сад-кьве мертебадин кӀвалер, руг авай куьчеяр, жуьреба-жуьре парталар алай инсанар, файтунар, фургъунар, пар алай балкӀанарни ламар, гишин кицӀерни кацер, чразвай якӀун ни галай гумар алахьзавай ашханаяр… аквазва. Абур вири къеледилай гьуьлуьхъ, кьве зурба яргъи гъил хьиз, фенвай къванцин кьакьан цлари мягькемдаказ, на лугьуди, чуькьвена кьунва. Мегьамед шегьердал тажуб хьанач, ам мукьвал-мукьвал къеледиз килигзава. Адан фикирдай, зурба къеле усал кӀвалерихъ, кесиб инсанрихъ, руг авай куьчейрихъ галаз кьазвачир, идалай Вини Ярагъни михьи тир, гьавиляй ам рикӀизни чими тир. Файтун Исмаила къалурай куьчейдай фена, са гъвечӀи варарин вилик акъвазарна. Инал са кӀеретӀ аялар, Вини Ярагъдал хьиз, пекинин тупунал гъаба-гъаба къугъвазвай. Абур акурла, Мегьамедаз шад хьана.– Чаз – мугьманар! – гьарайна аялри.– Чун агакьна, – малумарна Исмаила. – Ина чи, Ярагъ Нуьзуьррин, мукьва-кьили Къарчарар яшамиш жезва. ЭвичӀ Чантаяр авуд! Мугьманар яшлу итимди, вичел чпин тухумдин бине эцигай Къарчар
бубадин тӀвар хтанвай касди, адан хзанри шаддаказ кьабулна: чидайбуру чпи-чпивай жузунар авуна, чин тийидайбур таниш хьана. Къарчаррин са шумуд хзан санал, инжирдин тарар, ципицӀдин тегьенгар авай гьаятда, гъвечӀи, аскӀан, лацу киреждай асуннавай кӀвалера яшамиш жезвай. Абур, бубаяр, рухваяр ва хтулар, гьуьляй балугъар кьунар ва базарда маса гунал машгъул тир, гьавиляй абурун лакӀабни фадлай «КӀизрияр» хьанвай. ТӀуьна, хъвана, ял агъайдалай гъуьгъуьниз Къарчаран хтул Пеленга Мегьамед шегьердиз акъудна, адаз гзаф чкаяр къалурна, эхирдай Каспий гьуьлел фена, чпин ветегадихъ галаз танишарна. Къеле аквадай чкадилай эгечӀна, шегьерда хьайи пуд юкъуз Мегьамедан кьил цава хьана: ам гьар сятда, гьар декьикьада къеледиз, акурла кичӀе жедай аждагьандиз хьиз, килигзавай, адаз акӀ авай хьи, къеле гьа гила-ахпа вичин винел ацахьда. Мегьамедаз къеледин къенез физ, анриз кидигиз кӀан хьана, амма ам яракьлу къаравулри гурарин кӀанени тунач.– Къеледа чи хан яшамиш жезва, адан секинвал чӀурдай ихтияр садазни авач! – лагьана са гъутан хьтин къаравулди. Куьчейрилай къеледиз килигдай кьван ярагъвидин кьам тӀар хьана, къаткай месикни кьил хъуьцуьгандал дуьз эцигиз ЖЕЗМАЧИР.«ИХЬТИН гъутан кьван авай къаравулдивай хан хуьз жедани?!» – Мегьамед шаклу хьана.– Шегьер, бала, кицӀ хкуьрай вир хьтин чка я, – гъиле авай балугъ михьун акъвазар тавуна, суьгьбетнай Къарчар бубади – Заз маса шегьерарни акуна…. Шегьерда ваз кӀанзни такӀанзни жуьреба-жуьре акунрин, хесетрин, амалрин, миллетрин, динрин векилар сад-садак какахьзава, «шегьерэгьлияр» лугьудай хешил арадал къвезва… Гьа и чи къуншийрал, зун вири шегьердикай рахазвач, кьуд-вад дин гвай хзанар яшамиш жезва: заратӀишар, гъуцарвияр, мусурманар, чувудар, хашпараяр… За квез лугьун, чун секиндаказ дуланмиш жезва. Юкъуз гьар сад вичин мискӀидиз физва, нянрихъ са кимел кӀватӀ жезва… Мехъерик, мелерикни вирида, сада хьиз, иштиракзава, кьейидахъни гьарда вичин чӀалал дуьаяр кӀелзава, ясни чӀугвазва… Мехъерик шадвал авун патал, кьейибурухъ яс чӀугун патал чӀал герек жезвач, – Къарчар, сарар авахьнавай сив ахъайна, хъуьрена. Шегьердикай Мегьамедаз маса гафар, кьисаяр, мисаларни ван хьана. Гъавурда авайбуру лугьузва: шегьер хуьр туш, миллетар какахьнавай вир я: шегьерда наши инсан фад чӀуру рекье гьатда; шегьердин ким карвансарада жеда; шегьерда итим квахьун раб квахьунайни туш…– Къарчар буба, вав, квев гьихьтин дин гва? – жузуна Мегьамеда.– Чун, Къарчар, вири заратӀишар я, чан хва.– Куьн ина фадлай авайбур яни? – жузуна файтунчиди.– Чун ина бинедилай авай алпанар я.– Бес чун мукьва-кьилияр гьикӀ хьайибур я, Къарчар буба? – жузуна Исмаила.– Чи бубаяр савдагарар тир, абур Ярагъдал Малла Нуьзуьрахъ галаз таниш хьана, рушар дегишарна, къавумар хьана. Ингье, зи къари куь кӀваляй гъайи свас я, ам са ияр руш тир хьи, – къужа хъуьрена.– Икьван йисара мукьва-кьиливилин алакъаяр амукьун аламат я, – лагьана Исмаила.
– Ина са аламатни авач, алакъаяр хуьн, абур амукьун – хъсан кар я.– Чун фадлай мусурманар хьанва, – лагьана Исмаила. – Куьн, Къарчар буба, заратӀишар яз гьикӀ амукьнай?!– Чидач… Чаз лагьай, чак хуькуьрай са касни хьанач… Динар, пачагьар, ханар дегиш жезва, инсанар амукьзава. КӀанзавайди и дуьньядал гьар сад, халис инсан хьиз, яшамиш хьун я, – мягькемдаказ малумарна Къарчара. – Дин, заз чиз, гьим хьана, гьим хьанач, са метлебни авач: гьардаз вичин дин мубаракрай! Къе чаз са кар, рагъ алай югъ хьиз, якъин я: кьве тухум, КӀизриярни Фекьияр, сур къутанар я. Чун гьа кардал, куьн чи кӀвализ атунал шад я! Межлис хъуьрена.– Дуьз гаф я, – Исмаилни рази хьана. – Ина чи КӀизрияр гьикӀ аватӀа? КӀизрийрикай балугъар хьанватӀа? – зарафатна.– Хъсан я: чакай балугъарни хьанва, кӀвалерни ава, хзанарни ава, фуни ава… Чун са магьле хьанва, – гъилер кьве патахъ ахъайна, Къарчар бубади чпин тухумдин зурбавилиз ишара авуна.– Пеленга вуч кӀвалахзава?– Пеленг чи алим я: ада медреса куьтягьна, ветегадал балугъриз тарс гузва, зиди зарафат я, – лагьана къужади. – Ада гила урус чӀал чирзава… Гзафбур тажуб хьана.– Имни герек пеше я, – лагьана Исмаила, адан кьилиз маса фикир яна: «И жегьилдив жуван мектебда тарсар гуз туна кӀанда». Адан фикир Мегьамедазни аян хьана. Къужади давамарна:– Кьуьзуь хьайила, инсандик са айиб акатзава: ам гзаф рахаз кӀан хьун я, адавай са кӀвалахни хъижезмач эхир… ГьакӀ хьайила, лугьун: я кӀвале, я хуьре, я шегьерда вири хъсан жедай туш. Чи шегьердихъ вичин кимивилерни ава… Ина алимарни ава ина эфендиярни ава, ина угъриярни ава, ина жасусарни ава, ина вил пата авай гьаясузарни ава… Ина гьар кӀваливай ягъиз-ягъиз хандин харж кӀватӀзавай нуькерарни ава…– Ягъиярни, – вичин гаф кухтуна Исмаила.– Гьамни дуьз гаф я. Эхь, ягъиярни ава… И дуьньяда чи ЧӀурал шегьердал гьужум тавур, ам кьаз кӀан тахьай, ам рам тавур я уьлквени амач, я пачагьни амач, я хан, бегни, – лагьана къужади. – Абуруз чи шегьер вучиз икьван ширин ятӀа, зи кьил акъатзавач. Мегьамед гагь Къарчаран хва, гагь буба галаз пакамалай няналди шегьерда къекъвезва: мусурманрин магьледин мискӀинриз ва жуьмя мискӀиндиз, медресайриз, чувудри ва хашпарайри капӀзавай килисайриз фена, базарриз килигна, вичиз герек улубар маса къачуна, «Муграгъ» ва «Ярагъ» булахрилай яд хъвана. Инани, Ярагъдал хьиз, яд тухузвай рушари калар незвай, кӀашкӀум жакьвазвай. Мегьамедаз къунши халкьарин динрикай, мусурман диндин хилерикай, суфийдикайни тӀерикъатдикай, хабар хьана. Бубадивай жузуна:– Сад Аллагьди гзаф динар вучиз акъуднай? Са дин хьанайтӀа, хъсан туширни?! – мад рикӀел Бункь бубадин гафар хтана: «Я хва, алпанрихъ, сур лезгийрихъ, чпин аллагьар авай: Алпан – цӀун аллагь, Атар – ракъинин аллагь, Мен – вацран аллагь, Тавар – цин аллагь ва мад са шумуд».– Ахьтин гафар лугьумир, хва. Астафируллагь лагь, – меслят къалурна бубади. – Садра за ваз ихьтин суалар вугун къадагъа авур тир… Жувак
гележегда гьарам-гьешем кутамир, жуван фикирар, ниятар, къастар михьидаказ хуьх… Вири дуьз жеда… Виридаз михьи итимар кӀанзавайди я: чна писбур я лугьузвай хандизни, пачагьдизни… михьи къуллугъчир кӀанзава.– Астафируллагь, – лагьана гадади, амма суал рикӀе амукьна. Хуьре амаз ният авур вахт куьтягь жезвайла, Мегьамеда бубадиз лагьана:– Зун ЧӀуралдиз гъайи вун сагърай, буба. Заз ина гзаф затӀар чир хьана.– Вун и сефердилай рази ятӀа, зун шад я. Масадавай ван жедайдалай жуваз акун хъсан я, – мисал хьиз, тестикьарна Исмаила. – Зунни гьакӀ ацукьнач гьа, зазни гзаф затӀар чир хьана. Мисалра, мугьман пуд йикъанди я, мугьман хъфена кӀанзавай иесиди аял гатада, лугьузва. И адет чиз, ярагъвияр кьуд лагьай юкъуз, сур къутанриз сагърай лагьана, хуьруьз хъфена. Абур хзанри, къуншийри, Меккедай хтай гьажияр хьиз, къаршиламишна. Мегьамеда юлдашриз вичиз акур ЧӀурал къеледикай, шегьердин ажайиб чкайрикай, кьуд-вад чӀалал рахазвай инсанррикай яргъалди суьгьбетарна.
ЧӀурал шегьердай хтайдалай гуьгъуьниз Мегьамедакай тамам фикирар, хиялар, мурадар авай жегьил хьана, на лугьуди, ам, Мисридин кьилин медреса куьтягьна, хтанвай алим я. Савадлу жегьил гагь гадайриз, гагь жегьилриз, гагьни яшлу итимриз лазим жезва, гьабурун юкьва аваз аквазва. Ярагъар, гатфариз кул авунвай куьнуь хьиз, гьерекатдик ква: базар ргазва, ким итимрай ацӀанва, карханайри кӀвалахзава, мижевирди мискӀиндин къавалай йикъа пудра мусурманриз капӀиз эверзава, адаз чизва: уьзденар, лежберар ва нуькерар вад капӀиз агакьзавач. Мижевирди гьикьван кӀевиз гьарай авуртӀани, суьгьбет кьатӀна, кимелай къарагъна, мискӀиндиз фидайбурун кьадар тӀимил я. КапӀиз ашкъи авачирбурун тӀварар Малла Исмаила вичин гьар вязда кьазва, абурун рикӀел чпин пак везифа хкизва. Карвандин рекьяй парар алай балкӀанрин, къатирриин ва ламарин карванар (бязи тилитра абурукай гардан патахъ девеярни хкатна аквада) татӀана физва: садбур – дагъларихъ, муькуьбур – арандихъ. Дагъларин хуьрериз физвай карванар Ярагъдал акъваззава: савдагарри ял язава, капӀтӀеатзава, чпив гвай пек-партал, къаб-къажах, кьел-нафт гьа къвалав гвай базардал маса гузва, пар кьезиларна, гьем-гьуьш туна, рекье гьатзава. Карвандин рекьяй хуьруьхъди ажайиб гьайванар хкаж жезвайдакай сифте аялриз аквазва: абуру куьчейра «Девеяр!» гьарайрин ванер твазва. Вини Ярагъ хуьр ЧӀурал шегьердиз ушхар я, анжах ана я къеле авач, я мискӀиндал минара алач. Жуьмя мискӀин кьве мертебадин, пуд шуькӀуь дакӀар квай куьгьне дарамат я: сад лагьай мертебада мектеб ава, ана фекьиди аялриз Къуръан кӀелиз чирзава; кьвед лагьай мертебада инсанри капӀтӀеатзавай чӀехи кӀвал ава. Айвандин дестекдал исламдин лишанар: гъвечӀи къацу пайдах, вацран ва гъетрен шикилар алкӀурнава. Гьар сивин суварриз, кпӀунин вахт мукьвал жезвайла мижевирди гагь мискӀиндин айвандикай, гагь къавалай гузвай хабарар, эвергунар вири хуьруьв регьятдаказ агакьзава. Хуьре виле акьадайди Куьре хандин сарай я. Ам мискӀиндилай агъадихъ галай тӀулал ала. Уьзденрин, лежберрин сад-кьве мертебадин кӀвалер кьакьан, сада са рат кьван чка кьунвай, хъархъун ва тутун татарин серинрик ква, вири санлай акванни ийизвач.
Инсанриз, иллаки аялриз, хуьре виридалайни итижлу чка базар я: ина авачир суфатдин ва дундин инсанарни, абур рахазвай чӀаларни, маса гузвай мални, парар гъанвай улакьарни, белки, Тевризда, Истамбулда, Мисридани авач жеди. Пакамалай няналди савдагаринни муьштерийрин арайра къекъвезвай аялриз араб, фарс, туьрк ва гьатта хатай-хутай гафарни чир жезва. Пуларай: Ирандин туьмендай, Урусатдин червондай… кьил акъудиз жезва. Абурукай савадсуз инсанриз мал къачуз куьмек жезва.– Чи аялриз мектебдилай гзаф чирвилер базарди гузва, – зарафатзава кимел алайбуру.– Зарафат кьий, рикӀивай тахьайтӀа, – лугьузва Бункь бубади. Малла Исмаилаз хъел къвезвач, ада баркут гьалчзавайбуруз жаваб гузва:– Базар хьиз, чи аялриз кимни мектеб я: анжах чи кими, хуьруьнвияр, аялриз гьамиша къени тербия гузвач. Бязи хванахвайри эдебсуз гафар лугьузва, кутуг тавур чешнеяр къалурзава. Малладиз жаваб гудай касни хьанач.– Карвандин рехъ – чи бубайрин рехъ я, – лагьана Бункь бубади. – Ам михьиди, ислягьди, шадди хьун лазим я. Адет гьахьтинди Я.…СА сеферда савдагаррин карвандихъ галаз Вини Ярагъдал сун куьгьне абаяр алай, яргъи рехи чуруяр квай кьве ажайиб итим акъатна: абуру, базардин са къерехда ацукьна, Аллагьдин тӀвар кьаз, араб чӀалал Къуръандин сураяр хуралай кӀелзавай, зикирар ийизвай. Абуру чпин вилик инсанри язухдай эцигнавай фу, къафун незвач, анжах яд хъвазва.– Вув! Яраб и кесибар вужар ятӀа? – язух чӀугуна, жузуна Мегьамеда бубадивай.– Абур суфияр я, – жаваб гана, Малла Исмаила хва «суфий» гафунин гъавурда ТУНА.«СУФИ» гаф Мегьамедаз Дербенда ван хьанай, анжах чан алай суфияр, абурун кьилин лишан тир сун абаяр алай итимар, сифте яз аквазвай. Мектебда аялрин рахунар, суалар суфийрикай хьана, абурукай Исми муаллимди (адан лакӀаб сухтайрин арада «ЧӀурал малим» я) суьгьбетна:– Ислам дин кьабулун, мусурман хьун, балаяр, им анжах Аллагьдин тӀвар кьуналди, адаз капӀ-тӀеат авуналди, Къуръан кӀелиз чир хьуналди куьтягь жезвач. Абурухъ галаз санал чаз, мектебда кӀелзавай аялриз, савадлу инсанриз, исламдин ери-бине, адан илим чир хьана кӀанда. Исламдихъ вичин илимдин рекьер-хулер, месела, суфият, тӀерикъат… ава. И рекьерихъилимрихъ гьардахъ вичин кьетӀенвилер, вичин истемишунарни ава. Вилер экъисна яб гузвай аялривай мад давам гуз хьанач, абуру тадиз жузуна:– А рекьер-хулер гьихьтинбур я, абурун деб вуч я, чан малим?– Тади къачумир, балаяр, за исятда жуваз чидайвал квез вири лугьуда… Суфий – им чи ислам диндин са илим, са хел я, – муаллимдин гафар са аялрин кьилиз физва, садбуруз къуншидин къавалай верчер фейи хьизни жезвач, анжах вирибуру вилери лупӀ тийиз яб гузва (яб тагайдаз муаллимдин гъиле авай шуькӀуь тӀвал килигзава). – Ада, суфий илимди, мусурманривай михьи рикӀелди Аллагьдиз ибадатун, жув ниятдай адаз мукьва авун, жуван нефс хуьн: фу тӀимил тӀуьн, ядни тӀимил хъун… истемишзава… Квез чи хуьруьз атай суфияр акуна: гишила авайтӀани, къарих тиртӀани, абуру чпин вилик квай няметар незвачир, ядни тӀимил хъвазвай… Суфияр лезгийрикни квайди я, гьавиляй чаз гьахьтин тӀварарни ава…
– Бес тӀерикъат вуч я?! – Мегьамедаз гзаф чириз кӀанзава.– ТӀерикъат – им рехъ лагьай гаф я, амни исламдин са илим я. Адахъ вичин, суфийдилай артухан, истемишунар ава.– А истемишунар лагь ман, Исми малим, – тӀалабна Мегьамеда.– Абур за квез чӀехи хьайила лугьуда, – муаллимди рикӀяй фикирна: «Абур, чан балаяр, зазни бегьем чизвач, гила улубрай кӀелна, чидайбурувай хабарар кьуна, чирна кӀанда, муаллимдиз чир тахьун айиб я». – Заз ван хьайивал, дережадин жигьетдай сад-садав гекъигайла, суфий – мектеб я лугьуда, тӀерикъат – медреса, яни тӀерикъат гьакьван виняй Я.-ТӀЕРИКЪАТ! – вичин рикӀиз гьахьай гаф тикрарна, Мегьамеда жузуна: – Ам гьакьван зурба илим яни?– Я лугьуда. Заз а илимдикай бегьем чирвилер авач, – хиве кьуна Исми МУАЛЛИМДИ.…МЕГЬАМЕДАН рикӀел хтана: кьуд-вад йис видик, садра ам Усейдерни галаз кимелай булахрал физвайла, абуруз са яшлу туькме итим акунай, адан патав гъуд кьван авай къарини гвай.– АтӀам кьузуь тежедай СатӀан буба я, адаз вирида Бункь буба лугьузва, – явашдаказ лагьана Уьсейдера. – Чи дахди лугьузвай, бес Бункьан виш йис хьанва.– Вув, гьакьван гзаф?! – Мегьамед тажуб хьанай. – Яда, бес ам жегьил аквада хьи?!– Кьуьзуь жезвач ман.– Ша, вичивай хабар кьан, – теклифна Мегьамеда.– Ша, – кьведни фена, салам гана, къужадихъ галаз мукьувай таниш хьана.– Я ба, ви виш йис яни? – жузуна Мегьамеда.– Эхь, хва, – викӀегьдаказ рахана кьуьзек. Гада чашмиш хьана, ятӀани явашдаказ жузун хъийиз алахъна:– Бес вун жегьил аквазва хьи, я буба?– Ам зи къаридин тахсир я, гьадавай хабар яхъ, адан тӀвар ЦӀийиварз я, – къвалахъ килигна, – ам инал алай тир. Я руш, вун гьинихъ алатна? Амач. За адаз ЦӀийирагъ лугьузва. Гьада зун, чан балаяр, гьамиша цӀийидаказ хуьзва.– Яда, я кӀвал чӀур хьайи Бункь, вуна гьикьван тапарарда? – хабар кьуна анихъай атай Гьашима.– Гьей, жуван сив хвена, инлай эляс, – Бункьа, кицӀиз ери лугьудай хьиз, гъил эляна. – А кимидаз яб гумир, – лагьана гадайриз.– Я буба, вуна капӀ-тӀеат ийизвач лугьузва. ГьакӀ яни?– Я балаяр, зун шумудахъ инанмиш жен? За шумуд пайгъамбардин кавалдал капӀин? Чи лезгийриз такур жуьре фекьи-фахра амач, – яцӀу, кунту тупӀар къатиз, гьисабна: – гъуцар хьана, заратӀишар хьана, чувудар хьана, хашпараяр хьана… Гила ислам хьанва… Низ чида, мад вуч хъжедатӀа… Зун вил кваз акъвазнава. Бункь бубадин гафар, фикирар жегьилриз сифте ван къвезвайбур тир. Абур, сагърай лагьана, къужадин гафари кьил какадарна, алатна, булахрал ФЕНА.…МЕГЬАМЕД, гъилер-кӀвачер чуьхвена, капӀ авуна, хъуьтуьл месел къаткана. Юкъуз гзаф къекъвена, салан кӀвалахарна, аялриз тарсар гана, ам къарабас цайи лежбер кьван галатнава. Амма ахвар къвезвач: кьиле бубадихъ галаз хьайи рахунар тикрар жезва.
Мегьамеда аял чӀавалай гзаф кӀелзава, гзаф гафар, чӀалар, вакъиаяр хабар кьазва, къужайрин суьгьбетриз яб гузва. Къецепатан чӀалар ва зарийринни мазанрин эсерар хуралай чирзава. Адан мурад гзаф къекъуьн, гзаф акун тир, датӀана Мекедикайни Мединадикай, Мисридайни Истамбулдикай, Бухарадикайни Тегьерандикай… фикирарзава. ЧӀехида лагьай гаф, улубдай кӀелай чӀал, яб гайи мани гьасятда кьазва, лазим чкадал тикрарзава… Вичелай рази жезвач, мадни гзаф чириз, дериндай ахтармишиз алахъзава. Гада хиялдай вичиз са къерехдилай килигзава, на лугьуди, ада вичин амалриз, къилихриз къимет ГУЗВА:«ЗУН, гафун кьилиз цӀудра «вучиз» хабар кьаз, ихьтинди вучиз хьанай? Дидени закай инжиклу жезва, бубани… Белки, къуншийризни зи суалрикай гьяз къвезвачтӀа… Ихьтин суалри, абуруз къвезвай жавабри зи муъмин рикӀе шаклувилер твазва… Исмаил буба гьахъ я: абур зи рикӀел шейтӀанди, иблисди гъизвай суалар я жеди… Астафируллагь… Бес за вучин? Жуваз вилералди акур, жув тажуб жезвай, жуван кьил акъат тийизвай кардикай хабар кьун тавуна акъваздани? Завай акъваз жезвач эхир… Исмаил буба гьахъ хьуй… Бес гьа и чи къвалав гвай ХенжелкӀеледин синагъугъдиз капӀиз къведай чувудар ацукьдай кӀарасдин михьи, лацу дезгеяр акурла, за вуч авун, вуч лугьун лазим я? Чун, ярагъвияр, мискӀинда кьецӀил чилел, метӀер хъукъвай чилиз яна, кӀвалакӀар, рипер эцязавай хьиз, тӀар жез вучиз ацукьзава? Бес вучиз лагьана хабар кьадачни? Хабар кьун гунагь яни? Заз акунай: ЧӀурал шегьерда урусрин килисада хашпара инсанри кӀачел акъвазна капӀзава. Абуруз Иса пайгъамбардин суьрет аквазва. Бес чаз вучиз Мегьамед пайгъамбардин, – салават гъана, – суьрет аквазвач? Ам хьайи инсан я эхир? Ибур чӀуру суалар яни? Дуьньядин а кьиляй и хуьруьз къвезвай шикилчийри чи хуьруьн, кӀвалерин, мискӀиндин, ханарин, кимел алай инсанрин суьретар чӀугвазва, абур хутахна, къазетриз акъудзава… Кард къуьнел алай Аслан хан яргъал уьлквейра машгьур жезва. Им пис кар яни? Чунни вужар ятӀа, гьихьтинбур ятӀа акурай ман, – Мегьамед хиялдай вич фейи хуьрера ва шегьерра къекъвезва, мад физ, акваз кӀанзавай чкаяр хиялдиз гъизва, вич азад инсан яз гьиссзава. – Азад инсан?! Зи дидеди лагьайвал, азад къуш цава жеда, къазад къуш, кӀвачихъ шалам галаз, гьаятда… Зун гьихьтин инсан я? Зи кӀвачихъ са затӀни галач, – иесидиз хабарни авачиз эрчӀи кӀвач юзана. – Азад инсан я! Бес вучиз заз «Аллагьдин лукӀ» лугьузва? Зи кьисмет цаварал гьялзава? Бес заз са ихтиярни авачни? Зун, жуван бубаяр хьиз, Аллагьдихъ инанмиш инсан я. Зи суалриз жавабар жагъанайтӀа, зун мадни кӀевелай инанмиш жедай хьи! Астафируллагь! Ксана кӀанда, зун пакамахъ Къукъудихъ галаз къарагъна кӀанзава» – Къулгьу кӀелна, вилер акьална.
ЧӀехи жердавай Мегьамедан рикӀин шадвилер тӀимил, туькьуьлвилер гзаф жезва. Себебарни гзаф авай. Сифте туькьуьлвал къуншидал алай юлдашрикай хьана. Абур, Уьсейдерни Къиблет, гьар сад са жуьредин къилихрин инсанар я кьван: сад лагьайди дугъри, лагьай кар ийидай, таб квачир инсан я, анжах адак гьамиша каш ква, вичизни гьар юкъуз Мегьамедавай нисини фу кӀанзава; кьвед лагьайди угъривал квай инсан я: ада юлдашрин кӀегьебар чуьнуьхда, гъиле аваз кьуртӀани хиве кьадач, тапарарда, Мегьамедавай гьар юкъуз хабар кьада: «Квез чалай гзаф малар-
хипер вучиз ава? Абур квез гьинай атана? Чувудрин хуьрерай чуьнуьхнани? Куь бубаяр угърияр тирни? Зи Эгьмед бубади гьакӀ лугьузвай». Мегьамед къвердавай Уьсейдераз мукьва жезва, Къиблетавай къакъатзава. «Заз туькьуьл, пехил, дилибудала юлдашар герек туш, – фикирзава ада. – Инсандихъ инсанвал кӀанда. Яраб Къиблетаз кӀвале гьихьтин тарс гузватӀа?» Гадади кӀвале вичин юлдашрикай суьгьбет авурла, Исмаил бубади лагьанай: – Абур, хва, чпин бубайриз ухшар я: садан буба бейниван инсан я, муькуьданди – пехил рикӀ авай чӀулав гъуьлягъ я; сад лагьайди хийир гуз, кьвед лагьайди зарар гуз гьазур я. Абур захъ галазни аял чӀавалай гьакӀ я. Тажуб жемир. Вучда? Инсандин тӀебиат гьахьтин затӀ я. Са гъилел алай тупӀар сад туширвал, – хкажна, эрчӀи гъилин тупӀар юзурна, – са диде-буданни аялрин къилихарни гьар жуьре жеда. Вуна, хва, гьар сад, вич гьихьтинди ятӀа, гьакӀ кьабула. Виридал, ам ви хва-стха хьайитӀани, садлагьана ихтибармир, ам сифте сад-вад юкъуз ахтармиша. Дугъридайни, угъридайни игридай кьил акъудун четин кар я.– Буба, Къиблета чакай лугьузвай гафар тапарар яни?– Эхь, лацу тапарар я! Эгьмеда чакай, гуя чи бубаяр угърияр тир лугьуз, чӀуру ванер чукӀуриз гзаф вахтар я.– Вучиз?! – гада тажуб хьана. – Вучиз?!– Вичин туькьуьлвиляй, писвиляй, алчахвиляй… Ада, кӀел-кхьин чир тахьана амай угърашди, рикӀ пехил угърашди, чи суфрадилай незвай факай кьвани регъуь тахьана, кимерал кьасухдай тапарзава: чаз, фекьийриз, са затӀни чидай туш лугьузва… Чун кьацӀуриз алахъзава. Бязи дугъри инсанарни секе итимдин гафарихъ агъазва.– Ахьтиндан сивихъ, я тим, са капач галукьариз жедачни?! – жузуна хъел акатай папа.– Заз, хуьруьн малладиз, къуншидихъ капачар галукьарун кутугнавач. За садра адаз лагьайди я, ам кисна аквазвай… Гила вичин гада гьалдарзава… За адаз мецелди лугьуда, ахпа мад вичин етихдиз чӀуру тарс гуз хьайитӀа, са гъуд гвайди жагъурда ман.– Ийидай кар жува ая, – меслят къалурна кайваниди.– Заз жуван гъилер кьацӀуриз кӀанзавач.– Дуьз, – фикир тавуна, тестикьарна Мегьамеда. – Зак гъутар квазва: гьар са данадив за жув кьацӀуриз тадач!– Вуна – герек авач! – дидедин рикӀ аватна.– Ам гьадаз чизва, – гъуьлуь паб секинарна.– Мукъаят хьухь, – буба хцин кьетӀивилелай рази хьана. – Вуна жувни, юлдашрихъ галаз кати-галтугиз, къванер хкажиз, «Женгинин ратӀрал» женгин къугъунра иштиракиз, гужлу ая, хва. Герек къведа, – кьве гъудни хкажна, чуькьвена кьуна, зурзурна: им бубади хциз гайи намусдин сад лагьай тарс хьана. – Вири хъсан гафунин гъавурда акьазвач, гужни къалурна кӀанзава. Мегьамед аял чӀавалай кьакьан буйдин, чан-тан авай, залан гъутар квай, дири, хци, верг хьтин гада тир. Ам юлдашрихъ галаз, абуру вичин кефи хайитӀани, кикӀинрик-чухунрик экечӀдачир, акси яз, кикӀизвайбур туькӀуьр хъийиз алахъдай. Гужуниз гужунин жаваб гун лазим хьайила, гъудни хкаждай, садра-кьведра Къиблетахъни галукьарнай. Ам яваш-яваш хуьруьн, мягькемадин сифте гадайрин, ахпа жегьилрин кьил хьана. КӀубанвиляй адал «Ярагъ ялав» лакӀаб акьалтна.
Мегьамедан куьмек кӀанзавайбур, арачивал герекбурни гзаф жезвай. Паталай атайбуру Ярагъ Ялав, лацу чинал чӀулав спелар алай гада, хабар кьазвай. Ахьтин гада Малла Исмаилан хва тирди чир хьайила, тажуб хьана, амукьзавай.– Ам исятда Женгинин ратӀрал ала, – ярагъвийри тӀуб туькӀуьрна, хуьруьн кефер къерех къалурдай. Ярагърин жегьилар хуьруьн РагъакӀидай пата, сурарин къаншарда, алатай несилри тарар, валар, цацар акъудна, гьазурнавай майдандал (адаз сур йисарилай «Женгинин рат» лугьузва) кӀватӀ жезва. Абуру жуьреба-жуьре къугъунар: юкьварар кьун, къванер хкажун, къванер гадарун, гапурралди бягьс чӀугун, сада-сад юкьвалай кьуна гьалчун… тешкилзавай, чпин гъилеркӀвачер гужлу ийизвай, чеб халис женгериз гьазурзавай. Мегьамедан гуьгъуьна гьамиша вичин вафалу дуст Уьсейдер, гъвечӀи стха Абдулгъани жедай… Магьлейрин, мягькемадин жегьилар, десте-десте хьана, сад-садал тепилмиш хьайи дуьшуьшра Ярагъ Ялавдизни куьмек герек жезвай: абур секинариз Уьсейдерни Абдулгъани эгечӀдай. Вини Ярагъдал кьиле физвай гьерекатар гила Урусатдихъ галаз сих алакъада хьана. Къавкъаздал фадлай урус пачагьрин вилер, якӀун куьк тикедал гишиндан вилер хьиз, алай. Абуруз чизвай: кьакьан дагъларинни чими дугурин ватандал гагь персери, гагь арабри, гагь магъулри, гагьни туьркери гьужумарзава; ам гужуналди кьазва, амма яргъалди хуьз жезвач, гьавиляй гъиляй ахкъатзава; азаддаказ вердиш хьанвай алпан, абазин, гуржи, чергес, чечен… миллетар садавайни муьтӀуьгъариз жезвач… ХVII асирдин эхирда, кьибле гьукуматар зайиф хьайи уламда, урус пачагьди вичин кьушунар кьибледихъ чӀугуна: са пай ЧӀулав гьуьлуьн къерехдай, муькуь пай Каспий гьуьлуьн къерехдай агъадихъ фена, Къавкъаз зурба хехинал кьаз эгечӀна. Садлагьай Петр кьиле авай кьушунди 1722-йисуз Дербент шегьер кьуна (ана гилани урусрин пачагьди йиф авур къазма ама). Лезгистандин са пай, Кьулан вацӀун эрчӀи пата авай магьалар, Тифлисдай атай урус кьушунди кьуна… Ам тамамвилелди муьтӀуьгъарун, пачагьдин пацук акатун-хкатун яргъал йисара давам хьана: чпивай азадвал къакъатун лезгийривай сакӀани эх жезвачир: халкь акси женгиниз къарагъзавай, лап чӀехи женгер 1727-йисуз кьиле фенай. И йиара Гьажи Давуда ва Фетали ханди Лезги гьукуматар тешкил хъувунай, абурун мурадар кьилиз акъатнач: жегьил гьукумат къуншидал алай азгъун гьукуматрин хаин сиясатди чкӀидай йикъал гъана, чпиз муьтӀуьгъ гъвечӀи ханлухриз элкъуьрна. Лезгистанда урусри эхир чпин гьукум эцигна: ханар, беглер, фекьияр авайвал туна, чеб абурун кьилел агъаяр, регьберар хьана. Халкьдал акьалтзавай зегьмет, гуж, зиллет кьве сеферда артух хьана: ханарин, беглерин ва фекьийрин хийирдиз чӀугвазвай зегьметдилай гъейри, гьар йисуз урусризни къуллугъна кӀанзавай: пачагьдин хазнадиз къизилдин пул гана, аскерриз недай суьрсет ва балкӀанриз алафар гьазурна, кьушунар фидай рекьер атӀана кӀанзавай. Зегьметчи халкь мадни кӀеве гьатна… Икьван залан парари еке наразивилер, яракьлу аксивилер арадал гъизвай… Абур югъ-къандавай артух жезвай.
Гьажи Давудан девирда хкаж хьайи къагьрманвилин руьгь женгиниз элкъвезвай. Ватанда авай гьалар акваз, Мегьамед фикиррик акатзава, адан шадвал квахьзава… Ам варарай хтайла, гьаятдик кьетӀен гьерекат акатзава: адан къаншардиз сифте Къукъу такабурлудаказ къвезва, ахпа ЦӀарбади хуруз хкадарзава, гьамиша твар кӀанзавай верчер, луж гана атана, кьилел акьахзава, анжах са кац яргъалай килигзава, вучиз лагьайтӀа и мярекатда ам такӀанбур гзаф ава. Вич гьайванриз, къушариз кӀанзавайвал, абурун вафалувал, ачухвал, шадвал акурла, гададин рикӀиз регьят жедай ва ада фикирдай: «Дяве авачиртӀа, чи хуьр-кӀвал секин тиртӀа, халкь икӀ шад тиртӀа, гьикьван хъсан тир?! Инсанарни гьа ихьтин къушар хьтин ачухбур, вафалубур тиртӀа, гьикьван хъсан жедай?!» Багърияр акурла, рикӀиз шад хьана, михьивилер авуна, гада, кӀвачер кӀаник кутуна, суфрадихъ ацукьна. Дидеди адан вилик таза фу, яр акъатна, чӀирчӀирзавай къайгъанах, шур, яд эцигна.– Неъ, чан хва, гьалал хьуй ваз, – лагьана Мисая. – ХинкӀал нянихъ, хзан кӀвалив ахгатайла, жеда. Им ваз каш рекьидай сиверчи хьуй.– Сагърай, чан диде! Бисмиллагь, – Мегьамед яваш-яваш тӀуьнив эгечӀна.
1787-йисан гатфар. ТӀебиат милайим я: цавар михьиз алахьнава, кьезил шагьвар ква, рагъ вичин рекьяй хъуьрез-хъуьрез физва, гьава я къайи, я чими туш.– Мухариз къиб язавай йикъар гьа ихьтинбур хьун лазим я, – лугьузва Бункь бубади лежберриз. – Магьсул секиндаказ чрана кӀанда: икӀ мухан кьилер заланбур жеда, гьар кьиляй са капач магьсул авахьда. Жемят чуьлдин кӀвалахрал физва. Мух, нехв, къуьл цанвай никӀера дишегьлийри: рушари, сусари, яшлу папари, десте-десте хьана, эчӀелар эчӀезва. Инсанрин вилер магьсулар дигмиш хьунал ала. Сифте жедайди мух я. Ахпа гьар са кӀвале калар, сав, гъуьр жеда, нянрихъ суфрадал хапӀа, хешил, луьркь, чул (абурун винел нихъ вуч аватӀа: чӀем, вирт, нек, маст, къатух, тугъ жеда) къведа. Кимерал къвезвай жегьилрин, булахрал физвай рушарин, куьчейра авай аялрин жибинра калар жеда. Дидейри абуруз лугьуда: «Неъ, чан балаяр! Кьведра калар тӀуьн садра як тӀуьр гьисаб я». БалкӀанрал алай къаравулри, къурухчийри мулкарилай, никӀерилай чархар язава: абуру бегьер угърийрикай, зияндиз къведай маларикай, балкӀанрикай хуьзва.– Ибур эхиримжи эчӀелар я, чан вахар, рушар, – лугьузва са дестедин кавха дишегьлиди жегьил юлдашриз. – КӀвач алукьай магьсул мад къарагъ хъийизмач гьа! Мукъаят хьухь! Мезредин са кьиляй рушарин манидин ван акъатна:
Паласадай гар атана, Гар атана тади галаз…
Мерзедин муькуь пипӀелай абуруз жаваб хгана:
Вучиз вуна рикӀ акъудда, АкьалтӀай гаф лугьун тийиз?! НикӀин са пипӀяй лугьузва: Зун дакӀардай килигайла, Гъуцарсувун кӀукӀ аквада… НикӀин муькуь пипӀяй жаваб гузва: Вун масадал кьару жемир, За бубадиз ви тӀвар кьада… Манийрин, гьавайрин гьуьжет давам жезва. Са дестеди лугьузва: Вун базардиз физаватӀа, Заз лацу шал къачу, гада. Муькуь дестеди жаваб гузва: Вун элкъвена хкведалди За ви никӀер михьда, гада…
Са никӀе авай пуд дишегьлиди, сив-сиве туна, жуьшдалди лугьузва:
Ярагъарин гур базарда Лацу генже гуз акъатна. РикӀ алаз кьур вун акурла, Зи пӀузарар куз акъатна.
Рагъ Гьуцарсувухъ чуьнуьх жезва. Гьава серин хьана. Гьар сад вичин хуьруьхъ, кӀвалихъ элкъведай вахт я. ЭчӀела авай дишегьлияр чпин юрдерал хъфиз гьазур жезва. Далудал векьин шелеяр кьуна, гъиле виликамаз гьазурнавай къевин къачӀарин паквар аваз, парар алай карван хьиз, рекье гьатзава. Хуьруьз агакьайла, абурун вилик къевин кьачӀар кӀанзавай аялри чукурзава: гьарда вичин вахан, дидедин, бадедин вилик чукурна, абурувай пакв-пакв таза кьачӀар къачузва, абур каш кваз незва, куьчеяр кьачӀарин чкалрай ацӀурзава. Гьеле гатун кӀвалахрив эгечӀ тавунвай виниярагъвияр кӀвалин-къан къайгъуяр тамамарунал машгъул хьанва: итимри гьаятрал алай жагъунар цӀийи хъийизва, дишегьлийри кӀвалер лацу чепедай асунзава. Бязибуру чпин айванрин цлар «Кирежар кайи чкадай» гъизвай лацу къванерикай гьазурзавай гъурадай асунзава. ЭчӀелай хтай дишегьийри, чуьлдай хтай нехирди юкъуз секинзавай хуьрел чан хкана: чан-рикӀ, суал-жаваб, суьгьбет-сала, гьарай-эвер, шелхвал къалин хьана. Гьаятра калерикай нек ацадай ванер ва жуьреба-жуьре атирар гьатна. Гатфарин югъ нянихъ элкъвезва. МискӀиндин вилик квай ким итимрай ацӀузва: абур, атай-атайбур, салам гуз, чпин чкаяр чидайбур хьиз, вили, лацу цӀалцӀам къванерал, нажахдал кьуд пад ягъна, туькӀуьрнавай чукьванрал ацукьна, суьгьбетрик экечӀзава. Са патал хьиз жегьилар, гапӀал-гапӀал хьана, кӀвачел акъвазнава: абуру гагь къужайриз яб гузва, гагь ина-ана вил экъуьрзава, гагь сада-садаз хуьруьн хабарар гузва. Вин Ярагърин чӀехи ким – хуьруьн хабаррин кӀватӀ я. Инал бармакар гзаф жеда, итимар тӀимил. ГьакӀ хьайила, тек-туьк къаларни акъатда… Къужаяр, яшлу итимар кӀвалериз хъфизва, ким гадайриз амукьзава…
КӀунтӀал алай кимелай гзаф чкаяр: Куьре хандин сарай, къванцин пару галай кьве мертебадин еке дарамат, базардин майдан, карвансара, хуьруьнвийрин юхсул кӀвалер, балкӀанринни девейрин карванар фидай рехъ, салар, багълар ва никӀер, булахрилай кварара, гичинра аваз яд тухузвай рушар, Агъа Ярагърин хуьр, Каспий гьуьл аквазва. Карвансарадик гьерекат ква… Базардин майдан, инсанар алахьна, ачух хьанва. Анал, тӀишер чиле туна, кицӀер къекъвезва, кацер яргъарилай килигзава, хаталувал гьиссайбур тарариз акьахзава. Куьпдин къуларай эхиримжи гумар акъатзава: гъалар кязавай чувуд итимар ХенжелкӀеледиз хъфиз рекьиз экъечӀзава. Чатарни баябан хьанва: абурун иесияр хуьруьз гьахь хъувуна, чпин михьивилер авуна, мискӀиндиз физ гьазур жезва. «Литерхана» тӀвар акьалтнавай майдандални кас-мас аламач… Зегьметдин югъ куьтягьна, ярагъвияр нянин къайгъуйрик экечӀзава. Куьпчи Шими ва адан гада Мата чувудар я: абуру, гьар юкъуз ХенжелкӀеледай Вини Ярагъдал къвез, куьп кутаз, инсанри вугузвай сун гъалар рангарал вегьиз, къимет къачуз, чпин кьил хуьзва. Мата Мегьамедан тай я, абур дустарни хьанва. Хуьруьн майдандал гьар юкъуз, иллаки базар кӀватӀ жедай жуьмядин юкъуз, пакамалай няналди жуьреба-жуьре суфатрин, рангарин, дунарин, лезги, араб, фарс, туьрк ва урус чӀаларал рахазвай дервишар, сиягьатчияр, алимар ва сухтаяр, мал маса гузвай савдагарар, тажирар ва алверчияр, кард къуьнел алай беглер, абурун суьретар чӀугвазвай шикилчияр, кьакьан балкӀанрал алай хандин яракьлу нуькерар, мегьмелагар теклифзавай чувудар, садакьа кӀанзавай сагьилар, къекъверагар… ала. «Вини Ярагъ хуьр туш, Шеки шегьер я», – нубат алаз лугьузва Мазан Мусая. Ярагъдал къвезвай инсанрай кьил акъудун: дуст вуж я, ягъийри ракъурзавай жасус вуж я чирун четин кар я. Ярагъвияр ихьтин жуьребажуьревилихъ галаз вердиш хьанва: абуруз мугьманрикай хванахваяр, хнахвайрикай – дустар, дустарикай – къавумар хьанва. «Ярагъвияр – жумарт инсанар я» – лугьузва яргъай атанвай яхулри. Гьаятрал цӀаяр хъувунва, кайванийри хьрара, акайра, тӀанурра пакамахъ фад кӀвалахал фидай лежберриз, уьзденриз фар чразва. Хуьрелай таза фан атирар алахьзава. Хуьре Куьре хан Асланни малла Исмаил, абурун кьве мертебадин кӀвалер виле акьадайбур, тӀвар-ван авайбур я: сад лагьайбур хакьдик какахьдач, на лугьуди, абуруз кичӀезва, гьакъикъатда халкьдиз абурукай кичӀе я; кьвед лагьайбур гьамиша халкьдин арада ава. Аслана вичин ханарин тухумдал дамахзава. Малла Исмаилаз чпин ирид бубаяр чида, ада гьар мажал хьайила аялриз гьисабзава:– Зи буба Малла Камал тир, адан буба Малла НУЬЗУЬР-ЭФЕНДИ тир…– Зи буба Малла Исмаил я, – тухумдин сиягьдик Мегьамеда вичин бубани кухтазва..– А сиягьдик жуван тӀварни кутур, чан хва, – меслят къалурзава Мисай дидеди. – Вунни къе-пака, Аллагьди гуй, малла жеда.– Чи вири бубаяр фекьияр, маллаяр, имамар тир… Хуьре чи вад бубадин сурар ава, вад сурухъни тӀварар, тарихар кхьенвай, терехил яна, туькӀуьрнавай къванер гала, – дамахдивди лугьузва Исмаила. – Чи «Фекьийрин» тухумдиз вири Куьреда гьуьрметзава, вучиз лагьайтӀа чи вири бубайри намусдалди кӀвалахна, чпиз рагьмет къазанмишна, зани, балаяр, Аллагьдин тӀвар, –
салават гъизва, – рикӀе аваз, мецел алаз, михьидаказ кӀвалахзава, квезни гьакӀ кӀвалахун веси тазва. Михьивилелай хъсан затӀ авач: ви гуьгъуьна я душман жедач, я халкьдин къаргъиш, – ял акъадарна, алава хъийизва: – Къаргъиш пис затӀ я, балаяр, ам фад-геж, эвел-эхир галукьдайди я. Малла Исмаила вичин мектеб медресадин дережадиз акъудиз алахъзава. Сухтайриз лугьузва:– Куьне кӀелзавай чка, медреса, араб чӀалал дараса, чирун лагьай чӀал я. Яни кӀелунин в кхьинин кумекдалди яшайиш, дин, илим чирна кӀанзава. Медресада куь хиве кьве ферз ава: кӀелун ва чирун. Абур кьилиз акъудун патал кӀела ва чира! Малла Исмаилан медресада, Кьуръан кӀелиз чирунилай гъейри, аялриз гьисабдин, тӀибдин, цаварин, чилерин тарсарни гуз эгечӀзавай, ахпа агакьунар къазанмишнавай аялар чӀехи медресайриз ракъурзавай. «Им залай алакьдай хъсанвал я», – фикирзавай Исмаила..– За гайи тарсар яхъ! Квез чӀехи алимрин гъилик кӀелиз регьят жеда, – лугьузва ада зигьин авай аялриз. Ахьтин аялрин жергеда вичин хвани ава. Мегьамеда вад йисуз бубадин мектебда кӀелна. Ада Кьуръандин чӀукар: «Къулгьу», «Ясин»… кьейи-хайи чкайрал араб чӀалал хуралай кӀелзава. Таза малладин ширин ван галукьайла, инсанар тажуб хьана, сифте зурзун акатна, ахпа рикӀиз регьят хьана, са куьнин гъавурда акьазвачтӀани, яб гуз амукьзава.– Вун гьафиз яни? – жузунзава Мегьамедавай фекьийри.– Ваъ, гьелелиг гьафиз хьанвач, жез алахъзава, – гададинди зарафат я, – за гьар пакамахъ Къуръандин са сура хуралай чирзава, – ахпа ада дуьз жаваб гузва.– Аферин, вун халис бубадин хва я, – рази жезва саваддин гъавурда АВАЙБУР.…МЕГЬАМЕДАЗ сифте сиягьатар винихъ галай хуьрериз ийиз кӀанзавай, ахпа агъадихъ галай хуьрериз: Агъа Ярагъиз, ХенжелкӀеледиз, Мамрачиз… фин хиял тир. Бубади ам ЧӀурал шегьердиз тухунни хиве кьунвай. РикӀик квай кьван чкайриз Мегьамедавай садлагьана, мектебдин тарсар, кӀвалдин кӀвалахар туна, диде-бубадин ихтияр авачиз, физни жезвач.… Хиял ийиз, дустаризни малумариз, амма кьилиз акъуд тежез, тапрукь хьиз, АМУКЬЗАВА.…СА гьафте вилик Мегьамедни Уьсейдер балкӀанрал акьахна, Руш къугъвай чархуниз килигиз физвай. Абурал рекье Мата дуьшуьш хьана. Ада ярагъвийриз чпин хуьруьз, чпин кӀвализ теклифна. Гадаяр рази хьана: абурук ХенжелкӀеле тӀварцӀи, ахьтин тӀвар алай хуьр мукьувай акуни итиж кутуна. Чкадив агакьна, Вини Ярагърин са магьле кьван авай хуьр акурла, жегьилар сифте тажуб хьана, ахпа абурук хъуьруьн акатна.– Я Мата, куь хуьрел алай кӀеле гьинава? – зарафат кваз жузуна Мегьамеда.– Ам аквазвач хьи?!– Инал кӀеле, жан ситхаяр, алай тир, лугьузва бубайри… Ам ягъийри чукӀурна ман, – дугъри жаваб гана Матади.– Ам чукӀурай ягъияр вужар я? Лезгияр яни? – жузуна Уьсейдера.– Ваъ, лезгияр чи ситхаяр я. Белки, персер, белки, магъулар ятӀа? Чидач, жан ситхаяр, – хиве кьунач: лезгийрикай ягъияр авун адаз инал, лезги дустар алай чкадал, хийирлу тушир.
Ярагъвийриз чизва: чувудрин къеле чукӀурайди лезгияр я. Абуруз Матадин сирлувал бегенмиш хьана. «Дугъриз акваз, хенжелкӀелеви амалдар я», – фикирна, Мегьамеда жузуна:– Яда, я Мата, лезгияр куь стхаяр гьикӀ жеда: чун – мусурманар, куьн – чувудар хьайила?– Чидач… Чун, ситхаяр хьиз, яшамиш жезва кьван…– Гьамни дуьз гаф я. Чун стхаяр я!– Мата стха, къеле квез амач, бес куь хенжел гьинава? – жузуна Уьсейдера. – И ви кьулак квай байбут хенжел яни? – хъуьрена.– Хенжелар чна чуьнуьхнава, – Матадини хъверна.– Вучиз?– Абур чна, хуьрел ягъийри вегьейла, акъудда.– Куьне сенгерар кьунвайди аквазва… – ягьанатна, ярагъвияр кьведни хъуьрена.– Куьне, жан ситхаяр, хъуьруьнармир… Гьа и гъвечӀи хуьре вири ава: ким, мискӀин, Гуьлгер вацӀукай хкудна гъанвай банд, регъв, салар, багълар, къавахриз хкаж хьанвай ципицӀар…– Гичинра авай чехир, – Мегьамеда сиягь давамарна.– Чахурни ава… Къе ам куьне хъвада, за квез гуда, – лагьана Матади.– За хъвадач, чехир мусурмандиз гьарам я, – лагьана Мегьамеда.– Зани хъвадач, зунни мусурман я, – тестикьарна Уьсейдера.– Зани кьилди хъвадач: мугьманри хъун тавурла, иесидиз кьилди хъун кутугнавач, – лагьана Матади.– Квехъ гьахьтин, мугьмандиз гьуьрметдай, адет авани?– Эхь.– Чахъни ава.– Я ситхаяр, чун са вацӀун инсанар я.– Мата, вуна куь хуьре мискӀин ава лагьанай… Чувудриз мискӀин жедайди яни? – жузуна Мегьамеда.– Эхь, жедайди я… МискӀи, килиса, синагъугъ… са гафар я. Инсанар Аллагьдиз капӀиз кӀватӀ жедай кӀвализ куьне мискӀин, чна синагъугъ лугьузва. Аллагь сад я, ситхаяр…– Мата гъавурдик квай гада я, – тарифна Мегьамеда.– Мата туш, куьпдин устад я, – лагьана Уьсейдера.– Йикъа садра Вини Ярагъдал физ-хквезвайди, Ярагърин базар аквазвайди гъавурдик жедачни?! – Матади хъверна. Хцихъ галаз гьаятдиз гьахьай мугьманар акурла, иесияр шад хьана: Шимидини адан папа ярагъвияр, хайи рухваяр хьиз, кьабулна. БалкӀанар жугъундал кутунна.– Куьн атана, чун гзаф шад я, Ярагъ Малла Исмаилан хва Мегьамедни Къилич стхадин хва Уьсейдер! – лагьана Шимиди: адаз вири ярагъвияр, абурун хзанар, гъилел алай вад тӀуб хьиз, чидай.– Куьн акунал чунни шад я, – жаваб гана мугьманри.– Чи тахсирдилай гъил къачу, – лагьана Мегьамеда, – чавай Матадин теклиф кьабул тавуна хьанач, ингье атана.– Я чан рухваяр, абур вуч гафар я? Са тахсирни авач… За куь фу акьван тӀуьрди я хьи… Куьне садра кьванни чи фу неъ ман, – иесидин вилерал накъвар акьалтна. – Ярагъвияр мез ширин, гъил ахъа инсанар я. Ша, ша…
КӀвалин иесидиз чпин тӀварар ва бубаяр чизвайди малум хьайила, жегьилрик квай регъуьвал хкатна, рикӀериз регьят хьана. Мугьманар аскӀан, гъвечӀи, бицӀи дакӀар квай кӀвализ гьахьна. Кьве цлал кьве халича ала, садалай хенжел, муькуьдалай чуьнгуьр куьрсарнава. Чиле канабдин рух ава, адан винелай лацу лит вегьенва. Гадаяр чилел хъуьцуьганрал ацукьарна, кӀвалин чан-рикӀ авуна, иесияр суфрадин къайгъуяр ийиз экъечӀна.– Им халис лезги кӀвал я, – лагьана Мегьамеда дустуниз.– Зунни гьа кардал тажуб хьанва. Белки, ибурни лезгияр ятӀа?!– Мумкин я. Аллагь сад я…
Мегьамедакай дамах гвачир, рахазвайдаз яб гудай, чӀехибуруз гьуьрметдай, кӀеве авайдаз куьмек гудай, жумарт жегьил хьана. Ада гъилевай фан кӀусни юлдашрихъ галаз пайдай. Мегьамедаз таб-гьилле квай, масадаз писвалзавай, кесибар кӀеве твазвай инсанар (абуруз халкьди зулумкарар дуьз дугьузва) такӀан тир, гьавиляй, белки, ам вичин юлдашриз, хуьруьн жемятдиз кӀандай. Кимел алай къужайрин, никӀе-векье авай лежберрин, абурун аялрин рахунар япара акьаз, Мегьамедаз лап фадамаз чир хьана: зулумкаррик пачагьар, ханар, беглер, девлетлуяр ва фекьияр акатзава. Хуьре авай мисаларни абур, зулумкарар, иллаки фекьияр русвагьзавайбур тир. Гададиз вичин буба ахьтин, халкьдиз такӀан, фекьи хьана кӀанзавач. Вич фекьийрин хтул, чан алай фекьидин хва хьуни адан кьиле жуьребажуьре фикирар, суалар ва жавабар къекъуьрзавай. Абур Мегьамеда къунши хуьреринни шегьеррин медресайра кӀелдайла къалин хьана. Малла Исмаила чӀехи хва медресада кӀелиз сифте Агъа Крандиз, ахпа Ахцагьиз ракъурнай. Герек чӀалар ва илимар Мегьамеда ЧӀурал ва Худат шегьеррин медресайра чир хъувуна. И йисара жегьил сухта эдебиятдиз, медениятдиз, тарихдиз мукьва хьана: мазанрин, зарийрин, алимрин чӀалар, эсерар, улубар, диванар кӀелна. Вични чӀалар туькӀуьрунал машгъул хьана. Мегьамедаз Исмаил бубадин сивяй, улубрай таниш хьайи Ярагъви Салигьанни Тагьирви Шайдадин, чӀехи хьайила межлисра акур, мукьувай чир хьайи зарийрин эсерар хуш я. Са гзаф чӀалар Мегьамедаз хуралай чида: сухтайри кимел атай мазандиз яб гана, адан чӀалар рикӀе хуьнай тешкилзавай гьуьжетра ада кӀвенкӀве чкаяр кьадай… Дев девиррин зари Кра Меликан «Къул хуьз экъечӀ!» чӀал иллаки бегенмиш хьана, ам са гьалатда хуралай чирна, юлдашриз эзберна: Эй, лезги халкь, ягъи винел атана, Къарагъ кӀвачел! Къул хуьз экъечӀ! И бейт ада, белки, агъзур сеферда, та вич рекьидалди, тикрарна: гьа вахтунда гьакӀ герек авай. Мегьамеда базардал манияр лугьузвай мазанриз яб гузвай, абурун чӀалар рикӀел хуьзвай, мазанрикай, зарийрикай фикирарзава, абурун амалриз, хесетриз фикир-фагьум гузва. Мазанриз инсанар желбдай алакьунар Аллагьди ганвайди яз гьисабзава,.вичини, рикӀе са сирлу къаст аваз, чӀалар туькӀуьрзава ва кхьизва, анжах гьеле и кар юлдашрикай, хзанрикайни чуьнуьхзава. Анжах, риб сун чантада чуьнуьх тежедайвал, гужлу ашкъи, гьисс, гьуьрс эвел-эхир инсанриз малум жеда.
Медресайра муаллимри сухтайриз лезги, фарс, араб ва туьрк чӀаларал шиирар кхьиз чирзавай: ихьтин тарсарив муаллимар сухтайрив чпин эсерар дидедин чӀалал кхьиз чирунилай эгечӀзавай. Малла Исмаила тикрардай: «Чи пак ктаб, Къуръан, бейтералди кхьенва. Шиирралди теснифнавай эсер кӀелиз, рикӀел хуьз регьят я». Ада нихъ гьихьтин алакьунар аватӀа тайинарзавай: сухтайрив чпин тежрибаяр кӀелиз тазвай ва вичи дикъетдивди яб гузвай. Мегьамедан тӀвар алакьунар авай сухтайрин сиягьдин сифте цӀарцӀе гьатна. Ярагъдал чӀалар туькӀуьриз алакьдай, ширин ван авай, чуьнгуьрдихъ галаз манияр лугьузай, мазан тӀвар акьалтнавай кьуд-вад кас авай. Абурукай жегьилрин рикӀ алайди Мазан Мусай тир. Мегьамедаз аквазва: Мусая вичиз чан-рикӀ авурдаз, са кап фу гайидаз манияр лугьузва, адан тарифарзава. Гадади фикирзава: «Мусаян манийриз яб гайила, паталай атанвай инсанди лугьун мумкин тир, бес Ярагъдал авайбур вири къени, рикӀ михьи, гъил ачух инсанар я. Ихьтин шикилар гьакъикъатдивай гзаф яргъа ава: ина, гьар са хуьре, шегьерда хьиз, жуьребажуьре къилихрин, амалрин, гьерекатрин, къастарин инсанар яшамиш жезва, бязибуруз тарифдин гаф яргъалайни къвезвач. Бес Мусая вучиз тапарарзава? Вучиз яб гузвай инсанар алцурарзава? Адаз Бункь бубади «Тапаррин кӀватӀ» нубат алаз ЛУГЬУЗВА».…ЖЕГЬИЛАР Фекьийрин булахдал кӀватӀ хьанва. Суьгьбетар рушарикай, сусарикай я. Мазан Мусая мехъерариз гьазур жезвай гадайриз талукь манияр лугьузва: къвезни текъвез абурун тарифарзава. Мусаян шит гафар, сикӀрен амалар Мегьамедаз гьич бегенмиш жезвач. Эхир ада са Мусаяз са патахъ эверна, явашдаказ, амма туьнтдаказ лагьана:– Я мазан стха, – Мусай Мегьамедалай хейлин чӀехи тир, адаз халу лагьайтӀани жезва, – вуна ваз фу гайибуруз: ханариз, беглериз, тажирриз, мехъерзавай жегьилриз … манияр лугьузва, абурун текъвезвай тарифарзава. Вакай дугъри инсанриз хъел къвезва. Бункь бубади вал «Тапаррин кӀватӀ» лакӀаб эцигнава. Вуна гьикьван тапарарда? Вуна дуьз гафар мус лугьуда? Заз вуна керчек чӀалар лагьана кӀанзава. Мусая, са суалдизни жаваб гун тавуна, мазанрин гьуьжетра магълуб хьайида хьиз, чуьнгуьр вахгузвай къайда кьил агъузна, лагьана:– Вири мазанар зун хьтинбур я, чан стха: жуваз кӀус гайидан тарифарун адет хьанва. ГьакӀ тавуртӀа, зун, зи хзан гишила амукьда.– Вири – туш. Вуна ваз чуьнуьх жедай серкӀвер жагъурмир, – Мегьамед рази хьанач. – Заз мазанар валай хъсан чида, стха, угъридикай малайик ийизвайбурун чӀаларни чида.– Вири – ваъ. Ваз Кьуьчхуьр Саидакай ван хьанани?– Эхь. За Мазан Саидал дамах авурди я. Ам, вичин рикӀ алай Гатундагъ хьиз, ханарин хура акъвазна.– Саида ханариз гьихьтин манияр лагьана? Вуна хьиз, абурун тарифарнани?!– Ваъ, Саид, вичин рикӀ алай Гатун сув хьиз, ханарин хура къвазнай.– Чаз Бункь бубадин кьисайрай ван хьайи Кра Мелика гьихьтин чӀалар лагьанай?!– Меликан чӀаларни зурбабур я.– Абур, кьве мазанни, зулумкарриз акси экъечӀнай.– Гьавиляй гьа кьве мазандин вилерни зулумкарри акъуднай… Гьайиф!– Эхь, залумри халкьдин мазанриз гьахьтин къастар авуна… Ви вилер сагъ ама, – ягьанат кваз лагьана жегьилди.– За жуван вилер хуьзва ман? – мазандин жавабдик бейкефвал ква.
– ГьакӀ хкатзава ман… АКВАЗ-АКВАЗ тапарарзавай вилерикай амукьна вучда?! – Мегьамед, хъел атана, гъил эляна, кьулухъ элкъвена.– Мазан Саид кьена гьа, ам амач-е, – дертлудаказ хабар гана Мусая.– Заз чида, Аллагьди рагьметрай вичиз… Саид халкьдин мазан тир… Зун адан тазиятдиз фенай, – лагьана Мегьамеда. – Вун ана авачир…– Зун Ширван-Шекидихъ алатнавай…– Девлетлуйрин тарифариз? – жузуна Мегьамеда. Мазан Мусая чӀуькьни авунач… Мегьамеда вичин хиве авай буржи акъатнавайди гьисабна. Кьведни юлдашрин патав хтана. И вядеда межлисдал са таниш тушир, къуьне чанта авай жегьил атана. Вири кӀваачел акьалтна. Салам гана, мугьманди викӀегьдаказ лагьана:– Багъишламиа, гьуьрметлу куьре стхаяр! Зун Къуба магьалдай я, Тагьиржал Эмирали я, – ада вичин ери-бине, тӀвар лагьана. – Зун чи мискӀиндин имамди куь хуьруьз Малла Исмаилан хва Малла Мегьамедан сухта жез ракъурнавайди я. Яраб гьа Мегьамед куь арада аватӀа?! – жузуна.– Вуна жагъурзавай Мегьамед зун я, – Мегьамед юлдашрикай са къадам вилик хкечӀна. Вичин къаншардиз атай жегьилдиз дикъетдивди килигна, мугьмандай тажубвилин гьарай акъатна:– Я стха! Вун лап зими жегьил я хьи?! Чи имамди ви тарифар авурла, зи хиялдиз юкьван яшар хьанвай алимдин къамат атанай.– Куь имамдиз зун гьинай чида? – гила Мегьамед тажуб хьана.– Чи имам ви дахдин дуст я, сад-кьве варз вилик ада вахъ галаз суьгьбетарнава…– Тагьиржал халу! РикӀел хтана… Суьгьбетар чна кӀвале ийида, хъша, вун зи мугьман я, – жумартдаказ теклифна Мегьамеда.– Акъваз, акъваз! – лагьана тамадади.– Мегьамед, ви мугьманди сифте инал са хупӀ яд хъурай, са кьас фу тӀуьрай, куьн ахпа ахлад.– Са манидиз яб гурай, – лагьана Мусая.– Белки, мугьманди чаз вичик квай са аламат къалурайтӀа, – алава хъувуна тамадади.– Гьамни дуьз гаф я, – Мегьамед рази хьана. Вири суфрадихъ ахцукьна. Вичиз гаф гайила, мугьманди лагьана:– Валлагь, стхаяр, куь хуьруьн тӀвар зи япара аял чӀавалай авайди я. Чи хуьруьвияр, зи мукьва-кьилиярни, Кьулан вацӀа яд тӀимил хьайила, яргъал рекьер атӀана, куь хуьруьз йиса садра-вадра акъатзава: садбур – гьафте базардиз, садбур – Малла Исмаилан медресада кӀелиз, садбурни – чидач… Ингье, – ада суфрадилай къачуна, тӀанурдин фан тике къалурна, – ярагърин яру хине хьтин фу тӀуьн зазни кьисмет хьана. Сагърай куьн! Куь суфрадилай гьалалу фу, Аллагьди ракъурнавай ризкьи, садрани кими тахьурай!– Амин! – тестикьарна жегьилри. Тамададин ишарадиз килигна, Мазан Мусая чуьнгуьрдин симерихъ тезенаг геляна, рахунар яваш хьайила, «Яр атана» мани хкажна…– Яраб чи мугьман стхадивай Мазан Мусаян манидиз гьихьтин жаваб гуз жедатӀа? – жузуна тамадади.– Мазандин алакьунар захъ авач, анжах заридин хесетар ква: жегьилрин дамарри чӀугвадай чӀалар зани туькӀуьрзава.– Са чӀал лагь кван! – теклифна ярагъвийри.– Куьне ихтияр гайитӀа…– Лагь, лагь! – тамадади ихтияр гана.
Эмиралиди вилер акьална, хуралай кӀелна. Са бейтини жегьилриз гзаф тӀеам гана: Ви бустанда заз чиз гьар са затӀ ава, Тагъуник квай шамумайра дад ава. Чир хьайитӀан, женнет багъда сад ава, Ви ракӀарив мад зун агъуз жерид туш!– Аферин, Эмирали! Вун зари я! – гьарайна ярагъвийри.– Хъсан чӀал я, – лагьана Мазан Мусаяни: ада гзаф тарифарнач. Манийрин нубат алатайла, Мегьамеда суфрадал вичин рикӀик квай суьгььбет вегьтена:– Гадаяр, ихьтин мярекаяр чавай гьар юкъуз тухуз жезвач. Вучиз? Вучиз лагьайтӀа, чун азад ТУШ…ГЬА и геренда чна чун азад яз гьиссзава… Анжах инлай къарагъна, хуьруьз хъфин кумазни чаз чун азад туширди аквазва…– ГьикӀ? Вучиз? Гьик!? – суалар акъатна.– Инсан азад яз хазва… Ахпа ам яваш-яваш азиятдин, зулумдин, истисимардин желейра гьатзава, – Мегьамеда инсандин азадвал хуьдай, инсан азад ийидай, инсаният азаддаказ яшамиш жедай рекьерикай, мумкинвилерикай вичин фикирар лагьана, абур жагъуриз алахъзавайди раижна… Вичи фикирна: «Ихьтин рехъ Кьуьчхуьр Саидазни кӀанзавай… Зари са мураддивни агакьнач, акси яз вичин чандиз авур къастунин иеси хьана… Гуж, иви галачир рехъ кӀанзавай. Жагъанач… Бес вучда? Кьилди ваъ, са десте галаз – ваъ, халкь галаз, халкь къарагъарна… ГьикӀ къарагъарда? Диндин куьмекдалди, Аллагь кьилел алаз, Мегьамед пайгъамбардик умуд кваз…» Жегьилар булахрилай хтана, гьамиша кимел текдаказ ацукьна жедай Бункь бубадин кьилел алтӀушна. Абурун арада Мегьамедни жезва.– Бункь бубадиз чи эфендийрилай гзаф чида, – лугьузва сада-садаз. – КӀел тавун алим я.– Ада я медресада кӀелайди туш, я ам мискӀиндизни физвач… Бес адаз акьван чирвилер гьинай атана? – тажубвалзава бязибуру.– Цавай, – Уьсейдера тӀуб туькӀуьрзава.– Эхь?! Ам Эгьмеда мусурман туш лугьузва.– Белки, ам гъуцарви ятӀа?– Белки, ам чувуд ятӀа? Адан хванахваярни Мамрачрикай, ХенжелкӀеледай къвезвай чувудар я.– Белки, хашпара ятӀа? – сад, гьи-гьи авуна, хъуьрена. Жегьилри хабар кьурла, къужади лагьана:– Заз мискӀин инлай хъсандаказ аквазва, гьам бес я. Ярагъдал Мегьамедан кьил акъат тийизвай крар, месэлаяр дуьшуьш жезва, абурукай сад инсанрин ажайиб тӀварар, лакӀабар я.– Я буба, заз чида, ви тӀвар СартӀан я, Бункь – ви лакӀаб. СартӀан… Ихьтин ажайиб тӀвар ви рагьметлу бубадиз гьинай жагъанатӀа? – жузуна.– Санайни, ам сур лезгийрин тӀвар я ман. Чи тухумдик квай тӀвар я.– СартӀан… Ам вуч лагьай гаф я, ба?– Заз чидач, чан хтул. Ахьтин шитӀи-битӀийра вил экъурмир, я бала, – хъуьтуьлдаказ мепслят къадурна кимин кьуьзека. Анжах Мегьамедаз ван хьанач, акси яз, ада вичин фикир давамарана:– Ажайиб тӀварар чи хуьре мад ава: Къиблет, Къилич, Уьсейдер, ЦӀийиварз, ЦӀийирагъ…– Гьабурни чи куьгьне тӀварар я, хтул. АтӀа кӀвалин вилик цӀай хъувуна, къулал хатрутрикай мед ргазвай папан тӀвар ЦӀийирагъ я. Чи хуьре ЦӀийиварцар са шумуд ава, ЦӀийирагъ сад я, – хъверна. – Ам зи къари я.
– Вуна, буба, «куьгьне лезгийрин» лагьанайни?– Эхь.– Къадим лезгийрин тӀварар чи хуьре, сад-кьвед тахьана, вучиз амачтӀа?– Я, хтул, чи ханари, беглери, фекьийри чпин аялриз, ингье гьа и ваз хьиз, араб тӀварар гун адет кутунва, абурулай кесибрини чешне къачузва. Исятда чи вири аялар, жегьилар Алияр, Велияр, Агьмедар, Гьажияр, Мегьамедар, Гьуьруьятарни ФатӀиматар… хьанва.– ГьакӀ хьанва-е, – Мегьамеда хъверна. – Жуван бубайрин тӀварар квадарун хъсан кар туш ман, – хияллу хьана, кьил галтадна, ада, яшлу инсанди хьиз, наразивилелди лагьана: – Яраб чаз мад вуч ахквадатӀа?– Вуч ахквада кьван? Кьунвай рекьяй фида ман.– Ам вуч рехъ я?– Регьят рехъ: персер атана – чна гьабурун тӀварар кьуна, арабар атана – гьабурун тӀварар кьуна, магъулар атана – гьабурун тӀварар кьуна, туьрквер атана – гьабурун тӀварар кьуна… Гила, чан хтул?..– Гила вучда?– Гила, чан хтул, ЧӀурал шегьер урусри кьунва… Чи хуьруьн кӀанелни урусар акъвазнава… Гила чи аялрал урус тӀварар: Ваня, Маня… акьалтда.– Абур вуч тӀварар я?– Ваня – гададин тӀвар я, Маня – рушан тӀвар я лугьуда.– Я буба, ваз ихьтин тарихар, икьван кӀвалахар гьинай чида?– Зун, хтул, карванрихъ галаз яхцӀур йисуз тефей чкани амач, заз такур чкани амач.– Дуьнья акун хъсан кар яа-а, – Мегьамед тажуб хьана: адаз карванрихъ галаз кӀвачи-кӀвачи къекъвез, кьуд патаз килигиз кӀан хьана. – Вун бахтлу кас я, Бункь буба. КӀвализ хъфидай рекье Мегьамедаз хандин сарайдай инсан шехьзавай ванер атана.– Я ба, къе хандин сарайдай инсанар шехьдай ванер къвезвай. Ана тахсир акъатай къаравушар гатазва лугьуда. Яраб гьакӀ ятӀа? – хабар кьуна Мегьамеда.– ГьакӀ я лугьуда. Заз акур кар авач, чан хва.– Агь, залум ханар!– Ханарикай хай рахамир, бала, – лагьана бубади.– Вучиз?– Абур чаз Аллагьди ракъурнавай агъаяр я.– Аллагь бубади ракъурнавай?– Эхь. Цаварал – Аллагь, чилерал – пачагь. ГьакӀ кхьенва пак улубра. Ханар, беглерни, бала, пачагьрикай я. И гафар Мегьамедаз са шумуд сеферда кӀвале, мискӀинда, медресайра ван хьайибур я, анжах абурун чӀалахъ хьун четин я, чӀалахъ жез кӀанзавач. Гадади фикрзава: «Эгер абур Аллагьди цаварилай ракъурнаватӀа, абур михьи инсанар хьун лазим я… Бес абуруз михьивал хас туш эхир, акси яз, чиркин я, туькьуьл я, азгъун я… Вучиз икӀ жезва?!»– Хъсан хьанач ман, – Мегьамед рази хьанач, ада мад фикирна: «Эй, инсанар! Къазад инсанар! Куьн гьикьван авам я?! Гьикьван дугъри я?! Квевай, вири санлай къарагъна, а залумар са мичӀи кӀамуз гадар жедачни?!»
Дерзичи я перишан Лезгистандин зул, Адан вири еришрал Гьейран хьанва зун. Бажарагълу устӀар хьиз, Атанвай хуьруьз, Ам, марфарал гьунар гъиз, Хъуьрезва чилиз. Гьарайзава къаргъайри Ламу дередай, Ширин жезва ахварни Йифен береда. Къирер ала тарарал, Ишигъ дадмишдай; Чи мегьрибан тамара Емиш дигмишдай. ЛЕЗГИ ЧӀАЛАЗ
Зи лезги чӀал, хтар я вун Сиргъадавай алемдин. Чи лезги чӀал, марвар я вун Муьгьуьббатдин къелемдин. Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин Ви заргарар, чешме я, Ви гьар са гаф, метлеб дерин Иервилин чешне я. Вине кьурай вун чи элди – Кьуьзуьбруни жегьилри!
Малум тирвал, и алай йис лезги поэзиядик кьил кутурбурукай сад тир Кьуьчхуьр Саидан 250 йис тамам хьайи йис я. Чи газетра, журналра и чӀехи вакъиадикай хейлин кхьинар, рахунар хьанва ва мадни давам жезва. Хуьрера, районра са кьадар мярекаярни тухванва. Женгчи шаирдин вичин ва вичикай кхьенвай шиирар авай, урус чӀалаз таржума авуна акъуднавай «Халкь ва азадвал» тӀвар алай ктабни акъатнава. А ктабдал 4-5 йисуз зегьмет чӀугур ва ам вичин харжиналди акъудайди жегьил шаир, композитор, таржумачи Мурад Саид я. Ктабдиз кхьенвай сифте гаф илимдинни ахтармишунин рекьяй гзаф маналуди хьанва. Ам Кьуьчхуьр Саидан яратмишунрикай лагьанвай цӀийи гаф я. Авторди вичи а гаф акьалтӀай гаф яз кьазвач. Ада чӀехи шаирдин ирсинал кӀвалах хъувун давамарзава ва кьвед лагьай ктабдал кӀвалахзава. И ктабда лезги шаирри Къуьчхуьр Саидаз бахшна кхьенвай шиирри хейлин чка кьунва. И гъвечӀи ядигар ктаб кӀелдайбуру шад гъалаба кваз кьабулнава. Са гъвечӀи рецензия кхьиз эгечӀай зи фикирар, заз муьтӀуьгъ тушиз, шиирдин цӀарариз элкъвена. Нетижада тарифдин ода арадал атана. Ам за Мурад Саидаз ва гьадаз ухшар вири уьткем лезги рухвайриз бахшзава.
ЛУВАР КВАЙ НЕ СИЛ Багъманчиди къадир авай емишдин – Кьегьал хци кӀватӀна цӀарар гимишдин. Виш йисарин девиррин пас алудна, Саидан цӀар мад майдандал акъудна. Женгчи цӀарар, муьтӀуьгъ тахьай аямдиз,
Дустагъдин лал мичӀивиле Физ хьана зи секин йикъар, Аллагь, илгьам текъвез рикӀел, Течиз уьмуьр, ашкъи, накъвар. Бирдан зи ругь хьана уях, Хъхьана вун вилик пайда, Карагун хьиз тежер чӀалахъ, Иервилин кӀукӀ хьиз айна. Кефинаваз ягъиз рикӀи, Ам паталди ахгакьна зав ЧӀехи аллагь, илгьам михьи, Уьмуьр, накъвар, ашкъид ялав.
Михаил ЛЕРМОНТОВ БАЛЛАДА Гьуьлуьн винел ацукьна са гуьзелди Кинерзава дустуниз икӀ МЕЦЕЛДИ:«ЭВИЧӀ кӀаниз, ахкъуда зи кагьраба, Аватнай къе, гьуьлуьк квайла гъалаба! Вуна икӀ заз ви ашкъ субут ийида!» Звал атана жегьилдин туьнт ивидал. Акьул гьатна къужахда са азардин, Хкадарна каф кьилеллай дагьардиз. Мержанар хьиз дагьардай яд хъичизва, Лепеяр, сад сада чуькьвез, хъфизва.
Агъадихъ куьне кӀелдай макъаладин важиблувал зурбади я. Ихтилат тайин касди акъуднавай тайин ктабдикай физватӀани, авторди, рахазвай месэлайрин бинеяр чиз, чӀалан илимдин халис пешекардин дережада аваз, эхиримжи йисара бязи ксар бажит хьана чи чӀалан патахъай арадиз гъиз алахънавай велвеладикай неинки веревирдер ийизва, гьакӀни а зиянлу чалишмишвилериз дигай къимет гузва. Макъалада къарагъарнавай месэлайрикай куь фикирар гьихьтинбур я? ЧӀалав, вахтуниз килигна дегишдай парталдив хьиз, эгечӀуникай квевай вуч лугьуз жеда? И макъалади журналдин чинра чӀалан гьуьжет алай меселайрикай ва адал илтӀизавай «цӀийивилерикай» ихтилат давамардай дигай рехъ ачухнава. Редакциди куь фикирар ва къиметар авай чарарни макъалаяр гуьзлемишда, гьуьрметлубур.
Къ.Х. Акимован «ЛЕЗГИ-УРУС гафарган»-дикай са бязи фикирар Мукьварал чи гъиле профессор Къ.Х. Акимован ООО «Мавел» издательствода акъуднавай «ЛЕЗГИ-УРУС гафарган» ктаб гьатнава. Ам басма ийидалди газетрай, чкадин телевиденидай датӀана малуматарни рекламаяр физвай – подписка авун тӀалабзавай. Къ.Х. Акимов алай девирда чӀехи алим яз, II романдин, лезги учебникрин, программайрин ва вишералди илимдин макъалайринни публицистикадин эсеррин автор яз вирибуруз сейли я. Адаз халкьдин патай авай гьуьрметни гъвечӀиди туш. Чи гьуьрметлу алим гьакӀни чӀалан месэлаяр ахтармишунивни мукьувай эгечӀнава. Им анжах тебрик авуна кӀанзавай кӀвалах я. Лугьун лазим я хьи, гьаниз килигна чна вири патарихъай тафаватлу тир илимдин цӀийи словарь гуьзлемишзавай. Кьилдин са касдивайни словарь, гафарган кхьин ва ам чапдиз акъудун акьван асант кӀвалах туширдини виридаз чизва. ЧӀалан илимдин истемишунар бинеда аваз туькӀуьрнавай лезги ва урус чӀаларин словарь кӀелзавайбуру фадлай гуьзлемишзавай. Амма, гьайиф хьи, гъиле авай ктабдин патахъай хийирдин, тарифдин келимаяр гзаф лугьуз жедач. Авторди ам тади авуна акъуднавай хьтинди я. КӀватӀнавай кьван делилар, материалар тартибда авач, ктабдин вичин ерини акьван тарифдинди хьанач. Зегьмет, гьахъ лугьун, бегьем чӀугунва. Анжах адак илимдин кӀвалахдик хьиз умуд кутаз жедач. Терсина, чи кьатӀунрай, илимдиз, ватанпересвилиз, садвилилиз зиян гуда. Гзаф месэлаяр какадарнава, чӀал харчи авунва. Пешекарвилелди эгечӀ тавунвайвиляй и ктабдин судур ва нетижаяр дуьзбур жедач.
Жавабдарвал рецензетрин хивени ава. Абуру кхьенвай, ганвай рецензийрихъ галаз таниш жез хьанайтӀани пис тушир. Гьайиф харжнавай кьван пулдин такьатар, кхьин патал серфнавай йикъар-йифер. «Сифте гафуна» авторди и ктабдикай гьикӀ менфят къачудатӀа, ана авай цӀийивилерикай куьрелди кхьенва. Дугъриданни, гафаргандин материалриз килигайла, ана лексикадин жуьреба-жуьре къатариз кьетӀендиз фикир ганвайди хьиз аквада. Гзаф гафар кӀватӀна, са бязи гафар, чебни алатай словарра авачирбур, гьатнава. Нугъатдин гафарни тӀимил туш. Им кьабулиз жедай хъсан месэла я, амма инал абур къачунвай нугъат къалурнавайтӀа, хъсан ва дуьз тир. Нугъатдин гафар гудайлани, абур литературный чӀала авачирбур ва я маса чӀаларай къачунвайбурун эвезар тиртӀа, кӀелзавайбуру лап хушдаказ кьабулдай. Амма вири галай-галайвал… ЭВЕЛНИ-ЭВЕЛ ктабда гафар, гафарин макъалаяр гунин къайдайри чпел фикир желбзава, месела, гекъигин, ав гафунин макъала: «
6 – громкий плач» (9 ч.). И къайдада гафарин макъалаяр гун илимдин кӀвалахдин саягъ туш. Им, авторди вичи вичин ктабдиз тӀвар ганвайвал, гафарган хьанва, словарь ваъ. Авторди кхьизвайвал, «Чи «гафарганда» 27500-далай гзаф гафар ва ибараяр ава. Абурукай 2000 кьван араб, фарс, туьрк ва маса чӀаларай атанвай гафар я» (4 ч.). Амма ктабдиз гузвай аннотацияда «Къ.Х. Акимован «ЛЕЗГИ-УРУС гафарганда» лезги чӀалан 25500-далай гзаф дибдин гафар ва ибараяр гьалтзава». КӀелзавайди, гьи келима дуьзди я, гьим туш лугьуз, фикирлу жезва. Аквадай гьалда, автор ихьтин месэлайрив дикъет тагана эгечӀнава, ам акъудуниз ихьтин гьерекат акатунин себеб вуч ятӀани, лугьуз четин Я.«СИФТЕ гафуна» къейднавай са шумуд келимади мадни вичел фикир желбзава, гекъ.: «Чун жуван дидедин чӀалав, ам вири лезги халкьдин пак ивир ва алат яз гьисабзава, нугъатриз пайи-паяр тавуна, эгечӀнава: гьар са шегьерда-хуьре-кӀвале лезги рахазвай чӀал – чи халкьдин чӀалан тӀебии пай, хел я; абур чи газетрани журналра, гафарганрани учебникра хьун лазим я» (3 ч.) ва гьакӀни: «ЛЕЗГИ-УРУС гафарган» сифте яз акъатзава» (5 ч.). Ибур жаваб къвен тийизвай келимаяр я, авторди икьван чӀавалди кхьей илимдин кӀвалахрилай вирибурулай цӀар чӀугунва. Ктабдин гьа и паюна авторди гъилевай шей орфоэпиядин гафарган хьиз гьисабун, кьабулун теклифзава: «Лезги чӀалан орфоэпиядин гафарган сифте яз акъатзава». Ва гуьгъуьнлай: «Куь гъиле, гуьрметлу кӀелзавайди, - кхьизва ада, - авайди сифте яз туькӀуьрнавай лезги чӀалан орфоэпиядин кӀватӀал я. (Лезги чӀалан гафар дуьз кхьидайвал къалурнавай орфоэпиядин словарар агъадик ганвай сиягьдик ква)» (3 ч.). И кардални разивал къалуриз жедач. Гафар ва ибараяр «халкь рахадайвал кхьин» - им орфоэпия туш. Орфоэпиядин словарда литературный чӀалан гафар, лексикадин ульчмеяр сивяй акъудун илимда кьабулнавай къайдайрал амал авуна гузвайди я. И месэлайрайни лезги чӀалан илимдиз тайин тир тежриба ава. Гужлу ва зайиф сесер гьарфаралди чара авуна лугьуз им «орфроэпиядин кӀватӀал» хьиз эсиллагь кьабулиз жедач. Ина неинки сесерин зайифвилиз-гужлувилиз килигна чара жезвай омографар тир, месела,
ва гьатта ихьтин сесер чара ийизвай уьлчмеяр транскрипцияда аваз ва абурун манаяр ачухарзавай ремаркаярни галаз гана кӀанзавайди тир. Аффрикатаяр тир [дж] ва [дз] сесер квай гафаризни транскрипция авуна кӀандай. Гафар сивяй акъудунин къайдаяр фикирда кьуртӀа, вири пӀузарламиш хьанвай ачух тушир сесер кьетӀен лишанралди къалурун, яргъал чӀугвадай ачух сесер, нерин тах акатнавай сесер (назализация) ва икӀ мад кьетӀен саягъда гун чарасуз тир. Ударениярни саки эцигнавач. Гьатта ударенидал чара жезвай гафарани ударенидин лишан къалурзавач, сад-кьве уьлчме квачиз. Кьвед лагьай слогдал ударение ават тийизвай гафар ударение эцигна гун, хкис хьанвай слог (гьуьже) къалурна гун, лишанламишун лазим тир. Сес, кьилдинвал аваз хьайитӀа, кьуд пипӀен [] скобкайрани гун чарасуз тир. Илимдин и месэлаяр авторди гьисаба кьунвач. Орфоэпиядин словарриз талукь тир маса къайдаярни ина кардик кутунвач. Гьатта эвелдай словардин къурулушдикай рахадайла, адан гъавурда акьун патал и жуьредин меслятар вири «Сифте гафуна» гун лазим тир.
Технический жигьетдайни кӀелзавайбур гъавурда акьадайвал махсус лишанар ишлемишун гъиле авай гафаргандиз кутугнавай, амма, гьайиф хьи, авторди абурукайни лазим къайдада менфят къачузвач. Гафар, авторди гьа вичи ганвай саягъдиз фикир гайилани, ина вири дуьз къалурнавач. ГъалатӀарни квачиз туш. Месела,
хьиз гузва, терсина ам
хьиз кхьин лазим я, вучиз лагьайтӀа [ч] сес зайифди я. Гекъигин гьакӀни ихьтин гафунин макъала:
– новорожденный ребенок» (333 ч.). Сад лагьайди, и манада ам гун дуьз туш. Урусдалди адан кьилин мана «пеленки» я. Кьвед лагьайди, [ц] сес гужлуди туш, и гафуна гужлуди пӀузарламиш хьанвай [кк
сес я. Гьамни, винидихъ къейд авурвал, махсус лишанралди къалурна кӀандай. Орфоэпиядин словарь хьайила, и гаф вич ва пӀузурламиш хьанвай сесни транскрипцияда гун лазим тушни?! Веревирд ийизвай гафунин макъала икӀ ганайтӀа жедай:
пелёнки. Агъадихъ къалуравай гафарин макъалаярни дуьз ганвач, гекъ.:
гьарфуни къалурзавай сес гужлуди я ва сад лагьай слогда авай ачух сес зайиф жезва, гекъ.:
Гекъиг гьакӀни гафарганда чӀурукӀа ганвай:
– чай ва мсб. Гафунин эвел кьиле авай гужлу сес кьве тахан гьарфуналди къалурайла, ам юкьва авайла, къалур тавунин себеб вуч ятӀа, гъавурда акьазвач. Гекъ.:
ва хейлин масабур. Ина чпикай цӀар чӀугунвай гьарфари гужлу сесер къалурзавайди я, яни инал дуьз жедай
кхьин ва икӀ мад. Гьа са вахтунда, эхиримжи гаф ва адан манаяр гунин тегьердини вичел фикир желбзава. Вучиз ятӀани ам кьве сеферда гузва, кьве чкадални гьар жуьре, гекъ.: «
2. - персонаж обычаев» (20 ч.). Винидихъ лагьай месэлаяр орфографиядихъ галазни алакъалу я. Ина урус чӀалай кьабулнавай гафар гузвай къайдайрини чпел фикир желбзава, гекъигин:
О» гьарфунилай гатӀунзавай ва ам квай гафар и гафарганда ерли авач. Урус чӀалай атай [о] сесини къалурзавай о гьарфунин ериндал
графемаяр ишлемишнава. Лезги кӀалуб кьунвай ва вирида, гьам Урусатда, гьам Азербайджанда, нугъатризни яшдиз килиг тавуна, сад хьиз ишлемишзавай
хьтин гафар гьа лугьузвай тегьерда кхьейтӀа жеда. Лезгийрикай «стакан» лугьудай ксар лап тӀимил гьалтда. Идакди чна чи чӀалан везинлувал ва хсусивал хуьда, эсеррин сеслувални хкажда. Гьавиляй
ва ихьтин маса гафарин ерин¬дал лезгийри ишлемишзавай
орфографияда къайдаламишун хъсан ва дуьз кӀвалах яз чазни аквазва. Абур чӀалакай хкатнани аквадач. Амма
«культура» ва икӀ мад (килиг винидихъ къалурнавай гафар) кхьин чӀехи ягъалмишвал я. И къайдадин теклифар малумарун патал кьетӀен делилар хьун лазим я, автордихъ абур хьунни мумкин туш. Абур бажагьат халкьдини кьабулда.
Къейд ийиз кӀанзава хьи, кхьинра чна орфографиядин къайдайрал кӀевелай амал авуна кӀанда. Им къанун-къайда я, виридаз пак тир буржи я. Эгер и кӀвалах чна кӀевелай аннамиш тавуртӀа, чи кхьинар са чӀавузни, кӀалубда гьатна, къайдаламиш жедач. ЭВЕЛНИ-ЭВЕЛ чна чӀал хуьн патал гьа кардиз фикир гана кӀанда ва вирибурувай истемишна кӀанда. Идалай алава, ихьтин амалралди чавай акьалтзавай несилдал чӀал агакьариз жедач, акси яз, ам абуруз такӀан жеда. Урус гафарикай рахайтӀа, авторди вичи-вичиз туькӀуьрнавай «ажайиб» гафарни гузва:
– неграмотный журналист (363 ч.). Гьа са вахтунда урус чӀалай кьабулнавай
ва мсб. и гафарганда ганвач. Муькьуь патахъай, урус чӀалан «
2 - приятный отдых (I20 ч.) ва икӀ маса гафар ина къалуруни, хъуьтуьлдиз лагьайтӀа, лап тажуб ийизва. Абур «дибдин» гафар туш ва и гафарин манаяр къалурзавай гафар, эвезар чахъ ава кьван?! Гьайиф хьи, тажуб жедай, кьатӀуниз четин тир кӀвалахар ина кьадардилай артух ава. Автор гьатта чӀала къайдаламиш хьанвай орфографиядин месэлаярни цӀийицикӀелай къарагъар хъийиз эгечӀзава. ЧӀалан илимда зурба гел тунвай чи тӀвар-ван авай, чпихъ и рекье устадвал авай чӀехи алимар, халисан пешекарар тир Гь.А. Гьажибегован, М.М. Гьажиеван, Р.И. Гьайдарован, У.А. Мейлановадин, Б.Б. Талибован, А.Г. Гуьлмегьамедован ва мсб. кӀвалахрин, ахтармишунрин тежрибади къалурзавайвал, орфографиядин месэлаяр гьялун патал тади серенжемар, регьят рекьер жагъурун виже къведач. Гъилевай ктаб, гьайиф хьи, и жигьетдайни тади гьалдин къайдайралди тафаватлу хьана. Гекъ., авторди гузвай чӀуру теклифар:
- ахтынец ва мсб. Гекъигин гьакӀни, кьилдин уьлчмеяр яз ганвай «
гафни гузва. Авторди гьа са манада
гаф ва икӀ мад. И жуьредин «хешил» арадал атунин себеб, чна фикирзавайвал, илимдин къайдаяр кваз такьун я. Гафар кьве (гьатта пуд) жуьреда ишлемишунни тади гьалдин ва гьахъсуз меслят я. Литературный чӀала вариантрин кьадар жезмай кьван тӀимиларун къайдаламишунин чкадал, авторди четинвилер арадиз гъизвай рекьер теклифзава. Авторди вичин гафарганда
гафни гузва, кьилдин макъала яз, адан нугъатдин фонетический вариант
2 – ядро ореха» (3I4 ч.). И гафари, вариантри сада-сад, дуьз туширда (вариантди) дуьзди лишанламишун лазим тир. Ихьтин вариантарни нугъатрин талукьвилер гьисаба кьуртӀа, словардин гафарган агъзурба артух жезвайдини автордиз течиз туш. Ихьтин четин месэлаяр арадай акъудун патал, чи фикирдалди, агъадихъ къалурнавайвал ганвайтӀа, пис жедачир:
хвех Гъиле авай гафарганда ихьтин кьве гафни гузва: «
къалурнава. Лезги чӀаланни урус чӀалан словарда маса къайдада ганва:
омут Эгер и гаф автордиз гьакӀ, вичи кхьейвал, гун дуьз аквазвайтӀа, ада лишандалди (ссылка
яз) адан вариант, орфографидин словарда кьабулнавайвал, гьамни къалурна, гана кӀандай, мес.:
, ва эхиримжидаз вичиз талукь тир манаярни. Чна гьисабзавайвал, и гафар сад садан вариантар я, гьабурун манаярни мукьва я. Лагьана кӀанда, и жуьредин чпин къурулушдик [нб] сесерин кӀватӀал квай гафара гьа и сесерин уьлчме рахазвайбуру пӀузаррин [б] сесинин таъсирдикди [мб] хьиз сивяй акъудзава. Анжах орфографияда са чкадал
кхьин къайдаламишнава. Гекъигин ихьтин гафар:
(абур инал эхиримжи орфографиядин словарда ганвайвал къалурнава). Малум тирвал, абур гзаф дуьшуьшра къурулушда [мб] аваз сивяй акъудзавайди я, мес.:
ишлемишзава. Ибурухъ галаз сад хьиз килигин агъадихъ гузвай гафариз, абурни орфографиядин словарда гьатнавай саягъда инал къалурнава:
Инал ганвайбурукай гзафбур маса чӀаларай кьабулнавай гафар я, гележегда абурни словарра гьикӀ гудатӀа, фикир хъувуна кӀанзавайди я. Инал чун а месэладикай гегьеншдиз рахун кутугнавач. Кьилди гаф хьиз ишлемиш тийизвай, анжах ибарайра ишлемишзавай уьлчмеярни Къ.Х. Акимова са бязи дуьшуьшра гафар хьиз гузва, гекъ.:
кьилди ишлемишзавайди туш, ам лезги чӀаланни урус словарда авай къайдада ва пӀузарламиш хьанвай сес квайвиляй транскрипцияда аваз гана кӀанзавайди тир, мес., икӀ:
«сидеть на корточках; присесть». Словарда хци келимайриз, дурумлу ибарайризни чка ганва. Гьа са вахтунда, лексический уьлчмедиз элкъвенвай, гафарин мана къалурзавай ибараяр, и жуьредин уьлчмеяр чеб хкягъунин, абур гунин жигьетдай бегьем суалар арадал къвезва. Месела, гафарганда «
– ядро ореха» макъала гузва, кӀаникай словардин кьилдин уьлчме яз «
) вучиз гузвачтӀа, суалар арадал къвезва. Месела, мад: «
гаф аваз арадиз атанвай лексический уьлчмеяр я. И гафунин словардин макъала икӀ ганвайтӀа жедай:
лезть на дерево с макушки);
кӀарасдиз кьил жеда, ~циз – кӀукӀ
лишиться куска хлеба. И жуьредин, чпел фикир желбзавай ва дуьзар хъувуна кӀанзавай дуьшуьшар ина кьадардилай артух хьанва. Эгер чӀала авай вири хци келимаяр, гафунин мана авай ибараяр ганвайтӀа,
гафарган виш сеферда артух жедай. Им, чна гьисабзавайвал, хъсан кӀвалахни жедай. Амма авторди вучиз ятӀани садбур гузва, садбур гузвач. Глаголдин буйругъдин формаярни гьакӀ я: са бязибур гузва, са бязибур – ваъ, гекъ., ина къалурнавай
ва мсб. Гьа са вахтунда, и жуьредин гафарганра составной глаголар вири къалурун чарасуз я, месела, гекъиг гъиле авай гафарганда гьат тавунвай «дибдин» глаголар тир
апӀ авун, азаб гун, азбагьди кьун, бада фин, батинда ягъун, кек ягъун, кьеж гун, кьияр атун, кьур акъатун
ва мсб. Идалай алава, и ктабда вучиз ятӀани куьмекчи хьун глаголди арадиз гъанвай вишералди составной глаголар гьатнавач, гекъ.:
абурсуз хьун, азад хьун, азиятдик хьун, акъваз хьун, аламат хьун, ацукь хьун, бабли хьун
ва мсб. Вири и месэлайри и ктаб илимдин истемишунрив кьан тийидайвал туькӀуьрнавайди субутзава. Макъалайра гафарин манайриз гузвай таржумайрикни гъалатӀар кума, гекъ.:
– западня, силок (I76 ч.) ва мсб. Чи фикардалди, инал ганвай гафариз ихьтин манаяр хас я:
– неспелый парень» гафунин макъаладин ва таржумадин гьикӀ гъавурда акьунни лазим я?! И гафаргандин лайихлувилерикай сад яз ана муькуь словарра гьат тавунвай хейлин гафар къейд ийиз кӀанзавай. Абурун кьадар гзаф я. Мес., гекъ.:
– сказочный персонаж ва мсб. Анжах кӀелзавайда гьасятда «абур гьинай я?», «вуч гафар я?» хабар кьун мумкин я. Нугъатринбур яз хьайитӀа, зарар авач. Анжах абур гьи нугъатдай ятӀа, къалурун лазим я. ТуькӀуьрнавай гафар ва я тарихдин чешмейрай къачунвайбур яз хьайитӀа, анал (цӀийи) ва я (тарих.) лишан эцигна гана кӀанда. И къайдаярни гафарганда авторди вилив хуьзвач. Гекъиг гьакӀни:
- ежедневник ва мсб. Туьрк чӀалан гаф тир ва вични, къейд авуна кӀанда, чи халкьди ишлемиш тийизвай «
– золото» гаф и гафарганда хьунални кӀелзавайди тажуб жеда, им «ватанперсвал» жезвач эхир. Гьа са вахтунда, и гафарганда гьат тавунвай, халкьди гегьеншдиз ишлемишзавай гафарни тӀимил амачиз туш, гекъиг:
уфт алахьун, уфтдал хьун
(адаз кӀамайди машин къачун тир
гила адаз са кӀвал кӀама
(цӀи чуьхверар ачӀичӀ хьана
«сорт винограда с красными гроздьями» ва мсб. Ибурни вири «дибдин» гафар я. Дибдин гафар гузватӀа, хсуси лезги
суффиксди арадиз гъанвай вири гафар вучиз авачтӀа, суалар арадал къвезва, месела, ина
ва маса гафар авач. Маса чӀаларай кьабулнавай гафарик
суффикс акал хьана арадиз атанвай гзаф гафарни авторди фикирдикай хкуднава, гекъ.:
ина ганва). Омонимар тир гзаф гафар гузва, амма инани къайдадивай къерех хьун виле акьазвай гьакъикъат хьанва, месела, «любовь» мана авай
ганва, амма гьа и кӀалуб авай наречие
ада вичиз кӀанивал дуьнья гьалзава
кӀанивал хвейи аялдикай бала жеда
ребенок – несчастье». Гъиле авай гафаргандай аквазвайвал, хейлин гафарин фонетический вариантар гун, иллаки нугъатрин, авторди адетдиз элкъуьрнава. Абур кьилдин словарный макъала яз гузвай дуьшуьшар тӀимил туш. Анжах абурукай кьилинди хкядайла, автор гзаф дуьшуьшра ягъалмиш жезва, гекъ.:
– рыба ва мсб. Иллаки литературный чӀалан, вични къайдаламиш хьанвай, вири халкьди кьабулнавай вариант кьулухъ авуна, нугъатдин вариантдиз кьилиндаз хьиз рехъ гун дуьз туш. Авторди «Сифте гафуна» ихьтин гафар лугьузва: «Чна сифте яз (цӀар чна чӀугунва – Н.А.) туькӀуьрнавай «Гафаргандин» мурад хайи чӀалан вири девлет – вири нугъатра дуьшуьш жезвай дибдин гафар (маядин гафар – генофонд) кӀватӀ хъувун, абур халкь рахадай тегьерда кхьин ва урус чӀалаз элкъуьрун я». Гьелбетда, нугъатдин гафар вири кӀватӀна кьилдин ктаб яз акъудун фадлай гуьзлемишзавай кар я. Абур кӀватӀна са-садахъ авун чӀалан илимдин кьилин везифа хьана кӀанда. Лезги чӀалан нугъатар ахтармишуни, чируни чи чӀалан тарихда кьиле фейи метлеблу вакъиаяр, чӀалан вилик финиф, адан гьерекат, чпелай аслу хьайи къенепатан къанунар ва гьакӀ чи чӀалан са кьадар маса фактарни ачухардай мумкинвал гузва. И жигьетдай нугъатрин делилрихъ авай метлеб лап важиблуди я. Гъиле авай ктабда нугъатрин гафар кӀватунин жигьетдай бегьем кӀвалах тухванва, им адан ва ам кхьей автордин кьилин лайихлувал я. Гекъигин чна, маса чӀаларай кьабулнавай гафарин эвезда ишлемишзавай ихьтин гафар:
«бегьле» ва мсб. Анжах ганвай гафар, чна винидихъ къейд авурвал, гьи нугъатдиз талукь ятӀа къалурнавайтӀа, хъсан ва лап дуьз ТИР.НУГЪАТРИН уьлчмейрикай рахайла, авторди лексикадин, лексико-семантический, этнографиядин, фонетический нугъатрин гафар ганва. Амма инани нугъатрин вири къатариз талукь яз ганвай гафарин макъалайра татугайвилер тӀимил авач. Месела, авторди «
«веснушки» я. Пурни «мята» гафунин манада нугъатрин векилри
ишлемишзавайди я. И ктабда литературный
Нугъатрин гафар гудайла, авторди са бязи дуьшуьшра абурукай вичиз «кӀани», лазим аквазвай фонетикадин вариант гузва. Вучиз авторди и гафарганда нугъатрин гафарин са бязи вариантар кьилинбур яз хкязаватӀа, лугьуз четин я. Гекъ.:
гафарикай и ктабда анжах кьвед кьалурнава. Кил. абурун таржумайриз:
гафунин анжах са мана «мозг» ганва, нугъатдин
ина ерли авач. Фикирдикай хкатнавай и жуьредин месэлаяр ина мадни ава. Месела, агъадихъ гузвай гафариз нугъатра маса манаяр ава, гекъ.:
«къуш» (гельх.), лит. «половник» ва мсб. Гьабурни къалурнавайтӀа пис тушир. Гьа са вахтунда, и ктабдани гьат тавунмай нугъатрин гафар ава. Месэала:
аялдин гуьрцер (мурччар); ккъагъунар
) «седло для осла» ва мсб. Инай аквазвайвал, ихьтинбурукай гзафбур маса чӀалай кьабулнавай гафарин эвезар я. Эхиримжи вахтара мукьвал-мукьвал газетра, журналра акъатзавай макъалайра, чапдай акъуднавай ктабра «къадим» гафарин куь¬мекдалди (абур «рикӀелай алатнавайбур» я лугьуз) маса (гзафни-гзаф туьрк) чӀаларай кьабулнавай литературный га¬фар эвезун халкьдал лап илитӀзава. Кьейд авун лазим я хьи, гзаф юлдашри гегьеншдиз теклифзавай ва чи чӀала чка кьазвай
ва ихьтин маса гафар къадимбур тирди субутарзавай илимдин са делилни авач. Терсина, абур «рикӀелай алатнавай» гафар ваъ, чпи туькӀуьрнавай гафар, неологизмаяр я. Маса чӀаларай кьабулнавай, амма, хсусибуру хьиз, цӀийибур арадал гъунин, гафарин жебехана артухарунин карда ва икӀ мад гегьеншдиз иштиракзавай, грамматика¬дин дибда ва гафарганда чпиз лайихлу чка кьунвай гафар «писбуруз», «хъсанбуруз» чара авуни литературный чӀалан битаввал чӀурда, ам михьиз харчи ийида, чӀалан «чиргъин» арадал гъида. Гъиле авай ктабдани гьахьтин гафарни тӀимил тушиз ганва, анжах абурун къвалав
лишан галаз гун чарасуз тир. Къачун чна и гафарганда ганвай
– писатель: поэт, прозаик, драматург» (105 ч.) Гьа ина авторди вучиз ятӀани гьа зари гафунин словарный макъалада хьана кӀанзавай (эгер ам гаф яз кьабулнаватӀа) ибараяр кьилди, чебни словардин макъалаяр хьиз, яни кьилдин гафар хьиз гузва. Гекъ.:
– съезд писателей (I05 ч.) И кардини и гаф чал лап илитӀзавайди кӀевелай успатзава. Ихьтин, илим кваз такьуна, кьасухдай ийизвай гьерекатралди гъиле авай ктаб лап тафаватлу я. Са бязи юлдашри, гьа жергедай яз словардин автордини, «писбурун» жергедик
суффиксар квай га¬фар кутунва. Гъиле авай ктабдин автордини «Сифте гафуна» ихьтин гафар кхьизва: «… къецепатан чӀаларай атанвай гафар чи чӀалаз хас тушир суффиксар ва эхирар
ва мсб.) галудна ганва» (4 ч.). Себеб?! Вири халкьди кьабулна ишлемишзавай гафар, са касдиз кӀан хьана лугьуз, словардай акъуддани меген?! А уьлчмейри арадал гъизвай гафар (иллаки туьрк чӀалай кьабулнавай) фадлай тамамвилелди лезгиламиш хьанва, гьа уьлчмейрикай цӀийи га¬фар арадал гъидай морфемаярни хьанва (гекъиг:
ва икӀ мад). ЧӀала вичини игьтияж авачир гафар, уьлчмеяр ва мсб. кьабулдач, абур чӀала вичи хуьдач, сахламишдач. И месэлаяр автордиз, илимдин доктордиз чин тийиз авач хьи! Гьа са вахтунда, авторди «дибдин» гафарик маса чӀалан, вичиз «такӀан» -суз суффиксдин къаршивилин тай хьиз аннамишзавай
суффикс квай гафар гузва эхир:
ина авач. ГьакӀни, къейд ийиз кӀанзава, ина «
– отравление» гафни гьалтзава. Лезгивал хуьз кӀанзавай, «ватанперес» гьиссер авай касди маса чӀалай кьабулнавай
суффиксдин куьмекдалди вични неологизмдик акална мад цӀийи гаф арадал гъизва хьи:
префиксальный уьлчмейрин куьмекдалдини цӀийи гафар арадал гъанва хьи, гекъ.:
«беззаботное время» (38 ч.). Маса чӀаларай кьабулнавай суффиксрикай арадал атанвай цӀийи гафарни и гафарганда тӀимил гьалтнавач, гекъиг:
– мастерская, туьрк чӀалай кьабулнавай
суффикс акална арадал атанвай ва я гъанвай ихьтин гафар:
– сварщик ва мсб. Эхиримжиди (259 ч) лап «интересный» гаф хьана. И гаф нугъатдин свар «трещина» гафуникай
суффикс гилигна туькӀуьрнавай хьтинди я. АкӀ хьайила, суал къвезва –
гаф гьинава?! Эгер масакӀа ятӀа, урус чӀалай кьабулнавай
гаф ина хьана кӀандани?! Якъин кар я, чи чӀала эхиримжи вахтара маса чӀаларай атай суффиксрин куьмекдалди цӀийи гафар гзаф арадал атанва. ЧӀалан даях тир «Лезги газет»-да абур кьериз-цӀаруз гьалтзава, гекъ.:
, и гафарганда авач. Эхиримжи вахтара уьзуьмлух гафунин ериндал ишлемишзавай
гафни майдандиз акъатнава. Гьамни и гафарганда авач. Муькуь патахъай, чаз, чи чӀалахъ
ва маса суффиксри къалурзавай манаяр эвездай хсуси такьатарни авачиз туш. Амма, гьайиф хьи, шаиррини писателри, гьакӀни «чӀалан инкъилабчийри» ахьтинбурукай менфят тӀимил къачузва. Терсина, регьят рекьер жагъурзава. Маса чӀаларай кьабулнавай гафарин эвезар яз шаирри, писателри, яратмишзавай инсанри ва мсб. гегьеншдиз чпи туькӀуьрнавай га¬фар ишлемишун, дугъриданни, вири чӀалара, гьа жергедай яз чи чӀалани, адет хьанвай тӀебии кӀвалах я. Амма вири цӀийи гафари чӀала вичин мягькем чка кьадач. И карда чӀал харчи тийидайбур, чӀалан тӀебиатдиз мукьвабур, адан словообразованидин къайдайрал амал авуна туькӀуьрнавайбур, гьадан такьатрикай, я туштӀа нугъатрикай менфят къачуна ганвайбур гафарганриз лайихлу хьун мумкин я. ИкӀ, месела, чи чӀалай алай девирда туьрк
гаф яваш-яваш акъатзава, адан ериндал цӀийиз
туькӀуьрнавай тамухъан «лесник» гафуникай ашкъидалди менфят къачузва. И гаф гъиле авай гафаргандани ганва (275 ч.), идалай алава, ина там
«лесник» гафни гьатнава (274 ч.). Жув шагьид хьайи са вакъиадикайни ихтилат ийин. Мукьварал жуван са талукьдан кӀвале заз
лугьудай гаф ван атана. Хтулдихъ элкъвена гьа мукьва касди
«къала кван зав а теливизордин винел алай тӀипӀтӀипӀ»
лагьайла, зун мягьтел хьана. Квекай ихтилат физва!? Пультуникай. Авайвал лагьайтӀа, зун а гафунин манадин гьасятда гъавурда акьунвай, ам зи рикӀи чӀугунни авунай. А гаф чи чӀалан къайдайрал амал авуна туькӀуьрнавайвиляй ятӀа!? ТӀебиатдин кьетӀен сесериз ухшар гафарикай цӀийи гафар арадал атун чи чӀалаз фадлай хас я, гекъ.:
(ципӀицӀрин са жуьре) ва мсб. ТуькӀуьрнавайдини я алим, я журналист, я шаир туш. Лагьана кӀанда, ам вири гьа хизанди, хтулрини кваз, ишлемишзава. Мумкин я, и жуьредин урус чӀалан эвезар яз ишлемишзавай
хьтин гафар халкьдини кьабулун. Гьа икӀ, аквазвайвал, винидихъ къейд авунвай месэлаяр вири фикир гуниз лайихлу я. Килигин чун, месела, «Лезги газет»-да гузвай политикадин, экономикадин макъалайриз: ана авай гафарикай саки 70 % урусбур ва я урус чӀалан таъсирдик кваз арадиз атанвайбур я (калькаяр-таржумаяр). Абурукай, герек авайбурни-авачирбур зарбдаказ газетдиз, ху-дожественный эсерриз, анайни гафарганриз ва халкьдин рахунриз гьахьзава. Ибарайрин, предложенийрин кӀалубарни къвез-къвез урус чӀаланбуруз мукьва жезва, нетижада чӀал залан жезва. ТӀебии чӀалакай акьалтзавай несил къерех жезва. Предложенияр, келимаяр, урус чӀалай лезгидалди элкъуьрдайла, яргъи жезвайди, фикирар лугьуз четин жезвайдини якъин кӀвалах я. Гаф атай чкадал лугьун, эгер ихь¬тин рафтарвилер яргъалди давам хьайитӀа, чӀалан хсусивал ва кьил¬динвал зайиф жеда. Иниз килигна, са патахъай, урус чӀала (азербайжан чӀалани) ийизвай таъсир зайифардай серенжемар кьабулун, муькуь патахъай, маса чӀаларай кьабулнавай вири гафариз санлай чапдиз килигун арадай акъудун лазим я. Идахъ галаз сад хьиз, къейд авуна кӀанда, цӀийи гафар арадал гъидайла, «зарийри, кирамри» чӀалан словообразовательный гьерекатрал, къанунрал амал ийизвач. Чи чӀала цӀийи гафар арадал гъизвай кьилин къайдайрикай, адет яз, менфят къачузвач: тӀебиатдин кьетӀен сесериз ухшар (звуко- ва образоподражательный ком¬плексар) гафарикай, ибарайрикай гафар арадал атун, са чӀалан паюник акатзавай гаф маса чӀалан паюниз элкъуьн (субстантивация, адъективация, адвербиализация), манаяр чара хьун, чӀалан дибдин словообразовательный уьлчмеяр, суффиксар ишлемишун, абур «цицӀи» хъувун ва икӀ мад. И къайдайрикай абур, гьайиф хьи, къерех жезва. Чпел гьалтайтӀа, ийизвай хийирдин кӀвалах нетижада зарардиз элкъвезвайдакай гьич фикирни ийизвач. И гафарганни, са шакни алач, авторди халкьдиз хийир гъун патал туькӀуьрнава. Анжах, гьайиф хьи, терсина, ада чӀал хаталувиликай къутармишдач. Гафаргандин хаталувал – алимди, илимдин докторди кхьиникай ибарат я, гзафбур адав инанмишвилелди эгечӀун мумкин я. ГьакӀни и ктаб Москвадилай гатӀунна виринра подписка авунва. Ам гьам Урусат, гьам Азербайжан тирвал чкӀидайдал са шакни алач. Гьавиляй и ктабдикай: муаллимриз, журналистриз, корректорриз, редакторриз, кӀелзавай аялризни студентриз, жергедин инсанриз – виридаз, шаксуз, хийирдалай гзаф зарар жеда. Алай девирдин чӀалан гьакъикъат ва гъиле авай ктаб веревирд ийидайла, чун жезмай кьван арадал къвезвай гьиссериз рехъ тагана, хсуси фикирар, баянар гуз алахънава. Чаз са касни бейкафариз кӀанзавач. И жуьредин меслятрикай жедай зарар явашарун чи кьилин метлеб тир. Гьа са вахтунда, ихьтин шейэр чапдай акъатуни, адахъ галаз таниш хьуни – словарар арадиз гъунин карда гзаф пешекарри иштиракун, адак акатнавай гафар ва келимаяр хкягъ хъувун, абур ахтармиш хъувун, лексикогра¬фический материал мадни гуьнгуьна хтун, тамам корректировка авун, «сафунай» ягъун, са кӀалубда тун, техникадин лишанар са къайдада ишлемишун, словардин макъалаяр, лексикографический материал гунин карда тамам ва якъин къурулуш къайдаламишун чарасуз тирди чи илимдин вилик акъвазнавай кьилин месэла тирди мад сеферда успат хъийизва. И жуьредин меслятар, чӀалан гележегдикай авай къурхулувал, къайгъударвал чӀалан дестек тир «Лезги газет»-дин чинрайни малум жезва. Эхиримжи вахтара «къалп», «тапан» къейдер неинки чӀалакай, гьакӀ литературадикайни, тарихдикайни гун адетдиз элкъвенва. ИкӀ дегь заманадин дувулар жагъурун патал, лезги хал
кьдин алатай ва гележегдин кьисмет гьялун патал бязи юлдашар чпин фикирра кьадардилай къерехриз экъечӀзава. Къайдаламишнавай словаррал, тарихдин чешмейрал, медениятдин илимдал амал тавуни ва абур кваз такьуни лезги ахлакьдиз кутуг тавур хейлин шейэр пайда хьуниз рехъ ганвайди и ктабдини субутзава. Веревирд ийизвай гафаргандани ихьтин къейдерини бегьем чка кьунва, гекъ. гьакӀни:
«лезгины» ва чӀехи гьарфунилай ганвай:
– божество вод ва мсб. Гьелбетда, чи халкьдин ду¬вулар дегь заманайрин деринриз фенвайдал садани шак гъизвач, вучиз лагьайтӀа чи халкь ихьтин мублагь чилерал амукьун, ада вичиз хас тир милливал хуьн, къайда-низамдал амал авун, адахъ гьукуматдиз хас тир фикир-кьатӀун хьун – ибур вири бинедай къвезвай, халкьдин ивидик квай месэлаяр я. Е.Эмин, С.Сулейман хьтин устадарни буш чкадал арадиз атун намумкин кар я. Анжах, илимдин делилар авачиз, ахьтин фикирар гуни арадал гьакӀан буш ихтилатар гъизва. Халкьдин тарих, алатай девиррин чӀалан, литературадин ва мсб. гьал винел ахкьалдарун патал илимдивай къакъатун дуьз туш. Иллаки алай девир¬да илим хсуси хийирдихъди ялдай адет хьанва. Ихтиярар ганва лугьуз, бинесуз ва я делилар авачир фикирар гъун дуьз туш. Гьайиф хьи, ихьтин къундармайрикай халкь азад ийизни четин жезва. «Кирамарни зарияр, кьурналистарни чӀурналистар» ва абуру кхьизвай цӀийи «улубар» акъатнавай «базардин» девирар я эхир! ЖУЬ¬РЕБА-ЖУЬРЕ издательствойри, «Лезги газет»-ди, «Самур», «Алам» журналри, чкадин телевиденийри и жуьредин къанунсуз кӀвалахриз гьамиша манийвални ийизвач. ЧӀалан гьерекатриз талукь яз, винидихъ ганвайбурулай гъейри, чаз ихьтин теклифарни къалуриз кӀанзава. ЧӀалан чешнеяр яз – театр, телевидение, радио – дуьз лугьунин, кхьинин – газетар, журналар ва чапдай акъатзавай гьар са шей – чебни къайда-къанундиз табийбур, чешнелубур хьана кӀанда. И жигьетдай чӀал вири патарихъай сейли авун патал илимдиз, къанун-къайдадиз табий тир вири серенжемар кьиле тухун герек я. Лезги рахунрал ва кхьинрал гьукуматдин вири идарайри гуьзчивал, кьарувал авун ва и карда вири къуватар серфун чарасуз я. И гьерекатар кьилиз акъудунин рекьикай са касни къерех хьана виже къведач. ГъалатӀар, нукьсанар, чпин фикирар авайвал къалурна ва ачухдиз лагьана кӀанда. Жуван нубатдай, лагьана кӀанда, цӀийи «Лезги чӀаланни урус чӀалан словарь» гьазурна саки акьалтӀарнава, са-кьве йисалай адаз «дуьнья» аквада. Адазни, алатай словардихъ галаз гекъигайла, хейлин лайихлувилер хас я. Россиядин илимрин академиядин Дагъустандин илимрин чӀаланни, литературадинни искусстводин институтди (ИЯЛИ ДНЦ РАН-ДИ) ам акъудун хиве кьунва. Ам пландик кваз чапдиз гьазурун ИЯЛИ ДНЦ РАН-ДИН къуллугъэгьлияр тир С.Б. Юзбековадал, А.А. Рашидовал ва и цӀарарин автордал ихтибарнава. Ам типографиядиз гудай кӀалубдиз саки гъанва. Газетрини журналри гузвай мумкинвилерикай менфят къачуна, эхирдай лугьуз кӀанзава хьи, словаррин тереф хуьзвай, чӀалан сирер ва адан гьакъикъат мукьвалай чизвай вирибуруз чна и кӀвалахдиз майилвал авун тӀалабзава. Абурун теклифар чна хушвилелди кьабулда. ТӀалабда абур журналдин редакциядиз, ИЯЛИ ДНЦ РАН-ДИЗ ва я чахъ, агъадихъ ганвай адресдиз ракъурун: СтӀал Сулейманан район, Кьасумхуьр, В.И. Ленинан тӀварцӀихъ галай куьче, 26 кӀвал, Н.Ш. Абдулмуталибоваз.
Низами, миллетдал гьалтайла, вуж я? И суал Арбен Къардаша вичин «Гаф давам жезва» ктабда гьатнавай «Низами хтун» тӀвар алай чӀехи макъалада-ахтармишуна ва азербайжанви алимриз жаваб яз кхьенвай мад кьве макъалада кьетӀидаказ эцигнава. Кирамди и месэладин тарих тупӀалай ийизва, адан бине гьихьтинди ятӀа къалурзава. Низами Генжеви (II4I – I209) гьи миллетдикай ятӀа чирунин месэла алатай асирдин 30-йисара къарагъайди я. Арбен Къардаша Низамидин ери-бине тайинарун патал гьахъ гваз алахъунар авунва. Ада Низамидин миллетдин гьакъиндай адет хьанвай делилрин къурулуш чукӀурзава. Низами, кьабул хьанвайвал, персерин шаир яз гьисабзава, вучиз лагьайтӀ ада вичин эсерар фарс, яни иранвийрин чӀалал кхьизвай. И жигьетдай мисал яз Арбен Къардаша ХIХ лагьай асирдин нуфузлу алим , миллетдал гьалтай вич азербайжанви тир Казем-Бекан фикир гъизва. И алимдини, муькуьбуру хьиз, Низами персерин шаир яз гьисабзава. Арбен Къардаша бязи гьукумдарри и месэладиз талукь яз авунвай бязи сияси веревирдерни арадал вегьизва. Ада тайин мисал гъизва. Арбен Къардаша I939-ЙИСУЗ Азербайжандин газетар сифтегьан чинрал «Юлдаш Сталина чаз чӀехи Низами багъишна!» лугьудай гафар алаз акъатайди чӀехи яшдин инсанрин рикӀел аламайдини къейдзава. Азербайжанвийрик икӀ гьевес кутурди, ктабдин кирамдин фикирдалди, «Правда» газет хьанай. Ана са макъалада Низамидикай ихьтин гафар авай: «Низамиди иран чӀалал чӀалал авиляй кхьизвай хьи, адаз вичин чӀалал кхьин къадагъа ийизвай. Гьа и гафар юлдаш Сталинани лагьанай» («Правда», 3-апрель, I939-Й.). Ктабдин кирамди и месэладин гьакъиндай пуд лагьай фикирни авайди къейдзава, яни Европадин бязи литературоведри Низами Къафкъаздин бинедин халкьарин векил яз гьисабзава. Вучиз ятӀани и фикир михьиз кьулухъ гадарнаваз хьана. Советрин литературоведениедин илимда бине авачир саягъда алимри Генже шегьер ва гилан Азербайжандин кеферпатанни-рагъакӀидай патан
чилер Къафкъаздин Алпандин ареалдик кваз хьайиди рикӀелай алудиз алудайдакайни Арбен Къардаш раханва. И кардини Низамидин официальный биографиядал шак гъизва. Низамидин миллет гьим ятӀа чирзавай, адан уьмуьрдиз талукь делилар гьялунин виликан къайдаяр шак алайбур тирди лезги эдебиятчиди галай-галайвал къалурзава. Адет яз, Низамидин биографиядиз талукь делилар адан эсеррай къачунвайбур я. Арбен Къардашан шаклувилихъ мягькем бине ава: ахьтин делилар вири тамамдиз кӀватӀнавани? Абуруз виридаз дуьз къимет ганвани? Азербайжандин алимри Низами туьрк миллетдикай яз гьисабзаватӀани, Арбен Къардаш ихьтин фикирдихъ кьетӀидаказ рази туш. Азербайжанвийри Генжеда а вахтара авай халкьдин чӀехи пай туьркер хьайиди яз гьисабзава. Арбен Къардаш и делилдин чӀалахъ жезвач, ада акси яз, ХII лагьай асирда ана туьркер хьунухь гьеле субут тавунвай кар яз гьисабзава ва делилар гъизва. Азербажан патан фикиррала алайбуру Низами, ада вичи лагьанвайвал, «дагълух вилаятдин Къум шегьердай» хьунухь инкарзава, вучиз лагьайтӀа и гафар гъилин кхьинрин ктабрик геж кухтунвай кӀус яз гьисабзава. Ихьтин фикирдал алим Е.Э.Бертельсни алай: «Низами дидедиз хьайи чка вири куьгьне чешмейри Генже яз гьисабзава. ЯтӀани геж пайда хьайи бязи кирамри (месела, ЛУЬТФ-АЛИ-БЕГ Азера) Генжедин чкадал Къумдин тӀвар кьазва». Арбен Къардаша далу акализ жедай делилар алаз хьиз кӀватӀнава. Ада талышрин алим, академик З.М.Буниятован «Азербайжандин атабегрин гьукумат» ктабдай гафар гъизва. И алим вичин фикирдал ала: «Низами Къум шегьердда дидедиз хьана». Адан фикирда авайди Азербайжанда авай Къум я. З.М.Буниятова вичин фикир субут авун яз Низамидин вичин гафар гъизва:
Зун, гевгьер хьиз, Генжедин гьуьле квахьнаватӀани, Зун дагълух Къум шегьердай я.
З.М.Буниятова вичин фикир кьетӀидаказ топонимикадин делилдал желбзава, Къум хуьр гилани Азербайжан дин Къах районда амайди къалурзава ва Низами Иранда авай Къум шегьеррдай я лугьудай фикир инкар авун герек тирди къейдзава. Вичин фикиррин дуьзвал къалурун патал алимди Низами вичин уьмуьрда садрани вичин ватандай маса патаз тефейвилин делил гъизва. Арбен Къардаша Низами туьркерикай я лугьузвабурухъ галаз хци гьуьжет тухузва ва исятдани Азербайжанда авай Къум хуьре къадим вахтарилай инихъ ва алай аямдани лезгиярни цӀахурар, яни лезги чӀаларин дестедин халкьар хьайиди ва авайди къейдзава. Арбен Къардаш «Къум» («гьуьл») топонимдин метлебдални акъваззава. «Генже» гафунин тарихдикай веревирдзава. Ам арабри «джанза» гафуникай хьанва ва «хазна» лагьай чӀал я. Ктабдин кирамди Низамидиз гьатта «хазнада гевгьер жезни» хуш туширди, адаз азадвал ва маса генгвилер ва кьакьанар кӀан хьайиди къейдзава. Арбен Къардаша антитезадин жуьреда «Къум»
гафунин дережадиз цӀийи къуват ва мана гузва, фарс чӀалан «къум» («гьуьл») гаф «гьялуналди» шаирди «Генжедин гьуьлуьн» деринвилин къаншарда вичин хайи Къумдин кьакьанвал эцигзавайди къейдзава. Ада, историографиядиз талукь делиларни гъиз, фикир Низамидин шииратдин милливилел жем ийизва. Чи йикъарани амай Къум хуьр юкьван виш йисара шегьер хьайидакай алатай асирда авур археологиядин эгъуьнри къалурзава. Арбен Къардаша шегьердин тӀварцӀелай къачунва «Генжеви» тахаллус Низамидин тӀварцӀихъ адан ктабар кхьин хъувурбуру ва адан эсерар кӀелиз хьтайи маса ксари акалайди, Низамиди вичин эсерраз вичиз са чкадални «Генжеви» талгьанвайди тестикьарзава. Арбен Къардаша тӀвар-ван авай востоковед Ю.Н.Марра I925-ЙИСУЗ аавур къейдерикайни даях кьазва. И алимди персер Низамидивни адан аямдар Хаканидив къана эгечӀзавайди лугьузва. Ю.Н.Марра Иранда «шаиррин падишагь» тӀвар къачур Бегьарахъ галазни ихтилатар авурла, а шаирди алимдиз икӀ лагьанай: «Низамидин гьуьрметдиз адан Хамсэдихъ (вад дастандихъ) хъсандиз кхьенвай гъилин ктабар тахьуни зиян гузва. Абур бинедилай гъалатӀар кваз кхьенва. Гьавиляй адаз чка жагъанач» (Ю.Н.Марр, Эсеррин кӀватӀал, 2-жуз, I26-ЧИН, Илимрин академия, I939). Арбен Къардаша Низамидиз Иранда сифтедай къана килигунин себебрикайни лугьузва. Абур гзафни-гзаф Низами суни хьунихъ галаз алакъада ава. Азербайжандин алимар и кардикай рахан тийиз алахъзава. Арбен Къардаша Иранда авай Къум шегьер арабар атай сифтегьан вахтарилай шиийрин фанатизмдин макан хьайидакай ва исятда гьахьтинди яз амайдакай лугьузва. Бязи алимри лугьузвайвал, Низамидин буба Ирандин Къумдай Генжедиз куьч хьана, Низами гьа и шегьерда хун керчек кар яз кьабулайтӀани, Низамини шии хьун лазим тир. Амма Низамиди вич суни тирди вичин эесерра кьетӀивилелди къейдзава. Чи уьлкведа хьайи жемиятдинни-сиясатдин гьалари шаирдин миллет гьим ятӀа гьукумдарриз кӀандайвал тайинаруниз рум гана. Ирандани Низамидин миллетдин гьакъиндай гьарай-эвер I940-ЙИСАРА, И.В.Сталина Низами азербайжанвийриз «багъишайла, къарагъайди я. Арбен Къардаша гьам иранвийриз, гьамни азербайжанвийриз Низамидин миллет гьим ятӀа субутзавай делилар гзаф гъанва, абурукай сад, гьуьжет алачирди, Низами суни хьун Я.«НИЗАМИ хтун» макъаладин кирамди Низамиди Генжеда авай шиийрин – вичел пехилвал ва мидявалзавайбурун гъвечӀи кӀеретӀдихъ галаз ийизвай гьуьжет къалурзава. Низамиди вичин тӀвар арадал гъизвай гьарфариз талукь рекъемри I00I арадал гъизва лугьузва. Идалди шаирди вичин мидяйрин рикӀел Аллагьдихъ 99 сифет-ери ва I00I тӀвар авайди къейдзава. Амма шиийри им шиийри кваз такьазвай делил я. Арбен Къардаша суфи ва шейх яз хьайи Низамидин сурал мазар (пӀир) алаз хьайидини, амма гуьгъуьнлай, Генжеда шиийрин кьадар тежер кьван артух хьайила, сунияр патал а пак чка ламарни балкӀанар патал алафар хуьдай муьхцуьз элкъуьрайвиликайни тарихдин метлеб авай шагьидвилер гъизва.
Арбен Къардаша, Низами я иранвийрикай, я туьркерикай туширди къалурун яз, филологиядин жигьетдай ийизвай анализни алакьардайди, чӀалахъардайди я. Винидихъ чун рахай «Къум» гафунихъ лезги чӀалан бязи нугъатра «къая», «раг» мана авайдакайни ва идалди шаирди вич «Генжедин гьуьле гевгьердиз элкъвенвай рагунин са кӀус я» лугьузвайвилин нетижани хкудзава макъаладин кирамди. Ахтармишчиди шаирдин жуьреба-жуьре фикиррин гьерекатда-къурулушда «сейр» ийизва ва абурай Низами я персериз, я туьркериз талукь туширди къалурзавай делилар гъизва. Арбен Къардаша Низамидин шиирра гьалтзавай «туьрк» гафуникайни веревирдер ийизва. И гафуниз РагъэкъечӀдай патан шииратда ва гьакӀ Низамидин эсеррани миллет къалурун хас туш, адак квай метлеб «лацувал», «иервал» я. Гьа са вахтунда Низамидиз а вахтара Арандиз къвез эгечӀззавай сиятегьан туьркерин кӀеретӀар акурла, абурун чуьлдин уьмуьр, дуланажагъ къалурун яз, и гафуник шаирди лезги чӀала авай «турк» («тварк») гафунин манани кутун мумкин тирдакай макъаладин авторди веревирдер ийизва, гагь-гагь лезги чӀала «турк» («тварк») гаф «татар кьиф» ибарадалди эвеззавайни къейдзава. Арбен Къардаша мад са гафунал кӀевиз акъвазнава. Амни Низамидин шиирра гьалтзавай «табарьяк» гаф я. Низамидин ирс ахтармишзавай алимри и гафунин мана гьи чӀаланди ятӀа тайин хьанвач лугьузва. Низамиди а гафуник лезги кьве гаф чуьнуьхнавайдакай Арбен Къардаша чӀалахъ жедайвал кхьенва. И гафар сад «табрак» («тапрак»), садни «тапрукь» я. «Табарьяк» гафунин мана и кьве лезги гафуник квай хьтинбур тирди Низамиди вичи лугьузва. Арбен Къардаша «табрак» михьи лезги гаф тирвиликай, табрак лезги медениятдиз талукь шей тирдакай , лезги фольклордай мисаларни гъиз, субутзава. Арбен Къардаша зороастризмадайни гзаф мисалар гъизва ва вичин субутрин кьадар артухарзава, Низами пперсерикай ва туьркерикай туширди къалурзава. Ахтармишчиди чӀехи шаирдикай авай гзаф делилар кӀватӀнава, абур къайдада тваз алахънава, абуруз, жуьреба-жуьре патарихъай килиз, къимет ганва. Адан веревирдер, ада гъанвай делилар, ада ганвай баянар Низами лезгийрикай тирвилин чӀалахъардай, литературоведар патал чӀехи къимет авай материал я. Арбен Къардашан «Гаф давам жезва» ктабди эдебият ахтармишзавай илимда лайихлу чка кьазва. Гьайиф хьи, ихьтин ктабар алай аямда лап тӀимил я ва я саки ахьтинбур авач. Арбен Къардаша Низамидикай ийизвай веревирдерин арада ада ийизвай филологиядин анализ кьетӀендиз къейд ийиз жеда. Абурукай кьилди-кьилди гъвечӀи макъалада рахаз жедач. Арбен Къардашан делиларни веревирдер, адаз и фикирар ийиз тазвай багьнаярни, ада хкудзавай нетижаяр вири герекбур, къимет авайбур тирдал шак къвезвач. Абур ахтармишчидин ктабдай гьарда жува кӀелайтӀа, кфет артуханди жеда.
Рагьман дахни Секинат бажи ксудай вахт жезва. Къариди мес-яргъан туькӀуьрзава, къужади, турвакь-рак кӀеви ятӀа, ахтармиш хъийизва.- Пака рагъ жедатӀа, я Рагьман?- хабар кьазва къариди къецелай кӀвализ гьахь хъувур къужадивай.- Хабар кьун хьанач, валлагь, завай,- кьил галтадзава Рагьман дахди.- Нивай, я Рагьман?- суал хугузва адаз Секинат бажиди.- Нивай жеда – вацравай, ракъинин чкадал алайди ам я кьван.- Исятда вацран мичӀер тушни, я яхва?- Рахаз кӀандачни ваз кар авачи-из?! – бейкеф жезва Рагьман дах.- Ваз хъел вучиз къведа, я Рагьман? За вавай, пака рагъ жедани лагьана, хабар кьунай…- Ваз къе пакамалай чандиз фейи кьван рагъ бес хьаначни? Цавай цӀай аватзавай хьи!- Ам рагъ тирни, я Рагьман?- Бес вуч тир? Вун ксанвай цӀару серин тирни?- икрагь жезва Рагьман дахдиз рахунар.- Ваз хъел къвемир, я яхва. За ви язух чӀугваз лугьузвай гафар я ибур,- Рагьман дах галай патахъ гьич килигни тийиз, муртӀара вичин къаб-къажах чкайрал эхцигиз, рахазва Секинат бажи.- Зи язух чӀугвазвайвиляй, ваз пака рагъ хьана кӀанзава – гьакӀ тушни?- За лагьай са гафни ваз бегенмиш жедач ман, чан Рагьман. Авиляй ваъ, заз, марф къвана, вуна накь, виликвай юкъуз ягъай векьерал марф алукьиз кичӀезва.- БарбатӀ хьуй чеб!- Вучиз, я Рагьман? Ваз ви гъилерин зегьмет гьайиф тушни?- Ваъ! Гьавиляй, - жедач рагъ. Пакадилай башламишна, пуд юкъуз атӀун тийиз марф къвада.- Къвадач, Рагьман, къвадач. Пака къениндалайни чими жеда.- Ваз гьинай чида?- Чида ман, Рагьман. Гьар йисуз гьакӀ я кьван – вуна векь ягъиз эгечӀайла,..- Чиз хьайила, зи кьил вучиз тӀа ийизва вуна? Рагьман дахди хукунал алай япунжидиз гъил ийизва.- Вун гьиниз я, я Рагьман? - Зун жувазни пака вуч жедатӀа чириз. Гьа гила-мад варз сувакай хкатда.- ЧӀагьнакьа къецел ксузва вун. Къе пакамалай зи кьилин купул юзанва - марф къвадайди я.- Ви кьилин купул юзанвайвиляй, зун къецел ксудай чкадал атанва хьи.- Килиг, къвада гьа,- япунжи гваз къецелди фейи Рагьман дахдин гуьгъуьниз тагькимарна Секинат бажиди.
Йикъарикай са юкъуз Рагьман дахдин жунгав квахьда. Вири малар хтана къазмадал, квайни квай риши жунгав хтанач. Секинат бажидиз дерт хьана. Ада, и синел физ, а синел физ, гьарайиз-эвериз эгечӀна.- ГьикӀ хьана, гьай лагьузвачни?- ягьанатзава адакай Рагьман дахди.- СУЬС-ЧАН, суьс-чан… ВАГЬА-ВАГЬА-А-А,- эверзава Секинат бажиди.- ДУЬ-ДУЬ-ЧАН, дуь-дуь…, къазмадин виликай хъуьрезва адал Рагьман дах. Санихъайни я жунгавдин сес акъатнач, я ам вич хтана ахкъатнач.- КукӀварна зи риши жунгав, кукӀварна жанавурри,- секин жезвач Секинат бажи.- Агь, гиликьай жанавур, вуна асланар гатӀунар тийидай риши жунгав гьикӀ кукӀварна?- ягьанатдин хъвер авай чин къаридиз къалур тийиз, адав зил кьазва къужади.- Сев расалмиш хьаначтӀа чидани? А савхузрин девирда урусатдин кал ягъукай гъуз гьикӀ галчӀурнайтӀа, рикӀел аламачни?- Агь, нез тахьай сев! Вуна акьван зурба жунгав гьикӀ галчӀурна?..- Вун зал хъуьрезва-е, Рагьман.- Вучиз хъуьреда зун? Вуна риши жунгавдин душманрин тӀварар кьазва, зани абуруз къаргъишар ийизва.- Валлагь, хъуьрезва вун зал. Ви сир-сур аватӀа гьа абурухъ галаз?- Авайди я. Гьеле агъа ЧӀилихъа авай Къачадихъ галазни.- Къача ви рикӀел гьикӀ лагьана атанвайди я, я Рагьман?- Риши жунгав гьада чуьнуьхнавайвиляй.- Адаз вичиз жунгавар тӀимил авани я, яхва?- Абурун жинс масад я. Секинат бажи фикирлу хьана. Кардин гъавурда гьатнавайди чириз, ада ХЪЛАГЬНА:-ЖУВНИ фидай ман я, яхва Рагьман.-Гьиниз?-Риши жунгав фейи ЧКАДИЗ.-АМ калер гьалдай бугъа яз тухванва, закай ана вуч ИЙИДА?-НИШТА, кӀвал къени хьайиди, вуна гьамиша Къачадин папан тарифар ийида кьван…
Куьчедихъай са ни ятӀани ЭВЕРЗАВАЙ:-Я Рагьман дах! Я Секинат БАЖИ!-КИЛИГ, вуж ятӀа,- туьгьмет кваз буйругъ гузва Рагьман дахди Секинат бажидиз.- Ваз ван КЪВЕЗВАЧНИ?-ВАН текъвез, зун биши туш хьи,- бегенмиш жезвач Секинат бажидиз.
-Бес экъечӀ вучиз ИЙИЗВАЧ?-ЭКЪЕЧӀДА зун жуваз мажал хьайила… Гила эверзавай касдин ван гьаятдай агакьзавай, гьавиляй Секинат бажидивай экъечӀ тавуна акъвазиз ХЬАНАЧ.-ВУЖ я?- тади акатна АДАК.-ЗУН я, я Секинат БАЖИ.-ВУН вуж Я-Е?-ЗУН куь мирес Ширинбег. ГьикӀ хьана, чир ХЪЖЕЗМАЧНИ?-ВУЧИЗ чир хъжезмач?- рахана Секинат бажи кушкушдалди,- чир техжез, зун я буьркьу туш, я КИМИ.-Я Секинат бажи, Рагьман дахдиз экъечӀ лагь ман,- тӀалабна Ширинбеге.-Вун мад пиян яз тахьуй гьа,- айвандин парудилай хур вегьена, миресдиз вич къалурна Секинат бажиди.- Рагьман кӀвале авач эхир… Квез герек хьанва АМ?-АВАЙ ман са дерди – жуван чӀехи мирес тушни?- хъфиз кӀан жезва Ширинбегез.-Ша кӀвализ, я Ширинбег,- Секинат бажидин патавай айвандин парудал хур вегьезва Рагьман дахдини.- Вун хъфин вучиз ийизва? Ширинбег, тупӀарин арадай акван техйидайвал кана куьруь хьанвай пӀапӀрус фитӀиниз, серсер хьана АМУКЬНАВА.-ВУН серсер жемир, я мирес, Секинат бажидин тӀул течиз яни ваз? КӀвализ текъведайди чиз, Рагьман дах Ширинбеген къаншардиз гьаятдиз эвичӀзава. Гурарин кьилелай адаз хъел кваз тамашзава Секинат бажи:- За авач лагьайла, авач хьухь ман, кӀвал чӀур тахьайди. Вун ни эвердиз эвичӀзава? Вуна зун нин вилик хьайитӀани гьикьван агъузарда?
-Хуьре вуч хабарар ава, я Рагьман?- кӀвализ хтана агакь тавунмаз, вичин суалралди къаршиламишзава Секинат БАЖИДИ.-ЗУН хабарар кӀватӀиз хуьре къекъвезвачир,- бегенмиш жезвач Рагьман ДАХДИЗ.-ЗИД акӀ лугьун туш, я хвади. За вун хабарар кӀватӀиз хуьре къекъвезва лагьаначир ХЬИ.-БЕС вид гьикӀ лугьун я? Вуч хабарар кӀанзава ваз ЗАВАЙ?-ГЬА ваз ван хьайибур. Икьван хуьре бес югъди са дуьшуьшни, са агьвалатни ХЬАНАЧНИ?-ХЬАНА, хьана. Зи фикирдай акъатнавай,- ягьанатдин сесинал элячӀна Рагьман дах.- Вини Вилиметан эркек лам са гьафтедин вилик диши ла
марихъ агалтна квахьайди гилани хтана ахкъатнавач. Кесиб Вилимет адахъ къекъведай кьван кӀвачерай акъатнава. Мад, агъа Селиматан кал, нехирдай катна, жунгавар галаз куьчейра ГЬАТНАВА…-АКЪВАЗ, я хвади. Вуна закай ягьанатар ийимир. Заз вавай хуьруьн хабарар кӀан хьайила, вуна ламарикайни калерикай махар ахъайзава. ГьикӀ хьана – чи хуьре инсанар АМАЧНИ?-ВИРИ сагъ я, кьейи-хайини авач, мехъер-садакьани АВАЧ…-ГЬИКӀ, я Рагьман? Бес ви мирес Рамалданан паб мад хъшанвалда ХЬИ?-ХЪШАНВАТӀА, гьадалайни анихъ хъшурай,- хъел атана Рагьман дахдиз.- Рамалданан паб йикъа садра хъшуз хкведа лугьуз, за вуч ИЙИДА?-ВУНА са затӀни, я хвади. За ваз вуч ая лугьузва кьван? ЧӀана заз ви миресдин тӀвар сивера гьатна, ам вич жемятдин вилерай аватна КӀАНЗАВАЧ.-ВИЛЕРАЙ вучиз аватзавайди Я?-ПАБ хъшуз хквезвайвиляй. Кьабул тахвурай МАН.-ХАБАРАР кӀватӀиз къекъвемир, фена жува лагь. КӀан ятӀа, акъвазни ая гьана. Акьван рикӀ кузвай миресдин КӀВАЛЕ.-ВАЪ, Рагьман, зун, вуна лаш илигайтӀани, инай экъечӀдач. Бес чун гьикьван кисда, я хвади? Уьмуьрар шузвайди я гьа. Уьмуьр Рамалданан йикъа садра хъшуз хкведай паб туш ГЬА-А…-ВАЪ ГЬА-А?-ЭХЬ гьа-а!
Камаллувал абур тир чи хуьрерин.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Вич вичихъ агъунваз, Владимир Владимирович Путинан тӀвар герек авазни-авачизни тикрариз, вич ада ракъурнавай «пайгъамбар» хьиз къалуриз, рикӀиз кӀанивал, гъиляй атайвал ийиз хьайи Рамазан Абдулатипован девир куьтягь хьана. Лугьудайвал, вичел баркала, аферин тагъана куьтягь ХЬАНА.20I3-ЙИСАН хъуьтӀуьз Кремлди вахтуналди републикадин кьиле ам тайинарайла, дагъустанвийри виликанбуру республикада дувул ягъиз тур татугайвилер, гьахъсузвилер, халкьарин арада тефир тунар цӀийида эхирни пунарай акъудда лагьана фикирнай. Гзафбур икӀ жедайдахъ инанмиш тир. Вучиз тир лагьайтӀа, вич политикадиз атана алатай вири йисара ада Москвадай хквез чкадин гьакимриз абурун гъалатӀрикай ачухдиз лугьуз, туькӀуьр хъийидай рекьер къалуриз хьанай. Ачухдиз чирзавай хьи, эгер ам вич Дагъустандин кьиле акъвазарайтӀа, вири масакӀа жеда. Гьардаз вичин чка чир жеда, гьар сад Дагъустан Республика вилик тухунин, халкьдин яшайиш ва дуланажагъ хъсанарунин гьерекатдик кутада. Гьайиф хьи, акӀ хьанач. Рахунрилай рахунрал философиядин деринриз эвичӀиз, тайин крарикай тӀимил рахаз хьайи республикадин Кьил гьа сифте йисуз шит жез эгечӀна. Варцар, йисар алатиз – мадни. Са рахунралди алатзавайтӀа, вуч къайгъу тир? Ада вичин ниятрин хаталувал, кьабулзавай къараррин зиянлувал ачухдиз къалуриз ва абур вахтунин истемишунар хьиз агакьариз эгечӀна. Дагъустанвийриз субут хьана хьи, им чпин къайгъу чӀугваз, республикадин крар вилик тухуз, цӀийи ерийрал, еришрал алудиз хтанвай кас ваъ, вичин куьгьне мидяйриз кьисасар хкьаз, вичин кӀвалин, тухумдин, хуьруьн ва райондин, ахпани, вахт ва такьатар амукьайтӀа, чпин районрин ва халкьдин крар туькӀуьриз хтанвай кас я.
Белки чнани адак умудар кутунвай жеди. ГьикӀ кутадач кьван – Дагъустандин алигархар са-сад гьукуматдин краривай къерех ийизвай, гьеле советрин девирдилай инихъ, векьин маркварихъ галай бугъаяр хьиз, районринни шегьеррин кьиле акъвазнавайбур дегишарзавай, милли культурадиз артух фикир гуз ЭГЕЧӀНАВАЙ.-ТӀИМИЛ я абуруз!- рахазвай дагъустанвияр.- Бес я халкьдикай ягьанатар авур кьван! Амма яваш-яваш, йикъалай-юкъуз абуруз чпин умудар бинесузбур тирди ашкара жез эгечӀна. Халис ягьанатар гьар са камуна акваз эгечӀна. СМИ-ДИН такьатра и тӀвар акьалтай АГР-ДИ са регъуьвалкичӀевални авачиз Бюджетдин пулар анжах вичин мукьвабурун, абурун хусуси игьтияжриз къуллугъзавайбурун ихтиярда тваз эгечӀна. Гьавиляй Мегьарамдхуьруьн районда шегьре рекьел кӀвалах ийиз Кизилюртдай бригада къвез хьана, Кьасумхуьрел администрацидин дарамат Махачкъаладай къвез аварри ремонт авуна. Дербент райондин виш гектарралди ципицӀлухар аварвидин карханадин ва Абдулатипован вичин, стхадин танишрин, дустарин хусусият хьана. Дербент шегьерда авур ремонтривни чкадин эцигунрин фирмаяр ерли агуднач. Юбилейдин мярекатарни вичин халкьдин сувариз элкъуьрна… Ихьтин мисалар вишералди гъиз жеда. Абдулатипован девирда бюджетникрин мажибар хейлин тӀимил хьана, амайбурни тайинарнавай вахтунда гуз амукьнач, аялриз, яшлубуруз гузвай пособияр я стӀу ганач, яни вахтунда гуз хьанач. Министрар алудиз цӀийибур ахцигун адетдиз элкъвена. Дагъустанвияр инанмиш тирвал, им анжах цӀийибурувай дуллух къачун патал ийизвар кар хьана. Миллетрин арада тефир тваз, садбуруз шиш къалуриз, муькуьбуруз кабабар гуз эгечӀна. Халкьарин арада гьич садрани тахьай хьтин тефирар гьатна… Куьрелди, тамам тушир вад йисан девирда республика са кьадар кьулухъ хъфена, яц кьена як тарашдай чкадал атана. Кьел тӀуьрда яд хъвада лагьайвал, ибур гьакӀ хьана алатдай крар бажагьат жеда. Вахтуналди республикадин кьиле акъвазнавай Владимир Абдуалиевич Васильева гьарай-вургьай галачиз гзаф крар дуьздал акъудиз, гзафбурувай хабар кьаз ва жаваб гуз таз эгечӀнава. Са куьруь вахтунда къарагъарнавай уголовный делойри, центрдай спецназдин къуватар атуни, чкадин гьакимрик вилериз аквадай кичӀ ва къалабулух акатуни идан патахъай шагьидвал ийизва. Вуч я – цӀийи умудрин девир алукьнавани? Жемятдиз амукьзавайди гьам я: пакадин йикъак умудар кутун ва, гьарда вичелай алакьдайвал, абур кьилиз акъатуник пайни кутун. Аквада чаз, ам гьихьтинди жедатӀа…
Кичибег Мусаев – шаир, таржумачи ва алим – 1937-йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин Гилияр хуьре хана. Дербентдин педучилище, ДГУ-ДИН тарихдинни филологиядин факультет акьалтӀарна, Германияда Советрин кьушундин частара къуллугъна. Армияда къуллугъзаваз, ада газет тешкилна ва адан корреспондентвал авуна. Ахпа Даггостелерадиода, Бакуда Азербажандин илимрин академидин Низамидин тӀварунихъ галай литературадин институтда кӀвалахна, Москвада СССР-ДИН илимрин академидин М. Горькийдин тӀварунихъ галай дуьньядин литературадин институтда аспирантурада кӀелна, диссертация хвена. К. Мусаева вич пенсиядиз экъечӀдалди Бакуда кӀвалахун давамарна. 2003-йисуз хтана Дербентда яшамиш жезва.1969-йисалай СССР-ДИН писателрин Союздин жергейра аваз шаирди хейлин ктабар чапдай акъудна. Адан сифте ктаб 1961-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода акъатнай. Гзаф шиирар урус чӀалаз таржума авунва ва кьилдин ктабар яз Москвадин «Современник», «Советский писатель» издательствойра акъатнава. К. Мусаеван къелемдикай литературадин гьерекатдикай, халкьарин литературайрин алакъайрикай хейлин макъалаяр хкатна. Шаирдин яратмишунрин кьилин кьетӀенвал ам я хьи, ам гьамиша чилерал алай, халкьдин, инсанар яз гьар садан гьиссеринни дердийрин къайгъуда авай, татугайвилерални генгвилерал фикир желбзавай, абурун патахъай шадвални, пашманвални ийизвай шаир я. К. Мусаева лезги кӀелдайбуруз хейлин таржумаяр – Пушкинанни Низамидин, Физулидинни Лермонтован, Петефидинни Фучикан, Гьамзатованни Вургъунан эсерар теклифна. Шаир Дагъустандин культурадин лайихлу работник я.
* * * Сиве кӀараб аваз, хвеш катзава КӀицӀ виликай, заз вил ягъиз АРА-БИРЗАЗ авайди зи къайгу я, я гьайван, КӀарабдикай вучзавайди я за ви?..
На айвандик, ракъинихъ кваз, эхтилат Ийизва: хва, экъечӀзава рагъ цавуз. Дуьнья тирвал элкъвез-элкъвез: къваз тийиз Кардик ква ам, чим, экв ракъуз виняйгъуз, Нянихъ ада, ацукьайла, сефил ЯЗ(ГАЛАТНА, дуьньяни чӀуруз акурла) Лугьудалда: «мад пакамахъ ХЪФИДАЧВУЧДА, квез я икъван алахъ авун за…» Амма, гьакӀ лугьузватӀани, хквезва АМ-СА югъини ийизвани АКАДАР?!ИНСАН, дуьнья чимивал, экв авачиз Таз жедай рикӀ авач аквар гьаларай!
* * * Ажеб затӀар я дуьньяни уьмуьр Жегъидач метлеб вядеда амаз.
АХВАР Тутун тарак ацукьвана зун, маса Рушахъ галаз зарафатиз, суьгъбетиз. Вун атана акъвазнава патавай Бейкефдаказ, пехилдаказ гуьзетиз. Ваз кӀанзава вун кьатӀун рикӀ чӀуру за, Вун такурдай кьуна, адаз хъверзва Килигна: за ябни гузвач на, хъелна Элкъвена хьиз ЖИГЪИРДАЙIУЗ зверзава. За, къудгъунна, туфлиярни векьемаз, Чукурзава, ви гуьгъуьниз, экуьди, На гъил къачун кӀанзаваз.-вун КАТЗАВА!.....ЗУН вав къени
Чаравуна кьисметди чун Авурди хьиз гъилералди, Килигначир элкъвена зун. Нагьв къвез кичӀез вилерал ви Иисар финвай чун яргъа жез Хьана вун мад ахкунач заз. Къвана марфар, хьана живер Ви гелни гьат хъувунач заз… ГьинаватӀани чизвач заз вун, Амма вахъ вил галама зи - Я чан ахкван тийирди,
Вучиз рикӀел алама зи?!
Мад гатфаралд еке хьуй-цуьк ахпа гъуй тух ЖЕДАЛДИ…»ЛУГЬУЗ, на цукькдай къелемдин хилер-путар атӀуда… Белки, бирдан амукьдач ам на лугьудай ЧӀАВАЛДИМУРАД амаз фин жеда ам - а гунагь куьз къачуда?
* * * Билбил рахана Эминан сурал:- Вун бахтавар я, эй шаир Эмин Ви тӀвар-ван элдин сивени рикӀе Гьатна машгьур я, я пара ширин. Шаирди жаваб гана: - Бахтавар Ничхир, акӀ ятӀа, хъсан я…, хьурай… Амма а тӀвар-ван за дуьньядиз гьакӀ Са вил кьванни ягъ хъувунихъ гудай!..
«Нинд я чилер, нинд я цавар» цилкдай Гьалал мугни ватан кӀан хьун инсандиз Айиб кар ваъ, лайих кар я, гьелбетда, ЧӀуруд са кар я инсандин: нефс паталд Чарадандни кӀанз тух тежер хесет ква. ГЬАЙИФ,ПИСНИ авамни я инсанар, Кьаз чил, цавни-чарадандни гьарамдни… Гьавиляй я и дуьньяни Аллагьди Авунвайди тежедайвал садандни!
ГЬИКӀ АКЪВАЗДА СЕКИН ХЬАНА… ЯхцӀурни цӀуд агъзур(!) югъ-йиф кьил атӀай Гьажимрадан гьарай аваз гьавада!.. Амайбур- къуй, вун, ам жагъай авар халкь. ГьикӀ акъвазда и ван аваз япара?! Бес а беден, кьил галачиз кучукай ЮГЪ-ЙИФ сура кьил хкӀан жез авачни? Гьакьван йисар! сад-садавай къакъудай кьилни беден санал динжиз хьанач хьи!!-
Урусат, лагь куьз авунай вуна икӀ. Дагъвидин руьгъ а чкадал ГЪИДАНИ?!БЕДЕНДИВАЙ къакъуднавай есир кьил Сура хутаз ваккузавач гилани?! Аллагьдини кьабулдай туш ихьтин кар Ихьитин гунагь гьалалдай туш адани- Ахьтин гьаси амалариз1, кьилел са ХАТА-БАЛАНИ гъидачни вуна ВИ?..БЕДЕН Къумда, КЬИЛ-ПИТЕРДА (!)…Туна икӀ Кьейидан руьгъ деливун пис кӀвалах я. ГьикӀ кӀантӀани (чуьнуьхнани!..) хкваш кьил, Ахьтин кьегьал мерд хва, халкь, ви дамах я! РикӀ атӀудай а ван жуваз жезмайкьван Авар тушир заз кваз кьарай къведай ТУШ!..ХАЛКЬДИЗ вичин хцин ругьгъ гьакӀ ТАЗМАЙКЬВАН.«КЬЕГЬАЛДИН халкь» лугьунни дуьз жедай туш!!
* * * «ВУН-ЗИДИ я, зун-види я», - лугьуз, зун Уьмуьрлух гьакӀ хьана, дуьнья - КилигайтӀа: зун видни туш, вун зидни туш Вучиз на заз табна, дуьнья?!!
* * * Дуст кас, чими саламар ваз Бакудай, Яшар хьунвай чи патахъ вил жезва зи. Гила йикъар фад поезддрин вагъунар Хьиз вахърахъни-пахърахъиз худ физва хьи!..- Са билет я Уьмуьрда гузвайди чаз: Садра акьахунни садра ЭВИЧӀУНМАД акьахун, мад эвичӀун жедач чаз, КӀантӀа гъвечӀи зун хьуй, кӀантӀа чӀехи вун.
…Ама гьеле зун Уьмуьрдин ПОЕЗДДА,«НУБАТ чка вид я, эвичӀ!» ЛАГЬАНВАЧ.ШУЬКУЬР хьуй лагь Аллагьдиз акӀ хьайила, Зи тӀвар алай «остановка» атанвач!
* * * Рагьметлу дуст шаирдиз Гунагьар вуна гзаф авуна- канзаваз ийиз! ВикӀегьвилелди, авун абур кеф, гьунар хьизни кьваз. Амма эхирдай къе са кӀвач сура авайла, вучиз Акьван кичӀезва а чӀавара гьич кичӀе техьай ваз, ЛУГЬУЗ-МИНЕТИЗ: «Вуна заз жегьнем гумирман, Аллагь» - Гьинз ракъурда вун ви чка са гьам яз хьайила, лагь?!. АкӀ викӀегь инсан, итим а вичи авур гунагьриз Къвезвай жазани кьабулиз уьткем къваззавайди я Гунагьрин рекьин эхир кьил жегьнем тирди хъсан чиз ВикӀегьвалай на вучиз акӀ ажузвалзавайли я?!- …Ви тӀварцӀиз гьурьмет кӀанзаватӀа ваз кичӀе жемир ман Жегьнемдизни гьа викӀегьдиз, халис итим хьиз алад!
Жегьнемдай тел атанва заз ахварай Дуст шаирдин кефи авач лагьана – Гуьгьуьлрикай кьаз жез кӀандай ви завай,
Дуст, ваз кӀандай эрекьни гваз атана. Лап исятда къведай хьи ви патав зун ХВЕШИЛА-ВУН ша́дун
гьакьван хушзаваз!.. Амма жезвач: ваз килигна гьанай жув Ахъай хъувун тавуна хьуй вучда за?
* * * Чи ван къвезмач, чи ван жезмач, шаирар! – Инсанрихъ вуч хьанвайди я?!. – Инсанар икӀ хьанвай дуьнья, инсанар икӀ хьанвай Ватан, Куь язухни хьанвайди я!!.
АХВАРАЙ - Заз инсанар аквазмача. Гьиниз фенва куьн, инсанар?..- Гьич санизни фенвач – ама, Анжах хьанва гила чакай ГьакӀ инсанрин шикилдавай Кьве кӀвач галай ничхирарни гьайванар
Дербенддавай Низамидин гумбетдин патавай фидайла
– Югъди инлай къвез-физ акӀа жез ава, Чаз килигни тийизвай хьиз Низами. – – Вуч хьанва ? Вуч фикирзава-лагьа чаз На чун кваз кьан хъийизмачни, Низами?– Инсан, дуьнья кӀан хьунар гьакӀ физва зи, Куьне пак тир затӀар, кӀвачик кутурла, Инсан, дуьнья заз мад акӀ кӀан хъиженни Инсанвал, намус амачиз АКУРЛА?!…ДУЬЗ я, гьахъ я, – ятӀани ша, умудин: Белки чун чи диндал хквен, Низами. – Белки чун вун икӀа акваз, фагьумиз Утанмишни жез дуьз хъижен, Низами.
* * * Заз жув рекьиз кичӀезвай вун тахкуна, Амма вун гьикӀ, вучиз икӀ фад кьена, дуст?! Къвезвай тир зун пад-кьилни дуьз авуна – Къведалди гьикӀ амукьнач-гьикӀ фена, дуст?! Агакьзамай туш вав гила сакӀани, Жезмайди туш садрани ахквазни вун!..- Ви рикӀ хьайи булутриз вил хъиягъиз, Абурув гьакӀ рахаз кӀанзни ама зун. – Руьгь цавара жедайди я, лугьуда – Ам гьикӀ ава? – Аку, лагь заз, булутар. Лагь, зун «гьикӀин – вучин?» лугьуз гьакӀ ама – Багъишламиш авурай заз, булутар.
Чилер, дуьнья- Алем чирдай алимди Чилер-Чилин шар амукьдач лугьузва, Ахьтин вахтар жедалдни са Марс хьтин Катдай чка акун меслят къалузва – Авам алим, язух алим гьанрани Аллагь-Тала авайди хьун тийижир!.. – КӀелай авам, вун гьинз1 фейтӀан, ажал ви Вахъ галайди – Гьана жерди я эхир!
* * * Зи кӀвал-югъ вун тир, СССР… Вун фена – заз кӀвал-югъ амач. Зун чарадан маса кӀвале… – Вун хкӀанз заз кьарай авач. Хъша ман вун, жез хьайитӀа, Жедай туштӀа, – ша, икӀ ийин: Зун къвен гьанихъ, яваш, акъваз – Белки зун вахъ агакь хъийин…
ХъуьтӀе амаз къаткай духтурханада Къарагъ тежез хьайи, эхир къарагъна Пенжердихъ фей зи, гадни хьун хъувуна Акваз – гьайиф жез, пӀузарар акъатна… – Виридалай хуш тир, гьакьван кӀани тир Гатфар атунни хъфинни хъувуна, Бес дуьз яни гатфар за зи рикӀ гайи, ГьакӀ фин, закай са хабарни ТАКЬУНА?!…ГАТФАР, вунни гьа и дуьнья хьиз я кьван, Къайгъувачир
инсан гьикӀа хьайитӀан: Са къатда, са жуьреда къвез физвай акӀ, АмукьайтӀан инсан, инсан кьейитӀан …
КӀваляй экъечӀна къецел фидамаз Билбилрин ванер гьатдай япара Илигна мани ягъиз шаддаказ Къугъваз кьуьлериз жедай тарара Вучиз ятӀани гилан вахтара Амай хьтин туш тарара билбил: Билбилри мани язамачни, я Билбил амачни акъатзвач кьил. Къенин дуьньяда билбилрин ванер Ваъ, маса ванер я хушбур вири – Белки гьавиляй билбилризни къе Гилан дуьнья, чун хушзамач жеди ……Анжах билбиринд туш месэлани – Абур, берекат катзва чакай … Дуьнья къенийиз
жезвай туштӀани Дуьнья чӀур хъийиз жезвайд я чавай (?!)
* * * – Чеб дуьньядиз атайдалай кьулухъ гьикьван зегьметар ЧӀугуна ва гьикьван пара къазанмишни авуна Хъфирбурун икӀ вучиз я, я чан Аллагь, кьисметар – Куьз гьакӀ рахкурзава абур, затӀни вахкун тавуна? – Ваъ, види дуьз туш, эй инсан, ийимир а гьасивал – Ахьтин гафар, бегьем фагьум – фикир тийиз лугьузвай. А зегьметар, къазанмаяр – абур вири гьакъи я Дуьньядив жув ана хьунай, ам акунай вахкузвай…
* * * Чуни дуьнья алцурарзавай заманадиз Гьикьван жагъиз хьайтӀани жавабар – мад хквезва, Амукьзава, мад хъижезва жаваб кӀандай суалар. – Эхиримжи чкадал куьз, вуч себеб яз вегьезва Чна инсанвилин сифте шартӀ хъсанвал – сувабар? Куьмек, гьуьрмет авун, кӀеве авайд кӀевяй акъудун – Суваб я, на къачу суваб лагьай меслят авурла, Са юлдаши «суваб патал каци кьифни кьазмай туш – Ваъ, адакай заз вуч хийир авайд я кьван» лугьузва. Хва кьей «хийир», иеси кьей, хва кьей вахтар «хийиррин», Вири пулдихъ шейъинихъ, кар туькӀуьрунихъ эвезай! – Гьайиф вахтар, чи инсанвилин эвелдни, виниздни Тир, сувабдин крар тийиз, гунагь хьункай кичӀедай! Чин кьулухъ хьуй «абур кьулухъ кумукьун я» лугьуз чаз, Инсанвални суваб кьулухъ авунриз рехъ гайидан!
«Вилик финар», «цӀийивилер» хъсан я чаз» гафар гваз Инсанвилер, намус-абур кадрун рикӀел гъайидан! Ихьтин «цӀийи» замана кьий, халис инсанвилерихъ Къимет, чка амукь тийир патахъ рекьер къалузвай, Алцурариз, ягъалмишриз иблис-шайтӀанвилерив Язух дуьнья чӀуру, зарар галай патахъ тухузвай!
ЛЕЗГИ ДУЬНЬЯ Сад ятӀани Сад Аллагьдиз Вири Дуьньяни, Гьар са халкьдихъ авайди я Вичин дуьньяни – Агъзурралди масабурни АватӀани мад Лезги дуьнья, я чаз вунни Авайнивай сад! Лезги дуьнья – лезги чилин Нефес, ранг абур, Лезги дуьнья – михьи, экуь Хесет, рикӀ, намус. – Лезги гьина хьайитӀани –(Дуьньяд а кьиле)!) – Лезги дуьнья, лезги ругьгъ я Авайди РИКӀЕ!..…ГЪВЕЧӀИ дуьнья, гъвечӀи халкь, чил ЯтӀани, къимет, ери чӀехи тир – Квез «гъвечӀиди» гьикӀ хълагьин ИкӀ якъинни гъвечӀиди тушир?!!
ЦАВАР, ЗУН ЧИЛИВ ВУГУМИР КУЬНЕ… Цавар, гьикьван куьн кӀанда заз пара: Килигуналди атӀудач зи вил… – Рагьметдиз фена чилик кваз, ахпа Заз куьн мад ахван хъийидач хьи гьич!.. – Куьн акваз, регьят я вири эхиз! – Анай завай куьн акваз жедай туш!!. – Кутаз тамира куьне зун чилик, Куьн такваз завай акъваз жедай туш!!!
_____________________________ Шиирар автордин хатӀ хвена ганва
Дагъдин хуьр, сад-вад кӀвал квачиз, фадлай арандиз куьч хьанвай. Хуьре амай гьа сад-вад кӀвални, гьа виликдай хьиз, хеб-мал хуьнал, хуьре чпин кесибвал авунал машгъул яз амай. Арандиз куьч хьанвай агьалияр цӀийи шартӀари аваданлу авунвай. Генг, мублагь чилерал хуьруьн лап чӀар фейи куьгьне кесибарни кваз агьваллу хьанвай. Къуллугъчи Абад лагьайтӀа, гьар гатуз вичиз муьгьлет гайи вахтара дагъдин куьгьне хуьрел кьил чӀугваз вичин амадаг хуьруьнви Селягьан кӀвализ мугьманвиле хкведай. Хуьруьз хтайла Абад Селягьахъ галаз Шугъулар булахдал фин, булахдин кьилел экъечӀнавай виш йисарин тарарин сериндик ацукьна тӀуьн-хъун авун абур патал адетдин кардиз элкъвенвай.– Агь, чан булааах! – авуна къени Абада, кружка сивихъай галудна. – Вун чи дамах я, дамах! Чи Шугъулааар тӀвар-ван авай хуьр тир... Гьайиф хуьр... Къе, ингье, харапӀайриз элкъвенва... Чун гьар сад ватанперес хьана кӀанда... Ахварайни хуьр аквада заз гьамиша. Ма килиг-е садра! – Абад Шугъулар булахдин къаншарда экӀя хьанвай векь акъатнавай чуьлдиз килигна. – Баркаван ерияр!.. И пад, а пад. Далу пад, вилик пад... Мулкунин юкь я Шугъулар. – Ам кьуд патахъ элкъвена. – Ихьтин гуьзел чкаяр мад масанра авайди туш. Чун шад хьиз яни квез? Аранда ветӀ алтӀушна, тӀветӀ алтӀушна. Къуйдин тӀеамсуз яд хъваз. Куьн и циз тамаш садра. Баркаван хьайиди. – Абада гъил булахдик кутуна. – На лугьуди, муркӀарикай авахьзава...– Де хъша, вун, – эвер хъувуна Абадаз Селягьа. – Хъша, хьанва. Абад, вич икьван гагьда рахазвай хуьруьн лежбер Байбутаз гьич суфрадихъ теклифни тавуна, булахдин кьилел хкаж хъхьана. Лежберди вичин гъилер латак хкуьрна, абурукай стӀалар кӀвадарна, гъилер пенжекдин къваларивай гуьцӀна. ПӀапӀрус акъудна, адак цӀай кутуна. Гум нерин хилерай ахъайна, са вил серин тарцин кӀаник шишер незвай Абадазни Селягьаз яна, ада хуьруьхъди камар къачуна... Булах аквадай кӀунтӀал агакьайла, Шагьнисиб булахдал къвезвай дишегьлийрал гьалтна.
– Вув! – авуна Хушмариди, булахдин кьилеллай тарарикай гумар хкаж жез акуна. – Агъабур вуч гумар я, агъанай акъатзавайбур, я папар?– Идаз хабар авайди туш-е, – лагьана Шагьнисиба. – Идаз квекай хабар ава кьван. Вичин къазвалар хьтин хваярни галаз Абад хтанва. Селягьан кӀвале ава. За лугьунни авурди я Бикехалумаз. Я кьейди, къе балкӀанар хьтин, агакьнавай еке рушар авай кӀвале чарадан эркекар жедайди яни? Са югъ туш, кьве югъ туш. Са гатуз хканвайбур ялда мадни. Чидач, чидач, чан вахар... Гьа гьабур я. Булахдал тарарик квайбурни гьа гьабур я.– Гьа гадаярни булахдал алани-е! – авуна гъвечӀи Эфриза. – Зун къведач акӀ ятӀа. Куьн вач.– Гадаяр анал алач, – лагьана Шагьнисиба. – Гардандин кӀарарай акъатрай абур. Гадаяр яни абур, ничхирар. Ничхирриз санал кьарай къведани, са зиян тагана. Экуьнахъ Абдулагьдин балкӀандин гуьгъуьна гьатна фена. Къванцин хура туна язух. Гьи патахъ къурхутнатӀани чизвач. Кесиб Абдулагь вичин физвай рекьивай авуна зуьруьгатри. Бикехалумни авачалда кӀвале. Гьа явайрихъ къекъвез фенвалда амни. Тарарин сериндикай гумадихъ галаз «Пенкербаха» манидин сес хкаж хьана.– Гила келледиз акъатай хьтинди я, – лагьана Шагьнисиба. – Манийрал илиг тавуна ада вучда. Хъсан къуллугъ, кьакьан кӀвалер, кӀаник машин, сагъ чан авай... Бикехалума вичи ругуд верч тукӀуна лугьузвай накь. Ругуд верч. Бес хьана кӀандачни акьван къиргъинриз. Чидач, чидач. Къе са кьар тукӀунвалдай. Шишер ягъиз. Язава жеди ман... Туьтуьнин кӀаниз атуй.– Вув, акӀ вучиз лугьузва, я Шагьнисиб хала, – лагьана Хушмариди. – АкӀ лугьумир. ГьикӀ авуртӀани вибур я абур.– Зибур хьурай тӀун, – лагьана Шагьнисиба, вичин кьве яру вил Хушмарида атӀумна. – Зун ам кьван къудур хьанвач. Шазни, хтана, булахдин кьилеллай тар кьурурайдини гьам я. Танда ялав туна... Ватан кӀандач лагьана, ватанар гадарна фейиди хьайила, гила вучиз гьар гатуз иниз хкведа ам, тумуна туна кьуд-вад жунгавни. Адан ажал гьа ина авани?– Хайи ватан ширин я ман. КӀанда ман касдиз, – лагьана Шекера. – Хквезва.– Ватан ширинбур тиртӀа, и чун хьиз авара-чавара хьана, амукьдай абурни хайи чкада... Де вач куьн физвай булахдал, – лагьана Шагьнисиба. – Квар къуьняй авуд кьванни авунач за икьван гагьди. Папар я ман, гьикьван лагьайтӀани, папар. Чандин къадри авачир папар... Шагьнисибан вилерикай куьгьне вахтар карагна. Квар къуьне аваз кӀвалихъди хъфидай рехъди ада вич етим хьайи ва вичи етимар хвейи уьмуьр тупӀалай авуна. 14-15 йиса авай руш яз диде-бубадикай магьрум хьайи Шагьнисибан хивез стӀалжем хьана кьейи вичин стхадин аяларни – Абадни Кевсер – хуьнни аватнай. Жегьил руш яз, вич кӀандай муьштӀерияр атай чӀаварани Шагьнисиба гъуьлуьз фидай разивал са муьштӀеридизни ганачир. «Ваъ, – лугьудай ада гьар сефердани. – За зи аялар кӀвачел акьалдарин садра... Абурухъ диде амач, буба амач. Етимвал вуч ятӀа, заз хъсандиз чизва. Завай зи аялар гадарна гъуьлериз физ жедач». Шагьнисиба Абадни Кевсер лап гьа вичи хайибур хьиз гьиссдай. Гьа икӀ, вичин жегьилвал рикӀелай фена, Шагьнисиба абур кӀвачел акьулдна. Кевсер
гъуьлуьз гана. Абад алишверишдин рекьяй пешекарар гьазурдай техникумдик экечӀна. Техникум кӀелна куьтягьдалди Шагьнисиба адахъ гъил галаз авуна. Уьмуьр цӀувад йикъан цуькведиз ухшар я лугьуда. Масабурун уьмуьрдин бахтлувилихъ калтугай Шагьнисибан рангарни фадлай шуьтруь хьанвай. Адан тай-туьш рушарихъ еке агакьай аялар авай. Са яшариз акъатнавай Шагьнисиб эхир гьа вич хьиз уьмуьрди чин тагай, ам хьиз са архани авачир, яшлу итимдиз кьисмет хьана. Эвленмиш хьана са йисни арадай тефенмаз, адан руьгьни цаварал хъфена. Гьа йисуз Шагьнисибаз Абада мехъер авуна лугьудай ван хьанай... Хуьруьз хтай Абада накьни Шагьнисибавай, чара касдивай хьиз, куьчедал хабарар кьунай. И карди Шагьнисибан рикӀ мадни гзаф тӀарнавай. Адавай сакӀани эхи ийиз жезвачир. Шагьнисиб дили хьанва лугьудайбурни авай...– Къвезва анай, – лагьана Селягьа Абадаз. – А спелар алайди. ЧӀугуна инал къведа гила. Квахьна фидач вич физвай чкадиз. – Селягь теспача инихъ-анихъ килигна. Эрекьдив ацӀанвай шуьшеяр ада тарцин далдадихъ чуьнуьхна. Бидирхан, гьа вичин къайдада яргъи камар вегьез-вегьез, Селягьавни Абадав агатна.– Яъ! Ибур куьн яни? – ада салам гана, Абадан, Селягьан гъилер кьуна. Абадаз хвашкалди лагьана. Адавай жузунарна.– Атайди, атана. Де ацукь атӀанал, – лагьана Селягьа Бидирханаз са артух гьяз авачиз, чӀана адет патал. Адаз гъилелди ацукьдай къван къалурна. Бидирхан къванцел ацукьна.– Вуна коньяк хъвадани, эрекь? – зарафатна Селягьа.– Ам вуч хьана вуч ава, – лагьана Бидирхана, хъвадайда темягь аваз. – За вири хъвазвайди я.– ГЬА...ГЬА...ГЬА! – вичик хъуьрена Селягь.– Вун гьамиша и булахдал алай кас я, тушни?– Ваъ, – лагьана Бидирхана. – Гьамиша зи инал вуч ала. Вириг фида лагьана атайди я. Хъицикь кутунвай за аник. Хъуьтуьл хьуй лагьана. Гьадаз тӀвал яда лагьана физвайди тир зун. – Бидирхана, хесет тирвал, спелриз тӀуб гана. – Куьн акуна, Абад халудиз са хвашкалди лугьун лагьана атайди я инал.– Жузунар вуна авуна. Ма садаз яна, вач акайла, – лагьана Селягьа пӀузаррал ягьанатдин хъвер алаз. Рюмка Бидирханахъди авуна. – Ахпа са памадурдизни килиг. ЯкӀувай ви рикӀ янавайди заз чизва. Шаз са кьар кьурурнавачирни вуна, кьурай тике-мике амачиз жеч ана ваз?!– Яда, шазан гьам амукьдани гилани, – лагьана Бидирхана, Селягьан ягьанат кьатӀана. Ада рюмка авай гъил виликди авуна.– Чна хъванва, хъванва, – лагьана Селягьа. – Жуван кар аку. Ахпа физвай чкадиз алад. Рюмка сивихъай галудна, Бидирхана чин чӀурна.– Гьа... гьа... гьа, – авуна Селягьа. – Туькьуьлди яни?– Туьнтди я, ажеб туьнди тушни. Михьиз кӀалханар кана, валлагь.– Ам куьне хъвазвай «самопал» туш-е, – авуна Абада. – Ам фирменный эрекь я. Куьн ятӀа, чидани ваз? АГЬ-УГЬ авуна Бидирхана. Дад масад я лагьана.– Садаз килиг хъийидани? – лагьана Селягьа. – Де садаз килиг хъия. Ахпа жуван дердидиз вач.
Бидирхана мадни чин чӀурна, кӀуф кӀватӀна, вилер акьална, кьил инихъ-анихъ галтадна, ухь аладарна. «Им затӀ ятӀа я!» – лагьана, гъил жибинда туна. Жибиндай кисе акъудна, пӀапӀрус ацӀуриз башламишна.– На тембек чӀугвазвани? – лагьана Абада.– Яда... эхь, яда! – лагьана Бидирхана. – Заз гьакӀан пӀапӀрусри дад гудайди туш. За тембек чӀугвазвайди я... Лап атӀа школада амаз. – Бидирхана, вичин кьил са къвалалди элкъуьрна, кьежей мез пӀапӀрусдивай гуьцӀна.– Квевай инал са стол, кьве скамейка дуьзмишиз жезвачни? – лагьана Абада Бидирханаз. Вич къванцел кӀваляй гъайи хъуьцуьган эцигна ацукьнавайтӀани, къулайсузвал гьиссна.– Къван, кӀарас, – лагьана Бидирхана. – Ам гьим хьана вуч ава, къванцелай чун ни къарагъарзава? Инал ацукьдай мажалар низ авайди я, я хзан сагъ хьайиди. Чаз инрал ацукьдай мумкинвилер авайди яни? Хеб хьанай, мал хьанай. Хуьруьн дердияр я ман.– Квехъ патриотизм авач, – лагьана Абада. – Им вуч гьал я булахдал алайди? МАЛ-ЛАПАГ гьа иник. Дехьнен чна катарайди я. Ктадна и чкаяр... Са ацукьдай чка алач, месела, инал атай заз. Кьве тахта жегъизвачни, кьве мих авачни, вуч я?... Инал са забор ийиз жезвачни? ХУЬРУЬХЪ-КӀВАЛИХЪ рикӀ кузвай касди ам къе аламай няналди ийида, няналди.– Хуьруьн чка я ман, – лагьана Бидирхана. – Мад мал жеда, лапаг жеда, затӀда!– Рахуникай дад авач, – лагьана Абада. – Итимар амач Шугъула. Бидирхан Селягьаз килигна.– Ана амайди ятӀа, де сад хцуз, – лагьана Бидирхана. – Сад амна, хъфидайвал. Фидайвал зунни. Селягь Абадаз килигна. Абада ичӀи хьанвай шуьше вичин вилик виниз хкажна, мад амач лугьудай саягъда, ам патав гвай вергериз куткурна.– Са туьквен авай чка язни туш, – лагьана Бидирхана, гила иштягь ачух хьанваз. – Фена са кьуд-вад гваз хкведай.– Хъфена кӀвалевайбурукай са кьуд-вад гваз хъша вуна, – зарафатна Селягьа.– Яда, кӀвале гьабур авайди яни, – лагьана Бидирхана, гъилер аладриз. – КӀвале за гьабур тазвайди яни. Садра ацукьайла са бочка хъвазвайди я за. Рагъ хуьрелай алатзавай. Булахдин кьилел къурмишнавай межлис гурлу яцӀа гьатнавай арада, ТӀуларин пеляй гъуз сад хтана. Адак булахдихъди къвез гьерекат квай. Булахдик кӀуф кутуна, кьвед-пуд сеферда ял акъадриз, ада къанихвилелди яд хъвана. Кьве кашаш чӀутхвардик кутаз, вичин чиниз яд хъичирна. Кьил виниз хкажай аялдиз тарарин сериндик гургур ацалтна рахазвай инсанар квайди акуна.– Я халу, – эверна аялди Абадаз, – Абдулагь бубадин балкӀан кьена иниз хтанвай ви гадайри. Вени Тик кьилин цӀарай авадарна... Абур чебни, гадаярни, венингье, венинай хквезва. За Абдулагь бубадиз абур лугьудайди я. – Аялди хуьруьхъди гьерекатна. Аялрин ванер акъатна.– Алик! Подожди. У меня нога болит.– Ничего. Потихоньку спускайся, – лагьана муькуьда.– Кровь идет, – лагьана мадни ада.– Это царапина, – лагьана гуьгъуьнай хтайда. – Идем...
Аялар булахдал хтана. Абуру, сад-садалай алатиз, чпин «гьунаррикай» бубадиз ахъайна.– Ничего, – лагьана Абада, яргъалди чӀугуна. – Мы этому старику нового коня купим. Ешьте, ешьте. Проголодались вы, мои хорошие. Вичин аялрал кьарувал ийиз, Абада цирпӀер яна. Селягьани зил кьаз, «ЦӀирим, цӀирим» манидик кекяна. Лучавай жанавурар хьиз хтай аялри гьа лучавай жанавурри хьиз, суфрадал цӀицӀ эляна ва абур мадни, гьа жанавурар хьиз, булахдал яд хъваз атай жунгавдин гуьгъуьна гьатна. Къванцин хура гьатай жунгавдиз фир-тефир чка сал хьана. Ада вич кьвалалай гъуз вергериз гадарна. Пуф ацалтна, ам къалин вергера квахьна. Аялри, гъиз, вергериз къванер гадарна. Амма жунгав нуькӀни-цуькӀ хьана. Жунгав хурукай хкатай абуру гила, гъиз, къванер булахдин латаз вегьез, ятар хъичирна. И карди абуруз еке лезет гузвай.– Ах, вон он! – гьарайна сада садлагьана, чпи дехьнен къванцин хура тур жунгав винелди хквез акуна. – Убьем, давай! Вооружайтесь! Ахпа вири санлай, гъилера къванер, лашар-кӀашар кьуна, ван кьилеллаз, жунгавдин гуьгъуьна гьатна, хуьруьхъди еримиш хьана...– Са хупӀ яд хъвада, – лагьана Абада, са гъил чиле атӀумна.– Ацукь, ацукь. Вун ацукь, – лагьана Селягьа, вичин патай хатур авун яз, яд авай гъвечӀи бидондиз гъил авуна. – Яд инал алачни. Алачиз хьайитӀа, ам за гъидачни.– КӀуф кутуна хъваз кӀанзава заз, – лагьана Абада, галтад хьана къарагъна. – ШУ-ГЬУЛ булах-дииик кӀуф кутуна. Абад къарагъна, и пад, а пад ягъиз, булахдив агатна. «ГЬЕ-ГЬЕ-ГЬЕ! Булах, булах...», – гафунин кьатӀ сиве амаз, Абад, кӀвач эцигай къван элкъвена, латаз аватна. Булахдал къвезвай дишегьлияр акъагна хъуьрена. Бедендал саки кьве метр кьакьанвал алай Абад, ваннадай янавай мал хьиз, ятар кӀвахьиз, латай эхкъечӀайла, дишегьлийрин хъуьруьн генани кӀеви хьана.– У вас совести нет! – гьарайна Абада, мез пелтек яз, латан са патал алай чӀебкьендал гъил туькӀуьрна. – Неужели нельзя поставить здесь большой камень? Это что?– Чун урусар туш, – лагьана Хушмариди, – чахъ галаз урусдал рахаз. – А чӀебкьендин къерех ханваз, квар булахдик кутаз тежез акурла, за, гъана, эцигайди тир а чӀебкьендин хана кумачир а патал а тике. Ваз кӀвач эциг лагьана эцигначир кьван за ам анал. Дуьз чкадал эцигдай жуван кӀвач. Кьве вил буьркьуь жедалди хъвадачир. Абад, гъуд кьуна, Хушмаридин вилик атана.– Алат залааай! – лагьана Хушмариди. – А гъутар гваз жуван папал вач.– Патриотизма у вас нет! – гьарайна Абада, гъуд юзуриз. – Хуьруьн къадри авай ксар амач. Инал са чӀапӀен эцигиз кӀанзамач. Ам гьикьван гагьда ийидай кар я? – кьулухъди жез, виликди жез, къвазна Абад.– Патриут вун авайди вуч я? – лагьана Хушмариди. – Хъивегьиз латариз аватзавай. Валай хъсан патриут жедани? Эциг ман жува. Вуна, гъана, са хъсан къван вучиз эцигдач?– Хуьре итимар амач, – гьарайна Абада. – Бессовестные! Итимар авай хуьрел... булахдал и гьал жедачир. Дорожить надо своим селом. Понятно вам. Дорожить!.. Хкатай са пад хъийидайбур туш. Тфу квез!
– Агь, агь! – авуна гьарай-вургьайдин ванцел атай Селягьа. – Къала инихъ хъша вун, – лагьана Абадаз. Абад, шалвардин пад кьуна, вичихъди ялиз кӀан хьайи ам, калтад хьана, алукьна. Кьилел алай тӀес алатна, авахьиз-авахьиз фена, латалай алахьзавай це акъвазна.– Вууув, идаллай гьал аку, – лагьана Сейрана, ярх хьайи чкадилай сакӀани вичивай къарагъ техжезвай куьруь яцӀу Селягьаз килигна, – кӀвачел акъваз тежезвай. Аялрин вилик дарс гуз ахпа им гьикӀ хъфидатӀа?!...* * *– Яда, зун чукӀул хци хъийиз булахдин кьилеллай къванцив агатна, гьаниг гвайди тир, – лагьана Эрзихана вичин папаз. – ЧукӀул завай гьа рехи кьил алайда къачуна, къванциз яна кьейхци. За жуван гъилевай чукӀул гьадав вугудайди тирни. Заз абуру, гила, шишер ядай як куьли ийиз къачурди хьиз авай-е. Ахпа, чукӀул гъиляй гадриз, ам нубатралди тарце акӀуриз, къугъваз хьана кьейхваяр. Гена са арада чукӀул, тарцелай алатна, рекьел гадар хьана. Рекьел гадар тахьанайтӀа, михьиз барбатӀай зи чукӀул абуру. Абурун гъиляй ам гьакӀни ахкъат хъувурди лагь вуна. Зи гьабурухъ галаз вуч алакъа авайди тир тахьайтӀа.– ЯтӀани жува кьил кьадачир вилер алахьнавайбурун. Зун, гьабур атайла, гвахьна хкведай жуван кӀвализ, – лагьана папа.– Я кӀвал чӀур тахьай дишегьли эхир, заз вуч чидай чукӀул хци хъийиз акъвазнавай зи далуда капар атӀумардайди... Кьве машиндавай инсанар хтанвай. Еке, багьа машинар тир... Урусдал рахаз. Шикиларни яна гьанрин... булахдин. Зи шикиларни яна. Чапаев я лугьуз. Зун санизни тефей гьа дахдин ухшар я лугьузвай. Зи спелрал кьейхваяр михьиз ашукь хьанвай. Чпи атӀа аниз, интернетдиз акъудда лугьузвай зи шикил.– Пагь, вазни лап шад хьана михьиз, – лагьана папа. – Абур чаз акурди я фидайла. АтӀа куьгьне калхуздин кантурар алай чкадал эвичӀнаваз. Гьанал чеб-чпихъ галаз рахаз, са вуч ятӀани аялриз лугьуз, къалуриз. Чаг рахайди туш. Чаз гьич саламни тагана, ахкьахна, гьа булахрихъди атайбур я абур. АтӀа кьейи Абад чидачирни-е ваз и рягьмет хьай Шагьнисибан? Шагьнисибанбур тушир-е абур. А Абадни Кевсер. Абур ада хвейи вичин кьейи стхадинбур тир лугьудай-е. Гьада хвейивиляй абуруз Шагьнисибанбур я лугьузвайди ялдай. Кевсерни амайди туш. Амни кьена шумуд йисар я.– За абур урусар ятӀа лагьанвай сифтедай. Кьилер хъипи папар-аялар галай. Ахпа чир хьана. Яда, чебни, аяларни урусдал, урусдал рахаз. За лугьунни авуна чпиз, ядаяр, ибуруз лезги чӀал вучиз чирзавач куьне, абуруз лезги чӀал чир ая... Чпизни лезги чӀал чизвайтӀани чидачир кьейхвайриз... Инаг гьа чпиз акурвал ама лугьузвай сада-садаз урусдал. Аялриз, папариз къалурзавай гьар са чка. Дегиш хьанвайди анжах са затӀ я лугьузвай чпи-чпик. А булахдин кьилелай элкъуьрна чӀугунвай ракьун сетка. Бес, гьам алайди тушир лугьузвай.– Сетка анал ви рягьметлу дахди элкъуьрайди ви рикӀелай алатнавайни, вуна ам гьакӀ тирди лугьун вучиз авунач абуруз? – лагьана папа. – Чир хьурай лагьана...– Чпин дах еке патриот тир лугьузвай а кьил гзаф рехида. Гьар гатуз хкведалдай чпин дах хуьрел кьил чӀугваз. Бязи вахтара чебни галаз. Шугъул бу
лахдал къведалдай. Чеб аялар яз, чпин рикӀел аламалда. Гьабур гьахьтин халис ватанпересар тир лугьузвай.– Гьа кьейхваяр, – авуна папа, – тахьана чпиз вуч ава. Ватанперес ви чӀехи буба тир лугьуз хьаначирни вагай абуруз. Берлиндал пайдах къяяй. Чпинбурни гьа чеб хьиз ваъ. Гьарамдай цӀай акъудиз. Бубайрив а чӀавара а кефер, чпивни гила и кефер. Заводар, фабрикар гъиле гьатна... Патриотар. Эхь, халкьдиз, хуьруьз зурба аламатар авурбур я лагь чеб. Кьей рекетар. Къачагърин девир атана, къачагъриз еке кефер хьана лагь... Эхь, дуьнья гьа кьурвал кьун хьана физва. Чан акъатуй чуьнуьхиз, тарашиз тежердан, тахьайдан. И чун хьиз авайдан. Паб итимдин чиниз килигна. «Гила, анегь, килиг, – лагьана ада. – А спелдин хел хьиз, а ви чин канайтӀа, вучдай вуна? Вилиз цӀай хъченайтӀа, вучдай?! Гъил кьуруй вичин. Спелдик цӀай кягъай. А вал капар атӀумрай аял, за ам вич кьуна гьа лата твадай, валлагь. На вуч лугьузватӀа, на... Урус чӀалал рахаз за чпин бубадиз чирда лагь. КицӀин гурцӀулар».– Завай, хъипер рекьимир, ядаяр. Аллагьди бала гуда. Хъипер рекьидайди туш, «не трогайте их» лугьун хьана абуруз. Низ чидай, кьулухъай атана, капар атӀумардайди. Латаз вегьидайди... Заз аялрикай хъел атанвай чӀал чир хьайила, мез-гъвел ягъиз башламишна абур.– Абадчик! Бубашка наш! – лагьана эверна а зупа хьтинда аялдиз са милайимвилелди вичин патав. – Ту овцу бей. Отгони её подальше. На, возьми палку, – лагьана, адав тарцив агуднавай зи лаш вугана. Аял залай алудна. Ахпа заз, ацӀурна, са истикан эрекь гана. Мад зани амнач. Ма хьана акайла лагьана.– А чиниз цӀай ягъай гъилер хайиди ам гьим тир абурукай? – лагьана папа. – Жуван чиник цӀай кягъиз тадай инсан жедани?!– Яда, абур вири алатнавай. Чеб рулдихъ галайбур я лугьуз, а кьведа артух хъвазвачир. Муькуьбуру, цаз, хъвазвай. За и пӀапӀрус сиве турди... А писягь хьтинди авай-е? За спичкадин кьал акъудна, цӀай кядалди, ада вичин зажигалка акъудна. Ахпа кьейхци, са гъилив анихъай зи кьил кьуна, вичин зажигалка зи спелдин кӀаникди гъана. ЧӀухун ни акъатна, и чин ифей хьиз хьана заз зи. Спелдин хел кайиди чир хьана заз. Тадиз, чин хъуткьунарна, кьил акъуд хъувуна за адан гъиляй.– Ягьсуздин а ягьсузвал аквадани садра ваз, – авуна папа. – Ви спелрик цӀай кядайла, а муькуьбур кьенвайни? Ам вуч къелет я гьабуру кьванни лагьаначни?– Яда, абурни гьанал, – лагьана Эрзихана. – АтӀа кьилевай кӀирид тарцин тан тӀвек-тӀвекна... Тапанчайрик ван кутуна, гьа анал...– Вув! – авуна папа. – Им вуч девир я? Инсанар икьван кьиляй акъатдани?.. Гена Аллагьди вилик вуч хканатӀа...
Юкьван школада кӀелдай береда Мемесил бедрягь аял тир. Адан кутугсуз рахунрикай, сарсах амалрикай неинки таяр-туьшер, гьатта малимарни икрагь ХЬАНВАЙ.«МЕЛИ, Емеля, твоя неделя, – лугьудай адаз юлдашри нубатдин сеферда чурун тавур ихтилат кудурла. Гьи чкада «ЧП», нагьакьан кар хьайитӀа, гьана Мемесилан гъил, шериквал жедай. Анжах тахсир вичин са чӀавузни хиве кьадачир – «акунач, чидач, зун туш» – гудай жаваб. Са сеферда рагъ алай юкъуз, демекдай какаяр чуьнуьхдайла Мемесил гъиле гъил аваз къуншиди кьуна. – «Зи какаяр вахце, абур кьуьртӀуь вечрез кутазвайбур тир», – лагьайла, «ваз къай фенвани, какаяр гьинай, зун гьинай», – жаваб гана кьил баштаннай Мемесила. Мад сеферда школадиз ам хъуьчӀуьк кацин шенпӀи кутуна атана. – «Бакара атайтӀа лугьуз жеч», – фикирна Мемесила. Тарсуна малимди доскадал эвер гайила ада тадиз шемпӀидин къвала тӀуб эцяна. Лал кьенвай классда бирдан ажайиб, къариба ванер-сесер гьатна, кӀелзавайбуру тар хайи хъверна, классда адетдинди тушир гъулгъула гьатна. «Зун иеси туш», – лагьана Мемесила тадиз шемпӀи суьредин юлдаш Ильясал вегьена. Амма язух гьайвандиз вичин халисан иеси вуж ятӀа чизвай, гьакинай ам элкъвена мад Мемесилан къужахдиз хтана. Ученикдин уюнбазвал раиж хьайила малимди адаз кӀевелай ТУЬНБУЬГЬНАЙ.«ЗАКАЙ летчик хьайила за самолет хуьруьн кьилихъ галай тик тепедин кӀукӀни кукӀвал ацукьарда, къуй хуьруьнбуруз чир хьурай Мемесил вуж ятӀа, квезни, гадаяр, булдалди катацияр жеда», – туп ядай кефияр къумбар береда Мемесила.«Ягъиз тежедайда еке къван кьада, – рожденный ползать летать не может», – зарафатдин тав кваз лугьудай Ильяса. Пагь, ихьтин ихтилатар ван хьайила Мемесил хъиле къиб хьиз дакӀурдай, Ильясни душман кьван такӀан жедай адаз. «Лагь кван вучиз закай пилот жедачтӀа? Буй авачни, къуват квачни, кикӀиз чидачни?» – элкъведай ам дамбул хутар хьтин вилер экъисна хьиз, Ильясал. «Цавара лув гун патал кикӀиз чир хьун алакьун туш, чирвилер, дерин чирвилер герек къведа», – тагькимардай Ильяса.
– Ви кьатӀунрай захъ чирвилер авач, яни? – Гьахъ лагьайтӀа ваъ, авач, ви чирвилер арабачи хьун паталдини бес жедач. Суьредин юлдашдин патай ихьтин саташмишвал Мемесила гуьзлемишнавачир. – Я кьейхва, Ильяс, – хъел кваз башламишна Мемесила, – ты совсем совесть потерял, вуна заз несятар гумир, чакай вуж вуж ятӀа виридаз чизва. Зи чирвилериз къимет авач, кӀелна, кӀелнач, алахъна, алахънач къимет пуд я, ви кьудар, вадар тапанбур, фашалбур я, килигда зун ви алакьунриз экзаменар вахкудайла.– Вун зи къайгъуда жемир, жуван жаваб це, Мемесил, – гаф сиве амаз рахун кьатӀна Ильяса.– Заз экзаменрихъай кӀусни кичӀе туш. Экзаменриз зун накьни къе ваъ, школадиз фейи сифте йикъарилай гьазур жез хьана. Вун шагьид я, Мемесил, зун гьич са тарсуникайни себеб авачиз хкечӀнач. Малимрин тапшуругъар за тамамвилелди кьилиз акъудиз хьана. Зи къиметар гьакъикъибур яни, фашалбур яни за экзаменда субутда. Ильясан рахунри Мемесилаз ифей сачунал яд иличай хьтин ТАЪСИРНА.«ЯРАБ Ильясанбур дуьз гафар ятӀа, тахьайтӀа тапанбур? Бес зун, зи школадин йисар, зи чирвилер, зи малимар. За и йисара виле акьадай вуч авуна, зун квен иеси я», – уьмуьрда сифте яз Мемесил яргъал ва перишан хиялри тухвана. Ингье капунал алай хьиз аквазва школадин йисар. Мемесил мукьвалмукьвал себеб авачиз тарсарикай хкечӀдай, школадиз къелем-дафтар гвачиз, чкӀай гьалда аваз къведай, тарсуна малимди тарс ахъаюн патал доскадал эвер гайила къудгъунна къарагъна хьиз «гьазур туш, къведай сеферда хьурай», – лагьана ацукьдай, гуьгъуьнилай, танафусдиз экъечӀайла – «заз тарс яд галайди хьиз чизвайди тир, анжах просто» тарс ахъайдай ашкъи авачир», – лугьуз юлдашрин вилик туп ядай. Мад сеферда Мемесил тарсунай цуькӀ ЖЕДАЙ.«Я кас, ша чна Мемесилаз артух басрух гун тийин машах я ман, бубадиз авайни авачир сад, кьукьмада акьада, ам чӀехи хьайила, уьмуьр анжах башламиш жезва», – лугьуз хьана кьадарсуз регьимлу малимди. Ахьтинбуру тарсуниз гьазур тушир Мемесилаз кьвед фикирда кьуна журналдиз пуд эцигдай. – «Мемесилаз килигна классдин умуми шикил чӀур тийин», – лугьузвай АБУРУ....ШКОЛАДИН йисар сад-садан гуьгъуьналлаз къвез алатна. Мемесилакайни гила чӀехи классрин ученик хьанвай. Адан амалар, хесетар, уьмуьрдин тегьер аквадайвал дегиш хьанвай, амма кӀелунив гатӀумзавай къайда гьа виликанди тир. Пелез стӀун гьекь акъуд тавуна чантадиз къвезвай пудрикай адаз гила гьяз къвезмачир. – «Галайбуру кьудар, вадар къачурла зи къимет гьамиша пуд я, вучиз»? – суаллу тир Мемесил, иллаки суьредин юлдаш Ильясан агалкьунри Мемесилав кьарай вугузвачир. Школадин дамах, кӀелунай зайиф аялрин умудлу куьмекчи-даях тир Ильясан къастунин кӀевивили, къилихрин къенивили, зигьиндин хцивили вири гьейранарзавай. Мемесилаз лагьайтӀа гьа и лишанри яцраз яру пенцӀ акур хьтин ТАЪСИРЗАВАЙ.«АКУ-Е шикил школадин Гьуьрметдин кьулунал хьайила, тарифдин грамотаярни, гьатта къиметлу пишкешарни мад кас амачирди хьиз Ильясаз
гузва. Вучиз? Вуч себебдалди», – лугьузва Мемесила. – «Райондин, республикадин олимпиадайрин гъалибчини гьа-гьа «цӀумух» я лугьуда. Низ чида ятӀа, зун, месела, кӀусни агъазвач». Мемесилаз акӀ тир хьи, гуя Ильясаз малимри къиметар хала-хатурвилелди, арада чирх-чирвал аваз, чарадан эмир-тапшуругъдалди эцигзава. «Захъ умудлу я халу хьанач, я ими», – ухьт аладарна хьиз, лугьузва Мемесила, дахдиз чидайбурни са гафар я: «кӀела, бала, кӀела». – Зи квез я кӀелун эцигзавайди гьамиша ягъи хьайи пуд тирла. Класс жуванбурузни патанбуруз, хайибурузни тахайбуруз пай хьанва. Тенпелринни, женжелрин халис девран АЛУКЬНАВА».«ВАЪ, татугайвилерал эхир эцигна кӀан я», – лугьузва Мемесила. РикӀел школадин ракӀарин кьилихъай чӀехи гьарфаралди кхьенвай гафар хквезва: – «Гьар са ватандашди гьахъ патал женг чӀугуна кӀанда». «Рахун авач дуьз гафар я, зунни гьазур я экечӀиз женгиник, амма гьикӀ, квелди, нихъ галаз» – кьам чухвана хьиз, фикирдик акатзава Мемесил». – «Гьар гьикӀ хьайтӀани эглешна виже къведач», – кьетӀна гадаци. Къарикай са юкъуз пакамахъ фад, гьеле мичӀизмайла, Мемесила школадин жугъундилай цӀегьре хьиз хкадарна канциляриядай классдин журнал чуьнуьхна, ахпа ам шейтӀандинни шак текъведай са чкадиз ГАДАРНА.«КЪАЧУДА вуна гила, Ильяс, къизилдин медаль», – ажугъдивди лугьузва Мемесила. – Гила куьне, гадаяр, кьил акъуда низ гьихьтин къиметар авайтӀа, малимризни им тарс жеда, къуй виридаз са виляй килиграй». Амма Мемесилан чӀуру ният кьилиз акъатначир. Школадин «сышикри» са куьруь вахтунда журнал жагъурна. «ЦӀегь тӀуьрдан кьилел цӀай ала», – лугьуз гьарагъиз хьайи Мемесил са геренда табдил хьана амукьна. «Тади къачун тийин, артухан гьерекатар герек къвезвач», – пӀузаррикай хьиз мурмурзава ада. Экзаменри вири вичин чкадал хкида, гьардаз къвезвай къиметни ГУДА....ЮКЬАН школа акьалтӀарнавайбуру акьулбалугъвилин аттестат патал бубалухдин тарихдай имтигьан вахкузвай. Сифтегьанбурун къифледик кваз классдиз гьахьай Ильяса билет къачуна гьазурвал аквазвай. Мемесилни гьерекатдик квай. Ада къецелай рикӀинин хъиткьердай Ильясал кьетӀен гуьзчивал тухузвай. «Килигда зун ви алакьунриз, им тарс туш гьа, госэкзамен я», – гьелегь кьадай жуьреда лугьузва Мемесила. Ильяс жаваб гуз экечӀна. Декьикьани фенач «буюр, муькуь суалдал элячӀа», – ван къвезва Ильясаз экзаменатордин – «Ватандин ЧӀехи дяведа советдин халкь гъалиб хьунин чешмеяр», – кӀелзава Ильяса нубатдин СУАЛ.«УН, дикъетдивди яб гузва, ахъая кван абур вуч «чешмеяр» тиртӀа дяведа гъалиб хьайибур», – кьиф кьаз гьазур хьанвай кац хьиз акъвазнава ракӀинихъ галай гуьзчи. – «Чизвач, яни?» – кьарай атӀанва «экзаменатордин». Зарар авач, тӀебии кар я. За лагьанай, экзаменри вири вичин чкайрал хкида, гьардаз къвезвай къиметни гуда. Къачу, Ильяс, жуван тум галайди, ахлад кӀвализ, чирвилерин къайгъуда гъвечӀи чӀавалай хьана кӀанда», – айгьамдивди куьтягьна вичин нагъил Мемесила. Гьа и макъамда Ильяса кӀусни къалабулух квачиз, фасагьат урус чӀалалди, инанмишвилелди билетдин кьвед лагьай суалдиз атӀай тамам жаваб гузва.
«Бесрай, аферин, ваз гаф авач «отлично», – бирдан, ахварай хьиз ракӀинин хъитӀкьердай ван къвезва Мемесилаз. – «Яъ, акъваз, акъваз, ина вуч хьанай», – тешвиш хьана «гуьзчи». Адаз мад Ильясан жавабдихъ яб акалдай са игьтияжни амачир. Гьа са вахтунда вич магълуб хьайидини гададиз хиве кьаз кӀанзавачир. Са шумуд декьикьада ам чӀал кьур хьиз кисна АКЪВАЗНА.«АТӀАМ аку, – ракӀарин хъиткьердай гиманлудаказ столдихъ ацукьнавай дишегьлидиз килигзава Мемесил, – кьилин тахсиркар гьам я. Я хала я, я эме Ильясан. Жавабни гьада шпаргалкадай списатиз тунвайди я». Бирдан Мемесилан гиманлу фикирар гьа кьакьан буйдин, рехи чӀарарин дишегьлиди мукӀратӀди хьиз атӀана. «КичӀе жемир, бес я ракӀарихъ акъвазайди, буюр, ша вилик, нубат види я, билет къачуна жуван гьазурвал аку, Мемесил», – секин, милайим сесиналди лугьузва столдихъай Ильясан «ХАЛАДИ».«А-ГЬАН, кьукьмада акьуна, сифте регьят билет Ильясав къачуз туна, гила зун кӀеве тваз кӀанзава, акунани? Хуш рафтарвилелди гатӀунна шак элядиз кӀанзава», – теспачавилелди килигзава Мемесил дишегьлидиз. Эвел кьиляй экзамендин билет къачудай ният авачир. «Артух жуваз басрух гуникай файда авач. Къуй эциграй заз гьамиша хьиз са пуд. Зун рази жеда. Пуд «неуд» туш кьван, юкьван къимет я, удовлетворительно», яни рази жедай къимет», – вичи вичикди веревирдзава Мемесила. Амма Ильяса къачур вадалай гуьгъуьниз адан фикир михьиз дегиш хьана: «зун адалай кӀусни усал туш, къвезвай къимет зазни гурай комиссияди», – кьетӀна ада ва эркиндаказ столдал гъил яргъи авуна. Билетдин суалар Мемесил патал неинки гуьзлемиш тавурбур, ерли таниш туширбур хьана. «Чизвай, аян тир виридалайни четин билет зун патал тунвайди. Восстанияр, революцияр... лагь гила ибур мус, вучиз хьанатӀа. Зи рикӀел затӀни аламач. Ягъи хьайи «2» атана, гада, зи кьилел ацукьнава, бедламдикай гьикӀ къутармиш жен? Мегер зи намусдивай им эхиз жедай кар яни? – Гьаргагь меслят хьайитӀа!» – бирдан цӀийи фикир къвезва кьилиз Мемесилан.– Гьуьсейн малим, – чинеба, патанбуруз ван текъведайвал, япал сив эцигна лугьузва Мемесила тарихдин тарсар гайи малимдиз, – ша чун меслят жен, куьне заз къе жаваб гун тавуна къимет эцигда, чӀехи, гъвечӀиди лугьузвач, зун гайи къиметдал рази я. Комиссиядин членрин вилик кьакьан буйдин, къуватлу къуьнерин, ацӀай якӀарин гада акъвазнава. Адаз жегьил жавандиз хас тир вири лайихлувилер, акунар ава, амма авамвилини руьгьдин кесибвили ам къе ахлакьсузвилин дагьардин кьилел гъанва. Мемесилаз акӀ тир хьи, алай аямда вири шейэр маса гуз къачуз жеда, гьатта тарс гайи малимдин ягь, намус, вижданни. Ученикдин сивяй и гафар ван хьайила Гьуьсейн малимдин чин къекъифна, бедендик фул акатна, ада вич комиссиядин вилик беябур хьанвайди хьиз гьиссзавай «Яраб галай юлдашри закай гьихьтин фикирарзаватӀа?» – хияллу хьана малим. РикӀел тарихдин факультет яру дипломдалди акьалтӀарна хайи хуьруьз хтай сифтегьан йисар хквезва. ТупӀал малимдин рикӀ экуь къастаривни мурадрив ацӀанвай. «За зи вири уьмуьр акьалтзавай несилдиз ватанпересвилинни инсанпересвилин тербия гуниз бахшда, кӀелзавайбур
тарсарай гуьгъуьна амукь тавун патал галатун тийижиз зегьмет цӀугвада», – лугьузвай Гьуьсейн малимди. Амма, гьайиф хьи, гьакъикъатдин уьмуьр циф алайди, рикӀ тӀардайди хьанай. Кеспидив эгечӀай сифте йикъарилай малимдинни школадин директордин арада мукьвал-мукьвал чуьруькар, зидвилер жезвай. И татугай гьаларин себебкарни асул гьисабдай Мемесил тир. «КӀелунра вири предметрай акакьзавай ученикдиз бубалухдин тарихдай кьвед атун тажуб жедай кар я», – наразивал къалуриз хьана Гьуьсейн малимдилай школадин РЕГЬБЕРДИ.«ТАЖУБ жедай кар авач, юлдаш директор, за къимет кӀелзавайдин чирвилериз, алакьунриз ва алахьунриз гузва, абур Мемесилахъ авач. Гьавиляй педагогикади истемишзавайвал ученикдин чирвилериз къвезвай къимет гун лазим я», – лугьуз хьанай жегьил малимди. Алатай уьмуьрдин лепейрилай гьакъикъатдал хтай Гьуьсейн малимдиз комиссиядин членрин вилик чиле акӀурай хак хьиз акъвазнавай Мемесилан кӀалуб акуна.– Зи жаваб гьихьтинди хьун лазим я – суалзава малимди вичи вичиз. – Шаксуз Мемесилан намусдик хкуькьун заз кутугнавач, – лугьузва ада, гьа са вахтунда герек чкадал, герек вахтунда чин кьун тавуна суалдиз атӀай жаваб гун зи буржи я».– Савда, – лугьузва Гьуьсейн малимди Мемесилахъ элкъвена хьиз, – мал-девлет, яр-емиш къачудайла, маса гудайла кутугнава. Амма къе чун гьафте базарда ваъ, госэкзаменда ава, комиссиядин членри кьилди ви чирвилерин дережадиз къимет гун лазим я, къвезвай къимет. Им сад, кьвед лагьайди, ваз чидачтӀа, уьмуьрда пулунихъ къачуз тежедай, чпихъ къимет авачир шейэрни ава. Аквазвайвал, ваз абурун эксиквал, кьитвал ава. Хиве кьазва, инал чи, малимрин, тахсирни авачиз туш. Авайвал лугьун, им туькьуьл гьакъикъат я, зерени я кухтаз, я хкудиз тежедай. Экзамендиз гьазур туштӀа, ахлад кӀвализ, къимет ваз къвезвайди эцигда чна. Жуван метлебсуз кечирмишай йисар архайиндиз веревирд хъия, къведай йисуз белки вуна акьуллу, савадлу жен.
ТӀАЛ Кьве йис тамам хьанвачир, Зун дуьньядиз акъудна, Къурбанд хьайи Аллагьди Завай буба къакъудна. Азиятар хьана бул, Хвена хайи дидеди, Адан зегьмет акурла, Ван авуна келледи. Ксун тийиз йифера, Ийиз хьана хиялар:– ГьикӀ экъечӀда кӀеверай? – Лугьуз етим аялар. Фена хуьруьн данайрив, КӀвачел шалам алукӀна. Ягъайла кӀвач шаламри, Шехьдай чуьлда ацукьна. Марф къвайила марфади Хъуьтуьлардай шаламар. Накъвар алаз вилерал, Хъийидай кар давамар. Лугьуз тежез дидедиз, Чаравачиз къугъвадай. Такуй лугьуз кӀвачер зи Тадиз месик кутадай. Къарагъайла экуьнахъ, КӀвачер жедай дакӀуна. Фидай жуван кӀвалахдал, Шаламра кӀвач хтуна. Кхьидай за къванерал, ЧӀалар жуван тӀалдикай. Авач лугьуз гьич са кас, Хабар кьадай гьалдикай. Фена вахтар алатна, ТӀал гьа тӀал яз амазма. Гила яшар хьайила, Азаб чандиз чӀугвазва.
и – машгьур шаир, 60 йисавай шегьерви.
– СтӀур Далагьан яр, 20 йисавай генжеви руш.
– Аяран рикӀин дуст, 20 йисавай шегьерви руш.
– СтӀур Далагьан дуст, 30 йисавай дагъви.
– СтӀур Далагьан хванаха, бхийрин регьбер, 40 йисавай генжеви.
– Генже шегьердин къази, 50 йисавай итим. Аскерар, дагъвияр, шегьервияр. Драмада къалурнавай вакъиаяр XIII лагьай асирдин сифте паюна кьиле физва. Низами Генжевидин «Вун авачиз» гъезел ва адан «Хемседин» бязи чӀукар лезги чӀалаз элкъуьрайди Ризван Ризван-Рин я.
Генже шегьердавай кӀвалин утагъ. Анин са пата винел кьуд симинин чуьнгуьр эцигнавай са чӀехи сандух, муькуь пата къацу суфра экӀянавай секуь ава. Суфрадал, къенез ширин шербет цанвай кьенчӀебдин кутар, жуьреба-жуьре майваяр авай гимишдин сини ва кьве цӀиб эцигнава. ЯРУ-ЦӀАРУ халичадал вегьенвай гъвечӀи хъуьцуьганрин винел лацу чуха алай СтӀур Далагь ацукьнава. КӀвачераллай мягьсерар чӀулавбур я. Адан вилик аскӀан гьача ква. Анал ахъайнавай са ктаб ала. Ракъинин экуь нур дуьз гьа ктабда акьазва.
: Исятда иниз зи рикӀин дуст Арчан къвервал я. Пара викӀегь кас я и Арчан! Гила са шумуд йис хьанва, чун кьведни, СтӀурай акъатна, и Генже шегьердиз атана. Арчан, дугъриданни, кичӀевал течидай итим я. Адаз и Генжеда авай кьван дустар завай гьисабна куьтягьиз жезвач! Дустар авайдахъ, гьелбетда, душманарни жер кьван я. Агь, душманар хьаначиртӀа, вуч хъсан тир!
(Са кьадар фикиррик акатнаваз, аскӀан гьачадаллай ктабдин кьве-пуд чар элкъуьрда. Ван алаз кӀелда.)
: «Зегьмет патал чун гьа иниз атайди я, Буш гафунин гъални ина атӀайди я!» Ибур чӀехи шаир Низами Генжевидин чӀалар я. Ам зи несигьатчи ва умуд квай арха хьанва. Шумудра лагьанай за Арчаназ, чира жуваз фарс чӀал, вавайни Низамидин кагьрабадиз ухшар авай шиирар кӀелиз хьурай! Чирнач хьи, чирнач! Гила, атана, мад завай тӀалабда…
(Тади кваз, везнейрив чӀагурнавай вили чуха тандал алай ва кӀвачерал шуьтруь тумаждин чекмеяр алукӀнавай Арчан къведа. Адан юкьва гимишдин къакъара тунвай гапур ава. СтӀур Далагь, кӀвачел къарагъна, адан вилик фида. Ада дустунин гъил кьуна, ам вичин хурув агудда.)
: Вун гъуцари хуьрай, чан Далагь! Чун инай СтӀуриз хъфейла, за анавай чи хуьруьнвийриз лугьуда, вакай гьихьтин чӀехи ва камаллу алим хьанватӀа. Мус атайтӀани, заз ви вилик са ктаб алаз аквада. Ам зи рикӀ алай шейх Низамидин калам яни?
Гьадан ктаб я. Ам халис сирерин хазина я хьи! Ана авай сирерикай сад шаирди чазни ахъайзава. Ваз чидани, чун, инсанар, и дуьньядал вучиз алайди ятӀа? Яб це, шейх Низамиди гьикӀ лугьузватӀа! «Зегьмет патал чун гьа иниз атайди я, Буш гафунин гъални ина атӀайди я!» Адахъ «Сирерин хазина» тӀвар алай ва уьмуьрдин мана-метлеб лап дериндай къалурнавай са ктаб ава. Ам гьикьван кӀелайтӀани, зун тух жезвач!
Къваза кван, я чан Далагь! Уьмуьрдин лап кар алай мана-метлеб – кӀанивал я. Жув кӀани ва жуваз кӀани са гьуьруь-пери хьанайтӀа, за зун халис бахт авай итимдай гьисабдай. Белки, жеда жал, гьа ваз хьайивал!
Вуна закай зарафатармир! Ви юкьва авай гапурдизни килиг тавуна, за вакай гьа алай чкадал къах ийида. Мад ваз чизва хьи, зи гъилера гьихьтин къуват авайди ятӀа!
Чизва, чизва! Зи рикӀел алама, вуна са гъуд пелен юкьваз вегьейла, пехъи хьанвай кьве йисан жунгав карвансарадин гъенел гьикӀ алабар хьанайтӀа. Алабар хьаначиртӀа, ада яргъарай атанвай савдагарар вежеваз тӀушундай! Зун аламат жезва, чан Далагь, къуьнера и кьадар зур аваз, вучиз вуна генани и ктабрилай гъил къачузвач?! Вакай и Генжедин кьушундин эмир жедай хьи!
Гьахьтин вахтни алукьун мумкин я. Ваз зи къайгъуйрикай гьич хабарни авач, Арчан. (Ахпа чин атӀугънаваз) Заз вуч кӀанзавани? Заз женгчи шаир жез кӀанзава! Зи камаллу несигьатчи ва умуд квай арха тир шейх Низамиди фад-фад тикрарзава: дуьньяда адалат хьун лазим я, инсанрин арадай гьахъсузвал, душманчивал тамам акъудна кӀанда. Адан гафар дуьзбур я! Амма за фикирзавайвал, гьахъни адалат чеб чпелай къвезвайбур туш. Адалат анжах къуват гвайбурун кьисметда авайди я!
Чан, зи рикӀ алай дуст! Жуван бейнидиз икьван азиятар гумир. Ви атӀугъай чин акурла, валлагь, заз кичӀе жезва. Ша, за ваз шегьердавай цӀийи хабаррикай ихтилатин. Белки, вазни абурукай са файда хкатда!
Дуьз гаф ятӀа, лагь. ТахьайтӀа, ша, ацукьин и секуьдихъ, ширин шербетдикай са хупӀ ийин, за ваз шейх Низамидин цӀийи гъезелни кӀелда.
Агь, ваз суваб хьурай, чан Далагь! Заз ни къвезва, ам анардин миже я. Лап зи рикӀивай хьана хьи!
Ам ваз акур мижейрикай туш. Адак и кӀвалин иеси ва зи хванаха, савдагар Мазаниди ШАГЬ-ДАГЪДИН ценерив гвай тамарай кӀватӀнавай ва ина, Генжеда, мискьал-мискьал, къизилдин къиметдик лап багьаз маса гузвай атирлу виртни кутунва. Ваз атай ни гьа виртӀедин ни я!
Жеч гьа! Чи патарин вирт яни?! Ажеб хъсан хьаначни, зун ви кьилив атана. Лап вахтунда агакьна! Цуз кван а шербетдикай и ципӀериз. Лап дарих хьанва зун чи хайи хуьруьхъ.
Лагь кван гила, ваз вуч лугьуз кӀанзавайтӀа. Хийирдин хабар яни?
(секуьдихъ агуднавай хъуьцуьгандал ацукьнаваз)
Хабар, чан Далагь, ихьтинди я. Мад вазни чизва хьи, дехьненан залзалади и Генже шегьердин са пай руг-руг авурдалай кьулухъ, гзаф инсанар, кичӀела, инай катна. Гьа вахтунилай Генжедин рехъ регъуьн рехъ хьиз хьанва. Иниз акъат тавур бенде, инсандин жинс амач. Гьатта кьвед-пуд араб-зенгини акунай заз ина. ЦӀегьрен цӀимилар хьиз, чӀуп-чӀулавбур тир, пӀузарарни шаламар хьтин, чӀарарни – куьруь бурма. Гъилер акунайтӀа ваз, капун юкьвар лацубур я, далуяр – чӀулав. Ахварайни такурай ихьтин кереметар, я гъуцар!
(ван алаз хъуьреда)
АРАБ-ЗЕНГИ! АРАБ-ЗЕНГИДИКАЙ кичӀе хьайи язух Арчан! Чи стӀурвийриз чир хьайитӀа, абур руфунар хъитӀкьиндалди хъуьреда!
Чан Далагь, вуна зун жуван айгьамралди ажузармир! АРАБ-ЗЕНГИЙРИКАЙ кьепӀинавай аялриз кичӀе хьурай! АРАБ-ЗЕНГИЯРНИ мусурманар ялда!
И гаф дуьз я. Абур винелай чӀулав ятӀани, къеняй лацубур я. Гьа ваз акур чпин гъилер хьиз. Абурни иман гвайбурун жергеда ава. Шейх Низамиди лагьайвал, иман гвайди пак инсан я! Аллагь чӀулавдазни лацудаз килигзавайди туш, ам пак иман гвайбурун даях я!
Чи рикӀера гъуцар амаз кьван, чакай бегьем мусурманар жедач. Чун гегьенш цаварал ашукь хьанвай лекьер я. Лекьерин жинс нивай тергиз жеда кьван! Гила лагь, вав мад гьихьтин хабарар гва, дуст Арчан?
Чидач, гьикӀ лугьудатӀа. Ви хванаха Мазанидин кьилел чӀулав цифер кӀватӀ жезвай хьтинди я. Заз ван хьайивал, Генже шегьердин къази Шафрут адалай гзаф нарази я. Шегьерда авай кьван вири бхийрин пун кӀанай акъудда лугьуз, кичӀерар гузва…
(чина гьаяжандин лишанар аваз)
Ам жери кӀвалах туш! Генжедин бхияр – зурба къуват я! Шейх Низами вични бхийрин жергедик ква! Шегьердин къазидивай адал гъил хкажиз жедани?!
Ам гзаф векъи кас я. Алава яз, мал-девлет патал вичин диде-бубани маса гуз гьазурди я! Виридаз чизва, кьушундин эмирни ам, арадай са стӀал ядни тефидай ашнаяр я. Ваз абурун чӀуру амалрикай гьеле хабар авач!
Киса! Мад са гафнии лугьумир! Иниз зи хванаха Мазани къвезвай хьтинди я!
(Кьилел лацу литинин, кьакьан кӀукӀ авай бапӀах алаз, ценер яргъи чӀулав абадин винелай кутӀуннавай гьяркьуь чӀулунал чӀехи къеме куьрс хьанвай бхи Мазани къведа. Ам кьакьан буйдин, ацӀай якӀарин, рехи чуру квай итим я.)
(СтӀур Далагь, Арчан ва Мазани)
(чина хуш хъвер аваз, зарафатдалди)
Дагъдин кьве лекьре шербет хъвадайла, абурув агатун хата я! Куьне мад хелвет рахунар ийизвани? Квез нин кьил нез кӀанзава, я стхаяр?!
Чаз къариба са хабардин ван хьанва. Фикирзава чна, ам дуьз гаф яни, тахьайтӀа, базардин къундарма. Заз зи несигьатчи шейх Низамидин кьилив физ кӀанзава. Адан меслятар заз гзаф багьа я! Я чан Арчан, къарагъ вач адан патав, лагь адаз важиблу ихтилат авайдакай. Зунни са арадилай къведа!
(Арчан, СтӀур Далагьаз наразивилелди килигна, кӀанзни-такӀанз къарагъна, фида. Мазанидиз, адан гъил кьуна, ам акъвазариз кӀан жеда, амма, тахьайла, вичин тажублу чин СтӀур Далагьахъ элкъуьрда.)
Ам аниз тефирай. Шейх Низами къе зи мугьман я. Ам исятда вич иниз къведайди я. Кьуьзуьвал хиве кьазва чи рикӀ алай шаирди. Ам гзаф галатнава. Са шумуд йис идалай вилик ам Къизил-Арслан шагьдин патав фена хтайдалай кьулухъ, гзаф хияллу хьанва. Ам залан фикирри тӀушуннава. ЧАРХИ-ФЕЛЕК гьи патахъ элкъведатӀа садазни чизвач! Зазни чизвач, вазни чизвач, гьадазни чизвач! Гзаф четин вахтар алукьнава!
АкӀ ятӀа, стха Мазани, ваз хабар ава ман чна инал Арчанахъ галаз авур рахунрикай? Ам дуьз хабар я жал?
Вуч хабар? Лагь кван, лагь кван!
(Мазанидив лап мукьва хьанваз)
Эгер Арчаназ ван хьайиди гьакӀан кьуру лагълагъ туштӀа, ви кӀвалахар пара шулугъ я, стха Мазани!
РикӀ акъудмир ман, я хзан сагъ хьайиди! Ахъаз лагь кван, вуч хьанватӀа!
Шегьердин къази Шафрута сас регъвезвалда. Генжеда авай кьван вири бхийрин кӀан-пун цавалда лугьузва! Хусуси яз, ам валай гзаф нарази я, стха Мазани!
Эгер зун кичӀебурун дестедай тиртӀа, закай садрани бхи жедачир! Ваз и къеме аквазвани? Генжедин бхияр вири ихьтин къемеяр гваз къекъвезва! Чаз гила руфун чӀехи, кьушундин эмирдихъ галаз экуьнлай няналди чехир хъвазвай, суван яц хьтин са къазидикай кичӀе жедани?! Чун, бхияр, гьахъ ва адалатдин патал алай ксар я! Чун чӀуру рекьевай инсанар тиртӀа, шейх Низамини чи жергейриз къведачир! Амни бхи я! Аранда, Ширванда ва маса яргъал чкайра вичин тӀвар сейли хьанвай бхи!
Зани гьакӀ лугьузва! Зун жув геле бхи туштӀани, зун бхийрин патал алай итим я. Шейх Низамиди гьикӀ лагьайтӀа, за гьакӀни ийида! Зи гаф рикӀел хуьх, стха Мазани!
Инихъ ша кван, стха Далагь! Заз къецелай ванер къвезва! Ам, якъин, шейх Низами я!
(Утагъдиз мичӀи-яру рангунин аба алаз, са гъиле кагьрабадин теспягьар авай Низами Генжеви къведа. Адан гуьгъуьна Арчанни ава.)
Куьчедай вад камни тефенмаз килигайтӀа, ам вич иниз къвезва! Шейх Низами Генжеви! Заз лап хвеши хьана, тахьайтӀа, шегьердин лап вини кьилиз, кӀелеяр авай чкадиз кьван фена кӀанзавай!..
(чӀехи гуьрметдалди ва разивилелди Низами Генжевидин гъил кьада)
Вун атурай, рагъ атурай, я шейх! Ви гьар са камуна девлет-берекат хьурай, я шаир! Вун гьамиша чи кьилел къадми яз амукьрай, я пак бхи!
(чина хъуьтуьл хъвер аваз)
Икьван яргъияр авун чаз кутугнавач! Чун вири, хайи стхаяр хьтин, пак бхияр я. Чи метлеб вуч я? Дарда авай инсандиз куьмек гун! Дуьньядин чинай адалатсузвал акъудун! Чи гьакимар гьахъвилин рекьел хьун! Етимдиз умуд гун, рекьевайдаз – фуни яд!
(шаирдин къуьнерикай кьуна, ацукьун патал ам хъуьцуьганар алай халичадихъ тухуз-тухуз)
Ви мецин кӀенкӀвел вирт ала, зи умуд квай арха! Заз а вирт нез кӀанзава! Ша, инал ацукьа, и хъуьтуьл чкадал!
Вун пара кьван сагърай, чан хва Далагь! Инал алайди вуч ктаб я? Заз адал ви хатӀар аквазва…
(шаирдин патав ацукьнаваз ва хъуьцуьганрал динж хьан
вай Мазанидизни Арчаназ са вил ягъиз-ягъиз) Вуна теснифнавай «Сирерин хазина» я. Ам за жуван хатӀаралди кхьена хьи, СтӀуриз хъфидайла, гьаниз тухун патал. Гила за жуваз «Хосровни Ширин» тӀвар алай ви ктаб гьазурзава! Зи хуьруьнвийрин кӀвалер ШАГЬ-ДАГЪДИН кукӀушрал алатӀани, ви ктабар ана хьайила, абур мадни кьакьан жеда. Им зи рикӀин мурад я!
Ваз ви хайи ватандиз хъфиз кӀанзавани, чан хва? Ам гъалатӀ я! Вун хъфимир. И йисара вакай ина хъсан шаир хьанва. Генжеда шиирар кхьизвай гзафбурулай вун кьве кьил виниз я! Вун хъфейтӀа, зи рикӀни тӀар жеда…
Шейхди дуьз лугьузва. Вун ина амукьа! Эгер ваз куьмек кӀан хьайитӀа, Генжедин бхияр вири ви гьарайдиз къведайди я. Сифтени сифте зун жув!
Адан дерт вуч ятӀа, заз чизва. Эгер куьне къуьн кутун тавуртӀа, адан кӀвалах туькӀуьдач!
(хъел кваз Арчанал тӀуб туькӀуьрна)
Къалмир, жегьилар! ГьакӀ гьавайда къал авун акьулсузвилин лишан я! Вуна закай, жуван несигьатчидикай, чуьнуьхарнавай сир авани, чан хва Далагь?!
(тахсирлудаказ кьил агъузнаваз)
МУС-МУС лугьудалди, Муса лагьана туртӀун, я хзан сагъ хьайиди!
Ам ашукь хьанва! Лап Межнун Лейлидал ашукь хьанвай тегьерда! Адан тӀал гьам я…
(чина мили хъвер аваз)
Межнунанни Лейлидин бедбахт агьвалат яз тахьуй гьа! Эгер ваз Генжедин рушарикай сад кӀан хьанватӀа, чун къавумвилиз физ гьазур я. КӀандатӀа, зун фин! КӀандатӀа, бхи Мазани фирай. Ваъ, чун кьведни санал фида! Вуна чаз а рушан кӀвал къалура…
Адан кӀвал алай чка къалурун регьят я, амма зун лап четин гьалдиз аватнава, играми шейх! Гьавиляй зун, сас-сарал илисна, рикӀи рикӀ нез акъвазнава…
Гьич садрани ажузвал хиве кьамир, чан хва. Зазни зи уьмуьрда гзаф четинвилер акурди я. Залум азарди зи яр, Дербентдин эмирди гайи перийрин пери Афаг, завай жадуди хьиз къакъудайла, заз и экуь дуьнья кьиляй-кьилиз мичӀи хьанай. ТӀимил амай, рикӀ хъитӀкьинна, рекьиз! А вахтунда за са гъезел кхьенай. Ам исятда вирибуруз хуралай чизва!
(къудгъунна алай чкадилай къарагънаваз)
А гъезел къизилдин цӀарарикай хранвайди я. Ахьтин илгьамлу гафар рикӀелай алудиз жедани мегер?! Яб це пак гьижрандив сиве-сивди ацӀанвай и шиирдиз!
(Астадаказ, яргъай хьиз, Узеир Гьажибекова Низами Генжевидин «Вун авачиз» гъезелдин чӀалариз теснифнавай аваздин ван къведа)
Гьар са йиф хьанва азаб, гъам-хажалат, вун авачиз, Агьари кьунва нефес, туш саламат, вун авачиз!
Гала вил яр акунихъ, кьин кьазва ви бурма цӀвелел, Хьанва и мусибатни зал гьавалат, вун авачиз! Арчан:
(шиирдин гуьгъ давамарда)
Агатиз вав хьайитӀа, чӀугварди рикӀ незва, мелек, Умудар жезва зайиф, зунни галат, вун авачиз. Зи вилик вун я чӀехи, аквазва жув, яз усалди, Вун – багьа, зун са гьешем, амач такьат, вун авачиз. СтӀур Далагь:
Килигиз, авахьна вил, бахтунин гъал атӀанва зи, Катизни гьич хъижезмач, квахьна къуват, вун авачиз. На рикӀяй акъуднава и Низами, архайин яз, Йифни югъ чӀичӀзава за, тежез регьят, вун авачиз! Низами Генжеви:
(нагъв хъиткьиннавай вилеривай вичин гъил гуьцӀиз-гуьцӀиз)
А чӀавуз заз хьайиди, эхна, куьтягь тежедай азаб тир! Къелем вич-вичелай зи гъилиз атана. И гъезел кхьейдалай кьулухъ, ажузвал зи рикӀяй акъатна квахьна. Зунни, гьа ви яшда авай, жегьил итим тир, чан хва Далагь!
Зани са вуч ятӀа, кхьизва, амма зи гуьгьуьл къвердавай серин жезва! Гивилар цуру я, умудни акваз-акваз тӀимил жезва…
Ви ярди гьа кьадар наз маса гузвани?
Ваъ, бхи Мазани! Адан рикӀ гзаф чӀехи я, на лугьуди, дуьньядин регьим вири тек са гьадав гва! Гзаф бере я, чун сад-садал ашукь хьанваз. Гила, чаз гьич хабарни авачиз, пехил ва азгъун ксари чи рехъ атӀанва! Чан стха Мазани, чи играми шейх иниз къведалди, за ваз лагьанай хьи, и шегьердин къазидиз вакай гзаф хъел ава. Малкамутдиз ухшар авай а Шафрут зи гелени гьатнава. Адаз Аяр, зи кӀани рушан тӀвар Аяр я, адаз Аяр, вичин хциз къачуз кӀанзава…
(рикӀивай къайгъудик акатнаваз) И кар якъин яни?
И гьалдикай заз Аяра вичи лагьана. Амма заз ван атайвал, ам хциз ваъ, Шафрутаз вичиз къачуз кӀанзава. Рушан кӀвализ кьве фекьи атана хъфейдакайни заз хабар ава!
И кьадар кӀвалахар хьанваз, вуна заз гьич чуькьни авунач. Им гьихьтин дуствал хьурай, я чан Далагь?!
Зунни и кардикай бейхабар тир!
Эгер Шафрутан тӀуб и крарик кватӀа, эхир кьил шулугъ хьун мумкин я. Зун Къизил-Арслан шагьдин патав фидайла, и Шафрутни захъ галкӀанвай, ипри хьиз. Гзаф хаталу жинсерикай я! ГьакӀ хьайила, и меселадиз вири патарихъай мукьуфдалди килигна кӀанда. Дериндай фагьумайла, чун са къени къарардиз къведа!
(чин Низами Генжевидихъ элкъуьрнаваз)
Чун гьихьтин икьрардал атайтӀа хъсан я, играми шейх?
Рекьер гзаф ава, абурукай лап дуьзди, са шакни алачир, якъин тирди хкягъда чна. Гила зун гъавурда акьуна, вучиз Далагьаз вичин ватандихъ хъфиз кӀанзаватӀа. Алимвални, шаирвални вичин ашкъидин рекьел къурбанд авунин къаст гьатнава адан рикӀе!
Вун гьахълу я, зи умуд квай арха. Гъил къачу за ийизвай ихьтин жегьилвилелай. КӀани яр авачир уьмуьр заз гьич герекни туш! Зунни исятда са мус ятӀани вун хьайи гьалда ава. Мад вуна жувани лагьанай хьи:
«Гьар са йиф хьанва азаб, гъам-хажалат, вун авачиз, Агьари кьунва нефес, туш саламат, вун авачиз!» Низами Генжеви:
Вун гьихьтин умудсуз тегьерда аватӀа, заз аквазва. Яр хатадикай хкудун чарасуз кар я!
Зал чан аламаз кьван, стха Далагьан ва адан ярдин кьилелай гьич са чӀарни аватдач! Куьне зи гафар рикӀел хуьх!
Къалмир, чан хва, вални нубат гьалтун мумкин я!
(ЗВЕРИЗ-ЗВЕРИЗ, чанда кичӀевилин фул гьатнаваз, кьилел кьелечӀ ипекдин генже ялух алукӀнавай Марб къведа. Адан тандал экуь-беневша рангунин яргъи булуша ала, юкь гимишдин камариди кьунва.)
Я чӀехибур, я стхаяр, им вуч завал я чи винел аватнавайди?! Гьа гила-мад чи кӀвализ кьушундин эмирди вичин фасикь башибузукьар ракъурдайвал я! Абурухъ Аяран кьил недай чӀуру ният ава. Акъатирвал я арха авачир жейран чи гъиляй!
(чин Мазанидихъ элкъуьрнаваз)
За лагьанай хьи, иви экъич тавунмаз, инагар секин жедайди туш!
Къалабулух, велвела твамир арайра, я Арчан! Башибузукьрин вегьтедай фидай бхияр сагърай!
Инал ша, чан руш. Лагь кван заз, Аяр нин бала я, гьибурун несилдикай я? Адахъ буба-стха, ими-халу авачни мегер, ам башибузукьрин гъиле тваз?!
Ава, чан шейх-буба! Амма эмирдинни къазидин чина нивай акъвазиз жеда?! Адан буба вини дагъларин ценерив гвай Къум шегьердай я. Анай иниз куьмек агакьдалди, чун азгъунрин кӀурарик акатна пӀиш жеда!
Амни, зи регьметлу буба хьиз, Къум шегьердай яни? Зун исятда адан патав фида. Зун ана амаз кьван, са гьарамзададивайни вичин кус къалуриз жедайди туш.
Вун аниз фимир, зи умуд квай арха! А мердимазаррин кьил кьилел алайди туш! Кар кардай тефенмаз, за жуван кӀани яр гваз катда! Акъатна хъфида зун СтӀуриз. Кутугнавач заз и Генже, суван яц хьтин къазидинни кьецӀи эмирдин зулумдик квай шегьер!
(синемишзавай незерралди Арчаназ килигда)
Зи мелека Аяр гваз катайла, бес, за вучда? Зи язух тунши?! Тамир зун а гьайванрин арада!
Ваз хьанвай затӀ авач! Макъам агакьайла, чна вазни са чара ийида!
Куьн вири, къуьрер хьиз, катиз гьазур хьанвани? Куь вилериз экв атурай! Куь кӀвачерик звер акатрай! Амма катдайдалай вилик, ша, яб акалин чи шейхдин меслятдиз!
Меслят куьруьди я, чан рухваяр. Куьне сада-садакай ягьанатар ийимир. Ихьтин чӀавуз чун вири тедбирлу хьана кӀанда. Ша, чна икӀ ийин. Вун, бхи Мазани, и викӀегь Арчанахъ галаз санал вач Аяран кӀвализ. Ам чинебадаказ инихъди акъуда. И жегьил руша квез куьмек гурай. Аяр иниз атайла, зун адан бубадин патав фида. Шегьердин къазини кьушундин эмир аниз атайтӀа, зун абурухъ галаз рахада. Абуру зи гаф чилел вегьейтӀа, мад, квез чизва хьи, вучдатӀа!
(гапурдин са пай къакъарай акъудиз-акъудиз)
Чизва, чӀехи шейх! Чун аялар туш хьи! Зи дустарал тӀуб эцигиз кӀан хьайидан ратар за жуван гъутал арушда! Эркна атурай иниз, ахпа килигда чун, вуч акъатдатӀа ина!
Гила куьн вач, вахт квадармир. РикӀел хуьх, Аяр гьиниз физватӀа, гьич садазни чир тахьурай. Гъенеллай жегьилрикай са ихтибарлудаз лагь, кьве юргъа балкӀан, пурар эцигна, гьазуррай. Абур квез герек жеда. Алад, алад, за лагьайвал ая!
(Мазани, Арчан ва Марб тадиз фида. Низами Генжеви ацукьнавай чкадилай къарагъда ва СтӀур Далагьав лап мукьувай агатда.)
Вуна зун лап Лацарин аялдай кьазва, зи умуд квай арха. Гьарма сад са кӀвалахдал машгъул я. Тек са зун, гъилер кутӀуннавайди хьиз, и кӀвале амукьнава…
Вун ви ярдин кӀвалерин мукьув акуртӀа, душманрик гьерекат акатда, абур шаклу жеда, гьа икӀ кӀвалахарни чи гъиляй акъатда. Исятда вун ина амукьун дуьз я. Аяр хтанмазни, куьн кьведни балкӀанраллаз гьата рекье. Амай вири кӀвалахар Аллагьдин ихтиярда ава!
Зи рикӀ чкадал алач, играми шейх. За са уьтери гьиссавайвал, им чи эхиримжи гуьруьш хьун мумкин я. Алава яз, вунани, вири кӀвалахар Аллагьдин ихтиярда ава, лугьузва.
Кьисметдин вилик пад кьаз жедайди туш, чан хва…
Садбурун кьилел гъуцар ала. Муькуьбуру маса, анжах чпиз хас тир илагьийрин тӀварар кьазва. И дуьньядихъ са умумивал, битаввал авайди тушни, я зи умуд квай арха?!
Дуьньядин битаввал акун патал, гьарма сад сифтени-сифте гьакъикъи инсанвилин рекьел экъечӀна кӀанда. Инсанвал вуч я? Ам – кӀанивал я. Ам – мергьематлувал я. Ам – адалатлувал я. Ам – ислягьвал я. Ам – дишегьлиярни итимар барабар хьун я. Ам – угъривал, гьахъсузвал, хаинвал тахьун я! Вун гъавурда акьазвани?
(вичин гъилевай теспягьар сад-сад гьисабиз)
Зи рикӀевай лап чӀехи мурад – гъилевай «ИСКЕНДЕР-НАМЕ» кхьена куьтягьун я. За Искендер падишагьдин уьмуьр ва адан кьилел атай вакъияр вири чирна. Ада авур кьван гъалатӀар вири къалурна. Анжах са кар, лап важиблу са кӀвалах, адалай алакьнач хьи, алакьнач!
Ам вуч кар я, Искендералайни алакь тавурди?!
Адетдин инсанар ва падишагьар физвай гурарин вири кӀарар Искендера гьисабна. Адаз, гьа вуна жузазвайвал, дуьньядин битаввал акунач. Адан умумивал кьатӀанач.
Ам, зун хьтин, бахтикъара я! Заз зун и чӀехи дуьньяда са ажуз цвег хьиз аквазва! Инсандиз вичин кьам таквадай жуьреда, и дуьньядин мана-метлебни аквазвач!
Зи «ИСКЕНДЕР-НАМЕДА» и суалдин жаваб ава. А жаваб вири инсаниятдиз талукь я. Хъсандаказ яб це, белки, вунни гъавурда акьада. Сирлу са сесини Искендераз икӀ лагьана:
«ЦӀийикӀа туьхкӀуьра и куьгьне къавар, Авамвал яргъаза, чуьхвена цавар. И дуьнья дэверин гъиляй акъуда, Ам вири алемрин кьилив агуда. Ахварай ксанвай махлукь авуда, Акьулдин чиналлай перде алуда!» СтӀур Далагь:
Аламатдин кар я! Чун акьулдикай рахазва, Шафрута вичиз кӀандайвал ийизва. Вуна лугьузвай дэвер и Шафрут хьтинбур ятӀа, яраб?!
(разивилелди кьил гатада)
За вибажарагълувилел ва кьатӀунрал садрани шак гъайиди туш. Вун дуьз рекьелла, чан хва. Алава яз, вахъ лап герек тир кьве гьунарни ава: гьа са вахтунда вун алим-шаирни я, аскер-женгчини. Акьулдин къуватди ви къуьнера авай зур мадни артухарзава. Гьа ихьтин итимриз талукь я Искендераз сирлу сесини лагьай гафар:
«ЦӀийикӀа туьхкӀуьра и куьгьне къавар, Авамвал яргъаза, чуьхвена цавар». СтӀур Далагь:
Ви несигьатар зи рикӀяй я, зи умуд квай арха! Заз и гьахъсуз дуьнья чукӀурна, цӀийи, адалатдин экуьнихъ квай алем туькӀуьриз кӀанзава! Анжах, сад ава – кӀанивал, садни – жеривал…
Вазни чизва, чан хва Далагь, заз са бязи падишагьри чпин къуллугъдал акъвазун теклифнай. Къизил-Арслан падишагьди, ширван-шагь Ахситана, Дербентдин эмирди. Амма зун садрани
ахьтин теклифрал рази хьайи итим туш. За жуван руьгьдин азадвал падишагьри гузвай мал-девлетдилай гьамиша вине яз кьунай.
АкӀ хьайила, за жеривал – ваъ, адалатди гьикӀ тӀалабзаватӀа, гьакӀ авуна кӀанда ман! Адалатди лугьузва хьи, и дуьнья, Шафрут хьтин, азгъунрин хурукай хкуда! Зун ихьтин буйругъдиз табий я, играми шейх!
И рекье вун садрани галат тавурай! Ви гапур къуьруь тахьурай! Ви умуд гьамиша, мулдин цуьк хьиз, таза яз амукьрай!
Ваз кӀвачерин ванер атанани? Гъенелай инихъди къвезвайбур пайда хьанва!
Атурай, килигин чун!
(Мазани, Арчан, Марб къведа. Абурун арада экуь-къацу рангунин булуша алай Аяр ава. Адан чӀулав чӀарар къизилдин аскӀан тажди безетмишнава).
Эхир хьи, хтана акъатна куьн! Вири саламат яни?!
Саламат тахьана, чун дяведиз фенвайни? И кӀваляй са маса кӀвализ фена хтана ман!
И Арчанакай хуз хьанва! Хурук акатай-акатайдаз кӀур гуз гьазур я! Ракъурдани чна и хуз Шафрутан винел?!
Шафрут хузран кӀурук – ваъ, Арчанан гапурдихъ цӀигел хьанва! Садан иви экъич тавунмаз, ам секин жедайди туш! Гъуцариз кьин хьурай, са йифиз за адан тефте цавуз акъудда!
Жуван фус яхъ, Арчан! Са вун туш хьи, дэверинни аждагьанрин кьил недайди! И дуьньяда Шарвилиярни хьайиди я!
(хатур амукьай тегьерда)
Арчанакай ягьанатармир! Ам вичихъ тай авачир игит я!
Заз аквазвайвал, инал цӀийи Лейлини Межнун пайда хьанва! Чан хва Далагь, за жуван «Лейли ва Межнун» кхьена, гила вуна кхьихь «Арчан ва Марб» тӀвар алай са дастан. Алакьдани валай?
Ви дережадив агакьдай шаир авани и патара, я играми шейх?! Ви вилик чун гьамиша дидедин мамунихъ квай таза аялар я!
Зарафатарни тавуртӀа, чи рикӀер лап дарих жедай. Ша кван, чна яб акалин Далагьан адахлидихъ!
(регъуьвиляй са гъилив чин кӀевнаваз)
Гила зун патал, элкъвена жуван кӀвализ хъфидай вири рекьер кӀев хьанва. Амайди са рехъ я – кьил къакъудна, инай катун!
Яр вафалуди ятӀа, адахъ галаз санал катун айиб кӀвалах туш. Далагь ихтибарлу кас я. Ахьтинбур гзаф хьанайтӀа, и дуьньядин гьалар икьван пис жедачир. Лагь кван, чан руш, ам вуч агьвалат я, ви кьилел атанвайди?
А залум Шафрутан нефс кьадарсуз чӀехи хьанва. Пехъи жанавур хьиз, гьавалат жезва гагь идал, гагь адал! Адан гъиляй зи язух бубани жаздан хьанва…
Вуч лугьузва ви бубади, чан руш?
Ам уста заргар я. Зи кьилеллай и таждани гьадан гъилерин зегьмет ава. Гила кьантӀа Шафрута лугьузва хьи, зун вичиз татайтӀа, бубадивай кархана къакъудда. Бубади кьин кьунва: лап вич тарагъаждиз акъудайтӀани, Шафрутаз зи гъилин гъвечӀи тупӀаллай кикен кӀвенкӀни аквадач! И гафарин ван хьайила, къази къедекьрай акъатна. Адани кьин кьунва: я зун адан кӀвализ фида, я чи хзан вири барбатӀ жеда!
Ни вуж барбатӀдатӀа, аквада чаз!
И кӀвалах гьакӀ туна веже къведач. Заз къази Шафрутан хесет хъсан чизвайди я. Эгер ам, вичин кьве кӀвачни са чапатӀда туна акъвазайтӀа, ада кьил кьилел алачир гьерекетар авун мумкин я. Заргар адан пацарай акъудна кӀанда…
Чун чинеба иниз къведайла, ам кӀвале авачир. Адет яз, ихьтин вахтунда, вичин пешедал машгъул яз, ам карханада ацукьзавайди я.
Заргаррин карханаяр авай мегьле гьинал алатӀа, заз чизва. Зун исятда гьаниз фида. И агьвалатдикай ихтилатна, за ам жуван кӀвализ хутахда. Анив кьван къазидин гъил агакьдач. Ахпа, Къум шегьердай адан миресар атана агакьайла, адавай гьаниз хъфиз жеда. Ша, чан рухваяр, зун рекье хтур!
Зи рикӀ чкадал алач хьи, алач. Заз чӀехи мусибат алукьуникай кичӀезва, играми шейх!
Вунни ви яр Аллагьдал аманат хьурай, чан хва Далагь!
(Мазани, Арчан ва Марб санал Низами Генжевидин гуьгъуьнаваз фида. Утагъда СтӀур Далагьни Аяр амукьда)
(СтӀур Далагь ва Аяр)
(ярдин гъилер вичин гъилера аваз)
Заз шейх Низамидин вилик жуван ажузвал къалуриз кӀанзавачир. Гила, ам хъфейла, авайвал лугьун. Чан зи рикӀ Далагь, заз дугъриданни кичӀезва! Зи чандик зурзун акатнава. Зун гьа гила-мад, жув-жувалай фена, алабар жедай гьалдиз атанва…
Зун иналлаз, ваз куькай кичӀезва? Аяр: Вири хъфена, чун текдаказ амукьнава. Заз и дуьнья тамам ичӀиз аквазва, зи арха.
Вуна жуваз акьван азаб гумир! Чун чи кьисметди къалурнавай рехъди фида. Санихъни элкъуьр тавуна, чи бахтуни экуь авунвай рехъди фейила, чахъ са душманни агакьдайди туш. Вун зи чӀалахъ яни, чан Аяр?!
ЧӀалахъ я, зи вилерин нур!
Ваз чизвач, Аяр, зун ви дидарди гьикӀ кана-кармашнаватӀа! Йифизни, юкъузни зи фикирар тек са вакай я!
(чина регъуьвилин лишанар аваз)
Ахьтин гафар лугьумир, чан Далагь! Зи чандиз ифин акъатзава!
Абур гьакӀан гафар туш! Абур сидкьи рикӀяй авахьзавай михьи ашкъидин булахар я!
Заз чизва! Вун хьиз, шаир тиртӀа, зунни гьа икӀ рахадай!
(чина разивилин хъвер аваз) Шаир туштӀани, вун цуькверин арада лап иер са цуьк я! Билбилрин арада лап ширин сес авай билбил я! Генжедин рушарин арада тай авачир мелек я! Яб це зи рикӀин деринрай акъатзавай манидиз!
(Сандухдин винеллай чуьнгуьр къачуна халкьдин къадим, рикӀиз хуш аваздалди мани лугьуда.)
Ви суракьда къекъведайла, гъуцари зи вил ахъайна, Гунагьрилай къачуна гъил, зи кайи рикӀ-дил ахъайна. Заз акуна чуьлдин кару, кухунзавай хаму жейран, РикӀиз регьим атанмазди, гъуьрчехъандин чил ахъайна. Чир хьана заз уьмуьрдин дад, ам вун тир кьван, хару мелек, Архайин яз кьисметдикай, за кенефдин кьил ахъайна. Гьар са чӀавуз, темягь квачир, рахуриз чӀем-вирт алай мез На Далагьан гардандавай чӀугварвилин чӀил ахъайна. Аяр:
Заз вун вирт хьиз нез кӀанзава, зи вилерин нур! И манидин чӀалари зи гъилерни кӀвачер гъуьргъуь авуна хьи!
Ихьтин чӀаларикай за ваз чӀехи с кӀунчӀ туькӀуьрнава. Архайин вахт хьайила, абур вири кӀелда за ваз…
Чаз авачирди гьа архайин вахт я!
Гьахьтин чӀаварни жеда чаз! Чун инай СтӀуриз хъфейла, ацукьда Силибирдин къацу махпурдал. Анлай ваз чи чилерин иервал аквада. Гьикьван ширин я рикӀиз хайи ватан!
ШАГЬ-ДАГЪДИН гьуьл галай чина ава. Я фад, я геж, чун фена гьанив агакьда!
Я гъуцар, акъуда кьилиз чи мурадар!
Чазни гьакӀ акъвазун кутугнавач. Шейх Низамидин тӀалабуналди и кӀвалин иесиди кьве хъсан балкӀан гьазурнава. Зун гьайифди кузва, зи умуд квай арха авай Генжедай хъфинал. Амма маса чара я захъ, я вахъ авач!
Вуна лагьай манидихъ яб акалдайла, чи кьилел атанвай вири крар зи рикӀяй акъатнай. Гила мад зун къайгъуйрик акатзава. Мад гьихьтин къазаяр аватӀа чи кьисметда?!
Вун архайин хьухь! Зун амаз кьван, ви кьилелай са чӀарни кими жедайди туш!
(къалабулух квай сесиналди)
Эхь, чун гъенел эвичӀна кӀанда, садазни таквадайвал. Акъваза кван! Иниз къвезвай кас-мас ава жал?!
(Къецелай гьарай-вургьайдин ванер акъатда. ЗВЕРИЗ-ЗВЕРИЗ, Марб, ахпа адан гуьгъуьналлаз Арчан ва Мазани къведа.)
Я цавар, я чилер! Чун чӀулав буьгьтендикайни пехъибурун нефсиникай хуьх! Чун кьиникьдин пацара твамир, я регьимлу гъуцар!
Исятда шел-хвалдай вахт туш! За гъенеллай чи итимриз лагьанва, вуж атайтӀани, гъиле къемеяр аваз, абурун хура акъваза! Чунни гьазур хьана кӀанда!
Хьайи кар авани?!
Кар кардай акъатун мумкин я, чан Далагь! Иниз къведайла, чаз аскеррин са чӀехи кӀеретӀ акуна. ХЬЕЛ-ЧӀЕМЕРУК, къеме-тур, жида-къалхан гвай аскерар! Виридал ракьун кьеркьер алай! Абурун къаст вуч ятӀа, чаз гьеле чизвач…
Шейх Низами хъфейдалай кьулухъ, заз зи рикӀе риб акӀайди хьиз хьана. Зун гзаф нарагьат я, стха Далагь, вакайни, ви Аяракайни!
Чун гьазур хьанвай, инай экъечӀиз…
Энгелвал тавуна, куьн инай фад ахлад! И Марбни атурай квехъ галаз. Амни хата-баладивай яргъаз хьурай!
(къалабулух кваз Арчаназ килигда) Чун вири санал катайтӀа, жедачни?! Садбур хъфена, муькуьбур ина амукьдани?! Вуч патал?!
Жуван кифер хьтин, яргъи ихилатар ийимир, Марб! ЧӀехида вуч лугьузватӀа, гьам ая!
Аллагьди тӀалабайтӀа, чунни хъфида!
(Къецелай гьарай-вургьайдин, яракьар сад-сада акьазвай ванер акъатда. Хабарсуздаказ утагъдиз, вад-ругуд аскердин юкьва аваз, Шафрут къведа. Адал хъипи рангунин, ценер яргъи аба ала, кьилиз лацу чалма янава. Чалмадин са пӀипӀ чапла къунелай куьрс хьанва. Адан гъиле яцӀу ва яргъи аса ава.)
(ван алаз векъи сесиналди)
Эхир хьи, жагъана заз и фасикьрин муг авай чка! Чпи чпиз бхияр-стхаяр лугьуз, ибур инсандин жилдинавай экъребар я! Аку, за куьн исятда гьикӀ эзмишдатӀа, са силис-дуванни тавуна!
Чун геж хьана, стха Далагь! Чаз шегьердин куьчеда акур и аскерар чи геле гьатнавайбур тир кьван!
Гьеле югъ няни хьанвач! Ни вуж шупӀдатӀа, килигда чун! Зи гъиле – гапур, ви гъиле – къеме! А патални Арчан къвазнава! Шафрутан яцӀу руфунай тӀекв акъуд тавунмаз, чун инай хъфидач!
(аскеррихъ чин элкъуьрнаваз)
(Ара какахьда. Аяр аскеррин гъиле гьатда. Адан кьве къвалални яргъи жидаяр туькӀуьрнаваз, кьве аскер акъвазда. Аяравай я инихъ, я анихъ са камни къачуз жезвач.)
(шерзум хьанвай ванцелди)
Я бахтикъара хьайи Аяр! Ви чкадал зун хьана кӀандай! Гила вучда чна, я гъуцар! Я цавар-чилер!..
руш гила зи гъилева. Им сад! И юкь аватай Мазанидал хер хьанва. Им кьвед! Амайбур цицӀибар я. Абуруз зи къузгъунри кӀуф яда!
Аквада ваз цицӀибрин аламатар, къен фитерив ацӀанвай чувал!
Ваз зи хер акунани, жегьеннемдин гурвади кайи Шафрут?! Ваз акурди зи хер туш, жегьеннемдин ялав я!
Ви къацӀай гъил а рушак хкьуртӀа, за ви бедендай, чан аламаз, дамарар сад-сад акъудда, малкамутрин малкамут!
Зун къвезва ви гьарайдиз, чан Аяр!
(Гапур хкажнаваз, Арчан шегьердин къазидал тепилмиш жеда. СтӀур Далагьани Мазаниди аскеррал гьужумда. Абур чпин винел къвез акур аскерри кьве патахъайни Аяран къвалара чпин яргъи жидаяр акӀурда. Ам чилел ярх жеда. Арчанан гапур туьтуьна акӀай Шафрут аста-аста алай чкадал ацукьда. Аскеррикай сада хер алай Мазани яда ва ам алабар жеда. Кьве аскер къирмишай СтӀур Далагьан хурални залан хер жеда. Амай аскерар катда.)
Вири алабар хьанва. Са зунни Марб я ина амайди. Ина вуч хьайиди тиртӀа, гьич зи кьилни акъатнач!
(Аяран мейитдал агъуз хьанваз, йикье гьатда)
Ярди кинар тавуна кьейи зи малайик, вай! Аждагьанди тӀуш гайи зи мулдин цуьк, вай! КӀанивилин миже тахъвай, къвала яргъи жида акӀай жейран Аяр, вай!..
Заз куьмек ая! Заз зи яр акваз кӀанзава…
Гъуцар, куьн сагърай! Кьенвач зи дуст Далагь! Ша, за ви гардан кьан, чан зи рикӀ алай стха!
Зи кьил элкъвезва. Вилерал хуш акъалтзава. Зун ахвариз физва хьи, я Арчан!..
ПӀинидин пӀузарар авай Аяр, вай! Карудин ухшарар авай Аяр, вай! Далагьан гъиляй акъатай, ич хьиз чилел аватай Аяр, вай!..
Гьа за лагьайвал хьана! Ивияр экъич тавунмаз, ара секин жедач! Гила ина чи кар амач. Ша, чан Марб, заз куьмек це. Стха Далагьни чи гъиляй акъат тавурай! Хъфида, хъфида чун инай! Чи рехъ дагъларихъди я!..
(Арчанани Марбди лап зайиф хьанвай СтӀур Далагь, кьве патахъай кьуна, аста-аста камаралди тухуда. Перде кӀев жеда.)
Силибирдин къацу сувал шуькӀуь тазарикай хранвай ва винел пад литинив кӀевнавай кума ала. Кумадивай са тӀимил кьван яргъаз Арчанни Марб ацукьнава. Абурун вилик квай суфрадал хъукъванвай фу ва хпен нек цанвай кьенчӀин кьве цӀиб эцигнава.
Гьуьльун гъед хьиз, цӀуьдгъуьн хьана, гъиляй акъатай чи вах Аяр зи рикӀелай алатзавач хьи, алатзавач. Вуч хъсан жедай, ам исятда инал, чи патав ацукьнавайтӀа!..
Гьикьван яд алахьна фенатӀа и Гъенер вацӀай, гьакьван вахтарни алатнава. Амма ви рикӀ сакӀани секин хъижезвач. Чи аяларни атана чӀехи хьанва. Хьайиди хьана, алатайди алатна…
АкӀ лугьумир. Стха Далагьаз ван атайтӀа, чи кьил такъадай экъис жеда. Ахпа чун гьикӀ килигда адан вилериз?!
Далагьан хурал хьайи хер сагъ хъхьанватӀани, адан рикӀел дерин кьецӀ аламазма. Аяр икӀ вахтсуз телеф хьун зурба дерт я. Садан кьилелни ахьтин къада-бала тахтурай, я гъуцар!
Амин, амин, я цавар-чилер! Квез виридаз ван атурай, я и ШАГЬ-ДАГЪДИН пак эвлиянар, я женнетдай атана и чилерал секин хьанвай пӀирер!
Стха Далагь кьиникьин пацарай акъудайбур гьа вуна лугьузвай чилер-цавар я, эвлиянарни пӀирер я.
Зи вилерикай са уьтери карагзава чун сагъ-саламат яз, гьикӀ агакьнатӀа, иниз кьван, и Силибирдин яйлахрив кьван. Ахварай хьиз аквазва. Элкъвена Генжедиз хъвач лагьайтӀа, аниз фидай рехъни чизмач…
ГьикӀ чир жеда кьван ваз?! Кьве камунилай са камуниз, жув жувалай физ, алабар хьайила. Валлагь, вун цяй акъуднавай шенпӀидиз ухшар тир а береда. Зунни чара атӀана амукьнавай. Низ килигин? Инсафсуздаказ хер тӀазвай ва цӀурзавай стха Далагьаз, я нефес нефесдал техкъвезвай ваз…
ВУ-У-УВ, гуж хьана! Зун гьакьван ажуз хьанвайни а чӀавуз?! АкӀ тушир! Вуна закай ягьанатарзавайди я!
Бес гьикӀ тир, я Марб? Генжедай СтӀуриз кьван зун ви кӀулаваз хтанайни?! Вуна ялнайни зун и рагарайни дерейрай?!
Валлагь, рикӀел аламач! Вуна зун ялай хьтинди я…
Гена хъсан хьана, Генжеда захъ ихтибарлу дустар аваз. За вун гьикӀ гъавурда тван? Са гафуналди, стха Далагьа илимдин мармар жакьвадайла, за жуван дустарихъ галаз таза кӀелерин биргендар незвай, чӀулав ципицӀдин шербетдикай хъвазвай! Ваз зи къуьнера авай зур аквазвани?! Ам гьабурун аламат я. Таза якӀунни атирлу шербетдин аламат!
Тапарармир! Вахъ авай къуват на хъвазвай некӀедин къуват я. Аял чӀехи жедайла, ада хъвазвайди вуч я? Дидедин гьалал нек! Ада кӀелен якни ципицӀдин шербет хъвазвач хьи!..
Валлагь, Марб, вун аламатдин руш я! Заз вун вучиз икьван пара кӀанзаватӀа, чидани ваз? Вучиз лагьайтӀа, вун цав такур дана кьван дуьзне, ва ихтибарлу дуст кьван къени я!
(са кьадар хатур амукьнаваз)
Икьван вахтар алатайдалай кьулухъ, вуна закай цав такур дана авунва ман! Ирид аялдин диде аку, цав такур дана аку! Вун жув жувал алачиз рахазва къе! Вуна хъвазвайди хпен нек яни, тахьайтӀа, ципицӀдин шербет?! Къала, килигин кван зун…
Инаг ваз Генже туш гьа, ципицӀар жедай! Инаг къайи булахарни, тӀеамлу къаймахар авай СтӀур я!
Бес, Муьшкуьрдай иниз гъизвайди вуч я? Жейрандин нек яни, тахьайтӀа, тутариннни ципицӀрин шире?!
: Анай гъизвайдаз вуна гьяз текъведай жуьреда «шире» лугьумир. Тутарикай ийизвайди чӀем хьтин къираб я. Ам аялри ва вун хьтин иер рушари неда. ЦипицӀрикай ийизвайди – ракъинин ва чилин къуватни атир квай шараб. Ам стха Далагьанни зун хьтин итимрин тӀуьн я! Вун гъавурда акьунани, чан Марб? Сад – къираб я, сад – шараб! Заз фарс чӀал хъсандаказ чидачтӀани, зи кьили са тӀимил кьван хьайитӀани кӀвалахзавайди я! Амай гафар, иниз стаха Далагь атайла, гьадавай жузуз!
ТахьайтӀа, заз чизвач кьван, «къир» вуч я, «шар» вуч я, ва «аб» вуч я! Зани Аярахъ галаз санал Генжеда рушарин мектебда кӀелнавайди я! Ам вун я кьве гьарф сад садахъ галкӀуриз тежезвайди. Вуна заз ихтияр ганайтӀа, за и СтӀурани рушарин са мектеб ахъайдай…
Мектеб! Ам виридаз кутугнавай чка туш! Вири рушар мектебдиз фейила, булахдилай яд ни гъида? КАЛ-ХЕБ ни ацада? Исин гуьлуьтарни перемар ни храда? Аялрин авахьнавай нер ни михьда? Хьрак ацукьна, идан-адан кӀарабар ни чуьхуьда? Лагь кван, и кьадар четин кӀвалахар ни ийида, СтӀурин вири рушар фена мектебда вахъ галаз ацукьайла?!
Вун, Генжеда авайла, гьихьтин зарафатчи тиртӀа, гьахьтинди яз амазма! Са кӀусни дигиш хьанвач! Заз ви айгьамрикай хъел къвезвач. Гьахьтинди яз, заз вун мадни пара кӀан жезва!..
(ван алаз хъуьреда)
Мадни пара кӀан хьухь зун! ТахьайтӀа, фида зун мадни са кьил Генжедиз! Жуван дустарин патав! Стха Далагьани, акъваз тийиз тикрарзава: ша, фин, ша, фин Генжедиз! Шейх Низами рикӀе акьунва!
Вун Генжедиз фейитӀа, зун лап Багъдаддиз фида! Ваз зун акьванни ажуз аквамир!..
Генжедиз фидай рехъ техчиз, вавай гила Багъдаддиз физ жедани?! Ваъ, ша, чун ина амукьин! Генже амукьрай – генжевийриз, Багъдадни амукьрай – багъдадвийриз. Чаз чи хайи ватан, хайи дагълар багьа я, чан Марб! Акъваз, акъваз! Анай стха Далагь къвезвай хьтинди я! Ша, къарагъин! Адаз чун гьамиша кӀвачерал алаз акурай!
(Къуьнерихъ яргъи лит квай СтӀур Далагь къведа. Ам, са кьадар фикирлу яз, аста-аста къекъвезва. Арчанни Марб адан вилик фида.)
(юргъун хьанвай тегьерда)
И дагълара къекъведайла, кӀвачер галатзаватӀани, руьгь гьамиша кӀубан яз амукьда. Гьиссавани куьне, дустар, гьихьтин суьгьуьр квай къуват аватӀа чи чилерихъ?!
Вун атурай, рагъ атурай, я стха Далагь! Чи кума алай чкаярни, и Арчан галаз зунни ваз къурбанд хьурай, я гъуцар!
Хъсан чкадал ала куь кума. Кьилел – рагъ, кӀаник – къацу яйлах, вилик – некни къаймах! Женнетдилай инаг квелди пис я?!
Вун иниз атун, чаз гьар са куьнилай багьа я, стха Далагь! Вун гьамиша чи арада аваз хьурай! ТахьайтӀа, чаз чун, кьилел диде-буба аламачир, етимар хьиз жеда!
(чӀехи гьуьрметдалди) Ви мецелай, вирт квай чӀем хьиз авахьзавай гьар са гаф, гьар са чӀал чаз вири тебиб-лукьманрин дарманрилай вине я!
(хъуьрез-хъуьрез) Гьар са хуьруьхъ са шаир хьун адетдин кар я, зи рикӀ алай дустар. Кьилегьани ава иер гъезелар кхьизвай са кас, Муругъани са жегьил устад пайда хьанва. Квез Унуьгъин кӀелеяр акурди яни? Анин къеневай килисада са шумуд алим ацукьнава! Шабрандикайни Дербентдикай зун гьич рахадач. Ана шаир – шаирдин, алим – алимдин, ашукь – ашукьдин кьилел ацукьнава…
Гьабурни аваз хьурай! Амма чаз вун багьа я!
(хъел квайда хьиз)
Нек вуна жува хъухъ, я руш! Нек хъваз зи рикӀ алай дуст аял яни? За адаз исятда са вежевай кьар алабарда. Ахпа, таза ва атирлу як чумалдин тӀваларал акъалжна, хъсандаказ хъукъвада. Им я халис итимрин тӀуьн! Хпен нек, тухвана жуван аялриз це, жувани хъухъ. Нек хъвайила, хъуькъвер – яцӀу, беден – лацу жезвайди я!
(хатур амукьнавайда хьиз)
Нек кӀандачтӀа, за исятда хинкӀал ийида. Кумада гъуьрни ава, чӀемни. Я тахьайтӀа, чубандин аш. Са гетӀедавай пурунз фаданлай кумадин пипӀе баят жезва!
И Марб кьве кӀвачни са чапатӀда кутуна акъваздайбурукай я! Ваз ван хьаначни за лагьай гафар? Стха Далагьаз хъукъванвай гьалал як за жуван гъилелай гуда! Вун са патахъ ацукьна, килига. Як гьи тегьер хъукъвазвайди ятӀа, жувазни чира!
(вичин эрчӀи гъил Арчанан къуьнел эцигнаваз)
Вуна Марбдин хатур хамир. Ам акурлахъди, гьасятда зи рикӀел бедбахт Аяр къвезва…
Гьайиф, ам лап жегьилзамаз чавай къакъатна…
Къакъатна вуч лагьай гаф я, я залум Арчан?! Ам, кьве къвалани яргъи жидаяр акӀана, чалай къурбанд яз, женнетдин багъдиз фенвайди я! Чаз аквазвай и югъ адаз кьисмет хьанач…
За жуваз гьикьван вафалу цӀийи яр кьуртӀани, ам Аярав агакьдач хьи, агакьдач. Сифте ашкъи гьахьтин сир квай, суьгьуьрдин са затӀ я!
Вуна Аяраз бахшнавай са гъезел и Марбди, акъваз тийиз тикрарзава. Зазни лугьузва: вакай вучиз шаир хьанач, икьван иер чӀалар туькӀуьрдай?! Гъилерал гапурдини тумпузди авунвай пихер алай закай шаир жедани?! Зи пеше дагъда гъуьрч ягъун я, суьруьяр жанавуррин нефсиникай хуьн я. Тушни, стха Далагь?!
Гьар са пеше хъсан я, эгер адав рикӀ алаз эгечӀайтӀа. Зи несигьатчи шейх Низамидини гьа икӀ лугьузва. Гъуьрч ядайла, шаирдин ашкъида гьатнаваз ягъ! Шиир кхьидайла, гъуьрчехъандин гьевесдаваз кхьихь!
Аяраз бахшнавай чӀалар гзаф таъсирлубур я! Абур вуна мад садра лагьанайтӀа, гьикьван хъсан жедай, чан зи рикӀ алай стха Далагь!
Абур за Аяр лап жегьилзамаз туькӀуьрайбур тир. А чӀа
вуз адан цӀувад йисни тамам хьанвачир. Зунни рикӀе ялавар авай, ашкъиди илгьам ганвай жегьил тир…
Вун исятдани гъиле-кӀваче звер авай итим я! Ваз минет хьуй, лагь а чӀалар, зи гаф чилел тамир!
Зав чуьгуьрни гвач! За гьикӀ лугьуда кьван, я стха Арчан?! Ви Марбди лугьурай, адан сес Аяран ванциз ухшар я!
Вав жуван чуьнгуьр гвачтӀа, Арчанан чантада са кфил ава. За лугьуда, адани кфил ярай!
Дуьз меслят я. Кфилдин сес акьурла, и дагъларини зил кьада. Аваз вич вичелай, булахдин яд хьиз, авахьда. Гъваш жуван кфил, чан стха Арчан!
(Арчан кумадихъ фида. Кфил къачуна, рикӀиз хуш аваз яда. Марб мани лугьунив гатӀумда.)
(СтӀур Далагьанни Арчанан арада акъвазнаваз)
Ви суракьда къекъведайла, гъуцари зи вил ахъайна, Гунагьрилай къачуна гъил, зи кайи рикӀ-дил ахъайна. Заз акуна чуьлдин кару, кухунзавай хаму жейран, РикӀиз регьим атанмазди, гъуьрчехъандин чил ахъайна. Чир хьана заз уьмуьрдин дад, ам вун тир кьван, хару мелек, Архайин яз кьисметдикай, за кенефдин кьил ахъайна. Гьар са чӀавуз, темягь квачир, рахуриз чӀем-вирт алай мез На Далагьан гардандавай чӀугварвилин чӀил ахъайна. Арчан:
Вахъ и СтӀура чӀехи хзандин къайгъуяр авачиртӀа, валлагь, за вун Шамахидиз, ширван-шагьдин сарайдиз ракъурдай! Ана вун хьтин манидарар лап тӀимил я. Ваз ширван-шагьди са киседавай къизилар гудай!..
Ахпа ваз зун ахквадачир! Са кисе къизилар авай Марб гъуьрчехъан ва чубан тир Арчанан тай жедани?! СтӀур Далагь: Шамахи лагьайла, зи рикӀе мад Генже акьунва. Играми шейх Низами акунихъ вил гала, лап цӀигел хьанва зун!
Вун анихъ фимир, чан стха Далагь! Чун анай са гуж-баладалди катайди тир. Кафир Шафрутан кӀарабар сура ктӀизватӀани, амай ви душманрал гьеле чан алама. Фимир а патарихъ, анагар секин туш!
Ваз ван хьайи суракь-хабар авани, стха Арчан?
За ваз гьикӀ лугьун, хабарар я ман, кӀан-пун авачир…
Я хзан сагъ хьайибур, атӀаниз килиг! Я Марб, ваз аквазвачни атӀа синелай физвай чи бацӀияр?! Нагагь са лекьре кухунарайтӀа, а бацӀияр вири аналлай дагьардиз аватда! Вун фад вач аниз, чи бацӀияр гваз хъша!
Вуна зун гьакӀ кьилелай алудзавайди я. Гъавурда такьаз, зун акьванни авам туш хьи! Эгер бацӀияр а синел алачиртӀа, зун са камни вилик фидачир!
Вач, чан Марб, вакай хелветда рахайдан мез кӀараб хьурай! Чаз вакай чуьнуьхардай сир авайди туш!
Генже пата секинвал авачирди, заз чизва. А гъулгъулайри шейх Низамидиз хасарат тагурай, я гъуцар!
Анин гьалар гьикӀ ятӀа, чаз якъин чизвач. Чав агакьзавайди, кьил кьилел алачир, сад-садав кьун тавунвай, бегьем ачух тушир хабаррин кьатӀар я…
Зи рикӀик къалабулух кутазвайди гьа бегьем чир тахьун я. Са куьникай якъин хабар тахьайла, заз жув лап ажузди яз аквазва…
Вун гьахъ я, стха Далагь. Хата гьи патай къвезватӀа, чир тахьанмаз, къакъаравай гапурни акъудиз жедач!
Гьа ихьтин макъамдиз ярашугъ я шейх Низамидин чӀалар. Виликдай ада заз вичин «ИСКЕНДЕР-НАМЕДАЙ» гъвечӀи-гъвечӀи чӀукар кӀелдай. Заз несигьатар гудай. Ингье, зи рикӀел алама са гьахьтин несигьат. Яб це, вуч лугьузватӀа, чӀехи ва камаллу шаирди:
«Вучиз кьамуз капаш вегьез тазва на, Рази хьанваз, зулум хиве кьазва на? Са цаз хьана, жида эциг къуьнерал, Къизилдин гуьл жедайвал ви гъилерал! Ийимир агь, гуж авурла чарада, Инсандин жинс амукьдайвал арада». Арчан:
Чарадан гужуниз чна чаз лайих тир жавабни гуда, лап анихъни фида! Вуна хьайитӀани къалура чаз, гьи патахъ элкъуьрдатӀа, жидадин кӀвенкӀ.
Чахъ исятда камаллу са итим, акьуллу меслят гудай куьмекчи авач. Чи мулкарин кьуд пад дагълар я. Угърийризни чапхунчийриз инин рекьер-муькъвер чизвач. Чи кьилел гъуцар алатӀани, чун жувни уях хьун лазим я! ТахьайтӀа, кар кардай акъатун мумкин я…
Чан зи рикӀ алай стха Далагь! За ваз исятда са гаф лугьун, вуна зун айибмир. Тавакъу я, дуьз гъавурда акьукь!
: Вуч хьанва, я Арчан?! Яргъияр ийимир, авайвал лагь!
Зун папарин чӀалал жедай итимрикай туш! Ваз и кар лап хъсан чизва. Амма абуру ийизвай ихтилатрин ван хьайила, аял хьиз пагь атӀана амукьда. Бадейри ахъайзавай гафар а ихтилатрин вилик са затӀни туш!..
СтӀур Далагь: Бадейрин махара аждагьанарни дэвер ава. А ваз ван хьайи ихтилатра вуч ава? Аждагьанрилайни хаталу затӀар авани?
Зун и дагълара аваз гзаф вахт я. И Марб аку, ам СтӀурай иниз, зи кьилив са шумуд югъ вилик атайди я. Папари ийизвай ихтилатар нив жеда кьван, гьадав тахьана…
Гьан, лагь кван, вакӀай чӀар акъуддай саягъда, вуна Далагьан чан акъудна хьи!.. Арчан: Чан стха Далагь, мад за виликамаз лагьана, зун папатӀ-папатӀ гафар къекъуьрдай итим туш! За лугьун, вуна яб це. Ахпа зунни гъавурда тур, ам мах яни, гьакъикъат яни…
(эхун тамам квадарнаваз) Аку гьа, Арчан, вуна зак хъел кутамир! Лагь ваз вуч чизватӀа! ГьакӀ япай акъудмир, ихьтин ихтилатдилай кфил ягъун хъсан я. Гьа кар валай алакьда!
За лагьай гафарал вун хъуьрейтӀа, зун квач. Хьурайни?!
Хьурай, хьурай, я хзан текьейди! Арчан: АкӀ ятӀа, яб це! Аку, им Марбдин ихтилат я, зи ихтилат туш! Са гафуналди, чи хуьруьн агъа патахъай савдагаррин карван физ хьана. Абурун рехъ кьибледихъай кефердихъ тир. Мумкин я, Ахцегьай яна Серирдихъ физвайбур тир. Абурун сефердин а кьил заз чидач. Къирим яни, Фиренг яни, низ чир хьурай!
Ахпа? Ахпа? Арчан: Савдагаррин жергедик Самаркъанд шегьердай атанвайбурни квай. Вуна ви шиирар за жизви хъипи тав квай лацу чарчел кхьизвани? Кхьизва! Вуна заз лагьанай гьа, ам самаркъанд чар я. Абурни гьанай тир, гьа Самаркъанд шегьердай…
Гаф квадармир! Метлебдал хъша! Арчан: Зани лугьузва ман, абур Самаркъанд шегьердай тир. Аламатдин ихтилатар гвайбур, гьанин савдагарар тир кьван! Марбдизни гьа савдагарривай чпивай ваъ, са маса папавай ван атанвайди я!
(хъел кваз) Арчан, вуна зун къедекьрай акъудмир! Са гаф кьуна, гьам тикрариз, вун туьтуь къуш яни?!
Хъел къвемир, чан зи рикӀ алай стха Далагь! За авайвал лугьузва! Марбдиз ван атайвал, а патара, яни Самаркъанд шегьер авай чкайра, ажаиб са тайифа пайда хьанва…
Ун ман! Анра пайда хьанвалда са ажаиб тайифа. Вичин тӀварни мугъул-татар ялда!
Самаркъанд шегьердилай а пад Туран я. Гьеле фарсарин чӀехи шаир Фирдоусиди вичин «ШАГЬ-НАМЕДА» анин махлукьдикай кхьейди тир. Шейх Низамиди лугьузвайвал, анагар яжужал-мажужрин маканар я. Амма Фирдоусидини, шейх Низамидини мугъул-татар тайифадин гьич тӀварни кьунвач.
Ваз чизвай кьванди заз гьинай чир хьурай, я стха Далагь?! Вуна завай жузуз, гьи гапур, гьи тур нин чатук гатанвайдакай. Зани ваз акъалтӀай жаваб гуда. Илимдин уста мад вун я хьи!
Им аку, и Арчан! Гила идани закай ягьанатарзава!..
Туш, валлагь! Ваз авай илимлувал захъ хьанайтӀа, зун фена, Багъдаддин юкьни-юкьвал ацукьдай! Марбдини гьакӀ лугьузва…
Вун хьтин севрез Марб кьисмет хьаначиртӀа, вун сес авачир балугъ хьиз, сив ахъайиз-акьализ амукьдай…
Бес, за вуч лугьузва?! Инал ийизвай ихтилатар зибур туш гьа, абур гьа Марбдин ихтилатар я. ГьакӀан къундарма ятӀани, чидач…
Ахпа вуч хьана? Ваз мад вуч лагьана Марбди? Яни, Марбдиз савдагарди… Ваъ, сифте савдагарди – са папаз, ахпа гьа папа – ви Марбдиз… Астафируллагь, вуна зи кьил лап какадарна, сикӀрен вилер авай сикӀ…
Гила акунани ваз, гьихьтинбур ятӀа, папарин ихтилатар?! КИМЕЛ-МЕЖЛИСДАЛ лугьуз тахьуй гьа, и гафар ваз гъуьрчехъан Арчанан мецелай ван атайди я! Зун квач, вири гафар Марбдин ва гьадахъ галаз ацукьиз-къарагъзавай папарин гафар я!
Валлагь, Арчан, вун амалдар сикӀ я! Вун кьван амалдар, фендигар кас, неинки СтӀура, лап чӀехи Ширвандани авач! И сеферда вуна зун тухвана!..
Гила яб акала, ахпа вуч хьанатӀа…
Лагь, стха Арчан. Гила види – таб, зиди – яб хьанва! Арчан: А мугъул-татар тайифадик я хьел, я гапур, я тур, я жида акатзавач лугьуда! Анлайни анихъ, анин инсанрик балкӀандин кӀвачер квалда! Абурун са пай инсан я, муькуь пайни – балкӀан! Зи рикӀел аламач, абурун вилик пад инсан яни, я тахьайтӀа, кьулухъ пад…
(ван алаз хъуьреда)
Абурун вилик пад балкӀан тиртӀа, инсандикай вуч амукьда кьван?!
Вун гьахъ я, чан стха Далагь! Вилик пад балкӀан хьанайтӀа, а тайифа лап абурдай аватдай! Ахьтин эйбежердихъ галаз рахаз жедайни?!
Кьан хьи чна, абурун вилик пад инсан я. Ахпа вуч хьана? Чан стха Арчан, зи рикӀ акъудмир!
Ахпа вуч жеда кьван? Къвезвалда абур, сел хьиз, и патарихъ! Савдагарриз лап кичӀе хьанва. Чеб анихъ, яни Самаркъанд патахъ, мад хъфизмачалда! Ахьтин эйбежеррин кӀурарик акатна, пӀиш хьунилай, гъурбатда рекьин хъсан ялда!
Ихьтин ихтилатри зун фикиррик акатуниз мажбурзава. Са мус ятӀани, лап фад, Дербентдин падишагь Шагьрияра вичин ихтибарлу итимар гьа патарихъ ракъурнай. Абурув къизилралди ацӀурнавай чуваларни вуганай хьи, къизилрал рази хьана, а яжужал-мажуж тайифа инрихъ атун тавурай.
Ваъ, абур атаначир. Эвездай арабар атана, гьа ваз Генжеда акур араб-зенгиярни галаз. Дербентдин кӀан пад цавална…
Абурун вилик пад кьадай Шарвили амачир ман!
Шарвили амачир. Гила адан чкадал чун акъвазна кӀанда! И мугъул-татар тайифадикай зи вили яд хъвазвач. Абур атана, иниз акъатайтӀа, чи крар чӀур жеда. Абур уьлендин винел жедай, гьуьнуь хьтин затӀар я. Са чкадал гьавалат хьайитӀа, ана чан аламай са шейни амукьдайди туш!..
Абурун эмирдин тӀвар СУБУДАЙ-БАГЬАДУР ялда!
Ам субудай яни, шешелдай яни, заз чидач. Чахъ чӀехи чувалар ава. Ахьтинбур гьа чувалда туртӀа, хъсан жеда!
Заз аквазвайвал, анихъай, бацӀияр вилик кутуна, Марб хуьквезва. Адаз чна ийизвай ихтилатрин ван атӀайтӀа, ам чал хъуьреда гьа!
Хъуьруьнрин макъам туш, стха Арчан. Килиг, ада, нефес-нефесдал текъвез, гьикӀ зверзаватӀа! Хьайи кар-агьвалат ава жал?!
Заз кьакьан синелай, акуна, агъа дереда са кӀеретӀ хуьруьнвияр кӀватӀ хьанва. Абур векьевайбуруз ухшар туш! Вири, гъал атӀана, чкӀанвай хтар хьиз, инихъ-анихъ чкӀизва!..
Я гъуцар! Гьа за лагьай чӀуру макъам икьван фад атана агакьна хьи…
Гьалар гьа кьадар пис жезвани, я стха Далагь?! Гила а хуьруьнвияр зазни аквазва. Абур инихъ, чун галайнихъ къвезва…
Абур инив агакьдалди, чун са тайин меслятдал атун лазим я. Гьикьван вахтар тир, чун и дагъларин арада секин хьана ацукьнаваз! Гьикьван чӀавар тир чи мулкарик ягъийрин кӀурар хкьун тавуна! Чи архайинвал куьтягь жезвай хьтинди я…
Я зи рикӀ алай стха Далагь! Зунни вун мус архайин хьайиди я?! Генжеда чи кьилел атай кьванбур нин кьисметдиз аватайди я?! Женгерин вахт алукьнаватӀа, чун, кичӀела, кьулухъ акъваздайбурукай туш!
Женгерин вахтунда Далагьрин несил гьамиша виридан кӀвенкӀве жедайди я. Арчанрин жинсни и дагълара авай лекьерин жинсерикай тушни, мегер?! Амма кьве касдивай зурба са кьушундин хура акъвазиз жедач. Чун вири санал, къуьн къуьневаз экъечӀна кӀанда душмандин майдандиз…
Вуна лагь, за ийида! Зи чанни ваз къурбанд я, чан стха Далагь! СтӀур Далагь: Гьа гила-мад вуч жедатӀа, садазни чизвач! Саламат яз амукьун патал, акьул жуван кьиле хьун лазим я…
Гьа и дара-дарда Марбни инал алаз хьана…
Марбди ваз вуч писвална, и жуьреда закай рахаз?.. Арчан: Я чан стха Далагь! Вун идаз килига, генжевидин и терс рушаз! Ина вуч хьанватӀа, ам гьич гъавурдани акьунвач!
Ам чна гъавурда твада. Яб це, чан вах Марб! Вун исятда ацукьа за агъада чӀурал ахъайнавай балкӀандал. Гьич са геренни геж тавуна, гьала балкӀан дуьз СтӀуриз. Лагь анин жемятдиз, итимар, чпин яракьарни гваз, атурай иниз. Амайбур вири, аяларни гваз, экъечӀрай ШАГЬ-ДАГЪДИН рагариз. Залум душман къвезва лагь! ЯЖУЖАЛ-МАЖУЖ, рикӀе инсаф авачир чапхунчияр, фасикьарни зиндикьар къвезва лагь! Вун гъавурда акьунани?!
Акьуна, чан стха Далагь! Бес, и бацӀийриз вучда? Абур мад а синер галайнихъ фена, анай агъуз, мичӀи дагьардиз аватирвал я!
За ваз лагьаначирни, им генжевидин терс руш я! А патахъай исятда аждагьанарни дэвер къвервал я, им лагьайтӀа, бацӀийрин къайгъуда ава!
(ван алаз хъвериз-хъвериз) Гьа и Марб хьтин рухваяр кӀанда чаз! Ихьтин рушарин вилик аждагьанрини мет ядайди я…
Куьн залум кьиникьни, адан дабанрик хъитхъитӀар кутуна, рекьидайбурукай я! Аку гьа, зун нин тай хьанватӀа!..
Ви бацӀийриз чун килигда. Вун вач, чан вах Марб. Тадиз ахлад хуьруьз!
Ахвайш! Марб чи кӀвачерик галкӀана амайтӀа, чун гьелек жедай! Лап зи рикӀяй хьана, вуна ам СтӀуриз дугурайди!
: Ам за гьакӀ дугурнавайди туш. Ам важиблу тапшуругъ гваз ракъурнавайди я…
Гила ви нубат я, стха Арчан. За фикирзавайвал, дередай инихъ къвезвайбур стӀурвияр туш. АкӀ хьайила, экъечӀа кван вун абурун вилик, хабар яхъ, вужар я, вучиз абур, чубан авачир суьруь хьиз ихьтин теспачада гьатнава?
(Арчан фида. СтӀур Далагь текдаказ амукьда.)
(хиялрик акатнаваз) Кьил такъадай экъис тахьайтӀа, хъсан я! КичӀе хьанвай и жемятдиз руьгь гана кӀанда. Абурун кьиле акъваздай са къагьриман авачиз хьайитӀа, зун жув акъвазда абурун кӀвенкӀве. КӀвенкӀвечи – гъалибвилин тӀаратӀ я. За икӀ гьерекат авуртӀа, якъин зи несигьатчи тир шейх Низамини рази яз амукьда. Я гъуцар! За куь вилик кьин кьазва! Эгер и женгерай зун сагъ-саламат яз акъатайтӀа, Генжедиз фена, за зи умуд квай архадин пелез са пӀагь гуда. За адан камалдивни регьимдив ацӀанвай шиирар и вилаятдин вири чкайра аян ийида! Я гъуцар! И четин береда за квевай куьмек тӀалабзава. Жуваз – ваъ, дэверин кӀурарик акатзавай и жемятдиз. Зун женгчи я! Зун женгчи шаир я! Зи рикӀел лап хъсандиз алама шейх Низамидин къизилди хьиз цӀарцӀар гузвай несигьат:
«ЦӀийикӀа туьхкӀуьра и куьгьне къавар, Авамвал яргъаза, чуьхвена цавар. И дуьнья дэверин гъиляй акъуда, Ам вири алемрин кьилив агуда. Ахварай ксанвай махлукь авуда, Акьулдин чиналлай перде алуда!»
(Арчан ва адан гуьгъунаваз са десте дагъвияр къведа.)
(СтӀур Далагь, Арчан ва дагъвияр)
Вун гьахъ тир, стха Далагь. Ибур стӀурвияр туш. И язухар агъадавай хуьрерайни шегьеррай катнавай Аллагьдин бендеяр я! Ваз абуру вуч лугьузватӀа чидани?
Вуч лугьузва? Гьихьтин хабарар гва абурув?
(дериндай агь аладарда)
Абурув гвайди бед хабар я!
: Гьихьтинди ятӀани, фад лагь! Фад лагь, я Арчан! Кацин тум ялмир!
Ягъийрин кӀурук акатай гьич са шегьерни, са хуьрни, са убани саламат яз амач! Абурун балкӀанар фейи чкайрал векьни экъечӀзамач…
Гзаф яни душманрин кьадар?
И туртурриз а кардикай хабар авач!
Абур лап яргъарай атанвайбур яни?
Ана лап Шамахидай катайбурни ава…
Кьушун анихъ амукьрай, ширван-шагь вични дагъларавай са кӀеледа чуьнуьх хьанвалда…
ХупӀ четин хьаначни, стха Арчан! Шагь чуьнуьх хьанва, кьушун катнава, жемят чкӀанва!..
Ийизвай кардик кьил кутадай са викӀегь кас тахьайтӀа, чи гьал лап вай жеда! Чан Далагь стха, лагь, ихьтин макъамда вуч авун лазим я?!
Сифтени сифте, чна кьуд патахъ беледчияр ракъурда. Абуру чирда гьи кьадар кьушун аватӀа, и малум тушир мугъул-татар тайифадихъ. И кар чир хьайила, тедбир кьабулун регьят жеда!
(шаклувал авай ванцелди)
КичӀевиляй чпин шалварар кьежирнавай ихьтинбурукай беледчияр жедани, я зи рикӀ алай стха Далагь?!
Беледчивилиз чи стӀурвияр фидайди я. ЭчӀевиярни викӀегь ксар я, а паталлай тӀигьирвиярни, масабурни. Вири хуьрерай чанда рикӀ авайбур атайтӀа, чахъ бегьем са кьушун жеда.
Кьушундиз са туькӀвей эмирни кӀанда!
Я Арчан, зунни вун кӀвенкӀве акъвазайла, женгчийри чпи кьадайди я эмирдин тӀвар. Зи тӀвар кьун тавуртӀани, ви тӀвар кьадайбурун кьадар гзаф жеда. Аквада ваз, стха Арчан!
Муругъарни Мучугъар, Кчанарни Калунар, Хуьлуьхъарни Кузунар, Вурварни Лацар, Чпирарни Ясабар, вири къведайди я инал, и Силибирдин чинал!
Чи кьетӀивал акурла, кичӀе хьанвай и Аллагьдин бендейрикни руьгь акатдайди я. Абурни акахьда чи жергедик. Ахпа килигда чун мугъул-тарар ягъийрин аждагьанвилиз!
Вун атӀанихъ килиг, чан стха Далагь! Чи дустар атана агакьзава!..
Ша, чунни фин абурун вилик!
(СтӀур Далагьни Арчан дагъвийрин къаншарда акъвазда. Зуьренйрай язавай къати «Лезгинкадин» ванер акъатда.)
Гила майдан види я, стха Далагь! Вуч лугьуда вуна къвердавай гзаф жезвай и ксариз?!
(чин дагъвийрихъ элкъуьрнаваз)
Я викӀегь дагъвияр! Я рикӀера ялав авай жегьилар! Чун вири инал кӀватӀ хьайи вахтунда, аждагьанринни дэверин гарданар бурмишдайбур вужар я?! МУГЪУЛ-ТАТАР магълубдайбур вужар я?!
Им, белки, 2004-йисан сифте кьилерай хьайи кар я. Са лазимвал аваз зун зи дуст МутӀалибов Улушанан патав физвай. Ада и вахтунда Каспийск шегьердин мэрдин сад лагьай заместитель яз кӀвалахзавай. Идалай кьулухъни цӀуд йисаралди и кӀвалах давамарна. Исятда ам пенсияда АВА......КИЛИГАЙТӀА, Улушанан патав Эседуллагьни физ гьазур хьанва. Чун таниш хьана, ахпа и танишвал кӀеви дуствилиз элкъвена... Эседуллагь сифте акуна, ам «саймиш тавуна», патавай фин мумкин тушир. Туькме жендек авай, акурвалди рикӀиз хуш жедай, абурар алай, хъсандаказ алукӀнавай, кьакьан буйдин инсан... Са шумуд йисалай зал Махачкъалада гьалтай осетинри шагьидвалзавайвал, Парижда и кас акур са бязибуру (иллаки дишегьлийри), ам Апаллоназ ухшамишзавай... Гила рагьметлу Эседуллагь тарих я, ам лезги халкь амай кьван чӀавал, рикӀелай тефидай феномендиз элкъвенва. Белки, кьилди къачуртӀа, Лезги театрдиз вичин 111 йисан девирда и касди кьван бегьерлу къуллугъ авур са касни авач жеди, завай ахьтин кас мукьварални ала лугьуз жедач, ам, Дурия Рагьимовадин гафаралди, лезги театрдин Генерал я. Неинки са лезги ТЕАТРДИН!«ДАГЪУСТАНДИН лайихлу ва халкьдин артист, Россиядин лайихлу артист, Россиядин Федерациядин писателрин Союздин член, бажарагълу режиссёр, драматург, театровед, машгьур общественный деятель, Дагъустандин госпремиядин лауреат... Абурулай гъейри, сифте «Шарвилидин» сувар Ахцегьа тешкилайди ва «Яран сувар» Москва шегьерда эцигайди... Алакьай кӀвалахар гьатта гьисабиз хьунни четин я. Вичин тамам тушир 72 йисуз 44 йис Наврузбегова театрдиз гана. Драматургди 18 пьеса сегьнеламишна, 8 ктаб акъудна... Абурун арада «Театр, рождённый в горах» (1990), «Лезгийрин театр» (1992), «Великий импровизатор» (2005) ва масабур. Ме
села, Парижда 1998-йисуз хьайи вакъиайра («Эстетическое воспитание зрителя в самых отдалённых регионах России») Кеферпатан Кавказдай ругуд театр авай, и гьисабдай яз Дагъустандай тек са Наврузбегов («Къизилдин пальма» къачур вахт)… Гьелбетда, чӀехи коллективда вири жуваз кӀанивал жедач. ГъалатӀарни хьана, векъивилерни арадал атана. Инсанар тушни? Амма Наврузбегов Эседуллагьан тӀвар, адан крар къизилдин гьарфаралди кхьенваз чи тарихда амукьда!!!
Дидедивай чи пуд стхадиз – Анварбегаз, Зейнудиназ ва заз – ихьтин ихтилат хьана. «Куь кьве имини дах пуд хайи стхаяр тир. Абур яргъалди чара тахьана санал аламай. Хзан чӀехиди тир: суфрадихъ ацукьна фу недайла, къадалай гзаф инсанар жедай. Вири уьмуьрда чи хзанрин арада къайи ихтилат хьайиди тушир, халкьдин мисалдалди, ви вилиз гум фида, анихъ хьухь – лугьудай касни хьаначир (чи къаридал чан аламаз). Зи рикӀел, гьикьван алахънатӀани, хквезмач чи пуд хзандин арада са шулугъ хьайи дуьшуьш. Чи хзандин дестек куь баде (дахдин диде) тир. А вахтунда итимрин ихтиярда вири авай, амма куь баде гьич тежедай хьтин инсан тир, ажайиб, женнетдай атанвай гьуьри-пери хьтиндаз ухшар тир. «Ам са жуьре вичин гадайриз килигун бес жедай, гаф сиве амаз тахсир квайдан гел квахьдай, гьатта куь чӀехи ими Гьасанни (гзафбуру кӀвалени, къецени вичикай вил кягъдай итим) диде алай чкадал герексуз са ихтилатни рахадачир... Диде вичин рухвайриз акӀ килигдай хьи, тахсир квайди, вил кьулухъ ягъиз, гьатта фу незвай суфрадихъай, чуькьни тавуна, къарагъдай... За къени лугьузва: «Я Аллагь,
бахтарни жеда кьван инсандиз!» Чи кефи хаз, артухан са гаф лугьуз садавайни жедачир... Къари вич пара акьуллу, камаллу, вичин кӀвални хзан кӀандай, вич вири крарай чаз чешне дишегьли тир. Адан итимни (куь чӀехи буба-дахдин патай) и дерейра сад лагьайбурукай яз гьаждал фейи кас тир. Яхдиз ва девейрал алаз... За ихтилат ийизвай вахтунда апай амачир... Чи къари гзаф ажайиб инсан тир. Белки, ам хьтинбур са гьина ятӀани мад ава жеди... Амма заз акунач, гьич ванни хьанач! Ам заз хайи диде хьиз ва гьадалайни вине авай! Чна гьич садрани чи къаридин кефи хайиди туш. Куь бадедин тӀварни Хатунбике тир. Агъзур сеферда рагьмет гуй вичиз», – икӀ куьтягьна вичин ихтилат чи дидеди... Вичин мусурманвилиз, инсанвилиз, мугьман кьабулуниз килигайла, хуьре сад лагьай дишегьлийрикай гьисабзавай зи дидеди икьван тариф ийизвай яраб зи баде гьихьтинди тиртӀа – зун рекьидалди ва кьейила кьулухъни сир яз амукьна ЗАЗ...…УЛУШАНАН патав физвай чкадал уьмуьрда зал сифте сеферда Эседуллагь гьалтна. Таниш хьайила, вич Векьелрилай я, лагьана заз ада. Бес зи баде Хатунбикени Векьелрилай туширни?! Я Аллагь, зи бадедин хуьр я хьи, заз садрани чир тахьай бадедин (зун ам кьейидалай кьулухъ хана...). Заз акӀ я хьи, зун инанмиш я, Эседуллагьан бажарагъдик, адан суйдик, къаш-къаматдик, буй-бухахдик... анжах са диде-бубадин пай ваъ, вири Векьелрин тамарин, синерин, гьавадин, кьецӀил кӀвачер гваз Эседуллагь къекъвей жигъиррин – куьрелди, вири тӀебиатдин пайни ква! Зи Бадедин пайни!.. Эседуллагь гзаф жумарт кас тир. Са шумуд сеферда чун, кӀватӀ жез кьудвад кас, ада къунагъламишдай. Чун кьвед лагьайтӀа, мукьвал-мукьвал ГЬАЛТДАЙ......СА бязи мукьвабуру ягьанатни кваз, заз «кассир» лугьудай, жуваз кепекни хийир авачиз (Эседуллагьахъ ва театрдихъ галаз дуствал, Баде зи рикӀелайни и йисара, гилани алат тавун – «са бязи мукьвабуруз хъуьруьн къведай гафар я»), саки 10 йис хьана Эседуллагьаз – лезги театрдиз куьмекар гуз. Гьа са вахтунда зун педагогикадин илимрин кандидат тир, Дагъустандин школайрин лайихлу муаллим ва зегьметдин ветеран, ДГПУ-ДИН старший преподаватель. Ихьтин «регалияр» авай зун, рикӀе затӀ авачир, дамах гвачир инсандай кьун четин тир. Гзафбур гилани зи темягьсузвилихъ агъазвач. Гила, зи Бадедин тӀвар ва хуьр чир хьайила, белки, абурни гъавурда акьан...
Заз инал виликдай чапдиз акъатай са бязи материалрикай менфят къачуз кӀанзава. Абур вири Эседуллагьан кьисметдихъ галаз алакъалу я. Адалайни гъейри, и материалар ина, «чи макъалада, сад-садал гьалтзава»... Зи сифте муаллимрикай сад чи хуьруьнви Мирзеханов Салманхан тир (рагьмет гуй вичиз, фад фена чи арадай, 1998-йисан 8-августдиз). Ам гзаф баркаллу, акьалтӀай тербия авай, сахават инсан тир. Чун гзаф йисара санал хьана: си
фте зун адан ученик, ахпа за очно, ада заочно Дербентдин педучилище, ДГУ куьтягьна, санал кӀвалахна, гзаф къени крара иштиракна. 1966-йисуз чи хуьрера залзала хьана. Чаз, муаллимдиз ва заз, хуьр чкадилай юзана кӀанзавачир. Гзаф ялунар авуна, вад лагьай классни ахъайна чи хуьре. Гьикьван чаз кӀандатӀани, Ичинрин са пай (гьабурук кваз зи муаллимни) ЦӀийи Макьарал куьч хьана. Пис хьанач, исятда саки вири рази я, гьатта шадни. Хуьре амукьай инсанарни (50 кӀвалелай виниз), пашман я лугьудай чкадал алач... А юкъуз чун зи муаллимдин кӀвале, ЦӀийи Макьа, ацукьнавай. И йис 1998-йис тир. Адан суфрадихъ зун (гьайиф хьи, гьайиф) эхиримжи сеферда ацукьнавай... Телевизордай футболдай дуьньядин чемпионат физвай. Чахъ кьве жегьилни галай. Суфрадихъ чна тӀимил-шимил «шулугъарни» ийизвай. Гьар жуьре ихтилатар арадал къвезвай, чӀугур жафаяр, са бязи бадгьава фейи зегьметар рикӀел хквезвай... Муаллим садлагьана къарагъна, фена муькуь кӀваляй газет гваз хтана, захъ элкъвена, лагьана: «Исламудин, заз чизва, на и шиир кӀелайди. ЯтӀани, мад килиг...» Газетдал алайди чи виликан ученик, гила бажарагълу шаир Шагьабудин Шабатован «Векьелар» шиир тир. Ам гьа и йисуз кхьенвайди тир. Бегьем акьван машгьурвални хьанвачир. За ван алаз шиир кӀелиз башламишна, вилерин кӀаникай муаллимдиз килигзавай, заз адан вилерал накъвар алаз сифте яз акуна: Векьелрин кьисметди адан рикӀел Ичинар хканвай... И вахтунда чаз Эседуллагьакай хабарни авачир, ахпа мадни ихьтин крарни хъжедайди низ чидай?!
Бул булахар, гегьенш чуьллер галай хуьр, Хаму кард хьиз кьакьан синел алай хуьр, Кас амачиз къе саил хьиз авай хуьр, Агь, Векьелар, агь Векьелар, Векьелар, ГьикӀ алатна ви рухваяр рекьелай? Тек садра тир акурди зи вилериз, Тух хьана зун килигиз ви чуьллериз. СакӀани зи алатзавач рикӀелай, Агь Векьелар, агь Векьелар, Векьелар, ГьикӀ алатна ви рухваяр рикӀелай? Эверзава квез бубайрин сурари, Гуьзетзава куьн къацу тир чӀурари, Ялварзава бул емишрин тарари, Агь, Векьелар, агь Векьелар, Векьелар, ГьикӀ алатна ви рухваяр рекьелай? Вад кам рехъ тир Сардархуьруьн муькъвелай, ТӀалабда за, тӀал алуд зи рикӀелай, Гъил къачумир и гуьзел тир хуьрелай, Агь, Векьелар, агь Векьелар, Векьелар, ГьикӀ алатна ви рухваяр рекьелай?
(Шагьабудин Шабатован нубатдин кьегьалвал)
Макъалада (ЛГ, 25.9.2014 йис) Шагьабудин Шабатова гзаф месэлаяр хкажзава. Амма абур, асул гьисабдай, «Векьелар» шиир гьикӀ кхьенатӀа ва адаз музыка теснифай сергьятра гьахьзава. Ибур саки вири рагьметлу Салманхан муаллимдин кӀвале хьайи межлисдилай кьулухъ жезва. Инал чна Шабатоваз гаф гун, яргъи са цитата гъун патал: «…И шиир (рахун «Векьелрикай» физва – И.Г.) за сифте, Дербентдиз фена, Эседуллагь Наврузбеговаз кӀелна, ам, вилерилай накъвар къвез, шехьна. Заз и кардикай кӀамаз хьана, ахпа ам зи гарданда ГЬАТНА.…ГУЬГЪУЬНИЛАЙ Сулейман-Стальский райондин налогрин рекьяй полициядин начальник, полковник, рагьметлу Мирзе Закариева и шиирдиз музыка теснифун, халкьдиз раиж авун тӀалабна. Ингье машгьур манидар Керим Керимова гьава кхьена, тамамарни вичи ийиз мани арадал атана. И маниди хуьруьнвийриз таъсир авуна, абуру хуьр саил хьиз тун тавунин къарар кьабулна. Рагьметлу Мирзеди «Векьелар» манидиз экуь дуьнья къалурун патал вири жуьредин куьмекарни ганай. И мани сифте сеферда тамамарун патал Мирзе Мегьамедовича вичин хайи хуьр Векьелрал гзаф мугьманриз, гьар жергедай яз «Лезги газетдин» кьилин редактор Агъариза Саидоваз, са жерге журналистриз, Лезги театрдин коллективдиз, кьиле Эседуллагь аваз, теклифнавай. ЧӀалар, гьава, санлай мани хуш хьайи инсанри, капар ягъиз, мани Керимовав са шумуд сеферда тамамар хъийиз тунай. Дем къурмишай чка Векьелрин хуьруьн патав гвай къайи булах тир. Зун «Лезги газетдин» хсуси корреспондент тирвиляйни, мярекатда редакциядин маса къуллугъчийрини иштирак авуниз килигна, Мирзе Мегьамедовича, кьилин редактордихъ элкъвена, лагьанай: «Гьуьрметлубур, чахъ авай сад тир газет ва сад тир театр хуьн, анра халкь патал кӀвалахзавай гьар са касдин гуьгьуьл хкажун патал, чун чалишмиш хьана кӀанда. Чна газетдин тираж артухаруниз, театр хуьрериз атайла, халкь клубриз сел хьиз ахмиш хьуниз кьетӀен фикир гана кӀанда. За къенин йикъалай эбеди яз и булах, ял ягъиз гьакьван къулай чка, «Лезги газетдин» тӀварунихъ ягъун тӀалабзава. Къуй гьар чпиз мумкинвал хьайила, газетдин къуллугъчийри, иниз атана, ял яргъай. ИкӀ, газет чна генани машгьурда». Гьар сеферда, зун акурла, Мирзеди хабар кьадай: «Я Шабатов, гьинва чи коллектив? Ам мус хквезва ял ягъиз?» «Дагъдиз хъфена, ял ягъиз виридаз кӀанзава, амма кӀвалахдин гъиляй садахъни ахьтин мумкинвал жезвач», – жаваб гудай за... Ингье куьгьне Векьелрал чан хквезва. Хтанва лагьайтӀани, жеда. Рагьметлу Мирзе, Эседуллагь чи арадани амачтӀани, хуьре абурун мурадар, абуру кутур адетар давамарзавай инсанар тӀимил авач. Абурукай сад чи дуст,
«Россиядин патриот» медалдин сагьиб, райондин образованидин хилен работникрин профсоюздин председатель Халилбег Халилбегов я. Ада гьар йисуз майдин гуьзел вацра, хуьруьн жемятни пата-къерехдай хтана, чпин бубайрин и ватанда хуьруьн югъ кьиле тухузва. Шадвилер къурмишзава, жегьилриз хуьруьн тарихдикай, бубайрин баркаллу крарикай, Ватандин ЧӀехи дяведа хуьруьнвийри къалурай викӀегьвилерикай – суьгьбетар ийизва. Гьар йисуз и вакъиаяр лентиниз къачузва, абурукай гьар са хзанда менфят хкудзава. Са шумуд сеферда ихьтин мярекатра иштирак авун зазни кьисмет хьана. За и хуьруькай сифте шиир кхьидайла авур фикирар дегиш хьанва. И сеферда за икӀ кхьин хъувуна:
Бул булахар, гегьенш чуьллер галай хуьр, Хаму кард хьиз кьакьан синел алай хуьр, Са вахтара кас амачиз авай хуьр, Агь, Векьелар, агь, Векьелар, Векьелар, Сагъ хьуй куь хуьруьн жемят – кьегьалар!
Чи бубайрин хуьрер, аялар хьиз, чал вил алаз тан тийин. Гьар са хуьрел чан хтун зи эрзиман мурад я, Зун гзаф хуьрерин агьалийрихъ галаз гуьруьшмиш жезва. Заз абурун фикирарни малум жезва, вирида бубайрин хуьрерихъ ялзава, амма мумкинвилер авачирвиляй, акакьзавач. Дагъларал чан хкунин кӀвалахрихъ гьукуматдини фикир гана, гъиле кьунайтӀа, гьикьван хъсан жедай». Дуьз гафуниз мад вуч лугьун!
Етим Эминахъ дустар гзаф хьайиди хъсандиз малум я, са кьадар дустарин тӀварар ада вичин чӀалара кьунва, бязибуруз ада шиирарни бахшнава. Адан кьетӀен дустарикай сад Мамрачрин хуьряй тир КЪАЗАНФАР-БЕГ Зулфукъаров тир. Абурун араяр лап агатайбур тирди абуру сада садаз кхьенвай шииррайни аквазва. А кьве шиирни чав агакьнава. Етим Эминан шиир са ктабра «Дустуниз», А. Агъаева 1960-йисуз акъудай ктабда ва адалай гуьгъуьниз акъатайбура «Къазанфараз» тӀвар алаз гьатнава. Ингье ам:
Эй азиз Бедел-Вирана, чун хьтин дустар жедани? Дустунин мескен датӀана мегер икьван дар жедани? Виридаз дуст авай чка рехъ ачух уьлчуь хьайила, Чаз мегер дуст авай къапу икӀ кӀеви Хейбар жедани? Алемарин сан гзаф я, – гьич садазни вири сад туш. Дустни масад сад садавди мегер барабар жедани? Хъсан за вун чир ийидай, белки, заз вун акунайтӀа, Ви патав илчи ракъайтӀа, яраб вун бизар жедани? Шумудни са югъ я хьи, зун Межнун хьана чуьллераваз, Тамарзу я дуст акунихъ. ИкӀ рекье цацар жедани? Дуст дустунин зияратдиз агакьайла, нури-гуьзуьм, Дустуниз дустун къапудал мегер икӀ дапӀар жедани? Етим Эмина лугьуда: «Дуст далудихъ дагъ язава». Тушиз хьайла, бес гьавайда бес мужаррад тӀвар жедани?
А. Агъаеван ктабда и шиирдин кӀаникай ам кхьей вахт 1870 – 1871-йисар яз къейднава. Шиирдиз ганвай баянда «КЬАСУМ-ХУЬРУЬН райондин Векьелар тӀвар алай хуьряй тир Гьажиев Сейфединаз Къазанфара и шиирдиз жаваб яз ракъурай шиир гьатна» ва ам кхьей йисни 1871 лагьанва. Аквар гьалда, Къазанфаран шииррдал ам кхьенвай тарих къалурнавай, тахьайтӀа баян гайи касди и делил икьван кьетӀидаказ гъидачир. Гьа тарих себеб яз, мумкин я, Эминан шиир кхьей йисни тахминандаказ гьа йисаз мукьвади яз кьалурун. Шиирдал тарих хьун важиб авай кӀвалах я, ада чаз шаирдин ва адан уьмуьрдин чаз чизвай вакъиайрин галай-галайвал арадал хкиз ва суал алай месэлайрал экв хъичириз куьмек гуда. Ша чна гила Эмина Къазанфараз хганвай жаваб кӀелин:
Аферин хьуй ваз, вун хьуй сагъ, эй азиз. Ваз несиб хьуй женнетдин багъ, эй азиз. Агакьайла а ви чар зав, хьана зун Дустарин кьилив уьзуьагъ, эй азиз. Валлагь, уна а ви кагъазда авай Маргьабади зи дамагъ чагъ, эй азиз. Чир хьана ваз, гьич чидач ахмакьариз Дуст я дустун далудихъ дагъ, эй азиз. Валлагь, авач гьич са касдиз ву-хьтин дуст, Гьар дустуниз вун я варз, рагъ, эй азиз. Зун я маъзур, ша Хутаргъиз вун къе физ, Ви дердерихъ зун я муштагъ, эй азиз. Хьуй чи дуствал эбеди яз, заз чӀалар Гьар вахтунда на кхьиз ягъ, эй азиз. На куькӀуьрна, стха, вун Аллагьди хуьй, Бедел-Виранадиз чирагъ, эй азиз!
И кьве шиирдикай веревирдер ийиз эгечӀдалди, Эминан «Къазанфараз» шиирдиз Гъалиб Садыкъиди 1995-йисуз акъудай ктабда (Етим Эмин. «Вил атӀудач дуьньядихъай…») ганвай баянни вилик гъунин гереквал ава: «И шиир сифте яз Векьелар Сейфудинавай писатель Гьаким Къурбаназ гьатнай. Гуьгъуьнилай чаз инал тӀвар кьур А.Агъаларован кӀватӀалдай (и касдин тӀвар алимди муькуь къейдерани кьунвай. – А. Къ.) Мамрач Къазанфара вичин гъилелди кхьей вариант гьатна. Виликра «дили-дивана» лугьуз кхьенвай гаф гъалатӀ яз
«Бедел-Вирана» гафуналди эвез хьанва. «Бедел-Вирана Къазанфаран литературный тахаллус я. Яни Къазанфарни шаир тир». Инал лугьун лазим я хьи, Эминан 1995-йисуз акъатай ктабдал къведалди чап авур кӀватӀалра «Къазанфараз» шиирдин сифте цӀарцӀе «дили-дивана», муькуьбура «дили-вирана» авай. Месела, «дили-вирана» гафунин мана А. Агъаеван ктабда ихьтин гафаралди ахъайнава: «харапӀ хьанвай, барбатӀ хьанвай рикӀ, ханвай рикӀ». Етим Эмина вичин рикӀ алай, кӀеви дустуниз икӀ лугьудайдал шак къвезвай. Гьавиляй чна, Гъ. Садыкъидиз жагъанвай жуьреда авай «Бедел-Вирана» гафуникай, вични Къазанфаран тахаллусдикай бине кьуна, ам вичин чкадал эхцигун кьетӀна. Къазанфара Эминаз хгай жавабдани чна адан тахаллус вичин чкадал эхцигна. Вучиз лагьайтӀа и шиирдин сифте яз чап авур вариантдин эхиримжи цӀарцӀени «дили-вирана» гаф авай. И гафуни кьве шиирдани чеб авай цӀарарин мана дериндай дегишарни ийизвай, гьа са вахтунда абур тайинвиликайни магьрумзавай. Эхиримжи цӀарцӀе шиир кхьей касдин тӀвар ва я тахаллус хьун эдебиятдин кӀеви къайдайрикай сад яз, Къазанфара ам чӀур авунин чӀалахъ хьунни четин тир. «Бедел-Вирана» Къазанфаран лакӀаб хьайиди раиж хьуни ва ада кьве ширдани герек чкайрал вичин чка хкьуни и кьве эсердивни дуьздаказ ван ийиз тазва. Гьайиф хьи, «Етим Эминаз жаваб» Къазанфаралай чав агакьна амай тек са шиир я. Адан маса шиирар малум туш. Абур адахъ авачир лугьуз жедач, вучиз лагьайтӀа вичин девирда вилик-кьилик хьайи, гьа вахтарин илимар чиз хьайи гзаф ксари эдебиятдик чпин пай кутун, шиирар кхьин адет тир. Къазанфар Зулфукъаров, лагьайтӀа, гзаф кьетӀен кас яз хьанай. Ада лезги халкьдин тарихда аквадай чӀехи гел туна. Ам сифтени-сифте чи тарихда маарифдар хьиз, «Куьредин эвелимжи абжуз» тӀвар алаз лезги чӀалал сад лагьай ктаб акъудай кас яз тайин хьана. И ктабдикай рахадалди заз тӀвар-ван алим А.Р.Шихсаидова «Литературадин Дагъустан» журналдин 1989-йисан 1-нумрада чапнавай «Кхьинрин имаратрин геле» макъаладай са кӀус гъиз кӀанзава: «Сулейман-Стальский райондин Алкьвадрин хуьре, рагьметлу Гьуьсейнов Абдулкериман (шаир Ибрагьим Гьуьсейнованни академик Абдусалам Гьуьсейнован бубадин. – А.Къ.) кӀвале заз акур «Макъамар» тӀвар алай ктабда арабрин чӀехи писатель Абу Мухаммед АЛ-КАСИМ АЛ-ХАРИРИДИН (1054 – 1122) зарафатдин гьикаяяр ава. И ктаб Алкьвадар Гьасана 1856-йисуз «…устад алим, хци кьатӀунрин литератор Ахцегь МИРЗЕ-АЛИ-ЭФЕНДИДИН патав… савадлу стха, (заз) мукьва мамрачви Малла Къазанфаран куьмек галаз» кхьенвайди я». А.Р. Шихсаидова кавычкайриз къачунвай гафар Алкьвадар Гьасананбур я. Абурай чаз Къазанфара Мирзе-Алидин гъилик кӀелайди ва вични савад авай кас тирди аквазва. Малум жезвайвал, адахъ иер хатӀ авай.
Адан хатӀ магьирди тирди «Куьредин эвелимжи абжуздини» тестикьарзава. Ам кьиляй кьилиз Къазанфаран гъилелди кхьенвайди ва ахпа, гъилин хатӀарин шикил хвена, литографиядин къайдада чапнавайди я. ТӀвар кьунвай ктабдин сад лагьай чинал лезгидалди, кьилди-кьилдин кьуд цӀар яз, икӀ кхьенва:
«Куьредин эвелимжи абжуз, Гъазанфер бегди теснифай, Гьижретдин 1287 са. Басмавуна Шуьреда»
И гафарин кӀаникай чапдин жуьреда урусдалди кхьенва:
И урус гафарилай гъейри ктабда гьатнавай амай вири кхьинар, чна къейд авурвал, гъилелди авунвайбур я. Ктабда авай кхьинар ихьтин къайдада аваз гьатнава: 1) Алфавит ва, алфавитдин къайда хвена, гьижайриз пайна кхьенвай кьилдин гафар (2 – 12-чинар). 2) «Ванела къалун», яни «Винелай къалурун» кьил алаз, кьве касдин ихтилатар хьиз ганвай кхьинар ва кьилдин жуьмлеяр (2 – 14-чинар).3) Чирвилерин, кӀелунрин метлебдикай, уьмуьрда жув тухвана кӀани саягъдикай насигьатар, мисалар ва дерин метелеб авай маса ихтилатар (14 – 20-чинар.) Абурукай кьвед-пуд инал гъайитӀани жеда: «КӀел авурди кӀел тавурбурун арада цуьк я», «КӀел тавурди акьул цун тавур ник я», «Сабурдин тар туькьуьл я, емишар – верцӀи».4) Махар – «Девени, сикӀни, жанавурни сев», «СикӀни жанавур» (21 – 32-чинар).5) Дуьнья арадал атуникай, инсаният виликди финикай, илимар, кхьинар арадал атуникай ихтилат (32 – 41-чинар).6) Гьар са мусулмандиз (и гаф Къазанфара гьа икӀ кхьенва. – А. Къ.) чир хьана кӀандай мусулманвилин рекьер» кьил алаз, суалринни жавабрин жуьреда кхьенвай ихтилатар ва насигьатар (41 – 48-чинар).7) «КапӀ» кьил алаз, капӀ ийидай къайдайрикай авунвай ихтилат (49 – 52-чинар).8) Керет – гьам рекъемралди, гьамни гафаралди кхьенваз (55 – 57-чинар). Аквазвайвал, ктаб бицӀиди ятӀани, виче гьатнавай материални, адахъ авай метлебни тӀимилди туш. И карди Къазанфар вичин девирдин чирвилерикай хабар авай кас хьайиди къалурзава.
Дагъустандин чӀалар сифте яз илимдин рекьелди дериндай чирай ва гьабурукай яз «Куьредин чӀал» тӀвар алай зурба кӀвалах чи лезги чӀалазни бахш авур зурба лингвист Пётр Карлович Услара вичиз куьмек гудай кас яз Къазанфар хатадай хкягъ тавурди «Куьредин эвелимжи абжуздай» хъсандиз аквазва. П. К.Услар Дагъустандиз 1860-йисуз атанай. Ада 1871-йисуз Дагъустан вилаятдин военный губернатордиз ракъурай чарче ихьтин гафар ава: «…Зун Дагъустанда хьайи 11 йисан къене за авур алахъунра 20 дагъвиди иштиракна, гила, четин шартӀар себеб яз, абурукай кьвед ама… Абурукай сад – Куьре округдин Мамрач хуьруьн агьали, округдин дувандин кхьинарзавайди тир (мирзе – А.Къ) Къазанфар ЗУЛФУКЪАР-ОГЪЛЫ я, ам зи ихтиярда 1867-йисалай ава. Адан кьилди-кьетӀен куьмекдалди зун лезги чӀалан гегьенш грамматика, хрестоматия ва гафарган туькӀуьриз агакьна… Зун патал ам табасаран чӀал илимдалди чирунинин кардани кӀвалах алакьдай куьмекчи я... Идалайни артух, ада лезгийриз кӀелиз чир авун патал ктаб кхьенва, а ктаб чап авун патал гьазур я». П.К.Услара вичин лезги куьмекчидиз чӀехи къимет гуз хьайидал са шакни алач. «Куьредин эвелимжи абжуздизни» чӀехи алимди рухсат гайиди аквазва. И чарче алимди Къазанфараз «куьмекчи» лугьузватӀани, «Куьредин чӀал» ктабдин сифте кьилера ада вичин амадагдин дережа «хкажнава»: «Заз рехъ къалурайди виликан Куьре ханлухдин Мамрачар хуьряй тир, Гъазанфер тӀвар алай тӀебии куьреви – ам акьалтӀай алакьунар авай ва зегьметдал рикӀ алай кас я. Исятда регьятдиз дидед чӀалал кхьизва ва ам чӀалан грамматикадин къурулушдиз гьахьнава». Инал и гафара «заз рехъ къалурайди» лугьудай ибара урус чӀалан «руководитель» гафунин таржума тирди къейд авун герек я. И гаф са шумуд жуьреда чи чӀалаз элкъуьриз жеда. И гафунай чӀехи алимди Къазанфараз ийизвай гьуьрмет аквазва. Инал мад са алава герек жезва: урус текстина алимди Къазанфаран тӀвар вичи туькӀуьрнавай лезги гьарфарикай менфят къачуна «Гъазанфер» кхьенва. Усларанни Къазанфаран араяр лап агатайбур, сада садаз ийизвай ихтибардивни чӀехи гьуьрметдив ацӀанвайбур тирди ихьтин са шагьидвилини къалурзава. Алимдин руша – Нина Петровна Услара вичин бубадин уьмуьрдин эхиримжи йикъар икӀ рикӀел хкизва: «…5-июлдиз буба акъваз тавуна рахаз, датӀана вичин дагъви амадагриз, иллаки са гьи ятӀани Къазанфараз эвериз хьана». П.К. Услар 1875-йисан 8-июндиз рагьметдиз фена. Амма «Куьредин чӀал», ам кьейидалай кьулухъ 21 йис алатайла, 1896-йисуз Тифлисда чап авуна. Ада туькӀуьрай Дагъустандин чӀаларин алфавитар халкьдин арада чукӀун тавуна амукьна. И кар Алкьвадан Гьасанани вичин «Асари Дагъустан» ктабда къейд ийизва: «Дагъустан Урусатди муьтӀуьгъ авурдалай гуьгъуьниз Къафкъаздин чӀалар чириз эгечӀай лингвист, генерал барон Пётр Карлович Услара, урусрин ва Европа
дин алфавитрай герек гьарфар кӀватӀна, авар, къазикъумух, куьре ва табасаран чӀалар патал кьилдин кхьинар ва сифтегьар грамматикаяр туькӀуьрнатӀани, ада арадал гъайи цӀийи кхьинар къедалди халкьдин арада гегьенш хьанвач». П.К.Услар Лезгистандин гзаф хуьрера, Кьулан вацӀун кьве патани хьана. И кар адан «Куьредин чӀалай» аквазва. Ада Къафкъазда сифте яз хашпара дин атуникайни, дагъви халкьарин мецин эсеррикайни чӀехи макъалаяр кхьена. Абура алимди чӀехи къимет авай фикирар лагьанва. Бязи фикирар гьуьжет алайбур яз кьабулиз жеда. Месела, ада 1968-йисан августдин вацра Дербентда кхьей «Са вуч ятӀани дагъвийрин мецин эсеррикай» макъалада шииррикай лагьанвай ихьтин гафар ава: «Дагъвийриз я кетиг (рифма), я везиндин уьлчме малум туш. Куьревийри кетигрикай менфят къачузва, абуру ам чпин къуншияр тир татарривай (азери-туьркверивай. – А.Къ.) кьабулнавайди я. Куьревияр Дагъустандин амай халкьарилай гзаф татаррин таъсирдик акатнава, им абурун хийирдиз туш. Кетигар аваз туькӀуьрнавай куьре манияр мана авачирбур яз жагъизва, гьавиляй за абур кхьидай къимиш авунач. Зун куьре шииратдин кьилдин эсеррихъ генани къекъвезва». Чи фикирдалди, кетигар лезги шииратда лап фадлай хьайиди халкьдин гзаф мисалри къалурзава. А мисалар лезги халкьдихъ чи бинедин чилерал туьрк тайифаяр къведалди хьайидал шак гъиз жедач. Гзаф манийрикайни гьакӀ лугьуз жеда. Чи манийрин гъавурда алим гьат тавунин себебар а манияр дуьздаказ урус чӀалаз элкъуьриз, абурун мана агакьариз тахьун я. Муькуь патахъай, чи халкьдин манияр тамам текстер кхьенваз ва я рикӀел хвенваз малум туш. Абурун бендер гзаф дуьшуьшра сад садак какадариз лугьузва ва къени гьакӀ ийизва. Гьавиляй абурай са акьалтӀай, галай-галайвал хвена лагьанвай фикир жагъурун четин жезва. 1848-йисуз Ахцегьиз атай, ана авай къеледин комендантдин руш Нина Ротани вичин рикӀел хкунра са шумуд лезги манидай кӀусар гъанва ва ада а бендери халкь вилик тефена амайди къалурзавайди къейдзава. Чи фикирдалди, и дуьшуьшдани чи халкьдин гзаф манийра авай магьирвилер таржумачидивай маса чӀалалди лугьуз хьанвач. Алава яз, къейд хъийин: Нина Ротаз манияр таржума авурди лезги чӀал чизвай эрмени тир. Чи фикирдалди, лезги манийрин чав агакьнавай кьилди-кьилдин бендер къачуртӀани, абурун мана-метлеб тамамдиз ахъаюн патал гзаф баянар гун герек жезва, абур гьакӀ цӀарба-цӀар маса чӀалаз элкъуьруналди абурун «къенепатан» тамам шикил гуз хьун мумкин туш. Вичин «Асари Дагъустан» ктабда Дагъустанда авай туьрк чӀалар квачиз амайбуруз «лезги чӀалар» лугьузвай Алкьвадар Гьасана кхьенвай ихьтин гафари П.К.Услара ва Н.Ф.Рота чи манийрикай лагьанвай келимаяр инкар ийизва: «Табасаран (къабгъан) чӀалалай гъейри, вири лезги чӀаларал хъсандиз ванзавай шиирринни иер манийрин вири
жуьреяр ава, амма бязи сесер араб ва туьрк гьарфаралди къалуриз хьун мумкин туш, абур хурай къвезвай ва жужу сесерин гапӀалдик акатзава, абур паталди араб ва туьрк гьарфар кьан тийизвайбур ва бес тежезвайбур жезва». П.К.Услар Ахцегьана хьанай. Адан «Куьредин чӀала» «СикӀни жанавур» мах кьве жуьреда – куьре ва ахцегь нугъатралдини кхьена – гьатнава. Ахцегь нугъатда адан тӀвар «СикӀни жанагур» хьанва. Ахцегьа алимдиз Шамилакай мани («АТАНА-ТАНА, Шамиль атана…») авайдакай ван тахьана жедачир. Зи аял вахтарани ам заз гзафбурун сиверай ван хьанай. РикӀел аламайвал чарчелни хкин:
АТАНА-ТАНА Шамил атана, Шамилан кьушун ТӀимил атана. ТӀимил кьушунди, Суьрсет атӀана, Алчах душмандин Нуьсрет атӀана. АХЦЕГЬИЗ-ТАНА Къеле къачуна, Залум душмандин Зегьле къачуна.
Манида гьакъикъи вакъиадикай – Шамилан муьруьдри Ахцегьрин къеле элкъуьрна кьуникай, анавай урус аскерар суьрсет авачиз ва «нуьсрет» –гъалибвал къачудай мумкинвал амачиз туникай лугьузва. И мани халкьдин арада гегьеншдиз чкӀанвай, адан макьамни маршдиз ухшарди тир. Амма ам ахцегьвийри алимдиз – урус генералдиз лугьун тавунни мумкин тир. ЛагьанайтӀани, а мани алимдивай вичин ктабдик кутаз жедачир, вучиз лагьайтӀа ана Шамилан кьушундин тариф ийизвай гафар урус генералди хуш аваз кьабулдайбур тушир. Адаз маса манияр герек тир. Алимди, лезгийриз тагьким авун яз, «Куьредин чӀала» туьрк гафар тӀимилариз алахънава. Къенин гзаф лезгийрин сиве авай «балугъ», «булут» хьтин гафар ада «гъед», «цавун циф» яз къалурнава. «Буй», «бухах» гафар «куц» гафуналди эвезнава. Чи меце гьатнавай «барабар» гафунизни вичин эвез ава: «тен», «тенвал». Чи къенин «шахматар» гафунин чкадални а вахтара «сетӀренжар» лугьуз хьайиди тайин ЖЕЗВА.ЧНА «къубави», куьреви» ва маса ихьтин гафара менфят къачузвай «-ви» суффиксни алимди «-гуь» суффиксдалди эвезнава: «куьрегуь». Вучиз лагьайтӀа «-ви» араб чӀалай атанвайди я. Алимди къубавийри чпиз «куцӀатгуьяр» лугьузвайди къейдзава ва и гафунихъ чӀалан къанунрай килигайла са дувулни авач лугьузва. Амма и гафунин бинеда, аквар гьалда, «кцӀарви» авай. И гаф «КцӀар» вацӀун тӀварцӀелай хьанвайди я. Къадим вахтара гилан КцӀар шегьер алай чкадал (ам ХIХ лагьай асирда арадал атайла, аниз ЦӀийи Къуба лугьудай), КцӀар вацӀун къерехдал гьуьндуьгар – кицӀер хуьдай чка
алай. Анаг Лезгистандай Мугъандиз физ-хквезвай чубанри кицӀер маса гуз-къачудай чка тир. И делил тарихчийри чпин кхьинра къейдзава. ВацӀални «КЦӀАР-ВАЦӀ» тӀвар гьа чкадилай атанвайди аквазва. Алимди «-ви» суффикс «-гуь» суффиксдалди дегишарунихъ маса сирни хьун мумкин я. Чна гьа «-гуь» вуч ятӀа дериндай кьил акъудун герек я. Гила чун Эминанни Къазанфаран алакъайрал хквен. Абур мус ва гьикӀ таниш хьанатӀа, малум туш. Амма абуру кьведани Ярагъ Мегьамедан хва, Куьредин округдин дуванханадин кьил Исмаилан гъилик кӀвалахзавай. Эмин Ялцугъринни мад са шумуд хуьруьн къази, Къазанфарни округдин дуванханадин мирзе тир. Чпив гвай къуллугърин бинедаллаз абурун араярни мукьва ва мягькем хьайидал ва чӀехи дуствилиз элкъвейдал шак гъиз жедач. Эминан шиир куькай я? Анай вуч тайин жезва? Шаирдиз вичин дуст тахкуна гзаф вахт хьанва ва ам акваз кӀанзава. Ам чӀугуна Мамрачдал – Къазанфаран хуьруьз физва, амма ам кӀвале авач. Ада Къазанфараз вичин дуствилин муьгьуьббатни къалурзава («нури-гуьзуьм» – «зи вилерин нур» лугьузва) ва ам кӀваляй жагъизвач лугьуз хъуьтуьл туьгьметни ийизва, дуст амай инсанар хьиз туш, дуст гьар са касдин далудихъ галай дагъ я лугьузва. Эминан Къазанфаралай вад йисан чӀехи тир, ада туьгьметни вичин чӀехивилив кьурвал ийизвайди аквазва. Эминахъ Къазанфараз лугьудай са вуч ятӀани ава, мумкин я, ийидай са сирни хьун, амма шиирдай ам аквазвач. Белки, шаирдиз вичин цӀийи шиирар дустуниз кӀелиз кӀанзавайтӀа? Амма, са патахъай килигайла, Къазанфаран жаваб Эминан и шиирдиз хганвай жаваб тирдал шакни къвезва. Вучиз лагьайтӀа Къазанфара вич, Эминан чар агакьайла, дустарин вилик уьзуьагъ хьана, адан «маргьабади» (саламди) вичин «дамагъ чагъ», яни кефияр къумбар авуна лугьузва. Эминан шиирда, лагьайтӀа, авайбур дуствилин туьгьметар тир, абуру Къазанфар дустарин вилик са акьван уьзуьагъ ийидай хьтинбурни тушир. Мумкин я, Эминан шиирдихъ салам-дуьа авай адетдин чарни хьун, вучиз лагьайтӀа Къазанфаран шиирда «Агакьайла ви чар зал» гафар ава. Шиир, мумкин я, гьа чарчихъ акалун. Идалайни гъейри, Къазанфара вичин шиирда Эминан шиирда авай хьтин ибара – «дуст дустунин далудихъ дагъ» – тикрар хъийзва. Гьар гьикӀ ятӀани, Эминан чар Къазанфарав агакьзава. Къазанфара жаваб кхьин хъийизва. Абурун чарар-шиирар гьикӀ агакьнатӀа, ни агакьарнатӀа, лугьуз жедач. Къазанфара вичин шиирда вич Хутаргъа авайди лугьузва. Гьамни дуст акунихъ къаних я. Гьадани вичин дуствилин гьиссер чӀехи муьгьуьббатдалди лугьузва. Адан жавабдай чаз Эмина Къазанфараз вичин шиирар вахт-вахтунда къалурзавайди, шаирдиз вичин дуст вичин чӀалар кӀелзавайди хьиз ала тирди чир жезва. Къазанфара вичиз
цӀийи шиирар ракъура лугьузва. Ада абуруз чӀехи къимет гузва. Адан шиирдин эхиримжи бендина авай «На куькӀуьрна, стха, вун Аллагьди хуьй, / Бедел-Виранадиз чирагъ, эй азиз» гафарни Эминаз, дустуниз хьизни, шаирдиз хьизни, ганвай чӀехи къимет я. Им чӀехи метлеб авай шагьидвал, Эминан вичин девирда адакай шаирдикай хьиз лагьанвай сифтегьан фикир я. Эминакай адан амай вири дустарин паталайни Къазанфара ийизвай шагьидвал зурбади я: «Гьар дустуниз я вун варз-рагъ, эй азиз». Къазанфаран шиирдал алай тарих – 1871-йис – дуьзди ятӀа, акӀ акъатзава хьи, и чӀав Къазанфар П.К.Усларан гъилик кваз лезги чӀалакай малуматар кӀватиз лап рикӀивай алахънавай бере я. Хутаргъизни ам гьа себебдалди акъатун мумкин я. Идалайни гъейри, Къазанфара Эминаз «ша Хутаргъиз вун къе физ» (къе йифиз. – А.Къ.) лугьузва. И гафарин гъавурда акӀ акьуна кӀанда хьи, Къазанфараз юкъуз дустунихъ галаз ацукьна ихтилатар ийидай мажал авач, адавай Эмин анжах йифиз кьабулиз жеда. Шиирда авай са цӀарцӀи чун кӀеве твазва, адан мана михьиз ачухардай мумкинвал жезвач. А цӀарцӀе ихьтин гафар ава: «Ви дердерихъ я зун муштагъ, эй азиз». «Муштагъ» гафуниз Гъ. Садыкъиди вичи туькӀуьрай ктабра ихьтин баян ганва: «Са мураддихъ тамарзу кас». Шиирдин рефрен тир гафунилай вилик кетигда авай гафарив и гаф хъсандиз кьунва. ГьакӀ хьайила ам вичин чкадал алайди хьун мумкин я. Араб чӀалай къачунвай и гафунихъ гзаф манаяр ава: кӀан хьунухь, са квелди ятӀани гьевес акатун, са куьхъ ятӀани къаних хьун, тамарзу хьун, са вуч ятӀани мурад авун. И манайриз Гъ. Садыкъиди и гафуниз гузвай баянни мукьва я. Амма абурухъ галаз цӀарцӀе авай «ви дердерихъ» ибара кьазвач, яни цӀарцӀикай хкатзавай мана шиирда лагьанвай амай хъсан келимайриз аксиди хьанва: зун ви дердерихъ тамарзу я. Халис дустуни дустуниз ихьтин гафар бажагьат лугьудай, ихьтин гафар душмандин мецелай къведайбур я. Къазанфара Эминаз икӀ талгьудайдал са шакни алач. Амукьзавайди кьве рехъ я: я «муштагъ» гафунин чкадал маса гаф хьайиди, я «дердерин» лугьудай гафунихъ маса эвез хьун турус яз кьабулун. Чи фикирдай, и цӀар «Ви дидардихъ я зун муштагъ, эй азиз» хьун мумкин тир. «Дидар» сада садал кьил чӀугун, садаз сад акун лагьай чӀал я. Къазанфараз лугьуз кӀанзавайди ихьтин фикир я: «Зун вун акунихъ къаних, тамарзу я». Къазанфаран тӀвар Эминан «1877-йисан бунтариз» шиирдани кьунва:
Бязи алимри Къазанфарак 1877-йисан гъулгъулада иштиракна лугьуз гьукумди тахсирар кутуна ва ам Урусатдиз (гзафбуру гьиниз ятӀа тайиндаказ къалурзавач, садбуру Инкутскдин тӀвар кьазва) суьргуьн
на лугьузва. Эминани вичин шиирда Къазанфаран кьилел вуч атанатӀа лугьузвач. Агьед Агъаева вичин «Ярагъ Мегьамед» ктабда Къазанфар 1877-йисуз, вич Сибирдиз суьргуьн авуникай хуьн патал, Туьркиядиз куьч хьана лугьузва, амма и кар субутардай са делилни гъанвач. Алкьвадар Гьасанакай гзаф малуматар кӀватӀай, адан уьмуьрдикайни яратмишунрикай чӀехи ктаб кхьей («Алкьвадар Гьасан», Дагъустандин ктабрин издательство, 2015-й.), вич чӀехи алимдин тухумдин эвледрикай тир шаир ва муаллим, гила вич Алкьвадрал ахъайнавай ГЬАСАН-ЭФЕНДИДИН музейдин директорни тир Гьуьсейн Гьуьсейнова Спаск шегьердиз суьргуьннавай Алкьвадар Гьасаназ Иркутскдин суьргуьндай мамрачви Мирзе Къазанфара чарар кхьейди ва вичихъ галаз ана «Сибирдин катружнадин (ЧӀалан алим Мегьамед Гьажиева вичин «УРУС-ЛЕЗГИ гафарганданда» «каторга» гаф гьа икӀ таржума авунва. – А.Къ.) четинвилер кьасумхуьруьвияр тир Мегьамедрасулан хва Абдулкъафара ва Гъанидин хва Дадаша» пайзавайди къейдзава. Аквазвайвал, Гьуьсейн Гьуьсейнован гъилик и делилар субутарзавай шагьадатнамаяр ква. Гьукуматди, и гъулгъула са куьруь вахтунда инсаф авачир жуьреда пуьрчуькьарна, ана иштиракайбуруз кар кьазвай вахтунда чпел гьукумрин шак фенвай гзафбур яргъал хуьрериз, шегьерриз (Дербентдиз, Аштерхандиз) катнай. Къазанфаран хзан катун субутардай делилар авач. Ада гъулгъулада лап кьетӀидаказ иштиракна лугьуз жедач. Вучиз лагьайтӀа са шумуд йисуз урус генерал П.К.Усларахъ галаз къуьн къуьневаз кӀвалахай, гьукуматдин къуллугъдал хьайи ада гъулгъуладик экечӀайбурун пад кӀевелай бажагьат кьадай. Гьар вуч ятӀани гъулгъулада иштиракайбуруз ам, чара авачиз, вичин майилар кьалуруниз мажбур хьана жеди. Са алимри ам суьргуьндай хтайдалай гуьгъуьниз хзанни галаз гуьгъуьниз Туьркиядиз куьч хьана лугьузва. Амма 1886-йисуз гьукуматди кьунвай хизанрин сиягьда Къазанфаран (и чӀавуз адан 43 йис) ва адан рухваяр Гьасананни Юсуфан, гьакӀни адан стха Гьуьсейнан тӀварар кьунва, хзандихъ 104 къапан чил, ругуд мал ва кьве балкӀан авайди къейднава. И документди Къазанфар Туьркиядиз куьч хьана лугьун турус туширди, адаз аниз куьч хьунин себебар авачирди къалурзава. И сиягьда адан тӀварцӀихъ «мирзе» гафни акалнава. И карди ам дуванханада вичин къуллугъдал аламайди ва я, суьргуьндай хтайла, виликан чкадал эхцигнавайди къалурзава. Идалайни гъейри, винидихъ тӀвар кьунвай сиягь кхьей йисалай гуьгъуьниз Къазанфаран хва Гьасана Урусатда кӀелайди ва адахъ ана чӀехи агалкьунар хьайидини малум я. Адаз капитандин чин ганай, ам муькъвер эцигдай устӀар-инженер тир. Хцин кьисметдини Къазанфар Туьркиядиз куьч тахьайвиликай лугьузва. Гьасанан кьисметдикай журналист ва шаир Шагьабудин Шабатова гегьенш малуматар кӀватӀна «Лезги газетдиз» (2002-йис, № 44) акъуднава. Гила кьве гаф Къазанфаран тахаллусдикайни лугьун. «Бедел-Вирана» – им чкӀайвилиз, ацахьайвилиз акси, амма хъсан
патахъди тир эвез лагьай чӀал я. Яни Къазанфара вичин уьмуьрдин макьсад гьар са чкӀайвал, чӀурувал арадай акъудун ва адан чкадал хъсан крар авун яз гьисабзавай. Адан уьмуьрди, адан гъиликай хкатай «Куьредин эвелимжи абжузди», ада Эминаз бахшнавай гьа са шиирди (адахъ маса шиирар ва эдебиятдин эсерар хьайиди адан тахаллусди тестикьарзава), Эминахъ галаз хьайи адан дуствили Къазанфар чӀехи, вичин девирдин «цуьк» хьайиди къалурзава.«1877-йисан бунтариз» шиир кхьидайла Етим Эмин, четин азар себеб яз, месе гьатнавай. И шиирда Къазанфаран тӀвар кьуни ва адахъ вичин тамарзувилликай лугьуни мамрачвиди чпин дуствилиз вафа хуьзмаз хьайиди къалурзава. Адай гуьгъуьниз гьикӀ хьанатӀа лугьуз жедач. Эмина лап четин гьалда аваз, лезгийри лугьудайвал, са кӀвач сурун япаллаз вич дустари гадарнавайвиликай лугьузвай шиирра авай наразивилерикни туьгьметрик Къазанфар акат тавунни мумкин я. Эгер ам суьргуьн авун турус вакъиа ятӀа, адавай тӀазвай Эминал са шумуд йисуз кьил чӀугваз хьун мумкин тушир. Месела, Алкьвадар Гьасан суьргуьнда кьуд йисуз хьанай. Къазанфарани тахминан гьакьван муьгьлетда суьргуьн чӀугуна жеди. Ам анай Эминал чан аламаз ватандиз хтун мумкин яз аквазва. Чаз абурун алакъайрикай акьалтӀай са делилни мад малум туш. Амма Эминанни Къазанфаран алакъаяр шаир рекьидалди давам хьайивилин лишанар адан «Чуьхвер» эсердай ва ам арадал атунин тарихдай жагъуриз жедай мумкинвални авачиз туш. Сифте «Чуьхвер» шиир кӀел хъийин:
Дустуни заз са ажаиб савкьат ракъана, Зулжалал, Даим эбед вич захъ галаз дуст я лагьана, Зулжалал, Ажеб ширин гьуьсни-сифет нямет къалана, Зулжалал, НЕЧЕ-ШУМУД рекъибарин гуьгьуьлар хана, Зулжалал, Гьич шак авач зи шадвилиз, чил-цав ацӀана, Зулжалал. Яз емиш я, заз чир хьанач, им ич ятӀа, чуьхвер ятӀа, Вирибуру лугьуз хьана: «Яраб им вуч тегьер ятӀа?» Я Ребби, зун Межнун хьана, акьулдикай серсер ятӀа? И сефер захъ галукьайди эхир им вуч эсер ятӀа? Гьар са касди ийиз хьана хиял датӀана, Зулжалал. Заз, гьелбет, гьич акурди туш икьван чӀавал чи уьлкведа, Я Шекида, я Ширванда, я Хизрида, я Нуьгведа, Белки, жез туш ихьтин емиш Тифлис, Темир-Хан-Шуьреда. ИЧ-ЧУЬХВЕРДИН тегьер ава, къарпуздилай им екеда, Гьар са касдиз ибрет хьана, за им кьатӀана, Зулжалал. Я Ребби, зи гуьгьуьл шад я, зерре захъ гъам-хифет авач, И дуьньядал дуствилелай мад виниз са девлет авач,
Хиял мийир куьне, идлай артух мад са нямет авач, ЛАЛИ-АГЬМЕРДИЛАЙНИ ам багьади я – къимет авач, Ребби, ви къудратдин кар я, зун икьрар хьана, Зулжалал. Дустунин тӀвар, исми мубарак Забиюллагь я хьи зи, ЕРИ-МЕСКЕН – Куьре магьал, Ажем вилаят Къафкъази, Устади муршидал камал ибну Мугьаммед Ярагъиди Эминаз авур игьсан патал а кас ая рази, Али ал-ала Фирдаусда макан гана, Зулжалал.
Шиирдай аквазвайвал, чухверар ракъурай дустунин тӀвар Забиюллагь, вични муршид Мугьаммед Ярагъидин хва я. Сифте яз 1957-йисуз Назир Агьмедова туькӀуьрай кӀватӀалдик акатай, гуьгъуьнлай, 1960-йисуз, А.Агъаева гьазурай ктабдани гьат хъувур и шиирдиз Гъалиб Садыкъиди вичи туькӀуьрай ва 1980-йисуз акъатай ктабда ганвай чӀехи баянда ихьтин гафар ава: «Чи литературадин бахтунай чал Хив райондин ЧӀилихъар лугьудай хуьряй тир Гьажимирзе Рагьимханова туькӀуьрнавай гъилин хатӀарин кӀватӀалдай и шиирдин гьакъикъи оригинал жагъана. И шиир Етим Эмина вичин рикӀ алай устад ва дуст, Вини Ярагъдилай тир Гьажи Исмаил АЛ-ЯРАГЪИДИЗ туькӀуьрнавайди я. Шиир арадал атуниз ихьтин дуьшуьш себеб хьана: П.К. Усларан куьмекдалди Мамрач Къазанфара Урусатдин лап хъсан селекционный станцийрай къелемар гъиз, вичин багъда европейский емишрин сортар битмишарна. Къазанфаран хва Юсуфаз Гь. Исмаил АЛ-ЯРАГЪИДИН руш Айишат гъанваз абур къавумар тир. Къазанферан хва Юсуфа вичин яран-буба Гь.Исмаилаз са кьадар чуьхверар ракъурна. Гь.Исмаила абурукай дуст Эминазни гана. Гьа икӀ, Етим Эмина вичин шиирда авунвай тариф урус халкьдин культура Дагъустанда чукӀурунин нетижада арадиз атанвай бегьердинди я». Гьажи Исмаилакай Гъалиб Садыкъиди Етим Эминан «Вил атӀудач дуьньядихъай…» ктабдиз кхьенвай сифте гафуна икӀ лугьузва: «Гьажи Исмаил эфендиди, Ярагъидин хва яз, бубадин фикиррихъ вичин майил авайди къалурун лазим тир. Амма и кас цӀийи культурадихъ галаз таниш хьайила тамамвилелди маса рекьел элячӀна – ам урус культура дагъвийрин арада гьатунин пропагандист хьана. Эминан «Чуьхвер» тӀвар алай шиирдавай Забиюллагь тӀвар гьа и Исмаил эфендидин литературный тахаллус я. Инал ийизвай тариф Урусатдай гъана Дагъустанда (и сеферда Мамрач Къазанфаран багъда) битмиш хьайи чуьхвердинди я». Эмина Исмаилаз бахшнавай «Мубарак Исмаил» шиирдиз ганвай баяндани Гъ. Садыкъиди вичин фикир давамарзава: «Инал вичикай рахун кьиле физвай чуьхвер Мамрач Къазанфара Урусатдай гъана вичин багъда акӀурай тарал битмиш хьайиди тир. Гьажи ИСМАИЛ-Э
фендидин руш Айишат Мамрач Къазанфаран хва Юсуфан паб тир. А вахтунда Гьажи-Исмаил эфендиди Кьасумхуьрел округдин къазивиле кӀвалахзавай. Езне Юсуфа адаз са куткун чуьхверар ракъурна. Гьадани абурукай са шумуд Эминал агакьарна ва абурукай шиир кхьин теклифна. Алимдин метлеб Урусатдихъай Дагъларин уьлкведиз атай цӀийи няметдин тариф авун тир». Гъ. Садыкъиди ихьтин делилар гьи чешмейрай къачунатӀа лугьуз жедач. Амма адав къадим ва чапдиз акъат тавуна амукьай гъилин кхьинрин гзаф ктабар гваз хьайиди хъсандиз малум я. Ада халкьдин сиверайни гзаф малуматар кӀватӀна. ГьакӀ хьайила, адан ихтилатар михьиз инкаризни жедач. Гьуьсейн Гьуьсейнова вичин «Алкьвадар Гьасан» ктабда Къазанфаран хцик Алкьвадар Гьасанан халудин, яни ИСМАИЛ-ЭФЕНДИДИН руш хьайиди къейдзава. Гьукуматди 1886-йисуз туькӀуьрай хзанрин сиягьрай аквазвайвал, 1866-йисуз дидедиз хьайи Юсуфаз – Къазанфаран хциз, гьа вахтарин къайдадив кьурвал, эвленмиш жедай ихтияр, цӀувад йис тамам хьайила, жезвай. Яни адаз ахьтин мумкинвал 1881-йисуз хьун мумкин тир. Гьар вуч ятӀани ада мехъер, вичин буба суьргуьндай хтайла, авун лазим тир. Аквар гьалда, Юсуф гьа йисалай гуьгъуьниз эвленмиш хьана. ГьакӀ хьайила, Къазанфар ИСМАИЛ-ЭФЕНДИДИН къавум хьунин жигьетдай Гъ. Садыкъидини Гьуьсейн Гьуьсейнован тестикьунрал амал авун хьайитӀа (абур инкариз жедай делиларни авач), Юсуфа вичин ирабуба Исмаилаз чуьхверар Етим Эмин тӀаз месел алай береда тухвана. Гьаниз килигна, и шиирни шаирди вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара кхьенвайбурукай сад хьун мумкин я. ИкӀ тирди шиирдин «Я Ребби, зи гуьгьуьл шад я, зерре захъ гъам-хифет авач» цӀарцӀяйни са уьтери аквазва. Идалайни гъейри, тӀаз месел алай ксарин кьилив ажаиб ва къариб емишар тухун лезгийриз хас адет я. РикӀивайни, Эминаз чуьхверар адан гьалар зайиф хьанвай береда ракъурун мумкин тир. ГьакӀ хьайила, Къазанфаранни Эминан дуствал шаир рекьидалди давам хьайиди яз кьабулиз жеда.
Гьар са инсандихъ вичин акьул, ацукьун-къарагъун, кьатӀунар, фикир-фагьум, руьгь, веревирдер – гьикметилим (философия) жеда. Камалэгьлийрин гьикметилимрикай халкьдин гьикметилим арадал къвезва, ам, руьгьдин ирс хьиз, несилрилай несилралди физва. Гилалди я лезги халкьдин, я адан камалэгьлийрин гьикметилим алимри ахтармишнавач. Анжах са бязи алимри, месела, Гь. Гашаровани Р. Келбеханова, чпин макъалайра чи зарийрихъ ахьтин философия авайди къейдзава. Лезгийрин камалэгьлийрикай сад ХVIII асирдин чӀехи шаир, ашукь ва халкьдин къайгъудар, азадвал патал женгчи Кьуьчхуьр Саид (1767-1812) я. Адан эсерар лезги мектебдин 5-8,10-классра кӀелиз, Дагъустандин ва урус чӀалариз элкъуьрна, республикадин мектебра, училищейра ва институтра чирзава. И макъалада чун Кь. Саидан гьикметилимдикай сифте яз гегьеншдаказ рахазва.
Лезги халкьдин гьикметилим, чи фикирдалди, ихьтин паярикай, хилерикай, камаллу фикиррикай, ниятрикай ибарат жезва:* лезгийри чеб дегь заманра, чӀехи миллет яз, араддал атай, гегьенш чуьллера яшаймиш хьайи, сур тарих ва кӀел-кхьин авай, савадлу, медени халкь яз гьиссзава;* лезгияр азаддаказ яшамиш хьайи, азад уьмуьр кӀандай, лукӀвал эх тийидай, аслувал эх тежедай миллет я;* лезгияр кьилди гьукуматар хьайи халкь я;* лезгияр жуьреба-жуьре динрин (заратӀиш, чувуддин, хашпара, ислам) арада, таъсирдик яшамиш хьана ва жезва;* лезгийрин марифатдин, гьикметилимдин бинеда агъзур йисари
лайни заратӀиш диндин адетар, истемишунар ва Гъуцарсувуз ибадат авун ама;* лезгийрин азадвал, аслутуширвал Виро, Давдакь, Гьажи-Давуд хьтин къагьриманри хвена (абур, Шарвили хьиз, эпосдин игитриз элкъвезва);* лезгияр намус михьи, диде-бубадиз, ватандиз ва халкьдиз вафалу инсанар я: абуру чпин кӀвал, хуьр, ватан гзаф сеферра ягъийрикай хвена; 1941-1945-йисарин Ватандин ЧӀехи дяведа 5 лезги аскер «Советрин Союздин Игит» тӀварцӀиз лайихлу хьана;* лезгияр зегьметдал рикӀ алай, гьалаллу фу незвай, михьи ацукьун-къарагъун авай, дуст-душман чидай, жумарт, мугьман-итим хушдаказ кьабулдай, марифатлу халкь я;* лезгийрин марифатдин виридалайни кьакьан кукӀуш – лезги намус – пак гафар, абурук квай гзаф важиблу фикир ва, кьин хьиз, кьилиз акъудна кӀанзавай истемишун я. Лезги халкьдин гьикметилим махаринни мисалрин кӀватӀалрай, шииратдин антологийрай, литературадин хрестоматийрай, чӀалан устадрин эсеррай регьятдаказ жагъуриз жеда. Ада инсанрин бейнидиз къени патахъай таъсирзава, инсанриз къени тербия гузва, нетижада арадал къени инсанар, къени несилар, къени жемият къвезва. Лезги халкьдин гьикметилим Кьуьчхуьр Саидан гьикметилимдин бинедани ава.2. Гележегдин ашукь ва шаир Саид Куьре магьалдин Кьуьчхуьр хуьре, ашукьрин тухумдикай тир Рамазанан хва Гьажидин хзанда дидедиз (ам Ахцегьай гъанвай свас тир) хьана. БУБА-ДИДЕДИН рикӀ алай, цӀару вилер авай аял, вилер хкуникай куьрсарнавай чуьнгуьрдал алаз, чӀехи хьана. Адакай кьакьан буйдин, гъиле-кӀваче къуват авай, акьуллу, сивел туькӀвей, вилера гъейратдин цӀелхемар кузвай, юлдашрин кӀеретӀдин кьил, кӀвале-хуьре гьуьрмет авай инсан хьана… Саидаз аял чӀавалай вичин бубайрин пеше хуш тир: ам чӀалар туькӀуьриз, манияр лугьуз ва чуьнгуьр ягъиз эгечӀна… Буба кечмиш хьайила, гадади сифте хуьруьн, ахпа Ахцегьрин медресайра кӀелна: юлдашрин арада, жемятдин вилик, савадлу, тамам, гъейратлу инсан хьиз, рахаз-луькӀвез алакьдай дережадив агакьна. ХVIII асирда Лезгистанда Кьуьчхуьр йисарин тарих авай, 8 магьледикайни (Варазан, Вергьер, Ишехъ, Къешенг, Лакахъ, Муцур, Сенгер, ТӀула), къванцин къеле галай, зурба хуьр тир. Ина ХI асирда чархун къванцикай эцигнавай пуд мертебадин мискӀин, медреса, магьлейрин мискӀинар, чӀехи ким ва гъвечӀи кимер, чатар, булахар, муькъвер, регъвер ва туьквенар авай. Хуьруьхъ гегьенш мулкар: никӀер, векьер, яйлахар, гьуьндуьгар ва сувар галай: анра калерин нехирар, хиперин суьруьяр, балкӀанрин рамагар хуьзвай. Хуьре девлетлу, такьат квай итимар, хзанар гзаф авай… Абурулай чпиз 2-3 мертебадин кӀвалер,
мискӀинар, муькъвер, эцигиз, хуьруьхъ ягъийрин рехъ кьадай къванцин къеле акализ алакьна. Кьуьчхуьр фадлай кьилди мягькема, адан бине ва кьил тир: и мягькемадик элкъвена къуншийрал алай гъвечӀи хуьрер (Ахниг, Бахцугъ, Вегьре, Кумухъ, Кьилегь, КӀимихуьр, Тител, Хуьрехуьр, Цилинг) акатзавай. Мягькема Кьуьчхуьррин эмирди (ам хуьрерин жемятрин картари-векилри жуьмя мискӀинда хкядай) идара ийизвай. Хуьруьн вири мярекатра Саидани иштиракдай. Хуьруьхъ гзаф мугьман-итим галай: девришар, ашукьар, сухтаяр, алверчияр, карванар гвай савдагарар, гьар жуьмядиз мискӀиндиз капӀиз къвезвай къуншихуьруьнвияр, садакьа тӀалабзавай къекъверагар… Эмирдиз Кьурагь ханни мугьман жедай: ам эмирдихъ галаз булахрал нез-хъваз ацукьдай. (Са булахдал гилани «Хан ацукьай булах» тӀвар алама)… Алатай асирра Китин дагъдихъай хуьр кьаз, тарашиз, рамиз, барбатӀиз кӀанзавай ягъиярни акъатдай: абурукай кьуьчхуьрвийри чпин ватан яракьдин куьмекдалди хуьдай… Тарихдин чинрай аквазва: кьуьчхуьрвийри ягъийрин винел са шумудра гъалибвилер къазанмишна, чпин азадвал хвена. Хуьруьн чӀехи кимел гьафтеда садра-кьведра девришри суьгьбетардай ва дуьнядикай хабарар гудай, ашукьри манияр лугьудай… Хуьруьн кьавалри далдам-зуьрнедал илигдай, нянрихъ цӀаяр хъувуна, жегьилри дири кьуьлердай… Хуьруьн къерехда авай майдандал жегьилри женгинин къугъунар тешкилдай: гьуьжетралди юкьварар кьадай, залан къванер хкаждай, чӀемерукрай хьелер ахъайиз, туьшер ядай… Ихьтин шартӀара, къугъунра, межлисра Саидни чӀехи хьана… Ада вич адалатлу, эдеблу, гужлу жаван яз гьиссзавай: къужайризни къарийриз саламар гудай ва абурувай кеф-гьал хабар кьадай, ажуздаз куьмекдай, кесибрин тереф хуьдай. Юлдашрин арада, булахрал ва кимерал, гьахълувиликай, азадвиликай рахадай, гьахьтин мана квай мисалар гъидай. Жегьилрин межлисра гуьзел чӀалар туькӀуьрдай, абур манидалди лугьудай. ЦӀаяркъванцелай вири хуьруьз ван къведайвал, рикӀе вичин яр Дилбер аваз, Ялцугъ Эмиинан «Дилбер» чӀал, вичин гафар кутаз, эзбердай:
Хиялрикай за ви шикил храна, Ви чин акваз, Хъичхир ашукь цӀрана…
Саида, гьар мажал хьайила, жегьилрин межлисра чӀалар туькӀуьрун, абур чуьнгуьрдихъ галаз лугьун давамарзавай. Ахпа, вичин ашукьвилин устадвал хуьруьнвийриз бегенмиш хьайила, ам Лезгистандин мукьвал-яргъал хуьрериз, Къубадиз, Шекидиз, Ширвандиз, ЧӀурал шегьердиз физ-хтана… Адаз дуьнья акуна, фикир-хиял ва чирвилер гегьенш хьана… Ашукьвилин дережани хкаж хьана, адахъ галаз гьикметилимни гегьенш хьана.
Ашукьвилин рекьера Саидаз намус михьи, кесиб халкьдихъ рикӀ кузвай, гьахълу тереф хуьзвай дустарни жагъана: Лезги Агьмед, Ахцегь Магьарам, Ашукь Шайда, ГЬАЖИМЕТ-ХАН ва мсб. Ашукь Саид лезги дерейра са куьруь вахтунда машгьур хьана. Адан жуьреба-жуьре манадин ва кӀалубрин чӀалар-жавагьирар: муьгьуьббатдинбур («Суна», «Есир я зун», «Къумрал руш», «Чубарук» ва мсб), яшайишдинбур («Къаридин гьал», «Эй, инсанар!», «Дуст жедай туш» ва мсб), азадвилинбур («Я алпанд цӀай», «Лянет», «Тавурай», «Гьалал женни?», «Сурхай хандиз» ва мсб), весияр («Веси», «Дустуниз» ва мсб) халкьдин арада чкӀана… Саид яваш-яваш халкьдин къайгъудардиз, векилдиз элкъвена: ам халкьдин мецелай агъайрихъ, ханарихъ, дуьньядихъ, гъуцарихъ, Аллагьдихъ галаз рахана.3. Саида вичин ивидик квай ягь-намус, азадвилихъ ялзавай къилих, вичин хци рикӀ хуьруьн, мягькемадин жемятриз са шумуд сеферда кардалди къалурна. Абурукай кьве дуьшуьш, мусибатдин дуьшуьшар, виш йисарилайни инсанрин рикӀерал алама, тарихдин чинра гьатнава: сад лагьайди пахтачийрин зулумдик акатнавай кьилегьвийрин тереф хуьн хьана; кьвед лагьайди – Сурхай хандиз акси экъечӀун. Пахта – ажузбурулай гужлубуру харж къачудай инсансуз, инсафсуз, лап чӀуру адет я. Ам тарихда анжах тек-туьк лезги хуьрера ишлемишайди малум я, абурукай садни Кьуьчхуьр хьана. Кьуьчхуьррин са кӀеретӀ намусдикай кьери жегьилри, кьиле эмирдин хва аваз, хъуьтӀуьн кьуд пад живеди кьунвай йикъара чпин мягькемадик квай гъвечӀи хуьрерал пахта вегьезвай: «чна куь азадвал хуьзва, куьн чаз буржлу я» лугьуз, абурун хуьрера-кӀвалера гьафтейралди нез-хъваз, пислик амаларни ийиз, кеф чӀугваз къаткизвай… Иесийрин намусдик хуькуьрзавай. Ихьтин мусибатдик Китин дагъдин кӀане авай са гъвечӀи Кьилегь хуьр гьар йисуз акатзавай… Са сеферда эмирдин хциз са кӀвале чарадан лишанлу руш бегенмиш хьана… Ам вичиз гужуналди пабвиле гъун кьетӀна, са гъвечӀи гьазурвилер акуна, мехъер кавагъна… Са гьафтедилай свас тухуз атай свараг кьилегьвийри кьасухдай йифе туна: ахварал фенвай кьуьчхуьрвияр вири тукӀуна, куьч-кума кӀватӀна, мал-хеб вилик кутуна, хуьр тергна, Къубадиз, вилик амаз меслят хьайивал, Гьажимет хандин мулкунал, катна… (Китин дагъдин кӀане тергнавай хуьруьн кӀалубар алама, Самур вацӀун эрчӀи къуьнел Кьилегьрин хуьр аквазва). Мусибатдин хабар агакьайла, Саид хуьруьз хтана, кьилегьвийрин гуьгъуьниз фена, абур элкъвена хкиз алахъна, амма хьанач… Сурхай хандиз Саид вичин ашукь хьана кӀанзавай, амма кьуьчхуьрви рази хьанач: ада девлетлуйриз, ханариз акси манияр лугьун давамарна… Хандиз Саидан такабурлувал, ада вичиз акси манияр лугьун такӀан хьана, ам ашукьдиз жаза гудай са багьнадихъ къекъвезвай
амни жагъана – ашукь вичин ханумриз чӀуру ният авай гьаясуз вилерай килигун хьана. Чпин рикӀ алай ашукьдин кьилел инсафсуз ханди гъайи къаза кьуьчхуьрвийри, гиярвийри чпин кьилел гъанвай мусибатдай гьисабна. Ажугъламиш хьайи халкь кьисас кьахчуз къарагъна… Вилерикай магьрум хьайи ашукьдин ван мадни къати хьана: ада цӀийи-цӀийи шиирар теснифна, манияр лагьана, зулумкарар русвагьна.
Советрин девирда лезги халкьдин бахтуни гъана: адакай милли газетар, радио, мектебар, институтар… авай медени халкь хьана. Литературадиз алатай асиррин шаирар ва ашукьар хкана, цӀийи къуватар атана. Нетижада тамам, девлетлу, вири жанрайрин эсерар авай литература хьана. ХХ асирда Кьуьчхуьр Саидални цӀийи кьилелай «чан хтана»: адан шиирар-жавагьирар, Советрин гьукуматдин милли сиясатдин нетижа яз, газетриз акъатна, лезги мектебра, училищра, институтра чириз эгечӀна; шаир вични лезги литературадик еке пай кутунвай шаирдин-классикдин дережадиз хкажна.1928-1940-йисара Кь. Саидан яратмишунар Гь. Гьажибегова, А. Гьажиева, М. Гьажиева кӀватӀ хъувуна, «ЦӀийи дуьнья» газетдиз акъудна, мектебдин лезги чӀалан учебникрик, литературадин хрестоматийрик кутуна. И кар ХХ асирдин 2-паюна Н. Агьмедова ва А. Агъаева давамарна: 1958-йисуз сифте яз печатдай акъатай «Лезгийрин поэзиядин антологияда» Лезги милли литература Кь. Саидалай эгечӀнава, адакай куьруь малуматар ва 5 шиир («Зи чарх кьулухъ элкъвена», «Эй, залум цӀай», «Авайвилиз хьурай лянет», «Я алпанд цӀай» ва «Шикаят») ганва. Гуьгъуьнин йисара шаирдин ирс кӀватӀ хъувунал Гь. Гашаров, И. Гьуьсейнов, Ш. Исаев, А. Фетягь, А. Ляметов, Н. Ибрагьимов ва мсб машгъул хьана, куьчхуьрвидин эсеррин кӀватӀалар: «Шикаят» (1990), «Женгчи шаир» (2004) ва «Эй, инсанар!» (2012) басмадай акъудна. И юлдашри чӀугур зегьметар себеб яз, Саидан эсеррин кьадар къвердавай гзаф хьана, эхиримжи кӀватӀалдик 69 шиир (абурукай 10 шиир урус чӀалазни элкъуьрна ганва) акатнава.70-йисара заридин къаматдал «Коммунист» газетдин художник Абидин Азизова, Е. Эминан шикил чӀухгур устадди, чан хкана – вири жуьредин зегьметар алудна, чуьнгуьр гвай Ашукь Саидан суьрет (портрет) чӀугуна. ЯхцӀур йис вилик арадал хкай шикил къени вири ктабриз, журналриз ва газетриз, чан алайди хьиз, акъатзава.80-90-йисара кьуьчхуьрсаидчийрин зегьметдик зани жуван пай кутуна: шаир яшамиш хьайи Кьуьчхуьриз са шумудра фена, адан кӀвач хкӀур хуьрера ва рекьера къекъвена, манияр ва шиирар кӀватӀ хъувуна, макъалаяр кхьена, печатдиз акъудна: «Кьуьчхуьр Саидан экуь къамат» («Коммунист»», 1986-йисан 2-февраль), «Кьуьчхуьр Саидан жавагьирар» («Лит. Дагъустан», 1986, 4-нумра, 63-64-ч.).
Ахпа за халкьдин къагьриман хва Саидакай, адан вагьши девирдикай «Гьай тахьай гьарай» тӀвар алай тарихдин роман кхьена. Ам, кьилдин ктаб яз, кӀелзавайбурув агакьнава.
Кьуьчхуьр Саидан гьикметилим вичин акьулдихъ, яшарихъ, кьатӀунрихъ ва руьгьдихъ, халкьдин адетрихъ, яшайишдихъ ва гьикметилимдихъ галаз сих алакъада аваз пайда хьана, ирелу хьана ва вилик фена. Аял чӀавалай Саидаз тӀебиатдин шикилри (кӀвалин вилик квай верхи тарари, хуьруьн кьилихъ галай Цаяркъванци, яргъай аквазвай Китинкьили), айвандик мукарзавай чубарукри, чӀередал элкъвезвай лифери, гьаятдал верчеривай твар къакъудзавай нуькӀери лезет гузва: хъвер гъизва, тажуб жезва, шад гьараяр акъудзава… Ада сифте туькӀуьрай чӀаларикай сад «Чубарук» я, адай гададин ихьтин гьиссер аквазва:
Гьикьван вахт тир вун акунихъ вил галаз, Гьатнавай зун ви дердина рикӀ алаз……………………………………………. Зи вил галай вахъ, гена вун хтана, Чи айванар ви манийрив ацӀана……………………………………………. Хъфимир вун, туна ялгъуз зун хуьре, ИчӀи мийир муг квай чи къавун чӀере…
Спелар хъиткьинзавай, хурал чуьнгьур алай Саида магьледин, хуьруьн рушарик вил хкуьрзава, абурукай садал ам ашукь жезва… Арадал «Къумрал руш» шиир къвезва, адай таза шаирдин михьи гьиссер аквазва:
Дерт къати я, яраб дарман жедач жал? Карагзава вун виликай, къумрал руш………………………………………… БУЙ-БУХАХ ви акурлахъди вилериз, Дуьнья дар жез, акъатда зун сувариз………………………………………… Мурад я хьи, вун заз кьисмет хьайитӀа,
Ви рехъ хуьзва за варцихъай, къумрал руш…
Саида ашкъидикай гзаф манияр туькӀуьрна, халкьдин вилик чуьнгуьрдихъ галаз лагьана: абур сад-садалай деринбур, гуьзелбур, дишегьлидин тарифарзавайбур, дишегьлидиз итимдихъ галаз бабабар къимет гузвайбур я. Шаирди «КӀанивал» шиирда дишегьли лап кьакьан дережадиз хкажзава:
Атирлу цуьк сува авай, Са кард ятӀа, кӀвале авай?! Вун женнетдин багъда авай Гьуьруь ятӀа, заз кӀанзавай?
Вагьши къанунри агъавалзавай хуьре, магьалда, уьлкведа яшамиш жез, гьахъсузвилерни инсафсузвилер акваз, Саидавай анжах муьгьуьббатдин манияр лугьуз хьанач. Адан чӀалара яшайишдин татугайвилериз талукь фикирар арадал атана, къвердавай гзаф хьана, иллаки ханди жаза гайидалай гуьгъуьниз - къалин хьана. Саида жемиятдин гьалариз фикир гузва: хуьр кьве чкадал, девлетлуйризни кесибриз, пай хьанва; гьуьрмет-хатур кьит хьанва; кимерал себ-сив, гъуд-капач, гапурар акъудун гзаф жезва… Шаирди «Зи чарх кьулухъ элкъвена» шиирда кхьизва:
Садбуруз къизил, садбуруз гимиш, Садбуру мал хуьз, садбуру - гамиш…
И шиирда, хуьруьн, мягькемадин, уьлведин ихтияр бегьемсузривни инсафсузрив гвайдаз ишара авуна, Саида бейкефвилелди дуьнядивай хабар кьазва:
Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш?!
Шаир нефс къати, азгъун инсанриз акси я: абуру кесибар кӀеве твазва. «Агъадиз» шиирдай малум жезва: азгъун инсанри «лап Искендер яз нефсинихъ ялзава, язух элдиз эку дуьнья салзава…гуьлчименра чӀулав чайгъун» твазва. Саид мал-девлетдиз акси я, ада инсанриз чпин нефс хуьниз эверзава. «Дустуниз» шиирдай аквазва:
Низ герек я девлетни мал? Са кӀус фуни кьел кӀанда заз. Къени емиш гъидай тарцин Цуькер алай хел кӀанда заз…
Ихьтин фикирри Саидан гьикметилим суфийрин философиядиз мукьва ийизва: шаирдин йисара Лезгистанда суфизм гегьенш хьанвай. Саидаз вири агъаяр зулумкарар яз аквазва, гьавиляй Сурхаяз лагьай туькьуьл гафар ва экъуьгъунар умуми авуна, «Агъадиз» шиирда ихьтин суьрет-шикил гузва:
Вун иблис я, шейтӀан я вун гунагькар, Чиркин я руьгь, туькьуьл я мез, агъа.
Кесиб саймиш тийиз, гьилле я ви кар, Аквадач вун гьич дуьз рекьяй къвез, агъа…
Саида, хандихъ элкъвена, инсандикай инсафсуз зулумкар ийизвай девлетдиз лянет гъизва, «Лянет» шиирда мусибатдин шикилар къалурзава:
Авайвилиз хьурай лянет, кур байкъуш… Гъилер, беден ивид курут, келле буш… Чи хуьр, уба вирана, уф, чӀур хьана, Ругун чӀугвар рат рушарин хур хьана… Бес мус жеда са гьахъ-дуван, къарагуьн?..
Шаирди «КИМ-КИМЕ» шиирда дуьньядин шикил гузва:
Гьикьван хьурай алчах гьалар: Секин элдив ийиз къалар?! Малар хьтин гьализ кариз… Мус хьурай рам дуьньядай къал?! Мазан Саидан чӀулав я гьал.
«Шумуд ава» шиирдай мадни залан шикилар аквазва:
Шумуд ава, рикӀин девлет ачухна, Сур эгъуьндай кас авачиз кьейибур. Шумуд ава, кафандикай яйлухна, Ярдихъ галаз мичӀи суруз фейибур…
Кесибрин гьалар зариди вичин уьмуьрдив гекъигзава:
Шумуд ава, арха лугьуз эвериз, Япар биши, вилер буьркьуь хьайибур. Шумуд ава, рагьим ийиз эллериз, Саидан хьиз, уьмуьр фена, кайибур.
Заридиз вичин тарифар авун хас туш, и шиирдай ада эллериз рагьимар авурди малум жезва. Саидан шииратдиз цӀийи ва хци темаяр: азадвал хуьн, гьахълувал хуьн, лезги вилаятар ва халкьар сад хъувун хас я. Ихьтин фикирар гвай инсанрин кьиле Саид акъвазнавай. Дуьньядин гьалар эхиз тахьана, шаир са шумуд шиирда Аллагьдихъ элкъвезва. «Зи чарх кьулухъ элкъвена» шиирда хабар кьазва:
Я Аллагь! Дуьнья икӀ куьз ятӀа яраб?! Кана зи жигер, хьана хьи кабаб…
Ихьтин суал, имандикай бейкефвал «Я Сад Аллагь!» шиирдани ава:
Залум уьмуьр, зун шаднач ви бегьерди. Я Сад Аллагь, им вуч дуван хьана заз?! Незвай фуни звезна заз зегьерди: Экуьникай магьрум иман хьана заз.
Саидаз низ гьихьтин мани герек ятӀа чизва. «Мани лагь, эй ашукь!» шиирдай малум жезвайвал, ада ханаринни беглерин тарифарзавай ашукьдиз меслят къалурзава:
Мани лагь, эй ашукь, жегьилар патал, Дава хьиз, бейгьалдиз хьурай ам несиб. Мани лагь эллерин гуьгьуьлар патал, Желб ая къваларив инсанар кесиб…
* * * Кьуьчхуьр Саида милли шииратдиз дерин фикирар, жанлу къаматар, гуьрчег кӀалубарни уьлчмеяр, везинлу чӀал гъана. Адан шиирар вичин девирдин гьакъикъатдихъ галаз кьазва, реализмадиз мукьва я, абурукай хкатзавай кьилин фикирни гьакъикъатдин гьикметилим я. Ашукь Саид вичин къаматдин, къагьриман руьгьдин, гьикметилимдин жигьетдай Куьре Меликан, Гьажи Давудан, Ярагъ Мегьамедан дережада авай инсан хьана. Адан суалар, эвергунар жавабар авачиз амукьна. Саидан гьикметилим дериндай ахтармишуниз лайихлу я. ХХ-ХХI асирра заридин хсуси, адакай кхьенвай ва бахшнавай илимдин, художестводин, публициствилин ва искусстводин эсеррикай жанлу кьуьчхуьрсаиднаме арадал атанва. Кь. Саидан ялавлу эсерри ва гьикметилимди халкьдик азадвилин, намусдин, гъейратдин, дамахдин кьакьан гьиссер, зурба руьгь кутазва.
Вацран мичӀер я. Цавал цифедин мискьални алач. Ам гъетерин селдив ацӀанва. Гьар сад экуь я, гьар садан патарив кутугай юлдашар гва. На лугьуди, ибур маса цавар я, маса гъетер я. Синерихъай синер къвез анихъ далдадик квай дередай вацӀун ванни гагь-гагь агакьзава. - Икьван секинвал авай чкада кусун гьакӀ ийида?- суал гузва Ризахана хъвер галаз. Адан суалдиз жаваб гузвайда хьиз, яргъай йифен къушра секинвал чӀурзава.- ГЬУЬРУЬ-ГЬУЬРУЬ…- Адахлидиз эверзавайди я. ГьакӀ лугьудай эвелра.- Зун хьурай адан адахли,- капаш капашдал эцигна, кӀанчӀал тупӀар чеб чпив агудна, абурун арадай уф туна, халис йифен къушра хьиз, гьарайзава Райзудина. Йифен къушра, сесиник дегишвал акатна, жаваб гузва:- ГЬУЬРУЬ-ГЬУЬРУЬ… Райзудина мад сеферда капашда уф твазва.- ГЬУЬРУЬ-ГЬУЬРУЬ...,- дехьнендалай мукьвалай рахазва йифен къуш.- Вуна адаз умудар гумир гьайвандиз. Ахпа къаргъишда чаз. Райзудина мад сеферда капашда уф твазва. - ГЬУЬРУЬ-ГЬУЬРУЬ…- рахана масса къуш Тукьур хурарин кьилелай.- ГЬУЬРУЬ-ГЬУЬРУЬ…- рахана Багъманчидихъай.- ГЬУЬРУЬ-ГЬУЬРУЬ…- рахана Руьгвен хивяй.- Бес я, Райзудин, вуна вири миштӀерияр иниз кӀватӀда. Кьиле тефей умудрин пар залан шей я. Язух я гьайванрин.- Абуруз хьайиди хьанвайди я. ТахьанайтӀа,..- АкӀ лугьумир. Белки абур и мичӀивиле зунни вун патал гьат
нава жал. Себеб авачир ва метлеб авачир са карни, са затӀни и дуьнедал жезвайди туш. Йифен къушар, зи кьатӀунрай, виш йисан уьмуьр акуна, агъзур йисан камални сабур кӀватӀнавай лап кьуьзуь къариярни къужаяр я. Абур чеб чпиз аквазни амукьдач, абуруз за-вуна яб гузни амукьдач. Амма абуруз, вилерин ишигъ квахьнаваз, вири аквада, абуру, кьатӀунар квахьнаваз, вири фагьумда… Райзудин къайгъусуздиз хъуьрена, зи хиялра ихьтин цӀарар рахана:
- Йифен къушра барзадай Гьарайзава арза кваз. Чидач, вучтин тӀал ятӀа, А язухдихъ авайди. И дуьнедин гьал ятӀа Адав и дерт вугайди?!..
- Аламатдин тӀварар ала ви аялрал,- вичин мягьтелвал къалурзава мугьманди.- Амма абуруз чпиз за лагьай са гаф аламат хьана.- Яраб ам вуч гаф ятӀа?- Ам са затӀунин тӀвар… Хутарин дулма…- Ам вуч затӀ я? Зазни чидач,- аламат хьана аялрин бубани.- Вазни чидач?- Ваъ, валлагь…- Хутарин маканда аваз?- Эхь, валлагь…- Гице зав са хци чукӀул…- ЧукӀул – ма…- Ша, Рома, захъ галаз. Вуна, Анфиса, Мартвисани Сентвиса галаз хутар кӀватӀ.- Абур чӀурубур я-а..,- мугьмандин гаф атӀузва Анфисади.- КӀватӀ лагьайла, кӀватӀ,- буйругъ гузва рушаз БУБАДИ.…МУГЬМАННИ Рома верши таралай алуднавай чкалдин къаргъу гваз хтана. Анфисади, Мартвисани Сентвиса галаз кӀватӀай хутар са курунавайбур хьана. Ида лугьуз, ада къаргъудин са кьиле тӀваларни пешер туна, муькуь кьиляй курунавай хутарай ам ацӀурна, гьа кьилни кӀевир хъувуна, мугьманди лагьана:
- Гила тухвана эциг цӀун винел.- Мукъаятдиз гьа,- тагькимарна Ромадиз бубади.… Верши таран чкалдин къаргъуда чрай чӀуру хутарин дулмади аламатдин тӀварар алай аяларни абурун буба гена гзаф мягьтеларна.- Чидачир, валлагь,- хиве кьазва бубади, хутарин дулма къачуз сиве твазвай тупӀар пӀузаррай чӀугваз.- ЧӀуру хутарин маканда аваз?- хъуьрезва мугьман.- Течир крар ацӀана-а…- Эхь, валлагь…- Течир тӀварарни ацӀа-ана…- Эхь, валлагь… Акьван иер ва къадимлу тӀварар чахъ аваз… Аялри, са куьнин гъавурдани акьан тийиз, хутарин дулма незвай тупӀар пӀузаррай чӀугвазва. ЧӀехибур чпелни, абурални хъуьрезва…
САЛАМ-КАЛАМ хьана, ихтилатар гьавайрилай башламишна:- Са къени туш, шумуд югъ я цавари чин къалур тийиз. Илис хьана чилерал, чпин чӀулавиляй мур авадарзава. Ламувилини сугъулвили рикӀерни кваз мур ийизва.- РикӀер авайбурун…- Хъчадин афарар чраз, чимиз-чимиз нез ацукьдай йикъар я…- Алакьдай папар авайбуруз…- Я туш кьурай якӀун цикӀенар кутадай, хинкӀарар ргадай вахтар я…- Лапагар, малар авайбуруз…- РикӀ алай дустар галаз кефер чӀугуртӀани пис жедач…- Дустар авайбуруз…- Вахъ авачни дустар?- Захъ – ваъ…- Бес зун?- Вун хьтинбур гзаф ава: гъвечӀибурни чӀехибур, расубурни рехибур, начагъбурни сагъламбур… Амма я папан гъилелай хъчадин афардихъ, я кьурай якӀукай цикӀендихъ ва хинкӀардихъ, я дустарихъ галаз кефчи ихтилат-хабардихъ вил галачирбур… Абурукай хьана вучда?..
Секинат бажидин гьуьндуьшкадин шарагрик сикӀ акатнаваз жеда. Абурукай гьар юкъуз сад-кьвед хкатзавай. Лапагарни малар хуьн Рагьман дахдин, гьуьндуьшкаярни къазма хуьн вичин хиве авай буржи тирди чизвай Секинат бажиди къужадиз куьтӀни ийизвачир. Йикъарикай са юкъуз, нисини жедай береда, лапагар кундиз яна къазмадал хтай Рагьман дахдивай Секинат бажиди хабар кьада:- Вал и йикъара анра гьич сикӀ-микӀ гьалт-затӀ авунани?- СИКӀ-МИКӀ ваъ, гьуьндуьшкадин фереяр-мереяр гьалтна.- Гьина? - Гьарна.- ГьикӀ гьарна-е?- Сад атӀа НуькӀруьдтаран кӀаник, сад Ачимуькъуьн кӀама, сад ГуьндуьзкӀерец тарак, сад Яргъирекьин сиве, сад КъундартӀула…- Бес акурла, хкун вучиз авунач, я Рагьман? Шумуд югъ я абур квахьна… - Винни сикӀрен арада вуч меслят хьанватӀа, чин тийизвайвиляй, хкиз хьанач.- ГьакӀ жеч эхир, я Рагьман! Зун фена къекъвейтӀа, жагъидатӀа яраб?- Вун сикӀ ятӀа, къари, зун сикӀрен тум я. Ви тегъвез чизва фереяр сикӀре тӀуьнвайди…- Гьи сикӀре, я Рагьман?- Гьа вуна завай гьалт-затӀ авунани лагьана хабар кьур сикӀремикӀре…
- Я Рагьман, ваз хъчадин афар ийидани, шурадин?- хабар кьазва, чкалар акьалдай кьулни фирчин, кӀарни кӀве – вири вичин патав эцигна, винел саж алай пичинин патав ацукьзавай Секинат бажиди.- Йикъа шумудра неда ви хъчадин афар? Чун малар туш хьи,- жаваб гана адаз Рагьман дахди.
Аквазва адаз, къариди, чкалдал къат-къат хъчар экӀяйиз, абуруз тӀуб гузва, винелайни чкал экӀяй хъувуна, къерехар жакӀундив кьазва. Рагьман дахди чуькьни ийизвач.- Вуна заз афар элкъуьриз куьмек гудачни, я Рагьман?- рахазва къужадив Секинат бажи. Рагьман дахди жаваб ваъ, суал гузва:- Гьинва кьван элкъуьрдай афар?- Ингье - сачунал.- Сачунал алайди хъчарин афар тушни?- ЯНИ-Е? Агь, акъатай рикӀ… Мад хъчадин афар хьанани авурди? Де элкъуьра, я кас, ам гьим хьана вуч я?- Ни элкъуьрна вуч я, я касс? Элкъуьрна тур жува...- Гила зун-вун хьанани чи кӀвале?- Ваъ, хъчадин афар-шурадин афар хьана…- Хъчар къе-пака акъахда, я Рагьман, ахпа вун шурадикай икрагь жеда… Шур кӀанзаватӀа, ма ваз,- шур авай къаб яргъи авуна Секинат бажиди,- хъчадин афар гьа идак кягъиз неъ.- КӀандач, къари. Хъчадин афар, хъчар акъахдалди, жува элкъуьрна, жува неъ. За, шурадинбур чрадай вахт атайла, ахпа абур элкъуьрни ийида, ненни ийида…
Дагъдай арандиз хтайла, Секинат бажиди къуни-къуншидиз, мукьва-кьилидиз вичин гъилелай къаб вугудай, абурув тамун яр-емиш дадмишиз тадай адет авай. Са сеферда аквазва Рагьман дахдиз, Секинат бажиди ракъар амаз кьурурна чувалра тунвай кӀерецар къазмадин юкьвал эчӀирзава.- Вуна вучзава, я къари? Гьисабзаваз тахьуй гьа кӀерецар?- кӀиркӀир ацалтна хъуьрезва Рагьман дах.- ГьисабайтӀани жеда. Вучиз гьисабдач кьван? Абур гьа и гъилери кӀватӀайбур тушни? Секинат бажиди, меквелди къачуз кӀерецриз килигиз, сад-вад хкудиз и чувалдиз, амайбур маса чувалдиз хъивегьзава.- Нагъварикай раб жагъурдай тегьерда, вун абурун квез килигзава, я къари?- мягьтел жезва Рагьман дах.- Ам заз чизва.- Кукуфар хкудзаваз тахьуй гьа? Гугьулдачни ваз?- Ам заз чизва.
- Гьайман, ваз къуни-къуншидиз гудайбурук квак-мак квайбур хьана кӀанзавачтӀа гьа? - Ам заз чизва…- Жуваз чидайвал ая, акӀ хьайила… Хтана Рагьман дахни Секинат бажи дагъдай. КЪУНИ-КЪУНШИ, мукьва-кьили къвез-хъфена. ИчӀи гъилди абурукай касни рекье хтунач Секинат бажиди. Амма ада виридаз гьа са гафар тикрарзавай:- Зегьер алайди хьана цӀинин йис... Малар нетӀрени-хенцӀеди кьуна, яр-емиш квакраз-цӀардиз АКЪАТНА…КУКУФ кӀерецар гана лугьумир Секинат БАЖИДИ…КУКУФ тушир кӀерец акурди туш вилериз… Вичин къаридин тӀул чизвай Рагьман дах кьил элкъуьриз амукьзава…
Шегьре рекье автоинспекторди машин АКЪВАЗАРЗАВА.-ПРАВОЯР гвани?- хабар кьазва ада рулдихъ ГАЛАЙДАВАЙ.-ГВА, ГЬЕЛБЕТДА.-ТЕХОСМОТР АВАНИ?-ВУЧИЗ ЖЕДАЧ?-АПТЕЧКА?-ГЬАМИША гвайди Я.-МАГНИТОЛО авани МАШИНДА?-АМ авачиз рикӀ акъатда ХЬИ.-ЯКӀ ятӀа, кутур са вижевай макьам. Рулдихъ галайда кутазва ва машиндай терекмадин ван чикӀиз, автоинспекторди машиндал элкъвез кьуьлер ийиз ЭГЕЧӀЗАВА.-КВЕЗ килигиз ацукьнава?- лугьузва автоинспекторди.- Чахъ кьуьл ийизвайдан гъиле пул твадай хъсан адет авайди я.* * *
Са дагъви вичин пабни галаз мехъерикай хквезва. Са арада абур алай балкӀанди кек ЯЗАВА.-САД!- акъатзава итимдай. Са кьадар рекьиз фейила, мад сеферда балкӀандин кек къванце АКЬАЗВА.-КЬВЕД! Мадни физва абур ва балкӀанди пуд лагьай сеферда кек язава. Дагъви эвичӀзава, ада тапанчи акъудзава ва балкӀан адай ЯЗАВА.-ВУЧ хьана, я итим, вуна гьайван вучиз яна?- мягьтел жезва ПАБ.-САД!- лугьузва итимди жаваб яз. Лугьуда хьи, гьа и йикъалай гъуьлуьнни папан арада са къал-къулни хъхьанач.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметовадин са шиир ихьтин цӀараралди башламиш жезва:
Зун хайила дидеди, Хив дереда циф авай…
Вучиз ятӀани абур зи бейнида сифте сеферда кӀелай чӀавалай инихъ акъат тийиз гьатнава. Гьелбетда, за абур манадиз дерин ва таъсирдиз къуватлу цӀарар я, шаирдин бажарагъдин гьуьндуьр къалурзавай чешмебулах я лугьуз тестикьарзавач. Заз абурай гьуьжет алачир са гьакъикъат аквазва: вич хайи хуьр, дере, адан са ккӀал яз вич халкь авур Лезги Чил шаирдиз вири уьмуьрда сифте сеферда дуьньядиз вилер ачухай дидедин къужахни кьеб яз, сифте кам вегьедайла кьур даях яз, гьикьван яргъариз фейитӀани ва кьакьанриз экъечӀайтӀани, япарай атӀун тийидай мани яз амукьзава. I938-ЙИСАН 28-июндиз Хив райондин Цлахърин хуьре Шихрагьиман хзанда дидедиз хьайи руш Ханбичеди хуьруьн школада кӀелна, хуьруьн дишегьли аялдиз хас кеспияр чирна, хуьруьн ацукьун-къарагъуниз килигай тербия къачуна. Гьа икӀ гележегдин шаирди мукьвал-мукьвал цифер жедай ЯркӀи дередай Лезги чилиз, Дагъустандиз, чӀехи уьлкведиз ва дуьньядиз вил вегьез, камар къачуз эгечӀна. Адан вилик чилин гуьзелвилерни цавун кьакьанвилер ачух хьана. Адав вичин халкьдин ва са цавун кӀаник, са чилин винел яшамиш жезвай миллетринни халкьарин дарвилеринни генгвилерин, шадвилеринни пашманвилерин, мурадринни умудрин гъавурда акьадай бахт агатиз эгечӀна. Гамарни гебеяр хрун дишегьлийрин кьилин кеспи ва везифа тир хуьре гъаларикай кваквар кьаз, квакварикай нехишар чӀугваз чирнавай Ханбичеди бирдан гьиссна хьи, хиялра арадиз къвезвай гиширривни нехишрив гекъигайла, гамарални гебейрал алайбур са затӀарни туш. Гьа икӀ адан мецел сад лагьай мани атана, ахпа мад ва мад гзаф манияр. Дагъустандин ктабрин издательствода I964-ЙИСУЗ чапдай акъатай вичин сифте ктабдиз Ханбиче
Хаметовади «Хиялрин нехишар» тӀвар гунни гьавиляй я. Ханбиче Хаметовади кьилин образование ЦӀадаса Гьамзатан тӀварунихъ галай Дагпединститутда къачуна. Ам акьалтӀарна, Хасавюрт райондин Муцалаулдин юкьван школада муллимвал авуна. Ада гьакӀни Дагъустандин муаллимрин чирвилер хкаждай институтда, Тахо-Годидин тӀварунихъ галай илимдинни ахтармишунрин институтда кӀвалахна. I974-ЙИСУЗ Ханбиче Хаметова СССР-ДИН писателрин Союздин жергейриз кьабулна. I978-ЙИСАЛАЙ ада Дагъустандин писателрин Союздин секретарвилин ва лезги секциядин руководителвилин везифаяр тамамарна. Алай вахтунда ам Дагъустандин писателрин Союздин литературадин журналрин редакцияда «Кард» журналдин редактор я. Гамунихъ ацукьнавайла, дустарихъ галаз рекье-рува авайла, школадин ва институтдин сиреда ацукьнавайла, гзаф манияр мецел къвез хьанайтӀани, Ханбиче Хаметовадин сифте шиир чапдай акъатай йис I958-ДИ я. Республикадин «Социализмдин пайдах» газетда, ахпа «Дуствал» альманахда пайда хьайи цӀийи шаирдин – дишегьли шаирдин - тӀварни эсерар кӀелдайбуру чӀехи умудар аваз кьабулнай. Шаирди абуруз табнач, гайи умудар кьилиз акъудна. Дагъустандин ва Москвадин издательствойра сад садан гуьгъуьнал алаз Ханбиче Хаметовадин ктабар акъатиз башламишна. Лезги чӀалал «Такабур лепе», «Дустарин гъилер», «Лепедин цӀелхемер», «СтӀал ва къван», «Туракь гъетерин марф», «Иренадиз чарар», «Ихтибар», «Лацу мани», «Сонетрин тажар» ва масабур. Урус чӀалал «Современник», «Советрин писатель», «Молодая гвардия» издательствойра «Такабур лепе», «Кьеб», «Хазрандин булах», Дагъустандин ктабрин издательствода «Хкягъай эсерар» ва маса ктабар. Абурун кьадар самбар я. Сифте ктабдилай башламишна вич яратмишунин хусуси хатӀ авай, дуьньядиз вил вегьена, адан сирерай кьил акъуддай хци вил, алцумдай ва къимет гудай вичин терез гвай шаир тиди субутарай Ханбиче Хаметовадин къелемдикай жуьреба-жуьре жанрайрин эсерар хкатнава. Иллаки вилик девирра лезги шаирар асул гьисабдай лирикар тир. Абуру чпин эсерар чпин хусуси руьгьдин гьалдикай, хусуси шадвилерикай ва пашманвилерикай кхьизвай. Виридаз уртах дерди-баладикай лугьузвай чӀавузни и кьетӀенвал алудиз жезвачир. Ханбиче Хаметовадин яратмишунрикай рахайтӀа, адан гъвечӀи шииррайни, хусуси гьиссерихъ галаз, вичин руьгьдиз талукь веревирдерихъ галаз санал гьерекатда авай вахтунин ва вакъиайрин таъсир аквазва. Лугьун хьи, ада хусуси руьгьдин гамунин ранглу чӀурарал а даим гьерекатда авай вакъиайрин нехишар чӀугвазва, санал акъваз тийир вахтунин ва девирдин гиширар акъудзава. ИкӀ гьар са цӀарцӀин, гьар са бендинин, гъвечӀи ятӀани, шиирдин таъсирлувал пара ва къуватлу жезва. ИкӀ тирвиляй, шаирдин къелемдикай шиирар хьиз балладаяр ва поэмаяр, риваятар ва драмадин эсерар хкатнава. И къиметлу кьетӀенвал ада вичин сонетра ва сонетрин тажарани давамарнава. Ханбиче Хаметовадин яратмишунрикай рахадайла къейд авун чарасуз тир кьетӀенвилерикай сад мадни ам я хьи, шииратдин гегьеншлухра шаирдин рикӀелай вич дишегьли ва диде тирди алатзавач. Адан хиялдай хатадай кьванни вични хайи чилин бала, багъри накьвадин са кӀус тирди акъатзавач. Ада, балайрин кьисметдихъ рикӀ кузвай, абурун хушбахтвал патал чанни гуз гьазур
тир дидеди хьиз, Лезги Чилин ва халкьдин кьисметрин къайгъуда авай игит руша хьиз, сес хкажзава. Неинки сес хкажзава, гьатта рекьерни къалурзава. И мурадар кьилиз акъудун патал ада милли руьгьдин хазинадай такьатарни къуватар къачузва, халкьдин къадим тарихдай делиларни чешнеяр ишлемишзава. Зи фикирдалди, «СтӀал ва къван», «Къванцин гада» драмадин поэмаяр, гзаф кьадар балладаярни риваятар ва сюжет авай шиирар, эхиримжи йисара къелемдикай хкатнавай «Пайгъамбарар», «Руьгьдин кьеле», «Чинни астӀар», «Хер алай цав» ва маса сонетрин тажарни гьа икӀ арадиз атанвай эсерар я. Адет яз, гьар са писателдин, шаирдин, драматургдин яратмишунра, эгер ам халис устад, бажарагълу кас ятӀа, адан руьгьдин дуьуньядин деринар, инсан яз, адан марифатдин дережаяр, вичин хусуси уьмуьрда ва халкьдин вилик жавабдарвилер гуьзгуьдай хьиз аквадай кьилин эсер ва я са шумуд эсер жеда. Гьикаятдани тамашиятда эсердин сюжетдин кьетӀен къекъуьнри ва сегьнейри, кьилин игитрин крари ва ниятри, абурун къенепатан фикир-хиялди, я туш рахунри важиблу роль къугъвада. Шииратда, лагьайтӀа, ихьтин везифа са шиирди, бендини, гьатта цӀарцӀи тамамарда. Абур яратмишзавай касдин руьгьдин дуьньядин ракӀар ачухдай куьлег жеда. Ханбиче Хаметовадин яратмишунра заз ихьтин эсер яз «Пуд къизилгуьл» риваят аквазва. Риваят квекай я лагьайтӀа, кьецӀи Темирлан лугьудай чапхунчи Дагъустандин халкьар чапхуниз ва муьтӀуьгъариз атай вахтарин вакъиайрикай. Душманди, вичин эвледар артмишун патал, чкадин гуьзелрикай вичиз пабвилиз къачудайбур хкязавай. Адан гъилибанри хкягъай сад лагьай дишегьли, женгера чан гайи викӀегь дагъвидин паб тир. Ада душмандин хуруз гапур сухна. Жегьил дишегьлидин вичин гардан турунивди яна ва чилел аватай кьил садлагьана яру къизилгуьлдиз элкъвена. Кьвед лагьай дишегьлиди, амни женгера телеф хьайи дагъвидин паб ва викӀегь хцин диде тир. Адани вичи-вичелай хур душмандин гъилевай турунал вегьена. Адакай садлагьана лацу къизилгуьл хьана. Пуд лагьай дишегьлидиз, душмандиз майил къалурна, жуван ватан ва чил маса гуз гьазур тирдаз, цавари-чилери цавун цӀаяралди ва сел-тӀурфандалди жаваб гана, амни, душманарни телеф хьана. Дишегьли вич чӀулав цуькведиз элкъвена. Риваят адан деринриз рехъ ачухдай куьлег тир ихьтин цӀараралди куьтягь жезва:
ЧӀехиди хьиз зи вилериз Килигзава суна руш. Яраб гьим и цуькверикай ХкядатӀа вуна, руш?
Ханбиче Хаметовадин тежер кьван жуьреба-жуьре, тематикадин жигьетдай гегьенш сергьятринбур тир яратмишунар кьиляй-кьилиз марифатдин гьа ихьтин ивиррал бинеламиш хьанва. Шаирдин вичин гафаралди, адан «яратмишунра риваятдин гуьгъуьна мани ава, баллададин гуьгъуьна – драма». Ва алава хъийизва: «Имни кьил-кьилелай фенвайвилин къундарма туш, зи халкьдин къилих я».
Халкьдин къилихдикай рахайтӀа, икӀ тирдал са шакни алач. Амма, Ханбиче Хаметовадин шиират адалай вилик вахтара хьайи шаиррин ирсинилай, алай аямдин шаиррин яратмишунрилай квелди тафаватлу жезватӀа, гьадан гъавурда акьун патал, халкьдин къилихдикай чир хьун тӀимил я. Чна винидихъ къейд авурвал, Дагъустандин шиират, адахъ галаз сад хьиз лезги шииратни, дегь вахтарилай инихъ - Кьуьчхуьр Саидал ва Етим Эминал къведалди - яратмишзавай касдин хусуси руьгьдизни гуьгьуьлдиз хас тир, абурун шадвилерекайни пашманвилерикай, кӀаниваликайни гьижрандикай теснифнавай чӀаларикай ибарат тир. И рекьелай элячӀиз тежезвай шаирар къени тӀимил авач. Абуру регьят рехъ, хиве мужбурар тван тийизвай и адет давамарзава. Абуру Кьуьчхуьр Саиданни Этим Эминан рикӀни руьгь деринрай къарсурай ва чеб гьар са девирдиз, вахтуниз хас тир уьмуьрдин татугайвилер, девирдин зидвилер ва гьахъсузвилер гьич япалайни ийизвач. Ханбиче Хаметовадиз Етим Эмин «… гьакӀан вирида кьабулнавай хьтин классик шаир ваъ, чан алай руьгь, муьгьуббатни гьижран, теквални секинсузвал, хъсанвални писвал, инсанрин вафалувални вафасузвал, гьатта дуьньядин фанавални багьавал я. Алава хъжеда: Эминан шиират – им адан халкьдин ягь-намусдин кодекс ва марифатдин конституция я. Эминан, кӀанивилин шииррилай эгечӀна, ХIХ асирда Дагъустанда хьайи гурлу вакъиайрикай поэмайрал къведалди, сатирадин эсеррилай уьмуьр тухуникайни кьиникьикай дерин философия авай жавагьиррал кьван – вири шииратдин бинеда ягь-намусдин михьивал ава. Ихьтин крарин гъавурда хьуни шаир яз Ханбиче Хаметовадин руьгьдин дуьньяда дерин гелер таз хьана. Вичи къейдзавайвал, Эминан гьи шиирар кӀелиз, вич тухдалди шехьдайтӀа, къени рикӀел алама. Гьич са шакни алач, вичин хусуси яратмишунрани шаирдиз Эмин чешне хьун лазим я. ГьакӀ хьунни авуна. Ханбиче Хаметовади вичи хиве кьазвайвал, «Эмин – им кьетӀен бажарагъ ва алакьунар авай ксарив вичин вахтунин инсанар вилер ва руьгь буьркьуь яз эгечӀуни руьгьдин пичӀивилел ва, инсанрин арада аваз, теквилел гъизвайдан хъсан чешне ва шагьидвал я. Ахпа и руьгьдин бушвили гъам-гьижрандив ацӀанвай цӀарар арадиз гъизва». Милли шииратдин бине кутур Эминалай чешне къачуна, Ханбиче Хаметова вичин сифте эсеррилай эгечӀна, хусуси вичин гьиссер къалурунивай яргъаз хьана, вучиз лагьайтӀа шаирдин руьгьдин дуьнья датӀана гьерекатдик квай вахтунин ва халкьаринни уьлквейрин кьисметар гьялзавай вакъиайрин, тарихдинни алай девирдин парцик ква. Вичин эсеррин сад лагьай кӀватӀалра: «Такабур лепе», «СтӀални къван», «Лацу мани» ктабра Ханбиче Хаметова эпический эсеррин зурба устад тирди тестикь хьана. Тарихдин ашкара ва гьеле ачух тушир вакъиаяр ва делилар, гьакӀни кьилдин ксарин игитвилер ва викӀегьвилер чещне яз къачуз, ада кӀелзавайдан фикирар вири дуьньядиз ва халкьариз талукь хци месэлайрал желб ийизва. «За чилин туькьуьл, хирде кьел гьа и гъилералди сафунай яда»,- лугьузвай Ханбиче Хаметовадиз вичин уьмуьрдин метлеб ихьтинди яз аквазва:
Шаирар… - лампаяр девиррин… МичӀи йиф элкъуьриз хкетриз,
Вилин нагъ цӀарцӀе тваз шиирдин, Ам нагъв туш, якъут я шаирдиз.
Шаирдин гьи эсер къачуртӀани, ада яратмишунрин лазимвилин гьа и истемишуниз жаваб гузва. Сонетрин тажарин, шииратдин драмайрин анжах тӀварар кьуни икӀ тирди субутда: «Хер алай цав», «Руьгьдин къеле», «Накъвар», «Чинни астӀар», «Къванцин гада» … Етим Эминалай чешне къачуна, шаир, чпин туькӀуьр хьунин жигьетдай кьетӀенвал авай ихьтин чӀехи эсеррани ва кьилдин шииррани адалат патал, инсандин ва инсаниятдин, хайи чилин ва вири чилин шардин патахъай жавабдарвал патал рахазвай сес яз кӀелзавайбурун вилик экъечӀзава. Шаирдин кьетӀи инанмишвал я хьи, инсандин вири крарин ва ниятрин бинеда ягь-намус хьун герек я.:
Шадардач вун гьич туькӀвей хзанди, Эгер жемятдин такуртӀа дерди. Метелебсуз уьмуьр жеда хьи види, Герек ви кӀвалихъ рехъ жен инсандин.
Амма алай девирда, санихъайни ягь-намусдин, муьгьуьббатдин, вафалувилин ялавлу сес агакь тийиз, вири санал шевривилиз чӀугвазваз ва адалатдин вилик рак кӀеви яз акваз, шаирдин везият четинди я. ЯтӀани ам гележегдихъ инанмиш я. Шаирди Хазран булах хьтин вичин уьмуьрдивай къутармишвал гуьзетзава, зегьем юкъуз къайи булухдихъ хьиз, им адан эрзиман я. Ам инанмиш я: Ватан – им вун вири хата-балайрикай хуьдай гьайкал я, гьавиляй ада зун хуьда ва тухдалди а булахдин яд завни хъваз тада, Чили, дидедин чими капашди хьиз, заз тавазда, зи рикӀин деринра тӀебиатди бине эцигай цӀун цӀелхемар пайда жеда. Гьавиляй шаир гьич са декьикьадани, легьзедани, гьич са эсердани вичин уьумьрдин кьилин метлебдивай, дишегьли ва диде тирвиливай къакъатзавач.
На жузуна, куькай я зи ХИЯЛАР?-АЯЛАР хуьн гьат тавуна буржара! Зи гьевесни, илгьамни я балаяр, Са кӀус кьванни аватӀа захъ бажарагъ. Зи метӀерал ацукьнавай хвани руш Лувар кардик кутун патал бес я заз.
- лугьузва шаирди «Шаиррикай» шиирда. И жигьетдай «Кьеб» тӀвар алаз яратмишнавай эсеррин кӀватӀални тариф авуниз лайих я ва пара серес я. Винидихъ чун рахай «Пуд къизилгуьл» хьтин риваятрани кьепӀинихъ лугьузвай манийра шаирди вичин дидевилин буржарикай веревирдер ийизва, веледдин къенин ва пакадин йикъарин патахъай, адан уьмуьрдин бахтлувал таъминарунин патахъай вич жавабдар тирди тестикьарзава. Ам гьакӀни кӀанивилиз вафалу, вафасузвал душманвал яз кьабулзавай дишегьлини я. Адаз бахтунин шадвилин ва къакъатунин гьижрандин дадар
чизва, амма виридалайни четин декьикьайрани шаирди вич вичивай квадарзавач ва инанмишвал ийизва – адан уьмуьрдин гъед гьикӀ хьайитӀани куькӀуьда, ада гъамни гьижран алудда. Гьатта итим авачир ва ви гъавурда акьадай кас галачир кӀвалени шаирдиз уьмуьрдин умуд квадар тийидай шикилар аквазва:
Къуй эркекри къалиянар чӀугурай, Къалияндин цӀаяр гъилиз таниш я, Гьар айвандал анжах итим акурай. Дуьнья ислягь хьуй! – лугьузва за ВИШРА……ВАРЗ атана цавун аби пӀатӀнусдал. Зун гьейран я гуьзелвилел. Маншаллагь!
Вичин уьмуьрдин ва яратмишунрин рекье къазанмишнавай агалкьунрай Ханбиче Хаметовадиз Дагъустандин халкьдин шаирвилин чӀехи тӀвар ва Россиядин Федерациядин президентдин Указдалди Дуствилин орден ганва. Шаир гьакӀни СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай Государственный премиядин, Дагъустан Республикадин гьукуматдин премиядин, Етим Эминан тӀварунихъ галай милли премиядин ва гьакӀни «Литературадин Россия» газетдин премиядин лауреат я. Ханбиче Хаметова культура ва искусство, абурун пай яз литературани тахай аялрин чкадал эцигнавай алай вахтундани, яратмишзавай инсанрин гуьгьуьлар уьлкведикай ханвай чӀавузни, бегьерлудаказ кӀвалахзавай шаиррикай сад я. Адан ктабар, шиирарни поэмаяр, риваятарни сонетрин тажар гъилерай гъилериз физва, газетрай газетриз, журналрай журналриз акъудзава. Умудлу я, яргъал йисара ва девирра гьакӀ амукьни ийида.
ШИИР-ШИИРАТ… адан кьилин кьетӀенвал квекай ибарат ятӀа?.. вичик фикир желбдай камаллу мана-метлеб хьун лугьун чна. Амма маналу, камаллу фикирар апимрини гзаф лагьанва. ЧӀал сад я, гафар садбур я, амма кӀелдайда кьабулунин тегьерар гьар жуьре я... Квелай аслу я и кар?.. Халисан шиир таржума ийиз жедач. Месела, чи классик Эмин къачун. Жезвани садавайни адан чӀалар, асул бинеяр, тартиб хвена, таржума? Ваъ! Гьар сеферда таржумайра шаирдин са гьихьтин ятӀани лугьуз тежедай багьа гьисс квахьзава.
Гафаралди мана-метлеб лугьуз кӀан хьанатӀани, таржумадай рикӀ къарсурдай ажаиб гьисс квахьзава. Шиир лагьайтӀа, гьа гьисс я, руьгь я!.. Гафуна гьахьнавай гьисс... Гаф галачиз чавай я акьулдин, я гьиссерин сергьятар ачухариз жедач. Гафуни руьгьсузбурузни таъсир тавуна тадач. Гьахьтин рикӀерани са гьихьтин ятӀани мурадар, къастар, дин-иман авазва. Амма экуь мурадар рикӀе аваз, дуьньядал атай инсан уьмуьрдин, вахтунин гьахъсузвилел, инсафсузвилел расалмиш жезва. Уьмуьрдикай веревирдер ийиз амукьайла, ам гзаф вахтара рикӀ хана, умудсуз хьана амукьзава. Гьавиляй инсанди уьмуьр имтигьан яз, гагь бахт, гагьни бедбахтвал яз кьазва. Амма шаирри масакӀа фикирзава. Мад чун Эминан шииррал хквен:
Бязи макъамра дуьньядиз вил вегьейла акӀ жеда хьи, дуьнья инсан патал буьркьуь я, биши я, лал я. Ажугъди гьахьсузвал артухарзава, сугъулвилиз
майданар гегьеншарзава... И къарма-къаришда хъсанвилиз, кьенивилизни са шуькӀуь жигъир хьайитӀани амукьзава. АкӀ туширтӀа, и дуьньядин эхир фадлай хьанвай. Гьикьван инсан вичелай вилик хьайи несилрин гелеваз физватӀани, адан руьгьда вичин аслу туширвал, руьгьдин азадвал хуьнин жуьрет амукьзава. Им къуват я. И къуватди ам умудсуз ийизвач, виликди кам къачудай мумкинвал гузва. Мад чун Эминан цӀарарал хквезва:
Гьарай, эллер, пис ксариз Ажеб дуьнья хьанавачни, Дугъри ксар дуьньядикай ХупӀ гуьгьуьлар ханавачни?
Эмин пайгъамбар тушир, амма адетдин инсанни тушир, ам шаир тир. Шаирдин кьетӀенвал инсаниятди фадлай кьатӀуннавай, кьабулнавай гьакъикъатдиз вичин вилерай килигиз алакьун я. Гьавиляй алатай девирра сифте гьукуматар, илимар, динар арадал атай вахтара шаирни пайгъамбар инсанри гъа са манада аваз кьабулзавай. Гьар са девирдиз вичин пайгъамбар авай, ам чарасуз тир. Амма гагь-гагь, и алай вахтунда хьиз, пайгъамбаррин рекьер кьадарсуз яргъибурни жезва, абур рекьелай алатай хьизни аквада. Ихьтин арайра инсанар умудсуз тахьун патал абурун юкьвай Эмин хьтин сад рахазва, сада луькӀуьнзава. Виридан векилвал ийизвай и сесина вири сесер санал кӀватӀдай, гьахъсуз къуватрин аксина акъваздай гуж ава. Гагь агьузар яз, гагь дуьа яз акъатзавай и сесинивай дуьньядин даиман къайдаяр дегишариз тахьайтӀани, руьгь, умуд хуьдай къуватни ава. А гъавурда Эмин хьтин чӀехи пайгъамбар шаирни авачирни бес! Писвилин ва хъсанвилин сергьятар садавайни тайинариз хьайиди туш. Ахьтин юкӀвар – чипӀер гваз уьмуьрдив эгечӀиз жедач. ГьикӀ я хьи заз, шаир женнетдиз аватайтӀани, гьанани адаз са рехне квай чка, са важиблу месэла аквада, са куь ва ни ятӀа ам пашманарда. Пушкина лагьайвал, «Зи сефилвал экуь я». Эхь, гьакӀ я. Куьз лагьайтӀа, поэзия – им рехне квачир уьмуьрдихъ тамарзлу даим гъам я. Са вахтара чун виридалайни гзаф кӀелунал, чирвилерал рикӀ алай халкь яз машгьур тир. Гила лагьайтӀа, вири кӀелдайбурукай «кхьидайбур» хьанва. Амма им агалкьун туш. Гзафбуру шаир, писатель хьун патал са бубат савадлувал бес кьадардин делил яз гьисабзава. Гъавурда авазни, авачизни чрун тавунвай метлебсуз гафар кӀватӀна, хзандин дуланажагъ патал кӀватӀнавай кепек-шиини гана, чпин харжидихъ ктабар акъудзава, абур халкьдал илитӀзава... Хур чарх хьиз кьуна, чеб «камалдин кукӀушар» я лугьуз къекъвезва. Им алай вахтунда еке гъалаба кутадай азардиз элкъвенва. АКВАЗ-АКВАЗ литературадин, яни гафунин таъсирдин дережани агъуз аватзава. Миллетдин чӀал, гьа миллет вич хьиз, виш-агъзур йисаралди арадал атанвай, вичихъ акьалтӀай къимет авай, вич хайи чил хьиз хвена кӀанзавай имарат тирди течизвай, кьилел чӀугуна машгьурвилихъ галтугзавай ксар гъавурда тун къвердавай четин жезва. Тажуб жедай кар ам я хьи, гьахьтин ктабрикай чи газетрин чинризни тарифрин гафар, рецензиярни акъатзава. Дуьз лагьайтӀа, ина тажуб жедай карни авач: тӀупӀал авторар чпин «бирбицӀар» гваз экуьнилай няналди гьа редакцийрин рекьева, аман-минетиз ахлатзавач. Бажарагълу писатель а рекье жедач. ИкӀ вучиз жезва? Вахтуни арадал гьанвай себебар гзаф я. Кьадарни ери, бажарагъни кубутвал, жавабдарвални кьаммазвал-вири санал вегьенва.
Инал садан-кьведан тӀвар кьунал кар акъвазнавач. Виридаз рахадай, кхьидай ихтияр ава. Амма ихтиярдикай дуьз менфят хкудзавач. Эмин, Сулейман хьтин камалэгьлийри арадал гъанвай чӀал хирде ийизва. Гьиссер квадарзава. И мукьара чи редакциядиз вичин 80 йис хьанвай, уьмуьрлух муаллимвал авунвай са кас атана. Адаз, пулни гана, вичин терхеба, гъавурда авачиз гзаф дуьшуьшра инай-анай къачунвай цӀарарикай ибарат ктаб акъудиз кӀанзава. САД-САДАХЪ галаз кьан тийизвай цӀарар къайдада твадай са кас герекзавай адаз. Шиирриз килигайла «автордин» ктабда авай цӀарар фадлай таниш, са шумудра чна кӀелнавайбур я. Зи вил «Ватан» шиирда акьуна:
Ви гуьрчегвал садахъни жеч Чан зи хайи диде ватан... Ягь, им Хуьруьг Тагьиран шиир туширни? За мад сефер кӀел хъувуна: Ви иервал садахъни жеч Чан зи хайи диде ватан…
Авторди «кӀвалах» хъувунвай: «гуьрчегвал» гафунин чкадал «иервал» кхьенвай... За чуькь тавуна, кьацӀалай Х. Тагьиран ктаб къачуна, «Ватан» шиир кӀелна. Талан «автордин» чин яру хьана, тадиз вичин чарарни кӀватӀ хъувуна, ам редакциядай хъфена... Варзни алатнач, а касдин «ктаб» чапдай акъатна. Гила а «ядигарди» кӀелдайбур шадарзавани, бизарзавани заз чидач. Ихьтин ксари машгьурвални русвагьвал, беябурчивални литературадиз хаинвал какадарзава. Абурун кьадар къвердавай артух жезва. Машгьурвал кӀанзава ксариз. Къадагъа ийиз жедални гавай? Машгьурвилихъ калтугун шит инсанриз хас я. Сад садахъ галаз кьан тийидай, сафунилай тавунвай гафар мани я лугьуз, сесни авачиз, маймундин амалар ийизвай са бязибуру чпин тӀварарихъ са хара гьуьрметдин пешеяр гилигзава: шаир, композитор, манидар... Гъавурда авайтӀа, абуру и кар ийидачир. Тажуб жедай маса терефарни ава. Чи уьмуьрда жезвай бязи вакъиаяр акваз, зи рикӀел датрин хкетчи Андерсенан «Пачагьдин цӀийи парталар» тӀвар алай хкет хквезва. Са мацӀахай пачагьдин хесет чиз, тӀвар-ван авай дерзичийри адаз кар кьун кьетӀна. Са вацра зегьмет чӀугвадай амаларна, пачагьдин парталар гьазур тирди малумарна. Пачагьдизни, везирризни лагьана хьи, бес и парталар анжах камаллубуруз аквада. Акьулсузриз аквадач. КӀватӀ хьана вири, экъечӀна кьецӀил пачагь халкьдин вилик майдандал. Вирида парталрин тарифар ийиз башламишна. Чеб ахмакьрай кьун тавун патал гурлу капарни яна. Пачагьни, вичелай вил аладариз, агъайни яз акъвазна. Гьа и арада кӀватӀ хьанвайбурун юкьва са гъвечӀи гадани аваз хьана. Ада аялдиз хас михьивилелди «Пачагь кьецил я!» лагьана, хци сесиналди гьарайна... За и хкет вучиз рикӀел хкизва? Гьайиф, бязи дуьшуьшра чун гьа пачагьдизни везирриз элкъвезва. Чна, акьулдиз кимибуру хьиз, капарал илигзава. Чи арадай рикӀ михьи гада акъатайтӀани, адав рахаз тазвач. Чун вак акваз, гелехъ къекъвезва. Вахтуни арадал гъанвай кубут лишанрикай сад гьа ихьтин гьал я. Амма гъиляй еке ивир-хайи чӀал акъатзавайди, шиирдин-шииратдин гьисс квахьзавайди гьиссзавач...
Вири яракь-хьелзава алпанвийри. Векьерни нагъвар, БалкӀанрин гьиргьир. Гьекьерни накъвар, Ивини чехир, Къалтахар, пурар, Къалханар турар. Вуч? Гьим я къе, Гьим ятӀа накь? Кьил какадрай мелзава румавийриз Жуванди, чарад, Къаралту, леке... Чуьнуьх жедай пад, Пад хьанвай келле. КӀвач алай кӀалхан, Курутдин балгъан. Ахвар яни, Хар яни румавийриз? Къумбукни кӀеркӀетӀ, Галай цӀелхем, цӀай. Кьаркьулифрен сед, АтӀанвай кьарай, Им фенд яни, Кар яни румавийриз? * * * ИНИХЪ-АНИХЪ, гьарай-эвер, Авагъзава румавияр. ЦӀийи сенгер хкиз рикӀел Къарагъзава румавияр. Акваз, акваз, Цекверин кӀунт юзадайвал, ТӀвал хуькуьрай. ЧӀижерин кул юзадайвал, ЦӀун ялав хьиз. Декьикьада дигмиш жезва Дагъ хьиз, дев хьиз, Алпанвийрал ахмиш жезва. Сад ярх хьайи Чкадал къад хкаж жезва. Къад рекьизва Аку, виш мад хкаж жезва. Пехъи гару гьарайзава Цав чиливай къакъатай хьиз. ЧӀехи Рагъни нарази я Персенг гьиляй акъатай хьиз. П у м п и: Хаталу я атӀугъай пел, Алпанвияр! Куь амалри гъана заз хъел, Алпанвияр! Кьурурда за гьар садан сес, Алпанвияр! Садан къаншарда виш нефес, Алпанвияр! Яргъал мензил атӀун тир куьз Алпанвияр! Куь чил кӀвачик пурпу туштӀа, Алпанвияр?! Куьн тӀарамдиз тахьайтӀа дуьз, Алпанвияр! Зун румави Пумпи туш хьи, Алпанвияр!
Мазан хьунухь - им гьуьрмет я устад патал, Вични акьалтӀай къимет я устад патал. Сифте хкет, сифте лирли, я чан баде, Лезги чилин багьа къамат, Масан баде. * * * ЭкъечӀна зун магьарадай Бедендаваз фул. Акуна заз Масан баде Чи тарихдин кӀул. Белки, белки, чӀангьакьа за Вахт, чӀав квадарна? Магъарайрин мичӀ хкяна За, цав квадарна? Вахт кардик ква цӀийи варз хьиз Гимишдин мукал. Дигмишариз якӀун цаз хьиз Заз гудай суал. Легьзе къведа азаб гудай, Чуьнуьхдач за чин. За суалдиз жаваб гуда, КьунватӀа за кьин, За ви динжвал чӀурна жеди, ХьанатӀа зун терс Хъуьтуьл яни, Масан баде, За кек ягъай мес?
- лезги тарихда чаз тайин тир сифте зари дишегьли, сифте дипломат
Ба - гъуц, рекьидай вахт атайла ГЪУЦАР-СУВУЗ хкаж хьана, кьве чархун юкьва авай магъарадиз гьахьналда.
- сифте лезги алфавит арадал гьайи кас.
- Рим вилаятдин кьушунар.
- гьа вахтуна шегьердин тӀвар, гилан Дербент.
- дегь заманайра лезгийрин тайифаяр яшамиш хьайи Кьулан гьуьлуьн кьураматар.
- Рим вилаятдин пачагь.
60 лагьай йисарин сифте кьилера «Коммунист» газетдиз, «Дуствал альманахдиз ва печатдин маса органриз дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдикай. Муьгьуьббатдикай, халкьарин арада дуствиликай ва дуьньяда ислягьвиликай зериф рангаралди ва кьетӀен художественный образралди яратмишнавай шиирар акъатзава. КӀелдайбуру шаддиз кьабулай, анжах вичиз хас хатӀуналди и эсерар теснифайди жегьил шаир Ханбиче Хаметова тир. Чапдай къадалай артух ктабар акъатай Дагъустандин халкьдин шаир (и тӀвар адаз I992-ЙИСУЗ ганай) Ханбиче гила чи вири уьлкведа машгьур я. Адан шиирар урус ва гьакӀ къецепатан халкьарин чӀаларизни таржума авунва. Ханбиче Хаметова Дагъустан АССР-ДИН Хив райондин Цлахърин хуьре I938-ЙИСУЗ дидедиз хьана. Школада кӀелдайла Ханбичедин бубайрин акьуллу келимайрал, халкьдин риваятрал, манийрал рикӀ алай, хайи хуьруьн гуьзел тӀебиатдин рангарал гьевеслу тир. Гьа мектебда кӀелдай чӀавуз шиирар туькӀуьриз эгечӀай Ханбичеди, филологвилин пеше хкягъун кьетӀнай. Юкьван школа куьтягьай йисуз жегьил руш Дагъустандин пединститудин филологический факультетдиз гьахьнай. Институтдилай гуьгъуьниз Ханбиче Хаметовади школада урус чӀаланни литературадин муаллимвиле, Дагъустандин муаллимрин чирвилер хкаждай институтда методиствиле, Дагъустандин школайрин институтда илимдин къуллугъчивиле кӀвалахзава. Хейлин йисара Ханбиче Хаметовади аялриз чирвилер гудай, абур тербияламишдай сенятрихъ галаз алакъалу яз кӀвалахнайтӀани, ада яратмишунрин – кар шиирар туькӀуьрун гьич са юкьузни гъиляй вегьеначир. И кардихъ мадни са себеб авай. Ханбичедин уьмуьрдин юлдаш, Москвада Литературадин институт акьалтӀарна хтанвай бажарагьлу шаир Алирза Саидова, гьелбетда, жегьил шаирдин гуьгьуьл ханачир, акси яз адаз поэзиядин дерин сирерай кьил акъудиз куьмекнай. Са кьадар йисара яратмишунрин рекье цӀийи камар къачузвай Ханбиче Алирза Саидован поэзиядин таъсирдикни акатнай, амма и кар яргъал феначир.70-йисарин эхирда Х. Хаметова Дагъустандин писателрин Союздиз кӀвалахал кьабулзава. Ана шаирди писателрин Союздин правлениедин секретарвал ва лезги писателрин секциядин председателвал ийизва. Алай вахтунда X. Хаметова «Кард» журналдин редактор я.
Яратмишунрин кӀвалах Ханбичеди I3-I4 йисан яшда аваз башламишнай, амма чапдиз адан чӀалар анжах 60-йисара акъатзава. Жегьил шаирди вичин сифте эсеррикай сада икӀ лагьанай:
Жагъурда за жуван мани, ЦӀуз вегьена кайитӀани, Гьат тийидай са инжи хьиз, Гьуьлуьн кӀане хьайитӀани.
Ханбиче Хаметова ягъалмиш хьанач. Ада поэзияда вичин рехъ, вичин рикӀ алай темаяр, жанрияр, вичин къайдаяр ва, эхирни, вичин «мани» жагъурна. Урусдалди Москвада, дидед чӀалал Махачкъалада акъатай адан цӀудралди ктабри и лагьай гафар тестикьардай мумкинвал гузва. Ханбичеди аял вахтара кечирмишай Цлахърин хуьр къадим заманайрилай инихъ гамар храдай зурба устадралди машгьур чка тир. Ана гьвечӀибур ва чӀехибур гуьзел рангарин сирер чидай, ранглу гъаларин нехишралди чпин хиялар, фикирар ачухариз алакьдай устадар тир. Ханбичедикай неинки са нехишралди халичаяр храдай, гъаларин ва тӀебиатдин рангарин сирер чидай ва гьакӀ инсандин хиялрикай, фикиррикай гафарин куьмекдалди нехишар туькӀуьрдай зурба устадни хьана. Чапдиз акъатай вичин сифте ктабдизни Ханбичеди «Хиялрикай нехишар» (I967) тӀвар гун, акунрай, дуьшуьшдин кар хьанач. КӀватӀалда ганвай эсеррай аквазвайвал, Ханбиче руьгьдиз жумартвал, къилихдиз михьивал хас, шаирвилин кьетӀен хатӀ авай чӀалан устад хьиз эдебиятдин майдандиз экъечӀзава. Чешне яз михьи рикӀ ва намус авай инсандиз бахшнавай Ханбичедин «Цуьквер» шиирдай бязи цӀарар гъин:
Гьар юкъуз заз Цуькверин кӀунчӀ багъиша, Абурукай зун Гъич садрани икрагь жеч. Цуьквер рикӀин Гатфар тушни гьамиша, – Цукверикай Зи мани гьич куьтягь жеч...
«ИНСАНАР-ЦУЬКВЕР», «цуьквер-инсанар» – и гекъигун, и образ чун дериндай хиялдик кутазвай, чав фикириз тазвай тешпигь я. И эсер Ханбичедин яратмишунрин кьилин, яни программа малумарзавай шиир я лагьайтӀа, гъалатӀ жедач. Уьмуьрдин жуьреба-жуьре месэлайриз (яшайиш, зегьмет, марифат, ислягьвал, муьгьуьббат) талукь и ктабдин гьи эсер къачуртӀани, Ханбичеди анжах вичиз хас художественный алатрикай, жуьреба-жуьре приемрикай устадвилелди менфят къачузвайди аквазва. Лезги поэзиядиз вичихъ бажарагъ ва гележег авай шаир атайди «Хиялрикай нехишар» ктабдай ашкара жезва. КӀелдайбуру ва критикади жегьил шаирдин сад лагьай ктаб хушдиз кьабулнай ва Ханбичедин гележегдик умуд кутунай. Абур ягъалмиш хьаначир. И гафарин шагьидвал Ханбиче Хаметовадин «Такабур лепе» (I97I), «Дустарин гъилер» (I975), «Лепедин цӀелхемар» (I973), «СтӀал ва къван» (I980), «Туракь гъетерин марф» (I982), «Иренадиз кхьей чарар» (I983), «Ихтибар» (I985),
«Багьа рекьер» (I987), «Лацу мани» (I988), «Вацран эквер» (I994) ва маса ктабри ийизва. Шиирдилай шиирдалди, ктабдилай ктабдалди инсанрал рикӀ алай, уьмуьрдал ашукь Ханбиче Хаметовадин яратмишунрин ери мадни дерин, шаирвилин устадвал мадни хкаж жезва. Адаз инсандин уьмуьр гьа куьруь-куьруь легьзейрикай ибарат тирди хъсандиз малум я, гьавиляй гьар са касди, эгер ам халисан инсан ятӀа, дуьньяда вичел баркаллувал гъидай гел тун, уьмуьрдал къимет эцигун лазим я. Им Ханбичедин вири яратмишунрин кьилин фикир я. Дуьньядикай ва адан гележегдикай фикирзавай михьи рикӀ авай гьар са касдик къалабулух кутазвай месэлайри Ханбиче Хаметовани секинсуз ийизва. Адан яратмишунар уьмуьрдин жуьреба-жуьре месэлайриз бахшнава. Халкьарин арада дуствални дуьньяда ислягьвал, Ватандин абадвални инсандин намуслувал, тӀебиатдин гуьзелвални муьгьуьббатдиз вафалувал, хайи халкьдин гележегни дишегьлидин кьадар-кьисмет – ибур, шаксуз, Ханбичедин эсеррин кьилин темаяр я. Михьи муьгьуьббатдин ва дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдин месэлайриз шаирди иллаки кьетӀен фикир гузва. Ханбичедин гьар са ктабда ашкъидиз ва дидевилиз бахшнавай шиирри еке чка кьазва. Ашкъидикай чи шаирри Ханбичедал къведалдини тӀимил чӀалар яратмишначир. Инал Кьуьчхуьр Саидан, Лезги Агьмедан, Етим Эминан, Ахцегь Гьажидин, Хуьруьг Тагьиран ва масабурун эсерар рикӀел хкун бес я. Абурун яратмишунар дишегьлидин гуьрчегвал, ада итимдин рикӀик кутазвай гьисс, гъалаба къалуруналди тафаватлу тир. Ханбичеди лагьайтӀа, вичелай вилик хьайи шаиррилай тафаватлу яз дишегьлидин рикӀин сирер, рикӀин гьиссер, муьгьуьббатдин «ширин тӀал», сирерин ва гьиссерин михьивал, деринвал ва гуьзелвал къалурзава. Романтикадин рангаралди яратмишнавай адан эсерри кӀелзавай касдин рикӀик гъалаба, секинсузвал, шадвал кутазва:
Ялавди хьиз Кьуд патахъай кьунва вун Зи кӀанивили, Амма вучиз Сефилдаказ туна зун Ви къайивили? Рагъ галукьай Бубу хьиз, вун шадарда Зи кӀанивили, Вучиз бес зун Кьве гъиливни гадарда Ви къайивили?
Ханбиче Хаметовадин лирический геройди муьгьуьббатдикай «аллагь» ийизватӀани, адав лукӀ хьиз эгечӀзавач, вичин ва кӀанидан къиметдив такабурлу, барабар инсан хьиз эгечӀзава. Имни, чи поэзияда тестикь хьанвай адетрив, къайдайрив гекъигайла, цӀийивал я. Гьа са вахтунда Ханбичедиз халисан реализмдин тӀалабунарни табий я:
Алуда гъил зи къуьнелай, Вун заз герек туш, Алат, алат зи рикӀелай, Зи вилин экв туш.
Бязи ашкъидин чӀалар Ханбичеди романтикадинни реализмдин, эпикадинни лирикадин къайдаяр кьведни какадарна туькӀуьрнава. Месела, «Лагь вучиз?» эсер къалурин:
Зи къаншардиз акъатайла, Гада, вун зал гьейран хьана, Лагь вучиз? Гъил зи гъилив агатайла, Къекъифна вун «пиян хьана», Лагь вучиз? Вун вилериз килигайла, Зи хуруз нур мугьман хьана, Лагь вучиз? На хъуькъвел хъвехъ эцигайла, Катиз закай жейран хьана, Лагь вучиз?
Шаирдин яратмишунрин и кьетӀенвал гьеле 70-йисара Москвада акъатай ктабдиз кхьей сифте гафуна Фазу Алиевадини къейднай: «X. Хаметовадин поэзиядин кьилин кьетӀенвал ада эпикадин ва лирикадин бинеяр къакъудиз тежервал сад хьун я. И кьетӀенвал шаирди неинки эпический эсерарни, месела, балладаярни лирикадин шиирар кхьинай аквазва. Эпос ва лирика гзаф вахтара адан гьа са шиирда жезва, вакъиаяр къалурунихъ галаз сад хьиз авторди абурун патахъай вичин рикӀин руьгьдин секинвални дериндай чӀурзава. Ада поэзиядин такьатралди тӀебиатни инсан мукьва ийизва, абурун алакъайрин везинлувал, чӀуриз тежервал тестикьарзава». Халисан ашкъи – инсандин лувар я. КӀанивилин лувари инсандив цавун бушлухарни гьуьлуьн деринар табиариз тада. Ханбичеди бахтлу ашкъидикай, михьи муьгьуьббатдикай яратмишнавай чӀалари кьетӀен ва шад гьиссер арадал гъизва, инсандин рикӀ михьи ийизва ва вични шадарзава. «Зи азизди» шиирдай са чешне гъин:
Зи азизди, адет чӀурна сифте яз, КӀвал туна чун экъечӀда къе куьчедиз... Вуч дамахиз рапӀ-рапӀзава гъетери, Рушари хьиз чиин юкьва свас ава, Варзни свас хьиз акъвазнава медени, Элкъвей чина муьгьуьббатдин наз авай.
Ханбичедин муьгьуьббатдин чӀалариз образрин кьетӀенвал, рангарин гуьзелвал, чӀалан гуьрчегвал, символикадин, яни ишарайрин, къешенгвал хас я. Абурун фикирни – гьар са инсан халисан ва михьи муьгьуьббатдиз вафалу хьун, ам вилин нине хьиз хуьн я. Ханбиче Хаметовадин ашкъидин чӀаларихъ галаз дагьви дишегьлидин кьадар-кьисметдиз, дидейриз ва дидевилиз бахшнавай эсерарни алакъалу я. Абур «Такабур лепе» ктабдин «Кьеб» циклда, «Лепедин цӀелхемар» ва маса кӀватӀалра гьатнава. Шаирди дагьви дишегьлидин викӀегьвал ва кьегьалвал («Анхил» баллада, «Пуд къизилгуьл» риваят) къалурнава, «Ви диде, Азиз диде, багьа диде», «Бадеяр», «Дидедин сандух», «Дидедин веси» ва маса чӀалара Ханбиче шад сусакай, бахтлу дидедикай, дуьньядин уькӀуь-цуру тамамдиз дадмишай бадедикай раханва. Шаирди дидедин патай баладиз авай чӀехи муьгьуьббат иллаки таъсирлудаказ къалурнава. Кьве чешне гъин:
ГъвечӀи гъед хьиз нур алаз Вун дуьньядал атана, Хци ванцел зур алаз Вуна чи рак гатана. * * * Хъуьрезва заз зи гъвечӀи хва къужахдай, Ракъинин нур хъуьредайвал цуьквериз. За ватандал, за кьисметдал дамахда, Зал пехилбур, ша, экечӀ зи экверик.
Ханбичедин яратмишунрин лирический геройдин хиялрин, фикиррин вини дережа, инсанпересвал агъадихъ галай цӀарарай хъсандиз аквазва:
И дуьньяда виридалай ЧӀехи пеше инсанвал я, Гьа пеше чир тахьайтӀа, ваз Дуьнья дертни пашманвал я.
Къейдун лазим я хьи, «Кьеб» циклда гьатнавай эсеррин манани дидеди кьепӀинихъ ацукьна баладиз лугьузвай манийрал сергьятламиш жезвач, ана шаирди вич инсаниятдин кьеб тир дуьньядикай ийизвай фикирар, хиялар ачухарнава. Аял патал гьикӀ кьеб хуьзватӀа, инсаниятдин гележег патал чна чилин шар хвена кӀанда – им чпикай рахазвай шииррин циклдин кьилин мана я. Ханбичеди дидедиз бахшнавай эсерра ганвай дидени анжах са хзандин абадвилихъ, кӀвалин берекатдихъ ялзавайди туш, ам дуьньяда ислягьвални дуствал хьун патал алахъзавай диде я. Дуьньяда ислягьвал, иисанрин арада дуствал – ибурни Ханбичеди датӀана фикир гузвай месэлаяр я. Вич диде тир, Ватандин ЧӀехи дяведин йисарал аял вахтар туьш хьайи Ханбичедиз дяве ва ислягьвал вуч ятӀа хъсандиз чида. Иниз килигна шаирди вичин несилдин мецелай са гзаф кьадар эсерра дявекарвал негьзава, гьукум гьилевайбуруз дуьньяда ислягьвал хуьниз, халкьарин арада дуствал мягькемаруниз эверзава:
Ислягьвал я чи сес, Чи ажугъдин кьенерар Вегьин чна вирида Дявекаррин кьилерал...
Ханбичедин эсерра дидедин образ баладихь галаз хьиз, гьакӀ Ватандихъ галазни алакъада аваз ганва. Шаирди чи литературада тестикь хьанвай (рикӀел хкин Ватандин ЧӀехи Дяведин йисара Хуьруьг Тагьира, Нуредин Шерифова, Абдул МутӀалибова, СтӀал Мусаиба ва масабуру яратмишай ватанпересвилин эсерар) ДИДЕ-ВАТАНДИН тема чи аямдин тӀалабунрив кьадайвал ва вичиз хас къайдада ганва. Ханбичеди тестикьарзавайвал, дуьньяда хкягъ тийидай кьве затӀ я авайди: Дидени Ватан. Абур гьар са касдин «бахтни я, девлетни я, кьисметни»:
Мецел къведай сифте тир гаф – Дидени Ватан. Ви уьмуьрдин сад лагьай гьарф – Дидени Ватан...
Ви эвел-эхир, ви чин – Дидени Ватан. Кьейилани вун хуьдай чил – Дидени Ватан.
Инсанрин арада авай гьуьрметди, рикӀерай рикӀериз авай рекьери, дугъриданни, дуьньяда ислягьвал хуьзва. И месэла алай аямдин литературадин важиблу месэлайрикай сад я. Иниз килигна Ханбичени и месэладикай къерех туш, акси яз и темадиз шаирди еке фикир гузва. Адан «Зи Ватан» шиир и месэладиз бахшнавай вири эсеррин эпиграф хьизни кьабулиз жеда:
Халкьарин дуствал Къачуз тежер къеле я, Хуьзва ада Яракь хьана сергьятар. Къе чи дуствал Пакад йикъан бине я, Гележегди Тагъурай чаз лянетар!
Ханбиче Хаметовади чӀехи жанрайрин эсерарни яратмишнава. Инал зегьметдин темадиз бахшнавай «Лацу шегьер», дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдикай кхьенвай «СтӀал ва къван», «Афизат», дуствилиз ва ислягьвилиз талукь «Иренадиз кхьей чарар», «Дуствилин шегьер», Ватандин ЧӀехи дяведин месэладикай «Баргучай», марифатдин темадай «Шегьре» поэмаяр, къагьриманвиликай «Къванцин гадаяр» драма ва масабурун тӀварар кьаз ЖЕДА.«СТӀАЛ ва къван» поэмада кьегьалвиликай ва хаинвиликай, кӀанивиликай ва такӀанвиликай, мердвиликай ва намердвиликай раханва. Поэмадин кьилин герояр дишегьлияр я. Дагъви дишегьлийрин пуд несилдин (Перистан, Саяд, Зубейда) кьадар-кьисмет кьалуруналди, Ханбичеди гьикӀ абур чпин чандилайни гьил къачуна, намус, гьейрат, муьгьуьббат, такабурвал хуьз гьазур тиртӀа, къалурнава. Пуд геройдикай гьар сада вичин бахт патал уьмуьрдин четин шартӀара женг тухузва, дуьнья гуьзелариз алахъзава. Гьар са гьакъикъатдин образдиз вичиз кутугай лишан тир тӀебиатдин образ тай жезва (дишегьли-яд, векь, муьгьуьббат; зулумкар-цӀай, къван). Абуру сада муькуьдав зил кьаз лугьузвай монологри чаз гьардан мурад-метлебдин, кьадар-кьисметдин гъавурда дуьз акьадай мумкинвал гузва, лишанлу образри кьилин образар мадни дерин ва маналамишзава. Романтикадинни реализмдин рангар, къайдаяр какадарна драмадин жуьреда кхьенвай поэмада шаирди мердвал тестикьарзава, намердвал ИНКАРЗАВА.«ИРЕНАДИЗ кхьей чарар» поэма халкьарин арада дуствилизни дуьньяда ислягьвилиз бахшнава. Болгариядай тир руш Иренади дагъви гада Агьмедаз чар кхьизва. Иренадиз Дагъустан чир хьана кӀанзава. Агьмеда Иренадиз дагьви уьлкведин тӀебиатдин гуьзелвиликай ва ана яшамиш жезвай халкьарин жумартвиликай ирид кагъазда жуьреба-жуьре рикӀел аламукьдай шикилралди малуматар гузва. Кагъазрин кьилин фикир Ватандал дамахун ва ам кӀан хьун, дуьньяда ислягьвал ва халкьарин арада дуствал тестикьарун я. Шаирди и поэмада чилин шардин вири инсанриз дуьньяда ислягьвал хуьниз эверзава, вучиз лагьайтӀа чи планета гъвечӀи я ва ам кьадарсуз назик хьанва, адаз инсаниятдин патай куьмек чарасуз я. «Иренадиз кхьей чарар» тӀвар алай поэма
аваз акъатай ктабдиз I984-ЙИСУЗ Республикадин СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай премия ганай. Ханбиче Хаметовадикай гьа премиядин лауреат хьанай. I970-ЙИСАН гатфариз Дагъустанда хьайи залзалади, малум тирвал, чи шегьерриз, хуьрериз еке зиянар ганай. ТӀебиатдин буьркьуь кьуватдин хура гьатай дагъвияр чашмиш хьаначир, чи уьлкведин вири пипӀерай Дагъустандиз куьмекар атана агакьнай: Москва, Ленинград, Тула, Ташкент ва мсб. Стха халкьарин векилри цӀийи кӀвалер, мугьманханаяр, гьатта кьилдин поселокарни кваз эцигнай. Махачкъаладин кьилихъ галай Тарки-Тау дагъдин ценерив дагьвийрин куьмекдиз атай ташкентвийри «Узбекистан» тӀвар алай цӀийи поселок эцигнай. И вакъиадиз Ханбиче Хаметовади «Дуствилин шегьер» тӀвар алай поэма бахшнава. Ана ихьтин гафар гьалтзава:
Килиг садра, Виш миллетрин рухваяр Зи шегьердиз Ахмиш жезва сел хьана. Тула, Москва, Баку, Ташкент – архаяр Чаз куьмек яз Агакьнава тел хьана.
Чи халкьарин стхавал ва дуствал Ханбичеди Узбекистандай атанвай эцигунардайбурун кӀвалахдин чешнедалди къалурнава. Пакамлай рагъдандал гьевеслудаказ кӀвалахзавай узбек фялейри цӀийи кӀвалин диб эцигуникай Ханбичеди икӀ кхьизва:
Къванерикай Хкягъ ийиз агъурбур КӀвалин хандакӀ Мягькемзава узбекди, Агакьнавай эрчӀи Гъил хьиз куьмекдиз.
Шаир эцигзавай кӀвалерин цларал атӀузвай узбекрин нехишрикайни рахазва:
ЦӀийи кӀвалин Пенжерийри цал кьунва, Узбек жуьре Нехишрини кӀвал кьунва. А нехишрин КьетӀенвилер башкъа я, Узбекдизни Гьар са нехиш багьа я.
Ханбичеди мугьманри эцигай гуьзел поселокдин шикилни гузва:
Зегьметчи коллективдиз хьиз, Ханбичеди узбекви жегьил устӀар Эрзиманан ва дагъви руш Секинатан образризни кьетӀен фикир гузва. Эрзиман шаирди гьерекатда къалурнава. Ада гьевеслудаказ ва жавабдарвал хиве аваз кӀвалахзава, поселокдин агьалийриз вич гьич са рехне квай кӀвал амай кьван санизни хъфидач лагьана гафни гузва. КӀвачел кьезил Эрзимана «УЗБЕК-ШЕГЬЕРДИН» кӀвалерик кумай кимивилер арадай акъудиз куьмекзава. Са сеферда «устӀар гада авай рак Секината гатана» ва чпин кӀвалин кранрин чӀурувиликай Эрзиманаз хабар гана. Жегьил устӀарди абур туькӀуьр хьувуна, кранриз яд хтана:
Къаст кӀеви тир гададин, Гъиле гьачар къугъвазва. Зирек, къумрал жавандал Рушан вилер алазва.
Шаирди узбек гададал ашукь хьайи Секинатан рикӀе авай перишан ва шад гьиссер тӀебиатдин шикилрин куьмекдалди ачухарзава:
Лацу булутар – Фикиррин кӀетӀер, МуьтӀуьгъвал течиз Цавава шумуд. Гьатта вацраллай Нехишрайни кваз Аквазва рушаз Са касдин шикил...
Секинатан кьвед лагьай тӀалабунни – цӀийи кӀвалерии пенжерар регьятдиз ахъа жедайвал туькӀуьр хъувун Эрзимана кьилиз акъудзава:
Зерре энгел тавуна, Далуда гар аваз УстӀар гада атана Тесекдал зар алай.
И сефердани рушавай вичин рикӀикай гададиз хабар гуз жезвач. Ханбичеди Секинатан рикӀин сирерин деринар устадвилелди къалурзава:
Мад сугъул я Секинат, Къекъвезва кӀвале. Теспача я акунар, Чуькьвезва гъилер. Бахт ятӀа им, бахтсузвал, Лугьуз тежер ГЬИСС...«ЭНГЕЛ мийир, Секинат, Кисдай вахт амач. Хъфизва ви узбек яр, Тади ая, вач».
Ханбичеди рушан руьгьдин михьивал, намуслувал хъсандиз ачухарнава:
ЭкъечӀзава руш кӀваляй – Тайин туш къарар, Заланбур я рикӀеллай Ашкъидин парар. РикӀ шаклу я, кам яваш, Аквазвач са кас.
Секинатан образдай чаз такабурлу, руьгьдиз михьивал ва кьакьанвал хас тир, гьиссериз деринвал ва назиквал кутугнавай лезги рушан къилих аквазва. Эрзиманни Секинатал ашукь хьанвай, амма вичин муьгьуьббатдикай адавайни малумариз жезвачир. Эхирни узбек гадади вичин рикӀикай рушаз хабар гузва... Узбекри эцигнавай поселокда мехъерин межлис къурмишзава. Ина лезги кьуьлерни, узбек ашарни, къумукь авазарни, яхул маниярни – еке шадвал я авайди. Ханбичеди и шадвилерин межлисни сересдиз КЪАЛУРЗАВА:«КЪУМУКЬ рушав чӀагъан гвай, Гвачни хупӀ дамах, На лугьуди и руш я Узбек чамран вах. Тахт ийизва рушари, Свас туна юкьва. Жезва узбек дидени Рушариз мукьва». Шаирди дагъви руш Секинатанни узбек гада Эрзиманан михьи муьгьуьббат къалуруналди, советрин инсанрин дуствал ачухарнава. Инсанар сад садав еке гьуьрметдив эгечӀзавай ватандал шаирди дамахзава. Чи эдебиятдин классикар тир Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, СТ!АЛ Сулейман, Алирза Саидов хьиз Ханбиче Хаметовани уьмуьрдин яцӀа авай шаиррикай сад я. Ада хайи халкьдик къалабулух кутазвай гьар са месэладиз датӀана фикир гузва. Чешне яз эхиримжи ктабрикай сад тир «Вацран эквер» кӀватӀалда гьатнавай «Хер алай пав», «Чин ва астӀар» сонетрин тажар, сонетар, рубаияр ва са кьадар маса чӀалар къалуриз жеда. Къе шаирдин назик рикӀ куь секинсузарзава? ЭВЕЛНИ-ЭВЕЛ Советрин гьукумат чкӀайдалай гуьгъуьниз чи халкь кьве патал пай авуни, Азербайжандинни Дагъустандин арада Самур вацӀ тирвал мягькем сергьятар эцигуни:
Вучин, гьикӀин, халкьдин зигьин кур хьайила, Мурадар зай, чилин шикил чӀур хьайила, Гъилерани Шарвилидин тур хьайила? Фикирлу яз куьз серсер я, жегьилар, куьн?
Сагъ беден кьве чкадал паюн, рикӀин юкьни-юкьвалай чукӀул чӀугун шаирдиз еке дерт я. Гьавиляй жемятдихъ элкъвена Ханбичеди икӀ лугьузва:
Лезги чилин шагьни шагьмар, дамар кьуразва, АКВАЗ-АКВАЗ Самурдавай тамар кьуразва. ЭРКЕК-ДИШИ, къарагъ вири, къакъажна гъилер, Рехъ дегишай Самур вацӀун кӀамар кьуразва!..
Гьа са вахтунда къенин юкъуз чи гуьзел Ватандал атанвай татугай гьалдини шаирдин назик рикӀ дериндай тӀарзава:
Къе зи Ватан, ви сир кимел акъудай Ли хьиз ава, са шаламар тежезвай. Гьинва хваяр, вал алай гъам алуддай, Дидейрин дерт кьезилардай ишезвай?
Амма шаир мичӀи йифехъ югъ галайдахъ кӀевелай инанмиш я. Ашкара кар я хьи, заманаяр, пачагьар, беглер къвез хъфида, халисан шаирар гьамишалугъ амукьда, вучиз лагьайтӀа, абуру халкьдиз вилик фидай дуьзгуьн рехъ къалурда. И фикир квай чӀалар чи виликан эдебиятдани гьалтзава. РикӀел хкин Лезги Агьмедан («Ханвал ахьтин рекьин тийир кьуллугъ туш»...), СтӀал Сулейманан («Шаир, эгер ам мейит туштӀа, кисдач»...) ва масабурун гафар. Ханбичедини тарихдин цӀийи шартӀара и гьахълу фикир рикӀел хкуналди чна мукъаятвал хуьниз эверзава:
Заманаяр къвез хъфида, Гагь тариф, гагь кьехуьн галаз. Агъзур хада, виш рекьида, Гагь мехъер, гагь тӀегъуьн галаз. Амма шаир и чилерал Пайгъамбар хьиз даим къведа.
Ханбичеди хайи халкьдин руьгьдин ивиррикай, РагъэкъечӀдай патан ва Европадин халкьарин литературайрин тежрибадикай тамамдиз, халисан устадди хьиз, менфят къачузва. Нетижада шаирдивай таъсирлу маниярни этюдар, рубаиярни гьезелар, риваятарни сонетар, триолетарни сонетрин тажар, поэмаярни балладаяр ва маса жанрайрин эсерар арадал гъиз алакьзава. Инал Ханбичедин яратмишунрин рекьикай рахадайла, адан мад са агалкьун кьейд тавуна жедач. Шаирди дерин философский хиялралди тафаватлу «Чин ва астӀар», «Накъвар», «Бубадин рекьер», «Хер алай цав», «Тарихдин эквер», «Руьгьдин къеле» сонетрин тажар яратмишна. Абура Ханбичеди чи халкьдин кьегьал ва къагьриман рухвайрикай (Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, Къазимегьамед Агъасиев, СтӀал Сулейман...), лезгийрин тарихдикай, къенин йикъакай ва гележегдикай таъсирлу художественный образралди гъахълу ва къиметлу веревирдер, фикирар, хиялар ийизва. Шаирди кӀелдайбурув дериндай фикириз тазва, абурун вилик важиблу суалар эцигзава: вун и дуьньядиз вучиз атанва? Вуна и дуьньяда вуч гел тазва? И важиблу месэла Ханбичеди «Руьгьдин кьеле» сонетрин тажуна Етим Эминан чешнедалди ачухарнава. Ада рикӀин сидкьидай вичихъ виждан, эркекдин жигер авай чи «руьгьдин къеле», «марифатдин пайдах», акьулдин «куьтягь тежер чешме» тир чӀехи шаирдал дамахзава:
Сейли тирла тарашчивал, угъривал, Рей тагана къурхуйризни, азарриз, Инсанвилихъ эверна, рикӀ ифирна.
Ханбичеди халкьдиз ракъини хьиз ишигъ гайи Етим Эминан багьалу тӀвар гьич са чӀавузни квахь тийидайди къейдзава:
Гъамни гьижран негьна, умуд хвейи кас, Чи рикӀера жеда уьмуьр амай кьван... Эмин патал зи гьуьжетар куьлуь я, Цилинг хьанай,
Ялцугъ хьанай вуч ава. Лезги халкьдихъ Етим Эмин вич ава, Адан тӀварцӀиз девирарни куьруь я.
I988-ЙИСУЗ Сулейман-Стальский райондин «Аламишинский» совхозди Етим Эминан тӀварунихъ галай цӀийиз тешкилай премия Ханбиче Хаметовадиз гунин къарар кьабулнай. Етим Эминаз бахшнавай «Руьгьдин къеле» сонетрин тажунин автор тир Ханбичедикай чӀехи шаирдин тӀварунихъ галай премиядин сад лагьай лауреатни хьанай. Кьве йисалай «Литературная Россия» газетдиз акъатай «Тарихдин эквер» тӀвар алай сонетрин тажунай, ам гьа йисан лап хьсан эсер яз гьисабна, и газетдин премияни ганай. Ханбичедин сонетрин тажарихъ галаз таниш хьайи Расул Гьамзатова абурукай икӀ лагьанай: «Шаирринни пачагьрин, акьулдинни властдин темаяр, муьгьуьббатдин тема хьиз, поэзияда цӀийибур туш. Ханбичедихъ шаирвилин кьетӀен бажарагъ авайвиляй и адет хьанвай темайрин эсерра адавай цӀийи мана арадал гъиз хьанва. Ханбичеди кӀелдайбур вичин эсеррин кӀалубрал гьейранариз алахъзавач, ада манадиз еке фикир гузва. Иниз килигна адан сонетрин таж кӀелдайла, зи фикирдай абурун кӀалубар акъатна, жува кьил ва эхир авай поэма кӀелзавай хьиз хьана. Им, дугъриданни, Дагъустандин поэзияда кьетӀен вакъиа ва агалкьун я. Ханбичеди лезги халкьдин поэзиядикай менфят кьачуна, адаз цӀийи ранг ва кьетӀен мана гана, халкьдихъ элкъуьр хъувуни зун гьакӀни шадарзава». Ханбичедихъ, шаирдихъ хьиз, инсандин психология, къилих, рикӀин деринар анжах вичиз хас къайдада ачухардай алакьунар ава. Адан эсерар поэзиядин антологийра, школайрин, педучилищейрин ва вузрин программайра ганва. Ханбиче Хаметовади лезги литература вичин яратмишунрал хьиз таржумайрални девлетлу ийизва. Адан алахъунар себеб яз лезги чӀалал А. Пушкинан, Е. Евтушенкодин, Месхетихануман, О. Батыраян, Къ. Къулиеван, Р. Гьамзатован, М. Митарован ва маса шаиррин эсерри ванзава. Ханбиче Хаметова яратмишунрин чагъиндава. Ада вичин цӀийи эсерралди хайи халкьдин руьгьдин хазина мадни девлетлу ийидайдак чна умуд кутазва.
Ханбиче Хаметова! И тӀвар шаирдин сад лагьай ктаб – «Хиялрин нехишар» – акъатайдалай инихъ лезги эдебиятдин цавал Зуьгьре гъед хьиз пайда хьана. Садра ада вил акьур, садра ам алай цав акур гьар са касди вичин фикирар-хиялар Ватан, халкь мадни кӀан хьунин дерин гьиссерив ацӀурда. А гъед къвердавай рап-рап гузвайди, къвердавай нурлуди хьуни кӀелдайбурун рикӀериз мукьва ийидай жигъирар экуь авуна. Гележегда а жигъиррикай гегьенш рекьер хьана. И шегьре рекьерал шаир дишегьли фадлай экъечӀнава. Ада уьтквемвилелди, инанмишвилелди инсанрин дерди-баладиз, шадвилеризни пашманвилериз шериквал ийизва. Эхиримжи йисара шаирди яратмишнавай эсерри, абурун образри, тешпигьри, гекъигунри, дуьньядиз шаирдин вилерай килигун цӀийи жуьрединди тирди тестикьарзава. Сад садахъ галаз гьам дидед чӀалал, гьам урус чӀалал акъатай шииррин кӀватӀалри – «Лепедин цӀелхемар», «Дустарин гъилер», «Кьеб», «Лацу мани», «Ихтибар», «Вацран эквер» ва масабуру – и кардин гьакъиндай шагьидвал ийизва. Уьмуьрди гузвай тарсари адан эсеррин къиметлувал, таъсирлувал артухарзава. Ханбичеди, шаирди хьиз, вичин халкьдин вилик кваз камар къачузва. Халкьдин къула авай ялавди адан рикӀиз чимивал гузва, халкьдиз мекьи тирла, адаз вичизни мекьи жезва, халкьдин кӀвал мекьи жезвайла, адак сифте гьерекат, зурзун акатзава. Ихьтин дишегьлидин гьиссер завай барометрдив гекъигиз жеда... Ханбичедин гьар са цӀийи ктаб акъатун лезги эдебиятда еке вакъиа яз къейдзавайдахъ галаз чун фадлай вердиш хьанва. «Лацу мани» тӀвар алай шииррин ктаб мад сеферда кӀел хъувурла, – зи рикӀел адан I97I-ЙИСУЗ акъатай «Такабурлу лепе» ктаб ачух жезвай шиирдин цӀарар хтана:
Жагъурда за жуван мани, ЦӀуз вегьена кайитӀани, Гьат тийидай са инжи хьиз, Гьуьлуьн кӀане хьайитӀани.
Дугъриданни, анлай инихъ хейлин йисар алатнава, и йисара ам, шаирдин рикӀ аваз, а рикӀени Ватан, халкь патал вафалувал, хва-стха ва кӀани инсан патал муьгьуьббат аваз, вичин манидихъ къекъвез хьана. И йисара шаир дишегьлидиз уьмуьрди вичин вири рангар къалурна. Адаз хайи чилин нехиш алай гамарикай, чи дагъларин яйлахра авай цуькверикай, куьрпейрин
кьепӀерал алай тангарикай, Магьу дередиз атанвай экверикай ва, эхирни, вичин дидедин вилерин эквер зайифай накъварикай манияр хьана. Гьелбетда, ибуру вирида шаирдин назик рикӀиз таъсир тавуна тунач. Къейдун лазим я хьи, вичин мани жагъурзавай и йисара шаирдин устадвилин дережани хкаж хьана. Ханбичедин мани я цӀаяри кудайди, я вацӀари тухудайди туш. Ам лезги халкьдин гележегдин несилралди фидайдал са шакни алач. Шаирдин «КьепӀинал зи гъил ала» шиир къенин ва пакагьан йикъан вири дидейрин гимн я лагьайтӀа, заз чиз, чун са кӀусни ягъалмиш жедач. Анай чаз чилин шардал алай вири дидейрин эрзиман мурад, чпин балаяр бахтлудаказ чӀехи хьунин ва, дидеяр себеб яз, дуьнья эркин ва ислягь хьунин мурад АКВАЗВА.«ДУЬНЬЯ кьеб я, къе адал дидедин гъил алай кьван гагьда ам секин я, – гележегдани секин жеда», – лугьуз, тестикьарзава шаир-дишегьлиди. Къе вичин куьрпе секиндиз ксанватӀани, кьепӀинал гъил алай дидедин-шаирдин рикӀелай, дяве себеб яз, «хзандиз са гъапавай гъуьр Аллагь хьайи вахтар» алат тийизвайди къалурзава:
Гьар юкъуз са мекв калар Вегьиз кавалдиз, Тапшурмишдай кӀватӀ хъувун Абур аялриз.
Маса шиирди, зегьметчи инсандин къамат къалурун патал, Ханбичедиз адан къудратлу шикил чӀехи авуна хиялдиз гъуни куьмек гузва. Заводрин, фабрикайрин турбайрай акъатзавай гум – пагьливан инсандин пӀапӀрусдин гумадихъ галаз гекъигуналди, зегьметчи инсан вич пагьливан тирди къалурзава. Гьакъикъатда зегьметчи инсандин гъилерин къуватдихъ, зигьиндихъ шаир инанмиш я. Къе вичи лайлай язавай гъвечӀи хцикай пака хайи Ватан, хайи Чил патал пагьливан хьуник умуд кутазва. И фикир авторди мадни еке устадвилелди кхьенвай «Пака» тӀвар алай шиирдани дериндай ачух жезва:
Гадани свас шегьердай Хтанва хуьруьз, Гуя рагъни варз санал Гьахьзава кӀвализ. Пакадин югъ, пака вун Умуд я къенин, Мани хьиз хуш хьурай вун Ислягьни къени!
Шаирдин рикӀ гьамиша чилин къайгъуда ава. Чилиз суалар гузвай ада хабар кьазва:
– Вуч хуьзва на, цавари Хуьдайвал гъетер?– Зи хтарин камари, – Аялар, цуьквер, Гьамга булах, къуьлуьн кьил, КФИЛАР-НАЦӀАР. Кьакьан дагълар – рехи кьил Зи кифер – вацӀар...
Ихьтин шииррикай яз завай «Ни лугьуда?», «Зун чарчардиз тамашзава»,
«Мягьтел я зун» ва хейлин маса эсерар, «СтӀал ва къван», «Баргучай», «Шегьре» поэмаяр къалуриз жеда. Ханбичеди чун вичин «рикӀин кӀусар» хьиз кхьенвай сонетрин тажаралди иллаки шадарнава. «Чин ва астӀар», «Тарихдин эквер», «Накъвар», «Бубадин рекьер», «Руьгьдин къеле», «Хер алай цав» ва, эхирни, «Чи чилив гва дегь замандин рехивал». Гьатта тажарин тӀварарай абурун мана-метлебдин деринвал кьатӀуз жезва. Сонетрин тажари чи эдебият формадин жигьетдай девлетлу авунилай гъейри, дуьньядиз шаирдин вилерай килигунин, дуьньяда кьиле физвай вакъиайриз, хайи халкьдин, хайи чилин кьисметриз къимет гунин цӀийивилер аквазва. Чна винидихъ тӀвар кьунвай эхиримжи тажунин гьар са келима, лезги халкьдин интересар маса гузвайбурун виле цаз хьана, аквазва: «Ялтахдаказ гардан кӀирна мидяди, Лугьузва хьи, чун я халкь туш, я миллет». Ватанперес и эсердик квай несигьатдин цӀарар кӀелзавайда гьар сад са веси яз кьабулзава:
«Тахьун патал чан аламай мейитар, Къазанмиша аслу тахьун, азадвал. Эркек ятӀа, хкягъ, зи хва, женгчивал!»
Алай девирдин шииратда ватанперес темадиз талукь эсеррикай – «Чи чилив гва дегь замандин рехивал» – сонетрин таж, вичин фикиррин хцивилелди ва кьетӀенвилелди, художественный такьатрин девлетлувилелди са кьилин винева. Эгер Ханбичедин и сонетрин таж Александр Пушкина кӀелнайтӀа, ада, белки, «Шаир! Вун пачагь я... Вун ви азад акьулди къалурзавай азадвилин рекьяй физва» гафар тикрардай жеди. Сонетрин тажар-чи тарихдиз бахшнавай, чи бубайрин сурарал эцигнавай цуькверин кӀунчӀар я. Ихьтин цуькверин кӀунчӀар садрани шуьткьведайбур туш. Гьелбетда, инал зи мурад Ханбичедин яратмишунриз вири патарихъай къимет гуз алакьун туш, я и кар заз кӀан хьайитӀани залай алакьни ийидач. Зи мурад жуван рикӀевай сад-кьве фикир-хиял лагьана, Ханбичедин яратмишунриз дериндай, вири терефар аннамишна, къимет гудайла, чи литературоведриз чӀехи майданар, чӀехи мумкинвилер авайдал абурун фикир желб авун я. Къе Ханбичедикай, чӀехи бажарагълу шаирдикай хьиз рахазвайла, адан муьгьуьббатдин лирикадин эсеррикай сад-кьве келима лугьун тавуна жедач. Садрани хкахь тийидай муьгьуьббатдин Етим Эмина куькӀуьрнавай цӀал Ханбичеди вичин рикӀин цӀелхемар хъивегьун, им жегьилар патал муьгьуьббатдин цӀай къати жеда, мадни экуь жеда, лагьай чӀал я. Инлай, къейдун лазим я, шаир дишегьли Ханбиче Хаметовадин тӀварунихъ галаз чи литературадиз дишегьлийрин рикӀин гьиссер, тӀебиатдин шикилар инсандин рикӀиз ийизвай таъсир, адан гуьгьуьлар къалурун квай шииратдин вацӀ гужлу хьун хас я. Лирикадин лап гуьзел эсеррин автор Ханбичеди кӀелдайбуру хушдиз кьабулнавай, къе чеб манийриз элкъвенвай эсерар яратмишуни чак мадни дамах кутазва. И жигьетдай завай адаз «михьи, экуь ва дерин гьиссерин шаир я» – лугьуз жеда.
Фад хъфена цӀинин гатфар, Марфарикай селлерна. Гьикьван фад заз, Гьикьван фад заз Зулун тару эверна.
За гьам регъвез шумуд йис тир Жуван гъилин регьверал, РикӀевайди сугъул гьисс тир, Ацукьзавай мекерал...
Югь алукьна, экуьн сегьер Зи умудриз вахзава за, Лацу мани-йифен бегьер Тек гъетериз бахшзава за.
Ханбичедиз чи гзаф шаирри чпин эсерар бахшнава, заз инал бажарагълу шаир Майрудин Бабаханова шаирдин яратмишунриз, гуьгьуьлриз лап дуьз къимет ганвай «Явшанар» тӀвар алай шиирдин бязи цӀарар рикӀел хкиз кӀанзава.
Явшанар, чуьлдавай явшанар, Сад я чи са бязи лишанар: Куьне хьиз, гьа зани зи чанда КӀватӀзава туькьуьлвал ватандин. Ахпа чаз лугьузва, векъи я, Ахпа чаз ийизва къаргъишар, Явшанар, жемир куьн перишан, Ам ватан кӀан хьунин гьакъи я. Къуй чпиз экъуьгърай кӀамай кьван, Мад чахъ вуч агь-къаргъиш галукьда: Ватандихъ туькьуьлвал амай кьван, Чи дадни туькьуьл яз амукьда...
Ханбичедин яратмишунрихъ галаз таниш тир гьар садаз шаир рушаз, шаир вахаз, шаир сусаз, шаир, «Дуствилин ордендин» сагьиб Ханбичедиз лугьузва: Къуй лезги эдебиятдин цавал алай Зуьгьре гъед тир ви къати нурар мадни гужлу хьурай.
Ханбичедин шиирра ва поэмайра лирикадин герой экуь къаматдин, ачух, михьи рикӀин инсан я. Им са тереф. Муькуь тереф – Ханбичеди вичин яратмишунра лезги халкьдин фольклордилай башламишна алай девирдин поэзиядиз хас жуьреба-жуьре формаяр ишлемишзава. Агалкьунралди. Гужлу гьиссералди. ЦӀийи образралди. Ханбичедин эсерар дидедин рикӀяй акъатзавай пак гафар, несигьатар я лагьайтӀа, зун гъалатӀ жедач. Ада ихтилатзава – анжах вичиз чидай ксариз. Гьа вичин хайибуруз-чирхчирриз. Тайин тир къаст аваз: къуй куьн мадни бахтлу хьуй! Адаз яб тагана акъвазиз жедач. Ихьтин поэзия, адан формадилай аслу тушиз, рикӀиз хуш жеда. Ихьтин поэзия кӀелайла вун уьмуьрдал кьару жеда, хабарни авачиз ви чандиз къуват къведа, ваз кьакьан кукӀушриз хкаж жез, яргъал гьуьлерал сирнавиз кӀан жеда. Адан къаст, адан мурад кьилиз акъатна лугьуда. Адан «Хиялрикай нехишар», «Такабур лепе» – и сифте ктабри чи поэзиядин цава чпин нур гана, чпин чка мидаим авуна. Зи къаст шаирдин ктабрин кьадардикай рахун туш. ЯтӀани са кар къейд тавуна жедач. Ханбичедин сесини чи чилин атирар, чи чилин шагьварар кьакьан кукӀушриз хкажзава. И кардин гьакъиндай Москвадин «Современник», «Советрин писатель» издательствойра акъатай адан шииррин ктабри шагьидвалзава. «Советрин Союздин шаир дишегьлияр» ктабда Ханбичедин шиирриз лайихлу чка ганва. Къуй са шиир хьуй, къуй кьве шиир хьуй, кар кьадардал алач, адан сесини ингилис, француз, немс, итальян чӀаларалди ван авуна. Заз рахаз кӀанзавайди и тереф туш. Ибур кӀелдайбуруз малум я. Заз Ханбичедин поэзиядикай лугьуз кӀанзавай маса терефар ава. СИФТЕНИ-СИФТЕ чи фикир адан руьгьдалди къуватлу, руьгьдалди варлу геройри желбзава. «Лацу шегьер» поэма, «Такабурлу леце» ва маса са жерге ктабар идан шагьидар я. И эсеррин чӀал гьакьван михьи я, ачух я ва слог, везин, гьатта хкязавай темаярни кваз кьетӀенбур я. Ханбичедин хатӀни, образарни инсан чӀехи ва гужлу ийидайбур я. Инал ада эхиримжи вахтара кхьенвай са шиирдай зи рикӀел са цӀар хквезва: «Дуьнья кьеб я, зун – диде»...
Ханбичедин поэзияда вичин девирдин, вичин несилдин кьисмет ава. Адан лирикадин герой гьавиляй чи кӀелдайбуру хъсандиз кьабулзава. Вучиз лагьайтӀа, литературади виридалайни вилик инсандиз вичиз вич чир ийиз, вичиз вич акваз куьмекда. Инсандиз вичин хъсанвилерни, пивилерни, вичин кимивилерни, баркаллувилерни малум жеда. ГьакӀ хьайила, девирдин гьар са йикъахъ галаз алакъада авай поэзиядиз гьамиша кӀвенкӀвечи поэзия ЛАГЬАНВА.«ДУЬНЬЯ кьеб я, зун – диде». Диде... Дуьньядин саламатвал, инсанрин марифатлувал ва къанажагълувал, гьар са хзандин, гьар са инсандин бахтлувал – и ва шумудни са ихьтин къайгъуяр дидедин-шаирдин хиве ава. Гьавиляй ада дуьньядикай кьеб авунва ва ам кьепӀинихъ ацукьнава. Архайин хьухь дуьнья – ви патав диде гва. Дидеди бала садрани дяведин ялавдив куз тадач: «Дуьнья кьеб я, зун – диде». Чи девир патал и гафар гзаф кутугнавай, чарасуз герек гафар я. Халис ватанпересвал ва инсанпересвал авай поэзия чӀехи поэзия я. Ада хайи чилел, чӀехи дуьньядал – са гьинал ятӀани, вич патал даим чка жагъурда. Ахпа ам несилри хуьда. Ам несилар патал руьгьдин такьат жеда.
Ханбиче Хаметовадикай регьятдиз кхьиз хьун мумкин туш. Яратмишунрин суьрет тамамдиз арадал къведач, вучиз лагьайтӀа адан эсеррин дережаярни сергьятар масадбур, кьетӀенбур, кьилдинбур я. Идалайни гъейри, са нин янани чӀалариз къимет гудайла, Ханбиче вич гзаф мукьуфдивди, мишекъатвилелди, лап виниз тир уьлчмеяр гваз эгечӀда. «Зун гзаф терсди я, завай авайвал талгьана акъваз жедач», – лугьуда ада (и макъаладин тӀварни гьа келимадай къачунвайди я, ихтилатни къени терсвиликай я). Вичин кхьинрив эгечӀдайла, адан «терезар» генани «терсбур» жеда. Им шаир патал эвелимжи ва кьилин лишан я. Гьадалди Ханбиче Хаметова чи эдебиятда виридалай тафаватлу я, авай-авачир сад я лагьайтӀа, генани турус жеда... Халкьдин гегьенш къатара Ханбиче эвелни-эвел «Вун заз акур куьчеярни...» манидалди машгьур я:
Вун заз акур куьчеярни Хьанва заз масан, Бес за гила вуч авурай, Я багьа инсан?!
И гафариз гъава кхьей Халил Халиловалай (рагьмет хьуй вичиз) халкьдин руьгьдикай миже хъванвай аваздалди шиирдин цӀарарин гуьзелвал, везинлувал, адак квай шииратдин безекар яб гузвайбурун рикӀерив вири тазавални михьивал хвена, агакьариз алакьна. Гьавиляй адакай халкьдин мани, садрани иски тежедай, вахт куьтягь тежедай ядигар хьана. Гьа ихьтин чими, экуь, гзаф рангаривни руьгьдин безекрив, камаллувиливни гьиссерин къизгъинвилив ацӀанвай лирикадин шиирралди Ханбичеди чи эдебиятда вичин кьетӀенвал тайинарна. Лезги дишегьлидин, дидедин, уьмуьрдин юлдашдин мецелай рахазвай вичин лирикадин игитдин къенепатан алемдин суьрет Ханбичеди зурбадаказ, рикӀелай алат тийидайвал, чӀехи гьуьрметдикни къадирлувилик акатдайвап яратмишна. Им адан яратмишунрин са тереф я. Шаирдин яратмишунрин кьвед лагьай кьилин лишан – ада вичи сифте яз хкянавай тематикадин часпарра дарвал, гуьтӀуьвал гьисс авун я. Яратмишунрин хвал виликди тухурдавай адан чӀалара дуьньядин, уьмуьрдин, инсандин
руьгьдин вилик акъваззавай чӀехи месэлайрайни суалрай кьил акъудиз кӀан хьунин къанихвал артух жезва. Адаз куьруь шииррин кӀалубра къулайсуз хьанвайди тайин жезва. И къулайсузвал ада вичин саягъда, халис шаирдиз хас жуьреда алудзава: са патахъай, ада гегьенш, азад майданар гвай поэмаяр кхьизва, муькуь патахъай, вич мадни кӀеви, дегиш хьунухь кьабул тийидай сергьятра туналди, сонетрин тажар, триолетар, рубаияр яратмишзава. Куьлуь жанрдин эсерра шаир, устадвилин кӀукӀушрал хкаж жез, дерин ва важиблу фикиррин деринриз эвичӀзаватӀа, поэмайра тарихдин девирар, абурун игитар, вакъиаяр кьиле физвай чкаяр, къарагъарзавай тӀал алай месэлаяр жуьреба-жуьре я, абур тикрар хъжезвач. Абур вири шаирдин къелемди художественный такьатралди, магьирвилелди ва чӀалахъардай жуьреда тестикьарнава, абур гьар сад шаирдин къизгъин руьгьди худ гузвай (ва я чан гъанвай) са «бедендиз» элкъвенва. Абура гьар сада Ханбичеди яратмишнавай махсус яржар ава. А яржари чпикай кьилдидаказ рахунин лазимвап арадал гъизва. Ханбиче Хаметовадин яратмишунрин «шагьдамаррикай» сад адан сонетрин тажар я. Ада кьван сонетрин тажар яратмишай автор заз чидач. И рекьяйни ам авай сад я. Гзафбуру, иллаки шаирри, лугьунни мумкин я: «Тажар сад хьана, кьвед хьана, пуд лагьайди кхьин куьз герек я?» Суалдик кьел квайди хьиз аквада. ГьикӀ лагьайтӀа, шииррин и кӀалубди, автор гуьтӀуь часпарра туналди, гафунин, фикирдин азадвал къакъудунин къурху пайда жезва. Амма им Ханбиче паталди туш. Гьикьван чаз чӀалахъ жез четин ятӀани, ада вич сонетрин тажара азаддиз гьиссзавайвили гьейранарзава. Гьа и лишандалди адан тажар тафаватлуни я. Инал заз Ханбиче Хаметовадин «Тарихдин эквер» тажуникай (урус таржумада адал «Предвосхищая будущего зов» тӀвар ала) Расул Гьамзатова лагьай фикирни гъиз кӀанзава: «...Хаметовадин сонетрин таж кӀелдайла, зи рикӀелай классический формадин кьетӀи истемишунар алатзава, эсер вичин эвел ва лайихлу давам хьунухь авай сагъ са поэма хьиз гьиссзава. Им рикӀивайни Дагъустандин эдебиятда кьит вакъиа я». Гьамзатован фикирдихъ галаз раж яз ва адал алава яз, заз мад са кар къейд ийиз кӀанзава: лезги шаирдин сонетрин тажара, чеб гьар сад кьилди-кьилдин тамам эсер хьунилай гъейри, гьар са сонетдини кьилдин шиирди хьиз «кӀвалахзава». Имни Ханбичедин кьетӀенвилерикай сад я. Месэла и жуьреда гьялун шаир патал ерли регьят кар туш. Им халис ва тӀебии бажарагъдиз хас алакьун я. Ханбиче Хаметовадин яратмишунриз мад са кьетӀенвал талукь я: ада эпосдиз хас лишанар квай эсерар кхьинихъ ялун. Месела, ихьтин чӀехи эсеррикай сад «Къванцин гадаяр» тӀвар алаз кхьенвай кьуд драмадикай ибарат («Риваятдин гелеваз», «Намусдин къаябар», «Азадвилихъ ялвар», «Лигимвал») тетралогия я. Эпикадин эсерда, адет яз, кьилин игит сад жеда. Ханбиче маса рехьяй физва: ада са Къванцин гададикай кьуд ийизва. Тарихдин жуьреба-жуьре девирра кьиле физвай чӀехи вакъиада кьилдин Къванцин гада пайда жезва. Риваятдай атанвай игит халисандаз, тарихда гьакъикъатда хьайи игитдиз
элкъвезва. Ханбичеди вичин эпос драмадин жуьреда кхьинихъни кьилдин метлеб ава: тарихди гьар девирда вичин игитар майдандиз акъудзава, ахьтин игитар акси къуватрин женгина-гьуьжетда лигим жезва ва абуру халкьдин руьгьдин гьуьндуьрар гьихьтинбур хьун лазим ятӀа ТАЙИНАРЗАВА.«КЪВАНЦИН гадайралди» Ханбичедиз къванцин рикӀер авайбур авагъариз кӀанзавайди тайин жезва, чи алай аямдин тарихда цӀийи Къванцин гада майдандиз экъечӀдай макъамар гзаф хьайиди ва жезвайди къалурзава. Гьар са Къванцин гада шаирдин гьарайдин са ишара, са тарс я. Ханбиче Хаметовадин эсеррай гьа ихьтин къати инсанвилин, итимдиз хас викӀегьвилин лишанар акур урус критик, «Литературная Россия» газетдин кьилин редактор Вячеслав Огрызкоди адакай кхьей макъаладиз «Тонкий лирик с характером радикального политика» тӀвар ганай. Гьелбетда, критикдивай шаирдин рикӀин тӀаларни гьиссер, фикирарни умудар тамамдиз гьисс ийиз хьанвач, амма макъаладин тӀварцӀяй Ханбиче Хаметовадин яратмишунрин алем гуьзелвиливни терсвилив сад хьиз ацӀанвайди яз кьабулзавайди аквазва. Са гафуналди, чӀехи сабурдалди ва рикӀин хцивилелди муьгьуьббатдин, гражданвилин, философиядин лирикадинни эпикадин кукӀушар къачунвай Ханбичеди чав вичин цӀийи гьунарар рикӀик хуш гъалаба кваз вилив хуьз тазва...
Абдуселим ИСМАИЛОВ ВЕРШИ ТАР Зи пенжердихъ шехьзава Чуплах верши тар. Ада къаяр эхзавач, Къвазвач адал хар, АтӀузвач ам нажахди, Тунвач танда цӀай. Гатун цикӀиз чуплахдиз – Пешер хьана зай, Абур патал чилерин, ЭкъечӀнавай ам Абурсуз я, чилери Агажна тӀарам. Галукьзава пенжердай Дертлу таран ВАН:«КЪАЧУ, – лугьуз эвердай, – Зи душманрин чан!» Гьакъикъатда душманри Адан чан къачуз, Вилик вири инсанрин, Рагъ алай юкъуз, Чан атанвай завалди Гьалзава девран – Ценерилай кӀуквалди Пешер нез таран. ЧӀарчӀи кьунвай куквари – Иланри цӀару – Гузва азаб тараз и, Тагай гьич хару. Акъудзава ракъини Хамунай ифин – Верши тара вичизни Хугузмач серин. Килиг садра – магълуб яз Акъвазнава тар. Инсанарни тажуб я, Акваз ихьтин кар. Чеб сериндик кватӀани Пеш гумай таран, Фикирзавач садани: Ийин са чара. Физва, гумни руг авай Къенин гьава хъваз, Пакад йикъа муг авай Завалдин юкьваз.
Вахт чавай – завай, вавай, масадавай – жузун тийиз, вилиз таквадай, рикӀи гьисс тийидай, руьгьдиз кьабулиз такӀан тир рекьяй гьерекат кваз физва. Адан таъсир, иллаки дишегьлидин къамат-кус, адан маналувал, уьмуьрдин гьалкъадин нурлувал къалурун чаз чи гьар йикъан уьмуьрдай, яшайишдай аквазва. Абуру, кьегьал дишегьлийри: чи дидейри, вахари, сусари, кӀанибуру – чеб чӀехи Ватан хуьнин карда гьихьтин даяхар ятӀа, чеб вири девирра гьихьтинбур хьанатӀа, чаз тарихдайни къалурзава. Ингье ахьтин зурба къаматар: СтӀал Саяд, Кьурагь Афизат, Парту Патима, Тату Булач, Анхил Марин, Курклидай тир Щаза, ва мсб. И ксар, къагьриманар яз, чпин ягь-намус, хайи чил, хайи халкь хвейи, азадвал патал женг чӀугур, гьахъ гъалибиз алахъай, вири азабризни зиллетриз таб гана, руьгьдин чешнелу уьлчмеяр вилик кутурбур я. И чи алай девирдани, уьлкведа ва дуьньяда чеб дуьзни терхеба жуьреба-жуьре гьерекатар датӀана кьиле физвай вахтунда, иллаки культурадин, политикадин кӀвенкӀве аваз, дуьнья гьахълу рекьихъ элкъуьрун патал ва чи хайи уьлкведа къанун-къайда тун патал чи викӀегь, къагьриман дишегьлиярни алахънава. Дишегьлидин дуьм-дуьз лагьай, вичихъ къуват авай гафуни таъсирзава, ам жемятдиз герек я, адан ивиди ам къачузва. Художественный гаф лапни таъсирлуди яз амукьзава. Гьикьван чпел «демократ» тӀвар алай ксар власть чпиз кӀанивал къугъуриз алахъзаватӀани, вичихъ руьгьдин къуват ва къиметлувал авай шаирдин, писателдин гаф гьамиша къуватда аваз амукьзава. Чи девирдин баркаллу шаир дишегьлийрин арада Ханбиче Шихрагьимовна Хаметовади вичин таъсирлу, сеслу гафуналди лайихлу чка кьунва. Неинки шаир дишегьлийрин арада, гьакӀ чӀехи литературадани. Шаирди вичин хиве къачунвай зурба везифа – халкьдик руьгь кутун, адаз инсанвилин, инсанпересвилин, ватанпересвилин, къагьриманвилин, вижданлувилин тербия гун – намуслувилелди кьилиз акъудзава. Ханбиче Хаметовадилай вичин кьилдин хатӀ акъудиз, вичин рикӀ алай жуьредин эсерар кхьиз алакьзава. Адан шиирар кӀелайла, чаз алай девирдин лезги литературадин чин, адан вилик фин, жуьреба-жуьревал, фикиррин ялавлувални хцивал, халкьдин руьгьдин бегьерлувилин майданар, гафунин
гуьзелвилин чешмеяр аквазва. Ханбичедин шиирри Дагъустандин халкьарин литературайриз цӀийи сергьятар, эржер, лишанар къалурзава. Шаирдин, чапдай акъатна, чи гъилера гьатнавай шииррин ктабри адан яратмишунрин жуьреба-жуьревили кӀелзавайбурун фикир эвелни-эвел желбзава: сонетар, сонетрин тажар, риваятар, поэмаяр, са кардихъ, вакъиадихъ галаз алакъалу сюжет авай ва я ахьтин сюжет авачир шиирар... Абуру вирида санал жанрайринни стилдин (хатӀунин), тематикадин месэлаяр къарагъарна, садвал тешкилзава ва и садвал са адан вичинди, анжах са лезги литературадиз герекди туш, ам гьакӀ вири Дагъустандин халкьарин литературайризни герекди я. Ханбиче Хаметовадин шииратдин культура вини дережадиз хкаж хьанвайди къейдна, чавай адалди шадвал ва дамах ийиз жеда. Хкаж хьанвай культурадин гурлувал иллаки шаирдин сонетрин тажариз хас я. Дуьньядин литературадин тежрибаяр шаирди рикӀелай алудзавач, ам абурув мукьуфдивди агатнава, абур чирна, вичин руьгьдин чешмейриз цӀийи къуватар гана, вичиз хас цӀийи шииратдин гуьзел эсерар арадал гъизва. Шаирвилин устадвили Ханбичедиз секинвал гузвач, ам датӀана кӀвалахдик ква. Ада ийизвай кар виридалай алакьдайди туш. Европадин шииратдин чешмейрив агатзавай, абурай кьил акъудиз алахънавай ва чпи сонетар кхьизвай шаиррин кьадар тӀимил я. Х. Хаметова, лагьайтӀа, гьелелиг сонетрин тажарин кьилдин ктаб акъуднавай тек са автор Я.«ХЕР алай цав» сонетрин таж лирикадин къуватдалди къалурнавай фронтовикдин хендеда хьанвай папан рикӀин ацӀунар авадарун я. Сифте сонет – тажунив эгечӀун – гуьгъуьнай къведай суьгьбетдиз рехъ ачухзавайди тирди виридаз чида. ТӀвар кьур тажуна суьгьбетдин эвелдин къуватлувал къалурзавай гужлу цӀарар ава: «Маканривай магьрум хьайи лекь тахьуй», «Квез чубарук акуначни муг квахьай?!» Амма и азаб-зиллетдик акатнавай (гъуьлуьз физ агакьдалди, хендеда хъхьанвай) дишегьлидин веревирдрихъ дидевилин, чилин шардин къайгъударвилин къуват ава. Хьайи кар хьана алатнава: дяведин цӀай туьхвена. Амма а цӀаяр мадни куьхкӀуьзва. Инсаният квахьнавач, ада цӀийи яракьарни ислягь уьмуьрдиз герек вири алатар акъудзава. Тек хьанвай дишегьлидин зигьинди вири-вири кьатӀузва, уьмуьр давам хьун ада аннамишзава, вилик гележег квайди адаз аквазва: «Цун тавуртӀа, никӀе зулухъ мух жедач, Аквамир ваз амай са яц къе як яз». X. Хаметовади «Хер алай цав» тӀвар ганвай сонетрин таж Европадин шииратдиз хас къанунрал амал авуна кхьенва, ам шаирдин са вичин хатӀуниз хас лишанралди девлетлу я. Чун и сонетрин тажуна эвелни-эвел вичелди чӀугвазвай фикир гьим я? Ингье а фикир:
Теквал хас туш са куьнизни дуьньяда, Гъетерни кваз гапӀал-гапӀал аквада, Амма гьайиф, гагь-гагь чи вил акьада ЦӀиргъинивай галатнавай дурнада.
Гьа и дурнадин теквили чи зигьин къачузва, чун сонетрин тажунин суьгьбетдиз яб гуз мукъаят жезва. Дурнадихъ галаз алакъалу фикир кьвед лагьай сонетдин эвел катренда хцидаказ давам хъжезва.
Лугьуда хьи, тарни тама тек тахьуй. Хьун хьайитӀа, хура гьатда гарарин, Хендеда хьиз гафаринни чӀаларин, КӀантӀа вичиз кӀамай кьван зирекди хьуй.
И кьуд цӀарцӀе гьатнавай гафарикай иллаки «гарарин», «гафаринни чӀаларин» чпив чӀехи мана гвайбур я. Тек хьайи инсан (инал дишегьли) халкьдин виляй аватда. Вучиз? Гьа и суалдихъ чи фикир ачухдай куьлег ава. Дишегьлидиз, вичин кӀани гъуьлуькай магьрум хьанвай касдиз, тек хьун сагъариз тежедай, датӀана тӀарвал гудай дертлу хер я. Адакай инсанри талгьудай гаф жедач, ам туькьуьл мецерин ем я. Амма лугьун:
Тахсир яни синийринни кварарин,………………………………………… Кьуна лугьуз абур бирдан пехирди?
Ваъ, сонетрин тажуна авай лирикадин игитдинди ялвар туш, чилел ислягьвал, акьул-камал вилик акатун, дуьнья гьахълувилин гъилера хьун я.
Амукьдачни, хендеда хьиз, чи чил тек, Фагьумсуздиз кьулухъ туртӀа инсанвал?
Ислягьвилиз, акьул-камал вилик акатуниз манийвалзавайбур яргъал гъетерал алач, абур ирид цаварай эвичӀзавач, гьа и чи чилел ала:
Чилин винел чил хразвай зегьеррин Тахсиркарар вири я чун, кибаштан.
Ни негьзава алчахвилер, къузгъунвилер, зулумкарвилер и чилерал? Дидейри. Дишегьлийри! Дишегьли уьмуьр вич я. Адан фикирни вич хуьн я. Ада вири кӀарарай акъатай эркекар-дявекарар лянетламишзава, инсанриз инсанвал хуьз эвер гузва. Сонетрин тажуна авай вири сонетри классикадин шартӀар хвенва. Бязибурув, адет тирвал (вад, цӀуд, цӀувад... лагьай сонетрив), кьилин къейдер гва.
Чиляй зегьер хкаж жезва таквадай Кьисас къачуз векьерлайни цуькверлай. Михьи экв гуз алакьзавач экверлай, Хкаж хьана гьавадавай руквада. Агь, мусибат, пешер гъизмач тарари, Кьуразва там, гьиссзавай хьиз ялгъузвал, КьецӀил жезва дагъдин къацу магьутар. Ван тахьайла тӀебиатдин эвер чаз, Хаинри хьиз, жува жуваз кар кьуна, Амукьдачни, хендеда хьиз, чи чил тек.
ЦӀувад лагьай сонет тажунин вири сонетар сад ийизвай, яни абурун виридан мана санал кӀватӀзавайди я. И кардини шаирди классический къайдадал амал ийизвайди тестикьарзава. Тажунин лапни кьилин фикир эхиримжи пуд цӀарцӀи гузва:
Чи чил гьарда са кьал хадай кул тахьуй, Мягькем гъуд хьуй, вири тупӀар сагъ амай, Туькьуьл тарсар чирнатӀани нисинлай.
Эсердин философский важиблувал хендеда папан яшайишди, адан гьиссерин гьалари, адаз дяведин къалмакъариш, ракетаяр такӀан хьуни АРТУХАРЗАВА.«НАКЪВАР» тӀвар алай сонетрин тажуна, лирико-эпический поэмада хьиз, дяведин цӀаяра итим квадарнавай дагъви дишегьлидин уьмуьрдин рехъ къалурнава. «Хер алай цав» тӀвар ганвай сонетрин тажунилай тафаватлу яз, и тажуна ам тек туш, ада пуд хва чӀехи авуна, абуруз тербия гузва. Ам вичин балайриз чанни, рикӀни бахшнавай кас я. Вири дарвилер, азиятар эхна, ам уьмуьрдин гарарин хура, мегъуьн тар хьиз, акъвазнава. Чун вичикай рахазвай сонетрин тажуна авторди игит дишегьлидин тӀвар кьунвач. Гьадалди ада кӀелзавай касдиз ахьтин дишегьлияр гзаф авайдакай, абур и чилел кьит туширдакай хабар гузва. Амма гьакӀ ятӀани, яни образ гзафбуруз хасди ятӀани, адахъ эсердин игитдиз вичиз кьилдиндаказ талукь къилихдин лишанар ава. Адан гьерекатрин, крарин, адахъ галаз алакъалу вакъиайрин цӀарцӀини эпический сюжет туькӀуьрзава: дяве башламиш хьана, мукьва-кьилияр фронтдиз фена, дишегьлиди и гьалар гзаф заландиз кьабулна. Дяведин сад лагьай йис ам патал са тӀимил секинди хьана: аскер итимдилай хтай пуд пипӀен чарчи адак руьгь кутазвай. Амма уьмуьр къвердавай четинди жез эгечӀна.
КӀевиз акъваз вун, татаб жез тахьуй, АтӀума, диде, кьве кӀвачни чиле. Ви вафалувал са таб жез тахьуй, Кьадайвал пака вуна кьил вине.
Аскердилай хтай чарчи ялгъуз хьанвай дишегьлидиз лувар гузва, адаз уьмуьр кӀанарзава. Адан вилерай къвезвай накъвар гьакӀанбур, адетдинбур туш, абурухъ кьетӀен нур ава.
Фидай шад накъвар, агь, ширин накъвар, Темен гудайла пуд пипӀен чарчиз. Умудди хвенай ви йифер-йикъар...
Эхь, анжах умуддилай инсандив инсанвилиз хас чешмеяр хуьз таз алакьзава. Амма вахт гьихьтинди я? Яшайишдин дарвилерихъ кьадар авачирди, югъ-къандавай артух заланвилер агудзавайди, игит дишегьлидиз нефесни кваз агъурзавайди.
Вирт туш чӀиргъин, гьикӀин, авач кьел, Я гъуьр, я чӀахар чӀиргъиндик кутар.
Ихьтин гьаларин юкьваз аватнавай дишегьлидин накъварни дегиш жезва, абур тамам кьуркьушумдин кӀусариз, гуьллейриз элкъвей кьван заланбур я:
Душманди бомба гадарна хуьрел хернава. Жемятдин дердер къвердавай артух жезва. Кьуьзуьбурукни, дишегьлийрикни, аялрикни – виридак къалабулух акатнава, виридан рикӀера дяведин тӀал гьатнава. Сонетрин тажунин игитдин гъуьл фронтда телеф хьанва, амма адан балайриз и кар чизвач. Гила абур буба авачиз чӀехи хьун лазим я. Гьеле Гъалибвилин Югъни яргъа ава. Дидеди, вичин свасвилин парталар маса гана, аялар хуьзва, абур кьецӀила къекъуьрзавач. Ингье эхирни шад югъни атана агакьна: Гитлеран Германия кӀаник акатна, Советрин Армияди дуьньядиз вичин винизвал, къагьриманвал къалурна. Хуьруьз, вири чкайриз хьиз, кьериз-кьериз накьан ватан хвейибур, женгчияр хквезва. Ингье сонетрин тажунин игитдин халуни хтана ахкъатна. Адахъ са кӀвач амач – ам аждагьан дяведи тӀуьна. ЮГЪДИ-ЙИФДИ, галатун течиз, колхоздин никӀера кӀвалах авур-цанар цайи, гвенар гвейи, векьер ягъай дишегьлийри са кьадар регьятдиз нефес къачузва. Халудин тӀвар гуьмбетдал атӀун дуьз кар хьанвач, ам ягъалмишвал хьана.
АтӀанва къванцел игитрин тӀварар. Атанва мукьув са кӀвач квай аскер. Кечмиш хьайибрун жергедавай тӀвар Акурла вичин, хьана ам серсер.
Дявеяр алатна, уьмуьр, яшайиш, дуьнья къвердавай дегиш жезва. Балаяр чӀехи хьана, агакьзава, абур армийриз физва. И цӀийи гьал авторди гужлудаказ, вилеривай вич кьатӀуз, гьиссеривай кьабулиз жедайвал къалурнава:
Аскервилиз физ хва жезва чӀехи, Вуч лугьузва бес дидедин рикӀи? Дяведин дердер алакьдай эхиз Ингье цӀийи къаз хтанва никӀиз.
Яни уьмуьр давам хъжезва, ам эхир авай затӀ туш. «Ингье цӀийи къаз хтанва никӀиз» цӀарцӀи уьмуьрдин гегьеншвал, эхир авачирвал, яни адан давам хьун иллаки зурбаз къалурзава. Дидедин чӀарарал «жив алкӀанва»: ада вири азабар эхна, балаяр чӀехи авуна, вичин баркаллувал, са дагъдин кукӀуш хьиз, хкажна. Ам чӀехи хцин мехъерин къайгъуяр чӀугваз эгечӀнава... ЦӀукьуд сонетдихъ эпосдиз хас вири лишанар ава, абуру кьиле физвай вакъиайрикай хабарар гузва. ЦӀувад лагьайдан – и тажуна а сонет эвел кьиле ава – мурад-метлеб вири вакъиайризни игитдин гьиссериз къимет гун, абур сад авун я. Эгер «Накъвар» тӀвар алай сонетрин тажунин гьар са кьилдин сонетдиз фикир гайитӀа, чаз аквада: абур инглисрин сонетрин моделдал амал авуна, теснифнава. Сифте катрен-экспозиция къвезва, кьвед ва пуд лагьайбуру сифте катрендин гьерекатар гегьеншарзава, эхиримжи цӀарари сюжет акьалтӀарзава, вилик лагьанвай, вилик авур суьгьбетрин метлеб дуьздиз ахкъудзава. Сонетрин тажунин анализди къалурзавайвал, чи девирдин дагъустандин шаир дишегьлиди, европадиз хас сонет туькӀуьрунин адетар хвена, сонетрин тажунин сергьятра цӀийи манадин композициядин эсерар яратмишзава. Европадин сонетрин тема, адет яз, муьгьуьббат я. Дагъустандин шаир дишегьлидин сонетрин темани муьгьуьббат я, амма гьихьтин муьгьуьббат? Дяведиз фейи итимдихъди, аялрихъди авай муьгьуьббат. Уьмуьр кӀан хьунин, етимрихъ рикӀ кунин муьгьуьббат...
Эхиримжи сонетдин кьве цӀарцӀи сонетрин таж агалзава, гьалкъадин кьил-кьилел гьизва. Мадни лагьана кӀанда хьи, «Накъвар» тӀвар алай сонетрин тажунин лирикадин игит дишегьли къайгъудар инсан я. Куьн къайгъудар ятӀани лугьун: уьмуьрдин, хзандин, ватандин, багърийрин. Ада са вичихъ рикӀ кузвач, ам вичин бахтунихъ галач, ада вирибурукай фикирзава, шадвални пашманвал адав, уртахар хьиз, кьветхверар хьиз, гва. Гьавиляй эсер гьерекат кваз кӀелиз, фад куьтягьиз, вич рикӀел хуьз жезва. Адак чи тарихдин гзаф лишанар кужумнава. Европадин сонетрин школадин къайдаяр хвена кхьенвай «Пайгьамбарар» тӀвар ганвай сонетрин тажуна рахун намусдикай, гъейратдикай физва. Авторди чи классикадин шаирар тир, чпи инсанриз инсанвилин гьар са терефдихъай чешне къалурай Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, Омарла Батырай, СтӀал Саяд, Анхил Марин ва мсб хьтин шаиррин эсеррин цӀарар Мегьамед пайгъамбардин сураяр хьиз тирди, абуру инсанриз, инсаниятдиз вич, чеб дуьз кьиле тухунин чешне къалурзавайди къейдзава. Мегер Анхил Маринан гафар, кьетӀен къашари хьиз, нур гузвайбур тушни? Эмина, Магьмуда, Батырая ва масабуру мегер инсаният патал зегьмет чӀугуначни? Абурукай гьар садан гаф къизилдиз, якьут-мержандиз барабар я. Абуру инсанриз экуьнихъди эверна ва инсанрал а ван агакьна. Инкъилабар хьана, абурун фикирар гьахълубур тирди тестикьарна. Ханбиче Хаметовади вичин фикирар дериндай къачузва ва Саид, Эмин, Батырай, Магьмуд, Анхил Марин, Саяд ва гзаф маса чи шаирар, гафунин устадар гьавая яшамиш тахьайди, абур гьавая рахун тавурди къейдзава. Ихьтин сонетрин тажар тарихдин деринриз чун тухузвай, чун халкьарин яшайишдин юкьвариз чӀугвазвай, руьгьдин кукӀушрал хкажзавайбур я. Чун рахай тажуниз «Руьгьдин къеле» таж лап мукьва я ва абур, сада муькуьди давамарзавайбур хьизни, аквада. «Руьгьдин къеледа» эвелни-эвел чӀалан къудратлувал къейднава.
Чи лезги чӀал, аламатар зурба тир, Тилисимдин тӀвал хьиз, гъиле Эминан Къугъвана вун, пагьливан хьиз симинал, Сергьятарни гьам Куьре, гьам Къуба тир.
Ихьтин фикирдилай гуьгъуьниз, шаирди чаз хайи чӀалан къуватди руьгьдин чӀехи кукӀуш тир Эминаз авур таъсир якъин ийизва:
Гзаф чӀалар чидай чӀехи шаирдиз Вичин лезги чӀал атана бакара...
Эхь, гьелбетда, чӀала, хайи дидедин гафуни эвелни-эвел гьар са устаддиз таъсирна, гьар сад дуьз рекье туна, чи тарихда абурув виридав алакьдай гелер таз туна. Етим Эмин, урусрин руьгьдин хазина тир Пушкин хьиз, инглисрин Шекспир хьиз, зурба я. Адан шииррин нурар гужлубур, инсанриз таъсирдайбур, рикӀерик кужумдайбур я, вучиз лагьайтӀа ам «Хайи халкьдин рикӀикай яд хъвайи кас» я. Гьавиляй Етим Эмин Данте, Шекспир, Пушкин хьтин зурба устадрин жергеда ава.
Гъетер гзаф хьайитӀани, рагъ сад я, Урус цава Пушкин хьтин гъед авач. Инглисриз Шекспирарни кьвед авач. Чи цавани Эмин хьунал чун шад я.
Сонетрин тажуна Етим Эмин намус, гьахъ лап вине кьунин символ я. Халкьдин руьгьдин хазинада адан шииратди кьазвай майданрин сергьятар гьеле тайинарнавач. Адан эсерар а кьадар чӀагайбур я хьи, абурухъ Достоевскийди лагьайвал, дугъриданни, «дуьнья хуьдай гуьзелвал» ава. Ханбиче Хаметовадин сонетрин тажарихъ философский чӀехи кьвед лагьай мана гала. ТӀварари тема анжах винелай къачузва, амма ам яваш-яваш гегьенш жезва ва ада чӀехи майдан ачухзава. Адан тежрибади вичин хсуси гьиссерин гьалдалди лирико-эпический эсердин игит битмишарзава, адаз философиядин мана-метлебни гузва. Ханбиче Хаметовадин сонетрин тажар кьуру чкадал арадиз атанвач, я абур гьакӀан акатай манадивни ацӀурнавач. Яратмишунрин чӀехи азадвал себеб яз, дуьньядин сонетар туькӀуьрунин, цӀийи жуьредин шиирар арадиз гъунин тежрибани вилик эцигна, халкьдин гьар са гафунин къуват агъзур сеферра ахтармишна, шаирди лезги ва дагъустандин литературада вичин кьетӀен сонетрин тажар арадал гъанва. Эгер кӀелзавай касди абурукай гьар сад са поэма хьиз, са гьикая хьиз, кьабулзаватӀа, лугьуз жеда Х. Хаметова вичин мураддив агакьнава. Шаирдин рикӀе халкь хвейи, халкьди вичи битмишарай, халкьдиз рехъ къалурай, ам гьар са дар чӀавуз кӀеверай акъудай, тамам асирар чпи нурламишай игитрикай кхьин ава. Шаирдин рикӀи дерин чешмейрихъди ялзава, вичин гьиссер акъажзава, гьавиляй адахъ агалкьунарни жезва.
Чи вилик шаир Ханбиче Хаметовадин цӀийи эсер «СтӀал ва къван» (Махачкъала, Даггиз, 1980 йис) ква. Ктабдин кьил кӀел авурвалди чаз адан метлеблувилин, манадин шикил карагзава. Ктабда кьве къуватдикай – ашкъидикай ва душманвиликай, игитвиликай ва алчахвиликай, жумартвиликай ва мутӀлакьвиликай, чимивиликай ва къайивиликай сад садаз къаншар кьве акси терефрикай суьгьбет кьиле физва. Ктабда пуд пай, пуд кьил – дишегьлидин пуд гаф ава. И терефдихъай къачуртӀа, ина пуд жуьре кьисметдикай чпи са тема давамарзавай пуд поэма ава. Пуд кьисметни чпин кьилдинвилелди чи вилик ашкара жезва. Ингье абур: Перистан ва Хазар, Саяд ва Рагьим, Зибейда ва Гьажи. Дишегьлийрин пуд образ сад садав гекъигайла, чи вилик дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдин рехъ, са чӀавузни регьят тахьай, амма вичин бахт, азадвал, муьгьуьббат, кьисмет патал женг чӀугур, рехъ ачух жезва. Виш йисара дагъви дишегьли зулум-зиллетди, къансузвилери, ругьанийрини алверчийри, девлетлуйрини савдагарри кӀурук кутуна, адаз шийиниз хьиз, гуз-къачуз жедай са багьа парчадиз, я туш, са къубадиз хьиз килигиз хьана. Дагъви дишегьли гьам кӀвале, гьам обществода зиллетдик хьана. Бахтикъара йикъари бахтикъара маниярни арадал гъана. Дагъви дишегьли къеняй цӀай галачиз, гум алачиз кана кабаб хьана. Я стхадикай, я бубадикай, я гьатта кӀани итимдикайни адаз арха хьанач, вучиз лагьайтӀа, а девирра гьахъ-дуван пулдин сиве авай кӀараб хьиз тир. Девлет нихъ аватӀа, гьам гьахъ жезвай. Стхади вахан агьузардиз яб тагун, бубади рушаз яб тагун мумкин кар я. Амма кӀанивиликайни рахшандзавай кӀамашар гьалтун бес жафа туширни. И барабарсуз женгина дишегьли гзаф вахтара тек жезвай, гзаф вахтара аман атӀай дишегьлиди вичи вичиз къаст ийизвай, душман амукьна, вич рекьизвай. Маса чара жезвачир – я намус маса гана алчахвал авун, я намус хвена ажал кьабулун – ингье и кьве рехъ квай дишегьлидин вилик. Ханбиче Хаметовадини вичив ктабда дагъви дишегьлидин и рекьикьай суьгьбетзава. Вичин жуьре суьгьбетзава, вучиз лагьайтӀа, дагъустандин литературада им сад лагьай сефер гьялзавай месэла туш. Чун и ктабда а месэла гьикӀ гьялнаватӀа килигзава.
Ингье дишегьлидин сифте гаф, бахтикъара йикъара лагьай гаф: «Гьардан рикӀ я сандух хьиз, Алай ракьун дапӀарар». (5-чин) Са и мисални алатай аямдин кубут къамат акун паталди бес я. Гьахъсуз, вафасуз, чара дуьнья я. Дишегьлиди бахтуникай, экуьникай ялварзава: «ЦӀайлапандин экв кьванни Чун паталди амачни?» (6-чин) И аямда гьар са акатай кӀамашдивайни дишегьлидин такабурлувилел хъен вегьез жезва. Ингье Хазар гуьзел рушар вичиз муьтӀуьгъардай «кьегьял яз машгьур я. Адаз Перстанан гуьзелвиликайни ван хьанва. Гила и рушни ада вичиз муьтӀуьгъарун лазим я. МуьтӀуьгъ тахьайтӀа, яна рекьинни ийида. Хазараз дишегьли кьинни са тӀватӀ кьин са гафар Я:«ЗИ гуьгьуьлдиз хуш тахьай чинги ТӀветӀ хьиз яна чкадал рекьида». (7-чин) Амма Хазаран «кьегьялвал» гьикьван алчахди, агъузди, лянетдиз лайихди ятӀа адан са ягьанатдайни аквазва. Ада чинеба булахдал алай рушал гьужумзава, адан киф атӀана кимел хутахзава. Идалди яни ада вичи руш муьтӀуьгъарна лугьузва. Кимни Хазарал рази я. Хазар къучи я эхир. Вири и крар мумкинбур я, амма гьи чӀавуз, гьи девирда? Ктабда къенин кӀелдайди рази тежедай са делил ава: Хазара рушал русвагьвилер гъизвайла, хуьре Совет власть хьанва, хуьруьн Советдал яру пайдах алаз са йис я, амма Хазараз а властдикай, яру пайдахдикай хабар туш. Мумкин я и кардикай Перистаназни хабар тахьун, вучиз лагьайтӀа, ам гьеле уях туш, ада чинеба, вич хуьн паталди, кьулак гапур хуьзва. КӀанивиликай гъамлу манияр ЯЗАВА:«МАНИ лагьайла квейитӀа пӀузар, Чан чубарук, за гьикӀин?» (10-чин) Перистаназ гьеле вичиз вуж кӀанзаватӀа ЧИЗВАЧ:«ГЬИМ ятӀа цава зи бахтунин гъед?» Ихьтин чӀавуз рушал Хазара леке вегьезва, амма рушан тереф хуьдай кас кимелай ЖЕГЪИЗВАЧ.«ГЬИНВА кьегьял чӀулав тӀвар алуддай?» – лугьузва авторди. Гьа и кардихъ галаз сакӀани чавай разивал ийиз жезвач. Хуьруьн жегьилриз хьайи кардикай чир хьайила, къал къачунва, яшлубур фикирлу хьанва. Белки ибур вири Хазарин гъилибанар ятӀа? Вични хуьре Советрин яру пайдахди лепе гузвайла? Садани кягъ тавур Хазаран суд Советрин законди ийизва. Амма суддални Хазаран чина рахазвайди дишегьли вич я. Итимар амачирни? Амма Перситан вич – «ЭкъечӀ вилик – низ кӀанда зун свас хьана?» – залдихъ элкъвейла адаз са жаванди жаваб ГУЗВА:«ПЕРИСТАН, зи уьмуьрда са рагъ я». ИкӀ лугьузвай и жаван вуж я? Ам икьван гагьда гьина авай? Аквар гьалда, ам са кичӀе руьгь я, Хазаралайни алчах. Белки и кӀвалах чир хьана, Перистана вичи вич яна рекьизватӀа? ИкӀни туш. Руша вичиз жаваб гайи жегьилдиз вичин амай киф ахтӀана багъишзава, ахпа чкӀул вичин рикӀе сухзава. Вучиз? Им кьисас яни? Игитвал яни? Инал аквазвайвал, я руша сифте гайи суалдихъ, я гададин гафарихъ, я рушан кьиникьихъ са метлеб жезвач. Вири и крар мумкинбур тир, эгера вахт масад тиртӀа. Яни авторди инал вичин герояр типический гьалара ганвач.
Совет власть гъалиб хьайи сифте йисара типический герояр Гуьлназарни Мегьамедар я (РикӀел хкин «КЬАТӀ-КЬАТӀ авур зенжурар» Алибег Фатахован). Дишегьлидин кьвед лагьай гафуна шаирди «Шумудра дагъвияр зун патал Гапур гваз майдандиз экъечӀна», – лугьузва. Амма сифте кьиле Перистанан паталай гапур акъудай дагъви авач. Ктабдин кьвед лагьай кьил Саяданни Рагьиман алакъайриз бахшнава. СтӀал Саяданни Шихрагьиман муьгьуьббатдиз аксивал авур нефсинал къаних стха Багьадуран алакъайриз тадукь сюжет мад сеферда ишлемишнава. Стхади Саяд пулунихъ девлетлу Пампуран гададиз гузва. Амма Саядаз Рагьим кӀанзава. Вичин бахт паталди Саяда гзаф крарилай викӀегьвилелди кам къачузва. Им гьакъикъатда хьанвай вичикай манияр, трагедия кхьенвай факт я. Амма Ханбиче Хаметовадин и эсерда Саядаз кӀан хьанвай кас викӀегь руьгь авай, михьи виждандин кас хьанвач. Эгер Рагьим Хазарав гекъигайтӀа, адалайни алчах са куьникни квачир кас я. Ихьтин инсан патал Саяда ва Агьмеда чпи чеб гуьллейрин хура твазва, са усал япалухдин паталай чпи чеб незва, гъам-гьижран чӀугвазва, йиферин ахвар хазва, рекьерин четинвилер алудзава. Геройри къалурзавай игитвилер гьакӀан бадабур я. Абуруз чпи хкянавай кас, Рагьим, вун ятӀа бегьемвилелди чир хьанвач. Агьмедани, Саядани екедаказ ягъалмишвалзава. Рагьима руш вичин кӀвализ агакьайла, адал чиркин буьгьтан вегьезва: «Заз герек туш Масадан чин акурди. Кьве мичӀи йиф Шагьид тирди малум я» (34-чин). И агьвалатдихъ уьмуьрдиз хасвал авани? Уьмуьр даим кьве тереф – ядни цӀай, уьмуьрни ажал, кӀанивални душманвал хьун лазим я. Арада затӀни авач. Саяд гужлу инсандин образ я. Адаз вич ягъалмишарзавай усал затӀ чир тахьуни адан образ агъузарзава. Агьмедни гьихьтин авам хьуй, чарадаз тухванвай свас усал затӀ паталди чандилайни гъил къачуна чуьнуьхна гваз катзава. Эхирни, Рагьиман алчах гафар ван хьайила, акьван викӀегьвал авур Агьмеда ам гьанал яна рекьин вучиззавач, вучиз негьзавач: Бес а алчахди сифтедай кьинер гьикӀ кьурбур тир? Вучиз ада вичин дуст а четин рекьера твазва? Пампура гужуналди Саяд вичин гададиз гъуьлуьз тухурла, руша гзаф адетрилай цӀар чӀугвазва: чинай дуьгуьр акъудзава, инсанриз ван къведайвал рикӀ кудай манияр лугьузва. Эхирни ам чамран кӀваляй дуст гададихъ галаз катзава. Ибур гъвечӀи крар туш. Амма вуч ва вуж патал и крар авунва? Рагьиман рахшанд патал? Чун гъавурда акьазвайвал, авторди инални са гьихьтин ятӀани уьмуьрдиз хас туширвал вилик гъанва. Инсафсуз девирар хьайиди я. Амма гьа вахтарани дишегьлидин намус паталди чанар гайи Эминар, Магьмудар хьтин инсанарни хьайиди я эхир! Ина вири – Хазарарни, Багьадурарни, Пампурарни, Рагьимарни – гьар сад вичин жуьре алчах инсанар я. Хазаралайни, Пампуралайни, Багьадуралайни Рагьима алчах хиянатвал авунва. Ада рушакайни, дустуникайни авунвай рахшанд гъил къачуз тежерди я. Дишегьлидин образ ктабда чан алай стӀалдиз, гужлу булахдив, лепедив, цив, чӀурув, гатфарив, чилив гекъигзава. Ибур вири дишегьлидин дидевилин абурлувал, артухвал, гужлувал, бегьерлувал, жумартвал тестикьарзавай
символар я. Шаирдин руьгьдин жебеханадай абур галай-галайдал гуьрчег цӀарара гуьзел къашар хьиз дуьзмиш хьана къвезва. И чинар гьар са касди таъсирлудаказ кӀелда, рикӀел алумукьда. Им шаирдин хъсан агалкьун я. Ибур дишегьлиди вичин дидевиликай, уьмуьрдин диб вич тирди, алемдин диде чил ятӀа, инсаниятдин диде дишегьли тирди аннамишна лугьузвай фикирар я. Ханбиче Хаметовадин алатай кӀватӀалрани и тема тикрар хьанва. Им шаир вичин темадиз вафалу я лагьай чӀал я. Чун вири диде, дишегьли хуьниз, адан намусдин сергьятрал даимлух къаравулда акъвазуниз мажбур я. Гьар сад патал им важиблу месэла я. Иллаки и цӀарар артух къуватлу Я:«КЪВАН кьве падна зун ЭкъечӀда винел, Яд я зи къуват, Рагъ я зи вилер, Алемда авач Зун рекьидай кас». (28-чин) Ина мад са важиблу месэла къарагъарнава: итимди вичин итимвал хуьниз мажбур тирвал, дишегьлиди, дидеди вичин намусни, дидевал, дишегьливал хуьн лазим я. Гьар са акатай явакьандин вилик вичи вич ужузарзавай, регьят къачур сакьватрихъни, кӀвалерихъни, маларихъни чпи чеб маса гузвай дишегьлияр, гьайиф хьи, гьалтзава. Алай аямда лап анчах, лап усал кӀвалахрикай сад жегьил дишегьлийри дидевиликай кьил къакъудун, аялар са нел ятӀа кадарун, гьатта аялрикай кьил къакъулун са куьрени дидевилин марифатдив кьазвай крар туш. Шаирди яратмишнавай дишегьлийрин образри сифтени сифте дишегьлидин марифатдин жанлувал, вичин бахт патал, муьгьуьббат патал чӀугвазвай женг къалурзава. Ингье чна и ктабда ганвай дишегьлидин пуд лагьай гафуниз яб гун. Ам Зибейдадин кьисметдиз бахшнава. Зибейда са кьадардин чаз мукьва девирдин – дяведин вахтунин дишегьли я. Адаз вичин яр Гьажи ава. Перистаналайни Саядалай тафаватлу яз, идан рекьел Хазарни Пампур алач. Амма идал, вичин гуьрчегвал себеб яз, фитнедин хъен къвезва. Гьажини кьисасдин къармахди янава. Гьажидални Зибейдадал шер-буьгьтан вегьенва: бес руш – комсомолка пулунихъ гъуьлуьз фенва. Гьажи халкьдин душман я. Гьакъикъатда кьведаз чеб кӀанзавай, я Гьажини халкьдин са душманни тушир. И кӀвалах эхирдай субут жезва. Гьажи хуьре муаллим я, рушани пединститутда кӀелзава. Зибейдади вичиз Гьажи кӀанзавайди студентрин собранидал (ижласдал) мад сеферда тестикьарзава. И карда адаз комсорг руша, Наташади, куьмек гузва. Гьажи кӀанивилиз лайихлу инсан Я:«И дагълариз марифатдин Эквер ада багъишна. Лезги магьал Пушкинан пак ЦӀарар кӀелиз вердишна. Сулейманан михьи булах
Къумадикай хкудна…» (45-чин) Гьажиди хуьр паталди, цӀийи девир паталди гзаф кӀвалахар авунва. Белки гьавиляй чеб винелай къуьрер хьиз къалурзавай куьгьне душманри адаз кьисас кьазва. Гьажи дустагъда тунва, руш тек ама. Амни вуздай акъудиз са кӀам-шам амай. Дустари хвена. РикӀ туькьуьл, ниятар чӀулав душманар (гьайиф хьи, абурун къаматар поэмада ганвач) жегьилрин гуьгъуьна хъенар яз ава. Таквазвай душман рекьизни четин я. Душманар ина байкъушдин образдалди эвезнава. Амма Зибейдадин образ артух керчекдиз ганва. Адан кьисметдин рехъ четинди, жуьреба – жуьреди хьанва. Аман дишегьлийрилай тафаватлу яз, Зибейда общественный уьмуьрда активни я. Вичин хсуси кьисмет ада обществодин уьмуьрдивай яргъа авунвач. Хсуси уьмуьрда ам бахтсуз хьанватӀани обществода ада вичин лайихлу чка кьунва. Им советрин аямдин дишегьлидин кьилин винизвал я. Обществода бахтлу дишегьлидивай вичин хсуси кьисметни бахтаварди ийиз жезва. Зибейда вичин Ватан хьиз зурба имтигьанрай экъечӀзава. Ам дяведин четин рекьерин иштиракчи я. Амма гьа инани адал вичин куьгьне душман гьалтзава, рушаз ада чӀуру ниятар ЛУГЬУЗВА:«ХКИЗ тахьуй хер алай са урусни!» ИкӀ лагьана байкъуш кӀвахьзава. Амма Зибейдадиз Ватан сад тирди, советрин вири инсанрин рикӀе сад хьтин иви авайди чизва. Адалай хаинвал ийиз алакьдач! Байкъушди гила маса фенд жагъурнава: Зибейдадилай, санитаркадилай шер авунва: бес ада са мусурманриз куьмекзава, урусриз ваъ. Амма Зибейдади инсанриз абурун чӀарчӀиз ва я чинин рангуниз килигна куьмек гузвач, ада ЛУГЬУЗВА:«ЭГЕР са кас ашкъидиз Лайих ятӀа чи, Ам аскер я дяведа Хвейи вичин чил». (52-чин) И гафар игитвилизни муьгьуьббатдиз лагьанвай гимн хьиз акъатзава… Байкъушди Зибейдадилай гъил къачузвач. Вучиз? Са мус ятӀани, жегьил вахтара, гуьзел руша са алчахдихъ галаз ашнавалнач, алчахвалнач. Гила а алчахдиз вичин ниятар кьилиз акъудун патал гуя хъсан макъам гьалтнава. Амма хаин ниятар садни кьилиз физвач. Зибейда виликан ажузди туш. Адаз гзаф акунва, гзаф чизва. Зибейда тек туш. Зибейдадин марифатдин гужлувал ва винизвал къалурзавай лап хъсан мисалрикай сад-ада бомбайрик акатна телеф хьайи вичин дустар – урус хирургар тир Мариядинни Иванан са йис хьанвай гада Алёша къутармишун ва хвавилиз кьабулун я. Байкъушарни, къайи кубут къванерни кьулухъ туна дишегьли азад майдандиз экъечӀнава. Гьа икӀ Зибейдадин образдихъ чи алай аямдин жегьилар патал зурба патриотвилин, интернационалиствилин руьгь кутадай метлеб ава. Зибейдади азад йикъарин иесар Алёшани Надежда тарбияламишнава, арадал гъанва, дяведикай хвена, буьгьтанрикай хвена. Амма ибурухъни чпин Багьадурар, Рагьимар хьун мумкин я. Вучиз лагьайтӀа, гьеле шерни буьгьтан, пехилвал, къанихвал, чарадан шейина вил тун
инсанрин къанажагъдай акъатнавач. Иниз килигна шаирди мукъаят хьуниз, тади къачун тавуниз эвер ГАНВА:«ЖУЬРЭТЛУ хьухь, Надежда, Куьтягь хьанвач Хазарар… Багьадурри гилани Давамзава «базарар», Маса гузва рушарни, Беденарни, Руьгьерни…» (62-чин) Перистан, Саяд, Зибейда, Наташа бахтавар уьмуьр патал, муьгьуьббат, азадвал патал фейибур я. Вири и несилрин уьмуьрдин кьилин макьсад муьгьуьббат хуьн хьанва. Муьгьуьббат галачиз са затӀни, кӀвални, хуьрни, Ватанни, дуьньяни жедач. Общество вич арадал гъизвай, мягькем ва гуьрчегарзавай асул бинейрикай сад инсанрин муьгьуьббат я. Муьгьуьббат са чӀавузни са хаин къуватдивайни магълуб хьанач – гъалиб хьана. Уьмуьрдин вилик финиф муьгьуьббатдин гужлувиле, гьахъвиле ава. Инсанрин, иллаки дишегьлидин, дидедин накъвар, гьамар гьавайда фенвач. Няс девирар алатна. Няс инсанар, ниятар, фикирар ктӀай епин кьатӀар хьиз алатна, амма гагь-гагь генани бязи чкайрал абур чи кӀвачера аруш хъижезва. Амма чаз абурухъай кичӀе тахьун герек я. Виликди – муьгьуьббатдин кӀукӀушрихъ! Марифатдин винизвилихъ! Дидеяр ва дидевал хуьз! Ингье ктабдин мана – метлеб, хкатзавай нетижа. Чаз анай шаир дишегьли Ханбиче Хаметовадин вичин дидевилин марифат, принципиальныйвал, итимвилихъ, игитвилихъ галаз авай рафтарвални аквазва. Шаир датӀана итимвилинни намуслувилин, игитвилинни, патриотвилин терефдал ала.
Лезги поэзияда 50-йисарин эхирра ва 60-йисарин эвел кьилера шаирри элкъвена дуьнья чпи цӀийиз ачухзавай са затӀ хьиз кьабулзавай ва шииррани гьакӀ къалурзавай. Амма 70-йисарин шаирар абурал къведалди ачухнавай, вичин бинеяр лап фад кутунвай, амма вич хъсанарна, дегишарна, цӀийи хъувуна кӀанзавай дуьньядиз атана. Гьавиляй абурун лирикани жуьреба-жуьре я. Сифтебуру мягьтелвал ийизвайтӀа, кьвед лагьайбуру гьар са кар ва вакъиа тӀебиатдин законрал асаслу яз кьабулзава, чпини а законар ишлемишзава, инсаниятдин камаллувилив гекъигзава. Кьилди къачуртӀа, X. Хаметовадин яратмишунра лирикадин и кьве терефни санал ала, абур сад хьанва. Вичин сад лагьай ктабдиз «Хиялрикай нехишар» тӀвар гуналди шаирди сифтени-сифте датӀана дегиш жезвай дуьньяда вичин чка, вичин лирический геройдин чка жагъурзава. Гьавиляй кӀелдайдаз шаирдин ачух ва михьи рикӀ, ишигълу ва регьимлу руьгь аквазва, муькуь патахъай, лирический геройдин къилихни ялавлуди, цӀийи сирер ачухунихъ, цӀийи шадвилер гъунихъ руьгьламиш хьанвайди яз вилик акъваззава. Ракъинихъ элкъвена шаирди лугьузва:
Жедач кьуьзуь я вун, я рикӀдаим ахмиш жезвай вилик!
«Фикирар, фикирар ва фикирар, абур авачиз поэзия жедач», – тестикьарнай Пушкина. Эхь, гьиссер ва фикирар авачир поэзия кӀахаз техил авахь тийизвай регъв хьиз я. Амма гьа са вахтунда гьиссер ва фикирар гьихьтинбур ятӀа, гьадални кар ала: абурун яргъавилел ва мукьвавилел, алакъайрал ва садвилел. И жигьетдай X. Хаметовадин шиирар, дагъдилай авахьна, и рагалай а рагал хкадарзавай чарчарриз ухшар я: абура фикирди фикир хаз, фикирдай фикир къвез, сада муькуьд виликди тухуз, куьтягь хьанвай са образдал, са зурба фикирдал агакьарзава. ИкӀ тирвиляй шиирдин бине тешкилзавай образрин жергеярни чкӀанвач, абуру сада сад кьунва, сада сад мягькемарзава, вирида санал тамам са образ арадиз гъизва. Москвада чапдай акъатай сад лагьай ктабдин сифте гафуна Фазу Алиевади X. Хаметовадин яратмишунрин кьетӀенвилер къалурун яз кхьенай: «X. Хаметовадин поэзиядин кьилин кьетӀенвал ада эпикадин ва лирикадин бинеяр къакъудиз тежервал сад хьун я. И кьетӀенвал шаирди неинки эпический эсерарни, месела, балладаярни лирикадин шиирар кхьинай аквазва. Эпос ва лирика гзаф вахтара адан гьа са шиирда жезва, вакъиаяр къалурунихъ галаз сад хьиз авторди абурун патахъай вичин рикӀин, руьгьдин секинвални дериндай чӀурзава. Ада поэзиядин такьатралди тӀебиатни инсан мукьва ийизва, абурун алакъайрин везинлувал, чӀуриз тежервал тестикьарзава.
Лезги шаиррин ктабрихъ гзаф хъсан са кьетӀенвал ава. Абур вири рикӀин сидкьидай тир фикирар, виридалайни кьилин метлеб квай шиирралди ачух жезва. Ихьтин метлеб X. Хаметова патал «диде» ва «ватан» лагьай гафарихъ ава. «Ихтибар» ктаб вичелди ачух жезвай «Диде ва Ватан» тӀвар алай шиирда ихьтин цӀарар ава:
Хкягъ тийир кьве затӀ ава: Дидени Ватан...... Ви бахтни тир, девлетни тир Дидени Ватан, Гьар са касдин къиметни тир, Дидени Ватан.
Дидедилай, Ватандилай багьа мад вуч ава кьван? Мегер инсандин краризни, адан марифатдин бинейризни, къилихриз ва ерийризни дидедин ва Ватандин вилик буржияр кьилиз акъудзавайвилиз, абуруз вафалувилиз килигна къимет гузвачни? Са шакни алачиз. Абур галачиз, и кьве гафунин пак тир манаяр галачиз чун патал важиблу тир «чил», «халкь», «дуствал» лагьай гафарихъни са метлебни, са ишигъни жедач. Вичин асул мана дегиш жезвачиртӀани, Дагъустандин литературада халкьарин арада дуствилиз жуьреба-жуьре вахтара гьар жуьреда килигзавай. Халкьдин арада мягькем хьана амукьнавай инанмишвал ам тир хьи, дуствал инсанрин дуствилелай башламишзава. X. Хаметовади дуствал икӀ къалурзава: «Халкьдин дуствал къачуз тежер къеле я». Хайи чилиз авай кӀанивални, адан гуьзелвилерал ашукь хьунни шаирди ихьтин фикирдалди лугьузва: «Къимиш къведач илисиз кьуьл, кьада за вун хурудив». За фикирзавайвал, «Ихтибар» ктаб гзаф терефрихъай шаирдин вичин уьмуьрдин гуьзгуь я, хсуси вичинбур тир шадвилерни пашманвилер, гъалибвилерни магълубвилер шаир вичин темадин сергьятрай экъечӀна, художникдин вилералди элкъвена дуьньядиз килигзавайлани акваз амукьзава. И жигьетдай «ЧӀагъандин мецер» тӀвар алай шиир хъсан мисал я. Ам кьилдин кӀусариз пайиз жедайди туш, шиирда фикир битав я, са цӀар галачиз муькуь цӀарцӀин манани квахьдайди я. Шиир кӀелиз эгечӀнамаз аквазвайди ам я хьи, дуьнья анжах чӀулавни лацу рангаралди къалурнава. Вучиз ам чӀулав я? Белки рагъ кьунватӀа? Ваъ. Себеб масад я – «зун тек я». Лирический геройди вичин теквал акӀ кьабулзава хьи, адаз аквазвай гьар са затӀ чӀулав рангуни кӀевирзава, адаз лацу валчагъни, чӀагъандин вири мецерни чӀулавбур яз аквазва. Себеб им яз адаз «къурху гузва чӀагъанди». Им вуч я – фикирар ленг хьанвай ара яни, тахьайтӀа абур са якъин манадал къвезвай легьзе яни? За гьисабзавайвал, якъин манадал къвезвай легьзе я. Инсандин уьмуьрда ихьтин са суалдал къведай декьикьаяр жеда: уьмуьрдин метлеб квекай ибарат я, ам вуч затӀ я? Яшамиш хьун вич лазим яни? Экуьвал хъсан яни, тахьайтӀа мичӀивал, уьмуьр тухун хъсан яни, тахьайтӀа ажал кьабулун? Руьгьдин секинсузвили тади кутазвай декьикьайра и сад садаз къарши мана-метлебар женгиниз экъечӀзава, абурукай сад хкягъ
ун чарасуз я. «ЧӀагъандин мецер» шиирдин мана-метлебни, зи фикирдалди, адакай ибарат я хьи, инсандин уьмуьрдин гьакъиндай месэла эцигнавайла, винидихъ къейд авур суалар вилик акъвазнавайла, хъуьтуьл са гафуни, гудай гъвечӀи куьмекдини инсандин кьисмет гьялда. Шиирда анжах кьил элкъуьрна авур тек килигуни вири чӀулав рангар квадарна. Ханбиче Хаметовади уьмуьр авай кьван адахъ галаз яшамиш жезвай даим месэлаяр ва гьакӀни марифатдин месэлаяр веревирд ийизва. ИкӀ, месела, «Кутугнавач ваз рехи чӀарар, куьз икьван фад какахьнава ви бахтунин цӀарар» лагьана хабар кьур деллекчидиз шаирди жаваб гузва:
Кифер – куьлег, ахъайна за Бахтунин кьвати, Жуьрэт – аскер заз тайна за Женгера къати. Назиквални эркеквилиз Элкъуьрна бирдан, Алчахвилиз ва теквилиз КӀирнач за гардан.
И цӀарарай чаз ихтилат марифатдин гьихьтин къиметлу чешмейрикай физватӀа аквазва, амма важиблуди маса тереф я – абура лирический геройдин къилихрин гегьеншвал, адан къастарин ян тагурвал ачух жезва. И рекье къачузвай цӀийи гьар са камуни X. Хаметовадин поэзия алай аямдин хци месэлайриз жаваб гузвайди ийизва. Белки кӀелзавайдаз, шиирар ахтармишзавайдаз гьар садан мана-метлеб гьасятда тайинариз регьятни туш жеди, шиирдин къурулушди дуьм-дуьз фикирдал къведай рехъни гьасятда ачухзавач жеди. Ихьтинбурун жергедай «Агь, угъриди» шиир къачуз жеда. Шиир кӀелнамаз ахьтин фикирдал къведа хьи, ана марифатдин бинеяр кьелечӀ жезвайдакай, инсанривай ам тӀимил-тӀимил квахьзавайдакай лугьузва. Эгер и фикир мадни давамариз алахъайтӀа, аквада хьи, шиирда вичикай суьгьбет физвай касдин гъил шейэрал, пуларал физвач, ада руьгьдин хазинадай чуьнуьхзава. Гьакъикъатда лагьайтӀа, шиир адетдин тушир угъридикай я, ада лирический геройдин бахтунал, адан кьисметдал, хъсан йикъарал гъил яргъи ийизва. Им пара хаталу угъри я, адалай чарадан кьисмет къакъудиз алакьда. Амма шиирдин мад са терефни къейд тавуна жедач. Шаирди руьгьдин хазинадин вилик амай девлетар ужуз жезвайди, къиметдай аватзавайди къалурзава. Уьмуьрдин виридалайни зурба хазина, уьмуьрдин бине вич инсандин бахтлувал я. Шиирдин къурулушди и мана-метлеб са кьадар деринра тунватӀани, цӀийи девирдин мецелай рахазвай шаир дишегьлидин фикирар, дегиш хьанвай психология кӀелдайдан вилик ашкара жезва:
ГьикӀ эх ийин? Аялрин кьеб чуьнуьхзава. Низ дерт авай Сандухдавай цамар тиртӀа, Я тахьайтӀа Харадавай гамар тиртӀа!
X. Хаметовадин поэзиядиз фикир эхирдалди лугьун, лирический геройдиз секинвал тагузвай, адак къалабулух кутазвай крарикай гъил-гъилеваз рахун кас я. Ада вичин руьгьдин дуьнья кӀанел кьван вири ачухарзава, вичин вири гьиссер ва фикирар кӀелдайдал агакьарзава. Амма шииррин кьезилвилихъ ва ачухвилихъ мад са тереф ава – абуру чи девирдин инсандин, девирдин вичин рикӀин кӀвалах гьиссдай мумкинвал гузва. ТахьайтӀа чаз дишегьлидин руьгьдин гьаларикай, ана жезвай дегишвилерикай гьикӀ чир жедай, гьикӀ чна адан хиялрай, къастарай, эхирни, хсуси къилихрин кьетӀенвилерай кьил АКЪУДДАЙ.«НЯНИХЪ авур фикирар» шиирда X. Хаметовадин поэзиядин кьетӀенвилер иллаки тамамдиз гьатнава – ина рангарин къалинвални, сад садал аруш хьана чеб чпивай къакъудиз тежер фикиррин битаввални, абурун деринвални ава. Шиирдин тӀварцӀи кӀелзавайди гъавурда твазва хьи, шаирди алатай нубатдин йикъан нетижа веревирдзава, ада гайи вири шадвилер ва пашманвилер хиялдай рикӀел хкизва. Инал ихьтин суал къвезва: гьакӀ хьун мумкин яни? Жаваб шиирдин эхиримжи цӀарарикай хкатзава:
Са гъил тун дуьз тушни, экуь къаст авай, АтӀана хьиз а муькуь гъил чӀулав тир?
Гьи темадай кхьиз хьайитӀани, X. Хаметовади вичин яратмишунра поэзиядин кьилин везифа рикӀелай алудзавач, ада кӀелдайди хъсанвал жувалай масадбурал агакьарунихъ, регьимлувилихъ руьгьламишзава, адаз инсанвилин пак ерияр ачухаруналди тербия гузва. «ДИШЕГЬЛИЯР-АЛЛАГЬАР» шиирди и фикир тестикьарзава. Ана шаирди дагъви дишегьлидин-дидедин диривал, жумартвал хьтин кьетӀен къилихар къулурзава. X. Хаметовадин яратмишунра и ктабдилай а ктабдал къведалди образарни, тематикадин жуьреба-жуьревални, мурад-метлебни дегиш жезва. Кьилди къачуртӀа, «Лепедин цӀелхемар» ктабда шаирдин вири хиялар, фикирар кьепӀиниз талукьбур я. Ам адет хьанвай къайдайривай къекъечӀзава. Вичин вири фикиррин ва хиялрин бинедиз кьеб къачуна, абур алай аямдин кар алай ва хци месэлайрин деринриз гьахьзава. Шиирар кьепӀинин кьилихъ баладиз язавай лай-лаяр туш, абур, гъаларин кӀетӀер хьиз, аруш хьанвай, эхирдал атанвай тамам фикиррин жерге я. Шаирди Дагъларин уьлкведин тарихни къенин югъ ва пакадин югъни къакъудиз тежервал алакъалу ийизва, гьа идалди алай аямдин инсандин руьгьдин дуьнья ачухарзава. КьепӀиникай кхьенвай вири шииррин философиядин мана-метлеб адакай ибарат я хьи, кьеб вич инсан чӀехи хьунин, вилик финин лишан я. Вичив вахтунин ва сергьятрин гегьеншвал фикирда аваз рахуналди кьеб кӀелдайдаз гагь поезд, гагь пароход, гагьни самолет ва я ракета яз аквазва. Ам регьятдиз гъавурда акьазва хьи, инсандин кьеб – им вири планета я, гьавиляй Чилин шардивни, хайи баладин кьепӀинив хьиз, эгечӀна, ам гьакӀ кӀан хьана, хвена кӀанда. Гьа са вахтунда аялдикай, гъвечӀи инсандикай ийизвай вири фикирар-веревирдер са суалдиз жаваб гун патал я: гьихьтин инсан жеда адакай, баят, къванцин рикӀ авайди жедани, тахьайтӀа халкь патал чанни гуз алакьдайди?
И цӀарарай чаз Некрасован «гражданин хьун ви буржи я» лагьай фикирдихъ галаз мукьвавал аквазва, амма адаз мукьвавал ваъ, фикир мадни деринарун ва къуватлу авун лагьайтӀа дуьз жеда. Ватандин вилик буржияр кьилиз акъудун яз гъавурда акьазвай Некрасован гражданвилин адетар алай аямдин шартӀара халис инсан хьун лагьай чӀал я. Гьакъикъатдани инсанвал – им руьгьдин вири девлетриз ва имаратриз мягькем бине ва гегьенш майдан я. Шаирдин фикирдалди, инсанвални гьеле кьепӀинамаз къачузвай пеше, дидедин некӀедихъ галаз ивидик акахьзавай пак тир ери я. Ам дидедин лай-лайдилай башламишзава, адалай инсандинни тӀебиатдин, маса инсанрихъ, вири обществодихъ галаз алакъаярни. Ихьтин фикирдал шаир гьасятда къвезвач, ада дагъви дишегьлиди кечирмишай яшайишдин ва тарихдин рекьикай яргъалди веревирдер ийизва.
Лезгистандин поэзия Жез кӀани уьткем Дарих хьанай гуьзетна ви Илгьамдин цӀелхем. Мулдин цуьк хьиз экъечӀна вун, КукӀварна живер, Ви атуни къарагъарна Хуш гьарай-эвер. Ви рангари машгъуларна Дагъларин махлукь. Рагъни кутӀа, ктабни кьеб Хьана вал ашукь. На фикиррик суфрадал ви Тварар экӀяда,
Вирибуруз темягьдач на – Сагъбур хкяда. Халкьдин гьуьрмет хьанва лайих Ваз, магьир устад, Ирид рангун къашар атӀуз Къизгъин я ви чад. ДатӀана цӀай авайди хьуй Ви фикиррин къул. Бул бегьерар галаз атуй Ви шииррин зул. Пайзавай, руш, хайи чилин Къулайвилин гъам, Шихнесира ви жуьрэтдиз Ийизва икрам.
Максим Горькийди кхьенай: «Писатель са чӀавузни хатадай арадал къвезвай кас туш, ам гьамиша тарихдиз герекди я. Ам миллетдин руьгьдин кӀвалахди чан гъанвай вакъиа я... Писатель вичин руьгьламиш хьунин къуватралди датӀана вичин девирдиз ва миллетдиз буржлу я...» (Литературадин зегьметдикай урус писателри. I956 йис, 23 чин.) Вичин яратмишунри неинки вахтунин руьгьлувилиз жаваб гузвай, гьакӀ инсанар чпин дугъри, михьи ва гуьзел бинейрал хкизвай, а бинейрин лазимвал къалурзавай шаиррикай сад, чи фикирдалди, Ханбиче Шихрагьимовна Хаметовани я. Ада хайи халкьдин зурбавилин, адан руьгь бинейрал хкунин, ам кьакьан кукӀушриз хкаж хъувунин фикир вилик кутазва. Ханбиче Хаметовадин яратмишунра чал лирикадинни эпикадин ва драмадин поэмайрин чпихъ тешпигь авачир хьтин чешмеяр, драмадин тетралогияр, сонетрин тажар, триолетар, лирикадин ширрин кӀунчӀар, риваятар ва балладаяр дуьшуьш жезва. Чи фикир, лагьайтӀа, абурукай виридакай рахун туш, виче чна винидихъ къейд авур халкьдин руьгьдихь халаз алакъалу чешме къалурзавай «СтӀал ва къван» поэмадикай рахун, веревирдар авун Я.«СТӀАЛ ва къван», тематикадални туькӀуьр хьунал гьалтайла, кьетӀен поэма я. КӀелзавайди патал (яни сифте сефер ада ам кӀелайла) и эсер муьгьуьббатдикай я. Амма эгер чна адан гьар са кьилиз кьилди фикир гайитӀа, чаз анай гзаф маса затӀар жагъида. Авторди итимдин намусдин, гъейратдин, виждандин, вафалувилин ва мидявилин, итимвилин ва кичӀерхъанвилин месэлаяр къарагъарнава. Абурухъ рушазни хциз кьилди-кьилди, жуьреба-жуьревилелди къимет гунин месэлани гала. И поэма жегьил шаир дишегьлидин (чун инал автордин жегьил вахт фикирда аваз рахазва. Ф.Къ.) эвелимжи са шиирди – «3ун стӀал я» – арадал гъана. А шиирда авторди итимдинни дишегьлидин алакъайрин тема къарагъарнавай. Ана ихьтин цӀарар ава:
Вуж гьавурда акьурай зи, Вунни биши кас хьайила: СтӀалди лап рагни кьатӀда, Вичихъ кӀеви къаст хьайила. Вуж гъавурда акьурай зи, Вунни такьун тахсирвал я.
Дишегьлидиз виридалай ТакӀан дерт – им есирвал я... Вуж гьавурда акьурай зи, Бес вунни кваз гьат тавурла: Зун стӀал я, кьатӀда за раг! Ни кьатӀда, за кьатӀ тавурла?!
Йисар фирдавай, месэлайрин чархни гегьенш хьана, темани деринриз эвичӀна ва ахпа са вахтар алатайла, «Зун стӀал я» шиир «СтӀал ва къван» поэмадин сергьятра гьатна. И кӀвалах сад-кьве юкъуз кьиле фенач, ам цӀувад йисуз кьван давам хьана. ИкӀ вучиз хьана, лугьузвани куьне? И цӀувад йисуз шаирди анжах гьа и са эсердал кӀвалахнач, ада «Афизат» поэма, шиирарни, маниярни КХЬЕНА.«СТӀАЛ ва къван» поэма пуд паюникай ибарат я. И пуд пайни кьилдин пуд поэма хьизни кьабулиз жеда. Поэмадин паяр жуьреба-жуьре девирдин дагьви дишегьлийрин кьисметрикай кхьенва. Сад лагьай паюна гуьзел Перистанакай, кьвед лагьай паюна Саядакайни Рагьимакай ва пуд лагьай паюна Зибейдатанни Гьажидин кьисметдикай суьгьбетзава. Анализдив эгечӀдалди вилик къейд авуна кӀанда: Х. Хаметовади поэмада ишлемишнавай материал вичихъ тарихдин бине авайди я. Жегьил шаир дишегьлидиз гьеле халкьдин арада гегьеншдиз чкӀанвай, аял чӀавуз вичиз дидеди мукьвал-мукьвал ахъайдай Меристанакай теснифнавай риваятди (Арагъ дереда ам, мумкин я, къени рикӀел алама жеди) таъсирна. Перистанакай (бинеда Меристан аваз) эсер теснифдай чӀавуз шаирдин кьилиз СтӀал Саядан кьисметдикай ван хьайи суьгьбетар атана. СтӀал Саяданни Шихрагьиман муьгьуьббатдин цаварни алахьайбур тушир. Абуруни шаирдиз зурбаз таъсирна ва гьа икӀ поэмадин кьвед лагьай пайни арадал атана. И кьвед лагьай пай кхьидай чӀавуз шаирдин рикӀел алим ва литературовед Гьажибег Гьажибегованни адан уьмуьрдин юлдаш Зуьлейха Султановадин бахтсуз кьисметдикай атана. Низ чида, абур, ахьтин бахтсуз кьисметрин сагьибар мадни гьикьван авайтӀа! Вирибурукай кхьиз хьунни мумкин кар тушир. Инал шаирдин фикир сад хьана: кьилинди, пуд девир къалурна, абурун лишанар хвена, гуьзел эсер арадал гьин. Гьа и фикирдихъ вичихъ еке философия гала: хайи халкьдин уьмуьрдин таъсирлу вакъиайриз къимет гун, абур арадал атунин себебар къалурун. Сифте килигайла, чеб гьакӀанбур, адетдинбур яз аквазвай кьве гафунихъ – стӀал ва къван – дерин ва маналу къуват ава.
Зегьем цӀал хьиз, кӀеви къванцел Цин стӀалар аватзава, Сада къванцин атӀузва рикӀ, Агъзур адлай авахьзава.
Поэма дугъривилинни ажугъдин – и кьве зурба чешмедин – женгинин чилерин сергьятра арадал атанвай эсер я. Ина къаншаба-къаншар гзаф затӀар ава: итим ва паб, къван ва яд, уьмуьр ва кьиникь, экв ва мичӀ... Амма ина цӀийи затӀ авач. ГьакӀ ятӀани, эсердин бинедин чешмени къейдна кӀанда, амни дегьзаманайрихъ галаз алакъалу я: инь ва янь (дишегьли ва итим). И кьве къуват агатун ва къакъатун, абурун зурбавал ва я даязвал...
Поэмадин гьар са кьиле – паюна дишегьлидин са кьисмет ава ва а кьисметар чаз ачухдиз аквазва: гьар са дишегьли вичин мецелай рахазва. Пуд дишегьлиди, гьарда вичин мецелай, гьар жуьре шартӀара (девирар сад туш) чпел жемиятди (обществоди) илитӀзавай мажбурвилерикай суьгьбетзава. Идалайни гъейри, эвел кьиле поэмада къалурнавай гьерекатрин сифте себебрикай ва ахпа абуру квел гъун мумкин ятӀа, гьадакай лагьанва. Поэмада халкьдин сивин яратмишунрин везинар, адетрихъ галаз алакъалу фикирар ишлемишнава: эсердин суьгьбетдик лезги халкьдин манияр, лугьунар, мисалар, мискӀалар ва мсб. ква. ИкӀ, месела, къван ва цӀай, зулумкарвал хьиз, яд, векь, дишегьли, муьгьуьббат хьиз. Виридал чан ала, вири рахазва, чеб и дуьньядал тестикьариз алахънава:
Зун къван я, захъ галаз садани гьуьжетмир, Къванцихъай кичӀедач лугьуз, гьич къелетмир. Зунни вун мидяяр тирди, яд, рикӀел хуьх: Жеда зун уьмуьрлух даим ви рекьеллаз.………………………………………… Зун рахазва – векь, Акала захъ яб.………………………………………… Зун цӀай я, цӀай. Ви захъ галаз Зарафатар чӀангьакьа я. ХьайитӀани нагьакьа яз, Лугьуз тахьуй нагьакьа я.………………………………………… Зун яд я! Зун яд я! Зун яд я! Дуьньядин кьунва вад пай. УькӀуь я, михьи я, азад я, Къванцяйни акъудиз пад, Фирида каф аваз физва зун...
Фольклордин везинар, адетар, лугьунар авторди къаматар арадал гъидайлани, абур къалурдайлани, ишлемишнава. Ихьтин тежрибади кӀелзавайдаз хиялдалди игит вичин вилик акъвазардай, ам гьисс ийиз тадай мумкинвал гузва, кӀелзавайдав игитдин гьерекатриз къимет гуз тазва, эсердин персонаждихъди авай адан майилар акъудна къалурдайвал ийизва. Дугъривални ажугъ махаринни риваятрин бинеда авай затӀар я. Х. Хаметовадин эсерра абурун женг сад-садан къвалав гвай кьве дуьньяда кьиле физвай хьиз аквада. Гьибур я а дуьньяяр? Инсанринди ва чан алай ва чан алачир затӀаринди. Гьакъикъатда, виридал чан ала, вучиз лагьайтӀа тӀебиат гьахьтин затӀ я. Эсерда къванцелни, цӀални, целни, векьелни «чан» къвезва, яни абур вири рахазва. Поэмадин сифте кьиле гуьзел Перистанан кьисметдикай суьгьбетзава. Ибур советрин власть тестикьарзавай сифте йисар тир. Са бязи хуьрера гьеле бандитри, къачагъри агъавалзамай. Абурукай сад Хазар тир. Авторди куьрелди, са шумуд штрихдалди (гафар-цӀараралди), амма хкатна аквадайвал Хазаран шикил гузва.
ТӀВАР-ВАН авай къучи я Хазар. Адан хура акъваздай вуж хьурай? Ам акурла, чкӀида базар. Хазаран вил хкӀурдаз гуж хьана.
Хазарал такабурлу дишегьли тир Перистанакай хабарар агакьнавай. Ичкиди луьлнавай Хазара дустарин вилик кьилел алай бапӀахдалди, вичи а рушан киф атӀуда лагьана, кьин кьазва. Дегьзаманрин адетралди, киф атӀай руш беябурчивилел гъанвайди яз гьисабзавай ва адал садни эвленмиш жезвачир. Булахдин къвалахъ, угъри хьиз чуьнуьх хьана, ада вичин мурад кьилиз акъудзава. Къачагъди авур карди вири хуьр ажугъламишнава, вирида агъсакъалрин гаф гуьзетзава. Гьа и чӀавуз дагълара сифте яз итимрин вилик кьилел шал алачир, чин ачух дишегьли пайда жезва:
Алчах Хазар, жаваб це, вахъ аватӀа, Вахт алатна за ийидай минет ваз. Киф атӀун на кьегьалвал яз кьунатӀа, Шалуниз кьуьл гайи бапӀах, лянет ваз. Куь итимвал, чи гарданра са еб яз, Тир женгера дагъви машгьур хьанатӀа? Ачух тахьай цуьк хьиз, беден михьи я. Нин муьгьуьббат кузва квекай, ялав хьиз? Нин рикӀе зун ама, михьи хиял хьиз? ЭкъечӀ вилик: низ кӀанда зун свас хьана?
Гила эвелимжи месэла вилик акъваззава: жемятдин тегьнедихъай-нянедихъай, чап-чап килигдай инсанрин вилерихъай кичӀе тахьана, Перистаназ куьмек гудай, адан тереф хуьдай, Хазаралай «Кьисас вахчудай» жегьил-жаван жагъидатӀа яраб? Майдандиз, виридан вилик, рушан тереф хуьз гьазур жаван экъечӀзава. Инал Перистана вичи вичин месэла гьялзава:
Перистана хкажна гъил, Амай са киф атӀана. Такабурдиз галтадна кьил, Киф гададив вугана... ГъвечӀи гапур рушан гъиле ЦӀайлапандин цӀай хьана, Ада вичин сухна рикӀе... Ажугълу яз рахана цав, Дагъдин вацӀар алахьна, Цавар падна, кӀеви къванцел Ивид стӀал авахьна.
Перистан – им къванцел аватнавай дишегьлидин агьузардин, цав нагьахъдаказ эгечӀунин сифте стӀал я. Поэмадин сифте кьил дишегьлидин сифте монолог яз эгечӀзава ва ада кӀелзавай кас гьакӀан са кхьей гаф кьабулзавайди яз тазвач. Шаир дишегьлиди руьгьдин лап кьелечӀ, лап чинебан симерик кязава ва вич дагъустандин лирикадиз икьван чӀавалди хас тушир дишегьлидин образ арадал гъизва:
Заз, гьелбетда, ви итимвал масан я, Намус хуьда ви кьилеллай бармакдин. Ваз чизва, зун ви душмандиз душман я, ДУСТУНИЗ-ДУСТ, герек чӀавуз куьмек тир.
РикӀин къене муьгьуьббатдин гъам ама, Хура туна тухуз жедач ивидвай Писни хъсан зи кьисметдин хал алай. За дуьньядиз экуь вилер ахъайна Килигайла, раг хъиткьинай булах хьиз, Яд алахьдай къван ийидай вакай на, Пайда жедай зи вилик вун, са дагъ хьиз.
Чаз аквазвайвал, монолог вич муьтӀуьгъ, зайиф, вирида гадарнавай дишегьлидинди туш. Шаирди виче къуватни, назиквални, викӀегьвални, табий тахьунин кьатӀунар авай, вичелай вичин намус хуьз алакьдай дишегьлидин образ арадал гъанва. Адан рекьел са шумудра жаваб авачир къайи, биши къван хьиз, итим пайда жезва. Алчах Хазаравайни адан рушвилин михьивални гуьрчегвал кьацӀуриз хьанач. Адан алчахвал себеб яз Перистан кьена. Гьавиляй и кьил Хазаран манидиз ухшар къванцин сесиналди акьалтӀзава:
«Де экъечӀа викӀегьдиз вилик Захъай кичӀе туширди магьледа. Гуьрчег рушар, хуьрек хьиз ширин, Дадмишда за са-сад зи бекьеда. Зи гуьгьуьлдиз хуш тахьай гьар сад, ТӀветӀ хьиз яна, чкадал рекьида. Зун вердиш туш вегьез гарал, Гьарда рикӀел хуьх: зун квез пачагь я. Рази туштӀа, гуьлледин хура Твада за куьн, зун гьахьтин къуччагъ я! Зун къван я, захъ галаз садани гьуьжетмир, Къванцихъай кичӀедач лугьуз, гьич къелетмир. Хкатна дагъдикай акьада кукӀушда, Куь рекьел къван я зун, мурадар арушдай. Зун тек туш, зи карда ава захъ архаяр, Гьавая яни бес зунни цӀай стхаяр? Ирид чил, ирид цав виринра пай авай. КуькӀвена гъед хьана, куда за чилер куьн, Квахьда гьич тахьайвал шегьерар, хуьрер, куьн, Гьуьлеллай гимидин дамахар чӀурда за».
Къван – им ажугълувилин символ я, ада ам лишанламишзава. Ажугъ – им Хазар вич тирди чаз аквазва. Сад лагьай кьил бедбахтвилелди, Перистан кьиникьалди куьтягь жезва. Ам авторди Къван гъалиб хьуналди, адан шад мярекатдалди акьалтӀарзава. Поэмадин кьвед лагьай кьиле итимдин къанихвилин ва кичӀерхъанвилин къурбанд хьайи СтӀал Саядан кьисметдикай суьгьбетзава. Стхади, чӀехи рехъ къачуна, хайи вах Пампураз гузва. Саяд кӀанзавай Рагьималай, девлет мал авай Пампуран чӀехивилихъай кичӀела, мехъерин юкъуз дуст Агьмеда чамран кӀваляй чуьнуьхай ам патал женг чӀугваз алакьзавач. Рагьима Саядахъай кьил къакъудзава.
«Заз герек туш масадан чин акурди, Кьве мичӀи йиф шагьид тирди малум я. Накь Саядал маса касдин гъил хьана, Чарадан ни агалтнава чӀарарихъ.
Ахьтин намус кьабулайди гьим хьана?» – Тажуб гафар галукьна чи япарихъ. Пашман хъен хьиз, хъфена руш ракӀарай. И жаваб ваз ярди гай и тупӀал я.
Поэмадин кьвед лагьай кьил, гьа сад лагьайди хьиз, дишегьлидин монологдалди эгечӀзава. Авторди цӀийи образар, сесер-къаргъишар, манияр (цӀун, векьин, дишегьлидин) майдандиз акъудзава. И кьил дишегьлидинни цӀун диалогдалди – суьгьбетдалди акьалтӀзава. Поэмадин пуд лагьай пай къуватлу хьанва. Чи вахтуниз девир башламиш жезва ва гьа девирдихъ галаз алакъалу крар къуватда гьатзава. И паюна Гьажидинни Зибейдадин кьисметрикай ихтилатзава. Амма поэмадин гьавурда дуьз акьун патал чун ам туькӀуьриз кӀан хьунин тарихдал хквен. Эгер чна, вахт фикирда кьуна, поэмадин паяр жергеда эцигайтӀа, адан сад лагьай пай Саядакайни Рагьимакай суьгьбет хьун лазим я, вучиз лагьайтӀа XIX асирдин I880-I900 йисара кьиле фейи вакъиаяр вилик акатзава. АкӀ хьайила поэмадин кьвед лагьай пай гуьзел Перистанан кьисметдикай жеда. Вучиз лагьайтӀа ана кьиле физвай вакъиаяр Дагъустанда советрин власть тайин хьунихъ галаз алакъалу я. Чна винидихъ къейд авурвал, поэмада ишлемишнавай материал гьакъикъатдихъ галаз лап алакъалуди я. Поэмадин пуд лагьай паюна чкӀурай хзандин кьисметдикай ва Гьажибег Гьажибегован уьмуьрдикай ихтилатзава. Ам репрессийрик акатна ва чаз бегьем тайин тушир шартӀара кьена. И кас гьина кучуднаватӀани чаз малум туш. Адан уьмуьрдин юлдаш Зулейхадални буьгьтенар вегьенай. Поэма чи уьлкведа экономикадин ва яшайишдин гьерекатар михьиз яваш хьайи вахтунда (застойдин девирда) теснифнава, гьавиляй шаирди текстинин кьвед лагьай тах (подтекст) ишлемишнава. АкӀ хьаначиртӀа, адан поэмадин гьал чӀуруди жедай ва ам чапдай акъудиз тадачир. Гьа и кардиз килигна пуд поэма сад авунва ва адаз кьвед лагьай тӀварни «Муьгьуьббатдикай поэма» – ганва. Им, гьелбетда, жувалай «тахсир» алуддай амал я. 2000-йисуз акъудай изданида и тӀвар авач, ана кьилин кӀаник гьакӀ «поэма» КХЬЕНВА.«СТӀАЛ ва къван» поэма кӀусарикай ибарат я, ам ацӀайди туш. И кар чаз иллаки, пуд лагьай кьил кӀелайла, аквазва. Амма и вири кӀусари зурба сагъ са девирдин шикилар арадал гъизва. КӀусарин зунжур битав кьили сад ийизва, кӀевзава, хуьзва: «СтӀал ва къван». Анжах санал хьайила, вири паяри са чӀехи мана чи вилик гьизва, адан метлеблувал хкажзава. Репрессийрин вахтуникайни Ханбиче Хаметовади гьахълудаказ лагьанва, амма поэмадик ада, гьа са гьал авахьзавай кьериз яд авай булах хьиз, Нажмудин Самурскийдин кьисметдикай суьгьбет кутунва, СтӀал Сулейман са кьадар тайинсуздаказ уьмуьрдай хъфиникай раханва. Нажмудин Самурский вуч кас тиртӀа, адан чка советрин власть тайинарунин, Дагъустан кӀвачел акьалдарунин ва маса крара гьим ятӀа, чаз хъсандиз чизва. И кас гагь хкажна, гать агъуз, лап кӀвачерик вегьена. С. Сулейманни са чӀавуз гзаф герек авай кас хьана, ахпа, гуьгъуьнай, адазни яб хгуз кӀанзамачир, адазни чап-чап килигиз эгечӀнавай...
За лагьана: «Нажмудин хьайила душман, Инкъилабдин экверин вуж хьурай фарман?»– Эляс, къужа, – лагьана, – хьанва вун хибри, Ви гафариз яб гуз чун вердиш туш ерли,
Багьа ятӀа чан жуван, квахьна ахлад фад. Хуьзва жеди, аяман на душманрин пад? РикӀ лишан я гуьллейрин – гафарин патахъ, Мус къведатӀа дуьньядал, батӀул кӀудна, гьахъ? Месел ала Сулейман, дар яз чилни цав, Адан кьилел саврухди яна чӀулав ав.
Поэмада ганвай вири образар символикадалди лишанламишзавайбур я. Пуд пай сад-садахъ Байкъушдинни дишегьлидин къаматри галкӀурзава. Байкъуш – им вири санал кӀватӀзавай, вири сад ийизвай образ я. Адахъ вири барбатӀдай къванцин къуватни ава, вири туькьуьндай цӀун гьайбатни, адаз жув кӀвачерик вегьедай Хазаран агъузвални, Пампуран къанихвални, Рагьиман кичӀерхъанвални, мидявилин маса гунни хас я. Им вири сад ийизвай, вири санал кӀватӀзавай образ я.
... Эхь, Байкъуш я зун. Байкъуш – МичӀивилин хва! Юкъуз гъуьрчун хата я. ГЬА-ГЬА-ГЬА! ГЬА-ГЬА-ГЬА!!! Буьгьтендинни кьисасдин Хразва за чил, Кьуразва зи къармахда Зибейда, Гьажи.
И образдиз (къаматдиз) дишегьлидин образ къаншар акъвазарнава. Ам михьи стӀалдив, гьайбатлу вацӀув, азад цив, векьив, берекатлу накьварив, уьмуьрдив, экуьнив, вичел «муьгьуьббат» тӀвар алай гатфарив гекъигнава. Экв, яд, лепе, накьв, вацӀ, векь – ибур шаирди къаматар устадвилелди арадал гъун патал ишлемишнавай алатар, символар (лишанламишзавай гафар-ишараяр) я. Эгер шаирди дугъри ва чӀуру крарин бинеяр къалурун патал символрин тамам са цӀиргъ ишлемишначиртӀа, поэмадин паяр гьа са жуьрединбур яз аквадай. Адан дуьз эгечӀуни Перистанан, Саядан ва Зибейдадин къаматриз экв гана, абур жанлу авуна. Символри гьар са къаматдиз анжах вичиз талукь гьерекатрин къуват гана. Са гафуналди, шаирдилай экуь, михьи, уьмуьр гузвай къуватар мичӀивилин, барбатӀ авунин къуватриз акси акъвазариз алакьна. Поэмада кьиляй-кьилиз экуь къуватринни чӀулав къуватрин арада женг кьиле физва. Литературовед Ч. Юсуповади Х. Хаметовадин поэмада лирикадин «зун» вичин сифте къатда (жуьреда, гьалда) авачирди къейдзава. Ада и поэма лирикадинни драмадинди тирди, драмадин гьерекатрихъ галаз ана лирикадин къуватрини иштиракзавайди лугьузва. Дишегьлийрин, Цин ва Векьин образар уьмуьрдай къачунвай тамам кӀватӀалар я, гьелбетда. Абуру тек инсанрин къаматар ваъ, гзаф инсанрин къаматар тешкилзава. Поэмадин паяр галкӀурзавай уьнуьг проблематика, месэлайрин садвал я. Эгер пуд дишегьлидин къаматар – Перистананни, Саяданни Зибейдадин – сад садав гекъигайтӀа, чи вилик дагъви дишегьлидин четин уьмуьрдин шикил акъвазда. Чи йикъарани адан кьисметда лугьуз жедай хьтин зурба дегишвилер кьиле фенвач. Гьа виликдай хьиз, ада вичин кьисмет, муьгьуьббат, хзан ва аялар патал женг чӀугвазва, адан рикӀ итимдихъ кузва, кӀвалахди ам машгъуларзава. Ам, гьа Перистан хьиз, инсанрин тӀуьнкьуьник ква; адан рикӀ, гьа Саядан рикӀ хьиз, мукьвабурун, багърийрин эгечӀунри атӀузва, кукӀварзава; Зибейдадивай хьиз, адавайни кӀаниди гадариз, вичин варлу яшайишдин гуь
гъуьна гьатиз жезвач. Дуьнья арадиз атай йикъалай эгечӀна, ада вичин чан багърияр патал къурбанд ийизва. Адан муьгьуьббат гьикьван къуватлуди ятӀа, гьакьван туькьуьлвални авайди я, адавай тӀебиатдин татугай гьаларизни (месела, тӀурфандиз) вич элкъуьриз, вич такӀанбурал, вичиз басрух гузвайбурал хар къуризни жеда.
Зун вавди я, Итим лугьур тӀвар алайди, Къванцин къаяб, ГьикӀ кьада за гимишдай вун? Валлагь ина, И зи назик гъилералди КӀусни гьайиф Татана, за бамишдай вун. Ваъ, месик ваъ, Гьахълувилел рахайтӀа зун, ЧӀалахъ хьухь, вун РакӀарални тадачир за, Кьисас къачуз, А ви рекьел алайтӀа зун, Аял патал Ваз са къибни хадачир за! Са стӀал цихъ Къаних яз вун къекъведайла, Зи булахдай А стӀал ваз гудачир за...
СтӀал гьикьван гъвечӀи затӀ ятӀани, адалай кьван кукӀвариз алакьзава. «СтӀал», символ яз, руьгьдин мягькемвал, лигимвал лишанламишзавайди я. Са стӀалдивай, гьелбетда, затӀни ийиз жедач, гзаф стӀалри, яни уьмуьрдин тежрибади, ада гузвай акьул-камалди дуьньяни кваз дегишзава, инсанриз цӀийи рекьер къалурзава, абурун уьмуьрдай чӀуру крар, гъалатӀар акъудзава, экуь рекьер АЧУХЗАВА.«СТӀАЛ ва къван» поэма ихьтин цӀараралди башламиш жезва:
Зегьем цӀал хьиз, кӀеви къванцел Цин стӀалар аватзава, Сада къванцин атӀузва рикӀ, Агъзур адлай авахьзава.
Чаз къван гьакӀани гзаф кӀеви затӀ тирди чизва. И цӀарара шаирди адаз мадни артух къуват гузва: «кӀеви къванцел». Амма цин стӀалди гьа «кӀеви къванцин» рикӀ атӀузва. Къванцин кӀевивал – им уьмуьрди адаз ганвай къуват я, амма цин стӀалдин къуват адандалай зурба я, гьакӀ хьайила адалай «къванцин рикӀ атӀуз» алакьзава. Поэмадин эхирди и фикир мадни чӀехи дережадиз акъудзава:
СТӀАЛ-СТӀАЛ датӀана яд Вили къванцел авахьзава. Виш стӀалди ийиз ам кьатӀ, Сад къвалалай алахьзава.
Ина «вили» гафунин мана зурбади я: ада къванцин кӀевивал мадни артухарзава. Амма гьа кӀеви къван уъмуьрда магълуб жезва. Гьа и темадиз, вич «СтӀал ва къван» поэмадин са пай хьун лазим тир, «Афизат» поэмани бахшнава. Дишегьлийрин кьисметар ахтармишуни обществода адан тек са чка тайинарзавач, гьакӀ чавай милли литературадин гьерекатра, дегишвилера, халкьдин вичин милли кьатӀунра адан гереквал ва вилик финин тегьерни къалуриз ЖЕЗВА.«АФИЗАТ» поэмада шаирди муьгьуьббатдин темани, дидевилин темани, вафалувилин ва инсанрин алчахвилерин темаярни вилик тухванва, гьакӀ дишегьлидихъ галаз алакъалу гзаф суалрин сергьятарни гегьеншарнава. Къенин юкъуз дишегьли квелди ва гьикӀ яшамиш жезва? Адан кьисметда гзаф крар дегиш хьанвани? Адакай вичин кьисметдин йикъарин халис иеси хьанвани? Кьилин игитрикай сад тир Гуьлбичеди кечирмишай кьудкъад йисан яргъивал авай рехъ – им дуьньяда ва обществода кьиле фейи дегишвилерин рехъ я. Х. Хаметовади дишегьли квехъ агакьнатӀа, гьадаз майилвалзава, гьам адан уьмуьр ахтармишунин ва цӀийивилер ачухунин чешме я. Дишегьлидилай вуч алакьна ва ам вичин умуд-мураддив агакьнани? Шаирди вилик эцигнавай и чӀехи суалриз, гьелбетда, кӀелзавай касди вичини фикир тагана ЖЕЧ.«АФИЗАТ» драмадин поэма ва я поэма-драма, я туш драмадин поэма (литературовед Ч. Юсуповади и тӀварар, синонимар хьиз, ишлемишнава) дагъустандин литература патал цӀийи жуьре я. Вичи адан вири лишанриз, мана-метлебдиз жаваб гузвай ам сифте кхьейди Расул Гьамзатов я. Лезги шииратда ихьтин сифте поэма, «Алхасан махорка», Хуьруьг Тагьира арадал гъана. И гъвечӀи эсер вичин эвелдилай эхирдалди диалогдикай ибарат я: иштиракзавай ксар кьвед ава – Алхасни адан тӀвар такьунвай къунши. Авторди кьунвай сенгер, персонаждин гьиссерихъ, адан хиялрихъ галаз кьазва, ана автордин вичин игитдихъди авай кӀанивални, адан гьерекатриз гузвай къиметни – вири ава. Поэмада шаирдин къамат гегьеншарнава, аллегориядин персонажри иштиракзава. Абур лирикадин игитдин руьгьдин дуьнья ачухун патал чарасуз ишлемишун герек ТИР.«АФИЗАТ» поэмада аллегориядин персонаж, вич вахтни, тарихни, вичив сада садаз мидявалзавай кьве сес авай дишегьли я.
Къе зи хура Кьве жуьредин сес ава: Са сесини Шукур гъизва Аллагьдиз. Муькуь сесни, Уьмуьрдикай куьлягьдиз, Рахазава Терс Иблисдин мез хьана.
(Гьа и мисалда чун мад кьве мидя тереф сад хьунин чешмедал гьалтнава). Алай девирдин шииратда лирикадинни драмадин поэмадин туькӀуьр хьуникай рахадайла, Ч. Юсуповади къейдзавайвал, лирикадин поэма драмадин поэмадиз композициядин, яни паярин, кӀусарин саднавай битаввилини мукьва ийизва. Шаирди, вичин кар чиз, а паяр галкӀурдай «уьнуьгдин гафар» ахъайзава. «Игитрин къаматар арадал гъидайла, абурун уьмуьрдин сегьнеяр къалурдайла, абур ишлемишзавач». И кардиз чун вичикай рахазвай эсердини шагьидвалзава.
Ханбиче Хаметовадиз лирикадин драма кхьиз кӀан хьунин бине адаз обществодин чак гъалаба кутазвай хци месэлаяр гьялиз кӀан хьунилай къвезва. Уьмуьр, чаз малум тирвал, акси терефрикай ибарат я: хъвер ва тӀал, муьгьуьббат ва негь авун, бахтлувал ва бахтсузвал. И акси терефрин женг уьмуьр вилик тухузвай кьетӀен алат хьиз я. Гьар са ихьтин женг «уьмуьрдин гъалунал вахтуни язавай тӀвал я». Ахьтин тӀваларикай сад Афизатан уьмуьрни я. Рушан гъавурда диде акьазва, алчах инсан – ваъ. Алчахдивай кесиб хзандай акъатнавай руша вичиз ваъ лугьун, вичин гаф элкъуьрун эхиз жезвач ва ада рушан кӀаниди рекьидай жуьрэтзава. Сюжет, чаз аквазвайвал, кьезилди я. Виче лирикадинни драмадин бинеяр сад-садак хкатна аквадайвал акахьнавай кьилин игит Афизатан къамат шаирди поэмада дериндай ачухнава. Афизат поэмадин эвелдай автордин руьгьдин лирикадин гужлу гьиссеривди къалурнава. Шаир вичин игитдал ашукь я, адаз жегьил рушан гуьзелвал, зегьметдал рикӀ хьун хуш я. Адан рикӀ поэзиядин гьиссерив ацӀанва. Авторди хкянавай марифатлу и тереф Афизатан хиялринни гьиссерин кьадайвилихъ галаз сад я. Амма Афизатан къилих чаз тамамдиз игитдин вичин аслу тушир гьерекатри, вичи вичин руьгь ачухуни къалурзава. Персонаждин лирикадин суьрет къалурайдалай кьулухъ (III-СЕГЬНЕДА) уьмуьрдин драма башламиш жезва. Гьар са вакъиадихъ, драмадин гьар са гьерекатдихъ «сегьнедин кьулухъай къвезвай сес гала», а сесери чун рахазвай гьерекатар, вакъиаяр жанлу ийизва, кьиле физвай крариз къимет гузва, кӀелзавай кас гъавурда твазва – яни абур комментарияр хьиз я. Афизатаз дидеди вич машгьур хпехъандиз гуда лагьана, хиве кьунвайди чир хьайила, кьве дишегьлидин арада ихтилатдин сегьне кьиле физва ва ада гуьгъуьнай кьиле фидай акьунрикай, вакъиайрин цӀиргъиникай чаз хабар гузва. Гьа и эпизодда – сегьнеда чаз Афизатан къилихдикайни чир жезва. Рушахъ такабурлувал, викӀегьвал гьакӀни намуслувал ава, адалай вич хуьз алакьда...
Диде чан, заз ви гафари, Лугьумир хьи, таъсирзавач. Эверзава заз гатфари, Зун ашкъидин есирдава. Хиве твамир гунагь вуна, РикӀин къене мугзава за. Муьгьуьббатди гатазва хур, Тегьне твадай чка амач. ПИС-ХЪСАНДАН гьисаб чириз, За зи уьмуьр-аса гудач. РикӀ алаждай кьасабчийриз За зи ашкъи маса гудач.
Афизата вичи вичин азадвал, инсанвилин винизвал хвена, вичин кьисмет вичи гьялна. Ада вичин муьгьуьббатдикай, «зи катра цавара лув гузва, кӀаниди такурла, рикӀе, къуюда хьиз, мичӀи я» лугьузва ва дидедивай вичиз манийвал тагун тӀалабзава. Диде эхирни рушан фикирдал рази жезва, ада хпехъандилай ам элкъуьрзава. Поэмада гьа икӀ конфликт гьялай хьиз аквада, амма драмадин гьерекатар гьеле акьалтӀнавач; абур чпин кьакьан кукӀушдив анжах эхиримжи сегьнеда агакьзава. Ажугъламиш хьанвай хпехъанди вичин гъилибанриз, Мегьамед яна йикь лагьана, эмирзава. И кардикай чаз Афизатан сад ва кьвед лагьай ишелрай чир жезва. Поэмада кьиникьин сегьне авач. (Аквадай гьаларай, автордиз эсердин и чкадал ивияр экъичунин вакъиа къалурун хъсан акунач). Драмадин ва лирикадин жуьрейриз хас кьетӀенвилер чаз поэмадин маса персонажрин къаматар (Гуьлбичедин, дидедин, дишегьлидин) гунайни ЖАГЪИЗВА.«АФИЗАТ» поэмадин мана-метлеб ва гьерекат анжах Афизатан темадалди акьалтӀзавач. Чна винидихъ къейд авурвал, кьилин и чешмедихъ са маса, чеб кьилдинбур тир хилерни гала.
Поэмада шаирдин кӀвалахдин мана-метлеб, адан гереквал къалурзавай цӀарарни ава:
Заманаяр къвез хъфида Гагь тариф, гагь къехуьн галаз. Агъзур хада, виш рекьида, Гагь мехъер, гагь тӀегъуьн галаз. Амма шаир и чилерал, Пайгъамбар хьиз, даим къведа. Гагь хъвер, гагь нагъв яз вилерал, Гагьни яз вич регьим, къведа. Чилни, цавни, рагъни варз хьиз. Шаир чилел чарасуз я.
И цӀарар кӀелдайла, чаз пайгъамбар автор вич хьиз жезва. Ада вахтунин гьерекатар галкӀурзавай гъал вичин гъиле кӀевиз кьунва. Ада и гъал вичин яратмишунралди гуьгъуьнилай къведай несилриз рехъ къалурун патал хуьзва. Яни шаирди лугьузва: муьгьуьббат маса гана кӀандач, адаз вижданлу, вафалу хьана кӀанда, ам маса къачуз жедай затӀ туш. КӀандатӀа а муьгьуьббат Ватандихъ, дидедихъ, вахахъ, папахъ, сусахъ элкъуьрна авайди хьуй... Гьавиляй чна къимет гузвай поэмаяр авай Х. Хаметовадин кӀабдин тӀвар «Монолог» я. Монолог лагьайла, фикирлу жедай кар масад туш, ам эвелни-эвел сегьнедихъ галаз алакъалу гаф я: тек игитдин рахунар. Ктабдиз тӀвар гьакӀ хатадай ганвач, и тӀварцӀихъ мурад метлеб гала. Ктаб вири уьмуьрдикай, хъсанвиликайни писвиликай, намуслувиликайни алчахвиликай... дишегьлидин веревирдрив ацӀанва. Им «Вири кьисмет къелемдин кӀвенкӀвел хьуникай», «чӀулав шал кьилихъ галай дагъви дишегьлидин накъварикай», «вичиз къуьнерал шегьерарни хуьрер кьаз четин туширвиликайни залан кьисметдиз табий чилин месэлайрикай» шиират я. И шиират умудривни кагъазрив, адетрин вилик такабурлудаказ, викӀегьдиз акъвазай лал сусан эхунрикай ва гзаф маса месэлайрикай я. ИкӀ чӀаганваз ва дуьз анжах вичихъ кьатӀунар авай, дуьньядиз философдин вилерай килигзавай, вичиз уьмуьр акунвай, тежриба къачунвай бажарагъ авай шаирдилай кхьиз алакьда. Чи фикирдалди, X. Хаметова гьа ихьтинди я. Адан вири эсерар уьмуьрдин гьахъни нагьахъ художественный гафуналди ахтармишзавайбур я.
. Гатфарикай магьрум жеда аяздикай кичӀеди…
76 Лезги халкьдин сивин яратмишунар.
Редакциядинни макъалайрин авторрин фикирар сад тахьун мумкин я. Макъалайрин, абура гъизвай делилрин дуьзвилин патахъай жаваб авторри чпи ГУДА.“САМУР” журналдиз акъатай материалар печатдин маса органра чап хъийидайла, журналдин тӀвар кьун чарасуз я.
Регъуьвални кичӀевал эсиллагь гумачиз, рикӀел атайвал, гъили авурвал ийиз, республика жуванбрузни чарабуруз пайна, «зи гълева регъуьн чӀудхвар…» лугьуз, ТӀляратӀадин жемятдиз, лугьудайвал, са вад югъ къалурна, Дагъустан Республикадин кьиле 2013-йисан январдилай акъвазайбурун девир куьтягь хьана. Русвагьвилелди куьтягь хьана. Гзаф дагъустанвийрин фикирдалди, ихьтин къайдасуз, къанунсуз девир Дагъустандин тарихда мукьвал вахтара хьанвачир. Акьван чкадал атанвай хьи, республикади гьатта инвалидринни пенсионеррин ва аялрин виликни вичин мажбурнамаяр тамамарзавачир. Абуруз гун герек тир кепекарни кваз чуьнуьхзавай, тарашзавай. Халкьдихъ «Кьел тӀуьрда яд хъвада» лугьудай хъсан мисал ава. Эхиримжи вад йисуз республика хвалдив ацӀай чакуниз элкъуьрайбуруни яд хъваз эгечӀнава, гьелелиг вирида ваъ, амма амайбурални нубат атун герек я. Эхиримжи йисара уьлкведа кӀевиз ван авур кьунарни суд-дуванар пара хьана, губернаторарни министрар дутагъра ацукьарна. Амма и жигьетдай Дагъустандив са регионни агакьдай хьтинди туш. Январдин вацра Дагъустан Республикадин правительстводин председатель ва адан кьве заместитель, са министр кьуна хутахна. Абурун хиве твазвай тахсиркарвилери Дагъустанда эхиримжи йисара аваз хьайи къанунсузвилерикай шагьидвал ийизва. САД-ВАД абурун тумухъанар квачиз, амай жемятди «жаваб гурай гила» лугьузва. Тахсиркарар кьуна жазаламишун, гьелбетда, хъсан кар я. Абурун гуьгъуьна масадбурни ава, мадни жеда. Амма дагъустанвийири чпи чпиз гузвай ихьтин суал ава: гьикӀ алакьна абурулай жуван республика ихьтин беябурчивилел гъиз? Гила бязи халкьарин, абурун векилрин винизвилерикай, абурухъ авай артухан ихтияррикай рахаз хьайибур сивера яд кьуна амукьнава. Абуру гъана эхир
ихьтин чкадал вири Дагъустан. Республикадин кьиле маса регионрай рекье тур ксар акъвазнава, чкадинбурухъ я ерли ихтибар амач, я ихтибар жедайбур жагъуриз алахънава. Вири и крар акваз, чӀехи пай дагъустанвийри вахтуналди республикадин кьил Владимир Васильеван кӀвалахдин ва ада тухузвай политикадин тереф хуьзва. Мукьвара республикадин правительстводин премьер Артем Здунова тухуз къалурай са совещаниди экрандилай ам акурбурун рикӀер къарсурна. Ихтилат Махачкъала шегьерда авай гьаларикай, агьалийри хъвазвай цин еридикай физвай. Ада совещанида ацукьнавай чкадин инсанриз, жуьреба-жуьре дережайрин гьакимриз са шумудра суал гана: Куьне гьикӀ эхзава ихьтин гьал? Квез аквазвачни жемятди вуч хъвазватӀа, шегьерда санлай гьихьтин гьалар аватӀа? Къерехдай премьервилиз рекье тунвай жегьилди кьилер рехи, спелар къалин дагъвийриз чеб садни халкьдин къайгъуда авачир ксар ва гьакимар тирди субутна. Гьавиляй абур мецер кьурана ацукьнавай. Бязибуру лугьузва хьи, алатай йисан октябрдилай инихъ республикада кьиле физвай вакъиайрин себебар авачир са регионни жагъидач, чав икӀ эгечӀунихъ маса метлебар ава. Идалди ахьтинбуру чебни гьа тарашчийрин суфрадилай кӀус-тике гьатайбурун арадай тирди чирзава. Ихьтин къарши фикирар стхаяр тир Зияудиновар кьуникайни физва. Гьатта чарар-цӀарарни кхьизва, гуя абуру гзаф инсанриз куьмекар гайиди я, хуьрера гъуьрни шекер пагъайди я ва икӀ мадни. Муькуьбуру суал гузва: гьинай атайди я абуруз пай авурбур, гьихьтин рекьералди къазанмишайбур я? Амукьзавайди суд-дувандал ихтибар авун я. Эгер субут делилар авачиртӀа, тӀвар-ван акъатнавай, чпин девлетар миллиардралди гьисабзавай бизнесменриз акьван залан тахсиркарвилер малумардачир. Аннамишун четин туш хьи, кӀусчивал лап фадлай яшайишдин са кьетӀенвилиз ва ачух ришветбазвилиз элкъвез эгечӀай республикада и татугайвал амай вири крарал ва рекьерал гъалиб хьанвай ва ачух тарашчивилиз элкъвенвай. Гьикьванбур кьуртӀани, дустагъра ацукьариз, абурун мал-девлет тулкӀ авуртӀани, инсанрин алакъайра кӀусчивал амай кьван ахьтинбур мадни пайда хъжеда. КӀус акурдан вил мадни чӀехи кӀусунал жез…* * *
Хуьруьн нуькӀре, Пенжердал вил эцигна, ТӀалабзава вичин пай. Зани, КӀваляй къецелди гъил экъисна, Гузва адаз къуьлуьн твар… КӀусунал вил эцигна, ваз Язухвиляй вегьедай, Хура туна векъи аяз,
ШИРИН ГАФ Гьикьван чӀав я, Зи вар гатаз, Вилер яру, Гъилер яру Вахтуни: Зун туш адаз герекди, Зи гаф я, Гаф, Ширин хьанвай Фелекдиз… ТУНАЧ Диде. Велед. Тере женгерай хтай велед Дидеди Тунач кӀвалин парудал: Къужахдайла, Адаз хирер акуна, Алай хцин далудал…
ГАГЬ-ГАГЬ Ажал. Вавай тӀалабдай – РикӀ аваз азабда – Са затӀ ава за, Играми Ажал: Гъвергъвердин атир, Марвардин стӀал, Вегьез хьухь гагь-гагь Зи кесиб сурал… УЬМУЬРДИН ДАКӀАР Са вахтара, Са пакамдал Ахъаз тадай дакӀар зи, Зи жегьилвал Акун патал ЦӀийивацраз – маралдиз… Гила дакӀар, Гила дакӀар КӀевзава за: За кӀанзавач, Зи агьилвал акуна, РикӀ тӀар хьана Ажалдин… ДАГЪВИ ЯзватӀани яхцӀур йис, Яшамиш жез шегьерда, Амазма зун Дагъви яз: Зи уьмуьрдин Рагъ куькӀуьзва Шагьдаларин сегьерда… КЪВАН Бейкефиз тахьуй Са чӀавузни Къван:
Лежбердизни, Регьбердизни Герек я лакьан… ГУНАГЬРИН ГЬУЬЛ За дуьньяда – Гунагьрин гьуьле, РикӀик кичӀ кваз, Ийизва сирнав: Пайгарди туш Зун авай луьткве… АЯЗРИН ЧӀАВ Са чилихъ ваъ, Гафунихъни ВАХТ-ЧӀАВ аяздин: За гьиссна АМ,«КЬЕНВА диде…» Лагьайла заз, Хуьряй атай кагъазди… КЪВАНЦИН ГАДАЯР КичӀе хьана, Яман тир Душмандин ЦӀарцӀардикай гапурдин, Са чӀавузни агъузмир къил: Вахъ рухваяр ама, Зи Чил, Къванциз элкъвез гьазур тир… ГЬУЬЛ Зун гьуьлелла – Кьерелла цин дуьнедин. Ам аквазва, Заз чан гайи, Заз ван гайи Диде хьиз:
Зун хъуьрейла, Хъуьрезва гьуьл. Зун ишейла, Ишезва гьуьл… МИЧӀИВИЛИН МЕС Сегьер. Сегьер ХЬУННИ,«ВУН зиди я, Анжах зиди!» – Лугьузва заз Экуьвили: Чизвач адаз, Вичин кӀвале Заз фадлай мес Вегьенвайди МичӀивили… БУРЖЛУ Я Дагълар. Зи дагълар, Куьн Дуьзенлухриз буржлу я: Куь кьакьанвал, Дуьзенлухрин Дуьзвилелай аслу я… ТӀАЗ ХЪСАН Я ТӀазва зи рикӀ. ТӀаз хъсан я: Ам тӀазмай къван, Амукьда зун, Ният михьи, Суфат экуь Инсан яз… ШАЛБУЗДИН НАГЪВ Руьхъ жезва, Руьхъ, АлкӀай хьиз рагъ, Зи сабурдин, Абурдин гад:
Хъвазва ада Шалбуздин нагъв – Самурдин яд… КӀЕВЗАМАЧ Са вахтара Инсанри, Йиф жез-тежез, РАКӀ-ВАР кӀевдай гурандин. Гила стӀун кӀевзамач: КӀевиз тазвач, Ахвар ханвай лакьанри… ЖЕЗВАЧ Гаф. Зурзазва Гаф – ХъуьтӀева ам Девирдин: РикӀиз кӀанз, Жезвач завай Гатфар гъиз, Зи Гафунин уьмуьрдиз… КЪИРМИШ ЖЕЗВАЧ Зи са хесет – Шараб кӀан хьун – Гьич сакӀани дегиш жезвач: Уьмуьр – Женг я. И женгина Хер жезва зи гьиссерал, Анжах абур къирмиш жезвач… МИГРАГЪАР ГьакӀан хуьр туш, Зи хайи муг – Миграгъар, Сур сурарин Юкьва авай уба я:
Гьикьван сурар ЧӀехи ятӀа, Гьакьван а халкь зурба я… ПӀИРЕР Михьи ксар – Пайгъамбарар Телеф жез, Артух жезва ви хурал, Чил, ПӀирерин кьадар… И карди зи чуькьвезва кьил: ПӀирер артух жердавай, ТӀимил жезва, Зияратрихъ рекье гьатдай РикӀерин кьадар… МАРВАР Марвардиз – НАЗ-ДАМАХ тир гьаятдин – Гузва за яд, КӀуф агъузиз кутардин. ГьакӀ ятӀани, Ара физ, Килигзава Ада къавун чӀутхвардиз… ДЕВИРДИН ТӀАЛ КӀвал. КӀвалева зун, Адан къайи, Адан мичӀи Вад лугьудай пӀипӀ хьана: Пара вахт я, Девирдин тӀал галукьна, Зи мез – Чуьнгуьр ЛипӀ хьана…
ЛЕПЕЙРИН ВАН Гьуьл. Къван. Къванцелла зун – Кьенвай инсан… КьенвачиртӀа, Къведай тир заз, Хендедади кифер хьиз, Кьер чухвазвай Лелейрин ван… ГЕЛЕЖЕГДИН ДАКӀАР Муьгьуьббат. На муьгьуьббат Хуьзва, Туна, Ачух тежер дапӀарда… Са юкъуз за, Чанни гана, Ачухда ам, КукӀварда: Заз кӀанзава Чилел таз кас, Экв куькӀуьрдай Гележегдин дакӀарда… МУЬГЬУЬББАТ Зурба затӀ я муьгьуьббат. Адав къверди Хьанач, Жедач Чилерал: Ада, Герек атунни, Агъзур душман Магълуб авур игитни, Акъвазарда метӀерал…
ЛУКӀВАЛ Заз мискӀиндиз – Зи ахвар хаз – Ша лугьузва азанди. Фидач зун. Къени фидач, Пакани: ЛукӀвал кӀандач Зи чандиз… ГАФАРИН СУРАР«КӀЕЛА и чӀал, КӀан ятӀа ваз, ХъуьтӀуьн цикӀиз Туьш хьана вал Гатфарин нурар…» КӀелна за: Хибри жезва акьул зи, Эгъуьндай кьван, Гафариз сурар… МУЬГЬУЬББАТДИН АЯЛАР Дуьнья. Дуьнья авай гьал акваз, ЦӀурзава зи хиялри: Терс гурцӀулри – Къагьбевилин, Качвилин – Бамишзава ЧӀал, Аваз, Муьгьуьббатдин аялрин… ЖУЬТВАЛ Ша, Санал жен. КЬИЛДИ-КЬИЛДИ, Вичин туькьуьл сас гуьцӀиз, Кьурурда чун ЦӀурурда чун Сивинвили:
Чи жуьтвилив Гвазва уьмуьр Ширинвилин… САД ЛАГЬАЙ КАС Сад лагьай кас – Атем рикӀел атайла, Зи беденда, Вулкан хьана, Ргаз жеда, Накъварин булах: Акунач гьич язухдиз Дидедин къужах… СИФТЕ ШАИР Сифте шиир Кхьей шаир – Галачиз къелем – Муьгьуьббат я, Муьгьуьббат, ЦӀурур авур вичин цӀал, Гьавани Атем… ЗУЬГЬРЕ Экв ЖЕЗ-ТЕЖЕЗ,«САГЪРАЙ!» Дуьа мецеллаз, Гъил кьазва за Зуьгьредин: Ада хуьзва СЕКИНВАЛ-ХЪВЕР, Зи ксанвай куьрпедин… ЧИР ХЬАНВА КАТ-КАЛТУГНАР багьа тир Гъафил я шуркӀунтӀ – Вилера нагъв Вир хьанва: А язухдиз, Вичикайни Лам жедайди, Чир хьанва…
СА ЗАТӀНИ ТУШ Са затӀни туш – Жез тахьурай Залан ваз – Ви гуьрчегвал, Эгер адахъ галачтӀа ви Жаванвал… БУРЖЛУ Я Буржлу я вири Инсандин вилиз: АквазвачтӀани вичиз вич, Ада дуьнья, Чил чими Ийизва рикӀиз… ЯГЬ Ягь, Пек тиртӀа, Чин кьацӀунни, Ранг цӀрунни, Дегишдай, Девлетлуйрин бахт хъуьредай, Шикил акваз, Къизил ганвай нехишрай… ХУДОЖНИК Кур кьисметди закайни Къе художник авунва. За гзаф ваъ, Тек са шикил чӀугунва – Бубадин кӀвал, Гум амачир гурмагъда… ТУПӀАЛ ТӀВАР Кьабулдач за, Гьич садрани кьабулдач, Гардан кӀирна, Къачудай тӀвар: Зун дили туш, ТӀвар къачудай амална, КьацӀуриз зи Шиирдин зар… ЧЕТИН Я Дерт. Дертлу я зун, Хервин я: Дерт тийижир дуьньяда, Дерт галачиз, Хер галачиз Яшамиш хьун четин я… ИМАН Бишидазни, Яш жердавай, КӀан жеда ван Азандин: Женнетдин рехъ Инсандиз Къалурзава иманди… БАХТУНИН ТАР Са зун ваъ, Захъ галаз Зи бахтунин таза тарни Чилел атана. Йисар физ, Буй гъана за – ЧӀехи хьана зун: Зи бахтунин Тар ама гьич Винел татана… ГЪАМ Ваз минет я, Минет я рикӀин, Секин тур зи гъам:
И мунафикь, И келлегуьз дуьньяда, Михьиз дили тахьун патал, Герек я заз ам… ТАР ЖИВ-МУРК такваз, Кумай дагъдин ченедик, ТӀурзава тарци: Гатфарикай Магьрум жеда, Аяздикай кичӀеди… КЪАРГЪАДИН ЛИШАН Билбил. Билбилдивай, Килигиз кӀанз, Килиг жезвач гуьзгуьдиз, Гуьзгуьдиз йикъан: Аквазва шуьшедай Къаргъадин лишан… КӀВАЛИН РИКӀ КичӀезва вич Какур жез, Муздур жез Зи кӀвалин рикӀиз: Зун куьчедай, Са биришдин агъур жез, Хуьквезва кӀвализ… ЙИКЪАН УХШАР Йиф. Юзуриз вичин ЦӀивин хьтин Киф, Мукьвал жезва йиф. И карди гьич зи Ийизвач рикӀ дар: Гьеле зак йикъан Кумазма ухшар… ГЪАМЛУ ВИЛ Кьуьл. И сеферни – Мехьер аваз – Ийиз хьанач кьуьл завай: И сеферни, Алатнач хьи, Алатнач, Чилин шардин Ламу, Гъамлу Вил залай… ЖЕНГЧИ МАНИ ЦӀарара тваз Экуьвал, Уьмуьрдин нев – Диривал, За лекьрекай Женгчи мани кхьизва: Лекьре эвел – Кьуьзуьвал, Эхирдай вич рекьизва… КЬВЕ ВАХ Кьве вахт – Кьве ВАХ(САД Югъ, Сад Йиф) Гелкъвезва захъ виринра: ЧӀулав ваха, Юкьва туна гъетерин, Ахвар хуьзва зи, Лацу ваха, Мукалдалди сегьердин, Гъамар гуьзва зи…
ЧЕКМЕЯР Михьибур я, Хъуьтуьлбур я Эхиратдин куьчеяр. Гьахьняй аниз садни физвач, КӀвачел алаз Чпин кьацӀай, Чпин хъукъвай Чекмеяр… ЦАВ Цав ачух я. Адал стӀун циф алач. ЯтӀани зун кьежизва: Зи бейнида Къвазва марф, Дабан ядай киф галай… ИШИГЪ Ишигъдикай Са чӀавузни экв жедач, Экуь чкада: Адан къуват – Чандин тӀакьат, Чуьнуьх хьанва МичӀи чкада… ЭХИР Экв. ДакӀар. Ви дакӀарда кузвай экв, ГьакӀан экв туш – Уьмуьр я зи… Туьхуьрмир ам: Ам туьхьейтӀа, Эхир я зи… СТӀАЛ Пара туш зун – СтӀал я, Юзазмай гьеле, Азиятар, Азабар Аквазмай гьеле. Пара туш зун – СтӀал я… Зи тӀвар – Луьткве, Къекъведай чӀав мукьвал я, Ажалдин гьуьлел… ГАГЬ-ГАГЬ Зун варцелла, Чилин варцел, АТАЙ-АТАЙ хъфизвай. Зак, Рагъ акваз, АкӀизвай, Акатзава кичӀ: ГАГЬ-ГАГЬ цава, Себеб яз мичӀ, Чагъ гъетерни туьхуьзва… КВАХЬДАЧИР Амач захъ иман, Я амач захъ дин – Квахьнава: Квахьдачир абур, ГумайтӀа зи девирдив Гьакьунин гапур… ШАИР Пайдах гваз, Хранвай, Квакварикай шиирдин,
Гафунин тик кукӀушрихъ Тухузва вич шаирди. КЬАБУЛДАЧ Жегьилвал, Садра гузвай жегьилвал, Харжна юкьва Душманрин, Хуьквез тахьуй Ватандиз: Хайи чилин гуранди Кьабулдач ви Агьилвал… СА КАР ЧИДА Гуьлле. Гуьлледиз, Са кар чида хъсандиз: ЛукӀвал авун Луьледиз, Гъиле авай душмандин… САД Я Эхь, Сад я чун акунриз. Рахунризни сад я чун. ГьакӀ ятӀани, Саналлач чун – Чара я: Чил ханва чи… Гузвайди чаз чаравал, Адан хурай фенвай дерин Ара я. ИЛАН ВАХТ-ВАХТУНДА Иланди, Алудзава хам. ИкӀ ада Инсандив – Къадир авай алванрин – Агудзавач гъам… НАКЬАН ХЪВЕР Чан. ТӀазва зи чан, ЯтӀани за – Такъудиз ван – Эхзава тӀал: Зи къенин хер, Накьан хъвер тир… ДЕВИР Девирдиз, Чина агъу, Къан авай, Вичин гъил хьиз, Зи гъилни Яру хьана кӀанзава: Залумди, КапӀ кьатӀиз, Тазва зав кап кӀватӀиз… ЦӀВЕРЕКӀ Зун гъед туш, ЦӀверек я гъетрен, Хъфизвай, Нур гана, Гъенелай йифен… ТЕКВЕЛ ЧӀехи я, Генг я дере Кьулан вацӀун – Самурдин. ГьакӀ ятӀани Дар я ина, Пар я ина, Зи рикӀиз хеете:
Стха аваз, Тек я зун, И вацӀун кьере… ШИРИН МЕЗ Атанва вахт, Зи масанбур, За куь рикӀер Секинардай: Сад Аллагьди ганва заз мез, Туькьуьл дуьнья Ширинардай… БИНЕЯР Бинеяр. Уьлквеяр. ЧкӀизва уьлквеяр. ТӀварар таз, Тарихдиз Хъфизва уьлквеяр: ЧкӀидайбур уьлквеяр хьуй, Амукьдайбур – Бинеяр… МАСА ГЬАЛ Дуьнья. Амач дуьнья Дуьнья яз – Маса гьалдиз атанва: Ички хъвайла, ТӀар жедай кьил, ТӀар жезва къе тахъванмаз… НАБУТ КАП Чун са гъуд тир, Рехъвер хайи душмандин; Рекьер гайи, РикӀер гайи Мугьманриз… Чун са гъуд тир. Кап я къе чун, ТӀупӀар ханвай, Набут тир… САФ«ЗА ви рикӀяй акъудда тӀвек, Заз кӀанивал тавуртӀа», – Ви сивевай гаф хьанва. Акъудна тур: Зи рикӀикай Фадлай суьзек – Саф хьанва… ВЕРДИШВАЛ Вахт. Бахт. Дигмиш жезвач, ЙИКЪАЛАЙ-КЪУЗ, Эзмиш жезва бахт: Кьуд кӀвачел къекъвез Вердиш жезва вахт… КАЛУШ Инсанди, Хкаж хьайи тепедал, Вични дагъдин Гьисабда са кукӀушдай. Амма, Амма, Дагъдин патав Вич са затӀни туширди Гьиссда ада, КӀвач хтурла, Чилел алай Вичин кьацӀай калушда…
ТЕЧИРВАЛ Зун. Са чӀавуз зун ЧӀехи жезвай, Рехивал течиз. Къе лагьайтӀа, Рехи жезва, ЧӀехивал течиз… ТӀУРФАН Ашукь я зун тӀурфандал. ЙИФИЗ-ЮКЪУЗ – Гьамиша Ава ам зи фикирда: КвахьайтӀа ам Зи кьисметдай, Уьмуьрдай, Мур акьалтда зи чандал… ГЪАМАРИН ЭХИР Ажал, Зи Ажал – Гъамарин эхир, Ихтибарда анжах за Вал, Зи къадамрин, Камарин эхир… ДИШЕГЬЛИЯР КӀвалин дишегьли – Аялрин диде. Кимин дишегьли – Базардин емиш… РикӀин дишегьли – Хиялрин дегьне. ЕМИШРИН ЦИЛ Гатфар. Вахт ятӀани хъфидай, Хъфизвач гатфар. Заз, ЛагьайтӀа, Ам хъфена кӀанзава: Ам техъфенмаз, Цил чрадач, Зи емишрин чандавай… ЯВШАНАР Амач, Амач, ЗатӀни амач Гун тавур заз цавари – Са зибур я Вири михьи, Вири дири Лишанар: ИкӀ туширтӀа, Зи бахтунай ЭкъечӀдачир дарман хъчар – Явшанар… ЗИ БАХТ– За ви вахт ужузарда, За ви вахт ажузарда, Чуьнуьхна хьиз тахт…– Ажузара, Ужузара: Зав гумач зи бахт…
5. Кьуьд акъатзава… ТӀебиатдал чан акьалтзава… Кьуьд – кьуьртӀ, гатфар – шуртӀ жезва: тарарикай, тамарикай гатфарин таза атирар къвезва.– Яр алукьзава! – Яран варз алукьзавайдакай хабар гузва хъуьтӀуь тади ганвай ярагъвийри сада-садаз. Инсанрин вилер Яран сувар атунал ала. Ам мукьвал жезвайди булахрин рекье рушари лугьузвай манийрайни чир жезва: Къвезава чаз гуьзел гатфар, Ийида чна Яран сувар… Неда таза хъчад афар, ФАД-ФАД ша, чан Яран сувар… Вини Ярагъ хуьруьк кьетӀен гьерекат, йигинвал, шадвал ква: чӀехи-гъвечӀи Яран сувариз гьазур жезва… А югъ жезмай кьван фад атана кӀанзава… Исламди къадагъа авур, адаз михьиз тергиз кӀан хьайи сувар халкьдин бейнидай, мефтӀедай акъатнач… Гила фекьийри Яран сувар къейдзавай инсанриз чӀуькь хъийизмач. Бункь бубади кимел рикӀел хкизва:– ГьавтӀа дегь заманра чи вилаятра цаварихъ галаз рахадай ЗаратӀиш лугьудай са пайгьамбар хьана… ИкӀ лугьуз суьгьбетдай чаз рагьметлу Камал бубади, – рикӀел хкизва кимел Бункь бубади.– Камал бубадин суьгьбетар зи рикӀелни алама, – лагьана Малла Исмаила. Абурун тереф Гьашимани хвена:– ЗаратӀишакай зазни гзаф ванер хьайиди я.
– Виликдай Яран сувариз «ЗаратӀишан югъ» лугьудай тир, – давамарна Бункьа.– Эхь, – тестикьарна къужайри. Ярагъвийриз чизва: Бункь буба гьар пакаман яралай кимел къвезва ва дикъетдивди гьуьлуькай хкечӀзавай ракъиниз килигзава. Адан хиве халкьдин чӀаваргандин Яр варз алукьзавай югъ са вичиз чидай лишанрай тайинарун ва ам алукьнавайди хуьруьз малумарун ава.– Яран сад лагьай юкъуз, рухваяр, – лугьузва Бункь бубади жегьилриз, – чи хуьрел алукьзавай рагъ агъа кьве кӀунтӀун арадай, – гъил туькӀуьрна, чӀулав кӀунтӀар къалурзава, – дуьм-дуьз атун ва кимин цла акьун лазим я. Ам гьакӀ атайла, рагъ элкъвезва: югъни йиф сад жезва, ахпа яваш-яваш югъ яргъи, йиф куьруь жез эгечӀзава. Жегьилар ракъиниз, адан рекьел алай кӀунтӀариз ва кимин цлаз килигзава: и пуд нукьтӀа сад-садал ацалтнаватӀа ахтармишзава.– АЦАЛТНА-А-А! – гьарайна сада.– Яр алукьна-а-а! – гьарайна кьвед лагьайда.– Яран сува-а-р! – гьарайна пуд лагьайда.– Ярагъар! Квез ЗаратӀишан Яран сувар мубаракрай! – лагьана Бункь бубади.– Я Бункь буба! А ЗаратӀиш вуж я?– ЗаратӀиш, балаяр, чаз Яран сувар акъудай пайгъамбар я. ЗаратӀиш – зар алай чин, экуь суфат лагьай гаф я, – гъавурда твазва къужади. Суварин югъни пара успагьиди хьана: ракъини гьава чими ийизва, вили цавар михьи я, гар квач… Инсари чухваяр, кӀуртар, шалар хтӀунзава, кьезил, кьелечӀ парталар АЛУКӀЗАВА.ГЪИЛЕРИХЪ яру гъалар акалзава: яра ягъиз кичӀезва. Аялри куьчейра манидалди гьарайзава: Яр – гатфар! Яр – гатфар! Яраз яру мур тахьуй! Яр – гатфар! Яр – гатфар! Цавай яру марф татуй! Кайванийри, тӀапӀахъанри къулара, акайра, тӀанурра цӀаяр хъийизва, къажгъанра ятар цазва, суварин хуьрекар: шурваяр, дулмаяр, ашар, къавурар, гитӀер…ийизва… Лавашар, хьран фар, ацӀурар, базламачар, натӀуфар, шуьреяр чразва. Кьурай емишар: ичерин зурар, чуьхверар, кӀерецдин хвехер, шуьмягъар кандуйрай акъудзава… Абур, халкьдин адет тирвал, вири суфрайрал эцигун, суварин пай кӀанз къвезвай аялриз паюн герек я. Аялри, жегьилри кимерал, куьчейрин гегьенш майданрал кӀарасар кӀватӀнава: абурук, югъ мичӀи хьайила, цӀай кяда, Яран ялавар ийида. Яран сад лагьай югъ няни жезва. Кимелай зуьрнедин, далдамдин, Мазан Мусаян манидин ванер акъатна: Яран сувар эгечӀзава, кьавалри хуьруьнвийриз шад мярекатдик теклифзава. КӀвалерай дамахарнавай гъвеч-чӀехи экъечӀзава. Абуру сада-садаз Яран сувар мубаракзава. Куьчеяр, цӀаяр хъувунвай майданар инсанрай, манийрай, хъуьруьнрай, гьарай-эвердай ацӀузва. Аялар буш турбаяр гваз хуьре къекъвезва: абуру, халкьдин сур вахтарин адет тирвал, чпиз Яран паяр кӀватӀзава. Майданрал цӀаяр кузва, ялавар цавун аршдив агакьзава. Инсанри, чӀехи-гъ-
вечӀи какахьна, ялаврилай агъадихъай винидихъ хкадарзава, Яран суварин чӀалар лугьузва: Чан ЗаратӀиш, ЗаратӀиш! Зи азарар – агъадихъ, Зун – винидихъ! Чан ЗаратӀиш, ЗаратӀиш!! Вун – зи далудихъ! Иесийри кӀвалерин къаварал куьгьне пекерикай, парталрикай, палдумрикай авунвай, цӀай квай шемер акъуднава, абур гваз жегььилри л манияр лугьуз-лугьуз чӀерейрал чархар язава: Шарни пепе – чӀурухъди, ЧӀурун девлет – кӀвалихъди… Яран сувар жегьилри гурлу ийизва, на лугьуди, им анжах гьабурун сувар я: ялаврилай хкадарзава, манияр лугьузва, кьуьлерзава… Кьил хкатнавай жегьилри таниш рушарикай чпиз ярар кьазва, сусар хкязава: цӀаяр хъувуна, юкъуз хьиз, экуь хьанвай майданрал жегьилар кьвекьвед жезва, сада-садахъ галаз суьгьбетарзава, Яран ялаврилай хкадарзава, кьуьлерзава, рикӀин гьиссер арачухзава… Жегьилрин меслятрикай, ни вуж хкянатӀа, сифте абурун кӀвалера, пака булахрин рекьера малум жезва … Сусар хкянавай жегьилрин диде-бубаяр зулуз ийидай мехъерин гьазурвилер акваз гара гьатзава. Абурун рухвайриз сусарихъ галаз цӀийи мукьва-кьилиярни жеда: ярдин буба, ярдин диде, ярдин стха… Суварин майданрал Мегьамедни къекъвезва, анжах адавай шадвилер жезвач: инал адан лишан квай хунупӀ алач, яргъа ава… Къе Магьмутхуьрел Айишатаз суварин паяр гваз, адет хвена, Мегьамедан дидени вах фена. Гада фикирдик акатзава: «Бес за жуван сусаз Яран сувар вучиз мубаракзавач?! Адет туш, айибарда. Яни?! Исятда фена, мубаракда ман! Яран бубадизни, амай хзанризни мубаракда… Кутугнавачни?!» Гададин рикӀи Магьмутхуьруьз физ гъалаба къачунва. «И геж вахтунда зун акуртӀа, МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИ вуч фикирда? За адаз вуч лугьун? Икьван зегьметар чӀугуна фейила, Айишат такуртӀа? Адаз зун къведайди чизвач кьван?! – жегьил кьве рикӀин хьана. – Акъваз… Суварин ялавар Магьмутхуьрени хъувунва, Айишатни куьчедал экъечӀнава жеди… Зун фида! Вич такуртӀа, адан дакӀардиз килигна хкведа!»– Уьсейдер! – Мегьамеда дустуниз эверна.– Гьай, стха!– Вавай исятда захъ галаз, – хуьруьн рагъ акӀидай пад къалурна, – къвез жедани?!– Жеда, – Уьсейдер гьасятда дустунин мураддин гъавурда акьуна.– Ша!– Ша! – Уьсейдера гадайривай шемер къачуна: сад – кузвайди, муькуьбур – лазим хьайила, цӀай кутадайбур. – Ша! Ашкъи, муьгьуьббат чуьнуьхиз жедач. Муьгьуьббат – инсандин рикӀ я, руьгь я. РикӀе ашкъи авайдакай пагьливан жеда… Са сефер вичин ярдиз
килигун патал Мегьамед Гатункъарал фена хкведай… Гьа и мукьвал алай Магьмутхуьрел фин адаз са куьнайни туш.
Гатфарин атирар чкӀанвай жуьмядин чими югъ . Вини Ярагърин жемят гьаятрал, кимерал, куьчейрал ала. Чуьлдин кӀвалахрал экъечӀдалди сад-вад югъ ама. Чатукай кӀашунинни кутӀадин ванер къвезва: Ванхъара гьанефар, дергесар, баскӀумар гатазва, абуруз итимри гьаятдал чарх гузва. КӀвалерин гуьнейрик къарийри сариз кек язава, дишегьлийри чхрайрал гъаларзава. Сусари, рушари гамар, халичаяр михьзава. Кимерал итимри чпи-чпин кьилер ва чуруяр твазва. «ГатӀар храдай тӀулал» кьвед-пуд итимди чалидин бине кутунва, урукулдал акъуднавай тӀеквенра шуьтягъдин тӀвалар твазва… Аялри, гьарай ацалтна, куьчейра кӀарасдин балкӀанар гьалзава. Сухтаяр мектебда кӀватӀ хьанва. Абурун са пай жузар кӀелунал, са пай тӀамаяр къугъунал, кьведни сетӀренжар къугъунал машгъул я.– Зариятдал рикӀ алайбур! – эверзава са сухтади. Эдебият кӀандайбур са пипӀе кӀватӀ хьана. Инал Мегьамед муаллим, Мазан Мусай, адав турбадай акъуднавай чуьнгуьрни гва, хуьруьн жегьилар гьасятда атана, алтӀушна. Абуру зарийрин чӀалар кӀелзава, чпин фикирар лугьузва, гьиссер къалурзава. Тамам са межлис хьана.– Я Мегьамед стха, чаз жуван са чӀал кӀела ман, – тӀалабзава жегьилри: абуруз Мегьамеда чӀалар туькӀуьрзавайди ван хьанвай.– Везиндалди лугьун регьят я, – меслят къалурна мазанди. – Лагь!– Лугьуда ман, яб це, – дезгедихъай къарагъна, кьил хкажна, вилер Каспий гьуьл галай патахъ элкъуьрна, лагьана: – За ихьтин чӀал кхьенва, ам квезни талукь я, – аруз аваздалди лугьуз эгечӀна: КӀела, дустар, гьар макъамдаабурлу жервал, Синагърани азабра куьнсабурлу жервал… Са шумуд бейт мад лагьана, Мегьамед, пелез гьекь акъатна, акъвазна. Юлдашар рикӀивай тажуб хьана: чпин тай-туьш Мегьамед абурухъ галаз, медресадин яшлу муаллим хьиз, насигьатдалди рахазвай.– Аферин, стха, – лагьана юлдашри.– И чӀал заз кирамди кӀелайди я. Ам чи мазанрихъ авачир хьтин чӀал я, – лагьана Мазан Мусая. – Ам за жуван межлисра, ви тӀвар кьуна, лугьудай ихтияр гузвани, зари стха?– Зун, гьуьрметлу мазан, зи чӀалар масабуру лугьудай чкадал атанвач. Эгер ваз лугьуз кӀанзаватӀа, ихтияр гузва, – жегьил зариди кьил эляна, хъверна. Мусая чуьнгуьр хкажна, манидалди Мегьамедан шиирдин кьатӀ дава-марна: Гьикьван куьне къазанмишизхьайитӀа чирвал, Гьакьван сабур багъишда квезгьакъикъат тирвал… Вичин шиир яшлу мазандин сивяй ван хьайила, Мегьамедаз шад хьана: ам вичивай кутугай чӀалар теснифиз алакьдайдахъ инанмиш хьана.
– Гила вуна, Мегьамед муаллим, вуч кхьизва? – жузуна сухтайри.– Гила за къасыдаяр кхьизва.– Къасыдаяр гьихьтин эсерар я? – жегьил сухтаяр анжах гила зариятдиз гьахьзава.– Къасыда – им тарифдин чӀал я.– Гьуьрметлу зари, чаз са къасыда кӀела ман, – тӀалабна сухтайри. Мегьамеда араб чӀалал кхьенвай «Мегьамед пайгъамбар» къасыда аруз везиндалди кӀелна, ахпа са-са цӀар лезги чӀалаз элкъуьрна. Сухтайри чпин дафтарра къасыдадин цӀарар, бейтер, араб гафарин мана кхьена. Мегьамеда «т» гьарфуналди кхьенвай гъвечӀи ва чӀехи къасыдаяр савадлу инсанрин дафтарра ва гъилин улубра гьатна, Истамбулдин чапханадай кьилди ктаб яз акъатна, Лезгистандивни ахгакьна. Ихьтин гьуьрмет зариди Ахцагь Мирзе Алидиз бахшнавай къасыдадизни хьана: ам сухтайрин гъилерай гъилериз фена. Эсердин эхирда кирамди кхьенвай: «И къасыда ваз кесибрин кесиб Ярагъ Мегьамедан патай савкьват я».– Бес вунани, зари, са нин ятӀани тарифарзава эхир? – жузуна Мусая.– За тарифарзавай Ахцагь Мирзе Али чӀехи алим я. Адаз гьахьтин тарифар къвезва. Вуна тарифарзавай хандин хциз гьахьтин гафар къвезвани? Ваъ! Мусаяй жаваб акъатнач. Са гьафтедилай хуьруьн жегьилри Мегьамедаз булахдал чпин межлисдиз теклифна. Медреса куьтягьнавай ва ана кӀелзавай жегьилрин рикӀ манийрал, макьамрал, шииррал алай. ФУ-КЪАФУН, чуьнгуьр, тафт алай суфрадихъ и сеферда Мазан Мусайни галай. Межлисдин кьил Уьсейдера малумарна:– Къе чи межлис Мазан Мусая шадарда, – жегьилри капар яна. – Алатай межлисда хьиз, стхаяр, къе мазанди маса манийрин са-са бейт лугьуда, чна абур нин чӀалар ятӀа тайинарда: дуьз жаваб гайидаз са хъчадин афар гуда, амайбуру сив хуьда, – тар хайи хъуьруьнарна, вири рази хьана. – Лагь, чан Мусай! Чуьнгуьр дамахдивди хурал хкажна, симерихъ пӀинидин тарцин чкал геляна, кьил хкажна, манидалди лагьана: Сифтедай на икьрардин гаф ганай заз, Чара касдихъ ялзава хьи къе, дилбер…– Ялцугъви Эминан чӀал я, – гьарайна са шумуд касди.– Сифте жаваб гайиди Эбил я, и афарни гьадаз савкьват! – Афар талукь касдив вугана. – Маса чӀал лагь, мазан! Мусади чуьнгуьрдай ширин сесер акъудна, лагьана: Ви иер чин, назлу дилбер, Я ракъиниз, вацраз ухшар …– Нин чӀал я? Садайни жаваб акъатнач.– Чи хуьруьнви Лезги Салигьан чӀал я, – лагьана секиндаказ Мегьамеда. Жегьилар тажуб хьана.– Дуьз, – тестикьарна мазанди. – Им чи Салигьан чӀал я.– Чи хуьре гьахьтин зари хьайиди яни?– Эхь.– Ам нерикай тир?
– Мазанрин тухумдикай.– И афар ваз, Мегьамед стха, – тамадади адав афар вугана.– За зи афар Мазан Мусаяз багъишзава, – малумарна, Мегьамеда вичиз ганвай афар ашукьдив вугана.– Сагърай, стха, – афар къачуна, Мусай каш кваз нез эгечӀна.– Чан мазан стха, Салигьан чӀал эхирдал кьван лагь кван, – тӀалабна жегьилри: абуруз ашкъидин чӀалари лезет гузва. Мазан эгечӀна: Ийизава за вакай фикир, Квахьнава зи ийир-тийир. Вун я агъа, зун я есир, Кьефесдавай катраз ухшар… Бейтинин эхиримжи цӀар тикрардайла, мазанди кард гаф дегишарна, нуькӀ лагьана, жегьилрин гьевесар хкажна, абурув капар ягъиз туна. Жизбина гьатзавай мазанди мад манияр лагьана: жегьилри гурлу капар яна, мад Салигьан чӀаларин тарифарна. Межлис яргъалди давам хьана… Афарар куьтягь хьайила, маниярни акъвазна. Элкъвена ацукьнавай жегьилар, са-сад къарагъиз, суфра кӀватӀ хъийиз эгечӀна.
Гад яцӀа гьатзава. Ракъинги кузва. Инсанри югарар гатазва, абуру бегьер берекатлуди хьуник умуд кутазва: цӀи гзафбурун кӀвалера мехъерар хьун лазим я. Малла Исмаилан хзанди тухумдин ратӀрал эхиримжи юг ГАТАЗВА…МЕГЬАМЕДА, кьилел нацӀарикай хранвай сафутӀ акьалжна, юга ругунар галай балкӀан гьалзава: чахмахдин сараривай сарубугъда къуьлуьн яцӀу самариз таъсир гуз жезвач; заланарун патал ругунрал къванер эцигзава, абурни, са чарх гайила, аватзава; ахпа аялар акьадарзава. Галат хьанвай жегьилди фикирзава: «Чаз Худата авай хьтин цин рат кӀандай… Регъуьхъ хьиз, яд агалдарна, жув са къерехдал ацукь: ругунар элкъвезва, юг вичиз хьайила хьуй, – хъверна, ада балкӀанрик ттади кутуна. – Ахпа юг гарай вегьена кӀанзава, ахпа зун кимелни ахгакьна кӀанзава…» РатӀрал Усейдер калар нез-нез атана. Ада салам гана, «къуват хьуй» лагьана, са гъутавай калар дустуниз гана, вичи балкӀандин жулаврикай кьуна.– Ашкъи, ашкъи, чан гьайван! – куьмекчиди къамчи хкажна, ягъдай амалар авуна, балкӀандик зарбвал кутуна. Мегьамед ратӀран са хаааааааатасуз къерехдал ацукьна, гичиндай цуру тугъ хъвана, ам вичин мехъерин хиялри ТУХВАНА.…ИСМАИЛНИ Магьарам, абурун хзанар чпин арада къут-къавумвилин алакъаяр хьунал гзаф шад я. Абуру зулун цикӀиз жедай мехъерриз гьазурвилер аквазва. Арада авай рехъ мукьвал хьунал кьве падни рази я: бубайри кутур дуствилин рехъ рухвайри мукьва-кьиливилин алакъайралди давамарзава. Сусаз парталар тухудай югъ алукьна.– Рушаз хъсан килиг… КьецӀи яни, буьркьуь яни? Михьи яни, нетӀер квани? Сивяй пис ни къвезвани? Вири чира, – Мисай дидеди Маймунатаз тагькимзава. – Ахпа, кӀвализ гъайидалай кьулухъ, пашман тежедайвал.– Я чан де, Айишат кьецӀи ятӀа, чна ам элкъуьрдани? – руш хъуьрезва.
– Ахьтин гафар рахамир! Квез хъсан сят ХЬУЙ!…МЕХЪЕРИН югъни агакьна. Пакмахъ фад «Фекьийрин» къавалай кьавалри зуьрнедай «Экуьн ярар» аваз яна: вири хуьруьз хабар гана, мехъерик теклифна. Малла Исмаилан кӀвалер, гьаят, куьчени кваз инсанрай, балкӀанрай ацӀанва… Мехъерик къунши хуьрерай ва шегьеррай багьа мугьманарни атанва: са мугьмандихъ сад-кьве мукьва-кьили, куьмекчиярни гала, санлай абурун кьадар гзаф жезва. Абур Исмаила, адет тирвал, вичин мукьва-кьилийрал, такьат квай къуншийрал ихтибарзава: адан рикӀ мугьманрикай динж жезва, вичел акьалтзавай парни – хейлин кьезил. Кьавалрин зуьрнейринни далдамдин ванери вири хуьр, дере ацӀурнава. Абур акъвазайла, Мазан Мусая мехъерин гьар уламдиз талукь халкьдин, вичин, маса зарийрин манияр чуьнгуьрдихъ галаз лугьузва. Вири магьмутхуьруьнбур кӀвачел акьалтнава, кьуд вилер хьана, мехъерин сварагдиз килигзава. Свас тухуз атайбуру МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИН варцел лагьана: Саламалейк, къутанар, къутанар, Кьабула куь мугьманар, къутанар! Чун атанва, чаз кьил кӀанда, къутанар: Куь езнедиз, Малла Исмаилан хциз, Магьараман руш кӀанда, къутанар! Къутанри жаваб гузва, рушан синихарзава: ам буьркьуь я, ам кьецӀи я лугьузва… Амма ярагъвияр, руш гьихьтинди хьайитӀани, ам тухуз рази я. Вири хъуьрезва. Къалин жергейра авай рушари жуьшдалди «Перизада» мани лугьузва. Гафарин са пай халкьдин сивера авайбур я, са пай чпи мехъерин иесийрив кьадайбур туькӀуьрзава: Перизада! Гьай, гуьзел яр! Вун тухудай вахт жезава. Перизада! Перизада! Мегьамеда гъайи бафта Айишатаз хьана буфта… Перизада! Перизада!«Фекьийрин» булах къайиди я, Яр Аллагьди гайиди я… Перизада! Перизада! Къавумар руш акъудунал рази хьана. Кьавалри далдам акъвазарна, къуша зуьрнейрай «Гьарай, диде!» гьавая яна. КӀвалин дар ракӀарай инсанар, сад-садан гуьгъуьна аваз, экъечӀзава: куькӀуьрнавай лампа гвай руш, буйдин гуьзгуь гвай руш, жигьизар гвай инсанар, чинай лацу генже авадарнавай свас… Адан са къуьн Гатункъарай атанвай халуди, муькуь къуьн стхади кьунва. Гуьгъуьна буба ава, диде шехьзава…– Свас акъудзава! – гьарайна тамадади. – Лацу балкӀан вилик чӀугу! Свас тухуз атанвайбурукай сада цавуз тфенг яна: инсанар кхунна. Свас акъудна гъизвайдакай чамран кӀвализ хабар гуз, тӀаратӀ къачуз пуд жегьилди чеб алай балкӀанар Вини Ярагъдал гьуьжетралди гьал хъувуна. Чамран патай атанвай рушар гьаятдал акъвазнава, абуру манидал илигна: Перизада! Перизада! Къавумарин кӀвале гуьзгуь,
Амин минариз! Амин!– Амин! – рикӀивай гьарайзава жегьилри.– Амин! – тестикьарзава дишегьлийри. Агь, дишегьлияр! Дишегьлияр! Лезги дишегьлияр: рушар, сусар, папар! Куьн акьуллу бадеяр, вафалу дидеяр, кеспи чидай кайванияр, кар алакьдай устадар, игитар, къагьриманар я! Квехъ авай кьван ашкъи, муьгьуьббат, жягьт, акьул, камал, алакьунар, мурадар вуч я?! Куьн никӀе-векье, мел-мехъерик, булахдин рекье сад-садав агатун бес я: гьасятда суьгьбет, мани, макьам, гьава арадал къвезва… Куьн гьар сад са мазан, са манидар, са зари, са кьавал, са суьретчи, са устӀар я. Эхь, гьакьван алакьунар ава квехъ, чи масан, багьа, ширин дишегьлияр! Гьавиляй Лезгистанда дишегьлийрин тӀварар алай булахар, векьер, никӀер, рекьер, гуьмбетар ва пӀирерни ава. Аферин! Яшамишрай дишегьлияр! Мехъер алахьзава… Шадвал квай инсанар нянин межлисдай чпин магьлейрихъ хъфизва.– Свас кӀвалин чирагъ я, – лугьузва Бункь бубади. – Дишегьли авачир кӀвал карвансара я. Шадвилерни пашманвилер, мехъерарни йикьер вахни стха, стхани вах я лугьуда. Малла Исмаил бейхабардиз, чӀехи хва Мегьамед эвлемиш авур кьве вацралай, къаткай чкадал рагьметдиз фена: адан азар, жерягьрин чӀалалди, «кьери яд кьун» хьана. Инсанрин рикӀ алай малла вири Куьре магьалди, вилерал нагъ алаз, кучукна: сурун кьилихъ, рагьметлудаз ийизвай еке гьурмет яз, Руш къугъвай рагакай атӀана гъанвай къван, тӀвар кхьена, акална.
Мегьамед са йикъан къене чӀехи хзандин, мискӀиндин ва мектебдин кьил хьана. Адахъ галаз чӀехи дережада авай инсанар, Малла Мегьамед лугьуз, рахазвай. Амни вичин цӀийи дережа лайихлу гьуьндуьрда хуьз алахъзава. Мегьамеда нянрихъ кӀвале, вири хзан алай чкадал, гъвечӀи стхадиз лагьана:– Абдулгъани, чан стха, чи буба вахтсуз кечмиш хьана, Аллагьдин кьадар я, бубадиз рагьмет хьуй. Далудихъ буба галамач лагьана, чун ажуз хьун, усал хьун дуьз туш, ахьтин гьал чи дамаррай авахьзавай ивидихъ галаз кьазвач… Хзандин, мискӀиндин, мектебдин дердияр кьилиз акъудун заз четин жезвда. ГьакӀ хьайила, абурун са пай вуна ви хивиз къачуна кӀанда.– Гьи пай? – секиндаказ жузуна Абдулгъаниди.– Икьван чӀавалди вуна авур кӀвалахар, исятдани чӀугвазвай зегьметар ви хиве амукьрай.– Абурун тӀварар яхъ ман. Везифаяри пайзаватӀа, заз жуван везифаяр чир хьуй, чӀехи стха..– Дуьз гаф я. За лугьузва: чи кӀвалин кавха диде я: ви хиве кӀвалин майишат, мал-къара, ник-векь, там-рук хьуй; зи хиве мискӀин, мектеб, мугьман-итим, рехъ-хвал жеда. ГьикӀ аквазва? Рази яни?– Зи пар залан хьанва ман, чӀехи стха.– Бес зун инал алачни? Чна гьар са кар меслядалди ийида. Цан цуникай, векь ягъуникай, югарар гатуникай зун хкечӀзавач… За… ваз мехъерарда,
кьведани чи вах динжарда, дидедихъ гелкъведа, адаз вирида гьуьрметда… Ахпа ваз, ви хзан чӀехи хьайила, ваз чна кьилди кӀвалер эцигда… Абдулгъанидин чина хъвер гьатна… Мегьамеда, рагьметлу бубадин рикӀик квай, анжах агакь тавур крар яз, Ярагърин мискӀиндин ва мектебдин тарихда дегишвилер туна: дараматдин цлар хкаж хъувуна, рак-дакӀар дегишарна, лацу киреждай асунна, абур атай инсандин виле акьадай шикилдиз гъана. Ахпа, мусурман тагьсилдин истемишунар вилив хвена, мектеб медресадиз элкъуьрна: сухтайриз диндин ва тӀебии тарсар гудай савадлу муаллимар жагъурна, абурун сиягьдик яран бубани яран стха кутуна. Малла Мегьамед, мискӀиндин цӀийи имам хьиз, вичин сад лагьай вяздиз рикӀивай гьазур хьана. Яран бубадин меслятриз яб гана, ада мискӀинда, жуьмядин капӀ куьтягь хьайила, минбардихъ фена, кьил хкажна, вич-вичихъ инанмиш ванцелди, инсанрин вилериз килигиз, лагьана:– САЛАМ-АЛЕЙКУМ, гьуьрметлу жемят! Эхиримжи вахтара чи хуьре, чи мягькемада санбар вакъиаяр, дегишвилер, дуьшуьшар хьана: хъсанбурни писбурни, ширинбурни туькьуьлбурни… Кьейибуруз Аллагьди рагьметрай, амайбурурз нуьсрет гурай… Куь чанар сагърай. МискӀин чна, зи бубадин мурад тирвал, цӀийи хъувуна, квез аквазва… Мектеб медресадиз элкъуьрна. Гила чи аялриз, жегьилриз, яргъал хуьрериз ва шегьерриз тефена, чкадал кӀелдай, чирвилер хкаждай, тагьсил къачудай, тамам инсанар жедай мумкинвал хьанва. Чи медресада рушаривайни кӀелиз жеда. Ибур хъсан хабарар я. За винидихъ лагьайвал, пис хабарарни ава. Месела, чи бязи итимри, иллаки бязи жегьилри, ХенжелкӀеледиз фена, Мамрачиз фена, Аллагьди негьнавай «чехир» лугьудай зегьримар хъвана, хквезваа, ахпа хуьре гьарай-эвер, къал-макъал твазва… Кимерал тембек чӀугвазва, мад са зегьримар чӀугуна, куьчейра чӀуру ялар твазва… Чи хуьре маса, чи халкьдиин эдебдиз кутуг тавур хьтин, дуьшуьшарни жезва. Месела, накь чи хуьруьн Алашад гуьнеда ТӀветӀ Агьмедни Хъваш Агьмед, садан малди муькуьдан къурухдиз зарар гана лугьуз, гьанефар акъудна, дяве хьана… Хъсан хьана: абурун дяве, арада дишегьлияр гьатна, хер-кӀацӀ тахьана, алатна… А викӀегь дишегьлияр агакьначиртӀа, вуч жедай? Абуруз регъуь тушни?! Чун, стхаяр хьиз, сада-садан хатур хвена, яшамиш хьана кӀанда… Азад инсанар хьиз, яшамиш хьана кӀанда, къазаматда авай къазад инсанр хьиз – ваъ!– Дуьз гаф я. Жемятдиз зани гьакӀ лугьузва, – кавха Кебира Малла Мегьамедан тереф хвена.– Дуствилелди яшамиш хьуниз садни акси туш, – лагьана яшлу лежбер Къилича, – анжах, гьуьжет алай месэла арадал аватайла, са багьнадилай сада-садан кефияр хазва, хуруяр кьазва… Чи инсанар туьнт я… КикӀизвайбурун рикӀел гапур гъидайбурни кими туш. ЦӀийи имамдив итимри суалар вугана.– Я имам стха, вуна инал алай итимрин тухумрин тӀварар кьуна: Бубуяр, Кереяр, Пенпеяр, Мансурар, Хуьнтуьяр, ШапӀаяр… лагьана. Анжах кьве тухум, Фекьиярни ЛукӀар, туна. Им вуч сир я?! – жузуна Къиблета.– Фекьияр – зи тухум я, жувакай рахун кутугнавач. ЛукӀар?! – Мегьамед вичин вилик ацукьнавай юхсул итимдиз килигна, хияллу хьана. – Заз, стхаяр, са инсанни, са мусурманни, масадан лукӀ хьана кӀанзавач. ГьакӀ хьайила, хуьре
гьахьтин тӀвар, лакӀаб алай туухумни авачирди гьисаба.– Бес гьахьтин тӀвар авайдаз чна вучда? ТӀвар квадардани?! – жузуна ЛукӀарин тухумдин векилдди.– Чи уьлкведа лукӀар амач. Ярагърин «ЛукӀар» фадлай лежберар хьанва, нуькерар хьанва, уьзденар хьанва… Абуру, зи, ви никӀе-векье кӀвалахна, чпиз гьалал фу незва… Абур, зи рагьметлу Исмаил бубади лагьайвал, лукӀар яз амач, фадлай тамам, азад инсанар хьанва. Азад инсанар я, – лагьана имамди.– Цадай ник авачирди азпад инсман жедани? – жузуна са уьзденди.– Дугъри я: мулк, мал-хеб авачир инсандихъ галаз «азад» гаф кьазвач. Анжах са кар тенстикь я: абур лукӀар туш!– ГьакӀ я, гьакӀ хьуй. Ваз садни лукӀ хьана кӀанзавачтӀа, чна гила «ЛукӀариз» вуч лугьун? – жузуна Къиблета.– Вуч? Абурун тӀвар дегишарна кӀанда ман.– «ЛукӀариз», месела, вуна, чан малла, вуч тӀвар гудай? – Гьашиман ван акъатна. Имам жаваб гуз гьазур тушир, са легьзе фикирна, ада лагьана:– Я стхаяр, чи «Мансуррал», месела, чпин чӀехи бубадин тӀвар ала. Алани? Ала. «ЛукӀаризни» гьабурун чӀехи бубадин тӀвар гуда ман, – теклифна Мегьамеда.– Куь чӀехи бубадин тӀвар вуч тир? – жузуна кавха Кебира «ЛукӀарин» векилдивай.– Рагьман.– Абурун тухумдин тӀвар «Рагьманар» хьурай, – теклифна Малла Мегьамеда...– ЖЕДА-А-А, – агъсакъалар рази хьана. ЛукӀарин векилдин кьил хкаж хьана, ада виридаз ван къведайвал кӀевидаказ лагьана:– Малла Мегьамед стха, вун пара сагърай. За гила рекье-хуьле хабар кьурдаз жув Ярагъ Рагьманрикай я лугьуда. Куьнени, – ам итимрихъ элкъвена, – чаз Малла Мегьамеда гайи цӀийи тӀвар лугьун ТӀАЛАБЗАВА.«РАГЬМАНРИН» шадвал квай векилар акваз, имамди фикирзава: «Гьар са инсандиз кутугай тӀвар герек я. ТӀварцӀи инсандал абур гъизва, инсандин тӀвар хкажзава. Адавай, бегьем крар авуна, чилел вичин тӀвар таз жезва». Итимар къарагъиз эгечӀна.– Зи вяз куьтягь хьанвач гьа, – имамди вяздин кьатӀ амайди рикӀел хкана.– Рахунар акъвазара! Яб це! – кавхадин эмирди итимар алайвал ахцукьарна.– Ярагърин итимар! Ярагъ мягькемадин векилар! Паталай атанвайбур! – мискӀинда жегьил имамдин рикӀиз чими ван гьатна, – Заз, мусурман стхаяр, къенин вязда бубайрин насигьатар, меслятар, весияр тикрариз, жуван мецелай квез, куь балайриз лугьуз кӀанзава: Куь ивидин шагьдамар чуькьвена кьунвай муьтӀуьгъвал, ялтахвал, лукӀвал квадра, абурукай жуван руьгь азад ая. Азад инсанар хьухь! Аллагьди негьнавай зегьримар, чехир, хъвамир. Имансузри чӀугвазвай тембек чӀугвамир, къалиян сиве кьамир.. Чарадан мал чуьнуьхмир. Масадаз тапарармир! Масад алцурармир!
Жув бедбахтвиликай хуьх: угъривиз, къачагъвилиз ва явавилиз кьил ягъмир, а рекьер инкар ая. Гьарда жуван намус михьидаказ хуьх! КӀвале, хуьре, къерехда жуван нефс хуьх.– Бес чна фу хънедачни? – жузуна Къиблета. – Жув, каш гана, гужуналди рекьидани?– Ваъ, гьелбетда. Невс виридахъ ава, нефс цекврехъни ава. Неъ, анжах кьадар неъ! Къанихвилиз тербет це. Авур тахсирар хиве яхъ, мад садрани гунагь крар хъийидач, лагьана, хиве яхъ, – имамди са тӀимил ял акъадарна, мискӀинда вил къекъуьрна, лагьана:– Гьуьрметлу жемят! За инал лагьай гафар: чи Мегьамед пайгъамбардин, – салават гъана, – исламдин зурба алимрин, чи бубайрин насигьатар, мисалар меслятар я. Абур рикӀел хуьх, кьилиз акъуд ва куь хзанрив, куь балайрив агакьара. Гьар кпӀунин эхирда эзбер ая.– Агакьарда, агакьарда, – хиве кьуна жегьил имамдин вяздилай рази хьанвай мусурманри. – Ви насигьатар чаз герек я.– Сагърай чи имам, – метӀерал ацукьнавай итимрай разивилин гафар акъатна. – Акьуллу меслятар я. Имам, ви чан сагърай!– Лап камаллу вяз хьана, – лагьана къази КӀасая.– Вун Малла Исмаил бубадин лайихлу хва я. Аллагь ваз куьмек! Ярагъвияр яваш-яваш, кап чилиз ягъиз, къарагъна, чпин рикӀе акьур мисалар сада-садаз эзбер хъийиз, мискӀиндай экъечӀзава. Малла Мегьамед вичин сухтайри, мектебда тарс гайи жегьилри элкъуьрна кьуна: садбуру чпин рикӀ алай муаллимдиз цӀийи къуллугъ мубаракзава, садбуру вяздин тарифарзава, садбуру суалар гузва. Вири санлай рахаз-рахаз куьчедал экъечӀна. Мижевирди мискӀиндин рак кӀевна, дапӀар агална, имамдин гуьгъуьниз чукурна, лагьана:– Мегьамед стха, ваз бубади са пеш хинкӀал нез чи кӀвализ теклифзава.
Гатфар мублагьдаказ атана. Зулуз цанвай къуьлер, гатфариз цанвай мухар фарашдаказ, акур лежбердин темягь фидайвал, экъечӀнава. ХъуьтӀуьз тӀуьна, кандуяр буш хьанвай ярагъвийри цӀийи бегьердик еке умудар кутунва… КЪЕ-ПАКА мухариз къиб яда, абур агакьда… Гьар са ратӀрал сифте югарар гатада… Гьар са кӀвале твар кӀеви тахьанвай таза магьсулдикай калар, савар, хапӀаяр, хешилар ийида… Сачарал лавашар чрада… КӀвалера иштягь ахъайдай атирар, ниэр гьатда… Кашукай хабар хьанвай инсанрин сиверай цӀаран ятар авахьзавай… Кесибрин умудар кьилиз акъатнач – тӀебиатдин чарх терсина элкъвена: Куьреда кьурагь хьана. Са югъ, кьве югъ, пуд югъ… Ракъини, цӀу хьиз, кузва… Са гьафте, кьве гьафте, пуд гьафте… Цавай са стӀални къвезвач…. Са варз, кьве варз… ЦӀУВАД-ЦӀУВАД йикъар алатзава… Ракъини никӀер, векьер алугарзава: магьсулрин кьилер, твар кьун тавунмаз, калин сивяй чӀугурбур хьиз, епериз элкъвезва, самунал аламаз шуьткьвезва, тӀанурдай акъудайбур хьиз, кьуразва… ТӀебиатдиз вахтсуз къизилдин рангар язава… Шад жедай кар авач... Та-
рарилай, зулуз хьиз, пешер авахьзава… Чуьлда векь амачиз калер катӀузва, аялриз хъвадай некни ацаз хъжезмач… Хуьре гьарай-эвер, шел-хвал гьатна. Итимри, дишегьлийри цавариз шаздаяр ийизва.– ИкӀ мад са варз кьурагь хьайитӀа, – лугьузва кимел Бункь бубади, – чи хуьре каш гьатда.– Каш чи мягькемадин хуьрерани гьатда, – лагьана Кебира.– Эхь, кавха, бубайри лугьудайвал, кьурагьвили каш гъида, кашу – азарар. Чун гьахьтин йикъал татурай, – хажалат чӀугвазва къужади.– Бес чна вучин, я буба?! – лежберрин чара атӀанва. Динэгьлийри пӀирер асунна, садакьаяр гана, аялриз гузанар пайна, амма абурукай, на лугьуди, цавариз са хабарни авач: кьурагьвал давам жезва.– Чна цавариз гьикьван шаздаяр ийин?! – инсанрин умудар хкатзава.– Эй, инсанар! Умуд хкатмир! Умуд хкатун – пис кар я, – лугьузва Бункь бубади. – Гьарда жуван пӀирел капӀ ая. Гьарда жуван пӀирез шазда ая. Ван татана амукьич. Дугъри инсанар гьарда вичин пайгъамбардиз шазда ийиз, гьарда вичин пӀирен тӀвар кьаз эгечӀна:– Чан ЗаратӀиш, чаз са марф ракъура! – тӀалабзава заратӀишвийри.– Я чан гъуцар, чаз са марф ракъура! – тӀалабзава гъуцарвийри.– Я чан Аллагь, чаз са марф ракъура! – тӀалабзава мусурманри. Амма марф къвазвач. Марф анихъ акъвазрай, чилив цавай гьич чигни агакьзавач. На лугьуди, цаварани кьурагь хьанва.– Белки, чи тӀалабун цаварив агакьзавачтӀа?! – инсанар мад шаклу жезва. Гьар пакамахъ Каспидикай рагъ, Яран цӀай квай зурба фарфалаг хьиз, хкечӀзава… Анжах ада ярагъвияр шадарзавач…– Чаз рагъ аквадай вилер амач, – лугьузва шел акатнавай дишегьлийри..– Чаз рагъ ваъ, марф кӀанзава! – гьарайзава лежберри. Малла Мегьамед чӀехи кимел атана, салам гана, са пипӀелай хуьруьнвийриз сефилдаказ килигзава. Ада фикирзава: «Чна вучин? Кьурагьвилиз вучин? Хуьре каш гьатайтӀа, вучин? Каш гьатайла, азарарни пайда жеда. Мадни пис жеда… Я ЧӀехи Аллагь! Ваз чи гьал аквазвачни?!».– Малла Исмаилан хва, вав вуч хабар гва? – жузуна Бункь бубади. Жавабдин чкадал Малла Мегьамед, са вуч ятӀани лугьуз кӀанзавайди хьиз, кьве къадам вилик къачуна, хуьруьнвийриз килигна.– Лагь, лагь, – тӀалабна чукьвандал ацукьнавай сакъайри.– Чна, бубаяр, цавариз зикирар авуна кӀанда. ЧӀехи зикирар! Ша мискӀиндиз, – теклифна. – КӀуфай, – мижеврдихъ элкъвена, – инсанриз хабар це!– Къиблета къе пешапаяр акъудзава, – лагьана мижевирди.– Акъудрай, – имамди вич халкьдин куьгьне адетдиз, кьурагь хьайила пешапаяр акъудуниз, акси туширди къалурна. – Вуна ваз лагьай кар ая!– Ярагъар, вири мискӀиндиз! ЧӀехи зикирар жеда! Ярагъвияр! Квез Малла Мегьамеда мискӀиндиз теклифзава! – куьчейра эвердин ванер гьатна. Жемят мискӀиндихъ юзана. Уьсейдера вичин къвалав гваз физвай юлдашриз явашдаказ лугьузва: «Чи Мегьамедав цаварилай хабарар агакьзавайди я… Ам гьар йифиз ПӀирен тамук физ, са нихъ галаз ятӀани рахаз, хвезвайди я… Заз са шумудра акуна…» Адаз вичин дустунин аламатар жемятдиз ашкара хьана кӀанзава. «Чаз Малла
Исмаилан хцин аламатрикай хабар хьанва», – лугьузва Эбила. Гьа и арада хуьруьн жегьилри, къужайринни къарийрин меслятриз яб гана, хуьруьн куьчейриз Пешапай акъудна… ЦӀвелин тарцин пеш алай хилер къа-линдаказ эцигна, къуьлуьн цуьл хьиз, туькӀуьрнавай жегьил ГАДА-ПЕШАПАЙ, юкьвалай кутӀуннавай еб кьуна, Къиблета хуьре къекъуьрзава. Абурун гуьгъуьна авай итимри, жегьилри, аялри цавариз ван къведайвал жуьшдалди манияр лугьузва: Я Пешапай! Пешапай! Пешапайдиз марф кӀанда! Ша, чан марф, ша вун чаз! Вун чаз гзаф герек я. Манидин гафар, цӀарар аялрини тикрарзава. Я Пешапай! Пешапай! Юкъузни ша, Йифизни. Вун никӀериз герек я! Вун рикӀериз куьмек я! Пешапай! Пешапай! Пешапай гьар кӀвалин вилик акъвазарзава: кӀвалин иесиди сифте Пешапайдин кьилелай са къаб яд иличзава, инсанриз хъуьруьнар жезва, ахпа вичихъ авай паяр: фу, тӀунутӀар, ниси, вечрен рганвай какаяр, иситӀа, кьурай емишар… гузва. Пешапай тешкилнавайбурун чантаяр дулу жезва. Пешапай са-са кӀвал виликди физва. Адан гуьгъуьна авай инсанри мани-далди виш йисарин адетрин бейтер лугьузва: Имир, имир, Имир, марф! Тефей чка Тамир, марф! Марф – къуьлериз, Къуьл – кӀатӀариз, Амин – минариз Кьабул урай гъуцари… Хуьре Пешапай къекъуьрзавайла, мискӀинда итимри чӀехи зикир ийизва. Цавал цифер тӀунгъал-тӀунгъал кӀватӀ хьана… Дагъларин кьилелай цӀайлапанар яна, садлагьана марфадин ири стӀалар аватна. Кьейи руг авай куьчейра, цавай муркӀадин ккӀалар гьалчай хьиз, дерин лекъвер амукьна… Са декьикьадилай кварцяй ичӀирзавай хьтин марф акатна… Инсанрай тажубвилин гьараяр акъатна: абурун шадвилихъ кьадар авач… Садни марфадикай катзавач, акси яз, кьурарик квайбур дуьздал экъечӀзава, кьилелай хтӀунна акъваззава… Чинар цавал кьазва… Ана авайдаз шукур гъизва… Вилер акьална, пӀузарар жизви юзуриз, сагърай лугьузва.– Им чаз цавари ганвай берекат я! – чинай цин хулар авахьзавай Бункь бубани гзаф рази я. – Им чи рикӀериз мелгьем я! Идалай зурба дарман жеч! Сагъра чи гъуцар! Сагърай чи ЗаратӀиш! Сагърай чи Аллагь! – къужади садни бейкеф авунач. Ярагъвийри, вилер цавал хкажна, гьарда вичин аллагьдиз, гьарда вичин пайгъамбардиз дуьаяр ийизва. КӀвалерин къаварал дишегьлияр акьалтнава, абуру ракъини чӀук-чӀук
авунвай накьвадин къавариз верхи кул гузва, къванцин залан варданаг элкъуьрзава. Гьар марф къвадайла икӀ тавуртӀа, тӀилияр атана, кӀвалер церай ацӀуда, кьуру са затӀни амукьдач. Марф, садлагьана акатай хьиз, хкякьни хъувуна. Инсанрин шад хьанвай, хъуьрезвай чинар, сивяй ширин кӀус акъудай аялдин чин хьиз, бейкеф хьана, цуру хьана, агаж хъхьана.– Я кӀвал чӀур хьайибур! Им вуч хьана? Им вил гана, экв тагай мисал хьана хьи! – Гьашим, гьамиша хьиз, нарази я.– Ибур тӀебиатдин аламатар я, Гьашим стха, вунни фекьи инсан я, вун абурулай вун нарази жемир, – лагьана Бункь бубади. – Ваз кӀанзавай къалин марф къе йифиз къвада.– Я кӀвал чӀур хьайи Бункь, вуч мус ваз вуч чида?– Ви кӀвал чӀур тахьурай, стха, ви гьакьван чиркин мез атӀуй! Хуьр секин ждедай. Марф къвадайди заз атӀа цифери лугьузва, – къужади аса хкажна, туькӀуьрна, гьуьлуьнни чилин сергьятдал кӀватӀ жезвай, сад-садал алчуд хьанвай чӀулав циферин гьамбарар къалурна. – Папари къаварни таптагънава, тӀилиярни къведач, – хъверна. – Гила тухдалди къурай баркаван! Эхир чи гьарарат хьанвай чилерив мелгьем агакьда.– Килигда чун, – Гьашимаз къуншидин аяндарвал бегенмиш хьанач. Адан фикирдай, Бункь – элиф-бей кӀел тавунвай авам я, вич – кӀелнавай савадлу инсан.– Килиг! – Бункь бубадиз хъел атана: ам алай чкадилай къарагъна, юкь туькӀуьр хъувуна, фена, кимин муькуь пипӀел ацукьна. Гьашима виридаз ван жедайвал гьарайна лугьузва:– Я кӀвал чӀур хьайи Аллагь! Вуна, са стӀал марф ракъур тийиз, вучиз инсанар икьван кӀеве твазва?!– Астафируллагь, – лугьузва кимел алай итимри.– Астафирулагь лагь, кьей хва Гьашим! – эмир гуза са кӀубан къужади.– Агь, адан чиркин сив патахъ хьанайтӀа, – цаварай къведай жаза агакьна кӀанз, лагьана Бункь бубади, – чи яб архайин жедай хьи. Ярагъвияр кьвед лагьай аламатдин шагьидарни хьана: нянрихъ геж, тӀуьн-хъун авуна, хуьр къаткизвайла, къалин марф акатна; ам чилери чӀугвадайвал яргъалди секиндаказ къвана, пакаман кӀекерихъ галаз хкякьна. Пуд лагьай аламатдин дуьшуьшни хьана. Гьа и нянрихъ, вири чпин къуларив ахгатайла, Мисай диде, чан сагъзавай ва хзандихъ галаз нянин нагьар тӀуьнвай инсан, рахаз-рахаз кечмиш хьана. Айишатай гьарай акъатна: килигайла, къари, веси-салани таз тахьана, вилер ахъазмаз гъуьргъуь хьанвай. Цавар алахьна… Экв хьана. Бушлухрай сад-кьве гъетре фад къарагъай ярагъвийриз вил акьалзама. Гьава, зулуз хьиз, серин я. Гьуьлуькай рагъ хкечӀзава: адан сифте нурарик, цӀун цӀелхемрик хьиз, гатун чим, цӀай, ялав ква. Марфадин ван япара аваз ксай лежберрин чанари ухвайшна: абур, артухан са вил ахвар хъувуна, адетдиндалай геж КЪАРАГЪНА.…ЦАВ алахьнава. Хуьруьз къавахдин, мегъуьн, хъархъун кьакьан тарарин арайрай рагъ гьахьзава… Серин шагьвар къекъвезва. Марфади куьчейра руг кьенва. Ярагъвияр, сада-садаз хуш саламар гуз, Пешапай ва чӀехи зикирар рикӀел хкиз, чпиз марф ракъурай Аллагьдилай рази яз, никӀера, векьера, багълара кӀвалахиз физва.
– Къарагъ, я итим! – эверзава кайваниди Седераз. – Рагъ цавун юкьван акъатзава. Чун къуншийри айибарда. Лежберар чи гьаятдилай са-сад кӀвалахал физва, вун гилани месик кума… Паб рахазва, итимдин рикӀел чпин жегьил вахтар хквезва: «Зун кесиб тир… Заз, са бязи кесибриз хьиз, гьаяяр акваз къекъуьн кьисмет хьанач, ятӀани лап кац алкӀанвай кесиб тир… Гьавиляй са рушни заз килигзавачир. Я са диде-бубадизни чпин руш заз гуз кӀанзавачир… Яшарай акъатзавай кьецӀи-буьркьуьни гузвачир… Субайдаказ вахтар физвай… Рагьметлу Малла Исмаила заз вичин патав эверна, лагьанай: «Седер, къуншидин хва, за мехъерарда ваз…» Ихьтин гаф ван хьун кумазни зи бедендай бахтунин фул фена, рикӀи къут-къутна, чин, цӀай хьиз, яру хьана. «Ваз регъуь жемир, – давамарнай маллади, – вири харжияр зи хиве жеда… Ваз чи къуншийрин рушарикай вуж бегенмиш я?» Заз абур вири бегенмиш тир, жаваб гуз жезвачир. «Абурукай ваз вуж жуван паб хьана кӀанда? Садан тӀвар яхъ, гьам къе за ваз це лугьуда». Зи беден михьиз зурзуна, ацӀана, хкаж хьана, кӀвале гьакьзамачир… Заз ихьтин бахт?! За кичӀез-кичӀез СатӀан тӀвар кьунай… Са гьафтедилай зи къазмадин къавал кьавалри зуьрнеяр янай… Зи кӀвализ, цӀийи свас яз, СатӀай гъанай… Агь, рагьмет хьайи Исмаил халу, вуна зун уьмуьрлух бахтлу авуна хьи… Ви зегьметар, ви гьуьрметар себеб хьана, къе зун чӀехи хзандин кьил хьанва, хтулар зи чурудив къугъвазва… Гьавиляй за жув рекьидалди ви балайриз алакьдай куьмекар гуда, ахпа жуван балайриз гьахьтин веси тада…»– Завай ви кефи хаз жедач, къари, – гъуьл чанда жягь аваз къарагъна.– Сагърай вун, чан къужа, – къариди чилелай месер къахчуна, цлан дакӀарда эхцигна. Седера хзанриз салам гана, гъил-чин чуьхвена, капӀ-тӀеат авуна. Ахпа ам, кайваниди вилик эцигай гьазур-гьалал, бисминлагь лагьана, тӀуьна, нисинин фу, къафун авай чанта къачуна, кӀваляй экъечӀна.– Я къужа, Малла Исмаилан мулкариз килигиз рикӀелай ракъурмир, – тагь-кимна къариди.– Секин хьухь, къари, а кар зи хиялдай садрани.акъатзавайди туш. Куьчедал Седераз Мисай къари кечмиш хьайидакай хабар хьана: ам садлагьана,
вичин хайи диде кьейила хьиз, ясди кьуна. Гъиле авай чанта кӀвале эхцигна, тадиз Фекьийрин кӀвалел фена.– Я стхаяр, Мисай дидедиз рагьмет хьурай, куь чанар сагърай… Ам сагъ инсан тир, садлагьана вуч хьанай?! – жузуна Седера. – СУР-КЬУЛ атӀуз зун гьазур я, стхаяр.– Чи кьилни акъатнач, Аллагьдин кьадар я ман, – Мегьамедани дидедихъ яс чӀугвазвай.– Чи дидедик, бубадихъ галаз меслят хьанвай хьиз, тади акатна, – лагьана Абдулгъаниди.
Мисай къари вири хуьруь, вири магьалди вичин иесидин патавай кучукна…
Малла Мегьамедакай хзандин кьил хьана. Адани Абдулгъаниди меслятдалди, кӀвалин, хуьруьн ва мусурман адетар вилив хвена, чпин кӀвал, майишат се-киндаказ кьиле тухузва. Мегьамед мягькемадин фекьийри жуьмя мискӀиндин имамвилени хкяна. Еке къуллугъар авай инсандиз гзаф чирни хьана кӀанда, гьавиляй Мегьамеда гьар юкъуз араб чӀалал кхьенвай Кьуръан ва ктабар кӀелзава, фарс ва туьрк чӀалар чирзава.
Мегьамеда вичиз чир тахьай гафар, жумлаяр, месэлаяр, гьар мумкинвал хьайила Магьмутхуьрел физ, яран бубадивай хабар кьазва. Абурун суьгьбетрик гьар сеферда Селимани иштиракзава. Алимди вичиз чидай кьван хцизни езнедиз, вичин патав къвезвай сухтайриз жумартвилелди чирзава. ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ суалар-жавабарни гзаф жезва. Кьуръандин бязи истемишунар лезгийрин уьмуьрдихъ, майишатдихъ, адетрихъ галаз кьун тавунал Мегьамед тажуб жезва, абур сад-садахъ алакъалу ийиз алахъзава. Са жумлади жегьилдин рикӀик наразивал, лап къалабулух кутуна.– Яран буба, ваз минет хьуй, и жумла кӀела, заз адан мана ачухара, белки, зун дуьз гъавурда акьуначтӀа…– Бисминлагь, – лагьана, къужади Кьуръан гъиле кьуна, езнеди тӀуб эцигнавай цӀарар яваш-яваш кӀелна, абурун табир гана: – Ина кхьенва, бес чна яшайишда садбур хкажзава, муькуьбур агъуззава… Садбуруз муькуьбур чпиз табий гьалда аваз тазва… Садани чарадан девлетриз зарар гуникай фикирмир… Мегьамедан вилер экъис хьана.– Я хва, вун тажуб хьанва хьи? – жузуна яран бубади.– Заз ви табирдихъ инанмиш жез кӀанзавач ман, – езнеди вичин шаклувал къалурна.– Шаклу жемир, хва, вавай маса алимривайни хабар кьаз жеда, – МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИН хатур амукьна.– Минет хьуй, яран буба, вун бейкеф жемир, – гьуьрметдалди лагьана Мегьамеда. – Зи шаклувал а кардикай ибарат я хьи, – вичин фикир давамарна: – Зунни а жумладин гъавурда сифтедилай гьа вуна лагьайвал акьунай… Астафируллагь… АкӀ хьайила, яран буба, Аллагьдиз чун, вири инсанар, са виляй аквазвач ман?! – Мегьамед рацӀамрин кӀаникай, кефи хайиди хьиз, кьуд патахъ наразивилелди килигна.– Авач жеди ман, – МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИ тестикь жаваб ганач, мукъаятдаказ вич шаклу тирди къалурна.– Цаварални, чи хуьре хьиз, садбур девлетлубур, муькуьбур – кесибар ятӀа?! – езнеди вичин суал маса жуьреда эцигна.– ГьакӀ аквазва…– Им гьахъ хьанач хьи! – жегьил фикиррик акатна: адан кьиле аксивал, наразивал, тажубвал сад-садак какахьна.– Гьахъ анжах са Аллагьдив гва, хва, – лагьана МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИ.– Чидач ман, – Мегьамед шаклу хьана..– И кардал вуна шак гъимир, езне! Инсанрив гвай гьахъунихъ са шумуд жуьре АВА…ИСЛАМ – им са Къуръан кӀелиз чир хьун, адан са сурайриз, жумлайриз табир гун туш…– Бес ам мад вуч я?– Ислам, ваз чизва, – им зурба илим, эдебият, меденият я, адахъ вичин илимар, рекьер-хуьлер ава, месела, суфият, тӀерикъат…– СУ-ФИ-ЯТ, тӀе-ри-къат, – тикрарна, Мегьамедалай залан нефес алахьна.– Абурукай за квез Гатункъара суьгьбет авунай… Абур акьван залан илимар туш: рикӀе къаст хьайила, чирун регьят я, – алимди лазим баянар гана КӀвализ хкведай рекье Мегьамедан кьиле яран бубадин гафар тикрар жезва: «ТӀерикъат – ислам дин мягькемарун патал герек илим, рехъ я. Ам
Аллагьдиз ибадатзавай, Аллагь рикӀивай кӀанзавай, Аллагь патал чанни гуз гьазур инсанри хкязавай рехъ я». Мегьамеда веревирдзава: «Анжах… чаз чун, гьар са мусурман, чи халкь азад ийидай рехъ-хвал герек я… И рехъ-хвал заз тӀерикъатдик кваз аквазвач…. Яраб ам кутаз жедачтӀа?! Кутаз хьанайтӀа, хъсан жедай хьи. Зун алахъда… Алахъна кӀанда…» МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИ лагьанай: «ТӀерикъат фадлай суфийри ишлемишзавай рехъ я… Лезгистанда суфияр хьайивиляй, авайвиляй инсанрал гьахьтин тӀварарни акьалтнава. Заз чидай Сфи тӀвар алай инсанррикай сад зи жегьил вахтарин дуст, заривилин, алимвидин пай ганвай Муграгъ СФИ-ЭФЕНДИ я. Суфияр, СФИ-ЭФЕНДИ хьиз, рикӀ михьи, садазни зарар авачир, анжах Аллагьдин рекье чан гузвай инсанар я», – Мегьамед хиялдай Сфидихъ галаз, дустум лугьуз, рахана, рикӀиз дуст акур кьван регьят хьана: абуру кьведани санал Ахцагьрин медресада кӀелнай. – Зи пуд лагьай кӀеви дуст Мирзе Алини эфендидин дережадив агакьнава, чи дерейра тӀвар-ван авай чӀехи алим хьанва…. Инсан илимди, илим алимри хкажда». Хуьруьн мектеб медресадиз элкъуьрайла, Вини Ярагърин тӀвар мадни виниз хкаж хьана. И карди Мегьамедаз шадвал гузва: «Чаз, пуд дустуниз, пуд хуьре медресаяр ава… Алава чирвилер къачуз чна чи сухтаяр сифте дустарин медресайриз ракъурда, ахпа яргъариз фирай». Шадвилихъ залан парни гала: хуьруьн месэялаяр гьялун яваш-яваш, кӀанзни-такӀанз Имам Мегьамедал аватна: хан, кавха, къази алай чкайрал туна, арзачияр имамдин патав къвезва. МискӀинда мусурман диндин бязи месэлайрин гьакъиндай гьуьжетар кьиле фидай. Инсанар шаригьатдиз акси тир: ам халкьдин адетрихъ галаз кьазвачир… Нубатдин сефер гьуьжетар кьиле физвайла, ярагъвийри чпин жегьил имамдивай жузуна:– Чна квел амал авун лазим я? Жуван адетрал амал ийидани, тахьайтӀа Гьарабистандай атанвай шаригьатдал?!– Чна, лезгийри, стхаяр, ислам кьабулна гзаф виш йисар я. Чна Кьуръан, пак улуб хьиз, кьабулнава, адаз ибадатзава. Шаригьат – им ислам диндин вири истемишунар, мусурман инсандин яшайишдин ацукьун-къарагъун, къанунар я. Абурукай самбар Кьуръандани къалурнава. Чун, алпан халкьар, сад хьун патал, чавай ягъийрин аксина экъечӀиз, чи азадвал хуьз алакьун патал чаз шаригьат герек я. Им чи бубайрин адетар тергун лагьай чӀал туш, хъсан адетар хвена, яшайишда ишлемишна кӀанда. За квез, мусурман стхаяр, шаригьатдал амал авун меслят къалурзава. Малла Мегьамедаз вичин рикӀе авай гьерекатдик Ширван пата яшамиш жезвай шигьиярни кутадай ният ава. Ада вичин рахунра лугьузва:– Чун, суьнуьярни шигьияр, санлай чара хьанвай са ислам гвай, са Кьуръандиз ибадатзавай, са мусурман стхаяр я. Чи арада са къал-къулни хьун лазим ТУШ……ГАТУН тӀатӀилар куьтягь хьана. Зул алукьзавай йикъара Ярагърин медресадин вилик сухтаяр кӀватӀ хъхьанва. Абурун вилер чпин муаллимар атунал ала.
Къе, тарсарив эгечӀ хъийизвай сад лагьай юкъуз, муаллимри ва сухтайри, медресада хьанвай адет яз, гатуз вуж гьиниз фенатӀа, низ вуч акунатӀа, ни хзандиз гьихьтин куьмекар ганатӀа, низ свас це лагьанатӀа, низ мехъернатӀа, ни хуьре, шегьерда гьихьтин мярекатра иштиракнатӀа… суьгьбетарзава. Сухтайри муаллимар, муаллимри сухтаяр шаддаказ къаршиламишна. Абур лацу киреждай асуннавай, къайи цин ни галай, серин шагьвар къекъвезвай, нур гуз акъвазнавай медресадин дегьлиздиз гьахьна, къацу шир янавай дезгейрихъ ацукьна.– Къе, балаяр, куьн сагъ-саламатдаказ ахкунал зун пара шад я, – лагьана Малла Мегьамеда. – Чи медреса ихьтин гуьзел шикилдиз гъуник гзаф инсанрин, абурукай яз куьпчи Шимидин, адан хва Матадин еке пай ква: бубади чаз ширер гана, гадади абур дезгейриз яна… Иер хьанани? Эхь! Гила зун жувакай рахан. И гатуз зун кефер патахъ фена: ЧӀурал, АНЖИ-КЪЕЛЕ, Темир-Хан-Шура, КЪИЗЛЕР-КЪЕЛЕ, Гьаштерхан шегьерар акуна. Абурукай ЧӀурални Аштерхан чӀехи чкаяр я, АНЖИ-КЪЕЛЕ, Темир-Хан-Шура, Къизлер – гъвечӀи. ГъвечӀи ва чӀехивилиз килиг тавуна, анра вил ацукьдай, фикир гуниз лайихлу чкаяр: дараматар, къелеяр, мискӀинар, медресаяр, куьчеяр ава. Заз Каспий гьуьлуьн къерехдал гимияр акъвазардай легвер, девейрин тум-кьил авачир карванар, ципицӀдин ва инжирдин багълар… акуна. Зун элкъвена ЧӀурал шегьердал хквен, адаз гила Дарбанд шегьер лугьузва. Ам сифте акурла зун, тӀуб сара кьуна, амукьайди я. Адан кьилихъ галай, са шегьер кьван авай къеледин зурбавал вуч я?! Ам чи бубайри гьикӀ эцигнатӀа?! Гьа шегьерда авай жуьмя мискӀин са шумуд виш йис вилик устаддаказ эцигнавай зурба дарамат я. Анжах адан кьибле цла минбар авач; хабар кьурла, им хашпара килисадин дараматдикай хъувунвай мискӀин я, лагьана. Дарбанда мусурманрин мягьледин мискӀинар, хашпарайрин килисаяр ва чувудрин синагъугъар ава. Каспи гьуьлелай кьвед-пуд мертебадин дараматар кьван авай гимияр физва; гьахьтин са гимида-кӀвале аваз зун Гьаштерхандиз фенай, чун гьуьлел, гьуьлуьн рекье, са гьафте хьана…– Акьван чкаяр акур вун бахтлу инсан я, муаллим, – лагьана ЦӀавая. Малла Мегьамедан вилик вичин хва Исмаилан тай, адан дуст ЦӀавай, элкъвей экуь вилери нур гуз, ацукьнавай. РикӀел хтана: и гада кьуд-вад йис вилик Исмаилахъ галаз абурун кӀвализ атанай. Ада викӀегьдаказ лагьанай: «Зазни кӀелиз кӀанзава, чан Мегьамед халу!» «КӀелиз кӀанзаватӀа, пакамлай мектебдиз ша», – ихтияр ганай. Гададал алай куьгьне парталар акурла, язух атана, адаз юлдашдив Исмаилан куьгьне перемни шалвар гуз тунай…– Акьван ажайиб чкайрикай авур суьгьбетриз яб гайи чунни бахтлу я, – лагьана муькуь сухтади.– А чкаяр квевайни акваз жеда, – лагьана муаллимди. – Санал ацукьмир: къекъуьгъ, килиг, чира ва рикӀел хуьх! Мехъерни йикьер стхаяр я лугьуда. И йисуз Фекьийрин кӀвале кьве мехъерни хьана: Абдулгъанидиз Ахцагьай свас гъана, Маймунат Къуба патаз гъуьлуьз гана. Малла Мегьамедан рикӀиз, вичелай кьелен пар алатай кьван регьят хьана: ада кьезилдаказ нефес къачуна.
ЦӀекӀуьд лагьай асир Лезгистандиз дяве гваз атана. Кефердихъай таниш тушир кьушунар къвезва: инсанрин сивера «рус», «урус» гафар тикрар жезва, гьарда вичин фикир лугьузва, акси женгериз къарагъзава.– Им гьикьван хьуй?! Чи уьмуьр дявейра акъатзава хьи?! – лугьузва дявеяр акунвай, женгера иштиракай Бункь бубади.– Я цавар, я чилер! Чна ягъи пачагьриз вуч писвална?! – гьарайзава къужадин патавай ацукьнавай гъуд кьван хьанвай ЦӀиийиварз къариди.– Чавай ягъийриз вуч кӀанзава?! – лугьузва Къилича. – Персер, гьарабар алатна, гила русрин нубат хьанвани?!– Гагь персери гьужумиз, гагь магъулри гьужумиз, гагь туьркери гьужумиз, чи аман атӀанва хьи! Гила гьужумзавайбур вужар ятӀа? – хабар кьазва кимел атай Гьашима.– Гила чаз урусар къалум жеда-а! – Бункь бубадин жавабди инсанрик квай къалаабулух, абурун хажалат генани къати ийизва.– Я кӀвал чӀур хьайи урусар! Квез чавай вуч кӀанзава?! – лугьузва Гьашима.– Чун азад инсанар тир. Чаз са секин югъ мус акурай?! – шел-хвалзава дишегьлийри.– Чи иесияр вучиз женгенра кьирай! – гьарайзава жегьил сусари.– Папар, сусар, куьн секин хьухь, – лугьузва Мазан Мусая. – чи кьегьалрихъ, чи итимрихъ галаз зунни физва! – хабар гузва ашукьди. – Зи манийри абурук руьгь кутада.– Чунни, гъилер куьрсарна, акъваздач, чнани ягъийриз жаваб гуда, – хиве кьазва жуьже жегьилри.– Ви чуьнгуьрди ягъийрин шуьшкайриз вуч жаваб гуда, я мазан? – дишегьлияр.шаклу я. – Види къуьрез дукъазар ягъун жезвачни?!.– Зи чуьнгуьрди, зи маниди халкь къарагъарда! – уьткемдаказ жаваб гана ашукьди. – Кьегьалрик руьгь кутада! Куь мазандихъ гьахьтин къуват ава. Эхь!– Ава, ава, чи мазандихъ гьахьтин къуват ава, – лугьузва чавуш КӀуфая.– Ава жеди, – дишегьлийрин рикӀерикай са легьзеда гар фена.– Чун мусурманар я, чун Аллагьдихъ инанмиш хьана кӀанда, – лугьузва яшлу итимри.– Я чан Аллагь, вун куьмек! – гьарайзава бадейри.– Аллагьдилай чаз гъуцар мукьва я, – Бункь буба Гъуцарсувухъ элкъвезва. – Гьабурувай тӀалаба. Ярагъвияр, сада лагьай гаф масадаз ван текъвез, гьарай-эвер, хажалат, къалабулух кваз, рахазва. Урусатдин, Туьркиядин ва Ирандин гьукуматрин арада яргъалди женгер кьиле фена: абур гагь къизгъин, гагь яваш ЖЕЗВА…ВИРИДАН мурадни Къавкъаз кьун тир. И женгера Урусат викӀегь хьана – ислягьвилин икьрар кутӀуна: кьибле гьукуматри чпин кьушунар кьулухъ чӀугун хъувуна… Урус кьушунар Тифлисдихъай атана, Лезгистандиз гьахьна: Шеки, Ширван, Къуба, Шабран, Сирт ва маса магьалар кьуна. Лезги пачагьар, Гьажи Давудни ФЕТАЛИ-ХАН, кьейидалай гуьгъуьниз авай
ва къуватдай аватнавай ханлухривай душманар чукуриз хьанач, акси яз, генерал Ермолов кьиле авай кьушундин дестейри чкадин кьегьалрин сенгерар кукӀварна, инсафсузвиледди чпин гьукум тестикьарна. Дербентдин, Куьредин, Самурдин кьушунривай Къуба стхайриз куьмек гуз хьанач: абурун чилер кефердихъай Каспий гьуьлуьн къерех кьуна къвезвай ягъийри кьазвай… Ярагърин кьегьалар ЧӀурал шегьер хуьз физва.– Ягъи текьенамаз алатдач, – лугьузва Бункь бубади. – Алад, рухваяр!– Физва, чун физва, буба! – жаваб гузва жегьилри.– Чи кьегьалар женгиниз физва-а-а! – гьарайзава аялри. Яракьламиш хьанвай жегьил игитар балкӀанрал акьахзава. Абур рекье тваз мискӀиндин вилик квай майдандал бубаяр, дидеяр, мукьва-кьилияр кӀватӀ хьанва. Инал хуьруьн чӀехи-гъвечӀи: малла, кавха, къази, яшлу итимар, дишегьлияр ала.– Куьне куьн хуьх, чан балаяр! – тагькимзава дидейри.– Абур Аллагьди хуьда, – лугьузва мижевир КӀуфая.– Чи ватан хуьх, рухваяр! – тагькимзава кавха Кебира.– Яракь мягькемдаказ яхъ гъиле! – тагькимзава къази КӀасаба.– Алад, алад, стхаяр! – лугьузва Мазан Мусая. – Чаз азадвал герек я, азадвал чи хуьрек я! Жегьилрик шад руьгь акатзава, абуру мазандин манидин са бейт жуьшдалди тикрарзава: Чаз азадвал герек я, Азадвал чи хуьрек я!– Эхь, чаз азадвал герек я. Азадвал къазанмишун патал яракьни кӀанда, игитдин руьгьни. Яракьдилай руьгь зурба я! – лугьузва Малла Мегьамеда.– Куь хура къагьриман руьгь хьуй, стхаяр!– Руьгь зурба я, яракьни зурба я, – тестикразава КӀуфая.– Вун кис, кьей хва! – гьарай гана, экъуьгъна Гьашима. – Эляс инлай!– Халу, ви сивин пад хкатнавани?! – лагьана, КӀуфай вичив Гьашиман нубатдин себ агакьдалди майдандилай катна.– Яракьни кӀанда, руьгьни, – лагьана къази КӀасая.– Игитдихъ, якӀухъ хьиз, якӀун тумни кӀанда! – тестикьарна рухваяр ватан хуьдай женгиниз ракъурзавай ярагъвиди. – А тум чун, жемят, я. Сефилзавай инсанрик хъуьруьн акатна.– Эхь, къази гьахъ я: яракьдиз якӀун тумни герек я. Анжах… Женгиниз физвай итимдин чанда Шарвилидин азад руьгьни кӀанда! Азадвал кӀандай къагьриман руьгь! Чи азадвал хуьх, стхаяр! – насигьат гузва Малла Мегьамеда. – Куь гуьгъуьнал алаз зунни къведа! – ада яб гузвайбур гъавурда твазва: – Ина за тадиз гьялна кӀанзавай месэлаяр ама: медреса са ихтибарлу касдал тапшурмишун, тарсар гудай муаллимар тайинарун, женгиниз фенвай кьегьалриз тӀуьн-хъун, ам тухудай итимар гьазурун… Жегьилар ацукьнавай фургъунар юзана, руг акъатзавай гуьнедай зарбдиз агъадихъ фена… Женгиниз фейибур пуд йикъалай элкъвена хтана. Хуьруьк мад гьарай-эвер, шад рахунар, хъуьруьнар акатна.– ГьикӀ хьана?! – ярагъвияр тажуб хьана. – Куьн вуч фад хтана? – женгчийривай дуьшуьш хьайибуру чка-чкадал хабар кьазва.
– Чи ханари урус пачагьдиз рей гана, – женгчийри пашман, къагьриман инсандин намусдик хкӀадай хабар гана. – Абуру чаз ягъийрин аксина женгериз экъечӀдай ихтияр ганач. Чеб меслят хьанва лагьана.– Вуч?! Вучиз?! – инсанар садлагьана гъавуда акьунач. – Рей гана?! Ни рей гана? Низ рей гана?!– Ханари ягъийриз рей гана?!– Эхь.– Жедай кар туш, – ханарин терефдарар чӀалахъ жезвач.– Хьана акурбур ава…– Ханари ягъийриз вучиз рей гана?– Чидач, – женгчияр кӀеве гьатна. – Куьне ханаривай чпивай хабар яхъ, чун куь суалриз жавабар гудай кьван галатнава.– Дуьньядин тарих, балаяр, дявейрикайн ислягьвилерикай ибарат я, – лугьузва Бункь бубади. – Ягъийрихъ ихьтинр адет ава: абуру сифте чкадин ханар, беглер маса къачузва, ахпа абурун уьлкве кьазва. Гилани гьакӀ хьанва– Дуьз гаф я, – тестикьарна Уьсейдера.– Гилани гьакӀ хьанвайди я, – лагьана женгчийри.– Я кӀвал чӀур хьайи ханар! Куьне халкьдин тереф мус хуьда?! – гьарайна Гьашима. Жаваб гудай кас хьанач. Ярагъвияр, са шумуд юкъуз ийир-тийир квахьна, гъилер чуькьвез, амукьна.
Гьа и дар арада Магьмутхуьре са еке къал-макъал акъатна. Зулун къай квай пакамахъ хуьруьн чавуш КӀуфая Малла Мегьамедав са бирбицӀ вугана.– Ам вуч я?– Ви яран бубади ракъурнавай чар я. Са жегьилди гъанвай. МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИ КХЬЕНВАЙ:«САЛАМ-АЛЕЙКУМ, гьуьрметлу езне! Чавай, завайни Селимавай, къе Вини Ярагъдал къвез жезвач. Куьн, вунни кавха КӀасаб, иниз атун герек хьанва. Тадиз ша. Ви яран буба А.М.».«Яраб вуч хьанатӀа? – Мегьамедан рикӀик къалабулух акатна. – Ихьтин тӀалабун сифте яз жезва, им гьакӀ жедай кар туш. Тадиз фена кӀанда!» – гъалаба артух хьана.– Яда, КӀуфай, Магьмутхуьре вуч хабар аватӀа? – жузуна Мегьамеда чавушдивай.– Чидач, чан малла. За эфендидин чар гъайи гададивай жузуначир.– Вуна исятда къази КӀасабаз зи патав ша лагь, ахпа чи балкӀанар гьазура, абур мискӀиндал гъваш, – чавушдиз эмирар гана, Мегьамед медресадиз гьахьна. Къази тади кваз атана.– Малла, хьайи-тахьай авани? – жузуна.– Ава. Ма, стха, кӀела, – Мегьамеда адав яран бубадин чар вугана. Чар кӀелна, залан нефес алахьна, къазиди галатнавай ванцелди лагьана:– Дуьз лагьайтӀа, зи чанда аниз фидай гьал авач: накьанлай мукьвалмукьвал къайи фул акатзава, тиршер язава. Бес вучда? МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИ хьтин
инсандин гаф чилел гьикӀ вегьин? Ам чилел гьикӀ вегьин тийин? Жедай кар туш. Фида ман.– Сагърай вун, къази, – лагьана Мегьамеда. – Зи яран бубадиз куьнуьяр авайди я, адан вирт тӀуьрла, вун шаксуз дири хъжеда.– ГьакӀ лагь ман, къарагъ, фад фин, – зарафатна КӀасаба. И арада чавушди пурарар эцигнавай балкӀанарни гъана. Вини Ярагърин маллани къази балкӀанрал акьахна, Магьмутхуьруьз фена. Са зур сятдилай МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИН кӀвалив агакьзавайла, абуруз ажайиб агьвалат акуна. Ракъинин шикил атӀанвай цӀийи варарин вилик иесияр, бубани хва, есирар хьиэ, акъвазнава; абур хуьруьн жемятди, къад-яхцӀур касди, элкъуьрна кьунва; дестедин кьиле яшлу уьзден Байбут ава, адан патавайни, къавук кутунвай дестек хьиз, Къиблет акъвазнава.– АтӀам ина вучиз авайди я?! – малладай суал акъатна.– Вуж? Вун никай рахазва?– Зи къунши Къиблетакай.– Я гьа! Дугъридани, вучиз?!– Заз чидач. Байбутни Къиблет санал акурла, Мегьамедан рикӀиз гьасятда такӀан хьана, ада фикирна: «Ина са фитне ава… Къиблетан пер квай фитне…»– САЛАМ-АЛЕЙКУМ, магьмутар! Им вуч мярекат я?– жузуна Малла Мегьамеда. Салам гана, къазиди алава хъувуна:– Чаз хабар авачир мярекат? Ярагъ мягькемадин имамни къази агакьайла, инсанар, кичӀ акатна, къерех хьана, балкӀанриз гьаятдиз гьахьдай рехъ гана. Куьмек агакьайла, МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИН чиниз ранг хтана. Хабарсуз атанвай мугьманар, балкӀанрилай эвичӀна, жемятдин вилик фена.– Им вуч межлис я?! – хабар хкьуна мугьманри. Садайни са жавабни акъатнач: инсанар сад-садаз килигиз акъвазна.– Ина вуч хьанва, гьуьрметлу яран буба?! – Мегьамед чапла патахъ элкъвена, кӀул вегьена акъвазнавай, кьурай чинар тар хьтин къужадиз килигна. МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИЛАЙ залан нефес алахьна, ахпа ада мугьманар явашяваш агьвалатдин гъавурда туна:– И Байбут лугьудай кас, – вичин вилик, кӀек хьиз, акъвазнавай яшлу итим къалурна, – чал, йикь-йикь лугьуз, гьалават хьана санбар вахт я: бес куьн, къурабаяр, чи хуьряй эхкъечӀ! Чун гьиниз эхкъечӀда? Вучиз? Чалай наразибур и хуьре, гьа и Байбуталай гъейри, мад садни авач. АватӀа, жемят инал ала, экъечӀрай, лугьурай. Заз чиз, авач, – залан нефес аладарна. – Къе пакамахъ, чаз хабарни авачиз и касди, – мад вилик квай итим къалурна, – чи варцихъ хуьруьн жемят гъана. Ам мад гьа виликан зуьрне ягъиз эгечӀна… Зун жемят гъавурда тваз алахъна: са бязибур, чпин гьерекатрикай регъуь хьана, элкъвена хъфена. Амайбур жувавай алудиз тахьайла, за квез хабар ракъурна… Ажеб хьана, куьн вахтунда агакьна. Хуб, фагьум авачир, инсаф авачир инсанар авачни и хуьре?! – гьайиф чӀугуна. – Мегьамед, чан хва, вуна къази гъана хъсан кар авуна. Къуй, чи дуван къазиди къанун тирвал авурай.– Жуван гаф лагь, гьуьрметлу къази КӀасаб, – тӀалабна Малла Мегьамеда.
Маллани къази, меслятнавайбур хьиз, Байбутахъ элкъвена, адаз суалдалди килигна. Байбут, тӀанурда авай гьажикӀандин кӀаш хьиз, юзана.– Вуна вуч лугьуда, Байбут? – жузуна къазиди.– И къураба ксариз, – Байбута гъил туькӀуьрна, Магьарамни адан хва Селим къалурна, – чи чилер къачуз кӀанзава… Чна ихтияр гузвач…. Чилер маса гайила, пака чи аялар гишила амукьда… Чаз и ксар чи хуьряй масаниз куьч хъхьана кӀанзава…– ГьакӀ яни, эфенди? – къази Магьарамахъ элкъвена.– Вири гафар – ваъ, дуьз гафарни ква, гьуьрметлу къази. Месэла ихьтинди я: чаз и кӀвалер маса гайи касдиз, ПикӀ Алидиз, гила вичин са никни маса гуз кӀанзава. Чаз ина цадай чил авач, гьавиляй чаз а ник къачуз кӀанзава. Чна ам маса къачуниз и Байбут акси я… Ингье, гьавиляй ада жемят кӀватӀнава… Малла Мегьамедавай мад давам гуз хьанач, къазидихъ къуьн геляна, ам жемятдихъ элкъвена:– Я магьмутар, куьн инал вучиз атанвайбур я? Куьне ша лагьана атанвай, квез капӀ-тӀеат чирзавай фекьи хуьряй акъудиз атанвани? Са нин ятӀани футфадиз килигна, атанвани? Мад им инсанвал, им къайда хьанач хьи! Ван хьайи хакияр, цӀелегуьнар, ярагъар квел хъуьреда гьа! Айибар хьана хьи, я стхаяр! За квез лугьун: я чи халкьдин адет тирвал, я шаригьат тирвал, МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИ, адан хзан и хуьряй акъуддай ихтияр садазни авач, – векъидаказ лагьана Мегьамеда, – вучиз лагьайтӀа абурук са тахсирни квач, вучиз лагьайтӀа абур чпин хсуси гьалаллу кӀвалера яшамиш жезва, вучиз лагьайтӀа ам, зи яран буба, тӀвар-ван авай алим я, исятда куь мискӀиндин, куь хуьруьн фекьи я. НикӀин месэла адан иеси ПикӀ Алидини чи мягькемадин къазиди гьялрай, – ам никӀин иесидизни къазидиз килигна.– ПикӀ Али, вун эфендидиз ник маса гунал рази яни? – жузуна къазиди.– Эхь, рази я, – лагьана никӀин иесиди.– Иесиди маса гузвай ник МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИ къачуниз вун, Байбут, вучиз акси я? – жузуна къазиди.– А ник заз кӀанзава.– Жува къачу!– Иесиди заз гузвач.– Вуна ник Байбутаз вучиз гузвач? – хабар кьуна къазиди никӀин иесидивай.– Адаз зи ник кьве сефер ужуз къиметдай кӀанзава, – лагьана ПикӀ Алиди. – ГьакӀ хьайила гудач!– Эфендиди къачун тавуртӀа, вуна ник Байбутаз ада лагьай къиметдай гудани?– Ваъ. За вичизни гьакӀ лагьайди я! Байбутанди вичин рикӀин туькьуьлвал я, эфендидал пехилвал я, аданди гьакӀ гьавая чи рикӀ тӀарун я.– Гьей, ПикӀ, зун садални пехил туш, – гьарайна, Байбута Алидиз тӀуб юзурна. – Килиг!– Гила види, Байбут, вуч къал я?– Зун… Заз…– Жаваб це! Вуна вучиз хуьре къал акъудзава?– Эфенди къураба инсан я, зун – чкадин инсан… ПикӀа вичин ник заз гун лазим я…– Вичин ник низ гудатӀа, низ гудачтӀа тайинарун иесидин ихтияр я. Чавай адаз са гафни лугьуз жедач.
– За и кар эхдач…– Вуна эхда! Ислягь чкада къал акъудзавай вун чна хуьряй акъудда!– Им зи бубайрин хуьр я!– Им лап ви дидейрин хуьр хьайитӀани, хуьре къайда, секинвал хуьниз вири мажбур я. Вуна вучзава?– За секинвал хуьзва.– Секинвал хуьзва-а?! – къази хъуьрена.– Чаз аквазва.– Э-Е-ГЬ! – Байбута кьил агъузна, галтадна. – Куьн вири малимдин тереф я.– Чун ви тереф гьикӀ жен?! Вуна секин хуьре къал твазва. Гьавиляй чна вун инай акъудда.– Зун садавайни инай акъудиз жедач.– Жеда! Вуна и гьуьрметлу инсанрин, – Магьарамни Селим къалурна, – кефи вучиз хазва?– Абур чи чилел чалай хъсан яшамиш жезва, – Байбута вичин пехилвал хиве кьуна. – Абуруз чи чилер маса къачуз кӀанзава! Чаз фекьи ерли герек авач!– Астафируллагь лагь! Вуна и жемят вучиз кӀватӀнавайди я?– За… Зун…– жаваб акъатнач.– Квез капӀ-тӀеат чирзавай фекьи хуьряй акъудиз? Яни? Байбутай мад жаваб акъатнач.– Хуьряй чна вун, чуьруькчи, аламай няналди акъудда! Ваз гьакӀ кӀанзавани?– Ваъ.– Ваъ ятӀа, квахь инлай! – гьарай гана къазиди. – Мад вуна ихьтин амалар хъувуртӀа, жаза сад я – хуьряй акъудда! Байбут, кьил кӀармади ягъай кицӀ хьиз, кьулу-кьулухъ хьана, жемятдин арада квахьна.– Чуьруькчи инал хъша! – гьарайна къазиди. Байбут элкъвена хтана, кьил агъузна, акъвазна.– МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИВАЙ багъишламишун тӀалаба! – лагьана къазиди. Байбут, пӀузарар регъвез, акъвазна.– Тадиз! – къазидик хъел акатна.– Багъишламиша, эфенди, – явашдаказ лагьана тахсиркарди.– Мад вучда? Багъишда ман, – лагьана эфендиди. Байбут инсанрин арадиз гьахь хъувуна. Къази инихъ-анихъ килигна.– Магьмутар! Ихьтин шулугъар гьар юкъуз жезвайбур туш, – лагьана ада, – я чунни гьар акатна куь хуьруьз акъатзавач. Низ вуч лугьуз кӀанзава? Лагь. Чна, зани куь жуьмя мискӀиндин имам Мегьмеда яб гузва.– Куьн атана, лап хъсан кар хьана, гьуьрметлу къазини имам, – лагьана ник маса гузвай уьзден ПикӀ Алиди. – Ша, куьн кьведни зи кӀвализ илиф! За квез, куь кӀвачерик кьве кванариз фенвай чӀулав гьер тукӀвада.– Сагърай, Али стха, – къазиди теклифдикай кьил хкудна. – Маса сеферда хьуй, – умуд кутуна. – Ви жумартвал чаз малум я. Малла Мегьамеда уьгьуь яна.– Лагь, имам, – къазиди адаз гаф гана. Жемятдиз килигна, Мегьамеда лагьана:– Зун Магьмутхуьруьз мукьвал-мукьвал къвезвай инсан я: ина зи яран
буба ава, адан хзанар ава, абурал кьил чӀугуна кӀанзава. Бес и Къиблета ина вучзавайди я? – ам вилик квай ярагъви къуншидиз килигна. – Яда, я Къиблет, вун инал вучиз алайди я? – жузуна, лал кьукь хьиз, акъвазнавай къуншидивай. – Ваз Ярагъдал ийидай кар-кеспи амачни?!– Чун, зунни Байбут, хванахваяр я, гьакейла атайди тир, – галкӀиз-галкӀиз лагьана Къиблета.– Фекьи хуьряй чукуриз атайди яни?! – жузуна имамди. Къиблетай жаваб акъатнач. Мегьамеда давамарна:– Куьн хванахваяр туш, куьн шейтӀанар я. И къал-макъалдик ви перни ква, Къиблет… КвачиртӀа, пакаман яралай вун инал жедачир! – туьнтдаказ лагьана: – Гила вунни инлай алатайтӀа, хъсан жеда. Инал ви хванахва аламач!– Къиблет, вунни инлай цӀуьх! – эмир гана къазиди. Къиблет жемятдин вилерикай, тум кайи кац хьиз, квахьна. Ада, гьелбетда, вич халкьдин вилик икӀ русвагь жеда лагьана фикирнавачир: Байбута МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИЗ акси рахадайбур вилик амаз гьазурнавай, анжах къе адан фенд, къазини имам атана, кьилиз акъатнач. Малла жемятдихъ элкъвена.– Жемят! ШейтӀан, иблис Аллагьди ваъ, чна, инсанри, туьретзава. ШейтӀанди инсанар сад-садал гьалдарда, инсанрин кӀвалер чӀурда, хуьрер чукӀурда. Ингье, къе хьиз. Эгер чун инал агакьначиртӀа, дяве тирни? Тир. Куь кьил квачир баладик кутамир! Куьн, магьмутар, мад Байбутни Къиблет хьтин иблисрин гафарихъ инанмиш жемир, – тагькимна ада. – Куьне ихьтин малайикар хьтин, квез къуллугъзавай инсанрин, – гъилер хурал кьуна, акъвазнавай яран бубани стха къалурна, – кефи хамир. Абуру куь хуьрел абур гъанва. Абур иниз куьч хьайидалай кьулухъ куь хуьр, са капачда авай вад-цӀуд кӀвал, алим инсанриз гьина аватӀа чир хьанва. Куь хуьруьз, икьван чӀавалди садазни хабар авачир баябан чкадиз, гьар юкъуз эфендияр, маллаяр, сухтар къвез хъфизва… Абур акваз, квез ислам чир жезва, дуьньядикай хабар жезва, савадлу жезва… Куь инсанвал, гьуьрмет-хатур, ягь-намус хуьх! Аллагьдиз, адан пайгъамбардиз, – салават гъана, – ибадат ая, гьар юкъуз капӀ-тӀеат ая…– Гила ахлад, – лагьана къазиди жемятдиз, – астафируллагь лагьана, гьар сад жуван кӀвалин-къан дердидал машгъул хьухь! Магьмутхуьруьнвияр, «сагърай, малла», «сагърай, къази» лугьуз, са-сад яваш-яваш чкӀана.– Сагърай, чан рухваяр, – лагьана МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИ вичин езнедизни къазидиз. – Куьне чун суьргуьндикай хвена, – сефил хъверна, са бейт лагьана: Намуссузрин юкьва кузвай заридив Намус авай инсанрин гъил агакьна! Иесийри чеб «суьргуьндикай» къутармишайбур гужуналди кӀвализ тухвана, суфрадихъ ацукьарна. Са вил яран бубадиз ягъиз, Мегьамеда фикирзава: «Зи яран бубадин варцел ракъинин шикил атӀанва… Яраб им заратӀишви ятӀа? Рагъ – заратӀишрин рикӀ алай кьилин ярж я. Абурун пак улубда кхьенва: «Ракъиниз ибадатзавайда – рекьин тийидай Экуьниз ибадатзава». Зурба гафар я… Чаз, мусурманриз, рагъни герек я, эквни герек я. Чи ярж къацу пайдах я, адал варзни гъед ала!...
Чи миллетдизни такур, тахьай динни иман авач… Виридалай вилик, Сад Аллагьидикай хабар жедалди, гъуцар пайда хьана. Чи къужайри, къарийри «гъуцариз аси жемир» хьтин насигьатар ишлемишзава… Чна ислам кьабулна, адаз ибадатиз, мискӀи-мектеб-медреса кардик кваз гзаф асирар алатнаватӀани, инсанрин рикӀелай гъуцар алат тавун аламатдин кар я… Гьар юкъуз Гъуцарсув акунихъ гьахьтин къуват аватӀа?!» Вилик вирт авай сукӀра атайла, Мегьамеда кьуьнтӀ эцяна, къазидиз явашдаказ лагьана:– Ви дарман и къапуна ава, стха, гила неъ.– Вирт – вири азарин дарман я, – лагьана иесиди. – Ам зи куьнуьйри ганвай, жуван гъилелди лаганрай акъуднавай мейва-емиш, бегьер я. Неъ, квез гьалал хьуй!
И йисан зул тахьай хьтин бегьерлуди хьана. Ярагъвийри гадди гвенар гвена, цуьлер гамишрин арабайра аваз, яцар квай алеррал алаз, хуьруьз хкана, ратӀарал югарар гатана. Абуруз къиметдихъ куьмекар гуз, гьар йисуз хьиз, Агъулай, МихетӀай, Яхулай чпин балкӀанарни гваз жегьил итимарни дишегьлияр, тамам хзанар, атанвай. Мугьманар чпи къазанмишнавай магьсулар, яр-емиш, базардилай маса къачур пек-лек, къаб-къажах гваз дагъларихъ хъфена. Хуьр секин хьана. Гад акъатна, зул-гьарай атана. Инсанрин къайгъуяр куьтягь жезвач, акси яз, артух жезва: гила ийизвайбур зулун кӀвалахар я, абурукай виридалайни четинди магьсулар кӀатӀара хуьз ва регъвез гьазурун, хуьруьвай санбар яргъа авай регъверрал регъуьн, ахпа гъуьр кандуйриз дашмиш хъувун я. Вири хуьр са жуьредин гьерекатрик ква: кайванийри кӀвалерин къаварал магьсулар акъудзава, абур рухварал экӀязава, кьурурзава, сафаралди ва кӀасайралди михьзава; са пай ахвудна кӀатӀариз, фурариз хъивегьзава, муькуь пай чувалра туна, раж регъвез виликамаз нубат кьунвай регъверриз тухузва. И крар бажармишиз кайванидиз вири хзанди, чӀехидалай гъвечӀидалди, югъйиф куьмекзава. Лежберар зулун цанрив эгечӀзава. Ванхъаран чатукай я цӀивиндин цӀай, я кӀашунинни кӀутадин ванер кими жезвач: лежберриз – туьрезрин макъар, гъуьрчехъанриз – жанавурарни цуцӀулар кьадай ракьар, тамухъанриз – якӀвар, чубанриз – гьанефарни гапурар, жегьилриз – чукӀулар гатазва. Нянрихъ хуьр инсанрай, аялрай ахцӀузва… Гьар магьледиз вичин маларин нехир, лапагрин суьруь хквезва. Инсанри чпин гьайванрин иесивал хъийизва: гьаятдиз хъиязава, абур динжарзава: векь-кьал, фан кӀус-тике гузва. Ахпа калерикай нек ацазва. Гзаф мал-хеб авайбуру чпин гьайванар нехирбанрив, чубанрив гад-кьуьд дагъларин яйлахра, гьуьндуьгра хуьз тазва. Мад хуьруьн куьчейра сарубугъда къуьлуьн калрин, савун, къайгъанахдин, къавурмишзавай якӀун, хаму некӀедин, таза фан сивиз цӀаран яд гъидай ниэр, атирар гьатзава. Кимер жегьилрай, булахрин рекьер рушарай ацӀузва. Абурув гвай суьгьбетар мукьвара жедай мехъерринбур я. Чпин гьиссерикай, дердерикай, мурадрикай, сив-сиве туна, ашкъидин манияр лугьузва:
Яран йифиз рахадайла, Зун хкягъай яр я, гада. Хеб дагъларай эхвичӀайла, Мехъерардай зул я, гада… Рушарин манийри Яран сувариз ярар хкянавай жегьилрик тади кутазва: тадиз мехъерарна, гьарда жуван яр далдам-зуьрнедалди жуван кӀвализ гъана, адакай свас авун герек тирди рикӀел гъизва. Абурув къунши булахдилай гадайри гузвай жавабрин ванерни агакьзава: кьве дестедизни шад хъуьруьнар, сирлу рахунар, яргъи суьгьбетар жезва. Халкьдин чӀаваргандин ригъ варз акъатзава, чӀим варз мукьвал жезва. Ярагъвийрик тади ква: рагъ авай йикъар куьтягь хьана, чӀимел йикъар къведа. Ахпа зулун куьтягь тахьана амай крар акахьда. Магьсулрин савда куьтягьнавайбуру гьар юкъуз багъларихъ, тамарихъ гьужумзава: ичер, чуьхверар хкизва, шуьмягъ тарарин кӀанерикай элкъвей яру, хъипи хтар хьтин кӀеви емишар кӀватӀ хъийизва… КӀерец тарарни бегьердиз атанва: хъархъар сивер ахъайна куьрс хьанва, гадарай лаш галукьайбур, лацу харар хьиз, чилел кӀвахьзава… Хъархъу тарар инсанри яргъи юркаралди гадкӀизва, гьеле тазазмай кӀерецар чувалралди хутахиз, кӀвалерин айванрик, къаварал кьуруриз экӀязава, кьурайбур чувалра тваз базардиз тухузва, дагъви инсанри гъизвай чӀемедихъ, нисидихъ, шурадихъ галаз дегишарзава. Зулун гьерекатар Магьмутхуьрел бинелу хьанвай МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИДИН хзандикни ква. Зулун гарар къати жезва. Гьавадай миргин гъерер физва. Цавун гагь са, гагь маса пипӀерал рагъул, чӀулав цифер кӀватӀ жезва. Цавай югъ-йиф кефердихъай кьибледихъ дурнайрин, къазарин, уьрдегрин лужар, къар-къар, кӀур-кӀур, кӀуьр-кӀуьр ацалтна, физва. Къушарин сефил манийриз яб гузвай аялар тажуб жезва: «Абур гьикьван ава?!» Чими уьлквейрихъ ялзавай ажайиб къушарин гагь дуьз, гагь кьве цӀарцӀин, гагь пуд пипӀен жезвай къешенг жергейрал вилер алаз, аялри абуруз бейтералди эверзава: Дурнаяр! Дурнаяр! Диде дурна кӀвенкӀве авай Лацу дурнаяр! Къарни, къарни, чан къарни! КЪАР-КЪАРЗАВАЙ къарнияр! Акъваз! Акъваз, дурнаяр! Чи Гуьлгери вацӀал къваз! Алад, алад, къарнияр! Кьулан вацӀал ял ягъа! Са кӀвалин дакӀардай пуд руш къушариз килигзава, абуру манидал илигзава: Цавай фидай лацу дурна, Вуна ярдиз саламар лагь… Вичи зулуз мехъер туртӀа, Зун масадаз физава лагь… Дурнайриз ван жезвач, абуру, кефердихъай къвезвай хъуьтӀуькай хабар аваз, гарданар акъажна, вири гуж-къуват эцигна, гишинвални къарихвал эхна, кьибледихъ гьерекатзава.
– Ватан гзаф ширин затӀ я, балаяр, – лугьузва кимел ацукьнавай Бункь бубади вичел алтӀушнавай аялриз.– Ватан вуч я, Бункь буба?– Ватан, балаяр, – им жув дидеди ханвай кӀвал, жуван Вини Ярагъ хуьр, жуван Карвандин рехъ, жуван Гуьлгери вацӀ, жуван Куьре магьал…– Я-А-А! – тажуб хьанвай аялри давамарзава: – Жуван там, жуван булах, жуван Кьулан вацӀ, жуван Каспий гьуьл, жуван ЧӀурал шегьер…– Дуьз, – тестикьарзава къужади.– Дуьз!– И къушариз, балаяр, – цавай физвай дурнайрин лужар къалурзава, – кьве ватан ава: гатун ватан – кеферда ава, хъуьтӀуьн ватан – кьибледа. Абурун гьал хъсан я. Чаз са ватан ава.– Вучиз инсанриз са ватан ава? – аялриз кьве ватан кӀанзава.– Чун къушарилай усал яни? – хабар кьазва сада.– Инсанриз гъуцари са ватан ганва, къушариз – кьве ватан, – къужадиз маса жаваб жагъизвач.– Гъуцар вужар я?– Гъуцар къадим девирра чи халкьди ибадатзавай аллагьар тир…– Я-А-А! – аялар тажуб жезва.– Абур, ви гъуцар, буба, гила гьина ава? – хабар кьазва.– Вини кӀунтӀун кьулухъай аквазвай кьакьан сув аку, – аялар къужади тӀуб туькӀуьрай дагъдиз килигзава, – ам гъуцар кӀватӀ жедай чка тир. Адаз гилани Гъуцарсув лугьузва.– Вучиз чаз са ватан ава, я Бункь буба?! – аялриз тамам жаваб кӀанзава.– Са затӀ, балаяр, са аял, са кӀел, са дана чаз гьамиша багьа жеда. Инсандиз диде – сад, буба – сад жезва. Ватанни сад я. Белки, гьавиляй чаз ватан гьакьван багьа я!– Я-А-А! – аялрай тажубвилин сесер акъатзава.– Са ватан хуьз регьят жеда, кьве ватан хуьз – четин.– Ватан хуьн?!– Эхь, ватан, жуван диде ва буба хьиз, хвена кӀандай затӀ я, чан балаяр.– Эхь! – жегьилар рази я.– Ватан, балаяр, ширин затӀ я. Ватандикай чи мазанрин манийра ихьтин жумлаяр ава, – Бункь бубади вилер акьална рикӀел хкиз лугьузва: – Ватан, диде хьиз, ширин жеда; ватан авачир инсан жедач; ватан авайди бахтлу я, авачирди – бахтсуз; ватандин накьвар – чандин цукӀвар я; ватандин къадир гъурбатда чир жеда; ватан патал чан гудайди къагьриман я…– Эхь, эхь, чан балаяр, гьакӀ я, – тестикьарзава ЦӀийиварз бадеди.– Я баде, квекай вуж чӀехи я? – къужа къалурна, хабар кьазва аялри.– Вув, ам залай виш йисан чӀехи я, – сарар амачир сив ахъайна, хъверзава къариди,– ГьакӀ яни, Бункь буба? – жузвазва къужадивай.– Эхь, бес квез ам цӀувад йиса авай руш тирди аквазвачни?! – зарафатзава къужади.– Ван хьанани? Зи къужа къагьриман я, адак таб квай туш, – къаридин рикӀни зарафатрал ала. Аялар вири зарафатрин гъавурда дуьз акьунач, анжах абуру дикъетдивди яб гана.
– Зазни къагьриман жез кӀанда! – гьарайна са гадади.– Чаз къагьриманар авани, буба? – жузуна виридалайни секин гадади.– Эхь, я хва. Чаз лезги ватан хвейи къагьриманар гзаф ава: Шарвили хьтин пагьливанар, Кра Мелик хьтин мазанар, Гьажи Давуд хьтин пачагьар, Кьуьчхуьр Саид хьтин зарияр…– Чи Ярагъ хан хьтин… – са аялдиз вичин чирвилерни къалуриз кӀан хьана.– Ви Ярагъ хан, бала, итимрин патав кимелни текъвез, вичин сарайда ксурай, – чин чӀурна, лагьана къужади. – Ахьтинбуру ватан хуьдач, ягъийриз маса гуда.. Бункь бубадинни аялрин суьгьбетриз кимин пипӀел акъвазнавай итимри яб гузва– Чи Малла Мегьамед вичин медресада тарсар гудай муаллимрихъ ЧӀурал шегьерда къекъвезва. Ингье гьазур муаллим, – лагьана Кебира.– Ваз гьазур муаллим гьинай аквазва? – жузуна КӀасая.– Гьа и кимелай.– Вуж я?– Бункь буба.– Валлагь, вуна дуьз кьатӀана. Мегьамедаз лагьана кӀанда.– Къиметни къачун тийидай муаллим жагъана лагь, – Кебир хъуьрена.
Вини Ярагъдал хьиз, Магьмутхуьрени гьеле чими зул я. Ана, са тӀимил винида авай, дагълариз мукьва чка яз, гьава яваш-яваш рекъизва. Йифиз, винел сун яргъан вегьена, ксана кӀанзава, тахьайтӀа мекьи жезва. Селим тама къекъвезва. Адан кӀвачерик, мес кутунвай хьиз, гийин, къавахдин, мегъуьн, пипин ва маса жинсинин тарарилай авахьзавай кьуранвай пешери шарх-вархзава. Пешерни жуьреба жуьре рангарин: яру, хъипи, цӀару, къацу; жуьреба-жуьре кьадаррин: яргъи, куьруь, шуькӀуь; жуьреба-жуьре шикилрин: пипӀер алай, къерехар чухванвай, элкъвей – тӀебиатдин гуьзел теснифар я. Жегьилдиз цӀийи мескендал гзаф бегенмиш хьанвайди там я: гатфариз – цӀаруни къацу, гатуз – къацуни хъипи, зулуз – хъипини яру, хъуьтӀуьз – рагъулни лацу. Там йисан гьи вахтунда хьайитӀани гуьзел я, хевлет я, къушарин манийривни уьфтерив ацӀанвай тӀебиатдин тавхана я. Ина булахарни, къушар хьиз, рахазва. Къацу тарар, межлисда авай шумал жегьилар хьиз, къуьн-къуьне туна, такабурлудаказ акъвазнава… Селим гьар юкъуз, гьар архайин вахт хьайила, гагь кьилди, гагь юлдашар галаз тамуз гьахьзава. Тамни гьа мукьвал ала: кӀваляй экъечӀна, кьве къадам вилик, пуд къадам кьулухъ фейила, баркаван там я. Кьуд, вад, цӀуд верс фейитӀани, баябан там я, ахпа вал хуьрер гьалтда. Хуьрер гъвечӀибур я, абурал алай тӀварар – чӀехибур: Хакияр, Бутар, Шхияр… Анра, на лугьуди, сан-гьисаб авачир кьван кӀвалер ава, кьадар авачир кьван инсанар яшамиш жезва. Лезгийриз гзафвилин кьадар гзаф кӀанда. Селима фикирзва: «Зун тамар авачир Гатункъара гьикӀ яшамиш хьанай? Эгер зун гьана амайтӀа, яраб тамукай кеф хкуд тахьана, уьмуьр акъатдай жал? Рагьмет хьайи Исмаил халуди зи бубадиз иниз куьч хьун меслят къалурна,
ажеб кар хьана. Чкани хъсанди я, ина авай инсанарни, сад-кьвед квачиз, хъсанбур я… бубадикай кьил тӀар жедай азарни хкатна…» Цавал цифер акьалтзава. АРА-АРА, гатфариз хьиз, цӀайлапанарни язава. Цавари, зурба далдамдал тумпуз кӀар илигзавай хьиз, гугрумарзава. Марфадин ири стӀалар акатиз хкякьзава. Цаварин ванер секин хьана, на лугьуди, абур галат хьанва. Ял яна, эгечӀ хъувунвай хьиз, цаварай къукърумрин зурба лепе фена, Яхул пата секин хьана. Адан гуьгъуьнлай атай цӀайлапанди, залзалади хьиз, чилер зурзурна.– И къати цӀайлапан Гъуцарсувун кьилелай янай, – хабар гана куьчедилай чукурна кьурак хтай Селима.– Заз чиз, хва, валлагь, ам чи Гатункъарин кукӀвалай яна, – лагьана Магьарам бубади.– Ваз, буба, гьар са цӀайлапан ванцелай чир жезва, – бубадин рикӀ цавар-чилер чирзавай илимрал алайдаз ишара авуна хци.– Эхь, жуваз аял чӀавалай таниш затӀар я ман, – тестикьарна бубади.– ЦӀайлапандик, валлагь, зурба къуват ква. Зи рикӀел чи дагъда гатфариз ядай цӀайлапанар хтана. ГУГ-РУМ, къам-къам ванер ацалтна, цав рахана, ахпа акъваз тавуна, галаз-галаз абур гьикьван ядай?! ПАГЬ-ГЬА! Абурун ванер галукьайла, дакӀаррин шуьшейри зигъригъариз, къаварик квай къамишрини чӀулари жикь-жикьариз, жуван бедендикни, а чӀавуз зун агакьнавай гада тиртӀани, кичӀела зурзун, лап сурун фул акатдай.– Бес, хва. ЦӀайлапанрихъ гьахьтин зур ава!– Я буба, чи хуьруьбуру лугьузвай цӀайлапандин цӀай хкадар тавун вуч адет я?– ЦӀайлапан цавай ракъурнавай пак цӀай я, гьавиляй инсанри ам хкадарзавач, вич– вичелай хкахьдалди акъваззава.– Бес цӀайлапанди янавай кӀвал, месела, кана алахьдалди акъваздани?– Ваъ, гьелбетда. Ахьтин чӀавуз цӀай хкадарна кӀанда.– Заз чиз, буба, цӀайлапандин цӀай хкадарун адет туш, лагьайла, а адетда, гьелбетда, вири дуьшуьшар къалурнавач. Ам, ахьтин адет, яраб лезгийриз гьинай атайди ятӀа?– ЗаратӀишан девирдай атанва ман.– Сур адет я хьи!– Эхь, гьелбетда. А адетдиз талукь яз кӀвалерин варарал, цларал, кимин къванерал ракъинин шикилар атӀудай, манияр лугьудай, мисалар теснифдай. Са мисалда лугьузва: ЦӀайлапанар ягъун женгинин лишан я.– Дяведин лишан?!– Эхь. Къе икьван гзаф цӀайлапанр ягъун – хъсан лишан туш: чи ватанда, Лезгистанда, дяве жеда.– Я буба, чи ватанда дяве физ санбар вахт я.– Заз хабар ава.– Урусрин кьушунар кьибледихъай ва кефердихъай хабарсуз атана, еке дявеяр тавуна, Къуба ва ЧӀурал шегьерар, гьа патарив гвай хуьрер кьуна, ацукьнава.– Абур чи чилелай чукурдай кьегьалар гьина ава? Авачни?! Амачни?! – жузуна эфендиди.
– Чи ханари, сердерри рей гана, акси женгер чӀугвадай кьушунар кӀватӀнач, лугьузва, женг чӀугваз фейибурни, ярагъар хьиз, элкъуьрна, хуьрериз рахкъурнава.– Заз гьа карни аян хьанай, хва.– Гила ягъияр Куьредин магьалрани пайда хьанва.– Заз гьа кардикайни хабар ава: зун чи кӀвализ, мискӀиндиз къвезвай мугьманри, езне Мегьамеда бейхабар тазвач.– Гена чаз гьахьтин мумкинвал хьайиди, – лагьана Селима. – ТахьайтӀа чун и бабаян мука михьиз дуьньядикай магьрум жедай. Анжах таму зи рикӀ аладарзава. Агь, баркаван там! Ви гуьзвелвал вуч я?!– Там хъсан я, инсандиз базар, мискӀин, медресани герек я эхир. МАГЬМУТ-ХУЬРУЬВ гекъигайла, Ахцагьар Багъдат я, – эфендиди хъверна. – Ина зун сагъ хьана, заз инаг къалурай Исмаил стхадиз рагьметрай. Анжах… баябан я ман. Саваддивай, илимдивай яргъа хьана.– Вунани Исмаил халуди Ахцагьа санал кӀелуни чун къавумарни авуна, буба.– Эхь, гьахьтин хзандиз аватна, чи Айишатни бахтлу хьана. Вуна зи арзайриз яб гумир, хва. Жува гзаф кӀела, чӀалар чира.– За кӀелзава, я буба! Мадни гьикьван кӀелда?– Мадни кӀела. Чирвилериз, илимдиз тӀимил, гзаф авач: тӀимил алахъайдаз тӀимил жагъида; гзаф алахъайдаз – гзаф. Бубадинни хцин суьгьбетар мад ватандал хтана: Лезгистанда арадал атанвай гьалари кьведни хажалатдик кутунва.– Ханар кисна ацукьнава, уьзденарни, чун хьиз, зулун кӀвалахрал машгъул я, – сефилдаказ лагьана Селима.– Ханар акси женгериз экъечӀзавачтӀа, – эфенди хияллу хьана, – ягъияр гзаф къуватлу я.– Ваз вуч чида?– Ханарин сиясатди лугьузва. Селимавай бубадив маса суалар вугуз хьанач. Анжах лагьана:– Накь Ярагъдал фейила, заз акуна: Карвандин рехъ кьуна жидаяр алай тфенгар гвай аскерар жерге-жерге, десте-десте винелди физвай… Абур гзаф авай, буба.– Абур гзаф тахьайла, ягъийри чи хуьрер гьикӀ кьурай?! Жедач эхир… Гила абуру вири рекьер, гирвеяр кьада, гьар хуьрел са десте яракьлу къаравулар эцигда, садни санизни, лап къунши хуьруьзни, базардизни, чпин ихтияр авачиз ракъурдач: вири ахтармишда, виридавай харж къачуда.– ИкӀ ханар кис хьайитӀа, чи халкь мадни кӀеве гьатда хьи.– Гьелбетда. Хандиз вичин хесет ава: адаз вичин хийир аквазва, халкь аквадай вилер авач, хва, – бубади вичин фикир ачухар хъувуна: – Хандин хесет ихьтинди я: ада гужлу сад, месела, ягъийрин пачагь, чӀехи сердер, вичи кӀула кьазва, вич амай вирибурун кӀулал акьахзава.– Куьре хан ахьтинди туш, лугьузва, буба, анжах адан ханлух зайиф хьанва.– Зун шаклу я. Ада вучзава?– Ам, чи Гьажи Давуд хьиз, персерин шагьлариз, магъулрин султанриз акси экъечӀайди я. Гила урусриз акси экъечӀиз гьазур жезва, лугьузва.– ЭкъечӀрай, вичиз Аллагь куьмек хьуй!– Чи итимар женгериз физ хьайитӀа, зунни фидани, буба?
– Вунни алад, чан хва. Ажуз яз кӀвале ацукьдалди, викӀегь яз женгина… хъсан я, – адавай мисалдик квай «кьиникь» гаф сивяй акъудиз хьанач. – Вазни Аллагь куьмек хьуй! Кайваниди суфрадал гъайи тӀуьн бубадинни хцин туьтерилай фенач… Абуру анжах таза чумалар квай чаяр хъвана. Пака МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИ хуьруьз экъечӀна: кимел фена, итимрихъ галаз каш-мекьна, мискӀиндиз гьахьна, аялриз са тарс гана. Нисинихъ мад марф акатна. ЦӀайлапанар яна. Куьчедилай кӀвализ тади кваз хквезвай эфенди гьаятдин юкьвал цӀайлапанди яна, чӀух хьана, кӀвачин кьилел алайвал, чӀулав тар хьиз, аламукьна. Хзанрай гьарай акъатна. Хуьр мусибат хьайи чкадал алтӀушна. Инсанрик кичӀ акатнава, абур чпин магьалда тахьай, яшинда такур хьтин аламатдиз яргъалай килигзава: пакамахъ чпиз акур МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИ, са гзаф йисар вилик тама цӀайлапанди яна, чӀух хьана аламай мегъуьн тар хьиз, акъвазнава. Инсанар тазиятдиз къвезва.– Чан стха Селим, ви бубадиз рагьмет хьуй, ам хъсан инсан тир, – лугьузва ПикӀан Алиди. – Адан кьилел ихьтин къар-фер атана кӀандачир.– Магьарам бубадиз рагьметрай, – лугьузвай итимри. – Чна вучин? Аллагьдин кьадарар я ман.– Кьейи касдиз рагьметрай, куьн сагърай, – лугьузва лаш гвай къужади. – Аллагьди ганвай кьадар-кьисметдихъ галаз рази хьана кӀанда. Жуван рикӀиз сабур це, Селим, чан хва.– Аллагьди адаз женнетда чка гурай, – яс чӀугвазва яшлу дишегьлийри.– Зи тахсирдилай, Селим стха, мад сеферда гъил къачу, – тӀалабзава Байбута. – Зи вилер буьркьуь хьана… Къибетан фитнедиз яб гана, рагьметлудан хатур хун хьанай. Ам хъсан инсан тир.– Рагьметлуда ваз багъишнай кьван. Зи гафни гьам я, – хажалатди акӀажарнавай Селимаз алатай чуьруькар рикӀел хкиз кӀанзавач. Къиблета Ярагърин кимел, Бабутан гафар ван хьайида хьиз, лагьана:– МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИ хъсан инсан тиртӀа, адаз Аллагьди ахьтин жаза гудачир. Итимри Къиблетан гафар ван тахьай кьасарна, я абур Селимавни агакьарнач. Пака вири Куьре Магьмутхуьрел атана, МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИ еке гьуьрметривди кучукна. Жуьмядиз алимдин тазиятдиз яргъал хуьрерайни шегьеррай маллаяр, имамар, къазияр кӀватӀ хьана. Магьмутхуьр тарихда сифте яз лацу, къацу сарих янавай бармакар алай итимрай, багьа пурарар янавай балкӀанрай, чӀагурнавай файтунрай, фургъунрай ацӀана, ам Вини Ярагъ хьтин гурлу хуьруьз ухшар хьана. Мугьманри хуьруьн сурарал, эфендидин кӀвалин вилик кьейидан тӀварцӀихъ дуьаяр кӀелна, рагьметар гъана, зикирар авуна … Магьмутхуьрел тазиятдиз атанвай инсанар хъфидай рекье Малла Мегьамедаз илифна: абуру мукьвара кечмиш хьайи Исмаил буба ва Мисай диде рикӀел хкана, абурун тӀварцӀихъни дуьаяр кӀелна. Мегьамеданни Айишатан рикӀериз сабурар ГАНА.…МАГЬМУТХУЬР яваш-яваш вичин виликан секин шикилдиз хтана. Жемятди
Селим вичин рагьметлу бубадин чкадал мискӀиндин фекьивиле эцигна, ада Ярагърин медресада тарсар гун давамарна. МискӀинда аялриз Кьуръан кӀелиз чирзавай фекьидикай садлагьана Малла Селим хьана. КӀвализ хтайла, Мегьамеда кайванидиз цӀийи хабар гана.– Ви чан сагърай, чан иеси, зи стха Селимаз гьакьван гьуьрметарзавай, – лагьана апай кьейидалай инихъ кьилелай чӀулав шал хтӀун тийизвай Айишата. Гьаятдилай пич хкизвай савдагар Удаян таниш ван акъатна: ам, ИСМАИЛ-ЭФЕНДИДИН сухта хьайи инсан яз, и кӀвалихъ галаз мукьувай таниш я.– Ша, илиф, Удай стха, – айвандал экъечӀна, Мегьамеда савдагардиз кӀвализ теклифна.– Илифдай вахт авач, чан чӀехи стха, карван рекьел акъвазнава. Сагърай, за ви къазетар хкайди я, буюр, къахчу, – лагьана Удая.– Я руш, – Мегьамеда, кьулухъ элкъвена, папаз эверна, лагьана, – чаз къазетар хканвай савдагардиз рекье недай фу, къафун гъваш, – вич гьаятдал эвичӀна.– Исятда, – кайваниди Удаяв гъвечӀи суфрадик кутунвай нисини фу вугана.– Сагърай, вах.– Ваз гьалал хьуй, стха.– Мегьамед, заз рекье туькьуьл хабар хьана, – лагьана савдагарди, – куь Исмаил буба, яран буба кечмиш хьана: абуруз рагьмет хьуй, куь чанар сагърай, Аллагьди абуруз тагай уьмуьрар квез гурай, – ада Мегьамедан гъил вичин кьве гъиливни кьуна, юзурна.– Сагърай, гьуьрметлу стха, ви чанни сагърай, вал рекье-хуьле са балани татурай, – ЖАВАБГАНАМЕГЬАМЕДА. Удая чӀулав мишен чантадай акъудна, иесидив са хара газетар вахгана.– Ай, вун сагърай, Удай стха, – шаддаказ лагьана, Мегьамеда газетар къахчуна, багьа затӀар хьиз, хурув агудна.– Баркалла, Удай стха, – газетар акурла, Айишатазни шад хьана. Савдагарни кӀвалин иесияр, сад-садалай рази яз, чара хъхьана. Арабистандин, Туьркиядин, Урусатдин шегьеррай акъатзавай газетар Вини Ярагъдал иесидив ахгакь тийиз санбар вахт тир. Гъуьлни паб кьведни кӀвале газетар гъилелай ийиз, виле акьур, рикӀиз хуш хьайи кьилер, цӀарар, макъалаяр кӀелиз, абурукай чпин фикирар лугьуз дезгедихъ ацукьна.– И баркаванар яргъал шегьеррай: Къагьирдай, Истамбулдай, Тифлисдай, Маскавдай… акъатиз, чурни хкӀур тавуна, михьи-лацудаказ чав агакьарун, – лугьузва гъуьлуь, – зурба кар я.– Эхь, – пабни рази я. – Абур гьа икӀ чи Гатункъаривни агакьзавай. Яраб абур гила ни къахчузватӀа?– Гила абур хкизвач…– Вучиз?– Вучиз лагьайтӀа къазетар хкун патал Удаяз са йис вилик амаз пул гана кӀанзава, адани а пулар, иесийрин тӀварар пич тухуз-хкизвай къуллугъчийрив агакьарзава…– Эхь, эхь, чун Магьарам бубади гъавурда тур тир, – Айишат са арадилай къарагъна, кӀвалин сириштайрив эхгечӀна. Мегьамед, куьсруьдихъ ацукьна, нисин тӀуьнни рикӀелай алатна, газетар кӀелунал машгъул хьанва. Ада сифте вири газетар мад сефер тупӀалай хъувуна. Ахпа Багъчисарай-
дай ва Къазандай акъатзавай газетар хкяна, са-са хабар, са-са макъала кӀелиз эгечӀна: абур бизир-басар алаз чапнава, кӀелиз регьят я, гьавиляй жегьил малладиз амай газетрилай вилик кӀелиз кӀанда. Югъ няни хьана. Кайваниди къавай куьрсарнавай лампа куькӀуьрна: кӀвале элкъвей хъипи ишигъар ва чӀиш ацалтна нафт кузвай ванер гьатна. Куьчедай Абдулгъани, къуншидин гамунихъай Маймунат хтана: кӀвал шад рахунрай, хуьруьн хабаррай ацӀана. Газетар са патахъ авуна, Мегьамед хзандин суьгьбетрик экечӀна. Дишегьлийри итимрин вилик суфра экӀяна… Нянин нагьар авурдалай гуьгъуьниз Мегьамеда вичин кӀелун-кхьин давамарна. Адан патавай гъвечӀи стхани ацукьна, кисна газетар кӀелунал машгъул хьана. Сусани балдузди хзанди хуьрек тӀуьр къапар чуьхуьн хъувуна, рухунлай псис кул эхляна, руквар хкендазда аваз тухвана, гьаятдин кӀвачик квачир мичӀи са пипӀез вегьена. КӀвалин сириштаяр хъувуна.– И къазетрик чи пай квай тушни? – лагьана, Айишатни Маймунат дезгедихъ ацукьна, газетар гъилелай ийиз, куьруь макъалаяр кӀелиз эгечӀна: абур, чпин бубайрин мектебра кӀелна, савадлу я.5. Са гьафте алатна. Вини Ярагъдал чӀехи къал-макъал акъатна. Пакамахъ къарагъай уьзденриз хуьруьн кьилихъ галай барзадал са десте итимар, са шумуд жуьт яцар акуна.– Яраб им вуч месэла ятӀа? – жузуна абуру къуншийривай: садавайни са жавабни жагъанач. Кьве кас тадиз фена, килигайла, акуна: хандин нуькерри жемятдин мал-къара хуьзвай барзадин са пай кьуна, аниз туьрез язава.– Куьне ина вучзава? – жузуна уьзденрин векилри.– Чна иниз туьрез язава, – жаваб гана нуькерри.– Вучиз?– Ханди ина ругъунар цадайвал я.– Им жемятдин чил я, инаг чна кӀелер, данаяр хуьзвай чӀур я, ам садазни цадай ихтияр авач.– Ихтияр авачтӀа, фена, хандиз вичиз лагь, – меслят къалурна нуькерри.– Бес куьн и хуьряй тушни? Куь кӀелер, данаяр куьне ина хуьзвачни?! Хандиз квевай лугьуз хьаначни?– Чиди, стхаяр, ая – авун я, мийир – тавун я. Векилар хуьруьз чӀуру хабар гуз хъфена. Инсарник хъел, къал акатна, абурун са пай, перер, кьуьквер гваз хандин сарайдихъ, муькуь пай барзадал фена.– Вуна вучиз чи барза цазва? – жузуна уьзденри. И вахтунда барзадал фенвай уьзденри туьрез гвай нуькерриз инад кьуна:– Инай квахь са тике фахъ халкь маса гузвай, рухваяр! – уьзденри хандин нуькерар, лаш илигна, чукурна, малар, туьрезрикай хкудна, хандин къурухриз ахъайна. Барзадин майдандал хуьруьн малла, кавха ва къази атана.– Им вуч адават я? – жузуна абуру. КЪАЛ-МАКЪАЛДИН ери-бине чир хьайила, хуьруьн регьберри уьзденрин тереф хвена.
– Къвезва, – сада агъадихъай балкӀанрал алаз къвезвай хандин яракьлу нуькеррикай хабар гана.– Им вуч адават я?! – каш язавай балкӀан, кьенерар ялна гужуналди акъвазарна, гьарайна чӀехи нуькерди.– Абуру чи барза цазвай. Жемятдин барза цадай ихтияр садазни авач, – лагьана уьзденри.– Абуру хандин эмир тамамарзавай! Квахь инай! ТахьайтӀа за куьн… – къамчи авай гъил цавуз хкажна.– Гьей! – гьарай гана Малла Мегьамеда. Нуькерриз малла, кавха ва къази акуна, абурун гьуьрс яваш хьана.– Ибур вири Ярагъ хандин мулкар я… Ина чна ругъунар ЦАДА…ЧИ Ярагъ хан Аллагьдин инсан я… Ам Куьре хандин, Гияр хандин стха я… – хандин нуькерар хуьруьн уьзденар, лежберар секинариз алахъна. И гафари барзадин иесийриз са таъсирни авунач. Лашарин, кьуькверин, гапуррин дяве эгечӀна. Са нуькер хандиз хабар гуз хуьруьз хъфена. Эхир жемятдин вилик Аслан хан вич атана… Кьил хкажна, жемятдиз ажугъ-далди килигзавай хан акурла, лежберар кьулу-кьулухъ хьана: садаз кичӀе хьана, садаз регъуь хьана, садан рикӀел вичиз ханди гайи фу хтана…– Им вуч къал я, ярагъар?! Ина чӀехиди-гъвечӀиди амачни?! Хандин вилик хуьруьн регьберар, уьзденрин дестеяр атана, абурун кӀвенкӀве Малла Мегьамед авай. Маллани хан, чина-чин, вилера-вилер туна, гатфарин чӀурал акьалтнавай хаму жунгавар хьиз, садаз-сад кукӀвариз кӀанз авайбур хьиз, акъвазна.– Вири чилер вуна кьурла, бес жемят гишила рекьидани?! – жузуна Малла Мегьамеда.– Я хан, бес жемятидин барза вуна цайила, чна малар, хпер гьина хуьда?! – хабар кьуна уьзденри. Хандин чина са шумуд кас: Бункь, Къилич, Гьашим… рахана.– Малла Исмаила и чилер чи, ханаринбур, я лагьайди я, – бине жагъурна Аслан ханди.– Зи бубади акӀ лугьуч! ИкӀ ада садрани лагьай туш! – хандин гафар маллади инкарна. – Хан, вун кьейибурукай даях кьазвани?! Гунагь хьана хьи!– Вун жемятдин тереф хьанвани?! – жузуна ханди Мегьамедавай.– Ваз чизва, хан, зун гьамиша гьахълу терефдал ала.– И чилер ханаринбур тирди чи ктабра кхьенва, – лагьана ханди.– Куьне кхьин мумкин я, чна – кхьенвач. Барза – чи жемятдин мулк я!– Яда, чна санал тӀуьр фу гьа икӀ гьавая фидани, я МутӀ?! – ханди Мегьамедан лакӀаб лагьана. Малла Мегьамедан кьил элкъвена, амма сабур хвена, тамам жаваб гана:– Садра тӀуьр фаз килигна, я Аслан, жуван халкь уьмуьрлух гишила тадани?– ТӀуьр фу квадардайди бегьем итим туш.– Ханари тӀуьр халкьдин фу йикъа садра квадарзава хьи?! Абур итимар яни?! – уьткемдиз лагьана маллади.– Ханарик бегьем итимар квач ман?! – Аслан хандиз хъел атана.– За вавай хабар кьазва. Хандай жаваб акъатнач.
Малла Мегьамеда гайи хьтин хци жавабар Аслан хандиз уьзденри, лежберринни гана. Уьзденринни Аслан хандин хандин нуькеррин къал-макъал алай чкадал хаьарни авачиз Барзу хан атана акъатна. Ада салам гана, лагьана:– За вун, Аслан хан, ви сарайда жагъурзавай, вун барзадал алаз хьана.– Ибуру зун сарайда секиндаказ тазвани?! – кӀватӀ хьанвайбур къалурна.– Куь арада вуч хьана? Куьн туькӀвенвайбур тир хьи? – жузуна мугьманди.– Уьзденри зи нуькерив инаг цаз тазвач.– И барза?– Эхь!– Барза цадай чка туш кьван.– Зи чил я, за я цада, я чӀуруз тада! – Аслан хандиз мугьмандин гаф хуш хьанач.– Гьуьртметлу Барзу хан, вун фадлай чи хуьруьхъ кӀвач галай инсан я. И мулк, барзадин чил, ваз чиз, нинди я? – жузуна Малла Мегьамеда. Барзу хан дикъетдивди сифте вичиз къалурай чилиз, ахпа хандиз, инсанриз килигна, яваш-яваш рахана:– Зун и жигъирдай Вини Ярагъдал къвез, хъфиз гзаф йисар я. И барза нинди я?! Жемятдинди! Хуьруьн яйлахар, къишлахар, булахар хьиз, барзаярни жемятдинбур я. Абурук вири жемятдин пай ква.– Дуьз! – уьзденриз, лежберриз шад хьана. – Чнани гьакӀ лугьузва.– Адет гьахьтинди я, – лагьана Бункь бубади. Барзу ханди давамарна:– Жемятдизни барза цадай ихтияр авач: анаг кӀелерни данаяр хуьз я. Заз инал гьамиша вичин кьвед-пуд кӀел гваз Бункь буба аквазва, – ада къужадиз хъверна. Барзу ханди вичин тереф кьун тавурла, Аслан хандин чин чӀур хьана.– Эхь, барзадин чил жемятдинди я, – лагьана, Малла Мегьамеда фикирна: «Ханари чпин улубра чилер, векьер, тамар, булахарни кваз кхьизва… Бес чна вучиз кхьизвач? Чазни хуьруьн улуб хьун герек я. Ам мискӀинда хуьда. Ихьтин гьуьжет алай месэла хьайила, килигда».– Барзу хан, къе за ваз са кӀел тукӀвада! – лагьана Бункь бубади.– Сагърай, Бункь буба! Ярагърик са жумарт итим ква, – зарафатна Барзу ханди. – Гьам вун я.– Аслан хандиз хъел къведа гьа!– Ам ярагъви туш.– Бес ам вуж я?– Белки, винидихъай атанвай гиярви ятӀа?– Чидач. Инал фадлай, бинелуди хьиз, ала кьван.– Аслан хан ярагъви ятӀани, туштӀани, тафават авач, за квез лугьун: жумарт ханар жедай туш, – са вил Аслан хандиз яна, Барзу ханди хъверна.– Бес вун, Барзу халу, жумарт хан я лугьузва хьи?! – жузуна Мегьамеда.– Заз чидач. Зун гьихьтинди ятӀа, вуна къамкъамривай хабар яхъ.– Къамкъамар вужар я?– Зи хуьруьнвияр, гъепцегьар.– Яраб куь хуьрел тӀвар атанвай Къамкъам вуж тиртӀа?– Зи сур буба!– Вагь! Жуван сур бубадин тӀвар алай хуьре вун хан я ман?!– ГьакӀ я.
Лезгистан Урусатдин пачагьди, къунши гьукуматрин ихтиярдалди, чкадин халкь гьисабани кьун тавуна, кьушунар чӀугуна, кьазва: хуьрерин, шегьеррин аранда авай магьалрин рекьерал яракьлу аскерар, къаравулар акъвазарзава; анрал кумаяр, къазмаяр, къелеяр эцигзава. Са хуьряй къунши хуьруьз фидай ихтияр амачир, азадвал къакъатнавай лезгияр гагь Къуба, гагь Самур, гагь Куьре магьалра, яракь хкажна, анжах са кьил авачиз, хашпарайриз акси къарагъзава. Генерал Ермолов кьиле авай кьушундини къал акъудзавай хуьрерал гьужумзава, абуруз, Къара-Куьре хуьруьз хьиз, цӀаяр язава… Ярагъ Мегьамед вичин лап вафалу муьруьдри: Ярагъ Усейдера, Ахцагь Селтима, Тагьиржал Эмиралиди, Алкьвадар Абдуллагьа, Берек Мегъведина… элкъуьрна кьунва. Абуру чпин имамдин гьар са ишилта гьасятда кьилиз акъудзава. Мегъведин эхиримжи сад-кьве йисан вахтунда вири жигьетрай са кьилин хкаж хьанва: ам, медреса акьалтӀарна, савадлу инсан хьанва, Берекрин мискӀиндин маллавиле хкянава, тӀерикъатдин рекьел эрячӀнава, муьршуьддин сад лагьай куьмекчи хьанва. ФЕЙИ-ФЕЙИ хуьрера муьршуьддизни адан куьмекчийриз аквазва: лезгийриз мад «ислам» гафунин мана тирвал «ислягьбур, секинбур, муьтӀуьгъбур» жез кӀанзамач… Абуруз, чпин бубаяр хьиз, «азадбур, викӀегьбур, хцибур» хъжез кӀанзава, гьавиляй женг чӀугваз гьазур я. Ярагъ Мегьамеда вичивай, вичелай вине аваз гьисабзавай эфендийривай, куьмекчийривай хабар кьазва:– Вучда?! Чна вуч авун лазим я? Са тамам жаваб жагьизвач. Вичи фикирзава: «Инсанар акси женгериз гьазурна кӀанда… КьепӀина амаз… Бубайри лугьудайвал, аял кьепӀина амаз, дана епина амаз тербияламишна кӀанда…» Малла Мегьамед жуьмядин вяздиз гьазур жезва. Жуьмядин капӀ куьтягьна, МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИ пуд кӀарцӀин шуькӀуь гурар квай мегьрабдиз хкаж хьана, чухвадин чемберар хкажна, куьсруьдал ацукьна. Ам, къацу къашарин ири теспягьтар гъиляй авадариз, къунши хуьрерай атанвай, метӀерал жерге-жерге ацукьнавай фекьийриз, сухтайриз, уьзденриз, лежберриз килигна. Вуж аватӀа, вуж авачтӀа чирна, мискӀиндин кӀвал ацӀанваз акурла, рикӀиз регьят хьана, фикирна: «Заз къе жуван фикирар жезмай кьван ачухдаказ гзаф инсанриз ван хьана кӀанзава». Эхиримжи вахтара Малла Мегьамед исламдин илимар чирунал, абуруз талукь ктабар кӀелунал машгъул хьанва: вичиз Исмаил бубадивай, яран бубадивай ван хьайи, чир хьайи малуматар гегьеншарзава. Итимар, жегьилар чпин чкайрал секин хьана. Имам, галачир уьгьуь яна, туьтер ачухна, салам гана, вяз ийиз эгечӀна:– Синен хуьрерин жемятар! Гьуьрметлу Билбилар, Берекар, Гьезерар, Къанцавар, Магьмутар, Тагьирар, Хакияр, Хуьрелар, ЦӀелегуьнар ва Ярагъар, – ада гьамиша Вини Ярагъ ва Агъа Ярагъ са хуьряй гьисабзава, къени гьакӀ авуна: кьве хуьруьн са тӀвар кьуна. Сад лагьайди, куьн гьар жуьмядин юкъуз, хъсан-пис гьавадиз, яргъал-мукьвал мензилдиз килиг тавуна, Вини Ярагърин мискӀиндиз атунай сагърай. Квелай Аллагь рази хьурай! Амин!
Кьвед лагьайди, чи лезги ватан мад ягъийри кьазва, кьунва лагьайтӀа жеда. ЧӀурал къеледал алайбуру ягъийриз рехъ ачухна… Абур чи дерейриз, хуьрериз ГЬАХЬЗАВА…ЧАХЪНИ акси женгерин кьиле акъваздай кьегьаларни амач, – имамдин ванцик хажалат, туькьуьлвал, тегьне квай. Чун икӀ ацукьна виже къведач, стхаяр. Ватан хуьз, азадвал хуьз гьазур хьана кӀанда. Ягъияр япал алаз, чун гьикӀ гьазур жеда лугьумир. Куьн гьар сад са кӀвалин, са хзандин иеси я. Квез куь хзанар, кӀвале авай гъвечӀи-чӀехи, иесидиз хьиз, кар алакьдай инсандиз хьиз, умуд кваз, килигзава. Заз куьн хуьре-кӀвале гьахьтин инсанар, итимар, иесияр хьана кӀанзава. Им вуч лагьай гаф я? Куьн гьахьтин дережадин инсанар хьун патал, куьн азад инсанар хьана КӀАНДА…КУЬНЕ куь хзанарни, балаярни азад руьгь квай инсанар яз тербияламишна кӀанда! Квез, чаз, стхаяр, азадвал, фу, яд, гьава хьиз, герек я, азадвал гьар садаз кӀан хьана кӀанда… Куьне масадалай аслувал, масадан лукӀвал эхна виже къведач. Пачагьдизни, хандизни, бегдизни, ягъидизни кутугай жаваб гана, жуван намус, гьая, гъейрат, яни азадвал, хвена кӀанда! Квез гьикьван четин хьайитӀани, гьар сад азад инсан жез, къагьриман жез алахъ! Гьар сада жуван ватан, жуван диде-буба хьиз, жуван хуьр-кӀвал хьиз, хуьх! МискӀинда ацукьнавайбуру япар хкисна, дикъетдивди яб гузва. Абуруз ихьтин гафар, меслятар сифте яз ван къвезва. Мазан Мусая, пӀузаррив пуспусар ийиз, азадвиликай чӀал туькӀуьрзава: «Азадвал чаз герек я… Азадвал чи хуьрек я…» ЧӀурал шегьердай атанвай Къарчара лагьана:– Я хтул, Мегьамед, вуна лугьузвай азадвал хъсан затӀ я, анжах дишегьлийриз ваъ: абур балаяр хазвай ва хуьзвай дидеяр, чпин гъуьлерин папар, кӀвалин кайванияр я. Чи шегьерда бязи дишегьлийри чинар кӀевзава, Ярагъдал гьикӀ ава? Мегьамед жаваб гуз агакьнач, мискӀинда Хакийрин фекьидин ван гьатна:– Астафируллагь, чи гунагьрилай вуна гъил къачу, я Аллагь. Виридан вил малладин жавабдал ала.– Гьуьрметлу Къачар халу, куь шегьерда чинар кӀевирзавайбур гьарабар, фарсар, туьркер я. Лезгийрин адет масад я, гьавиляй, месела, ви папа, ви рушари чинар кӀевирнавач, – лагьана Мегьамеда. – Инани гьакӀ я: чи дишегьлийрин чинар гьамиша ачух я, вучиз лагьайтӀа абур, итимар хьиз, азад инсанар я, абуруз вири ихтияяр АВА.«ИХЬТИН гафар чаз жегьил малладин буба Малла Исмаила лагьай туш, – фикирзава Гьашима. – Мегьамедаз ихьтин гафар нивай чир хьанатӀа? Адахъ вуж галукьнатӀа?! МАГЬАРАМ-ЭФЕНДИ ятӀа?» – ам жегьил малладикай са рехне жагъуриз алахъзава, жезвач. Ада рикӀяй гьарайзава: «Я кӀвал чӀур хьайидан хва Мегьамед! Вуна а гафар хурулай чирнавани? Вун садра кьванни галкӀизвач хьи! Ви рикӀел акьван гафар гьикӀ аламукьзава?!»– Са гаф за лугьун! – Мусаян ван акъатна.– Лагь, Мазан Мусай, – ихтияр гана имамди. МетӀерилай къарагъна, шишкӀукӀ бармак са крчал эцигна, мазан шиирралди рахана:– Эй, ярагъар, инсанар! Чун я азад алпанар! Азадвал чаз герек я.
Азадвал чи хуьрек я! Малла Мегьамед чи дирек я, Зунни, гьам хьиз, зирек я! МискӀинда садрани тахьай хьтин разивилин шад рахунар, хъуьруьнар гьатна.– Садра тикрар хъия, чан мазан, – тӀалабна итимри.– Сагърай вун, мазан стха, – Мегьамедан сивик хъвер акатна. – Жемятдиз кӀанивал ая. Мусая вичин чӀал эзбер хъувуна. Агбалияр секин хьайила, Малла Мегьамеда вяз давамарна:– Мусурман стхаяр! Зун куь арада чӀехи хьанвай, квехъ галаз кӀелнавай, квехъ галаз яшамиш жезвай инсан я… Заз аквазва… Инал ацукьнавай, – залдиз гъил туькӀуьрна, – заз мукьувай таниш фекьийриз, маллайриз, эфендийриз, суфийриз чизва: азаддаказ вердиш хьанвай, чпин фикир-фагьум авай бязи куьревияр исламдин адетрихъ, къанунрихъ, истемишунрихъ, – гьисабна: – Аллагьдихъ, адан Мегьамед пайгъамбардихъ, – салават гъана, – инанмиш туш… Им имансузвал я, гунагь я… Абуру чпин сур бубайри амал авур аллагьар, пайгьамбарар, гъуцар, СартӀиш… рикӀел хкизва. Гунагьар кӀватӀзава… Нетижада чпиз жегьеннем къазанмишзава. Астагьфир ая, стхаяр ва вахар! Исламдин пак рехъ яхъ! Яб гузвайбурун тажубвал артух ЖЕЗВА.«ЧИ маллади дуьз лугьузва… Ада викӀегьвалзава… Ибур чаз сифте ван къвезвай гафар я», – фикирзава фекьийри.– Бязи инсанар Аллагьдин рекьихъ инанмиш тахьунин нетижада, – вичин фикир давамарна маллади, – фекьийри, маллайри, имамри, шейхери мискӀинра ийизвай суьгьбетар, вязер, гузвай насигьатар гьакӀ, кьуру гафар яз, амукьзава… Абур чебни, чи ислам диндин гьуьрметлу векилар, дережадай аватзава… Вучиз лагьайтӀа абуру лежбер инсанрин тереф хуьзвач, чеб зегьметчи халкьдивай къакъудзава, кесибриз пайна кӀанзавай садакьаяр чпин нефсериз харжзава… КӀеве авай лежберриз уьзденриз авай хьтин азадвилер гузвач… Бес абур, уьзденар хьиз, Сад Аллагьди халкьнавай инсанар ТУШНИ?!«МАЛЛА Исмаилан хцин гафар жегьилвилин аламатар я. Гьар вуч ятӀани, жегьил малладив дамах агатнава. Чун русвагьиз алахънава. Адан гафарилай эфендияр бажагьат рази жеда, – фикирзава фекьийри. – Адан ажал агакьнаватӀа? Ам ханди мискӀиндай чукурун мумкин я».– Астафируллагь, – мад Хакийрин фекьидин ван акъатна. Ацукьнавайбурун пӀузаррик хъуьруьн акатна.– Эхь, – вичин фикир давамарзава маллади. – Инсанриз азадвал, гьахълувал, барабарвал… кӀанзава. Кесибар кӀеве твазвай, абуруз зулумар ийизвай ханариз, беглериз, девлетлуйриз Аллагьди жаза гуда, гун лазим я… Ада тавуртӀа, зулумкарриз жаза чна гана кӀанзава… Инсанриз мад хуьре-кӀвале кая-кьея лугьуз, шехьиз, чеб лукӀар я лугьуз кӀанзавач… Анжах Аллагьдикай, эхиримжи Силисдин йикъакай, женнетдикай, жегьенемдикай фикириз кӀанзавач… Абур ихьтин гьадисрин, кьисайрин чӀалахъ жезмач… Абуруз азадвал, гьахъ, дуван, зулумкарар алудун, абуруз жаза гун, гьалаллу фу къазанмишиз ва ам нез кӀанзава. Са гьафте вилик, квез виридаз малум я, жемятди чпин чил кьазвай хандин
итимар чукурнай. Им уьзденрин, лежберрин гъалибвал хьана… Зулумдал гъалибвал… Ватан азад ийиз женгиниз физвай инсанар сифте кӀвале, ахпа хуьре азадбур хьана кӀанда… ЛукӀар галаз ватан азад жедач! За ЧӀехи Аллагьдин, адан пайгъамбардин, – салават гъана, – мецелай тӀалабзава, эвер гузва: Такьат квай, мулк авай, девлетлу инсанар! Ханар, беглер! Куьне кесиб инсанрин хатур хамир! Абуруз, азад инсанриз хьиз, гьуьрмет ая, абурун азадвал хуьх! Абуру, ягъийрин хура уьткемдаказ акъвазна, чи ватандин азадвални хуьда. Амин! Вяз куьтягь хьана: имамдин чин яру хьанва, пелез ва далудиз гьекь акъатнава; адаз вичелай ЧӀурал къеле алатай кьван регьят хьанва.– Астафируллагь, – пуд лагьай сефер хакивидин ван акъатайла, инсанрик ачух хъуьруьн акатна.– Къе мискӀинда авайди са вун хьана хьи?! – жузуна Селима къунши хуьруьн фекьидивай.– Ана авайди са зун тушир, стха, имамни авай-е, – дугъридаказ лагьана хакивиди. – Асттафируллагь!– Яда, вун зарафатчи яни?– Валлагь, зун зарафатчи туш, чан стха. Астагьфируллагь! ЧӀана жуван сиве гьатнавай гаф я ман, – хиве кьуна хакивиди. – Астагьфируллагь! Зун кӀвалени гьакӀ авайди я: гафун кьилиз сивяй «астафируллагь» акъатзава, – ам хъуьрена. – За вучда кьван? Жувак акатнавай хесет я ман. Селимани хъверна. Адан рикӀел халкьдин мисал хтана: Инсандин тӀвар дегиш жеда, хесет дегиш жедач. Нянрихъ Аслан ханди Малла Мегьамедаз эверна, тагькимна:– За ваз мад лугьузва: вуна жуван вязер, эвергунар акъвазара. Генерал Ермолаз хъел атанва. Абуру вун кьуртӀа, завай ваз куьмек жедач! Мегьамеда чуькьни авунач, ам фадлай гъавурда акьунвай: генералдиз яракьлу инсандилай камаллу фикирдикай гзаф кичӀезва; азадвал патал женгиниз эвер гуни агъзурралди инсанрив яракь кьаз тада.7. Малла Мегьамед, иесиди цацар агална хуьзвай чӀахма чуьхвердин таза къелем хьиз, ирелу жезва, къе акурвал пака амукьзавач: адакай кьакьан буй, гужлу беден, лацу суфат, чӀулав спелар ва рикӀиз чими яцӀу ван авай жегьил итим хьанва. Ам, алим хьиз, акьуллудаказ, вичин фикирар тестикьариз, бубайрин мисалар гъиз, рахазва… Адалай яб гузвайдан фикир вичел желбиз, наразидахъ галаз гьуьжетариз, вичин фикир винел акъудиз алакьзава. Мегьамедакай инсанриз жуьреба-жуьре фикирар ава. ЧӀехи кимел итимри чуьнуьх тавуна лугьузва:– Гадаяр, чи Ярагъ Мегьамед арифдар инсан хьанва.– Эхь! Адаз яб гун са кеф тушни?!– Ваз ам нин хва ятӀа чидани? ИСМАИЛ-ЭФЕНДИДИН!– Мегьамедан чӀехи бубаярни фекьияр, эфендияр тир, ам гьабурукай я.– Гьавиляй абурун тухумдин тӀварни Фекьияр я. Бункь бубади вичин фикир пуд гафуналди, эрчӀи гъилин кӀантӀал тӀуб хкажна, лугьузва:
– Мегьамед хва я! Гьар са хцик бубадин пай жеда, анжах гьар са хцивай вичин бубадал дамахиз жедач. Мегьамеда неинки бубадал, гьакӀ чӀехи бубайрални дамахзава, вучиз лагьайтӀа абуру хуьре, мягькемада, магьалда чпикай хъсан фикир тунва. Ада гьам кимел, гьам гьар фейи чкада вичин бубайрикай хабарар кьурбуруз дамахдивди тамам жавабар гузва, вичин амалралди вичиз гьуьрмет-хатур, бубайриз рагьмет къазанмишзава. Мегьамеда, са вахтара Исмаил бубади хьиз, вири хзан къаткайла, йифериз жуьреба-жуьре ктабар кӀелзава, пакамахъ, вилер яру хьана, мискӀиндиз физва, медресада тарсар гузва, кавхадихъ ва къазидихъ галаз жемятдин месэлаяр гьялзава. Мегьамедаз дерин фагьумлувал ва аяндарвал хас я. Ада, Кьуръандилай ва шаригьатдилай гъейри, вичин рикӀин деринриз гьахьзавай, суалар алай, кьил акъудиз четин илимар, месэлаяр: суфият вуч я, тӀерикьат вуч я, абур гьина арадал атана, абур вучиз герек хьана, абур ни чирна ва вилик тухвана, гила заз вуч кӀанзава… чирзава, ахтармишзава; абур, кӀеви къаст авуна, тамавилелди ва дериндай чириз, гьа ихьтин рекьелди вичин мурад кьилиз акъудиз зегьмет чӀугвазва. Гзаф кхьизва: фикирар, веревирдер, шиирар, тарихдин вакъиаяр, дарманар, салам-дуьадин чарар… Фикирзава: «Кхьин хъсан кар я… Кхьей затӀар мискӀинда, медресада кӀелиз, сухтайрив чинар акъудиз таз, дустариз рисалатар ракъуриз герек къвезва… Кхьей затӀарихъ, эсеррихъ инсанар фад инанмиш жезва». Исламдин руьгьдал тербияламиш хьанвай инсан яз, Мегьамед диндихъ кӀевелай инанмиш я. Аял чӀавалай адан рикӀе са зурба фикир – вири мусурманар азад авун, цаварилай ракъурнавай вирд хьиз, гьатна: гадади са вичин миллет азад авуникай фикирзавачир: лезгияр вири мусурманрик акатзава эхир.. Дуьз лагьайтӀа, ада вичин халкьдикай фикир тавунани тушир: адаз гьар пакамахъ сифте аквазвайбур жуван чӀалал рахазвай инсанар тир, абуруз гуз кӀанзавай азадвал, регьятвилер, бахтар вири миллетриз хьана кӀанзава, абур чара ийизвач, вири жигьетрай барабар хьана кӀанзава. Имам Мегьамед жемятдиз, кьилди-кьилди миллетар, чӀал, ери-бине, тарих авачир зурба сварагдиз хьиз, вичин вилик, пел чиле эцягъиз, «Аллагь, вун куьмек хьуй!» лугьуз, капӀзавай Ярагъ мягькемадин хуьрерин итимриз хьиз, килигзавай. Ада гьар са мусурман инсан, вири кесиб мусурманар азад авуникай, абур алай вахтунда хуьрер, рекьер кьунвай гавуррикай азад хьуникай фикирзава… Мусурман стхайрин ва вахарин азадвал кефердихъай къвезвай, атана агакьнавай хаталлувилик акатзавайди, акатнавайди тикрарзава… «Фикирзава: «Инсанар гъавурдик кутуна кӀанда…» Малладин рикӀел гзаф йисар идалай вилик вичинни Исмаил бубадин арада хьайи суьгьбет ХТАНА:«Я ба, чи инсанар гьикьван авам я?!» – хабар кьунай АДА.«Я хва, абур са гьарфни кӀел тавунвай, ХенжелкӀеледилай агъадихъ са чкани такунвай, дидедиз хьайидалай кьулухъ никӀе-векье кӀвалахзавай, лежбер инсанар я. Гьелбетда, абур авам я», – жаваб ганай БУБАДИ.«БЕС абуру вучиз кӀелзавач?»
«Абуруз кӀелунин къадир чизвач,кӀелдай шартӀар АВАЧ».«ГЬАКӀ авам яз амукьзавай инсанрин язух ТУШНИ?»«ЭХЬ, язух Я».«БЕС гила чна вуч авуна КӀАНДА?»«ВУЧ лугьун? И суалдиз жаваб гуз зунни алахъайди я… Абуруз, гьар хуьре са мектеб ахъайна, жуз кӀелиз ва кхьиз чирна кӀанда… Кьуръан кӀелиз чирна кӀанда… Аллагьдикай, адан пайгъамбардикай, – салават гъана, – дуьньядикай суьгьбетарна кӀанда… МискӀинда, кимерал рахана КӀАНДА…»«ЗАЗ чиз, ярагърилай чи мягькемадин хуьрерин агьалияр гзаф авам Я».«ГЬА хуьреризни фена кӀанда, гьабурун кимерални рахана кӀанда, гьанрай чи мектебдиз аялар ракъуриз туна КӀАНДА».«ЗАВАЙ Берекрал, Билбилрал, ЦӀелегуьнрал… физ ЖЕДАНИ?»«ЭХЬ! Инсанар диндин, саваддин гъавурдик кутун суваб кар я, хва. Алад, жуваз жегьилзамаз сувабар КЪАЗАНМИША».«ЛАП хъсан я, ба. За гьакӀ ийида!». И суьгьбетди Мегьамедак руьгь кутунай. Ам гьар мажал ва къулай гьава хьайила, къунши хуьрериз кӀвачи-кӀвачи физ, абур чириз, кар алай итимрихъ галаз таниш жез, Ярагърин мектебда кӀелиз ашкъи авай аялар жагъуриз, абур чпин хуьруьз гъиз, вичин кӀваляй фу-къафун гуз, абурун рабатвализ эгечӀнай. Ихьтин къайгъударвили малладин хциз икьван чӀавал таниш тушир хьтин тӀеам, рикӀин шадвал гузвай, вичи са гзаф важиблу тапшуругъ тамамарзавай хьтин гьисс, дамах акатзавай. Берек хуьруьхъ галаз таниш жез Мегьамед кимелай эгечӀна. Анал алай итимриз салам гана, вич Ярагъ Малла Исмаилан хва Мегьамед тирди малумарана, теклифай чукьвандал ацукьна, теклифай яд хъвана, Ярагърикай куьруь-куьруь хабарар гана, яшайишдикай, диндикай суьгьбетдик экечӀна… Ада вичиз яб гузвай итимрин рикӀел тембек чӀугун, чехир хъун исламди къадагъа ийизвайди хкана. Тапарарун, чуьнуьхун, алцурарун мадни гунагь амалар тирди лагьана. Ихьтин чӀуру амалар, хесетар кефердихъай къвезвайди, чувудри, урусри гъизвайди, мусурман халкьарин арайра чукӀурзавайди гьисабна. ХенжелкӀеледал физвай, ана чинеба чехир хъвазвай жегьилриз насигьатар гана. Инсанар азад хьуникай рахана, гьарда жуван руьгьдай лукӀвал акъудун лазим тирди лагьана. Са жегьилди мугьмандин тереф хвена, манидалди азадвиликай чӀал лагьана. Мегьамеда жегьилдиз манидин кьвед лагьай бейт лугьуз юлдашвална. Ада фикирна: «Береквиди лагьайди Мазан Мусаян «Эй, ярагъар, инсанар!» чӀал я., анжах ам берекрин кӀвачихъ янава».– Вуна лагьайди нин чӀал я? – жузуна Мегьамеда жегьилдивай.– Мазан Мусаян, – галкӀин тавуна жаваб гана береквиди.– А чӀал мазанди ярагъриз лагьанвайди я, вуна ам дегишарнава хьи?– За Мусаян чӀал жуван берекриз лугьузва эхир. Кимел аламатдин жуьредин мугьман, Ярагъ Малла Исмаилан хва Мегьамед, илифариз кӀанзавай итимар пайда хьана: абур, ида зи кӀвализ, ада зи кӀвализ лугьуз, чпин теклифариз экечӀна. Мегьамедав дамах гвач, ам теклифай чкадиз физ гьазур тир: адаз, гьел-
бетда, гъил-кӀвач чуьхуьз, капӀиз, фу нез, суьгьбетариз, ял ягъиз кӀанзавай. И кар патал жегьил ва кутугай акунрин инсан вичи хкяна. ЦӀийи хванахвадихъ галаз кӀвализ хъфидай рекье Мегьамеда жузуна:– Ви тӀвар вуч я, стха?– Мегъв. Мегьамед ажайиб тӀварцӀел тажуб хьана. Анжах жавабдихъ инанмиш тахьана, жегьилдиз суалдалди килигна, ада бейкефвал кваз лагьана:– Зарафатар герек туш. Чун хванахвавилив зарафатдилай эгечӀ тийин, – меслят къалурна Мегьамеда.– Валлагь, зарафат туш, Мегьамед стха. За ваз жувал диде-бубади эцигай тӀвар лагьана. Зи тахсир авач, – гъавурда туна береквиди. – Гьабуруз лагь.– Лап Мегъв?!– Лап Мегъв! Мад сефер цӀийиз таниш хьанвай жегьилдиз килигна, адан гужлу кӀалуб бегенмиш хьана, Мегьамеда лагьана:– Яда, валлагь, вун мегъуьн къелем хьтинди я.– Зи кунат гьахьтинди я манн, – Мегъв рази хьана.– Таза къелемдикай мегъуьн тар хьуй, стха.– Ви сивяй Аллагьдин сивиз хьуй, стха.– Яда, ви хуьр вине дереда хьайила, бес вун ина ава хьи?– Вуч хуьр?– Ви тӀвар алай хуьр, Мегъверганар! – дагъларихъ гъил туькӀуьрна.– Вуна ам алай чка къалурна, ажеб кар хьана. Зун пака гьаниз фида! – берекви зарафатдин гъавурда акьуна,– Ша, за ваз Мегъведин лугьун, – гададин векӀегьвал хуш хьана, теклифна Мегьамеда. – Вакай чи исламдин мегъв хьурай, Мегъведин. Са къуьнелай ярагъвидиз килигна, кьиле са гьихьтин ятӀани фикир аваз, Мегъв рази хьана:– Мегъведин! Хъсан тӀвар я. Зи тӀвар дуьз лугьуз тежез, инсанар кӀеве гьатзавай. Гила тӀварни регьятди жезва, заз зурба иеси жезва.– Вуч иеси? Вуж?– Дин! Мусурман дин!– Дуьз, – Мегьамедаз цӀийи хванахвадин кьатӀунар генани кьабул хьана, фикирна: «Идакай жуваз куьмекчи кьуртӀа жеда… Кьуна кӀанда».– Мегъведин, за ваз мад са гаф лугьун.– Лагь, Мегьамед стха.– Чан стха, зун куь кӀвализ атайла, заз къулайвилер ийиз, вуна я жув, я жуван хзан кӀеве твамир. Заз са затӀни кӀанзавач, анжах са чӀук мухан фуни са сатул Берекрин булахдин къайи яд, гьалал хьуй, лагьана, це.– Мугьман гьикӀ кьабулдатӀа, стха, заз жуван бубади чирнавайди я, – лагьана Мегъведина. – Мугьман, са чӀук мухан фуни булахдин яд гана, рахкъурна, ваз зал вири берекар хъуьрена кӀанзавани?! – АкӀ авуртӀа, мад зун Мегъведин хьанач хьи! – луту хъверна. – За вун гьикӀ илифарнатӀа кимел алайбуруз залай фад гурмагъдай акъатзавай ниэдилай чир жеда. КӀвализ атун мугьмандин ихтияр я, ам илифарун – иесидин, лугьудай чи чӀехи бубади.
– Вал садни хъуьредач. Ви мугьман тӀуьн квачирди хьана, лагь.– Агь, стха, чи берекар са сикӀер я хьи! ЧӀулав сикӀер! Абур зи тапаррин чӀалахъ жедани? В-А-АЪ, – Мегъведин рази хьанач. – ВА-А-Ъ, – мад хъуьрена. – Вуна заз сергьятар, часпарар, къадагъаяр эцигмир, стха.– Чи хуьруьз атайла, за вунни гьакӀилифарда.– Мухан фунни яд гана?! ВА-А-Ъ, стха. Зак дуьз тӀуьн квайди я. Зун, мумкин я, лап пака атун, Вини Ярагъар яргъал алач кьван, базар авай чка я, – берекви зарафартчи хьана. – Гагь базар, гагь жуьмя мискӀин багьна кьуна, гьар юкъуз къведа.– АтайтӀа, илифарда, вун чаз залан жедач.– Анжах, Мегьамед стха, къе за вак жуван бурж кутан ман.– Гьамни акьуллу гаф я.– Бурж къахчуз заз къазидини куьмекда, иесиди хъверна.– Чи арада къази герек авач.– Вучиз?– Къазиди вичизни пай акъудда, ваз тӀимил амукьда. Кьведни хъуьрена. Мегъведина мугьман жумартдаказ кьабулна. Хъфидайла адав лазим хьайитӀа рекье недай, гьалтай кесиб-кусубдиз гудай, юкьва кьве ккӀал ниси тунвай са лавашни вахгана, Вини Ярагъ аквадай чкадал кьван рекье хтуна. Мегъуьн таз хьтин береквидикай Малла Мегьамедаз вафалу дуст, сухта, муьруьд хьана.
Бажарагълу шаир, гьикаятчи, таржумачи Фетягьов Абдул Фетягь Мегьамедович Сулейман Стальский райондин Цмуррин хуьре I948-ЙИСУЗ дидедиз хьана. Юкьван школа куьтягьайдалай кьулухъ ада ЦӀийи Макьарин совхозда рабочийвиле, гуьгъуьнлай Каспи гьуьлел балугъар кьадай сейнерда матросвиле ва маса карханайра кӀвалахзава. ДГУ-ДИН филфак куьтягьайдалай гуьгъуьниз ада хейлин йисара аялрин «Кард» журналда литсотрудниквилин везифа тамамарзава. Шаир I999-ЙИСАЛАЙ Россиядин писателрин Союздин член я. Шиирар кхьинал Абдулфетягь гьеле мектебда кӀелдайла машгъул тир. Акунрай тӀебиатди адаз ими Алибег Фетягьаван бажарагъдикай пай ганвай. Ам ДГУ-ДИН филфакдиз гьахьунни дуьшуьшдин кар тушир. Ина Абдул Фетягьа дуьньядин эдебиятдин классикрин эсерар кӀелзава, шииратдин сирерай кьил акъудиз алахъзава ва вичин яратмишунра, иллаки лирикада, Шаркь патан ва Европадин машгьур шаиррин тежрибадикай даях кьуна, са чӀалан устаддин эсерризни ухшар авачир жанлу шиирар яратмишзава. Алатай асирдин 80-йисара сифте уртах кӀватӀалра, гуьгъуьнлай кьилдин ктабра жегьил шаирдин чӀалар чапдиз акъатзава. Инал «Хиялрин зул» (I988), «Ракъинин хъен» (I993), «Вацран пешер» (I994), «Зи экуь гъам» (I997), «Зигьиндин гурар» (2002) тӀварар кьаз жеда. Адахъ фольклордин риваятрин бинедаллаз туькӀуьрнавай «Шарвили» (I993), гьикаяйрикай ибарат «Къуншияр» (2008) ктабарни ава. Чаз аквазвайвал, чӀалан устаддин яратмишунрин майдан гзаф хилерикай ибарат я… Вичи жуьреба-жуьре жанрайра кӀвалахзавай Абдул Фетягьан рикӀ гзафни-гзаф лирикадин эсеррал алайди адан ктабрай аквазва. Ада вичи са суьгьбетда лагьайвал, «шаирдин яратмишунрин объективда и жуьре шииррин сергьятар гегьеншбур я». Абдул Фетягьан лирикадин эсеррай аквазвайвал, шаир датӀана гьерекатда ава, ам вич вичел рази тушиз, цӀийи рангар-тавар, баят тахьанвай образар
жагъуриз, вичин фикир-хиял шикиллудаказ, гуьзелдаказ ачухардай рекьер-хулерихъ къекъвезва. ИкӀ шаирди чи эдебиятдиз цӀийивилер тӀимил гъанвач. Триолет, скерцо, рондель, токкато, сонет, газель, рубаи (эхиримижи кьведав, чи фикирдалди, ада къатиз ван ийиз туна) гьабрукай я. Чи эдебиятда фадлай тестикь хьанвай шииррин жуьреярни Абдул Фетягьа цӀийи хъувунва. Ада анжах вичиз хас жуьреда, чеб кӀелай касдин зигьинди кужумдай, таъсирлу цӀарар арадал гъизва. ЧӀал шикиллуди, образар кьетӀенбур я. Са чешне гъин:
Кьалу рагъни къе цифера акӀанва, Кьалу гьиссни рекье ава аса гваз. Вахт чуьллера цавун валахъ галкӀанва Рахаз гарув, вичин куьгьне кьиса гваз. Гьич санихъни амачир рехъ чкадал ЧкӀизва рикӀ – хчалзава кьусар за…
И цӀарарай шаирдилай, тӀебиатдин гьалар къалурдайла, абурал чан гъиз алакьзавайди хъсандиз аквазва. ТӀебиат шаирдин дерин гьиссерихъ галаз сих алакъада аваз къалурнава. Гьавиляй сонетдин эхирни тамамди хьанва:
Алатда икӀ мадни са зул, къарсурна Къенин зи яш, пакадин югъ гьазурна.
Шаир сефилвилив ацӀанва, амма и сефилвал экуьди, михьиди, вичяй чаз зулун ажайиб дуьнья къалурзавайди я. Абдул Фетягьан шиирра ашкъидиз ганвай чкани гъвечӀиди туш. Муьгьуьббатдикай шаир мукьуфдивди, ачух рикӀелди рахазва, кӀелзавай касди лирикадин игитдин гьиссерин михьивални, гегьеншвални, вафалувални, маса сергьятарни ачухарзава, абур адан вилериз чан алаз, гьакъикъатдинбур яз аквазва. Инал чун шаирдин зулукай рахун герек къвезва. Адаз зул гьакӀан са фон туш. Эгер Абдул Фетягьан эсерар тупӀалай авуртӀа, чаз адан рикӀ зулал гзаф алайди, ада йисан и вахтуниз кьетӀен фикир гузвайди малум жезва. Зул адаз йисан кьуд вахтуникай сад туш. Зул шаир патал инсан зигьиндиз дигмиш хьунин, чилел вичин чка тестикьарунин, руьгьдиз жанлу хьунин вахт ва лишан я. Шаирдин яратмишунрин и тереф чи критикадини къейднай. Инал Абдул Фетягьан са шиирдал акъвазин. Са кьадар яшариз акъатнавай лирикадин эсердин кьве игит сад-садал гьалтзава. Абурун уьмуьрдин са пай фенва, амма игитрин рикӀер секин туш, абура муьгьуьббатди агъавалзама.
Геж хьана зун, вазни зун геж акуна – КӀвахьайла пеш зулун къизил тарарин. Кьведан рикӀни ашкъид селди къачуна, Туна гъиле муьгьуьббатдин гарарин.
Ашкъидин хура гьатнавай лирикадин игитриз садаз-сад жагъанва. Тарарилай пешер кӀвахьзава. Йикъар цавай марф къвазвайбур я. Гьа ихьтин зулу, чна гьайиф чӀугвадай тегьерда, абур агуднава. И зул лирикадин игитар патал
яргъалди, уьмуьрдин са гзаф яргъал йисарилай агакьнавайди я. Акунрай, ихьтин зул шаирди вичи гьисснаваз аквазва. Шаирдин вичин рикӀик квай гъалаба къалурзавай са маса шиирдиз – ронделдизни килигин.
Хура ава цӀур. Рахазва зун вав. Амма зи ванцин квахьна шумуд тах! Вав рахазвай зун рахазва жував, Хура аваз цӀур. Цифер яз къалин, агалнава цав Амма вацран экв, суьгьбетни уртах. Туькьуьл я заз вахт – алатна чи чӀав. Хура ава цӀур…
Инал чпикай раханвай шиирар Абдул Фетягьа жуьреба-жуьре йисара кхьена чи журналра, «Лезги газетда» акъатайбур я. Кар «сонет» ва я «рондель» хьунал алач, абуруз шаирди винел патан туькӀуьр хьунал ашукь хьана, фикир ганвач. Вичин гьиссер ада гьи жуьре кӀалубдай хьайитӀани тӀебиидаказ акъудзава ва кӀелзавайди чпин зерифвилелди, куьгьне тахьуналди гьейранарзава. Ронделда ада гьиссерин къативал атӀуз-атӀуз ганва. ИкӀ ада абуру рикӀиз гузвай азаб, абурун заланвал чи вилик эцигзава. ТӀебиатдин шикилар и эсерра, художникдин къелемди чарчик хкӀуриз, хкӀур тийизвай рангаринбур хьиз, аквада. Гьа ихьтин са гуьзел «рондель» шаирдин «Ракъин хъен» ктабдайни къачуз жеда. И эсер заз вири гун кутугна аквазва:
На лугьуди агална вахт: Кьуд пад – марфар, Къайи марфар… Гьи терефда квахьна вун, бахт, Ягъиз арфа, Куьгьне арфа, Гьи терефда квахьна вун, бахт? На лугьуди агална вахт, Гъана вилик яргъал дердер. Кьуд пад – марфар, Ягъиз арфа, Къазуниз зи рикӀин перде.
И шиирди вич кӀелай низ таъсир ийидач? А кас, гьелбетда меденидиз винизди, шииратдикай мукьувай хабар авайди, адал ашукьди хьун лазим я. ТахьайтӀа лап къизгъин, я туш лап таза, назик гьиссер кьатӀуз жедач. «Къайи марфар», «квахьнавай бахт», «куьгьне арфа», «агалнавай вахт», «къазунзавай рикӀин перде» - ихьтин шикиллу келимайри чи вилик инсандин гьиссерни, абуруз кьетӀендиз таъсирзавай вахт сад ийизвай сих ва тӀебии йикъан суьрет акъвазарзава. Заз инал лугьуз кӀанзавай фикиррин макьсад: Абдул Фетягьалай, кӀелзавай касдин руьгьдиз таъсир ийидай гафаралди, усдатвилелди гьи жанрдин шиир
хьайитӀани туькӀуьриз алакьзава. Са гъвечӀи макъалада, гьелбетда, чӀалан устаддин яратмишунрин вири терефар ачухарун четин я. Инал чун чи сифте фикир ачухариз алахъда. Вичин яратмишунра гьерекатлувал артухарун, адаз хцивал гун патал шаирди эсерра предложенидин са бязи членар ахъайзава. ИкӀ интонация арадал гъидай приёмдикай менфят къачузва:
Гафунин кьатӀ атӀун, яни «тум галудун», Абдул Фетягьаз хас лишанрикай туш. ТЕК-ТУЬК дуьшуьш гьисаба кьун тавуртӀани жеда. (Месела, «Геж муьгьуьббат» шиирда ашкъидин чкадал «ашкъид» гаф ишлемишнава). Абдул Фетягьа вичин эсерра твазвай гьиссер акьван назикбур, акьван михьибур ва кьезилбур я хьи, гьар са чӀал са нефесдалди, регьатдиз кӀелиз жеда, рикӀелни аламукьда. Ихьтин гуьзел чӀалар шаирдин руьгьдин кьулай акъатнава ва абуру, кхьидайла, гьиссери вични гьикӀ къарсурзаватӀа, аквазва лагьайтӀа, чун ягъалмиш жедач.
Алцумда за валди зи югъ, Минет я, зи мурад хьухь. Къура жуван гафарин юргъ, Анжах рикӀер чи сад хьуй. Къура мецин виртӀедин сел – Кужумда зи беденди! Зи рикӀ, жигер, цуькведин хел, Зи иерди, кьетӀенди…
Къейдна кӀанда хьи, Абдул Фетягьан шииррин чӀала чун вичел ашукьарзава, ада чаз чи лезги чӀалан аламатдин къуватар къалурзава. Лезги чӀалал агъзур йисаралди амукьдай эсерар арадал гъиз жедайди чаз субутзава. Алай аямдин лезги шаирар адет хьанвай сергьятрилай элячӀнава, абуру виридуьньядин майданра камар къачузва. И жергедик, шаксуз, Абдул Фетягьни акатзава. Адаз гъвечӀи ватандин, жув экъечӀай мукан – кӀвалин сергьятра нефес къачуз четин хьана, ада вичиз цӀийи рекьер жагъурна, ам цӀийивилерихъ, цӀийи рангарихъ, образрихъ къекъвена. Ада чи чӀал назикди, маса чӀавуз векъиди, къати гьиссер къалуриз алакьдайди, адан гуьзелвилихъ кьадар авачирди ва маса терефар ачухна.
Гатфарив гвай манидилай я таза Бедендин ви тӀама гьар са, гьар са кӀус. Вал гьалтайдаз ви килигун я къаза: Дегишда на а инсандин йикъан кус.
Ахьтин темен! РикӀ катна зи, акъатна!лукьна ам, белки, чуьлда цуькверал. Гьиссна за ви беден: гьиниз аватна – Гьи вацранни гъетерин зун экверал?!
Инал гъайи цӀарарай аквазвайвал, шаирдин фикирар битавбур, гьиссер – чӀагайбур, сефилбурни шадбур, векъибурни тазабур…я. В.А. Сухомлинскийди лагьайвал, «инсандиз тербия анжах са шадвилери гана кӀандач, адаз шадвилерихъ бедбахтвилерни галайди къалурна кӀанда». Гьелбетда, шаир гьамиша шадвилерин юкьва яшамиш жезвай кас туш. Адан бейни дуьньядин, ватандин, хайи чилин, хуьруьн-кӀвалин, я туш шегьердин дердийрихъ галкӀанва, адаз гьар йикъан гьакъикъат аквазва. Дуьньяни секин туш. Шаирдин рикӀе абуру эцязава, ивидал звал гъизва. Вичин гьалар хъсан хьайилани, ацалтай гуж секин жезвач, адан басрух чӀехиди я. Ам алудун патал шаирдиз са уьмуьр бес жезвач.
Хъвазва вуна. Вуна хъвазва!... Гьахъ я, гьелбет, хъвазва гъамар. Дуьнья акваз рикӀ дакӀвазва, Гум галаз куз ирид хамар. Зун гафарив зи къугъвазва, Алчудиз хиялрин чарх. Накъварай заз жув аквазва… Уьмуьрдиз зи бес жезвач баргъ. Крарихъ зи гала кӀвалах: ЦӀурурзава мефтӀеди вич. Зун – вахтуна, бахт – зи къвалахъ, Жез виртӀедин гафариз куьч. Анжах уьмуьр жезвач заз бес Гьавиляй зи къуьруь я сес.
Шаир и дуьньядал азадди хьун герекди, ам, пайгъамбар хьиз, инсанрин рикӀер садзавайди тирди, ада цавар-чилер вичин чӀаларалди, а чӀалара твазвай гафаралди, фикирралди, гьиссералди агудзавайди садани-кьведа къейднавач. Амма вичи вичикай дамах гвачиз лугьузвай фикирри чи майилриз цӀийиз жуьрэтлувал гузва. Ахьтин шиирар Абдул Фетягьахъни ава. Ингье абурай бязи цӀарар: «Хиялдай чун я кьведни сад: Зун шаир яз, вун – къуш азад»; «Зани гузва вахъ галаз лув, АтӀуз рикӀив кьакьан цавар» ва мсб. Дурнайрин маса уьлквейриз хъфинихъ галаз муьгьуьббат шаирда икӀ алакъалу авунва: «Дурнайрин цӀиргъ ава рекье… Тек дурна хьиз, ава зунни . Келима ви, ви акунни, Лува туьк хьиз, ава рикӀе». Абдул Фетягьа ватандикай – хайи Лезгистандикай тӀимил кхьенвач. Ихьтин шиирра адан руьгьдин лув гунар, адав гвай дамахар масабур я. АкӀ аквада, цава лекьерик гьерекат ква, тарарал – валарал гар элкъвезва, ам са гьихьтин
ятӀани цуькверихъ къекъвезва. Шиирдин везин, яни ритмика гьахьтин гьерекат квайди ва нефес къачузвайди я.
Ватан иер, ватан къешенг, Хиялрин зи рекьерин женг. Зи Лезгистан – зи фурс, дамах, Гьакъикъат зи, асиррин мах. Зи бахт йикъан, йифен кьарай, РикӀин ацӀун, руьгьдин гьарай…
Хайи хуьруькай кхьидайла, шаирдин рикӀик маса жуьре гъалаба акатзава. И гъалаба ажеб нурарини, тӀебиатдин гуьзелвилини, гьиссерин чӀудгунрини, гьайиф чӀугуни арадал гъанвайди я.
Гьа и хуьре къванцин, рагъул КӀвал авай захъ алай рагъ… Дурна хьтин хтанва зун Иниз къе рехъ алатна. Пешедава тамар-тарар… АкӀ я рикӀиз аялвал ЭхкъечӀна зи чилерал мад Хурай цӀийи гатфарин.
Шиирда рифма авани-авачни чна кьатӀузвач, гьиссерин гьерекатди чав а кардиз фикир гуз тазвач. Ина жув хайи, жува квадарнавай хуьруьхъ рикӀ кун, фейи уьмуьрдихъ гьайиф чӀугун эвелимжиди я: «Зун квахьнава жувавай къе РикӀик лувар акатна… Вун рахазва, бахтавар нуькӀ, Зи алатай гатукай». Хайи хуьр инсандиз сифте ганвай, ахпа вири уьмуьрда рикӀелай тефидай дарман хьиз я. Адан гьавада вун чӀехи хьана, вуна сифте чирвилер къачуна, вун тӀебиатди вичел ашукьарна, ваз ви диде-буба, мукьва-кьили, вах-стха, хуьруьнвияр кӀанарна. Абдул Фетягьан рикӀелай вичин хайи хуьр алатзавач. А хуьруькай ада гзаф шиирар кхьенва.
Алатай са гад ква вилик, Никни къуьлуьв ацӀанвай. Мукалралди гуьзва гъилив – Дишегьлияр атанва… Шиткиз гьекьер, шиткиз накъвар, АтӀузва акӀ зегьметди!... Пелерик, гъваш, кутур чӀутхвар, Цав лайих я туьгьметдиз…
Абдул Фетягьа лезги эдебиятда фадлай чка кьунвай шииррин жуьрейрални амалзава. И кар чаз винидихъ мисал яз гъайи цӀарарайни аквазва. Ада гьакӀ Шаркь патан шииратдизни мукьуфдивди фикир гузва. ИкӀ шаирди вич гъезелдин устӀар тирди къалурна. Адан гъезелар, садра кӀелайла, мадни кӀелиз кӀан
жеда. Абур чӀалан устадди гьакьван цӀалцӀамдиз, везинлудаказ, кӀелзавайдан гуьгьуьл къачудайвал туькӀуьрнава. КӀелзавайдахъ галаз ада инсанвилелди суьгьбетзава, веревирдар ийизва. Са чешне гъин:
Къвадач нурар цаварай, гуьгъуьнал рагъ тахьайтӀа, Чир жедач ваз дуьзенни, далудихъ дагъ тахьайтӀа Муьгьтеж хьайи стхадиз куьмек гудач стхайри Эгер чпин рикӀерин къуватар сагъ тахьайтӀа. Билбилдини лугьудач мани къайи къванериз, Эгер тара вич, вилик чӀагай са багъ тахьайтӀа.
Эсердин цӀарар мисалриз мукьва я, амма гъезелдин кьилин фикир акьул гун туш, дуьньядин гьакъикъат къалурун я. Абдул Фетягьан гъазелар дуьньядин чӀехи шаиррин гуьзел чӀалариз мукьвани я, чпин цӀийивилер авайбурни. Гьар са гъазел са гъвечӀи булах хьиз я… Шииратдал рикӀ хьунал са шаирдин дережани хкаж хьайиди туш ва жени ийидач. ЧӀал теснифдайла, жуван руьгьдинни ивидин зигьиндин къуватар харж авурла, ахпа еридин эсерар арадал къведа. Абдул Фетягьа чаз и кар субутзава. Адан гьиссерин юзунар ерилубур я, чи шииратдин никӀе ада бегьерлу тварар цазва, ам яратмишунрив жавабдарвал хиве аваз эгечӀзава. И кар чаз шаирдин Ватандиз бахшнавай чӀаларайни аквазва. Абурун рангар рагъуларнавайбур, чпихъ гьарай, шел-хвал галайбур туш, абур экуьбур, умуд гузвайбур я.
Тек къавахда ава Ватан, Къушран – гьарайда!
Руьгьда аваз Ватандин гьал, Гудай мецин чӀалариз, Багьа я заз тек векьин кьал, Серин – хатрут тарарин.
Ватандин зи заз гьар са кӀам Тарих я багьа. Адан шадвал, рикӀ ацӀай гъам Хьурай зи агъа.
Кьакьан цаварихъ элкъвена, шаирди лугьузвай гафар, адан вичин рикӀ хьиз, михьибур, деринбур, халис устаддин руьгьдай акъатзавайбур я. Абура я къалпвал авач, я абурухъ гьакӀан фурсни дамах галач. Гьа са гаф тӀебииди яз мецелай алатзава.
Къарачидин рикӀ хьиз я чуьл – Гегьенш ва мублагь.
Гьихьтин цуьквер! АтӀузва гуьл. ЧӀурмир чин, Аллагь
И шиирда чуьл къарачидин рикӀив гекъигун дуьшуьшдин кар туш. Къарачийриз вири дуьнья ватан я, абуру адан дарвал, адахъ муьгьтежвал са чӀавузни гьиссзавач. Абур гьар са уьлкведиз, чпиндаз хьиз, килигзава. Шаирди къени гьиссералди вични къарачийриз мукьва авунва, гьавиляй ада Аллагьдихъ элкъвена, лугьузва:
Види – дуьнья, заз и таза Цуькведин це сир, Жуван цавай гумир жаза, Жедач закай пӀир…
Вахт, девир лагьайтӀа, гьар сад патал четинди хьанва. Кьуд пата кьиле физвай гуьзетни тавур, виликдай чеб фикирдизни гъиз тахьай вакъиайри шаирдин рикӀик гъалаба кутунва. Адаз чи уьмуьр, яшайиш, дуьз рекьяй акъатна, гьеле чеб тайин тушир гьалариз акъатнавайди аквазва. Ахьтин дар шартӀара шаирди шелар-хваларзавач, ада вичин рикӀ чӀугуна кьунва, руьгьдиз теселлияр гуз, ада ватандашризни чеб гъиле кьун, хуьн меслятзавайди хьиз я. Лугьуз жеда, адаз виридан къайгъударвал чӀугваз кӀанзава.
Четинбур я вири йикъар, Кьакьанбур я цаварни. Жув алахъ кьаз анжах ракъар, Туьхуьзвай чи чӀаварни. Бахт акъатна катда гъиляй – Куз тахьуй вун гьайифди! Акваз ви гъам, куз ви хъиляй, Рахаз хьурай зайифди.
И са гъвечӀи шиирда шаирдилай руьгьдин са чӀехи мярекат тваз алакьнавайди къейдна кӀанда. Дуьз лагьайтӀа, а мярекат мусибатдинди я. Адакай шаирди вичин са маса шиирдани рикӀ куз, суьгьбетзава:
Куьз я дуья, Кесиб а ви кумада? ЦӀай квай дуьнья, Кьве вилни ви – гумада. Авач камал Алцумдай вич терездал. Дяве – кьамал, Гъуцни – цавун къефесда.
Чун инал Абдул Фетягьа алай девирдин гьалар, дуьньядик акатнавай туькьуьл гьерекатар, чи ватанда кьиле физвай рикӀ атӀудай вакъиаяр виливай кьатӀуз жедай гафарин рангаралди гьикӀ гузватӀа, къалуриз алахънава. «Гьим
– жанавур, гьим я жейран? ВИРИ-ВИРИ какахьна. Вуж рази я, вуж я гьейран, Гьидан умуд квахьна…» - Ихьтин къизгъин, чпяй гьелелиг гьар са касдивай кьил акъудиз тежедай, нефес къачуз дар ийидай вакъиайрин гьавадай чаз чи пакадин югъ, гележег аквазвач. Шаирди дуьньядал кьиле физвай ихьтин гьалар шикиллудаказ къалурнава. Мадни са кар къейд ийин. Шаир датӀана гъамлу я ва адан гъам гагь вичи экв гузвайди, гагь адан рикӀ незвайди, гагьни адаз умуд гузвайди, сабур хуьз эверзавайди я. «Зал гъамунин ала партал, Шадвал незвай датӀана…» - лугьузва ада ва гуьгъуьнин цӀараралди чаз маса хабарни гузва: «Нурлуди я цӀверекӀ адан, Экв гуз гьатта хамунай…, «Агалзавач ада, гьелбет, Зун зи руьгьдин хъиреда…» («Зал гъамунин ала партал…» шиирдай). И цӀарар кӀелайдалай кьулухъ ни лугьуда Абдул Фетягь диалектик туш?! Ам гьакъикъатдиз са шаир хьиз ваъ, гьакӀ философ хьизни килигзава. Вичикай рахазвай чӀалан устаддихъ тӀебиатдиз бахшнавай чӀаларни ава. ТӀебиатдал кьетӀен чан ала, адахъ вичиз хас рангар-тавар ава ва абурун куьмекдалди гьа рангаривди-таваривди ацӀанвай дуьнья шаирди, вичин ачух ва михьи гьиссерикайни даях кьуна, чи вилериз къалурзава.
АцӀай рикӀни рехъ ичӀи, Камарни аста. Йифни къвезва вил пичӀи. Жув жуваз устӀар.
«КӀвахьзава пеш – ажалдин физва къужахдиз…, «Гьар пешинал алчудиз Гуьгьуьлдикай агъ, Йиф жеда заз лацуди, Экуьди – зи нагъв…», -Ихьтин цӀарар кӀелайла, гьелбетда, кӀелзавайдан фикирдиз дуьньядин, гьа жергедай яз, месела, немсеринни урусрин классикадин шиират къведа. (И кьетӀенвал, дуьз лагьайтӀа, Абдул Фетягьан чӀехи пай эсерриз хас я). Чи рикӀел А.С. Пушкинан, М.Ю. Лермонтован, Гётедин ва мсб. шиирар хкведа. Амма, лагьана кӀанда, чи лезги шаир Абдул Фетягьан рангар, ада ишлемишзавай шииратдин такьатар, са гзаф алатар анжах чи чилиз, лезги ватандин вичиз тешпигь авачир тӀебиатдиз хасбур я. Абдул Фетягь муьгьуьббатдин темадизни фикир гузвай шаир я. Адан ашкъидин лирика назикди, таъсирлуди, анжах адаз вичиз хас рангаралди теснифнавайди я. Инал са чешне гъин:
Гафаралди тух я къе зун, Гафаралди, гафаралди… Кагъазда на зи гьал жузун Бес я къведай гатфаралди. Зани рикӀе алцумна вун ЦӀийиз къвадай марфаралди. Ам хьуй вавай за гьал жузун Цавун экуь гьарфаралди.
Шиир гъвечӀиди, амма, кӀерецӀ хьиз, ацӀайди я. Муьжуьд цӀарцӀе муьгьуьббатдин тамам дуьнья гьакьарнава. Сифте кьуд цӀар терездин са хел хьиз, кьвед лагьай бенд адан кьвед лагьай хел хьиз, аквада. КӀанидан кагъазди жегьил къарсурнава, амма гьикӀ? И къарсурун гьихьтинди ятӀа, чаз кьвед лагьай бендинай чир жезва. Шиир кӀелайла, ада гьатта хъуьруьн, зарафат авайди
хьизни аквада. Гьакъикъатда акӀ туш. Муьгьуьббат кьве терефдиндини я, кьве терефдихъни барабарвал аваз аквазватӀани, ам тайинсузди я. Пака квелди ва гьикӀ акьалтӀдатӀа, чаз чизвач. Маса дуьшуьшда Абдул Фетягьан лирикадин игитдин ашкъи гзаф гужлуди, вич са рикӀелди алцумиз тежедай кьван зурбади, жанлуди я. Ада квадарнавай вичихъ гьайиф чӀугваз тазва: «Вун кӀандай заз, кӀаниди, РикӀ хьиз рикӀе рахазвай… Тамарзу ви нурарай Гъейрида кӀвал ацӀурна…» - Ибур, рикӀ хьайила, бейнидиз чӀехи гуж гайила, мецелай алатдай гафар я. Шаирди и эсер ихьтин акьалтӀай, вичиз тади ганвай ва гузвай гьиссери арадал гъанвай цӀараралди куьтягьзава. ГьикӀ аквада, судьяди эхиримжи гаф лагьана, къарар кьабулнавай хьиз.
Ви, цуькведин, чкадал Къалгъан кьуна къужахда, Вил ала зи пакадал Экв бес тежез ужагъда.
Шаирди ашкъидикай яратмишай сонетар иллаки устадвилелди хкатӀнавай гафаралди акьалтӀарнава: «Гьарайзава рикӀи хурай: Гьикьван икӀ зун ви цӀу курай!..», «Вун галачиз, вилери вун кьатӀана, Суьрет за ви цӀийиз рикӀе атӀана…», «КӀандач рикӀиз рагъ хьана вун, тар хьана. КӀанда хьана нефес вун зи, яр хьана…» «Вучда? Вакай хьана зурна, Зун ама гваз цӀакул тур на…», «Къе хъуьрез пӀузар, жагъай тек гуьруьш Жезва алайди рикӀерал хъуьруьш…» ва мсб. И цӀарара муьгьуьббатдин гьакъиндай ийизвай ишараяр лап гуьзелбур я. Шаир са кьадар къаб алаз рахазва, амма хъсандиз фикир гайила, ам шииррив икӀ агатун, яни ада абур и жуьреда теснифун вичин руьгьди гузвай тегьер я. ИкӀ чаз шаирдин эсерриз къимет гудай мумкинвал жезва… Абдул Фетягьан рикӀе фадлай ширин зул битмиш хьанва ва гила а зул чи вилик атанва, чи суфрадал агакьнава. Зулуз, адет яз, тумар цада, гатун бегьерар кӀватӀ хъийида. Чаз аквазвайвал, шаирдин зул зегьмет алайди, амма гьамиша берекатар хьунихъ агъунвайди я. Уьмуьр эдебиятдиз бахшнавай Абдул Фетягьавай вичин яратмишунрал дамахиз жеда, абур школайра, колледжра, вузра чирзава, чӀехи антологийра акъудзава. Ада, шаксуз, лезги эдебият вилик тухуник вичин пайни кутунва… Абдул Фетягь вич дамах гвачир, рикӀ михьи, анихъ галай инсандиз вичелай алакьдай гьуьрмет ийидай, дуьньядин медениятдикай мягькем чирвилер авай халисан чӀалан устад я. Ам ктабрин кьадардихъни галтугай шаир туш, яратмишзавай эсеррин еридиз кьетӀен фикир гузвай литератор я. Адан «Пеш» шиирда ихьтин дерин фикир квай цӀарар ава:
Чида чилел техкверди жув, Гана такур эвердиз лув, ГЗАФ-ТӀИМИЛ туна гелер, кьалтӀда зи зулун мелер…
Ибур, гьелбетда, уьмуьрда вичин лазимвилихъ къекъвей, вичин чка тайинарнавай шаирдин гафар я. Эхь, гьар садавай и чилел вичин лайихлу геллер туртӀа, жеда. Шаир Абдул Фетягьа абур тазва. Чебни гьихьтинбур! Сечмебур! Къуй вахъ мадни зурба агалкьунар хьурай!
Лезги халкьдин адетра шииррин жуьреда туькӀуьрнавай хурун эсерри кьетӀен чка кьазва. И жуьредин эсерар гзафни-гзаф дуьшуьшра тӀебиатдивай – чилеривай, цаваривай мергьяматлувал, инсаф, хъсанвал, жуьреба-жуьре тӀалабунар кьилиз акъудун кӀан хъунихъ галаз алакъалу я. Инсанар чеб гъуцариз кӀанариз алахъзава. Бинедин, яни чеб чал агакьнавай дегьзаманрин лап деринрин сивин эсер туькӀуьр хьунин жигьетдай халисан геляй, мумкин я, акъатнаватӀани, чпи чи девирдин лезгийрин адетра, алатай вахтара хьиз, роль къугъвазмачтӀани, и жуьредин яратмишунрихъ эсердин къене патан ацӀайвал, фикирдин деринвал ама, абурай чаз чи ата-бубайрин (бубайрин) руьгьдин гьакъикъат, адан эбедивал (гьамишалугъвал) аквазва. Алай девирдин инсанар, кьурагьвилер хьанваз, эгер чна, алатай вахтара хьиз, «гунияр» акъудна, хуьрера къекъуьрайтӀа, хъуьреда, чун авамрай гьисабда. Гьа и кар «пешатӀаяр» (халкьдин арада и гаф дегиш хьанва: «Пешапай». Амма я «апай», я «абай» гафар лезгибур туш, я абур пешинихъ, адан суварихъ, къацувилихъ, тӀебиатдал цӀийиз чан хтунихъ (гатфариз) галазни алакъалу хьунухь мумкин кар туш) акъудайтӀани, кьилел къведа. Яргъал рахун тавуна, лугьуз кӀанзава: адетрихъ галаз алакъалу «Гуни», «ПешатӀай» «Пешапай» лирлияр лезги хуьрера гьар жуьре вариантар яз гьалтзава. Амма виридан мана-метлеб сад я. Гьа икӀ чаз «Яран суварин лирлидайни» чи халкьдин мецин эсеррин хцивал аквазва. И хцивал халкьдин маса эсерризни хас я. Абурухъ акьалтзавай несилриз тербия гун патал чӀехи метлеб ава. И кардиз чна кьетӀен фикир гана кӀанда. Халкьдин вичин ивирар квадарайтӀа, чун кесиб жеда ва са кьадар вахт фейила, чаз чун виляй аватда. Гьавиляй чна вирида чи руьгьдин девлетдин къайгъу датӀана чӀугуна кӀанда.
Циф цавалай алудна, Жув вуна чав агуда. Гунидин пай – Гунидиз, Яб це на чи лирлидиз
. ПЕШАТӀАЙ Я ПешатӀай, ПешатӀай, Чаз марфар гъваш, ПешатӀай! Жуван накъвар къалурмир, НикӀер, салар кьурурмир. Къурай марф, Къурай марф, Цаву чилиз Гурай марф! Вири чна кӀватӀалай Гьа ви куьлуь стӀалар Эхличзава чна вал, Гумир мадни чаз завал! Я ПешатӀай, ПешатӀай, Чаз марфар гъваш, ПешатӀай! Къачу къвезвай паярни, Хкадра чи цӀаярни. Язух къвемир къуларин, Ятар хкваш хвалариз. ВацӀар, кӀамар рахурай, РикӀер чи шад авурай! Къурай марф, Къурай марф, Цаву чилиз Гурай марф! ТЕМПЕЛ Яда, яда, Гачалхан, Тахтуна ваъ, кьацӀал хан! Гьикьван вуна кӀвалахда, Чна валди дамахда?!
Ашукь хьана кагьулдал, Хъварц ацукьда акьулдал! ЦӀИНГИЛ-МИНГИЛ, нуькӀ хала, Гъиле яхъ пер, кьуьк, хала! ГАТФАРИН ЛИРЛИ
(Марфар яргъалди къвадайла)
Акъваз, акъваз, чан цавар, Бес я къурай чаз марфар. Цифер гила алатрай, Берекатар акатрай. Къацар кӀвачел акьалтрай, АцӀай кьилер агалтрай. Тарари емиш кьурай, Чиди квез алхиш хьурай. Гъуцар, гъуцар, кӀанибур, ЧӀурубурни къенибур, Ракъинин нур чукӀура, Мергьяматар къалура. Чна квез куь пай гуда, Чун куьне квев агуда, Пис крариз къай ягъа, Квадра абур – цӀай ягъа!
1. Инухъди, анухъди – ЯркӀи патан гафар я.2. ЯрантӀар дегьзаманайрин гатфарин гъуц Эран (Яран) рушар. «ЯР»-ИМ къенин йикъара чна лугьузвай гьа «Эр» я.3. Лирли – хурун мани, шиир.4. Камадур – ЯркӀи пата памадурриз гьа икӀ лугьуда.5. Бекье – кур, цурун гъвечӀи къаб.6. КьацӀ – алатай вахтара абур алай шейэр эцигдай тахтадикай авунвай, туькӀуьрнавай чка.7. Пиле кас – юзурна, гьерекатриз усал кас; кӀвалах ийиз такӀанди.
(Лезги халкьдин кьиса)
Лезгийрин чӀехи гъуцарикай сад тар, паквилин, михьи крарин, инсанрин арада адалат, марифат твазвай гатфарин гъуц Эренахъ са шумуд руш авай. Абурукай виридалайни гъвечӀиди гьамиша вич-вичелай наразиди, бубади вичин рикӀиз кӀани кар тавурла, кефи чӀур жедайди, кӀваляйни экъечӀ тийидайди тир, гьавиляй бубади адаз Егъи Руш тӀвар ганвай. Гатфар атана къуватда гьатнавай вахт тир. Кьуд пад къацу хьанвай, кьуд пата чиликай цуьквер хкатнавай. Цавардагъдин са чинал ацукьна, Эренан рушар дередай авахьзавай булахрал яд тухуз атанвай гуьрчег парталар алай, къуьнерихъ ракъинал нур гузвай варар галай рушариз килигзавай. Яд тухузвай рушари манияр лугьузвай, кварар эцигна, кап ягъиз, къацу чуьлдал шаддиз кьуьлерзавай. Эренан гъвечӀи руш – Егъи Руш – кӀваляй экъечӀзавачир. Бубади адаз лагьана:– Я чан руш, вач, жуван вахари хьиз, гьавадал нефес къацу. Инсанри дереда шадвилер ийизва, жувни абурун шадвилерик экечӀ. Вун ви вахари гуьзетзава.– Фидач зун! – бубадин гаф атӀана руша. – Санизни фидач!– Вучиз, я чан бала?– Зи булашка куьгьне хьанва, рангарни фенва. Ихьтинди алаз акуртӀа, зал зи вахарни хъуьреда, инсанарни. Фикирна, фикирна, бубади лагьана:– ЦӀийи булушка жеда вахъ, зи багьа руш, – цавуз килигна, хъуьрена буба. – Са тӀимил эха. Йикъан са чӀавуз цаву къукърумарна ва михьи, экуь марф къвана. Ам къвадайла Эренан рушари шадвилер авуна, абуру марфадик кьуьлерна, чеб кьежирна. Амма Егъи Руш, абуру гьикьван адаз эвернатӀани, кӀваляй экъечӀнач. Ингье марф яваш хьана ва ахпа михьиз хкатна.– Ша захъ галаз, чан руш, – лагьана къецелай хтай бубади Егъи Рушаз. – Атана, за гъанвай жуван цӀийи булушкадиз килиг. РикӀиз хуш хьайитӀа, алукӀ, тахьайтӀа маса сеферда за ваз са маса булушка гъида. Гьасятда къецел экъечӀна руш ва адаз цавал экӀянавай ирид рангунин гуьрчег булушка акуна. Рушан шадвилихъ кьадар хьанач. Ада, акъваз тийиз, бубадиз теменар гузвай. Бубадизни чир хьанвай: баладин дерт гьа и булушкадив гва кьван! Гьа чӀавалай эгечӀна, Эрена вичин Егъи Рушаз мукьвал-мукьвал ирид рангунин цӀийи-цӀийи булушкаяр гъиз, багъишиз хьана. ИкӀ ада рушан гуьгьуьл хкажна.
Гатфарин, гатун марф къвана алатайла, инсанарни цавуз килигдай ва абуру лугьудай: «Егъи Рушан булушка! Егъи Рушан булушка! Егъи Руш...» Вахтар фена ва инсанри гъуцар рикӀелай алудна. Егъи Рушан булушкадикайни рахазмач. Марфадилай гуьгъуьниз цавал пайда жезвай ирид рангунин затӀуниз гила инсанри Яргъи Руш лугьузва.
(Лезги халкьдин кьиса)
Дегьзаманада инсанрихъ, исятда авай са бязи маймунрихъ хьиз, тумар галайди тир лугьуда. А тумар, гагь кӀвачерик акатиз, инсанрай гьараяр акъудиз, гагьни чпел иланар хьиз алчуд жез, датӀана манийвал гудайбур тир кьван. Яргъалди эхна, эхирни инсанри, чеб гьелекзавай тумариз вучда лугьуз, фикирар ийиз эгечӀна. ФИКИРАР-ХИЯЛАР гзаф авуна абуру ва са хъсан меслятдални атана:– Гъуцарин кьилив фена, гьабуруз минетна кӀанда, – лагьана сада. – Эхь, гьакӀ ийида чна, – лагьана муькуьда. Пуд лагьайда кьве гъилни цаварихъди акъажна, вирибурулай кьакьан дагълар къалурна:– Гафар тӀимил хьуй, крар – гзаф. Ша! Фена ибур гъуцарин кьилив. Яб гана ибуруз гъуцари ва гьасятда жаваб ахгакьарна:– Вучна вучда кьван... АтӀуда чна куь тумар... Лап гьа кӀанелай атӀуда!.. АтӀана, кицӀериз гуда.– Гъваш са вижевай кӀанчӀни са хци якӀв! – лугьуда гъуцарикай виридалайни чӀехида – Цаварин Дагърагъ-Багърагъди вичиз табий тӀумбулриз. Гьасятда идан тӀумбулри кар кьилиз акъудна: тамун гъуцран къуьн хатадай галукьна, ярх хьайи зурба мегъуьн таран тандикай атӀай вижевай са кьатӀ-кьатӀашни гъида ибуру, акурла, гьар садак, гьатта гъуцарик чпикни, кичӀ кутадай гзаф хци, ракъинихъ галаз нурдалди гьуьжетзавай, вич гьеле галукьдалди бедендилай алатзавай, вижевай цуцун кӀарасдин тум галай мягькем якӀвни. Ахпа вуч хьанатӀа, квез залайни вилик чир хьана кӀанзава, гьелбетда. Вуч хьана, вуч хъжеда кьван? А якӀв акунмазди кичӀ акатай инсанрин тумар чеб-чпелай галатна. Гьа кичӀевилин зурзун кумайвиляй къени инсанриз цӀийи тумар экъечӀзавач. Абурун тумар тӀуьрвиляй кицӀеризни инсанар пара хуш я. Абуру, инсанар акурла, шадвиляй гьасятда чпин тумар галтадзава ва гьа идалди лугьузва: «АтӀа вахтара квехъни гьа ихьтин тумар галайди тир гьа-а-а!..»
(Лезги халкьдин кьиса)
САДА-САДАХЪ галаз ихтилатар ийиз, акур-такурдакай ахъайиз, рекьяй кьве кас хъфизвай: сад – балкӀандал алаз, муькуьди – яхди. Са кьадар рехъ гьа икӀ атӀайдалай кьулухь, са чӀавуз, акъвазна, са ял акъадарна, яхди физвайда лугьуда:– Чна кьведа тӀимил ихтилатар авунач. ГьакӀ тушни?– Эхь, гьакӀ я, стха.– Мадни хъийидани?– ХъувуртӀа, лапни хъсан жеда. Хъсан суьгьбетри рехъ фад акъудда. Чун гьеле адан анжах пудай са паюниз фенва.– Вуна гьакӀ лугьузвани?– МасакӀа гьикӀ лугьуда?! – мягьтел жезва балкӀандал алайди.– Зунни акӀ авунал рази я, чан стха. Анжах сифте са кар ийин чна. За и рекьин къерехдал экъечӀнавай тарарик са тӀимил ял акъадарда. Аллагьди гайитӀа, гьа и рекье мадни гьалт хъийида чун. Гьа чӀавуз чна чи суьгьбетар давамарда. БалкӀандал алайди фикирлу яз хъфена. Амма са кьадар рехъ атӀайла, ам элкъвена хтана. Адаз, пар авай гьебеяр къвалав эцигна, са тарцин тандихъ агалтна, ахвариз фенвай вичин рекьин юлдаш акуна. Ам кьадарсуз галатнавайди ада заландиз къачузвай нефесди къалурзавай. Ингье ксанвайди эхирни ахварай авагна. Адаз, вичин къаншарда ацукьна, чарчин кӀус алчударна авунвай, гьили куьткуьннавай тенбекдин пӀапӀрусдай гумар акъудзавай кас ва къвалав тарцел кутӀуннавай пурх язавай балкӀан акуна.– Вагь, я Исахан, вун элкъвена хтана хьи, стха?! – мягьтелвал къалурна ада. Кас ахварай аватайди акуна, рекьин юлдаш гьасятда къарагъна ва вичин рикӀ авай патал са гъил эцигна, муькуь гъилелди эвела вичин кьил са шумудра яна, ахпа ам хура туна, лагьана:– Багъишламиша, Мегьамедмирзе стха. «Гежни хьуй, – лугьуда халкьди, амма акьул атуй». Зун ви гъавурда акьуна. ГъалатӀ ахъайна за, лап зурба гъалатӀ. Къарагъ, акьах балкӀандал! Рекье ихтилатар давамарда чна.
Кхьена гьазурайди Абдул ФЕТЯГЬ Я(АВТОРДИН архивдай)
Гьезерчи буба, вич яшлу тиртӀани, кӀвачел кьезил, кар-кӀвалахда викӀегь, межлисда шад, зарафатчи итим тир. Колхоздин гьи кӀвалахдал хьайитӀани зарбачи яз, ада вич виридаз сейли авунвай. Бригадир Чубанани кваз йикъа шумудра Гьезерчи буба гьалтайтӀани, кьил агъузна гьуьрметдалди адаз и чӀаван хийирар лугьудай. Са юкъуз Гьезерчиди вичи-вичиз лугьуда: «Йикъа шумудра хьуй?! Аданбур зарафатар яни, тахьайтӀа рикӀивай? За и кар чир тавуна тач». КӀвалахдилай хтана, юргъун хьанваз фад къаткай Гьезерчи йифен са арада ахварикай кватна. Ада кьил хкажна, къатканвай папаз вил яна. Ам секин яз акурла, алухар алукӀна, ван тавурай лугьуз, явашдиз рак ачухна, фида. Ахварик квачир паб, кӀвалин къенез аватнавай вацран ишигъдал итимдин гьерекат акурла, куьтӀ тавуна, тажуб яз пенжердал фена. Итимди тади кваз куьчедай виниз гьерекатзавай. Варз алай йиф экуьди тиртӀани, муькуь куьчедиз экъечӀай ам мад ахкунач. Ахвар квахьна, агъзур хиял рикӀяй физвай Ифранса ажугълу яз пенжердал хур вегьена, килигиз акъвазда. Са кьадар вахт арадай фена, итим хквез акурла, ада, тадиз месик экечӀна, ксай амалар авуна. Гьезерчи хтана, бегьем нефесни акъуд тийиз, месик экечӀ хъувуна. Ифранса, пакаман дердияр авуна, багьна патал чуьхуьдай пекерни къачуна булахдал фида. Ам анал алай ва къвез-хъфизвай дишегьлийриз дикъетдивди килигзавай. Адаз чизвай Гьезерчидиз теклифнавай дишегьлидин чин, вич акурла, гьикӀ авуртӀани дегиш жедайди. Яргъалди акъвазна Ифранса, эхир хъфиз кӀанз гъилевай пек шуткьун хьийизвай арада атай бригадирдин папа, салам гана, лугьуда:– Я руш, яраб ви итимдиз а вахтунда месикай хкечӀиз кагьул хьаначир жал?– ГьикӀ? – са куьникайни хабар авачирдай кьуна Ифрансади.– ГьакӀ! Чиниз къвез?– Куьниз? Вучиз? Хабар авач.– Йифиз кӀвалевай итим къарагъна фидайла, бес хабар жедай адет тушни?– Фейид хьиз, ам хквенни ийидачни кьван? Ахпа гьикӀ хьана? – вичиз са къайгъуни авачирдай кьуна Ифрансади.
– Вунни, валлагь... Ахпа гьикӀ жеда кьван, югъди чуьлда кӀвалахал алайбурал кьил эляна хтана, геждалди колхоздин правление аваз, анай тӀвалуни атӀай яц хьиз, галат хьанваз, гьич фуни туьтӀуьна къаткай итим бегьем ахварал тефенмаз, эвериз Гьезерчи атана. Яраб и арада адакай вуч ийизватӀа лугьуз, зи рикӀик къалабулух акатна. Пенжердилай, гьикӀ хьанва, адакай и арада вуч ийизва лагьана жузурла, чарасуз лазим я лугьуз акъвазна. Эхир ам гужуналди ахварикай хкудна. «ГьикӀ хьанва, амадаг, и арада чарасуз вуч ава?» – лагьана хабар кьурла, ам анжах «Ваз и чӀаван хийирар хьуй?» лагьана, элкъвена хъфена. «Яраб им заз авур тегьер я жал?» – лугьуз я итим, я зун ахварал хъфенач. Акъатна хуьрей Ифрансади квар къуьнуьхъ хъивегьна.– Хъша кван, Биги вах. Язух хьана зи итимдин.– ГьикӀ?! Ахвар чид хайила, язух аданди гьикӀ жезвайди тир?– Гатун яргъи юкъуз векьин маркунал, вични гишила.– Вучиз, бес адав фу гвачни?– Гва, кализ гуда лагьана эцигнавай хъукъвай фуни тӀарам са нисидин кӀус.– Вучиз, куьна фу амачирни? Вуна адаз гьамиша галайвал ийидайди тир хьи?!– Я кьин тавур вах, заз ам финикай-хтуникай хабар авайди тир. Ада, заз ван тахьурай лугьуз, акьван явашдиз камар къачузвай хьи. Заз ашнадин патав фенвайди хьиз хьана. Хъиляй вич чӀалал къведалди гьар кӀвалахдал фидайлани хъукъвай фу кутун, хтайлани бегьем кьелни квачир хуьрек гун къаст тир зи.– ВУВ-В! Ви рикӀяй тефидай хиял авач. Аллагьдиз шукур, ам вуна лугьудай хьтинди туш хьи? – ачух хъуьруьн давамарна Бигиди.– Я руш, итимар дяведа кьейи хендедаяр тӀимил авайни? Тахьайла, йифен кьулариз ксанвайдаз зарафатрай салам гуз фин нин хиялдиз къведа, я вах? – лагьана, гутур хъуьруьн авуна Ифрансани. Югь нянрихъ элкъвейла, Гьезерчи кӀвалахдилай хквез акурла, Ифрансади ам, варарив эвичӀна, гуьзетда. РикӀивайни адан берекатлу чиниз серин янавай. Ихьтин гьал акур папа, хъуьруьн акатна, лугьуда:– Багъишламиша, итим, заз вун...– Зун гъавурда ава, – папан гаф атӀана Гьезерчиди, юргъун хьуникди яргъияр тавуна.– Куьн гъавурда?– Хъиляй вуна чанта яхун яз къуьнуьз вегьенвайди чизва заз. Фу, булахдик кутуна, хъуьтуьларна тӀуьна. Зак са гунагьни квачиз, ви рикӀяй нубатсуз хиялар финикай заз кӀусни къайгъу тушир, – ада, къуьнуьхъай чанта геляна, Ифрансадив вугана.– Бес ваз квекай къайгъу ава, чан итим?– Заз?!– Эхь, ваз? – рикӀик са кар квайди кьатӀана папа.– Къе чи патав бригадир атайла, гьич балкӀандилай эвичӀни тавуна, галайбуруз «Жезвани, гьикӀ я?» – лагьана, муькуь маркунал алайбурун патав фена, анал илифна. ТахьайтӀа, акъвазна, пад-къерех агуддайди тир. Къе лагьайтӀа... – перт хьанвай тегьер къуьнер чуькьвена Гьезерчиди.– Я чан итим, а кардин патахъай вуна са фикирни ийимир. За абуруз нянихъ чиниз атун теклифда, са кап гьерен тум кутуна, къажгъан къулал ала. Чна, кьудни санал ацукьна, акъатай гъалатӀар хъуьруьнриз вегьейла, чалай Аллагьди гъил къачудачни?– Тавакъуйда, чан паб, вуна гьакӀ ая, – лагьана алай шал-шалам хтӀуннавай чкадилай кӀулавай агъур пар аватай тегьер, гьевес саз хъхьана, зирекдиз къарагъай Гьезерчи бубади.
Кьве дагъви супермаркетда ава. ШЕЙ-ШУЬЙ къачуна кассадал хтана пул гузвай арада сада хабар кьазва:- И манатдавай пакетдин къимет гьикьван я?- Пуд манат,- жаваб гузва кассирди.- Акьван багьа вучиз я? Чи хуьре абурун къимет са манат я.
Дагъдай хуьруьз хквезвай пуд дагъви Аждагьандал расалмиш жезва. Имни аждагьандин гуьгьуьлар хъсан ва руфун къулай тир чӀав хьана. Ада лугьузва дагъвийриз:- За куьн исятда незвач, ахпани вири недач. Ката и дагъдилай цӀар чӀгуна, виридалай кӀвенкӀве хтайди за хуьруьзни рахкурда. Шад жезва дагъвийриз ва катиз-катиз дагъдилай цӀар чӀугваз рекье гьатзава, аждагьан абурал вил эцигна ацукьнава. Сад хквезва дагъвийрикай, ахпа кьвед лагьайдини агакьзава, амма пуд лагьайди хтана ахкъатзавач.- Гьиниз фена ам, вучиз ахгакьзавач?- хабар кьазва аждагьанди. Ахгакьнавай дагъвийри жаваб гузва:- Ам кӀвализ кат хъувунва.
Папа итмдиз тӀуькь гузва: - Вучиз ятӀани вун гьамиша зи машин, зи кӀвал, зи туьквен, лугьуз рахазва. Чун пабни гъуьл яз цӀуд йисав агакьзава, садра кьванни чи машин, чи кӀвал, чи туьквен лагьайтӀа жедачни? Гъуьлуь жаваб гузвач. Генани папа хабар кьазва:- Зур сят я вун а шкафда къекъвез – вуна вуч жагъурзавайди Я?-ЗА чи михьи гуьлуьтар,- жаваб гузва итимди.
Жегьил дагъви рехъ кьуна катзава. Кьулухъай атана адан патав агакьай машин акъваззава ва рулдихъ галай касди ЛУГЬУЗВА:-АЦУКЬ, я дуст кас, за тухуда вун ви рекьиз. Рекье авайда адаз жаваб ГУЗВА:-САГЪРАЙ, дуст кас, зак пара тади ква.
Вокзалдин перрондал чемодандал ацукьна дишегьли шехьзава. Ам акур эгьли кас патав агатзава. -Вуч хьанва, я вах, вун шехь вучиз ийизва?- хабар кьазва АДА.-ЗУН поезддиз геж ХЬАНА.-ГЗАФ геж ХЬАНАНИ?-ПУД декьикьа. Эгьли кас хъуьрезва: -Пуд декьикьа вуч затӀ я, кӀвал къени хьайиди? Ви шехьунар сятеринбур я.
Дагъви ресторанда ацуьнава, ада вичив гвай илимрин кандидатвилин диплом виридаз аквадайвал столдал эцигнава. Ам акур официантди дагъвидивай хабар кьазва:- Диплом вуна цӀийиз къачунвайди яни? Шумуд гьер, шумуд жунгав гана вуна адахъ? Дагъви суалди мягьтеларзава:- Вагь, ам вуч суал я вуна гузвайди? Гьерерихъ, жунгаврихъ къачун шартӀ туш хьи – ам заз зи дустари авунвай пишкеш я.
Куьчедай тӀуз физвай полицейскдин кьилел керпич аватзава, чинай иви авахьзавай адан патав хъел квай са дагъви катна КЪВЕЗВА.-ЭЙ, ибур гьихьтин крар я жезвайбур? Эгер инлай инсанар физвайтӀа?
Лезги Няметан - 90 йис